Itineraria et alia geographica

Citation preview

TITTTTTTTTTIT

SCHOOL OF THEOLOGY AT CLAREMONT

Theology

Library

SCHOOL OF THEOLOGY AT CLAREMORNT California

Shy ePria AI 0t

CORPVS

CHRISTIANORVM Series Lalina

CLXXV

vA

CORPVS CHRISTIANORVM Series. Latina

CLXXV

ITINERARIA ET

ALIA GEOGRAPHICA

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI

BREPOLS

EDITORES

MCMLXV

PONTIFICII

ITINERARIA ET

ALIA GEOGRAPHICA

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI

BREPOLS

EDITORES

MCMLXV

PONTIFICII

SVMPTIBVS SVPPEDITANTE SvrREMO BELGARVM MAGISTRATV PvVBLICAE INSTITVTIONI ATQVE OPrrMIS ARTIBVS PRAEPOSITO EDITVM

PROLEGOMENA Hoc in uolumine collegimus itineraria et nonnulla alia ad geographiam spectantia, quae quolibet modo christianam patefaciunt originem uel saltem a quodam studioso christiano aucta uel retractata sunt.

Primo loco conlocata sunt itineraria ad loca sancta in Palaestina, deinde itineraria romana, ad sanctuaria et martyrum sepulcra in Vrbe; descriptiones orbis terrarum seu singularum regionum agmen claudunt. Attamen hic non omnia collecta sunt quae a christianis lingua latina conscripta sunt ad orbem mensurandum uel describendum. Nonnulla — et quidem magni momenti — inseruerunt scriptores ecclesiastici in diuersis operibus suis, praesertim exegeticis et historicis; alia e graeco translata sunt. Vt saltem eorum praestantiores memoremus, Eusebius Caesariensis et Hieronymus Stridonensis laudandi sunt, qui prae ceteris ad situs sanctorum locorum et ad nomina hebraica curiose animum intenderunt. Quem Eusebius conscripsit et Hieronymus plurimum augens latine uertit, librum nempe de situ et nominibus locorum hebraicorum (!) per totum medium aeuum ut manuale habebant perfectae cognitionis Terrae sanctae.

Pluries dictum opusculum simul ac Hieronymi Lzber $nterjretationis hebraicorum nominum (3) abbreuiati, retractati, exspoliati sunt, ex. gr. ab Eucherio Lugdunensi in Iustructionibus (3) et a Beda Venerabili (5). Inter descriptiones locorum sanctorum longe eminet momento historico, topographico, liturgico, philologico narratio Egeriae; sed et alii nonnulli inter Latinos descripserunt sanctuaria hierosolymitana uel narrauerunt suas peregrinationes — hic laudare sufficiat S. Hieronymum (5) —, quas (3) Edidit E. KrosrERMANN, Lipsiae, 1904 (Griecb. cbristl. Schriftsteller, X1, 1 [Ensebius? Werke, TII, 1]). (3) Edidit P. pz LAGARDE, Owastica sacra, Gottingae, 1887?, p. 25-116 (— Corp. Christ, LX XII, p. 57-161). Hieronymum opusculis suis addidisse mappam Palaestinae contendit K. MxrrER (Mappae mundi, Il, Stuttgart, 1895, tab. xix; III, p. 14) ; eam setuatam credidit in cod. Londiniensi Add. 10049 saec. xir. Perperam ueto, ut tecte monuit H. Prurrrep, Die bistoriscb-geographbischen Quellen in den Etymologiae des Isidorus von Sevilla, Y, Berlin, 1912, p. 235-26. (3) Edidit K. WorkE, Vindobonae, 1894 (CSEL, XXXI), p. 65-161. (4) Cfr Nomina locorum in libros Regum ex beati Hieronymi presbiteri et Flaui Iosephi collecta opusculis, edidit D. Hunsr, in Corp. Christ., CKIX, 1962, p. 273-287 ; Nomina regionum atque locorum de Actibus Apostolorum, edidit M. LAzsrNER, Bedae Venerabilis expositio "Actuum "Apostolorum, Cambridge (Massach.), 1939, p. 147-158. (5) Epist. 5 ; 108 ; 129 ; Ads. Rufinum, lI, 22 ; etc. Edidit F. SruMMER, Monzquenta bistoriam et geograpbiam Terrae Sanctae illustrantia, Y, Bonn, 1955 (Floril. Pa£rist., XLI).

VI

PROLEGOMENA

narrationes, mere per occasionem

factas, infra edendas non

duximus (*). Ad Vrbem quoque multoties peregrinantur fideles, etsi pauciores sunt quam uisitatores Palaestinae qui narrauerunt itinera sua (?). Eorum celeberrimus est Prudentius, qui laudes martyrum luculenter decantauit et eorum monumenta descripsit, praesertim in Peristephanon (8). Haec uero, inter opera Prudentii edenda, hic praetermisimus. Tantum collegimus sylloges, in quibus medio aeuo ineunte sanctuaria romana recensita sunt. Praetermittenda etiam uidentur tum Ausonii cum Paulini Nolani carmina, in quibus unus Mosellam flumen celebrat (?),

alter iter a Nola ad Remesianam usque describit (19). Totius orbis descriptionem illis temporibus usitatissimam praebuerunt excerpta e libro I Historiarum auctore Paulo Orosio (!), et saepissime seorsum tradita sunt — praesertim in retractatione Virgili Salisburgensis (!?), — eaque infra repetimus e codice Albigensi 29, ad illustrandam mappam mundi in eodem manuscripto depictam. Item e libris Orzgimum Isidori Hispalensis geographica colligebantur et interdum seorsum transcripta sunt (!3). Metrice ($) Eas plenius collegerunt T. TonrER et À. MorriwirER, IZigera Hierosolysitana, Geneuae, 1877-1888. Nomina uero omnium eotum qui ad loca sancta peregrinati sunt, recenserunt A. MoriNIER et C. Konrzn, IZigeru bellis sacris antertorum series chronologica occidentalibus illustrata testimoniis, Geneuae, 1885. Cfr etiam H. WiNpiscH, Die áltesten Palàstinapilger, in Zeitschr. des Deutschen. Palástina- Vereins, XLVIII, 1925, p. 145-148 ; J. ViLAR, De antiquissimis in Palaestinam peregrinantibus,

in Verbum Domini, VY, 1926, p. 123-126 ; H. LEcrERCQ, Pé/erinages aux Lieux saints, in Dict. d'arcbéol. chrét. et de liturgie, XYV, x, 1939, col. 65-176. (*) Ctr H. LecrencQ, Pé/erinage à Rome, ibid., col. 40-65 ; J. ZErriNGER, Die Bericbte über Rompilger aus dem Frankenreicbe bis um Jabre 800, Romae, 1900 (Rórische Quartalschrif?, x1. Supplementheft). Vide etiam 74na/. Bolland., XIX, 1900, p. 349, adn. 1. (5) Edidit J. BERGMAN, Vindobonae, 1926 (CSEL, LXI), p. 291-431. (*) Cfr C. Hosrus, Die Moselgedicbte des Decimus Magnus "Ausonius und des Venantius Fortunatus, Marburg, 19269 ; A. Mansit, zAnsonio. a Mosella, Torino, 1957. (9) Carmen XVII — edidit W. HaRgrEL, Vindobonae, 1894 (CSEL, XXX), p. 81-96. (?) Ediderunt A. Riese, Geograpbi Latini minores, Heilbronnae, 1878, p. 56-70; C. ZaNGEMEISTER, Vindobonae, 1882 (CSEL, V), p. 9-40. Cfr A. Krorz, Beitráge gur Analyse des geograpbischen Kapittels im Geschichtsmer des Orosius, in. Charisteria Alois Reach zum 80. Geburtstag dargebracbt, Reichenberg, 1930, p. 120-130. (?) Edidit A. Rrzsz, op. cif., p. 90-103. — De auctote, cfr H. Lows, Ein /itterarischber Widersacher des Bonifatius. Virgil von Salburg und die Kosmograpbie des /Aetbicus Ister, Mainz, 1951 ; M. DRAAk, Virgilof Salsburg versus ** Aethicus Ister? ,in Dancwerc. Opstellen aangeboden aan Th. Enklaar, Groningen, 1959, p. 33-42 ; P. GROSJEAN, in "Anal. Bolland., LX XVIII, 1960, p. 99. (3) Originum lib. IX, 2 ; XIII, 12-22 ; XIV ; XV, r, edidit H. Purnipp, Die bis£orisch-geographischen Quellen in den Eitymologiae des Isidorus von Sevilla, I-YT, Betlin, 19121915. Cfr A. MELÓN, La e/apa isidoriana en la geografía medieval, in -Arbor, XXVIII, 1954, p. 456-467. — Cod. : Vatic. lat. 1357, s. xiv, fol. 1387-148v (lib. xiv).

PROLEGOMENA

VII

ila retractauit poeta quidam Hispanus saec. vir (14. Ipsi Isidoro tribuitur a Richardo Uhden (!5) mappa mundi depicta in cod. Vaticano latino 6018 ; eam infra reperies cum eius "legenda", quamquam polygrapho Hispalensi adscribenda non uidetur, sed potius cum Orosio congruit, paucis postea additis locis. Aliae sunt descriptiones totius orbis (19 sed pro maxima parte fluxerunt ex graecis fontibus. Vnam metrice composuit Priscianus (!?, praesertim Dionysii Oixovuévgs llepujynow sequens (15), aliam anonymus haud male consarcinauit saec. Iv ex fontibus geographicis et fictis narratiunculis et propriis obseruationibus sub titulo Expositio totius mwndi et gentwm (19). (14) Versus de 7Asia et uniuersi mundi rota (infta, p. 441-454). Cfr D. NonsERG, La poésie latine rbythzzique da baut sooyen áge, Stockholm, 1954, p. 83-86. (15) Dre Weltkarte des Isidorus von Sevilla, in Mnerzzosyne, 5a series, uol. III, 1935/36, p. 1-28.

(1$) Neglegenda putauimus opuscula Dizisio orbis et Derzzensuratio prouinciarum nuncupata (edidit P. ScuwaAsBEL, in PA/o/ogus, XC, 1935, p. 425-440), cum nihil habeant quo christiana origo commendatur, etsi alterum sub nomine *"Ieronimi presbiteri" traditur.in cod. Vaticano Palatino 1357 s. xiv. Cfr M. ScHANz, Geschtebte der rügischen Literatur, YV, 2, München, 1920, p. 127 sq. — Omittendum duximus etiam libellum Vrbs Constantinopolitana noua Roma inscriptum, quem edidit A. RresE (Geograpbi Latini zinores, Heilbronnae, 1878, p. 133-139) et petpetam Marcellino Comiti (CZazis Pazrum Latinorum, Steenbtugis, 1961?, p. 507, n. 1270 sq.) tribuit. Nullo modo christianam reuelat otiginem. (1*) Edidit P. VAN pE WozsrIJNE, La Périégise de Priscien, Brugge, 1953. Codicibus quibus usus est editor, addantut Bernensis 287, saec. xv1, f. 17 (uu. 1-6), Londiniensis Roy. 15 A XXII, saec. xui, Vaticani Latini 3027 saec. xv et 3409 saec. xv, cft Chauncey E. FrwcH, in T7e Classical Bulletin, XXXII, 1956, p. 33 ; 64-67 ; et in Manuseripia, IV, 1960, p. 19-22 ;H. WarrHER, Carzzna Medii /Aeui, Góttingen, 1959, n. 11608. Vide etiam alteram uersionem latinam Dionysii, istam ab auctore pagano, Rufo Festo Auieno, confectam, quam edidit P. VAN pE WozrsriiJNE, La Deseriptio orbis terrae d'Auienus, Brugge, 1961 (ex unico codice Ambrosiano D 52 inf., saec. xv). (18) Cfr P. VAN DE WOESTIJNE, 0. ci., p. 103-113 ; H. Vaw Loox, Merrische en stilistische aantekeningen bij Priscianus" Periegesis, in. Handelingen van de Kon. Zutdnederl. Maatschappij voor Taal- en Letter&unde en Geschiedenis, XVI, 1962, p. 343-371. (19) Edidit et commentatus est G. LuwBRoso, Romae, 1903, sed rectius textum restituit Th. Smwko, Die *'Deseripzio orbis ferrae", eine Handelsgeographie aus dem 4. Jabrhunderz, in "Archiv far latein. Lexikographie, XIII, 1904, p. 531-571. Cft A.A. VasiLIEV, Expositio fotius mundi. /An Anonymous Geographic Treatise of tbe 41b Cent. 4A.D., in Seminarium Kondakouintanum, V III, 1936, p. 1-39, qui textum anglice uertit,

optime de codicibus et de editionibus et de indole tractans. Fragmentum fontis gtaecae iam ediderat A. Krorz in Reis. Museu für Philologie, n.s., LXV, 1910, p.

608-610 ; item seruata sunt fragmenta uersionis ibericae, nomine S. Basilii perperam insctiptae, cfr Z. AvALIsHvILI, Géographie et légende dans un récit abocrypbe de S. Basile, in Revue de l'Orient chrétien, 1I, 6 (— XXVI), 1927/28, p. 279-304 ; A.A. VASILIEV, 4.£., D. 37 Sq. Vetsio latina innititur in libris XIII et XIV Orzgzguz Isidori Hispalensis (cfr Th. SHrNKO, 4.c., p. 537 sq.) ;est etgo saec. vtr uel posterioris aetatis. Opusculum gentilis uidetur originis, etsi interdum ad Sacram Scripturam refert ; translatot christianus quaedam fortasse suo sensu mutauit, demuit, addidit, sicut et fecit Priscianus, nonnulla quae ad mythologiam spectant in Dionysii Petiegesi delens (cfr M. Mawrrrus, in Reiz. Mxseum fZr Philologie, n.s., XLIV,

1889, p. 547 Sq.).

VIII

PROLEGOMENA

Ad cognoscendas diuisiones ecclesiasticas diuersarum prouinciarum multum interest notitias discere prouinciarum et ciuitatum. Huiusmodi elenchi seruantur pro toto orbe Romano (2), pro Italia et Gallia (?!) et Hispania. Descriptio (quae dicitur) $arrochíae (seu dioecesis) Iherusalem et Notitia Antiochena pro memoria tantum hic nominantur, cum graecae sint originis (??). "iei Item praetermisimus sic dictam ANo&itiam rownciarum et ciuitatum Africae anni 484, quae traditur in codice Laudunensi II3 una cum Exfositione fidei Eugenii episcopi Carthaginiensis (?3); est enim elenchus episcoporum Africae potius quam ciuitatum uel prouinciarum. ,

Fabulae

et collectiones

''Mirabilium",

ut, uerbi

gratia,

Nauwigatio S. Brendani (34), Liber monstrorum de diuersis generibus (?*), De VII mirabilibus mundi (?9), nimis differunt cum itineribus uel descriptionibus orbis hic collectis, quam ut eas admittamus (??). Insuper pleraeque sunt posterioris aetatis (?9). *

*

*

Gratias quam plurimas dicamus R. D. J. van Doninck necnon et u.c. F. Heylen, qui praesertim in edendis Itinerariis Romanis longe multumque nobis beneuolentissime adstiterunt. (30) Seruata in La£erculo Polemii Siluii a. 449 (Clazis Pa£ruz: Latinorum, Steenbrugis, 1961?, p. 504, n. 2256). Seorsum tradita non est. Edidit A. R1ESE, op. ci7., p. 130-132. Alia quoque excerpta geographica quae apud chronogtaphos leguntur (Chronographus a. 354 [Clauis?, n. 2254], ed. A. RrESE, p. 171-172 ; Liber genealogus [C/auis?, n. 2254], ed. A. R1ESE, p. 160-170), hic praetetmittuntur, cum nec seorsum in codicibus reperiantur. (3) Nonnulla tamen pressius indicantur uel commodius reperiuntur in subscriptionibus conciliorum Galliae, quae ediderunt

C. MuwrER et C. p& CrERCQ,

Concilia Galliae a. 315-506 et a. 811-695, 'T'aznholti, 1965 (Corp. Chriszt., CXLVIII et CXLVIII A). (33) Cfr R. Devnzzssz, Les anctens évéchés de Palestine, in Mémorial Lagrange, Patis, 1940, p. 225 sq. ; V. LAunENT, La INo£itia d'"Antioche, Àn. Rev. des études byzantines,

V, 1947, p. 67-89. De his ceterisque documentis geographiae ecclesiasticae in Oriente, uide H.-G. Beck, Kirche und heologische Literatur im byzantinischen Reicb, München, 1959, p. 148-229. (3) Edidit M. PErscHENIG, Vindobonae, 1881 (CSEL, VII), p. 117-134. Quosdam locos optime commentatus est, textum recte constituens, V. Counrors, Victor de Vite e£ son auvre, Alget, 1954, p. 91-1oo. (4) Edidit C. SEtMER, Notre Dame (Indiana), 1959. Cfr M. Esrosrro, in Seriptoriug, XN, 1961, p. 286-292. (5) Cfr Clauis Patrum Latinorum, Steenbrugis, 1961?, p. 249, n. 1124 Sq. (35) Epitomae C. Iulii Solini medio aeuo concinnatae, recensitae sunt a Th. Mowwszn, C. Iulii Solini Collectanea rerum memorabilium, Berolini, 1895, p. L1 ss. (?7) Cfr M.R. JAwzs, Marvels of tbe East, Oxford, 1929. (5) Ex. gr. Mirabilis Rozae, edidit H. JonpAN, Topographie der Stadt Rom im Mittelalter, YT, Berlin, 1871, p. 607-643.

BIBLIOGRAPHIA

SELECTA

Generalia

a. De sacris peregrinationibus J. GRETSER, De sacris et religiosis peregrinationibus libri IV, d ces 1606 (— O$era omnia, IV, 2, Regensburg, 1734, p 1-180 D. Goncz, Les voyages, l'hospitalité et le bort des lettres dans le monde romain des IVe et Ve siécles, Paris, 1925.

H. LEcrEncQ, Pélerinages, in Dict. d'archéol. chrét. et de lturgie, XIV, r, Paris, 1939, col. 40-176.

B. KórriNG, Peregrinatio religiosa. Wallfahrt und Pilgerwesen in Antike und alter Kirche, Münster 1. W., 1950. IDEM, Peregrinatio ad Loca sancta, in Lexikon für Theologie und Kirche, VIII, Freiburg, 1963?, col. 268--269. IDEM, Gregor von Nyssa's Wallfahrtskritik, in Studia Patristica, V, Berlin, 1962 (Texte und. Untersuchungen, 80), p. 360-367.

C. VocEL, Le jélerinage bénitentiel, Yn Rev. des sciences religieuses, XXXVIII, 1964, p. 113-153. G. ScunziBER, Wallfahrt und Volkstum Düsseldorf, 1934.

(in medio

aeuo),

R. HARTMANN, Volksglaube und Volksbrauch 4n Palástina nach den Pilgerschriftem des. ersten. Jahriausends, in. Archiv für Religionswissenschaft, XV, 1912.

A. BAUMSTARK, Abendlündische Palüstinapilger des ersten Jahriausends und ihre Berichte, Kóln, 1906. E. BuncER, Die Anjánge des Pilgerwesens im Palástina, n Palástima J ahrbuch, XXVII, 1931, p. 84-11r.

D. Barpni, Enchiridion Locorum Sanctorum, Jerusalem, 1955?. à HEISENBERG, Grabeskirche und Adpostelkirche, T, Leipzig, 1908,

0-137. Bb H. CAMPENHAUSEN, Die asketische Heimatlosigkeit 1m altkirchlichen.

und.

[rühmittelalterlichen

M ónchtum,

"Tübingen,

1930. r LecrLERCQ, Mónchtwum und. Peregrinatio àm. Frühmattelalter, in Rómische Quartalschrift, LV, 1960, p. 212-225.

b. Itineraria W. KUBITSCHEK, J(inerarien, in. PAULY-WissOWA,

Realency-

clopádie, XVIII, 1916, col. 2308-2363. W. KuBITSCHEK, J?inerar-Studien, Wien, 1919. CfrA. MENTZ, in P/ilol. Wochenschrift, XLI, 1921, col. 132-137.

H. LsEcrERCO, Itinéraires, in Dict. d'archéol. chrét. et de liturgie,

VII, 2, Paris, 1927, col. 1841-1922. EK MILLER, Itineraria Romana. Rómische Reiswege an der Hand der Tabula Peutingeriana dargestellt, Stuttgart, 1916. Cfr E. ANTHES, in Berliner fhilol. Wochenschrift, XXXVII, 1917,

col. 1364-1367.

X

BIBLIOGRAPHIA

SELECTA

J. HEuncoN, Sur la syntaxe des routiers romains, in Bull. de la Société des Antiquaires de France, 1950-51, p. 145. c. Monumenta cartographica. K. MirLER, Mappaemundi. Die áltesten Weltkarten, Stuttgart, I-VI, 1895-1898. L. BAcRow

und

R.A.

SKELTON,

Berlin, 1963. L. BAGROW e.a., Imago Mund:. I-XVI, Leiden, 1931-1962.

Meister

der Kartographue,

A Review of Early Cartography,

G.R. CRONE, Majs an their Makers, London, 1953.

H. FrscuEgn, Geschichte der Kartographie von Palástina, in Zeitschr. des Deutschen Palástina-Vereins, LXII, 1939, p. 169189; LXIII, 1940, p. 1-11r. A. SCHULTEN, Die Mosaikkarte von Madaba und ihr Verháltnis

zw den ültesten Karten und. Beschreibungen des Hl. Landes, Berlin, 1900. Cfr R.T.O'CALLAGHAN, in Suppl. aw Dict. de la Bible, V, Paris, 1959, col. 627-704; M. Av1 YoNvaH, The Madaba

Mosaic Map, Jerusalem, 1954. A. KLorz, Die geographischen Commentarii des Agribba und ihre Überreste, in Klio, XXIV, 1931, p. 386-466. Cfr R. HANsLIK, in PAULY-WisSOWA,

Realencyclopádie, II, 17, 1961, col.

1270 sq.; P. SCHNABEL, D:ie Weltkarte des Agrippa, in Philolo-

gus, XC, 1935, p. 405-440.

R. UnpEN, Zur Überheferung der Weltkarte des Agrippa, in

Kio, XXVI, 1933, p. 267-278. R. UnpzN, Die Weltkarte des Martianus Capella, in Mnemosy-

ne, 3a series, t. III, 1935/36, p. 97-124. K. KnErSCHMER, Die müttelalterliche Karte nach. Anlage und Herkunft, Gotha, 1930 (Ergánzungsheft 209 zu Petermanm's Mtteilungen ). R. UHDEN, Zur Herkunft und Systematik der mittelalterlichen Weltkarten, in Geograph. Zeitschrift, XX XVII, 1931. W. NEuss, Die Ajokalypse des hl. Johannes im der altspanischen und altchristlichen Bibel-Illustration. Das Problem der Beatus-Handschriften, I-II, Münster i. W., 1931. G. MENÉNDEZ PrpaL, Mozárabes y Asturianos en la cultura de Alta Edad M edia en relación con la Historia de los conocimientos

geográficos, in Bol. de la Real Acad. de la Historia, CXXXIV,

1954, 137-291. Codices

R. Rónmicur, Bibliotheca geographica Palaestinae, Berlin, 1890, Jerusalem, 1963?. P. SCHNABEL, Der verlorene Speirer Codex des Itinerarium

Antonini,

der Notitia

dignitatum.

Sitzungsberichte der. Preuss. 1926, p. 243-257.

und. anderer

Akademie

der

Schriften,

in

Wissenschaften,

BIBLIOGRAPHIA

SELECTA

XI

A. BaRROIS, Itinéraires en Terre Sainte, conservés à la Bibliothà-

que d'Amiens, in Rev. biblique, (textus saec. XII-XV). P. REVELLI,

JI Codici

XX XVIII, 1929, p. 404-420

Ambrosiami

di contemuto

geografico,

Milano, 1929-1962. IpnEM, Manoscritti di carattere e d'interesse geografico della Biblioteca comunale di Palermo, Venezia, 1909. J. CAMPOs,

Textos de latín medieval hispano, in Helmantica,

VII, 1956, p. 183-208 ; VIII, 1957, p. 79-82. cfr M.C. Díaz v Díaz, Index Scriptorum Latinorum Medii Aeui Hispanorum, I, Salamanca, 1958, p. 133, nn. 530.531; p. 147, n. 593 (textus saec. IX-X). Z. GARCÍA VILLADA, Descripciones desconocidas de Tierra Sania en códices espafioles, Àn Estudios eclesiásticos, IV, 1925, p. 178-184 (cfr infra, p. 13-20); 322-324 [cfr M.C. DíAz v Díaz, 09. cit., n. 593]; 439-440 (cfr A. MENTZz, in PAiilol. Wochenschr., UL x9zr,'col.132:sq.): A. DE SMET, Gwido de Bruxelles ou Guido de Pise. A fropos de l'auteur d'un manuscrit du XIIe siécle [Bruxelles, Bibl. Roy. 3897-3019], in Cahiers Bruxellois, VI, 1961, p. 159-170.

Editiones, Translationes (1). A. RrESE, Geographi Latini minores, Heilbronn, 1878. T. ToBLER, Palaestinae descriptiones ex saeculo IV, V et VI,

St. Gallen, 1869. T. ToBrER, Descriptiones Terrae Sanctae ex saeculo VIII, IX,

XII et XV, Leipzig, 1874. T. ToBrER

et A. MoriNIER,

J/ineraria. Hierosolymitana,

Ge-

néve, 1877-1880. P. GEYER,

J&nera

Hierosolymitana

saec.

III-VIII,

Wien,

1898 (CSEL, XXXIX). Cfr M. Manrrivus, in Berliner Phulol. Wochenschr., XIX, 1899, col. 777-780; A (2 E. LUTHARDT ?), in Theol. Literaturblatt, XX, 1899, col. 513-516. R. VALENTINI et G. ZuccnErTI, Codice Topografico della Città di Roma, 1I, Roma, 1942. G. Lucr1, Fontes ad Topographiam Veteris Vrbis Romae pertinentes, I-VIII, Roma, 1952-1962. F. CasrAGNOLI, C. CECCHELLI, G. GIOVANNONI,

E. ZOCCA,

Tofografia e Urbanistica dd Roma, Bologna, 1958. R. HENNIG, Terrae incognitae. Eine Zusammenstellung und kritische Bewertung der wichtigsten |vorcolumbischen |Entdeckungsreisen an Hand der darüber vorliegende Originalberichte, I-IV, Leiden, 1944-1956*: II. Bd., 1950*: 200-1200 nach Christus. (3) Cfr R. Róunicnr, op. ciz., et Montia uel Praefationes in capite singulorum libellorum.

XII

BIBLIOGRAPHIA

SELECTA

uersio anglica : Palestine Pilgrims' Text Society, I-X X XII, London, 1886-1897. uersio germanica : J. GirDEMEISTER, Berlin, 1889 (Itin. Antonini). uersio russica : V.N. CniTROVO et J. PouJALovskiJ, in Pravosiavny, Palestinski sbormik,

Petersburg,

2, 1881

(Itin. Burdig.);

20, 1889

(Egeria); 28, 1891 (Theodosius); 39, 1895 (Itin. Antonini) ; 49, 1898 (Adamnanus). Topographica J. HEuncoN, La fixation des noms de lieux en latin d'afrés les itinéraires routiers, in Rev. de fhilologie, n.s., XXVI,

1952, p.

169-178. R. HARTMANN, Die Palástina-Route des Itinerarium. Burdigalense, in Zeitschr. des Deutschen Paláüstina-Vereins, XXXIII,

I9IO, p. 169-188. CH. EpsoN, Te Location of Cellae and the Route of the Via Equatia in. Western Macedonia, in Classical Philology, XLVI, IO5I, p. I-16 (Itin. Burdig.). C. Mouuznr, Der Teich Bethesda zu Jerusalem und das Jerusalem des Pilgers von Bordeaux, Leipzig, 1907. J. Gir pEMEISTER, Die Stadt Salamias bei Antoninus Placentinus, in Zeitschr. des Deutschen Palástina-Vereins, VIII, 1885,

p. 100. W. WorskKA, La topographie chrétienne de Cosmas Indicopleustés. T'héologie et science au VIe siócle, Paris, 1962.

Quaestiones selectae L. CANESI, La $roduzione geografica latina e gli influssi letterari, in Historia. Studi storici ber l'Antichitá classica, V, I93I, p.

145-168; 330-350; 510-532.

Itinerarium Burdigalense : A. ELTER, Jtinerarstudien, Bonn, 1908. Cfr H. D[ELEHAYE], in Anal. Bolland., XXIX, 19ro, p. 187-188. J. PrEcHoTTA, Monubilis [Itin. Burdig., 595, 3], in Archiv fr Lateinische Lexikographie, Y, 1884, p. 585. Itinerarium Egeriae : uide p. 31-34. Theodosius: D. GüNzBunG, L'Itinéraire de Theodosius, in. Rev. critique

d' hist. et de littér., XVI, 1882, p. 221-223. Cn. KoHrzR, Le Ps.-Pélerin Virgile, in Rev. biblique, n.s., X,

IOQOI, p. 93-96. E. NESTLE, Armona mons [Theod., 20], in Archiv für Lateinische Lexikographie, XIII, 1904, p. 426.

BIBLIOGRAPHIA

SELECTA

XIII

Itinerarium Antonini : C. WEvMaN, Procedere — proferre, in. Archiv für Lateinische

Lexikographie, X, 1896, p. 136-137. P. GEvER, Orwmn der Rand [Itin. Anton., 20], ?bid., p. 300.

G. Mzmcart, S. Isicius [Itin. Anton., 27), in Rev. biblique, n.s., IV, 1907, p. 79-80 (— Opere minori, III, Roma, 1907, p.

44-45).

I. OPELT, Das. Grab des Riesen Goliath [Itin. Anton., 31], in Jahrbuch für Antike und Christentum, III, 1960, p. 17-23. Eucherius : I. OrELT, Ein Horazzitat bei Pseudo-Eucherius, in. Jahrbuch für Antike und. Christentum, V, 1962, p. 175-176.

rmn E

a" d

| nv

pts

]

E B.

3A uU NU"3 d.sii.

DN

"Un

|

-

a

ded MN

XM

LS

MCN ww)

E

of, E

*

)

cy » "I

LÀ - es diss Fg.

Í* camini cof MN

NT ow

obi

5

TE

PE IM

à

I |

sa tend

; enn" e RB

XT M Mi M AEHA PUR Lt " Eon Eu , Seca

|

Dub CXX

ITINERARIA HIEROSOLYMITANA

I ITINERARIVM BVRDIGALENSE

AD

FIDEM

P. GEYER

EDITIONVM

zr O. CUNTZ I. G.

CLXXV

MONITVM

e$ "S Q$ 3 RIO

Cuníz DIE

cod. Parisinus 4808, saec. ix. cod. Veronensis LII [50], saec. viii-ix (1). cod. Sangallensis 732, saec. ix. cod. Matritensis, Arch. Hist. Nac. 1279 (uel 1007 D [254]), saec. x. editio Pauli Geyer, Vindobonae, 1898 (C.S.E.L., t. XXXIX, p. »533). Paginas in margine indicauimus sub siglo V. editio Ottonis Cuntz, I/ineraria Romana, t. 1, Lipsiae, 1929, p. 86-

102. editio J.P. Migne, Parr. /az., VIII, Parisiis, 1844, col. 784-795 (ex altera editione F.A. de Chateaubriand, Parisiis, 1811, repetita).

Textus integer in solo cod. P traditus est ; in V/ desunt uersiculi 604,1611,7; in $ tantum leguntur dua excerpta (589,7-599,9 ; 587,2-589,0) ; eadem fere excerpta leguntur et in M, sed multoties retractata (5 86,1-599,9). Excerpta e codice M primum edidit Z. García Villada in Eszudios eclesidsti£05, IV, 1925, p. 180-185 ; denuo eduntur a J. Leclercq in Hispania sacra, 1I, 1949, p- 94-95, et a J. Campos in He/zantica, XXIII, 1956, p. 185-186 ; ab ttone Cuntz uero praetermittebantur. Codicum uatiantes lectiones recepimus ex editionibus a Geyer, Cuntz, García Villada curatis. In textu constituendo praesertim Cuntz secuti sumus. Ducentibus G. Parthey et M. Pinder (?), Geyer et Cuntz, retinuimus paginarum et uersiculorum numeros in editione Petri Wesseling repertos, qui et textum copiosissime commentatus est (3). Aliarum ueterum editionum locupletissimam descriptionem dedit Titus Tobler (*). Itinerarium a. 333 conscriptum esse patet ex uersiculo 571, 6-8. Auctorem

nescimus ; uidetur christianus oriundus e Burdigala uel saltem ex Aquitania.

() Cfr E.A. Lowz, Codices Latini AAntiquiores, t. IV, n. 505. (2) Itinerarium "Antonini "Augusti et Hierosolymitani, Berolini, 1848, p. 261-290. (3) Vetera Romanorum Itineraria, Amstelaedami, 1725, p. 535-517. (4) Palaestinae deseriptiones ex saec. IV', V/ et VI, St. Gallen, 1869, p. 47-54.

ITINERARIVM

BVRDIGALENSE

:

Va

Wesseling

549,

PL

1

ITINERARIVM A BVRDIGALA HIERVSALEM VSQVE ET AB HERACLEA PER AVLONAM ET PER VRBEM ROMAM MEDIOLANVM VSQVE SIC

5

785

Ciuitas Burdigala, ubi est fluuius Garonna, per quem facit mare Oceanum accessa et recessa per leugas plus minus centum, dO runlalio Stematas.. rroere ma leugae VII DOO Ed anudtatio SupiOle oorr Rmi ve leugae VIIII cunt dsabiSe S ecc esse ems sr leugae VIIII idutabo f zes!'Arbores ...21... vette leugae V SURIXDOSCOHIEIO eoe. i cat rx vU V leugae VIII

SubUELAUU SOIPLIOR rer seris co S UTLENCE DI IST ET ENIRO CERTO ORUDEGUNUET INE EECTETTTTETOTT CHUEXSDADSCHISE S veces zv vss mo C PECMÉ zuia2bDos dOSEXLUDED ... ses uv es 10 mutatio Hungunuerro ............ inufatid DUCEOBIS. ocio o REM Bol. d omutatiotAdilouem messccessetuss CIüttas FLholgeavt. 3 does kr ood

leugae leugae leugae leugae leugae leugae leugae leugae leugae

VIII VIII XII VIII VI VII VII VII VII

V4

3udtatio. Ad Nonumwoss «baden dist milia VIIII mutatio Ad Vicesimum ........... milia XI Sumalsio E DUSIOU. eo xo edensRS milia VIIII

inutatio SOSLOBIASO, cede ars yucps HebromasoA. s oce

sceilins milia VIIII le p scx milia X

549, 1 Hinc editum ab Andrea Schotto P fo/. 66 zzan. rec. 2 bordegala V (sic semper) 3 deracla P!, heracla P?, eracla V. — alaunam P 4 orbem V, corr. alt. m. B mediolanium I^ 8 accessa V/ (uli. a in ras.) 9 centum] numetum praem. V^ 10 mutatio] P, mut. V (sc fere semper) ^ leugae]leug P, leugs ze/ leugs i zz/ leuguas ii I 550, 1 sirione] P?, sition P!, senone I7 eleug P, corr. alz. zz. 2 ciut V (sic

semper) neio V

— uasates V. — vri V —— 83 tris arboris ex tres atbores V'!.— 5 soctio

I7

6 tolosa

4 oscy-

10 hungunertas ex hungunetro

l/! 11 buccones I ss1, 2 tholosa P Geyer — 3 milia] V/ (ue mil), mit ze/ nit P B mansio] P, mans V (sic semper) ^ eleusione V 6 sustomago V Y ebromago V7

2

ITINERARIVM BVRDIGALENSE

mutatio'Cedyos V Ave E EIER castellum Garcassone. 5.5 19 TO cnütatioTECensmatm.. o 52d mut3tio:Hosuerbas v eoe TEE emitas Narbone 20i. 8 E cintas Béterris sc eoo mansio Cessarone ........ 95 aieim 5smutatio Eoro3Domitio pe EE mutatio Sostantione wd EO mutatio Ambrosis Ek cR ees ciuitaszNemanso s. S d x c dU c. mutatio Ponte Aerarium .......... 10 ciuitas AxelatescEm DN Te eem

553,

1

milia milia milia milia milia milia milia milia milia milia milia milia milia

Fit a Burdigala Arelate usque milia

VI VIII VIII XV XV XVI XII XVIII XV XV XV XII VIII

PL

CCCLX XII,

784

mutationes XXX, mansiones XI.

Tustatio ATnaeime mto. M c mutatioBellintoSaocoa eT o-cnitas AdenioneMac m E cn

milia VIII T n

milia X milia V

imutatio'CyDresseta oco 09 os US milia V CIifitasvAraUsiOle 2o aS cel ASeS mutatio Aq EGboceo om acoso ee mutatio. Nouenm. Grariss s. 5s ie D fO tuadsio CUBO arae tSd ee Do04.- 1" mutatio* Bantianis!o e UN mutatro!' Veneno 244 2449 99 qvs ciuitas alentours PIN mutatio'Cerebelliaca' 0592s

9 mansio AUgUsid s...

6er

sero

milia milia milia milia milia milia milia milia

XV XIII X X XII XII VIIII XII

milia X

mutatio'Darentiacarccv 120v. NERNM milia XII ciuitas Dea Vocontiorum ::.:. 222.4 milia XVI mansi Lü6cQg e eie 3s M milia XII

mutatio'Vologatis ^ TTD EE milia VIIII 555,

1

inde ascenditur Gaura mons

$ cedros] P?, coedtos P!, caedtos 17 9 carcassone I7 10 tricencimum P; trecensimum 17 552, 1 husuetbas V 2 natbonae I7 8 beterris] I/ (betetras ze/ beterris ltin. JAntom.), bitertis P Geyer 6 sustancione l7 (sexta[n]tione Izim. Anon.) xvi P Geyer * ambrosi] V7 (ambrussum Ifig. ZAnton.), ambtosio P Geyer 9 heratum I7 xvn V corr. 10 arellate P Geyer vnu P

$53, 1 atillatae P Geyer cccrxxmn] V, cccrxxi P Geyer, a£ legendum uidetur e£ reuera sunt. CCCUXXII. milia, e£ totidezs numeri collecti efficiunt, si pro singulis leugis MD zzilia passuum posueris. Mutationes aufeys sunt xxxix, mansiones praefer uicum et castellum x 3 arnagene I7 vui 5 auinione I7 6 cepressata I^ 7 xui 8 om. V 9 nouenctares I7 10 mansio ac uno P xv P Geyer . 554, 1 uacianis P! Geyer, uancianis P? xac 2 xir] ozz. V7 4 cetobelliaca Geyer XOU 9 agusta 17 6 reuera sunt 72. Xx1u * deanocontinorum ]/ 9 uolocates I 555, 1 mons] P? V7, mors P!

V5

ITINERARIVM BVRDIGALENSE zoutatio.S am ORO doc 247 £o DUTN mansio Monte Seleuci ............. mutatiosDautdbao cen Dee i d y) mutaduod dium... rw uix

milia milia milia milia

3 VIII VIII VIII XII

mansio! VapDICO. tei scu ei aa no? mansio Va tODIAS. cocalebrt ex Kee

milia XI milia XII

mansio Bbredaüno

milia XVI

x2. a9 e

inde incipiunt Alpes Cottiae Bio meotato NE ABO Sric.l e a rr ics

tüansio Bygigahte 556,

1

«ies cete

vega

CIUIEaS DCASSIODG

milia milia milia milia milia

XII XII VIII VITI X

d smeonsiD'Ouàadtatis .:..

og on

milia XII

"amutabloJCosUaiM

3

milia XI

Inte

inansio- Bigotnaso!

RP

CITVS

554g Lis deus uos milia VIII

yautatio ZA d Mediassen stie oe b sostatiosAdsbottias.. i.v i oS inoansi ibaumello-...-— x seotrkri saubtstio Dariis*w.x.5. 190075. CHSIDASADICVHONANE s i sorde ct nets mutatiosAdiDecimum. . 22229; sd 10 ciuitas Mediolanum — ocu

milia milia milia milia milia milia milia

X XIII XII VIIII XII X X

[mansio Fluuio Frigido ............ milia XII] 1 Fit ab Arelate Mediolanum usque milia CCCCLXXV, mutationes LXIII, mansiones XXII.

juutatioE reeHtea. 5 fine P Geyer

Lusso

rentpeeda milia X

6 uapinco P Geyer, unapinco V

" catoticas V ^ 8$ hebtri-

duno P Geyer 9 cottiae] penninae I7 10 rame Y/ Geyer 11 byrigantum P Geyer, byrigane (y ex i) V/ (brigantione Iziz. znzon.) 556, 1 ascendes matroniam V/ ^ 4 secussione P Geyer, segucio V/ (segusione Itin. Anton.) 5 italia] alia P S octauu V . 9tautrines l7 557, 2 x1] xvx au£ xin Jegendum uidetur, cfr 558, 1 3 regomago V^ ? dunis I7 8 ticeno P Geyer 9 x] nisi xu Jegendum sif 19 mediolano I^ 11 /ofus bic uersus post 560, 1 inserendus est frigdo P 558, 12arillato P Geyer —mediolanium usque P, usque mediolano V/ —cccrxxv P. Sunt autez CCCCLXXI

PL 785

cese sese ree iN milia XVI inde incipit Italia

mutatio Ad Duodecimum ......... mets AOEIBES. 1r eiirceERED EEG mutatio Ad dOctauum.- «32a eiuibassiontii$ Cei sees 10 mutatio Ad/Decimum. ...:.... ls

558,

milia XVII

inde ascendis Matronam inutatio Gesddüne:. ixCb 09 milia X manso AdéeMattes issemts milia VIIII

5

DOT."

V6

milia XVII

aut ccccrxvin

zz. Defraefis gm. xit uers.

557, Ad, numeri

collecti effitiusat CCCCuxxi aut ccccLxvin. Summa fradita uidetur computata quo lempore u. 557, A1 sedem nondum mutauerit et 553, 6/8 aut. 554, 6/€ aut 557, 2/8 recti 2 mut. rLxiU] £s seripsit P'. Ogzzaisso s. 557, dà adhuc leguntur numeri mrnores mutationes Tantum sunt xxxxyt, zzansiones Xx

9 argentia P Geyer

Ni

4

ITINERARIVM BVRDIGALENSE mutatio Ponte Aureoli.............

5'cnutas Dergatuo ec... ocvoes v SM 1iutatioslellegatewe t usd TS mutatiosbetelinese 2... d. vtm CiultasiB6 oA, elis ute dU TIE mansiotAd.;blexum., .J.5 42eda 10 mutatio Beneuentum ............. ciültas: VeroDnauisOE eot f. Aerei. mutatio'CGadianowe, ooo EC tuta jJ UIéO0Si ce c e 559. I ciuitas'VincentassoctoM ope mutatiosAdsBmenwe s... a nn cnütaskPatainae c coo ndn mutatio Ad Duodecimum ......... bomutatio Ad Nonum Te ciuitas Altinoue. vl om REPRE Iütatlo QoS e usse euo XR EE GutasiConegrdgja us usos NE

intatiotApica fs

os

10 mutatio Ad Vndecimum

so

BR

..........

milia X

milia XIII milia XII milia milia milia milia milia milia milia milia milia milia milia milia milia milia milia

X X XI X X X X XI XI X XII XI VIIII X VIIII

milia VIIII milia XI

GrtasAquileiaee s ooo Ust milia XI Fit a Mediolano Aquileia usque milia CCLI, 560,

mutationes XXIIII, mansiones VIIII. mutatio Ad Vndecimum .......... milia XI 1:mutatiooAdiRornolus o... eeonn milia XII TUtatio d aset s. e oa dro milia XII

inde surgunt Alpes Iuliae ad Pirum summas Alpes .......... milia VIIII 92mainisio Dongaticon,. Jos vco OS milia X

mutatio A dsNonum o m seed seEE milia VIIII guias Fiona. 1. artus MERE milia XIIII

4 autioli P Geyer

5 uergamo P Geyer 6 tallegate L7 9/11 milia xrr auf xrv comi. Cunt 10 beneauentum I7 12/559, 1 milia xxxirt coni. Cuntz 13 auraeos P Geyer

* mille P!, corr. P?

12 caclianno I

559, 1 uinoentia V/ (ui n rasura) 4 ad duodecimum] oz. 1 * sanus T7 X] xxxi comi. Cuntz 8 vin 9 ad pacilia I7 10 x] V, dub. Geyer, xx P.

12 mediolanum P Geyer CCLVII a4£ CCLVIII Jegendum uidetur. lNumeri collecti efficiunt CCXXX. Summa tradita uidetur computata priusquam 558, 9-113 e£ 559, 9 recti

numeri minuerentur, aut. singulae mutationes. exciderunt, quod numero mutationum tradito (inueniuntur xxt loco xxr, 559, 18) uerisipzile est $60, 1 furnolus V Jie inserendus est uers. 557, 11 2 om. Pl, supp]. P? 3 surgunt] sunt P Geyer 4 m. vir] ozz. V, qui uers. & praecedenti coniungit. Errore

in codd. subsequentes numeri suis locis mouebantur et $60, 10 supplebatur numerus xin e $60, 11. Quingue igitur numeros 560, 4/8 stationibus suis restituas et 560, 10 eicias xx 6 mutuatio P'!, corr. P? (sic saepe) * semona I7

V8

ITINERARIVM BVRDIGALENSE

mutatio Ad Quartodecimo .........

5

milia X

inansio Hadrante^. FX. IUSTO IRA, LI. milia XIII 10 fines Italiae et Norci mutatio Ad Medias «ve dc oL AS milia XIII ciüitasGoleiq ame. c eov eo oben milia XIII

561,

PL

1 inus HO BOLOdOBUS

«04 og ie een cedros milia XII mansio Eaeindohe... Les oec milia XII

786

mutato Pultouimms 4 .oeNOSRM. s milia XII ciuitas Poetoóuione....... oceeves o milia XII

V 9

transis pontem, intras Pannoniam TOU COCOS ER ete

Inferiorem «od en een

E

milia VIIII

inansio Aqua VIA. Leoeceve ce rv milia VIIII THUTAHIDLPODUEIS: eese eo eres milia X 10 Giutes Fotta MEC Lecco coercere 562,

mHutsto SUEISUM «us IIRPVIRSA TUS 1 IOUtaorPOrE PI. Lo nov eve retis IDansto? EeDnEODISL 2 eei de reete tend fuHtatio CAEdODOTS. d aser es UR IDHEATODOGCONIS s, a nas ro POR Indnclo DOTOTOE Ic n a ees meon ern | mutedosBoleniia-... «i eecPRUN IDansio Mauridtis. «euo erster

milia milia milia milia milia milia milia milia milia

VIIII VIIII XII XII X XII X X VIIII

intras Pannoniam Superiorem mutatio! SePERIA osexss esee EME rre tret mtl 10 nonc MOLOISIl, 5t inutatro OUS uso resorts mutati Mersella« 2c m ey ciuitas MHTS AQUA Lu cure m e ets eilt 565, 1 1nutatro Eeutüioano. verses CI EaS IDA DEN. Lace urere err mutattoleaelendt Senses deiecti RS TUSGHSTOR THOU. eds is taette rene eneAere Nn

InUtaLlO SDTDIebA:

osos

rne en)

milia milia milia milia milia milia milia milia milia

VIII X VIII VIII X XII XII XI XI

V 10

milia X

miutatio Vedulia- 2.2. aA milia VIII CiUiEaco SEETDHIIELII, 5st oose ndsdugiegut a utorso milia VIII

9 om. V. m. xiii] os/ norci 7. 10 poziz P 10 et norici P Geyer, ozz. V, duabus lineis uacantibus 12 cacia V^ 561, 1/4 milia xxxvi comi. Cuníz ^ 2 ragendone V ^ 3 poltouia V xv1V 4 petouione P Geyer, potouione (ui e m) V/ milia xu] oz. V ^ 5/6 ponte intras in pannonia inferiore l/ —— 6 superiorem proponi? Cuntz ? ramesta V7 9 popolis P Geyer 10 io.a V 562, 2 lertoles V/ — 4 coccones V $6 bolenta P! *? mautianes — 8 superiore I7, inferiorem proponit Cuntz — post A0 spatium unius uersiculi uacat in P

11 iouenalia V 13 motsa V7 565, 1 milia xxix cosi. Cuntz 2ciliciales V/ — 3 celena P Geer in rasura 6 uidalia V7 priore a eraso, Budalia dub. Cuntz

— 8 x) V

6

ITINERARIVM BVRDIGALENSE

Fit ab Aquileia Sirmium usque milia CCCCXII, mansiones XVII, mutationes XXXVIIII 10 mutatio Possis t aat dex ovasmn milia CruitdssBassianis 2 scs SA XT milia Inut abo NOUICIanb. sc oup milia mutatcorA mae st. oule ce CR NEUR milia

ciutas Smgidung. 564,

c... coa

M EREEDE

VIIII X XII XI

milia VIII

1

fines Pannoniae et Misiae mutatio Ad. Sésturm «1x CAREERS milia mutatio TfcorniaCsstraded ree milia mutatio Ad Sextum Miliarem ...... milia 5 ciuitas Aureo Monte... eee milia

VI VI VII VI

TiutatioT V IDPelo cle adosadotrs milia VI ciuitas Margose c UMS. Lese LEES milia VIIII CIOTt4 S VIDA GIO e. - eric Re La ubi Diocletianus occidit Carinum ... 0 3natatio Ad/Nonum iso.

565, 1 mansio Muneciplo. «eint inutato FoUuIS! Pago.

milia X milia VIIII

milia VIIII

cox e seeiseI n milia X

inutaueor Bao o ce artc a milia VII mansio Idomo ...... S ONE VIS OY milia VIIII 9 3nuütatio Ad:Octagum 1. E milia VIIII

IapDSOIOTOmaBOA.

V r1

A EE NUN milia VIII finis Myssiae et Asiae

inutatie Sarmiatormm. entier mutatio Gamtliás res de eH EEER

milia XII milia XI

009, 1 mansio/Tpoinpels" .NoNcUC dapes US milia VIIII niatatiotlktampiana

4c

essai sspeis

ciuitas Nalssoiemi, or os ceo ETE mutatiovRediclbuss, csset epe D UU CA CIORVT Oder EA ES SEES rir mansio Romansiana 2... ee oe imutatiolbatinag dur eun manso Ducibus i Xs s rnutatlollranshts nc TE I0 mutatio Ballaànstra —-.. 2 ns 8 cccxu P!, corr. P?

milia XII milia milia milia milia milia milia milia milia

XII XII VII VIIII VIIII VIIII XII X

8/9 Sunt milia cccxcvi. INumeri collecti efficiunt ccccxa.

Mutationum et mansionum summae sunt xxN11t e£ xvi, sed addito u. 557, 11 pos? 560, 1

Sunt. XXXVII 0f. XVIL. jumomae igitur deductae sunt quo tempore mansio 557, 1d sedem nondum mutauerat. At tradita summa passuum non constat 9 mansiones xinr P! 11 bassianes I7 Geyer, corr. P? 564, 1 finis P Geyer misie I^ 4 om. V miliate Parzbey Geyer 8 uiminatio P Geyer —— 9 dioclicianus ]/ 565, 1 muncipio P, municipio Geyer 2ioues V 6 Hotreo Matgi coni. Cuntz 7/8 om. V. * fines Moesiae et Daciae proponit Cuntz 9 cametas P Geyer (ad panes camino coctos [Zabernae signum ?] dub. proponit Cuntz) 566, 1 /eze Pompeis 2 rappiana P Geyer 4&om. V. 4/6 milia xxr az/ XXV coni. Cuni 6 remisiana I//m. /Anfon. 9 translites I4

PL 787

ITINERARIVM BVRDIGALENSE

Bolt,

mansio Melufiues o. ol eR LRWS sce ese milia VIIII mutatio:ScEetiSea. eus voee alex milia XII i cuutas Serdicüse 2s es Neh milia XI Fit a Sirmium Serdica usque milia CCCXIIII, mutationes XXIIII, mansiones XIII. inutetior c DIODBe «se secessitsde milia VIII

O mansi DULAPAES sos pesce rris milia VIIII tirutatio SbSEatqu s oes a E Root milia VIII monsjiorbiical inutatia SODSION

A eet ionge scere cE milia 5 oue qr ont rubr milia fines Daciae et Traciae 10 niutatiotlPonteJVCasl..... susc dts milia mansio Bona Mansio 5.2 uR:z65Aero milia Dose P nintato AdBisofes od uscctedt 4i Vs des milia

X VIIII

V 12

VI VI VIIII

manpsioBasapare: -... «42 Lo vE en nes milia XII rautetio Füueudtero:is sowas ee s milia VIIII ciuttas Inlopopuli- 25526 haus da milia XII D^riualio Serbotao e dscositoni T os inutatio Paramuole-;.. 22 5e vac S inansio (Hbi os. auiest. sens iio cii inutato IrassHra arg M Less uis 2inansio. AtzBiso dao olus tei scd TO miutatio;PalagteenLoos peau ira Ilanclo X astozobta .... o eeisitenée uutalio Rhe osse. bre rs Dn5g "I mausio:Burdista .— v exar

jugtatie Daphliabae InansiodN IC

rca

mutato Darpodizo. 5 mutatiloaVristomos

mans Vireolese:———.

milia milia milia milia milia milia milia milia milia

X VIII XII VIIII XI VII XI VII XI

|. cursts milia XI D

ers tds.sip

Miss

milia VIIII

.. 9.5 E. ss milia X 1. «uem

dh

l.c

c umm

milia VII

ert res

milia VII

12 scretesca l^

567, 2 syrmium P Geyer, sitmia V. 5us»t cccxix aut cccxui.. INwgeri. collecti efficiunt cccxv. Igitur summa cccxu computata est quo tempore uu. 566, 4-6 zzendo adbuc carebant

3 numerus mutationum constat ; mansiones autem sunt xxi

4 ex-

tuome V/, Esco Amne dub. Cunt D buracara V 6 milia xxxr comi. Cuniz ? iliga P Geyer, [h]elica Iziz. "Anton. 8 mut P? iz rasura soneio P?(Pr. o ex e), 11 bonaso. V. — 9 finis P Geyer dacie P, datiae V 10 ponteugas I7 mansP

568, 4 eilopopuli P 6 syrnota P Geyr ^ 9 milia xxvi comi. Cung, uel milia xr uerisimilius supplendum est post u. 8 : mansio (uel ciuitas) Pizo inutatiol

sre

?»)

milia vrr

12 ramnes 569, 1 busdicta V/ — 2 dapabe V — x V, dub. Cuntz 3 milia XXVII coni. Cuniz, uel potius supple post u. 2 ciuitas Hadrianopoli milia viu (au£ x) mutatio (........ ?) milia vir 4 milia xvi comi. Cunfz, uel potius supple post u. 3 mutatio (...... ?) milia vir 5/6 milia xvi comi. Cuntz

8

ITINERARIVM BVRDIGALENSE

nmiutatio 'Narcooc e adero ra S milia VIII mansio Drizupara ....... [$598 . milia VIIII niutatio!TIpso Wo «ens Aon A REACURISM . milia VIII 10 mansio Tunorullo .......... LU. TIERRA ITE b10,

"L'mutatio Beodizo-

us LK

259

j

milia VIII

ciuitas Heraclea, . «onset em cos mutatio?Dauntie 25» eser epe . mansio Salatmbria— . 608523 . 53mutatio Callutil? coss ocho one nets inarisló: ACVEA 49.5 ae RE nemen da ehe 571,

Vo 15

inilia milia milia milia milia

tVIDIT XII X X X

mansio Regio ^22 V ELUULIER.A milia XII ciuitas Constantinopoli ........... . milia XII 1 Fit a Serdica Constantinopoli milia CCCCXIII, mutationes

XII, mansiones

XX.

Fit omnis summa a Burdigala Constantinopolim uicies bis centena uiginti unum milia, 5

mutationes

CCX XX, mansiones CXII.

Item ambulauimus Dalmatico et Zenophilo cons. III. kal. Iun. a Calcedonia et reuersi sumus Constantinopolim VII kal. Ian. cons. suprascripto. A Constantinopoli transis Pontum, uenis Calcedo10 niam, ambulas prouinciam Bithyniam : iDgtatio/Nasscte sose s oce E milia VII S(emis? D/2.

l mansio-PBandielui

en Eee

Nm

milia VII S(emis»

* nargo P?, dub. Cuntz milia xin comi Cunt 8 dritiopata V Geyr | 10tunorolo V . xxi P Geyer 570, 1 vum V, dub. Cuntz 2 herachlia P!, heraclia P?, eraclea 1 nae l/ . milia xx dub. Cuniz 4 salamembtia P Geyer 5 ealum alesra I^

3 baun/ — 6

8 ciuitates P!, corr. P?

571, 1 mille P! ccccxir

9x P

1/2 Sunt cccxcu. INumeri traditi efficiunt cccxuiu. Summam

eui corruptela ex cccxcun

nataz eredit Cuniz et computatam quo tempore

quinque illae stationes bost $68, 9, 569, 2 e£ 8 bodie supplendae, nondum exciderant. Quod eliam testantur summae sequentes. INam mutationes babes xxxvix, suppletis v. fiunt. xvxt, quod unius numeri praetermissione abiit in xxx. Mansiones. nominantur. xv1yx, suppletis duobus Pizgo et Hadrianopoli fiunt xx. 9$ omnes / . Constantinopoli V/ — 4 Sunmarum sex. traditarum summa est MMxxxvit, de quibus duae (553, 15 567, 2) cum uera summa congruunt, ires (558, 15 559, 12; 563, 8) non congruunt quidezz, sed certe secundum. textum supra restitutum aptius confectae sunt. Restat ultizia summa (51, 1), qua correcta ut supra indicatum est brodunt CCCLxx1ir

-- cccxium

-- cccxcr

—

- ccccrxxv

-- ccu

4- ccccxrr

MMCcCXVI, quae summa a fradita ulx recedit. Summa-

TH» COrrectarum summa est MMcon. Numeri singuli traditi efficiunt MMcrivIM 5 Mutationum summa. summarum traditarum est. Cxcit, correctum. ccxxnr. Singulae. le-

4untur CCNY ; CCXXX ex corruptela ccxim orta uidetur. Mansionum summa tradita xcu,

corretía XCY ; singuli in fextu LXxxv1 5 igifur Cx11 ex franspositione xc orta uidetur 6 dalmaticei zenofilo const P consolibus d m: I * calcidonia P Geyer

constantinopoli V 8 viri V. cos upo V 9 ilia xu, sed £raiectum Bosphori distantiis terrestris addere non licet, cfr 609, 4-611, 2 9/10 calcidonia I^ 10 prouintiam bithiniam P Geyer, prouinciam bitynam V/ — 11 uarsitae V/ vri s] P?, vnx P! vi: V

572, 1 vri s] P?, viu P!, vir VV

PL 788 ' V 14

ITINERARIVM BVRDIGALENSE

9

mutátiu Pontamus av edoidss o. 2 milia XIII mausieabibsak uus c. cs ve THAT d milia VIIII

ibi positus est rex Annibalianus, qui fuit [oi

Afrorum

rtatio Brunga

320 1.8 qiie

ciuitas Nidoihediyardu

milia XII

un ADEL aet milia VIIII

Fit a Constantinopoli Nicomedia usque mil. LVIII, mutationes

573,

VII, mansiones

III

938 milia X 1 mutatiaIyübolum ........22 Ure nl DG ls M TCI ETT TTTTETT TET. inucINU LIS... oce mnm gs IND SERDSCIING EYE TTTTTEITI TTC mutdonnm schiBae v. Lea e ror manso Midagiaoheoua.l. ot Sotbolask

milia milia milia milia milia

mutatiu E hopede. «4 2s ew eds e ve

milia VI

mWtaba M BSpSSD.. scu ue ve ortnmcna milia LAE ti LIPITOR. PRINTER DTE milia 10 inutatio Prolunica. e. -4 2hveX milia nutu nemis ue ua Mic ends milia ee te AEN milia 514, 1 niansoiab eg elei mansió Ceratae. ....... DUM. PONE milia fines Bithiniae et Galatiae gut aur debes Me. ese e aceo omms Ram. milia TOODSIDIDIAdASEODO. a esce nio m nttitus milia mutatio Trans Monte.............. milia Tad XO AT... cec use tes mn milia

couptas Tullopolis. |... 5. 0B RUD mutatio Hicronpotamum .......... Dens 10 juansol NUTS S. uoce beue mutatioJPetübrogen ......2 e eee 575,

mansiolMneseg Q7. ...4..9 nen mntaHo Prasnon. 2... 4-392098

milia milia milia milia

XI XII VIIII VIII VII

X VIIII XI XII VI VI

Vi

X VI VI XI

VIII XIII XI VI

milia X milia XII

3libosa V . 6 brunca P! 7? xur P 8 constantinopolim P Geyer vri P, x. V. $unt milia xvm, quae etiam numeri collecti offriciunt. Flaec igitur summa, quae ex P e£ V confecta est, computata est xuxx qilibus traiectus a.Constantinopoli ad Chalcedoniam sepositis 9 mutatio P. Mufationum ut vxx efficias. Chalcedonem: addas, quamquam stationis signum caret

rir] viu P eorr. Mansiones numerantur xix sine Chalcedone, quae

Tamen certe ciuitas fuit 573,1hitibolum V . 2 mil. x V, dub. Cuntz: 6 mide P! ? chogia V/ — 9 mutatio P Geyer Cuntz

vi

V

10 protoniaca I

4 viu P Geyer B schenae I/ — tutado V,'Tataio se 'Tottaio

10/574, 1 milia xxu comi. Cuntz

574, 1 doblae V 2/8 milia xxxru au xr coni. Cuntz; finis P Geyer — bitiniaeet galaciae V/ — cccxxx add. in marg. nis P Geyer 5 dadastan P Geyer, dadattano V^ (dabastano melia I 9 hyponcrotamum P!, corr. P? 11 ipetobrogen

575,1sinouizous / 1 bis

1/2 milia xxvitr comi. Cuntz

2caeratee V | 8 P man. rec. 4 fiI/im. /Amfon.) rj P! (i sup. /in.) Geyer

— 2 tras mon V I. G. CLXXV

ITINERARIVM BVRDIGALENSE

IO

mansio:Malogordis

....55««22» B

mutatio Cenaxem Palidem

9

........

milia VIIII milia XIII

ciuitas Anchira Galatia ........... milia XIII Fit a Nicomedia Anchira Galatia usque

milia CCLVIII, mutationes XXVI, mansiones XII. mutatio Delemnau. d edm . milia X mansio Curgeuntauowan d ced milia XI 10 mutatio Rosolediaco. « . 1.25 oT milia XII mutatiocAlassum aso a ERE TS milia XIII 516,

V 16

ciuitas ASponqN., l1 inatatio Galca

«s quede Xu deee milia XVIII LL ganado milia XIII mutatio Anüdrapa oce milia VIIII fines Galatiae et Cappadociae

mansio JPargassoge

Ó mansio Iogolgmo.

s $299

c6

niansjo Nitell seo

uera

milia XIII

une meetAw milia XVI oues.

VLDE

milia XVIII

mutatio Areustanad-. ,i.o o oa nl milia XIII cemitas ColoBiauw. cov oon UR TEN milia XV 1 niutatio-Momoasson- ; 5... 0 mansio Anathiango: 5.522 eco uets mutatio:Cliusa bs, re CEPI idansio/SasmnaMe a6 euo osea eS rd etes 5 1snsio TAndauilis: 4o vae versas

milia XII milia XIII milia XII milia XII milia XVI ibi est uilla Pammati, unde ueniunt equi curules cnutasbbhyang: sutureud milia XVIII 1 inde fuit Apollonius magus ciuitas Faustinopoli .............. milia XII inütatio:G aene c-r be DOE UA Lconde milia XIII mansio Opodando^ 7... 5 mom milia XII 9 mutatiosPilasu

E

mansio malogotdis milia viri] oz;. P

ser

Me

galacia I

milia XIIII

malogotds I

P,cenaxempalide / ^ 4galacia ex galaciae V'

PL 189

V 17

8 cenaxempalidem

milia xir] oz. P

5 ancita

6/? sun? ccrxm aut ccrxir, INwzeri fraditi efficiunt cCxyuv. Suma

CCLVIII aul Jeui corruptela ex uera summa nata uidetur aut compulata quo fempore 575,

10-574, 8 zendis adbuc carebant. Quo admisso milia ccrva inueniuntur. Mutationum et zuanstonum ratio constat 7 xxvi] xvr I 9 cutrueonta T7 10 rosolodiache LW 11 aliasum 1^ 12 arpona P 576, 1/4 milia xxi comi. Cunfz 3 finis P Geyer gallatiae P!, galaciae 1

cappad V — BiogulaV "xum V, at manus recentior corr. in vx xvi P Geyer Argelais add. Cuntz

$8 colonia]

577, À mummoasum ex nummuasum |7 2 anachiango |^ xit P Geyer 4 sasema I7 5 andauiles I7 6 tuilla (t erasa) P pampati P Geyer aequiui (ui eras) P curulis P!, curoles V^ * thiana P Geyer

578, 1 appollonius P Geyer 2 x V. Reuera sunt milia fere Xx1it : una. statio uidetur excidisse 3 cona V — vim V 4 opotanda P, opodanda Geyer 8 xum D (podando Iin. JAnton.)

ITINERARIVM BVRDIGALENSE 579,

iX

fines Cappadociae et Ciliciae

1

inansio Mansucrinae*? 1 vw. eX e. cuntastfarsotne EARS

milia XII milia XII

inde fuit apostolus Paulus 580,

Fit ad Anchira Galatia Tarso usque milia CCCXLIII, mutationes XXV, mansiones XVIII.

1

fuubtdtu DargaS (i ciutasAgdana e CHHEASMOnsa

E

mutatio Tardequeia

581,

uus N CR

SO milia XIII

ie ETT. die ld milia XIIII i ueeses ss EIS milia XVIII

.............-

milia XV

IBansm*atagOlo leoi ea s UISa RESCIES 29-12. NPREOECOCEER TED ODE mansio Alexandria Scabiosa ....... 1 inutatiDn Prictanus 152. zer ALie

inapgeuo PasHosUre

milia milia milia milia

XVI XVII XVI VIIII

fines Ciliciae et Syriae . Iu bitovEs emus milia VIII

cmutae ntioDbA ..eoesueeesRes MEN milia XVI Fit a Tarso Ciliciae Antiochia usque milia CXLI, mutationes X, mansiones VII.

582,

ad palatum Dafnetoner. Se aedes milia V 1 inutsDo I vsdata e T usos metes milia XI

gt

mansi BlafsuHsS ...2.5x..8 mw ne inuito D3COÍast. eua ccoxealSrbnt ad ledit IJHSHSIO E Pel eM. Lu. oen seews sexy qoi eluttas TEAM. C o Wue iW unus «Lenz cuntasiGabalr ue eo ot. oss mtus cluitastriialane8s Lus ue sies sordms

milia milia milia milia milia milia

VIII VIII XVI XVI XIIII XIII

V 18

fines Syriae Coelis et Foenicis inutatio Maraccass,.

conces rna Iesse milia X

579, 4 cft Act. 21, 39.

579, 1 finis P Geyer 92 mansuerinae P! (wermaculiter Mopsucrenae) 3 tharso P Geyer, tatso ciliciae V^ xit] reuera fere sunt milia xvii B gallatia P!,

galacia V — tharso P Geyer — 5/580, 4 Sunt fere cccxxim. INumeri traditi efficiunt ccoxvur. Jwma cccxum quin corrupta sit, dubium non est. lam quia mutationes legimus non xxv, ut earum summa requirit, sed xxt, unam mutationem cum sil. x ante

578, 2 supplendam esse uidetur. Quo facto babemus mil. cccxxvuut. Sed numerum summae cccxumi siziliorem effiiemus, si itinerarium $16, 1-4 e£ 579, 9 quoque ueras distantias

quondam seruasse ponimus. ltaque cccxixr Jeué corruptela ex CCCXXIM mafam esse suspicor. Mansionum summa item leuiter corrupta : babemus enig xu loco xvii 58o, 2 pargas 1^

3 abdana P!, gadana I^

5 xv] xxvin dub. Cuntz

6

catauolomis P $81, 1 platanus l/ — 2 finis P!, corr. P? et] uL rop 3 paugtios P Geyer, pagtius V/ — 4 anchiotia V/ ^ tharso cilicia P Geyer ^ anchiochia V^ usque] ozz. P Geyer milia] ozz. P! 5/6 $unt milia cxyx1 (auf Cxxxvii ?) et. fotidem numeri. collecti. efficiunt. Summa igitur Cxyx recta est (nam mil. x differentia sezissium usu explicatur). Mutationum et mansionum ratio constat 582, 1 stadata l/ —— 3 bachaias P Geyer ^ 4 cattelas P Geyer 5 lasdeca V^ 9/10 milia xxii SfinisP Geyr ^ fohine V 6 gauala P Geyer — xui V coni. Cunt

I2

ITINERARIVM BVRDIGALENSE

10 mansio "Antaradus.

4 329. 2 RUE:

est ciuitas in mare a ripa milia II mutatio Spichir 9-5. 42e oc dueero veo D83,

d mutatio Basiliscum .-. ERE mahsio Arcas. UU. DEBE E ORE mutatio Bruttus ico PPS, DSL

ciutasc ITIpoltfs-..

milia XVI

milia XII milia XII milia VIII milia IIII

«o tettedors milia XII

2 mutatio*Erelist., vs usc ott SS mutatio Bractos alia «o2 tad ar mutatio AICODMe - «4 ote pte ANE ciuitas -BIrito mW. 425 42 EAEX ANM. niütauo Heldüasd uu ern E eeRSEY!

milia milia milia milia milia

XII XII XII XII XII

10 mutatio-Parphürion |... A00SRO.E

milia VIII

ciultàs'S1don aW LCS OEC ER

milia VIII

inde Sarepta Wt oe, 22 000 ELA milia VIIII ibi Helias ad uiduam ascendit et petiit sibi cibum

584,

mutatio Ad SNOBUDEO4

1 Ciuitas l'yTON

Io

stet eheheets

DON XHOOEIRECNNUM

milia IIII

milia XII

Fit ab Antiochia Tyro usque milia CLXXIIII, mutationes XX, mansiones XI. mutatio Alexandroschene ......... milia XII

5$ mutatio Ecdeppa

......... Sitat ital. milia XII

Ciuttas;Ptolomaldas «xececsiitrie33s milia VIII inutátio Calamon:s oa229Ave decns milia XII mafisio'sicamibos e 912572272299723 milia III

585,

1 ibi est mons Carmelus, ibi Helias sacrificium faciebat mutatio Gerthan

V 229 35. M

milia VIII

fines Syriae Finices et Palestinae 585, 12 cfr III Reg. 17, 10 sqq.

585, 1 cfr III Reg. 18, 19 sqq.

583,1 baselisco V/ — 3 brutius P! 3/4 milia xvii coni. Cunfz 4 trepoli ^ B trecles V/ (Trieris, u£ uidetur) 5/6 milia xx coni. Cuniz 6 bratto salia 1^ (Bruttos alia — Botrys ; alia additum est propter 4. 3) * alcouile 7 (Palaeobiblo

uidetur)

— *[8 milia xxxvi coni. Cuntz, uel potius supple post u. 6 ciuitas Biblo milia

XII $8 bireto V 9 heldua] P?, heldux P!, edua I^ 9/11 milia xxviii coni. Cuniz 10 par pinon V/, porphition Geyer 11 inde satepta milia vir] V,om.P 12 cybum P Geyer 13 milia v1 eon. Cuniz 584, 1 milia vin comi. Cuni 2/3 Sunt milia passuum ccyxxxu. INumeri traditi efficiunt CCLNI. Summam CLXXIHI i4 CCLXXINI corrigendaz) esse apparet. Computata uidetur quo Tempore 580, 6, 583, 3/4 e£ 13 ueri adbuc legebantur numeri maiores, INam post 583, 6 Biblum antea iam excidisse, mansionum summa xx comprobatur quae et cum singulis mansionibus collectis congruit. Mutationes adsunt. xx1xt, quibus, Biblo seposito, 587, * Daphne et 583, 11 Sarepta accedunt (582, 14 ZAradum in insula situm, uiator non adiit). Summa igitur tradita (xx) ex xxv fortasse corrupta est 2 anciocia tiro T B ecdepra Pl, hec deppa V 6 ptomaida V . viu WV * calomon V $ sicamenos P Geyer, secaminus 17 585, 1 a/;. ibi] V, ubi P Geyer 2 cittha T7 3 finis P! Geyer finices] V, om. P Geyer

V 19

PL 799

ITINERARIVM BVRDIGALENSE 9

I8

ciuitas Caesarea Palestina id est Iudaea milia VIII Fit a Tyro Caesarea Palestina milia LX XIII, mutationes II, mansiones III.

586,

Ibi est balneus Cornelii centurionis, qui multas elymosynas faciebat. Inde est tertio miliario 1 mons Syna, ubi fons est, in quem mulier est lauerit, grauida fit. ciuitas Maximianopoli ...... £43 vs millas X VIII OBNBEASUESHERHSIa EE... crore s SDS milia X 5 ibi sedit Achab rex et Helias prophetauit; ibi est campus,

58,

ubi Dauid Goliat occidit.

CnutastScithopoliadttoT

aticthe ose

milia XII

Aser ubifuiballadob-

25

milia XVI

oos.

comitas Neapoli «e 24. 6s ed Sotisapilia 26V. Ibi est mons Agazaren : ibi dicunt Samaritani Abraham V 2o sacrificium obtulisse,

et ascenduntur usque ad summum montem gradi numero MCCC. Inde ad pedem montis ipsius locus est, cui nomen est Sechim. Ibi est moCNE Ww» SU numentum, ubi positus

5861

5875, 2/

— In monte syna est fons in qua si mulierlauerit, grauidefiet.d

— MI

Ciuitas que dicitur neopoliri, ibi est mons quae dicitur aga-

MIII

588, 5 zarim ; ibi abraham sacrificium obtulit, et inde non longe est mons sicen, unde rapta est dina, filia iacob, et excutierunt eam fratres sui, et occiderunt de sicimis CCC uiros ; ibi est uilla

quae dedit iacob ad filio suo ihoseph, et ibi requiescet corpus eius, et inde ad passos mille est locus syccar, ubi mulier samaritana cum domino loquuta est. 587, 8 sq. cft Ios. 24, 32. 4 palastina V/ — iudea V — vir] vix V, xvm coni. Cuniz BtiroV/. Nzmeri traditi efficiunt xxu, a£ uera. distantia est. fere Lxxxyt s. ; ergo Hu. 4 ezendandus uidetur ut adnofaium est 6 zuiationum summa YY ex NX corrupta uidetur ; mansionum ratio consita! €" cornilii P!, corneli V. centuriones I7 $8 elymosynas V/ | inde est rrr. miliario] V, in tertio miliario est P Geyer

586, 4 incipiunt excerpta in cod. M — 2graueda V ^ 3 maxianopoliP

—— xvurJ

V, xvi P Geyer, dub. Cuniz 4 stradela P Geyer 5 achab P, acap V 6 goliam V . € cithopoli I7 587, 1 xv1] V, v1 P Geyer 2 incipit alterum excerptur in cod. S neapolini I7 ; nec polim .$, neopoliri M 8 mots .$ agazam V, agat $, agazarim M alt. ibi] P.$ M, ubi V samatetani D! ascenditut usque montem summum summum gfadibus $ fos; gradi (— 23 em) rasura in P num ccc P!, nü Mccc P?, numerum ccc V/, numero ccc Geyer pede P Geyer B montes l^ alt. est] oz. .$ sicem V, sichem .$, sicen M ibi] positum a4. P .$ Geyer monimentum L/' 5/588,1 ibi positus est

ITINERARIVM BVRDIGALENSE 1 est Ioseph in uilla, quam dedit ei Iacob pater eius. Inde

I4 588,

rapta est et

Inde passus mille

Dina filia Iacob a filiis Amorreorum. locus est cui nomen

rw" Sechar, e$

unde

descendit

mulier

Samaritana

ad eundem

locum, ubi Iacob puteum fodit, ut de eo aquam impleret, et Dominus noster Iesus Christus cum ea locutus est ; ubi sunt et arbores platani, quas plantauit Iacob, et balneus, qui de eo puteo lauatur. Inde milia XXVIII euntibus Hierusalem in parte sinistra est uilla, quae dicitur Bethar. gt oo€1c em - Inde passus mille est locus, ubi Iacob, cum iret in Mesopotamiam, addormiuit, et

ibi est arbor amigdala, et uidit uisum et angelus cum eo luctatus est. Ibi 11 fuit rex Hieroboam, ad quem missus propheta, ut conuerteretur ad Deum

—u

589,

1 excelsum ; et iussum

fuerat prophetae,

ne cum

pseudo-

prophetam, quem secum 2 rex habebat, manducaret, et quia seductus est a pseudopropheta et cum eo 3 manducauit rediens, occurrit prophetae leo in uia et occidit eum. A4"Inde-Hierusaletn. oos eie o milia XII 5 Fit a Caesarea Palestina Hierusalem usque milia CXVI, 6

mansiones

IIII, mutationes

IIII.

* Sunt in Hierusalem piscinae magnae duae ad latus templi, id est una ad dexteram,

Inde non longe, est locus ubi iacob luctauit cum angelo.

588, 9/10

24.

588, 1/2 cfr Gen. 34, 2. 11 cfr I Reg. 15.

3/4 cfr Ioh. 4, 5 sqq.

9/10 cfr Gen. 28, 12 ; 52,

588,1 et] oz. VV M 2 milia .$ 8 sicat V/, sichat $, syccat M discendit V ubi]ibi $ 4 aqua P implerit I7 noster] oz. V .$ (M) 5 pr. et] om. P plantati quos P palneos .$ de eo] deo V . 7 reuera sunt fere Xxui 8 qui V/ corr. betar 1 9 est] oz. V ubi] om. 5 mesopotamiam] 5, mesopotamia P V Geyer dormiuit V/, obdormiuit .$ et] om. V. 10 est ibi 7, est oz. S amigdalae V/, amigdoli .$ uisa I^ locutus .$ 11 conuertatur .$ 589, 1 seodoprophetam V, pseudoptofete .$ quem] quos 5 1/2 secum habebat rex V^, tex sec. hab. .$ 2/3 et quia 4:4. manducauit] oz. .$ 2 ad

seodopropheta / — 3et]oz..5 ^ eum]leo ad. P Geyer b ad 5 hierusalem]oz. V ^ usquein hierusalem .$ 6 mans. rr1 Pt mutationes rr11] oz. V7 9 incipit primum excerptum in cod. S sub titulo : DE VIRTVTIBVS HIERVSALEM alatus a dexteris .$

MIV

ITINERARIVM BVRDIGALENSE

I5

8 alia ad sinistram, quas Salomon fecit, interius uero ciuitati

sunt piscinae gemellares 9 quinque porticus habentes, quae appellantur Bethsaida. Ibi aegri multorum 10 annorum sanabantur. Aquam autem habent hae piscinae in modum coccini 11 turbatam. Est ibi et cripta, ubi Salomon daemones torquebat. Ibi est angelus 590,

1 turris excelsissimae, ubi Dominus

ascendit et dixit ei is,

qui temptabat eum, [04

et ait ei Dominus : Non temptabis Dominum

Deum

iwwum,

sed 4l soli seruses. de quo dictum est : e Ibi est et lapis angularis magnus, Lapidem, quem veprobauerunt 4 aedificantes, hic factus est ad caput anguli. Et sub pinna turris ipsius sunt cubicula 5 plurima, ubi Salomon palatium habebat. Ibi etiam constat cubiculus, in quo 6 sedit et sapientiam descripsit ; ipse uero cubiculus uno lapide est tectus. Sunt ibi -1 et excepturia magna aquae subterraneae et piscinae magno opere aedificatae. Et 591,

BIS or

in aede ipsa, ubi templum fuit, quem Salomon aedificauit,

in marmore ante aram sanguinem [Nl

Zachariae ibi dicas hodie fusum ; etiam parent

uestigia clauorum 590, 6

591, 1/3

In iherusalem est cubiculus uno lapide coopertum : ibi salomon sapientia scripsit. Ibi inter templum et altare in marmore ante aram ibi est sanguinem zaccarie fusum : etiam parent uestigia claborum militum qui eum occiderunt. 590, 2 Matth. 4, 7 ; Luc. 4, 12. Matth. 4, 1o ; Luc. 4, 8. 34 Matth. 21, 421: Iuc-I2oXEIT E DSSOTTRA22: 591, 2 cfr Matth. 23, 55 ; Luc. t1, 51.

Setalia V . a sinistris 5 ciuitate I7, ciuitatis .9 pigne .$ gemillares Ww porticos P! corr. P* 9 uaetaida P!, corr. P?, uetaidae V^ (t im rasura), bethsaide .$ 10 sanantut .$ aqua P! Geyer habentae piscinae in modum V, habent in modum piscine 5 10/11 cocci naturam V7, coccini tutbatum .$ 11 ibi et] P, ibi V, et ibi. ctepta P Geyer, adscripta daemon ac torquebat

:]

ibi]et przez. 5 —— angulis P!, corr. P? eum] si filius dei es, mitte te deorsum adZ. edd. praeter Geyer e? Cuntz — S etibiest .$ ^ 4aedificantes 4:4. pinna] oz. 5 —— hic factus est] item P capud P Geyer — turte V —— b ibi]. om. 5 6 sedit] ibi praem. S sapientia M discripsit l7, describsit 9, scripsit M ? sceptutia V, exceptutiae 5$ magne $ aequae V/ subterranae P!, subterrinae 5 edificatae I7 591, 1 in aede ipsam P!, in aedem ipsam V, in eadem ipsa .$ quod .$ matmorem L7 . 2 zacchatiae V/ ^ ibi] oz. 5 dicunt usque hodie .$ hodiae Ww quod etiam patentu P! 590, 1 his P!, corr. P?, ogi.

M VI M VII

16

ITINERARIVM BVRDIGALENSE

3 militum, qui eum occiderunt, per totum aream, ut putes in cera fixum esse.

4 Sunt ibi et statuae duae Hadriani ; est et non longe de

statuas lapis pertusus, 5 ad quem ueniunt Iudaei singulis annis et unguent eum et lamentant se cum 6 gemitu et uestimenta sua scindunt et sic recedunt. Est ibi et domus Ezechiae ? regis Iudae.

592,

1

2 3

4 5 6

Item

exeuntibus

Hierusalem,

ut ascendas

Sion, in parte sinistra et deorsum in ualle iuxta murum est piscina, quae dicitur Siloa ; habet quadriporticum ; et alia piscina grandis foras. Haec fons sex diebus atque noctibus currit, septima uero die est sabbatum : in totum nec nocte nec die currit. In eadem ascenditur Sion et paret ubi fuit domus Caifae sacerdotis, et columna adhuc ibi est, in qua Christum flagellis ceciderunt. Intus autem intra murum Sion paret locus, ubi palatium habuit Dauid. Et septem synagogae, quae illic fuerunt,

*? una tantum remansit, reliquae autem arantur et seminan-

593,

591,4/ 592,5

tur, sicut Isaias propheta 1 dixit. Inde ut eas foris murum de Sion, euntibus ad portam Neapolitanam Inde non longe, est lapis ad quem ueniunt iudei singulis annis et ungent eum, et lamentant cum gemitu et sic redeunt.

M VIII

Ibi est domus Ezezie regis iuda ; deinde est domus cayfe, et

592, 1/3

columna adhuc ibi est in qua Christum flagellatus est. Et exeunte de iherusalem in parte sinistra, ibi est fons quae dicitur siloa, et inde non longe est fons grandis, sex diebus et noctibus currit, et septimo die nec nocte non currit.

593, 1/3

Ad portam neapolitanam ibi est pretorium pilati, ubi dominus auditus est prius quam traderetur. 592, * cft Is. 1, 8.

3 per] Geyer, * inter 592,

in P ut pote sincera P! ceram l/ esse] fuisse .$ 4 adriani P adtiatia .$ et est pertunsus .$ 6 est ibi et domus et P! ;. / euntibus 5 Hierusalem] in praezz. P 1 qui .$ silua Pt 2 grandes I7 8 septimo autem die .$ nec die

ac nocte .$

4 caiphae 5, cayfe M

B caeciderunt P, cederunt V/ .$

itus .$

6 parit / . palacium V . quam habuit .$ septe l/ . synagoge V, sinagoge .$ fuerant I7 *? reique l/ — esaias V 10» 1 NE wW porta P! Geyer neappohtana P!, napolitanam V, neapolitana Geyer

MIX

ITINERARIVM BVRDIGALENSE

dj

2 ad partem dextram deorsum in ualle sunt parietes, ubi domus fuit 3 siue praetorium Pontii Pilati; ibi Dominus auditus est, antequam pateretur. 4 A sinistra autem parte est monticulus Golgotha, ubi Do-

minus crucifixus est. 1 Inde quasi ad lapidem missum est cripta, ubi corpus eius positum fuit et 2 tertia die resurrexit ; ibidem modo iussu Constantini im-

peratoris basilica 3 facta est, id est dominicum, ad latus excepturia,

mirae pulchritudinis habens

4 unde aqua leuatur, et balneum a tergo, ubi infantes lauantur.

5 Item ad Hierusalem euntibus ad portem, quae est contra orientem, ut ascendatur 6 in monte Oliueti, uallis, quae dicitur Iosafath, ad partem sinistram, ubi sunt

7 uineae, est et petra ubi Iudas Scarioth Christum tradidit : a parte uero 1 dextra est arbor palmae, de qua infantes ramos tulerunt et ueniente Christo 2 substrauerunt. Inde non longe quasi ad lapidis missum sunt monumenta duo

594,2

Inde non longe est locus golgota, ubi dominus crucifixus est. Inde quasi ad lapis missum, est cripta ubi corpus domini sepelitus est. Ibi eclesia facta est iussu constantini regis.

594,

Item ad portam ciuitatis orientalis euntem oliueti montis. Ibi iuxta est uallem iosafat. Inde non longe est uilla gessa-

$95,4/

5/2

mani, ubi iudas Christum tradidit.

Inde prope est arbor palmem, unde pueri ramos tulerunt 595, 1/7 et strauerunt in uia, uenienti Christo. Inde prope est sepul-

chrum esaye prophete et ezezie regis iuda. Inde prope est mons ubi dominus ascendit orare et apparuit moyses et elia. praetutium l/ ^ ponti P! Geyer 3 sine 5 dexteram $ 2 patiem P! ubi V.$M . 4golgutta V^ 3 2 tetcia diae surrexit / —— ibi V/ ^ iusso P! Geyer 594, 1 sctipta .$ adergo 5 4 lauatut.$ exceptoria P? V/Cunfz,e xceptutiae.$ mite pulchte.$ 6 ascenditur .$ otiente P* Geyer labantur Y ^ 8 potta P! Geyer est] oz. . ? uinae $ parte 1 uales V7 ^ iosaphat 5 montem

7/595, 1 autem dextea]ad V^ scatiot lI iuda P petta] prata 17 ta .$ tollerunt V, detulerunt $ — 2 tama $ 595, d est] om. 5. quam V lapidis] P?, lapides P! V, lapidem .$ Geyer ad]ow..$ non] ozz. .$

M XII

18

ITINERARIVM

BVRDIGALENSE

3 monubiles mirae pulchritudinis facta : in unum positus est Isaias propheta, 4 qui est uere monolitus, et in alio Ezechias rex Iudaeorum. Inde ascendis ] 3 in montem Oliueti, ubi Dominus ante passionem apostolos docuit : ibi 6 facta est basilica iussu Constantini. Inde non longe est monticulus, ubi

PL 792

Dominus ascendit orare et apparuit illic Moyses et Helias, quando Petrum 1 et Iohannem secum duxit. Inde ad orientem passus mille quingentos est I

596,

iN

uilla, quae appellatur Bethania ; est ibi cripta, ubi Lazarus positus fuit,

quem

Dominus suscitauit. ad Hierusalem in Hiericho milia XVIII. Descendentibus montem in parte dextra retro monumentum est arbor

b i Item gt

V4

sicomori, 6 in qua Zachaeus ascendit, ut Christum uideret. A ciuitate, -

596,112 596,/6

passus mille quingentos est ibi fons Helisei prophetae. Antea si qua mulier ex ipsa aqua bibebat,

Inde ad passos mille est bethania castello de lazaro. M XIII —Euntem de iherusalem contra iherico ad milia XVIIII est y xtv

arbor sicomorum ubi ascendit zazeus ut uideret dominum. ):96*/ De ierico ad mille passos est fons elisei, quae prima aqua Mxv 597, 19 benedicta est cum sal sparsio. Ibi est domus raab meretrix. Inde ad noue miliaria est mare mortus, ubi nullus piscis est,

quia ualde est aqua eius amara ; et si aliquis querit ibi lauare, euomet eum aqua foras, et non eum permittit ibi intrare. Nec nabis ibi potest ingredi. $95, 6 sqq. cfr Matth. 17, 2 ; Matc. 9, 1 ; Luc. 9, 28. 596, 6 cfr Luc. r9, 4. *? cfr II Reg. 2, 19 sqq.

3 monouiles T7, munibulis .$ mire T/ (sic fere sezzper) positum est aesaias . esaias ]/ 4 monolitus] munibulis .$ et in 4:4. Iudaeorum] oz. $ ezezias V, ezezie M ascendes I7 bin monte P!, in montem in montem NI passione P! Geyer apostolos] discipulos .$ 6 iusso P! Geyer Constantini] mite puclychritudinis a44. .$ 4 ibi apparuit illi .$ elias $, elia M 596, 1 otiente I7 quingentus I7, ozz. M 2 uetania P! I7 ibi est scripta y positus est I/, fuit positus .$ 3 suscitauit dominus .$ 4 hierico V, ihetico M xvini M B de monte .$ dexteta .$ sigomoti P!, sichomotri V 6 in quam 5 zacheus V^, zazeus M descendit .$ uiderit 1^ passos P! Geyer 6/7 mille 4g. ibi] ozz. .$ mile p V, mille M 7 antea] idem et .$' //[ex P

ITINERARIVM BVRDIGALENSE

I9

8 non faciebat natos. Adlatum est uas fictile Heliseo, misit

Qteo-Y

in eo sales et uenit 9 et stetit super fontem et dixit : Haec dicit Dominus : sanaui aquas has. 10 Ex eo si qua mulier inde biberit, filios faciet. Supra eundem uero fontem est domus Rachab fornicariae, ad quam exploratores introierunt et occultauit eos,

quando Hiericho euersa est, et sola euasit. Ibi fuit ciuitas Hiericho,

cuius muros gyrauerunt cum arca testamenti filii Israel et ceciderunt muri. Ex eo non paret nisi locus, ubi fuit arca testamenti et lapides XII, quos filii Israel m» QU oER m$ 0 de Iordane leuauerunt. Ibidem Iesus filius Naue circumcidit filios Israel. 6 et circumcisiones eorum sepeliuit. 7.8 Item ad Hiericho ad Mare Mortuum milia nouem. 9 Est aqua ipsius ualde amarissima, ubi in totum nullius generis piscis est nec 10 aliqua nauis, et si qui hominum miserit se, ut natet, ipsa aqua eum uersat. 1. 2 Inde ad Iordane, ubi Dominus a Iohanne baptizatus est,

milia quinque. 3 Ibi est locus super flumen, monticulus in illa ripa, ubi raptus est Helias in caelum. 4 Item ab Hierusalem euntibus Bethleem milia quattuor super strata in

598,

1/3 598, 4/6

VES

Inde ad milia quinque est iordane, ubi Christus babtizatus M XVI est. Inde prope est mons, unde elias raptus est in celum. M Iuxta ierusalem in dextera parte est monumentum racel, XVII

mater ioseph. Inde in duo miliaria est bethlem, ubi natus est

Christus.

MN

Ibi est bethlem, ubi dominus natus est.

9 II Reg. 2, 21.

597, 1/2 cfr Ios. 2, 1 sqq.

$ helysei P?, helysei et 5

9 supta

2/6 Ios. 6, 20 ; 4, 205 5, 5-

dixit] o7z. .$

10 inde biberit] haberet

filius faciit V/ — eandem P! Geyer girauerunt P .$ 38 murus I 2 pr. hieticho] oz. .$ 597, 1 raab V $.M israhel V (sic fere sezzper) Geyer — archa $ (sic semper) — testamenti] oz. 6 B ibi 4/5 leuauerunt de iordanen filii israel 5 caeciderunt P

j$

circumcisio .$

7/8 item ad] item 1t P? in rasura, ita $

hierico /

— mortuo

10 naues V | quis$ . ut] P! Geyer — nouem]idem vir $ — 9 nullis $5 et .$ 3 est usq. ubi] oz. V de iohanne .$ 598, 1/2 a iordane P, de iordanen .$ quattuor] 4 bethlem V. .$ M (sie semper) caelo P! Geyer supfa $ 4/5 in patte dextra] oz. 5 supta vi V, vu 5

20

ITINERARIVM BVRDIGALENSE parte dextra est monumentum, uxor Iacob. Inde milia

ubi Rachel posita est,

duo a parte sinistra est Bethleem, ubi natus est Dominus

Iesus Christus ; j ibi basilica facta est iussu Constantini. est monumentum Ezechiel. Asaph,

Iob et Iesse, Dauid,

cripta ad 2 00 «o GG 3 latus deorsum descendentibus nomina supra scripta. 599, 1.2 Inde Bethasora

Salomon,

Inde non longe et habet

in ipsa

hebraeis litteris scriptum

milia XIIII, ubi est fons, in quo Phi-

lippus eunuchum baptizauit. 9.4 Inde Terebinto milia VIIII, ubi Abraham

9 6 ? 8 600,

:98,*/

habitauit et

puteum fodit sub arbore terebintho et cum angelis locutus est et cibum sumpsit ; ibi basilica facta est iussu Constantini mirae pulchritudinis. Inde Terebinto Cebron milia II, ubi est memoria per quadrum ex lapidibus mirae pulchritudinis, in qua positi

9 sunt Abraham, Isaac, Iacob, Sarra, Rebecca et Lia. 1 Item ab Hierusolyma, sic: ciuitas NicopoliMdot 5 auem ids... milia XXII ciuitas Lidda e. eee edt milia X niutatio-Antipatfida ol. HER. milia X Inde non longe sunt monumenta ezeziel, asaph, Iob, Iesse,

M

599, ? Dauid, salomon. Inde ad milia XIIII est fons ubi philipus XVIII

eunucum babtizauit. Inde ad milia noue est arbor terebincto, ubi abraham cum M XIX

angelis loquutus est et cibum sumpsit. Ibi eclesia facta est iussu constantini mire magnitudinis. Inde ad milia duo sunt

sepulchra Abraham,

599, 1/2 cfr Act. 8, 56/58.

Isac, Iacob, Sarra, reuecca

et elia.

3/8 cfr Gen. 18, 1 sqq.

B ibi .$

fachael .$, racel M 6 a patte a sinistra P! dominus] om. .$ ?iusso P! Geyer ezechihel P Geyer Cuníz,ezeziel M 8 asap. et] oz. V sctipta $$ ad] a .$ 9 deorum .$ descentibus .$ ebteis 1 litteris] ozz. P supet P V7 (u£ uidetur) 599, 1/2 bettasota V, betsabe dittha ossa .$ ibi.$ pylypus I^ eunucum

yw 3/4 therebinto P, ad tyribentum .$, terebintho Geyer vin] P M, vri V .$ (reuera sunt fere xix) ibi.$ terebinto L7, tyribentum .$, tetebincto M

50 cybum P sumsit l7 — 6 mirae pulchritudinis] oz. .$ * therebintha P, terebintum .$, terebintho Geyer ibi V/.$ 8 quo .$ 9 lia] elia M. Explicit excerpfum xin cod. $, incipit excerptum vx (cfr supra 587, 2). Expliciunt excerbtía in cod. M 60o, 1 hierusolima 1^ 2 nicopole I milia sunt. fere xvi (Cuntz) 3 milia xr1 comi, Cunt 4/8 milia sunt xxvn (Cuntz)

ITINERARIVM BVRDIGALENSE

601,

2I

9 mutaliosDelthar «Jk vaevd denm milia X ciutas.CHesafed x. dc. qe e xxx MUS milia XVI 1 Fitomnis summa a Constantinopoli usque Hierusalem milia undecies centena LXIIII milia mutationes LXVIIII, mansiones LVIII.

Item per Nicopoli Caesarea milia 9

793

LX XIII S(emis»

mutationes V, mansiones III.

Item ab Heraclea per Machedonia : inutalo dAGTEMIE .urs.ereee s na EEIRIEE milia XVI mnausto IOCRESEOI qu Ove aci ains milia XII müutaticibedisnut .aabetesci A. un. ud milia XII fo.cunias ADIIT. Lun sehr tem oben milia XII 602, louutat E OSMLOER Us. Vesp hr SERES milia XII finis Europae et Rhodopeae mansid Stiroebllis ...«d serene milia X mujefio D SB. .Li esi remit milia XIIII 51aotbta Kop cese sies sensaka milia XII PXULADGID EAS LLecoes es eM Inno milia XII cmitas fxamnppoli |... e sese milia XIII mutatio Ad Vnimmpara |... milia VIII mudo S3 sgs vestes c Odmncesii milia VII S(emis» 10. 1nutatio Melalitoccsuot asc gebe»s! milia VIII zmnansio Ibero 6haa. ew rrr nato milia XV ee qeu: milia X 603, TonstatioBreilerophara,....s ciuitas Maximianopoli ............ milia X mutaátio Ad. Stabulodio ........ «22 milia XII mutatio d wübodona ......-ceeeur milia X 5 ciutasi EDysét s oun loe ess oves milia X Iiut atio Pusdis Soo x s vUel fo oxi milia VIII finis Rhodopeae et Macedoniae mensio/Hentbntróma, .....eeee e milia VIIII mstatiodNeapolm.. eere aexenes milia VIIII JO;chuitast DEBES. usse ette milia X 604, 1 ubi Paulus et Sileas in carcere fuerunt mutatio Ad Duodecimum ......... milia XII ImiualioDolBeROS KD livarre tietri milia VII 604, 1 cft Act. 16, 25.

B bettarü 7 Gor, 1 desunt duo folia in V.

1/8 mcrxim congruit cum summa summarum partim

corruptarum y item summa smansionum , mutationum sura

XXNTHI ex XCIIHI corrupta

uidetur, quae summa summarum corrubtarum est 2 aJ. milia] ozz. Geyer 4 nicopolim Geyer 4/8 Sun? fere vxxu. INumeri traditi efficiunt yxviut. Surama igitur LXXHI S, quae eo commendatur quod semissem retinuit, ueram distantiam seruauit 6 macedoniam Geyer —— 9/10 susz zzilia xxix (Cunia) 602, 5 gripsila P! 9 vir s] P?, vix P! 605, 8 stabulo diomedis Iis. 7Anzon. Geyer 8/8 zzilia sunt xxxv (Cuntz) 8

vin P!, corr. P?

V 26 PL

9 milia vir] z/f/. 1 exp. P?

10 milia xr comi. Cuntz

V 27

22

ITINERARIVM BVRDIGALENSE

ciuitas Amphipholim 5 mutatio Pennana.

v.

milia XIII

............. ssec

milia X

ves

mutatio Peripidis- «50 HT ibi positus est Euripidis poeta 1 mansio'Appollonia v ^0 UP

mutatio Heracleustibus ........... mutatio Duo dea! f» ToS DNE ciuitas Thessalolica. 129 JEDER. 5^mutatio AdiDecumnutio 0 10e OE

mutatio -Gephimá 606,

607,

milia XI milia milia milia milia

XI XIIII XIII X

Ves «so eve eo ss milia X

1 ciuitas Polli, unde fuit Alexander, Magnus Cedo , TAX TIRE AUIDIAEPOLY daeaeren milia mutatio -Scuriot, IE, ove OEC.Aes milia ciuitas Bdissad OIN, 1C SEDENT, 1 milia 5 mutatio Ad Duodecimum ......... milia inansio el uM. i: .solve eto EVE milia mutatioarande s 30 SP IR Noo milia mutatio: Melitonus' o. s OLOM milia ciuitas-Heraclea QUT. SS EMNERTUEA milia 1*mutatio'Parambole.. 2.22222 AES milia inutatio B PUCIda SS... 0 o SET milia

finis Macedoniae

608,

milia X

MaX XV XV XII XVI XIIII XIIII XIII XII XVIIII

V 28

et Ephyri

CIültas GIedoms ovoose oor s T Ud milia o mutatiosxPabrastes422 529 vvv va ERU milia mansio Glaudalone 22-0922 200 milia mutatioA4nMTqabernas. 44422. ERIME milia mansio Gradndadid. is 42.7992 12: OS milia I 3nutatioJE electo 29 2 e An ET milia

XIII XII IIII VIIII VIIII VIIII

PL 794

mansio Hiscanpis- 77,2122»s milia VIIII mutatio Ad Oumtum/.. 36 MIS Wt milia VI inansio Coladiala v .2 7252 42. A D IdansmcMabusiO, 127949227 292 4 10 IDnansh ADSOSRE LT Tu E S

milia XV milia XIII milia XIIII

mutatio Stefanaplianav 2997959 1 9e milia XII ciuitas Apollonia: «i25 7o. NEN milia XVIII mutatio Stefana... -N3uitdov e vwn 10 mansio Aulona treiectum ..........

609,

1

milia XII milia XII

Fit omnis summa ab Heraclea per Machedoniam Aulona usque milia DCLXXXVIII, mutationes

LVIII,

mansiones

XXV.

604, 4 amphipolim Geyer 6 euripidis Geyer 605, 1 apollonia Geyer 3 duo dea] P, duodea ed4., Duodeca ze/ Duodecimum dub. Cunts 4 milia xi coni. Cuniz 6 milia vix coni. Cunts 606, 1 pelli Parzbey Geyer 9/9 sunt milia xxxix auf. xxxi (Cunfz) 607, 3 Epiti Par?bey Geyer 9/4 sunt milia xxvx (Cuntz) 608, 3 milia v ze/ milia v s(emis» cogi. Cuntz 609, 2/3 Numerorum

traditorum et. partim COTTHDÍOTHML

SHHITHA 6$Í DCLXXVIII

$ ex

ITINERARIVM BVRDIGALENSE 5

23

Trans mare stadia mille, quod facit milia centum, et uenis Odronto mansio mille passus: mutatio Ad Duodecimum

.........

milia XIII

tusnsro OLCHS. ioco eno c n milia XII

V 29

puutatio Valehtia «es eelle e exe OR milia XIII cuntasrBrimdiSib es. .icssc ee ex en milia XI

10 mansio Spilenaees

......... 52

mutatio Ad Decimum ............. CIUICOSEEEODATIQO M.luu uv. uos Egon RAP mutatio Turres Aurilianas ......... mutatiosTurresdaliana m 11i ES 15 ciutaseDBeroes. odse.dL oonihe wm us mutatio Butontonés" oi age cosa BIO d£ chulas RaboSCoeeoui em IO, s

mutatio Ad Quintumdecimum

.....

cnitastodngsiok oe en omninmm tuntatioXV ndecimum, ......s ded D CHUaS SCRHODIS. ceoses esr erro MN "EA toID. ONERTOPTQU TE TOO TET

milia XIIII milia milia milia milia milia milia milia

XI X XV VIIII XI XI XI

milia XV milia milia milia milia

XV XI XV XVIII

mutatiócAquilonis* ..... lee eee milia X finis Apuliae et Campaniae -mansio Ad Equum Magnum. ....... milia VIII 10 mutatio uicus Forno Nouo ........ cantasiBéneuento. ...uzcoosa see cuuitas'et mansio Claudiis .......... IuIaHOPNOMAST. ale hn 3e hs

611,

:1

Ciutbdsc OON

s ug eere lesonia

milia milia milia milia

XII X XII VIIII

milia XII

fit summa ab Aulona usque Capua milia CCLXXXVIIII,

mutationes

V 36

XXV, mansiones XIII mutatio Ad Octauna c. nen nn milia VIII

9 mutatio Ponte Campano

...... ess.

milia VIIII

CUMLaS SORIUCSSQ Nude ktm doit i milia VIIII clubdsMeHturdasde.. crapEO milia VIIII

qua DCLXXXVII eui corruptela orta uidetur. Mutationes. inueniuntur. XNYIYY, zuansiones XXVI. fumme íNYH e£ XXV potius errore amanuensis quam corruptela natae uidentur, praesertiza eum summa summarum 612, 9 ut numerus xNYYI Zeneatur suadeat

4 sfadia

sunt fere D, boc est ilia yxuix s (Cunig) — 8 ueniso dtonto P! 10 speluncas I/i. "Anton. milia xvii comi. Cunfe 15 x1] P!, xv P manu recentiore 16 butuntones P! 610, 2 ad quinto decimo P! Parzbey Geyer — sunt z. fere x (Cunt) 8 apoliae jg 9 equum] Parzbey Geyer (cfr Itin. Anton. equo), aequum P Cuntx viij] P?, vri P! Geyer 611, 2/3 Traiectu maritimo (609, 4) seposito, sed mille passibus a maris littore ad uiae stationem Odrontum (609, 8) u£ par est comprebensis, sunt. fere ccuxxxvinn.. INumeri traditi efficiunt CCUXxxx. Itaque summa ccruxxxvinn computata ante corrubtelam 609, 10 e? 61o, 2. Mufationes intteniuntur xxv, mansiones xir (ex quo. eui corruptela. xxix)

ITINERARIVM BVRDIGALENSE

24

ciuitas Formis 414 doe DEN uU ciuitas Indis 00 0950.0. HORE 10-cumtas qarraema. .. cvs v AORTIBRRM mutatioJAdiMedias^ i5 120$ 3. 22r.

012;

milia milia milia milia

VIIII XII XIII X

mutatio Appi Foro ...... ers. Tnilia VIILI I mutatio Spohsas ;/ 23V. v7 Pri uo ciuitas Aricia et Albona ........... milia XIIII mutatio-XAd;NOno-. .. 42222222 OM SUM ID in urbe Konig s EUM o snATE

9 Fit a Capua usque ad urbem Romam milia CXXXVI, mutationes XIIII, mansiones VIIII

Fit ab Heraclea per Aulona in urbe Roma usque milia undecies centena XIII, mutationes CXVII, mansiones XLVI. 10 Ab urbe Mediolanium : mutatio.Rubras ...... NOUO nii IER 613, 1 mutatio Ad Vicensimum .......... milia XI

mutatio-AquaoViua. ««. eese

PL 795

V 31

EBMEENLE

CIUHtAS VCEICTIIO. oer wes s ... IniiaxxiP ciuitas Narniae ...... (esca yas e eSI DE B ciuitas Interamna7067.19 24094 milia VITE mutatio Tribus Tabernis ........ . milia; III

mutatio Fani Fugitiui ........... . milia X ciuitas Spolitio ...... 3:9 rua ic «s. DOT V TI mutatid.Sacerasia. 1.2.2. .vo RD 10. ciuitàs! TreuiS m s. isses 6 93 sone

ciuitas bull geb 614,

,.L evo oubueewire pn

1 ciuitas Foro Flamini ..... 1A du ciuitas Noeeridisiem 1L ITALIE ciuitas Ptanias TIT esee T

milia VIII EREDESD TBI

ET EUDRE sm . milia XII milia VIII

$8 adest cod. V. 10 terragina P! milia viu L^ 612, 1/2 sunt zülia xxvi (Cuntz) 2 aritia et albuna

V/ — 3 ad ionü V^ 9 usque urbe Roma Y corr. 5/6 Sunz milia cxxxx. INumeri traditi efficiunt cxxv. Suma tradita CXXXV Ufrum ex CXXXI an ex CXxv corrupta sif, incertum est. "Addito praeter Romam etiam Albano, zautationes sunt. XXYYt, zzansiones NY ;mutationum ergo raíio constat ; mansionum (vin) leuiter corrupta est * eraclea praem. V — 9 cxvu] V, xvni P Geyer 8/9 Sunt wcxin. summarum. partim corrubtarum. Summa correcía MUXXXIVI $ uel. singuli traditi efficiunt wxcru s. Mutationum quoque summa CXxNTI summarum

Summa

correctarum ; at uera summa singularum mutationum

summarum

est. xyuvi (ex quo summa

y 8 xir1] milia Congruit eum summa MLXXXVI 5. INumeri congruit cum. summa

est xcvin.

Mansionum

tradita xvvx leui corruptela oría est, nisi

computata quo tempore 612, 6 /egebatur vit). Sugzma summarum correctarum est. XyNYIL, et fotidem mansiones in textu inueniuntur

615, 1 ad] o». V uicesimü 17 3 uericulo P?, ueticolo mans taernis I7 * fugenui I 8 milia r1 comi. Cuntz 9 seraria I7 milia sunt xvi auf. xvii (Cuntz) 10 tranes I7 614, 1 flameni I7

I7 6 9/614, 1

ITINERARIVM BVRDIGALENSE

OI.

25

mansio Herbelloni ;. .. $520.29 VL 0 mutatio Ad Hes31$/ 2,7 00S QUAS mutatio Aqicale ionis on. ELENA. pmuutatio-Intercigaue DoD EE

milia milia milia milia

d cnutas Boro Semproni

milia VIIII

2...

rubetie Xd Octaug. i. idu reus Guitas Fano-Bürbinae 1297. 28.

VII X XIIII VIIII

milia VIIII milia VIII

CuxirkerGoacuoTePages neu tip qpdeho dmt fe (milia VIII D -cnuutas ALIDIBUIDD. scq senarenere rs wie milia XXIIII «Fit a Roma» usque Ariminum (milia CCXXIIII, mutationes XXIIII, mansiones XIIII» muto. Conpebu se. cree eeseer milia XII CHITEASN C ESeIIa T Je ia^. sos wheceun mech eis DTE

bbb

do curas Porno Popult'..

x. oleo

ciitaccBoro. Lu T ev eot emis cimiae Panentias .. ove ena cnHtass*oro Corneli -4... n6 oss BUCHHESS CIAFteEDRO ooo vom a oca OY. Cutds soluEd cio eoDien es ss :uutatio Ad. Medids ...-eet ooo te mutstio Victonolas- s. c.v oes meets SRL Eee ERATIS EQOGU TS TEE TOT I0 mutatio Ponte Secies. ..... es

CUIEISMNSEEIO

oes

ter

esos

mutatis Gaultetos oque Teen tiultacMParmG uS cose des ues imutadoli^Ad Tarum-... ov ves T5 mansio Padentiae 9... eie ser ne mutatio Ad Fohteclos . 2.27: .. ss ciuuuasuplocenttt 2. ee pr Gl UPuontatiotAd JSOUT LET eme cer egt mutatio PIubus IaberDis-....c0.. 7. CIutFastIvatidoa es eum Ev ex a ivture s mutatio Ad Nonum. ....v. uve 5 ciuitas Mediolanum ..... 0e

milia VI

milia VI milia milia milia milia milia milia milia milia milia

VI V X XIII X XV X III V

PL 796

milia VIII milia milia milia milia milia milia milia milia milia milia milia

X VIII VII VIII VIII XIII XI V VIII VII VII

4erbelo L7 ^ Badesse V ^ 6 ad calce V 615, 1 semptoni] V/ IZin. /Anfon., simproni P Geyer 2 ad octauum 7 3 foro furtunae V/, fano fottunae P Geyer 4/6 uerba uncis inclusa om. codd., add. Wesseling (cfr Itin. 7Anton.) 6 usqui ad riminü I v/8 sunt zilia xx (Cuntg) 616, 1 foropuli I7 1/2 sunt milia xxix uel xiu (Cung) 2 ciuitas foro liui] oz. V, add. V? : mai foro liti al xeoc ]ESo sx 1p ? milia xir comi. Cuniz 8 uicturiolas P Geyer 9 motena l/ 10/11 sz zzilia xvix (Cuniz) 15 fidentiae] sidonciae I7 16 fonte clus 617, 8 vix] V, viur P Geyer 5 mediolanium l7 milia vir comi. Cunig 2

V 32

I G. CLXXV

26

ITINERARIVM BVRDIGALENSE Fit omnis summa ab urbe Roma Mediolanum

usque milia CCCCXVI, mutationes

XLIIII, mansiones XXIIII.

Explicit itinerarium. 6 0mnes / | mediolanium P Geyer Cuniz, mediolano T7 * ccccxci T7 8 mut xL.uJ mans xxxiii [^ 7/8 INumeri collecti efficiunt CCCCXXX, quae summa ex ea quae traditur et a P et'a V, baud grauibus corruptelis oría esse potest. Sed ccccxvt eliam paene congruit cum numeris nondum correctis in eodem: codice P traditis, quorum Suma esf CCCCXNII. vÁrizzino adiecto sunt. mutationes Xy NYM, zansiones XxNYu, sed summae traditae xyxi (xri) e£ xxu (xxxxir), quoniaz ab xiNir e£ XXVII pofius originem ducere butantur quam ab xyv1x e£ xxvii, cozputatae uidentur postquam uersus

615, 4/6 corrupti sunt

9 om. V.

V 55

Y, HF» 5

D

»

IN

L " |

N i i

;

:

N^

V

!

-

|

:

H

p

-

1 1

X

i

:

ud

1

^

ANN

H

DPAU

!

|

,

|

n

.

1

;

i

|

|

Ao

-

d

Eu

: rU

r

&

ME

-

"

|

D

|

aff xcuvocc feewegfum; VP e quimef

dise Pk

tas pee:

|

; Gier fete

CFaffemiadeo(: ficamcohedented ht dome ndbaete

ffs |gnaofunz €(e habenc efie t Somn sfquoflasmone quiz icaCUt-Lr reign [nmebioflucce y he

pulchltenaoe- 9 spiace fepetfepopms: Tunt

erapeqi wrapeenierasyr kun d e equbécecquocceelif. Stomemogfeepotif Canciller en. hee eoquer quia?sebic femoy fetolefibi hescbetemo:

feecasc e d laceseéftamont^ibs opeclto-leepRealeo

moyfi lécasc- Dacos; 6e Cesano

fomaletlrret ete

pef & monexhifau nóbeiuiniivenz. ptoioim,ochmenaem. CPulap Srecpfémenadaf fet quiibicemmeneiez heéen

eequee vpfonquiemef,pooxct himpenetefibi Locbope? ono

Tunzneb cumesfcin2ete monat modos ocn

te:

(cena? o2€ Qoemiteco. putnim, ocio ce-"mena nokoca

canard octo vetpueciprora

nbSpnapetmee

heme dues fel» cumletote (iz 82 — c! bata; $ br mansst? nenas ilf abit mec

CoDEX

ARETINVS

(zs Tun,

"Beet

VI, 3, pag. BS

TES

42

II ITINERARIVM EGERIAE

CVRA ET STVDIO AEBT. FRANCESCHINI

zr R. WEBER

v

EN

le

E

-

E Ln.

B

/

f

E

*

E

] |

Bs

E

EDS E

«

'

M X

i

eii

"T

t

c

Am

S VLA MVC EN A io rx

Ak E

à

) y

"

T

--

TESTEM , "T Pj Es -——

d

PRAEFATIO Opusculum,

quod

a uiris doctis

primo

,,Sanctae

Siluiae

Aquitanae peregrinatio ad loca sancta", postea ,,Peregrinatio Aetheriae" uel ,,Peregrinatio Eucheriae" nominabatur, nunc autem, et quidem rectius, ,,Itinerarium Egeriae" inscribitur,

anno I884 Aretii in Tuscia a J. F. Gamurrini in bibliotheca societatis cui nomen

,,Fraternita dei Laici" in codice manu

scripto, numero VI, 3 signato, inuentum est. Est autem hic liber membranaceus, foliorum 37 (26 x 17 cm.), litteris quas dicunt beneuentanis saeculo XI? descriptus; ex duabus partibus constat, quarum prior (p. 1 - 30 signata) sancti Hilarii tractatum de mysteriis et hymnos, altera (p. 31-74) Itinerarium nostrum exhibet, quod, unica columna linearum 35 scriptum, hodie mutilum est. Tres namque quaterniones tantum complectitur — ne ipsos quidem integros, cum medius eorum (p. 47 - 58) duobus extremis foliis amissis ad ternionem reductus sit —; folia uero, fortasse haud

pauca, quae hos quaterniones uel praecedebant uel subsequebantur deperdita sunt, ita ut et initium et finis textus omnino desint, et ipse textus titulo et subscriptione careat. Itinerarii codex

in Casinensi

monasterio

exaratus

esse uidetur,

unde

Aretium translatus est, fortasse ab Ambrosio Rastrellini qui, munere abbatis Casinensis annis 1599-1602 functus, Aretinum postea Sanctae Florae coenobium regendum suscepit. Ad Laicorum denique Fraternitatem liber anno 1i8ro peruenit et ibi paulo post cum sancti Hilarii opusculis in unum uolumen compactus est.

De ipso Itinerario haec fere traduntur: Saeculo VII? exeunte in Hispania septemtrionali illud ante oculos probabiliter habuit Valerius monachus cum in epistula ad fratres Bergidenses Egeriam quamdam sanctimonialem, in extremi occidui maris Oceani litore exortam, totius orbis iter

arripientem, loca sancta percurrentem et praecipue montis Sinai aliorumque montium cacumina uiriliter conscendentem induceret. Ex Itinerario pariter proueniunt tum locus quidam ex cap.

I5,3

quem

auctor

libri

Glossarum,

Ansileubi

dicti,

saeculo VIIIo-IX? sub Egeriae nomine citat, tum excerpta, saeculo IX? conscripta et in codice Matritensi (Bibl. Nac. Tolet. 14, 24) seruata, quae, cum initio mutila sint, auctoris

et libelli nomine carent. Saeculo tandem XII? in. in Casinensi monasterio Petrus Diaconus in compilando libro De locis sanctis Itinerario usus est, licet id expressis uerbis minime nominet. Codex quem adhibuit ipse fuisse uidetur qui hodie Aretii adseruatur, qui tamen tunc temporis uel adhuc integer, uel saltem initio minus mutilus erat.

30

ITINERARIVM

EGERIAE

De cetero, tres catalogi librorum abbatiae Sancti Martialis Lemouicensis, quorum antiquior ad finem saeculi XII! pertinet, , Itinerarium Egerie abbatisse" commemorant, et idem in documento quodam monasterii Cellae Nouae in Galloecia, anno 936 dato, uocabulo ,|Ingerarium Geriae" de-

signari uix dubium est. Auctor igitur Itinerarii nostri sanctimonialis quaedam femina fuit, probabiliter ex Galloecia, Hispaniae prouincia, orta. De eius nomine aliquando inter se dissenserunt uiri docti cum in uariis epistulae Valerii codicibus manu scriptis uel Aetheria, uel Eiheria, uel Echeria, uel Egeria appelletur; nunc uero certum est eam Egeriam nominari. Iter eius locum habuit post annum 363, quo Nisibis a Persis occupata est, sed ante annum 540, seu Antiochiam a Chosroe

destructam. Indicia quaedam Egeriam exeunte saeculo quarto uel ineunte quinto in Orientem peregrinationes suscepisse testari uidentur. Praesens haec editio instigatorem habuit Dionysium Gorce, artis medicae simul ac litterarum doctorem, qui, cum nouam gallicam Itinerarii uersionem, notis ornatam, pararet, textum

latinum retractandum monachis quibusdam Abbatiae Pontificiae Sancti Hieronymi in Vrbe commisit, nempe Georgio Grand qui codicem Aretinum lucis ope depinxit, Paulo Vanne et Roberto Weber qui textum iterum contulerunt; illis autem Aetius Franceschini,

in Vniuersitate Catholica Mediola-

nensi Litteras docens, qui et ipse anno 1940 Egeriae opusculum ediderat, se ultro socium adiunxit. Textus igitur noster, si unum excipias locum (28, 4 ,,quid libari"), is est quem Aetius Franceschini secundis curis retractauit; apparatum autem testium et uariarum lectionum Robertus Weber parandum suscepit. Dionysius uero Gorce, ut textus latinus seorsum a gallica uersione ederetur, benigne concessit. Lectoris utilitati prouidentes, una cum Itinerario textus Petri Diaconi, libri Glossarum et Excerptorum Matritensium damus, quos ea ratione disposuimus ut partes quae textui codicis Aretini respondent infra ipsum, reliqua uero in appendice adponeremus. Pro Petro tamen, exemplum editionis P. Geyer secuti, eas tantum libri partes in appendice praebemus quas auctor non ex Bedae libro De locis sanctis exscripsit, quaequae re uera fortasse ex partibus hodie deperditis Itinerarii nostri fluxerunt. Epistulam Valerii ad fratres Bergidenses in tomo CXVI huius collectionis inuenies.

BIBLIOGRAPHIA

SELECTA

EDITIONES a) Textus Itinerarii : J. F. GaMunniNI, S. Hilarii tractatus de Mysterüis et hymni et S. Siluiae Aquitanae peregrinatio ad loca sancta, quae

?nedita ex codice Arretino deprombpsit J. F. G. Accedit

Petri Diaconi liber de locis sanctis (— Biblioteca della Accademia storico-giuridica, vol. IV), Romae, 1887.

Ip., S. Siluiae Aquitanae peregrinatio ad loca sancta, in Studi e documenti di storia e diritto, YX, 1888, p. 97-174. J. PouraLowsEkv, Pevegrinatio ad loca sancta saeculi IV exeuntis edita, rossice uersa, motis illustrata (— Scripta Societatis Rossicae Palaestinensis), Petroburgi, 1889. (In

fine, inde Cholodniak L. DucHESNE, Itin. capp.

à p. 257, inueniuntur emendationes a M. propositae). Origines du culte chrétien, Appendice 5€ (— XXIV-XLIX), Paris, 1889. (Ed. Và, Paris,

I925, p. 510-542.)

J. H. BERNARD, The Pilgrimage of S. Silvia of Aquitania to the Holy Places circa 385 A. D. translated with introduction and notes (— Palestine Pilgrim's Text Society), London, 189r. (Textus latinus p. 79-136). P. GEYER, S. Siluiae, quae fertur, Peregrinatio ad loca sancta ( — Corpus scriptorum ecclesiasticorum latinorum, vol. XXXVIIII, Itinera Hierosolymitana saeculi IIIT-VIII, P. 35-101), Vindobonae, 1898. E. A. BECHTEL, S. Selwiae Peregrinatio. The text and a study of the Latinity ( — Studies in Classical Philology, vol. IV, I), Chicago, 1902. W. HERAEUS, Séluwiae wel potius Aetheriae Peregrinatio ad loca sancta (— Sammlung vulgàrlateinischer Texte, her-

ausg. von W. Heraeus und H. Morf, Heft 1), Heidelberg, (Ed. IIIs, 1929; IV*, 1939). E. FRANCESCHINI, Aetheriae Peregrinatio ad loca sancta (— Testi e documenti di storia e di letteratura latina medioevale, fasc. II), Padova, 1940.

H. PÉTRÉ, Ethérie. et traduction

Journal de voyage. T'exte latin, 1ntroduction (— Sources

chrétiennes,

vol.

21), Paris,

1948. M. C. «Diar Y Díaz, Antologia del latin vulgar (— Bibl. Románica Hispánica IV), Madrid, 1950, p. 81-93 ( — Itin. capp. IE*XUEISXXVSXLIIE XLEIV; XbVyersb) Alii textus : r. Epistula Valerii ad Fratres Bergidenses: Praebebitur in tomo CXVI huus collectionis. Interim uide: Z. GanciA, La lettre de Valérius aux moines du Vierzo

32

ITINERARIVM sur la bienheureuse

Aetheria,

EGERIAE in. Analecta

Bollandiana,

XXIX, 1910, p. 377-399. : as 2. Citatio Egeriae in libro glossarum Ansileubi dicto: W. M. LiNpsav et J. F. MouNTFORD, Glossaria latina iussu Academiae Britannicae edita, vol. I, p. 1ro, n. 377,

Paris, 1926. 3. Excerpta Matritensia ef 4. Petri Diaconi liber de locis sanctis: Vide Appendicem ad Itinerarium. Egeriae, infra 5. 91-103. 'TRANSLATIONES

anglicae: J. H. BERNARD, cf. supra Editiones. M.L.McCrunE and C. L. FEtTOE, Ze Pigrimage of Etheria ( — Translations of Christian Literature, 3th ser., Liturgical Texts), London, 1919. gallica:

H. PÉTRÉ, cf. supra Edstiones.

germanicae: H. RicHTER, Pélgerreise der Aetheria. (oder Silvia) von Aquitanien nach Ierusalem und den heiligen Stütten, ins Deutsche düberselzt, Essen, 1919. H. DAusEND, Pilgerbericht der Nonne Aetheria ( — Religióse Quellenschriften, Heft 85), Düsseldorf, 1933.

graeca: KAeorás KowvA(Ons, OGovropucóv Tfs &yías XiMBuas Tfs Akvráwas eis ToUs áy(ovs Tómovs in Néa Xov, VII,

I908, p. 109-I2I, 209-232, 533-547. hispanicae:

P. GariNpo Rowto, £fteria. Itinerario a los

santos lugares, traducido, completado, anotado, Saragossa,

1924. B. AvILA, Un diario de viaje del siglo IV. Egeria, la peregrina espafiola (— Biblioteca Pax), Madrid, 1935. J. MoNTEVERDE, Eferia, Itinerario, Buenos Aires, 1955. italiana: G. MARINONI, J/ fellegrinagio di S. Silvia Aquatana... volgarizzato, Milano, 189o. rossica: J. PouIALOWSKY, cf. supra Editiones. DE TEXTV ET LINGVA ÍTINERARII

E. WórrrLIN, Über die Latinitüt der Peregrinatio ad loca sancta, in Archiv für lateinische Lexikographie, YV, 1887, P- 259-276. P. GEvER, Kritische Bemerkungen zw S. Siluiae Aquitanae Peregrinatio ad. loca sancta (— Programm des Gymnasiums Augsburg), Augsburg, 1890. E. LórsrEDT, PAiologischer Kommentar zur Peregrinatio Aetheriae. Untersuchungen |zur |Geschichte |dev. lateinischen Sprache, Uppsala, r9rr (Ed. IIs, ibid. 1936.) W. vAN OoRDE, Lexicon Aetherianum, Amsterdam, 1930.

F. THOoMas, Sur une maniére d'exprimer la vébétition et l'antériorité en latin tardif, in Revue de Philologie, XVI, 1942, p. 22-30.

PRAEFATIO

33

A. EnNouT, Les mots grecs dans la ,,Peregrinatio Etheriae", in Emerita, XX, 1952, p. 289-307. R. WEBER, Note sur le texte de la ,,Peregrinatio Aetheriae" ,in Vigiliae Christianae, VI, 1952, p. 178-182; Note sur ,,Itine-

rariwm, Egeriae", X XV III, 4, ib., XII, 1958. E. WisTRAND, Textkritisches zur Pevegrinatio Aetheriae, in Góteborgs Kungl. Vetenskaps — och Vitterhets — Samhálles Handlingar, V. 6., Ser. A., Bd. 6, n? rz, Góteborg, 1955,

P- 3-25.

R. AMBROSINI, Ji tipo sintagmatico ,in eo loco" e questioni di principio nello studio della ,,Peregrinatio Aetheriae", in Annali della Scuola Normale Superiore di Pisa, Serie II, vol. XXIV, 1955, p. 97-109. DE AVCTORE

ET TEMPORE

ÍTINERARII

M. FÉRorIN, Le véritable auteur de la Peregrinatio Siluiae, la

K. . J.

A.

vierge espagnole Etheria, in Revue des Questions historiques, LXXIV, 1903, p. 367-397. MxisrER, De Itinerario Aetheriae abbatissae perperam nomini S. Siluiae addicio, in. Rheintsches Museum |für Pilologie, LXIV, 1909, p. 357-392. DEcoNINcE, in Revwe Bibhque, XIX, 1910, p. 432-455, ubi de art. K. Meister tractat. BAuMSTARE, Das Alter der Peregrinatio Aelheriae, in Oriens Christianus, N. S. I, 1911, p. 32-76.

A. Brupau, Die Pilgerreise der Aetheria (— Studien zur Geschichte und Kultur des Altertums, herausg. von E. Drerup, Band XV, Heft 1-2), Paderborn, 1927. C. JanEckI, Sdiuaniae Itinerarium appelé Peregrinatio ad. loca sancta, in Eos. Commentarii Societatis bhalol. Polonorum, XXXI, 1928, p. 453-473; XXXII, 1929, p. 43-70; XXXIII, 1930, p. 241-288. A. LAMBERT, Egeria. Notes critiques sur la tradition de son nom et celle de l'Itinerarium, in Revue Mabillon, XXVI, 1936,

p. 71-94; Egeria, seur de Galla, ib. XXVII, 1937, p. 1-24; L'Itinerarium. Egeriae vers 414-416, ib., XXVIII, 1938,

P- 49-69.

A. VACCARI, ,Itinerarium. Egeriae", in Biblica, X-XIV, 1943,

p. 388-397.

H. PÉTRÉ, ed. ctt., p. 7-17. E. DekkERs, De datum der ,,Peregrinatio Egeriae" en hel feest van Ons Heer Hemelvaart, in Sacris Erudiri, I, 1948,

p. 181-205. U. MoNNERET

DE VILLARD, La fiera di Baínae

e la trasla-

zione di S. Tomaso a Edessa, in. Rendiconti della Classe di Scienze morali, storiche e filologiche dell' Accademia Na-

zionale dei Lincei, Serie VIII, vol. VI, 195r, p. 77-104.

34

ITINERARIVM

EGERIAE

J. G. Davrzs, The Peregrinatio Egeriae and the Ascension, in

Vigiliae Christianae, VIII, 1954, p. 93-100. DE ITINERIBVS EGERIAE

A. BLUDAT, of. cil., p. 7-40. D. GoncE, Pélerins et. Résidents du Sinai des premiers siócles de l'ére chrétienne, in Le Sinai hier ... aujourd'hui. Étude tobographique, biblique, historique, archéologique bubliée sous la direction de L. Prévost, Paris, 1937, p. 127-182. H. PÉTRÉ, ed. cit., p. 26-57. E. WISTRAND, a7f. cit., p. 3-6. DE LITVRGIA

HIEROSOLYMITANA

F. CABROL, Étude sur la Peregrinatio Siluiae. Les églises de Jérusalem, la discipline et la liturgie au IV? siócle, Paris, 1895. A. BLUDAT, 0f. cit., p. 41-190. J.-B. TurBavr, Ordre des Offices de la Semaine Sainte à [érusalem du IV€ au X? siecle, Paris, 1926. D. Barn, La liturgia della Chiesa di Gerusalemme dal IV al IX secolo, estratto da La Terra Santa, Studio Biblico Francescano, Gerusalemme, 1939, p. 1-131. H. PÉTRÉ, ed. cit., p. 57-88. A. PaAcLIARO, Da Missa est a Missa ,Messa', in Rendiconti della

Classe di Scienze morali, storiche e filologiche dell' Accade-

mia Nazionale dei Lincei, Serie VIII, vol. X, I955, Dp.

I04-1I35.

E. WISTRAND, art. cit., p. 6-24.

A. Copro, Una nuova ibotesi sull'origine di **Missa", in Efhemerides liturgicae, LX XI, 1957, p. 225-267. ARGVMENTA

DIVERSA

J. ZiEGLER, Die Peregrinatio Aetheriae und das Onomastihon

des Eusebius, in Biblica, XII, 1931, p. 70-84; Die Peregrinatio Aetheriae und die hl. Schrift, ib., p. 162-198. C. Banavr, Bibliografía Egeriana, in Hispania Sacra, VII, 1954, p. 203-215.

Jg.

di

.

ITINERARIVM 2 &

EGERIAE -

MONITVM 2) In apparatu testium : Exc.MaArTRIr. Excerpta Matritensia, ed. De Bruyne, 1909. LisER GLossARvM Liber Glossatum Ansileubi dictus, ed. LindsayMountfotrd, 1926. PrrR.Drac. Petri Diaconi Liber de locis sanctis, in cod. Casin. 361. (Z. 1x — pats Z, $ x in ed. nostra) b) In appatatu ctitico : P Bernard Bludanu Col Duchesne

cod. Aretinus VI, 5, saec. XI. editio J.H. Betnatd, 1891. A. Bludau, Dze Pilgerreise..., 1927. emendationes M. Cholodniak in editione Pozz. editio L. Duchesne (capp. XXIV-XLIX tantum),

Franc Franc?

editio Aet. Franceschini prior, 1940. editio Aet. Franceschini altera, i. e. haec ptaesens editio. editio J.F. Gamuttini ptiot, 1887. editio J. F. Gamurtini altera, 1888. editio P. Geyer, 1898. editio W. Hetaeus tertia, 1929. E. Lófstedt, PAzlologiscber Kommentar..., 3911. K. Meister, in RZezn. Museum, LXIV, 1909.

1889.

Gag Gaz? Geyer Her Lófstedt Meister Pétré Pom Wistrand

Wolfin

editio H. Pétré, 1948. editio J. Pomialowsky, 1889. E. Wistrand, in Gofeborgs K. Vet. o. Vifferb. Samb. Handl. F. 6. Ser. /A. Bd 6. no 1, 1955. E. Wolfflin, in ZAre.f. /a£. Lex., IV, 1887

NB. Gaz et Frane, sine numeto, ambas editiones Gaz et Frane inter se concordare indicat. In locis ubi lectio textus nostri a lectione codicis /4 discrepat, is plerumque solus citatur uir doctus qui primus eam emendando induxit. SCR numerum indicat litterarum erasarum uel quae legi nequeunt in codice dist. distinxit (uel distinctio), interpunctione adhibita. coni. coniecit In margine adnotauimus paginas codicum (p.) Aretini et Casinensis (pro Petr. Diac.) et editionis Vindobonensis (V).

ITINERARIVM || ostendebantur

EGERIAE

iuxta Scripturas. Interea ambulantes

per- p. s:

uenimus ad quendam locum, ubi se tamen montes illi, inter quos ibamus, aperiebant et faciebant uallem infinitam, ingens,

V 57

planissima et ualde pulchram, et trans uallem apparebat ; mons sanctus Dei Syna. Hic autem locus, ubi se montes aperiebant, iunctus est cum eo loco, quo sunt Memoriae concupiscentiae. 2, In eo ergo loco cum uenitur, ut tamen commonuerunt deductores sancti illi, qui nobiscum erant, dicentes : « Consuetudo est, ut fiat hic oratio ab his qui ueniunt, quando 1o de eo loco primitus uidetur mons Dei » : sicut et nos fecimus. Habebat autem.de eo loco ad montem Dei forsitan quattuor milia totum per ualle illa, quam dixi ingens. II. Vallis autem ipsa ingens est ualde, iacens subter latus montis Dei, quae habet forsitan, quantum potuimus uidentes estimare aut ipsi dicebant, in longo milia passos forsitan sedecim, in lato autem quattuor milia esse appellabant. Ipsam ; ergo uallem nos trauersare habebamus, ut possimus montem ingredi. 2, Haec est autem uallis ingens et planissima, in qua I, 6 cf. Num.

Z.1

Lr

11, 34.

1 PrErR. Diac. : Antequam uero peruenias ad montem

Syna, sunt sex montes, qui faciunt uallem infinitam, planissimam et ualde pulchram. Trans uallem uero ipsam apparet mons sanctus Syna. Z.2

I,r,s5

PETR. Diac. : Locus autem ubi se montes aperiunt

iunctus est cum eo loco ubi sunt sepulchra concupiscentie. A loco autem unde uidetur usque ad montem Syna sunt per uallem ipsam quadtuor milia passuum. Z.3 IL, r, 1 PETR. Drac. : Vallis autem ipsa ingens ualde est, iacens sub pedibus montis Dei, que habet in longitudine

passus sedecim milia, in latitudine autem quadtuor milia. Qui uult ergo ad montem sanctum pergere, per transuersum ad uallem illam deambulat. Z4

ID 2769

PEIR'

DfAC:

- Hec"est

| autem uallis ingens et p. 8o

planissima, in qua filii Israhel commorati sunt, quando Moyses fuit in montem quadraginta diebus et quadraginta noctibus. Locus autem ubi factus est uitulus usque hodie I, 2 se Gam?, cf.infra 1.5-6 se montes apetiebant : sex 44 8 infinitam, ingens, planissima disz. Franc?, cf. infra /|.12 pet ualle illa quam dixi ingens : sine disz. /4 Gaz, inf. ingens, plan. Geyer (qui planissimam ser.) Her, inf., ingens plan. Lófszed? Franc! (item cap. 19, 6, 28 ingens simillimam), ingens et plan. cosi. Franc! (cf. cap. 2, 2, 6) 6 quo Gaz : qui 4

38

ITINERARIVM EGERIAE, II, 2-6

filii Israhel commorati sunt his diebus, quod sanctus Moyses ascendit in montem Domini et fuit ibi quadraginta diebus et quadraginta noctibus. Haec est autem uallis, in qua factus 1o est uitulus, qui locus usque in hodie ostenditur : nam lapis grandis ibi fixus stat in ipso loco. Haec ergo uallis ipsa est, | in cuius capite ille locus est, ubi sanctus Moyses, cum pasceret pecora soceri sui, iterum locutus est ei Deus de rubo in igne. 3. Et quoniam nobis ita erat iter, ut prius montem Dei ascen15 deremus, qui hinc paret, quia unde ueniebamus melior ascensus erat, et illinc denuo ad illud caput uallis descenderemus, id est ubi rubus erat, quia melior descensus montis Dei erat inde : itaque ergo hoc placuit ut, uisis omnibus quae deside-

V 38

rabamus, descendentes a monte Dei, ubi est rubus ueniremus,

20 et inde totum per mediam uallem ipsam, qua iacet in longo, rediremus ad iter cum hominibus Dei, qui nobis singula loca,

quae scripta sunt, per ipsam uallem ostendebant,

sicut et

factum est. 4, Nobis ergo euntibus ab eo loco, ubi uenientes a Faran feceramus orationem, iter sic fuit, ut per medium

25; transuersaremus caput ipsius uallis et sic plecaremus nos ad montem Dei. 5, Mons autem ipse per giro quidem unus esse uidetur ; intus autem quod ingrederis, plures sunt, sed totum mons Dei appellatur ; specialis autem ille, in cuius summitate est hic locus, ubi descendit maiestas Dei, sicut scriptum est,

3» in medio illorum ||omnium est. 6. Et cum hi omnes, qui per girum sunt, tam excelsi sint quam nunquam me puto uidisse, II, V/8 cf. Ex. 24, 18.

— 9 cf. Ex. 32.

12cf.Ex.s, 1.

i S

29cf. Ex. 19, 18.20.

hostenditur, nam lapis grandis ibi fixus stat. Hec ergo uallis 1psa est, in cuius capite ille locus est, ubi sancto Moysi locutus est Deus in rubo de igne.

Z.5

II, 3, 14 PETR. Diac.

: Ab uno autem latere optimus est

ascensus in montem et ab alio descensus. Z.6 II, 4, z3 PETR. Drac. : Per |medium autem uallis transuersatur et sic ad montem Dei peruenitur. neg] II, 5, »e PETR. Diac. : Mons uero ipse in giro quidem unus esse uidetur, intus autem plurimi sunt, sed omnes illi unus mons Synay appellatur, specialis autem ille mons est 1n cuius summitate est ille locus ubi descendit maiestas Dei,

Z.8

qui mons in medio omnium montium est. II, 6, so PETR. Diac. : Et cum omnes qui per girum sunt excelsissimi sint, tamen ipse ille medianus, in quo descendit maiestas Dei, tanto altior est omnibus illis, ut cum quis ascenderit in illo, prorsus omnes illi montes, quos excelsissimos uiderit, ita sub monte uidentur Syna, ac si colliculi. II, 15 quia add. Geyer :om..A

16 illinc Geyer : illuc.A

31 sint Geyer :sunt 74

V 120

ITINERARIVM EGERIAE, II, 6-III, 2

39

tamen ipse ille medianus, in quo descendit maiestas Dei, tanto altior est omnibus illis ut, cum subissemus in illo, prorsus toti illi montes, quos excelsos uideramus, ita infra

35 nos essent ac si colliculi permodici essent. 7, Illud sane satis admirabile est et sine Dei gratia puto illud non esse ut, cum omnibus altior sit ille medianus, qui specialis Syna dicitur, id est in quo descendit maiestas Domini, tamen uideri non possit, nisi ad propriam radicem illius ueneris, ante tamen 4o quam eum subeas; nam posteaquam completo desiderio descenderis inde, et de contra illum uides, quod, antequam subeas, facere non potest. Hoc autem, ante|quam perueniremus ad montem Dei, iam referentibus fratribus cognoueram,

wA

et postquam ibi perueni, ita esse manifeste cognoui. III. Nos ergo sabbato sera ingressi sumus montem, et peruenientes ad monasteria quedam susceperunt nos ibi satis humane monachi, qui ibi commorabantur, prebentes nobis omnem humanitatem ; nam et aecclesia ibi est cum presbytero. Ibi ergo mansimus in ea nocte, et inde maturius die dominica cum ipso presbytero et monachis, qui ibi commorabantur, cepimus ascendere montes singulos. Qui montes cum infinito labore ascenduntur, quoniam non eos subis lente et lente per girum, ut dicimus, in coclea, sed totum ad directum subis ac

ro Sij per parietem et ad directum descendi necesse est singulos ipsos montes, donec peruenias ad radicem propriam illius mediani, qui est specialis Syna. 2, Hac sic ergo iubente Christo Deo nostro, adiuta orationibus sanctorum, qui comitabantur, et sic cum grandi labore, quia pedibus me ascendere

1; necesse erat, quia prorsus nec in sella ascendi poterat, tamen ipse labor non sentiebatur — ex ea parte autem non sentiebatur

labor,

quia

desiderium,

quod

habebam,

iubente

Deo

uidebam compleri : — hora ergo quarta peruenimus in summiZ.9

IL, 7, a5 PETR.

Diac.

: Mons

autem

cum

omnibus

altior

sit ille medianus, qui specialiter Syna dicitur, tamen uideri non potest, nisi ad propriam radicem illius ueneris, ante tamen quam eum subeas, nam posteaquam ex eo descenderis, inde et de contra illum uides, quod, anteaquam in eum ascendat,

facere non poterit. Z.ro

III, r, v PErTR. Drac.

: Montes uero qui in circuitu sunt

cum maximo labore ascenduntur, quoniam non ascenduntur per girum in cocleis, sed directe ascenduntur ac si per parietem et directe descenduntur. Z.1ir III, 2, 1s PETR. Diac. : In uertice autem montis Syna, ubi lex Moysi data est. 42 potest A Gaz? Her Lófszedt (p. 44) Frane : potes Gam! Geyer III, 9 in coclea Lófszedz Franc (seq. uerbum ab s incip.) : in cocleas 4A Gazz Geyer Her 12 qui Gazz?, cf.cap. 2,7, 37 : que JA( forz.corr.in qui) ^ 14 in.A, pos? pedibus, ades? a sub ras., fort. initium uerbi ascendere a Jibrario statim deletum.

40

ITINERARIVM EGERIAE, III, 2-6

tatem illam montis Dei sancti Syna, ubi data est lex in eo, 20 id est locum, ubi descendit maiestas Domini in ea die, qua

mons fumigabat. 3. In eo ergo loco est nunc ecclesia non grandis, quoniam et ipse locus, id est summitas montis, non satis

grandis est ; quae tamen aecclesia habet de se gratiam grandem. 4, Cum ergo iubente Deo persubissemus in ipsa summi2; tate et peruenissemus ad hostium ipsius ecclesiae, ecce et occurrit presbyter ueniens ||de monasterio suo, qui ipsi ecclesie deputabatur, senex integer et monachus a prima uita et, ut hic dicunt, |ascitis, et — quid plura? — qualis dignus est esse in eo loco. Occurrerunt etiam et alii presbyteri, nec non 3o etiam et omnes monachi, qui ibi commorabantur iuxta montem illum, id est qui tamen aut etate aut inbeccillitate non fuerunt impediti. 5. Verum autem in ipsa summitate montis illius mediani nullus commanet ; nichil enim est ibi aliud nisi sola ecclesia et spelunca, ubi fuit sanctus Moyses. 6. Lecto

35 ergo, ipso loco, omnia de libro Moysi et facta oblatione ordine suo, hac sic communicantibus nobis, iam ut exiremus de aecclesia, dederunt nobis presbyteri loci ipsius eulogias, id est

de pomis, quae in ipso monte nascuntur. Nam cum ipse mons sanctus Syna totus petrinus sit, ita ut nec fruticem habeat, 4» tamen deorsum prope radicem montium ipsorum, id est seu circa illius qui medianus est, seu circa illorum qui per giro sunt, modica terrola est; statim sancti monachi pro diligentia III, 20 cf. Ex. 19, 18.

84 cf. Ex. 55, 22.

III, 2, 19 Exc. Marnir. (De Bruyne, l. 5-6) : In eo loco in monte Syna ubi descendit maiestas Domini die qua fumabat. Z.12

III, 3, »1 PETR.

Diac.

: Ecclesia

parua

constructa

est.

ib., Exc. Marnrr. (/. 6) : nunc ibi aeclesia est non grandis. Z.13

III, 5, a» PETR.

Diac.

: In

summitate

autem

montis

illius nullus habitat, nichil est enim ibi aliut nisi sola ecclesia

et spelunca in qua habitauit sanctus Moyses.

Z.I14

III, 6, ss PETR. DrAC. : Mons est, ita ut nec fruticem habeat.

uero

ipse totus

petrinus

ib., Exc. Marnrr. (/. 67) : nam ipse mons totus pitrineus est. Sancti monaci ibi habitant usque hodie. 19/20 lex in eo, id est locum ser. e£ disz. Franc? : lex, in eo id est loco re//. edd. (in "A librarius primo ser. oco, dein supra alt. o, quam non del., add. um) 31 aut etate aut inbeccillitate /4 (sic) 34/35 lecto ergo, ipso loco, omnia disz. Franc?, sed fort. corrigend. lecta, cf. cap. 23, 5, 27 lecta omnia (sie JA ante corr.) : sine dist. rell., sed praebent omnia 74 Gaz, et omnia Franc! (cf. cap. 19, 2, 10 factis orationibus et cetera, quae), omni C/o/ Geyer Her 40 montium corr. ex montis 74 42 terrola Col : nettola JA, areola coni. Manitius in Berl. bhilol. Wochenschr. (1899, 777) e? Her

in add. (p. 52)

ITINERARIVM EGERIAE, III, 6-IV, 2

4A

5o

4I

sua arbusculas ponunt et pomariola instituunt uel arationes, et iuxta sibi monasteria, quasi ex ipsius montis terra aliquos fructus capiant, quos tamen manibus suiselaborasse uideantur. *?. Hac sic ergo posteaquam communicaueramus et dederant nobis eulogias sancti illi et egressi sumus foras hostium ecclesiae, tunc cepi eos rogare, ut ostenderent nobis singula loca. Tunc statim illi sancti dignati sunt singula ostendere. Nam ostenderunt nobis speluncam illam, ubi fuit sanctus Moyses, cum iterato ascendisset in montem Dei, ut acciperet denuo tabulas, posteaquam priores illas fregerat peccante populo, et cetera loca, quaecumque desiderabamus uel quae ipsi melius nouerant, dignati sunt ostendere nobis. 8, Illud autem

75 uos uolo scire, dominae uenerabiles sorores, quia de eo loco ubi stabamus, id est in giro parietes ecclesiae, id est de summitate montis | ipsius mediani, ita infra nos uidebantur esse

V 4:

illi montes, quos primitus uix ascenderamus, iuxta istum medianum, in quo stabamus, ac si essent illi colliculi, cum 6 o tamen ita infiniti essent, ut non me putarem aliquando altiores uidisse, nisi quod hic medianus eos nimium precedebat. Egyptum autem et Palestinam et mare Rubrum et mare illut Parthenicum, quod mittit Alexandriam, nec non et fines Saracenorum infinitos ita subter nos inde uidebamus, ut credi 6 V^ uix

possit ;quae tamen singula nobis illi sancti demonstrabant.

IV. Completo ergo omni desiderio, quo festinaueramus ||

ascendere,

cepimus

iam

et descendere

ab ipsa summitate

montis Dei, in qua ascenderamus, in alio monte, qui ei periunctus est, qui locus appellatur in Choreb ; ibi enim est VA

ecclesia. 2, Nam hic est locus Choreb, ubi fuit sanctus Helias

propheta, qua fugit à facie Achab regis, ubi ei locutus est Deus dicens : « Quid tu hic Helias ? », sicut scriptum est in 50 cf. Ex. 24. B1 cf. Ex. 32, 19. IV, 6 III Reg. 19, 9.

Z.15

III, 8, se PETR.

Drac.

: De summitate

uero

montis me-

diani ita subtus uidentur esse illi montes excelsissimi quasi colliculi. A uertice autem montis Syna Egyptus, Palestina, mare Rubrum, mare Parthenicum quod mittit Alexandriam, nec non et fines Sarracenorum uidentur. Z.16

IV,r,s PETR. Diac. : In monte uero Choreb, qui eidem monti coniunctus est, est ecclesia.

43 arationes W2lffiin (p. 267) Her Lüfstedt Frane Pétré : otationes AA Gaz Geyer (— arpoaevxaá) 44 quasi : qua sibi comi. Geyer 55 quia de eo C/o/ : qui*de*eo

.A, quod de eo Gaz? 5

64 ita««subter JA

I. G. CLXXV

p.34

42

ITINERARIVM EGERIAE, IV, 2-6

libris regnorum. Nam et spelunca, ubi latuit sanctus Helias, in hodie ibi ostenditur

ante hostium

ecclesiae, que ibi est;

10 ostenditur etiam ibi altarium lapideum, quem posuit ipse sanctus Helias ad offerendum Deo, sicut et illi sancti singula nobis ostendere dignabantur. 3. Fecimus ergo et ibi oblationem et orationem impensissimam, et lectus est ipse locus de libro regnorum : id enim nobis uel maxime desideraueram :; semper, ut ubicumque uenissemus, semper ipse locus de libro legeretur. 4, Facta ergo et ibi oblatione, accessimus denuo ad alium locum non longe inde, ostendentibus presbyteris uel monachis, id est ad eum locum, ubi steterat sanctus

Aaron cum septuaginta senioribus, cum sanctus Moyses 20 acciperet a Domino legem ad filios Israhel. In eo ergo loco, licet et tectum non sit, tamen |petra ingens est per girum, habens V 42 planitiem supra se, in qua stetisse dicuntur ipsi sancti ; nam et in medio ibi quasi altarium de lapidibus factum habet. Lectus est ergo et ibi ipse locus de libro Moysi et dictus unus 25 psalmus aptus loco ; ac sic facta oratione descendimus inde. 5. Ecce et coepit iam esse hora forsitan octaua, et adhuc nobis

superabant milia tria, ut perexiremus montes ipsos, quos ingressi fueramus pridie sera ; sed non ipsa parte exire habebamus,

qua intraueramus,

sicut superius dixi, quia necesse

3o nos erat et loca omnia sancta ambulare et monasteria, quecumque erant ibi, uidere et sic ad uallis illius, quam superius dixi, caput exire, id est huius uallis, quae subiacet monti Dei.

6. Propterea autem ad caput ipsius uallis exire nos necesse erat, quoniam ibi erant monasteria plurima sanctorum ho18 cf. Ex. 24, 9-14.

Z.17

IV,2,s PETR. Diac. : Et ante ecclesiam spelunca in qua latuit sanctus Helias sub Achab. Ostenditur ibi etiam alta-

rium lapideum, quem posuit ipse sanctus Helias ad offerenZ.18

dum Deo. IV, 4, 1e PETR. Diac.

: Non longe autem

ubi stetit sanctus Aaron cum septuaginta loco tectum non est, petra tamen | ingens bens planitiem supra se ubi illi steterunt; lapideum altarium est. Z.i9 IV, 5, a» PETR. Diac. : In capite uero subiacet.

inde est locus

senioribus. In eo est per girum hain medio autem

uallis que monti

IV, 14 desideraueram Frane : praem.ea A, ante ea t pos. Geyer Her, desiderii fuerat coti. Gaz", iam desiderii erat B/udau, lacunam suspicatus est. Geyer, eamque ex: loco parall. cap. 10, 7, 39-40 emendare conatus est uel maxime consuetudinis erat semper, ut ubicumque ad ea loca, quae desideraueram, uenissemus, semper e. q. $. 21 tectum : lectum coni. Her, cf. cap. 43, 3, 19 25 ac corr. ex hac A 29 qua Gaz: : quia A 31 ad Gaz? : aut .A 32 monti Gazz, cf. cap. 5, 8, 40 subiacere monti : montis 74

v rzx

ITINERARIVM EGERIAE, IV, 6-V, 3

43

minum et ecclesia in eo loco, ubi est rubus; qui rubus usque in hodie uiuet et mittet uirgultas. 7. Ac sic ergo perdescenso monte Dei peruenimus ad rubum hora forsitan decima. Hic est autem rubus, quem superius dixi, de quo locutus est Dominus Moysi in igne, qui est in eo loco, ubi monasteria 4o sunt plurima et ecclesia in capite uallis ipsius. Ante ipsam autem ecclesiam hortus est gratissimus, ha || bens aquam optimam abundantem, in quo horto ipse rubus est. 8. Locus 35

P. 55

etiam ostenditur ibi iuxta, ubi stetit sanctus Moyses, quando

ei dixit Deus : « So/ue corrigiam calciamenti tui » et cetera. Et in eo ergo loco cum peruenissemus, hora decima erat iam, et ideo, quia iam sera erat, oblationem facere non potuimus. Sed facta est oratio in ecclesia nec non etiam et in horto ad rubum ; lectus est etiam locus ipse de libro Moysi iuxta consuetudinem : et sic, quia sera erat, gustauimus nobis loco in ;o horto ante rubum cum | sanctis ipsis : ac sic ergo fecimus ibi V 435 mansionem. Et alia die maturius uigilantes rogauimus presby-

45

teros ut et ibi fieret oblatio, sicut et facta est.

V. Et quoniam nobis iter sic erat, ut per ualle illa media, qua tenditur per longum, iremus, id est illa ualle, quam superius dixi, ubi sederant 5

filii Israhel,

dum

Moyses

ascenderet

in

montem Dei et descenderet : itaque ergo singula, quemadmodum uenimus per ipsam totam uallem, semper nobis sancti illi loca demonstrabant. 2, Nam in primo capite ipsius uallis, ubi manseramus et uideramus rubum illum, de quo locutus est Deus sancto Moysi in igne, uideramus etiam et illum locum, in quo steterat ante rubum sanctus Moyses, quando ei

ro dixit Deus : «Solue corrigiam calciamenti tui ; locus enim, in quo stas, terra sancta est. » 9. Ac sic ergo cetera loca, quem-

admodum profecti sumus de rubo, semper nobis ceperunt ostendere. Nam et monstrauerunt locum ubi fuerunt castra filiorum Israhel his diebus, quibus Moyses fuit in montem. 44 Ex. 5, 5. iV219 Ex. 5 15s

Z. 20

IV, 6, a5 PETR. Diac. : ibi ecclesia est in eo loco ubi locutus est Dominus Moysi in rubo, qui rubus usque hodie

uiuit et mittit uirgulta. IV, 7, a» Exc. Marnir.

(/. 7-9) : dicit de loco ubi rubus

ardebat, ubi maiestas Moysi loqutus est, sanctam ibi aeclesia et monasterium bonum. ol

IV, 7, 41 PETR. Diac. : Ibi ergo aqua est obtima. 38 est autem Geyer Her Frane : autem (est ozz.) 44, autem est Gazz? loco Geyer : nobis locum .A, aliquantulum cosi. Gaz?

V,4ergocorr.exego /Á ^ que ad modum A

49 nobis

44 15

ITINERARIVM EGERIAE, V, 3-9

Monstrauerunt etiam locum ubi factus est uitulus ille ; nam

in eo loco fixus est usque in hodie lapis grandis. 4. Nos etiam, quemadmodum ibamus, de contra uidebamus summitatem montis, que inspiciebat super ipsa ualle tota, de quo loco sanctus Moyses uidit filios Israhel habentes choros his diebus,

20

2 A

3o

3A

qua fecerant uitulum. Ostenderunt etiam petram ingentem in ipso loco ubi descendebat sanctus Moyses cum Iesu filio Naue, ad quem petram iratus fregit tabulas, quas afferebat. 5. Ostenderunt etiam quemadmodum per ipsam uallem unusquisque eorum abitationes habuerant, de quibus abitationibus usque in hodie adhuc fundamenta parent, quemadmodum fuerunt lapide girata. Ostenderunt etiam locum ubi filios Israhel iussit currere sanctus Moyses de | $oría in porta, regressus a monte. 6. Item ostenderunt nobis locum ubi incensus

est uitulus ipse, iubente sancto Moyse, quem || fecerat eis p. 36 Aaron. Item ostenderunt torrentem illum, de quo potauit sanctus Moyses filios Israhel, sicut scriptum est in Exodo. 7. Ostenderunt etiam nobis locum ubi de spiritu Moysi acceperunt septuaginta uiri. Item ostenderunt locum ubi filii Israhel

habuerunt concupiscentiam escarum. Nam ostenderunt nobis etiam et illum locum, qui appellatus est incendium, quia incensa est quedam pars castrorum, tunc qua orante sancto

Moyse cessauit ignis. 8. Ostenderunt etiam et illum locum ubi eis pluit manna et coturnices. Ac sic ergo singula, quecumque scripta sunt in libris sanctis Moysi facta fuisse in eo 4 o loco, id est in ea ualle, quam

4^

dixi subiacere monti Dei, id est

sancto Syna, ostensa sunt nobis, Quae quidem omnia singulatim scribere satis fuit, quia nec retinere poterant tanta ; sed cum leget affectio uestra libros sanctos Moysi, omnia diligentius peruidet, quae ibi facta sunt. 9. Haec est ergo uallis ubi celebrata est pascha completo anno profectionis filiorum Israhel de terra Egypti, quoniam in ipsa ualle filii Israhel 18 cf. Ex. 32, 19. 2 c£ Ex. 32, 27. 28 cf. Ex. 32, 20. 81 cf. Ex. 32, 20. 32 cf. Num. 11, 25. 33 cf. Num. r1, 4. 38 cf. Num. rr, 3. 38 cf. Ex. 16, 13-15. 46 cf. Num. 9, 1-5.

Z. 22

V 44

V, 5, 23 PETR.

Drac.

: Ostenditur

etiam

in ipsa ualle

qualiter unusquisque habitationes habuerant, de quibus habitationibus usque in odiernum diem fundamenta parent, quemadmodum fuerunt lapidibus circumdata. 22 quem 7A Her Franc : quam Gaz Geyer 24 abitationes corr. ex habitationes 74 26 filios corr. ex filii 4| 38a monte Geyer : ad montem A, i/ezz cap. 6, 3, 92. ostenderunt : add. torrentem JA, sed dein del. 30 potauit Gazz : portauit 74, Z7ezz cap. cap. 20, 4, 19 31 filios eorr. ex filiis (52e) 4A 40 in ea ualle (zoz ea in ualle) 74 42 rctinere JA Gaz ZArmini (Eranos 1933, p. 35) Frane, cf. cap. 2, 9, 42 facete non potest : retineri Geyer Cho! Her 46 filii add. Geyer : ozz. A (sic)

ITINERARIVM EGERIAE, V, 9-VI, 1 45 commorati sunt aliquandiu, id est donec sanctus Moyses

ascenderet in montem Dei et descenderet primum et iterato; et denuo tandiu ibi inmorati sunt, donec fieret tabernaculum

5o et singula, quae ostensa sunt in montem Dei. Nam ostensus

est nobis et ille locus, in quo confixum a Moyse est primitus tabernaculum et perfecta sunt singula, quae iusserat Deus in montem Moysi, ut fierent. 10. Vidimus etiam in extrema iam ualle ipsa Memorias concupiscentiae, | in eo tamen loco, in V 45

55 quo denuo reuersi sumus ad iter nostrum, hoc est ubi exeuntes de ualle illa grande reingressi sumus uia, qua ueneramus, inter

montes illos, quos superius dixeram. Nam etiam ipsa die accessimus et ad ceteros monachos ualde sanctos, qui tamen pro etate aut inbecillitate occurrere in monte Dei ad oblationem 6o faciendam non poterant ; qui tamen nos dignati sunt in monasteriis suis aduenientes ualde humane suscipere. 11. Ac sic ergo uisa loca sancta

omnia,

quae

desiderauimus,

nec non

etiam et omnia loca, quae filii Israhel tetigerant eundo uel redeundo ad montem Dei, uisis etiam et sanctis uiris, qui ibi

6; commorabantur, in nomine Dei regressi sumus in Faran. 12, Et licet semper Deo in omnibus gratias agere debeam, non dicam in his tantis et talibus, quae circa me conferre dignatus est indignam et non merentem, ut perambularem omnia loca,

quae mei meriti non erant : tamen etiam et illis omnibus 7o Sanctis nec sufficio gratias agere, qui meam paruitatem dignabantur in suis monasteriis libenti animo suscipere uel certe per omnia loca ||deducere, quae ego semper iuxta Scripturas sanctas requirebam. Plurimi autem ex ipsis sanctis, qui in montem Dei uel circa ipsum montem commorabantur, dignati 7; sunt nos usque in Faran deducere, qui tamen fortiori corpore erant.

VI. Àc sic ergo cum peruenissemus Faram, quod sunt a monte Dei milia triginta et quinque, necesse nos fuit ibi ad resumendum biduo immorari. Ac tertia die inde maturantes uenimus denuo ad mansionem id est in desertum Faran, ubi ; et euntes manseramus, sicut et superius dixi. Inde denuo alia

die facientes aquam et euntes adhuc aliquantulum inter montes peruenimus ad mansionem, quae erat iam super mare, 51 cf. Ex. 40.

Z.23

54 cf. Num.

11, 54.

V, 9, 5o PETR. Diac. : Ibi etiam est locus ubi tabernacu-

Ium federis primitus fixus est. B1 confixum a moyse est Geyer Her Franc : confixus mos esset /4, confixum mos esset Gazzl, confixit moyses Gaz, confixum mosis esset IW'a/ffin (p. 274), confixum moysi est Poz, confixit moyses set CZo7 93 ipsis corr. ex ipsius 74

46

ITINERARIVM EGERIAE, VI, 1-VII, 1

id est in eo loco, ubi iam de inter montes exitur et incipitur

denuo totum iam iuxta mare ambulari, sic tamen iuxta mare, 1o ut subito fluctus animalibus pedes cedat, subito etiam et in

centum et in | ducentis passibus, aliquotiens etiam et plus V 46

quam quingentos passus de mari per heremum ambuletur : uia enim illic penitus non est, sed totum heremi sunt arenosae. 2. Faranite autem, qui ibi consueuerunt ambulare cum camelis

15 suis, signa sibi locis et locis ponent, ad quae signa se tendent et sic ambulant per diem. Nocte autem signa cameli attendunt. Et quid plura ? Diligentius et securius iam in eo loco ex

consuetudine Faranitae ambulant nocte quam aliqui hominum

ambulare potest in his locis, ubi uia aperta est. 3. In eo ergo 2o loco de inter montes exiuimus redeuntes, in quo loco et euntes inter montes intraueramus, ac sic ergo denuo plicauimus nos ad mare. Filii etiam Israhel reuertentes a monte Dei Syna usque ad eum locum reuersi sunt per iter quod ierant, id est usque ad eum locum, ubi de inter montes exiuimus et iun2; ximus nos denuo ad mare Rubrum et inde nos iam iter nostrum,

quo ueneramus, reuersi sumus : filii autem Israhel de eodem loco, sicut scriptum est in libris sancti Moysi, ambulauerunt iter suum. 4, Nos autem eodem itinere et eisdem mansionibus,

quibus ieramus, reuersi sumus in Clesma. In Clesma autem 3o cum uenissemus necesse nos fuit denuo et ibi denuo resumere,

quoniam iter heremi arenosum ualde feceramus. VII. Sane licet terra Gesse iam nosse, id est qua primitus ad Egyptum fueram, tamen ut peruiderem omnia loca, quae filii Israhel exeuntes

de Ramesse

tetigerant euntes,

donec

peruenirent usque ad mare Rubrum, qui locus nunc de castro,

;qui ibi est, appellatur Clesma; desiderii ergo fuit, ut || de p. ss VI, 26 cf. Num. 10, 12 ; 35, 16 seqq. VII, 3 cf. Ex. 12, 57 seqq.

Z.24

VI, r, s PETR.

Diac.

: Ab alia uero parte inter montes

exitur et incipitur iam iusta mare ambulare, ita ut subito per aquam maris ambules, subito etiam in quingentos passus per harenam ambulatur eremi ; uia enim illic penitus non est. Z.25 VI, 2, 14 PETR. Diac. : Sed qui ibidem ambulant in locis et locis signa ponunt, ad quod signum per diem ambulant, nocte autem signa cameli adtendunt. VI, 11 in ducentis passibus Her Frane?, cf. cap. 15, 1, 4 in ducentis passibus : ia ducentis passus 74, in ducentos passus Gazz Geyer Franc 22 a monte Goyer : ad montem A, iezz cap. 5, 5, 28 — 23-24 uerba teuetsi — locum, iz fextu omissa,

rest. librarius in calce pag. 30 denuo et ibi denuo 74 Gazz Her Frane, ef. cap. 24, 7 45-56 denuo post crucem et ibi denuo : denuo et ibi biduo cosi. Her (cf. cap. 6, 1, 2-3 ibi ad resumendum biduo), prius denuo anfe necesse franspos. Geyer VII, 1 terram ... nossern ser. Gaz; Geyer D qui ibi 44 Her Frame : quod ibi Ga Geyer

ITINERARIVM EGERIAE, VII, 1-5

47

Clesma ad terram Gesse exiremus, id est ad ciuitatem quae appellatur Arabia, quae ciuitas in terra Gesse est ; nam inde

Hi o

ipsum lesse, omnis usque

territorium sic appellatur, id est terra Arabiae, | terrà. V 47 quae tamen terra Egypti pars est, sed melior satis quam Egyptus est. 2, Sunt ergo a Clesma, id est a mare Rubro, ad Arabiam ciuitatem mansiones quattuor per heremo

Sic tamen

per heremum,

ut cata mansiones

monasteria

sint

cum militibus et prepositis, qui nos deducebant semper de castro ad castrum. In eo ergo itinere sancti, qui nobiscum

15 erant, hoc est clerici uel monachi, ostendebant nobis singula

loca, quae semper ego iuxta Scripturas requirebam ; nam alia

in sinistro, alia in dextro de itinere nobis erant, alia etiam

longius de uia, alia in proximo. 3. Nam michi credat uolo affectio uestra, quantum tamen peruidere potui, filios Israhel 2o

sic ambulasse, ut quantum irent dextra, tantum reuerterentur sinistra, quantum denuo in ante ibant, tantum denuo retro

reuertebantur : et sic fecerunt ipsum iter, donec peruenirent ad mare Rubrum. 4, Nam et Epauleum ostensum est nobis, de contra tamen, et Magdalum fuimus. Nam castrum est ibi 2; nunc habens prepositum cum milite, qui ibi nunc presidet pro disciplina Romana. Nam et nos iuxta consuetudinem deduxerunt inde usque ad aliud castrum, et loco Belsefon ostensum est nobis, immo in eo loco fuimus. Nam ipse est campus supra mare Rubrum iuxta latus montis, quem superius dixi, 3 o ubi filii Israhel, cum uidissent Egyptios post se uenientes, exclamauerunt. 5, Oton etiam ostensum est nobis, quod est iuxta deserta loca, sicut scriptum est, nec non etiam et Socchoth.

Socchoth autem est cliuus modicus in media ualle, iuxta quem colliculum fixerunt castra filii Israhel ; nam hic est locus, ubi

4? cf. Gen. 46, 34 iuxta Sept. 23 cf. Ex. 14, 2 iuxta Sept. 81 c£, Ex. 15, 20. 82 cf. Ex. 12, 57. 34 cf. Ex. 12, 45.

Z.26

2.27

30 cf. Ex. 14, 10.

VIL, 2, 1€ PETR. DIAC. : A mare

autem Rubro

VII,

autem

Arabie ciuitatem mansiones quadtuor sunt. 3, 19 PETR.

Diac.

: Filii

usque

Israhel

ad

quando

egressi sunt de Egipto, quantum ibant destra, tantum redibant sinistra; quantum

denuo in ante

ibant, tantum

denuo

retro reuertebantur, et sic fecerunt ipsi ... (hc desinit cod. C). 12 monasteria corr. ex manastetia 74 23 ostensum Gaz : ostensus JA, sed f. infra lin. 27-28 0? 31 — 26 romana corr. ex romanorum (zoz tomanarum) 4. — 29 et loco belsefon Frame? : et loebelsefon corr. ex et loebelsepon (gn ioebelsepon) 44, et ioebelsephon Gaz, et inde belsephon «osi. Mommsen (Berlin. Sitgungsber. 1887, p. 361) e£ Gam?, i. e. belsephon comi. Purser in ed. Bernard, et locus belsefon Geyer (qui uerb. seq. in ostensus corr.), etiam beelsefon Her et etiam belsefon Franci

48

ITINERARIVM EGERIAE, VII, 5-VIII, 4

5; accepta est lex paschae. 6. Pithona etiam ciuitas, quam edificauerunt filii Israhel, ostensa est nobis in ipso itinere, in | eo tamen loco, ubi iam fines Egypti intrauimus, relinquentes iam terras Saracenorum : nam et ipsud nunc Phitona castrum est. 7. Heroum autem ciuitas, quae fuit illo tempore, id est 40 ubi occurrit Ioseph patri suo Iacob uenienti, sicut scriptum est in libro Genesis, nunc

est come,

V 48

sed grandis, quod nos

dicimus uicus. Nam ipse uicus ecclesiam habet et martyria et monasteria plurima sanctorum monachorum, ad quae singula uidenda necesse nos fuit ibi descendere iuxta consuetudinem,

45

$0

quam tenebamus. 8. Nam ipse uicus nunc appellatur Hero, quae tamen Hero || a terra Iesse miliario iam sexto decimo est, nam in finibus Egypti est. Locus autem ipse, satis gratus est, nàm et pars quedam fluminis Nili ibi currit. 9, Ac sic ergo exeuntes de Hero peruenimus ad ciuitatem, que appellatur Arabia, quae est ciuitas in terra Iesse, unde scriptum est dixisse Pharaonem ad Ioseph : « In meliori terra Egypti colloca patrem. tuum et. fratres, in terra. Iessen, in terra Arabiae. VIII. De Arabia autem ciuitate quattuor milia passus sunt Ramessen.

P. 59

Nos autem, ut ueniremus ad mansionem Arabiae,

per media Ramesse transiuimus : quae Ramessen ciuitas nunc campus est, ita ut nec unam habitationem habeat. Paret sane quoniam et ingens fuit per girum et multas fabricas habuit; ruinae enim ipsius, quemadmodum collapsae sunt, in hodie infinitae parent. 2, Nunc autem ibi nichil aliud est nisi tantum unus lapis ingens Thebeus, in quo sunt duae statuae exclusae ingentes, quas dicunt esse sanctorum hominum, id est Moysi IO et Aaron ; nam dicent eo quod filii Israhel in honore ipsorum eas posuerint. 9. Et est ibi preterea arbor sicomori, quae dicitur a patriarchis posita esse ; nam iam uetustissima est et ideo permodica est, licet tamen adhuc fructus afferat. Nam cui|cumque inquomoditas fuerit, uadent ibi et tollent surculos, V 49 I vA et prode illis est. 4. Hoc autem referente sancto episcopo de Arabia cognouimus ; nam ipse nobis dixit nomen ipsius arboris, quemadmodum appellant eam grece, id est dendros alethiae, quod nos dicimus arbor ueritatis. Qui tamen sanctus VA

86 cf. Ex. 1, r1.

40 cf. Gen. 46, 29.

51 Gen. 47, 6.

39 heroum .A (eorr. al. ;zzan. in hetorum) 41 come corr. ex comes (sic) A VIIT, 8 excluse 2A Gazz Her Frane : excusae 52/4. (im ed. Geyer cita), excelsae Chol, excisae Geyer Pozz, exculsae (— exsculptae) Svennung (Eranos 1934, b. 94, ubi coni. ipsam etiama cod. lectionems eodem: sensu accipi posse) 14 inquomoditas Her Franc : in quo moditas 74, incommoditas Geyer, commoditas (in 4e/.) Gazz 17-18 8év8os àAgO(as in marg. cod. add. man recens (saec. XV ?)

ITINERARIVM EGERIAE, VIII, 4-IX, 6

49

episcopus nobis Ramessen occurrere dignatus est; nam est 20 jam senior uir, uere satis religiosus ex monacho et affabilis, suscipiens peregrinos ualde bene; nam et in scripturis Dei ualde eruditus est. 5. Ipse ergo cum se dignatus fuisset uexare et ibi nobis occurrere, singula ibi ostendit seu retulit de illas statuas, quas dixi, ut etiam et de illa arbore sicomori. Nam 2; et hoc nobis ipse sanctus episcopus retulit, eo quod Farao, quando

uidit

quod

filii Israhel

dimiserant

eum,

tunc

ille,

priusquam post illos occuparet, isset cum omni exercitu suo intra Ramesse et incendisset eam omnem, quia infinita erat ualde, et inde post filios Israhel fuisset profectus. IX. Nobis autem fortuitu hoc gratissimum euenit, ut ea die, qua uenimus

ad mansionem

Arabia, pridie a beatissimo

die epiphania esset ; nam eadem die uigiliae agende erant in ecclesia. Ac sic ergo aliquo biduo ibi tenuit nos sanctus

; episcopus, sanctus et uere homo Dei, notus mihi iam satis ||

ro

1;

zo

. 2;

de eo tempore, a quo ad Thebaidam fueram. 2. Ipse autem p. 40 sanctus episcopus ex monacho est ; nam a pisinno in monasterio nutritus est, et ideo aut tam eruditus in Scripturis est aut tam emendatus in omni uita sua, ut et superius dixi. 9. Nos autem inde iam remisimus milites, qui nobis pro disciplina Romana auxilia prebuerant, quandiu per loca suspecta ambulaueramus ; iam autem, quoniam agger publicum erat per Egyptum, | quod transiebat per Arabiam ciuitatem, id est V 5o quod mittit de Thebaida in Pelusio, et ideo iam non fuit necesse uexare milites. 4, Proficiscentes ergo inde totum per terram Gessen iter fecimus semper inter uineas, quae dant uinum, et uineas, quae dant balsamum, et inter pomaria et agros cultissimos et hortos plurimos iter habuimus totum super ripam fluminis Nili inter fundos frequentissimos, quae fuerant quondam uillae filiorum Israhel. Et quid plura? Pulchriorem territorium puto me nusquam uidisse quam est terra lessen. b. Ac sic ergo ab Arabia ciuitate iter facientes per biduo totum per terram Gessen peruenimus Tatnis, in ea ciuitate ubi natus est sanctus Moyses. Haec est autem ciuitas Tathnis, quae fuit quondam metropolis Pharaonis. 6. Et licet ea loca, ut superius dixi, iam nosse, id est quando Alexandriam

IX, 24 cf. Num. r3, 23.

19 ramessen : in JA pro ram librarius primo ser. tai (— tamen), sed statim corr. 23-24 de illas statuas quas Geyer : de illa statua quas 74 agger Franc? : 12 quoniam Geyer : quo ei iam 74 IX, 2 a vid. del. in A 13 ttansiebat ager 44 rell. edd — publicum .A (sic) Franc? : publicus re//. edd. 18 plurimos Clo/ Her Frane : primos 44 Gaz! Meister Geyer : ttansiebatut 74 23 tatnis : tat nis /4, taphnis (p. 380), primo Gaz? Bernard, pulcherrimos Geyer coni. Bernard

26 nossem ser. Gaz Geyer, item cap. 7, 1, 1

50

ITINERARIVM EGERIAE, IX, 6-X, 6

uel ad Thebaidem fueram, tamen quia ad plenum discere uolebam loca, quae ambulauerunt filii Israhel proficiscentes ex Ramesse usque ad montem Dei sanctum Syna : ac sic 3o necesse

fuit etiam

denuo

ad terram

Gessen

reuerti et inde

Tathnis. Proficiscentes ergo de Tathnis, ambulans per iter iam notum perueni Pelusio. ?, Et inde proficiscens denuo faciens iter per singulas mansiones Egypti, per quas iter habueramus, perueni ad fines Palestinae. Et inde in nomine Christi Dei 55 nostri faciens denuo mansiones aliquod per Palestina regressa sum in Helia, id est in Ierusolimam.

X. Item transacto aliquanto tempore et iubente Deo fuit denuo uoluntas accedendi usque ad Arabiam, id est ad montem Nabau, in eo loco, in quo iussit Deus ascendere Moysen dicens ad eum : « Ascende in montem Avabot, montem Nabau,

; qui est in lerra Maob contra faciem Iericho, et wide terram Chanaan, quam ego do filiis | Israhel in possessionem, et movere in monte ipso, in quem ascenderis. 2, Itaque ergo Deus noster Iesus, qui sperantes in se non deseret, etiam et in hoc uoluntati meae effectum prestare dignatus est. 3. Proficiscens ergo

ro Ieruso || lima faciens iter cum sanctis, id est presbytero et diaconibus de Ierusolima et fratribus aliquantis, id est monachis, peruenimus ergo usque ad eum locum Iordanis ubi filii Israhel transierant, quando eos sanctus Iesus filius Naue Iordanem traiecerat, sicut scriptum est in libro Iesu Naue. :; Nam et locus ille ostensus est nobis quasi modice altior, ubi filii Ruben et Gad et dimidia tribus Manasse

fecerant aram,

in ea parte ripae, qua est Iericho. 4, Transeuntes ergo fluuium peruenimus ad ciuitatem, que appellatur Libiada, quae est in eo campo, in quo tunc filii Israhel castra fixerant. Nam et 2o fundamenta de castris filiorum Israhel et habitationibus ipsorum, ubi commorati sunt, in eo loco in hodie parent. Campus enim ipse est infinitus subter montes Arabiae super Iordanem. Nam hic est locus, de quo scriptum est : « Et plorauerunt filii Israhel Moysen in Arabot Moab et Iordane conira Iericho 25 quadraginta diebus. » 5, Hic etiam locus est ubi post recessum Moysi statim Iesus filius Naue repletus est spiritu scientiae : imposuerat enim Moyses manus suas super eum, sicut scriptum est. 6, Nam ipse est locus ubi scripsit Moyses librum Deuteronomii. Hic etiam est locus ubi locutus est Moyses in 3» aures totius ecclesiae Israhel uerba cantici usque in finem huius, qui scriptus est in libro Deuteronomii. Hic est ipse X, 4 Deut. 52, 49-50. 12 Ios. 5 et 4. 16 Ios. 22, 1o. 23 Deut. 34, 8. 26 Deut. 31, 22. 28 Deut. 24, 9. 29 Deut. 31, 30 ; 32, 1-45. 35 aliquot ser. Geyer X, 18 que Her Franc : qui 4, quae Gaz Geyer — libiada (uon libidda) 4

V 51

p. 41

ITINERARIVM

EGERIAE, X, 6-XI, 2

5I

locus, ubi benedixit sanctus Moyses, homo Dei, filios Israhel

singulatim per ordinem ante obitum suum. 7, Nos ergo cum uenissemus in eodem campo, peraccessimus ad locum ipsum,

et facta est ibi oratio, lecta etiam pars quedam Deuteronomii in eo loco, nec non etiam et canticus ipsius, sed et benedictiones, quas |dixerat super filios Israhel. Et iterato post lectione facta est oratio, et gratias Deo agentes mouimus inde. Id enim nobis semper consuetudinis erat ut, ubicumque ad loca 40 desiderata

45

$0

accedere

ualebamus,

primum

ibi fieret

oratio,

deinde legeretur lectio ipsa de codice, diceretur etiam psalmus unus pertinens ad rem et iterato fieret ibi oratio. Hanc ergo consuetudinem iubente Deo semper tenuimus, ubicumque ad loca desiderata potuimus peruenire. 8. Ac sic ergo, ut ceptum opus perficeretur, cepimus festinare, ut perueniremus ad montem Nabau. Euntibus nobis commonuit presbyter loci ipsius, id est de Libiadae, quem ipsum nobiscum rogantes moueramus de mansione, quia melius ipsa loca nouerat : dicit ergo nobis ipse presbyter : «Si uultis uidere aquam, quae fluit de petra, id est quam dedit Moyses filiis Israhel sitientibus, potestis uidere, si tamen uolueritis laborem uobis impo-

nere, ut de uia camsemus ||forsitan miliario sexto. » 9. Quod cum 55

A

dixisset,

nos

satis auidi optati sumus

ire, et statim

diuertentes a uia secuti sumus presbyterum, qui nos ducebat. In eo ergo loco ecclesia est pisinna subter montem, non Nabau, sed alterum interiorem : sed nec ipse longe est de Nabau. Monachi autem plurimi commanent ibi uere sancti et quos hic ascites uocant. XI. Hi ergo sancti monachi dignati sunt nos suscipere ualde humane, nam et ad salutationem suam permiserunt nos ingredi. Cum autem ingressi fuissemus ad eos, facta oratione cum ipsis, eulogias nobis dare dignati sunt, sicut habent consuetudinem dandi his, quos humane suscipiunt. 2, Ibi ergo inter ecclesiam et monasteria in medio fluit de petra aqua ingens, pulchra ualde et limpida, saporis optimi. Tunc interrogauimus nos etiam et illos sanctos monachos, qui ibi mane32 Deut. 553, 1-29.

D0 cf. Ex. 17, 6 et Num. 20, 8.

X, 8, 49 Exc. MarRrT. (/. 10) : Item ubi percussit Moyses petram et produxit aquam.

X, 9, »5 Exc. MarRniT. (/. 10-11) : aeglesiae est ibi parua et monasterius bonus (cf. supra ad IV, 7, a1) 32 homo dei, filios GazZ?, cf. cap. 9, 1, ó homo dei e a/ibi : homo de filio 44 40 ualebamus Geyer Bermard Franmc?, cf. infra ubicumque ad loca desiderata potuimus

peruenire : uolebamus 74 Gazz Her lLófsted? Fran? — 42 ibi oratio corr.ex oratio ibi 44 44 quem Gaz7 : que JA 53 optati : ortati (— hottati) comi. Geyer XI, 7 sapotis Gazz, ef. infra tanti saporis : sopotis 74 '

p. 42

52 IO

15

ITINERARIVM EGERIAE, XI, 2-XII, 4

bant, quae esset haec aqua talis et tanti saporis. Tunc illi dixerunt : « Haec |est aqua, quam dedit sanctus Moyses filiis IAE: Israhel in hac heremo. » 3. Facta est ergo iuxta consuetudinem ibi oratio et lectio ipsa de libris Moysi lecta, dictus etiam psalmus unus ; et sic simul cum illis sanctis clericis et monachis, qui nobiscum uenerant, perexiuimus ad montem. Multi autem et ex ipsis monachis sanctis, qui ibi commanebant iuxta aqua ipsa, qui tamen potuerunt imponere sibi laborem, dignati sunt nobiscum ascendere montem Nabau. 4. Itaque ergo proficiscentes de eodem loco peruenimus ad radicem montis Nabau, qui erat ualde excelsus, ita tamen ut

20

pars eius maxima sedendo in asellis possit subiri; modice autem erat acrius, quod pedibus necesse erat subiri cum labore, sicut et factum est.

A

IO

XII. Peruenimus ergo ad summitatem montis illius, ubi est nunc ecclesia non grandis, in ipsa summitate montis Nabau. Intra quam ecclesiam, in eo loco ubi pulpitus est, uidi locum modice quasi altiorem, tantum hispatii habentem quantum memoriae solent habere. 2, Tunc ergo interrogaui illos sanctos, quidnam esset hoc; qui responderunt : «Hic positus est sanctus Moyses ab angelis, quoniam, sicut scriptum est, « sepulturam illius nullus hominum scit » ; quoniam certum est eum ab angelis fuisse sepultum. Nam memoria illius, ubi positus sit, in hodiernum ostenditur; sicut enim nobis a maioribus,

qui hic manserunt,

ubi ostensum

est, ita et nos

uobis monstramus : qui et ipsi tamen maiores ita sibi traditum

a maioribus suis || esse dicebant ». 3. Itaque ergo mox facta 15

20

est oratio, et omnia, quae in singulis locis sanctis per ordinem consueueramus facere, etiam et hic facta sunt : et sic cepimus egredere de ecclesia. Tunc autem qui erant loci notores, id est presbyteri uel monachi sancti, dixerunt nobis: | « Si uultis uidere loca, quae scripta sunt in libris Moysi, accedite foras hostium ecclesiae et de summitate ipsa, ex parte tamen ut possunt hinc parere, attendite et uidete, et dicimus uobis singula, quae sunt loca haec, quae parent. » 4, Tunc nos gauisi satis statim egressi sumus foras. Nam de hostio ipsius ecclesiae uidimus locum ubi intrat Iordanis in mare Mortuum, qui locus subter nos, quemadmodum stabamus, parebat. Vidimus etiam XII, 8 Deut. 54, 6.

20 modice 44 Gaz; Her Frane : modica Clo/, modicum Geyer XII, 4 hispatu (zos hispatii) erromee praebet .A 10 ia hodiernum Iófized: (probante postea Geyer, AArcb. f. lat. lex. XV, p. 436) Franc : in hodie non A Her Pérré, in hodie nunc Bernard, in hodie (non de/.) Geyer 11 ubi 74 Her Svennung

(Unters. eu Palladius, p. 394) Franc? : ibi Cbol, om. Franc!, Heraei consilio, ubi positus sit suppl. Geyer

P. 45

ITINERARIVM EGERIAE, XII, 4-10

53

25; de contra non solum Libiadam, quae citra Iordanem erat, sed et Iericho, que trans Iordanem : tantum eminebat excelsus locus ubi stabamus, id est ante hostium ecclesiae. 5, Maxima etiam pars Palestinae, quae est terra repromissionis, inde

uidebatur, nec non et omnis terra Iordanis, in quantum tamen 3o poterat oculis conspici. In sinistra autem parte uidimus terras Sodomitum omnes nec non et Segor, quae tamen Segor sola de illis quinque in hodie constat. 6, Nam et memoriale ibi est ; de ceteris autem illis ciuitatibus nichil aliud apparet nisi subuersio ruinarum, quemadmodum in cinerem conuerse 35 sunt. Locus etiam, ubi fuit titulus uxoris Loth, ostensus est nobis, qui locus etiam in Scripturis legitur. 7, Sed mihi credite,

domine uenerabiles, quia columna ipsa iam non paret, locus autem ipse tantum ostenditur : columna autem ipsa dicitur mari Mortuo fuisse quooperta. Certe locum cum uideremus, 4o columnam nullam uidimus, et ideo fallere uos super hanc rem non possum. Nam episcopus loci ipsius, id est de Segor, dixit nobis quoniam iam aliquot anni essent, à quo non pareret columna illa. Nam de Segor forsitan sexto miliario ipse locus est, ubi stetit columna illa, quod nunc totum cooperit aqua. 45 8. Item de dextra parte ecclesiae, a foras tamen, |accessimus, et ostense sunt nobis inde a contra duae ciuitates, id est

Esebon, quae fuit regis Seon regis Amorreorum, quae nunc appellatur Exebon, et alia Og regis Basan, quae nunc dicitur Safdra. Item de eodem loco ostensa est nobis a contra Fogor,

5o quae fuit ||ciuitas regni Edom. 9. Hae autem ciuitates omnes, quas uidebamus, in montibus erant positae, infra modice deorsum, planior locus nobis uidebatur. Tunc est nobis quia in isdem diebus, qua sanctus Moyses Israhel contra illas ciuitates pugnauerant, castra 5; habuissent

: nam

autem, dictum uel filii ibi fixa

et signa ibi parebant castrorum. 10. Sane

de illa parte montis, quam dixi sinistra, quae erat super mare Mortuum, ostensus est nobis mons precisus ualde, qui dictus 31 cf. Gen. r9, 22.

DIE

35 cf. Gen. 19, 26. 49 cf. Num. 23, 28.

47 cf. Num. 21, 26.

48 cf. Num,

XII, 7, 4s Exc. Marnir. (L 1i2-14): De Segor usque ubi uxor Lot facta est statua salis habet sex milia; que iam non comparet, quia locus maris Mortui iam illam cooperuit. 25 citra Pozz : citca A 26 eminebat Gazz! Geyer Her Frane : eminetat 44 Gaz? 39 quoopetta 44 Her Frame : cooperta Gaz; Geyer cette locum cum |Gazz :

certe locum corr. ex cette cum 74 42 aliquot corr. ex aliquod 74 44 est add. Gam :0m..À 49 safdra JA (sic) Franc? : sasdta re/J. edd. — 86 de add. Geyer : om. À

p. 44

54

ITINERARIVM EGERIAE, XII, 1o-XIII, 4

est ante agri specula. Hic est mons, in quo posuit Balac filius Beor Balaam diuinum ad maledicendos filios Israhel et noluit 6o Deus ita permittere, sicut scriptum est. 11. Ac sic ergo uisis omnibus, quae desiderabamus, in nomine Dei reuertentes per Iericho et iter omne, quod iueramus, regressi sumus in Ierusolimam. XIII. Item post aliquantum tempus uolui etiam ad regionem Ausitidem accedere propter uisendam memoriam sancti Iob gratia orationis. Multos enim sanctos monachos uidebam inde uenientes in Ierusolimam ad uisenda loca sancta gratia 5 orationis, qui singula referentes de eisdem locis fecerunt magis desiderium imponendi michi laboris, ut etiam usque ad illa loca accederem, si tamen labor dici potest, ubi homo desiderium suum compleri uidet. 2. Itaque ergo profecta sum de Ierusolima cum sanctis, qui tamen dignati sunt itineri meo ro comitatum prestare, et ipsi tamen gratia orationis. Habens | ergo iter ab Ierusolima usque ad Carneas eundo per mansiones octo — Carneas autem dicitur nunc ciuitas Iob, quae ante dicta est Dennaba

in terra Ausitidi, in finibus Idumeae

et

Arabiae — : in quo itinere hiens uidi super ripam fluminis 1; Iordanis uallem pulchram satis et amenam, habundantem uineis et arboribus, quoniam aquae multe ibi erant et optimae satis. 9. Nam in ea ualle uicus erat grandis, qui appellatur nunc Sedima. In eo ergo uico, qui est in media planitie positus, in medio loco est monticulus non satis grandis, sed factus sicut 2o solent esse tumbae, sed grandes : ibi ergo in summo ecclesia est et deorsum per girum ipsius colliculi parent fundamenta grandia antiqua ; nunc autem in ipso uico turbae aliquantae commanent. 4, Ego autem cum uiderem locum tam gratum, requisiui, quisnam locus esset ille tam amenus. Tunc dictum 2; est michi : « Haec est ciuitas regis Melchisedech, quae dicta est ante Salem, unde nunc, corrupto sermone, Sedima.appella58 cf. Num. 23, 14 iuxta Sept. XIII, 2 cf. Iob rz, 1 iuxta Sept.

12 cf. Iob 42, 17 iuxta Sept.

ASIIT, 2,43 EXC MAIRIE. I5) : Ciuitas Dennaba in finibus Idumeae et Harabiae.

Iob

dicitur

XIII, 4, »5 Exc. MarRrr. (J. 16-17) : Item locum ubi Melcisedech primitus obtulit panem et uinum dicitur Salem, dicitur et Sedima; ibi est fundata aeglesia. 58 agri specula Gaz; : agrisecula 74 XIII, 1 etiam (non ecje ue/ eqe) add. Apr. man.) inter lin. 13 auxxx**sitidi A4 (a wid. corr. ex n) 14-156 fluminis iordanis corr. ex iordanis fluminis (sic) A 20 grandes Gazz? : grandis 7A 256 melchisedech Geyer : melchis et hec 44, i£ezz infra lin. 29-30 (19 Joco)

V 56

ITINERARIVM EGERIAE, XIII, 4-XV, 2

55

tur ipse uicus. Nam in isto colliculo, || qui est medio uico p.45 positus, in summitatem ipsius fabricam, quam uides, ecclesia est, quae ecclesia nunc appellatur greco sermone opu Melchi3o sedech. Nam hic est locus ubi optulit Melchisedech hostias Deo puras, id est panes et uinum, sicut scriptum est eum fecisse. » XIV. Statim ergo ut haec audiui, descendimus de animalibus, et ecce occurrere dignatus est sanctus presbyter ipsius loci et clerici; qui nos statim suscipientes duxerunt suso ad ecclesiam. Vbi cum uenissemus, statim iuxta consuetudinem

; primum facta est oratio, deinde lectus est ipse locus de libro sancti Moysi, dictus est etiam psalmus unus competens loco

ipsi, et denuo facta oratione descendimus. 2. Cum ergo descendissemus, ait nobis ille sanctus presbyter iam senior et de Scripturis | bene instructus, id est qui ipsi loco preerat ex V 57 10 monacho, cui presbytero et episcopi plurimi, quantum postmodum cognouimus, uitae ipsius testimonium grande ferebant, nam hoc de ipso dicebant, dignus qui presit in hoc loco ubi sanctus

Melchisedech,

aduenientem

sanctum

Abraam,

hostias Deo puras primus optulit : cum ergo descendissemus, 1; ut superius dixi, de ecclesia deorsum,

ait nobis ipse sanctus

presbyter : « Ecce ista fundamenta in giro colliculo isto, quae uidetis, hae sunt de palatio regis Melchisedech. Nam inde adhuc sic si quis subito iuxta sibi uult facere domum et fundamenta inde continget, aliquotiens et deargento et heramento 2o modica frustella ibi inuenit. 9. Nam ecce ista uia, quam uidetis

transire inter fluuium Iordanem et uicum istum, haec est qua uia regressus est sanctus Abraam de cede Quodollagomor et regis gentium reuertens in Sodomis, qua ei occurrit sanctus Melchisedech rex Salem. » XV. Tunc ergo, quia retinebam scriptum esse babtizasse sanctum

lohannem

in Enon

iuxta

Salim,

requisiui

de eo,

quam longe esset ipse locus. Tunc ait ille sanctus presbyter : « Ecce hic est in ducentis passibus. Nam si uis, ecce modo ; pedibus duco uos ibi. Nam haec aqua tam grandis et tam pura, quam uidetis in isto uico, de ipso fonte uenit. » 2, Tunc 30 cf. Gen. 14, 18. XIV, 21 cf. Gen. 14, 17-18. XV, 1 cf. Ioh. 5, 25.

29 opu A (— ómov Her, cf. infra ubi optulit melchisedech) : opos comi. Gaz, topu (— vómos) coni. Her in add. (p. 62, cf. Mayr in Wochenschr. f. &l. Philol. 1910, p. 377), T praem. Geyer, sed cf. cap. 18, 5, 28. XIV, 11-12 ferebant eorr. ex fetebat 74 17 regis melchisedech eorr. ex melchisedech regis 7A 19 continget (7oz contiget) JA 20 ecce ista Geyer : et certa (non certe) 44 22 et add. Franc?, cf. Gen. 14, 17 2 caede Chod. et regum, e/ ib. vv. 1 ef 9 : om. JA rell. edd.

56

ITINERARIVM EGERIAE, XV, 2-XVI, 1

ergo gratias ei agere coepi et rogare ut duceret nos ad locum, sicut et factum est. Statim ergo cepimus ire cum eo pedibus totum per uallem amenissimam, donec perueniremus usque 1» ad hortum pomarium ualde amenum, ubi ostendit nobis in medio fontem aquae optime satis et pure, qui a semel integrum fluuium dimittebat. Habebat autem ante se ipse fons quasi lacum, ubi parebat fuisse ,operatum sanctum lohannem Baptistam. 3. Tunc dixit nobis ipse sanctus presbyter : « In 15; hodie hic hortus aliter non appellatur || greco sermone nisi cepos tu agiu Iohanni, id est quod uos dicitis latine hortus «y sancti Iohannis.» Nam et multi fratres sancti monachi de diuersis locis uenientes

tendunt

se, ut lauentur

in eo loco.

4. Denuo ergo et ad ipsum fontem, sicut et in singulis locis, 20 facta est oratio et lecta est ipsa lectio ; dictus etiam psalmus competens, et singula, quae consuetudinis nobis erant facere,

ubicumque ad loca sancta ueniebamus, ita et ibi fecimus. 5. Illud etiam presbyter sanctus dixit nobis, eo quod usque in hodierna die semper cata pascha, quicumque essent bapti2; Zandi in ipso uico, id est in ecclesia, quae appellatur opu Melchisedech, omnes in ipso fonte baptizarentur, sic redirent

3 mature ad candelas cum clericis et monachis dicendo psalmos uel antiphonas et sic a fonte usque ad ecclesiam sancti Melchisedech deducerentur mature omnes, qui fuissent baptizati. 30 6. Nos ergo accipientes de presbytero eulogias, id est de pomario sancti Iohannis Baptistae, similiter et de sanctis monachis, qui ibi monasteria habebant in ipso horto pomario, et gratias semper Deo agentes, profecti sumus iter nostrum, quo ibamus. XVI. Ac sic ergo euntes aliquandiu per uallem Iordanis super ripam fluminis ipsius, quia ibi nobis iter erat aliquandiu, ad subito uidimus ciuitatem sancti prophetae Heliae, id est Thesbe, unde ille habuit nomen

Helias Thesbites.

Inibi est

; ergo usque in hodie spelunca, in qua sedit ipse sanctus, et ibi XVI, 4 cf. III Reg. 17, r.

XV, 3, 1e LIBER GLossagvM (Lindsay-Mountford, 5. IIO, 7. 377) : Egeriae (sic cod. Vat. Pal. lat. 1773, s. X, egerie cod. Paris 11529 s. VIII-IX, egene cod. Turon. 850 s. IX-X). Cepos (chepos cod. Paris.) tu agiu Iohanni, grece quod latine dicitur ortus sancti Iohanni. XVI, r, s Exc. Marmrr. (|. 18) : Ciuitas sancti Aeliae dicitur Tesbe, ibi et iacet Iepte. XV, 11 qui a semel Geyer Her Franc, cf. cap. 19, 12, 67 a semel eruperunt : quia semel AA Gazz?, qui a semet Gaz! 16 cepos (— xíjros) Geyer France, ef. librum &alossarum supra cit. : copos A Gazz Her 286 opu (non opus) JA, ut supra cap. 18,

4, 29

ITINERARIVM EGERIAE, XVI, 1-5 est memoria

sancti Gethae, cuius nomen

5.

in libris Iudicum

legimus. 2, Ac sic ergo et ibi gratias Deo agentes iuxta consuetudinem, perexiuimus iter nostrum. Item euntes in eo itinere uidimus uallem de sinistro nobis uenientem amenissi:» mam, quae uallis erat ingens, mittens torrentem in Iordanem infinitum. Et ibi in ipsa ualle uidimus monasterium cuiusdam, fratris nunc, id est monachi. 3. Tunc ego, ut sum satis curiosa,

requirere cepi, | quae esset haec uallis ubi sanctus, monachus nunc, monasterium sibi fecisset; non enim putabam hoc sine 1; causa esse. Tunc dixerunt nobis sancti, qui nobiscum iter faciebant, id est loci notores : « Haec est uallis Corra, ubi sedit

sanctus Helias Thesbites temporibus Achab regis, qua famis fuit, et iusso Dei coruus ei escam portabat, et de eo torrente

aquam bibebat. Nam hic torrens, quem uides de ipsa ualle 2o percurrentem in Iordanem, hic est Corra. » 4, Ac sic ergo nichilominus Deo gratias agentes, qui nobis non merentibus, singula, quae desiderabamus, dignabatur ostendere, itaque ergo ire cepimus iter nostrum sicut singulis diebus. Ac sic ergo facientes iter singulis diebus, ad subito de latere sinistro, unde e 25 contra partes Fenicis uidebamus, apparuit nobis mons ingens et altus infinitum, qui tendebatur in longo... Deest unum foliwm.

5. || qui sanctus monachus, uir ascitis, necesse habuit post 6 cf. Iudic. 11 et zz. cf. Iob 2, 8.

16 cf. III. Reg. 17, 5-6.

pos? 26, 5 Exc. Mattit.,

XVI, 3, 1€ Exc. MarRIT. (/. 18-19) : Item uallis ubi corbus escam Aeliae afferebat dicitur Corra. In lacuna post XVI, 4, se Exc. MarRirT. (|. 20-25) : In loco illo ubi Iob sedebat in stirquilinio, modo locus mundus est, per girum cancellis ferreis clusum, et candela uitrea magna ibi lucet de sero ad serum. Fontem uero ubi testa saniam radebat quater in anno colorem mutat, primum ut purulentum habeat colorem, semel sanguineum, semel ut fellitum et semel

ut limpida sit.

XVI, 8 in eo Dis scr. A 11-12 cuiusdam, fratris nunc, id. est monachi 4/57. Franc, ef. infra lin. 138-14 sanctus, monachus nunc : sine disz. re//. (nunni pro nunc Col) 12 ego corr. ex etgo ego 74 18 cotuus ei escam pottabat C/o/ Geyer Her Frane : corui escam portabat 74, corui escam portabant GazZ, corui ei escam pottabant cogi. Her, sed cf. Exc. Matrit. supracit. —de eo tottente Gaz Geyer Frane : de eo torrentem JA (eo add. supra lin.) Her 24-25 econtra 74 26 uerba in longo quibus fol. seq., bodie deperditum, incipiebat, ad calcem pag. 46 addita sunt 4

L G. CLXXV

P. 47

58

ITINERARIVM EGERIAE, XVI, 5-XVII, 2

tot annos, quibus sedebat in heremum, mouere se et descen30

dere ad ciuitatem Carneas, ut commoneret episcopum uel clericos temporis ipsius, iuxta quod ei fuerat reuelatum, ut

foderent in eo loco, qui ei fuerat ostensus, sicut et factum est. 6. Qui fodientes in eo loco, qui ostensus fuerat, inuenerunt

35

speluncam, quam sequentes fuerunt forsitan per passus centum, quo ad subito, fodientibus illis, adparuit lapis : quem lapidem cum fperdiscoperuissent, inuenerunt sculptum in coperculo ipsius Iob. Cui Iob ad tunc in eo loco facta est ista ecclesia, quam uidetis, ita tamen ut lapis cum corpore non moueretur in alio loco, sed ibi, ubi inuentum

40

45

A

IO

15

fuerat, corpus

positum esset, et ut corpus subter altarium iaceret. Illa autem ecclesia, quam tribunus nescio qui faciebat, sic stat inperfecta usque in | hodie. 7. Ac sic ergo nos alia die mane rogauimus episcopum ut faceret oblationem, sicut et facere dignatus est, et benedicens nos episcopus profecti sumus. Communicantes ergo et ibi, gratias agentes Deo semper, regressi sumus in Ierusolimam, iter facientes per singulas mansiones, per quas ieramus tres annos. XVII. Item in nomine Dei, transacto aliquanto tempore, cum iam tres anni pleni essent, a quo in Ierusolimam uenisse, uisis etiam omnibus locis sanctis, ad quos orationis gratia me tenderam, et ideo iam reuertendi ad patriam animus esset : uolui, iubente Deo, ut et ad Mesopotamiam Syriae accedere ad uisendos sanctos monachos, qui ibi plurimi et tam eximiae uitae esse dicebantur, ut uix referri possit ; nec non etiam et gratia orationis ad martyrium sancti Thomae apostoli, ubi corpus illius integrum positum est, id est apud Edessam, quem se illuc missurum, posteaquam in caelis ascendisset, Deus noster lesus testatus est per epistolam, quam ad Aggarum regem per Ananiam cursorem misit, que epistola cum grandi reuerentia apud Edessam ciuitatem, ubi est ipsud martyrium, custoditur. 2. Nam mihi credat uolo affectio uestra, quoniam nullus christianorum est, qui non se tendat illuc gratia orationis, quicumque tamen usque ad loca sancta, id est in Ierusolimis, accesserit ; et hic locus de Ierusolima

uicesima

et

34 quo ad subito Geyer (sed ser. adsubito) : quo et subito 74, cum ad subito coni. Her fudientibus (zoz fodientibus) 74 35 perdiscoperuissent (sent corr. ex set) 44 36 cui Gaz : qui A 38-39 fuerat, cotpus positum esset dis. Gazz Franc? : fuerat corpus, positum esset Franc, iezs dist. Geyer Her, sed corr. positus. 40 stat (zo fuit) A 42 facete corr. ex faceret JA 46 ante tres annos coni. Geyer, uerba ttes annos delenda esse censet W'istranud. XVII, 2 uenissem ser. Gaz Geyer, sed cf.cap. 7, 1, 1et alibi 8 gratia me Gaz 7 gratiam me 74 D ut et ... accedere 74 Her Franc (itemm Chol, sed ser. accederem) : et ... accedere Gazz, etiam et ... accedere Geyer 12 que epistola Her Franc quoque epistolam 74, seruatur quoque epistola Ga77/, quaeque epistola Gaz Geyer Cho]

V 6o

ITINERARIVM EGERIAE, XVII, 2-XIX, 4

59

quinta mansione est. 3. Et quoniam de Anthiocia propius est Mesopotamiam,

20 quemadmodum thiociam

fuit mihi iubente

Deo oportunum

reuertebar Constantinopolim,

iter erat, inde

ad Mesopotamiam

satis ut,

quia per Anirem,

sicut et

factum est Deo iubente. XVIII, ||Itaque ergo in nomine Christi Dei nostri profecta p. 48 sum de Antiochia ad Mesopotamiam habens iter per mansiones seu| ciuitates aliquot prouinciae Sirie Celen, quae est An- V6: thiociae, et inde ingressa fines prouinciae Augustofratensis, ; perueni ad ciuitatem Gerapolim, quae est metropolis ipsius prouinciae, id est Augustofratensis. Et quoniam haec ciuitas ualde pulchra et opulenta est atque abundans omnibus, necesse me fuit ibi facere statiuam, quoniam iam inde non longe erant fines Mesopotamiae. 2, Itaque ergo proficiscens de 1o Ierapolim in quintodecimo miliario in nomine Dei perueni ad fluuium Eufraten, de quo satis bene scriptum est esse //wmen magnum. Eufraten et ingens, et quasi terribilis est; ita enim decurrit habens impetum,

quod adhuc maior

sicut habet fluuius Rodanus,

est Eufrates.

38. Itaque

ergo

nisi

quoniam

15 necesse erat eum nauibus transire, et nauibus non nisi maioribus, ac sic immorata sum ibi forsitan plus media die ; et inde

in nomine Dei transito flumine Eufraten ingressa sum fines Mesopotamiae Siriae. XIX. Ac sic denuo faciens iter per mansiones aliquot perueni ad ciuitatem, cuius nomen in Scripturis positum legimus, id est Batanis, quae ciuitas usque in hodie est. Nam et ecclesia cum episcopo uere sancto et monacho et confessore habet, et ; martyria aliquanta. Ipsa etiam ciuitas habundans multitudine hominum est ; nam et miles ibi sedet cum tribuno suo. 2, Vnde

denuo proficiscens, peruenimus in nomine Christi Dei nostri Edessam. Vbi cum peruenissemus, statim perreximus ad ecclesiam et ad martyrium sancti Thomae. Itaque ergo iuxta 1o consuetudinem factis orationibus et cetera, quae consuetudo erat fieri in locis sanctis, nec non etiam et aliquanta ipsius sancti Thomae ibi legimus. 3. Ecclesia autem, ibi que est, ingens et ualde pulchra et noua dispositione, ut uere digna est esse domus Dei ; et quoniam multa erant, quae ibi deside1; rabam uidere, necesse me fuit ibi statiua triduana facere. 4,

Ac sic ergo uidi in eadem ciuitate martyria plurima nec non et sanctos |monachos, commanentes alios per martyria, alios XVIII, 11 cf. Gen. 15, 18. 18 quinta **«*«* mansione 4 XVIII, 2 pet corr. ex seu 4A 8 pos? est addend. censet proxima. Clol, probante Bludau 8-4 anthiocie (h eorr. ex n) A XIX, 16 in eadem ciuitate Geyer Frane (seq. uerbura a m incip.) : in eadem ciuitatem. A Gar Her

V 62

60

20

ITINERARIVM EGERIAE, XIX, 4-10

longius de ciuitate in secretioribus locis habentes monasteria. 5. Et quoniam sanctus episcopus ipsius ciuitatis, uir uere religiosus et monachus et confessor, suscipiens me libenter ait michi : « Quoniam uideo te, filia, gratia religionis tam magnum laborem tibi imposuisse, ut de extremis porro terris uenires

ad haec loca, itaque ergo, ||si libenter habes, quaecumque loca

2

P. 49

sunt hic grata ad uidendum Christianis, ostendimus tibi» : tunc ergo gratias agens Deo primum et sic ipsum rogaui plurimum, ut dignaretur facere quod dicebat. 6. Itaque ergo duxit me primum ad palatium Aggari regis et ibi ostendit michi archiotepam ipsius ingens, simillimam, ut ipsi dicebant, marmoream,

tanti nitoris ac si de margarita esset; in cuius

Aggari uultu parebat de contra uere fuisse hunc uirum satis sapientem et honoratum. Tunc ait mihi sanctus episcopus : « Ecce rex Aggarus, qui antequam uideret Dominum, credidit ei, quia esset uere filius Dei. » Nam erat et iuxta archiotipa similiter de tali marmore facta, quam dixit filii ipsius esse 55 Magni, similiter et ipsa habens aliquid gratiae in uultu. 7, Item perintrauimus in interiori parte palatii; et ibi erant fontes piscibus pleni, quales ego adhuc nunquam uidi, id est tantae magnitudinis et uel tam perlustres aut tam boni saporis. Nam ipsa ciuitas aliam aquam penitus non habet nunc nisi eam, 40 quae de palatio exit, quae est ac si fluuius ingens argenteus. 8. Et tunc retulit michi de ipsa aqua sic sanctus episcopus dicens : « Quodam tempore, posteaquam scripserat Aggarus rex ad Dominum et Dominus rescripserat Aggaro per Ananiam cursorem, sicut scriptum est in ipsa epistola : transacto ergo 45 aliquanto tempore superueniunt Perse et girant ciuitatem istam. 9, Sed statim Aggarus epistolam Domini ferens ad portam cum omni exercitu suo publice orauit. Et post dixit : « Domine Iesu, tu promiseras | nobis, ne aliquis hostium ingrederetur ciuitatem istam, et ecce nunc Persae inpugnant nos». $0 Quod cum dixisset tenens manibus leuatis epistolam ipsam apertam rex, ad subito tantae tenebrae factae sunt, foras ciuitatem tamen ante oculos Persarum, cum iam prope plicarent ciuitati, ita ut usque tertium miliarium de ciuitate essent : sed ita mox tenebris turbati sunt, ut uix castra ponerent et 5 ^ pergirarent in miliario tertio totam ciuitatem. 10. Ita autem turbati sunt Persae, ut nunquam uiderent postea qua parte in ciuitate ingrederentur, sed custodirent ciuitatem per giro 30

clusam hostibus, in miliario tamen tertio, quam tamen custo-

20 et (ane monachus) corr. ex est JA 25 ipsum 24 Gaz Franc : ipsi Geyer Her 28 ingens, simillimam disz. Franc? : sine dist. rel/. edd., sed cf. cap. 1, 1, 3-4 ingens, planissima 32 dominum Gaz! Bermard Geyer Her Franc : deum A. Gazz 37 quales Geyer : quale ;4 838 et zzinime del. in A 40 si corr. ex sic A fluius (sic) A 46 perse Geyer (sed ser. petsae) : persi 44, sed ef. infra B5 ita autem £orr. ex ita tamen autem 4

V 65

ITINERARIVM EGERIAE, XIX, ro-18 ór dierunt mensibus aliquod. 11. Postmodum autem, cum uiderent se nullo modo posse ingredi in ciuitatem, uoluerunt siti eos occidere, qui in ciuitate erant. Nam monticulum istum, quem uides, filia, super ciuitate hac, in illo tempore ipse huic

6o

||ciuitati aquam ministrabat. Tunc uidentes hoc Persae auerte-

runt ipsam aquam a ciuitate et fecerunt ei decursum contra 6 ipso loco, ubi ipsi castra posita habebant. 12, In ea ergo die

P. 50

wA

et in ea hora, qua auerterant Persae aquam, statim hii fontes,

quos uides, in eo loco, iusso Dei a semel eruperunt : ex ea die hi fontes usque in hodie permanent hic gratia Dei. Illa autem aqua, quam Persae auerterant, ita siccata est in ea hora, ut

79

nec ipsi haberent uel una die quod biberent, qui obsedebant ciuitatem, sicut tamen et usque in hodie apparet ; nam postea nunquam nec qualiscumque humor ibi apparuit usque in hodie. 13. Ac sic iubente Deo, qui hoc promiserat futurum, necesse fuit eos statim reuerti ad sua, id est in Persida. Nam

75

8o

et postmodum quotienscumque uoluerunt uenire et expugnare hanc ciuitatem hostes, haec epistola prolata est et lecta est in porta, et statim nutu Dei expulsi sunt omnes hostes. » 14. Illud etiam retulit sanctus episcopus eo quod hii fontes ubi eruperunt, ante sic fuerit campus intra ciuitatem subiacens palatio Aggari. Quod palatium Aggari quasi in editiori loco positum erat, sicut et |nunc paret, ut uides. Nam consuetudo

talis erat in illo tempore, ut palatia, quotiensque fabricabantur, semper in editioribus locis fierent. 15. Sed postmodum quam hii fontes in eo loco eruperunt, tunc ipse Aggarus filio 85 suo Magno, id est isti, cuius archiotipa uides iuxta patre posita, hoc palatium fecit in eo loco, ita tamen ut hii fontes intra palatium includerentur. » 16. Postea ergo quam haec omnia retulit sanctus episcopus, ait ad me : « Eamus nunc ad portam, per quam ingressus est Ananias cursor cum illa epistola, 9 o quam dixeram.» Cum ergo uenissemus ad portam ipsam, stans episcopus fecit orationem et legit nobis ibi ipsas epistolas et denuo benedicens nos facta est iterato oratio. 17. Illud etiam retulit nobis sanctus ipse dicens eo quod ex ea die, qua Ananias cursor per ipsam portam ingressus est cum epistolam 95 Domini, usque in presentem diem custodiatur, ne quis immundus, ne quis lugubris per ipsam portam transeat, sed nec corpus alicuius mortui eiciatur per ipsam portam. 18, Ostendit etiam nobis sanctus episcopus memoriam Aggari uel totius familiae ipsius ualde pulchra, sed facta more antiquo. Duxit

59 aliquod corr. ex aquod 74 (aliquot ser. Geyer) — 49 eruperunt Geyer, cf. supra J. 67 et infra |. 84 : e tupe ierunt corr. ex erupuetunt 2A (sic) 85 patte Clo/ : patte 74, pariete prizzo coni. Geyer 89 in JA ante includerentut zinizze praem. in 92 benedicens (noz bendicens) A, i£ezz cap. 20, 3,16 iterato74 (sc) Her Franc :iterata Gaz Geyer

V 64

62 IOO

ITINERARIVM

EGERIAE, XIX, 18-XX, 4

etiam nos et ad illum palatium superiorem,

quod habuerat

primitus rex Aggarus, et si qua preterea loca erant, monstrauit

nobis. 19. Illud etiam satis mihi grato fuit, ut epistolas ipsas

siue Aggari ad Dominum siue Domini ad Aggarum, quas nobis ibi legerat sanctus episcopus, acciperem michi ab ipso sancto. 105

Et licet in patria exemplaria ipsarum haberem, tamen gratius mihi uisum est, ut et ibi eas de ||ipso acciperem, ne quid forsi-

P. 5t

tan minus ad nos in patria peruenisset ; nam uere amplius est, quod hic accepi. Vnde si Deus noster Iesus iusserit et uenero in patria, legitis uos, dominae animae meae.

i

1o

XX. Ac sic ergo facto ibi triduano necesse me fuit adhuc in | ante accedere usque ad Charris, quia modo sic dicitur. Nam in Scripturis sanctis dicta est Charra, ubi moratus est sanctus Abraam, sicut scriptum est in Genesi, dicente Domino ad Abraam : « Exi de terra tua et de domo patris tui et uade «n Chavrram » et reliqua. 2, Ibi ergo cum uenissem, id est in Charra, ibi statim fui ad ecclesiam, quae est intra ciuitate ipsa. Vidi etiam mox episcopum loci ipsius uere sanctum et hominem Dei, et ipsum et monachum et confessorem, qui mox nobis omnia loca ibi ostendere dignatus est, quae desiderabamus. 3. Nam duxit nos statim ad ecclesiam, quae est foras ciuitatem, in eo loco ubi fuit domus sancti Abrahae, id est in

15

ipsis fundamentis et de ipso lapide, ut tamen dicebat sanctus episcopus. Cum ergo uenissemus in ipsa ecclesia, facta est oratio et lectus ipse locus de Genesi, dictus etiam unus psalmus, et iterata oratione et sic benedicens nos episcopus, egressi sumus foras. 4, Item dignatus est nos ducere ad puteum illum, unde portabat aquam sancta Rebecca. Et ait nobis

sanctus episcopus : « Ecce puteus unde potauit sancta ReXX;

Gen 12551.

18 cf. Gen. 24, 15-20.

XX, 1, 5 Exc. Marnr. (l. 26-27) : Hic dicit egressurum Abraham de Hur Caldeorum ciuitas, uenit primo et habitauit in Carpa (7n marg. in carra). (lin. 28-31 require infra ad XX, 5, 22 ei 12, so) XX, 4, 19 Exc. MarRIT. (l. 32-33) : Item puteum unde Rebecca dat aquam pueri Abrahe, nomine Aeleazar; eclesia est ibi hodie (add. finit M). 102 illud corr. ex illum 74 109 legitis uos Cho] Her Franc :legisi uos 74, legam eas uobis Gazz., legetis et uos Gazz?, legitis et uos Geyer XX, 2 chartis corr. ex catris 74 8 chatra corr. ex catta JA 6 ibi add. Geyer Her (qui seq. ibi del. Franc : om. 4A Gam, (Chol pro exgo coni. eo) 14 ipsa x*x*x ecclesia 74 16 benedicens (707 bendicens) JA, 7ezz cap. 19, 16, 92 19 potauit corr. ex portauit 74, cf. cap. 5, 6, 30

V 65

ITINERARIVM EGERIAE, XX, 4-9 20 becca camelos pueri sancti Abrahae,

63

id est Eleazari»,

et

singula ita nobis dignabatur ostendere. 5, Nam ecclesia, quam dixi foras ciuitatem, dominae sorores uenerabiles, ubi fuit

primitus domus Abrahae, nunc et martyrium ibi positum est, id est sancti curusdam monachi nomine Helpidi. Hoc autem 25 nobis satis gratum euenit, ut pridie martyrium die ibi ueniremus, id est sancti ipsius Helpidii, nono k. Maias, ad quam diem necesse fuit undique et de omnibus Mesopotamiae finibus omnes monachos in Charra descendere, etiam et illos maiores,

qui in solitudine sedebant, quos ascites uocant, per diem 5o ipsum, qui ibi satis granditer attenditur, et propter memoriam sancti Abrahae, quia domus ipsius fuit ubi nunc ecclesia est, in qua positum est corpus ipsius sancti martyris. 6. Itaque ergo | hoc nobis ultra spem grate satis euenit, ut sanctos et V 66 uere homines Dei monachos Mesopotamenos ibi uideremus, 5; etiam et eos, quorum fama uel uita longe audiebatur, quos tamen non estimabam me penitus posse uidere, non quia inpossibile esset Deo etiam et hoc prestare michi, qui omnia prestare dignabatur, sed quia audieram eos, eo quod extra diem Paschae et extra diem hanc non eos descendere de locis 4o Suis, quoniam

tales sunt ut et uirtutes

faciant

multas,

et

quoniam nesciebam, quo mense ||esset dies hic martyrii, quem

dixi. Itaque Deo iubente sic euenit, ut ad diem, quem nec sperabam, ibi uenirem. 7, Fecimus ergo et ibi biduum propter diem martyrii et propter uisionem sanctorum illorum, qui 4; dignati sunt ad salutandum libenti satis animo me suscipere et alloqui, in quo ego non merebar. Nam et ipsi statim post martyrii diem nec uisi sunt ibi, sed mox de nocte petierunt heremum et unusquisque eorum monasteria sua, qui ubi habebat. 8. In ipsa autem ciuitatem extra paucos clericos et jo sanctos

monachos,

si qui tamen

in ciuitate commorantur,

penitus nullum Christianum inueni, sed totum gentes sunt. Nam sicut nos cum grandi reuerentia attendimus locum illum ubi primitus domus sancti Abrahae fuit, pro memoria illius,

ita et illae gentes forte ad mille passus de ciuitate cum grandi ;; reuerentia

adtendunt

locum,

ubi sunt

memoriae

Naor

et

Bathuhelis. 9, Et quoniam episcopus illius ciuitatis ualde instructus est de Scripturis, requisiui ab eo dicens : « Rogo te,

XX, 5, »» Exc. MarRIT. (/. 28-29) : Ibi aedificauit domus et ibi est fundata aeclesia de ipsas parietes et ibi iacet corpus sancti martiris Elpidi. 30 granditer Gazz : grandi iter 74 86 estimabam A (uid. librarius prizuo scripsisse 47 mattytii Clo] : 38 eos delend. censet Chol, sed cf. Lüfstedt p. 251 €, id es?, est) 49 ciuitatem 74 Her Franc? : ciuitate Gazz Geyer Fran?! — 88 est martyrum 4A Gan? : et Á

64

ITINERARIVM EGERIAE, XX, 9—13

domine, ut dicas michi, quod desidero audire.» Et ille ait : « Dic, filia, quod uis, et dicam tibi, si scio. » Tunc ego dixi :

6o « Sanctum Abraam cum patre Thara et Sarra uxore et Loth fratris filio scio per Scripturas in eo loco uenisse ; Naor autem uel Bathuhelem non legi quando in isto loco transierint, nisi quod hoc solum scio, quia postmodum puer Abraae, ut peteret Rebeccam | filiam Bathuhelis filii Nahor filio domini sui V 67 6s Abraae, id est Ysaac, in Charra uenerit. » 10. Tunc ait michi

sanctus episcopus : « Vere, filia, scriptum est, sicut dicis, in Genesi sanctum Abraam hic transisse cum suis ; Nachor autem

cum suis uel Bathuhelem non dicit Scriptura canonis, quo tempore transierint. Sed manifeste postmodum hic transierunt 7o et ipsi; denique et memoriae illorum hic sunt forte ad mille

passus de ciuitate. Nam uere Scriptura hoc testatur, quoniam ad accipiendam sanctam Rebeccam huc uenerit puer sancti Abraae, et denuo sanctus Iacob hic uenerit, quando accepit filias Laban Syri. » 11. Tunc ego requisiui ubi esset puteus ille 7; ubi sanctus Iacob potasset pecora, quae pascebat Rachel filia Laban Siri. Et ait mihi episcopus : « In sexto miliario est hinc locus ipse iuxta uicum, qui fuit tunc uilla Laban Siri, sed cum uolueris ire, imus tecum

et ostendimus

tibi, nam

et multi

monachi ibi sunt ualde sancti et ascites et sancta ecclesia est 8o ibi. » 12, Illud etiam requisiui a sancto episcopo, ubinam esset locus ille Chaldeorum ubi habitauerant primo Thara cum

suis. Tunc || ait mihi ipse sanctus episcopus : «Locus ille, p.55

filia, quem requiris, decima mansione est hinc intus in Persida.

Nam hinc usque ad Nisibin mansiones sunt quinque, et inde 8; usque ad Hur, quae fuit ciuitas Chaldeorum, aliae mansiones sunt quinque ; sed modo ibi accessus Romanorum non est, totum enim illud Persae tenent. Haec autem pars specialiter orientalis appellatur, quae est in confinium Romanorum et Persarum uel Chaldeorum ». 13. Et cetera plura referre dignago tus est, sicut et ceteri sancti episcopi uel sancti monachi facere dignabantur, omnia tamen de Scripturis Dei uel sanctis uiris gesta, id est monachis, siue qui iam recesserant, quae mirabilia fecerint, siue etiam qui adhuc in corpore sunt, quae 60 cf, Gen. 11, 51. 63 cf. Gen. 24. 81 cf. Gen. 11, 28. 43 cf. Gen. 28.

6* cf. Gen. 11, 51.

71 cf. Gen. 24.

XX, 12, so Exc. MarRrT. (l. 29-31) : De ipso loco usque

in domos

Tare unde exiit Abraham

mansiones

sunt decem,

quinque usque in Niuizin et quinque usque in Hur. (n. 3233 require supra ad XX, 4, 19) 64 filio corr. ex filio suo A 85 hut corr. ex ut A qui in fiofis sytia orientalis coni.

8? pats oz. erronee Geyer,

ITINERARIVM EGERIAE, XX, 13-XXII, 2 9I

65

cotidie faciant, hi |tamen qui sunt ascites. Nam nolo estimet affectio uestra monachorum aliquando alias fabulas esse nisi aut de Scripturis Dei aut gesta monachorum maiorum. XXI. Post

biduo

autem,

quam

ibi feceram,

duxit

V 68

nos

episcopus ad puteum illum ubi adaquauerat sanctus Iacob pecora sanctae Rachel, qui puteus sexto miliario est a Charris. In cuius putei honorem fabricata est ibi iuxta sancta ecclesia ualde et pulchra. Ad quem puteum cum uenissemus, vA ingens facta est ab episcopo oratio, lectus etiam locus ipse de Genesi, dictus etiam unus psalmus competens loco, atque iterata oratione benedixit nos episcopus. 2, Vidimus etiam loco iuxta puteum iacente lapidem illum infinitum nimis, quem mouerat IO sanctus Iacob a puteo, qui usque hodie ostenditur. 3. Ibi autem circa puteo nulli alii commanent nisi clerici de ipsa ecclesia, quae ibi est, et monachi habentes iuxta monasteria sua, quorum uitam sanctus episcopus nobis retulit, sed uere inauditam. Ac sic ergo facta oratione in aecclesia accessi cum I I episcopo ad sanctos monachos per monasteria ipsorum, et Deo gratias agens et ipsis, qui dignati sunt me per monasteria sua, ubicumque ingressa sum, libenti animo suscipere et alloqui illis sermonibus, quos dignum erat de ore illorum procedere. Nam et eulogias dignati sunt dare michi et omni7o

bus, qui mecum

erant, sicut est consuetudo monachis dare,

his tamen quos libenti animo suscipiunt in monasteriis suis. 4, Et quoniam ipse locus in campo grandi est, de contra ostensus est michi a sancto episcopo uicus ingens satis, forte ad quingentos passos de puteo, per quem uicum iter habuimus. Hic autem uicus, quantum episcopus dicebat, fuit quondam uilla Laban Siri, qui uicus appellatur Fadana. Nam ostensa

2

est michi in ipso uico memoria

Laban

Siri, || soceri Iacob,

P. $4

ostensus est etiam michi locus, unde furata est Rachel idola 30

5

patris sui. 5, Ac sic | ergo in nomine Dei peruisis omnibus, faciens uale sancto episcopo et sanctis monachis, qui nos usque ad illum locum deducere dignati fuerant, regressi sumus per iter uel mansiones, quas ueneramus de Anthiocia. XXII. Anthiocia autem cum fuissem regressa, feci postmodum septimana, quousque ea, quae necessaria erant itineri, pararentur. Et sic proficiscens de Anthiocia faciens iter per mansiones aliquot perueni ad prouinciam, quae Cilicia appellatur, quae habet ciuitatem metropolim Tharso, ubi quidem Tharso et eundo Ierusolimam iam fueram. 2, Sed quoniam de XXI, 8 Gen. 29, 1o.

28 cf. Gen. 31, 19.

95 aliquando is ser. 4 XXI, 8 loco Geyer : locum 4A piper erronee À

9 iacente A Franc? : iacentem re//. edd.

la-

V 69

66

| ITINERARIVM EGERIAE, XXII, 2-XXIII, 7

Tharso tertia mansione, id est in Hisauria, est martyrium sanctae

Teclae,

gratum

fuit satis ut etiam

illuc accedere,

presertim cum tam in proximo esset, XXIII. Nam proficiscens de Tharso perueni ad quandam ciuitatem supra mare adhuc Ciliciae, que appellatur Ponpeiopolim. Et inde iam ingressa fines Hisauriae mansi in ciuitate, quae appellatur Corico, ac tertia die perueni ad 5 ciuitatem, quae appellatur Seleucia Hisauriae. Vbi cum peruenissem, fui ad episcopum uere sanctum ex monacho, uidi etiam ibi ecclesiam ualde pulchram in eadem ciuitate. 2, Et quoniam inde ad sanctam Teclam, qui locus est ultra ciuitatem in colle sed plano, habebat de ciuitate forsitan mille quingentos 10 passus, malui ergo perexire illuc, ut statiua, quam factura eram,

ibi facerem.

Ibi autem

ad sanctam

ecclesiam

nichil

aliud est nisi monasteria sine numero uirorum ac mulierum. 9. Nam inueni ibi aliquam amicissimam michi, et cui omnes in oriente testimonium ferebant uitae ipsius, sancta diaconissa 1; nomine Marthana, quam ego aput Ierusolimam noueram, ubi ila gratia orationis ascenderat ; haec autem monasteria aputactitum seu uirginum regebat. Quae me cum uidisset, quod gaudium illius uel meum esse potuerit, nunquid uel scribere possum ? 4, Sed ut redeam ad rem, monasteria ergo 2o plurima sunt ibi per |ipsum collem et in medio murus ingens, V 7o qui includet ecclesiam, in qua est martyrium, quod martyrium satis pulchrum est. Propterea autem murus missus est ad custodiendam ecclesiam propter Hisauros, quia satis mali sunt et frequenter latrunculantur, ne forte conentur aliquid 25 facere circa monasterium, quod ibi est deputatum. 5. Ibi ergo cum uenissem in nomine Dei, facta oratione ad martyrium nec non etiam et lectione actus sanctae Teclae, gratias Christo Deo nostro egi infinitas, qui mihi dignatus est indignae et non merenti in omnibus desideria complere. 6. Ac sic ergo 3o facto ibi biduo,

||uisis etiam sanctis monachis uel aputactitis,

tam uiris quam feminis, qui ibi erant, et facta oratione et communione,

reuersa sum

Tharso

ad iter meum ; ubi facta

statiua triduana in nomine Dei profecta sum inde iter meum. Ac sic perueniens eadem die ad mansionem, quae appellatur 55 Mansocrenas, quae est sub monte Tauro, ibi mansi. 7. Et inde XXII, 8 accederem ser. Gazz Geyer, sed ef. cap. 17, 1, 6 XXIII, 2-3 ponpeiopolim (sic) 44 9 forsitan Gaz Geyer Franc (seq. uerbum a m Zzcip.) : fotsitam 44 Gazz Her 10 statiua 4 Gaz Her Frane : statiuam Geyer 11 ibi age facetem corr. ex sibi A 23 hisauros 74 (Vibrarius primo scripserat hisati sed stati corr. 25 ibi est eorr. ex est ibi 4 23 lectione actus Franc?, cf. infra Jin. 531-32 facta oratione et communione : lecto omni actus 7A (se lecto omni corr. ex lecta omnia), lecto omni actu Her, lectus omnis actus Gaz; Geyer, lecta omnia de actus Franc! cf. cap. 43, 3, 16 et 5, 38 de actus apostolorum, sed iz praesenti loco seq. uerbum ab s incip. 29 non »x«** merenti 7 30 aputactitis Geyer : aputacti35 quae est Gaz : qua est JA tes 74

p. 5;

ITINERARIVM

EGERIAE, XXIII, ;7-XXIV,2

67

alia die subiens montem Taurum et faciens iter iam notum per singulas prouincias, quas eundo transiueram, id est Cappadociam,

Galatiam

et

Bithiniam,

perueni

Calcedona,

ubi

propter famosissimum martyrium sanctae Eufimiae ab olim 4o michi notum iam, quod ibi est, mansi loco. 8. Ac sic ergo alia die transiens mare perueni Constantinopolim, agens Christo | Deo nostro gratias, quod michi indignae et non merenti prestare dignatus est tantam gratiam, id est ut non solum uoluntatem eundi, sed et facultatem perambulandi quae 45 desiderabam dignatus fuerat prestare et reuertendi denuo Constantinopolim. 9, Vbi cum uenissem, per singulas ecclesias uel apostolos nec non et per singula martyria, quae ibi plurima sunt, non cessabam Deo nostro Iesu gratias agere, qui ita super me misericordiam suam prestare dignatus fuerat. 10. De quo ;o loco, domnae, lumen

meum, cum

haec |ad uestram affectionem

V 71

darem, iam propositi erat in nomine Christi Dei nostri ad Asiam accedendi, id est Efesum, propter martyrium sancti et beati apostoli Iohannis gratia orationis. Si autem et post hoc in corpo fuero, si qua preterea loca cognoscere potuero, 5; aut ipsa presens, si Deus fuerit prestare dignatus, uestrae affectioni referam aut certe, si aliud animo sederit, scriptis muntiabo. Vos tantum, dominae, lumen meum, memores mel

esse dignamini, siue in corpore, siue iam extra corpus fuero. XXIV. Vt autem sciret affectio uestra, quae operatio singulis diebus cotidie in locis sanctis habeatur, certas uos facere debui, sciens quia libenter haberetis haec cognoscere. Nam singulis diebus ante pullorum cantum aperiuntur omnia hostia s Anastasis et descendent omnes monazontes et parthene, ut hic dicunt, et non solum hii, sed et laici preter, uiri aut mulieres,

qui tamen uolunt maturius uigilare. Et ex ea hora usque in: Iuce dicuntur ymni et psalmi responduntur, similiter et antiphonae : et cata singulos ymnos fit oratio. Nam presbyteri bini 1o uel terni, similiter et diacones, singulis diebus uices habent si-

mul cum monazontes, qui cata singulos ymnos uel antiphonas

orationes dicunt. 2, Iam autem ubi ceperit lucescere, || tunc p. 56

incipiunt matutinos ymnos dicere. Ecce et superuenit episcopus cum clero et statim ingreditur intro spelunca et de intro

:5 cancellos primum dicet orationem pro omnibus ; commemorat

etiam. ipse nomina, quorum uult, sic benedicet cathecuminos. Item dicet orationem et benedicet fideles. Et post hoc exeunte episcopo de intro cancellos omnes ad manum ei accedunt, et XXIII, 58 cf. II Cor. 12, 3.

36 alia corr. ex alie 74

54 in corpo JA Gaz Frane : in cotpore Geyer Her, cf. infra

siue in corpore XXIV, 8 luce JA (uon luces) Her Fran? : lucem Gam Geyer Franc

68 20

ITINERARIVM EGERIAE, XXIV, 2-7

ille eos uno et uno benedicet exiens iam, ac sic fit missa iam luce. 3. Item hora sexta denuo descendent omnes similiter ad Anastasim et dicuntur psalmi et antiphonae, donec commonetur episcopus ; similiter descendet et non sedet, sed statim | intrat intra cancellos intra Anastasim, id est intra speluncam, ubi et mature, et inde similiter primum facit orationem, sic fideles, et sic exiens de intro cancellos similiter ei

25 benedicet

ad manum acceditur. Ita ergo et hora nona fit sicuti et ad sexta. 4, Hora autem decima, quod appellant hic licinicon,

nam nos dicimus lucernare, similiter se omnis multitudo colli-

get ad Anastasim, incenduntur omnes candelae et cerei et fit 30

55

lumen infinitum. Lumen autem de foris non affertur, sed de

spelunca interiori eicitur, ubi noctu ac die semper lucerna lucet, id est de intro cancellos. Dicuntur etiam psalmi lucernares, sed et antiphonae diutius. Ecce et commonetur episcopus et descendet et sedet susum, nec non etiam et presbyteri sedent locis suis, dicuntur ymni uel antiphonae. 5, Et at ubi perdicti fuerint iuxta consuetudinem, lebat se episcopus et stat ante cancellum, id est ante speluncam, et unus ex diaconibus facit

40

commemorationem Et diacono dicente stant respondentes miserere Domine,

singulorum, sicut solet esse consuetudo. singulorum nomina semper pisinni plurimi semper : kyrie eleyson, quod dicimus nos : quorum uoces infinitae sunt. 6, Et at ubi

diaconus perdixerit omnia, quae dicere habet, dicet orationem

45

$0

55

primum episcopus et orat pro omnibus ; et sic orant omnes, tam fideles quam et cathecumini simul. Item mittet uocem diaconus, ut unusquisque, quomodo stat, cathecuminus, inclinet caput ; et sic dicet episcopus stans benedictionem super cathecuminos. Item fit oratio et denuo mittet diaconus uocem et commonet, ut unusquisque stans fidelium inclinent capita sua ; item benedicet fideles episcopus et sic fit missa Anastasi. Et incipient episcopo ad manum accedere singuli. 7. Et postmodum de Anastasim usque ad Crucem cum ymmnis ducitur episcopus, simul et omnis populus uadet. Vbi cum peruentum fuerit, primum facit orationem, || item benedicet cathecuminos ; | item fit alia oratio, item benedicit fideles. Et post hoc denuo tam episcopus quam omnis turba uadent denuo post

Crucem et ibi denuo similiter fit sicuti et ante Crucem. Et si-

22 descendet et corr. ex descenderet (sic) A 24-28 sic benedicet catechuminos 25 intro add. Chol, item facit orationem sic benedicet fideles comz. Wstrand

ef. supra 1. 18 et infra l. 82 : om. .A 35 et at ubi Geyer Frane : et ad ubi JA Her, et ad finem ubi Gazz, sed cf. infra ]. 41 ef cap. 25, 3, 16 et alibi perdicti Geyer, cf. 4* mittet 74 (5c) : mittit Geyer 48 incliinfra l|. 42 perdixetit : perducti A nent corr. ex inclinet 74 51 cum ymnis ducitur Geyer, cf. infra /. 90 ducitur cum ymnis, e/ cap. 25, 2, 13 et alibi : ymnus ducitur corr. ex ymnus dicitur JA 55 uadent (5c) A

pexT Ne

ITINERARIVM EGERIAE, XXIV, 7—12

69

militer ad manum episcopo acceditur sicut ad Anastasim, ita et ante Crucem, ita et post Crucem. Candelae autem uitreae 6o

ingentes ubique plurimae pendent et cereofala plurima sunt tam ante Anastasim quam etiam ante Crucem, sed et post Crucem, Finiuntur ergo haec omnia cum crebris. Haec operatio cotidie per dies sex ita habetur ad Crucem et ad Anastasim. 8. Septima autem

die, id est dominica

die, ante pullorum

cantum colliget se omnis multitudo, quecumque esse potest in 6 D eo loco, ac si per pascha, in basilica, quae est loco iuxta Anastasim, foras tamen, ubi luminaria pro hoc ipsud pendent. Dum enim uerentur, ne ad pullorum cantum non occurrant, antecessus ueniunt et ibi sedent. Et dicuntur ymni nec non et antiphonae, et fiunt orationes cata singulos ymnos uel antiZ o phonas. Nam et presbyteri et diacones semper parati sunt in eo loco ad uigilias propter multitudinem, quae se colliget. Consuetudo enim talis est, ut ante pullorum cantum loca sancta non aperiantur. 9. Mox autem primus pullus cantauerit, statim descendet episcopus et intrat intro speluncam ad E Anastasim. Aperiuntur hostia omnia et intrat omnis multi5 tudo

ad Anastasim,

ubi iam

luminaria

infinita lucent,

et

quemadmodum ingressus fuerit populus, dicet psalmum quicumque de presbyteris et respondent omnes ; post hoc fit oratio. Ítem dicit psalmum quicumque de diaconibus, similiter 8 o fit oratio, dicitur et tertius psalmus a quocumque clerico, fit et tertio oratio et commemoratio omnium. 10. Dictis ergo his tribus psalmis et factis orationibus tribus ecce etiam thiamataria inferuntur intro spelunca Anastasis, ut tota basilica Anastasis repleatur odoribus. Et tunc ubi stat episcopus intro 8 5 cancellos, prendet euan|gelium et accedet ad hostium et leget V 74 resurrectionem Domini episcopus ipse. Quod cum ceperit legi, tantus rugitus et mugitus fit omnium hominum et tantae lacrimae, ut quamuis durissimus possit moueri in lacrimis, Dominum pro nobis tanta sustinuisse. 11. Lecto ergo euangelio Crucem, et omnis 9 o exit episcopus et ducitur cum ymnis ad populus cum illo. Ibi denuo dicitur unus psalmus et fit oratio. Item benedicit fideles et fit missa. Et exeunte episcopo omnes ad manum accedunt. 12. Mox autem recipit se episcopus in domum

suam, et iam ex illa hora reuertuntur omnes mona-

i3 episcopo Goyer, «f. supra I. 50 episcopo ad manum accedere, e/ infra /. 92 ef cap. 61 cum crebris 44 Frage (— ctepetis, 4, 22 : episcopus 44, episcopi Gazz ut coni. Her et probau. Meister, p. 382, et Bludan, p. 45 ; creperum — crepusculum) : 84 ubi AA Gaz 46 lucent corr. ex lucet A cum tenebris Gazz Geyer Her 86 domini Geyer Bermard Her Franc, cf. Duchesne Franc? : ibi Geyer Her Franc! 92 item benedicit cap. 43, 1, 6 e£ 44, 2, 8 : domnus .A (domn ; son dis) Gam cathecuminos item fit alia oratio item benedicit fideles comi. Wistrand ^ exeunte 4 Gam Her (qui post omnes addend. coni. ei) Frane : exeunti Geyer

ITINERARIVM EGERIAE, XXIV, 12-XXV, 5 9; zontes ad Anastasim et psalmi ||dicuntur et antiphonae usque p.58 ad lucem et cata singulos psalmos uel antiphonas fit oratio : uicibus enim quotidie presbyteri et diacones uigilant ad Anastasim cum populo. De laicis etiam, uiris aut mulieribus, si qui uolunt, usque ad lucem loco sunt, si qui nolunt, reuertun1oo tur in domos suas et reponent se dormito. 70

XXV.

Cum luce autem, quia dominica dies est, et procedi-

tur in ecclesia maiore, quam fecit Constantinus, quae ecclesia in Golgotha est post Crucem, et fiunt omnia secundum consuetudinem, qua et ubique fit die dominica. Sane quia hic ; consuetudo sic est, ut de omnibus presbyteris, qui sedent, quanti uolunt, predicent, et post illos omnes episcopus predicat, quae predicationes propterea semper dominicis diebus fiunt, ut semper erudiatur populus in Scripturis et in Dei dilectione : quae predicationes dum dicuntur, grandis mora 1o fit, ut fiat missa ecclesiae, et ideo ante quartam

horam

aut

forte quintam missa fit. 2, At ubi autem missa facta fuerit ecclesiae iuxta consuetudinem, qua et ubique fit, tunc de ecclesia monazontes cum ymnis ducunt episcopum usque ad |Anastasim. Cum autem coeperit episcopus uenire cum ymnis, V 75 1; aperiuntur omnia hostia de basilica Anastasis, intrat omnis populus, fidelis tamen, nam cathecumini non. 3. Et at ubi intrauerit populus, intrat episcopus et statim ingreditur intra cancellos martyrii speluncae. Primum aguntur gratiae Deo, et sic fit orationem pro omnibus; postmodum mittet uocem 20 diaconus, ut inclinent capita sua omnes, quomodo stant, et sic benedicet eos episcopus stans intra cancellos interiores et postmodum egreditur. 4, Egredienti autem episcopo omnes ad manum accedent. Ac sic est, ut prope usque ad quintam aut sextam horam protraitur missa. Item et ad lucernare si2 A militer fit iuxta consuetudinem cotidianam. Haec ergo consuetudo singulis diebus ita per totum annum custoditur, exceptis diebus sollemnibus, quibus et ipsis quemadmodum fiat infra annotauimus. 5. Hoc autem inter omnia satis precipuum est, quod faciunt ut psalmi uel antiphonae apti semper

97-98 ad anastasim corr. ex ad anasim 74 XXV, 2 ecclesia corr. ex eclesia 74 4 qua et ubique Geyer : que ubique 74, sed ef. infra |. 12 $8 fiunt (uz sunt) 4ÁA 11 fit A : non fit comi. Gaz. e£ proban. Duchesne Bludau petre, Wistrand, cf. cap. 27, 4, 24 nona fit 18 martyrii 4 Gaz Frane : del. Geyer, t praem. Her, qui in notis coni. intra cancellos speluncae ubi et mature speluncecorr.e spelunca;4 — 19fitorationem 74 Her Lófszedt France, cf. 46, à, 23 fit cathecisin : fit oratio Gazz Geyer, facit orationem coni. Her, fit oblatio item facit orationem cogi. Wistrand 20 inclinent Gaz : inclinet 7A, sed cf. cap. 24, 6, 48

24 jucernare Gaz (seq. uerbum ab s incip.) : Yacernates 4

Gaz: : custodiatur 74 24 sollemnibus (zoz sollennibus) 74 4A Her Frame : annotabimus Gaz; Geyer

26 custoditur

28 annotauimus

ITINERARIVM EGERIAE, XXV, 5-1o

7x

;o dicantur, tam qui nocte dicuntur, tam qui contra mature, tam etiam qui per diem uel sexta aut nona uel ad Iucernare, semper ita apti et ita rationabiles, ut ad ipsam rem pertineant, quae agitur. 6, Et cum toto anno semper dominica die in ecclesia maiore procedatur, id est quae in Golgotha est, id est post 3; Crucem, quam fecit Constantinus, una tantum die dominica,

id est quinquagesimarum per pentecosten, in Syon proceditur, sicut infra annotatum inuenietis, sic tamen in Syon ut, antequam sit hora tertia, illuc eatur, fiat primum missa in eccle-

siam maiorem Deest unum foliwm.

4o || « Benedictus qui uenit in nomine Domini » et cetera, quae secuntur. Et quoniam pro monazontes, qui pedibus uadent, necesse est lenius iri : ac sic peruenitur in Ierusolima ea hora, qua incipit homo hominem posse cognoscere, id est prope | Iuce, ante tamen quam lux fiat. 7, Vbi cum peruentum fuerit, V 16 45 Statim sic in Anastase ingreditur episcopus et omnes cum eo, ubi luminaria iam supra modo lucent. Dicitur ergo ibi unus psalmus, fit oratio, benedicuntur ab episcopo primum cathecumini, item fideles. Recipit se episcopus et uadent se unus"quisque ad ospitium suum ut se resumant. Monazontes autem jo usque ad lucem ibi sunt et ymnos dicunt. 8. At ubi autem resumpserit se populus, hora incipiente secunda colligent se omnes in ecclesia maiore, quae est in Golgotha. Qui autem ornatus sit illa die ecclesiae uel Anastasis aut Crucis aut in Bethleem, superfluum fuit scribi. Vbi extra aurum et gemmas j

A

aut sirico nichil aliud uides ; nam et si uela uides, auroclaua oleserica sunt, si cortinas uides, similiter auroclaue olesericae

sunt. Ministerium autem omne genus aureum gemmatum profertur illa die. Numerus autem uel ponderatio de ceriofalis uel cicindelis aut lucernis uel diuerso ministerio nunquid uel exti6o mari aut scribi potest ? 9, Nam quid dicam de ornatu fabricae ipsius, quam Constantinus sub presentia matris suae, in quantum

uires regni sui habuit, honorauit

auro,

musiuo et

marmore pretioso, tam ecclesiam maiorem quam Anastasim uel ad Crucem uel cetera loca sancta in Ierusolima? 10. Sed ut ad rem, fit ergo prima die missa in ecclesia maiore, redeamus 65 XXV, 40 Matt. 21, 9.

42 lenius Geyer : leuius 74, lentius comi. Her 38-39 ecclesiam (s ecclesia) 74 B6 oleserica 74 Her Franc : 49 ospitium (size h init.) 4A 45 in astase J4 olesetice 4A (corr. in oleseticeg) Her Frane : olosericae Gaz olosetica Gazz Geyer 62 honorauit 4A Gazz Svennung 9$ genus : in JA erronee ser. g& (— gem) Geyer (Eranos 1934, p. 97) Franc? : hornauit Walfffin(p. 260) Geyer Her, honetauit Franc!

72

ITINERARIVM EGERIAE, XXV, 1o-XXVII, x

quae est in Golgotha. Et quoniam dum predicant, uel legent singulas lectiones uel dicunt ymnos, omnia tamen apta ipsi diei, et inde postmodum cum missa ecclesiae facta fuerit, hitur cum ymnis ad Anastasim iuxta consuetudinem : ac sic i o fit missa forsitan sexta hora. 11. Ipsa autem die similiter et ad lucernare iuxta consuetudinem cotidianam fit. Alia denuo die similiter in ipsa ecclesia proceditur in Golgotha, hoc idem et tertia die. Per triduo ergo haec omnis laetitia |in ecclesia, VT quam fecit Constantinus, celebratur usque ad sextam. Quarta 7 in Eleona, id est in ecclesia quae est in monte Oliueti, vA die pulchra satis, similiter omnia ita ornantur et ita celebrantur ibi, quinta die in Lazariu, quod est ab Ierusolima

forsitan

ad mille quingentos passus, sexta die in Syon, septima die in Anastase, octaua die ad Crucem. Ac sic ergo per octo dies haec 8 o omnis laetitia et is hornatus celebratur in omnibus locis sanctis, quos superius nominaui. 12. In Bethleem autem per || totos octo dies cotidie is ornatus est et ipsa laetitia celebratur p. 6o a presbyteris et ab omni clero ipsius loci et a monazontes, qui in ipso loco deputati sunt. Nam et illa hora, qua omnes nocte 8 i] in Ierusolima reuertuntur cum episcopo, tunc loci ipsius monachi, quicumque sunt, usque ad lucem in ecclesia in Bethleem peruigilant ymnos seu antiphonas dicentes, quia episcopum necesse est hos dies semper in Ierusolima tenere. Pro sollemnitate autem et laetitia ipsius diei infinite turbae se undique 9 o colligent in Ierusolima,

A

non solum monazontes,

sed et laici,

uiri aut mulieres. XXVI. Sane quadragesimae de epiphania ualde cum summo honore hic celebrantur. Nam eadem die processio est in Anastase, et omnes procedunt et ordine suo aguntur omnia cum summa laetitia ac si per pascha. Predicant etiam omnes presbyteri et sic episcopus, semper de eo loco tractantes euangelii ubi quadragesima die tulerunt Dominum in templo Ioseph et Maria et uiderunt eum Symeon uel Anna prophetissa filia Fanuhel, et de uerbis eorum, quae dixerunt uiso Domino,

IO

uel de oblatione ipsa, qua optulerunt parentes. Et postmodum celebratis omnibus per ordinem, quae consuetudinis sunt, aguntur sacramenta et sic fit missa.

XXVII. |Item dies paschales cum uenerint, celebrantur sic.

XXVI, 6 cf. Luc. 2, 22-31.

73 haec omnis laetitia Gaz? : homines laetitia 74, sed £f. infra I. 79-80 78-99 in astase 74 84 et 4A Gaz Franc? : ex Chol Geyer Her Franc XXVI, 2-3 in astase 7A 3 ordine suo Goyer, cf. cap. 39, 1, 2 ; 41, 9; 42,6 : ordines 74, ordine Gaz B tractantes Gaz : tractantis ;4 8 fanuhel (zoz famuhel ze/ samuhel) A 9 qua 44 Franc (qui adnot. qua, sc. oblatione, optulerunt, 5c. filium parentes) : quam re//. edd. 10 consuetudinis Gaz? : consuetudines 4,

sed cf. cap. 30, J, 3; 82, 1, 2 ; 38, 2, 11 ere.

V 38

ITINERARIVM EGERIAE, XXVII, 1-5

;

1o

15

2o

25

73

Nam sicut apud nos quadragesimae ante pascha adtenduntur, ita hic octo septimanae attenduntur ante pascha. Propterea autem octo septimane attenduntur, quia dominicis diebus et sabbato non ieiunantur excepta una die sabbati, qua uigiliae paschales sunt et necesse est ieiunari; extra ipsum ergo diem penitus nunquam hic toto anno sabbato ieiunatur. Ac sic ergo de octo septimanis deductis octo diebus dominicis et septem sabbatis, quia necesse est una sabbati ieiunari, ut superius dixi, remanent dies quadraginta et unum qui ieiunantur, quod hic appellant eortae, id est quadragesimas. 2, Singuli autem dies singularum ebdomadarum aguntur sic, id est ut die dominica de pullo primo legat episcopus intra Anastase locum resurrectionis Domini de euangelio, sicut et toto anno dominicis diebus fit, et similiter usque ad lucem aguntur ad Anastasem et ad Crucem, quae et toto anno dominicis diebus fiunt. 3. Postmodum mane sicut et semper dominica die proceditur, et aguntur quae dominicis diebus consuetudo est agi, in ecclesia maiore, quae appellatur Martyrio, quae est in Golgotha post Crucem. Et similiter missa de ecclesia facta ad Anastase itur cum ymnis, sicut semper dominicis diebus fit. Haec ergo dum aguntur, facit se hora quinta ; lucernare hoc idem hora sua fit, sicut semper ad Anastasem et ad Crucem, sicut et singulis locis sanctis fit : dominica enim die nona fit. ||4. Item secunda feria similiter de pullo primo ad. Anastasem itur sicut et toto anno, et aguntur usque ad mane, quae semper. Denuo ad tertia itur ad Anastasim, et aguntur que toto anno ad sextam solent agi, quoniam in diebus quadragesimarum et hoc addi-

p. 61

tur, ut et ad tertiam eatur. Item ad sextam et nonam et lucer;3o nare ita aguntur, sicut consuetudo est per totum

| annum

agi V 79

semper in ipsis locis sanctis. 5, Similiter et tertia feria similiter omnia aguntur sicut et secunda feria. Quarta feria autem similiter itur de noctu ad Anastase et aguntur ea, quae semper, usque

ad mane;

similiter

et ad tertiam

et ad sexta ; ad

3; nonam autem, quia consuetudo est semper, id est toto anno, quarta feria et sexta feria ad nona in Syon procedi, quoniam in istis locis, excepto si martirorum dies euenerit, semper quarta et sexta feria etiam et a cathecuminis ieiunatur : et ideo ad nonam in Syon proceditur. Nam si fortuito in quadragesimis

XXVII, 3 septimanae Gaz Geyer Frane?, cf. lin. seq. : septimanas 44 Her Lófstedt 10 unum 24 Her Lófstedt Franc : Franc, cf. infra lin. 10 quadraginta et unum 17 15 fit et Geyer : fiet A, iem cap. 43, 8, 60 unus Gaz Geyer, ef. supra lin. 8 24 nona fit A : 20 ad anastase 74 (/n exzrezza linea) postmodum (zn -du) 44 nona non fit coni. Ducbeste et probau. Bludau et Petre, non fit coni. Fran?, cf. cap. 25, 1, 35 pos? autem add. in sion 33 de noctu corr. ex denuo tu 24 11 missa fit proceditur Cho] — 8 martirorum Geyer (martyr.) Her Frane : martitiorum 44 Gaz, 38 ieiunatut Gaz! Geyer Her Frane : ieiunati sed ef. infra I. 40 xmattytorum dies JA (sic), ieiunantur, Gazz* 5

I. G. CLXXV

74

ITINERARIVM EGERIAE, XXVII, 5-9

4o martyrorum dies euenerit quarta feria aut sexta feria, aeque

ad nona in Syon proceditur. 6. Diebus uero quadragesimarum,

ut superius dixi, quarta feria ad nona in Sion proceditur iuxta consuetudinem totius anni et omnia aguntur, quae consuetudo est ad nonam agi, preter oblatio. Nam ut semper populus 45 discat legem, et episcopus et presbyter predicant assidue. Cum autem facta fuerit missa, inde cum ymmis populus deducet episcopum usque ad Anastasem ; inde sic uenitur, ut cum intratur in Anastase, iam et hora lucernari sit ; sic dicun-

tur ymni et antiphonae, fiunt orationes et fit missa lucernaris ;»» in Anastase et ad Crucem. 7, Missa autem lucernari in isdem diebus, id est quadragesimarum, serius fit semper quam per toto anno. Quinta feria autem similiter omnia aguntur, sicut secunda feria et tertia feria. Sexta feria autem similiter omnia aguntur sicut quarta feria, et similiter ad nonam in Syon 55 itur, et similiter inde cum ymnis usque ad. Anastase adducetur episcopus. Sed sexta feria uigiliae in Anastase celebrantur ab ea hora, qua de Sion uentum fuerit cum ymnis, usque in mane, id est de hora lucernarii, quem|admodum intratum V 8o fuerit in alia die mane, id est sabbato. Fit autem oblatio in 6o Anastase maturius, ita ut fiat missa ante solem. 8. Tota autem

nocte uicibus dicuntur psalmi responsorii, uicibus antiphonae, uicibus lectiones diuersae, quae omnia usque in mane protrahuntur. Missa autem, quae fit sabbato ad Anastase, ante solem fit, hoc est oblatio, ut ea hora, qua incipit sol procedere, 6; et missa in Anastase facta sit. Sic ergo singulae septimanae celebrantur quadragesimarum. 9. Quod autem dixi, maturius

fit missa sabbato, ||id est ante solem, propterea fit, ut citius p. 62 absoluant hi, quos dicunt hic ebdomadarios. Nam talis consuetudo est hic ieiuniorum in quadragesimis, ut hi, quos ap-

7o pellant ebdomadarios, id est qui faciunt septimanas, dominica die, quia hora quinta fit missa, ut manducent. Et quemadmo-

E A

dum prandiderint dominica die, iam non manducant nisi sabbato mane, mox communicauerint in Anastase. Propter ipsos ergo, ut citius absoluant, ante sole fit missa in Anastase sabbato. Quod autem dixi, propter illos fit missa mane, non quod illi soli communicent, sed omnes communicant, qui uolunt eadem die in Anastase communicare. 40 aeque Frane : atque ZA GazzZ, neque Gazz! Geyer, t atque Her, qui in notis cont. ad quem penitus nemo ieiunat tunc nec, //ezz Jocum corruptum esse affirmant Duchesne e£ Bludau 41 quadtagesimarum (z//. a corr. ex €) 44 48 in astase 74 et hora lucernati sit ; sic corr. e£ dist. Geyer Her Franc : et tota lucernati sic sic44 (sed jrius sic de), et tota lucernaris fit Gazz?, est hora lucernatis. sic C/o/, et hora lucernati, sic DzcPesne 50 in astase 74 lucetnati 4 Her Franc : lucetnatis Gazz, lucernarii Geyer 56 in astase 7A, z7ezz /in. 60 e£ 65 65 et missa Geyer Her Franc : ad missam 24, iam missa Gaz 66 dixi per compendium (dix) ser. A 68 ebdomadatios Geyer : domadatios JA, sed ef. infra 43 in astase JA, i/ezz lin. 74 et Z4.

ITINERARIVM EGERIAE, XXVIII, 1-XXIX,2 — 75 XXVIII. Ieiuniorum enim consuetudo hic talis est in qua-

dragesimis, ut alii, quemadmodum manducauerint dominica die post missa, id est hora quinta aut sexta, iam non mandu-

cent per tota septimana nisi sabbato ueniente post missa

; Anastasis, hi qui faciunt ebdomadas. 2, Sabbato autem quod manducauerint mane, iam nec sera manducant, sed ad aliam

diem, id est dominica, prandent post missa ecclesiae, hora quinta uel plus et postea iam non manducant, nisi sabbato ueniente, sicut superius dixi. 3. Consuetudo enim hic talis

ro est, ut omnes,

qui sunt, ut hic dicunt, aputactite, uiri uel

feminae, non solum diebus quadragesimarum, sed et toto anno, qua manducant, semel in die |nanducant. Si qui autem sunt de ipsis aputactitis, qui non possunt facere integras septimanas ieiuniorum, sicut superius diximus, in totis qua15 dragesimis in medio quinta feria cenant. Qui autem nec hoc potest, biduanas facit per totas quadragesimas ; qui autem nec ipsud, de sera ad seram manducant. 4. Nemo autem exigit, quantum debeat facere, sed unusquisque ut potest id facit ; nec ille laudatur, qui satis fecerit, nec ille uituperatur, qui 20 minus. Talis est enim hic consuetudo. Esca autem eorum quadragesimarum diebus haec est, ut nec panem quid libari

V 81

non potest, nec oleum gustent, nec aliquid, quod de arboribus

est, sed tantum aqua et sorbitione modica de farina. Quadragesimarum sic fit, ut diximus.

XXIX. Et completo earum septimanarum uigiliae in Anastase sunt de hora lucernarii sexta feria, qua de Syon uenitur cum psalmis, usque in mane sabbato, qua oblatio fit in Anastase. [tem secunda septimana et tertia et quarta et ; quinta et sexta similiter fiunt, ut prima de quadragesimis. 2. Septima autem septimana cum uenerit, id est quando iam due superant cum ipsa, ut pascha sit, singulis diebus omnia quidem sic aguntur sicut et ceteris septimanis, quae transierunt ; tantummodo quod uigiliae, quae in illis sex septimanis i in Anastase factae sunt, septima autem septimana, id est

sexta feria, in Syon ||fiunt uigiliae iuxta consuetudinem eam,

8 manducant XXVIII, 2 alii quemadmodum corr. ex aliquem ad modum 4 21 quid libari 13 aputactitis Geyer : aput actites 44 Geyer : manducent 74 : quid Weber, Christinae Mobrmann consilio (cf. notam in Vigil. Christian. 1 958 edendarm) livret) ga//ice (— liberari quod Franc?, comi. ieiunio) a (sc. liberari qui 44, liberari Frane, qui Meister (p. 378) Her (cum t) Bludau, quod librati Gazz Geyer, quo liberari 23-24 quadragesimatum deliquari Bernard, qui delibati comi. Her ef probau. Pétré quibus .A Duchesne Meister (p. 384) Lüfstedt Frane? : lacun, suspie. sunt rell. edd., e Her Franc* praem. ieiunium Gaz, ieiunium ergo Geyer (in notis), add. exgo ieiunium (eod. nullam lacun. praebet) : XXIX, 1 earum septimanarum 2A (sine ulla lac.) Gam Meister (I. c.) Lófstedt Frane? septimana ea iam septimana Cfo/, lacun. post sept. indicauit Geyer, iciunio ... Prima 1-2 in astase A, iem Jin. suppl. Her, tempote ... Prima septimana szpp/. Franc 11-12 eam qua C/o/ : ea que A, eae quae Gaz 4, 10 e£ 12

p. 65

76

| ITINERARIVM EGERIAE, XXIX, 2-XXX, 2

qua in Anastase factae sunt per sex septimanas. Dicuntur autem horis singulis apti psalmi semper uel antiphonae tam loco quam diei. 3. At ubi autem ceperit se mane facere sab15 bato illucescente, offeret episcopus et facit oblationem mane sabbato. Iam ut fiat | missa, mittit uocem

archidiaconus et

V 82

dicit : « Omnes hodie hora septima in Lazario parati simus. » Ac sic ergo cum ceperit se hora septima facere, omnes ad Lazarium ueniunt. Lazarium autem, id est Bethania, est for-

20 sitan secundo miliario a ciuitate. 4, Euntibus autem de Ierusolima in Lazarium forsitan ad quingentos passus de eodem loco ecclesia est in strata in eo loco, in quo occurrit Domino Maria soror Lazari. Ibi ergo cum uenerit episcopus, occurrent illi omnes monachi, et populus ibi ingreditur, dicitur unus 2; ymnus et una antiphona et legitur ipse locus de euangelio, ubi occurrit soror Lazari Domino. Et sic facta oratione et benedictis omnibus, inde iam usque ad Lazarium cum ymnis itur. 5, In Lazario autem

cum

uentum

fuerit, ita se omnis

multitudo colligit, ut non solum ipse locus, sed et campi omnes 3o in giro pleni sint hominibus. Dicuntur ymni etiam et antiphonae apti ipsi diei et loco ; similiter et lectiones apte diei, quaecumque leguntur. Iam autem, ut fiat missa, denuntiatur pascha, id est subit presbyter in altiori loco et leget illum locum, qui scriptus est in euangelio : « Cum w«enisset Iesus in 3; Bethania ante sex dies baschae » et cetera. Lecto ergo eo loco et annuntiata pascha, fit missa. 6. Propterea autem

ea die

hoc agitur, quoniam sicut in euangelio scriptum est, ante sex dies paschae factum hoc fuisset in Bethania ; de sabbato enim usque in quinta feria, qua post cena noctu comprehenditur 4o Dominus, sex dies sunt. Reuertuntur ergo omnes ad ciuitatem rectus ad Anastase et fit lucernare iuxta consuetudinem. XXX. Alia ergo die, id est dominica, qua intratur in septimana paschale, quam hic appellant septimana maior, celebratis de pullorum cantu his, quae consuetudinis sunt in Anastase uel ad Crucem usque ad mane agi : die ergo dominica

; mane

| proceditur iuxta consuetudinem in ecclesia maiore,

quae appellatur Martyrium. Propterea autem Martyrium appellatur, quia in Golgotha est, id est post Crucem, ubi Dominus passus est, et ideo Martyrio. 2, Cum ergo celebrata fuerint

omnia

:9 antequam

iuxta

consuetudinem

fiat missa, mittet uocem

XXIX, 22 cf. Ioh. 11, 29.

in ecclesia

maiore,

archidiaconus

et

et dicit

34 Ioh. 12, 1.

13 horis singulis Fran?, cf. cap. 27, 6, 48 ubi edd. tota in hora corr. : toti singulis JA Gam? Ducbeste, totis uigiliis Geyer Her France! 98 ergo eo corr. ex ergo JA 40 ergo add. supra lin. A XXX, 1 qua Gaz : que A 3 cantu his C/o/ : cantatis 74, cantu eis Gaz: 4 agi Geyer : agitur JA, sed cf. cap. 32, 1, 2

V 83

ITINERARIVM EGERIAE, XXX, 2-XXXII,1i

77

primum : « Ista septimana omne, id est de die crastino, hora nona omnes ad Martyrium conueniamus, id est in ecclesia maiore. » Item mittet uocem alteram et dicet : « Hodie omnes hora septima in Eleona parati simus ». 9. Facta ergo missa in 15 ecclesia maiore, id est ad Martyrium, deducitur episcopus cum

ymnis ad Anastase, et ibi completis quae || consuetudo est p. 64 diebus dominicis fieri in Anastase post missa Martyrii, et iam unusquisque hiens ad domum suam festinat manducare, ut hora inquoante septima omnes in ecclesia parati sint, quae

20 est in Eleona, id est in monte Oliueti, ubi est spelunca illa, in

qua docebat Dominus. XXXI. Hora ergo septima

omnis

populus

ascendet

in

monte Oliueti, id est in Eleona, in ecclesia; sedet episcopus,

dicuntur ymni et antiphonae apte diei ipsi uel loco, lectiones etiam similiter. Et cum ceperit se facere hora nona, subitur ;cum ymnis in Inbomon, id est in eo loco, de quo ascendit Dominus in caelis, et ibi seditur ; nam omnis populus semper presente episcopo iubetur sedere, tantum quod diacones soli stant semper. Dicuntur et ibi ymni uel antiphonae aptae loco aut diei : similiter et lectiones interpositae et orationes. 2, Et 1oiam

cum

coeperit esse hora undecima,

legitur ille locus de

euangelio, ubi infantes cum ramis uel palmis occurrerunt Domino dicentes : « Benedictus, | qui uenit n nomine Domana. » Et statim leuat se episcopus et omnis populus, porro inde de summo monte Oliueti totum pedibus itur. Nam totus populus 1; ante ipsum cum ymnis uel antiphonis respondentes semper : « Benedictus, qui uenit in nomine Domini.» 9. Et quotquot sunt infantes in hisdem locis, usque etiam qui pedibus ambulare non possunt, quia teneri sunt, in collo illos parentes sui tenent, omnes ramos tenentes alii palmarum, alii oliuarum ; 20 et sic deducetur episcopus in eo typo, quo tunc Dominus deductus est. 4, Et de summo monte usque ad ciuitatem et inde ad Anastase per totam ciuitatem totum pedibus omnes, sed et si quae matrone sunt aut si qui domini, sic deducunt episcopum respondentes et sic lente et lente, ne lassetur populus, 2; porro iam sera peruenitur ad Anastase. Vbi cum uentum fuerit, quamlibet sero sit, tamen fit lucernare, fit denuo oratio

ad Crucem et dimittitur populus. XXXII. Item alia die, id est secunda feria, aguntur quae consuetudinis sunt de pullo primo agi usque ad mane ad Anastase, similiter et ad tertia et ad sexta aguntur ea, quae XXXI, 12 cf. Matt. 21, 9.

14 in eo leona 4 de die Co : die JA 11 ista Geyer : iuxta JA Geyer : ibi JA XXXI, 2 sedet A (uf uid.) Gam Franc? : sed et Geyer Her. Franc! Gaz : que A

20 ubi 17 qui

V 84

78

ITINERARIVM EGERIAE, XXXII, 1-XXXV, 1

totis quadragesimis. Ad nona autem omnes in ecclesia maiore,

A^

id est ad Martyrium, colligent se et ibi usque ad horam primam noctis semper ymni et antiphonae dicuntur; lectiones etiam aptae diei et loco leguntur; interpositae semper orationes.

2, Lucernarium

etiam

agitur ibi, cum

ceperit hora

esse : sic est ergo, ut nocte etiam fiat missa ad Martyrium. Io

Vbi cum

factum fuerit missa, inde cum

ymnis ad Anastase

ducitur episcopus. In quo autem ingressus fuerit in Anastase, dicitur unus ymnus, fit oratio, item fideles, et fit missa.

benedicuntur

cathecumini,

XXXIII. Item tertia feria similiter omnia || fiunt sicut p. 65

secunda

feria. Illud solum

additur tertia feria, quod nocte

sera, posteaquam missa facta fuerit ad Martyrium et itum fuerit ad Anastase et denuo in Anastase missa facta fuerit, ^

omnes illa hora noctu uadent in ecclesia, quae est in monte Eleona. 2, In qua ecclesia cum uentum fuerit, intrat episcopus

intra spelunca, in qua spelunca solebat Dominus docere discipulos, et accipit | codicem euangelii, et stans ipse episcopus leget uerba Domini, quae scripta sunt in euangelio in cata Io

Matheo, id est ubi dicit : « Vsdete, ne quis uos seducat. » Et

omnem ipsam allocutionem perleget episcopus. At ubi autem illa perlegerit, fit oratio, benedicuntur cathecumini, item et fideles, fit missa, et reuertuntur a monte unusquisque ad do-

^

mum suam satis sera iam nocte. XXXIV. Item quarta feria aguntur omnia per tota die a pullo primo sicut secunda feria et tertia feria, sed posteaquam missa facta fuerit nocte ad Martyrium et deductus fuerit episcopus cum ymnis ad Anastase, statim intrat episcopus in spelunca, quae est in Anastase, et stat intra cancellos ; presbyter autem ante cancellum stat et accipit euangelium et legit illum locum, ubi Iudas Scariothes hiuit ad Iudeos, definiuit

Io

quid ei darent, ut traderet Dominum. Qui locus at ubi lectus fuerit, tantus rugitus et mugitus est totius populi, ut nullus sit, qui moueri non possit in lacrimis in ea hora. Postmodum fit oratio, benedicuntur

cathecumini,

postmodum

fideles et

fit missa. XXXV. Item quinta feria aguntur ea de pullo primo, quae consuetudinis est usque ad mane ad Anastase ; similiter ad tertia et ad sexta. Octaua autem hora iuxta consuetudinem XXXIII, 10 Matt. 24, 4. XXXIV, "4 cf. Matt. 26, 14.

XXXII, 8 lucetnatium Geyer : jucernatum 74

9 etiam JA : iam coni. Wistrand

19 factum fuerit missa 74 Gazz Franc, iter? Chol et LófstedI, qui missam ser. : facta

fuerit missa Geyer Her Franc!, ef. cap. 33, 1, ]. 8 et 4 XXXIII, 10 dicit corr. ex dicitur 74 11 ubi autem corr. ex autem ubi JA

V 85

79 ITINERARIVM EGERIAE, XXXV, 1-XXXVI,2 ad Martyrium colliget se omnis populus, propterea autem ; temporius quam ceteris diebus, quia citius missa fieri necesse est. Itaque ergo collecto omni populo aguntur quae agenda sunt ; fit ipsa die oblatio ad Martyrium et facitur missa hora forsitan decima ibidem. Ante autem quam fiat missa, mittet uocem archidiaconus et dicet : « Hora prima noctis omnes in ro ecclesia, quae est in Eleona, conueniamus, quoniam maximus labor nobis instat hodie nocte ista.» 2, Facta ergo missa Martyrii uenitur post Crucem, dicitur ibi unus ymnus tantum, fit oratio et offeret episcopus ibi oblationem et communicant omnes. Excepta | enim ipsa die una, per totum annum nun- V 86 15 quam offeritur post Crucem nisi ipsa die tantum. Facta ergo et ibi missa, itur ad Anastase, fit oratio, benedicuntur iuxta

consuetudinem cathecumini et sic fideles et fit missa. Et sic unusquisque festinat reuerti in domum suam, ut manducet, quia statim ut manducauerint, omnes uadent in Eleona in ea, in qua est spelunca, in qua ipsa die Dominus cum ecclesia 2o apostolis fuit. 3. Et ibi usque ad hora noctis forsitan quinta semper aut ymni aut antiphonae apte diei et loco,similiter et lectiones dicuntur ; interpositae orationes fiunt ; loca etiam

ea de euangelio leguntur, in quibus Dominus allocutus est 2; discipulos eadem die sedens in eadem spelunca, quae in ipsa " ecclesia est. 4, Et inde iam hora noctis forsitan sexta itur susu in Imbomon cum ymnis, in eo loco unde ascendit Dominus

in caelis. | Et ibi denuo similiter lectiones et ymni et anti- p. 66

phonae aptae diei dicuntur ; orationes etiam ipsae quecumque 3o fiunt, quas dicet episcopus, semper et diei et loco aptas dicet. XXXVI. Ac sic ergo cum ceperit esse pullorum cantus, descenditur de Imbomon cum ymnis et acceditur eodem loco, ubi orauit Dominus, sicut scriptum est in euangelio : « Et accessit quantum iactum lapidis et orauit » et cetera. In eo enim ;loco ecclesia est elegans. Ingreditur ibi episcopus et omnis populus, dicitur ibi oratio apta loco et diei, dicitur etiam unus ymnus aptus et legitur ipse locus de euangelio, ubi dixit discipulis suis : « Vigilate, ne intretis in temptationem. » Et omnis ipse locus perlegitur ibi et fit denuo oratio. 2, Et iam inde io cum ymnis usque ad minimus infans in Gessamani pedibus cum episcopo descendent, ubi pre tam magna turba multitudinis et fatigati de uigiliis et ieiuniis cotidianis lassi, quia tam magnum

montem

necesse habent

XXXVI, 3 Luc. 22, 41.

XXXV, sed cf. cap. XXXVI, (non iactus)

descendere,

lente et lente

8 cf. Matt. 26, 41.

8 ante Franc Lófstedt (seq. uerbum ab a incip.) : antea ,A 12 uenitur Poz : uenit 2, 7, 89 ante tamen quam eodem corr. ex eadem 2 acceditur C/o/ : accedit 4 A Gazz! Frane? : iactus rel/. edd., fort. recte, praecedit enim

Gaz Geyer Her, 74 4 iactum JA uerbum quantum

80 ITINERARIVM EGERIAE, XXXVI, 2-XXXVII, r1 cum ymnis uenitur in Gessamani. Candelae autem eccle15Siasticae super ducente paratae sunt propter lumen omni populo. 3. Cum ergo | peruentum fuerit in Gessamani, fit primum oratio apta, sic dicitur ymnus ; item legitur ille locus de euangelio ubi comprehensus est Dominus. Qui locus ad quod lectus fuerit, tantus rugitus et mugitus totius populi 2o est cum fletu, ut forsitan porro ad ciuitatem gemitus populi omnis auditus sit. Et iam ex illa hora hitur ad ciuitatem pedibus cum ymnis, peruenitur ad portam ea hora qua incipit quasi homo hominem cognoscere ; inde totum per mediam ciuitatem

omnes

usque

ad unum,

maiores

V 87

atque minores,

25 diuites, pauperes, toti ibi parati, specialiter illa die nullus recedit a uigiliis usque in mane. Sic deducitur episcopus a Gessemani usque ad portam et inde per totam ciuitate usque ad Crucem. 4. Ante Crucem autem at ubi uentum fuerit, iam lux

quasi clara incipit esse. Ibi denuo legitur ille locus de euangelio 5o ubi adducitur Dominus ad Pilatum, et omnia, quaecumque scripta sunt Pilatum ad Dominum dixisse aut ad Iudeos, totum legitur. 5. Postmodum autem alloquitur episcopus populum confortans eos, quoniam et tota nocte laborauerint et adhuc laboraturi sint ipsa die, ut non lassentur sed habeant 3; spem in Deo, qui eis pro eo labore maiorem mercedem redditurus sit. Et sic confortans eos, ut potest ipse, alloquens dicit eis : « Ite interim nunc unusquisque ad domumcellas uestras, sedete uobis et modico, et ad horam' prope secundam diei omnes parati estote hic, ut de ea hora usque ad sextam 4» sanctum lignum crucis possitis uidere ad salutem sibi unusquisque nostrum credens profuturum. De hora enim sexta denuo necesse habemus

hic omnes

est ante Crucem, ut lectionibus noctem operam demus.»

conuenire

in isto loco, id

et orationibus

usque

ad

XXXVII. Post hoc ergo missa ||facta de Cruce, id est ante- V 88

quam sol procedat, statim unusquisque animosi uadent in p. 67 Syon orare ad columnam illam, ad quem flagellatus est Dominus. Inde reuersi sedent modice in domibus suis et statim ; toti parati sunt. Et sic ponitur cathedra episcopo in Golgotha post Crucem, quae stat nunc; residet episcopus in cathedra ; ponitur ante eum mensa sublinteata ; stant in giro mensa diacones et affertur loculus argenteus deauratus, in quo est lignum sanctum crucis, aperitur et profertur, ponitur in mensa 30 cf. Matt. 27.

2? ad portam corr. ex ad crucem portam .A ciuitate 4 Her Franc : ciuitatem Gaz Geyer 36 confortans Gaz; : confortantes 4 37 unusquisque 74 (sed al man. correxisse uid. in usque) 39 ad sextam 24 (sic) Frage? : ad sexta rel/. edd. XXXVII, 3 quem 24 Her Fran : quam Gaz Geyer

ITINERARIVM EGERIAE, XXXVII, 1-6

8r

1o tam lignum crucis quam titulus. 2. Cum ergo positum fuerit in mensa, episcopus sedens de manibus suis summitates de ligno sancto premet, diacones autem, qui in giro stant, custodent. Hoc autem propterea sic custoditur, quia consuetudo est ut unus et unus omnis populus ueniens, tam fideles quam 1; cathecumini, acclinantes se ad mensam,

osculentur sanctum

lignum et pertranseant. Et quoniam nescio quando dicitur quidam fixisse morsum et furasse de sancto ligno, ideo nunc à diaconibus, qui in giro stant, sic custoditur, ne qui ueniens audeat denuo sic facere. 8. Ac sic ergo omnis populus transit 20 unus et unus toti acclinantes se, primum de fronte, sic de oculis tangentes crucem et titulum, et sic osculantes crucem

pertranseunt, manum autem nemo mittit ad tangendum. At ubi autem osculati fuerint crucem, pertransierint, stat diaconus,

tenet

anulum

Salomonis

et cornu

illud, de quo reges

2; unguebantur. Osculantur et cornu, attendunt et anulum de hora plus minus secunda ; ac sic ergo usque ad horam sextam omnis populus transit, per unum ostium intrans, per alterum | perexiens, quoniam hoc in eo loco fit, in quo pridie, id est quinta feria, oblatio facta est. 4, At ubi autem sexta hora se 5o fecerit, sic itur ante Crucem, siue pluuia siue estus sit, quia ipse locus subdiuanus est, id est quasi atrium ualde grandem et pulchrum satis, quod est inter Cruce et Anastase. Ibi ergo omnis populus se colliget, ita ut nec aperiri possit. 5. Episcopo autem cathedra ponitur ante Cruce, et de sexta usque ad ,; nona aliud nichil fit nisi leguntur lectiones sic : id est ita legitur primum de psalmis, ubicumque de passione dixit; legitur et de apostolo siue de epistolis apostolorum uel de actionibus, ubicumque de passione Domini dixerunt ; nec non et de euangeliis leguntur loca, ubi patitur ; item legitur 4o de prophetis, ubi passurum Dominum dixerunt ; item legitur de euangeliis, ubi passionem dicit. 6, Ac sic ab hora sexta usque ad horam nonam semper sic leguntur lectiones aut dicuntur ymni, ut ostendatur omni populo quia, quicquid dixerunt prophetae futurum de passione Domini, ostendatur 4;tam per euangelia quam etiam per apostolorum scripturas factum esse. Et sic per illas tres horas docetur populus omnis nichil factum esse, quod non prius dictum sit, et nichil dictum

12-13 custodent corr. ex custodeant 74 15 acclinantes Geyer : cf. infra 1. 20 acclinantes se : acclinant 74 17 futrasse de Geyer : furasset 74 22 pertranseunt corr. ex pettranseant 74 25 attendunt 24 (pro u librarius scripserat e, sed sfatiga corr.) 25-26 de hota plus minus secunda ac sic ergo res. Prame? : in A librarius post anulum spar. 12 fere litt. reliquit, deinde scr. minus secunda feria (sed feria. del.) e£ iterum spat. ? litt. rel., spatia uacua in suis edit. reliq. Gam Geyer et Her, ac sic ergo de hora plus minus secunda coni. Cbo/, ab hora plus minus secunda ac sic ab hota secunda resz. France!

29 pet alterum Jis ser. A

V 89

82 ITINERARIVM EGERIAE, XXXVII, 6-XXXVIII, 2

esse, quod non totum completum sit. | Semper autem interpo- p. 6$

nuntur orationes, quae orationes et ipsae apte diei sunt. 7, Ad ;o singulas autem lectiones et orationes tantus affectus et gemitus totius populi est, ut mirum sit; nam nullus est neque maior neque minor, qui non illa die illis tribus horis tantum ploret, quantum nec extimari potest, Dominum pro nobis ea passum fuisse. Post hoc cum coeperit se iam hora nona facere, ;5 legitur iam ille locus de euangelio cata Iohannem, ubi reddidit spiritum ;quo lecto iam fit oratio |et missa. 8. At ubi autem V 9o missa facta fuerit de ante Cruce, statim omnes

in ecclesia

maiore ad Martyrium conueniunt et aguntur ea, quae per ipsa septimana de hora nona, qua ad Martyrium conuenitur, 6o consueuerunt agi usque ad sero per ipsa septimana. Missa autem facta, de Martyrium uenitur ad Anastase. Et ibi cum uentum fuerit, legitur ille locus de euangelio ubi petit corpus Domini Ioseph a Pilato, ponet illud in sepulcro nouo. Hoc autem lecto fit oratio, benedicuntur cathecumini, sic fit missa.

65 9. Ipsa autem die non mittitur uox ut peruigiletur ad Anastase, quoniam scit populum fatigatum esse ; sed consuetudo est ut peruigiletur ibi. Ac sic qui uult de populo, immo qui possunt, uigilant ;qui autem non possunt, non uigilant ibi usque in mane, clerici autem uigilant ibi id est qui aut fortiores 7o sunt aut iuueniores ; et tota nocte dicuntur ibi ymni et antiphonae usque ad mane. Maxima autem turba peruigilant, alii de sera, alii de media nocte, qui ut possunt. XXXVIII. Sabbato autem alia die iuxta consuetudinem fit ad tertia, item fit ad sexta ; ad nonam

autem

iam non

fit

sabbato, sed parantur uigiliae paschales in ecclesia maiore, id est in Martyrium. Vigiliae autem paschales sic fiunt, quem; admodum ad nos ; hoc solum hic amplius fit, quod infantes, cum baptidiati fuerint et uestiti, quemadmodum exient de fonte simul cum episcopo primum ad Anastase ducuntur. 2. Intrat episcopus intro cancellos Anastasis, dicitur unus ymnus, et sic facit orationem episcopus pro eis, et sic uenit ad eccle10 Siam maiorem cum eis, ubi iuxta consuetudinem omnis popu-

lus uigilat. Aguntur | ibi quae consuetudinis est etiam et Vo: aput nos, et facta oblatione fit missa. Et post facta missa uigiliarum in ecclesia maiore, statim cum

XXXVII, 55 cf. Ioh. 19, 3o.

ymnis uenitur ad

62 cf. Ioh. 19, 58.

48 esse Gaz : esset JA 58 conueniunt et ad. Franc, ef. lin. 59 conuenitut e£ cap. 30, 2, 12 conueniamus : ozz. ZA (spat. minime relicto) Gar (qui praeced. uerbum omnes in omnia zorr.), Jacunaz indicauit Geyer, procedunt et coni. Geyer e£ rest. Her, cf. cap. 41, 6 proceditur 64 50:7 cathecumini add. sic fideles ac Co/ probante Wistrand, fort. recte, cf. cap. 43, 8, 59 e? 9, 64 et alibi 68 ibi JA (sed dein del.) XXXVII, 6 exient 74 (corr. ex exent) Gazz Franc? : exierint Geyer Her Franc!

ITINERARIVM EGERIAE, XXXVIII, 2-X XXIX, 5 83 Anastase et ibi denuo legitur ille locus euangelii resurrectionis, 15fit oratio et denuo ibi offeret episcopus ;sed totum ad momentum fit propter populum, ne diutius tardetur, et sic iam dimittetur populus. Ea autem hora fit missa uigiliarum ipsa die, qua hora et aput nos. XXXIX. Sero autem illi dies paschales sic attenduntur quemadmodum et ad nos, et ordine suo fiunt missae per octo

dies paschales, sicut et ubique fit per pascha usque ad octauas. Hic autem ipse ornatus est et ipsa compositio et per octo dies ; paschae, quae et per epiphania, tam in ecclesia maiore quam

ad Anastase aut ad Crucem uel ||in Eleona, sed et in Bethleem

nec non etiam in Lazariu uel ubique, quia dies paschales sunt. 2. Proceditur autem ipsa die dominica prima in ecclesia

p. 69

maiore, id est ad Martyrium, et secunda feria et tertia feria,

1o ubi ita tamen, ut semper missa facta de Martyrio ad Anastase ueniatur cum ymnis. Quarta feria autem in Eleona proceditur, quinta feria ad Anastase, sexta feria in Syon, sabbato ante

Cruce, dominica autem die, id est octauis, denuo in ecclesia

maiore, id est ad Martyrium. 3. Ipsis autem octo diebus 15 paschalibus cotidie post prandium episcopus cum omni clero et omnibus infantibus, id est qui baptidiati fuerint, et omni-

bus, qui aputactitae sunt, uiri ac feminae, nec non etiam et de

: plebe quanti uolunt, in Eleona ascendent. Dicuntur ymni, fiunt orationes tam in ecclesia, quae in Eleona est, in qua est

2o spelunca, in qua docebat Iesus discipulos, tam etiam in Imbomon, id est in eo loco, de quo Dominus ascendit in caelis.

4. Et posteaquam dicti fuerint psalmi et oratio facta fuerit, inde usque ad Anastase cum ymnis descenditur hora lucernae : hoc per totos octo dies fit. Sane dominica die per |pascha post 2; missa lucernarii, id est de Anastase, omnis populus episcopum cum ymnis in Syon ducet. 5. Vbi cum uentum fuerit, dicuntur ymni apti diei et loco, fit oratio et legitur ille locus de euangelio ubi eadem die Dominus in eodem loco, ubi ipsa ecclesia nunc in Syon est, clausis ostiis ingressus est discipulis, id est quando ;otunc unus ex discipulis ibi non erat, id est Thomas, qua reuersus est et dicentibus ei aliis apostolis quia Dominum

uidissent, ille dixit : « Non credo, misi widero. » Hoc lecto fit denuo oratio, benedicuntur cathecumini, item fideles, et

reuertuntur unusquisque ad domum suam sera, hora forsitan

,; noctis secunda. XXXIX, 32 Ioh. 20, 25.

XXXIX, 1 seto JA : sex voni. Chol., octo coni. Wistradd —— 14 eleona (noz eleon) AA — 19 supra in qua Gag litt. PE se uidisse affirmat quas litt. initiales uerbi Pezegsi-

natio esse putat, sed reuera signa quae uidit nibil aliud sunt quam impressiones quaedam 80 ibi Gaz; : ubi 74 litt. pag. praeced. aqua infectae

V 92

84

ITINERARIVM EGERIAE, XL, 1-XLIII, x XL. Item octauis paschae, id est die dominica, statim post

sexta omnis populus cum episcopo ad Eleona ascendit ; primum A

IO

^

in ecclesia, quae ibi est, aliquandiu sedetur ; dicuntur

ymni, dicuntur antiphonae aptae diei et loco, fiunt orationes similiter aptae diei et loco. Denuo inde cum ymnis itur in Imbomon susu, similiter et ibi ea aguntur, quae et illic. Et cum ceperit hora esse, iam omnis populus et omnes aputactite deducunt episcopum cum ymnis usque ad Anastase. Ea autem hora peruenitur ad Anastase, qua lucernarium fieri solet. 2. Fit ergo lucernarium tam ad Anastase quam ad Crucem, et inde omnis populus usque ad unum cum ymnis ducunt episcopum usque ad Syon. Vbi cum uentum fuerit, similiterdicuntur ymni apti loco et diei, legitur denuo et ille locus de euangelio ubi octauis paschae ingressus est Dominus ubi erant discipuli, et arguet Thomam quare incredulus fuisset. Et tunc omnis ipsa lectio perlegitur ; postmodum fit oratio ; benedictis cathecuminis quam fidelibus iuxta consuetudinem, reuertuntur unusquisque ad domum suam similiter ut die dominica paschae, hora noctis secunda. i] XLI. A pascha autem usque ad quinquagesima, id est pentecosten, hic penitus nemo ieiunat, nec ipsi aputactitae qui sunt. Nam |semper ipsos dies sicut toto anno ita ad Anastase V 95 de pullo primo usque ad mane consuetudinaria aguntur, ||si- p. 7o militer et ad sexta et ad lucernare. Dominicis autem diebus semper in Martyrio, id est in ecclesia maiore, proceditur iuxta consuetudinem et inde itur ad Anastase cum ymnis. Quarta feria autem et sexta feria, quoniam ipsis diebus penitus nemo

ieiunat, in Syon proceditur, sed mane ; fit missa ordine suo.

XLII. Die autem

quadragesimarum

post pascha,

id est

quinta feria, pridie omnes post sexta, id est quarta feria, in

vA

i

Bethleem uadunt propter uigilias celebrandas. Fiunt autem uigiliae in ecclesia in Bethleem, in qua ecclesia spelunca est

ubi natus est Dominus.

Alia die autem,

id est quinta feria

quadragesimarum, celebratur missa ordine suo, ita ut et presbyteri et episcopus predicent dicentes apte diei et loco ; et postmodum sera reuertuntur unusquisque in Ierusolima. XLIII. Quinquagesimarum autem die, id est dominica, qua die maximus labor est populo, aguntur omnia sic de pullo quidem primo iuxta consuetudinem : uigilatur in Anastase, ut legat episcopus locum illum euangelii, qui semper dominica die legitur, id est resurrectionem Domini ; et postmodum sic ea aguntur in Anastase, quae consuetudinaria sunt, DGIdgict. "ii 20, 26-30.

XL, * aputactite corr. ex actite JA 1? cathecuminis : Praezz. tam Gaz Geyer, 45d cf. Lófstedi XLII, 1:2utem Geyer : eadem .A, sed cf. cap. 43, 1, 1 XLIII, 3 uigilatur corr. ex uigiliarum 4

ITINERARIVM

EGERIAE, XLIII, 1-6

85

sicut toto anno. 2, Cum autem mane factum fuerit, procedit

omnis populus in ecclesia maiore, id est ad Martyrium, aguntur etiam omnia, quae consuetudinaria sunt agi; predicant 1o presbyteri, postmodum episcopus, aguntur omnia legitima, id est offertur iuxta consuetudinem, qua dominica die consueuit fieri; sed eadem

adceleratur missa in Martyrium,

ut

ante hora tertia fiat. Quemadmodum enim missa facta fuerit ad Martyrium, omnis populus usque ad unum cum ymnis 15 ducent episcopum in Syon, sed ut hora tertia plena in Syon

sint. 9. Vbi cum uentum fuerit, legitur ille locus de actus apostolorum, ubi | descendit spiritus, ut omnes linguae intel- V 94 legerent quae dicebantur ; postmodum fit ordine suo missa. Nam presbyteri de hoc ipsud, quod lectum est, quia ipse est 20 locus in Syon, alia modo ecclesia est, ubi quondam post passionem Domini collecta erat multitudo cum apostolis, qua hoc factum est, ut superius diximus, legunt ibi de actibus apostolorum. Postmodum fit ordine suo missa, offertur et ibi, et iam

ut dimittatur populus mittit uocem archidiaconus et dicet : 2; « Hodie statim post sexta omnes in Eleona parati simus in Inbomon. » 4, Reuertitur ergo omnis populus unusquisque in domum suam resumere se, et statim post prandium ascenditur mons Oliueti, id est in Eleona, unusquisque quomodo potest, ita ut nullus Christianus remaneat in ciuitate, qui non omnes ;o uadent. 5. Quemadmodum ergo subitum fuerit in monte Oliueti, id est in Eleona, primum itur in Imbomon, id est in eo

loco, unde ascendit Dominus in caelis, et ibi sedet episcopus et presbyteri, sed et omnis populus, leguntur ibi lectiones, dicuntur interposite ymni, dicuntur et antiphonae aptae diei 35 ipsi et loco ; orationes etiam, quae interponuntur,

|| semper

P. 7I

tales pronuntiationes habent, ut et diei et loco conueniunt. Legitur etiam et ille locus de euangelio ubi dicit de ascensu Domini ; legitur et denuo de actus apostolorum, ubi dicit de ascensu Domini in celis post resurrectionem. 6, Cum autem hoc 4o factum fuerit, benedicuntur cathecumini, sic fideles, et hora

iam nona descenditur inde et cum ymnis itur ad illam ecclesiam, quae et ipsa in Eleona est, id est in qua spelunca sedens docebat Dominus apostolos. Ibi autem cum uentum fuerit, iam est hora plus decima; fit |ibi lucernare, fit oratio, benedi43 cuntur cathecumini et sic fideles. Et iam inde descenditur cum SGIEIESEVICE Acto 2, X- 12: 9-11.

37 Marc. 16, 19; Luc. 24, 50-51.

— 38 Act. 1,

22 legunt 15 ut add. Geyer : om. A 12 adceleratur Gaz; : adceleratus 74 29 christianus 24 (sic) Gaz Cho 25 in (29) add. Chol : om. A Gaz: : legi A Fran? : christianorum Geyer Her Franc! 30 subitum coni. Gaz e£ probaz. rell. 34 interposite /4 33 sed et A (uz uid.) Franc? : sedet re/J. edd. edd. : subito A 42 quae et Gaz : qua et 44. (sic) Gam Frane? : interpositi Geyer Her Franc!

V 95

86

ITINERARIVM EGERIAE, XLIII, 6-XLIV, 3

ymnis, omnis populus usque ad unum toti cum episcopo ymnos dicentes uel antiphonas aptas diei ipsi ; sic uenitur lente et lente usque ad Martyrium. ?. Cum autem peruenitur ad portam ciuitatis, iam nox est et occurrent candele ecclesiasticae

;o uel ducente propter populo. De porta autem, quoniam satis est usque ad ecclesia maiore, id est ad Martirium, porro hora

noctis forsitan secunda peruenitur, quia lente et lente itur totum pro populo, ne fatigentur pedibus. Et apertis baluis maioribus, quae sunt de quintana parte, omnis populus intrat ;; in Martyrium cum ymnis et episcopo. Ingressi autem in ecclesia, dicuntur ymni, fit oratio, benedicuntur cathecumini

et sic fideles ; et inde denuo cum ymnis itur ad Anastase. 8. Similiter ad Anastase cum uentum fuerit, dicuntur ymni seu antiphone, fit oratio, benedicuntur cathecumini,

sic fideles ;

6o similiter fit et ad Crucem. Et denuo inde omnis populus christianus usque ad unum cum ymnis ducunt episcopum usque ad Syon. 9. Vbi cum uentum fuerit, leguntur lectiones aptae, dicuntur psalmi uel antiphone, fit oratio, benedicuntur cathecumini

et sic fideles, et fit missa.

Missa autem

facta

6; accedunt omnes ad manum episcopi et sic reuertuntur unusquisque ad domum suam hora noctis forsitan media. Ac sic ergo maximus labor in ea die suffertur, quoniam de pullo primo uigilatum est ad Anastase et inde per tota die nunquam cessatum est; et sic omnia quae celebrantur protrahuntur, 7o ut nocte media post missa, quae facta fuerit in Sion, omnes ad domos suas reuertantur. XLIV. Iam autem de alia die quinquagesimarum omnes ieiunant iuxta consuetudinem sicut toto anno, qui prout potest, excepta die sabbati et dominica, qua nunquam ieiunatur in hisdem locis. Etiam postmodum ceteris diebus ;ita singula aguntur | ut toto anno, id est semper, de pullo primo ad Anastase uigiletur. 2, Nam si dominica dies est, primum leget de pullo primo episcopus euangelium iuxta consuetudinem

intro Anastase

locum resurrectionis

V 96

Domini,

qui semper dominica die legitur, et postmodum ymni seu io antiphone usque ad lucem dicuntur in Anastase. Si autem dominica dies non est, tantum quod ymni uel antiphone similiter de pullo primo usque ad lucem dicuntur in Anastase. 9. Aputactitae omnes uadent, de plebe autem qui quomodo

possunt uadent, clerici autem ||cotidie uicibus uadent de pullo

1; primo ; episcopus autem albescente uadet semper, ut missa fiat matutina,

cum

omnibus

clericis, excepta dominica

die,

quia necesse est illum de pullo primo ire, ut euangelium legat

60 fit et Geyer : fiet JA, ifem cap. 27, 2, 15 XLIV, 5 id est semper JA Gaz Frane? : id est ut sempet Geyer Her Fran 9 postmodum (465 -du) JA 14 5os? uadent (29) add. clerici autem 24, sed sfazizz del.

p.

72

ITINERARIVM EGERIAE, XLIV, 3-XLVI,2

87

in Anastase. Denuo ad horam sextam aguntur, quae consuetudinaria sunt, in Anastase, similiter et ad nona, similiter

20 et ad lucernare iuxta consuetudinem, quam consueuit toto anno fieri. Quarta autem et sexta feria semper nona in Syon fit iuxta consuetudinem. : XLV. Et illud etiam scribere debui, quemadmodum docentur hi qui baptidiantur per pascha. Nam qui dat nomen suum, ante diem quadragesimarum dat et omnium nomina annotat presbyter, hoc est ante illas octo septimanas, quibus ; dixi hic attendi quadragesimas. 2, Cum autem annotauerit omnium nomina presbyter, postmodum alia die de quadragesimis, id est qua inchoantur octo ebdomadae, ponitur episcopo cathedra

media ecclesia maiore, id est ad Martyrium, sedent

hinc et inde presbyteri in cathedris et stant clerici omnes. Et 1o Sic adducuntur unus et unus conpetens; si uiri sunt, cum patribus suis ueniunt, si autem feminae, cum matribus suis.

3. Et sic singulariter interrogat episcopus uicinos eius, qui

intrauit, dicens : « Si bonae uitae est hic, si parentibus deferet,

si ebriacus |non est aut uanus ? » Et singula uitia, quae sunt V'97 1; tamen grauiora in homine, requiret. 4, Et si probauerit sine reprehensione esse de his omnibus, quibus requisiuit presentibus testibus, annotat ipse manu sua nomen illius. Si autem in aliquo accusatur, iubet illum foras exire dicens : « Emendet se et, cum emendauerit se, tunc accedet ad lauacrum. » Sic de

2o uiris, sic de mulieribus requirens dicit. Si quis autem peregrinus est, nisi testimonia habuerit, qui eum nouerint, non tam

facile accedet ad baptismum.

XLVI. Hoc autem, dominae sorores, ne extimaretis sine ratione fieri, scribere debui. Consuetudo est enim hic talis,

ut qui accedunt ad baptismum per ipsos dies quadraginta, quibus ieiunatur, primum mature a clericis exorcizentur, mox ; missa facta fuerit de Anastase matutina. Et statim ponitur cathedra episcopo ad Martyrium in ecclesia maiore, et sedent omnes in giro prope episcopo, qui baptidiandi sunt, tam uiri quam mulieres, stant etiam loco patres uel matres, nec non

etiam qui uolunt audire de plebe omnes intrant et sedent, sed ro fideles. 2, Cathecuminus autem ibi non intrat tunc qua episcopus docet illos legem, id est sic : inchoans a Genese per illos dies quadraginta percurret omnes Scripturas, primum exponens carnaliter et sic illud soluens spiritualiter. Nec non etiam et de resurrectione, similiter et de fide omnia docentur per 20 quam 4A Gazz Her Frane : qua Geyer Cbol B quadtagesimas Geyer : XLV, 4 octo septimanas corr. ex septimanas octo 44 15 et Her Franc: ut AA Gam, at WOól/fffin Pom Geyer quadragesima 24 (s) 19 tun 24 lauacrum corr. ex lauacra JÁ $ stant etiam loco corr. ex stant loco etiam XLVI, 2 consuetuetudo 24 (szc) 13 soluens corr. ex soluet 74 loco (sc) 4A

88 15

ITINERARIVM EGERIAE, XLVI, 2-XLVII, 1

illos dies ; hoc autem cathecisis appellatur. 9. Et iam quando completae fuerint septimanae quinque, a quo docentur, tunc accipient simbolum ; cuius simboli rationem similiter, sicut

omnium Scripturarum ratione, exponet eis singulorum sermo-

num, primum ||carnaliter et sic spiritualiter, ita et simbolum 2o

2 vA

exponet. Ac sic est ut in hisdem locis omnes fideles sequan|tur Scripturas, quando leguntur in ecclesia, quia omnes docentur per illos dies quadraginta, id est ab hora prima usque ad horam tertiam, quoniam per tres horas fit cathecisin. 4. Deus

P. 73 V 98

autem scit, dominae sorores, quoniam maiores uoces sunt fidelium, qui ad audiendum intrant in cathecisen, ad ea quae

dicuntur uel exponuntur per episcopum, quam quando sedet et predicat in ecclesia ad singula, quae taliter exponuntur. Missa autem facta cathecisis, hora iam tertia statim inde cum

30

ymnis ducitur episcopus ad Anastase et fit missa ad tertia; ac sic tribus horis docentur ad die per septimanas septem. Octaua enim septimana quadragesimarum, id est quae appellatur septimana maior, iam non uacat eos doceri, ut im-

55

pleantur ea, quae superius dicta sunt. 5, Cum autem iam transierint septem septimanae, superat illa una septimana paschalis, quam hic appellant septimana maior, iam tunc uenit episcopus mane in ecclesia maiore ad Martyrium. Retro in absida post altarium ponitur cathedra episcopo, et ibi unus et unus uadet, uiri cum patre suo aut mulier cum matre sua,

ENO

et reddet simbolum episcopo. 6. Reddito autem simbolo episcopo, alloquitur omnes episcopus et dicet : « Per istas septem septimanas legem omnem edocti estis Scripturarum nec non etiam de fide audistis ; audistis etiam et de resur-

45

50

rectione carnis, sed et simboli omnem rationem, ut potuistis tamen adhuc cathecumini audire : uerum autem quae sunt misterii altioris, id est ipsius baptismi, quia adhuc cathecumini, audire non potestis. Et ne extimetis aliquid sine ratione fieri, cum in nomine Dei baptidiati fueritis, per octo dies paschales post missa facta de ecclesia in Anastase audietis : quia adhuc cathecumini estis, misteria Dei secretiora dici uobis non possunt. »

XLVII. | Post autem uenerint dies paschae, per illos octo V 99 dies, id est à pascha usque ad octauas, quemadmodum missa facta fuerit de aecclesia, et itur cum ymnis ad Anastase, mox fit oratio, benedicuntur fideles et stat episcopus incumbens in 18 ratione JHitf. euan.) 38 uiri 44 vl 43

74 Gazz Franc? : rationem Geyer Her Frage! 23 cathecisin 74 (z£ uid., Geyer Her Frane : cathecisis Gazz Cho] 38 dicta add. Geyer : oz. A : uit corr. Geyer 39 reddito Gaz: : reddit A (zc) 40 istas (705 istos) simboli Geyer ; singuli 74 44 uerum autem C/o/ Franc, cf. cap. 8, 5,

32 ; uerbum autem JA, uerba autem Gaz? Geyer Her, uerbum aut Gaza

adhuc Gaz!, relJ. edd. : qui adhuc A Gam? (item lin. 48) XLVII, 4 imcumbens /A

45 quia

ITINERARIVM EGERIAE, XLVII, 1-XLIX,ri

89

$ cancello interiore, qui est in spelunca Anastasis, et exponet

omnia, quae aguntur in baptismo. 2, Illa enim hora cathecuminus nullus accedet ad Anastase ; tantum neofiti et fideles,

qui uolunt audire misteria, in Anastase intrant. Clauduntur autem ostia, ne qui cathecuminus se dirigat. Disputante autem 1o episcopo singula et narrante, tante uoces sunt collaudantium, ut porro foras ecclesia audiantur uoces eorum. Vere enim ita misteria omnia absoluet, ut nullus non possit commoueri ad ea quae audit sic exponi. 3. Et quoniam in ea prouincia pars populi et grece et siriste nouit, pars etiam alia per se grece, 1; aliqua etiam pars tantum siriste, itaque quoniam episcopus, licet siriste nouerit, tamen semper grece loquitur et nunquam siriste : itaque ergo stat semper presbyter, qui, episcopo grece dicente, siriste interpretatur, ut omnes audiant, ||quae expo-

P. 74

nuntur. 4. Lectiones etiam, quecumque in ecclesia leguntur, 20 quia necesse est grece legi, semper stat, qui siriste interpretatur propter populum, ut semper discant. Sane quicumque hic latini sunt, id est qui nec siriste nec grece nouerunt, ne contristentur, et ipsis exponitur eis, quia sunt alii fratres et sorores grecolatini, qui latine exponunt eis. 5. Illud autem 25 hic ante omnia ualde gratum fit et ualde admirabile, ut semper

tam ymni quam antiphonae et lectiones nec non etiam et orationes, quas dicet episcopus, tales pronuntiationes habeant, ut et diei, qui celebratur, et loco, in quo agitur, aptae et conuenientes sint semper.

XLVIII. |Item dies enceniarum appellantur quando sancta ecclesia, quae in Golgotha est, quam Martyrium uocant, consecrata est Deo ; sed et sancta ecclesia, quae est ad Anastase,

id est in eo loco ubi Dominus resurrexit post passionem, ea ; die et ipsa consecrata est Deo. Harum ergo ecclesiarum sanctarum encenia cum summo honore celebrantur, quoniam crux Domini inuenta est ipsa die. 2, Et ideo propter hoc ita ordinatum est, ut quando primum sanctae ecclesiae suprascriptae consecrabantur, ea dies esset qua crux Domini fuerat inuenta, ro ut simul omni laetitia eadem die celebrarentur. Et hoc per Scripturas sanctas inuenitur, quod ea dies sit enceniarum

qua et sanctus Salomon consummata domo Dei, quam edificauerat, steterit ante altarium Dei et orauerit, sicut scriptum

est in libris Paralipomenon. XLIX. Hi ergo dies enceniarum cum uenerint, octo diebus XLVIII, 11 cf. II Paralip. 7, 8.

12 absoluet Geyer : absoluent 74 17 stat corr. ex statim 74 A

14 grece Gaz : gteci 13 prouncia (5iz) A 18 uerba ut omnes audiant izi/io pag. seq. (7 4) re-

24 grecolatini Jegiur in A petuntur in A sint (zoz sunt) JA (s

25 admirabile Jegizur in 7A

I. G. CLXXV

29

V 100

ITINERARIVM EGERIAE, XLIX, r

90

attenduntur. Nam ante plurimos dies incipiunt se undique colligere turbae, non solum monachorum uel aputactitum de diuersis prouinciis, id est tam de Mesopotamia uel Syria uel de ; Egypto aut Thebaida, ubi plurimi monazontes sunt, sed et de diuersis omnibus locis uel prouinciis ; nullus est enim, qui non se eadem die in Ierusolima tendat ad tantam laetitiam et tam honorabiles dies; seculares autem tam uiri quam feminae fideli animo propter diem sanctum similiter se de omnibus 1o prouinciis isdem diebus Ierusolima colligunt. 2, Episcopi autem, quando parui fuerint, hisdem diebus lerusolima plus quadraginta aut quinquaginta sunt; et cum illis ueniunt multi clerici sui. Et quid plura ? Putat se maximum peccatum incurrisse, qui in hisdem diebus tante sollennitati inter non 15 fuerit, si tamen nulla necessitas contraria fuerit, que hominem a bono |proposito retinet. 3. His ergo diebus enceniarum ipse ornatus omnium ecclesiarum est, qui et per pascha uel per epiphania, et ita per singulos dies diuersis locis sanctis proceditur ut per pascha uel epiphania. Nam prima et secunda die 20 in ecclesia maiore, quae appellatur Martyrium, proceditur. Item tertia die in Eleona, id est in ecclesia, quae est in ipso monte, a quo ascendit Dominus in caelis post passionem, intra qua ecclesia est spelunca illa, in qua docebat Dominus apostolos in monte Oliueti. Quarta autem die. ......... eere LX

OO

DHOO

SOOO

I

OD

DOO

DUCI ECDULOOHEDIODBOHODCCOOOOIOOOO

.

XLIX, 2 tutbae CZo/ : ubi ;4 aputactitum Geyer : actito 74 9 se de Geyer Her Franc : sed et JA, sed et de Gazz (qui se add. ante colligunt) 16 proposito Gaz : pteposito 74 24 uerba quarta autem die quibus fol. seq., bodie deperditum, incipiebat, ad calcem folii add. sunt.

V ror

APPENDIX AD ITINERARIVM EGERIAE

CVRA

ET STVDIO

R. WEBER

MONITVM I. EXCERPTA

MATRITENSIA.

M Cod. Mattitensis, Bibl. Nac. Tolet. 14, 24, saec. IX, fol. 8-9. Editio : D. De Bruyne, Nouveaux fragments de l'Itinerarium Eucberiae, in Revue Bénédictine,

X XVI, 1909, p. 482-485.

II. PETRI DiAcoNI

LIBER DE

LOCIS SANCTIS.

(G Cod. Casinensis 361, saec. XII, p. 67-80. Geyer Editio P. Geyer, 1898, cuius pag. siglo V in marg. citantur. Liber de locis sanctis exstat in codice Casinensi 361, paginis 67-80, ab ipso Petro exaratis, et in codice Neapolitano Regio D 22 bis, e praecedenti codice saec. XV? exsctipto. Paginae 67-68 Casinensis codicis, quae prologum ad Guibaldum abbatem continent, anno 1137, reliquae uero multo iam ptius scriptae sunt. Textus hodie in fine mutilus est, cum in Casinensi codice unum uel plura folia post p. 8o excidetint. Libti fons praecipuus est Bedae opusculum De /ocis sanctis, quod Petrus ea ratione exscripsit ut, post singula fere Bedae capita, ea quae aliunde inuenit addiderit. De ceteris fontibus nil certi constat, sed uix dubium est

quin in ultima sui libri parte Casinensis noster Egeriae Itinerarium ante oculos habuerit. Petri igitur testimonium adducitur tum in apparatu critico ad Bedam, tum in appatatu testium ad Egeriam. Quae uero in Petri libello neutri eorum ftespondent, ea in pfaesenti appendice exhibemus, quippe quae fortasse e patte hodie deperdita Itinerarii Egeriae, partim saltem, emanant. Editio nostra ad fidem imaginum codicis Casinensis a D. Georgio S m monacho Abbatiae Sancti Hieronymi in Vrbe, lucis ope depictarum acta est.

EDITIONES

E. ManrENE et U. DunawD, V'eferum scriptorum et monumentorum ... amplissima collectio, t. VI, Parisiis 1729, col. 789-791, ubi Prologus tantum praebetur. D. Tosri, SZoria della Badia di Montecassino, t. II, p. 121-129, Neapoli 1842

(unde textum deptompsit I.-P. Migne in PL t. CLXXIII, col. 11151134, Patisiis, 1854.) : (comes Rramr), Pezri Casinensis dyaconi liber de locis sanctis seu deseriptio terrae e£ totius ferrae itinerarium, Neapoli, 1870.

I. F. GauunniNI, in Appendice ad editionem principem Itinerarii Egeriae, Romae 1887, p. rri1i-143 (uide supra bibliographiam ad Egetiam, 82:5) I. PourALOWSKY, item (cum translatione tossica) in Appendice ad editionem Egetiae, Petroburgi 1887 (uide supta p. 31). P. Gzven, lfmera Hierosolygziana saeculi IIII-VIIII (— C.S.E.L. vol. XXXVIIII) Vindobonae 1898, p. 105-121, ubi loci e Beda excerpti omittuntur et in apparatu cod. C saepius male citatut. Dx CasrNENSI CODICE

P. MevvaERT, The autosrabbs of Peter the Deacon, in Bulletin of the John Rylands Library, XXXVIII, I, Sept. 1955, p. 114-138 (cf. inprimis poro

n3».

I EXCERPTA

MATRITENSIA

(De Bruyne, l. 1-5) tanta inter se cumcordia uibunt sicut ueri monaci, nihil similantes Amalacites, nam sic exacrant nomina

Amalacitarum, ut pro iuramentum meum iaceat inter Amalacites.

dicant : Sic non corpus

Reliqua require supra b. 40-64 in apparatu, testium ad. Egeriae Itinerari Capp. III, 2 30$ 67; IV, 7; X, 8e 9; XII, 7;

XIII, 2e

4; XVI, 1,

3e 4; XX, 1, 5, 12e

4.

II PETRI DIACONI LIBER DE LOCIS SANCTIS

A

A. Incipit prologus Petri diaconi Casinenis ad Guibaldum ue Casinensem et Stabulensem abbatem in libro de locis sanctis. Domino suo ac patri in Christo uenerabili Guibaldo, Dei gratia sacri Casini montis abbati, Petrus Casinensis diaconus debite obedientie famulatum. 1. Quanto cupidinis igne, pater in Christo uenerande, exarserim ac quali quantoue desiderio, ut uos omnipotens Deus "de aduersis eriperet, exobtauerim, ipsum Deum inuoco testem, quem mentis abdita, quem conscientie occulta non

1o fallunt, qui et de ipsis animi motibus generis arbiter creditur futurus humani. Sed quia iusta Prophete elogium 2» manu hominum

non

est uia eius, nec

ab homine,

sed a Domino

gressus hominis diriguntur, nostris id facinoribus exigentibus non est factum, quod humana auiditas concupiuit, sed 15 que Deus arbiter meritis humanis competere iudicauit ; nam cum omnium prauorum crassante impietate ecclesie Dei status cotidie labefactari cernatur et fere, ut ita dicam, nullus

aduersus eos insurgit pro domo Israhel partim amore, partim timore secularium potestatum : idcirco auguste memorie 2o dominus noster imperator Lotharius uestram beatitudinem in Casinensi cenobio abbatem instituit; ut ea, que ad correctionem malorum et salutem bonorum attinent, sollicite ac

2

A

diligenter pertractares et effrenatos refrenares ac superbos humiliares, quatenus recuperata iustitia et restaurata religione cetus ecclesiasticus sibi iuste ac misericorditer seruire ac pro Romani imperii statu Dei omnipotentis clementiam exorare queat. 2, Vnde non immerito ab omnibus probis ac

sapientibus |diligeris ac ueneraris. Nam quis tanti uiri fami- V ro6 liaritatem spernat, affabilitatem contempnat, industriam fu;o giat ? Nam ut omittam cetera maxima et egregia uestri ingeA, 11 cf. Hierem. 10, 23. A, 12 ab omine C

12 Ps. 26, 25 sec. psalt. rom.

94 APPENDIX AD ITINERARIVM EGERIAE, II, A-C nii monimenta insignia, cunctos praecellentis Romani imperii sapientes Tulliana eloquentia superas et antecessorum uestrorum largam munificentiam omnibus horis momentisque praecellis. 3. Tantis, inquam, et talibus uos cernens sertis redimi3; tum et laureis decoratum itinerarium de locis sanctis a nobis utcunque exaratum et ex omnibus, ut ita dicam, libris colle-

ctum uestre paternitati destinare curaui poscens id a uestra eminentia roborari; in quo rogo non dictantis ignauiam, sed materiam adtendatis utillimam, nec noui uos et incogniti 4o actenus aliquid in hoc itinerario ediscituros, sed ea que iam uiua uoce illis referentibus, qui ad sepulchrum Domini perrexerunt, edidicistis, uel ea, que per uolumina diuersa librorum legistis, nos hic noueritis collegisse. 4. Que autem indeclinabilia et immania impedimenta a perfidis et scelestis utroque 4; genu claudicantibus nobis obstiterint, non iam Deum, uerum uos ipsos conscios, uos ipsos fideles inde clamauerim testes. Ceterum ad tantillum spatii, quod e largitate diuine indulgentie relictum est, istud opusculum celesti munificentia edidi, confidens nichilominus de Deo de nostris emulis quando5o que nobis uictoriam collaturum. Sicut enim nunquam fit opus solidum

uel decorum,

si artifex omnis, prout ratio poscit,

non aptet, sic omnis scriptor manans multimoda uerbositate nullam habebit ualentiam edendi scripturam dulcedine refertam, prout Oratius strenuissimus orator in scriptis suis reli55 quid dicens : Omne tulit punctum, qui miscuit utile dulci, Si postquam scribere conetur, materiam non rimetur. lam uero Christo auspice huius proemii iste sit finis. Explicit prologus. Incipit liber de locis sanctis. B. Bedae de locis sanctis capp. I et II usque ad uerba : Perpaucae illic cisternae sunt. C. 1. |Sepulcrum uero Domini, de quo supra retulimus, est V 107 fabri|catum in medio templi, templum uero in media ciuitate P: 69 contra aquilonem non longe a porta Dauit. Post resurrectionem autem est hortus, in qua sancta Maria cum Domino locu-

; ta est. Foris ecclesiam retro est medietas orbis, de quo loco dicit Dauid: Oferatus es salutem in medio terre. Alius etiam propheta dicit : Hec dicit Dominus : Ista est Ierusalem, in medio gentiwm bosui eam. 2. In Golgotha autem est pars ligni salutipherae crucis, 56 Horat., zArs Poe. 543. C36 P5:73312:

39 incognita C

V. Ezecho5255:

53/54 refertam Geyer ; fertam C C, 8 de Geyer ; om. C

APPENDIX AD ITINERARIVM EGERIAE, IT, C-E 95 1o jn qua confixus est Dominus, et titulum, quod est repositum in

locello argenteo. Est illic et cornu, unde ungebantur reges, et anulum Salomonis. Non longe autem a medietate mundi est carcer; ibi uero est alligatio, ibi prope et flagellatio ibique prope spinis coronatio, ibi prope est dispoliatio et uestimenti I

A

diuisio. In Caluaria autem, ubi crucifixus est Dominus,

est

mons scissus, et in ipso monte Caluarie ascenditur per gradus decem et septem, et ibi pendent lampades nouem cum singulis nappis argenteis. Subtus uero est Golgotha, ubi cecidit sanguis Christi super petram scissam. 2o 3. Subtus autem monte Caluarie contra Orientem est templum Domini ex alia parte ciuitatis, quem Salomon edificauit. Quattuor portas habet : prima ab oriente, secunda ab occidente, tertia a meridie, quarta ab aquilone, que habent significationem quattuor partium mundi, de foris uero octo angulos 25 habet, per unumquodque angulum duodecim passus uoluitur. In medium templi est mons magnus circumdatus parietibus, in quo tabernaculum,

illuc et arca testamenti

fuit, quae a

Vespasiano imperatore destructo templo Rome delata est. A latere uero sinistro tabernaculi super saxum posuit Dominus | 3o Iesus Christus pedem suum, quando eum Symeon accepit in v ro8 ulnis, et ita remansit pes scultus ibidem, ac si in cera positus esset. Ab alio uero latere saxi est tabernaculus apertus, in quo per gradus uiginti duo descendunt. Ibi Dominus orabat, ibi et Zacharias

sacrificabat.

Extra templum

locus est, ubi

3 Zacharias filius Barachie interfectus est. Super saxum in medio templi pendet candela aurea, in qua est sanguis Christi, qui per petram scissam descendit. 4. Contra meridiem autem non longe templum Salomonis, in quo abitauit, constructum est, in quo sunt porte uiginti quinque ; intus habet columnas 4o tercentas sexaginta duo, et subtus non longe cunabula Christi et balneum eius, et lectum sancte Dei genitricis. Subtus templum Domini ab oriente est porta speciosa, unde Dominus intrauit sedens super pullum asine. Ibi et Petrus claudum sanauit. Contra aquilonem est ecclesia sanctae Anne, ubi tri4 ^ bus annis beata Maria nutrita fuit. Prope uero est probatica piscina, quae quinque porticus habet. ^

D. finis Bedae cap. II. E. In ecclesia uero, quae dicitur sancta Syon, est thronus

Iacobi fratris Domini, qui iuxta templum sepultus est ; in eo

autem loco fundata est, ubi cenantibus apostolis post passio-

A

nem ostiis clausis abparuit Dominus. Prope uero illic est porta, de qua angelus ||Petrum eduxit. De templo uero, quem p. 7e Salomon

edificauit, due tantum

pinne permanent,

quarum

una, que altior ualde est, ipsa est, in qua Dominus temptatus 23 habent Geyer ; habet C — 38 templum C, forzasse pro palatium

96 APPENDIX AD ITINERARIVM EGERIAE, II, E-L est a diabolo, reliqua autem destructa sunt. In area uero Orne Iebusei templum constructum fuit. Prope autem por1o tam effusus est sanguis Zacharie, filii Barachie.

F. Bedae capp. III et IV usque ad uerba : Habebat autem longitudinis octo pedes. G. |Sudarium uero, cum quo Christus faciem suam extersit,

V 109

que ab aliis Veronyca dicitur, tempore Tyberii Cesaris Rome delatum est. Arundo uero cum qua caput eius percussum est, et sandalia eius et lora cum quibus ligatus est, et circumcisio 5 eius et sanguis eius in basilica Constantiniana Rome uenerabiliter honorantur. H. Bedae capp. IV (usque ad finem), V et VI.

I. ||Trans torrentem Cedron est spelunca et super eam ecclesia in eo loco, ubi quinta feria post cenam Saluatorem Iudei comprehenderunt, qui locus est in capite uallis Iosaphat. In eadem uero ualle stetit palma unde pueri ramos tulerunt, ; quando clamauerunt Hosanna. Item in monte Oliueti est spe-

P. 71

lunca, et in ea altarium, bene lucida, in qua solebat Domi-

nus docere discipulos suos, supra quam speluncam est sancta ecclesia grandis et non longe est martirium sancti Stephani. Inde non longe est locus, ubi orauit Dominus, quando factus 1o est sudor eius sicut gutte sanguinis. In itinere autem Bethaniae uicus est, de quo adducta est asina.

K. Bedae cap. VII. L. 1. Piscina uero, ubi exprobrauit Rabsaces, iusta Beth-

leem est. Iusta ostium autem spelunce puteus est, unde aquam concupiuit Dauit. In ualle etiam, que in Bethleem est ;sunt memorie regum Iuda. Non longe autem inde est ecclesia, que appellatur Ad Pastores, ubi nunc est uiridarium grande, clausum parietibus diligenter per girum et ibi est | speIunca lucidissima abens altarium in eo loco, ubi pastoribus, cum uigilias aberent, apparens angelus annuntiauit eis Christi 1o natiuitatem.

| 2. In Anatho autem est turris, in qua lamentauit Ieremias propheta, distat autem ab Ierusalem miliario quarto. Miliario uero ab Ierusalem duodecimo est sepulchrum sancti Amos prophete, qui locus abpellatur Thecue. In quo itinere contra mons est, quam excauauit Erodes et fecit sibi pala1; tium super heremum contra mare Mortuum. In Thamnadsare G, 6 honotantür Geyer ; honoratur C I, 6 lucida (sci. spelunca) Geyer, ef. infra L. 7, N. 5, T. 1-2 e? V. 43-44 ; lucidum C

9 orabit C pr. zz., corr. ipsa otauit 11 quo adducta Geyer ; quadducta C L, 5/6 grandem C 15 thamnadsare C (d ex t)

V 110

Du72

APPENDIX AD ITINERARIVM EGERIAE, II, L-P 97 est sepulchrum sancti Iesu filii Naue; ibi sunt et gladii petrini, unde circumcisi sunt filii Israel secundo ; ecclesia uero ibi constructa est, distat autem ab Ierusalem miliariis uiginti. In alio autem monte ad miliarium secundum est ecclesia, ubi

requiescunt corpora sanctorum Eleazari et Finees. Miliario uero nono ab Ierusalem in loco, qui dicitur Cariathiarim, ubi

20

fuit arca Domini, ecclesia illuc constructa est.

M. Bedae cap. VIII. N. 1. In uicesimo autem quarto miliario ab Ierusalem iuxta Hebron est fons, in quo baptizauit Philippus apostolus et euangelista eunuchum Candacis regine. In loco uero, qui appellatur Terebinthus, ubi apparuerunt tres angeli Abrae, est puteus Abrae optimus et spelunce due lucidissime ubi abitauit ; nam et altarium ibi positum est et ante se ecclesiam abet. Non longe autem inde mons est, usque quo deduxit Abraam angelos euntes in Sodomis. 2. Intus uero in Ebron domus

A

consistit Dauit, unde adhuc aliqua pars stat ; nam cubiculum,

ubi mansit, usque odie ibi ad orationem curritur. Non longe autem ab Ebron ad passus trecentos in loco, qui dicitur

1o

Abramiri, est domus Iacobi, ubi ecclesia sine tecto constructa

I

A

est. Inde uero ad passus quinquaginta est sepulchrum sancti 'Chaleph. Item Abramiri uinea est, in qua | est spelunca, ubi requiescunt corpora undecim filiorum Iacob; ossa autem Ioseph separatim sepulta in sua ecclesia sunt. Non longe uero ab Ebron est sepulchrum Abner filii Ner.

O. Bedae capp. IX, X, XI, XII, XIII. P. 1. ||Qui autem ad Iordanem ire ab Ierusalem desiderat, "per montem Oliveti descendit. A monte Oliueti Christus ascendit ad celum et ibi fecit Pater noster. Mons autem Syon a meridie est ; ibi obiit sancta Maria et ibi Dominus cenauit

Ex]

io

cum discipulis suis et ibi misit Spiritum sanctum super discipulos. In ecclesia uero, que est in Bethleem, est mensa in qua comedit sancta Maria cum tribus regibus Christum Dei filium requirentibus. Columne sunt intus ipsam ecclesiam sexaginta quadtuor ; ibi requiescunt pueri pro Christo ab Erode interfecti. 2. Fundamenta uero murorum urbis Iericho, quos subuertit Iesus filius Naue adhuc ex parte parent. Arbor uero sycomori, in qua ascendit Zacheus, stat iusta domum

Raab. Non

longe autem ab Iericho est locus, unde Elias raptus est in ce-

15

lum. Trans Iordanem uero sunt montes excelsi ualde, inter

quos est altior unus, qui uocatur Nabau, in quo ascendit Moyses, quando uidit terram repromissionis, et mortuus est. Gabaon non longe est ab Ierusalem, quam expugnauit Iesus. N, 10 non Geyer ; oz. C

V r1

98 APPENDIX AD ITINERARIVM EGERIAE, II, P-V Emmaus autem, ubi Dominus cum discipulis suis post resur20 rectionem comedit, sexaginta stadiis ab Ierusolimis distat. In turre autem

Cades domus

usque odie parent.

fuit Iacob, cuius

fundamenta

|!

|| 3. In Galilea autem est uilla Some, de qua fuit Abisac

Sunamitis et mulier, in cuius domo mansit Elyseus, que do2; mus usque odie permanet. A monte uero Hermon, qui excelsus ualde est, omnis Galilea uidetur, in quibus nichil pulchrius est ; nam cum sit planities grandis, aliud nichil est nisi uinee et oliueta. Ibi autem ager est, in quo Dominus cum discipulis suis | 3o comedit ; ibi lapis est, in quo cubitum fixit Dominus, qui usque hodie uidetur. Non longe uero ab eodem monte fons est, quem Saluator benedixit, qui fons ad omnes infirmitates ualet. 4. In uilla uero Naym in domum uidue, cuius filius resuscitatus est, nunc ecclesia est ; sepultura autem, in qua ponere 55 eum uolebant, usque hodie est.

IVIETI2

In Nazara uero est ortus, ubi Dominus fuit, postquam reuer-

sus est de Egypto.

O. Bedae cap. XIV. R. Duo autem miliaria ecclesia ista distat ab eadem uilla,

que olim dicta est Sychem. A longe uero ab eadem ecclesia passus quingentos est ecclesia, in qua requiescit sanctus Ioseph. S. Bedae cap. XV. T. Spelunca uero in qua habitauit, magna est et lucidissima, ubi est positum altarium, et ibi intra ipsam speluncam est locus, unde aquam tollebat. In eadem autem ciuitate, ubi fuit synagoga, nunc est ecclesia, ubi Dominus legit » librum Esaye. Foris autem castellum fons est, unde aquam sancta sumebat Maria.

U. Bedae cap. XVI. V. 1. Valde autem est excelsior et altior quam Hermon ; nam et Galilea omnis et mare Tyberiadis inde apparet ; contra se uero positi sunt montes utrique. In Endor est domus pythonisse, ad quam fuit Saul nocte, ; de qua domo adhuc fundamenta parent. 2, In Tyberyadis in eo loco nunc ecclesia est, in qua domus fuit apostolorum Iacobi et Iohannis. Ibi etiam iusta mare Tyberiadis est, || super P- 76 quem Dominus pedibus ambulauit. In Capharnaum autem ex domo |apostolorum principis ecclesia facta est, qui parietes V 115 1o usque hodie ita stant, sicut fuerunt. Ibi paraliticum Dominus V, 4 saul Goyer ; faul C

APPENDIX

AD ITINERARIVM

EGERIAE, II, V 99

curauit. Illuc est et synagoga, in qua Dominus demoniacum curauit, ad quam per gradus multos ascenditur ; que sinagoga ex lapidibus quadratis est facta. Non longe autem inde cernuntur gradus lapidei, super quos Dominus stetit. 98. Ibidem uero super mare est campus erbosus, habens 15 fenum satis et arbores palmarum multas et iusta eas septem fontes, qui singuli infinitam aquam emittunt, in quo campo Dominus de quinque panibus et duobus piscibus populum saciauit. Sane lapis, super quem Dominus panem posuit, nunc 20 est factum altarium, de quo lapide frustra tollunt uenientes pro salute sibi et prodest omnibus. Iusta cuius ecclesie parietes uia publica transit, ubi Matheus apostolus theloneum habuit. Inde in montem qui iusta est, est spelunca, in qua ascendens beatitudines dixit Saluator. 4, Non longe autem inde est 2; synagoga, quam Saluator maledixit ; nam cum transiret Sal-

uator et illam Iudei fabricarent, interrogauit eos dicens : **Quid facitis ?" et illi : '*Nichil". Et Dominus: ''Ergo si nichil est, quod facitis, nichil erit semper". Quod usque hodie ita permanet. Postmodum enim, quotiens uoluerunt illam Iudei 3o fabricare, quicquid per diem faciebant, per noctem diruebatur et mane semper in ea mensura inueniebatur fabrica eius, in qua fuerat tunc, quando maledicta est. 5. Inde autem non

longe sunt montes Gelboe, ubi est et uicus Gebus, ubi mortui sunt Saul et Ionathas. In Iezrael autem uinea, que fuit Na3; both nunc puteus tantum est ; ibi et fundamenta turris usque odie apparent. Sepulchrum uero Iezabel usque hodie ab omnibus lapidatur. Non longe autem a ciuitate est mons, in quo sedit Elias propheta, quando eum persequebatur Iezabel. 6. A longe autem est pars montis Carmeli ; est locus ubi Elias 4o altarium

Domino

consecrauit.

Sebastia,

que

olim

Samaria

dicta est, continet ecclesiam, in qua requiescit corpus |sancti Baptiste Iohannis et Helisei et Abdie. In secundo autem miliario mons est altissimus, in quibus sunt due spelunce luci-

dissime, in quarum una absconditi sunt prophete sub Iezabel, 4; in altera autem sedit sanctus Elias. 7. Miliario autem uice-

simo a Sychem est templum destructum in Sylo, ubi est et sepulchrum Heli sacerdotis. In Bethel autem, ibi constructa est ecclesia in eo loco, ubi Iacob, dum iret in Mesopotamiam, uidit scalam in celum usque tendentem, ibi est etiam et sepul-

5o chrum prophete, qui prophetauit aduersus leroboam. Miliario autem uicesimo secundo ab Ierusolimis inter Sochchot Iude et inter Zecara Mahel occidit Dauit Goliam Phylisteum. 8. In Eleutheropoli autem loco Bycoyca, in qua est sepulchrum Abbacuc prophete. Ab Eleutheropoli autem quinto;; decimo miliario est sepulchrum sancti Hesdre prophete in loco, qui dicitur Asoa, et in miliario tertio in loco, qui dicitur 23 spelunca C ; specula coni. Geyer

47 sepulgrum C

V 114

I00

APPENDIX AD ITINERARIVM EGERIAE, II, V-Y

Chariasati, quod ante dictum est Morastites, est sepulchrum

sancti Michee prophetae. 9. Taphnis est posita super ripam fluminis Nili; ibi est 6o palatium Pharaonis, ubi sanctus Moyses pro filio filie Pharaonis habebatur;

ibi etiam et capitaney sunt, ubi sanctus

Moyses coram Pharaone mirabilia fecit.

X. Bedae cap. XVIII. Y. 1. |Memphis uero adhuc palatium continet, ubi sanctus Ioseph frequenter ingrediebatur. Inde ad miliarium sextum contra ripam fluminis Nili est thronus Moysi et Aaron ; sunt autem praedicti throni in monte excelso, ubi sunt due turri; cule, quae per gradus plurimos ascenduntur; una earum abuit tectum,

alia autem

sine tecto est. Ibi ascendebat

Moyses,

quando loquebatur filiis Israhel, cum deprimerentur, in alia uero orabat. Subtus autem in circuitu campus est, ubi filii Israhel lateres faciebant. Inde autem ad mille passus uilla ro est |supra ripam fluminis, ubi sancta Maria cum Domino fuit, quando in Egyptum perrexit. 2. Inter Memphis uero et Babylonia milia sunt duodecim, ubi sunt pyramides plurime, quas fecit Ioseph ad frumenta recondenda. Eliopolis distat a Babylonia milia duodecim. In medio autem huius ciuitatis 1; est campus ingens, in quo est templum Solis, et ibi est domus Petefre. Inter domum autem Petefre et templum est domus Asennec. Murus autem interior intra ciuitatem est antiquior lapideusque tantummodo templum cum domo Asennec et domo Petefre. Ibi uero est et uiridarium Solis, ubi columna

2o est grandis, quae appellatur Bomon, in qua Fenix post quingentos annos residere consueuit. 9. Egyptus autem cum sit ubertissima, loca tamen, que tenuerunt filii Israhel sunt meliora. Pars Arabie, que iungitur Palestine,

inaccessibile

iter habet;

nam

P. 77

licet mansionibus

25 quindecim iter habeat, loca tamen ipsa sine aqua sunt. 4. Ab Ierusalem autem usque ad montem sanctum Syna sunt mansiones uiginti duo. Pelusius uero metropolis est prouincie Augustamnice, Augustamnyca autem prouincia in Egypto est. A Pelusio autem usque ad montem Syna sunt ;o mansiones duodecim. $, Antequam uero peruenias ad montem sanctum Sina, occurrit castrum Clesma super mare Rubrum, ubi filii Israhel sicco pede transierunt mare. Vestigia autem currus Pharaonis in mediis arenis parent usque in sempiternum. Rote autem ipse inter se multo plus abent quam 5; currus temporis nostri, qui nunc in Romano imperio fiunt ; nam inter rotam et rotam uiginti et quadtuor pedes et eo amB? ante dictum est ante sc C

Y, 33/34 sempiternum C, hodiernum coni. Geyer, cf. infra |. 41 et Z.. 22 (supra D. 44, ad Itin. Eger. 5, 5, 23) ac ipsum Itin. Eger. 12, 2, 10 (supra p. 52)

V 115

APPENDIX AD ITINERARIVM EGERIAE, II, Y

roi

plius fuerunt, orbitae autem ipse habent binos pedes in lato.

Vestigia uero currus Pharaonis usque ad mare accedunt, ubi tamen ||ingressus est in mare, dum uult filios Israhel compre- p. 78

hendere. In | eo autem loco, in quo ingressi sunt filii Israhel

4o

V 116

in mare, id est, quousque Pharaonis orbite parent in odie, duo signa. posita sunt, unum in dextro et aliud in sinistro, id est

ac si columnelle facte sunt. Locus autem ipse non longe a castro est, id est de Clesma.

6. Clesma autem ipsa in ripa est, id est super mare ; nam

45

portus est ibi clausus, qui intro castra ingreditur mare, qui

portus mittit ad Indiam uel excipit uenientes naues de India ;

alibi enim nusquam in Romano solo accessum habent naues de India nisi ibi. Naues autem ibi et multe et ingentes sunt ; 5o quia portus famosus est pro aduenientibus ibi mercatoribus de India. Nam et ille agens in rebus, quem logotetem appellant, id est, qui singulis annis legatus ad Indiam uadit iussu imperatoris Romani, ibi ergo sedes habet, et naues ipsius ibi stant. Hic est locus, ubi peruenerunt filii Israhel fugientes a. Farao5 vA ne, quando de Egipto profecti sunt ; hoc autem castrum postmodum ibi positum est pro defensione et disciplina pro incursione Saracenorum. 7. Locus autem ipse talis est, ubi totum heremi sint, id est

campi arenosi, excepto monte illo uno, qui incumbit in mare, 6 o in cuius montis latere ex aduerso conligitur marmor porphireticum ; nam ex eo dicitur appellari mare Rubrum, quod hic mons, qui per spatium grande super mare Rubrum iacet, rosseum lapidem habeat uel porphireticum, nam et ipse mons quasi rosseo colore est. Qui tamen mons fuit in dextro filiis 6 5 Ísrahel fugientibus de Egipto, ubi tamen ceperunt se ad mare appropinquare; nam uenientibus de Egypto ad dexteram partem ipse mons est erectus ualde et excelsus satis ac si paries, quem putes manu hominum excisum esse. Ipse autem mons aridus est penitus, ita ut nec fruticem in se habeat. 8. Filii autem Israhel exeuntes de Ramesse primum per medias harenas errando ambulauerunt ; cum uero |ad mare Rubrum appropiauerunt, tunc mons, de dextro illis qui apparebat, in proximo factus est ; et iungentes se ipsi monti perue1 A

niunt ad mare, latus autem montis illius excelsi de dextro ilis ueniebat et mare de sinistro ; tunc subito euntibus eis

ante ipsos apparuit locus ipse, ubi mons in mare iungebat,

immo ingrediebatur, ut promunctoria faciunt. 9, Campus au-

38 accedunt Geyer; accedit C — 89 tamen Geyr; autem C — 41 hodie C, 53 ibi stant ipsius C pr. zz., 52 ligatus C 51 logotetema C sed h eras. B8 heremi he54 ad faraonem C pr. z., dein corr. £r. 2. 71. ipsius ibi stant *6 iungebat 64 filii C 62 rubrum ex tosseum corr. C pr. zz. sint 5c C C ; incumbebat coni. Geyer, cf. infra J. 79-80

«NIIT

102

APPENDIX AD ITINERARIVM EGERIAE, II, Y

tem ipse, ubi filii Israhel nocte illa manserunt cum Moyse, infinitus est et planities eius ingens. Distat uero locus, ubi in8o cumbit mons in mare, a castro Clesma passus quingentos. Inter castrum autem et ipsum montem medius est locus a promunctorio

montis, ubi ingressi sunt filii Israhel in mare

et

Pharao post eos. Traiectus autem, ubi transierunt sicco pede mare Rubrum, habet octo milia passus in lato. 8;

10. Mare

autem

Rubrum

non

ob oc habet

nomen,

quia

rubra est aqua aut turbulenta, sed adeo est limpidus et prelustris et frigidus ac si mare Oceanum. Ibi elecesse nimii saporis et suauitatis sunt. Omne autem genus piscium in eodem mare sunt tanti saporis ut pisces maris Ytalici. Deinde omnia,

go quecunque de mare desiderari solent, illic ad cibum habundant. Ibi sunt bucine et conchilyi diuersa genera, sfondili uero et coclee diuerse et ingentes ; per litus autem eius diuerse res iacent, sed maiores et pulchriores quam in nullo mari. Corallum uero in eodem litore plurimum est, ipse autem mare

9; Rubrum pars Oceany est. 11. Desertum uero Sur heremus est infinite magnitudinis, quantum potest umquam homo conspicere, et arena solitudinis illius inestimabilis, ubi triduo ambulauerunt sine aqua. A deserto autem Sur usque ad Maran est mansio una per rooripas maris. In Maran uero arbores palmarum paucissimi sunt ; sunt illic et duo fontes, quos indulcauit sanctus Moyses. 12. Inde autem per triduum de sinistro heremus est infinitus

usque in locum, | qui dicitur Arandara ; || Arandara autem( V

est locus, qui appellatus est Helim. Ibi fluuius currit, qui ta10; men tempore aliquo siccatur, sed per ipsius alueum siue iusta ripam ipsius inueniuntur aque. Erba uero illic satis habundat, arbores autem palmarum illic plurime sunt. A transitu autem maris Rubri, id est Sur, non inuenitur tam amenus

locus cum

tanta et tali aqua et tam habundante nisi istum. Inde ergo 110 media mansio iusta mare est. 193. Demum uero apparent duo montes excelsi ualde, a parte uero sinistra, antequam ad montes uenias, locus est, ubi pluit

Dominus manna filis Israhel; montes uero ipsi excelsi et erecti ualde sunt. Ab alia uero parte montium uallis planissi11; Ina est ac si porticus, ducentos passus uallis ipsa in latitudine habens. Ab utroque autem latere uallis montes ipsi excelsi et erecti sunt. Vbi autem montes aperti sunt, est uallis sex milibus passibus lata, longitudinis autem satis plus habet. 14. Montes uero toti per girum excauati sunt, taliter autem

120 facte sunt cripte ille, ut, si suspendere uolueris uela, cubicula

pulcherrima sint ; unumquodque autem cubiculum est descriptum lidteris hebreis. Aque etiam ibi bonae et habundantes

91 sfondili Geyer ; fondili C

118

P- 79

APPENDIX AD ITINERARIVM EGERIAE, II, Y-Z 103

I2

A

15 o

satis in extrema ualle sunt, sed non quales in Helim. Locus uero ipse uocatur desertus Pharan, unde missi sunt exploratores a Moyse, qui considerarent terram ; ab utrisque uero partibus locus ille munitus est montibus. Non fert autem locus ille agros aut uineas nichilque aliut illic est nisi aqua et arbores palmarum. 15. Prope uero ad uicum Faram ad mille quingentos passus coangustantur montes illi, ut uix triginta passibus lata ibi sit uallis illa. Ibi appellatur locus ille Raphidin, ubi Hamalech occurrit filiis Israhel, et ubi murmurauit populus pro aqua, et ubi Iethro socer Moysi ei occurrit. Locus uero, ubi orauit Moyses, quando lesus expugnauit Amalech, mons excelsus est ualde et erectus, imminens super Pharan ; ubi autem ora-

140

uit Moyses, ecclesia nunc constructa est. Locus autem ipse, quem | admodum sedit et quemadmodum lapides sub cubitu habuit, hodie parent. Ibi etiam Moyses deuicto Hamalech edificauit altare Domino. In tantum autem locus iste usque ad quingentos passus erectus est, hac si per parietem subeas. 16. De Pharan uero usque ad montem sanctum Syna milia triginta quinque. Porro in Aseroth adhuc apparet, quemadmodum fuit de lapide uallum ipsum, ubi abitauerunt filii Israhel, cum

reuerterentur

a monte

Dei. Throni etiam tres ibi

145 sunt de lapidibus facti modice in editiori loco, unus Moysi,

150

reliqui uero Aaron et Iethro. Cella autem, ubi separata fuit Maria Moysi soror septem diebus, usque hodie super terram duos pedes eminet. 17. Ab Aseroth autem usque ad montem sanctum Syna inter montes ad dexteram et sinistram totum per uallem ipsam monumentis plenum est. Prope uero montem sanctum

in loco, qui appellatur sepulchra concupiscentiae, totum sepulchris plenum est. Z. 1-27. Excerpta ex Itinerari Egeriae Capp. I-VII (Require in, apparatu testium ad. Egeriam supra, p. 37-47). 146 requi (fro reliqui) C

V 119

]

Mia Pd

M

"

M viel xd aorlittan "m pe Micye bi inusd

«

-

Lar

P.31

!

"A or

III BREVIARIVS DE HIEROSOLYMA

CVRA

ET

STVDIO

R. WEBER I G. CLXXV

Qui Vx qx iiy

R39

B

K"-

PRAEFATIO Opusculum quod ''Breuiarius de Hierosolyma" inscribi solet, ab ignoto auctore initio saeculi VI., paulo ante Theodosii libellum

'*De situ terrae sanctae",

exaratum

esse uidetur.

Tres codices eius textum exhibent, nempe codex Mediolanensis, Ambrosianus M. 79 sup. (— 4A), saec. XII, fol. 44-44 v; codex Sangallensis 732 (— S), anno 811 descriptus, pag. 100-

IO4: codex Oxoniensis, Laud. Misc. 263 (— OJ, saec. VIII, in quo

fol. r-1 v, saec. VIII ex. uel IX in., Breuiarii textus trans-

scriptus est, sed postea erasus ita ut hodie uix paucae lineae (i. e. a l. 91 ad l. 124 huius editionis) legi possint. Cum codices A (cui suffragatur O) et S formas textus inter se diuersas praebeant, eas binis columnis imprimendas duximus. Pro codicibus 4 et $ imaginibus lucis ope depictis usi sumus;

citamus.

codicem

uero

O ex collatione Andreae

Wilmart

BIBLIOGRAPHIA EDITIONES

T. ToBLER et A. MoriNIER, J/inera Hierosolymaiiana et descriptiones Terrae sanctae anteriora et latina lingua. saec. IV-IX exarata, vol. I, Geneuae, 1877, p. 55-59. J]. GirpEMEISTER,

Theodosius de situ terrae sanctae qm. üchten

Text und der Brewiarius de Hierosolyma vervollstándigt, Bonn, 1882, p. 33-35. P. GEvEn, J&nera Hierosolymitana saeculà IIII-VIII ( — C.S.E.L., vol. XX XVIIII), Vindobonae, 1898, p. 151-155. A. WILMART, Un. nowveau témoin du 'Breviarius de Hierosolyma',in Revue Biblique, XXXVII, 1928, p. ror-100. DE TEXTV

A. HEISENBERG,

Grabeskirche

1908, I, p. 1rr-122.

wnd

Ajpostelkwche,

Leipzig,

MONITVM A O

Codex Ambrosianus M. 79 sup., saec. XII. Codex Oxoniensis Laud. Misc. 263, saec. VIII-IX.

ax

Codex Sangallensis 732, anni 811.

Geyer editio P. Geyer, 1898. Gildemeister editio J. Gildemeister, 1882. Heisenberg — A. Heisenbetg, Grabeskircbe und /Apostelkircbe, 1908. Tobler editio T. Tobler et A. Molinier, 1877. A. Wilmart, in Revue Biblique, XXXVII, 1928. Wilmart

In margine adnotauimus paginas editionis Vindobonensis (V).

BREVIARIVS Forma

Incipit

DE HIEROSOLYMA

a.

breuiarius

Forma

quomodo

Hierosolima constructa est.

1. Ipsa ciuitas in monte posita. 5 In medio ciuitatis est basilica Constantini. In introitu basilicae ipsius ad sinistram partem est cubiculus, ubi crux Domini posita 1o est. Et inde intrans in aecclesiam sancti Constantini. Magna ab occidente est absida, ubi inuente

sunt tres cruces.

Est

15 ibi desuper altare de argento et auro puro et

no-

uem columnae quae sustinent illud altare. In ipsa absida in circuitu duodecim co20lumnae

marmoreae,

De

doctrina quod est in sancta Hierusalem. 1. Quia ipsa ciuitas sancta in monte excelsa est posita. Postea in medio ciuitatis est basilica. Cubicu-

lus ubi posita est crux Domini nostri Iesu Christi. Postea intrans in basilica ibi inuente tres cruces absconditas et erat ibi altarius de auro et de ar-

gento et habet columnas nouem aureas qui sustinunt illum altarem.

omnino

incredibile, super ipsas columnas Mhydriae argenteae duodecim, ubi sigillauit Salomon demones. Et est in 2; media

basilica

lancea,

unde

percussus est Dominus, et

ipsa

de

facta est crux

et lucet in nocte sicut 3o sol in uirtute diei.

2.Et . inde intrans in Golgotha est ibi atrium grande ubi crucifixus

est

Dominus.

In

5; circuitu in ipso monte

Forza. Codd.AA (Jin. 1-115) e? O (Jin.

91-124).

16/17 noue ;4 18 in Heisenberg ; et À 24-28 in media basilica Hesenberg cum .$ ; in medio ciuitatis ba-

silica illa ubi est 74 senberg cum 5 ; lux A

b.

28 crux Hei-

Et est in media

basilica

lancea,

unde

percussus fuit Dominus Jesus Christus in latus suum et de ipsa lancea facta est crux et sic lucet per noctem sicut sol per diem. d. Li deinde ns Golgotha intrans et est ibi atrium grande. Et est ibi mons Caluariae ubi crucifixus Dominus fuit. Et in circuitu montis

Forza b. Cod. 5.

32-33 atrium grande Hleisenberg cum A ; altarius grandis .$ 33 montis .9

IIO

BREVIARIVS DE HIEROSOLYMA

sunt cancellae

argenteae,

et

2-3

sunt cancellae de argento.

in ipso monte genus silicis ibi admoratur. gentea

Habet

ostia ar-

40

ubi fuit crux

Do-

mini exposita de auro et gemmis ornata

V 154

tota, caelum desuper patente. 4I

Auro et argento multum ornatae cancellae. discus ubi

Vbi est ille ca-

put sancti Iohannis portatum fuit.

Vbi est illud cornu,

50

quo

Dauid unctus est et Salomon. Et ille anulus ibidem, unde Salomon sigillauit demones 55

6o

et est de electro. Vbi plasma-

Et ibi plasma-

tus Adam. Vbi obtulit Abraham Ysaac filium suum

in sacrificium in ipso loco, ubi

tus est Adam. Et ibidem crucifixus est Dominus noster et ibi est alta-

crucifixus est Dominus

rius grandis.

3. Inde

ad occidentem

in-

trans sanctam resurrectionem, ubi est sepulchrum Domini 6 I9

70

Et ibi est exedra ubi fuit persuscitatus per quem fuit crux Christi declarata et ipsa crux est de auro et gemmas ornata et celum desuper aureum. Et de foras habet cancellum. Ibi est ille missurius ubi portatus fuit caput Iohannis Baptiste ante Herodem regem. Et ibi est cornus ille unde unctus est Dauid.

3. Et a parte occidente intrans in sanctam .resurrectionem, ubi est sepulchrum Domini nostri Iesu Christi.

ubi ante ipso est ille lapis, genus silicis. Supra ipsum est aecclesia in rotundo posita. Super ipso sepulchro transuolatilaeargenteumetaureum et in circuitu omne de aurum. Ante ipso sepulchro est altare, ubi Zacharias sanctus occisus est, ubi arescit san-

E A

guis eius. Deinde ad sacrarium de basilica sancti Constantini, ubi est cubiculum, ubi est ille ca-

38 admortatur JA 44 patente 74 ; aureum praefert Heisenberg cum S 45 argentoq. 74 52 a nullus 4 54/ 55 blasphematus 74 1. zz. ; blasmatus 2. z. $7 sacrifitium 74 64 ipsa

A

40 exedra Tob/er, prob. Heisenberg ; esca

$ 58-59 et — grandis : ex /in. 32-33 repetit. coni. Geyer

BREVIARIVS DE HIEROSOLYMA 3-5

III

lamus et illa spongea et ille calix, quem benedixit Domi-

nus et dedit discipulis suis 8o bibere et ait : Hoc est corpus meum ei sanguis meus. Inde uadis ad illam basilicam, ubi inuenit Iesus ementes et uendentes columbas eiecit85 que foras. 4. Deinde uadis ad sanctae Sion basilicaám. magnam ni-

4, Et uadis basilica

inde

ad

alia

mis, ubi est illa columna,

V 155

ubi cesus est Dominus Iesus. 9o Apparet ibi, quomodo manu amplexauit, quasi in cera designasset.

ubi flagellatus est Dominus et misit manum suam super columnam.

Inde uenis ad sacrarium, ubi

Et inde uenis ad sacrario et ibi est lapis ille unde lapi-

est ille lapis unde lapi9; datus est sanctus Stephanus. In media basilica est corona de spinis, quam accepit Dominus. Et est ibi illa 100 Jucerna, ubi docebat discipulos suos Dominus quando caenauerat. 105

Ibi est illa uirga inclusa in columna argentea. 5. Inde uadis ad domum Caiphan, ubi negauit sanctus Pe-

datus est sanctus Stephanus. Et est ibi in media basilica corona spinea unde coronatus fuit |Dominus apud Iudaeos. Et ibi est lucerna. Ibi docebat Dominus discipulos suos quando cenauit cum eis. Et ibi est illa uirga inclausa de arco uuolso.

trus, ubi est basilica grandis

sancti Petri. 80 Matth. 26, 26.28 ; Matc. 14, 22.24.

87 sion Toble ; none

JA

91 am-

plex. : inde ia; legitur O

93 inde

uenis

74 ; in-

lWilzar:;

uenis O

unde

uenis

ad sacrarium Geyer, cf. .$ ;

ad sacrifitium 74 ; a sacrario O

94

illa O 95 -— steph. sanct. 74 medio O 9? corona -- illa O

96 98

quem 44O

OQ ; iesus ;4 lucerna

accipit

O — dominus

99 et oz.

44 O ; cauetna

O

100

«comi.

Gijde-

103 101 dominus oz. O meister - illa est 24 105/106 cayphan 24 107 ubi A ; ibi O 106 ubi 4- ter O

grandis oz. O

91 columnam Geyer ; coronam .$ (sine corr.) 98 dominus Ji; scripsit 5 100 lucerna .$, sed ef. app. ad form. a 101 quando : quam

II2

BREVIARIVS DE HIEROSOLYMA 5-7

Inde uadis ad domum

Pi-

i:0lati, ubi tradidit Dominum flagellatum Iudaeis. Vbi est

5. Et inde uenis ad domum Pilati,ubi traditus fuit Dominus ad Iudaeos.

basilica grandis et est ibi cubiculus, ubi expoliauerunt eum. et flagellatus est, et uoIIS

catur sancta Sophia. 6. Inde uenis ad templo quod fabricauit Salomon, non inde

120

remansit nisi una cripta. Inde uenis ad illa pinna, ubi Satanas posuit Dominum. Quomodo discendis ad Silua, ibi est ille lacus, ubi missus

6. Et inde uenis ad illam pinnam templi, ubi temptauit Satanas Dominum nostrum Iesum Christum. Et est ibi basilica in cruce posita.

est sanctus Hieremias... *. Et est ibi basilica in tem-

125

pore, ubi se lauabant infirmi et sanabantur. Et ibi est basilica sanctae Mariae et ibi

est sepulchrum eius. Et ibi tradidit Iudas Dominum nostrum Iesum Christum. Et

130

ibi est locus, ubi Dominus ce-

nauit cum

discipulis suis et

inde ascendit in montem. Ad

dextera parte ibi est uallis Iosaphat, ibi iudicaturus est Dominus iustos et peccatores, Et ibi est fluuius paruus qui ignem uomit in consummationem saeculi. Et ibi sunt duos basilicas ubi docebat Christus discipulos suos. Et inde uenis ad Galileam, ubi

140

discipuli uiderunt Dominum Iesum postquam resurrexit a

145

mortuis.

109 inde O ; deinde 4 Oo

ubi ZA ; ibi O

111 iudeis 112 et oz. O

113 ubi A ; ibi O 115 sophia 44 ; soffonia O ; -- finit. amen. deo gratias

JA, qui sic desinit 124 hieremias Wilmart, cf. Theodos., De situ 8 et Anton. Pjacent. Itin. 24; zacharias O, im quo cetera iazi non leguntur.

126 lauabant szc .$ 127 sanantur .$ 128 sancta .$ 134 montem : oliueti

add. Geyer 141 doce $ tuis : s/ze explicit ..

146 mor-

IV THEODOSII DE SITV TERRAE SANCTAE

CVRA ET STVDIO P. GEYER

MONITVM

mg SS

cod. Parisinus 4808, saec. IX. cod. Haganus 165, saec. VIII. cod. Guelferbytanus (Weissenburg 99), saec. VIII. consensus codicum : Vatic. Christ. 554, saec. XII. Parisini 4892, saec. XII.

Vatic. Christ. 620, saec. XIII. Gildemeister

'Yheodosius de situ terrae sanctae im echten Text ... heraus-

gegeben von J. Gildemeister, Bonn, 1882.

'Theodosii codices in duas abeunt classes. Quarum prima amplectitur codices P et H et Vaticanum latinum 6018 saec. IX, altera ceteros codices. Codex P et puritate ct integritate ceteris praestat ; cui proxime accedit H, sed Vaticanus ita temetariis interpolationibus, transpositionibus, mutationibus abundat, ut eius lectionibus uariantibus apparatum onerare recusauerit Geyer ; hoc uno ceteris praestat quod nomen scriptoris solus recte seruauit. Codicum alterius classis antiquissimus est G ; ubi deest, consensu trium codicum fecentiorum huius classis imago eius sufficienter exprimitur. Plura de his aliisque codicibus uidesis apud Gildemeistet, op. cz/., et in prolegomenis Pauli Geyer, p. XVIII-X XVI, cuius editionem infra repetimus, de licentia Curatorii C.S.E.L., nobis urbanissime concessa. Varias recensiones, quales in singulis codicibus inueniuntut, seorsum ediderunt J. Pitra (), T. Tobler et À. Molinier (?). De scriptore nihil notum est. Eum floruisse saec. VI mediante ex hoc patet quod aedificia memorat Anastasii Augusti (401-518) sed de his quae extruxit Iustinianus (527-565) omnino tacet (?). Ex Africa ortum esse coniecerunt J. Gildemeister (4) et B. Kótting (?) ex eo quod Ariani Vandali nominantur (cap. 14).

(1) -Analecta sacra et classica, V, Parisiis, 1888, p. 118-121, sub nomine Virgilii (e codice H). (2) Itineraria Hierosolymitana, Y, Geneuae, 1877/80, p. 57-88**, 357-36o0****, (3) Ctr A. HzrsENBERG, Grabeskirche und JApostelkircbe, Y, Leipzig, 1908, p. 106IIO. (4) Op. cit., p. 22.

(3) Peregrinatio Religiosa, Münster, 1950, p. 560.

DE SITV TERRAE SANCTAE

1. Ciuitas Hierusalem habens portas maiores VI absque V 1:37 posticia, id est porta Beniamin exiens ad Iordanem, habens ab Hiericho milia XVIII ; inde ad Iordanem milia VII. De

Hiericho usque Galgala miliario uno. Ibi est ager Domini, ubi s dominus Ihesus Christus unum sulcum de manu sua arauit ;

ibi sunt duodecim lapides, quos leuauerunt filii Israel de Iordane. De Hiericho usque ad fontem Helysaei milia II ; ibi erat domus Raab publicanae, quae excepit exploratores. 2. Item de Hierusalem usque in Bethsaida milia XII, in 10 qua Bethsaida uidit Iacob in somnis angelos ascendentes et descendentes de caelo. De Bethsaida usque in Samaria, quae dicitur modo Neapolis, milia XVIII. Ibi est puteus, quem fabricauit lacob, ibi sunt ossa sancti loseph. De Samaria usque in Sebastea milia VI, ubi domnus Iohannes decollatus 15 est. De Sebastea usque in Scitopolim milia XX X ; ibi domnus Basilius martyrizatus est. De Scitopoli usque ad mare Tyberiadis milia XXIIII, ibi domnus Iesus Christus pedibus ambulauit. De Tyberiada usque Magdale, ubi domna Maria nata : est! milia II. De Magdale usque ad septem fontes,ubi domnus

Christus baptizauit apostolos, milia II, ubi et saturauit populum de quinque panibus et duobus piscibus. De septem fontibus usque in Capharnaum milia II. De Capharnaum usque

V 1:58

5 Bethsaida milia VI, ubi nati sunt apostoli Petrus, Andreas,

Philippus et filii Zebedaei. De Bethsaida usque in Paniada milia L ; inde exit Iordanis de duo loca Ior et Dan. Ipsa Paniada in medio mittent et subtus ciuitate coniungunt ad pare

GH . portam G V 137 idem 2 postica H posticia oz. G 1 portas] porticia G 3/4 dericho H — 4usque ad H usque in G VIG XVHH 3 iericho H de sua manu H . 6 5 dom. noster G mil. IH miliarium unum G montem P *? iordanem G israhel H eleuauerunt H labides G $8 publicane meretricis H — qui H P 1, que vorr. 2. elysei H helisei G angelos dei G angelus in somnis H 10 Beth. ibi uidit G 9 mil.IH zm.P 13 sancti XXVII P XXVIII H naphulis H 12 modo oz. H 15 cynopolim 14usque—415 Sebastea oz. H —— 14er 15 sebastaea G om.H settoPGsettopolim H — ibi—martyr. est oz. H — ubi G — 16 passus est G'— tyberiada P tibiriadis H tibiriade G ad mare oz. P polim H cinopoli G ambulauit pedibus 17 dominus semper H, plerumque G —— ihesus H om. G Magdausque ad H 18 tibiriade H tibiriada ad mare G super mare H est nata H domna] sancta H line G 2 christus] ihesus H — apostlos G V 138 fontanas G magdalo G 1VH satitaut G —— populo G etozm.H HG apostolus baptizauit H —— ibi

3 duos H

piscis G — fontanas G ^ 4 capharnaum milia—usque om. H

6 et oz;. H apostli G 5 VIIH |. ibiH usque in G caphatnau G 4 exiet H — duobus locis corr. 2. milia ozz. P beniada H phaniada G 8/9 adpatetet H P adpare ozzisso iungitG 8subH phaniada G m.P et G

116

THEODOSII

10

et abinde accepit nomen Iordanis; inde fuit mulier, quam domnus Christus liberauit de fluxu sanguinis, nomen ipsius

I

mulieris Mariosa ; ibi est statua Domni electrina, quam ipsa Mariosa fecit. Ibi habet capud mons Libanus. 3. De porta Purgu usque ubi pugnauit Dauid cum Golia in monte Buzana, quod interpretatur lucerna, milia XV. De Buzana usque Eleuteropoli milia XV. De Eleuteropoli usque

A

in loco, ubi requiescit, sanctus Zacharias, milia VI, et de ipso

loco usque ad Ascalona milia XX.

De Ascalona usque ad

Gaza milia XII. Inter Ascalonam et Gazam ciuitates duas, id 2o

est Antedona et Maioma. De Gaza usque ad Rafia milia XXIIII. De Rafia usque ad Betuliam, ubi Olofernis mortuus est, milia XII.

4. De Hierusalem usque in Silona, ubi fuit arca testamenti Domni, milia VIIII. De Silona usque Emmau, quae nunc Nicopolis dicitur, milia VIIII, in qua Emmau sanctus Cleopas cognouit Domnum in confractione panis; ibi et martyrium usque in Diospolim milia XII, ubi sanctus v^ pertulit. De Emmau Georgius martyrizatus est; ibi et corpus eius est et multa mirabilia fiunt. De Diospoli in Ioppen milia XII, ubi sanctus Petrus resuscitauit IO

sanctam

V 139

Tabitam ; ibi et cetus iactauit

se uicto Ionam. De Ioppe ad Caesaream Palaestinae milia XXX ; ibi baptizatus est domnus Cornelius a domno Petro et martyrizatus est. De Caesarea usque in Diocaesarea milia XXX ; inde fuit Symon magus. De Diocaesarea usque in Canan Galileae milia V. De Diocaesarea usque in Nazareth

9 abinde dicitur quia de ipsis duobus G accipit H nomen ozz. H iotdanem G 10ihesus christus FH G — 11 marosa H ex atuappoóoa corruptum uidetur, cf. Litt. Centralbl. 1882 p. 595 eletrina P 1 G in aecclesia add. H 12 ubi G capud P 1,corr. 2. zz. — libatius P G, corr. 2. zz. P — 13 pottu P purgius

H pyrgu ez. Gildezeister buzin usqui G ubi—Golia oz. Fl 14 montem H quia ex quod corr. 2. zz. P post XV add. H : ibi pugnauit dauid cum golia 18 bizina G eleotopori P eleotupori H eleutropori G de cliotopori P H 16 locum G H . iacet 2. z. add. P et om. GH . 1V ad om. H usque in G milia XX—-Ascalona oz. H et usque Gaza H 18 gaza G 19 antionoda P H G mazomaP H usque taphidon H 20XXVIIH . de raphidon H de arafia usqui G ad ozz. H oliferni G 1 in oz. H 1 e 2 sidona P sinoda H sydonia G ibi H atcha.H 2 VITTTET

usqui G

immau P 1, emmau corr. 2. z;., in amaum H inmau G

qui P H 3 neapolis H miliaria V G VIIH' 3e 6immau P 1, emmau corr. 2. 7;., amau H inmau G cleuphas H 4 fraccione H et ibi G 5 protulit G diopolim P H diospoli G ibi H — 6 Gregorius H — passus est G est oz. H et oz. G *? diopoli H usque in G ioppe G iopen H ibi H $ suscitauit H — sancta tauita P 1, b ex u corr. 2. z., Tab. resusc. G et ibi coetus magnus euomuit ionam G 9 seuictiuona P sanctum lonam comi. Gildezeister iopen H usque ad H palestinam P 10 domnus] sancto G oz. H domno] sancto H oz. G 11 ibi et mattyrium cepit G — cesatia H usque in cesatia G — 12 magos H — De Diocaesarea—Galilaeae milia I/ oz. G 12 e/ 13 diocesatia H 13 chana P in oz. H

V 139

DE SITV TERRAE SANCTAE, 2-7 15

117

milia V. De Nazareth in syce Taburi milia VII ; ibi Domnus post resurrectionem apostolis apparuit. 5. De Hierusalem usque ubi baptizauit domnus Philippus

eunuchum milia XVI. Inde usque Terebintum, quod appellatur ilex Mambre, milia II. De Terebinto usque ad speluncam — duplicem, ubi requiescunt patriarchae, milia IIII. De spelunca duplice usque in Cebron milia II, ubi habitauit sanctus Dauid septem annis, quando fugiebat ante Saul. 6. De Hierusalem in Ramatha, ubi requiescit Samuhel, V. De Hierusalem usque ubi habitauit sancta Elisabeth milia V^ mater domni Iohannis Baptistae milia V. De Hierusalem

V 140

usque Anato, ubi natus est domnus Hieremias propheta, ubi

et requiescit, milia VI. De Hierusalem usque Bethania milia II, ubi resuscitauit domnus Christus Lazarum. De Hierusalem

1o

r$

usque in montem Oliueti, quod scribitur, stadia septem miliario uno ; inde domnus ascendit in caelos ; ibi sunt fabricatas

numéro XXIIII ecclesias. De monte Oliueti usque in uico Hermippo, ubi dormiuit Abdimelech sub arbore ficus annis XLVI, miliario uno, qui Abdimelech discipulus fuit sancti Hieremiae ; ibi fuit Baruc propheta. 7. In ciuitate Hierusalem ad sepulcrum Domini ibi est Cal-

uariae locus ; ibi Abraham

obtulit filium suum holocaustum,

et quia mons petreus est, in ipso monte, hoc est ad pedem montis ipsius, fecit Abraham altario; super altare eminet

14 in sycetaburi P 1, usque 2. zz. add., usque thaburi H in sice taburi G in uico Tabor coni. Sit, Burs. Jahresb. 1889, p. 66, ibse conieci :ltabyrium — ubi H — 18 16 usqueoz. H ^ ubi philippus baptizauit H — 17 mil. aparuit apostolis Hi. 18 clecem P 1, usque ad H usqui in ilice G ——— therebintum P XII H thetebinto P terremil. V H appellatur tereuetitu G ilicem zorr. 2. zz. bintum H . spelunca P 1, speluncam corr. 2. zz. ibi H ubi—Dauid V 140 2cebron H VI H 1 ibi H ubi—duplice oz. G 4 usque in G fugiebant P 1, fugiebat eorr. 2. zz. 3 annos H om. G 6 hubi oss» usque samuel H hubi Hibi G rahama P rachama H helysabeth P helisabth G — 6 sancta oz. H habitauit oz. G H domniom.Gsancti H — 7anato P 1, anatoth corr. 2. zz., nabo H usque ad anatoth 8 in bethania H usque in profeta G hubi H — est domnus oz. H G monte P 1, 10 usque ad G ihesus H 9 suscitauit G bethania G 11 in celis [-os H] ascendit mil IH scribetur P montem «corr. 2. 77. 12 fabricatas P 1, fabricatae corr. 2. zz. P fabricate H G ubi H GH ecclesie numero XXIIII G aecclesias H P 1, aecclesiae corr. 2 z. P (semper cum

lifera 2€) ^ wicum etmipholi H —— 13 abimelech codd. abdimelech Gildemeister baquia abimelec H — 15 hubi H (e£ sic saepe) "mil TH 14 XUXH EI^ 16 intra ciuitatem hierosolimam G ruch G absconsus in spelunca adZ. G sepulchrum H (e£ sic semper) hubi est H — 17? ubi abraam G hubi habraham

optulit H — holochaustum P in holocaustum G — 18 et que H

est oz. H

19 altario P rz, altarium corr. 2. zz. altarium 18/19 pedes montes H oc H altare oz. H abraham fecitaltatia H —— etsuper G subtus H G

118

THEODOSII

mons, ad! quem montem per grados scalatur; ibi Dominus V r4: crucifixus est. De sepulcro Domni usque ad Caluariae locum sunt passus numero XV ; sub uno tecto est. De Caluariae locum usque in Golgotha passus numero XV, ubi crux Domni ; inuenta est. De Golgotha usque in sancta Sion passi numero CC, quae est mater omnium ecclesiarum ; quam Sion domnus noster Christus cum apostolis fundauit. Ipsa fuit domus sancti Marci euangelistae. De sancta Sion ad domum Caiphae, quae est modo ecclesia sancti Petri, sunt plus minus passi numero 10 L. De domo Caiphae ad praetorium Pilati plus minus passi numero C ; ibi est ecclesia sanctae Sophiae ; iuxta se missus est sanctus Hieremias in lacum. Columna, quae fuit in domo Caiphae, ad quam domnus Christus flagellatus est, modo in sancta Sion iusso Domni ipsa columna secuta est, et quomodo 1; eam, dum flagellaretur, amplexauit, sicut in cera sic brachia eius, manus uel digiti in eam haeserunt et hodie paret, sed et -

facies omnis, mentus, nasus uel oculi eius sicut in caera de-

signauit. 8. Sanctus Stephanus foras porta Galilaeae lapidatus est; 20 ibi et ecclesia eius est, quam fabricauit domna Eudocia uxor [2] Theodosii imperatoris. Piscina Siloe a lacu, ubi missus est V 1:42 Hieremias propheta, habet passus numero C, quae piscina intra murum est. De domo Pilati usque ad piscinam probaticam passus plus minus numero C. Ibi domnus Christus paralyti-

1 grados P 1, gradus G corr. 2. zs. P collocatur P colator H collatur G V x41 scalatur coniecit Gildemeister ^ ubi H 2 usque ad H usque in G 3 sunt om. G passi P 1 H, passus corr. 2. z. P sub—/. 4 XV om. H tectae sunt totum eum G 4locum P 1, loco eorr. 2. zz. P golgotha P 1, golgotham G corr. 2. zm. P B bos; inuenta est add. G: que golgotha eclisia dicitur ecclesia est gulgota H — usquead G sanctam G H pass P passi H passus sunt CC pos: ecclesiarum G 6 mater est H1 ? ihesus Christus H G fuit] sunt H Smatchi H éuangelistae P sancta ozz. H syon G usque ad G cayphe G qui P 9 eclisia G aecclesiae H ^ sunt inter G plus minus oz. Fi pass P passi H —— 10 usque ad G H preturium H — plus minus oz. H . pass P 11 ecclesiae P 1, ecclesia corr. 2. zz. sanctae ozz. P sancti eusebie H hibi missus fuit H^ 12 sanctus oz. H hieremias propheta H inlacuG 11/12ibiestcolumna H — 13ihesuschtistus G— 14syon G H iusso P 1, iussu corr. 2. g. P, GH 15 flagelaretur H brachii FH 16 manusque G digita G in eum H — 15/16 et hodie—designauit oz. H — 17

fax P facies eius G mentum corr. 2. z;. P 19 sanctus uero stefanus G foris pottas H est oz. H 20 et oz. H est ozz. H domna oz. H eudochia G theodosia P H 1 theudosi G syloe H . loco H locum G 2 profeta G propheta in lacum H piscina oz. H 8 mutus G piscina G ptobatici G H P 1, probaticam corr. 2. z;. P 4 plus minus ozz. H hubi dominus ihesus christus H

"V 142

1 calcatur A (— E. Luthardt [ ?]), in Theol. Literaturblatt, XX, 1899, c. 513 t4 scalatur prob. Heisenberg, b. 106.

V 141

DE SITV TERRAE SANCTAE, 7-11

II9

IO

cum curauit, cuius lectus adhuc ibi est. Iuxta piscinam probaticam ibi est ecclesia domnae Mariae. 9. Sanctus Iacobus, quem Dominus manu sua episcopum ordinauit, post ascensum Domni de pinna templi praecipitatus est et nihil ei nocuit, sed fullo eum de uecte, in quo res portare consueuerat, occidit et positus est in monte Oliueti. Ipse

15

sanctus Iacobus et sanctus Zacharias et sanctus Symeon in una memoria positi sunt, quam memoriam ipse sanctus Iacobus fabricauit, corpora eorum ipse ibi recondidit et se ibi cum ei praecipit poni. 10. Ibi est uallis Iosaphat; ibi Domnum Iudas tradidit.

5

Ibi est ecclesia domnae Mariae matris Domini ; ibi et Dominus

lauit pedes discipulorum, ibi et cenauit; ibi sunt quattuor accubita, ubi Domnus cum apostolis ipse medius accubuit, quae accubita ternos homines recipiunt. Modo aliquanti pro ibi cum uenerint, excepto carnis ibi cibaria sua 20 religiositate comedere delectantur et accendent luminaria, ubi ipse Domnus apostolis pedes lauit, quia ipse locus in spelunca est, et descendent ibi modo CC monachi. 11. A pinna templi subtus monasterium est de castas, et aliqua earum de saeculo transierit, ibi intus in moMA quando nasterio ipso deponitur, et a quo illuc intrauerint, usque dum uiuunt, inde non exeunt. Quando aliqua de sanctimonialibus illuc conuerti uoluerit aut aliqua poenitens, huic tantummodo ipsas portas aperiuntur, nam semper clausae sunt, et uictualia aquam ibi in cisternas habent. IO eis per muros deponuntur, nam La]

V 143

B item in probatica G 6 idem aecclesia sanctae M. H mattis domini ag7. G ? ubi sanctum iacobum dominus G iacob H $8 qui post ascensionem H ascensu G piscina P, sed corr. ead. z. pro pinna G ptoiectus H iactatus G montem G 10 occidit eum H pottabat G 9 nichil H . ei oz. G 13 fabricauerat G 12 memotia H 11 sanctus iacob G ozz. H — simeon P illorum GH . hubi H . trecondedit GH — ubi H — 14 pcepit PI. 15 ubi dom. H . iudas dominum G L e 2. m. superscr. poni praecepit G ubi domnae oz. G sancte H 16 ecclesiae H P1, ecclesia corr. 2. z. P 18 apostlis trium occubita H — ibi G 17 et ibi cenauit G dominus H remedios P1, medius corr. 2. zz. ipse medius oz. G G discipulis H cum pro H ferunt et modo G ternus H 19 qua H P cumbebat G ibi commecybatia P ibi oz. G excepta (uf uidetur) G 20 dum G dunt G 1 commedete

dilectantur H

accendent P1, accendunt H G corr.

2. zm. P

descendent P 1 H, descendunt V 145 que H 2 pedes apostolorum lauabit H 4 monasterii P1, monasterium corr. 2. zz. P est corr. 2. z. P, discendent G BaliquiH ^ eorum P H casta P estom.LH monasterius puellarum G ri in ipso monasterio H — 6 reponitur H G — illud H ^ intrauerit G sanctemonialibus quando uero G inde non permittitur exire G uiuit G erunt tantum H — 9 potrtasipsas H |ShucP 1, huiccorr. 2. zz. hoc G H GH — aquas H — ibiow. H ^ aqua ueto deponitur 10murum H H habent] Virgilius moriens dictauit edZ. Hi (cfr Pitra, de cisterna autiuntur G

Joc. cif., p. 121) e£ desinit

I20

THEODOSII

12. Ciuitas Cersona, quae est ad mare Pontum ; ibi domnus

15

20

Clemens martyrizatus est. In mari 1 memoriam eius cum corpus missus est. Cui domno Clementi anchora ad collum ligata est, et modo in natale eius omnes in barcas ascendunt populus et sacerdotes, et dum ibi uenerint, maris desiccat milia VI, et ubi ipsa arca est, tenduntur super se papiliones et ponitur altaris et per octo dies ibi missas celebrantur et multa mirabilia ibi Domhus facit. Ibi daemonia excluduntur. Si quis uero de uexaticis ad ipsam anchoram adtingere potuerit et eam tetigerit, statim liberatur. 13. De Cersona usque in Sinope, ubi domnus Andreas liberauit domnum Mattheum euangelistam de carcere... Quae Sinope illo tempore Myrmidona dicebatur, et omnes, qui ibi manebant, homines pares suos comedebant ; nam modo tanta

^

IO

L5)

misericordia ibi est, ut ad stratas sedeant per peregrinos suscipiendos. Inde iam Armenia est. 14. In Aegypto ciuitas Memphis, ubi Pharao manebat, ubi et Ioseph in carcere missus fuerat ; ibi sunt monasteria duo : unum est religionis Wandalorum et aliud Romanorum, hoc est Wandalorum sancti Hieremiae, Romanorum sancti Apolloni heremitae. 15. Caesarea Cappadociae, ibi est sanctus Mammes heremita et martyr, qui mulsit agrestia et fecit caseum, et sanctus Mercurius martyr. In ipsa prouincia est ciuitas Sebastea, ubi sunt numero XL martyres, quae est in prouincia Cappadociae. Ciuitas Gangra, ibi est sanctus martyr Galenicus, quae est in prouincia Galatiae. Ciuitas Euchaita, ubi est sanctus martyr Theodorus, quae est in prouincia Galatiae. Ciuitas Anquira, quae est in prouincia Galatiae, ubi est sanctus Platon martyr.

11 Item ciuitas G mati pontu P 1, matis pontum corr. 2. zz. P 12 in mati passus est et memoria eius una cum corpus missum est in mati G 13 quo corpus otii. Sit] ubi corpus Gi/dezeister |13 cuietanchora ad collumlegata G — 14 eius sacerdotes et omnes populos pet barcas ueniunt G 15 maris P 1, mare corr. 2. 7.P 15/16 recedit maris per milia VI G — 16 et ubi ipsa atca est oz. G — su-

per extenditur tentotius G 17 altare G 18 ostendit G expelluntut G 19 deuexatiens qui ueniunt G de ipsis P 20 liberabitur G iItem de G synope G 2 numerus milium intercidisse uidetur — 8 synope G mermidona G Mytmiciona Gi/dezeister B pet ozz. P 6 iam est atm. G Armoenia G P * Item in Aegypto est G Etin Aegypto P memphi P menfis G ibi et G 8 duo monasteria G 9 unus P alius P aliut G hoc est ozz. G 10 uandalotum est G 12 Item cesatia G memmes P, corr. ead. m. 14 prouintia P, sic sezzper sebastia G 15 martires numeto XLG Item in prouincia cappadocia est ciuitas que uocatur G 16 galenicus mattyt G, nozzen corruptum ex Callinicus 17 Item in prouincia galacia est ciuitas G euacita G P Euchaita Gi/dezeister 18 thedorus P 1, theodorus corr. 2. 7;., deudotus martyt G Item in prouincia galatia est G 19 quae— Galatiae em. G . ploton GP

V 144

DE SITV TERRAE SANCTAE, 12-20

I2I

20

16. De montes Armeniae exeunt flumina duo, Tygris et Eufrates, et inrigat Tygris terras Assyriorum, et Eufrata inrigat terras Mesopotamiae, Phison autem inrigat omnem 1 terram ! Aethiopiae et perexit ad Aegyptum, Geon inrigat V 145 terram Euilath et transit iuxta Hierusalem. i7. De monte Oliueti ascendit Domnus in caelis et ibi prope est spelunca, quae dicitur Matzi, quod interpretatur » discipulorum, ubi Domnus, quando praedicabat in Hierusalem, requiescebat. [Ibi sanctus Ioannes euangelista super pectus Domini recumbebat.] 18. Ager Domini, qui est in Galgala, inrigat(ur? de fonte Helisaei, ferit plus minus modios sex, aratur mense Augusto 10 medius ipse ager et occurrit ad pascham, et in cena Domni et pascha communicatur, et alia medietas, cum illud sectum fuerit, aratur et cum alia messe occurrit ; ibi est et uitis, quam

Domnus posuit, quae uitis in Pentecosten fructum dat et inde communicatur Constantinopolim et exinde tam de agro quam 15 de uite transmittitur suo quoque tempore.

19. Ciuitas Leuiada trans Iordanen habens de Hiericho milia XII ; in ipsa Leuiada Moyses lapidem de uirga percussit et fluxerunt aquae ; inde maior aqua exiit, quae ipsa Leuiada omnem inrigat ; ibi habet dactalum Nicolaum maiorem, ibi ?o et Moyses de saeculo transiuit, et ibi aquas calidas sunt, ubi Moyses lauit, et in ipsas aquas calidas leprosi curantur. 20. In loco, ubi Domnus baptizatus est, ibi est una columna

marmorea, et in ipsa columna facta est crux ferrea ; ibi est et ecclesia sancti Iohannis Baptistae, quam fabricauit Anasta-

?5 sius imperator, quae ecclesia super cameras maiores excelsa fabricata est pro Iordane, quando implet ; in qua ecclesia monachi morantur, qui monachi senos solidos per annum de fisco accipiunt pro uita sua transigenda. Vbi Domnus bapti20 montes G P1, montibus corr. 2. zz. P es 2. zzan. add. P

duo flumina G

V 146

21 eufrata P 1.

1 pergit G perrexit P petexit seripsi, Krit. Erláut. eu zAntonin p. 22 rigat P 8 in caelis ozz. G 4 mazi G 6 Ibi—recumbebat ozz. P S irrigat de fontana G 9 ferit P1 G fett corr. 2. z. P agusto G 10 medio ipso agro G 10 pascha G et in cena] exinde in c. G 11 illuc tectum P G illud collectum Gildemeister, illud sectum ipse 12 quem G 13 quà uitis P et exinde ozz. G 15 transmittitut—tempote oz. G 16 leuida P iordanem est G habet G 17 leuida P ptocussit G 18 inde maior aqua exiit ozz. G ipsa leuida P

V 145

ipsamleuiadam G ^ 19inrigantG habet]nascitur G— 20ibiet G —— aquas calidas P1 G, aquae calidae corr. 2. zz. P — ubiet G 21;mundantur G — 22 locum G 23 marmoria G — 24ctecclesia ozz. P, ecclesia 2. zz. superscr. 25 qua P et excelsas G 2 peranno G

genda eorr. 2. m.

2/3 defiscoom. P

3 pto]per G

transegenda P 1, transi-

V 145

11 illud cretum A $

V 146

in ipso loco ubi G

L G. CLXXY

122

V^

zatus est trans Iordanem, ibi est mons modicus, qui appellatur Armona; [mons Tabor in Galilaea est] ibi sanctus Helias raptus est. Memoria sancti Helysei, ubi fontem illum benedixit, ibi est et super ipsa memoria ecclesia fabricata est. Abunde Domnus baptizatus est, usque ubi Iordanis in mare mortuo

lIO

THEODOSII

intrat, sunt milia V, et ipse est maris mortuus, ubi

Sodoma et Gomorra dimersae sunt cum aliis tribus, quae quinque ciuitates fuerunt iuxta mare mortuum. Ibi est uxor

Loth, quae facta est statua salis, et quomodo crescit luna, crescit et ipsa, et quomodo minuitur luna, diminuit et ipsa. I

MA

21. In montem Oliueti Domnus super lapidem humeros inposuit, in qua petra ambo humeri eius descenderunt sicut in cera molle, qui locus Ancona dicitur, ibi et ecclesia fabricata est, ubi prope est ecclesia, ubi sancta Tecla est, et ipse locus

dicitur Bethfage. Inde pullus asinae, quem Domnus sedit, adductus est, cum quo intrauit de porta Beniamin in Hierusalem. 2o

[E]

22, Vbi legitur : Maris, quare conturbatus es, et tu, Iordanass, quare conuersus es retrorsum, ei uos, montes, quare gestistis sicut arieles, e uos, colles, sicut agni owiwm ? [ubi] circa Iordanem est, hoc est monticulli sunt multi, ! et quando Domnus ad

V 147

baptismum descendit, ipsi montes ante ipsum ambulabant gestiendo et hodie uelut saltantes uidentur. 23. Saraptha Sidoniae, quod scriptum est, in ipsa Fenice, VA

Io

secunda Syria, iuxta montem Carmelum.

XII milia habet de

Saraptha usque in Sidona et propter hoc dicta est Saraptha Sidoniae, quia ipso tempore metropolis erat Sidona a Saraptha, et modo Saraptha est metropolis. Vbi sanctus Helias missus est ad uiduam illam, quae eum pasceret, et filium eius suscitauit, ibi ecclesia sancti Heliae est, nam nomen mulieris non

20 Psalm. 115, 5. 6.

4 trans ipsum iordanem G

V 146

5 Verba : *Mons Tabor (Abur P) in Galilaea est?

glossema prius in margine aseriptum male irrepsisse recte iudicat Gildemeister ymonte tabur qui est in galilea G ubi G 6 helisei ibi est G 9 mortuo P 1 G, mortuum corr. 2. z;. P

miliaria G, e£ sc saepe

corr. 2. z. P

10 sodome et gomutta G

matis mortuus P 1 G, mare mortuum

dimersetunt P cum alias tres G quam quinque P 7, quae qu. corr. 2. zz; 11 mortuo G— 13 se minuet luna, minuet ipsa G Hine ordo in codicibus ualde turbatus est. 14 Item in monte oliueti, ubi G 16 molle oz. G 19 de oz. G pottam G 20 mate G matis quae conturbatus est P 21 quare exultantes G 22 ubi oz. G 23 est hoc est oz. G monticellos sunt multos G 1 discendit ipso G 4 sarapha P 1, saraptha corr. 2. zz. satapta G felix P G Fenice ezzend. Gildemeister

corr. 2. z., P ? fuit G sanctus G 9 quae] qui P

b sutia G

monte P 1

6 sidona P 1 G, sidona

8 ipsa est metropolis G helyas P missus est 10 helei P 7, helisei corr. 2 z. — mulieres G

V 147

DE SITV TERRAE SANCTAE, 20-28

123

dicitur nisi tantummodo uidua. Lazarum, quem Domnus resuscitauit, scitur quia resuscitatus est, secundam mortem eius nemo cognouit. Hoc in Bethania contigit secundo miliario de Hierusalem et in resuscitatione sancti Lazari in ipso loco ante 1; pascha dominico omnis populus congregat et missas celebrantur. 24. In Arabia sunt ciuitates, quas Hiesu Naue destruxit, ubi manebant Amorrei, Gergesae1 et Ferezei, tredecim, id est T Iuncta T Volumta, Medeua, f Musica, Filadelphia, Gerassa, 20 T Genara, Vostra, Damasco, Gadara, Auila, Capitulia, T Astra. 25. Vbi est Hierusalem, prouincia Palestina dicitur, terra Chana, inde Galilaea, inde Syria, inde Mesopotamia. In sinistra

Armenia prima et secunda Armenia et Persa Armenia, quae Armeniae sub imperatore sunt. 26. In prouincia Asia ciuitas Epheso, ubi sunt septem fratres V 1:48 dormientes et catulus Viricanus, ad pedes eorum ; nomina eorum id est : Achellidis, Diomedis, Eugenius, Stephanus, Probatus, Sabbatius et Quiriacus, quorum mater Caritina ; dicitur graece, latine Felicitas. Ibi est sanctus Timotheus,

discipulus domni Pauli. 27, Iuxta montem Syna in Fara ciuitate, ibi sanctus Moyses cum Amalech pugnauit. De Hierusalem in Elusath mansiones III, de Elusath in Aila mansiones VII, quam ille Alexander 1:9 Magnus Macedo fabricauit. De Aila usque in monte Syna mansiones VIII, si compendiaria uolueris ambulare per heremum, sin autem per Aegyptum, mansiones XXV. 28. Vrbicius dicebatur praepositus imperii, qui ad septem imperatores praepositus fuit et coronas ipsis imperatoribus ;5 in capite ponebat et ipse eas de eorum capite deponebat et

12 secunda P G motte G 14 resurrectione G 15 populos conuenet et ibi missas celebrant G 17 Item in atabia G ciuitates XIII G hiesa, sed corr. ead. 5. P iosue G naue ozz. G 18 gergessei G et oz. G 19 iuncta Puincta G — pro Musica susp. 514] motha. 74s Maiudos ? ef. Hieroc/. synecd. 722, 8 20 gerana G, Nemata $77// ^ capitulia] atritoliada G Astta uidefur Adra uel Adrassos Hierocl. synecd. 722, 8. 728, 5 21 dicitut oz. G 22 chanac P chanae G sutia G 23 armoenia (sc sezzper) prima .6. secunda P 23/24 que armenias G 24 impetatote Ji/era s 2. s. addita P 1i ibi G 2 catolus G uiricanis G hyrcanus $377 3 actellidis PG Achillides Gi/dezzeis?er ^ stefanus G 4 probatis P 1, corr. 2. zz. sabbatis P

caratina P B grecae corr. 2. zz. P, latinae corr. 2. 2. P latini G — lus G 7 sina G infra ciuitatem P G in Fata ciuitate 57/77 8 P G Amalech Gi/dezeister eluzath P heluzath G 9 IIT] XII (uel de glutinatinalia P de eluzath similiter G de Elusath in Aila $77 illa P G De Ella(Aila).5777 — 11 compenzatia G uoluetis tenite G G 12 sin autem—X XV o. P 13 propositus G 14 propositus peratoribus oz. G ^ 15 ponebat] imponebat G —— de capite eorum : ponebas P 1, corr. 2. z;. conseruabat G

6 discipoabimelech XIII) .5777/ — 10 de hetemo G imG — de-

V 148

.

124

THEODOSII

ipse eos castigabat. Est locus tertio miliario de Hierusalem ciuitate. Dum

domna Maria mater Domni iret in Bethleem,

descendit de asina et sedit super petram et benedixit eam. Ipse uero praepositus Vrbicius ipsum lapidem incidit et fecit 20 eum quadrum in modum altaris uolens eum Constantinopolim dirigere, et dum ad portam sancti Stephani ueniret, iam amplius eum mouere non potuit ; quem lapidem unus iugus bouum ducebat, et dum uiderent, quia nullatenus potuerunt eum in antea ! mouere, reuocatus est ad sepulchrum Domini et V 149 ibi altaris de ipsa petra factus est et de ipso altare communicatur. Tamen post sepulchrum Domni est. Ipse uero Vrbicius praepositus sub Anastasio imperatore Constantinopolim moQuem Vrbicium terra non recepit, tertio vA ritur et T obrierunt. eum sepulchrum foris iactauit. 29. Fabricauit Anastasius in Mesopotamia prouincia ciuitatem, quae ciuitas Dara dicitur, tenet in longitudinem milia III propter Persos, quando in prouincia imperatoris ad praeIO dandum ueniebant, ubi fossato figebant, quia aquae nullatenus inueniuntur nisi ibi ; in qua ciuitate fluuius exit et ad capud ciuitatis mergit sub terra, quia ipse fluuius omnis muro cinctus est.

30. Ciuitas Melitine in Persa Armenia est, ipsa est metropo-

I5

20

lis. Alia ciuitas Arauisso,

alia Cocusso,

alia Germanicia.

In

Persida ubi iacet corpus sancti Danihelis, Susa dicitur, XXX milia de Babylonia ; ibi sunt et tres pueri; in qua ciuitate habitatio hominum non est propter serpentes et ippocentauros. Hoc Eudoxius diaconus dixit, qui de ipsa prouincia est. 31. Inuentio sanctae crucis, quando inuenta est ab Helena matre Constantini XVII. Kal. octobris, et per septem dies in Hierusalem ibi ad sepulchrum Domni missas celebrantur et ipsa crux ostenditur.

16 ipse—castigabat oz. G de ierosolima ciuitate locus est habens tertium miliarium G 17 ubi domna G dum iret G bethlem G 18 sedet G 21 ut dum G potta G P 1, corr. 2. z. — stefani G 22 potuerunt G — iogus G 24 in antea accidere G 1 reuocata G 2 altaris P 1, altate corr. 2. zz. P factus P 1, factum G, corr. V 149 27. P 3 otbicius G B et obrierunt ozz. G 6 sepulchris foras G 7 anastasius imperator G prouincia ozz. G ciuitatem ozz. P in longitudine G 9 cum uoce ptoptet desinit G uno folio abscisso et quando 5 impetatotes P 1, corr. 2. fit. predendum P 1, corr. 2. zz. 10 ibi fossatum 5 aqua alibi non 7 11 de qua ciuitate 5 et oz, P 12 intra muros b 14 metellini P, oz. 5 armoenia P ipse P 1, corr. 2. zz. 18 arcauso P arauisa b Arabissus Gildemeister cocutso P b Cocussus Gildezeister 16 ibi P dicitur ciuitas b EOXeXND XX miliatia habet de babilonia 5 17 babyllonia P et om. b 18 epocentautos P 1, ipocentautos corr. 2. z;. P 21 constantini VI nonas mai exaltatio s. crucis XVIII kal. octobris quando pet ezc. b 22 ibi ozz. b ad sanctum domini P missas P 1, missae corr. 2. ». imisse b caelebrantur P

DE SITV TERRAE

SANCTAE,

28-32

I25

32, In prouincia Cilicia Aegea dicitur ciuitas, ubi XL dies V :5o commercia geruntur et nemo de eis aliquid requirit ; si post XL dies inuentus fuerit negotium gerere, fiscalia reddit. In prouincia Cilicia ciuitas Tharso, inde Apollonius fuit. De 5 Tharso usque Adana ciuitate milia XXX. De Adana usque ad Masista XXX milia. De Masista usque ad Anasta.... usque Aegeas LX milia. De Aegeas usque ad Alexandria Scabiosa LX milia. Ab Alexandria Scabiosa usque Antiochia LX milia. De Antiochia usque in Quiro, ubi sunt sanctus Cosmas et 1o Damianus, qui ibi et percussi sunt, milia LX. De Quiro usque Barbarisso, ubi sunt percussi sanctus Sergius et Bacco, milia LX. De Barbarisso usque ad Eneapoli.. in Calonico milia LXXX. De Calonico usque in Constantina milia LX. De Constantina in Edessa LXXX milia, ubi Abgarus rex, qui domino 15 Christo scripsit, manebat. De Edessa usque in Dara CXX milia. De Dara in Amida LXXX milia, quae est ad fines Persarum. De Amida usque Ramusa milia XVIII. 1 cilitia P € pos? ubi erasum est P 2 commertia P requirit] reddit P V 150 si] set 2 3 qui inuentus P fuetit ozz. b agete b fiscali P 4 ciuitas tarso in prouincia cilicie est unde 7 apollius P 1, apollonius 5, 2. zz. P ; fortasse : apostolus Paulus B tarsa P de dana P de Adana-—XXX om. b ad masista X X X ozzisso milia e£ sc deinceps V, 8, 9, 10 e/c. P 7LXP miliatia b, oz. nuzzero gtauiosa P b Scabiosa Gi/demeister 8 Scabiosa] cauto causa P, oz. b anthiocia P antiochiam miliaria LX P 10 qui ibi passi sunt P miliaria LX 7 11 passi sunt P setgis P 1, corr. 2. zz. baccus 5 12 usque ad oz. b heneapoli P creapoli / Hierapoli G/dezzeisfer — 12 canolico P calenico b Callinico Gz/dezzeis?er — 139 in oz. b ^ milia LX] miliatia nonaginta / 14 dessa P edissa 7 miliaria LX XX 5 tex fuit P qui ozz. P 15 manebat ozz. P usque in amiada 5 16 amiada P 5 miliaria LXXX 5 17 famussa b XVIII P miliaria decem et nouem 7 EXPLICIT P, seguizur : In prouintiis gallicanis quae ciuitates sint, cf. Riese, geograpbi laf. zzim. proleg. p.

XXXVI.

Sig med We,

Mu

"ona tétue pma

^

wb.

eiryim

"Li Éi unt A4

dex M

d

wien AK

pl isi

sá ho: ict

Ji

*.

"t

- id

iussldp ap Apol semelar. 7 Vd d pc E CERE ^

es

CE. "T

"notes

a

rf"

»

Ue -

$ÁSiE

|

J AN

Aat

nis

Amt

Ln

yt ld

e

Ó

V ANTONINI

PLACENTINI

ITINERARIVM

CVRA ET STVDIO P. GEYER

MONITVM cod. Sangallensis 133, saec. IX ineuntis. cod. Rhenaugiensis, nunc Turicensis 753, saec. IX-X.

G R B, Br,

M

Gildemeisfer

cfr Monitum alterius recensionis. Antonini Placentini Itineratium im unentstellten Text ... herausgegeben von J. Gildemeister, Berlin, 1889.

, Inde ab Iohanne Gildemeister duae communiter distinguuntuft recensiones itinerarii quod *Antonino Placentino" attribuitur. Codices G et R; etsi non sine numetosiotibus lacunis, mendis, temeratfiisque correctionibus, primam exhibent recensionem, ceteri alteram (). Haec altera recensio, etsi longius distat a priore, nonnullis tamen in locis genuinum textum ipsius prioris recensionis purius seruauit quam codices G et R. Quapropter ope testimonii consonantis trium praestantiorum codicum alterius recensionis, nempe B, Br, M, etiam textus prioris recensionis emendati potest. Haec omnia fusius explicantur a Iohanne Gildemeister, et praesertim a Paulo Geyet in eius opusculo KrzZebe und sprachliche Erlàuterungen xu "Antonini Placentini Itinerarium (Augsburg, 1892) et in prolegomenis eius editionis p. XXVI-XXXIII. Quam editionem in omnibus secuti sumus, paucas addentes emendationes in apparatu inferiore, quas proposuerunt Luthatdt et Heisenberg. Pro licentia, summa liberalitate nobis concessa, utendi et textu et adnotationibus Geyerianis, debitas gratias libenti animo teferimus clarissimae Academiae Vindobonensi.

De re grammaticali egregie egit L. Bellanger, Im z4mzomini Placentini linerarium grammaticalis inquisitio (Parisiis, 1902). De sctiptore nihil fere comperimus. Videtur quidam fidelis beati martyris Antonini Placentini, (?) qui cum nonnullis sociis anno circiter 570 loca sancta petrambulabat (3). (1) Codices locupletius describuntur a Róhricht et Gildemeister. Cfr etiam P. PrACENZA, De i£inerario Antonini Placentini, Yn. Ephemerides Liturgicae, X VL, 1903,

P. 538-548.

(2) Cfr Fn. Lawzowt, Le Diocesi d'Italia, 1l, Faenza, 1927, p. 814. (3) Cfr H. Gnuisan, Zur Palástinareise des sog. "Antoninus Martyr, in. Zeitschr. für Katb. "Theologie, XXVI, 1902, p. 760-770 ; In., INocbzzals das Pilgeritinerar des /Anonymus von Piacenza, ibidem, XXVII, 1903, p. 776-778.

ITINERARIVM 1. Praecedente beato Antonino martyre, ex eo quod a ciui- V 159

tate Placentina egressus sum, in quibus locis sum peregrinatus, id est sancta loca. Exeuntibus nobis de Constantinopoli uenimus in insula ; Cypri in ciuitate Constantia, in qua requiescit sanctus Epifanius. Ciuitas pulchra, deliciosa, ornata palmis dactalorum. Venimus in partes Syriae in insula Antharidus et inde uenimus in Tripoli Syriae, in qua sanctus Leontius requiescit; quae ciuitas tempore Iustiniani imperatoris subuersa est a 1o terrae motu cum aliis ciuitatibus. Venimus exinde Biblo, quae et ipsa subuersa est cum hominibus, item in Triarim ciuitatem,

quae et ipsa similiter subuersa est. Deinde uenimus in ciuitate splendissima Berito, in qua nuper studium fuit litterarum. Quae ciuitas subuersa ; dicente nobis episcopo ciuitatis, quia 15 cognitae personae, quae sciebantur nominatim, excepto pere-

grinis triginta milia ad breue missi hic perierunt. Ipsa ciuitas lacet sub montana Libani. 2. A Berito uenimus Sidona, quae ex parte ruit et ipsa adhaerit Libano; homines in ea pessimi. Illic currit fluuius : Asclipius et de fonte unde exsurgit stat . . . . De Sidona V 16o uenimus Sarapta, quae ciuitas modica christiana nimis est, in qua est cenaculus ille, qui factus fuerat Heliae, et ipsum lectum

ibi est, ubi recubuit,

et alueus marmoreus,

ubi illa

; uidua infermentauit. In quo loco multa offeruntur ;multae uirtutes illic fient. Exeuntes de Sarapta uenimus in ciuitatem Tyro. Inter Sidona et Tyrum et Saraptam continuo milia septem. Tyro homines potentes, uita pessima tantae luxuriae,

3 id est] id G. V 159 2 sum locis, sed signis fransposttionis additis G 1 quo R 4 constantinoboli G constantinopolim R, erasa /. m Br ad sancta R epyciuitatem constantiam R constancia G 5 ciprum R. insulam R. insola G insulam R 4 tytic G 6 diliciosa G dilitiosa Br fanius G 10 bibolo Br — 11 cum homini$8 tribulis G tripolis R. santatitus Br bus in margine, sed 1. zm. G

triati Br

12 subuetsa est similiter G R. ; n G

signa franspositionis adscripta sunt similiter oz. Br ^ ciuitatem splendidissimam R 14 epm G est G R. fuit Br studius G 13 beritho Br ^ nuber G ad breuissimum comi. Gilde16 XXX GR peregrini G 15 sciebant R. adetit G 18 uenimus—pat(te) ozz. G montanis R. 17 iacit G zuelster e

adherit R. adhetet Br

19 libanum G

hominis corr. 2. zz. R.

sidonia R. sydone "V 16o 1 asclippius G asclipius R. asclepius Br — unde] ubi R 2 sataphta, sed corr. 1. z. in sataptha R sateptha semper Br — est oz. CES Br ipse G R. ozz. Br cena cuius illa que facta R. cenaculum illud quod factum Br D infitmentauit R fermentauit Br ^ uirtutes multae R Br 4 matmofrius G tisidonam R. 9 tiro R. ciuitate Br sataptha R. 6 exeuntibus G tyto G tiros R. tyrus Br 8 VII R saraphtam R. sarapta G rum R tanta luxuriae G tanta luxuria Br ciuitas pos! tyto add. R Br

130 IO

ANTONINI PLACENTINI

quae dici non potest; genicia publica olosirico uel diuersis generibus telarum. Et inde uenimus Ptolomaida. Ciuitas honesta, monasteria

15

bona.

3. A Ptolomaida per mare incontra in ciuitatem Sucamina Iudaeorum est miliario semis per directo, littore maris milia sex. Castra Samaritanorum a Sucamina miliario subtus monte Carmelo. Super ipsa Castra miliario semis monasterium sancti Helisaei, ubi ei occurrit mulier,

cuius filium suscitauit.

In

Carmelo monte inuenitur petra modica rotunda, quam dum exagitas sonat, quae solida est. Talis autem est uirtus petrae: si suspensa fuerit mulieri uel cuicumque animali, iactum [] numquam faciet. Et a milia sex aut septem ciuitas Porfiriona. 4. De Ptolomaida misimus maritimam. Venimus in finibus Galilaeae in ciuitatem, quae uocatur Diocaesarea, in qua quasi dicentes nobis, amula et canistellum sanctae v^ adorauimus,

V 161

Mariae. In quo loco erat et cathedra, ubi sedebat, quando ad

eam angelus uenit. Deinde milia tria uenimus in Cana, ubi ad nuptias fuit Dominus, IO

et accumsimus

in ipso accubitu,

ubi ego indignus nomina parentum meorum scripsi, ... ex quibus hydriis duae ibi sunt et impleui unam ex eas uino et in collo plenam leuani et obtuli ad altare et in ipsa fonte pro benedictione lauauimus. 9. Deinde uenimus in ciuitatem Nazareth, in qua sunt multae uirtutes. Ibi etiam sedit in sinagoga tomus, in quo abcd

9 genici G genitia R. ginetia Br ^ puplica G

olosirico G holosyricum R

olosericum Br uel—pto(lomaida) oz. R. diuersa geneta Br 10 ciuit G ciuitates R. ciuitate Br 11 honestem R onesta Br 12 ptholomaida R. petmanere G R. permanet Br pet mare Gi/dezeister in am/e ciuit 2. zz. superser. G oz. Br in ciuitate R. in sucamina G 13 miliati R. semis] forz. minus

pet oz. R. recte, corr. 2. zz. in tecto R. litote GR milias ex G 14 casucamina G milia G 15 carmello G miliarium G semis oz;. G 17 catmello G modicum G rodunda G quandü G quando R 18 exagittas G autem oz. G est oz;. R. 19 dactum G 1 facit R et oz. G a ciuitate Br anfe milia lacunam indicauit Gildezeister V 161 perfriona G pirfiona R. personat ozz. uoce Br 3 tolomaida superscr. 1. z. [. pG matitimam 7. m expuncta G et uenimus R 4 galileae sezzper G R. diocessarea R 5 adotabimus G quasi] quia sic Gi/Zezzeisfer ^^ anula R amola Br a multis G canistellum G 6 chathedta G ubi sedebat Br, om. GR at R 7 uenit angelus G deinde ad R milia tria] miliarie G an miliario Vto ? cf. Theod. p. 139, 13 chanaan G canaan R chana Br 8 nupnitias G accubuimus R Br ipsum G accui .... (rasura nonn. liti) G [v accubito R 9 dum ego G parentom «corr. 1. z. G lacunam. indicaui. Haec fere intercidisse uidentur : in. quo loco basilica est, et in ipsa basilica fons est, €x qua illae sex hydriae inpletae sunt, in quibus Dominus aquam in uinum conuertit — 10 hydtiae R implebi G ex ea G R, oz. Br 11 collum R humero Br plena G Br ipso Br 12 lauabimus G lauimus R leuauimus Br 13 nazare R. 14 ibi oz. G sedit ozz. R. pendit Br thomus R ABCA G abc Br

ITINERARIVM,

2-6

I3E

1; habuit Dominus inpositum. In qua etiam sinagoga posita est trabis, ubi sedebat cum aliis infantibus. Quae trabis a christianis agitatur et subleuatur, Iudaei uero nulla rerum ratione possunt agitare, sed nec permittit se foris tolli. Domus sanctae Mariae basilica est, et multa ibi fiunt beneficia de uestimentis

: eius. ! In ciuitate uero illa tanta est gratia mulierum Hebraeis, V 162 ut in terra illainter Hebraeas pulcriores non inueniantur, et hoc dicunt, quia a sancta Maria sibi hoc concessum ; nam et parentem suam dicunt eam fuisse ; et dum nulla sit caritas He; braeis circa christianos, illae uero omne sunt caritate plenae. Prouincia similis paradiso, in tritico et in frugis similis Aegypto, modica quidem, sed praecellit Aegyptum in uino et oleo et poma. Melium extra natura altum nimis, super statum hominis talea grossa. :)9 6, De Nazareth uenimus in Tabor monte, qui mons exurgit in medio campestri, terra uiua, tenens circuitum milia sex, ascen-

sum milia tria, susum contra unum miliarium planus ; in quo sunt tres basilicas, ubi dictum est a discipulo : Faciamaus hic tria tabernacula ; in circuitu diuersae ciuitates, quae in Regum 15 leguntur. De Tabor uenimus ad mare Tiberiadis in ciuitatem, quae uocata est in tempore Samaria, modo uero dicitur Neapolis, in qua est puteus, ubi Dominus a Samaritana aquam petiit, ibi facta est basilica sancti Iohannis; et ipse puteus

est ante cancellos altaris et siclus ibi est, de quo dicitur, quia 13/14 Matth. 17, 4 Marc. 9, 4 Luc. 9, 35.

V 162

15 quo G 16 trauis R. Br 17 nulla pre iracioné G nullo modo Br — racione R 18 agitare possunt G possunt eam agitare Br foras Br 19 sunt codd. fiunt serpsi 20 eius ozz. R. 2 2ae- V 162 2 ut oz. G Br aebteis G hebreis R. hebreorum Br 1 gracia G 4 eam dicunt G concessum fuisse G 3aom.GR braeas G hebreas R. omni R. omnem G Br 5 ili G R ille Br for/asse illjna fuisse oz. Br similem paradisum G 6 prouintia R. Br pleni R. caritate sunt G melli 8 ponis R. uinum G 7 egyptum G frugibus R fruges Br 9 talia R. alto G G melle R. melliumque sed et milium Br ^ naturam R monis thabor montem R. monte tabor Br 10 nazaret G grosco G in circuitu G tettam uiuam G 11 campestrem G exiuit G exiit Br R 12 milia tria susum ozz. G susu R. fortasse scribendum : in. citcuitu—in ascensu ubi osf contra infercidisse suspicor orientem ——— 13 basilice R.— sursum Br 14 trea G petrus dixit ad dominum G ecclesiae, ubi dictum a discipulo est Br in lo tegum leguntut, diuersas R. in circuitum R. tapetnacula G 15 thabor leguntur in regnorum R in regum leguntur Br fed lo erasum es? G 16 bic Samariam tybetiades G tiberades R tyberiadis Br ^ ciuitate G R (Sebasten) et. Sicemam (INeapoliz) confundi e? p. 162, 16—1683, 2 potius pertinere ad p. 18 iohannes R. 17 aqua G modo] nunc G 164, 9 animaduertit Tuch p. 18 19 cancellus R.— situlus R situla Br

19 sunt /ue. A (— E. Luthardt [ ?], in Tbeol. Literaturblatt, xx, 1899,0. 513 sqq.)

V 161

132

ANTONINI PLACENTINI

:ipse est, de quo bibit Dominus, et multae aegritudines ibi V 1:65 sanantur. 4. Deinde uenimus in ciuitate Tiberiade, in qua sunt termas

ex se lauantes salsas, nam aqua maris ipsius dulcis est. Qui ; maris circat milia sexaginta. Item uenimus in Capharnaum in domo beati Petri, quae est modo basilica. Exinde transeuntes per castra uel uicos aut ciuitates uenimus ad duos fontes, hoc est Ior et Dan, quae in unum iunctae sunt, et uocatur Ior-

danis, paruus omnino, qui ingreditur in mare, pertransit aquam ro maris totum pelagum et exit in alio litore maris. Reuertentes post nos uenimus ad locum, ubi Iordanis de mare egreditur. 'Transiuimus Iordanem in ipso loco. Venimus in ciuitatem, quae uocatur Gadera, quae ipsa est Gabaon. In ista parte(Iordanis a» ciuitate ad milia tria sunt aquas calidas, quae appellantur ter1; mas Heliae, ubi leprosi mundantur,

qui e xenodochio habent

de publicum delicias. Hora uespertina inundantur termae. Ante ipsum clibanum aquae est solius grandis, qui dum impletus fuerit, clauduntur

omnia

ostia, et per posticum

mittuntur

intus cum luminaria et incensum et sedent in illo solio tota 20 nocte, et dum soporati fuerint, uidet ille, qui curandus est, aliquam uisionem, et dum eam recitarit, abstinentur ipsae V 164 termae septem diebus et intra septem dies mundatur. Nam Lal

et ibi mortuus A

est Iohannes

de Placentia,

Teclae.

maritus

Ipse fluuius calidus, qui uocatur Gadera, descendit torrens et intrat in Iordanem, et ex ipso Iordanis ampliatur et fit maior.

2 saluantur R.

3 dein R

ciuitatem tiberiada R.

sunt ozz. R.

termas

V r65

sex lauantes salsas G tetmis ex se leuantes salsis R. termae salsae Br 4 quod mare R quae mare Br Ü sexacenta Gactt R.. — VIII Br /oeus corruptus est ; fortasse

scribendum : quem marem circantes milia VI uel VII uenimus e/. in oz. G cafarnaum R. 6 et inde G inde Br 9 patuo G pertracide G pertrahit R. pertransit Br aquae G, oz. Br 10 totum pelago G totum palagus R totum matis pelagum Br exiit G R in] usque Br littore R 11 in locum G 12 Iordane G 13 gabao R galaad coni. Gildemeister in oz. G R. Iordanis a addidi 14 ciuitm G ciuitate R ciuitatis Br 14 miliario tertio

Br

— tteaG

aquas calidas G zza /. ] superseripta aquae calidae R. Br

R 15 exenodocio G exite docium R habens Br — 16 puplicum G publico Br

termes

ibi et synodochium Br habit G ora G mundantur codd. inundantut

Sibii terme R Br tetmae ante] et meante G — 19 aqua R. oz. Br — grande est solium Br solio G 18 per porticum G pet ostium Br 19 et sedent oz. R. in illum solium G 20 dum ozz. R. suborati R. uidet] uadet R uident de illo G curandus] mundus R mundatus Br

ialiquauisione G — ea R. abstenentut G 2terme

tecitatet G R recitauerit Br recitarit Gi/dezzeister mundantur

GR et intta seotem dies ozz. R. R non mundantur ipsae termae per VII dies Br 4 que G descendit R. sezzper b Iordane G et ipso Iordanis G 16 mundantur /ze/. À

V 164

discendit G

V 163

ITINERARIVM, 6-9

133

8. Et dum descendimus per Galilaeam iuxta Iordanem, transeuntes multas ciuitates, quae leguntur, uenimus in ciuitate

metropoli Galilaeae, quae uocatur Scitopolis, in monte posita, ubi sanctus Iohannes multas uirtutes operatur. Exinde ascen1o dimus per alia loca Samariae et Iudaeae in ciuitatem Sabastae,

in qua requiescit Heliseus propheta. Descendentes per campestria, ciuitates uel uicos Samaritanorum ; et per plateas, unde transiuimus siue nos siue ludaei, cum paleas uestigia nostra incendentes;tanta illis est execratio utrisque. Christianis 15 quidem responsum faciunt, ea sane ratione, ut quod habis emere non tangas, antequam pretium des ; quod si tetigeris et non conparaueris, mox scandalum. Nam foris uico una condoma habent posita, qui faciunt responsum. Ipsos nummos in aqua iactas, nam de manu non accipiunt. Et denuntiant tibi, 2o quando ingrederis : non sputes, et si sputaueris, scandalum : generas. Sero autem purificant se in aqua et sic ingrediuntur V 16; in uico aut in ciuitatem. 9, Deinde uenimus in loco, ubi Dominus de quinque panibus quinque milia populos saciauit, extensa campania, oliueta et ; palmeta. Ex hoc uenimus in loco, ubi baptizatus est Dominus noster. In ipso loco transierunt filii Israhel; ibi et filii prophetarum perdiderunt securem et ex ipso loco adsumptus est Helias. In ipso loco est mons Hermon modicus, qui legitur in psalmo. A pede montis ipsius de fluuio ascendit nubes 1o hora prima et exeunte sole uenit super Hierusolimam super basilicam, quae est in Sion, et super basilicam ad monumen-

tum Domini et super basilicam sanctae Mariae et sanctae Sofiae, quae fuit praetorium, ubi auditus est Dominus. Super

9 Psalm. 41, 7.

V 165

6 galilaea G galileam R. Br iordane G iotdanem R iordanen Br R 8 metropoli] etopoli G scitopoli G 9 iohannis G ozz. Br con. Tuch 10 aliqua G ciuitate sabastea Br 11 profeta R. corr. 2. zt. R. ; fortasse castra

12 ciuitatis G

ega

13 paleis R 14 exsegtatio G habis G uis Br 16 precio G

4? ciuitatem descendimus campesttia

e

uiasamatitanotum corr. 2. zz. G

utrasque G 18 et sane G tacione G 17 patauetis G comparaueris Br una G -

G 20 manu eius R. manu tua Br 19 in qua G in aquam R. nummum R te si spuetis R. si non sputis G ne spues R. egrederis G ingrediaris Br autem expuetis Dr 1S8 habent

condoma

i putificasee in G

una

posita Br

2 uicum

R

que G

3 locum

ipsius R Br

R

nummos

panis G panibus

R Br

in locum.R. ad locum Br et ex hoc G 5 palmita G 4 hominum R Br ietusolimam G hierososol G 10 et oz. R. 4 secute G babtizatus G super basilicam Lis 11 basilica bic e£ im seq. limeis corr. 2. m. G limam R 12 et sancte suffie G et ad sanctam sofiam R. et ozz. Br ad sancta scriptum est R. dominus oz. G 13 pretutrius corr. 2. zz. in pretorius G sofia Br

V 165

I34

ANTONINI PLACENTINI

his locis descendit ros sicut pluuia et colligent eum medici I v^ et in ipso cocuntur omnes confectiones per xenodocia, nam multi languores sanantur in ipsis locis, ubi cadit ipse ros. Ipse est enim ros, qui cantatur in pslamo : sicut vos ab. Hermon qui descendit in monte Sion. In illa parte Iordanis est fons, ubi baptizabat sanctus Iohannes, ad Iordane milia duo. est, quando ei portabat coruus 2 o In ipsa ualle Helias inuentus panem et carnes. In circuitu uallis illius multitudo heremitarum. 10. Ibi in proximo est ciuitas quae uocatur Liuiada, ubi reduo semis tribus Israhel, antequam Iordanem M man!serunt

V 166

transirent, in quo loco sunt termae ex se lauantes, quae uocan-

VA

Io

I

A

tur Moysi, ibi etiam et leprosi mundantur. Est ibi fons, aqua dulcissima, quae pro catarticum bibitur et sanat multos languores, non longe a mare salinarum, in qua etiam et Iordanis ingreditur subtus Sodoma et Gomurra, ad cuius litus sulphur et bitumen colligitur. In qua mare mense Iulio et Augusto et medio Septembrio tota die iacent leprosi ; ad uesperum lauant in illas termas Moysi et aliquotiens, quem uult deus, mundatur. Nam et generalitati est aliqua paramitia. In quo mare nihil inuenitur uiuificatum nec paleas nec lignum supernatat neque homo natare potest, sed quicquid ibi iactatum fuerit, in profundum dimergitur. De Iordane in locum, ubi Moyses de corpore exiuit, sunt milia octo, et exinde non multum longe ad Segor, in quibus locis multi sunt heremitae. Vidimus et monumentum Abisalon. 17 Psalm. 51, 5.

V 165

14 collegent G colligunt Br

15 in oz. R. coguntur R. quocuntut Br exenodotia G xenodocia R. synodochia Br ^ 16 multos G cadet G 17 ipse est enim tos ozz. R. cantantur R. 18 quod G montem R. ozz. Br monte corr. 2. zt. G in montem In ozz. G illam 7. m ead. zanu expuncta G 19 baptizat R in iordane R. usque iotdane Br dua G 20 portabit G deferebat Br e

21 catnis corr. 2. s. G 23 Ibi proxima R ibi prope Br ibioz. G salmiada G salamiada R. Br liuiada G/demeister 1 senes G quam iordanem transirent oz;. G 2 in quo loco oz. G et seG leuant corr. 2. zz. in lauent R. leuantes Br 3 et om. G et ibi fons R et ibi est dulcissimus aquae fons Br aquam abens dulcissimam G 4 castico G catatcium Br langotis G 6 sodomam et gomurram R sulphot G sulfur R * collegitur G quo mate Br agusto G 8 madio septemp G iacent] lacen R. ad uespere G labant G lauantur Br 9 in illis termis Rin ipsas tetmas Br aliquoties R. 10 generalicia G generalitate Br paramicia R permitia Br 11 nec lignea nec paleae Br 12 natare homo R quidquid G iactum R. proiectum Br 13 profundo G demergitur Br | deiotdane uenimus G de iordane ubi, zoce ubi expuncta R. loco G lacum R Br | moysi 2. z. /. s addita G 14 transiuit R. exiit Br. —— inzer syllabas mul e£ tum rasura frium litterarum G a Br 15 sechor R uidemus G 16 abesalon R. absalon Br

V 166

ITINERARIVM, 9-12

I35

11. Tenui autem theophaniam in Iordane, ubi talia fiunt mirabilia in illa nocte in loco, ubi baptizatus est Dominus. Est obeliscus factus clausus cancellis, et in loco, ubi aqua rediit 2 OM

MA

IO

ZA

MT

in alueo suo, posita est crux lignea intus in aquam et gradi descendunt usque ad aquam ex utraque parte marmoris. In uigilias theophaniae fiunt uigiliae grandes, populus infinitus ; gallo quarto aut quinto fiunt matutinas. Conpleto matutinas albescente die procedunt ministeria sub diuo, et tenentes diaconi descendit sacerdos in fluuium et hora, qua coeperit benedicere aquam, mox Iordanis cum rugitu redit post se et stat aqua usque dum baptismus perficiatur. Et omnes Alexandrini habentes naues homines suos die illo ibi habent habentes colathos plenos cum aromatibus et opobalsamo, et hora, qua benedixerit fontem, antequam incipiant baptizari, omnes fundent illos colathos in fluuium et tollent inde aquam benedictam et exinde faciunt aquam sparsionis in nauibus suis, antequam exeant ad nauigandum. Conpleto baptismo omnes descendunt in fluuio pro benedictione induti sindones et multas cum alias species, quas sibi ad sepulturam seruant. Conpleto baptismo reuertitur aqua in locum suum. Et unde surgit Iordanis a mare Tiberiadis usque ad mare salinarum, ubi defecit, sunt milia plus minus centum XXX^*. 12. In illa ripa Iordanis est spelunca, in qua sunt cellulae cum septem uirgines, quae ibi infantulae mittuntur, et dum aliqua ex ipsis mortua fuerit, in ipsa cellula sepelitur et alia cellula inciditur

et mittitur

illic alia infantula,

ut numerus

V 167

V 168

stet,

17 thephanie G theofaniam R theophania Br ^ talis G — fiebantR miracula R 18 babtizatus G 19 obolis eius G oboliscus R tumulus Br locum R 20 aqua G gradus R. oz. Br h 1discendent G aqua G 2 uigiliis Br teophaniae corr. 2. z;. G gran- V 167 dis G 8 matutina G matutini R. uigiliae Br conpleto corr. ead. zz. ex conpletu G completo matutino si R. completis matutinis Br 4 albiscente G tenent ea diaconi G tenente diacono R. diaconi tenentes sacerdotem Br B5 discendit G

fluuio G

i

ota G

6 aquas G

tugitos G

4 baptismum

G alexandrine G 8 de illo R ibi oz. G — collacos G colaphos R Br 9 aput balsamo G balsamo R. Br opobalsamo seripsi 10 babtizati G baptizare R Br 11 choscola G illos colaphos R tollebant G aqua benedicta G 12 inde G aqua spatsionis G aquam spatsionem R. 13 ad oz. G nauicantum G completo G Br — babtismo G discendent G 14 fluuium R. Br | sindonis G sindone R. multa cum alia su species G multi cum aliis speciebus R et alias multas speties Br 15 quod G ad sepultura setuatent G completo G Br 16 iotdanis] iohannis R 17 tiberiade R. tyberiades G tybetiadis Br ^ usque om. R defec G defecit R 18 plus minus oz. G CCCXX G 19 cellola sunt G sunt cellole R. cum septem oz. G cum septem uirgines quae ozz. R. cum septem puellis que Br iubiR infantui R — etaliquatum ipsas G et cum aliqua ex eis Br —aliquis— mottuus R. 2 in ipsa cellola G R. cellola G 8 inceditur R indi//citur G alius infantulus R alia puella Br

V 168

136

ANTONINI PLACENTINI

et habent foris, qui eis permanent. In quo loco cum timore magno ingressi sumus ad orationem, faciem quidem nullius uidentes. In ipso loco dicitur esse sudarium, qui fuit in fronte Domini. Super Iordane non multum longe (a loco», ubi baptizatus est Dominus, monasterium est sancti lohannis grande ualde, in quo sunt xenodochia duo. In ista uel in illa IO

ripa Iordanis sub montana

loca, ubi inueniuntur

serpentes,

unde tiriaca conficitur. 13. Venientibus a Iordanen in Hiericho milia sex. Hiericho autem in oculis hominum ita uidetur ut paradisus. Muri diruti, territorius 15

20

MT

A

in miraculis

positus.

Domus

Raab

stat,

quae est xenodochium, et ipse cubiculus, unde deposuit exploratores, est oratorium sanctae Mariae. Lapides illos, quos leuauerunt filii Israel de Iordane, positi sunt non longe a ciuitate Hiericho in basilica post altarium magni ualde. Ante basilica est campus, ager Domini, in quo Dominus manu sua seminauit, ferens satum usque ad modios tres, qui etiam bis in anno colligitur, qui numquam seminatur, sed ex se nascitur. Colligitur autem mense Februario et exinde in pascha communicatur. Aratur,

! dum

collectus

fuerit, et iterum

cum

aliis

V 169

messibus collegitur et deinceps aratur et dimittitur. 14. Fons aquae, quam indulcauit Helisaeus, inrigat omnem Hiericho. Ibi nascitur uinum T potiston, qui febrientibus datur. Ibi nascitur dactalum de libra, ex quibus mecum adduxi in prouincia, ex quibus unum domino Paterio patricio dedi. Ibi nascitur cetrius de libras quadraginta et uirga fasioli longa pedes duo et in latitudinem [et in longitudinem] digitos duos.

4 qui eis cibaria praepatet Br D oracionem G nullus G * frontem G in iordane R. non multum longe 5j: R. non multum longe a Iordane G a loco addidi $8 est ane dominus ozz. R. 9 grandis G senodocico G senodochia R sinodochia Br 10 riba G 11 tiriaea G tyriaca R Br conficiuntur G 12 nobis a iordanen G ad iordanem R. inde uenimus ad iordanem. De iordane efc. Br, baud scio an recte 13 ita ozz. G patadysus R. 14 territurius G positas (/. u eu a aperta mutata) G 15 senodochius G senodochium R. sinodochium Br 16 oratorius G illi Br 18 altatio G altate Br magnum R oz. Br basilicam R. 19 campo sacet domini G 20 serens G quasi modia tria Br bis in anno ozz. R. collegitur G 21 qui numquam—colligitur oz. G 22 febroatio R. 23 oratur R.

1 mensibus R cum reliquas messes Br — 2 collegitur et deinceps aratur et oz. R. et deinceps—dimittitur ozz. Br demetitur R 3 heseus G inrigat corr. in intitat G 4 ubi R postun G potiston R. potis con Br zavorwóv ipse comiei ^ quod G felmentibus R febricitantibus Br 5 de quibus R 6 prouintia Br domino oz. R domno Br patetio in G ozz., sed ead. zuanu superseribtum 7 cetrius G cedros R. caedrus Br fasiola G fassioli Br et ex uirga fasiola conieci $8 et in latitudinem— duos oz. R Br latudine corr. ead. zm. G et in longitudinem sec/usi digos G

V 169

ITINERARIVM,

12-17

137

Ibi est et uitis, unde in ascensionem Domini uuas cistas plenas

1o uenales in monte Oliueti, et inde pentecosten mustum et exinde colata plena proponuntur. 15. Exeuntes de ciuitate uenientes contra Hierusolimam, non longe a ciuitate Hiericho est illa arbor, ubi ascendit Zachaeus 15

uidere Dominum, qui arbor, inclausus infra oratorium, ipsius per tectum foris dimissa est, sicca quidem. Exeuntes porta de Hiericho, ab oriente contra occidentem uenientes ; in sini-

stra manu intras in fauillas Sodomae et Gomurrae, super qua prouincia semper nubes obscura descendit ; odor sulphoreus.

Nam quod fallent homines de uxore Loth, eo quod minuatur M

ab animalibus lingendo, non est uerum, sed stat in ipso statu,

V 170

in quo fuit. 16. Ascendentibus nobis de montana in Hierusolima non longe ab Hierusolima uenimus in Baorin, deinde ad sinistram ad I

oppida Oliueti montis in Bethania ad monumentum Lazari. Nam respicientibus in ualles illas et perambulantes monasteria multa, loca mirabiliorum, uidimus multitudinem inclausorum

uirorum ac mulierum in monte Oliueti. Et sursum in monte in loco, unde ascendit Dominus, IO

uidimus mirabilia multa et

cellula, ubi fuit inclausa uel iacet sancta Pelagia in corpore. In ipso monte iacet Iacobus, Zebedaeus, Cleophas uel multa corpora sanctorum. 1*7. Descendentes de monte Oliueti in ualle Gessemani in loco,

ubi traditus est Dominus, in quo sunt tria accubita, in quibus i vA ille accubuit, et nos accubuimus pro benedictione. Et in ipsa ualle est basilica sanctae

Mariae, quam

dicunt domum

eius

fuisse, in qua et de corpore sublatam fuisse. Ipsa uallis Gessemani ibidem uocatur Iosaphat. De Gessemani ascendi-

9 cistra R. cestas 7. t super s ead. zz. scripta G plenas cistras racemis Br uenalis G 10 montem R inde] in die G mixtum Br et oz. R. 11 collata G R. colata Br 12 ciuitatem G uenientes parfiz in rasura G uenimus R Br hierosolimam R. hierusolima G 14 quae R. Br intra G 15 portas R. 16 hierico G ab oriente G ueniens R. uenimus Br sinixtra manum G 17 Gomottae G Br quam pftouinciam R. qua prouintia Br 18 obscurus G sulphureus corr. ead. zz. in sulphoreus R. odore sulphureo Br ^ 19 fallent] dicunt Br loht G minuetut R. muniatur Br 1lingendum G in eo statum G 3 as centibus R. montanis R. montana in hierosolima R. hierusolimorum Br 4 ietusolima G hierosima R uenimus oz; R. baorin G baotim R baoridem Br deinde oz. G inde Br de sinixtra oppida (ozz. ad) G 5 opida R. 6 respicientes Br uallis G 7 multa multa R miraculorum R uidemus .G inclusorum R clausam Br 8 montem G susu R tursum Br susu in monte R 10 cellola G — inclusa R Br belagia R. 11 monte ozz. G iacob R. zebedaei Br 13 discendentes G uillam Br gessemani R. iessemani G locum R 14 trea G in quo G in quae Br 15 recubuit G tecubuimus G 16 quam] que G 17 in qua— fuisse oz. G ualle G 18 iessemani G gessameni R. iosafa R. iessemani G gessemani R. Br

9

I. G. CLXXV

V 170

ANTONINI PLACENTINI

138 20

mus ad portam Hierusolima per grados multos. In dextra parte portae est oliuetum ; ibi est ficulnea, in qua Iudas se suspendit, cuius

M

A

IO

talea

stat munita

petris.

Porta

ciuitatis,

quae

cohaerit portae speciosae, quae fuit templi, cuius liminare et tabulatio stat. 18. Osculantes proni in terram ingressi sumus in sanctam ciuitatem, in qua adorantes monumentum Domini. Quia monumento de petra est naturale excisus et T potus ex ipsa petra excisus, ubi corpus domini Iesu Christi positum fuit, lucerna aerea, quae in tempore ad caput ipsius posita fuit, ibidem ardet die noctuque, ex qua benedictionem tulimus, et reconposuimus ea. In quo monumento de foris terra mittitur et ingredientes exinde benedictionem tollent. Lapis, unde clausus monumento,

V 171

ante os monumenti est, color uero de petra; qui

excisus est de petra Golgotha. Nam ipsa petra ornata ex auro et gemmis, nam petra monumenti uelut molaris est. Ornamen-

15

20 M

ta infinita : in uirgis ferreis pendentes brachialia, dextroceria, murenas, anuli, capitulares, cingella girata, balteos, coronas

imperatorum ex auro uel gemmis et ornamenta de imperatricis. Ipsum monumentum sic quasi in modum metae coopertus ex argento f sub solas aureos. Ante monumentum altaris est positus. 19. A monumento usque Golgotha sunt gressi LXXX. Ab una parte ascenditur per gradus, unde Dominus noster ascendit ad crucifigendum. Nam et locus, ubi crucifixus fuit, paret et cruor sanguinis paret in ipsa petra. In latere est altarium

19 hierosolimam R gradus R Br 20 potta posta G oliueti R se iudas R Br (in Br se repetitur ante suspendit) 21 tale astat G talia adstant R. taleas stat Br monita G R. munita Br patris. Posta G 1 coierit G coerit R. coherit Br limitari G limitate R. liminare Br 2 trabulacio G trabulatio R tribulatio Br tabulatio seripsí ^ Sinterra G 4 munumentum G quoniam Br quod coni. Gildemeister monomento petra ead. zz. superseribta uoce de G monumentum-——excisum R. monumentum-—excisus Br 5 et potus—excisus oz. G Br potus] puteus JNezesbip 6 Ibi R corpus domini positum fuit lesu Christi R. * capud G ipsius ozz. R. erat R fuerat Br ibidem] et ibi G $8 tullimus G 9 monumentum G 10 benedictione G R. exinde tollent R. clausus G R 11 monomentum G Br monumento R est ozz. R. est ante os Br ueto de] uirtide G pettae quae excisa est Br 13 petta ozz. R. 14 bracilia G dextralia R. 15 murinas G murenulas R. murenas Br anolis G cengella G cincella R. girata G grata R. irata Br belthei Br 16 et gemmis G ornamento R 17 ipsum monumentum 0ozz. G medae R. coopertus R copertus G coopertum Br 18 argento corr. ex atgentum G solas G solus R. soles coni. Gildemeister caelos ego monumento corr. 1. z;. G altarium est positum R altare positum Br 20 monumentum G usque ad G gressus R. Alia patte G 1 grados G 2 crux fixa R. patit G appatet Br 8 cruor sanguinis partit om. R altatio G 18 sub solas aureos] zuez. Heisenberg, Grabeskircbe, I, pb. 12$ sq. (funter goldenen Balken)

V 172

V 171

V 172

ITINERARIVM,

r7-20

139

Abrahae, ubi ibat Isaac offerre, obtulit et Melchisedech sacri-

; ficium. Ad ipsum altarium est creptura, ubi ponis aurem et audis flumina aquarum et iactas melum aut quod potest natare et uadis in Siloa fonte et ibi eum suscipis. Inter Siloam et Golgotha credo esse miliarium. Nam Hierusolima aquam uiuam non habet praeter in Siloa fonte. 19. 20. De Golgotha usque ubi inuenta est crux sunt gressos quinquaginta in basilica Constantini, cohaerente circa monumentum uel Golgotha. In atrio ipsius basilicae est cubiculum, ubi lignum crucis reconditum est, quem adorauimus et osculauimus. Nam et titulus, qui ad caput Domini positus erat, in 15 quo scriptum est : 'ZHic est rex Iudaeorum', uidi et in manu mea tenui et osculatus sum. Qui lignus crucis de nuce est. Procedente sancta cruce ad adorandum de cubiculo suo et ueniens in atrio, ubi adoratur, eadem hora stella apparet in

coelo et uenit super locum, ubi crux resedit, et dum adoratur 20 crux, stat super ea et offertur oleum ad benedicendum,

am-

pullas medias. Hora, qua tetigerit lignum crucis orum ampul1 lae ! mediae, mox ebullescit oleum foris, et si non clauditur ci- v :75 tius, totum redundat foris. Reuertente cruce in loco suo

reuertitur et stella ; post reclausa cruce ultra non apparebit stella. Nam et ibi est illa spongia et canna, de quibus legitur in ; euangelio, de qua spongia aquam bibimus, et calix onychinus, quem benedixit in cena, et aliae multae uirtutes, species beatae Mariae in superiore loco et zona ipsius et ligamentum, quo utebatur in capite. Ibi sunt et septem cathedrae marmoreae seniorum. 15 Luc. 25, 58.

NES

4 ibat oz. R eum obtulit G offerre quando temptauit eum deus, ibi et melchisedech hobtulit sacrificium Br B ipsum oz. G creptura G R cripta Br ctepatuta Gi/dezzeister 6 melo G, 2. zz. corr. milu G pomum Br — potestate corr. 2. m. G ? uadit G silua G solua Br fonte oz. G fon R fonte Br $8 sinam R syna Br golgotham R hierosolima R 9 silua R. solua Br fonte G 10 de oz. G gtessos G gressus R. gressi Br 11 coerenbi

tem R 12 goigoda R atrium G cubiculus R. 13 ulignum corr. 2. zz. G trepositum G i4capudiesu G 16 quodlignum R Br | nuca G . nocte R 17 procedentem sanctam crucem G ad om. G R et oz. G 18 ueniente Br attia G atrium R. atrio Br 19 in loco G resedit] stat G tesedit—ctux oz. G 20 supet ea G affertur R. Br 21 horum G R has ampullas Br orum (— otam) seripsi, cf. "Archiv f. lat. Lexi&. LX, 300 a

1 mediae oz. R. Br mox oz. G epuliscit G ebulliet Br cluditur corr. 2. zm. R cicius G R. 2 totum oz. R. refunditur //77. d 2. zz. super £ seripta G ebulliet Br teuertentem crucem G in locum suum R. 8 reuertetur R. et oz. G teclusa R. et post teclausam crucem Br. — 4 spungia G 5 spungia aqua G onichenus G hunichenus R. 6 specillum comi. Gi/demeister 4 ligamentum ex leg. corr. 2. zz. G corr. 1. zm. R. matmotie G

d

8 cathethrae, alferum t in rasura G cathere

11/12 diszinxizmus iuxta Heisenberg, Grabeskircbe, loc. cif. Pos? quinquaginta grautus distinxit Geyer, leuius post Golgotha

V 173

140 IO

I

5

ANTONINI

PLACENTINI

21. Ascendimus in turrem Dauid, ubi psalterium decantauit,

magna ualde, in qua sunt monasteria in cenaculis singulis. Quae turris quadrangulis et opus caluum, non habens tectum ; in quo etiam christiani pro deuotionead mansionem ascendunt. Et circa medium noctis surgentes audiunt uoces murmurantium iusum in ualle Iosapha contra Iordanan in loca, quae respiciunt ad Sodoma et Gomorra, et uulgariter appellatur ipsa uallis Iosapha, quae et Gessemani. 29. Deinde uenimus in basilica sancta Sion, ubi sunt multa

mirabilia, inter quibus quod legitur de lapide angulare, qui Ingresso domino Iesu in ipsa 20 reprobatus est ab aedificantibus. inuenit lapidem istum V 174 Iacobi, sancti domus fuit L2] ecclesia, quae deformem in medio iacentem, tenuit eum et posuit in angulum. Quem tenes et leuas in manibus tuis et ponis aurem in ipso angulo et sonat in auribus tuis quasi multorum hominum murmuratio. In ipsa ecclesia est columna, ubi flagellatus est Dominus. In qua columna tale est signum : dum eam amplexasset, pectus eius inhaesit in ipsa marmore et manus ambas apparent et digiti et palmae in ipsa petra, ita ut pro singulis languoribus mensura tollatur exinde ; et circa collum habent et In ipsa columna est illud cornu, de quo reges ungueIO sanantur. bantur et Dauid. Ibi est in ipsa ecclesia et corona de spinis, qua coronatus est Dominus, et lancea, de qua in latere percussus est Dominus. Ibi sunt et lapides multae, cum quibus lapidatus est Stephanus. Ibi est et columnella, in qua crux Petri, in qua crucifixus est Romae. Ibi est I Im posita est beati et calix apostolorum, in quo post resurrectionem Domini

10 in turre Br

12 turre G in turribus R.

quadrangolis G quadranculis R

13 in qua Br christianis G debutionem, corr. 1. zz. i1 deuotionem G media nocte G medio noctis spatio Br — surgentis G murmofantium G

14 15

iuso R deorsum Br iosafa G R. iosaphat Br iordana G iordanem R iordanen Br in loco qua G in locis quae R ad loca quae Br 16 sodomam et gomutram R uocaliter R. appellatur oz. G 17 ualle G iosapha //era t 2. zz. superseripta G gessemani G gessameni R. 18 basica G basilicam R. sancti G sanctam R multe mirabilie G 19 inter quae R que reptobatus G 20 iesu christo G ozz. Br in ipsam ecclesiam R 2 deforme G R. 3 tenis R pones R. ipsum angulum R 4 multo R 5 murmorantia corr. 1. zz. ex murmuftantium G murmurantium R. murmuratio Br 6 talis est signus G amplexas sic G 4 inest G ambas G R. $ et digitas et palmas in ipsa petra apparent G digiti et palmae R. Br 9 tollitur G

post citca uox habet erasa es? G colla habit et sanatur G 10ille cornus G ungebantur G 11 in ozz. R ecclesia 2. zz. superser. G 13 et ozz. R. multe lapides R lapides multe G cum quas G 14 beatus add. R. — post columnella ib eraszzz est G 15 postita est crux R crux posita fuit Br

V 174

ITINERARIVM, 21-24 missas

2o

Lal

faciebant,

et multa

alia miracula,

IA4I quae

non

recolo.

Ibi est monasterium feminarum. Vidi testam de homine inclausam in locello aureo ornatam ex gemmis, quae dicunt quia de sancta martyra Theodote esset, in qua multi pro benedictione bibunt et ego bibi. 29. De Sion uenimus in basilica sanctae Mariae, ubi est congregatio nimia monachorum, ubi sunt et xenodochia uirorum ac mulierum, susceptio peregrinorum, mensas innumerabiles, lecta aegrotorum amplius tria milia. Et orauimus in praetorio,

NUES

ubi auditus est Dominus, ubi modo est basilica sanctae Sofiae I

ante ruinas templi Salomonis sub platea, quae discurrit ad Siloam fontem secus porticum Salomonis. In ipsa basilica est sedis, ubi Pilatus sedit, quando Dominum audiuit. Petra autem

Io

quadrangulis, quae stabat in medio praeturio, in quam leuabatur reus, qui audiebatur, ut ab omni populo audiretur et uideretur, in qua leuatus est Dominus, quando auditus est a Pilato, ubi etiam uestigia illius remanserunt. Pedem pulchrum, modicum, subtilem, nam et staturam communem, faciem pulchram,

capillos subanellatos, manum formosam, digita longa imago designat, quae illo uiuente picta est et posita est in ipso praeI

5 turio. Nam

de petra illa, ubi stetit, fiunt uirtutes multae ; tol-

lentes de ipsa uestigia pedum mensuram, ligantes pro singulis languoribus et sanantur. Et ipsa petra ornata est ex auro et argento. 2o

24. Et exinde uenimus ad arcum, ubi antiqua porta fuit ciuitatis. In ipso loco sunt aquae putridae, ubi missus est Hieremias. Ab arcu illo descendentibus ad Siloa per gradus multos

17 multe alie mitacule quas G mirabilia Br nunc tecolo G clausa G 19 lucello R. aurum G ornatam oz. G R.

8 testa G inquem G R quae

Br quam Gildemveister quae dicunt esse capud martyris theodote Br 20 martera G martyre R. esse 7. t 2. zz. affixa G 21 bibebant R Br — aquam add. R. Br 22 uero R. Br Pos basilica /aeuna esz in Br usque p. 175, 14 praeturio congtegacio G

1 ubi—uirotum ozz. R. et oz. G exsenodocia G 2 suscepcio G innumetabilibus G 3 trea G otabimus G praeturio R. 4 basilica est G sancta sofie R. suffiae G D ate rui G decurrit B 6 silua 7. m erasa G siloa //neola 2. zz. superscr. R. fontis G pottico salomis G 4 ipsa sedis G

pilatus ozz., sed 2. zz. superscr. G palitus R.

d quam G

audit G

$8 qua-

drangolis qui G preturio G in qua G lauatut corr. 2. zz. G leuatur R. 10 quam RB . 11 pedum R pulchram G R ^ modica subtilia R — 12 statuta GK B commune R communis B faciem oz. G pulcta facies B 13 capillo R B subanelatum R. subanelato B obanellatus G formonsam G digitas longa G digiti longi R. quantum add. R. B 14 picta sunt quae posita est in R ipsum pfaetotium R 15 de oz. GR. post ubi rasura trium litterarum in G 16 ipsis uestigiis R. mensuta G . legantes G 19 antiquitus Br 21 Ad arcum illum descentibus G ad silua per silua grados G ad siloam per siluam per gradus R. ad fontes siloa per grad Br

V 175

142

ANTONINI PLACENTINI

: super ! Siloa est basilica uolubilis, desubtus de qua surgit Siloa, quae habet manu

facta hominis

duo solia ex marmore,

V 176

et

inter solium et solium clausura cancellorum. In uno lauantur uiri et in alio mulieres pro benedictione ; in quibus aquis ; multae uirtutes ostenduntur, immo et leprosi mundantur. Inante atrio est piscina grandis manu hominis munita, in qua assidue populus lauant ; nam in illis soliis certis horis fons ipsa inrigat aquas multas, quae descendunt per uallem Gessemani, quam et Iosaphat uocant, usque ad Iordane fluuium et ingre1o ditur in Iordane in loco, ubi Iordanis deficit in mare salinarum

subtus Sodoma et Gomorra. 25. Nam et modo ipsa fons Siloa infra ciuitatem inclausa est, quia Eudoxia imperatrix ipsa addidit muros in ciuitate. Nam ipsa muniuit basilicam et sepulchrum sancti Stephani et ipsa habet iuxta sepulchrum sancti Stephani. Inter I ^ sepulchrum sepulchra habet continuo gressus XX. Nam et ipse sanctus Stephanus requiescit foris portam, sagittae iactum unum ad uiam, quae respicit ad occidentem, quae descendit ad Ioppe et Caesarea Palestinis uel Diaspoli ciuitatem quae antiquitus 2 o dicitur Azotus, in qua requiescit sanctus Georgius martyr. In ipsa strata non multum longe ab ipsa ciuitate stat columna M marmorea in media uia, in qua prius Dominus ducebatur ad NUM flagellandum, quae fugiens leuata a nube et posita in ipso loco. Et in tantum cognoscitur uerum esse, quia neque basidem habet, ubi debet esse fundata, sed sic super terram stat et exIn cuius summitate crux est posita ferrea et per v^ agitatur. scalas ascenditur et luminaria ibi fiunt et incensum. In quo loco daemoniaci mundantur. Nam et in ipsa prouincia multas uirtutes ostendit beatus Georgius.

22 super siloam R.

1 se suptus G 2 qui G quae ma|nu| 77 rasura R. habet oz. G R. 8 unum G Br lauant R. 4 alio G R alium Br benedictionem G 5 ostenduntur uirtutes R. multa ostenduntur ozis50 uirtutes Br 6 pissina G monita G assiduae G R Br * solis G ipse R Br 8 discendunt G in R ualle G iessemani G gethsemani Br — 9 quam] quae G Br iosafaG R uocatut Br ingrediuntur Br — 10 iordanem R 11 sodomam GR — gomurram R 12 ipsa siloa G ipse fons siloa R Br ^ intra R ciuitate G i inclausus R. inclusa Br 13 qui edux ab G qua eorr. 2. zz. R. imperatricis G addedit G ciuitatem G 14 ipsa 2. z. in margine G monibit G basicam G sepulcrum G steffani G et ipsa—stephani ozz. G 16 sepulcra G habent R. sunt Br et om. G 17 porta G iactu ad 07isso unum G 18 ad oz. R. otientem G discend zz fine lineae G ioppem R iopen Br 19 caesaream R. diaspolis G diaspoli R. Br ciuitates R.

V 176

»A

20 azotos corr. 1. zm. G 21 ad ipsa ciuitate G a ciuitate ozzisso ipsa R. Br 3 cognuscitur G basem R. basitem Br 4 habit G terra G B sumitate R 6 scala G lumina R fient R. ? in oz. G prouintia R. 8 beatos G

EXTAT

ITINERARIVM, 24-29

143

26, Exeuntibus nobis de Siloa uenimus in agrum, qui conpa1o ratus est de pretio Domini, qui uocatur Acheldemach, hoc est

ager sanguinis, in quo sepeliuntur omnes peregrini. Inter ipsas sepulturas cellulas seruorum dei; uiri multi uirtutum. Poma et uineas inter ipsa monumenta per loca. 24. Reuertentibus nobis in ciuitatem uenimus ad piscina 15 natatoria, quae habet quinque porticus, ex quibus una habet basilicam sanctae Mariae, in qua multae fiunt uirtutes. Nam ipsa piscina modo redacta est in stercore et ibi lauantur omnia, quae sunt necessaria in ciuitate. Vidimus et in uno an-

gulo tenebroso catenam ferream, cum qua se laqueauit infelix 20 Iudas. Item exeuntibus nobis ad portam maiorem uenimus ad sanctum Isicium, qui ibidem in corpore iacet, ubi etiam et panes erogantur ad homines pauperes et peregrinos, quod deputauit Helena. 28. Via, quae ducit Bethlem, ad tertium miliarium de Hiero: solima iacet Rachel in corpore, in finis loci, qui uocatur Rama. V 1:78 In ipso loco uidi in media uia de petra exire aquam inmobilem ad arbitratum usque ad sextarios septem, unde conplent omnes et neque minuitur neque ampliatur. Suauitudo ad bi; bendum innarrabilis, dicentes, eo quod sancta Maria fugiens in Aegyptum in ipso loco sedit et sitiuit, et sic egressa esset ipsa aqua. Ibi et ecclesia modo facta est. 29. De ipso loco usque Bethlem milia tria. Bethlem locus splendidissimus; serui dei multi; spelunca, ubi natus est Domi-

1o nus, in qua est ipsum praesepium ornatum ex auro et argento ; die noctuque intus luminaria. Os uero speluncae ad ingrediendum angustum omnino. Hieronymus presbyter in ipso ore speluncae ipsam petram sculpiuit et monumentum sibi fecit, ubi et positus est. Continuo medium miliarium a Bethlem in

9 silua G agro G 10 precio G acheldemac G acheldemahc R 11 05! omnes rasura sex litterarum G — 12cellolas GR. ueri G — multe uirtutes G Br 13 uenias G ipsa ozz. G 14 de ciuitate G piscinam natatotia R Br 15 habit G potticos quinque G una] potticos unus G 16 basilica G 17 stercorem R. labantur G lauant R. 18 in unum angulum tenebrosum G 19 catena ferrea G Br se 1. zz. superser. G 20 ad porta maiorem G ad portam iure R. a portta iorem Br uenimus ozz. G R. 21 iacit G G

22 panis G ad] ab ex al 2. zz. corr. G petegrinis G 23 depotauit 24 betleem R. bethleem Br ad tercio miliario G tercium R. 1 iacit G tachael G fine G finibus Br 2 exire] extra R. surgere Br V 178 2 inmobili R 3 usque oz. R. sextatia G — 4 minuatur G — 5 innarrabile G dicens G dicitur R. et dicunt Br dicentes seripsí 6 egressam ipsam aquam R ipsaaquaemanauit Br — ? et oz. G 8 bethleem Br ^ ad milia tre 2. zz. 7. asuperseribía G.— betlhem autem G — 9 splendidus G— 10 ipse presepius ornatus G ipsum praesepe ornatum R. praesepium Br 11 intus oz. R. 12 angustus G in ipso os G in ipsore R 13 speluce G ipsa petra G petra ozzisso ipsa Br sibi] ibi R , 14 miliarium ex milario corr. R. bethleem R Br

144 15 suburbio

20

ANTONINI PLACENTINI Dauid ibi iacet in corpore, simul et Salomon filius

ipsius, duo monumenta. Quae basilica ad sanctum Dauid appellatur. Nam et infantes, quos occidit Herodes, in ipso loco habent monumentum et omnes in unum requiescunt et aperitur et uidentur ossa ipsorum. Ante Bethlem est monasterium muro cinctum, in quo est multitudo monachorum congregata.

30. De Bethlem autem usque ad ilicem Mambre sunt milia

XXIV, in quo loco iacent Abraham et Isaac et Iacob et Sarra,

s]

sed! et ossa Ioseph, basilica aedificata in quadriporticus, in medio atrio discopertus, per medio discurrit cancellus et ex uno

V 179

latere intrant christiani et ex alio latere Iudaei, incensa fa-

cientes multa. Nam et depositio Iacob et Dauid in terra illa vA

alio die de natale Domini deuotissime celebratur, ita ut ex omni terra illa Iudaei conueniant, innumerabilis multitudo, et

incensa offerentes multa uel luminaria et munera dantes ad seruientes ibidem. IO

15

20

31. Item reuertentes in Hierusolimam, descendentibus nobis in uia, quae uadit in Gaza et Ascalona, contibuo milia XX de Hierusolima uenimus in monte Gelbuae, ubi occidit Dauid

Goliam. Ibi et mortuus est Saul et Ionathas. Ibi enim iacet Golias in media uia, aceruum ligneum ad caput. Congeries petrarum, mons excelsus, ita ut ad milia XX lapis mobilis non inueniatur, quia consecratio est, quanticumque uel quotienscumque transierit, ternas lapides portantes et super ipsum tumulum iactantes. Nam in ipsis montibus numquam pluit et nocturnis horis secretum sic : uidentes spiritua inmunda uolui, oculata fide tamquam uellora lanae aut certe undas

maris. 32. Deinde deuiantes ad latus uenimus in ciuitatem quae di-

15 sub urbe dauid R suburbi dauid Br dauit G dauid 5s R. ubi G iacit G 16 quae basilica ozz. G 19 bethleem R Br 20 cinctus G Br multa monachorum congregatio R. oz;. Br 22 bethleem R. Br usque oz. G 23 habraham G iacent pos/ satta collocauit R. 24 sed oz. G simul et Br 1iosaeph R et basilica R est basilica Br in quadtis potticos G atrium in medio discoopertum Br 2 per medium R. discurrit ozz. Br cancellos G R. cancellum Br — 4nam oz. G deposicio G depotione R. 9 iacobi diem natalem (eorr. 2. zz. in natales) G celebrantur R. 6 illa ozz. G conueniunt i G conuenient R. conueniat Br conueniant G//dez.

innumerabiles eorr. 1. zz. G

8 et seruientes R. ac seruientes Br 9 nos fos; reuertentes add. R. hierosolimam R hierusalem Br discendentibus G 10 milia XXX continuo G continuo oz. Br 11 hietosolima R montem R 12 golia G ubi et G 13 ingentum G foríasse ingentem capud G 15 inuenitur G congtregationem quanticumque G quocienscumque G quotiescumque R 16 quis ibi transit Br 1" in oz. G 18 uidetur spiritu in mundo R 19 uolo G iaculate G fiet GR oculata fieri Gi/dezz. oculata fide scripsi ^^ wuellera R lana G 21 deuiamus G ciuitate G

V 179

ITINERARIVM, 29-34

145

citur Eleutheropolis, in loco, in quo Samson cum maxilla asini occidit mille uiros, ex qua fons processit, quae fons usque in hodiernum diem inrigat ipsa loca. Nam et ad locum, ubi MT

exsurgit, fuimus. Deinde uenimus, in loco, ubi Zacharias occi- V 18o

sus est et iacet in corpore ; basilica pulchra ornata et serui dei multi. Inde uenimus in loco, ubi Esaias a serra secatus est

uel iacet, quae serra pro testimonium ad sanctum Zachariam posita est. Exinde uenimus ad locum, ubi Abacuc prandium portauit messoribus. Et ibi exsurgit fons, ubi baptizauit Philippus eunuchum. In quibus locis sunt putei, quos foderunt Abraham et Iacob, hoc est, puteus coniurationis et puteus calumniae. 1:9 323. Ingressi sumus in Ascalona. Ibi est puteus pacis in latitudine maior, in modum theatri factus, in quo usque ad aquam per gradus descenditur. Ibi requiescunt tres fratres martyres Aegyptii ;propria quidem nomina habent, sed uulgariter Aegyptii uocantur. Ad miliarium ciuitas Sarafia et in proximoI I ciuitas Maioma Ascalonitis. Exinde uenimus in ciuitatem Maioma Gazis, in qua requiescit sanctus Victor martyr. De Maioma usque in Gaza miliarium unum. Gaza autem ciuitas splendida deliciosa, homines honestissimi omni liberalitate decori, amatores peregrinorum. Ad secundum miliarium Gazae re2o quiescit sanctus pater Hilario. 34. Et inde uenimus in ciuitate Elusa in caput heremi, qui V r8 uadit ad Sina, in qua etiam ex relatione episcopi quaedam nobilis puella nomine Maria. Quae dum nupta fuisset, in ipsa vA

nocte nuptus sui mortuus

22 in maxilla R.

est sponsus

24 hodierna die G

eius. Quae patienter

et ad loca G et ad locum £s R.

1 surgit R. Br inde R. dein Br in loco oz;. R. uenimus inter templum —V 180 et altare Br 2 iacit G in basilica R 3 deinde G in locum R ad r

locum Br serta R. 4 iacet corr. suprascr. 1. i ead. sz. G qua G setta corr. 2. z.R adsanctum oz. G — b est posita R— deinde G — deuenimus G — ad locum oz. G in loco Br ambacuc R 6 et oz. G ibi est fons G et ibi surgit fons Br et inde fons exsurgit R. ? potea quas G 8 habraham G hic est R coniurationis—10 ibi est puteus ozz. G 10 ascalonam R in latitudinem maiorem modum G 11 aqua G 12 discenditur G 13 uulgaliter R egyptum appellantur G 14 a miliario ciuitatis sararafia et in proximo ciuitatis G in proximum R. ozz. Br 15 maiom R. mazom Br scalonitis G deinde G inde Br ad ciuitate G maiom agazis R. mazo mates Br 16 maiom R. mazoma Br 18 diliciosa G homines oz. G honestissimos R liberati G libertate R Br liberalitate GZ/demeister 19 gaza 2. z. superser. in. G gaze R. om. Br a Gaza Gildemeister 20 helatio G hilarius R. hilation Br 1 ciuitatem R. elua G R eluahal Br Elusa Tz capud G R. elremi G quae R. 2 etam G reuelationem G reuelatione Br 3 quae dum] quedam G nupcias G nuptias fecisset Gi/dezzeiszer et in G R et deleui 4 nuptusui G qua G

V 181

ANTONINI PLACENTINI

146

portauit et intra septimanam illius manumisit omnem fami-

IO

15

liam... erogauit pauperibus uel monasteriis. Intrinsecus celebrato die septimo ipsa nocte sublatum uestimentum sponsi non est inuenta. De qua dicitur in heremo esse trans Iordanen inter calamita uel palmita ambulante in finis Segor circa mare salinarum. In quibus locis inuenimus monasterium puellarum ultra XVI uel XVII in loco heremi, quas christiani pabulabant, quae habentes unum asellum, qui illis macinabat, et nutriebant leonem a pitulo mansuetum, ingentem, terribilem ad uidendum, qui, dum appropinquassemus cellulae, ante rugitum illius omnes animales, quos habuimus, minxerunt, ex

quibus aliqui in terram ruerunt. Nam et sic dicebant, quia ipsum asellum ipse leo in pascua gubernaret. Quibus per me centum

solidos offerebat ille christianissimus,

cum

quo fui,

sed noluerunt accipere. Sed mittens in Hierusolima adduxit illis tunicas tricenas et ad cellarium legumina uel oleum ad luminaria, et ipsae nobis dixerunt de uirtutis Mariae, quae ambulabat in heremo.

V 182

Duos dies ille, cum quo eram, ambu-

lauit quaerendo, sed aut inuenerit aut non inuenerit, nobis dicere ; tamen tunicas et dactalos et cicer frixum tellas, quas secum detulit, uel lupinum : nihil horum reportauit. Cuius adflictionem et ploratum nulla ratione

noluit sporsecum potui-

mus consolare, tantum dicebat : 'Vae mihi misero, cuius me IO

causa christianum dico ?' 35. Proficiscentes de ciuitate Elusa, ingressi heremum. Ad XX milia est castrum, in quo est xenodochius sancti Georgi,

B septima G

manum misit G R.

6 Jacunam indicaui : omnia sua pauperibus uo

distribuit Br celebratum G caelebtato R. V octa i7. uo in fine lineae 1. zz. superscr. addit post nocte G 8 inuenta ozz. G ac qua G 9 calomitta G calamita R palmeta R ambulante G ambulantes R fini G fines R sechor R 10 monasteri iz fime Jineae 2. zz. à add. R. mons G 11 XV uel X et VII G XV uel XVII R quindecim uel XVIII Br chtistianis ualabant G 12 papulabant R. populabant Br quam habentes G unam asellam qui G macenabat R. 13 nutrierat G pittulo G pitulum R a pitulo scripsi mansuetum 0ozz. G ingentem, terribilem ad uidendum sec/zsi? Gi/dezeister 14 que dum G . adpropinquassemus cellole R. ante, 5y//aba te in fine lineae 2. zm. addita, G 15 illius ozz. R. 1" ipso asello G ipse asellum R. gubernatit G gubenatet corr. 2. zz. R. 18 cum quem G 19 in ozz. G hierosolimam R hierusalem Br

adducens G

iiliG tonicas G Br 2 ipse corr. 1. zz in ipsi G ipsi R. ipsae Br R uirtutibus Br 3 ambubant G 4 quetendum G sed oz. G

uirtute aut non

inuenerit ozz. G 5 tonicas G dactilos R. 6 quam G uellipinpum G * deportauit G adfliccionem G nulla potuimus ratione, sed signis fransposiHonis 2. zz. addilis R.racione G $8 quis me causa christianus decore G qua causa christianus dicor R. cuius causa me christiana dico Br 10 proficentes corr. 1. zz. R medullatha G eulutia R. heulatia Br — heremo G a XX G 11 mi*

*

*

o

liario XX Br

*

casa G

*

*

*

cis

senodocios szperser. /. u G senodochium R

V 182

ITINERARIVM,

34-37

147

in quo habentquasi refugium transeuntes uel heremitae stipendia. Exinde intrantes interiorem heremum uenimus ad loca, de

qua dicitur : Terra in salsugine a malitia ànhabitantium 1n ea. 15 Vbi uidimus

raros homines cum camelos, fugientes nos, (nam

et in Hierusolima uidimus), homines a parte Aethiopiae, nares fissos, aures fissos, galliculas calciatos et per digitos in pedes anulos missos. Requisiti, quare sic, dixerunt : "Traianus imperator Romanus signum hoc nobis dimisit." 36. Ambulantibus nobis per heremum dies V uel VI cameli nobis aquam portantes, sextarium mane et sextarium sero per hominem accipiebamus. Amarescente aqua illa in utres in felle mittebamus in ea harenam et indulcabatur. Familia au-

V 185

tem Saracenorum uel uxores eorum uenientes de heremo, ad

IO

uiam sedentes in lamentatione, et sareca missa ante se petiebant panem a transeuntibus et ueniebant uiri ipsarum, adducebant utres cum aqua frigida de interiore parte heremi et dabant, et accipiebant sibi panes et adducebant resticulas cum radices, quorum odor suauitatis super omnia aromata, nihil licentes ; quia anathema habebant et dies festos suos celebrabant. Populus autem, qui per ipsum maiorem heremum ingrediebatur, numerus

15

duodecim milia sexcenti.

37. Qui perambulantes per heremum octaua decima die uenimus adlocum, ubi Moyses de petra eduxit aquas. Exinde alia die uenimus ad montem dei Choreb, et inde mouentes, ut ascenderemus Sina, et ecce multitudo monachorum et heremitarum

innumerabilis cum crucis psallentes obuiauerunt nobis, qui prostrati in terra adorauerunt nos, simili modo et nos facien-

V 182

14 Psalm. 106, 34.

v

12 habit G 13 deinde uenimus in interiorem hetemem (corr. 1. zz.). Venimus G ad locum qua G ad locum de quo R ad locum de qua Br ad loca de qua seripsi 14 a salsugine G amalicium R. inabundantia corr. 1. zz. iz inabundantium G 15 homines oz. G camillos G camelos Br camelis R. 16 hierosolima R videmus G aperte aethiopes R. ex aethiopia Br a patte etiopic G 17 nataes R fessas G fissas R. autes fessos G oz; R. habentes fissas nares et autes Br calliculas G Br callicolis R. digitas G 18 anolos G ttagianus G 19 romanos G oz. R. Br nobis hoc G 1 ambulauimus nobis G dies 2. zz. moltos superscr. G dies uel sex G R. dies V uel VI sripsi — gamelliG 2 aqua G aquas R. aquam Br sextatio mane et sextatio seto G 3 homines G amatiscente G R. uttes G Br uttis R. 4 arena G batenam R haerena Br b satacinorum G 6 lamentationem G 8 et dabant oz. R Br 9 acciebant R panem G aducebant R 10 radicibus R redices Br et nihil G 11 laetantes R festus G R suos oz.G celebrantut G— 13 XII milia DC G — 14 perambulantibus G — octaba

G . i5de petra moyses R. et exinde G alia die ozz., sed 1. zz. superser. G 16 uenimus alia die R. choteph G orep R. choreb Br i7 monachorum heremitarum ozzisso et R. Br

18 cruce R. cruces Br

V 185

148 20

ANTONINI PLACENTINI

tes flentes. Et introduxerunt nos in uallem inter Choreb et Sina, ad cuius pede montis est fons ille, ubi Moyses uidit signum rubi ardentis, in quo et oues adaquabat. Qui fons inclusus est intra monasterium, quod monasterium circumda-

V 184

tum muris munitis, in quo sunt tres abbates, scientes linguas,

hoc est, latinas et graecas, syriacas et aegyptiacas et bessas, uel multi interpretes singularum linguarum. In quo sunt monachorum. Et ascendimus in monte continuo II condità milia tria, et uenimus

IO

15

20

-

ad locum ad speluncam,

ubi abscon-

ditus fuit Helias, quando fugit ante lezabel. Ante ipsa spelunca surgit fons, qui inrigat montem. Inde ascendimus milia continuo tria in summum cacumen montis, in quo est oratorium modicum, plus minus pedes sex in latitudine et in longitudine. In quo nullus praesumit manere, sed orto iam die ascendent monachi et faciunt opus dei. In quo loco omnes pro deuotione barbas et capillos suos tondent et iactant, ubi etiam et ego tetigi barbas. 38. Mons Sina petrosus, raro terram habet. In quo per circuitum cellulae multae seruorum dei et in Choreb similiter et dicunt esse Choreb terram mundam. Et in ipso monte in parte montis habent idolum suum positum Saraceni marmoreum, candidum tam quam nix. In quo etiam permanet sacerdos ipsorum indutus dalmatica et pallium lineum. Quando etiam uenit tempus festiuitatis ipsorum recurrente luna, antequam egrediatur luna, ad diem festum ipsorum incipit colorem mutare marmor ila; mox luna introierit, quando coeperint adorare, fit nigra marmor illa tamquam pice. Completo tem-

V 185

20 flentes ozz. R. lacrimauimus Dr ualle G inter ozz. R coreph G orep R choreb Br 21 pedis G pedem R pede Br illa G moises G 22 ardentes eorr. 1. zz. G adaquauit G quae fons inclausa G v

1 qui monasterius circumdatus G ozz. Br 2 motos corr. 1. zz. G 3 syphus G siriacas R. syram Br egiptias G aegyptiacam Br et ane bessas ozz. G R. bersus G 4 interpretum R singulorum G 9 ascendi R. montem R 6 uenientes R ad locum speluncae G ad speluncam Br ab///[sconditus rasura duarum litterarum interposita G R. * helyas R. zezabel G R. ante in rasura proin G ipsam speluncam R. 8 quae G irrigat G Br 9 trca G accumen R 10 oraturius modicus G in am£e latitudine oz. GR latitudinem et longitudinem G 12 in oz. R 13 deuotionem G 14 ct ego etiam R 7z argine cod. R. 2. zz. aseriptum est : alias totondi 15 syna R circui iz fine lineae G 16 cellolas G cellae R. cellulae Br multorum G 16 e7 1? coreph G orep R. et audiunt se orep terra munda R 17 terra munda G et in ipso monte bi; R 18 saracini G satraceni Br 20 eorum G tamdiu etiam R 21 praecurrente luna G Br praecurrentem lunam R tecurtente Tc antequam egftediatur luna oz; R 1color R 2 marmotis R. G pice R pix Br conpleto R.

V 184

ni

3 fiet nigra R. formegra corr. 1. z;. G

picem

V 185

ITINERARIVM, 37-40

I49

pore festiuitatis reuertitur in pristinum colorem, unde omnino ; mirati sumus. 39. Inter Sina et Choreb est uallis, in qua certis temporibus descendit ros de caelo, quem manna appellant et coagulatur et fit tamquam granum masticis et collegitur et doleos exinde plenos habent in monasterio, unde et benedictionem dant 1o ampullas modicas. Nam et nobis inde dederunt sextaria quinque. Ex quo etiam pro condito bibent et nobis dederunt et bibimus. Nam et in ipsis montibus leo et pardus et onagri et durgones, qui et capreae, et burdones, qui in montibus molent, et insimul pascuntur nullusque eorum a leone laeditur 15 propter uastitatem heremi. Et quia iam se complebant dies festi Saracenorum, praeco exiuit : ut, quia non subsisteret per heremo reuerti, per quo ingressi sumus, alii per Aegyptum, alii per Arabiam reuerterentur in sanctam ciuitatem. 40. De monte Sina in Arabia in ciuitatem, quae uocatur Abila, 20 sunt mansiones octo. In Abila autem descendit nauis de India cum diuersis aromatibus. Nobis autem uisum est per Aegyptum reuerti et uenientes in Fara ciuitatem, ubi pugnauit Moyses 1 cum Amalec, ubi est oratorium, cuius altare positum est super V :86 petras illas, quas subposuerunt Moysi oranti. In ipso loco ciuitas munita muris de lateribus, locus sterilis ualde praeter aquas et palmas ; in qua ciuitate est episcopus. Et occurrentes ; mulieres cum infantibus, palmas in manibus portantes et ampullas cum rafanino oleo, prostratae pedibus nostris unguebant plantas nostras et capita nostra, lingua Aegyptiaca psallentes antifonam : 'Benedicti uos a Domino et benedictus aduentus uester, osanna in excelsis.' Ipsa est terra Madian et ipsi in10 habitantes in ea ciuitate dicitur, quia ex familia Iethro, soceri

4 festiuitatis oz. G omnino om G

uertitut 6 syna R.

G reuertetur R pristinam G pristino D" coteph G otep R. ? discendit G coa-

v

golatur G coaculator R. 8 mastici R. doleas exinde plenas G G R, corr. 2. z. R. bardus G 13 durgonis G bardonis G montes G 14 molent] 7z zzarg/ze a1 manen R. et oz;. R.

12 bibemus in ozz. R. simul R. Br 15 se oz. G

infer pas e cuntur rasura quattuor literarum R. et nullus R conplebant R. i6 saracinorum G — ut qui non G R ut nullus Br ut, quia non scripsi subsistere G R. subsistetet Br qui non subsisteret (absisteret»

pet eremum GZ/dezeisfer — 1v heremum R.— 18 2frabia G — 19 in atabiam R. in ozz. R. ciuitate G ahila Gz/dezzeisfer 20 discendit G 21 aroma (in fine lineae ex punctum) aromatibus R. egypto G 22 ciuitatem fata R i Amalec] alaci G alici R, zz zzargime 2. zz. aliis

E

altaris G G orante R Br

infantibus oz. G stratis G R.

supra R. 2 petra corr. 2. gi. R. 38 munitas G e lateribus G

otaturius G oratorium R.

supposuerunt G orant sterelis G 4 palmas—85

6 rafanoleo G rafano oleo R. Br tafanino oleo seripsi ^ ptounguebant pedes nostros unguebant plantas nostras R.

lingua G 8 antefona G 9 madiant R. ciuitatem Br quae dicitur R. iothor G R.

Net 10 in ipsam ciuitatem G in ea

V 186

150

1j

20

ANTONINI PLACENTINI

Moysi, descendunt. Octingentas condomas militantes in publico cum uxoribus suis, annonas et uestes de publico accipientes de Aegypto, nullum laborem habentes, quia nec habent ubi, eo quod totum harena sit, et praeter singulis diebus habentes singulas equas Saracenas, qui capitum paleas et hordeum, de publico accipient, discurrentes cum ipsis per heremum pro custodia monasteriorum et heremitarum propter insidias Saracenorum,'ante quorum timorem non exagitantur Saraceni. Nam exeuntes de ipsa ciuitate a foris illi serant et claues tollent secum. Et illi, qui sunt ab intus, similiter faciunt

propter insidias Saracenorum, quia nec habent, ubi exeant foris, praeter caelum et harenam. 41. Exinde uenimus in Sochot et exinde descendimus in

V 187

Magdalum, etiam et ad locum ad LX XII palmas et XII fontes,

A

ubi applicuimus duos dies delectati post tanto labore et uastitate heremi. In quo loco est castellum modicum, qui uocatur Surandala ; nihil habet intus praeter ecclesiam cum presbytero suo et duo xenodochia propter transeuntes. In quo loco arborem piperis uidi et ex ipso collegi. Exinde uenimus ad locum, ubi filii Israhel transeuntes mare castra metati sunt. Et illic similiter castellum modicum, infra se xenodochium.

IO

Et inde uenimus

ad locum ad ripam, ubi transierunt

filii

Israhel. Vbi exierunt de mare, est oratorium Heliae, et transcendentes in locum, ubi intrauerunt in mare, ibi est oratorium

1j

Moysi. Ibi est et ciuitas modica, quae appellatur Clisma, ubi etiam et de India naues ueniunt. Quo maris loco, ubi transierunt, culfus exit de pelago maiore et extendit intus in multis milibus, qui accessa recessa habet. Recedente mare omnis praefiguratio, arma Pharaonis uel uestigia rotarum cur11 discendunt G octoginta G in puplico G in opilium R 12 de puplico G 13 nullum laborem zsque ad finezz cap. og. Br qui R 14 ubi ozz. R. harenas et G singulos dies R. 15 quiqui R. capitu G R. 16 puplico G — accipientes G accipiunt R accipient ser/ps/. ipsum G 17 insidia G 18 saracini sezzper G antiquorum G R at quorum Gi/dezeister ante quorum scripsi timote G 19 foris ozzisso a. R. illi serrant G illis erant R 22 harena R.

1 in sochot—descendimus ozz. G lum R

2 etiam in R.

sochod R

in agmacdalo G in amagda-

Hic ordo turbatus esse uidetur ; scribendum esse existimo :

Exinde uenimus ad locum ad LX XII palmas etc. ez inizio cap. 43 inserendum : Exinde uenimus (in Magdolo et exinde descendimus in Sochot et exinde uenimus» per heremum ad speluncam err. 3 applicabimus G applicuimus R Br diletati ta

pos G

tantos labores G tantum laborem Br

uastite corr. 1. zz. R.

4 ca-

stellus modicus quae G D habet G habent R habens Gi/demeister 6 duos exsenodocia G * pepetis G 8 isti G transierunt G 9 se oz. R exenodocius G 10 ad ripam in locum R. 11 et exierunt G heliae— 12 oratorium oz. G 13 et oz. G 14 qui matis G R 15 exiit R. extenditur R Br 16 quia cessate cessa G habit G 17 praefiguracio G arme G armae 4e/ potius in arena (uestigia currus Pharaonis in arena parent)

Woelffin, Archiv. f. lat. Lex. VW 592 coll. Petr. Diac. p.

115, 28 — faraonis R.

V 187

ITINERARIVM,

40-43

I5I

ruum parent ; sed et omnia arma in marmore conuersa. Illic

accepimus nuces plenas uirides, quae de India ueniunt, quas 20 de paradiso credunt homines esse. Cuius gratia talis est quanticumque gustauerint, satiantur. 42. Intus autem in pelago ipso ad milia XI est insula modica, V 188 petra uiua, in qua pendent digiti molles ut carnei in modum dactalorum, qui fundent unguentum, quod oleum petrinum appellant, qui pro grande benedictione tollitur. Vas, quo por; tatur, si impletus fuerit et uolueris reiterare ad tollendum,

iam non eum recipit nec tenet. In quo loco quanticumque aegroti, maxime daemoniaci, pertingere potuerunt, omnes saluantur. Quem tollentes pro benedictione non eum permittunt integrum exire per Clisma, sed commiscitur cum oleo. Nam 1o Si non adulteraretur, credo, quia ipsam uirtutem semper operaretur, nam liquor ipsius unguenti tenet continuo per milia duo. Odor quidem sulphureus. Qualisuis enim tempestas sit maris, tamquam in stagnum infra liquore illo sic stat. Infra ciuitatem ipsam Clisma intus in basilica uidimus locellos 15 ligneos sanctorum patrum heremitarum ultra decem et octo. 43. Exinde uenimus per heremum ad speluncam Pauli, hoc est syriace cuba, qui fons usque hactenus rigat. Exinde iterum per heremum uenimus ad catarractas Nili. Vbi ascendit aqua ad signum, munitio manu facta hominis, hoc est gradus XII. zo In proximo catarractarum ex utraque parte Nili sunt duae : ciuitates, quas dicunt filias Loth fabricassent, ex quibus una V 189

dicitur Babylonia. Venientes per campos Taneos uenimus in Memphi ciuitate et Antinou, in qua resedebat Farao, ex qua

18 in oz. R. 19 accipimus R. nes R gracia G 1 miliaria XII R. ozz. Br

uicides, sed corr. 1. zz. R.

insola G

20 esse homi-

2 quinque digiti R. ozz. Br

moles

V 188

e

R. mollis qualia sicut catne G modum] loco R 38 unguntum corr. 1. zz. R. petrineum R 4 grandi R. tollitur oz. G qui G quod R in quo Br B et impletus G et impetus R siimpletus Br ^ feitarare G retentare R. 6 tecepit G tenit G in quem locum R quantique G *? potuerint R. 9 iterum exire R. oz. G intepermittit G R. eam G 8 benediccione G grum scripsi de clisma G 10 et si R. ipse R opetabatur G 11 litore 13 matis sit R. sulphoteus G 12 dua G tenit G ligot G corr. 1. zm. in ligore G liquorem illum R. 14 ipsa G intos corr. 1. z. G lucellos G 15 XII R XIIII Br 16 Luc fransponendum. existizo, quod 17 syracumba codd., syriace supra, b. 187, 1, de Magdalo et Socbot commemoratur actecuba seripsi coll. Hieron. uita Pauli et comm. in Hierem. c. 6 — quae fons G 18 cattactius corr. l. zz. in catatactius G catatactas R. deinde G GR nus cata20 proximum G grados G monicio manum G 19 signo G factarum R.

fabricassent—3 memphi oz. R ^ unum 1 filiarum loht R. taneos Jifera h 2. zz. superseripta G campus G billona G ciuitate G —— antinuo G antino Rex quibus G

G

2 ba8 nemphis

V 189

152

ANTONINI PLACENTINI

et filii Israhel exierunt. In ipsis locis sunt duodecim horrea Ioseph plena. 44. In Memphi fuit templum, quod est modo ecclesia, cuius una regia se clausit ante Dominum nostrum, quando cum beata Maria illic fuit, et usque hactenus non potest aperiri. Ibi enim uidimus pallium lineum, in quo est effigies Saluatoris, IO

15

20

quem dicunt tempore illo tersisset faciem suam in eo et remansisset imago ipsius ibi, quae singulis temporibus adoratur. Quem adorauimus et nos, sed propter splendorem non potueramus intendere, quia, quantum intendebas, inmutabatur in oculis tuis. 45. Descendentes per Aegyptum uenimus in ciuitatem Athlefi et perambulauimus usque ad sanctum Mennatem, qui multas uirtutes ibi operatur. Inde ascendentes in nauicula per stagnum uenimus Alexandriam. In ipso stagno uidimus multitudinem corcodrillorum. Alexandria ciuitas splendida, populus leuissimus, sed amatores peregrinorum ; haereses multae. Ibi enim requiescit sanctus Athanasius, sanctus Faustus, sanctus

Epimachius, sanctus Antoninus, sanctus Marcus uel alia multa corpora sanctorum.

^

46. Iterum uenientes in Hierusolima, ubi etiam aegrotus remansi per multum tempus. Euidenter oculata fide uidi beatam Euphemiam per uisionem et beatum Antonium; quomodo uenerunt, sanauerunt me. Egressus de Hierusolima descendi in Ioppe. Ibi iacet sancta Tabitha quae et Dorcas dicitur. Deinde ueni Caesarea Philippi, quae turris Stratonis, quae et Caesarea Palaestinis uocatur. In qua requiescit sanctus Pamphilus,

V 190

sanctus Procopius, sanctus Cornelius, ex cuius lectu benedi-

ctionem tulimus. Inde per Galilaeam ascendimus et uenimus IO

Damascum. Ibi est monasterium ad miliario secundo, ubi san-

4israheloz. R basilica R. 9 palleum G

XV G orteaR — 6nemphi G nimphi R nymphi Br que G *? unam regiam feclusit G 8 actenus GR aperire G officius G 10 tersisse R 11 remansisse imiginem (5/7) R n

quem G qui R sigulis corr. 1. zz. R. 12 quem oz. G et nos ozz. R sed nos adorauimus Br 13 putueramus G R. 15 descendentibus R ciuitate G athlefi uenimus ad sanctum mennatem R 16 mennate G tu

18 alexandria G in ipsum stagnum G multidinem corr. 1. z. G 19 cotquhodrillorum G ciuitas est G populum leuissimum G R. 20 heresis

G

21 epimidius G epimaclius R

22 mateus R.

1 hierosolimam 077/50 in R. hierusolima Br permansi G 2 tempote G culatu fidei G oculata fide R. beata eufemia G 3 per uisione G beato antonino corr. zz antonio G uenetant R. 4 et sanauetunt R. hietosolima

R ioppen R 5 ubi G . thabita GR que dotrcas ozi550 dicitur R. totcas G 6 caesateam R. cesatea philipi G tottis G ? palestinae R. 8 lectum G 9 extulimus R. et per galilea G item per galileam R inde Br 10 dasmasco G monasterius G et monasterium R miliarium secundum R

V 19o

ITINERARIVM, 43-47

153

ctus Paulus est conuersus, uicus qui uocatur rectus,in quo mul-

tae fiunt uirtutes. Deinde uenimus Heliopoli, et exinde uenimus Emiza, ubi est caput sancti Iohannis baptistae, qui est

missus in doleo uitreo, quem etiam infra doleum oculis nostris 15 uidimus et adorauimus.

Exinde transeuntes per ciuitates, hoc

est Larissa Aristosa et Epifania, uenimus in ciuitatem splendidissimam Apamiam, in qua est omnis nobilitas Syrorum. 47. Exeuntes de Apamia uenimus Antiochia maiore, in qua requiescit sanctus Babyllas et tres paruuli, sancta Iustina et 20

sanctus Iulianus et fratres Machabei, hoc est nouem sepulchra,

H

et super uniuscuiusque sepulchrum pendent tormenta ipsorum. Exinde descendimus in Mesopotamiam in ciuitatem Chalcida.

V 191

Deinde uenimus in Carran, ubi natus est Abraham, et descen-

A

dentes nos inde uenimus in ciuitate Barbarisso, ubi requiescit sanctus Bacchus, frater sancti Sergii. Deinde uenimus in ciuitate Suras, per qua ciuitate media descendit fluuius Eufrata, qui in ipso loco per ponte transitur. In ipsa passi sunt sanctus Sergius et sanctus Bacchus, et ad duodecim milia intus in heremo inter Saracenos requiescit sanctus Sergius in ciuitate Tetrapyrgio. 11 uicusque R in quo loco G 12 elyopoli G aeliopoli R 13 emaza R capud G sancti ozz. G 14 quem— doleum oz. G 15 hoc est oz. G 16 arissa R epythamie G epifama R. uenimus—apamiam ozz. G ciuitatem splendidissimam apamiam R i7 omnis oz. G 18 Deinde uenimus in antiochia G anthiam maiorem R 19 babillas G R. byllas Br paruoli G et anfe sanctus ozz. G 20 et fratres et machabei R. est oz. G 21 menta G eorum R illorum Br 1 discendimus G mesopomia G caleedona G chalceda R 2 exinde R. inde Br carram G habraham G discendentes G 3 nos inde oz. R. ciuitatem R. ibi R 4 baccus R. exinde R. inde Br 5 Suras] foras R quam ciuitatem mediam R. discendit G — eufraten R. 6 pontem R. sunt passi R. 4 baccus R et decem et octo R. 8 in heremum G in heremo fos/ satacenos co//orauit R. satacinos G 9 titta pergirum G R. Explicit G Explicit deo adiuuante amen R.

1o

L G. CLXXV

V 191

£st

a

|ONIBESERUD

^it da b Ado fiers wi iugi

Ao gode

pat Eu

da fpi

iint? geom

vu Miei Y

gonsaol cuagand

bre1 Ygip ws tho das TURA

n

PME

OM v

1

UH

CUN

Vy»

: me 1

42 d

i *

on

j

(dup e

ur doy

una (ea /»

DE ido ng

avion

uiia.

Arad

Ls

reg

RAP

T

edd.

TE

qa

a

ql

n bi

ipM

ur s c i des uH

WIE

i

TD

—

ra p qs

IM - dm acing

joa:

" m

vs nti, TUI

tid diinne

sd asa

desnuda

xe

jamot Va upprgi1S unteia

aisi ATA "

:

"Ac xdi Shahadu

HOM |

itur

s

iMiAS i

dod ni is^rpesdursertbt prede: "

S ! dite

aY

viickiraelbitecesh 5s

^ ui a aues x SII

ket d pod: Tin tcn

erri Lon

uen

i

ddusd a4vpoapt

ebrei] d cgi ege viorisédtihaaetG vabrities

3rereolatultddunegete: alc $11

«t

Ir:2 IR:

ota diano arg a! nd ate

kd «Mao

2j

Tot

ob

emndipiuni

Tap

iaeeda D d i bt nante der veriemd. (ose Agite fife tait He a "o ^. N

Jj eÍjroin

e

V pw".

«lu

CU»

o»

2h. ah hil

M

Vo furdpm

ceo GeltandfiettecriCPo af A m wie"Mile. A

IL

me

web

Mec "üur

1^4

ui

n

khi

P. shi can pu "gg ns

aa

we f

* "iri

f.

titer! np MINE L deo

A "UT m^

t»

"

M hp

Ux

j €»

| t (ned f,

teal

2.

0

18 ^

^—

ANTONINI

PLACENTINI

ITINERARIVM (RECENSIO

ALTERA)

MONITVM Br

M B Gildemeister

cod. Bruxellensis 2922, saec. IX. cod. Monacensis 19149, saec. X. cod. Bernensis n. 582, saec. X. cfr Monitum priotis recensionis.

DE LOCIS SANCTIS, QVOS PERAMBVLAVIT ANTONINVS MARTYR.

BEATVS v :9;

1a. Procedente beato Antonino martyre una cum collega Suo, ex eo quod ciuitatem Placentiam egressus est, in quibus ;locis per regnum conatus est ire, uestigia Christi sequentes et miracula sanctorum prophetarum prouidere coeperunt. Ita exeuntibus nobis de Constantinopolim uenimus in insula Ciprum in ciuitate Constantia, in qua requiescit sanctus Epiphanius. Ciuitas pulchra, dilitiosa, ornata palmis dactalorum.

PL $99

1» Dein uenimus partibus Syriae in insula Santaritus ad Tirum.

2b. Tunc uenimus Tholomaida, ciuitate onesta, monasteria

bona. 3. Tholomaida permanet contra ciuitatem milia sex in castra Samaritanorum, miliario a Sugamina. Sub monte Carmelo su1; per ipsa castra miliario semis monasterium Helysaei prophetae, ubi ei occurrit mulier, cuius filium suscitauit in monte Car-

melo. Ibique est petra modica, rotunda ; quando exagitatur,

sonat, quia solida est. Talis autem est uirtus petrae illius, ut, si suspensa fuerit mulieri uel cuicumque animali, iactum :o numquam faciet, et a ciuitate sex aut septem milia personat. 4. De Tholomaide maritima uenimus in finibus Galileae in ciuitatem, quae uocatur Neocesarea. In qua adorauimus amola et canestellum sanctae Mariae. In quo loco erat cathedra, ubi 1: sedebat, quando ad eam angelus uenit. Deinde milia III ueni- V 196 mus in Chana, ubi Dominus fuit ad nuptias, et accubuimus in ipso accubitu. Vbi ego indignus parentum meorum nomina scripsi. Ex quibus hydriae duae ibi sunt, impleui aqua unam ; et protuli ex ea uinum et in humero plena leuaui et obtuli ad altare, et in ipso fonte pro benedictione leuauimus. 1b. Et inde uenimus in partibus Syriae, ubirequiescit sanctus PL Leontius, quae ciuitas tempore Iustinianiimperatoris subuersa 999 est a terrae motu cum aliis ciuitatibus. Venimus exinde Bibolo,

1o quae et ipsa ciuitas cum hominibus subuersa est. Exin in ciuitate Triari, quae et ipsa subuersa est. Deinde uenimus in ciui-

Titulus dees? B 6 sanctotum ozz. B * constantinopoli Z///. m erasa Br insulam cyprum B 8 ciuitatem constantinam B epyphanius Br 9

V 195

pulcra deliciosa B ^ dactilarum B ^ 10 Deinde B in partes siriae B —— in insulam B tyrum B ii ptholomaidam B ciuitatem honestam et B 13 ptholomaida manet B miliaria B castris B 14 carme///lo B 15 ipsum castrum B elysei B 16 occurrit ei B 1? est oz. B 18 uirtus est B 19 supensus B aut B 20 milaria B 21 ptholomaida B fines B 22 neocessatrea DB amula B 23 canistellum B 1 miliario III B 2 acubuimus B 3 acubitu B 4 Ex quibus oz. B V 196 idriae B ibi oz. B 5 humerum plenam B optuli B 6 lauimus B: 9 Exinde B partes B. 9 a om. B bibilo B 10 Exin—est oz. B — 11/12 ciuitatem splendidissimus ab eritho B

158

I

^

ANTONINI

PLACENTINI

tate splendidissima Beritho, in qua nuper fuit studium litterarum, quae ciuitas subuersa fuit. Dicente nobis episcopo ciuitatis, quia cognitae fuerant personae excepto peregrinis, qui ibi perierant. Ipsa ciuitas iacet sub montana Libani. 2a. A Berito uenimusSidonem, quaeex parte ruit et ipsa adheret Libano, homines in ea pessimi ; illic currit fluuius Asclepius,

et fons, unde surgit, stat. De Sydone uenimus Sareptha, quae ciuitas modica et ualde christiana est ; in qua est caenaculum 20

illud, quod factum fuerat Haeliae, et lectum, ubi recubuit, et alueus marmoreus, ubi illa uidua fermentauit, in quo loco mul-

ta offeruntur et uirtutes multae fiunt. Exeuntibus nobis de Sareptha uenimus in ciuitate Tyro ; a Tyro usque Sareptha continue milia septem. Tyrus ciuitas, homines potentes, uita 2 A pessima, tanta luxuria, quae dici non potest. Ginetia publica, olosericum et diuersa genera telarum. 5. At uero de Tyro uenimus in ciuitatem Nazareth, in qua m sunt multe uirtutes. Ibi etiam pendit thomus, in quo Domi- V 197 nus a b c habuit impositum. In qua etiam synagoga posita est trauis, ubi cum aliis sedebat infantibus. Quae trauis a PL christianis agitatur et subleuatur, Iudaei uero nullo modo eam agitare, sed nec permittit se foras tolli. Domus A^ possunt sanctae basilica est et multa ibi sunt beneficia de uestimentis eius. In ciuitate uero illa tanta est gratia mulierum Hebreorum, (ut5 in terra illa inter Hebreas pulchriores (non) inueniantur, et hoc a sancta Maria sibi concessum dicunt ; nam et parentem I o suam dicunt eam. Et dum nulla sit caritas Hebreis erga christianos, ille omnem sunt caritate plenae. Prouintia paradiso similis in tritico, in fruges similis Aegypto. Modica quidem, sed praecellit in uino et oleo et poma melliumque, sed et milium extra natura altum nimis super statum hominis talea I 3 grossa. 6. De Nazareth uenimus in monte Tabor, qui mons exiit in medio campestri, terra uiua, tenens circuitum milia VI, ascen-

2o

sum milia IIIa, sursum ad unum miliarium planum, in quo sunt tres ecclesiae, ubi dictum a discipulo est: *Factamus hic iria tabernacula'. In circuitu diuersae ciuitates, quae in Regum leguntur. De Tabor uenimus ad mare Tyberiadis in ciuitatem, quae alio tempore appellata est Samaria, modo uero dicitur 18 Matth. 17, 4.

Matc. 9, 5.

IyüctoN2-

13 fuit] est B 14 cui cognitae D quae B 16 beritho B sydonem 18inde B stat ozz. B sateptam B 19 in qua cen. B 20 helyae B loco uirtutes multae fiunt et illuc multa offeruntur B 22 sarepta B ciuitatem B sareptam B continua miliaria B 24 habet homines B tantae luxuriae quantae B genetia puplica B 27 bos? lTyto magna lacuna cod. B 8 ut oz. Br

non ozz. Br

18 miliarium, Planum Br

V 197 B 21 23 25 in

V 197

ITINERARIVM,

REC. ALT., 1b-8

159

Neapolis, in qua puteus est, ubi Dominus a muliere Samaritana aquam petiit, et ibi facta est basilica sancti Iohannis, et 25 1pse puteus est ante cancellos altaris et situla, de qua dicitur,

quod Dominus biberit, et multi aegri ibi ueniunt et sanantur. *. Deinde uenimus in ciuitate Tyberiade, in qua sunt termae salsae. Nam aqua maris ipsius dulcis est, quae mare circat milia VIII. Deinde uenimus in Capharnaum in domo beati Petri, 3o quae est modo basilica. Inde transeuntes per castra uel uicos aut ciuitates uenimus ad duos fontes, scilicet Ior et Dan, quae in unum confluunt et uocitatur Iordanis. Paruus ingreditur : mare et pertransit totum maris pelagum usque alio litore maris. Reuertentes post nos uenimus ad locum, ubi Iordanis de mare egreditur, transiuimus Iordanem in ipso loco et uenimus in ciuitatem, quae uocatur Gaddera, quae et Gabaon 5 dicitur. In ista parte ciuitatis miliario tertio sunt aquae calide, quae appellantur termas Heliae, ubi leprosi mundantur ; ibi et synodochium delicias de publico habens, et ora uespertina mundantur termae. Ante ipsum uero clybanum grande est solium, qui dum impletum fuerit, omnia ostia clauduntur et ro per ostium mittuntur intus cum luminaria et incensum et sedent in illo solio tota nocte. Et dum soporati fuerint, uidet ille, qui mundatus est, aliquam uisionem, et dum eam recitauerit, non mundantur ipsae termae per VII dies. Ibi uero defunctus est collega noster Iohannes de Placentia. Nam ipse 15 fiuuius

calidus,

qui uocatur

Gaddera,

descendit

torrens

V 198

PL 902

et

intrat in Iordanem et ex ipso ampliatur Iordanis et maior fit. 8. Et tunc descendimus per Galileam iuxta Iordanen transeuntes multas ciuitates, quae leguntur, uenimus in ciuitate

metropoli Galileae, 20 ubi sanctus multas alialocaSamariaeet Heliseus propheta.

quae uocatur Scitopolis, in monte posita, operatur uirtutes. Exinde descendimus per Iudeaein ciuitateSabastea,inqua requiescit Descendentes per campestria, ciuitates uel

uicos Samaritanorum et plateas, unde transiuimus, uenientes

post nos Iudaei, cum paleas uestigia nostra incendentes. Tanta 251lis est exsecratio utrisque; christianis quidem responsum faciunt. Attamen, ut, quod ab illis emere uis, non tangas, priusquam pretium des; quod si tetigeris et non comparaueris, mox scandalizabuntur. Nam foris uico habent condoma una posita, qui ipsius faciunt responsum ; nummos autem non ;o accipiet de manu tua, sed tu in aqua proicies eos et denuntiant tibi, quando ingrediaris. Tunc uero noli expuere; si : autem expueris, scandalizabuntur. Sero autem purificant se in aquam et sic ingrediuntur in uico aut in ciuitatem. 3 transiuiuimus, sed ead. zz. corr. Br

26 Attamen. Hic denuo incipit B ut 28 foris uico habent 31 Tu uero B

oz. B nohn tangas o5 des co//. B 27 conparaberis B oz. B comdoma B 30 accipiunt B aquam B 2 ingtedientut, corr. ead. zi. B uicum B

V 199

V 198

V 199

160

A

IO

I)

o

ANTONINI PLACENTINI

9. Deinde uenimus in loco, ubi Dominus de quinque panibus et duobus piscibus quinque milia hominum satiauit extra paruulis et mulieribus, extensa campania, oliueta et palmeta. Exinde uenimus ad locum, ubi baptizatus est Dominus. In ipso loco filii Israhel transierunt Iordanem et filii prophetarum perdiderunt securem. Et ex ipso loco Helias assumptus est in caelum ibique mons Hermon modicus, qui legitur in psalmo. Ad pedes montis ipsius ascendit in fluuio nubes ; ora prima, oriente sole Hierusolimam uenit super basilicam, quae est in Syon, et super basilicam sanctae Mariae ad sancta Soffia quae fuit praetorium, ubi auditus est Dominus. Super his locis descendit ros sicut pluuia et colligunt eam medici et in ipso quocuntur omnes confectiones per synodochia. Nam multi languores sanantur ibi, ubi cadit ipse ros ; ipse est enim ros, de quo propheta canit Dauid : Szcut ros Hermon, qui descendit in Syon. In illa ripa Iordanis est fons, ubi baptizabat sanctus Iohannes ; inde usque Iordane milia duo. In ipsa ualle inuentus est Helyas, quando ei coruus deferebat panem et carnes. In circuitu autem uallis ipsius multitudo heremitarum. 10. Et ibi prope est ciuitas, quae uocatur Salamiada, ubi remanserunt duo semis tribus Israel, priusquam transirent Iorda-

PL 995

nem, in quo loco sunt termae ex seleuantes, quae uocantur ter2

La

MA

mae Moysi. Vbi etiam et leprosi mundantur, et ibi est dulcissimus aquae fons, quae bibitur pro catarcium et multos sanat languores. Non longe a mare salinarum, in qua Iordanis ingreditur ! subtusSodoma et Gomorra, ad cuius litus bitumen et sul-

V 200

phur colligitur. In quo mare mense Iulio et Augustio et usque medio Septembrio tota die iacent leprosi, ad uesperum autem leuantur in ipsas termas, et aliquotiens Dominus, quem uult, mundat. Nam et generalitate est aliqua permitia. In quo mare nihil uiuificatur, nec lignea nec paleae ibi natant neque homo ibi natare potest. Sed quicquid ibi proiectum fuerit, in profundum demergitur. De Iordane usque ad locum, in quo Moyses de corpore exiit, sunt milia octo. Exinde non multum longe a

9 Psalm. 41, 7.

17 Psalm. 132, 5.

3 locum B 4 exceptis B $8 helyas B 9 mons est B 12 sanctam sophiam B 13 16 ipse est enim tos ozz. B leuantes oz. B thermae B catattico B 2* autem mate

V 199

5 ibi sunt oliueta B 6 Et in B * loco oz. B modicus ozz. B 11 et ierosolimam ueniet B haec loca B 14 ea B ex ipso coquuntutB 19 iordanem miliaria B 24 thermaeB ex se 28 et oz. B et oz. B 26 qui B pro B in quod B

1 subtus—Gomotta oz. B 2 mate om. B 8 medium septembrem B 4 lauantur in ipsis thermis B D parmitia B 6 lingua B natare possunt B neque—potest ozz. B * in illud proicitur B 9 miliaria B a om. B

V 200

ITINERARIVM, IO

REC. ALT., 9-12

I6I

Segor, in quibus locis multi heremitae. Vidimus et ibi monumentum

Absalon, filii Dauid.

11. Tenuimus theophania iuxta Iordane, et ibi fiunt mirabilia, ubi baptizatus est Dominus, in ipsa nocte. Est ibi tumulus cancellis circumdatus, et in loco, ubi redundat aqua in alueum r5

eA Oo

25

H

A

IO

suum, posita est crux lignea intus in aquam ex utraque parte marmoris. In uigiliis theophaniae grandes fiunt uigiliae, populus infinitus, et quarta aut quinta uice gallo canente fiunt uigiliae. Completis matutinis primo diluculo surgentes procedunt ministeria sub diuo, et diaconi tenentes sacerdotem descendit sacerdos in fluuium, et ora qua coeperit benedicere aquam,

mox lordanis cum magno rugitu post se reuertitur, et stat aqua superior in se, usquedum baptismus perficitur ; inferior uero fugit in mare dicente psalmista : Mare uidit et fugit, Iordanis conuersus est retrorsum. Tunc omnes Alexandrini habent ibi suas naues cum hominibus habentes colaphos plenos aromatibus et balsamo. Et hora, qua benedixerint fontem, antequam incipiant baptizare, fundunt illos colaphos in fluuium et tollunt aquam benedictam et exinde faciunt aquam sparsionis in suis nauibus, antequam exeant ad nauigandum. Baptismo completo descendunt omnes in fluuium pro benedictione induti sindones et alias multas speties, quas sibi ad sepulturam seruant. Haec perfecta omnia statim aqua in propio reuertitur alueo. Nam unde surgit Iordanis a mare Tyberiadis, usque ad mare salinarum, ubi deficit, sunt milia CX XX. 12. In illa uero ripa Iordanis est spelunca, in qua sunt cellulae VII cum septem puellis, que ibi infantulae mittuntur. Et cum aliqua ex eis mortua fuerit, in ipsa cellula sepelitur. Et alia cellula inciditur et mittitur ibi alia puella, ut numerus

15

PL 904

V 201

stet,

et habent foris, qui eis cibaria preparet ; in quo loco magno cum timore ingressi sumus ad orationem, nullius ibi faciem uidimus. In ipso loco dicitur esse sudarium, quod fuit super caput Iesu. Non multum longe a Iordane, ubi baptizatus est Dominus, est monasterium sancti Iohannis ualde magnum, in quo sunt sinodochia duo. In ista uero uel in illa ripa Iordanis

23 Psalm. 115, 3.

10 heremite multi B 12 theophaniam B iordanem B mirabilia multa B 15 aqua B 16 grades Br 19 diuum B 20 hora B 21 rugitu] strepitu B 23 uidit ozz. B 25 naues suos (sc) B 26 Et oz. B benedixetunt B 1 tollent inde B 3 omnes ozz. B 4 sindonibus et aliis multis speciebus B B Haec omnia dum perficiuntur B in proprium reuertitur alueum B 6 iotdanis sutgit id est B 9 VII cellulae B quae illuc B 11 ibi] in eam B 12 et ozz. B prepatant B In quem locum B cum magno timore B 14 uidimus in ipso loco. Dicitur ibi esse B 15 Non longe multum, ubi baptizatus est dominus in iordane B

V 200

V 201

162

20

ANTONINI PLACENTINI

per loca submontana inueniuntur serpentes, de quibus conficitur tyriaca ; inde uenimus ad Iordanem. 13. De Iordane usque Hiericho milia VI ; Hiericho autem in oculis hominum ita uidetur ut pàradisus. A terre motu muri diruti ; domus Raab stat et est sinodochium, sed et cubiculum,

de quo exploratores deposuit, oratorium est sanctae Mariae. Lapides uero illi, quos leuauerunt filii Israel de Iordane, non 2

I

longe a ciuitate Hiericho positi sunt in basilica post altare. Et ante basilica campus ager Domini, in quo Dominus manu propria seminauit ferens satum quasi modia tria. Qui etiam colligitur et numquam seritur, sed ex se profert semen. Colligitur autem mense Februario et inde communicantur in pascha. Cum collectum fuerit, aratur et iterum cum reliquas messes colligitur. 14. At uero fons aquae, quem indulcauit Heliseus propheta, inrigat omnem Hiericho, ubi nascitur uinum potiscon, qui

V 202

PL 9o»

febricitantibus datur ; ibi nascitur dactalum de libra, ex qui-

IO

bus mecum in prouintia adduxi et dedi inde unum domno Paterio patritio. Ibi nascitur caedrus de libras quadraginta et uirga fassioli duo pedes longa ; ibi est et uitis, unde in ascensione Domini plenas cistras racemis in monte Oliueti uenales sunt et inde pentecosten mixtum exinde plena colata proponuntur. 15. Exeuntibus nobis de Hiericho uenimus contra Hierusolimam ; non longe a Hiericho est illa arbor, in qua Zacheus

15

20

ascendit, ut uideret Dominum. Quae arbor infra oratorium inclusa est et per tectum desuper sicca uidetur. Igitur exeuntes de Hiericho uenimus contra occidente in sinistra manu et intrauimus uillis Sodomae et Gomorre. Super qua prouintia descendit semper obscura nubes cum odore sulphureo. Nam quod dicunt homines de uxore Loth, eo quod lingendo ab animalibus minuatur, mendacium est, sed stat in statu, quo fuit.

2

16. Ascendentes de montana Hierusolimorum uenimus Baoridem. Inde reuertentes ad sinistram ad oppida montis Oliueti uenimus in Bethania ad monumentum Lazari. Nam respicientes ualles illas et perambulantes monasteria multa mirabilio-

18 inuenientur B 19 tiryaca B 20 miliaria B autem ozz. B 21 esse ut paradysus B 24 israhel B 25 Hiericho oz. B 26 basilicam B campus oz;. B 27 satis B 2 mense oz. B 3 reliquiis (5/c) messibus B 6 potissimum quod B * de libra ozz. B Sin prouincia duxi B inde oz. B 9 patricio B de libras quadraginta oz. B 10 fassiola duorum pedum longa B 11 plenae canistrae un

racemis B 12 et in pentecosten B plana B proponitur, sed corr. ead. zz. B 13 hierosolimam B 14 a hierico Br ab hiericho B 15 dominum] iesum B

est inclusa B — 17 occidentem in sinistram manum B — 18 ualls

B

quam

prouinciam B 20 eo oz;. B 21 muniatur Br 22 montanis B hierosolimorum B pos Baoridem erasum es? ponte B 23 ad sinistram oz. B opida B 24 in bethaniam B 25 et mirabiliorum B et expunxiz Br

V 202

ITINERARIVM,

REC. ALT., 12-19

163

rum loca uidimus clausam multitudinem in monte Oliueti uiro1 rum ac ! mulierum. Et rursum in monte, unde Dominus ascen-

;

10

15

20

2;

dit ad patrem, ubi et iudicare ueniet, uidimus copiosa et cellula, ubi inclusa fuit uel iacet in corpore sancta Pelagia. Et in ipso monte iacet Iacobus Zebedaei et Cleophas et multa sanctorum corpora. 17. Descendentes de monte Oliueti uenimus in uillam Gethsemani in loco, ubi traditus est Dominus. In quo sunt tria accubita, in quae ille accubuit et nos pro benedictione accubuimus, et in ipsa ualle est domus sanctae Mariae, de qua eam dicunt ad caelos fuisse sublatam. Et ipsa uallis Gethsemani ibidem uocatur Iosaphat. In dexteram partem porte est oliuetum et ficulnea, in qua se Iudas laqueo se suspendit, hoc est ad portam Hierusalem. Cuius taleas stat munita petris; porta ciuitatis, quae coherit portae speciosae, quae fuit templi, cuius liminare et tribulatio stat. 18. Clinantes proniin terram ingressi sumus in sanctam ciuitatem, in qua adorantes Domini monumentum; quoniam ipsud monumentum, in quo corpus Domini positum fuit, in naturale excisus est petra. Lucerna hydria, quae illo tempore ad caput eius posita fuerat, ibidem ardet die noctuque. Ex qua benedictionem tulimus et recomposuimus ea. In quo monumento deforis mittitur terra, et ingredientes benedictionem tollunt. Lapis uero, unde clausum fuit monumentum, ipsud est ante illius monumento. Color uero petrae, quae excisa est de Golgotha. Nam ipsa petra ornata est ex auro et gemmis et in postmodum de ipsa petra factum est altare in loco, ubi crucifixus est Dominus. Petra uero monumenti uelut molaris et est infinitae ornata ; uirgis ferreis pendentes brachialia, dex-

1 troceria, murenas, monilia, anuli, capitulares, cingella, irata,

V 203

PL 996

V 204

baltei, coronas. Imperium ex auro uel gemmis et ornamenta plurima. Et ipsud monumentum in modum aedae coopertum ex argento et ante monumentum altare positum. s 19. A monumento usque Golgotha sunt gressi LXXXta. Ab

una parte ascenditur per gradus, unde Dominus ascendit ad crucifigendum. Nam et in loco, ubi fuit crucifixus, apparet

26 oliuatum B

6 V 203 4 cotpota sanctorum B 2 copiosam multitudinem et cellulam B gessemani B ? in locum ubi dominus traditus est B 8 acubita B acubuit B in quibus B 9 uillae B 10 gessemani B i1 uocatus est B in dextra parte B 13 tale adstat munitae B 14 coheret B 16 Inclinantes nos B 17 quo ipsum B 18 in naturali excisum est petra B'— 19 ydriae B 21 eam B 22 ingredientes deforis benedictionem portant B 23 ipsum est ante monumentum illud B 24 de petra Golgotha B 26 in az£e postmodum ozz. B 28 in fine ornata ex auto et gemmis B BA V 204 aedae] medie B 3 Ipsum ozzisso et B 2 belthei B 1 mutena B monumento uero B 6 per ascenditur gradus B hubi B 4 ubi ozz. B

164

ANTONINI PLACENTINI

cruor sanguinis, et in ipso latere petrae est altare patriarchae Abraham. In quo ibat offerre Isaac, quando temptauit eum deus. Ibi et Melchisedec hobtulit sacrificium Abrahae, quando

IO

reuertebatur cum uictoria a caede Amalech. Tunc ibidem dedit ei Abraa omnem decimationem in hostias. Iuxta ipsum altare est cripta, ubi ponis aurem et audis flumina aquarum, et iactas pomum aut quod natare potest, et uadis ad Solua fonte et ibi eum suscipiens. Inter Syna et Golgotha credo est miliarium. Nam Hierusolima aquam uiuam non habet praeter in Solua fonte. 20. De Golgotha usque ubi inuenta est crux sunt gressi L ; in basilica Constantini coherentem circa monumentum uel Golgotha in atrio ipsius basilicae est eubiculum, ubi lignum crucis reconditum est, quem adorauimus et osculauimus. Nam et titulus, qui super caput Domini positus fuerat, in quo scrip-

15

20

tum est : 'Jesus Nazarenus, vex 25 M

mox

v^

IO

I5

Iudaeorum! tenui in manum

et osculaui. Quod lignum crucis de nuce est. Procedente uero sancta cruce ad adorandum de cubiculo suo et ueniente in atrio, ubi adoratur, eadem ora apparet in caelo stella et uenit super locum, ubi crux residet. Et dum adoratur crux, stat super eam stella. Et affertur oleum ad benedicendum ampullas medias. Hora uero, qua tetigerit lignum crucis has ampullas, ebulliet oleum foras. Et nisi citius claudantur,

totum

ebulliet foras. Reuertente uero cruce in loco suo et stella pariter reuertitur, et post reclausam crucem ultra non apparet stella. Nam ibi est canna et spongia, de quibus legitur in euangelio. Cum qua spongia aquam bibimus. Et calix onichinus, quem benedixit in caena, et aliae multae uirtutes. Species beatae Mariae in superiori loco, et zona ipsius et ligamentum, quo utebatur in capite. Et ibi sunt septem cathedrae marmoreae seniorum. 21. Inde ascendimus in turre Dauid, ubi decantauit psalterium, magna ualde in caenaculis singulis. Quae turris quadrangulis et opus scalptum non habens tectum. In qua et christiani pro deuotione ad mansionem ascendunt, et circa medio noctis spatio surgentes audiunt uoces murmurantium deorsum in

8 petri B 9 in quod B 10 obtulit B 1i amalec B 12 Abraa oz. B post decimationem rasura complur. litt. B illud B 13 a ponis, sed exp. /J. a B 14 aut aliud quod B uades B siloam fontem B 15 suscipies B syna] siloam B 16 esse B 17 practer siloam fontem B 18 usque ad locum B gressus B 19 basilicae B 20 otrio Br 21 osculabimus B 22 capud B positus] pot Br 23 in manu B 24 de nucis B 26 atrium B hora B stella in caelo B ueniet B 1 crux pos? adoratur oz; B 4 foras oleum B Et nisi—foras aec uerba supra omissa in margine inferiore ead. s. ascripsit B 5 in locum suum B 6 reclusam B 4 est om. B 13 uenimus B turrem B 14 singulis ozz. B quadrangula B — 15 sculptum B. in quam B et oz. B 16/17 medium noctis spatium B

V 205

BÉ 9o0T

V 205

ITINERARIVM,

REC. ALT., 19-23

165

ualle Iosaphat contra Iordanem ad loca, quae respiciunt contra Sodoma et Gomorra. 2:0 22, Deinde uenimus in basilica santa Syon, ubi sunt mirabilia multa. Inter quibus, quod legitur de lapide angulare, qui reprobatus est ab aedificantibus. Domino ingrediente in ipsa ecclesia, quae fuit domus sancti Iacobi, inuenit lapidem deformem in medio iacentem, tenuit eum et posuit :; in angulo. Quem tenes et leuas in manibus et ponis aurem in ipso angulo, et sonat in auribus tuis quasi multorum hominum

murmuratio.

In ipsa ecclesia est colomna,

ubi Domi-

: nus flagellatus est, in qua columna tale est signum, ut dum V 2o6 eam amplexus fuisset, in ipsa pectus eius adhaesit, et apparent in ea palmae et digiti, ita ut per singulis languoribus tollatur et circa collum habent et sanantur. In ipsa columna est et ; cornu illud, de quo reges unguebantur. Vnde et Dauid unctus est in regno, et ibi est et corona de spinis, de qua Dominus fuit coronatus. Ibi et lancea, de qua in latere percussus. Ibi et lapides multi, cum quibus fuit lapidatus Stephanus. Ibi columna, in qua crux posita fuit beati Petri, ubi crucifixus

ro est Romae. Ibi et calix, in quo post resurrectionem Domini missas celebrarunt apostoli. Et multa alia mirabilia, quae non recolo. Ibi est monasterium puellarum, et ibi uidi testam hominis

inclusam

in

loculo

aureo

ornata

gemmis,

quae

dicunt esse capud martyris Theodote. In qua multi aquam 15 pro benedictione bibebant et ego bibi. 23. DeSion uero usque in basilica sancte Marie, ubi est congregatio magna monachorum et mulierum, mensas innumerabiles, lecta languentium, sunt tria miliaria et orauimus in pretorio, ubi auditus est Dominus, et modo est basilica sancte Sophie. 2o Ante ruinas templi Salomonis sub platea aqua decurrit a fonte Syloa secus porticum Salomonis. In ipsa ecclesia est sedes, in qua sedit Pilatus, quando audiuit Dominum. In qua petra quadrangula, in quam reus leuabatur, ut ab omnibus audiretur et uideretur, in eam leuatus est Dominus, quando auditus est a

18 iosaphath B contta sodomam et gomorram B 20 basilicam sancti sion B 21 inter quos legitur B de illo B lapite Br 23 in ipsam ecclesiam B don

mus sancti iacobi fuit B iacobi. Inuenit Br Br leues B manus B pones B

25 angulum B tenes corr. 2. zz. 26 in ipsum angulum B 27

columna B ubi—columna f. 206, 1 om. Br 1 signum est B 2 ea Br 3 ea] ipsa B pet oz. B mensuta tollatur B V 206 4 habeant et sanatur B et ozz. B b ungebantur B 6 regnum B et post est ozz. DB 9 fuit dominus coronatus B 8 de quibus lapidatus est B — 9 posita est B ubi] in qua B 10 percussus est B 11 celebrarum Br celebrabant R. 12 reloco Br et monasterium B 13 ornatam B 14 capud om. B 16 basilicam B hic zagnazz lacunaz: exbibet Br a uocabulo Marie usque nu

ad in ipso pretorio 5. 207, 1 20 sup B .

17 menses inmerabiles B

19 et modo auditus B

166 2^

MT

ANTONINI PLACENTINI

Pilato. Ibique remansit illius imago, pedem pulcrum, modicum, subtilem, statura communis,

pulcra facies, capillo sub-

anelato, manum formosam, digiti longi, quantum imago designat, quae illo uiuente et pedibus ambulante depicta est et posita in ipso ! pretorio. Nam de ipsa petra multae fiunt uirtutes; tollentes mensuram de ipsa uestigia et ligant per singulos lan-

V 207

guores et sanantur, et ipsa petra ornata est ex auro et argento.

24. Inde uenimus ad arcum, ubi fuit antiquitus porta ciuitaaquae putridae, in quas missus est HiereI] tis. In ipso loco sunt mias propheta. Ab arcu illo descendentibus nobis ad fontes Siloa per gradus multos. Est ibi basilica uolubilis, desub qua surgit Syloa, quae habet solia duo ex marmore manu hominis facta. Et inter solios clausura cancellorum. In quibus pro beo

nedictione in unum

PL 908

lauantur uiri, in alium uero mulieres ; in

quibus aquis multa ostenduntur, immo et leprosi mundantur. Et ante atrium est piscina grandis manu

hominis munita, in

qua lauatur populus assiduae. Nam illis solis certis horis fons ipse irrigat aquas multas, quae descendunt per uallem I vA Iosaphat, quae et Gethsemani uocatur, et ingrediuntur in Iordane fluuio. Vbi Iordanis deficit in mare salinarum subtus Sodoma et Gomorra. 25. Nam modo et ipse fons Siloa infra ciuitatem inclusa est, quia Eudoxia augusta, uxor lustiniani imperatoris, addidit in ciuitate Hierusalem, et ipsa muniuit sepulchrum et 20 muros basilicam sancti Stephani et ipsa suum habet sepulchrum iuxta sepulchrum sancti Stephani. Et infra sepulchra sunt gressus XXVI, et beatus Stephanus requiescit foris portam sagittae iactum. Unoque modo porta ex nomine ipsius martyris uoca2 I tur. Et est ad uia, quae respicit ad occidentem, quae descendit ad Iopen et Cesarea Palestine uel Diaspoli ciuitatem, quae antiquitus dicebatur Azotus, in qua requiescit sanctus Georgius martyr. In ipsa uia non longe a ciuitate stat columna marin qua Dominus prius ducebatur ad flagellandum. Quae H morea, fugiens leuata est ad nubes et deposita in ipso loco. Et ita in

V 208

tantum cognoscitur uerum esse, quia non habet basidem, ubi

debet esse fundata. Sed sic stat semper super terram et agita-

1 Hic denuo incipit Br p. 61, sed alia seribtura et peiore pergamena 2 ipso uestigio 4 arcam Br 6 fontem syloa B 4 per gradus—surgit Syloa 7. 8 oz. B 9 Et inter—mulieres 7. 10 oz;. B 13 illis ozz. B otis B 14 inrigat B 15 iosaphad B iessemani B in ozz. DB iordanem fluuium B 16 id est ad mare salinarum. Subtus est B 18 syloa B inclusus B 19 eodixia Br eodoxia B 21 et ipsa suum habet—stephani 7 zarg. inf. B 22 a/7. sepulcrum, sed corr. ead. zz. B 24 unoque corr. ex unoquo Br unaqueque portta modo B 25 in uia B 26 iopem et cessaream B diospoli B

V 207

iadquam B fundata oz. B

V 208

B

decebatur Br — 2itaom. B — 3basitem Br basim B. 3/4 ubi—

ITINERARIVM,

REC. AL., 23-29

167

; tur. In cuius summitate crux ferrea posita est et sursum per

scala ascenditur et fiunt ibi luminaria et incensum et daemoniaci ibi mundantur. Nam et in ipsa prouincia beatus Georgius martyr.

26. Itaque exeuntes a Syloa fonte uenimus in agrum, qui com1» paratus est de precio sanguinis Domini, qui uocatur Acheldemach, hoc est ager sanguinis, in quo sepeliuntur omnes peregrini, et inter ipsa sepulchra cellulae seruorum dei, ubi fiunt multae uirtutes. Et per loca infra ipsa sepulchra sunt uineae et poma. :; 24. Reuertentibus nobis in ciuitatem uenimus ad piscinam natatoria, quae quinque porticus habet ; et in uno earum est basilica sanctae Mariae, ubi multae fiunt uirtutes. Ipsa uero piscina modo iactata est in stercore. Et ibi lauantur omnia, quae necessaria sunt. Vidimus et in uno angulo tenebroso 20 catena ferrea, cum qua se laqueauit infelix Iudas. Item exeuntibus nobis a porta iorem uenimus ad locum, ubi requiescit sanctus Ysicius. Ibi etiam erogantur pauperibus panes, quos deputauit beata Helena. 28. Via, quae ducit Bethleem, miliario tertio ab Hierusalem

2; lacet Rachel uxor Iacob, mater scilicet Ioseph. Et Beniamin iacet in finibus Rama. In ipso loco in media uia uidi aquam surgere, quasi sextarios septem. Vnde complent omnes satietatem bibendi, et nec minuitur nec augetur. Et est suauis ad potandum. Et dicunt, quod fugiens beata Maria in Aegyptum iet sederit ibi cum puero et sitiens orauit et continuo ipsa aqua emanauit. Et in ipso loco modo ecclesia constructa est. 29. Indeusque Bethleem milia tria. Bethleem locussplendidis-

PL 999

V 209

simus, serui dei multi. Ibi est spelunca, ubi natus est Dominus,

; et presepium ex auro et argento ornatum, et iugiter ibi fiunt luminaria. Os uero ipsius speluncae angustus. Hieronimus presbiter in loquendo peritus, interpretatione clarus, inter omnes relator conspicuus, in ipso ore speluncae petra sculpiuit et ob deuotionem Saluatoris ibidem sibi monumentum 1o fecit. Miliario semis de Bethleem in suburbi Dauid iacet Dauid et Salomon filius eius, et appellatur locus ille basilica sancti Dauid. Sed et infantes, quos occidit Herodes, ipso in loco habent sepulchra, et in uno omnes requiescunt domo, et ape-

B ferea B

rursum Dr 6 scalam B et fiunt] effiunt B 9 a] de B 10 sanguinis ozz. B acheldemac B 13 sunt ozz. B 156 nobis oz. B 16 natatotiam B 17 multi B ipse Br 20 catenam ferream B laqueauerat iudas infelix B 21 ioram B 22 ysitius B 24 bethlehem B 26 iacet] requiescit B 27 ad satietatem B 1 sederet B et anfe sitiens ozz. B 3 miliaria B spendidissimus Br 4 Est ibi B B iugitur Br ? pspiter B praeclarus B 8 petram sculpsit B de oz;. B

10 suburbano B

iacent B

13 una B

V 209

168 15

ANTONINI PLACENTINI

riuntur eorum monumenta et uidentur illorum sancta ossa. Ante Bethleem est monasterium muro cinctus, in quo multitudo est monachorum. 30. De Bethleem usque ad ilicem Mambres milia XXIIII. In quo loco requiescunt Abraham, Isaac, Iacob et Sarra, simul et

20

loseph ossa. Est basilica in quadriporticus, atrium in medio discoopertum et per medio cancellum ; ex uno latere intrant Christiani, ex alio uero Iudaei, incensa facientes multa.

Nam

depositio Iacob et Dauid in terra illa die primo post natale Domini deuotissime ab omnibus celebratur, ita ut ex omni terra Iudaeorum conueniat innumerabilis multitudo, incensa 25)

T

V^

IO

15

20

ferentes uel luminaria et dantes numera ac seruientes ibidem. 31. Item reuertentes in Hierusalem descendimus in uia, quae uadit ad Gazam et Ascalon milia X X. De Hierusolima uenimus in monte Gelboe, ubi occidit Dauid Goliam gygantem. Et ibi mortui sunt Saul et filius eius Ionathas. Iacet ibi Goliat in media uia, ligneum ad caput aceruum. Et super eum congeries magna petrarum. Ita ut a XX milia non possis inuenire lapidem, quem mouere possis. Quia usus est talis : Quotienscumque quis ibi transit, ternas secum defert lapides et ibi eas proicit ; sed et nos similiter fecimus. Nam in ipsos montes nec ros nec pluuia descendit, postquam Dauid eos maledixit. Et nocturnis horis secreto ibi uidentur uolui inmundi spiritus tamquam uellora lanae uel undae maris. 32. Deinde deuiantes ad latus uenimus in ciuitatem, quae dicitur Heliuteropolis, in loco, ubi Samson ille fortissimus cum maxilla asini mille occidit uiros. Ex qua maxilla ipso orante aqua profluxit. Qui fons loca ipsa usque in hodiernam diem irrigat. Nam in loco, ubi surgit, fuimus. Dein uenimus inter

V 210

PL 910

templum et altare, ubi occisus est Zacharias, et ubi requiescit, est ibi ecclesia ornata ; sunt in ea serui dei multi. Inde

uenimus ad locum, ubi Isaias propheta de serra lignea secatus est, et ibidem iacet sub quercu Rogel iuxta aquarum decursu. Et ipsa serra pro testimonio posita est ad sanctum Zachariam. Exinde uenimus in loco, ubi Abacuc propheta prandium ferebat messoribus, quando eum angelus per uerticem tenens duxit super lacum, in quo Danihel inter leones orabat. Et ibi surgit o

14 monumenta] sepulcra B illorum] eorum B 15 cintus corr. ead. z;. B 16 monachorum est B 17 hylicem Br mambreae B sunt miliaria B 18 sara B 19 basilica edificata in medio atrio quadriporticus discooperta B 20 per medium cancellendum B 21 alia B multas Br 26 uiam B 24 28 montem gelboae B ducit B gigantem B 1 ionathan filius eius B golias B 2 habens ligneum B 3 congeries petrarum multa B infra XX miliaria B 4 moueri Br B possit, sed corr. ead. zz. Br 5 quotiescumque B ibi] illuc B tetnos B 6 eos B 4 cis dauid B 8 ubi Br 9 uellera B 11 hely uteropolis B locum B 11

samson ubi B 12 uiros occidit B ipse B 14 Deinde B 15 ibi requiescit B 16 ibi oz. B 17 esaias B sectus B 18 decursum B 20 De20/21 deferebat B locum B inde B

IV TO

ITINERARIVM, REC. ALT., 29-34 fons, in quo Philippus baptizauit eunuchum. sunt putei, quos foderunt

Abraham

169

In ipsis locis

scilicet et Iacob, quos

2; appellarunt calumnia. 33. Inde ingressi sumus Ascalon; ibiest puteus pacis in theatri factus, in quo usque ad aquam descenditur per ubi requiescunt tres fratres martyres ; propria quidem : nomina, sed uulgariter Aegyptii uocantur. Miliario a Sarafia est ciuitas Mazom Ascalonites. Inde uenimus

modum gradus, habent ciuitate in ciuitatem Mazomates, in qua requiescit sanctus Victor martyr. De Mazoma usque Gaza est miliarium. Gaza autem ciuitas ; splendida, delitiosa, homines honestissimi omni libertate decorij amatores peregrinorum. Inde miliario secundo requiescit sanctus pater Hilarion. 34. Et inde uenimus in ciuitate Eluahalin capite heremi, qui uadit ad Syna monte, in qua etiam ex reuelatione episcopi :ojpsius ciuitatis unum audiuimus, quod silere non oportet, miraculum. Puella quedam nobilissima nomine Maria cum nupta fuisset, ipsa nocte nuptus sui mortuus est sponsus eius ; ipsa quoque hanc rem patienter portauit. Et infra septimanam omnia sua pauperibus distribuit. Celebrato die septimo 15; nocte ipsa uestem sponsi sublata inuenta non est. De qua -dictum est nobis, quia esset in heremo trans Iordanen inter calameta uel palmeta ante nos in finibus Segor circa mare salinarum. In quibus locis inuenimus monasteria ultra quindecim uel XVIII puellarum, quae christiani populabant. Quae 20 habentes unum asellum, qui eis cibaria deportabat, et nutriebant leonem terribilem ad uidendum. Cumque appropinquas-

V 211

PE 9II

semus cellulae, omnia animalia, quae erant nobiscum, a rugitu illius minxerunt et in terram corruerunt. Et dicebant nobis,

quod ipsum asellum leo ipse gubernaret in pascuis. Quem 25 et offerebant nobis pro centum solidis. Sed pater Antoninus suscipere noluit. Sed misit in Hierusalem cito et adduxit eis ternas tonicas et oleum ad luminaria et legumina multa. Et ripsae nobis dixerunt de uirtutibus Mariae, cuius superius

V 212

mentionem fecimus, quae ambulauerat in heremo sola portans

24 et oz. B 25 quas appellauerunt calumniam B mus B 27 teatri B grad Br

26 ingresi Br egressi ueni-

1 1 uulgaliter aegiptii B 2 mazona B ascolantes corr. ead. zz. B 3 mazoma//tes B 4 maona, /. z ead. zz. aseripta B autem est B b splendidissima B diliciosa B docoti Br ? patet ozz. B 8 Deinde B ciuitatem eluaha B que B 9 montem syna B — 10 audiuimus miraculum B 11

V 211

n

miraculum oz. B 15 ueste B 16 tras corr. ead. zz. Br ttans Ilortdanen oz. B 17 ucl] et B ante, sed Jineola expuncta Br, antem B 19 que Br qui B 20 deportabant Br 21 adpropinquassemus B 23 ipsius B 28 ct oz. B solidis ex solidos, corr. ead. zz. Br 27 tunicas B 1 ipsi B II

L G. CLXXY

MEL

170

ANTONINI PLACENTINI

legumina et sportellas plenas uel tonicas, quas ei cupiebant auferre ; sed nullus eam inuenire potuit. Attamen de ea, quae secum duxerat, nihil reportauit reuertens de heremo. Cuius afflictionem uel ploratum nulla ratione consolare potuimus. Sed tantum sepius dicebat flens : Ve mihi miserae, cuius causa

IO

me christiana dico ? 35. Proficiscentes de ciuitate Heulatia intrauimus heremum miliario X X9. In quo est castrum, ubi est synodochium sancti Georgii. In quo habent transeuntes uel heremitae refugium uel stipendia. Inde intrantes in interiorem heremum uenimus ad loca, de qua dicitur in psalmo : Terra fructifera in salsugine, hoc est in amaritudine,

a malitia inhabitantium

$n ea,

et ibi uidimus homines rasos fugientes cum camelos. Nam et in Hierusolima uidimus homines ex Aethiopia habentes fissas nares et aures, calliculas calciatos et per digitos in pedes anulos missos. Interrogauimus, quare sic. Qui dixerunt : Quia Troianus imperator signum hoc nobis reliquid. 20 36. Ambulantes per heremum dies VI camelis nobis aquam portantibus sestarium mane et sestarium uespere cotidie dabatur per hominem. Amarescente aqua in utres in modum fellis mittebamus in ea harenam et indulcabatur. Familia autem Sarracenorum uel uxores eorum uenientes de heremo cum 25 lamentatione in uia sedentes sarcina deposita petebant panem a transeuntibus. Et ueniebant uiri ipsarum de interiore parte Ll heremi adducebantque utres cum aqua frigida et accipiebant sibi panes. Et adducebant restes cum radices, quarum odor suauissimus super aromata et dies suos festos celebrabant. Populus autem, qui per ipsum maiorem heremum ingrediebanumero XII milia sexcenti. ^ tur, ad explorandum 31. Qui perambulantes heremum octaua die uenimus ad montem dei Choreb. Et inde mouentes, ut ascenderemus monte Syna, ecce multitudo monachorum heremitarum cum cruces psallentes obuiauerunt nobis, prostrati in terram adorauerunt nos. IO Simili modo et nos facientes lacrimauimus. Tunc introduxe15

13 Psalm. 106, 34.

Ar

de eis B

PL 912 V 212

3 de leguminibus sportellas B et spontellas Br 4 anferre B

V 213

6 affliccionem B

tunicas B — cupiebant ei B

protatu Br

4 dicebant, se2 7. n

expuncta B miseta Br misere B 8 christianam B 9 74 uerbis de ciuitate incipit M eulatia B 10 qua ex quo corr. 2. z;. B 12 siue stipendium B transeuntes B 13 loca M locum Br B de quo B terram fructiferam B salsuginem B 14 amatitudinem B 15 rascis Br camelis B 16 ethyopia M spissas B 20 septem B 21 sextarius B cottidie B 22 utribus B

mo B

23cam B . haerena Br arenam B

25]amentatio Br M — sedentes in uia B

2 tedices Br radicibus B

mum

maiorem octaba B

rum B

B

3 festos suos B

24 saracenorum B

panes

hete-

B — 26 ipsarum uiri B

4 maiorem haeremum Br here-

5 explorandam B XII sexcenti B 6 heremum Br * oreb B montem syna B 8 heremitarum Br et heremita-

uenientes cum crucibus B

NO2T2

ITINERARIVM,

REC. ALT., 34-40

Mg d

runt nos in uallem inter Choreb et Syna. Ad cuius pede montis est fons ille, ubi Moyses adaquabat oues, quando uidit ardentem rubum. Qui fons inclusus est infra monasterium. In quo monasterio sunt tres abbates scientes linguas, hoc est latinam,

1; grecam, syram et aegyptiacam et bessam. Inde uenimus ad speluncam, ubi absconditus fuit Helias propheta, quando fugit Iezabel mulierem perfidam ; ante ipsa spelunca surgit fons, qui irrigat ipsum montem. Inde ascendimus in summo cacumine montis, in quo est oratorium modicum habens in longi2o tudine pedes sex, similiter et in latitudine, in quo nullus mane-

re praesumit. Sed orto iam die ascendunt monachi de supra dicto monasterio et celebrant ipsi officium. In quo loco multi pro deuotione tondent capillos suos et barbas. Nam et ego ibi tetigi barbam meam. 2; 98. Mons uero Syna petrosus est, raro habet terram, et in circuitu

eius cellulae multae

seruorum

dei, similiter

et in

Choreb. Et in parte ipsius montis habent Sarraceni idolum iSsuum positum marmoreum, candidum tamquam nix. Ibi V 2x4 etiam permanet sacerdos ipsorum indutus dalmaticam et pallium lineum. Et quando uenit tempus festiuitatis illorum praecurrente luna, antequam egrediatur, a die festo ipsorum incipit ; marmor

ille mutare

colorem,

et quando coeperint adorare

idolum, fit marmor ille niger uelut pix. Completo tempore festiuitatis reuertitur iterum in pristino colore. Vnde ualde ammiratus sum. 39. Inter Syna et Choreb est uallis, in qua certis temporibus 1o descendit ros de caelo, quem manna appellant, et coagulatur et fit tamquam grano masticis et habent inde plenos doleos. Et dant aliis pro benedictione. Et nobis dederunt sestarios quinque. Ex quo etiam et prodito bibent et nobis dederunt bibere. Nam in ipsis montibus leo et pardus, capreae et 15; burdones simul pascunt, et nullus eorum a leone laedetur propter heremi uastitatem. Et quia iam se complebant dies festi Hysmahelitarum, praeco exiit, ut nullus subsisteret per heremum, per quo ingressi sumus. Alii per Aegyptum, alii per Arabiam reuerterentur in sanctam ciuitatem. 20 40.De monte Syna usque in Arabiam ciuitatem, quae uocatur

11 pedem B 15 persam B speluncam B 23 nam ozz. B

13 infra ipsum B 16 helyas B.M 18 intrigat B

14 latina greca syra et aegyptiaca et bessa M fugit ante B.M X 19 gezabel B ipsam summum cacumen B 22 ipsi] ibi B.M

24 tetigi uel totondi B

20sinaB

X 27 oreb B

1 tanquam M sicut B 2 dalmatica et palleo lineo B Br | 6 sicut B v ptistinum colorem B . ualle Br coagolatur B

Bt ozz. B

4 ipsorum. Incipit — 9 quam B 10

iitanquam B maticis Br granum martyris B 1, marcycis B 2 et inde habent B — 12 sextarios—dedetrunt/.13o7z.B ^ 14 Namom. M nam et in B captaeae Br 15 purdones B leditur B 16 heremi e sic saepe Br 17 hysmahelytarum M ismahelitarum B 18 per quem B aegiptum B

V 214

172 Abela,

ANTONINI sunt mansiones

VII.

PLACENTINI In Abela

autem

descendentes

naues de India cum diuersis aromatibus. Visum est nobis per Aegyptum reuerti. Et uenimus in ciuitatem, in qua pugnauit Moyses cum Amalech. Vbi est oratorium, cuius altare positus 2 vA est super lapides illos, quos posuerunt Moysi orante. In ipso loco est ciuitas munita de lateribus, locus sterilis ualde propter

aquas. Ibi occurrerunt nobis mulieres cum infantibus palmas in manibus portantes et ampullas cum rafano oleo ; prostratae pedibus nostris ungebant plantas nostras et capita lingua aegyptiaca psallentes antiphonam : *Benedicti uos a Domino et benedictus aduentus uester. Osanna in excelsis'. Ipsa est terra Madian et ipsi habitantes in ea ciuitatem. Dicitur autem, quia Iethro soceri Moysi descendunt, octingentas condoi ex familia mas militantes in publico cum uxoribus suis, annonam et uestes accipientes ex Aegypto. 41. De quibus locis uenimus Magdalo et Soccoth et a(d) septuaginta duas palmas et duodecim fontes et applicuimus ibi dies I o duos, fatigati post tantum laborem et heremi uastitatem. In quo loco est castellum modicum, qui uocatur Surandala. Est etiam infra ipsum castellum ecclesia cum synodochium propter

PL 915 V 215

transeuntes. Inde uenimus ad locum, ubi filii Israhel transeuntes mare rubro castra metati sunt, et ibi similiter castellum

cum synodochio. Et in loco, quo exierunt de mare, est ora-

torium

2o

Heliae.

Et

transcendentes

uenimus

in

loco,

ubi

intrarunt in mare, ubi est oratorium Moysi. Ibi est et ciuitas parua, quae appellatur Clysma, ubi de India naues ueniunt. In loco uero, ubi transierunt, fulgus exit de pelago maiore et extenditur intus in multis milibus, qui accessa recessaque habet. Recedente mare apparet omnis subuersio Pharaonis et omnia arma in marmore mutata uidentur. Ibi accepimus nuces uirides, quae de India uenerunt, quas de pa-

radiso credunt homines esse, et qui ex eis gustauerit, satiatur.

25

42. Intus autem in ipso pelago modica est insula, in qua est petra uiua, ubi pendent molles ut carnei in modum dactalorum, qui fundent unguentum, quod oleum petrinum appellant, qui pro maxima benedictione tollitur. Vas, in quo portatur, si impletus fuerit et uolueris reiterare ad tollendum, iam non eum 21 nouem B ualde sterilis B

24 aratorium Br positum B 25 subposuerunt B 28 tenentes B raphano B prostrati B 2 antyphonam B 4 et inhabitantes B ciuitate B autem] enim B

V 216

26

5

V 215

socero Br M octingentos B 6 puplico B ? de egipto B 8 juxdal et sochot et ad LX XII dalmas B 9 fuimus ibi duos dies B 10 tantam B 11 quod B surandal/// Br 12 sinodochio B 13 transierunt B 14 rubrum et castra B 15 sinodochio B 16 haeliae Br transeuntes M ad locum B 17 et oz. M . 18 disina quo B 19 fluuius B 20 intul Br milibus

oz;z. B

quia B

22 marmorem B 23 uirides nuces B de ex eas M 26 dactilorum B impletur B

om. Br indya Br M 23/24 paradyso M 1 pro maxima] proxima Br ^ in qua B

V 216

ITINERARIVM, REC. ALT., 40-45

173

capit. In quo loco quanticumque egroti maximeque egroti pertingere possunt, sanantur. Quem tollentes pro benedictione ;non eum permittunt iterum introire per Clysma, antequam commisceatur cum oleo. Nam si non adulteraretur, credo quia ipsam uirtutem semper faceret. Nam liquor ipsius tenet continuo per duo milia. Infra ciuitate ipsa, quae dicitur Clysma, intus in basilica uidimus loculos ligneos sanctorum heremi10 tarum patrum XIIII. 43. Et inde uenimus per heremum ad speluncam beati Pauli heremitae, quae uocatur syracumba. Qui fons locum ipsum irrigat. Exinde pergentes uenimus ad ca(ta)ractas Nili, ubi ascendit aqua ad signum manu hominis facta, et habet gradus XII. 1; Ex utraque parte ipsarum ca(ta»ractarum sunt duae ciuitates, quas aedificasse dicunt filias Loth, et una earum dicitur Babilonia. Tunc uenimus per campos Thaneos, et in Nymphy ciuitate et Antino, in qua residebat Pharao, ex qua filii Israhel exierunt. In ipsis locis sunt orrea XII Ioseph plena. 20 44, In Nymphy fuit templum, quae est modo ecclesia, cuius una porta se clausit ante Dominum

nostrum,

PL 914

quando beata

Maria cum ipso fuit in Aegyptum, et adhuc non potest aperiri. Ibi uidimus pallium lineum, in quo dicunt illum tempore illo tersisse et idcirco ibi eius remansisse uestigia. Quae imago 2; singulis temporibus adoratur. Sed et nos adorauimus, sed propter splendorem non potuimus in eum intendere. Quia quantum in ipsam effigiem intendis, immutatur in oculis tuis. 45. Descendentes per Aegyptum uenimus in ciuitatem Athlepi

V 217

ad sanctum Mennatum, qui multas uirtutes ibi operatur. Inde

per stagnum nauigantes Alexandriam uenimus. In ipso stagno uidimus multitudinem corcodrillorum. Alexandria, ciuitas pul5 chra, populus leuis, sed amatores peregrinorum, haereses multae ; ibi enim requiescit Athanasius ipsius ciuitatis episcopus, qui contra Arrium presbyterum ipsius ciuitatis haereticum pro fide Christi certando multa pericula mortis sustinuit temporibus Constans imperatoris Constantini Helenae filio. Ibidem re1o quiescit sanctus Faustus et sanctus Epymachius et sanctus Antonius uel sanctus Maurus et alia multa sanctorum corpora.

38 maximeque egroti ozz. B B clisma B 6 misceatur B adulteretur Br quia semper ipsam faceret uirtutem B 8 ciuitatem ipsam B clisma B 10 XIII B M 11 Exinde B cuz uoce speluncam" desini? M 12 haetremitae Br totum locum B inrigat B 16 et oz. B 17 babilonia dicitur B campesthaneos B — nimphi B — 19 horrea B 20 nimfi B — quod B 21 eclesiae porta B 22 fugit B aegiptum sezzber B. 23 palleum B cum quo B illo tempore B 24 cius uestigia ibi remansisse B 28 et oz. Br 26 in eam D 27 inmutatur B 2 mennanum B ibi ozz. B 8 stannum B stanno B 9 praesbeterium

Br presbiterum B

con

:

9 stantii imperatofis || stantini helenae filio (zzz socabulo

ied neada noua pagina incipit) B

10 epimachus et s. maurus B

PL 915

V 217

174

ANTONINI PLACENTINI

46. Iterum uenientes Hierusolima, ubi ego egrotus per multum tempus iacui, usquedum uidi per uisionem sanctum Antonium I5

20

et beatam Eufemiam, qui me pariter sanauerunt. Egressi de Hierusolima ueni Ioppen, ubi iacet sancta Thabita, quae dicitur Dorchas. Deinde uenimus Caesarea Philippi, quae turris Stratonis, quae et Caesarea Palestinae uocatur, in qua requiescit sanctus Pampilus et sanctus Procopius et sanctus Cornelius, ex cuius lecto benedictionem tulimus. Inde per Galileam ascendimus et uenimus Damascum, ubi est monasterium, ubi sanctus Paulus conuersus est in uicum, qui uocatur rectus,

in quo multae fiunt uirtutes. Deinde Heliopoli, et inde uenimus Emiza, ubi est caput sancti Iohannis baptistae in doleo uitreo, et nos ibi eum intus uidimus et adorauimus.

2j

Et inde

transeuntes per ciuitates, hoc est per Arissa, Aristosa et Epiphania, uenimus in ciuitate splendidissima Ampamia, in qua est omnis nobilitas Syrorum. 47. Inde exeuntesuenimus Antiochia maiore, inqua requiescit sanctus B(ab»yllas episcopus et tres paruuli et sancta Iustina et sanctus Iulianus et fratres Machabei, hoc est septem sepulchra, et super uniuscuiusque sepulchrum scripta sunt passiones illorum. Exinde descendimus Mesopotamiam in ciuitate Chal-

cida. Inde uenimus Carran, ubi natus fuit Abraham,

PL 916 V 218

et inde

uenimus in ciuitate Barbarisso ; ibi requiescit sanctus Bachos, frater sancti Giorgii. Inde uenimus in ciuitate Suran, per qua media ciuitate descendit fluuius Eufrates, qui ibidem per IO ponte transitur. In ipsa ciuitate passi sunt sanctus Bacchus et sanctus Georgius. Sed sanctus Georgius in ciuitate Tyro requiescit. 48. Tunc per tanta et talia uidimus loca in miraculis posita. Reuersi post nos per multa castella, per plateas, uicos, uillas I vA uel ciuitates, fatigati ex tam longo itinere, coepimus iter carpere ; transeuntes mare uenimus Italiam propriam regionem, adiuuante domino nostro Iesu Christo, pro cuius amore ab hac

loca egressi prouidere iuimus tam sua mirabilia, quae ipse

inter homines 20

25

habitans

fecit, et beatorum

apostolorum,

uel

quae ante tempus incarnationis suae et uirgine assumpta olim per patriarchas et prophetas suos fecerat Iesus Christus dominus noster. Viuentes ouantes uenimus Placentiam propria ciuitate nostra, posita super fluuio, qui dicitur Padus, infra iam dicta Italia. EXPLICIT FELICITER. AMEN. 12 hierosolimam B 13 antoninum B 15 uenimus B 16 sarceam B 17 statonis Br cessarea B requiescunt B 20 ibi est B 21 uico B uocatus est D 22 ibi multae uenimus eliopoli B 24 ct uidimus ibi B 25 arissam : epiphaniam B Aie desinit B 11tyra Dr — 15 iter] ita Br 16 regionem. Adiuuante Br

dorcas B ce18 pamplius Br uirtutes fiunt B et aristosam et

23 pardus Br

V 218

Jj»

-—

VI J ADAMNANI DE LOCIS

SANCTIS

LIBRI TRES

CVRA ETSTVDIO L. BIELER

E

!

AR

UE ut

ice e

P

Clhita, quadToneMp pA, TL

DOCK IS MAR um ipis aero I DOM EP odes

etetiutey

id

Cel

quf Crallicobal ]

55, . ^ ben MAL p M n. ANS : X

PRAEFATIO Nouae huic editioni librorum quos de locis sanctis Adamnanus (!) abbas Hiensis (ob. 704) composuit pauca praefaturus initium mihi sumo a Venerabili Beda, qui in Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum de eorum librorum compositione haec commemorat : Scripsit idem uir (i.e. Adamnanus) de locis sanctis librum legentibus utillimum ; cuius auctor erat docendo ac dictando Gal-

liarum episcopus Arcuulfus, qui locorum gratia sanctorum uenerat Hierosolymam et lustrata omni terra repromissionis Damascum quoque, Constantinopolim, Alexandriam, multas maris insulas adierat, patriamque nauigio reuertens ui tempestatis in occidentalia Brittanniae litora delatus est ac post multa ad memoratum Christi famulum Adamnanum perueniens, ubi doctus in scripturis sanctorumque locorum gnarus esse conpertus est, libentissime est ab illo susceptus, libentius auditus, adeo

ut quaeque illesein locis sanctis memoratu digna uidisse testabatur cuncta mox iste litteris mandare curauerit. Fecitque opus, ut dixi, multis utile et maxime illis qui longius ab eis locis in quibus patriarchae uel apostoli erant secreti ea tantum de his quae lectione didicerint norunt. Porrexit autem librum hunc Adamnan Aldfrido regi ac per eius est largitionem etiam minoribus ad legendum contraditus. Scriptor quoque ipse multis ab eo muneribus donatus patriam remissus est. (?)

De Adamnani uita et scriptis alio potius loco tractabitur, ie.in praefatione ad Vitam s. Columbae. (3) Nostrum tamen est ut inquiramus quo tempore scriptor libros suos de locis sanctis composuerit quibusue de fontibus hauserit. De tempore fere constat Adamnanum libros illos scripsisse postquam a.679 abbas factus est (*) eorumque exemplar obtulisse Aldfrido regi Northumbriorum, quem et a.686 et 2.688 uisitauit. (?)) Quos inter terminos tempus compositionis accuratius circumscribere non audeo. Nam ex eo quod Arculfus Adamnani auctor dum per menses nouem Hierosolymis moratur sacrosanctum Christi linteolum temporibus Mauiae (5) regis Saracenorum (661-680) ante annos ferme ternos repertum esse audiuit id unum concludere fas est Arculfum circa a.683/4 uel antea Hierosolymis fuisse ; ignoramus autem quo tempore Hierosolyma uenerit, quantum temporis Samariam (1) Vel potius Adomnanus, ut in optimis codicibus et Latinis et Hibetnicis legitur. (2) V, 15 (ed. C. Plummer, Oxoniae 1896 p. 516 sq.). (3) De Adamnano uide W. Rrzvzs, The Life of 5t. Columba, Dubliniae 1857, p. xl-lxviii ;P. GEven, ZAdazmanus, Abt von lona. Y. Teil : Sein. Leben, seine Quellen, sein. Verbalinis zu. Pseudo-Eiucberius..., seine Sbracbe (Programm Augsburg, 1895) ; M. Maurrius, Geschicbfe der. lateinischen. Literatur. des. Mittelalters, uol. I, 1911, p. 236-239 ; J. F. KewwEY, Te Sources for tbe Early History of Ireland, uol. I, 1929,

p. 283-287, 429-455.

(4) C£. De locis sanctis YII. 6, 5. (s) C£. ZAnnales. V'Itionenses sub 2.686 ;Adamnani (6) Id est Mu'awiya I. Cf. De /ocis sanctis Y. 9.

Viam s. Columbae 11.46.

178

ADAMNANI

DE LOCIS SANCTIS

Galilaeam Phoenicen peragrando consumpserit, quando denique in patriam reuertens naufragium fecerit. (?) Non multo post quam Adamnanus abbas factus est Arculfum Ionam aduenisse ex Adamnani querimonia (II1.6,5) : inier laboriosas et rope insustentabiles ... ecclesiasticae sollicitudinis occupationes constitutus haud improbabiliter aliquis inferat, sed nihil certi inde colligitur. Inter fontes Adamnani principem locum tenet narratio Arculfi. At de Arculfo illo nihil notum est praeter ea quae Adamnanus et Beda nobis tradiderunt. Galliarum eum episcopum fuisse uterque testis est ; sed et gentem eius et sedem et res ab eo praeter illam peregrinationem gestas prorsus ignoramus. Fidelissimum auctorem Adamnanus iterum iterumque eum praedicat eiusque uerba cum scriptoribus antiquis, Hegesippo qui dicitur, Hieronymo,

Sulpicio Seuero aliisque, concordare

testatur. Adamnanus quae ab Arculfo audiuit primum in tabulis notauit ; deinde opus suum ea composuit ratione ut si quid de Arculfi narratione cum scriptoribus supra laudatis concordare meminisset id illorum potius quam aut suis aut Arculfi uerbis narraret. (3) Adamnani de locis sanctis libri cum ab aliis tum a Paulo Geyer editi sunt. (?) Vir ille doctus codices, qui numero plus uiginti supersunt, recensuit eosque praeter quattuor, quos mox laudabimus, nullius fere pretii esse monstrauit. (!9) Vtinam de ratione inter codices intercedente haud minus iuste iudicasset ! Codices enim in tres classes ita diuisit ut Parisinus et Turicensis ad primam classem, Vindobonensis ad alteram, Bruxellensis ad tertiam pertineret. Nec mirum si in editione sua eam classem quam primam habuit, et maxime codicem Parisinum, semper fere secutus est. At res satis aliter se habet. Non enim tres sunt classes sed tantummodo duae ; alterius

textus in Vindobonensi, alterius in Bruxellensi optime exprimitur. Nam Parisinus et Turicensis, qui ex eodem exemplari transcripti sunt, una cum Vindobonensi ad priorem classem pertinent, sed multis locis aut deteriorem lectionem habent aut minus probabilem. Bruxellensem quidem aliosque codices qui cum eo faciunt ab origine communi longius abesse cum ex (7) Atculfus Hierosolymis relictis quadraginta dies peregrinatus Alexandriam

mense

Octobri peruenit (11.50, 2.23) ; inde Constantinopolim processit, ubi a Paschate proximo usque ad festum Natiuitatis Domini eiusdem anni commoratus est (III. 5,10). De eius reditu inde ab ea urbe nihil cognitum habemus praeter quod nonnullos dies in Sicilia moratus (III.6,3) Romam appetiuit (III.5,10), unde eum mox pfofectum esse haud facile credas. (8) C£. L. BrErLER, ZAdazznan und Hegesipp, in Wiener Studien LXIX,, 1956, p. 344-2345. (9) CSEL uol. XXXIX, 1898, p. 221-297. t (10) P. Gzvzn, ZAdaznan, Y. Tei] : Die bandschriftliche Uberlieferung der Schrift De Jocis sanctis. Programm Augsburg 1897. Cf. etiam M. Es»osrro in Hermatbena p» 1957, p. 155 Sq.

PRAEFATIO

179

multis rebus elucet tum ex eo quod capitula, quae in ceteris codicibus unum quemque librum praecedunt, in Bruxellensi et eius familia uno tenore post prologum leguntur iisque ut alter prologus peroratio Adamnani (I11.6,4-6) appenditur ; at Bruxellensis non solum de bona atque genuina lectione cum Vindobonensi saepe concordat sed nonnumquam bonam lectionem solus seruauit. (U) Est igitur, ut opinor, pluris aestimandus quam Geyero uisum est. Ad eandem opinionem accedet quicumque uerba Adamnani cum fontibus antiquis, ac potissimum cum Hegesippo et Sulpicio Seuero, comparabit. Qua comparatione id quoque comprobatur quod superius dictum est, Vindobonensem et parentem Parisini et Turicensis ad unam eandemque familiam pertinere, ita tamen ut Vindobonensis (id quod etiara ex consensu codicis Bruxellensis apparet) uerba scriptoris aliquanto purius seruauerit. (!?) Omnes autem codices ad unum archetypum redire qui scriptura quam insularem dicunt exaratus erat ex quodam Hegesippi loco ab Adamnano repetito optime cognoscitur, qui locus in Adamnani codicibus, ut Geyeri uerbis utar, mirum in modum turbatus et corruptus est; (!5) idque, ut mihi uidetur, errore librarii cuiusdam factum est, qui signa illa quibus Hiberni ad supplementa in margine adscripta referre solent male interpretatus est. Vix enim fieri potuit ut plures librarii per se in eum errorem inciderent. (14) Quibus de rebus si quis plura discere uult praefationem editionis meae inspiciat quae inter Scriptores Latinos Hiberniae nuper prodiit. (15) Hic satis dictum esse arbitror. Restat ut codices quibus haec editio nititur describam et qua ratione in textu edendo usus sim breuiter ostendam. Ad textum constituendum hi quattuor, ut diximus, codices adhibendi sunt : V Vindobonensis 458, olim Salisburgensis 174, Baldone magistro (19) Salisburgensi hortante circa saeculum IX. medium exaratus. Adamnani opus legitur a folio rr usque ad 26u. P Parisinus Bibl. nat. lat. 13048, olim Sangermanensis 844 (antea 655), ex bibliotheca Corbeiensi, saeculo IX. scriptus. Opus Adamnani continetur foliis quae nunc numerantur I ad 28, sed mutilum est. Id quamdiu integrum erat quattuor quater(11) Ipse Geyer cognouit bonam lectionem codicis Bruxellensis quae est ipu (I1L.4,29 : ipsum cett.) ; sed habet praeterea I.1,7 profatus (praefatus cett.), I.1,9 berentum (om. cett.), 1.2,2 formulam (formam cett.), multa alia. (12) Neque Parisinus omnino spernendus est. Vt alia taceam, I.25,4 ya (forma cett.) sine dubio lectio genuina est, uide app. crit. Accedit quod Parisinus et Tuticensis soli unam uel alteram glossam Hibernicam seruauerunt (sc/ezzor I. 1,11, et fortasse Zee I1.12). (13) De locis sanctis 11.30,14. (14) Cf. L. BrELEn, l.c. p. 348 sq. (15) In : D. MzznHaN, zAdaznan de Locis sanctis. Scriptores Latini Hiberniae, ol. III. (Dubliniae 1958.)

(16) De Baldone cf. W. Lrvisow, in Neues "Archiv X X VIII, 1902-5, p. 289-295.

180

ADAMNANI

DE LOCIS SANCTIS

niones et dimidium explebat ; nunc primum et ultimum folium primi quaternionis omnisque quaternio quartus praeter secundum folium et septimum perierunt eorumque foliorum quae supersunt ordo turbatus est. Quo factum est ut praefatio

Adamnani cum parte capitulorum libri primi, magna pars capitis I.9, denique capita II.27 usque ad III.4 medium (excepta parte capitum I1.29-30) desiderentur. Z Turicensis

Rhenaugiensis

73, saeculi IX., olim, ut ex uerbis

manu Reginberti in folio primo inscriptis apparet, Augiensis ; idem uidetur esse exemplar quod in catalogo librorum Reginberti, qui inter annos 835 et 842 scriptus est,?n tricesimo libello commemoratur. (1?) Adamnanus noster legitur a folio r usque ad 28. B Bruxellensis Bibliothecae regiae 3921-22, olim Stapulensis, saeculi noni, aut Gallia septentrionali

aut Belgio oriundus.

Habes Adamnanum a fol. 1r usque ad 52r. Praesto mihi erant imagines quae dicuntur photostaticae codicum Vindobonensis et Bruxellensis, pelliculae (*microfilms") codicum Parisini et Turicensis. Eorum igitur quattuor codicum in textu constituendo ita rationem habui ut consensum codicum YB plurimi haberem, secundo loco consensum codicum PB ; codices ZB perraro con-

tra ceteros consentiunt isque consensus non multum ualet cum de eiusmodi tantum lectionibus agatur quae non e fonte communi sed ex indole librariorum, qui trita et usitata pro raris et insuetis ponere solent, probabilius explicentur. Dubitatio quaedam oriri potest ubi codices YPZ contra B consentiunt, i.e. ubi alteri classi altera contradicit. Tum

de-

mum ad editorem res defertur. Est tamen ubi auxilium petatur aut ex Adamnani fontibus quales sunt Hegesippus aut Seuerus (!5) aut ex iis scriptoribus qui Adamnanum excerpserunt uelut [Pseudo-Eucherius aut| Beda. Ceterum de uera lectione raro dubitatur nisi cum ordo uerborum alius in YPZ alius in B traditur. Nam ut cetera omittam, hyperbati figura Adamnanus uel maxime utitur sed non ita constanter ut ea ubique praeferatur. Inter eos qui Adamnanum legerunt eiusque uerba exscripserunt iam nominandus est mihi Sedulius Scottus. Is enim in Collectaneo in Mattheum duos locos Adamnani satis longos adfert (ex II.23 et 27) eosque pleniores quam in codicibus nostris habentur. Testimonium igitur Sedulii suis locis ad calcem adscripsi. (17) C£. G. Brckzn, Catalogi bibliotbecarum antiqui, 1885, p. 21; P. LEHMANN, Mitelalterliche Bibliotbekskataloge Deutschlands und der Sebweiz, uol. I, 1918, p. 261. De errore Geyeri, qui codicem saeculo decimo tribuit, recte iudicauit LEHMANN, ibid. p. 257. (18) Cf. L. BrErEn, /oc. cif. p. 5346-348.

PRAEFATIO

ISI

Codices classis prioris figuras quasdam continent quibus formae ecclesiarum quattuor illustrantur quas Arculfus in terra sancta uisitauit. Quae figurae, ut Adamnanus testatur, ab ipso Arculfo, quo clarius ea quae uerbis describeret auditores imaginarentur,

inter narrandum

delineatae

sunt. Eas

figuras in editione Hibernica ex codice Vindobonensi, in hac editione Geyerum secutus ex codice Parisino repetendas curaui, id spectans ut duas editiones iuxta ponentibus facultas

esset comparandi. (!9) Postremum de scriptione uocum Latinarum disserendum esse censeo. Hibernos enim multas scriptiones sui proprias usurpasse (quae partim ad scriptionem uulgarem exeuntis Latinitatis spectant, partim ex indole sermonis patrii explicantur) iis qui codicibus Latinis Hibernorum scrutandis operam impendunt non ignotum est. Librarii autem Galliae Germaniae Italiae qui codices Hibernorum transcripserunt eas scriptiones saepe, ac praesertim inde ab aetate Carolina, ad suam normam correxerunt. At ne Hiberni quidem ipsi eandem semper unius cuiusque uocis scriptionem conseruant ; tantum abest ut id faciant ut in una pagina eadem uox duobus uel tribus saepe modis scribatur. Quae cum ita sint non dubitaui scriptiones quasdam apud Hibernos usitatas etsi in uno tantum uel altero Adamnani codice leguntur in textum recipere easque potissimum quas Dorbeneus in exemplari illo uetustissimo Vitae s. Columbae usurpauit. (?) Apparatum tamen criticum huius editionis nimis augere nolui; lectores igitur earum rerum curiosos ad editionem maiorem refero. Iam praefandi finem faciam. Sed grates prius agendae sunt uiris clarissimis Bernhardo Bischoff Monacensi, R.P. Alberico Gwynn, S.I., Dublinensi, Ricardo I. Hayes Bibliothecae

Nationalis Hiberniae praefecto, qui me in hac editione paranda aut consilio aut opera humanissime adiuuerunt ; praefectis quoque bibliothecarum Bruxellensis Parisiensis Turicensis Vindobonensis, qui codicum suorum quibus mihi opus erat imagines confici benigne permiserunt ; Instituti denique Dublinensis ('Institute for Advanced Studies") rectoribus, qui rogantibus nobis liberalissime consenserunt ut haec editio eodem tempore in lucem prodiret atque ea quam pro Instituto nostro parabam. Scribebam Dubliniae Kalendis Martiis a. MCMLVII. Ludouicus Bieler. (19) Imagines earum ecclesiarum ex septem codicibus Adamnani edidit A. HxisEeNBERG, Grabeskirchbe und. Apostel&irche, uol. I, Leipzig 1908, tab. x-xi. (20) Dorbeneus abbas Hiensis (ob. 713) librarius est codicis Vitae s. Columbae qui nunc in oppido Schaffhausen in Heluetia adseruatur. De scriptione Adamnani ex compatatione Dorbenei restituenda iam recte iudicauit M. Esrosrro in Herzuatbena L, 1937, p. 156.

MONITVM SiGrA CopiCvM

Vindobonensis 458, saec. IX med. Parisinus lat. 13.048, saec. IX. 'Tuticensis Rhenaugiensis 73, saec. IX!.

Bruxellensis 3921-22, saec. IX. ONUS Lectio primaria unius cuiusque codicis asterisco (*), secundaria indiculo correctionis (9) indicabitur. STEMMA

CODICVM €o

p

V iusPpateM, «€ a

B

consensus codicum Y(P)ZB consensus codicum Y(P)Z EDITIONES

I. GnzrszER, Ingolstadt 1619. ]. MazniLrow, in z4cfa Sanctorum Ordinis $. Benedicti YII. 2, Parisiis 1672,

p- 499-522.

J. P. Mircwuz, PL LXXXVIII,

p. 779-814 (paginae huius editionis hic in

margine indicantur sub siglo PL). M. Dzzrrr, in Essai sur les anciens pólerinagesà Jérusalem, Paris

1870, p. 260-361. T. ToaLER — A. MorrNrER, in Izinera Hierosolymitana, uol. 1, Geneve 1879,

p. 139-210.

P. Grevzen, in IZera Hierosolymitana,

CSEL

XXXIX,

Vindobonae

1898,

p. 221-297 (paginae huius editionis hic in margine indicantur sub siglo V). D. MzrzHaN, zÁdamnan De locis sanctis. Scriptores Latini Hiberniae, uol. III, Dublin 1958. Cf. supta, p. 179. VERSIONES ET STVDIA

Vide J. F. Kewwzv, The Sources for tbe Early History of Ireland. Vol. I: Ecclesiastical, New Y otk 1929, p. 285 sq.

IN NOMINE PATRIS ET FILII ET SPIRITVS SANCTI PL 779 CRAXARE LIBRVM DE LOCIS INCIPIO SANCTIS V 221 Arculfus sanctus episcopus gente Gallus diuersorum longe remotorum peritus locorum uerax index et satis idoneus in ; Hierusolimitana ciuitate per menses nouem hospitatus et loca sancta cotidianis uisitationibus peragrans mihi Adomnano haec uniuersa quae infra craxanda sunt experimenta diligentius percunctanti et primo in tabulis describenti fideli et indubitabili narratione dictauit ; quae nunc in membranis 1o breui textu scribuntur.

CAPITVLATIONES kh ii. 15

iii. liii.

20 v. vi. 25

vii.

3o viii. viii.

De situ Hierusalem. De eclesia rotundae formulae super sepulchrum Domini aedificata et de ipsius sepulchri figura et eius tegorioli. De illo lapide qui ad hostium monumenti eius aduolutus est (quem angelus Domini de caelo discendens post resurrectionem eius reuoluit a». De eclesia sanctae Mariae (semper uirginis B» quae V 222 rotundae coheret eclesiae. De illa eclesia quae in Caluariae loco constructa est. De basilica quam Constantinus uicinam supradictae eclesiae in eodem fabricauit loco ubi crux Domini ruinis superata post multa tempora refosa inuenta est terra. De alia exedra inter eclesiam Caluariae et Constantini basilicam sita, in qua calix Domini et spungia in eo recondita habetur de qua in ligno pendens acetum suxerat.

De lancea militis qua latus Domini ipse pupungit. De sudario illo quo Domini caput sepulti contectum est.

X.

De linteo quod, ut fertur, sancta contexit Maria.

Liber I, 1 P zo folio caret 1/2 zitulus sic in B, ORDITVR PRAEFATIO LIBRI ARCVLFI EPISCOPI MAXIME DE LOCIS SANCTIS HIERVSALEM Y, PRIMVS DE LOCIS SANCTIS LIBER EXORDITVR PRAEFATIO Z 2 cataxate B

3 sanctus] ozz. Y

4 iudex B

6 sancta] ozz. B

6/? adom-

nano Y, sic Bedae codd. M P. V (supra p. 280, J. 47) et semper codex Dorbbenei, adamnano Z B 10 scribuntur capitulationes B 11 INCIPIVNT CAPITVLATIONES Y, CAPITVLA LIBRI SEQVENTIS Z, EXPLICIT INCIPIVNT CAPITVLA. B, sed cfr adnotationez ad I. 10. 13/14 domini] oz. B 14 Pr. et] ii B 16i B 19 vB 21viB 22vii B 23/25 oz. B (22 De basilica constantini uicina supfadictae Bv) 26 viii B — intra B — 26/29 et usq. suxetat] 29 suxetat et uinum Z, sed efr fitulum 24 spungia] Z, spongia Y B om. B 31 pupungit] conpunxit B viii B 80 incipit P buius capitis in DB contexit (contex 33 xi B contectum (-xtum Z B*) est] tegebatur Y x B B)] o, contexuit Pe matia uitgo a

184 xi 35

40

xii. xiii. xiiii. XV.

CAPITVLATIONES L. I De alia summa columna in illo sita loco cruce Domini superposita ubi mortuus reuixit iuuenis. De eclesia sanctae Mariae in ualle Iosaphat fabricata, in qua monumentum eius habetur. De turre Iosaphat in eadem constructa ualle. De monumentis Symeon et Ioseph. De spelunca in rupe montis Oliueti habeta contra uallem Iosaphat (in qua .iiii.?r mensae et putei sunt duo a».

Xi: xvii. 45

$0

De porta Dauid. De illo loco in quo Iudas Scariothis laqueo se suspendit. xvii. ^ De forma grandis basilicae in monte Sion fabricatae et de ipsius montis situ. xviii. De agellulo illo qui Ebraice Acheldemag uocitatur. XX. De asperis et petrosis locis ab Hierusalem usque ad ciuitatem Samuhelis late patentibus et usque ad Cessariam Palestinae occasum uersus succedentixxi

bus. De monte Oliuarum.

XXL,

De altitudine et qualitate terrae illius.

55 xxlii.

xxiil.

De loco Dominicae ascensionis. De eclesia in eo aedificata.

XXV.

De sepulchro Lazari et eclesia super illud constructa.

XXVI.

De monasterio eidem adherente.

xxvii

De alia eclesia ad dexteram Bethaniae partem con-

xxvii. xxviii.

De uineis et segetibus montis Oliueti. De superioribus locis eius.

structa.

6o

PRIMI TITVLI LIBRI HVCVSQVE 34 xii B 95 ubi am/e 34 cruce B 36 xii B mafiae semper B iosaphad Y, iosafath B 39 iosafath B in qua sunt putei duo xviii B scatiothes Y 46 xviiii B mag (-a Z) a, aceldemach (ach- Be) B de B locis ab Hier.] ab Hier. locis

/ransp. a 34/38 cruce Domini oz. uirginis B iosafath B 28 xiiii xv B 40 xvi B 41 iosaphad Y, et mensae iiiioT Y 43 xvii B 44 47 et] xx B 48 xxi B acheldeuocitatutr] dicitur B 49 xxii B et B 50 late] xxiii. De late B 53/54

xxiiii. De latitudine et qualitate terrae illius. xxv De monte oliuarum B

53 et de

uineis et segetibus eius zzimorzbus litteris add. Z — 90 de capitibus xxiii — xxviiii u. Scriptores Latini Hiberniae IIl, p. 31 sq. xxvi B — 86 xxvii B In textu nouum capitulum indicatur in P. Z solum, praecedens continuatur in Y B ; cfr p. 199. 8? xxvii B. — 98 xxvi] et Z, xxviiii B. Hie Zitulus eum praecedente coniungitur in Z. ; cf adn. ad 5-320246. xxiv,2.

09xxviZ,xxx

D

61xxxiB

61/6205.2;cf/].03

62xxxüB

VI

Higuis duobus capitibus nibil in texctu respondet 63 - p. 115, 1 sic B, libri primi tituli hucusque. DE LOCIS SANCTIS OCCIPIT LIBELLVS P, libri primi tituli hucusque.

INCIPIT LIBER PRIMVS Z, FINIVNT CAPITVLA INCIPIT LIBELLVS ARCVLFI Y JSequuntur in B capitula librorum II et III ; deinde : EXPLICIVNT. INCIPIT PROLOGVS. Obsecro — neglegat (i. e. epi/ogus fortius operis, p. 234) ; deinde : FINIT PROLOGVS. IN NOMINE DEI PATRIS ET FILII ET SPIRITVS SANCTI. INCIPIT IPSE LIBER.

V 223

185

PRIMVS DE LOCIS SANCTIS OCCVPIT LIBELLVS

V 224

I. DE SITV HIERVSALEM. 1. De situ Hierusalem nunc quaedam scribenda sunt pauca ex his quae mihi sanctus dictauit Arculfus ; ea uero quae in ; aliorum libris de eiusdem ciuitatis positione repperiuntur a nobis pretermittenda sunt. 2, In cuius magno murorum ambitu idem Arculfus Ixxxiiii numerauit turres et portas bis ternas, quarum per circuitum ciuitatis ordo sic ponitur : 9. Porta Dauid ad occidentalem 10 montis Sion partem prima numeratur. Secunda porta uillae fullonis. Tertia porta sancti Stephani. Quarta porta Beniamin. Quinta portula, hoc est paruula porta ; ab hac per grados ad uallem Iosafat discenditur. Sexta porta Tecuitis. 4, Hic itaque ordo per earundem portarum et turrium intercapidines a :; portà Dauid supra memorata per circuitum septemtrionem uersus et exinde ad orientem dirigitur. 5, Sed quamlibet sex portae in muris numerentur celebriores tamen ex eis (tres) portarum introitus frequentantur, unus ab occidentali, alter a septemtrionali, tertius ab orientali parte. 6. Ea uero pars 20 murorum cum interpositis turribus quae a supra descripta Dauid porta per aquilonale montis Sion supercilium, quod a meridie supereminet ciuitati, usque ad eam eiusdem montis frontem diregitur quae praerupta rupe orientalem respicit PL 780 plagam nullas habere portas conprobatur. V 2; 7, Sed et hoc etiam non esse praetereundum uidetur quod 225 nobis sanctus Arculfus de huius ciuitatis in Christo honorificantia profatus narrauit inquiens : 8. Diuersarum gentium undique prope innumera multitudo duodecimo die mensis Septembris anniuersario more in Hierusolimis conuenire 3o solet ad commercia motuis uenditionibus et emtionibus peragenda. 9, Vnde fieri necesse est ut per aliquot dies in eadem hospita ciuitate diuersorum hospitentur turbae populorum ; quorum plurima camelorum et equorum asinorumque numerositas nec non et boum masculorum, diuersarum uecto-

;; res rerum, per illas politanas plateas stercorum abhominaLiber I, I z/fr Beda, De locis sanctis, c. 1. IL 2 Tzftulum om. a. 4 mihi id est adamnano B sanctus dict. atculfus] oz. B $ ponitur id est portta B 12 portula] a Beda, porta B (Beda) gtadus YZ B 13 iosafad Y, iosapfath B decuitis Z thecuitis B 16 quaelibet Y B 17 tres] Beda, ozz. e» 20 supra descripta] Y P, suprascripta Z, supradicta B 21 aquilonale Y, aquilonalem P Z B quod] quae B 22 eam] ozz. B 23 quae] a Beza, qui a B 26 hoc opus B 26 nobis] noster B 27 profatus] B, praefatus P Z, oz;. Y ^ 28 innumera prope B duodecimo] Y, XV PZB 34/35 uectores] Y, uectorum PZ B I2

L G.

CLXXV

186

ADAMNANI

tiones propriorum passim sternit, quorum nidor herentum non mediocriter ciuibus inuehit molestiam, quae et ambulandi inpeditionem praebent. 10. Mirum dictu, post diem supra memoratarum recessionis cum diuersis turmarum iumentis 4o nocte subsequente inmensa pluuiarum copia de nubibus effusa super eandem discendit ciuitatem, quae totas abstergens abhominabiles de plateis sordes ablutam ab inmunditiis fieri facit eam. 11. Nam Hierusolimitanus ipse situs a supercilio aquilonali montis Sion incipiens ita est molli a conditore Deo 45 dispositus cliuo usque ad humiliora aquilonalium orientaliumque murorum loca ut illa pluuialis exuberantia modo nullo in plateis stagnantium aquarum in similitudinem supersedere possit sed instar fluuiorum de superioribus ad inferiora decurrat. 12. Quae scilicet caelestium aquarum inundatio per orien-

PL 781 V 226

5o tales influiens portas et omnia secum stercuralia auferens ab-

hominamenta uallem losaphat intrans torrentem Cedron auget, et post talem Hierusolimitanam baptizationem continuatim eadem pluuialis exuberatio cessat. 13. Hinc ergo non neglegenter annotandum est quanti uel 55 qualis honoris haec electa et praedicabilis ciuitas in conspectu aeterni genitoris habeatur, qui eam sordidatam diutius remanere non patitur, sed ob eius unigeniti honorificantiam citius eam emundat, qui intra murorum eius ambitum sanctae crucis et resurrectionis Ipsius loca habet honorifica. 6o 14. Ceterum in illo famoso loco ubi quondam templum magnifice constructum fuerat in uicinia muri ab oriente locatum nunc Saracini quadrangulam orationis domum, quam subrectis tabulis et magnis trabibus super quasdam ruinarum reliquias construentes uili fabricati sunt opere, ipsi frequen-V 227 65 tant ; quae utique domus tria hominum milia, ut fertur, capere potest. IL. DE ECLESIA ROTVNDAE FORMVLAE SVPER SEPVLCHRVM DOMINI AEDIFICATA «ET DE IPSIVS SEPVLCHRI FIGVRA ET EIVS TEGORIOLD;. . 1. Arculfus itaque de ipsius ciuitatis habitaculis a nobis ; Interrogatus respondens ait : Memini me et uidisse et frequen60/66 cfr Beda c. 2,1. 55/58.

36 herentum] ozz. a 42 inmundis P 43 a] oz. B 44 molli] g/ossa. i. slemon Praecedit in P, id est sclemon sequitur in Z 50 influiens] Bze/er, interfluiens P, interfluens Y Z, influens B B1 iosafhath B 51/52 cedronaget Z 53 pluuialis] fluminalis a cesset B 56 iudicis et genitoris B sordidam B B8 quae B 59 honorificata B 61 uicinia] Z* B, uicina a 62 saraceni Y, sarraceni Z B quadrangulum Y P B* II, 1/3 DE — AEDIFICATA] /eguntur in B, om. a. ET — TEGORIOLI] ex capitulationibus subbl. Geyer — 8 initium capitis littera capitali grandiore indicatur in Y

DE LOCIS SANCTIS I, i, 9-ii, 8

187

tasse multa ciuitatis eiusdem edificia plurimasque domus grandes lapideas per totam magnam ciuitatem intra moenia circumdata mira fabricatas arte sepius considerasse. 2, Quae omnia nunc a nobis sunt praetermittenda, ut estimo, exceptis

1o eorum edificiorum structuris quae in locis sanctis, crucis uidelicet et resurrectionis, mirificae fabricata sunt. De quibus diligentius sanctum interrogauimus Arculfum, praecipuae de sepulchro Domini et eclesia super illud constructa, cuius mihi formulam in tabula cerata Arculfus ipse depinxit. 1; 9. Quae utique ualde grandis eclesia tota lapidea mira rotunditate ex omni parte conlocata, a fundamentis in tribus consurgens parietibus, inter unum quemque parietem et alterum latum habens spatium uiae, tria quoque altaria in tribus locis parietis medii artifice fabricatis. :0 4, Hanc rotundam et summam eclesiam supra memorata habentem altaria, unum ad meridiem respiciens, alterum ad aquilonem,

tertium

ad

occasum

uersus,

duodecim

mirae

magnitudinis sustentant columnae. 5. Haec bis quaternalesV 228 portas habet, hoc est [.iii.9r] introitus, per tris e regione in2; teriectis uiarum spatiis stabilitos parietes, ex quibus .iiii.or [exitus] ad ulturnum spectant, qui et caecias dicitur uentus, ali uero .iiii.9r ad eurum respiciunt.

6. In medio spatio huius interioris rotundae domus rotun-

PL

dum inest in una eademque petra excissum tegorium, in quo 782 3o possunt ter terni homines stantes orare, et a uertice alicuius non breuis staturae stantis hominis usque ad illius domunculae camaram pes et semipes mensura in altum extenditur. *. Huius tegorioli introitus ad orientem respicit ; quod totum extrinsecus electo tegitur marmore ; cuius exterius sum5; mum

culmen

auro ornatum

auream

non paruam

sustentat

crucem. In huius tegorii aquilonea parte sepulchrum Domini in eadem petra interius excisum habetur. 8. Sed eiusdem tegorii pauimentum humilius est loco sepulcri. Nam a pauimento eius usque ad sepulchri marginem lateris quasi trium 4o mensura altitudinis palmorum haberi denoscitur. Sic mihi Il, 4/53 cfr Beda c. 2.

26 cfr Plin. INa£. bisz. II, 120.

6eiusdem ciuitatis B domos B 9 pretermittenda P — 10sanctis]ow. B 11II Dequibus..P 12diligenter B 14 formam a, sed cfr p. 188, 3 ; 197, c. xviii, à 18 Diccap. Il incipitin Z ^ i9fabricata Y ^ 24.iiii.T e/ 26 exitus] Bedazz secutus deleui. 26 ad ulternum Y, adulterum P, ad alternum B, ad uulturnum recze interpretatur Z, ulturnus Via s. Columbae II. 44 Dorbb. caecias] Gre£ser, calcias a, caltias B 27 ali a pos respiciunt] III. DE IPSIVS SEPVLCHRI FIGVRA ET EIVS 'TEGVRIOLI. De eius sepulchti petra et tegurioli B 80 ter] ozz. Z D, nescio an recte 34 exterius] exterioris B 36 tegorioli B aquilonalia B 40 os! mensura] edd. a poplite usque ad auriculam B III B zn zargine, addito signo quo ad calcem paginae refertur. ; ibi, iterato sigro. : III. DE ILLO LAPIDE QVI AD OSTIVM MONVMENTI EIVS ADVOLVTVS EST

188

ADAMNANI

Arculfus, qui sepe sepulchrum Domini frequentabat, indubitanter emensus pronuntiauit. 9. Hoc in loco proprietas siue discrepantia nominum notanda inter monumentum et sepulchrum. Nam illud sepeV 229 4; supra memoratum rotundum tegorium alio nomine euangelistae monumentum

uocant ; ad cuius hostium aduolutum et

ab eius hostio reuolutum lapidem resurgente Domino nuntiant. ^

pro-

10. Sepulchrum uero proprie dicitur ille locus in tegorio, hoc

;o est in aquilonali parte monumenti, in quo Dominicum corpus linteaminibus inuolutum conditum quieuit ; cuius longitudinem Arculfus in septem pedum mensura mensus est manu. 11. Quod uidelicet sepulchrum non, ut quidam falso opinantur, duplex et quandam de ipsa maceriolam petra habens ex55 cisam duo crura et femora duo intercedentem et separantem, sed totum simplex a uertice usque ad plantas lectum unius hominis capacem super dorsum iacentis prebens, in modum speloncae introitum a latere habens ad australem monumenti partem e regione respicientem culmenque humile desuper 6 o eminens fabrefactum. 12, In quo utique sepulchro dudenae lampades iuxta numerum duodecim sanctorum apostolorum semper die ac nocte ardentes lucent, ex quibus .iiii.?r in imo illius lectuli sepulchralis loco inferius positae, aliae uero bis quaternales super eius marginem superius conlocatae ad latus 65 dexterum oleo nutriente praefulgent. 13. Sed et hoc etiam notandum esse uidetur quod mausoleum Saluatoris, hoc est sepe supra memoratum tegorium, speleum siue spelonca recte uocitari possit ; de quo uidelicet V 25o Domino lesu Christo in ea sepulto prophaeta uaticinatur E o dicens : H?c habitauit in. excelsa spelunca petrae fortissimae, et paulo post de ipsius Domini resurrectione ad apostolos letificandos subinfert : Regem cum gloria widebitis. 14. Supradictae igitur rotundae eclesiae formulam cum rotundo tegoriolo in eius medio collocato, in cuius aquilonali

45/46 Matth. 27, 60 ;28, 8 ; Marc. 15, 46 ; 16, 2 sqq. ; Luc. 23, 53.55 ; 24, 1.9.12 ; Ioh. 19, 41 sq. ; 20, 3 sqq. 120/42 Isa. 33, 16.17 (— LXX, efr Hier. in Matth. 27, 64 sqq. ; in Isa. 24 /oz. ; in Ezech. 47).

41 sepe] oz. B 43/44 hoc z:4. sepulchrum] ozz. Y 43 siue] sine P Z, uel B 450 supra]saepeY Z — 49 uero]oz.B ^ 854 maceriolam petra] P, petra maceriolam Y, macetiola petram Z B 60 fabrefactum] fabricatum B 62 ac] et B 64 marginem eius a 65 praefulgentes Y — 66/72 oz;. Y — 66/6? quod mausoleum] quod magis oleum P, quod maius oleum Z*, qui amausolium (u s. 7. e£ icorr. in € B?) B 72 subinfertur P Z *3 V. DE ECCLESIA SANCTAE MARIAE SEMPER VIRGINIS. QVAE ROTVNDAE COHERET ECCLESIAE, Supradictae ... B 74 medio eius a aquilonati B

DE LOCIS SANCTIS I, ii, 9-iii, 2

189

7; parte Dominicum habetur sepulchrum, subiecta declarat pictura, nec non et trium aliarum figuras eclesiarum, de quibus inferius intimabitur. 15. Has itaque quaternalium figuras PL eclesiarum iuxta exemplar quod mihi, ut superius dictum est, 785

sanctus Arculfus in paginola figurauit cerata depinximus, 8o non quod possit earum similitudo formari in pictura sed ut Dominicum monumentum licet tali uili figuratione in medietate rotundae eclesiae constitutum monstretur aut quae huic propior eclesia uel quae eminus posita declaretur. III. (DE ILLO LAPIDE QVI AD HOSTIVM MONVMENTI V 231 EIVS/ADVOLELVTVS:BESI). 1. Sed inter haec de illo supra memorato lapide qui ad hostium monumenti Dominici post ipsius Domini sepultionem s crucifixi multis trudentibus uiris aduolutus est breuiter inti- V 232 mandum esse uidetur ; quem Arculfus intercisum et in duas

diuisum partes refert, cuius pars minor ferramentis dolata quadratum altare in rotunda supra descripta eclesia ante hostium sepe illius memorati tegorii, hoc est Dominici monu10 menti, stans constitutum cernitur, maior uero illius lapidis pars aeque circumdolata in orientali eiusdem eclesiae loco quadrangulum aliud altare sub lintaminibus stabilitum exstat. 2. De illius ergo petrae coloribus in qua illud sepe dictum PL 15; tegoriolum dolatorum ferramentis interius cauatum habetur 794 Dominicumque sepulchrum in aquilonali loco ipsius habens de una eademque petra excisum qua et monumentum, hoc est ipsum tegorium, Arculfus a me interrogatus dixit : 3. Illud Dominici

monumenti

tegorium

nulo

intrinsecus

ornatu

20 tectum usque hodie per totam eius cauaturam ferramentorum ostendit uestigia, quibus dolatores siue excissores in eodem usi sunt opere. Color uero illius eiusdem petrae monumenti et sepulchri non unus sed duo permixti uidentur, ruber utique et albus, unde et bicolor eadem ostenditur petra. Sed de his 25 ista sufficiant.

I, cfr Beda c. 2.

v1 intimabitut] Jic /egiturin a. : In eadem — misteria; quae uerba eum Delpit, Tobler,

Geyer post p. 190, c. v, 9 £ransponenda sunt — 1I. DE REVOLVTO LAPIDE. Has DRE ETN superius] saepius Y II,1IIL BiÀcP Z — Titulum ex capitulationibus suppleui — 4/8 crucifixi sepultionem YZB $8 desctipta] scripta a 11 eiusdem] eius eius B 15 habetur] 077. 0. 20 cauatutam] camataturam B, fescio an recte ruber] P Z, rubor B, rubeus Y

22 usi]uisi

P B*

— 23

190

ADAMNANI

IIII. DE ECLESIA SANCTAE MARIAE VIRGINIS QVAE ROTVNDAE COHERET ECLESIAE. Caeterum de sanctorum structuris locorum pauca addenda

sunt aliqua. Illi rotundae eclesiae supra sepius memoratae, V 255 5 quae et anastassis, hoc est resurrectio, uocitatur, quae in loco

Dominicae resurrectionis fabricata est, a dextera coheret parte sanctae Mariae matris Domini quadrangulata eclesia. V. DE ILLA ECLESIA QVAE IN CALVARIAE LOCO CONSIRVCTA EST.

1. Alia uero pergrandis eclesia orientem uersus in illo fabricata loco qui Ebraicae Golgotha uocitatur ; cuius in superiori5 bus grandis quaedam aerea cum lampadibus rota in funibus pendit, infra quam magna argentea crux infixa statuta est eodem in loco ubi quondam lignea crux in qua passus est humani generis Saluator infixa stetit. 2. In eadem uero eclesia quaedam in petra habetur excisa PL 1o spelunca infra locum Dominicae crucis, ubi super altare pro 795 quorundam honoratorum animabus sacrificium offertur ; quorum corpora interim in platea iacentia ponuntur ante ianuam eiusdem Golgothanae eclesiae usquequo finiantur illa pro ipsis defunctis sacrosancta misteria. VI. 4DE BASILICA QVAM CONSTANTINVS VICINAM SVPRADICTAE ECLESIAE IN EODEM FABRICAVIT LOCO. VBI CRVX DOMINI RVINIS 5VPERAIA POSL MVLTA TEMPORA REFOSA INVENTA EST TERRA». ^

1. Huic eclesiae in loco Caluariae quadrangulata fabricatae structura lapidea illa uicina orientali in parte coheret basilica magno cultu a regeConstantino constructa, quae et martirium V 234 appellatur, in eo, ut fertur, fabricatum loco ubi crux Domini cum aliis latronum binis crucibus sub terra abscondita post IV, cfr Beda c. 2, l. 13/14 et 37/39. V, efr Beda c. 2, l. 9/135. VI, cfr Beda c. 2, l. 39 et 43/46.

IV, 1 IIT] z, Zexzus conzinuatur in B, titulus in B solo, sed supra p. 158, 28 stassis] Y *, anastasis Y, B ex corr., anathasis P, anasthasis Z

b ana-

* Domini] ozz. B

V, 1/2 VI. DE — EST. VII. ET DE BASILICA CONSTANTINI B, Zi/z/us deest in a. — 9/4 fabricata est a ; sed cfr c. II, 3.11, alibi — 6/9 crux usq. lignea] om. familia Z * est passus B 9/14 pos? p. 189, ** intimabiturt zz a, ozz. B 13 golgothaneae P VI, 1 VI] P Z, extus continuatur in Y B, titulum ex capitulationibus suppleuit Geyer 8 Domini] ozz. B

DE LOCIS SANCTIS I, iiii-viii

IQI

1o ducentorum triginta trium ciclos annorum ipso Domino donante reperta est. 2, Inter has itaque duales eclesias ille famosus occurrit locus in quo Abraham patriarcha altare conposuit, super illud inponens lignorum struem, et ut Isaac suum immolaret filium euaginatum arripuit gladium; ubi nunc 1; mensa habetur lignea non parua, super quam pauperum elimosinae a populo offeruntur. 9. Sed et hoc mihi diligentius interroganti sanctus addidit Arculfus inquiens : Inter anastassim, hoc est illam sepe supra memoratam

rotundam

eclesiam,

et basilicam

Constantini

20 quaedam patet plateola usque ad eclesiam Golgothanam ; in qua uidelicet plateola die et nocte semper lampades ardent. VII. DE ALIA EXEDRA, IN QVA CALIX DOMINI ET SPONGIA IN EO RECONDITA HABETVR OQVA IN LIGNO PENDENS ACOETVM SVXERAT. 1. Inter illam quoque Golgothanam basilicam et marti; rium quaedam inest exedra, in qua calix Domini, quem 2 se benedictum propria manu in caena pridiae quam pateretur ipse conuiua apostolis tradidit conuiuantibus ; qui argenteus V 235 calix sextarii Gallici mensuram habens duasque in se ansulas ex utraque parte altrinsecus contenens conpositas. 2, In quo 10 utique calice illa inest spungia quam aceto plenam hisobo

circumponentes

Dominum

crucifigentes

obtulerunt

ori eius.

3. De hoc eodem calice,ut fertur, Dominus post resurrectionem

cum apostolis conuiuans bibit. Quem sanctus Arculfus uidit, et per illius scrinioli ubi reconditus habetur operculi foramen 15 pertusi manu tetigit propria osculatus. Quem uidelicet calicem uniuersus ciuitatis populus cum ingenti ueneratione frequentat.

VIII. DE LANCEA CONPVNXIT.

MILITIS QVA LATVS DOMINI

IPSE

Idem Arculfus nihilominus et illam conspexit lanceam militis qua latus Domini in cruce pendentis ipse percusserat. VII, cfr Beda c. 2,1. 40/43. et Missale Stowense fol. 27v. VIII, cfr Beda c. 2, l. 48/50.

6 cfr Canonem Missae Sacramentatii Gelasiani 10/11 Ioh. 19, 29.

10 ducentorum et B — trium] .ü. ». . B ciclos] citculos Y, cfr p. 192, 44 11 VID inte Z 13 Isac P 17V Sedi tis 18 anastassim] Y* B*, anastasim B*, anathasim P, anasthasim (h s. 7.) Z, uide supra, ad p. 190, c. iv, 8 21 et

ac P, fortasse recte, cfr p. 188, 62 VII, 1 VIII B, numerus btc deest in Z, titulus deest in a. 4/6 marti (-y- Y P)rium] a testimonium B 14 sctinuli B 15 pertusi] perforatu B calicem] oz. B 16/17 frequentabat B VIII, 1 VIIII B, zi£ulus deest in a. 2 CONPVNXIT] pupungit 77 ezpi£nlationiJus a !

|

192

ADAMNANI

; Haec eadem lancea in porticu illius Constantini basilicae inserta habetur in cruce lignea, cuius astile in duas intercisum partes; quam similiter tota Hierusolimitana írequentans osculatur et ueneratur ciuitas.

VIIII. DE SVDARIO ILLO QVO DOMINI CAPVT SEPVLTI CONTECTVM EST. 1. De illo quoque sacrosancto Domini sudario quod in sepulchro super capud ipsius fuerat positum sancti Arculfi re;latione cognouimus, qui illud propriis conspexit obtutibus, hanc quam nunc craxamus narrationem, quam totus Hierusolimitanus ueram esse protestatur populus; plurimorum PL 786 namque testimonio fidelium Hierusolimitanorum ciuium hanc V 256 pronuntiationem sanctus dedicit Arculfus, qui sic ipso intenI o tius audiente sepius pronuntiarunt dicentes : 2. Ante annos ferme ternos sacrosanctum linteolum, quod quidam satis idoneus credulus Iudaeus de sepulchro Domini statim post eius resurrectionem furatus multis diebus apud se occultauit, ipso donante Domino post multorum circulos anI ; norum repertum in notitiam totius populi uenit. 3. Ille igitur felix et fidelis furax illud Dominicum sudarium quod in primis furanter abstulit in extremis constitutus duobus filiis manifestans

accersitis detulit dicens : 4. *O filioli mei, nunc

obtio uobis datur. Dicat ergo quisque e duobus quid potius 2 oobtare desideret unus, ut et ego indubitanter scire possim quis ex uobis erit cui iuxta propriam obtionem aut omnem substantiam meam quam habeo commendare debeo aut hoc solummodo sacrum Domini sudarium.' 5. Quibus auditis ex ore patris uerbis unus qui obtauit genitoris diuitias accipere 2 ; uniuersas suscipit eas a patre iuxta promissionem sub testamento commendatas.

5o

6. Mirum dictu, ex illa die omnes eius

diuitiae et patrimonia omnia propter quae sudarium Domini uendidit decrescere coeperunt et uniuersa quae habuit diuersis casibus perdita ad nihilum redacta sunt. 7. Alter uero supradicti beati furacis filius beatus, qui sudarium Domini

IX, cfr Beda c. 4.

6 intercisum] intercisum est a, scisum (z//era s s. 7.) B IX, 1 X B, zifulus deest in a. 9 dedicit] Z*, dedit P*, didicit

$8 testimonio] P, esse testimonium Z B, oz. Y Y Pe Ze B 10 pronuntiauerunt B 12 post

Domini zzo folio zutilus P 16 illum B 16/17 inprimis «, diszinxi arcersitis Z, atcessitis B filii B 25 suscipit] B*, suscepit Y Z Be quae] que B, quas Y Z 80 beati] oz. B

18 24

DE LOCIS SANCTIS I, viii-viiii, 14

193

omnibus pretulit patrimoniis, ex qua die illud de manu morientis accipit genitoris magis ac magis crescens donante Deo terrenis etiam opibus est ditatus nec fraudatus caelestibus. 8. Et ita hoc Dominicum sudarium patres filiis de eiusdemV 257 3; ter beati hominis semine nati quasi hereditario iure fideles fidelibus secundum eorum prosapiae seriem fideliter usque ad quintam commendabant generationem. 9, Sed post quintae tempora generationis annorum multis processibus transactis eiusdem cognationis deficientibus hereditariis fidelibus sacrum 4o linteolum in manibus aliquorum infidelium deuenit Iudaeorum; qui et ipsi quamlibet indigni tali munere tamen illud honorifice amplexi diuina donante largitione nimis diuersis locupletati opibus dites facti sunt. 10. Iudaei uero credentes orta in populo de sudario Domini certa narratione coeperunt 4; cum infidelibus Iudaeis de sacro illo linteamine fortiter contendere totis uiribus illud appetentes in manus accipere ; quae subnixa contentio Hierusolimitanam plebem in duas dirimit partes, hoc est fideles credulos contra infideles incredulos. 11. Vnde et Saracinorum rex nomine Mauias ab utrisque inter;o pellatus partibus ad eos incredulos Iudaeos qui sudarium Domini pertinaciter retinebant coram praesentibus ludaeis Christianis inter utrosque deiudicans dixit : 'Sacrum quod habetis linteolum date in mea manu.' Qui regis uerbo obtemperantes illud de scrinio proferentes regnatoris in sinum de;; ponunt. 12. Quod cum magna reuerentia suscipiens rex in platea coram omni populo rogum fieri iussit ; quo nimia inflammatione ardente surgens ipse et ad ipsum accedens rogum eleuata uoce ad utrasque discordes dixit partes:13.'Nunc PL Christus mundi Saluator, passus pro humano genere qui hoc 797 6o quod nunc in sinu conteneo sudarium in sepulchro suum su-V 258 per capud habuit positum, inter uos de hoc eodem linteo contendentes per flammam iudicet ignis, ut sciamus cui parti horum duum exercituum contentiosorum hoc tale donum condonare dignetur.' Et haec dicens sacrum Domini sudarium 65 proiecit in flammas. 14. Quod nullo modo ignis tangere potuit, sed integrum et incolome de rogo surgens quasi auis expansis alis coepit in sublimae uolare et utrasque desidentes contra se populi partes et quasi in procinctu belli consertas sedentes acies de summis prospiciens 1duas in uacuo aere per aliquorum 35 cfr Verg. 7Aen. I, 94. 35 fide33 celestibus B crescens] ozz. B 32 accipit] B*, accepit Y Z Be manus YeB 40 linteum Y B lis Y ^ 38 generationis tempora Y Z 47 dirimit] 40/41 iudaeorum deuenit Y — 43 diuites Y Z (ditem 4s Dorbp.) mauias 49 sattacenotum Z B 48 contra zsq. incredulos] ozz. B disrupit Z 58 (i. e. Moawiya I, d. 680) a, nauias B — 83 meam manum Y Z — 54 sinu B 63 tale] tollere Y —— 68 60 in sinum teneo B discordes] demwo incipit P populi]positas B ^ 69 duas] zzibi suspectum

194

ADAMNANI

7e interuallum momentorum circumuolans proinde paulatim discendens Deo gubernante ad partem Christianorum interim Christum iudicem exorantium declinans in eorum consedit sinu ; 15. qui Deo gratias leuatis ad caelum manibus agentes cum ingenti laetatione ingeniculantes sudarium Domini ma7; gna cum honorificentia suscipiunt ad se de caelo uenerabile emisum donum ymnificasque laudes Christo eius donatori refferunt et in scrinio eclesiae in alio inuolutum linteamine condunt. 16. Ouod noster frater Arculfus alia die de scrinio eleuatum uidit et inter populi multitudinem illud osculantis 8o et ipse osculatus est in eclesiae conuentu, mensuram longitudinis quasi octonos habens pedes. De quo haec dicta sufficiant. X. DE ALIO SACRO LINTEO QVOD SICVT FERTVRV 259 SANCTA MARIA VIRGO MATER DOMINI CONTEXERAT. 1. Aliud quoque linteamen maius Arculfus in eadem Hieru; solimitana

ciuitate

uidit,

quod,

ut fertur,

sancta

contexit

Maria, et ob id magna reuerentia in eclesia habetum totus ueneratur populus. 2, In quo uidelicet linteo duodecim apostolorum formulae habentur intextae et ipsius Domini imago figurata. Cuius linteaminis una pars rubei coloris et altera e ro regione in altero latere uiridis habetur in modum uiridium herbarum.

XI. DE ALIA SVMMA COLVMNA IN ILLO SITA LOCO (CRVCE DOMINI» SVPERPOSITA VBI MORTVVS REVIXIT IVVENIS.

1. De aliqua ualde summa columna quae a locis sanctis ad ; septemtrionalem partem in medio ciuitatis stans pergentibus obuiam habetur breuiter dicendum est. 2, Haec eadem columna in eo statuta loco ubi mortuus iuuenis cruce Domini superposita reuixit mirum in modum in aestiuo solistitio meridiano tempore ad centrum caeli sole perueniente umbram X, cfr Beda c. 4 ex.

XI, cfr Sulp. Seuerus, Chron. II. 34 ; Beda c. 2, l. 76/80.

*2christo iudice Y ^ 72/73 sinu consedita — 74 le(-e-)tatione P B, laetificatione Y, leticia Z *6 ymnificasque] Z, hymnificasque Y, ymnificansque P, himnifificasque (n s. /. B?) B *8 alio P 81 octenos (-us P) P Z dicta] ita Y, an legendum. ista ? X,AXIB

4/3 sic Y, (Jitteris minusculis) P, om. Z, DE LINTEO

QVOD

VT

FERTVR SANCTA CONTEXIT (VIT Be) MARIA VIRGO B B contexit] a, contex- B 10/11 a/;. in 4sg. herbarum] ozz. a XI, 1 XII B, Ziulus deest in a. 2 CRVCE DOMINI] oz. B, suppleuit ex capi-

1ulationibus Geyer

6 obuia (obia P) a

$8 e/ 10 solstitio a

9 celi centrum B

DE LOCIS SANCTIS I, viiii, 14-xii, 5

195

1o non facit, solistitio autem transmisso, quod est viii kalendas Iulias, ternis diebus interiectis paulatim decrescente die um-

bram primum facit breuem, deinde processu dierum longiorem. 3. Haec itaque columna, quam solis claritas in estiuo solistitio meridianis horis stantis in centro caeli e regione desuper cir1; cumfulgens ex omni parte circumfusa perlustrat, Hierusoli-V 24o

mam orbis in medio terrae sitam esse protestatur ; 4, unde et PL

psalmigrafus propter sancta passionis et resurrectionis loca 788 quae intra ipsam Heliam continentur uaticinans canit : Deus autem rex noster anie saeculum operatus est salutem in medio 20 lerrae, hoc est in Hierusalem, quae mediterranea et umbilicus

terrae dicitur. XII. DE ECLESIA SANCTAE MARIAE SEMPER VIRGINIS IN VALLE IOSAPHAT FABRICATA IN QVA MONVMENTVM EIVS HABETVR. 1. Sanctorum locorum sedulus frequentator sanctus Arcul; fus sanctae Mariae eclesiam in ualle Iosaphat frequentabat ; cuius dupliciter fabricatae inferior pars sub lapideo tabulato mirabili rotunda structura est fabricata ; 2, in cuius orientali

parte altarium habetur, ad dexteram uero eius partem Mariae saxeum inest uacuum sepulchrum, in quo aliquando sepulta 1o pausauit. 3. Sed de eodem sepulchro quo modo uel quo tempore aut a quibus personis sanctum corpusculum eius sit sublatum uel in quo loco resurrectionem exspectat nullus, ut refert, pro certo scire potest, 4. Hanc

inferiorem rotundam

sanctae Mariae eclesiam intrantes illam uident petram ad 1; dexteram parieti insertam supra quam Dominus in agro Getsamani illa nocte qua tradebatur in Iuda in manus hominum peccatorum flexis orauit genibus ante horam traditionis eius; in qua uidelicet petra duorum uestigia genuum eius quasi in caera mollissima profundius inpresa cernuntur. 5, V z4: 18/20 Ps. 75, 12 (saeculum Cypr. GALL : saecula RG. Psa/z. plariga VVLG ; utrumque in LXX).

20/21 Hieron. XII usq. XIIII cfr Beda c. 5. XII, 6/13 cfr Ps. Hieron. Epistula beatae Mariae (Hieron. Epist. 9, 2, "Adamnano bausisse iudicat M. Jugie, Ia 1944, D. 277, adn. 2.

13 solisstitio Y, solstitio Z (-cio) P 19 scla B

in Ezech. 5, 5.

ad Paulam et Eustochium de resurrectione PL 30, 123 CD). Seripforez aeui Carolini ex sort et l'assomption de la Sainte Vierge, Romae 14 caeli] poli B

17 psalmografus

Y P

20 hoc] id B

XII, 1 XIII B, Zizulus in B, (De - Matiae) Y P, om. Z 4 sanctotum] sanctorumque Y, et sanctorum Z, an legendum : sanctorum quoque ? 8 eiusdem B sanctae Mariae Y, foríasse recte 10 pausauit] tequieuit et sanctis pertinet B

(pausasse dicitur Beda)

12 in] oz. PZ

13 refert] fertur a

15 patietis B

supet Y Z 16 getsamani] Y, (h s. 7.) P, gethsamani Z, gezamani B 17 orauit genibus] e, genibus orauit sanctis B — 18 eius] o». B — uestigia duorum B

196

ADAMNANI

20 Ita nobis noster sanctus frater Arculfus pronuntiauit sanctorum uisitator locorum, qui haec quae nos discribimus propriis conspexit oculis. In superiore igitur aeque rotunda eclesia sanctae Mariae iiii altaria inesse monstrantur.

XIII. DE TVRRE IOSAPHAT IN EADEM CONSTRVCTA VALLE.

In eadem supra memorata ualle non longe ab eclesia sanctae Mariae turris Iosaphat monstratur, in qua ipsius sepulchrum ; cernitur. XIIII. DE MONVMENTIS

SYMEON

ET IOSEPH.

Cui uidelicet turriculae quaedam lapidea domus a dextera coheret parte de rupe excisa et separata montis Oliueti, in qua intrinsecus ferramentis cauata duo monstrantur sepulchra ; sine aliquo ornatu ; quorum unum illius Simeonis iusti uiri est qui infantulum Dominum Iesum in templo ambis complexus manibus de ipso profetauit, alterum uero aeque iusti Ioseph sanctae Mariae sponsi et Domini Iesu nutritoris. XV. DE SPELVNCA IN RVPE MONTIS OLIVETI HABITA CONTRA VALLEM IOSAFATH, IN QVA QVATVOR MENSAE ET PVTEI SVNT DVO.

1. In latere montis Oliueti quaedam inest spelunca haut PL ; procul ab eclesia sanctae Mariae in eminentiore loco posita 789 contra uallem lIosafat; in quo duo profundissimi habenturV 242 putei, quorum unus sub monte in altum infinita profunditate productus extenditur, alter uero in speluncae pauimento, cuius uastissima, ut fertur, cauitas in profundum dimersa 1o discendens recto tractu diregitur ; qui duo putei semper supercluduntur. 2, In eadem ergo spelunca iiiivr insunt lapideae mensae, quarum una est iuxta introitum speluncae ab intus sita Domini Iesu, cui proculdubio mensulae sedes ipsius adheret, ubi cum dudenis apostolis simul ad alias mensas ibidem 15 habetas sedentibus et ipse conuiua aliquando recumbere sepe solitus erat. 3. Illius putei os conclusum, quem in pauimento speluncae inesse supra describsimus, apostolorum mensis 20 arculfus frater B

23 iiii] tria Y

XII, 1 XIIII B, zitulus in B, (oz. YN — V ALLE) D, dees? in Y Z 1lIOSAFATH B 2 add. XV. ET DE MONVMENTIS SYMEON ET IOSEPH B 4 iosaphat] Z B, iosaphad Y, iosaphath P XIV, 1 XIIII] oz. B, Zifulus deest in e 6 ambabus Y Z complexus] B, conplexans Y, amplexis (u s. i) P, amplexus Z * prophetizauit P Z XV,1 XVI B 1/3 sic titulus in B, DE SPELVNCA DVORVM PVTEORVM P, Zizulus deest in Y Z B posita] est B 6 iosafad Y, iosaphat B 11 spelunca] ozz. B 12 mensulae Z, for/asse recte, cfr 13 14 dudenis] Y, duodenis P Z B 15/16 solitus sepe B 16 conclusum] clausum B

DE LOCIS SANCTIS I, xii, 5-xviii, 3

197

propius haberi monstratur. Huius speluncae portula ligneo, ut refert sanctus Arculfus, concluditur hostio, qui eandem Do-

2o mini speluncam sepius frequentauit.

XVI. DE PORTA DAVID. Porta Dauid montis Sion molli cliuo ab occidentali adheret parte per eandem de ciuitate egredientibus portam, et montem Sion proximum ad sinistram habentibus pons lapideus 5 occurrit eminus per uallem in austrum recto tramite directus, arcibus suffultus.

XVII. DE LOCO IN QVO IVDAS SCARIOTH SE SVSPENDERE Ad cuius medietatem ab occasu ille uicinus habetur locus ubi Iudas Scariothis disperatione coactus laqueo se suspen5 dens disperierat. Ibidem et grandis hodieque monstratur ficus, V 245 de cuius, ut fertur, uertice inlaqueatus pependit Iudas, ut de

ipso Iuda Iuuencus presbiter uersificus cecinit : Informem rapuit ficus de uertice mortem. XVIII. DE FORMA GRANDIS BASILICAE IN MONTE SION FABRICATAE «ET» DE IPSIVS MONTIS SITV. 1. Et quia paulo superius montis Sion mentio intercessit, de quadam pergrandi basilica in eo constructa quaedam bre; uiter succincteque intimanda ; cuius sic discribitur formula: 2. Hic petra monstratur super quam Stefanus lapidatusV 244 extra ciuitatem obdormiuit ; extra hanc supra discriptam grandem basilicam, quae intrinsecus talia sancta conplectitur loca, alia memorabilis exstat ad occidentalem partem petra,

10 super quam, ut fertur, flagellatus est Dominus. 3, Haec itaque XVI, cfr Beda c. 2. $8 Iuuencus IV. 631. XVIII, 6/7 cfr Beda c. 2, l. 75/76 9/10 cfr Beda c. 2, l. 72/735. 18 proprius PZ D XVI, 1 XVII B, zitulus in P B, deest in Y Z

add. XVIII ET DE LOCO

IN

QVO IVDAS SCARIOTH SE SVSPENDIT B 4 pons] fons Z B 5 directus tramite DB XVII, 1 Numerus deest in Z,, titulus bic deest in co, adest superiore loco (XVI, /. 1) in B paragrapho tantum bic adseripta 3 locus] ozz. B 5 XVII. Ibidem ... Z 6/7 de ipso Iuda] ipse B ? sapiens uetsificus Y, uersidicus B $8 mortem] montem Y B*

XVIILi1XVIIIB X 1/2DEFORMA GRANDIS BASILICAE IN MONTE SION Y, DE BASILICA MONTIS SION D, om. Z — 2 ET] in capitulationibus cuius z5q. formula] Zieris maiusculis Y 5 intimanda sunt P Z a, XX B sctibitur B 6 stephanus PZ B 9 partem eius PZ 10 supra B dominus flagellatus est Y B

198

ADAMNANI

apostolica eclesia, ut supra dictum est, in montis Sion superi-

ore campestri planitiae lapidea est fabricata structura. XVIIII. DE ILLO AGELLVLO DEMACH VOCITATVR.

^

QVI EBRAICE

ACHEL-

Hunc paruum agellulum ad australem montis Sion plagam situm noster Arculfus sepe frequentans uisitabat, lapidum maceriam habentem ; in quo diligentius plurimi humantur peregrini. Alii uero ex ipsis aut pannis aut pelliculis tecti neg- V 245 legentius relinquuntur inhumati super terrae faciem putrefacti iacentes.

XX. DE ASPERIS EI PETROSIS LOCIS AB. HIERVSALEM VSQVE AD CIVITATEM SAMVHELIS LATE PATENTIBVS ET VSQVE AD CAESAREAM PALESTINAE OCCASVM VERSVS SVCCEDENTIBVS.

IO

PL 799

1. Ab Helia septemtrionem uersus usque ad Samuhelis ciuitatem, quae Armathem nominatur, terra petrosa et aspera per quaedam monstratur interualla ;ualles quoque spinosae usque ad Tamniticam regionem patentes. 2, Aliter uero a supradicta Helia et monte Sion qualitas regionum monstratur usque ad Cesaream Palestinae occasum uersus. Nam quamuis aliqua repperiantur angusta et breuia aspera loca interposita, precipue tamen latiores plani monstrantur campi interpositis laetiores oliuetis.

XXI. DE MONTE OLIVARVM. Aliarum arborum genera exceptis uitibus et oliuis in monte Oliueti, ut refert sanctus Arculfus, raro repperiri possunt; segetes uero frumenti et ordei in eo ualde laetae consurgunt. XVIIII, cfr Beda c. 3.

XX, cfr Beda c. 5,1. 4/9. XXI z:q. XXV cfr Beda c. 6.

XIX, 1/2 XXI B, ritulus litteris minusculis seriptus in Y, om. Z 1 AGELLVLO ILLO B 1/2 acheldemag Y — 2 VOCITATVR (VOCATVR P) a] 9$ sion plagam montis B DICITVR B XX,1 XXII B, zitulus deest in Y Z. DE usq. LOCIS P, DE usq. SAMVHBELIS. XXIII. DE LATE z:4. PALESTINE occasum uersus succedentibus ; (patagraphus ; in marg. : XXIIII) De latitudine et qualitate terre illius B. Cfr CapitulaHones 6 at(ra- b?)mathea B post nominatur add. Terra ab hierusalem usque ad ciuitatem samuhcelis lata (-ae B?) patentibus et usque ad cesateam palestine occasum utefsus succi(-e- B?)dentibus B * pinosae P B 8 tamnicam Y 12/13 oliuetis laetiores (latiores Y) a 11 asperaque Y XXI, 1 XXV

B, zitulus sic in Y, (OLIVETI)

P, B, oz. Z, sequitur XXVI. DE

LOCO DOMINICAE ASCENSIONIS. XXVII. ET DE ECCLESIA IN EO AEDIFICATA B 2/3 oliueti monte B 3 arculfus] ille B 4 ualde] ualle

ZB

laetae] Y Z, lete P, lateque B

PIS 791

DE LOCIS SANCTIS I, xviii, 3-xxiii, 4

199

; Non enim Tbrucosa sed herbosa et florida illius terrae qualitas demonstratur.

XXII. (DE ALTITVDINE ET QVALITATE TERRAE IL- v z46 LIVS.y Altitudo autem eius equalis esse montis Sionei altitudini uidetur, quamuis mons Sion ad montis Oliueti conparationem ; in geometricae demensionibus, latitudine uidelicet et longitudine, paruus et angustus esse uideatur. Inter hos duos montes uallis Iosaphat, de qua superius dictum est, media interiacet a septemtrionali plaga in australem porrecta partem. XXIII. DE LOCO DOMINICAE ASCENSIONIS ET ECLESIA IN EO AEDIFICATA.

1. In toto monte Oliueti nullus alius locus altior esse uidetur illo de quo Dominus ad caelos ascendisse traditur, ubi grandis ; eclesia stat rotunda, ternas per circuitum cameratas habens porticos desuper tectas. 2, Cuius uidelicet rotundae eclesiae Interior domus sine tecto et sine camera ad caelum sub aere nudo aperta patet ; in cuius orientali parte altare sub angusto protectum tecto constructum exstat.

19

9. Ideo itaque interior illa domus cameram supra collocatam non habet ut de illo loco in quo postremum diuina institerant uestigia cum in caelum Dominus in nube sublatus est uia semper aperta et ad ethera caelorum directa oculis in eodem loco exorantium pateat. 4. Nam cum haec de qua nunc

1; pauca

commemorantur

basilica

fabricaretur,

idem

locus

uestigiorum Domini, ut alibi scriptum repertum est, conteV 247 nuari pauimenteo cum reliqua stratorum parte non potuit, siquidem quaecumque adplicabantur insolens humana susci-

XXIII, 11/24 4. custodit cfr Sulp. Seuerus, Chron. II. 35, 6-8 ; Paulinus Molanus, Epist. xxxi (ad Seuerum).

5 Non ... P

brucosa a Beda (btucus codd. praestantiores VVLG.

Leu. 11, 22),

bruchosa B, bruscosa Meeban. XXII, 4. Numerus bic desideratur in P. B, titulus in co, legitur. titulus superiore loco (XX, 4. 1) in B. Suppl. ex capitulationibus Geyer 3 altitudini sionei montis a

4 uidetur quamuis uidetur B oliueti montis B 5 geometriae PZ 7 iosaphath P XXIIL1 XXIII]om.B — 1/2 Zitulus sic superius (c. xxi, 1) in B, DE — (A)JECCLE4 a.uoce abi nouum caput incipit in P Z, numero XXIII SIA EIVS Y P, om. Z in margine adscripío ; cfr capitulationes 6 stat ecclesia B 6 porticus Y ZB 7 alt. sine] oz. B 12 sublatus] B $z/p., subleuatus a 15 commemotaui D* 16/17 contenuati] Bie/er, contenuam P, continuari Y Z B 16 est] oz. B

200

ADAMNANI

pere terra respueret in ora adponentium excussis marmoribus. 20 5. Quin etiam calcati Deo pulueris adeo perenne est documentum

ut uestigia cernantur inpressa, et cum cotidie con-

fluentium fides a Domino calcata diripiat, damnum tamen arena non sentit et eandem adhuc sui speciem ueluti inpraesis signata uestigiis terra custodit. 2;

6. In eodem igitur loco, ut sanctus refert Arculfus, sedulus

eiusdem frequentator, aerea grandis per circuitum rota desuper explanata collocata est, cuius altitudo usque ad ceruicem haberi monstratur mensurata. 7. In cuius medietate non parua patet pertussura, per quam desuper apertam uestigia pe-

3o dum Domini plane et lucide inpressa in puluere demonstrantur. 8. Illa quoque in rota ab occidentali parte quasi quaedam semper patet porta ut per eam intrantes facile adire locum sacrati pulueris possint et per apertum desuper eiusdem rotae foramen de sacro puluere porrectis manibus particulas su3; mant.

4o

4;

5o

55

9, Igitur nostri Arculfi de loco uestigiorum Domini narratio cum aliorum scribtis recte concordat, quod nec culmine domus nec aliquo speciali inferiore et uiciniore tegmine ullo quoquo modo protegi potuerit, ut semper manifeste ab uniuersis eius frequentatoribus conspiciatur et Dominicorum uestigia pe- PL dum in eiusdem loci puluere depicta clare demonstrentur. 792 10. Haec enim eadem Dominica uestigia ingentis claritudine lampadis supra eandem rotam in trocleis pendentis die et nocte V 248 flammantis inluminantur. 1l. Illius itaque supra memoratae rotundae eclesiae in occidentali parte bis quaternales superne fabrefactae habentur finistrae ualuas habentes uitreas; quibus utique finistris eiusdem numeri uicinae lampades intrinsecus e regione positae in funibus pendentes ardent, quae uidelicet lampades sic collocatae ut unaquaeque lampas nec superius nec inferius pendeat sed quasi adherens eidem finistrae uideatur cui interius e regione positae propinqua specialiter cernitur. 12. Quarum utique lampadum in tantum claritas refulget ut earum lumine quasi de superiore Oliueti montis loco coruscantium per uitrum habundanter effuso non tantum ea eiusdem montis pars quae occasum uersus eidem adheret rotundae et lapi-

20 deo] P B* $z/p., a deo Y Z Be 20/21 documentum est a Sup. 21 impressa cernantur Su/p. 22 a] ozz. Sulp. 23 arena] 5z/p., harena B, area a sui speciem] a 52/5. Beda, speciem sui B inpraesis] Z*, inpressis Y P Ze, hinc pressis B 26 per circuitum grandis B 29 aperta Z B ; sed cfr /. 33 31 in rota] rotunda B 37 quod] P Z, quia Y, que B 88 quo/quomodo Y, quoque modo P B, modo Z, cfr p. 201,44 — 41/42 in usg. uestigia] om. Y — 44 post inluminantur zdZ. Haec enim eadem dominica uestigia in eiusdem loci puluere depicta clare demonstrantur Y ^ 46 fabrefactae] fabricate B 91 eiusdem B 52 posite D, oz; a 54 montis oliueti P Z 55 tantum B, tam Y P, tamen Z

DE LOCIS SANCTIS I, xxiii, 4-20

20I

deae basilicae sed etiam ciuitatis Hierusolimae de ualle Iosaphat ascensus per quosdam grados in altum sublimatus clare quamlibet in tenebrosis noctibus mirabiliter inlustretur et 6o maior eiusdem pars urbis anterior e regione positae similiter eadem inluminetur claritudine. 13. Haec fulgida et praedicabilis octenalium magnarum coruscatio lucernarum de monte sancto et de loco Dominicae ascensionis noctu refulgentium maiorem, ut Arculfus refert, diuini amoris alacritatem credu-

65 lorum respicientium cordibus infundit quendamque pauorem mentis cum ingenti interna conpunctione incutit. 14. Sed et hoc nobis non esse tacendum uidetur quod sepe memoratus Arculfus de hac eadem rotunda eclesia mihi dili- V 249 gentius interroganti retulit dicens : 15. In anniuersaria diei 7» Dominicae ascensionis sollemnitate per omnem annum uali-V 25o dissimi flaminis procella meridianis horis post peracta in eadem basilica sacrosancta missarum sollemnia forti impetu inruere in tantum solet ut nullus hominum stare uel etiam sedere in illa eclesia et uicinis ei locis quoquo possit modo sed 7; omnes tamdiu in terra prostratis uultibus superstrati iacent donec illa terribilis procella pertranseat. 16. Huius terrifici flatus causa facit ut illa pars domus habere camaram non possit quae supra locum inpresorum Domini uestigiorum, qui intra supra dictae rotae medium 8o foramen aperte monstratur, ad caelum semper patefacta appareat. 19, Nam quascumque materias desuper ad camaram conponendam si quando humanae manus ars edificare conabatur supra memorati diuinitus emisa uenti ualiditas distruebat. 18. De hac itaque formidabili procella sanctus Ar85 culfus taliter nobis enarrauit, qui eadem hora qua in die Dominicae ascensionis ille ualidissimus inruit flatus et ipse presens in eadem eclesia Oliueti interfuit montis. 19. Cuius uidelicet rotundae eclesiae figura uili quamuis pictura sic depicta declaratur, aereae nec non in eius medietate collocatae for-

go mula rotae hac discriptiuncula demonstratur subiecta. 20. Sed et hoc sancti Arculfi relatione didicimus quod in PL eadem rotunda eclesia ad consuetum octo supra memorata- 795 rum noctu intrinsecus refulgentium (lumen? lucernarum prope innumerabiles in nocte festiua Dominicae ascensionis 9; aliae adici soleant lampades, quarum terribili et ammirabili coruscatione per uitreas finistrarum ualuas habundanter effusa V 251 mons Oliueti non solum inluminari sed etiam ardere totus 51/58 iosaphath P 58 gradus YZ B 63 de] oz. B 64 ut sanctus refert alacritatem uel claritatem B 67 nobis] ozz. B 68 sancta ecclesia B 69 anniuersario Y, -i P die B 70 omnes annos a 74 quoque (e in ras.) B 80 foramen apette (-e Z)] a, aperte foramen B 85/86 qui zs. ascensionis] ozz. B 89 aereae] aere B 89/90 formule tote B, rotae formula a 91 relatione arcult P . —93 lumen] ad4. Bzeler 96 finistrarum] (fene- Y Z) oz. B arculfus B

13

L G. CLXXV

202

ADAMNANI

uidetur totaque ciuitas inlustrari in humiliore et uicino sita loco. XXIIII. DE SEPVLCHRO LAZARI ET ECLESIA SVPER ILLVD CONSTRVCTA «ET» DE MONASTERIO EIDEM ADHERENTE. Arculfus sanctorum supra memoratorum frequentator lo; corum quendam Bethaniae campulum magna oliuarum silua circumdatum uisitauit, ubi grande inest monasterium et grandis basilica supra illam edificata speluncam de qua Dominus quatriduanum mortuum suscitauit Lazarum.

XXV. DE ALIA ECLESIA AD DEXTERAM BETHANIAE PARTEM CONSTRVCTA. 1. De alia celebriore eclesia ad australem Bethaniae partem in eo montis Oliueti loco fundata in quo Dominus ad discipus los suos habuisse sermonem dicitur breuiter scribendum arbi-

tramur. 2, Hinc non neglegenter inquirendum est qualem sermonem et quo tempore uel ad quas speciales personas discipulorum Dominus sit loquutus. 9. Quae tria, si trium euangelia scriptorum aperire uoluerimus, Matheum Marcum Lucam, 1o nobis manifeste clarebunt. 4, Qui de sermonis qualitate concinnentes loquntur ; de loco ipsius conuentionis nemo dubitare V 252

poterit et de sermonis styma qui Mathei euangelium legit, ubi PL de Domino ipse commemorat euangelista dicens : Sedenie 794 auiem eo swper moniem Oliueti accesserunt. ad. ewm. discipuli 15 secreto dicentes : *Dic nobis quando haec erunt et quod signum aduentus tui et consummationis saeculi ;' 6, de personis interrogantium hic Matheus tacuit, sed Marcus non tacet, qui ita

scribit dicens : Interrogabant ewm separatum Petrus et Iacobus ei Iohannes et Andreas ; qui interrogantibus respondens qua20 litatem habeti sermonis iuxta tres supra memoratos euangelistas ostendit ita dicendo : Videte ne quis uos seducat. Multi enim wenient in nomine meo dicentes quia ego sum et cetera seXXV, 13/16 Matth. 24, 5. 18/19 Marc. 13, 5. 21/22 Marc. (quia ego sum Christus GR2!«, b c 1 Cypr. H Ep D Q Theodulf).

15, 5.6

XXIV, 1 XXIII Y, XXV PZ, XXVIII B 1/3 zulus deest in Z, E/T usq. ADHERENTE]oz.Y P 2ET]seripsi, XXVIII B, cfr adnotationem ad p. 184, 98 6 ane ubi ad. XXVI P, in zarg. XXVIIII B NOXNSPDUXOGV IY OXOGVIDRZIEXENSVITISPAENESSSSER suos] ozz. B 8/9 trium euangeliorum scriptores Y

1/2 zifulus deest in a. 5 9 mathei matci lucae P Z

10/11 concinentes Z, continentes B, de serzp£ura u. IL. Traube, Karolingiscbe Dicbtun-

&en, Berolini 1888, b. 40

12 de] oz. B styma DP, cfr P. Grosjean, Latomus xxiii, 1956, p. 133 sqq.] fotma Y Z B 19 qui] quibus a 20 supra] superius P commemofatos Y P 22 sum christus P Z

DE LOCIS SANCTIS I, xxiii, 20-xxv, 9

203

quentia de nouissimis temporibus et saeculi consummatione ; 6. quae Matheus prolixo sermone prosequitur usque ad locum 2; quo et de tempore huius protracti sermonis manifeste idem euangelista ex uerbis Domini ostendit ita scribens : Et factum est cum consummasset Iesus sermones hos omnes dixit discipulis Suis : *Scitis quia ost biduum pascha fiet et filius hominis tradetur ut crucifigatur, et cetera. 7, Aperte ergo ostenditur Do;o minum in die quartae feriae biduo restante usque ad primam azimorum, quae dicitur pascha, supra commemoratum prolixum sermonem ad interrogantes fuisse loquutum .iiii. supradictos discipulos. 8. In loco itaque habiti illius sermonis superius memorata 35 ob recordationem fundata eclesia in magna habetur

honorifi- V 255

centia. 9. Hucusque de locis sanctis Hierusolimitanae ciuitatis et montis Sion, montis quoque Oliueti et uallis Iosaphat interiacentis iuxta sancti Arculfi eorundem frequentatoris loco-

4o rum certam narrationem sufficiat discripsisse.

HIC PRIMI LIBELLI TERMINVS

FIAT.

26/29 Matth. 26, 1.2.

28 de tempore] tempus B

25/26 manifeste 4:4. Domini] pos; huius (/. 25)

fransb. P Z 26 ita] ozz. B 27/29 discipulis 4:4. cetera] ozz. B 30 .iiii.farie Y, quarte (ozz. fetiae biduo) P, quatta feria B 31 azimotum diem Z B quae] que P, qui B dicitur pascha] ozz. P 40 disscripsisse Y, descripsisse P Z B

44 subscriptio sic (HINC. Y) in Y P, EXPLICIT LIBER PRIMVS Z, FINIT LIBER PRIMVS n zarg. B. Sequitur in B excerptum ex Hieronymi De situ et nominibus locorum Hebratcorum, in duo diuisum capita, quorum alterum perperam intitulatur X X XI. DE VINEIS ET SEGETIBVS MONTIS OLIVETI. Deizde : EXPLICIT LIBER I. INCIPIT LIBER SECVNDVS.

204

ADAMNANI

ABHINC 1 li. iii. liii. v. IO

vi.

15

20

vii. vili. viiii. x xi. xii. xiii. xiiii. xv. xvi.

25

350

SECVNDI

SEQVVNTVR LIBRI

KAPITVLATIONES

De Bethlem ciuitatis situ. De loco natiuitatis Domini. De illa petra extra murum sita super quam aqua primae lauationis eius post natiuitatem effusa est. De alia eclesia in qua illud Dauiticum conspicitur monumentum.

De alia eclesia in cuius interiore parte sancti Hieronimi habetur sepulchrum. De monumentis illorum trium pastorum quos nascente Domino caelestis circumfulsit claritudo. De sepulchro Rachel. De Chebron. De ualle Mambre. De sepulchris .iiii. patriarcharum. De monte et quercu Mambre. De illo pineto ex quo ligna in camellis ad ignis ministeria in Hierusolimis perficienda uechuntur. De Hiericho. De Galgalis. De .xii. lapidibus quos filii Israhel transuadato Iordanis fluuio siccato detulerunt profundo. De illo loco in quo Dominus ab Iohanne baptizatus est.

xvil. xvili. xviii. Xx. XXP xxii. XXII

De De — De De De De De

Iordanis colore. mare mortuo. fontibus Iordanis. mare Galileae. puteo Samariae. quodam solitudinis fonticulo. locustis et melle siluestri.

Liber II, 1/2 52e, ozzissa uxe LIBRI Y, ABHINC SECVNDI CAPITVLATIONES LIBRI SEQVVNTVR P, CAPITVLA LIBRI SECVNDI Z. Pos? capitula:iones libri primi : INCIPIVNT CAPITVLA LIBRI SECVNDI B 8 betleem B B muros P ante quam na litera erasa in B 6 post z:q. est] oz. B *? alia] illa a 9 alia] illa Y 10 sepulchrum (-cri B*) habetur P Z B 11 trium] ozz. B 14/15 De cebron et de ualle mambre Z 15 mambre P 16 VIHIZ 17XZ 18XIZ ilo]oz.B pinneto P Z* camelis Y ZB 19 hierosolimis B uehuntur P Z B — 20 Capita xiii sqq. desunt in Y, ubi additur : HINC AD ALIA IN SECVNDO TRANSIBIMVS. In huius, erc. (c. I, 1) XII Z 21XIIZ 22 XV]om. Z, ubi sequens titulus praecedenti adiungitur — 23 profundo] om. B 24 XIIII Z ab]ja YZ baptizatur P, forfasse /Adamnanus suppressa copula seribsit in quo Dominus ab Iohanne baptizatus 26 XV Z 27 XVI Z mati a 28 XVII Z 29 XVIII Z 80 XVIII Z 981 XXZ 323 XXIZ mel siluestri (-e Be) B

CAPITVLATIONES L. II xxiii.

^De illo loco in quo Dominus quinque panes et duos benedixit pisces.

35 XXV. Xxvl. xxvii. xxvii.

xxviii. 40 XXX. 33 XXII Z

XXIII Z

205

De De De De

Cafarnaum. Nazareth et eclesiis eius. monte Thabor. Damasco.

De Tyro. De Alexandria

et Nilo flumine et corcodrillis eius.

in quo] ubi Z B 34 pisces benedixit B (sie 7izu/us in Y B) 36 numerus erasus in P XXIII Z 87 XXVI P, XXV Z

bora 38 XXVII P, XXVIZ P, XXVII Z

35 ta-

39 XXVII P, XXVI Z — 40 XXVIIII

206

ADAMNANI V 255

INCIPIT LIBER SECVNDVS

PL 795

I. DE SITV BETHLEM.

1. In huius nostri secundi exordio libelli de situ Bethlem ciuitatis in qua noster Saluator ex uirgine sancta dignatus est pauca breuiter craxanda sunt aliqua. 2, Quae ciuitas I nasci non tam situ grandis, sicuti nobis Arculfus retulit, qui eam frequentauit, quam fama predicabilis per uniuersarum gentium eclesias defamata in dorso sita angusto undique ex omni parte uallibus circumdato ; 3. quod utique terrae dorsum ab I o occidentali plaga in orientalem partem quasi mille passibus porregitur. 4, In cuius campestri planitiae superiore humilis sine turribus murus in circuitu per eiusdem monticuli extremitatis supercilium constructus ualliculis hinc et inde circumiacentibus supereminet mediaque intercapidine intra muI 5 rum per longiorem tramitem habitacula ciuium sternuntur. II. DE LOCO NATIVITATIS DOMINI. 1. In eiusdem uero ciuitatis orientali et extremo angulo quasi quaedam naturalis dimedia inest spelunca, cuius interior ultima pars presepe Domini nominatur, in quo natum reclinauit mater. 2, Alius uero supradicto contiguus VA puerum presepio introeuntibus propior locus propriae natiuitatis Dominicae traditur fuisse. 3. Illa ergo Bethlemitica spelunca presepis Dominici tota intrinsecus ob ipsius Saluatoris honorificantiam marmore adornata est pretioso. 4. Cui utique semianI o tro Tsuper lapideum caenaculum sanctae Mariae eclesia supra ipsum locum ubi Dominus natus specialius traditur grandi structura fabricata fundata est.

Liber II, I cfr Hieron. Onom. ed. Lagatde p. ror, 5. C.

I-VII cfr Beda

I, 1.5ic P Z B, De Y uide ad p. 204,20 — 2 .i.cp in zarg. P, Zitulus sic (H s. 1.) in P, DE BETHLEEM SITV B, z/ulus deestin Y Z — 8libelliexordio P Z B — (hierusalem pattochiae id — » Bethlem B 4/5 nasci dignatus est P Z B 5 betleem ciuitas B * quam] P Z B?, quae Y, quem B 8 sita est Geyer cum Beda, Hist. ecc]. V. 16 angusto] angulo B 9 circumdata B quod] P Z, quae V, que B 14/15 muros Y P II, 1 .cp.ii. P, Zizulum om. a 6/? dominicae natiuitatis B 4 bethleemitica Y 10 for/asse (superstructum» supet, cfr Petrus Diaconus De locis sanctis, P. 1, Jupra b. 97, 6-8 — mariaesemper uitginis B — supra] super Y — 11 specialius] B Beda, specialiter a 12 fundata] oz. D, sed cfr xxv. xv, 5

DE LOCIS SANCTIS II, i-IIII

207

III. DE ILLA PETRA EXTRA MVRVM SITA SVPER OVAM AOVA PRIMAE LAVATIONIS EIVS (POST NATIVITATEM EFFVSA EST). 1. De illa petra extra murum posita super quam aqua pri; mae post natiuitatem Dominici ablutionis corpusculi de muri summitate inclinato in quo fuit effusa uasculo breuiter commemorandum estimo. 2. Quae sacri lauacri aqua de muro effusa in petra inferius iacente quasi quandam natura cauatam inuenit fossam, quae eadem in undula primo Dominico repleta 1o natalicio ex eadem diae ad nostra usque tempora per multos saeculorum circuitus purissima plena monstratur limpha sine ulla defectione

uel deminutione,

nostro

Saluatore

hoc

miraculum a die natiuitatis suae peragente ; 3. de quo profeta canit : Qui eduxit aquam de petra, et apostolus Paulus : Petra V 257 15 autem erat Christus, qui de durissima contra naturam petra in deserto sitienti populo consulatoriam produxit undam. 4. Idem ipse est Dei uirtus et Dei sapientia, qui et de Bethlemi- PL tica illa petra aquam eduxit eiusque lacunam plenam semper 796 limphis conseruat. Quam noster Arculfus propriis obtutibus 20 inspexit et in ea faciem lauit.

III. DE ALIA ECLESIA IN QVA ILLVD CONSPICITVR MONVMENTVM.

DAVITICVM

1. Arculfus de sepulchro Dauid regis a me interrogatus hoc nobis responsum dedit inquiens : 2, Sepulchrum Dauid regis in ; terra humati ego ipse non neglegenter inquirens frequentabam ; 3. quod in parte media pauimenti eclesiae sine aliquo habetur superposito ornamento, humilem lapideam habens piramidem illud supra circumdantem lampademque semper superpositam clare lucentem. 4. Haec ergo eclesia extra 1o ciuitatis murum in ualle contigua est fundata, quae Bethlemitico in parte aquilonali monticulo coheret.

III, 14 Ps. 77, 16.

14/18 1 Cot. 1o, 4.

III, 1/3 cp iii P, Zi£ulus in B solo, desinit in EIVS. —QVAM] AQVA B cfr adn. ad p.204, b — 2/3 POST usq. EST ex capitulationibus subpl. Geyer 4supraB — 6 effusa esta — 13 propheta Z B, prophetes P — 16 produxit] prouexit B aquam l undam B . 17 est] om. B de] om. B 18 educ Y, fortasse in exemplari seripfum era! educxit — -que] oz. B 19/20 inspexit obtutibus B 20 conspexit Z lauauit B IV, 1/2 sic B, DE SEPVLCHRO DAVID Y P, oz. Z — 3 dauid sepulchro B 4dedit responsum B. — 10 muros P 10/11 beethlemitico P

208

ADAMNANI

V. DE ALIA ECLESIA IN CVIVS INTERIORE PARTE SANCTI HIERONIMI SEPVLCHRVM HABETVR. 1. De sepulchro quoque sancti Hieronimi simili nobis sollicitudine inquirentibus Arculfus sic ait : 2, Sepulchrum sancti ; Hieronimi, de quo inquiritis, ego ipse conspexi ; quod in alia habetur eclesia, quae extra eandem ciuitaculam in ualle est fabricata, quae in meridiano latere sita supra memorati dorso V 258 monticeli est contermina Bethlemitici. 9. Quod uidelicet Hieronimi sepulchrum simili opere ut Dauiticum monumen10 tum conpositum nullum ornatum habet. VI. DE MONVMENTIS ILLORVM «(TRIVM» PASTORVM OVOS NASCENTE DOMINO CAELESTIS CIRCVMFVLSIT CLARITVDO. 1. De monumentis illorum pastorum quos nocte Dominicae ; natiuitatis caelestis circumfulsit claritudo Arculfus nobis breuem contulit relatiunculam inquiens : 2, Trium illorum in ecclesia pastorum trea frequentau! monumenta iuxta turrem Gader humatorum, quae mille circiter passibus contra orientalem plagam distat a Bethlem, quos in eodem loco nascente 1» Domino, hoc est prope turrem gregis, angelicae lucis claritas circumdedit in quo eadem eclesia est fundata eorundem pastorum contenens sepulchra.

VII. DE SEPVLCHRO RACHEL. 1. Rachel in Effrata, hoc est in regione Bethlem, et liber

Geneseos sepultam narrat sed et Locorum liber in eadem regione iuxta uiam humatam refert Rachel. 2, De qua Arculfus ; uia mihi percunctanti respondens ait : Est quaedam uia regia quae ab Helia contra meridianam plagam Chebron ducit, cui uiae Bethlem uicina sex milibus distans ab Hierusolima ab:;PL 797 orientali plaga adheret. 3, Sepulchrum uero Rachel in eiusdem V 259^ VI, 8 Hieron. Onom. p. ror, 8. 10 c/r Luc. 2, 9. VII, cfr Hieron. Onom. p. 117, 16 ; ror, 6. 8 Gen. 55, 19.

V, 1/2 sic in B, DE SEPVLCHRO HIERONIMI Y, oz. P Z 3/4 sollicitudine nobis (nos B*) P Z B b ipse] oz. a conspexi atrculfus B 6 ciuitatulam Z, ciuitatem B 8 conterminata B bethlemitici P VI, 1/3 Zifulum oz. a. 1 TRIVM] ex capitulationibus subbl. Geyer 6 breuem] breuiter B 8 gazer Y, sader B VII,2effratha Y — 4/5 arculfus uiam B, uia arculfus a 6 clia Y B* cesex] quinque B ? betlem B bron Z

DE LOCIS SANCTIS II, v-x, 5

209

uiae extremitate ab occidentali parte, hoc est in dextro latere, ro habetur pergentibus Chebron coherens, uili operatione collocatum et nullam habens adornationem, de lapidea circumdatum piramide. 4, Ibidem et nominis eius titulus hodieque monstratur, quem Iacob maritus eius super illud erexit. VIII. DE CHEBRON. 1. Chebron, quae et Mambre, olim Filistinorum metropolis et habitaculum gigantum fuerat, et in qua Dauid septem regnauit annis ; nunc, sicut sanctus refert Arculfus, murorum

; non habet ambitum, quaedam solummodo dirutae olim ciuitatis in reliquis uestigia ostendit ruinarum. 2, Vicos tamen quosdam uil opere constructos et uillas, alios intra et alios extra illas muralium reliquias distructionum per campestrem habet collocatos planitiem ;in quibus uidelicet uicis et uillis ro multitudo populi inhabitat.

VIII. X. DE VALLE MAMBRE IIIIor PATRIARCHARVM.

ET DE

SEPVLCHRIS

1. Ab orientali uero plaga eiusdem Chebron ager ille occurrit speluncae duplicis respiciens Mambre quem emit Abraham ab ; Effron Aetheo in possessionem duplicis sepulchri. (X.) 2, In V 26o huius agelli ualle sanctus ille Arculfus locum sepulchrorum Arbe uisitauit, hoc est .iiii. patriarcharum, Abraham,

Isaac,

Iacob et Adam primi hominis ; 3. quorum plantas non sicut in aliis orbis regionibus ad orientem humatorum conuerti 10 moris est sed ad meridiem uersae, et capita contra septemtrionalem plagam conuersa. 4, Horum locus sepulchrorum quadrato humili circumuenitur muro. 5. Adam protoplaustus, cui peccanti continuo post perpetratum peccatum a Deo creaVIII zsq. X. cfr Beda v. 8. VIII, cfr Hieron. Onom. p. 84, 14. IX.X, 3/6 Gen.23, 17-19. 5 sqq. Hieron. Quaest. Hebr. (Lagarde, p. 55, 26)

13 11 de] oz. a 10 cebron B*, opere uel operatione B 9 dextero B demonstratur B quae] P B, 2 hebron Y, cebron Z VIII, 1 HEBRON Y, Zitulum om. Z mambre Y ^ 4sanctus refert arculfus] a, arculfus dicit B quod Y, quoque Z 8 reliv agellos et uillas B ——— alias w/roque Joco P Z 6/7 quosdam tamen B 9 habet] oz. « quas P, reliquis Y, reliqui B IX.X, 1/2 zitulus deest in o, numeri in Y ; VIII P Z, VIII. DE VALLE MAM-

3 hebron Y BRE. X. ET DE SEPVLCHRIS IIIIor PATRIARCHARVM B Bb efron Y ^ aetheo Y, cedheo (d eorr. in t) Z, etheo B (eetheo 4 habraham B fos; sepulchri add. que non uidetur super terram sed sub terra B*), hetcheo P */8 abraham (habraham 6 ille] ozz. a X hic P putantur bina sepulchra B P) et isaac (isac Y) et iacob a

210

ADAMNANI

tore dictum est : T'erra es et in terram ibis, separatus a ceteris 15 tribus haut longe ad borealem illius extremam quadrangulati lapidei uali partem non in saxeo in petra exciso sepulchro super terram ut ceteri de semine eius honorati quiescunt sed in terra humatus humo tectus et ipse puluis in puluerem uersus exspectans resurrectionem cum uniuerso semine suo 20 pausat et sic de tali sepulchro eius ad ipsum de se ipso prolata expletur diuina sententia. 6, Et iuxta exemplum primi parentis sepulchri caeteri tres patriarchae et ipsi uili puluere tecti dormientes pausant. Quorum .iiii. sepulchra habent circumcisas et dolatas de singulis lapidibus superpositas quasi ad 2; formam alicuius basilicae paruas memorias fabricatas iuxta mensuram longitudinis et latitudinis unius cuiusque sepulchri formatas. *, Abraham, Isaac et Iacob tria sepulchra uicina tribus superpositis duris candidis lapidibus ad hanc de qua scrib- V 26: simus figuram formatis, ut superius dictum est, proteguntur ; 3o Adam uero sepulchrum superposito quidem sed obscurioris lapide coloris et uilioris operis protegitur. 8. Trium quoque PL feminarum uiliores et minores memorias ibidem conspexit 79$ Arculfus, Sarrae uidelicet, Rebeccae et Liae, humatarum

in

terra. 9, Illorum itaque patriarcharum sepulcralis agellus a 5; muro illius antiquissimae Chebron in unius stadii spatio orientem uersus distare dinoscitur. 10. Quae utique Chebron, ut fertur, ante omnes non solum Palestinae ciuitates condita

fuerat sed etiam uniuersas Aegyptiuas urbes in sua praecessit conditione ; quae nunc misere monstratur distructa. 4o 11. Hucusque de sepulchris patriarcharum sufficiat craxasse.

XI. DE MONTE ET QOVERCV MAMBRE. 1. Nunc de Mambre colle. Mambre collis mille passibus a monumentis supra discriptis ad boream separatus distat, herbosus ualde et floridus, V^

respiciens

Chebron

ab Affrico

sibi

occurrentem. 2, Idem itaque monticellus Mambre nominatus habet in cacumine campestrem planitiem ubi ad aquilonalem 14 Gen. 5, 19. 18/19 cfr Gen. 5, 19. cfr Hieron. Onom. p. 112, 5.

36/39 Heges. IV. 23, p. 277, 5-7 Uss. ;

15 ad borealem (abborealem Z)] a, aborialem B*(-ealem Be) — 16 ualli] B, ualiP Z, uili Y —20 pausauit B de tali sepulchro] talis de sepulchro Y jos! eius add. quod in terra sepultus est(g/osseza) B 21 diuinaexpletur B — 27 etisaac (isac Y)a 28/29 scribimus DB, scripsimus Y Z 33 et tebeccae P 35 e? 36 cebron Z, hebron Y 38 aegiptias B 40 sepulchtis patriarcharum] a, patriarcarum sepulcra B XI, 1 X Z, numerum om. Y Vitulus deest in a. 2 NVNC (oz. Y) DE MAMBRE COLLE z£ capitis Zitulus in Y P 4 floridus] flores habens B cebron Z,hebron Y ^ 6 aquilonalem] aquilonem P B

DE LOCIS SANCTIS II, x, 5-xii

2XI

eiusdem cacuminis partem lapidea magna fundata est ecle1o

15

20

25

sia ; in cuius dextrali parte inter duos grandis eiusdem basilicae parietes, mirum dictu, quercus Mambre exstat in terra radicata, quae et quercus Abraham dicitur eo quod sub ea quondam angelos hospitio reciperit. 9. Quam sanctus Hiero- V 262 nimus alibi narrat ab exordio mundi usque ad Constantini regis imperium permansisse, et fortassis ideo non dixit penitus defecisse quia eadem aetate quamuis non tota illa sicut prius fuerat grandissima quercus monstrabatur tamen aliqua pars eius permansit in suo stabilita loco. 4, Ex qua, ut sanctus refert Arculfus, qui eam propriis conspexit oculis, adhuc quoddam truncatum remanet spurium radicatum in terra sub eclesiae protectum tegmine, mensuram quasi duum longitudinis uirorum habens ; 5. de quo uidelicet conroso spurio et ex omni parte securibus circumciso astellarum ad diuersas orbis prouincias particulae asportantur ob eiusdem quercus uenerationem et recordationem, sub qua, ut superius commemoratum est, angelorum quondam conuentio ad Abraham patriarcham famosa et praedicabilis fuerat condonata. 6. In circuitu eiusdem eclesiae, quae ibidem ob loci illius honorificantiam constructa habetur, pauca quaedam relegiosarum habitacula fabricata monstrantur. Sed de his ista sufficiant dixisse ; ad alia pergamus.

XII. DE PINETO EX QVO LIGNA IN CAMELIS AD IGNIS MINISTERIA IN HIEROSOLIMIS PERFICIENDA VEHVNTVR. Egredientibus de Chebron in campi latitudine sita ad aqui;lonalem plagam haut procul a margine uiae ad sinistram occurrit pinosus non grandis mons tribus milibus a Chebron distans, de cuius pineto pinea ad Hierusolimam usque in ca- V 265 mellis uechuntur ligna ad focos nutriendos; nam in omni Iudaea,

ut Arculfus

refert, plaustra uel etiam currus

raro

10 repperiri possunt.

XI, 9/13 Hieron. Onom. p. 84, 17 Sqq. ; 114, 16 sqq. ; cfr Heges. IV. 25, p. 277, 7-9 Uss.

Xil, cfr Beda c. 8,1. 2 et 15/18.

18 tamen pos? 12 Constantii Hier. 9 extat DB, existit Z 8 grandes Y B suo stabilita] suae 16 remansit B propriis (. 19) Jegizur in B ; sed bic s. /. B* qua19 sub] ozz. P stabilitatis Y —— 16/17 refert sanctus Z, sanctus ozz. Y P 21 astellarum] aut stellarum B*, (austellarum duorum Z si duum] oz. P 27 tele(-li- Z B)giosatum] reli24 habraham B 22 ansportantur P « ?) 29 ad alia pergamus zni£iuz: capitis XII in B. om. Y giosorum Y | 28sufficiat B b margine 4 cebron Z B, hebron Y 1/3 Zizulus deest in a. XIL1 XIZ uiae] marginetene P, margine uenae Z, (tene es/ fortasse glossa Fibernica uocis ignis.) S anfe nam glossezza : in camelis inquam P, in * deJaP 6 cebron P* Z 10 possunt sanctus noster arculfus conspexit B camelis Y, inquam B

212

ADAMNANI

XIII. DE HIERICHO. 1. Hiericho urbis, quam Iesus Iordane transmisso subuertit

PL D

rege illius interfecto, sanctus noster Arculfus conspexit locum, pro qua Oza de Bethel ex tribu Effraim aliam exstruxit, quam ; noster Saluator sua praesentia uisitare dignatus est ; 2, quae eodem tempore quo Hierusalem Romani obpugnantes obsedebant propter ciuium perfidiam capta et distructa est ; pro qua tertia condita est, quae post multa temporum interualla et ipsa subuersa est, cuius nunc quaedam, ut Arculfus refert,

r» ruinarum uestigia monstrantur. 9. Mirum dictu, sola domus Raab meretricis pos tres in eodem loco distructas ciuitates remansit, quae duos exploratores, quos Iesu ben Nun transmisit, in solario eiusdem domus suae lini stipula abscondit; cuius lapidei parietes sine culmine permanent. 4, Locus uero 1; totius urbis ab humana desertus habitatione nullam domum habens commorationis segetes et uineta recipit. 5, Inter locum eiusdem distructae ciuitatis et Iordanen fluuium grandia in- V 264 sunt palmeta, in quorum medio campuli interpositi habentur in quibus quorundam Cananeae stirpis homuntionum prope 2o innumerae sunt fabricatae habitantium domus.

XIIIT. XV. DE GALGALIS ET DE DVODECIM LAPIDIBVS QVOS FILII ISRAHEL TRANSVADATO IORDANIS FLVVIO SICCATO DETVLERVNT (PROFVNDO». 1. Arculfus sepe memoratus quandam grandem eclesiam ; fundatam uidit in eo loco constructam in quo filii Israhel Iordane transgresso castrametati primam in terra Chanaan habuere mansionem. (XV.) 2. In qua uidelicet eclesia idem sanctus Arculfus illos considerauit dudenos lapides de quibus ad Iosue Dominus pos transitum Iordanis locutus est dicens : 1o Elege tibi duodecim uiros singulos per singulas tribus et praecipe XIII, cfr Hieron. Onom. p. 151, sr. XIII usq. XV cfr Beda c. 9. 10-15 ; Ios. 2, 1-6. XIV.XV, 10/13 Ios. 4, 2.5 elige duodecim uiros singulos per singulas tribus

et praecipe eis ut tollant de medio Iordanis alueo ubi steterunt sacerdotum pedes ubi fixcritis hac nocte tentoria.

duodecim durissimos lapides quos ponetis in loco castrorum

XIII, 1 XII Z, nuzerus erasus in Y — titulum om. Z, TEERICHO P 2 hierico B 3sanctus usq. conspexit] (oz. loco] in fine capitis praecedentis (zf c. xii, 10) B 5/6 quae sq. tempore] tempore que eodem B 11 meretricis] ozz. a post YZB,crc.xiv-xv,/.9 12iesu P Z, iosue Y B ben] filius Y (Iesue ben Nun Vita s. Columbae I. 1 Dorbb.) 12/13 misit B 16 recepit B 17 iordanem Y Z 19 c(ch- P)annaneae PZ homuntionum (-tum Z)] P Z* B, homuncionum 20 inhabitantium Y Y-Ze XIV.XV, 1 XIII. DE GALGALIS. XV ET ez. (omissa uoce PROFVNDO sed cfr capitulationes) B, XIIII in zarg. P, XIII Z, numerum om. Y 1/3 £i£ulus DE GALGALIS Zamtum in Y P, om. Z 5 uidit fundatam Y 6 iordanne B channan P, chanan Z * mansionem habuere a habere P B* 9 iosue Pp post a (post transitum P) 10 tibi oz. a. cuz: textu bibliorum

DE LOCIS SANCTIS II, xiii-xvi, 5

213

eis ut tollant de medio Iordanis alueo, ubi sacerdotum steterunt

fedes, duodecim durissimos lapides, quos ponetis n loco castrorum ubi fixeritis hac nocte tentoria. 9. Hos, inquam, Arculfus

uiderat ; e quibus senos in dextera eclesiae partein pauimento 1; lacentes et alios eiusdem numeri in aquilonali, omnesque inpolitos et uiles conspexit ;quorum unum quemque, ut ipse refert Arculfus, huius temporis duo iuuenes uiri fortes uix possunt de terra subleuare. 4, Ex quibus unus (quo cassuV 26; accedente nescitur) in duas conífractus partes iterum ferro 20 condensatus manu artificis coniunctus est. 5. Galgal itaque, ubi supra memorata fundata est eclesia, ad orientalem antiquae Hiericho plagam cis Iordanen est in sorte tribus Iuda in quinto ab Hiericho miliario, ubi et tabernaculum fixum multo tempore fuit, in cuius loco, ut traditur,

25 constructa supra dicta eclesia, in qua illi dudeni supra memorati habentur lapides, ab illius regionis mortalibus miro cultu et honorificantia habita honorificatur. XVI. DE ILLO IORDANIS LOCO IN QVO DOMINVS AB IOHANNE BABTIZATVS EST.

PL 800

1. Ille sacrosanctus et honorabilis locus in quo Dominus ab Iohanne babtizatus est semper aquis fluminis tegitur Ior5 danis ; 2, et, sicut Arculfus refert, qui ad eundem peruenerat locum hucque et illuc per eundem transnatauit fluuium, in eodem sacrosancto loco lignea crux summa infixa est, iuxta quam aqua usque ad collum longissimi uenit stantis uiri aut alio in tempore nimiae siccitatis aquis inminutis ad mamellas 1o usque, inundatione uero facta maiore illa tota crux aquarum adiectione protegitur. 3. Locus itaque eiusdem crucis, in quo, ut superius dictum est, Dominus babtizatus est, citra alueum

fluminis habetur; a quo usque in alteram ripam in parte Arabiae homo fortis iactare lapidem potest funda inpellente. 15 4, Igitur a loco supra memoratae crucis pons lapideus arcibus V 266 fultus ad aridam usque porregitur, per quem ipsam adeuntes crucem per cliuum homines discendunt, ad aridam reuersi ascendunt. 5, In extremitate uero fluminis quaedam habetur 21/27 Hieton. Onom. p. 126, 21 sqq. XVI, efr Beda c. 12. 15 omnesque] omnes P Z 18/19 quo 4:4. nescitur] pos; in (/. 23) zransp. B 19 ferro] oz. B 21 galgal itaque] galgalis uero Y est fundata Y 22 hiefico P 24 fuit tempore B 25 constructa ... eclesia] est constructa s. d. ecclesia Y, est ecclesia s. d. constructa P, est fundata uel constructa s. d. ecclesia B XVI 4 XV P, XHII Z 1/2 ziulus deest in Z 1 LOCO IORDANIS B IN QVO] VBI Y IAB]-A Y: 6 transnatuait] P, natauit Y, intrauit Z, 8 quam aqua] aquam quae B transiuit B. ; in archetypo iortasse legebatur ttanauit 15 memorato B 9/10 mam(-mm- P Z)illas usque a, usque ad mamellas B

214 20

ADAMNANI

parua quadrata eclesia, in eo, sicut traditur, fundata loco ubi Dominica uestimenta hora illa custodita sunt qua babtizatus est Dominus. 6. Haec .iiii. lapideis suffulta cancris stat super aquas inhabitabilis, quia sub ipsàm hinc et inde subintrant aquae. Haec desuper coctili protegitur creta. T. Inferius uero, ut dictum est, cancris et arcibus sustentata haec talis eclesia

2

^

5o

in locis inferioribus illius uallis exstat, per quam influit Iordanis fluuius. 8. in 'superioribus uero locis quoddam inest grande monachorum monasterium, quod supra discriptae supereminet eclesiae in supercilio monticuli e regione constructum, ibidemque et eclesia in honore sancti babtizatoris Iohannis fundata eodem monasterii circumdatur muro quadratis constructo lapidibus.

XVILXVIII. DE IORDANIS COLORE «ET DE MARE MORTVO». 1. Iordanici color fluminis, sicut nobis Arculfus intimauit,

albidus in superficiae quasi lac uidetur; cuius talis color salinarum intrantis longo tramite a colore maris mortui mare V^ per alueum eius facile discerni potest. 2. Quod uidelicet mortuum mare in magnis tempestatibus conlisione fluctuum ad terras sal efficit per illius circuitum ma-

ris habundanter haberi, quod non solum undique uicinis sed V 267

Io

15

20

etiam longe positis nationibus ualde magnum profectum prebet solis calore satis sufficienter siccatum. 3. Aliter uero sal in quodam Siculo monte haberi solet. Nam illius montis lapides de terra euulsi uerum naturaliter salsissimum sal esse gustu conprobantur, quod proprie nominatur sal terrae. 4. Aliter ergo sal maris atque aliter sal terrae uocitari solet, unde et Dominus in euangelio per similitudinem ad apostolos dixisse creditur : Vos estis sal terrae. 9. De hoc itaque sale terrae in Siciliae monte reperto nobis sanctus intimauit Arculfus, qui illud per aliquot dies ibidem manens uisu et tactu atque gustu conprobauit esse uerum salsissimum sal. (XVIII.) 6. Idem nobis et de maris mortui sale narrauit, quod similiter hisdem tribus supra dictis sensibus a se conprobatum nuntiauit. $. XVIL XVIII, 3/6 cfr Beda c. 1o, l. 17/20.

17 Matth. 5, 15.

21 e/ 24 canctis] P Z Beda, canetis Y, canchtis B honorem Y Z XVILXVIII, NIS COLORE continuantur in Y XVI Z Zn marg. Aliter ... B atque tactu a

1 XVI P, XV Z, numerus deest in Y

25/26 Iordanis influit B

29

1/2 Zi/ulus : DE IORDAB8, DE COLORE IORDANIS Y P, oz. Z duo capita ut unum Z, nouum caput incibit ab Aliter (/. 14) in B, ab Idem (/. 20) iz P 7 12 lapides montis B 14 XVIII. DE MARE MORTVO. 17 terrae et cetera P Z 19 ibidem] B, in Sicilia a gustu 20 XVII. Idem ... P 21 narrauit] nuntiauit B 22 nun-

tiauit] natrauit B

DI 8or

DE LOCIS SANCTIS II, xvi, 5-xx, 2

215

Qui etiam eiusdem superius memorati lacus maritimam frequentauit oram ; cuius longitudo ad Zoaros Arabiae stadiis 25 quingentis octuaginta dirigitur, latitudo stadiis centum quinquaginta usque ad uiciniam Sodomorum. XVIIII. DE FONTIBVS IORDANIS.

V 268

1. Arculfus noster et ad illum peruenit locum in prouincia Fenicis ubi Iordanis ad Libani radices de duobus uicinis fontibus emergere uidetur, quorum unus nomine Ior et Dan alter ; uocitatur; qui simul mixti conpositum Iordanis accipiunt nomen. 2, Sed notandum non esse in Panio exordium Iordanis sed in Traconitide terra cxx interiectis stadiis usque ad Cesariam Philippi, quae nunc Panias a Panio monte tractum nomen accipiens uocitatur. 9. Est ergo illius fontis nomen, qui 1o est in Traconitide, Fiala, plena aquarum semper, unde Iordanis subterraneis meatibus diriuatur, et in Panio diuisis aquarum duabus effusionibus ebullit, quae, ut supra

dictum est,

Ior et Dan nominari solent. 4. Inde quoque emergentes et in unum confluentes fluuium coeunt, qui exinde suum diregens 15 cursum cxx stadia sine ulla interfusione usque ad urbem cui

nomen est Iulias progreditur, postea lacum istum qui Genesar dicitur medio transit fluento ; quibus ex locis plurima circumuagatus deserta Asfaltio suscipitur lacu atque in eum conditur. Itaque duos lacos uictor egressus in tertio heret. XX. DE MARE

GALILEAE.

PL 802

1. Noster sepe memoratus sanctus Arculfus mare Galileae, quod et lacus Cinereth et mare Tiberiadis nominatur, ex maiore circumiit parte, cui magnae finitimae adherent siluae. ;2. Lacus ipsius ueluti quodam maris ambitu amplissimus 24/26 Heges. IV. 18, p. 271, 8-10 Uss. ; cfr Ps. Eucherius (Claudius Taurinensis) in IV Reg. 25. XIX, cfr Hieron. (ed. Mautina) IV. 73 ; Onom. p. 131, 25 ; Euchetius, Instruct. II. p. 155 Wotke ;Heges. III. 26 ; Beda c. 1o. XX, cfr Heges. III. 26 ; Beda c. ro.

25/26 stadiis cl a Heg., centum quinoctoginta Y B 25 quincentis P B* B ^26 uiciniam] Z, uicinam Y B P ; cfr adn. ad p. 186, 61 ez ad Heges. p. 271, 10 Ussani Ziiulus : DE FONTIBVS IORXIX, 1 XVIII P, XVII Z, numerum om. Y 8 iordan B DANIS B, DE IORDANIS BINIS FONTIBVS P, deest in Y Z 8 paneas terre P*, terre B 4 ttoconitide B b accepit B 4 alter dan c 11 10 trachonitide P — fiola B pannio B Y, panias P Z, pannias B 13 inde] Y Be Heg., unde P Z B* ; sic fortasse /Adaznadiuisus P pannio B genesar] Y, geresar B, genazar 16 istum] ex Hageszppo Geyer, situm «c Hus lacu] a Heg., ozz. B 18 asfalteo P P Z, (Gennesat Heg.) 8 XX,1X/VIHI P, XVIII Z, om. Y — titulus litteris minusculis in Y, om. Z 5/6 amplissimus Y B, amplissimis P Z, sinus amplissimus Heg. cinnereth Z quagintastadiis

V 269

216

ADAMNANI

(sinus) in longitudinem cxl stadia extenditur, latitudine xl difunditur ; 9. cuius aquae dulces et ad potandum habiles, siquidem nec palustris uliginis crassum aliquid aut turbidum recipit, quia harenoso undique litore circumuenitur, unde et ro purior austus eius ac mollior est ad usum. 4. Genera quoque piscium gustu et speciae nusquam in alio lacu prestantiora repperiri possunt. 5. Haec breuia de Iordanis exordio et lacu Cinereth partim de tertio Iudaicae captiuitatis libro partim de sancti Arculfi 15; experientia excerpta detulimus, qui, ut ipse indubitanter refert, ab eo loco quo de faucibus maris Galileae Iordanis egreditur usque ad eum locum ubi in mare mortuum intrat octo dierum itiner habuit ; quod scilicet idem mare salsissimum et

de montis Oliueti specula sepius, sicuti ipse narrat, sanctus 20 prospexit Arculfus.

XXI. DE PVTEO SAMARIAE.

V 270

1. Arculfus sacerdos sanctus regionem Samariae peragrans ad eiusdem prouinciae peruenit ciuitatem quae Ebraicae dicitur Sichem, Greca uero et Latina consuetudine Sicima nomi-

; natur ; quae quamlibet uitiose Sichar uocitari solet. 2, Itaque prope hanc eandem ciuitatem quandam extra murum uidit constructam eclesiam quae quadrifida in .iiii. mundi cardines formata extenditur quasi in similitudinem crucis ; cuius figura inferius discribitur. 1:9.

9, In cuius medietate fons Iacob, qui et puteus dici solet,

PL

ad eius .iiii. respiciens partes intrinsecus medius habetur, 995 super quem Saluator iteneris labore fatigatus cuiusdam diei hora sedebat

sexta, et ad eundem

puteum

illa SamaritanaV z7:

mulier eodem meridiano tempore aquam aurire uenit. 4, De 1; quo uidelicet puteo eadem mulier inter cetera ad Dominum respondens dixit : Domine, neque in quo aurias habes et puleus altus est. 9, Arculfus itaque, qui de eiusdem putei bibit aqua, et de illius altitudine enarrat inquiens : Ille quem aspexi puteus altitudinis habet bis uicenas orias, hoc est xl cubitos. XXI, gr Hieron. Onom. p. 154, 30 ; 152, 5 ; Quaest. in Genes., c. 48, 22 ; Beda 16/17 Ioh. 4, 11. C 14:

6 per cxl B, sed cfr Heg., Beda 9 quia] P Heg., quod Y Z, que (que z. 2) B harenoso] Y Z Heg., atenoso P B Beda (excepto cod. M), cfr adn. ad p. 200, 23 18 itiner] B, iter a 13 cinneret Z, cineret B 11 (ety in B XXI,1 XX P, XVIII Z, mwnuerum om. Y — titulus deest in Z 2 sanctus sa-

cerdos Y

3 ebraice Z, hebraicae P, ebraice B, hebraice Y

4 sichem] sethim

B * quadtifica Y, -am B* $ crucis similitudinem B 9 figura inferius] inferius forma B 12 in cuiusdam Y 14 haurire Z, (hb s». 7) Y — 16 hautias Z DB, auries P

18 enarrauit Y

DE LOCIS SANCTIS II, xx, 2-xxiii 20 Oria ergo siue cubitus utriusque manus

ZI

a latere extensio

utroque. 6. Sichem ergo, quae et Sicima, quondam sacerdotalis ciui-

tas et fugitiuorum habebatur in tribu Manasse et in monte Effraim, ubi et ossa Ioseph sunt humata.

XXII. XXIII. DE QVODAM SOLITVDINIS FONTICVLO. V 272 DE LVCVSTIS ET MELLE SILVESTRI. 1. Arculfus sepe memoratus quendam in deserto lucidum aspexit fonticulum, de quo, quemadmodum traditur, sanctus ; Iohannis bibebat babtizator, lapideo protectum tecto calce perito. (XXIIL.) 2, De eodem namque Iohanne euangelistae scribunt : Esca autem eius erat locustae et mel siluestre. Idem noster Arculfus in illa solitudine ubi Iohannis inhabitabat quoddam ro locustarum uidit minimum genus, quarum corpuscula in modum digiti manus exilia et breuia sunt ; et quod eorum breuis ualde uolatus, similis leuium saltibus ranarum, facile in her-

bis capiuntur. Coctae per oleum pauperem praebent uictum. 9. De melle uero siluestri hanc ab Arculfo experientiam di15 dicimus ita dicente : In eodem deserto quasdam uideram arbores quarum folia lata et rotunda sunt lactei coloris et saporis mellei ; quorum utique foliorum natura fragilis ualde est, et qui ea in escam sumere cupiunt primum manibus confricant deinde comedunt. Et hoc est siluestre mel in siluis sic reper20 tum. 22/24 Hier. Onom. p. 152, 8 ; cfr. 148, 20. 24 Ios. 24, 32 XXIII, efr Beda c. 13. XXII.XIII, 8 Matth. 5, 4. 8/19 Sedulius Scottus in Matth. iii. 4 (P — Cod. Berol. Phillibbs 1660, f. 25 r ; V — Cod. Vindob. 740, f. 22 r) : Est autem locusta,

ut Archulfus refert, patuum animal uolatile in modum pollicis manus seu pedis, serratas habens pennas, quibus segetes dissipat (/zg. dissecat ?) uolando. Ex his autem animalibus oleo decoctis aesca (- VVLG?PEE) praebetur heremitis. Idem de melle siluestri. In eodem, inquit, deserto quasdam uideram arbores quarum folia lata et rotunda sunt, lactei colotis et sapotis mellis (melliti Pe, cfr Hraba"UJ; quorum utique foliorum natura ualde fragilis est, et qui in aescam sumere cupiunt primum manibus confricant deinde comedunt. Et hoc est quod mel siluestre uocant. Cfr Hraban. Maur., PL cvii. 768. 13 cfr Iuuencus I. 325. 23 manesse P*. XXILXXIII unum capitulum susti; — à XXI P, XX Z, numerum om. Y — 1/2 DE QVODAM SOLITVDINIS FONTICVLO (FONT. SOL. P) PB, DE LVCVSTIS ET MELLE SILVESTRI Zic Y, Zi/ulus deest in Z.— 6 bibebat iohannes B babtizator] P, baptizator YZ B. * XXII P, XXI Z. DE LOCVSTIS ET SILVESTRI MELLAE,. De ... P 8 eius] oz. B eus VV.LGO€ erant P Be 9 habitabat P Z 10 quorum Y Z 11/12 breuis 254. uolatus] breuis euolatus P, breuis (est? ualde uolatus Geyer. De copula ozissa u. ad 1. v, 8/& — 13 coctaeque Y — 14 XXIII. DE LOCVSTIS ET MEL SILVESTRE. De ... B 15 eo ita B quosdam Y* P 17 mellis B 574. 18 ca] oz. B confricant P Z? $ed., confringunt Y B I4

I G. CLXXV

218

ADAMNANI

XXIIII. DE ILLO LOCO IN QVO SALVATOR QVINQVE V zz; PANES ET DVOS PISCES BENEDIXIT. 1. Ad quem locum noster sepe memoratus peruenit Arculfus, cuius herbosus et planus campus ex qua die in eo Saluator ; quinque milia quinque panibus et duobus piscibus saturauit numquam aratus est. 2, In quo nulla cernuntur edificia ; quasdam solummodo columnas paucas Arculfus aspexit lapideas super marginem illius fonticuli iacentes de quo illi eadem biberunt, ut fertur, die qua Dominus esurientes eos tali

1o refectione recreauit. 3. Qui uidelicet locus citra mare Galileae est, respiciens ciuitatem Tiberiadem ab australi plaga sibi occurrentem.

XXV. DE CAFARNAVM. 1. Qui ab Hierusolimis discendentes Cafarnaum adire cupi- PL unt, ut Arculfus refert, per Tiberiadem uia uadunt recta, deinde secus lacum Cinereth, quod est mare Tiberiadis et mare

$94

; Galileae, locumque superius memoratae benedictionis peruium habent, a quo per marginem eiusdem supra memorati stagni non longo circuitu Cafarnaum perueniunt maritimam in finibus Zabulon et Neptalim. 2, Quae, ut Arculfus refert, qui eam de monte uicino prospexit, murum non habens angusto inter 10 montem et stagnum cobhartata spatio per illam maritimamV 274 oram longo tramite protenditur, montem ab aquilonali plaga lacum uero ab australi habens ab occasu

diregitur.

in ortum

extensa

XXVI. DE NAZARETH ET ECLESIIS EIVS. 1. Ciuitas Nazareth, ut Arculfus, qui in ea ospitatus est,

narrat, et ipsa ut Cafarnaum murorum ambitum non habet swpra moníiem bosila, grandia tamen lapidea habet edificia, ;ibidemque duae pergrandes habentur constructae eclesiae. XXIV, cfr Beda c. 15, l. 3/6. XXV, cfr Beda c. 15, l. 7/15.

XXVI, cfr Beda c. 15,1. 14/21.

*/8 Hieron. Onom. p. 1xr, 23.

4 Matth. 5, 14.

XXIV, 1 XXIII P, XXII Z, nuwuerum om. Y

QVO] VBI B hominum B

1/2 ZiZulus deest in Z

2DVOD,Il Y BENEDIXIT PISCES P * aspexit] conspexit B 10 citra] contra B

1IN

B saturauit

XXV, 1 XXIIII P, XXIII Z, numerus deest. in Y 4 cineret P, cinnereth Z? 5 locumque] locum namque B $8 refert arculfus B 9 prospexit uicino B 11 /ez. montemqque) ? 2b] a Beda, ozz. B 12/13 extensa dirigitur (diregitur Z*) a, dirigitur extensa B i XXVI, 1 XXV in zarg. P, XII (eg. XXIIII) Z, numerus deest in Y Titulus deest in Z, ET usq. EIVS] oz. Y P 5 grandes B

DE LOCIS SANCTIS II, xxiiii-xxvii, 2

219

2. Vna in medio ciuitatis loco super duos fundata cancros, ubi quondam illa fuerat domus edificata Dominus in qua noster nutritus est Saluator. 3. Haec itaque eadem eclesia duobus, ut superius dictum est, tumulis et interpositis arcibus suffulta :» habet inferius inter eosdem tumulos lucidissimum fontem conlocatum, quem totus ciuium frequentat populus, de illo exauriens aquam ; et de latice eodem sursum in eclesiam superedificatam aqua in uasculis per trocleas subregitur. 4. Altera uero eclesia in eo fabricata habetur loco ubi illa 15 fuerat domus constructa in qua Gabriel archangelus ad beatam Mariam ingressus ibidem eadem hora solam est locutus in-

uentam. 5, Hanc de Nazareth experientiam a sancto dedicimus Arculfo, qui in illa duabus hospitatus est noctibus et totidem diebus, et idcirco in ea diutius hospitari non poterat 20 quia ipsum cogebat locorum peritus Christi miles festinare de Burgunnia

ortus

uitam

ducens

solitariam,

Petrus

nomine, V z75

qui post eundem circuitum ad illum in quo prius est commoratus reuersus est solitarium locum. XXVII. DE MONTE THABOR.

1. Mons Thabor in Galilea tribus milibus a lacu Cinereth distat, mira rotunditate ex omni collectus parte, a plaga boreali respiciens supra dictum stagnum, herbosus ualde et flori; dus; in cuius amoena summitate ampla planities silua pergrandi circumcincta habetur, cuius in medio campo monachorum inest grande monasterium et plurimae eorundem cellolae. 2. Nam illius montis campestris uertex non in angustum XXVII, cfr Hieron. Onom. p. 156, 33 ; Beda c. 16. p. 247, 2-3 Ussani.

7/8 Heges. IV. 4,

1/16 Sedulius Scottus in Matth. xvii. 8 (P f. 120 v, V £. 1o1 v) : Haec autem Saluatoris transfiguratio in monte Thabor .viii. (vii. V) idibus Augusti facta est. Vbi ut Archulfus refert tres sunt ecclesiae, hoc est Christi et Moysi et Heliae constructae et quatta Helisei ; sed ecclesia Saluatoris in altiori posita loco minor, quamuis formosior (s. /. speciosior PV) quam sit ecclesia Moysi. Est autem mons Thabor in Galilea, tribus milibus distans a lacu Cinereth, mira totunditate ex omni patte collectus, a plaga boreali respiciens supra dictum stagnum, herbosus ualde et flotidus, in cuius amoena sublimitate ampla planities silua grandi citcumcincta habetur, cuius campestris uertex non in angustum coattatut cacumen sed in latitudinem stadiorum xxiii, altitudo eius xxx stadiis sublimatur. 7 dominus] oz. Y | Sitaque] oz. B 9 tumulis] tabulis B 12/13 superedificatam posz ibi (/. 16) B 15 gabtihelP 16 ibidem] ibi superedificatam B 16/17 solam z:q. inuentam] P, solamen locutus inuentam Z, locutus solam est inuentans Y, sola locutus est inuenta B 17 nazareht P, nazatet B 18 in illa] ibi B 21 burgunnia] Y, burgunia P, bugunia Z, burgundia B 22 qui iam post Y est]om. PZ 23 est] oz. P sanctum a7/e locum ad4. B

XXVII, 1 uno folio caret P XXV Z, numerus deest in Y. — fiiulus deest in Z 2 tabor BZ 8 parte collectus Z .$eg.

220

ADAMNANI

coartatur cacumen

sed in latitudinem

dilatatur

stadiorum

10 Xxlii ; altitudo autem eius xxx stadiis sublimatur. 3. In eadem

quoque superiore planitie non parui edificii ternae sunt fundatae celebres eclesiae iuxta illorum tabernaculorum numerum de quibus in eodem sancto monte Petrus caelesti laetificatus uisione et ualde pauefactus ad Dominum locutus ait : PL 1; Bonum est nobis hic esse et faciamus tria tabernacula, unum tbi el unum Moysi e unum Heliae. 4, Itaque supra memorata monasterii et trium eclesiarum edificia cum cellulis monacho-

rum lapideo omnia circumueniuntur muro. Arculfus una hospitatus est nocte in eiusdem

5, Vbi sanctus sancti montis V 276

20 celsitudine ;nam Petrus Burgunnio Christicola in illis terris semitarum eius ductor non ipsum sinebat in uno eodemque hospitio diutius inmorari festinationis intuitu. 6, Sed inter haec et hoc etiam notandum quod illius famosi montis nomen Grecis litteris sic oporteat scribi, per 9 et OQ longum OABQP, 2; Latinis uero litterulis cum aspiratione Thabor, producta o littera. Huius ortagrafia uocabuli in libris Grecitatis est reperta. XXVIII. DE DAMASCO. 1. Damascus ciuitas regalis magna, ut Arculfus refert, qui in illa per aliquot hospitatus est dies, in campo posita lato, amplo murorum ambitu circumcincta, insuper etiam et crebris communita, plurima extra muros in circuitu habens vA turribus oliueta, quem et magna quatuor flumina interfluentia gaudenter laetificant.2, In qua Saracinorum rex adeptus eius principatum regnat. Et in honore sancti Iohannis Baptistae ibidem grandis fundata eclesia est, et quaedam etiam Saracinorum 1:0 eclesia incredulorum et ipsa in eadem ciuitate quam ipsi frequentant fabricata est.

15/16 Luc. 9, 35 (nobis DRTcdlr,et[15]oz. Grecitatis, 7. e. s. Hieronymi, cfr Geyer p. 353.

QR d1rz/).

26 in libris

XXVIII, cfr Beda c. 17.

9 coartatus B nitie] platea B Z

latitudinem] B .$e7., latitudine a sunt ternae Y

15 est] oz. B

995

10 autem] oz;. B et] oz. Z

11 plafaciam B

17 et] ozz. B 20 burganio Z, burgundio B 22 sed intet] oz;. B 23 haec et] de. B 24 grecis] Z B, gregorum Y |.O]e Z, t B OABIUP Y, HABQP B ea siuis litteris (fragzzentum glossae ?) Z 25 litterulis] litteris B ad0] or B spiratione B* ortografia (-phia) Z) a XXVII, 1 XXVI Z, numerus deest in Y, post DAMASCO add. B : XXVIIII. ET DE TYRO. XXX. ET DE ALEXANDRIA. (Sequi£ur textus trium capitum uno fenore scribíus) 8 in illa] oz;z. B 4 ef 9 sattacenorum Z ? eius] est B 8 honorem a baptistae] a, baptist/ «te B*» gulorum B,/eg. : baptistae xpicolorum ? 9 est ecclesia P et] oz. a

DE LOCIS SANCTIS II, xxvii, 2-xxx, 1

221

XXVIIII. DE TYRO. 1. Plurimarum peragrator regionum noster Arculfus etiam Tirum Fenicis prouinciae metropolim introiit, quae Ebreico et Siro sermone Soar appellatur. 2, Quae nullum habuisse de V 277 ; terra introitum in Grecis barbarisque historiis legitur, sed postea a Nabocodonosor rege Caldeorum iactos esse aggeres nonnulli adfirmant et oppugnationi iaculis et arietibus locum fuisse praeparatum ac deinde insolam factam esse campi planitiem. 3, Haec pulchra et nobilis ualde erat, quae non inme10 rito Latine interpretatur angustia; nam eandem terrae demensionem angusta habet insula et ciuitas haec in terra Chanan possita, de qua mulier Chananaea siue Tirofenissa in euangelio fuerat commemorata. 4. Notandum itaque est quod sancti Arculfi de situ Tiri re15 latio per omnia concordet cum his quae ipsi superius de sancti Hieronimi commentariis excerpta detulimus ; similiter et ea quae supra de montis Thabor situ et forma iuxta sancti Arculfi narrationem discripsimus nullo discrepant modo ab his quae de situ eiusdem montis et mira rotunditate sanctus 2o Hieronimus narrat. A quo uidelicet Thabor monte usque ad Damascum iter septem dierum Arculfus habuit.

XXX.

DE ALEXANDRIAE

SITV ET NILO

FLVMINE.v 278

1. Grandis illa ciuitas, quae quondam metropolis Aegipti PL fuerat, Ebraicae olim No uocitabatur, urbs ualde populosa, 896 XXIX, cfr Hieron. in Ezech. c. 26 (in Amos c. 1; in Abacuc c.

p- 30, 20; 63, 27 ; 71, 27).

1; Onom.

XXX, cfr Heges. IV. 27 ; Beda c. 18; Hieron. in Oseae c. 9; in Nahum 5, 8. V. etiam K. Lebmann-Hartleben, Die antiken Hafenanlagem des Mittelzzeeres (Klio, Beibeft 14), bp. 132-138 (Lapsiae 1923). XXIX, 1 XXVII, sine Zifulo, Z, numerus et titulus desunt in B 8 thyrum Y, tyrum P Z B batbaticisque B historiis] litteris B 6 naboco Y, nabucodonosor Z, nabugodonosot B (u corr. iz o B?) iactatos B * oppugnationi] Scripsit, oppugnatione « (ab obpugnatore, szze adnotatione, Geyer) 8 esse] fuisse Y, nescio an sic scripserit "Adamnanus deinde 4:4. campi] de insula paeninsulam factam esse et campi (cfr Hizerom. im Execb. c. 26) Geyer 8/9 planitiem. Haec] planities (-es 7 ras.) autem Y ab Haec (/. 9) denuo incipit P (f. 7) 10 Latine intetpretatur] iam Y, latine preter B (vorr. D?) angustia] angusta Y 11/12 channan P 12 cananea Y, channanea P tito fenissa] B, tiro (tyro Z) finissa P Z, sitofinissa Y 13 commotata a 15 per] Y P, supet Z, post B concordat P Z ipsi superius] serZp57, ipsius B, superius a 17 supta] superius 32 18 di(de- P Z)scripsimus] descriptam Y his] aliis Y

XXX, 1 XXVIIII in zarg. P, XXVIII (corr. ex XXVIII) Z, numerus deest in Y Titulus sic in Y P, De allexandtia egypti zzaa saec. XIII im marg. Z De B u. adn. ad c. XXVIII 2 aegypti Y Z, egypti P 8 ebraice P, ebraice Z, hebreice B, hebreorum Y olim.no. B, olimno P, olim Z, olim noua Y

222

ADAMNANI

quae ab Alexandro rege Macedone eiusdem conditore famoso ; Alaxandria noto per uniuersas gentes nominatur uocabulo, et

magnitudinem urbis et nomen accipiens ab eodem reedificatore. 2, De cuius situ etiam Arculfus enarrans ab his quae prius lectione didicimus nullo discrepat modo. Qui ab Hierusolimis discendens et ab Ioppe nauigare incipiens xl dierum iter 10 usque ad Alaxandriam habuit. 9. De qua breuiter Naum profetae sermo habetur ita dicentis : Aqua $n circuitu eius, cuius diwitiae mare ; aquae muri eius. &, Ab australi namque parte hostis Nili fluminis cingitur, ab aquilonali uero plaga lacu Mareotico. 5. Sic itaque discriptus aperte situs monstratur 1; eius quod super Nilum et mare posita hinc et inde aquis ambiatur ; quae quasi obclaustrum inter Aegiptum et mare magnum interiacet ciuitas inportuosa et ab externo difficilis accessu. 6. Cuius portus ceteris dificilior quasi ad formam humani corporis : in capite ipso et statione capacior, in faucibus 20 uero angustior, qua meatus maris ac nauium suscipit, quibus V 279 quaedam spirandi subsidia portui subministrantur. 7, Vbi quis angustias atque ora portus euasserit, tamquam

reliqua cor-

poris forma ita difusio maris longe lateque extenditur. 8. In eiusdem dextera portus parua insula habetur, in qua maxima 2; turris est, quam in commone Greci ac Latini ex ipsius rei usu Farum uocitarunt eo quod longe a nauigantibus uideatur, ut prius quam in portum adpropinquent nocturno maxime tempore terram finitimam sibi esse flammarum incendio cognoscant, ne tenebris decepti in scopulos incedant aut ne uestibuli ;o limitem non queant conprehendere. 9, Sunt itaque illic ministratores per quos subiectis facibus ceterisque lignorum struibus adoletur ignis quasi terrae prenuntius et index portensium faucium, demonstrans ingrediendi angustias, undarum sinus et uestibuli anfractus, ne tenuis carina praestrin-

35 gat cautes et in ipso ingressu offendat interopertos fluctibus

scopulos. 10. Itaque directum cursum paulisper inflecti opor-

11/12 Nahum 5, 8.

5 alexandtia a nominatur P Z, nominis Y, ozz. B 6/7 reedificatore (-aedP Z)] e, aedificatore B 8/9 bierosolimis P B, hierusalem Y 9 ab] oz. B iope P 10 alexandriam a abuit P 11/12 in z:4. mare] in eius in circuitu diuitiae cuius mare B 13 cingitur] ozz. D ueto] ozz. B 14 mare otico « 16 obclaustrum] B?, oclaustrum B*, claustrum a 18 difficilior Y Z 22 portus ota B 24 eiusdem] eius B 25 est turris D tei usu]

a, forad B (forma Be) 29 decepti tenebris Heg. Beda inde ab aut. quattuor folia desunt in P 30 non queant] nequeant Z Beda itaque] a Heg., utique B illi o, ex Heges. corr. Geyer 32 pre(p- Y nuntius et] Y B, pronuntiet Z 35 in] a. Heg., ozz. B interopertos] V/ssani in Hegesippo, inter o(a- Z)pertos c 36/33 oporteat c Heg*., oportet Fec"vv, Geyer

DE LOCIS SANCTIS II, xxx, 1-17

223

teat, ne cecis inlisa saxis ibi incurrat nauis periculum (ubi speratur effugium periculorum». 11. Angustior enim aditus in V 28o portu, qui a dextera parte laterali artatur, a leua uero latus

4o portus est. 12. Circa insulam quoque instructae ingentis magnitudinis moles deiciuntur, ne

adsiduo

adsurgentis

impetu

maris conlisa insulae cedant fundamenta atque uetere iniuria soluantur. 139. Vnde proculdubio fit ut in aduerso inter scrupeas rupes molesque disruptas canalis ille medius semper sit 4; inquietus atque exasperato transitu periculosus fiat nau(t»is

ingressus. 14. Amplitudo autem portus stadiorum xxx patet dimensione. Et quamuis maxima

tempestate fit intus tutissimus

portus conpensatione qua supra memoratis angustis atque 5o obiectu insulae a se maris repellit undas, quia per easdem portuensis oris angustias totius portus defenditur sinus et submouetur a tempestatibus, placidatur a fragoribus, per quas ingressus exasperatur. 15. Nec inmerito uel tutamen uel magnitudo est portus huiusmodi cum in eum quae ad usum to- PL 55 tius orbis proficiant conuectari necessarium

sit. 16. Nam

et $97

populi innumerabiles eorundem locorum ad usum sui totius orbis expetunt commercia, et frugum regio ferax caeterorum- V 281

que terrae munerum uel negotiorum habundans totum frumento alit atque instruit necessariis mercibus orbem terra6o rum. 17. Cui scilicet tali regioni, quae proculdubio pluuiarum indiga est, Nili inrigua spontaneos imbres ministrant : utrumque est, caeli ubertas et terrae fecunditas ; arua temperat et 37/38 ubi «sq. periculorum] ex Hegesippo suppl. Geyer quod Y, qui B (Heg. : qui a T9.c. V : quia a sul.) xewokgijrow okéAeow, loseph. Bell. Iud. IV. 61:3 ?) B, otitut Z

40 est porcus B, est oz. Z

39 qui a] Geyer, quia Z, laterali] latere Heg. (— artatut Y Heg., aptatut

39/40 a leua usq. est] corruptum uidetur,

sed fortasse /Adamnanus in exemplari suo sic legit ; a laeua rupibus, quibus obstructum est sinistrum latus pottus Heg. 42 insulae conlisa B 48 pos? ut lacunam probabiliter indicat Geyer, ut illidentibus se in partem insulae fluctibus et recurrentibus in aduersum Heg., fluctibus hinc inde conlidentibus Beda aduerso] e, aduetsum Heg. 45 periculosius B nautis] scrpsz, nauigiis Heg. 48 quamuis] c) Heg?, (quauis Hogv'e,) maxime B fit] Y Heg., sit B,oz.Z 49 est pottus Z B conpensatione] Heg., conuersatione (7. e. conbensatione ?) c, corr. Geyer qua] Y, quia Z Heg., que B memotatas B 50 quia] ewz Hoeges. scripsi, quod a, quam B 51/82 et usq. fragoribus] nescio an fransponenda sint post 50 undas ez in Hegesippo et in /Adazmnano — 82 quas] c HegY7*., quos Hegwvie, — 54 portus huius (huius portus Y B) modicum «, ex Heg. corr. Geyer B5 orbis] Hoegv?, Geyer, utbis o Heg4. — 9* orbis] Z B* Heg.,utbis Y D? — 58 negotiatorum B 61 imbres minstrant spontaneos Z 62 pr. et] ozz. Y Heg. 63 opimat Heg., opime Y, optime Z, opimene B 61/63 pro utrumque z;4q. usui (cfr Heg.) in codicibus legitur : ubi utrumque atua temperat (-et B) hoc (haec B) est caeli (celi B) ubertas et (oz. Y) terrae fecunditas et ubi opime (uar. /ec£. s. supra) nautis et agricolis solum usui (sui B) commodum habetur ; equidez: woces ubi ... ubi ex una parte, hoc (haec) e£ habetur ex alfera signa omissionis fuisse mibi persuasi, quae librarius archbetypi male interpretatus est. ; uerba q. s. est celi ubertus et terrae fecunditas e/ solum Zn zargine adseribía alieno loco in textum irrepserunt ; commodum pro glossa uocis usui babeo. Cfr Wiener Studien, LXIX. 348 sq.

224

ADAMNANI

solum opimat, nautis et agricolis usui. 18. Hi nauigant, illi serunt ;isti circumuechuntur nauigis, illi excolunt, sine aratro

65 serentes, uiantes sine carpento. 19. Distinctam fluentis cernas regionem et quasi quibusdam excelsa moenibus nauigiorum totis domicilia terris, quae Nili fluminis riparum marginibus ex utraque parte coherent. 20. Nauigabilis enim est usque ad urbem ut appellant Elefantorum ; ulterius nauem procedere 7o kataractae, hoc est fluminales aquarum tolli, non sinunt, non

defectu gurgitis sed totius fluminis praecipitis et quadam ruina currentium aquarum. 21. Sancti igitur Arculfi relatio de Alaxandriae situ et Nili non discrepare conprobatur ab his quae in aliorum libris 75scripta ex lectione cognouimus, de quibus quaedam breui textu excerpta in hac presenti discriptione interposita inseruimus, hoc est de illius inportuositate urbis, de portuensi difficultate, de insula et turre in ea constructa,

de Alaxan-V 28z

driae inter mare et hostia fluminis Nili terminata possitione, 8o et de ceteris ; 22, quae proculdubio causa facit ut eiusdem

ciuitatis locus, qui ita ex duabus coartatus partibus strangulatur,longo ualde et angusto tramitis spatio ab occasu in ortum protenditur. 23. Quod etiam Arculfi narratio demonstrat, qui,

ut ipse refert, hora

mense

PL

8s Octobri, per longitudinem deambulans urbis,et uix ante ues-

tertia cepit intrare

ciuitatem

898

pertinum tempus ad extremitatem longitudinis eius peruenire poterat. 24. Haec longo ambitu murorum crebris insuper turribus commonitorum per marginem fluminis et oram culpi maris ambitur conpossitorum. 25. Item de parte Aegipti 9o aduentantibus

et urbem intrantibus Alexandrinam

ab aqui-

lonali latere occurrit grandis eclesia structurae, in qua Marcus euangelista in terra humatus iacet; cuius sepulchrum ante altare in orientali eiusdem quadrangulae loco eclesiae memoria superposita marmoreis lapidibus constructa monstra95 tur.

26. Haec itaque Alexandria, quae priusquam ab Alexandro Magno inmanis aucta edificaretur No, ut supra dictum est,

63 hi oz. B 65 carpentis Z 66 excelsa] « Hoeg?"., excelsam Hoeg"ts, 68 coherent parte B 65/68 sic in Hegesippo leguntur : Distinctam cernas fluentis et quasi quibusdam excelsam moenibus nauigiorum. Totis domicilia terris uagantut, quae Nilo circumfluunt ^ 70 kataracte Y, cataractae Z, kateracte B *0 aquarum. tolli non sinunt] c, recte distinxit. Geyer, cfr Stowasser, Hisperica Fa-

mina, b. 22 71 pcipitis (4/7. 5/.) B, ptaecipitiis Heg^., praecipiti a (praecipitio FHeguute) $3 alexandtiae a v*/48 de p. difficultate] uel potuensis deficultate B *38/49 alexandtie a *9 inter] uel B 80 facit] fuit B 83 protendatur Jd 86 uenite B 88 communitorum a, cummonitorum B 89 ambitu compossitorum B, ambitur conpositorum Z, conpositorum ambitur Y 90 alexandriam B 91 propinquo az/e latere ad. B 96/108 ozz. B 97 No] Geyer, nomen Y, non ex nomen Z, cfr xxx, 3 dictum] descriptum Z

DE LOCIS SANCTIS II, xxx, 17-29

225

uocitabatur, cui, ut superius dictum est, hostium Nili fluminis

coherens quod Canopecon nominatur, Asiam cum Aegypto et 100 Libiam disterminat. 27, Ob cuius itaque Niloei fluminis inundationem Aegyptiui excelsos aggeres circa ripas eius construunt; qui si custodiae neglegentia uel nimia aquarum V 285 eruptione rupti fuerint, subiacentes campos nequaquam rigant sed obprimunt et populantur. 28. Ob quam causam IO A plurimi qui plana Aegypti incolunt, ut sanctus refert Arculfus, qui eundem fluuium in Aegypto means sepe nauigio transmeauit, in domibus transuersis trabibus suffultis aquas supra inhabitant. 29. Corcodrilli, ut Arculfus refert, in Nilo fluuio aquaticae

11o commorantur quadrupedes bestiae non grandes, ualde edaces et in tantum ualidae ut una etiam ex eis, si forte aequum aut asinum uel bouem iuxta ripam fluminis herbas carpentem inuenire potuerit, subita inruptione emergens inuadat et uel etiam animantis unum pedem mordens et sub aquas trahens 11; penitus totum deuoret animal.

98 dictum est oz. Y 99 canopecon nominatur Z, canope cognominatur Y 100libia Y X 101 aegyptii Z 102 custodie Y, custodum Z 107/ 108 supra inhabitant aquas Y — 109 DE CORCODRILIS zz/z/us zn Y ^ cotcodtili Y, corchodrylli B tefett sacetdos B aquatice B* (-e Be) — 111 etiam una B aut] uel B 113 poterit B et]oz. Y ^ uel]uelut B 114 trahens] ozz.

B 115 totum] oz. B DVSZ

pos? animal] FINIT B. EXPLICIT LIBER SECVN-

226

ADAMNANI

TERTII LIBELLI CAPITVLATIONES i. De Constantinopolitana ciuitate. ii — De conditione eiusdem ciuitatis. iii. De illa eclesia in qua crux Domini habetur. ;iüi. De Georgio confessore. v. De imagine sanctae Mariae. vi. De monte Vulgano.

INCIPIT LIBER TERTIVS.

i 07

I. DE CONSTANTINOPOLITANA CIVITATE. 1. Arculfus sepe memoratus ab Alexandria reuersus per aliquot dies in Creta hospitatus insula et ab ea nauigans Con-V 284 ;stantinopolim appetiuit, in qua per aliquot demoratus est menses. 2. Quae proculdubio Romani est metropolis imperii, undique mari circumdata excepta aquilonali parte illius, quod mare ]x milibus passum a mari magno erumpens ad murum usque ciuitatis extenditur. 3. A muro uero Constantinopoleos 1r usque ad hostia Danuuii fluminis xl milibus hoc idem protenditur mare. 4, Haec itaque imperatoria ciuitas non paruo murorum ambitu per duodecim milia passum circumcincta angulos iuxta situm maris habens per maritimam, ut Alaxandria siue Kartago, constructos oram et ad Tiri similitudinem 1; crebris insuper turribus commonitos muros, domus intra ciuitatis moenia numerosas, ex quibus plurimae mirae magni- PL tudinis lapideae instar Romae habitaculorum fabricatae con- 808 surgunt.

Liber III, I sg. III cfr Beda c. 19.

Liber III, 1 5c Y, INCIPIVNT CAPITVLA LIBRI TERTII Z (Posz capi?ulationes libri II ) INCIPIVNT CAP LIBRI TERTII B 3/4 Tituli capitum ii et dii mutatis locis leguntur in co L1oz.Y 2 fifulus deest in Y, .1. DE CONSTANTINOPOLITANA CIVITATE. IL. ET DE ILLA ECCLESIA IN QVA CRVX DOMINI HABETVR. III. SEV DE CONDITIONE EIVSDEM CIVITATIS B 3 ab] oz. B 4 hospitatus est Y ? undique] Y, unde Z, uidelicet B quod] Z, quoque Y, quam B 8 ad murum] oz. Y — 9 ciuitatem Y B 10 danuuii (-bii B2)] B Beda, danai Y Z xl] Y B.Beda, lx Z 13/14 alexandria a 14 cartago a 10 domos Z

—

DE LOCIS SANCTIS III, Cap.-ii, 8

«II. DE CONDITIONE

EIVSDEM

22/7

CIVITATIS.»

1. De cuius conditione hanc traditionem ciues a maioribus promulgatam enarrant dicentes : Imperator Constantinus infinita hominum multitudine congregata et undique infinitis ; sumptibus pene nuditate omnium ciuitatum collectis urbem sui participem nominis in parte Asiae, hoc est in Cilicia, interiecto mari quod in illis finibus inter Asiam et Europam disterminat edificare caepit. 2. Ouadam uero nocte, cum inV 285 numerabiles operariorum exercitus per inmensam castrorum 1o latitudinem in papilionibus dormirent, omnia ferramentorum genera quibus diuersorum operum artifices uti consueuerant subito quomodo sunt sublata nescitur. 3. De quorum subitanea et occulta sublatione cum primo mane ad ipsum imperatorem PL Constantinum plurimi operatores mestitia molestati queri- 999 detulissent rex consequenter inquirit ab eis dicens : I vA monium *Si alias res de castris subtractas audistis ?' *Nullas,' aiunt,

'exceptis omnibus operum ferramentis. 4, Tum deinde rex precepit inquiens ad eos : ,Ite citius et circumeuntes ultra citra per maritimas regionum oras conterminarum lustrate 2o etsiin aliquo agrorum loco forte uestra reppereritis ferramenta ibidem interim ea custodite et illa huc non reportetis sed ad me aliquos ex uobis reuerti facite, ut pro certo scire possim de ferramentorum repertione.' 5, Quibus auditis operarii obsequuntur sermonibus a rege dictis et exeuntes sicuti fuerant terminis, et 2 A iussi lustratis hinc et inde ponto uicinis agrorum ecce, in parte Europae ultra mare ferramentorum congeriem repperiunt inter duo maria in uno congregatam loco. 6. Quo reperto ad regem ex eis aliqui ueniunt remisi et inuenta nuntiant ferramenta in tali loco. 7. Quo conperto rex continuo tu;o bicines per castrorum circuitum tubis iubet canere et exercitum mouere castra dicens : 'Emigremus hinc ad edificandam ciuitatem in loco nobis diuinitus designato, simulque praeparatis cum uniuerso exercitu nauibus ad locum reppertorum V 286 transfretauit ferramentorum, quem uidelicet locum in tali 3; eorum translatione cognouit sibi a Deo praeparatum designari; 8. in quo et ipse continuo ciuitatem condidit, quae conposito nomine ex proprio eius uocabulo et appellatiua ciuitatis Greca nominatione Constantinopolis uocitatur, ut conditoris uocamen in priore talis inhereat conpositionis parIL, 4 numerus deest in B, ID im marg. $8 cepit assiam B 4 intet] oz. Z 11 papillionimonibus B nem B peepit Y ^ inquiens] dicens Y ——— 20

6 asiae parte B Y — titulus deest in co 10 latitudinem] longitudiDB, coepit a 18 12 sunt] oz. B consuerant Z 24 disctirepperiatis Y, reppetietis Z

ptis uel dictis B — sicutifuerant]secuti quae (;. ) fuerant Z —— 26 eurupe parte

quo] congtegatam] Ze Be, -um « 27 reppeterunt Z, tesperint D* repertorum Z, teportatorum Y ^ 34 ferramentorum 33 exetcito B oz. B ttansfretauit D 36 et ipse] oz. a B

228

ADAMNANI

4o te. Haec de situ et conditione illius regiae urbis discripta sufficiant.

(II. DE ILLA ECLESIA IN QVA CRVX DOMINI HABETVR. 1. Ceterum de celeberrima eiusdem ciuitatis rotunda mirae

magnitudinis lapidea eclesia silere non debemus ; quae, ut refert Arculfus, qui eam non breui frequentauit temv^ sanctus

pore ab imo fundamentorum in tribus consurgens parietibus triplex super illos altius sublimata rotundissima et nimis pulchra simplici consummatur culminata camara. 2, Haec arcibus suffulta grandibus inter singulos supra memoratos parietes ro latum habet spatium uel ad inhabitandum uel etiam ad exorandum Dominum aptum et commodum. Interioris domus aquilonali in parte pergrande et ualde pulchrum monstratur armarium, in quo capsa habetur recondita lignea, quae similiter ligneo supercluditur operculo ; 3. in quo illud salutare :5 habetur reconditum crucis lignum in quo noster Saluator pro humani salute generis suspensus passus est. Quae uidelicet predicabilis capsa, ut sanctus refert Arculfus, in tribus continuis diebus post expletum annum super altare aureum cum tali pretioso eleuatur thesauro. 4, Quod utique altarium in V 287 2o eadem habetur rotunda eclesia, duos longitudinis habens cubitos et unum

2

I

latitudinis. 5. In ternis, inquam,

tantum-

orbis illam inclinato osculatur uultu; deinde iuxta conditionum uel aetatum ordinem unus post unum accedens honorabile osculatur patibulum. 8, Proinde crastino die, hoc est

sexta feria ante Pascha, reginae, matronae et omnes populi mulieres obseruato supra memorato accedunt ordine omni cum ueneratione osculantes. 9, Tertia die, hoc est sabbato paschali, episcopus et uniuersus post eum clerus cum timore et tremore et omnigena honorificantia accedunt ordinatim uictoriale 3 ^ osculantes lignum in sua positum capsa. 10. Finitisque sanctis et laetificis talibus sacrosanctae crucis osculationibus illa uenerabilis capsa supercluditur et ad suum cum tali honorifico thesauro reportatur armarium. 3o

PL

modo anniuersariis sibi succidentibus diebus Dominica crux 81e super altare eleuata ponitur : 6. Hoc est in caena Domini, qua die imperator et exercitus militum eclesiam intrantes et ad illud accedentes altare aperta illa sacrosancta capsella salutarem osculantur crucem. 7, Primus ante omnes imperator

B

III, 1 II Y, numerus deest in Z. B, titulus in o 16 salute humani a passus] ozz. Z

13/15 recondita zsg. habetur] ozz. 18 aureum] aereum Z aureum

altate B 21 inquam denuo incipit P( f. 8) 23 supra a. obseruato] ozz. B ordine accedunt a cum omni a B

34 omnigena] omni a

otdinatim accedunt B

29 crastina Y Z 31 32/33 paschali sabbato.

DE LOCIS SANCTIS III, ii, 8-iiii, 4

220

11. Sed et hoc non neglegenter intuendum quod non duo 4o sed tria ibidem crucis habeantur breuia ligna, hoc est transuersum lignum et longum incisum et in duas aequas diuisum partes ; 12. e quibus tripertitis honorificabilibus lignis, quando illa aperitur capsa, miri odoris flagrantia ac si omnium florum inibi collectorum mirabili plena suauitate exoritur, satians et 4;letificans omnes in propatulo intra illius eclesiae parietes interiores qui eodem temporis spatio intrantes stant ; 13. nam V 288 de nodis eorundem trinalium lignorum liquor quidam odorifer quasi in similitudinem olei expresus talem facit uniuersos intrantes ex diuersis gentibus adgregatos supra memoratam soSentire suauissimi odoris flagrantiam. 14. Cuius uidelicet liquoris si etiam paruula quaedam stillula super egrotantes inponatur qualicumque languore uel morbo molestati plenam recuperant sanitatem. Sed de his ista sufficiant discripsisse. IIII. DE GEORGIO CONFESSORE. 1. Arculfus homo sanctus, qui nobis haec omnia de Dominica cruce narrauit, quam ipse propriis conspexit oculis et osculatus est, aliam nobis de alio confessore Georgius nomine ; relationem contulit, quam in Constantinopoli urbe a quibusdam expertis dedicit ciuibus, qui hoc modo narrare soliti eidem dicebant : 2, In Diospoli ciuitate cuiusdam confessoris Georgii in quadam domu statuta marmorea in columna, contra quam alligatus persecutionis tempore flagellatus est, for-V 289 10 mola depicta est; qui tamen post flagellationem e uinculis absolutus multis uixit annis. 9. Quadam uero die cum quidam duricors et incredulus homuncio in equo sedens eandem intrasset domum, eandem uidens marmoream columnam ab his

qui ibidem inerant interrogat dicens : 'Cuius est haec imago in 1; marmorea columna formata ?' 4, Quibus respondentibus et dicentibus : *'Georgii confessoris haec figura est, qui ad hanc PL uinculatus et mastigatus est columnam' — quo audito ille ?': stolidissimus homunculus ualde iratus contra insensibilem rem sancti confessoris formulam instigante diabulo lancea perIII, 43/44 cfr Greg. Magnus, Dial. IV. 47 (PL 77, 408 B).

40 ibidem inter B

46 positos az/e qui edd. P Z ^ 48 olei similitudinem B

53 recuperant] P Z, recipiant Y, recipientes recuperant D, sic fortasse /Adamnanus discripsisse] discripsi P, scripsisse Z, descripsisse D, ozz. Y IV, 1 CONFESSORE] ez. P, £itulum om. Z

4 alio] P Z, quodam Y, aliquo B geotgio P Z, geurgio B 5/6 quibus B 8 pos? domu unum folium deest in ]2 in]ozm. Y ^ 12 homontio B, homo Y — 13 eandem] eandemque a 14 intertogauit Z est] oz. B 17 uinculatus sg. columnam] columnam uinculatus est Y, columnam uinculatus et mastigatus est Z, uinculatus inastigatus columna B 18 homunculis B, homo Y

230

ADAMNANI

20 cussit. 5. Quae uidelicet eiusdem aduersarii lancea quasi per globum niuis mollem mirum in modum facile penetrans lapideam illam perforauit columnam exteriore parte eius ; 6. cuius ferrum interius inherens retentum est nec umquam quo modo retrahi potuit, astile autem eius ad sancti confessoris con-

25 lissum marmoream imagunculam exterius confractum est. 7, I]lius quoque misselli homuncionis aequus in quo sedebat eodem momento sub eo in pauimento domus cecidit mortuus ; ipse autem simul missellus in terram cadens manus in illam marmoream misit columnam eiusque digiti quasi in poline uel luto 3o intrantes in eadem inpressi inheserunt columna. 8. Quod uidens miser, qui retrahere denos duarum digitos manuum ad se non poterat in marmorea sancti confessoris inherentes formola conligatos et insertos, nomen Dei aeterni eiusdemque confessoris agiens paenitudinem inuocat et ut ab eodem ab3; solueretur uinculo inlacrimatus praecatur. 9, Quam eius lacrimosam paenitentiam misericors Deus suscipiens, qui non uult peccatoris mortem sed ut conuertatur et uiuat, non solum ab illo praesenti marmoreo uisibili absoluit uinculo sed etiam V 29o & peccatorum inuisibilibus alligamentis fide saluatum sub4o ueniens misericorditer liberauit. 10. Hinc itaque manifeste ostenditur quantae et qualis fuerit honorificantiae apud Dominum Georgius suus inter tormenta confessor, cuius toracedam in re natura inpenetrabili penetrabilem potentia fecit lanceamque aduersari aeque naturaliter inpenetrabilem mi4 ^ rabiliter efficit penetrabilem digitosque eiusdem homunculi infirmes in eadem natura inpenetrabili re potenter penetrales fecit ; 11. quos in marmore uinculatos primule et ipse durus retrahere non potuit, sed eodem momento ualde perterritus et exinde mitigatus paenitens Deo miserante retraxit. 19, Mi;»rum dictu, usque in hodiernum diem eadem bis quinorum eius uestigia digitolorum apparent usque ad radices in marmorea insertorum columna ; in quorum loco sanctus Arculfus suos denos proprios inseruit digitos similiter ad radices usque

IV, 36/33 cfr Ezech. 18, 23, sizz.

21 niuis] Z, nimis

Y B

22 exteriore z;4. eius] cx interiore eius parte B

23

quo] quoquo B 24/25 confessoris conlisum a, conlissum confessoris B 26 homuncini Z (-cii Ze), omuncionis B equus in quo Z, equus quo Y, aequo B 30 quod] Z, quam B, tunc Y 31 qui] Z, quasi B, quod Y 33 dei] domini B -que] oz. Z B 34/35 solueretur Y, abseueretur B 42/43 toracedam]

(. e. £boracidezm) scripsi, torace clam Y, toraclicam Z, toracletam B penetralem Z 46 infirmes] Z* B, -os Y Ze inpenetrabili]

penetrabiles Z 47 primule] prime B IP. 51 digitulorum Z, digitorum P

50 hodiernam Z 52 loca B

465 effecit Z penetrabili B eadem denuo incipit

DE LOCIS SANCTIS III, iiii, 4-21

231

intrantes. 19. Eiusdem quoque homulli sanguis equi, cuius 55 coxa in pauimento mortui cadentis in duas confracta est partes, nullo modo ablui aut deleri potuit sed indelebilis in paui-

mento domus usque ad nostra permanet tempora idem aequinus cruor. 14. Aliam quoque de eodem Georgio confessore certam re[*83o lationem nobis sanctus Arculfus intimauit, quam ab expertis quibusdam satis idoneis narratoribus in supra memorata V 29: Constantinopolitana urbe indubitanter dedicit, qui hoc modo de illo sancto confessore pronuntiare soliti erant dicentes : 15. Quidam homunculus saecularis Diospolim ciuitatem in 6 vA equo sedens ingressus eo in tempore quo ad expeditionem PL faciendam multa populorum milia undique conueniebant col- 9:2 lecta illam accedens intrauit in domum in qua supra memorata marmorea exstat columna in se sancti confessoris Georgii habens depictam imaginem ; 16. ad quam quasi ad praesentem 7o Georgium loqui cepit dicens : *Me tibi Georgio confessori et meum commendo aequum, et ut per orationum uirtutem tuarum ab uniuersis bellorum atque morborum aquarumque periculis liberati ambo ad hanc usque urbem post expeditionis tempus incolomes reuersi perueniamus ; 1. et si tibi 7 vA ita Deus misericors nostram reuersionem donauerit prosperam secundum obtionem nostrae paruitatis, ego hunc meum quem ualde amo ippum tibi pro munere donandum offeram in conspectu tuae adsignaturus formulae.' 18. Quis sermunculis ocius terminatis domum egressus inter exercitus multitudinem 8o cum ceteris contubernalibus commeans idem homuncio in expeditionis comitatu emigrat. 19. Qui post multa et diuersa bellica pericula, inter quae misella plurimorum milia homunculorum constituta disperierant, ipse in eodem suo sedens di- V 292 lecto aequo ab omnibus infestis cassibus iuxta supra memora8; tam talem exemptus commendationem Christicolae Georgio Deo condonante Diospolim prospere reuertitur (20.) illamque domum in qua eiusdem sancti confessoris habebatur imago secum defferens aurum in equi praetium sui gaudenter intrat sanctumque Georgium ac si praesentem alloquitur dicens : 9o 21. "Sanctae confessor, Deo aeterno gratis reffero, qui me per tuae celsitudinis firmitudinem orationis sospitem reduxit. Propterea hos tibi xx solidos auri adfero equi pretium mei, quem

54 homulli] B, homuli P Ze, humilli Y, humili Z* — 5 ad] oz. B 60 ab ex65 eo tem64 homullus P pertis] ex peritis B — 63 sancto georgio conf. B pore B 69 ad quam] atque B 40 georgi (ex -ii) B 41 ct ut per] P, ut per Y, ut Z, et per B 76 obtionem] Y P, oblationem Z B ** ippum] Geyer, *8 quis] P B, qui Y, B, equum P Z, ;. /. B, efr p. 232, 111. 122. 127 ipsum Y

quibus Z

82 bellica pericula] P Z, belli pericula B, bella periculosa Y — 8* 92 mei oz. B 90 grates P Z, gratias Y Be

habeatur P, habetur Y

232

ADAMNANI

tibi primulae commendatum mihi usque in hodiernum conseruasti diem.' 22, Haec dicens supra discriptum auri pondus 9; ante pedes sancti formulae confessoris deponit, plus equum amans quam aurum, et egressus foras ingeniculatione expleta tale iumentum supra sedens ad emigrandum instigat quidem sed nullo modo mouere potuit. 23. Quod ille homunculus uidens discendit de equo reuersusque domum intrat, alios x ad100 fert solidos inquiens : 'Sanctae confessor, mansuetus quidem mihi aequiti tutor in expeditione inter pericula fuisti, sed tamen, ut uideo, durus et auarus es in commercio equi.' 24, Haec

dicens x super xx adiciens solidos ad sanctum dicit confessorem : *Et hos tibi addo solidos, ut mihi placabilis fias et meum 105 ad ambulandum resoluas equum.' 25, Hoc dicto egressus iterum ascendens aequum

ad meandum

incitat ; qui quasi in-V 295

fixus in eodem stabat loco nec etiam unum poterat mouere pedem. 26. Ouid plura ? Post equum ascensum discensumque per .iiii. singulas uices intrans in domum x secum solidos ad110 ferens et ad inmobilem reuersus aequum iterum in domum regressus huc atque illic currebat et tamdiu illius ippus nulla instigatione remoueri poterat usquequo numerus solidorum lx PL adimpleretur simul congregatorum. 27, Tum deinde supra $5 commemoratam repetens sermonem de sancti confessoris 1:1; mansueta humanitate et tuta in expeditione custodia et de eius quasi duritia uel etiam in commercis auaritia commemorans, quae talia uerba, ut fertur, et per quaternales singulas

uices in domum reuersus repetebat, ad ultimum hoc modo sanctum alloquitur Georgium dicens : 28, 'Sanctae confessor, 12e nunc tuam pro certo cognosco uoluntatem. Hoc itaque iuxta

id quod desideras totum auri pondus, uidelicet Ix solidos, tibi

munus offero. 29. Ippum quoque meum, quem tibi prius commisseram post expeditionem condonandum, nunc tibi licet inuisibilibus alligamentis uinculatum condono sed mox, ut 12; credo, resoluendum per tuam in Deo honorificantiam.' 30. Hoc terminato sermone egressus domum eodem horae momento absolutum repperit ippum, quem secum deducens in domum V 294 sancto donatum adsignauit confessori in conspectu imaginis ipsius indeque letabundus Christum magnificans discessit. 31, 150 Hinc manifeste collegitur quod omne quodcumque Domino 130/134 Leu. 27, 10.20.28.35.

93/94 diem conseruasti B 96 ingeniculatione] ingenti locutione Y 101 aequiti tutor] aequititii (aequitanti B*) tutor B, equiti tutor P, equique tutor Y, equitator Z 109 in] oz. BZ x] /ege denos ? secum x B 111 regressus] reuetsus B ippus] Geyer, ipsius a, equus B 116 in] oz. B 11^ et] om.PZ per]postB ^ 122ippum]B,ipsuma ^ meum Xequum» PZ — 122/ 123 prius promiseram (-misseram Z*) a, commiseram prius B 124 reperiit B ippum] B, ipsum a

DE LOCIS SANCTIS III, iiii, 21-v, 9

233

consecratur, siue homo erit siue animal, iuxta. id quod in Leui-

tico scriptum est libro, nullo modo redemi possit aut motari ; nam s? quis motaueril, et quod motatwm est et bro quo motatum est sanctificabitur Domino et non vedimetur.

V. DE IMAGINE SANCTAE MARIAE. 1. Arculfus sepe memoratus et de sanctae matris Domini Mariae toracida certam nobis relationem, quam in Constantinopolitana urbe ab expertis quibusdam testibus dedicit, in; dubitanter enarrauit inquiens : 2, In eadem metropolitana ciuitate imago beatae Mariae in breui tabula figurata lignea in pariete cuiusdam domus suspensa pendebat. 3. De qua cum quidam stolidus et duricors homo percunctaretur cuius esset propriae, a quodam respondente dedicit quod esset sanctae 1o Mariae semper uirginis figura faciei. 4, Quod audiens ille Iudeus incredulus diabulo instigante eandem de pariete ualde iratus tulit imaginem et ad uicinam cucurrit domum ubi humana stercora per longarum foramina tabularum egesta supra sedentium uentribus degeri solent (5.) ibidemque ob Christi 15 ex Maria nati dehonorationem imaginem matris eius per fora- V 295

men super humanum stercus inferius iacens proiecit et ipse supersedens per idem foramen aluum purgans proprii stercus uentris super toracidam beatae Mariae paulo ante inibi depositam dimittens stolidissime agens effudit et post turpissi20 mam illam uentris purgationem ille infelicissimus discessit PL homo. 6. Quid uero postea gessit aut quo modo uixit uel qua- $'4 lem uitae terminum habuit inconpertum habetur. 7. Igitur post illius discessum maligni alius de Christianorum plebe superuenit felix homo zelotipus Dominicarum rerum sciens 2; quod. factum fuerat, imaginem sanctae Mariae requisiuit et

inter humana stercora absconditam inueniens subleuauit et diligenter abstergens et lauans aquis emundauit mundissiavs secumque in domu honorificae collocatam habuit. 8. Mirum dictu, ex eadem beatae Mariae imaginis tabula uerum ebul;o liens distillat semper oleum ; quod Arculfus, ut referre solet,

propriis conspexit oculis. 9, Hoc mirabile oleum honorem protestatur Mariae matris Domini nostri Iesu Christi, de quo pater ait : I» oleo sancto meo linui eum. Item psalmigraphus V, 33 Ps. 88, 21 Xin R G Moz?» oleo sancto meo (ozz. C Moz. Hij/) unxi (liniui C? Hil. in Ps. 131, p. 676, 15 Zingerle ; linui MozP) eum. 132 possit] a, poterit B

mutati

Y Z, mutuati B

V, 4 zitulus deest in Z 2/3 domini matiae] oz. B 8 totacicla a, tolaclita B 4/5 utbe 4:7. metropolitana] ozz. B 9 propriae] P, imago propriae B, proprie

Y, ptoptia Z 18 toracidam] P Z, torciclam Y, torclicam B 33 ait per prophetam Y linui] Y P B*, liniui Z Be 15

21 aut] uel B L G. CLXXY

234

DE LOCIS SANCTIS IIT, v, 9-vi

ad ipsum filium Dei loquitur dicens : Vncxit te Deus Deus tuus 35 oleo laetitiae brae participibus tuis. 10. Haec itaque quae superius de Constantinopoleos situ et conditione nec non et de illa rotunda eclesia in qua salutare lignum reconditum habetur et cetera ab ore sancti sacerdotis Arculfi intente dedicimus,

qui in eadem

primaria

Romani

4o imperii ciuitate a pascali sollemnitate usque ad DominicumV 296 permansit natalicium, postea exinde Romam appetens enauigauit. VI. DE MONTE VVLGANO

QVI SEMPER INTONAT.

1. Quaedam insula in mari magno habetur ad orientalem plagam xii milibus a Sicilia distans, in qua Vulganus mons quasi tonitruum totis diebus et noctibus in tantum intonat ; ut Siciliae terra longius positae terrifico tremore submoueri putetur, sed maius sexta feria et sabbato intonare uidetur. 2. Oui omni tempore noctibus flammare monstratur, diebus

uero fumare. 3. Haec mihi Arculfus scribenti de eodem dictauit monte, qui propriis illum oculorum aspexit obtutibus noctu ro ignitosum diae uero fumosum, eiusque tonitrualem sonitum propris aurium audiuit auditibus in Sicilia per aliquot hospitatus dies. 4. Obsecro itaque eos quicumque hos breues legerint libellos ut pro eodem sancto sacerdote Arculfo diuinam praecentur I clementiam qui haec de sanctis experimenta locis eorum frequentator libentissime nobis dictauit ; 5. quae et ego quamlibet inter laboriosas et prope insustentabiles tota die undique conglobatas eclesiasticae sollicitudinis occupationes constitu- V 297 tus uili quamuis sermone discribens declaraui. 20 6. Horum ergo lectorem ammoneo experimentorum ut pro me missello peccatore eorundem craxatore Christum iudicem saeculorum exorare non neglegat. i

LIBER TERTIVS HIC TERMINATVR.

34/35 Ps. 44, 8 unxit te Deus Deus tuus oleo exultationis (Aug. R. Cypr : laetitiae Liber Promis. VVLG) prae patticipibus (Aug. R. Liber Proz. : supet participes Cypr.) tuis. (consortibus tuis VVLG) — Heb. r, 9 (laetitiae DF M det).

$5 oleo sq. tuis] &rl- B 386 hoc B 40 a pascali sollemnitate] ozz. P VLi1QOVIzZmqg.INTONA'T]om.B &uerbased usq.sabbato (/. 6) e£ bic ante ut e£ suo locobabetB |ShocB —10eiusquoqueB 13/22 obsecro wg. neglegat] praezzisso ?Híulo INCIPIT PROLOGVS, supra post capitulationes trium librorum B 19 discribens declaraui] descripsi B 21 misello Y P Ze B, misselo Z* 23 subLe sic in P, FINIT Y, EXPLICIT LIBER TERTIVS Z, FINIT PROLOGVS

VII EVCHERII XQVAE DE EPISTVLA

FERTVR?

SITV HIERVSOLIMAE AD

FAVSTVM

CVRA

ET

STVDIO

I. FRAIPONT

PRESBYTERVM

MONITVM E

cod. Escotial. R. II, saec. VIII. -

Ed

cod. Parisinus 13348, saec. VIII. cod. Vaticanus 636, saec. XIII.

VW Geyer

editio P. Geyer, Izinera Hierosolymitana (C.S.E.L. xxxix), p. 126-134 (paginae huius editionis hic in margine indicantur sub siglo V).

Heg.

Hegesippus, Historiae libri V, edit. V. Ussani (C.S.E.L., LXVD, 1932.

Hier.

S. Hieronymus, Episzu/a

CX XIX, edit. I. Hilberg (C.S.E.L., LVI),

1918.

(In codicibus designandis horum duorum editionum iisdem siglis usi sumus ac Ussani et Hilberg) Beda | Beda Venerabilis, 4e Joczs sanczis, edit. I. Fraipont, infra p. 251-280. Codex E opusculum purius tradidit quam P et /, quorum textus longius distat tum a fontibus ab *«Eucherio" exscriptis et cum a Beda, cuius libellus de locis sanctis arcte cum opusculo **Eucherii" connectitur. Codices P et V/ ad eandem familiam pertinent, ut patet ex eo quod ambo omittunt *ingressis a septentrionali' (l. 26), quae uerba et in E et apud Bedam leguntur. Codices ipsi non inspeximus, sed eorum uariantes lectiones accepimus a Paulo Geyer, qui uero I7 non totum contulit sed tantum usque ad 1l. 79 (?). Atcte enim connectitur cum P qui et longe antiquior et emendatior (?). Fontes et loca similia apud Bedam quantum potuimus requisiuimus et in textu constituendo saepius secuti sumus quam fecit Geyet. De auctore nihil ferme nouimus. Cette est Hieronymo et Iosepho latino seu Hegisippo recentior. Sunt qui eum Adamnano et Beda recentiorem existiment (?). Quam sententiam non in omnibus placere infra exponetur, ubi de Bedae opusculo dicetur.

(1) Ex hoc codice totum opusculum primum edidit Philippus LassE, Noua Bibliotheca Manuseriptorum Librorum, Y, Parisiis, 1657, p. 665-667. (2) Ctr E. A. Lows, Codices Latini JAntiquiores, V, Oxoniae, 1950, n. 656. — Plura de codicibus uide in prolegomenis Pauli Geyer, p. XV-XVIII. (3) Cfr e. gr. A. HxrsEeNnBERG, Grabeskirche und. AApostelkircbe, Y, Leipzig, 1908, p- 129-137.

Fausto presbytero insulano Eucherius episcopus.

1. Hierusolimitanae urbis situm atque ipsius Iudaeae, ut mihi uel relatione cognitus erat uel lectione conpertus, breuiter amplexus sum breui et ipsum praefatione indicans, quia non diffuso nequaquam esse diffusam praefationem II opusculo decet. Vale in Christo, decus et praesidium meum. 2. Hierusalem ab Aelio Hadriano Aelia uocitatur, nam post subuersionem Titi conditoris Aelii nomen cum opere suscepit. Natura loci edita adeuntibus eam qualibet ex parte haud dubie I o ascendendum erit, diutino quippe, sed molli tractu adsurgit. 8. Situs ipse urbis paene in orbem circumactus est non paruo murorum ambitu, quo etiam montem Sion quondam uicinum iam intra se recipit, qui a meridie positus pro arce urbi supereminet. Maior ciuitatis pars infra montem iacet in plaI II nitie humilioris collis sita. 4. Mons Sion latere uno, quod aquilonem respicit, clericorum religiosorumque habitationibus sequestratur, cuius in uertice planitiem monachorum cellulae obtinuerunt ecclesiam circumdantes, quae illic fertur ab apostolis fundata pro loci resur2 o rectionis dominicae reuerentia, eo quod ibi promisso quondam per Dominum paracleto repleti sunt spiritu. 5. Celebriores tres sunt portarum exitus, unus ab occasu, alter ab oriente, tertius a septentrione. 6. Ingressis a septentrionali parte urbem, primum de sanctis pro conditione platearum deuertendum est 2 vA locis ad basilicam, quae Martyrium appellatur, a Constantino magno cultu nuper extructam. Dehinc cohaerentia ab oc-

6 cfr Horatius, Carzz. I, 1, 2.

11 cfr Pomponius Mela, de Clorograpbia ll, 27.

A -F c In ne dni nri ihu xpi. Incipit opusculum sancti Euchetii episcopi de situ hierosolimae uel iudae E, 7///us ozz. P, Epistola Eucherii episcopi ad Faustum

presbyterum I7 — 1 Faustino E V 2 - urbis hierosolime E, hierusolymitanae utbis 1^ 8 uel] oz. P V agnitus P I 4 breui et] breui id P, breuique I^ 5 defusione quamquam P 6 decus z;4. meum] ozz. E 7 uoci..ur E 8 aeliae P 9 adeuntibi P, aiunt 1^ eam] eum E, oz. V aut dubiae P 10 molliter tracto P 11 in] hinc raez. E utbem P est] ozz. P V Beda 13 quia E oppositus E urbis E P 14 infra] suptu E 14/15 planitiae E, planiciem P V —— 16 quo E — aquilone excipit Ip 17 frequentatur P 17/18 uerticem P 19 quia I7 fertur] ut praez. PIT ab] oz. E fundata] zs ras. E 19/20 surrexit tef&tatus E 20 quod] ob praez. V ibi]ow;. P V ^ promissum PV - quondam promisso E 21 deum E 23 septentrione ingtessis a] oz. P V^ 24 utbis 2* nuper] oz. P V. 25/26 diuertendum E V Beda 25 de] e E, jg pe

V 125

V 126

238

30

5-

40

4^

$9

55

PS. EVCHERII

DE SITV HIER. 6-11

casu loca uisuntur Golgotha atque Anastasis ; sed Anastasis in loco est resurrectionis, Golgotha uero medius inter Anastasim ac Martyrium locus est dominicae passionis, in quo etiam rupis apparet illa, quae quondam ipsam adfixo Domino crucem pertulit. Atque haec tamen extra montem Sion posita cernuntur, quo se ad aquilonem deficiens loci tumor porrexit. 7. Templum uero in inferiore parte urbis in uicinia muri ab oriente locatum magnificeque extructum quondam miraculum fuit, ex quo parietis unius in ruinis quaedam pinna superest reliquis a fundamentis usque distructis. Paucae illic cisternae in usum aquarum ostenduntur in ea parte ciuitatis, quae ad septentrionem tenditur. 8. Vicina templo Bethsaida piscina gemino apparet insignis lacu, quorum alter hibernis plerumque impletur imbribus, alter rubris est discolor aquis. 9. Ab ea fronte montis Sion, quae praerupta rupe orientalem plagam spectat, intra muros atque ad radices collis fons Siloa prorumpit, qui alternante aquarum accessu in meridiem fluit. luxta murum Hierusalem uel templi ab oriente Geennon occurrit, quae uallis Iosaphat uocatur, a septentrione in austrum porrecta, per quam Cedron torrens, si quando pluuiarum aquas recipit, decurrit. 19. Circumiecta Hierusolimitanae urbis aspera ac montuosa cernuntur, quae etiam montem Oliueti mille a se discretum passibus in orientem prospectat. Duae in eo ecclesiae celeberrimae habentur,una in eo fundata loco,in quo Dominus ad discipulos habuisse sermonem, altera in loco, de quo in caelum ascendisse traditur. 11. Sex milibus Bethlehem ab Hierusolima in meridiano latere secedit, quae humili muro et absque turribus angustissimo

50 cfr Tacitus, 7Anna/. I, 21, 1 (citcumiecta ; Caesat, de Be//o eiu., IIT, 42, 5 (aspera et montuosa2).

28 loca] oz. V

atque] et E

29 resurtectionis] dmce prae». E 29/30 adfixa E domino] 32 positae P I7 33 difficiens P porregit P, porrigit I 35 instructum E $6 ruinas P 34 a fundamenta P, ad fundamenta 1 87 destructis I7 38 usus E 39 ostenditur E V/ — 39/40 in uicinia templi ostenditur V/, addis signis franspositionis 40 templi P piscina] oz. V appatit ut signis P 42 rubri et aquis decolor E 43 rupta E P 44 exspectat P V . infra V ^ ad radices] in radicibus P Beda, radicibus V — 46 silua P alternantia E 44 quae] oz;. uallis] nullis P uocatur] oz. P V^ septentrionali E 48 porrectum E cedton] ozz. V 49 recepit P 50 urbi E ac]et P I7 53 eodem IDSDa quod P 53/54 discipulos] suos aZ. P V $4 habuisse] dicitur a44. PV alio E, alia Geyer loco] illo E, illo loco Geyer in caelum] in celo B, caelum P V 56 -— ab hierusolima bethlehem E Geyer

anastasis E 31 illa] oz. P V ipsa E, apsam V domini E, domino cotpore P V/, domini corpore Beda

V 127

PS. EVCHERII

6»

6;

7e

7;

3o

8;

DE SITV HIER.

ir-16

239

spatio circumdatur, ubi praesepe Domini exornatum insuper argento atque auro fulgenti cella ambitur. 12, Hiericho uero ab Hierusolima in orientem aestiuum decem et octo milibus excurrit. Iordanis quoque ab eadem caeli parte Iudaeae terrae praetenditur, quarto et uicesimo lapide ab Aelia separatus, qui primum mare Tiberiadis intersecans atque ex hoc mergens largis deinde ac placide fluentibus aquis in mare mortuum conditur, quod mare Hierusolimam uiginti circiter milibus respicit. 13. Chebron ciuitas quondam gigantum lapide ferme uicesimo et secundo ab Hierusalem infra meridianam plagam distat. Mare magnum nusquam uicinius quam circa Ioppen oppidum possidet, quod quadraginta ab ea in occasum aestiuum milibus abest. 14. Longitudo uerum terrae Iudaeae a Dan usque Bersabee praetenditur ab aquilonali plaga in meridiem producta. Dan quippe uicus exiguus est in exterioribus Iudaeae, quae septentrionalem partem contuentur, in quarto a Paneade miliario Tyrum pergentibus, de quo Iordanis erumpens a loco nomen sortitus est. Ior uero Hebraei fluuium appellant. Ceterum Bersabee, ut supra diximus, ad austrum uergens uicus est maximus uicesimo a Chebron miliario. 15. Igitur longitudo siue etiam latitudo Iudaeae quanta sit, sanctus quoque Hieronymus determinauit in quadam epistola ad Dardanum, de qua nos huic operi, quae necessaria uidebantur, excerpsimus, in qua aduersum Iudaeos de terra repromissionis disserens etiam haec addidit : 16. Respondeant mihi, qui hanc terram, quae munc mobis Christi passione et resurrectione terra repromissionis effecta. est, ossessam $ulant a populo Iudaeorum, postquam est reuersus

ex Aegypto, quantum possederit ; utique a Dan usque ad. Ber-

74 cft Pomponius Mela, o.c., II, 48. LVI, p. 169, 20/170, 10).

85/100 Hieron., epis£. CXXIX, 4 (C.S.E.L.,

60/61 XCII 60 oriente aestiuo 17 exotnatu P, exotnato I7 BS presepi P insecans P V 63 separatut E V —— primo E PV 62 III. et XV. p PV — 69 67/08 XX et II 64 placidis P V/ — 67 ferme] uero E, firme P circa] iuxta P uicinus E nusquam] oz. E magnum] tubrum V iudaceae] iudae E, israhel P, oz. V 72 uerum] oz. P V 70 possedit P 7 aquilonis E, aquilonale P 43 protenditur P V usque] ad adZ. s. /. E in]ad P V/ — 74 quippe] quoque V/ — *5 partem] plagam V — III P 476 erumpens] eram P, panide i4 ras. V^ contuetur l/ | a] oz.P milibus I^ 49 XX PV | àcebron E nomine E om.V . a]om.V 82 de qua] ex quo P $1 epistolam E 80 longitudo siue etiam] oz. E 86 quae] qui 84 — addedit haec P $83 iudeae tetram E opere P 89 88 ad] ozz. Hier. Beda - reuersus est V/ Geyer 87 est oz. P Pp — in longum spatio spatium P CXL P quae] qui E Hier. (codd. I B) Hier. 90 enim] oz. P

V 128

V 129

240 9o

PS. EVCHERII

DE SITV HIER.

16-21

sabee, quae wix centum sexaginta milium spatio in longum tenditur. 19. Neque enim Dawid et Salomonem potentissimos reges exceptis his, quos post uictoriam in amicitiam receperunt, jlus tenuisse scripiura testatur. Et hoc dico, ut taceam quinque Palaestinae ciuitates Gazam, Ascalon, Geth, Accaron, Azotum,

95

Idumaeos quoque a meridiana plaga vix XXV ab Hierusolima malibus sepavatos, Arabes et Agarenos, quos nunc Sarracenos uocant, in uicinia urbis Hierusalem.

IOO

IOS

IIO

IIS

18. Pudet dicere latitudi-

nem terrae repromissionis, ne ethnicis occasionem blasphemandi dedisse wideamur. A Ioppe usquead uculum nostrum Bethlehem XLVI milia sunt ; cut succedit uastissima. solitudo lena ferocium barbarorum. 19. Item paulo post: Quod s? obieceris terram repromissionis dici, quae n, Nwmerorum uolumine continetur, a meridie maris salinarum per Sina et Cadesbarne wsque ad torrentem. Acgypti, qui 4uxta Rinocoruram mari magno tnfluit, e ad. occideniem, ipsum mare, quod Palaestinae, Phoenici, Syriae Coelen Ciliciaeque praetenditur, ab aquilone Taurum montem et Zephyrium usque Emath, quae appellatur Epiphania Syriae, ad orientem uero er Antiochiam et lacum Ceneret, quae munc T3berias appellatur, et. Iordanem, qui mari influit salinarum, quod unc mortuum, dicitur, trans Iordanem. autem. duarum semis iribuwm bossessionem, Ruben en Gad ei dimidiae tribus

V 130

Manasse : et ego fatebor haec tibi repromissa, non tradita. 20. Item postea addidit : E? mili in euangelio bvomittuntur regna caelorum, quae instrumentum uetus omnino non nominat; sed si non fecero, quae praecepta sunt, nequaquam erit culpa in jromittente, sed 4n me, qui jromüssum accipere non merui. Lege librum Iosue et Iudicum, et quantis possessionum angustiis sis coaríatus intelleges. Haec Hieronymus, uir in omni scripturarum scientia omnium eruditissimus.

21. Sed etiam ea Iosephus nobilis historicus Iudaeorum

120

situm totius eius regionis refert, qui utriusque Galilaeae ac 101/112 Hieron., epzsz. CXXIX, 5 (p. 171, 4/14). 118 Hieron., episz. CX XIX, 5 (p. 172, 3/8).

102 cfr Num. 34, 4.

113/

91 amicitia E 92 dicto P 93 palestinas P ascalonem P 94 idumea E, idomeus P 95 separata est E, seperatur P 96 uicina P 97 ethnicis] et inimicis P 99 XL et C P milibus E plenas P 101 quod sibi quis (om. E) obiecerit E P 102 in] oz. E mare P 103 synam P, Sin coz. Relandius, Senna Vallarsi in edit. epist. Hieron. (cf. INum. 34, 3-4) usque] orm. P torrentem] ozz. P 104 qui] oz. P ad] postea add. E 106 pertenditur

P

aquilonem P

tauro P

109 in mare fluit P

110 quod nunc zsq.

duarum] ozz. P 111 semis] et praezz. possessione HS dimedio P tribu 'ES 112 et haec fatebor ego fatebor ego repromissa tibi P 113 addit E, addedit P 114 regni P 115 non] oz. E petficero E 116 promissa E 117 librum] ozz. E et iudicum] ozz. P possessionibus E, possessiones P 118 intellege E, intellegis P 119 scientiam E P 120 ea] ozz. P, et Geyer 121 eius] oz;. P qui] Geyer, quia E, quae P utrique P 121/122 galilae aesamatiae E acsamafiae 4:4. 122/123 galilaeae] oz. P

V 131

PS. EVCHERII

DE SITV HIER.

21-24

241

Samariae terminos relatione distinguit aut uarias, quae GaZ;-

laeae, Syriae et Phoenicae adhaerent disterminantque eam, gentes : a solis occasu Ptolomais territorii sui findbus et mons Car125 melus, qui erat ante Galilaeis, nunc uero T'yriorum finibus adsociatus, cut conectitur Gabaa ciwitas, quae quondam Iudaeis causa

grawis exilii fwit ; ab oriente Hippene et Gadara suis finibus restant. 22. Eadem autem et Gaulamitidi vegiont et vegno Agrip$ae confinia praescripta ueteri aeuo fuere. A meridiano latere 130 Scythopolis et. Samaria suis utraque excipiunt regionibus nec ultra fluenta Iordanis patiuntur extendi. Sebtentrionalia etus a dextro latere T'yrus claudit. omnisque regio. T'yriorum, cutus obiectu Galilaeae spatia definiuntur. Ipsae autem nter se hoc distinguuntur modo, ut quae inferior Galilaea dicitur, ab urbe

13; Tiberiade usque ad urbem, cui nomen Zabulon, supra maritima Ptolomaidis extenta longitudine diffundatur. 23. Latitudo autem eius a uico Xaloth, qui est dn campo maximo, usque ad. Bersabe haud dubie deducitur. Vnde etiam swperiori Galilaeae aperitur exordium, quoad wici Bacatae fines attin14o gat ; ipso autem wico eliam T'yriae terrae fines determimantur.

Longitudinis quoque eius initium wicus est t T halla, finas Roth. Thalla Iordant findtimus. Hinc intellegi datur, quantum se porrigant spatia Galilaeae swperioris, cuius initium, Iordanis est, uel eius confinia. Hac igtur suae magnitudinis aestimatione 14; utraque Galilaea. distinguitur. 24. Terra auiem jingwuis, herbosa, diuerso culturae genere nitens, distincia arboribus, ut quemuis adliciat ad sut gratiam

et fugitantem. laborum ad studia culturae imuitet. atque. excitet.

122/152 Hegesippus, His/oriae libri V, 6 (C.S.E.L., LXVI, p. 194, 17/196, 4).

i22distinguet E — 123 adderent E, adheret P — disterminantque] Heg. (disterminantique codd. a. V) Gewver, disterminansque E,determinauitqueP . gentes] oz.P Heg. 124asolis]oz.E ^ optolomais E,tholomaidis P —territoris E — 125 qui etat u:g.tyriorum finibus] ozz. P — 125/126 adsociatas P — 126conertitur E — 127 exitus E — oriente] autem add. E u£ uidetur — 128testant]resecant Heg. — eandem] P et]Heg.Gevwr,ca E,a4P X regionem P — 129ueterie uo fure E, ueteribus fuereP —130excipiuntur P —131septentrionali E 132 dextero P — 133 diuiniuntur E ipsa E, ipse P 134 utq; E, utique P — 135 ad] oz. E — nomen] est add. E 136 diffunditur E 138 educitur P 139 peritur exordio E quoad uici bachathe] Heg. Geyer, quod ab bacate E, quod a uico bachatae P fines] ozz. P 139/140 attingit E 140 terrae fines] Heg. Geyer, de terre fines E, finis terrace P determinantur Heg. Geyer, determinatur EP 141 fines E P, finis est 141/142 roth. thalla] Heg., totalla E, thoalla P Geyer 142 hinc] oz. P 143 ispatia E 147 distincta atboribus] ozz. E quamuis P 148 et fugitantem] Heg. Geyer, exfugit autem E, effugit autem P laboris Heg. (praeter B : laborem)

V122

242

PS. EVCHERII

DE SITV HIER.

24-29

Denique nulla hic uel exigua terrae portio uacat, frequentatur 150 plerisque inhabitantibus.

Crebrae urbes, wici frequentes, maulti-

iudo hominum innumerabilis, ut exiguus. wicus dn suo tractu habeat XV milia inhabitantiwm., 25. Item paulo post : Samaritana quoque regio, inquit, ?n£er Iudaeam atque Galilaeam media iacet, incipiens a uico, cui noA

o

men est Helias, deficiens 4n terra Acrabatthenorum, natura consi-

mili nec ullo differens a Iudaea. Vtraque enim montuosa. atque campestris est bro locorum diwersitate, neque tota campis diffunditur neque in locis omnibus montium rupibus scinditur, sed utriusque qualitatis habet gratiam. 26. Ad exercitium culturae solubilis terra et mollior eoque [rumentis utilis et prope circa fertilitatem soli nulli secunda, maturitate certe fruckuum prior omnainibus ; nam cum adhuc alibi serantur frumenta, istic metuntur.

Species quoque atque ibsa frumenti natura haud usquam praestantior habetur. 24. Aqua dulcis, decora ad speciem, suauis 16 IS] quoque ad fotum, ut secundum elementorum gratiam aestimauerint Iudaei eam $romissam patribus terram fluentem mel et lac, cum spoponderit illàs resurrectionis fraerogatiuam, et utrumque quidem diuina jielas contulerat, si seruassent fidem; sed infir7 o

delibus animis utrumque ereptum, hic $ugo captiwitatis, llic winculo beccati. 38. Nemorosa regio et ideo diues pecoris, abundans lactis, denique nusquam sic lacte distenta Decus ubera gerit. Poma siluestria uel insitiua super omnium regionum copias. Referta autem utraque uel Samaria uel Iudaea hominum multitudine, ui mihi wideantur

i

hinc illud interpretati Iudaei,

quod

scriplum est : Quia nulla erit in his sterilis et anfecunda, cum hoc lex de meritorum fecunditate braescripserit et wirtutum ferülatate. 29. Principum Samariae de Arabiae finibus a wico, cui

153/191 Hegesippus, Hisz. Jibri V, 6 (p. 197, 3/198, 19). 175 Exod. 23, 26.

166 cfr Exod. 15, 5.

149 vuagat P frequenter P 150 plerisque] plutimis E tractu] Heg. (praeter H) Geyer, omg. E P 1854 atque P Heg. (codd. H B Z a V), ad E, ac Geyer Heg. (cett. codd.) 185 diffiniens P 156 ulla P 1588 neque 454. scinditur] om. E 160 terrae P et] oz. P Heg. (a V^) eoque] eo quod P 161 solis E 162 metetur E 164 abeatur E suauis quoque] E P, suauisque Heg. 166 — lac et mel P Heg. (H B A) 169 prerogatiba E et] oz. P utrumque] harumque E 168 contulerat] Heg., contulerit E P 169 ereptum] Heg., ereptam E, tepertum P hinc E 170 peccati] perdiderunt add. P et ideo 4:4. 171 lactis] ozz. P 171 usquam P sic] illic P lac ct E getet E 172 — cupias regionum P 172/153 reuerta est E 173/

174 multitudinem P 174 uideatur E hinc illud] Heg. Geyer, hic illud E, illud hic P interpraetare P his] E Heg. Geyer, eis P 176 hec E lex] oz. P

V 135

PS. EVCHERII 180

18

^

190

DE SITV HIER.

29-31

243

nomen lordanis, finis ab aquilone porrigitur wico Borceo, lati- V 1354 tudo autem Iudaeae a fluuio Iordane usque Ioppen. Incipit enim a fontibus Iordanis e a monte Libano et usque ad Tiberiadis lacum dilatatur. A uico quoque Aría initium longitudinis eius, quae usque wicum. exlenditur Iuliadem, im quo Iudaeorum pariter ac T'yriorum communis habitatio. 30. In medio autem Iudaeae ciuitas Hierusolima quasi umbilicus regionis totius, ut brudentibus blacuit, nuncupatur, abundans regio mediterraneis copiis mec fraudata maritimis, quia $raetendit usque Ptolomaidem et totum illud mare praetexit lsttoribus suis. Multae urbes, sed inter omnes Hierusolima eminet,

iia ui quas? caput in suo sed regat atque eis tuitioni 31. Hactenus Iosephus, dum putaui, ut ueritatem daeus relator de Iudaeae

corpore non obumbret sua membra, sit et bulchritudini. quem idcirco relationi huic inserenstudiose inquirentibus maiorem Iusitu fidem faceret.

179 iordannis P, iordani Heg. (iordanni codd. C V) ^ ab usq. 179/180 latitudo] oz. P ad aquilonem Heg. porrigitur] oz. Heg. botceo FHeg., botec hoch( ?) E, bortheo Heg. (codd. C V) Geyer 180 fluuiolo iordanis E usque] ad add. P enim] autem P iSifrontibusP pr.et]om.P alf. et] ozz. P ad] oz. P 182 quoquo P arsa E 183 — usque iuliadem extenditur (uicum oz.) E usque] ad a4. Heg. 184 — ac patiter E 185 iudaeae] oz.P 185/186 umbiculus P 187 frui diutumatitimis E 188 praetendit] Heg. Geyer, pretenditur E, protendit P usque] ad a44. Heg. totum] tum E 189 suis] illius E 190 umbret P 191 atque] ita ita 447. P 191 cis] Heg. Geyer, ei E P explicit situs hierosolime uel iudae E, explicit de situ terrae repromissionis epistola P, explicit epistola de situ terrae repromissionis euchetii episcopi ad faustinum pr? mensulanü I

:

Mrib

ui wiki

'A x

"ilis SpÉ

infi NM hendre cite TN

ag

ui sis Jercg unte Auro

mdi

Sano eer ene MsSO

"s ELI loo

»

"wat jay

ss

ay

iM

te yonnie "anite

fesdphr, p Cafe

Np 09d

ec AS

ii rens

—

M

-D D

SN X

Ó

VIII BEDAE

VENERABILIS

DE LOCIS SANCTIS

CVRA ET STVDIO I. FRAIPONT

]

"m

! DA

|

b.2 A» ed aq. ?S "

|

PRAEFATIO Beda Venerabilis opusculum ''de locis sanctis" composuit anno circiter 702-703 (!) Loca sancta numquam uidens ea descripsit "sequens ueterum monumenta simulque nouorum carta magistrorum" (?). Plerumque fontes in margine adnotauit, sicut et in aliis suis operibus (*). Inter eos facile primum ,

locum obtinet Adamnanus,

cuius libelli sub nomine

Arculfi

in margine adferuntur. Item ex Hieronymo et Hegesippo haud pauca excerpsit, sed praeter in cap. V, 1 eorum notae desiderantur

in marginibus,

amanuensium

fortasse

incuria.

Nostro sensu etiam ex Pseudo-Eucherio nonnullas paginas exscripsit. Haec enim excerpta nota 'EVCHERIVS' in margine adposita distinxit, nec alium fontem hisce in locis

excogitare possumus. Si econtrario cum Furrer (5, Heisenberg (5) aliisque Eucherium Adamnano, immo Beda recentiorem aestimare mauis, quonam ex fonte ipse Beda hauserit explicari nequit, nec quanam ratione Eucherius Bedam ut suum auctorem ne uerbo quidem indicauerit sicut et indicauit Hieronymum et Hegesippum. Argumenta quae ab Heisenberg adferuntur, si fortasse suadent ad Eucherium post Adamnanum collcandum, minime cogunt ad eum etiam Beda recentiorem putandum. Codices XLVII enumerauit Laistner (9), eosque in duos ordines distinxit Geyer ("), qui eorum quattuor selegit ad textum constituendum, Ambrosianum nempe et Parisinum et Vindobonensem,

qui prioris ordinis sunt, et Monacensem,

alterius familiae (8). Codicibus prioris stirpis iungimus codices Namurcensem (?) et Brugensem ; Monacensis testimonium firmauimus testimonio codicis Laudunensis eiusdem familiae ac aetatis. In apparatu inferiore addimus excerpta quae saec. XII collegit Petrus Diaconus monachus Casinensis in libro suo (1) Cfr M. L. W. LarsrweR, 7A Hand-List of Bede M.$5, Ithaca, 1943, p. 85. (2) Praef., 1. 7/8. (3) Vide ex. g. Praef. ad Expositionem in Marci Euangelium, PL XCII, 134 À : »Lectorem supplex obsecto, ut si haec nostra opuscula transcriptione digna duxetit, annotationem nominum eorum quae supra apposita sunt, diligens scriptura conseruet, quomodo in expositione Euangelii beati Lucae". Cfr M. L. W. LarsrNER, Jource-Mar&s in Bede M.$$, in. Journal of Theological Studies, XXXIV, 1953,

P- 350-554.

e In Teologiscbe Liferaturzeitung, 1896, p. 472 sqq. (5) -Apostel&irche und Grabeskirche, Y, Leipzig, 1908, p. 129 sqq. (6) Op. cit., p. 82-86. Excerpta de locis sanctis in His/oria ecclesiastica (V, 16-17), tecensentut ibidem, p. 109. (7) P. XXXVII-XLVII. (8) Horum codicum uarias lectiones ex editione Geyeriana deprompsimus. (9) Saec. XI, non IX, ut putat Geyer. Codicem ad nostrum usum officiosissime contulit R. D. G. Koerpetich, canonicus Namurcensis et professor Maioris Seminatii illius ciuitatis.

248

de locis sanctis (!). Opusculum contulimus in unico codice (Casinensi 36r saec. XII), cuius imaginem photographicam urbanissiime nobis communicauit R.P. Dominus R. Weber, O.S.B. Codicem familiae PVA Petrum adhibuisse satis apparet ex lectionibus uariantibus quas in apparatu selegimus. (10) Quae ex Egetiae itiherario deprompsit supra inuenies, p. 37 sqq. Ad excetpta quae in praesenti editione iuxta dispositionem uel Egetiae uel Bedae libellorum sunt distributa, recto ordine reponenda, singulas pattes litteris A-Z in matgine adpositis distinximus. Quorum seriem sequenti conspectu facile reperies :

A

pag. 93-94

I

96

R

98

C

9495

L

96

T

98

K

277278

B

252-257

D | 257-258 E 95-96

F

259-260

G

96

H

260-264

K

264-265

S

275-276

M 266-267 INISSC97

O

267-274

V. 276-7] V | 98-100

IB

97-98

Y . roo-103

(0227s

Z

41

BEDAE

DE

VENERABILIS

LOCIS

SANCTIS

I. G. CLXXV

MONITVM cod. cod. cod. cod. cod. cod. cod.

Monacensis 63589, saec. IX. Laudunensis 216, saec. IX. Parisinus 2321, saec. X. Vindobonensis 580, saec. XI. Namurcensis, Seminaire 37, saec. XI. Ambrosianus M. 79 sup., saec. XII. Brugensis 77, saec. XIII.

editio P. Geyer, IZinera Hierosolymitana (C.S.E.L. xxxix), p- 301-324 (paginae huius editionis hic in margine indicantut sub siglo V). litteris inclinatis

distinguuntur uerba uel sententia quas Beda a suis auctoribus mutuatus est.

Ad Petrum

Diaconum :

cod. Casinensis 361, saec. XII. Garmurrini

editio J. Fr. Gamurtini, 9. Hilarii Tractatus de Mysteriis et Hymni et. 3. Siluiae AAquitanae peregrinatio ad lora sancta, Romae, 1887, p. 113-143.

uerba uel sententiae Bedae quae a Petro Diacono omittuntur.

litteris inclinatis

distinguuntur uetba uel sententiae Bedae a Petro Diacono immutatae.

Heg.

Hegesippus, Hiszoriae libri V, edit. V. Ussani (C.S.E.L.,

Euch.

Eucherius, 4e sizu Hrerusolimae, edit. I. Fraipont, supra p. 257-245. Adamnanus, de Joris sanctis, edit. L. Bieler, supra p. 183-234.

Adan.

LXVI,

1932.

INCIPIT LIBELLVS BEDAE VENERABILIS DE LOCIS SANCTIS, QVEM DE OPVSCVLIS MAIORVM ABBREVIANDO COMPOSVIT. VERSVS

IO

EIVSDEM

Descripsi breuiter finesque situsque locorum ; Pagina sacra magis quae memoranda refert, Beda sequens ueterum monumenta, simulque nouorum Carta magistrorum quae sonat inspiciens. Da Iesu, ut patriam semper tendamus ad illam, Quam beat aeternum uisio summa tui. EXPLICIVNT

VERSVS.

INCIPIVNT

CAPITVLA

I. De situ Hierusalem. II. De locis in ea sanctis. 15

III. De Acheldemach et loco, quo suspensus est Iudas. IIII. De sudario capitis Domini et alio maiore linteo a sancta Maria confecto.

V. De locis circa Hierusalem et ecclesia in ualle Iosaphat. VI. De monte Oliueti et locis sanctis in eo. VII. De situ Bethlehem et locis ibidem sanctis.

VIII. De situ Chebron et monumentis patrum. VIIII. De Hiericho et locis eiusdem. X. De Iordane et mare Galileae. XI. De natura maris mortui.

XII. De loco, in quo Dominus baptizatus est. 25

XIII. De locustis et melle siluestri et fonte Iohannis. XIIII. De fonte Iacob iuxta Sichem.

XV. De Tiberiade et Capharnaum

et Nazareth

et locis

ibidem sanctis.

Titulus 1 usq. 8 om. P V .A incipit] in hoc codice continetur IN bedae uenerabilis] L, baede prespiteri M, bedan presbiteri IN, uenerabilis bede presbyteri B 8 abbreuiando] ad breuiando IN, ozz. B 4 uetsus eiusdem] L B, oz. M P V N, numero sex adZ. B 4 z5q. 10 oz. À 5 descripsi 24. locorum] a4. in marg. P fines L 4 et 9 bis leguntur in P ? ueterem P monumenta] i add. a. zz. s. J. L, monimenta P IN 8 sonet L (a add. a. zi. s. L.) VIN B 11 expliciunt uersus] L, ozz. ce/7. incipiunt capitula] P V/ IN, ozz. B, de locis sanctis add. JA 12 desitus P 14 quo] in praez. M 15/16 a 4:4. confecto] sanctae matiae quem ipsamet fecit L (cfr 7. 17) 1? ualle] confecta agg. I. — 19/20 de situ b&leaem et monumentis patrum M, eap. v1x e£ VI1I £n unum contrabens e. loco XXX dantur xvin numerans capitula 22 mate] i add. a. zz. s. . LL mati galilee hec est tyberiadis B

24 in quo] NN B (efr cap. XII, 1 e 2), in ozi. LL. P V JA Geyer,

inquod M . 25 mel.4M fonte]depraezm.P V' ^ iohannis]babtiste 42. I. 26 sichem] et locis ibidem sanctis aZ. a. zz. s. 7. IL 27 locis] de praez. M P Geyer 28 ibidem] oz. L 74

sanctis] ozz. L. V^

252 3 Oo

XVI. XVII. XVIII. XVIIII.

BEDA,

I, 1-2

De monte Thabor. De situ Damasci. De situ Alexandriae et Nilo. De Constantinopoli et basilica in ea, quae crucem Domini continet.

EXPLICIVNT

CAPITVEA INCIPIT" SANCTIS I. DE

SITV

ETBEER"

DBR^POCLS

HIERVSALEM

EvcHE-

RIVS

1. S«tus urbis Hierusalem $aene in orbem circumactus non paruo murorum ambitu adsurgit, quo etiam montem Sion quonwicinum intra se recipit, qui a meridie positus bro arce v^ dam urbi supereminet. Et mator pars ciuitatis infra montem iacet in planitie humalioris collis sita. Post passionem quippe Domini a T'3to imperatore destructa, sed ab Aelio Hadriano Caesare, a Io

quo etiam nunc Zea wocatur, instaurata multoque amplior effecta est. Vnde est, quod, cum Dominus extra portas urbis

passus sepultusque sit, modo loca passionis et resurrectionis illius intra eiusdem moenia cernuntur. 2. Cuius in magno mu- V 303 rorum ambitu LX XXIIII turres, boriae uero sex uisuntur : I, 1/6 cfr Eucherius, de sizu Hierusolimae, 11/15 — supta p. 237-245. ? cft Euch. 7/8. 11/16 cfr Adamnanus, de /ocis sanctis, I, 1, 5/12 — supta p. 183-234.

29 thabor] in quo dns transfiguratus est a44. IL 32 constantinopolim L^ in ea] oz. B 84 expliciunt capitula] oz. IN B incipit ... sanctis] P V, incipit ipse libellus de locis scs feliciter M, item ipse liber 74, ozz. L. IN B I, 1 de situ ihetusalem capitulum primum B 2 euherio zz zarg. M (ad /. 8) JA, 07. Celt. 3 morum ;Á in montem L, in montem M 4 recepit M arce] parte P 5 urbis MN A, urbis V/ — supereminet] oz. V latet in (2) IN euchet n zzarg. M (efr J. 2) 6 collis] oz. M quippe] itaque P I^ — domini quippe B * caesare] s. 7. L, oz. .M 8 — helia nunc B 11 cernuntuf] a 4.77. 5. ]. L, cernantur INN JA B 12 uisuntur] sunt JN, insunt 4 (portas ... habet Pezr. Diac.)

I, 1. PETR. Drac. Situs urbis Ierusalem pene in orbem cir-

cumactus non paruo murorum ambitu adsurgit, quo etiam montem Sion ||uicinum intra se recipit, qui a meridie positus pro arce urbi supereminet. Maior pars ciuitatis infra montem

I

iacet in planitie humilioris collis sita, ||2. cuius in magno murorum ambitu LXXXIIII turres, portas || sex Aabet : prima

porta Dauid ad occidentem montis Sion, secunda porta uillae

fullonis, tertia porta sancti Stephani, quarta porta Beniamin,

BEDA,

I

I

20

2 A

I, 2-3

253

Prima oria Dauid ad occidentem montis Sion, secunda porta willae Fullonis, tertia sorta sancti Stebhani, quarta porta Beniamin, quinta oriula, id est baruula oria ab hac ber gradus ad uallem Iosaphat descenditur, sexta orta Thecuitis. Celebrioves tamen ex his sunt tres exitus bortarum, unus quidem ab occasu, alius a. septemitrione, tertius ab oriente. A meridie autem aquilonale montis Sion supercilium supereminet ciuitati et ea pars murorum cum interpositis turribus nullas habere portas comprobatur, id est a supra scribta Dauid oria, usque ad eam eiusdem montis Sion frontem, quae praerupta rupe orientalem vespicit plagam. 9. Situs quippe ipsius urbis a supercilio aquilonal montis Sion incipiens ita est molli cliuo dispositus usque ad humiliora aquilonalium orientaliumque loca murorum, ut pluuia ibi decidens nequaquam stet, sed instar fluuiorum per orienta-

les defluens forías cunctis secum platearum sordibus raptis in ualle Iosaphat torrentem Cedron augeat.

16/18 cfr Euch. 22/25.

18/23 cfr Adamn.

I, r, 18/24.

23/28 cfr Adamn.

I, z, 42/51.

13 a/;. porta] dd az. P 14 uillae] ualle B 15 portula] potta M ^ id] hoc y» 17 exitus] Beda Emeh., inttoitus zAdazzn. 18/19 et aquilone L (et ». 7.), aquilonali 74 (aquilone Pezr. Diac.) 19 ca pats] capats P 21 scripta] M LL IN A B Adamn. (Z), dicta P V (Petr. Diac.) Adam. (B), descripta :Adazn. (P Y

Geyer)

23 quippe] quoque IN — aquilonalis M, aquilonali I/ (Zn ras.) — 94

cliuo] diuo P (Pezr. Diac.), dicliuo /Adazzn. (P Z Geyer) 25 loca] oz. P V (Perr. Diac.) 26 ibi] L IN (Petr. Díac.), ibidem M V .A B Geyer pluuiorum ;4

Io

quinta portula ab hac per gradus ad uallem Iosaphat descenditur, sexta porta Tecutis. Celebriores tamen ex his sunt tres exitus portarum, unus quidem ab occasu, alius a septentrione, tertius ab oriente. A meridie autem aquilone montis Sion

supercilium supereminet ciuitati et ea pars murorum cum interpositis turribus nullas habere portas comprobatur, id est, à eiusdem montis Sion I vA supradicía porta Dauid, usque ad eam fontem, quae praerupta rupe orientalem $/agam respicit. 3. Situs quippe ipsius urbis a supercilio aquilonis montis 2»cipiens Sion ita est molli duo dispositus usque ad humiliora aquilonarium orientaliumque murorum, ut pluuia ibi deci$roteri, sed instar fluuiorum per orientales 2 o dens nequaquam defluens portas cunctis secum platearum sordibus raptis in ualle Iosaphat torrentem Cedron augeat.

I, 12 aquilonale Gamurrini istat Gagzurrini

1$ mollidruo C, molli cliuo Gazurrini

20

254

BEDA, II.

EvcnuzEno Ancvi.

FVS

DE

LOCIS

II, r1

IN

EA

SANCTIS

1l. Ingressis ergo a septemtirionali barie urbem frimum de locis sanctis bro conditione platearum diuertendum est ad ecclesiam Constantinianam, qwae Martyrium appellatur. Hanc ) Constantinus imperator, eo quod ibi crux Domini ab Helena

matre reperta sit, magnifico et regio cultu construxit. Dehinc

ab occasu Golgothana uidetur ecclesia, i» qua etiam rupis ap- V o4 paret illa, quae quondam ipsam adfixo Domini corpore crucem pertulit, argenteam modo pergrandem sustinens crucem, pen1o dente magna desuper aerea rota cum lampadibus. Infra ipsum uero Jocum dominicae crucis excisa in petra crypta est, in qua super aliare pro defunctis honoratis sacrificiwm solet offerri, positis interim in Dlatea corporibus. Huius quoque ad occasum ecclesiae Anastasis, Aoc est resurrectionis dominicae,

rotunda

15 ecclesia tribus cincta $arietibus duodecim columnis sustentatur, inter parietes singulos latum habens spatium wiae, quae tria alII, 2/4 cfr Euch. 23/26 (uide etiam Adamn. I, vr, 7/8). 5/6 cfr Euch. 26/27 (uide etiam Adamn. I, vr, 7). 6/9 cfr Euch. 27/32. 9/13 cfr Adamn. I, v, 6/14. 13/14 cfr Adamn. I, rir, 5/6 (uide etiam Euch. 27/28). 14/32 cfr Adamn. I, 11, 4/55. IL 17narg.: euchetio P, EVCHERIO 6 matre] eius ad4. B ARCVLE(F VS afixo 74, affixam B (efr Pezr. Diac.) scripta P 12 sactificia solent 74 rotudam M

V, euch .4,0zz. cett. 3 sanctis] ozz. A in marg. P V, oz. cett. 8 ac fixo L, 10 — desuper magna P ipsius 4 14 ecclesiae] ozz. 74 hoc] id IN B ;

II, 1. Ingressis ergo a septentrionali parte urbem primum de locis sanctis pro conditione platearum diuertendum est ad

ecclesiam Constantinianam,

||«i crux Domini Zmuenta est. ||

Dehinc ab occasu Golgothana uidetur ecclesia, in qua. etiam ; rupis apparet illà, quae quondam ipsam adfixo Domini corpore crucem pertulit, argenteam «unc grandem sustinens crucem, pendente desuper aerea rota cum lampadibus. Infra ipsum uero locum dominicae crucis excisa in petra crypta est, in qua super altare pro defunctis honoratis sacrificium solet 1o Offerri, positis interim in platea corporibus. Huius quoque ad occasum ecclesia Anastasis, hoc est resurrectionis dominicae,

rotunda ecclesia tribus cincta parietibus duodecim columnis sustentatur, inter parietes singulos latum habens spatium uiae, quae tria altaria in tribus locis parietis medii con-

15 tinet, hoc est australi, aquilonali et occidentali. Haec bis quall, 1 ingressi Gazzurrini ZAUUTTIHÜ

5 rupes Gaurrini

adfixam C

*? aenea Ga-

BEDA,

II, 122

255

taria àn tribus locis parietis medii continet, hoc est australi,

20

zy

20

aquilonali et occidentali. Haec bis quaternas fortas, id est àniroitus, per tres e regione parietes habet, e quibus quattuor ad wulturnum et quattuor ad eurum spectant. Huius in medio monumentum Domini rotundum etra excisum est, cuius culmen intrinsecus stans homo manu contingere potest, ab oriente habens 2niroitwm, cui lapis ille magnus adpositus est, quod intrinsecus ferramentorum uestigia usque in praesens ostendit. 2, Nam extrinsecus usque ad culminis summitatem totum marmore lectum est ; summum

ostium nihilominus Q2 ^

uero culmen auro ornatum au-

ream magnam gestat crucem. In huius ergo monwmenti aquilonali parte sepulchrum Domini in eadem etra excisum longitudinis VII pedum, trium mensura palmorum bauimento altius eminet, 2ntroitum habens a latere meridiano, ubi de noctuque XII lampades ardent, quattuor intra sepulchrum, octo supra in margine dextro. Lapis, qui ad ostiwm monwmenti positus erat, nunc fissus est, cuius pars minor quadratum altare ante eiusdem

monwumenti

stat, maior wero in V 305

orientals eiusdem ecclesiae loco quadrangulum aliud altare sub linteamainibus extat. Color autem eiusdem monumenti et sepulchri albo et rubicundo $ermaxtus uidetur. A. dextera autem 32/36 cfr Adamn. I, 111, 4/14. Adamn. I, x11, 6/7.

36/37 cfr Adammn. I, 11, 25/24.

37/39 cfr

17 parietibus JN hoc] id 24 (sze fere sezzper) 20 in] oz. P medium 4 21 petra] in praezz. B 24 in] ad B 26 tectum] tactum M 26 monumenti] tumuli 74 27/28 aquilonea 74, aquilonati B 28 patte] porte M 29 palmarum JÁ 31 inter M 3* ad dexteram autem partem P V (Petr. Diac.), ad dextera autem parte 7A

20

ternas portas || per tres a regione parietes habet, e quibus quattuor ad uulturnum et quattuor ad eurum spectant. Huius in medio monumentum Domini rotundum petra excisum est, cuius culmen intrinsecus stans homo manu contingere potest, ab oriente habens introitum, cui lapis ille magnus adpositus est, quod intrinsecus ferramentorum uestigia usque in praesens ostendit. 2, Nam extrinsecus usque ad culminis summitatem

2j

totum

marmore

tectum

est;

summum

uero

culmen

auro ornatum auream magnam gestat crucem. In huius ergo monumenti aquilonali parte sepulchrum Domini in eadem petra excisum longitudinis VII pedum, trium mensura palmorum pauimento altius eminet, introitum habet alatere meri-

30

diano, ubi die noctuque XII lampades ardent, quattuor intra sepulchrum, octo in margine dextro. Lapis, qui ad hostium monumenti positus erat, nunc fissus est, cuius pars minor

quadratum altare ante hostium nihilominus eiusdem monumenti stat, maior uero in orientali eiusdem ecclesiae loco quadrangulum aliud altare sub linteaminibus extat. Color autem

256

BEDA, II, 2

parte huic ecclesiae cohaeret beatae Dei genitricis ecclesia quadrangula. In platea, quae Martyrium et Golgotha continuat, 49 exedra est, in qua calix Domini scriniolo reconditus per operculi foramen tangi solet et osculari ; qui argenteus calix duas hinc et inde habens ansulas sextarii Gallici mensuram capit, in quo est.et ?/la spongia dominici potus ministra. In /oco autem 7//o, quo Abraham altare ad àmmolandum filium construxit, mensa 45 est lignea non barua,in qua pauperum elemosinae solent a $o$ulo deferri. Sed singula, quae dixi, ut manifestius agnosceres, etiam prae oculis depingere curaui :

apo psae CONSTAMTINTANA. ECCLESIA, , Vgl

OCCIDENS

CRVX DNI INY£EN-

TA EST

ZCCLESIA SCE DU GENETRICISS

39 cfr Adamn. I, vr, 18/21. I, v1, 12/17.

40/43 cft Adamn. I, vi, 5/17.

43/46 cfr Adamn.

38 beati domini genetricis ecclesiae quadrangula IN 39 martirum P 40 in] 41argenteus calix] argentea74 scriniola M om. P duas] iz marg. IL

42 habeas corr. JA -ansulas habens P V/(Perr. Diac.) caxlici P 43 in loco usq. ad 4 curaui] oz. IL M, sed post /. 592 montem sequuntur t. 43-41 : in loco sq. cutaui, Sion posita cernuntur (z. 52) 44 quo] in praez. ;A 46 sed] oz. B sed singula 4s4. cutaui] de/. /A cognoscetes I7, cognosce P 47 prae] pto NV — figura ecclesiarum iuxta IN (qui eam uero ponit post |. 80. in inferiore parte olii 119v), om. A L, B, om. M spatio relicto bos! ministra /. A3, P. V sipzilem figuram exhibent atque Adamn. quam exprimere curauerunt. Geyer (p. 231) et Heisenberg (Zab.

X-XI)

eiusdem monumenti et sepulchri albo et rubicundo permixtus

35 esse uidetur. Ad dexteram wero artem huic ecclesiae cohaeret

dei genitricis ecclesia quadrangula. In platea, quae Martyrium et Golgotha continuat, exedra est, in qua calix Domini scrinio reconditus per operculi foramen tangi solet et osculari; qui argenteus calix duas hinc et inde amsulas habens 4e sextarii Gallici mensuram capit, in quo est et illa spongia dominici potus ministra. I6; etiam in Golgotha Abraam Isaac fili-

wm suum obtulit. |

40 mensuram

C, mensutas Gazurrini

BEDA,

II, 3-4

257

9. Lancea mülitis inserta. habetur in cruce lignea in porticu

Martyrii, cuius hastile in duas intercisum so Yatur ciuitate.

partes a iota uene-

Haec quidem omnia, quae commemorauimus, sancta loca exira montem Sion bosita cernuntur, quo se ad aquilonem defi-

EvcnurRIVS

ciens loci tumor borrexit. In inferiore uero barte urbis, ubi tem-

ARCVL-

FVS EvcHE-

RIVS

Blum in uicinia muri ab oriente locatum ipsique urbi transitu n peruio ponte mediante fuerat coniunctum, «nc ibi Saraceni quadratam domum, subrectis tabulis et magnis trabibus super quasdam ruinarum reliquias uili opere construentes oratione frequentant, quae tria milia hominum capere uidetur. Paucae tlc cisternae in usum aquarum ostenduntur. 6o 4. In uicinia £empli Bethsaida fiscina gemino insignis lacu apparet, quorum. alter hibernis plerumque impletur imbribus, alter rubris est discolor aquis. Ab ea fronte montis Sion, quae praerupta rupe orientalem plagam spectat, intra muros atque in radicibus collis fons Siloe brorumpit, qui alternante quidem 6 I9 aquarum accessu in meridiem fluit, id est non iugibus aquis, sed in certis horis diebusque ebullit et per terrarum concaua et antra saxi durissimi cum magno sonitu uenire consueuit. 48/80 cfr Adamn.I, vir, 2/7. 51/54 cfr Euch. 32/55 (uide etiam Adamn. I, r, . 59/60). 95/88 cfr Adamn. I, z, 60/65. 58/59 cfr Euch. 57/38. 60/65 cfr Euch. 40/46.

48 EVCH in marg. A (cfr I. 51) 50 ciuitate] unde supra a4. B 51 commemoramus B EVCHERIVS] zz zarg. P V, JA (ad /. A8), oz. cett. 53 - ciens loci tumor porrexit] Aic oz. P e£ scripsit in spatio uacuo post ciuitate /. 50 inferiori V N (Petr. Diac.) 54 uicina P V (cfr /Adarn. Petr. Diac.) 53 ARCVLFVS] in marg. P V, oz. cett. 5? quosdam JA constituentes P I 58 EVCHERIVS] iz marg. P V, EVCHER M, ez. cett. 59 ostendunt 74 (sunt Pefr. Diae.) 63 expectat M, spectant 74 64 fons] ozz. A quidam ;4 67 antra] antea (Perr. Diac.) cum magno sonitu] oz. P V um

4^

9. Lancea preterea militis inserta habetur in cruce lignea in porticu Martyrii, cuius hastile in duas artes intercisum est. Haec quidem sancta loca extra montem Sion posita sunt, || quo se ad aquilonem deficiens loci tumor porrexit. In inferiori uero parte urbis templum in uicinia muri ab oriente locatum

est. ||Paucae illic cisternae sunt.

4. PETR. Diac. In uicina autem templi est Bethsayda piscina gemino insignis lacu apparet, quorum alter hybernis plerumque impletur imbribus, alter rubris est discolor aquis. Ab ea fronte montis Syon, quae praerupta rupe orientalem plagam spectat, intra muros atque in radicibus collis fons Siloe proj vA rumpit, qui alternante quidem aquarum accessu in meridiem frofluit, id est non iugibus aquis, sed in certis horis diebusque

ebullit et per terrarum concaua et antra saxi durissimi || uenire consueuit. 50 uicinia Gazzurrini

ybernis] C, uberius Gazzurrini

V 5306

258 7o

BEDA, II, 5-6

5. In suprema montis Szon flanitie monachorum cellulae frequentes ecclesiam magnam circumdant illic, ut. perhibent, ab apostolis fundatam, eo quod. ibi spiritum sanctum acceperint ibique sancta Maria obierit, in qua etiam locus cenae Domini uenerabilis ostenditur. Sed et columna marmorea in medio stat ecclesiae, cui adhaerens Dominus flagellatus est. Huius ergo ecclesiae talis dicitur esse figura : APOSTOLOS DESCENDIT

Hic colviA. STAT

MARMOREA PETRA CVI ADHERENS DNS FlacELL^Tvs EST

SVPRA QVAI^

PETRA. MARMOREA. J

FeoruoPARTyR- STEPHANVS

15)

60. Hic monstratur petra, super quam lapidatus est sanctus protomartyr Stephanus extra ciwitatem. In medio autem Hierusalem, wb; cruce Domini superposita mortwus reuixit, columna celsa stat, quae aest?uo solstitio umbram non facit. Vnde putant ibi mediam esse terram et historice dictum : Deus autem,

8o

rex nosler, ante saecula operatus est salutem in medio terrae. 68/10 cfr Euch. 16/21. 92/43 cfr Adamn. I, xvii, 9/10. 95/46 cfr Adamn. l, xvur, 6/7. 76/80 cfr Adamn. I, xz, 2/19. 979/80 Ps. 73, 12. 68 supra L, sup M, supptema P I7 JA, superiori B *0 acceperunt 74 71 cena 7A *2 ostendatur P 17 $3 stat] ozz. A est] add. a. zz. P 74 etgo]

om. LM

c- esse dicitur I, —— figura iuxta L, et IN, oz. B, ex P V A M nibil

adnotauit Geyer (cfr -Adamn., ed. Geyer, p. 244) loc. c. dni] L (efr 7. 71 e£ fig. /Adaz., hic dns cenauit cum discipulis JN apostolos] IN (efr /. 70 e£ fig. /Adazn., discipulos L petra ... diis] petra super quam stetit dns ihs religatus ad columnam IN hic... obiit] IN (e£ addi£ in Joco super. Angelus dnicumfigura),inparte dextra ponitL, hic ... est] L, columna matmotea ad quam teligatur düs ihs xts satis duriter flagellatus est IN — petra ... stephanus] IN, oz. LL v5 II add. in marg. M hinc L monstratur] item unde supra adZ. B sanctus] oz; B 76 autem] s. 7. L,, oz. A *? superpositus 74 resurrexit P l7 (Perr. Diac.) 78 putant] quidam Praez. .4A 79 historiae M dictum] completi a4Z. s. 7. IL

3. In suprema montis Syon planitie est ecclesia magna, ||ab apostolis fundata, eo quod ibi Spiritum sanctum acceperunt

ibique sancta Maria obiit, in qua etiam locus cenae Domini ||

6o

ostenditur. Sed et columna marmorea in medio stat ||, cui adherens Dominus flagellatus est. || 6. Hic monstratur petra, super quam lapidatus est Stephanus martir beatissimus, sila extra ciuitatem. In medio autem Ierusalem, ubi cruce Domini superposita mortuus e-

65 surrexit, columna celsa stat, quae estiuo solstitio umbram non

facit. Illic medietas mundi est. ||

V 307

BEDA, II, 6-IIII, 1

259

Qua ductus opinione et Victorius Pictauensis antistes ecclesiae de Golgotha scribens ita inchoat : Est locus, ex omni medius quem credimus orbe ; Golgotha Iudaei atrio cognomine dicunt. III. DE ACHELDEMACH

ET LOCO,

QVO SVSPENSVS

EST

IVDAS

1. Poríam Dawid. egredientibus bons occurrit in. austrum per uallem directus, ad cuius medietatem ab occasu Iudas se suspendisse narratur. Nam et ficus magna ibi ac uetustissima stat, quod ZIwuencus ait : VA iuxta Informem rapuit ficus de uertice mortem. 2, Porro Acheldemach ad australem plagam montis Sion beregrinos et ignobiles mortuos hodie quoque alios terra tegit, alios énhwumatos butrefacit. III.

DE

SVDARIO

CAPITIS A SANCTA

DOMINI ET ALIO MAIORE MARIA CONFECTO

LINTEO

1. Sudarium capitis Domini post resurrectionem eius mox christianissimus quidam Iudaeus furatus usque ad obitum diuitiis sibi affluentibus habuit. Qui moriturus interrogat filios, qui Domini sudarium, qui ceteras patris uelit accipere - diuitias. Maior thesauros rerum, minor elegit sudarium, et A

82/83 Victorinus (Ps. Cyprianus), Je Pascha 1/2 — C.S.E.L. III, 5, p. 305. III, 2/6 cft Adamn. I, xvr, z2/xvir, 8; luuencus, Euangeliorum l. IV, 631 — C.S.E.L. 24. 4/9 cfr Adamn. I, xvin, 3/8. IIII, 3/22 cfr Adamn. I, vium, 11/81. 81 uictorius] codZ., Victorinus Geyer pictauensis] L, M B, pictabionensis P I7 IN LA Geyer 83 medius] L cuz codd. Victorii, medium ce£. codd. Geyer III, 1 quo] in ?raezz. B est] oz. M 2 fons L M .A B (cfr -Adazzn.) 2ustralem 74 4 et] ozz. P ibi]oz. P VW ac] a M, et A B quà ut iuuencus (ut. 7.) I; 6 informe A montem M 8 homines mortuos (homines ex.) M quoque] quosque 74 e tegit tetra 4 IIII, 1 et] I. NN B (efr Capitula /. 15), de add. MP V A maiori PI/ 2 confecto] contextum M (efr /Adazzn. et I. 2) 3 resurrectione meius M b interrogauit P V/ (Petr. Diac.) 5/6 filios] suos adZ. 74 6 quis (75) A ? maior] uero adZ. P (Perr. V Diar.) - sudatium elegit JA

III, 1. PETR. Diac. Portam Dauid egredientibus pons occurrit in austrum per uallem directus, ad cuius medietatem ab occasu ficus magna síat, in qua Iudas laqueo se suspendit. || 2, Porro Acheldemach ad australem plagam montis Syon

V^

peregrinos et ignobiles mortuos ||alios terra tegit, alios inhu-

matos putrefacit. IIII, 1. Sudarium capitis Domini post resurrectionem eius mox christianissimus furatus usque ad obitum diuitiis sibi

affluentibus habuit. Qui moriturus enlerrogawit filios, qui Domini sudarium, qui ceteras patris uelit accipere diuitias. Maior j uero

thesauros

rerum,

minor

elegit sudarium,

et mox

illi

V 308

260

mox illi decrescunt usque ad paupertatem, fratri autem cum fide crescunt et opes. 2, Vsque ad quintam ergo generationem fideles tenuere. Hinc ad impios perueniens diuitias tantum auxit ut Iudaeis, et hoc multo tempore, donec post longa

o

I

II

2o

BEDA, IIII, 1-3

litigia, quibus christiani Iudaei se Christi, infideles uero se patrum suorum adfirmabant heredes, Mauuias Sarracenorum rex, qui nostra aetate fuit, iudex postulatur. Qui accensa grandi pyra Christum iudicem precatur, qui hoc pro suorum salute super caput habere dignaretur. Missum ergo in igne sudarium ueloci raptu aufugiens euolat et in summo aere diutissime quasi ludendo uolucritans, ad ultimum cunctis utrimque intuentibus se leuiter in cuiusdam de christianis sinu deposuit. Quod mane mox totus populus summa ueneratione salutabat et osculabatur ; habebat autem longitudinis octo edes. i 9. Aliud. quoque aliquanto maus linteum in ecclesia ueneratur,

quod fertur a. sancta

Maria

contextum,

XII

apostolo-

23/26 cfr Adamn. I, x, 3/9. 8 illi] priori aZ. P V (Per. Diac.), thesautos eligenti add. A

decrescunt] omnia

add. A fratri autem] iunioti P V (Pezr. Diac.) 9 et] oz. 4À et usque To (eter mb ergo] M IN .A (rasura in L), eius P V (oz. Petr. Diac.) 10 tenuete] eum praezz. B 11 ut] prius ad7. B 12 christiani ... patrum suorum] christiani seu (seu s. /) iudaei contendentes iudaei se (se s. A) patrum suorum L 7- iudaei christiani B iudaei] fideles a42. 7A 13 mauutias P (Pezr. Diac.) 17 dign««etur L, dignatus est B (dignaretur Per. Diac.) taptum .4 18 utrisque P V (Perr. Diac.) 19 sese I, :IN B christianissima plebe B sina P V,sinum B 20 summa cum ueneratione (cum . 7. [a. zz. 2]) IL 21 habet ci

A

Io

24 XII P V. B

$riori decrescunt usque ad paupertatem, fratri autem éwniori cum fide crescunt et opes. 2, Vsque ad quintam || generationem (fideles? tenuere. Hinc ad impios perueniens diuitias tantum auxit ut Iudaeis, et hoc femore multo, donec post longa litigia, quibus christiani Iudaei se Christi, infideles uero

se patrum suorum

adfirmabant,

Mauuras

Sarracenorum

rex,

qui nostra aetate fuit, iudex postulatur. Qui accensa grandi pira Christum iudicem precatur, qui hoc pro suorum salute super caput habere dignaretur. Missus uero in ignem sudarium uelociaufugiens euolat et in summo aere diutissime quasi VA ter raptu ludendo uolucritans, ad ultimum cunctis utrisque intuentibus se leuiter in cuiusdam de christianis sinu deposuit. Quod mane mox totus populus summa ueneratione salutabat et osculabatur ; habebat autem longitudinis octo pedes. 3. PETR. Drac. Aliud quoque aliquanto maius linteum in ecclesia ueneratur, quod fertur a sancta Maria contextum, IV, 8 fideles] oz. C Gamurrini mauras

Gamurrinui

9 ut] à C, ubi Gazzarrini

1? leniter Gazurrini

11 mauuras] C,

BEDA IIII, 3-V, 2

261

25 rum, et ipsius Domini continens imagines, uno latere rubro et altero «ridi. V.

DE

LOCIS

CIRCA

HIERVSALEM

ET

ECCLESIA

IN

VALLE

IOSAPHAT

HireRo-

NYMVS

1. Circa Hierusalem asfera ac moniuosa cermuntur loca. Hinc quoque septemtrionem uersus usque ad Arimathiam terra et aspera per interualla monstratur, ualles quoque spiv^ petrosa nosae usque ad Thamnicam regionem patentes. Ad Caesaream uero Palestinae ab Aelia quamuis aliqua repperiantur angusta et breuia aspera loca, praecipue tamen planities camporum interpositis oliuetis. Distant autem LXXV milibus passuum. IO Longitudo uero zerrae repromissionis a Dan usque Bersabee

lenditur spatio CLXV

I

E

milium,

ab Ioppe usque Bethlehem

XLVI milibus. 2, Iuxta murum templi uel Hierusalem ab oriente Gehennon occurri, quae est «allis losaphat a septentrionali plaga $n austrum porrecta, ber quam torrens Cedron, si quando pluwiarum aquam recipit, decurrit. Haec uallis et parua campi planities inrigua et nemorosa plenaque deliciis locum in se quondam Baalim sacrum habuit. In hac £wrris est regis IosaV, 3 cfr Euch. 50/51. 4/9 cfr Adamn. I, xx, 4/12. 9 Hieronymus? 19/11 cfr Euch. 88/9o. 11/12 cfr Euch. 98/99. 13/16 cfr Euch. 46/49. 18/22 cfr Adamn. I, xin, 3/xi111, 8. V, 1 ualle] confecta mam LV 3 aspeta] $ breuia] atque a2. L V, hieronimus 24, oz. usque]ad a4. M

a4Z. IL 2 hierosolimam M A, ierosolimam D, ierüsolioz. A 5 interualla] et praez. L (sed exp. [a. m. ?]) M camporum? interpositis I. 9 IERONIMVS zn marg. ce. i1 CLXV] CLX L NN B centum sexaginta Ex. — 13uel]om. L IN

XII apostolorum et ipsius Domini continens imagines, uno latere rubro et altero uiridi. V, 1. Circa Ierosolimam aspera ac montuosa cernuntur loca. Hinc quoque septentrionem uersus usque ad Arimatheam terram petrosa et aspera per interualla monstrantur, ualles quoque spinosae usque ad Thamnycam regionem patentes. Ad uero Palestinae ab Ierusalem quamuis aliqua reppevA Caesaream riantur angusta et breuia aspera loca, precipue tamen planities camporum interpositis oliuetis. Distant autem LXX milibus passuum. Longitudo uero terrae repromissionis a Dan usque Bersabee tenditur spatio CLXV milium, ab Ioppe usque o Bethleem XLVI milibus. 2. Iuxta murum templi uel Ierusalem ab oriente Gehennon occurrit, quae est uallis Iosaphat a septentrionali plaga in austrum porrecta, per quam torrens Cedron, si quando pluuiarum aquam recipit, decurrit. Haec uallis et parua campi

:5 planities irrigua et nemorosa plenaque deliciis est. || In hac V, 1 ac] C, et Gamurrini

12 septentrionale Gazzurrini

V 309

262 20

BEDA V, z2-VI, 1

phat, sepulchrum eius continens, cuius ad dexteram de rupe montis Oliueti excisa et separata domus duo cauata habet se$ulchra, hoc est Symeonis senis et Ioseph sanctae Mariae spons;. 9. In eadem ualle sawctae Maviae votunda est ecclesia, lapideo tabulato discreta, cuius n superioribus quattuor altaria,

in inferioribus unum habetur 2» orientali plaga, et ad ewus dexteram monumentum uwacuwm, in quo sancia Maria alquandiu bausasse dicitur, sed a quo uel quando sit ablata nescitur. Hanc intrantes wident ad dexteram insertam pariet $eiram, in qua Dominus

gs genuum VI. DE

I

nocte, qua tradebatur,

orawit, uesti-

quasi cera molli inpressis. MONTE

OLIVETI

ET LOCIS

SANCTIS

IN EO

1. Mons oliuarum le ab Hierusalem d?scretus passibus altitudine montis Sion par est, sed latitudine et longitudine praestat, exceptis uitibus et oliuis rarae ferax arboris, frumenti quoque et ordei fertilis ; neque enim brucosa, sed herbosa et florida soli illius est qualitas. In cuius summo uertice, ubi Dominus ad caelos ascendit, ecclesia rotunda grandis ternas per circuitum cameratas habet porticus desuper tectas ; interior namque domus propter dominici corporis meatum 22/29 cfr Adamn. I, xir, 4/22. VI, 2 cfr Euch. 51/52. 3/24 cfr Adamn. I, xxr, 2/xx111, 96.

24 — habetur unum B 25 quo] quibus 4 24 inserta in patieti M VI,1 — in eo sanctis JN locis ibidem sanctis (in eo oz.) B 3 — longitudine et latitudine LP V (Perr. Diac.) * caelo M 8 tectos M, tectus P

20

2 vA

turris est regis Iosaphat, sepulchrum eius continens, cuius ad dexteram de rupe montis Oliueti excisa et separata domus duo cauata habet sepulchra, hoc est Symeonis senis et Ioseph sanctae Mariae sponsi. 9. In eadem ualle sanctae Mariae rotunda est ecclesia, lapideo tabulato discreta, cuius in superioribus quattuor altaria, in inferioribus unum habetur in orientali plaga, et ad eius dexteram monumentum uacuum, in quo sancta Maria aliquandiu pausasse dicitur. ||Hanc intrantes uident ad dexteram insertam parieti petram, in qua Dominus nocte, qua tradebatur, orauit, uestigiis genuum

cera molli impressis.

quas

VI, 1. Mons oliuarum mille ab Ierusalem discretus passibus altitudine montis Syon par est, sed longitudine et latitudine

praestat, exceptis uitibus et oliuis rarae ferax arboris, fru-

menti quoque et ordei fertilis ; neque enim brucosa, sed hervA bosa et florida soli illius est qualitas. In cuius summo uertice, ubi Dominus ad caelos ascendit, ecclesia rotunda grandis ternas per circuitum cameratas habet porticus desuper tectas ; interior namque domus propter dominici corporis meatum

V 310

BEDA IO

20

263

camerari et tegi non potuit; altare ad orientem habens angusto culmine protectum, in cuius medio ultima Domini uestigia caelo desuper patente, ubi ascendit, uisuntur. Quae cum

15

VI, 1-2

cotidie a credentibus

terra tollatur, nihilominus

manet eandemque adhuc sui speciem ueluti inpressis signata uestigiis seruat. Haec circa aerea rota iacet usque ad ceruicem alta, ab occasu habens introitum, pendente desuper in trocleis magna lampade totaque die et nocte lucente. 2, In occidentali eiusdem ecclesiae parte fenestrae octo totidemque e regione lampades in funibus pendentes usque Hierusalem per uitrum fulgent, quarum lux corda intuentium cum quadam alacritate et conpunctione pauefacere dicitur. In die ascensionis dominicae per annos singulos missa peracta ualidi flaminis procella desursum uenire consueuit et omnes, qui in ecclesia adfuerint, terrae prosternere. Tot ibi nocte illa lucer-

25 nae

ardent, ut non inlustrari tantum, sed et ardere mons et

supposita loca uideantur. Et huius quoque basilicae figuram prae oculis depingere placuit :

10 altare] altera M 11 protectum L (pto expauncto) 14 remaneat L (ip zarg.), manentB —eandemquel (ns.Z),eademque P — —speciemsuiB ^ 15seruant B haec circa hanc erea (hanc s. /) L iacet] uacet M cetuicem] uerticem P V B (Petr. Diac.) 17 tota M 19 finibus petidentes P 23 fulminis 74 decursum M uenite] ozz. M 24 adfuerunt B tot ibi] tota L, tota ibi B 7 illa nocte 74A 26 quoque] om. M . figura iuxta IN, spatium in M, linea erasa in LL, om. B (efr "Adamn., ed. Geyer, p. 250)

IO

camerari et tegi non potuit ; altare ad orientem habens angusto culmine protectum, in cuius medio ultima Domini uestigia caelo desuper patente, ubi ascendit, uisuntur. Quae cum

15

cotidie a credentibus

terra tollatur, nihilominus manet

eandemque adhuc sui speciem ueluti inpressis signata uestigia seruat. Haec circa aerea rota iacet usque ad werticem alta, ab occasu habens introitum, pendente desuper in trocleis magna ampade totaque die et nocte lucente. 2, In occidentali eiusVI, 13 imptessa. Gazzurrini

264

30

BEDA VI, 2-VII, 1

3. Monumentum Lazari ecclesia ibidem extructa demonstrat et monasteriwm grande in campo quodam Bethamiae magna oliuarum silua circumdato. Est autem Bethania quindecim stadiis ab Hierusalem. Tertia quoque montis eiusdem ad australem Bethaniae partem. ecclesia est, ubi Dominus ante passionem discipulis suis de die iudicii loquitur. VII. DE SITV BETHLEHEM

ET LOCIS IBIDEM

SANCTIS

1. Bethlehem sex milibus in austrum ab Hierusalem secreta in dorso sita est angusto ex omni arie uallibus circumdato, ab occidente in orientem mille assibus longa, hwmali sine muro per extrema plani uerticis Znsiructo ; in. cuius v^ turribus orientali angulo quasi quoddam naturale semiantrum est, 28/30 cfr Adamn. I, xxv, 3/xxvt1, 4. 31/33 cfr Adamn. I, xxvi, 3/55. VII, 2 cfr Euch. 56. 8/5 cfr Adamn. II, t, 2/14. 5/11 cfr Adamn. II, r1, 2 2-

28 De monumento Lazati et locus Bethanie. vir praem? B sequentium capitum nHmerum augens usque ad xx monumentum] ubi praezzitzit LL monumentum 45q. monasterium grande] tumulus lazati basilicam gestat et monasterium grande A lazari] € adZ. s. 7. LL demonstratur M 80 silua z;q. 1x, /. 18 praestantissimi] oz. l, foliis exeisis circumdatu M, circumdatum IN B 81 — eiusdem montis B 32 austrü 74 partem] ozz. 4A 33 suis] o». IN B VII, 3 augusto P 4 longo 74 6 quodam P

dem ecclesiae parte fenestrae octo totidemque e regione lampades /ucent ||. In die ascensionis dominicae per annos singulos missa peracta ualidi flaminis procella desursum uenire con-

sueuit et omnes, qui in ecclesia fuerint, terrae prosternere. || 3. Monumentum

25

Lazari ecclesia ibidem extructa demon-

strat et monasterium grande in campo quodam Bethaniae magna oliuarum sylua circumdat. Est autem Bethania quindecim stadiis ab Ierusalem. Tertia quoque montis eiusdem ad australem Bethaniae partem ecclesia est, ubi Dominus ante passionem discipulis suis de die iudicii locutus est. VII, 1. PETR. Drac. Bethlehem sex milibus in austrum ab

5

lerusolima secreta in dorso sita est angusto ex omni parte uallibus circumdato, ab occidente in orientem mille passibus longa, humili sine turribus muro per extrema plani uerticis instructo ; in cuius orientali angulo quasi quoddam naturale VII, 2 discreta Gazzurrini

BEDA

VII, 1-4

265

cuius exterior pars natiwitatis dominicae fuisse dicitur locus, interior jraesebe Domini nominatur. Haec spelunca tota interius fretioso marmore tecta supra ipsum locum, ubi Doma1:0 Qus natus specialis traditur, sanctae Mariae grandem gestat ecclesiam. Petra iuxta murum cauata primum dominici corporis lauacrum de muro missum suscipiens hactenus seruat; v 312 quae si qua forte occasione uel industria fuerit exhausta, haec nihilominus continuo, dum respicis, sicut ante fuerat, plena

15 redundat. 2. Ad aquilonem Bethlehem n ualle contigua sepulchrum Dawid in «medio ecclesiae humili lapide tegitur lampade swperfosita, ad austrum uero i» walle contigua $n ecclesia sepulchrum sancti. Hieronymi. 20

9. Porro ad orientem in turre Ader, id est gregis, mille passt-

bus a ciuitate segregata ecclesia est iriwm pastorum dominicae natiuitatis consciorum »nonwmenta continens. Haec relationem Arculfi Galliarum episcopi secutus dixerim ; ceterum Esdras aperte scribit in Hierusalem esse Dauid sepultum. 25.

4. Via vegia, quae ab Aelia Chebron ducit, ab oriente Beth-

lehem, ab occidente sepulchrum Rachel habens titulo nominis eius usque Aod?e signatum. 11/138 cfr Adamn. II, r1, 3/11. 16/17 cfr Adamn. II, rrr. Il, v, 3/8. 20/22 cfr Adamn. II, vr. 23 cfr Esdras 5, 16. IBS EIS

18/19 cfr Adamn. 25/24 cfr Adamn.

/12:

V pats] ozz. M IN B (Petr. Diaz.) locus] ueto ag. 74 8 — domini praesepe B 10 natus] e adZ. JA sancteq; 44 13 haec] ozz. IN B (Petr. Diac.) 17

lampade superposita] lapide superposito B i8uale M — 21a ciuitate] ozz. IN - congregata est ecclesia JN est] ozz. B 22 monimenta 74 reuelatione N, relatione P I^ 24 — sepultum esse dauid M, dauid esse sepulchrum '"PATA 25 quae] om. M NN, fort. recte 26 habet Perr. Diac. titulum M 27 designatum P V

semiantrum est, cuius exterior || natiuitatis dominicae esf locus, interior praesepe Domini nominatur. Haec spelunca tota interius pretioso marmore tecta supra ipsum locum, ubi natus est Dominus, sanctae Mariae grandem gestat ecclesiam. 1:9 Petra iuxta murum cauata primum dominici corporis lauacrum de muro missum suscipiens hactenus seruat ; quae si qua forte occassione uel industria fuerit exhausta, || nihilominus continuo, dum respicis, sicut antea fuerat, plena redundat.

2. Ad aquilonem Bethlehem in ualle contigua ecclesia est ||. :; Ad austrum uero in ualle contigua in ecclesia sepulchrum es? sancti Hieronymi. 3. Porro ad orientem in turre Ader, id est gregis, mille pas-

sibus a ciuitate segregata ecclesia est trium pastorum domini-

cae natiuitatis consciorum monumenta continens. || Sepul-

2o crum uero Dawid in Ierusalem situm est.

4. Via regia, quae ab Helia Ebron ducit, ab oriente Beth-

leem, ab occidente sepulchrum Rachel Aabet ||. 17

LI G.

CLXXV

266

BEDA VIII.

DE

SITV

CHEBRON

VIII, 1-3 ET MONVMENTIS

PATRVM

1. Chebron autem zm cami latitudine sia et ab Aelia XXII milibus separata, wno ad orientem síadio speluncam duplicem in ualle habet, ubi sepulchra jatriarcharum. quas drato uro

circumdantur,

capitibus uersis ad aquilonem,

et

haec singula s?ngwlis tecta lapidibus instar basilicae dolatis, trium patriarcharum candidis, Adam. obscurioris et wilioris operis, qui haud. longe ab illis ad borealem extremamque muri V 315 Jus bariem jausat. Trium quoque feminarum wiliores et 10 3)0Yes memoriae cernuntur. 2. Mambre collis mille passibus a monumentis his ad boream, herbosus ualde et floridus, campestrem habens in uertice $lani&em, in cuius aquilonali farte quercus Abrahae, duorum ho-

1;

minum altitudinis truncus, ecclesia circumdata est.

9. Egredientibus Chebron ad aquilonem in sinistra parie uiae occurrit mons $inosus paruus, íribus mülibus passuum a

VIII, 2 cfr Adamn. II, x1, 5. 2/3 xxii mil.] cfr Hieron. de siu ez noz. loc. bebr. — edid. Lagatde p. 84, 16/17. 8 cfr Adamn. II, x, 51/32. 4/10 cfr Adamn. II, x, 2/29. 11/14 cfr Adamn. II, xr, 1/19. 15/18 cfr Adamn. II, xi, 3/9.

VIII, 2 — in campi autem B Helia] hoc est Ierusalem agg. IN P V B (Ierusalem Perzr. Díac.) 4 in ualle] in se P V (oz. Petr. Diac.) ubi] in qua Z4 6 tecta lapidibus] lapidibus superposita ;4 V obscuriori M P IN uiliori P et uilioris operis] ozz. 7A 8 haud] aut A ab illis] ozz. 44 muri] ozz. A 9 illius ualli partem pulsat 74 11 ad] ab B 14 ecclesia] edam M 15 aquilonalem P I

VIII, 1. PETR. Drac. Ebron ||in campi latitudine sita et ab || Ierusalem XXII milibus separata, uno ad orientem stadio speluncam duplicem ||habet, ubi sepulcra patriarcharum quadrato muro circumdantur, capitibus uersis ad aquilonem, et ; hec singula singulis tecta lapidibus instar basilicae dolatis, trium patriarcharum candidis, sepulcrum uero Adam jrotojlasti obscurioris et uilioris operis 4on longe ab illis ad borealem extremamque muri illius partem pausat. Trium quoque feminarum uiliores et minores memoriae cernuntur. :9.

2, Mambre collis mille passibus à monumentis his ad boream, herbosus ualde et floridus, campestrem habens in uer-

tice planitiem, in cuius aquilonali parte quercus Abrahae, duo-

rum hominum altitudinis truncus, ecclesia circumdata est. 3. Egredientibus Hebron ad aquilonem in sinistra parte

1; uiae occurrit mons pinosus paruus, tribus milibus passuum a VIII, 12 aquilonari Gazurrini

BEDA VIII, 3-VIIII, 3

267

Chebron, unde Hierusalem inea ligna feruntur in camelis ; nam 1n omni [Iudaea plaustra uel currus raro fiunt. VIIII. DE HIERICHO

ET LOCIS

1. Hiericho ab Aelia orientem uersus abest,

qua

tertio ad solum

destructa

EIVSDEM

XVIII

milia pedes

sola domus

Raab

ob

signum fidei remanet ; eius enim adhuc arietes sine culmine i] durant ; Jocus urbis segetes et uineta recipit. Inter hanc et Iordanem, quinque uel sex ab ea milibus separatum, grandia galmeta campulis interpositis et inhabitatoribus Cananaets. 2. Duodecvm lapides, quos Iosue de Iordane tolli raeceperat, in ecclesia Gelgalis facta altrinsecus iuxta parietes eiusdem IO iacent, uix singuli nunc duobus uiris eleuabiles, quorum wnws nescio quo casu fractus, sed ferro medicante recomvunctus est.

I

^

3. Est iuxta Hiericho fons uber ad potum, jinguis ad. rigandum, qui quondam sterilis ad. generandum, barum salubris ad $otlandum, ber Eliseum $rophetiam, dum was sahs in eum VIII, 2 cfr Euch. 60/61. 8 Raab] cft Ios. 2, 1-6. 8/2 cfr Adamn. II, xu, 7/20. 8/10 cfr Adamn. Ii, xv, 3/16. 13/16 cfr Hegesippus Hiszoriae, 1v, 17 — C.S.E.L. 66, p. 267, 15/268, 1.

VIIII, 2 orientem] in praezz. P V (Per. Diac.) XVIIII M B milia pedes] milibus pedes N, millibus passuum 24, mille passibus B 8 qua] que zd solum] usque a44. 7A 5 durantut 44 uineta] iuncta M, uincta l/, uineas B (Petr. Diac.) recepit IN 6 grandia] sunt agZ. B 11 mediante M 13 potandum 44 inrigandum 74 (Heg.), ittigandam B 14 sterilis] fuit aZ. ;4 185 per] que praez. 74 uis IN

Hebron, unde lerysolimam pinea ligna feruntur in camelis ; nam in omni Iudaea plaustra uel currus raro fiunt. VIIII, 1. PxTR. D1ac. Iericho ab Ierusalem in orientem uer-

sus XVIII milia pedes abest, qua tertio a fundamentis destructa sola domus Rabaab ob signum fidei remanet ; eius enim adhuc parietes sine culmine durant ; locus urbis segetes A

IO

et uineas recipit. Inter hanc et Iordanem, quinque uel sex ab

ea milibus separatum, grandia palmeta campulis interpositis et inhabitatoribus chananeis. 2. Duodecim lapides, quos Iosue de Iordane tolli praeceperat, in ecclesia Gelgalis facta altrinsecus iuxta parietes eius-

dem iacent, uix singuli ||duobus uiris Jeuabiles |.

3. Est iuxta Iericho fons uber ad potum, pinguis ad rigan-

dum, qui quondam sterilis ad generandum, parum salubris ad

potandum, per Elyseum prophetam || sanatus est. Denique 16 lignea Gamurriti IX, 2 a] oz. Gamurrini

donus Gazurrini

V 314

268

BEDA

VIIII, 3-4

mitteret, sanatus est. Denique campus eum circumiacet LX X stadiorum in longitudinem, X X in latitudinem patens, in quo mirabilis horiorum gratia, uaria balmarum genera, braestantissimi apium fetus. Illic obobalsamum gignitur, quod ideo cum adiectione significamus, quia agricolae cortice tenus wirgulas acutis lapidibus incidunt eas, in quibus balsama generantur, ut per illas cauernas baulatim destillans humor se colligat lacrimis $ulcher vorantibus ; 'cauerna autem. graeco nomine ope dicitur. Illic cyprum, illàic myrobalanum masci ferunt. Aqua ut cetera 2

VA

jo

fontium, illic tamen braestantius, aestate frigida, heme tepens, aer mollior, wi summa hieme lineis utantur indumentis.

4. Vrbs el nudus desertum regionem. Aduersus

ipsa condita in campo, cui supereminet mons diffustor gignentium ; aegrum enim et deiunum solum et ideo ab incolis. Hic à Scythopolis urbis terra usque ad Sodomitanam et. Asfaltios fines diffusus habetur. huic mons supra Iordanem ab uxbe Iuliade usque ad

Zoaros Avabiae Petraeae conterminos extentus, «ubi eliam mons 16/23 cfr Hegesipp. 1v, 17, p. 268, 23/269, 9. 20/23 cfr Hegesipp. r, 15, p. 24, 15/17. 24 cfr Hegesipp. 1v, 17, p. 269, o/1o. 24/26 cfr Hegesipp. 1v, 17, p- 269, 12/14. 27/28 cfr Hegesipp. 1v, 16, p. 266, 12/15. 28/29 cfr Hegesipp. IV, 16, p. 266, 17/18. 29/30 cfr Hegesipp. 1v, 16, p. 266, 14/16. 31/38 cfr Hegesipp. 1v, 16, p. 266, 19/267, 4. 16 mitteret] oz. M 17 in longitudine M (Pezr. Diac.) XX] et praez. IN B 18 praestantissimi] tantissimi IL 20 tenus] Heg. tenues codd. (Petr. Diar.) 23 pulcher] M P V IN JA (Petr. Diac.) (Heg.), pulchre L| B Geyer 24 — cyprum ilic I^ ferunt] 74, fertur M, feruntur P I^ 25 aer] uer P V (Perr. Diac.) indumentis] LL M P V IN B (Petr. Diac.), exauiis indumentorum ;4 (Heg.) Geyer 27 sempet eminet P 28 agrum M 29 hinc 44 sextapolis LL M 30 diffusus (sz. mons, efr /. 29) LL. M P V IN (Petr. Diac.), locus praem. A B Geyer 32 petre L B, petrae M P. V A .c. terminos P I7, conterminos IN, cü terminus 4A (centum terminos Pezr. Diac.)

I I

2o

campus eum circumiacet LXX stadiorum in longitudine XX in latitudine patens, in quo mirabilis hortorum gratia, uaria palmarum genera, praestantissimi apium foetus. Illic opobalsamum gignitur, quod ideo cum adiectione significamus, quia agricolae cortice tenues uirgulas acutis lapidibus incidunt ea, in quibus balsama generantur, ut per illas cauernas paulatim destillans humor se colligat lacrymis pulcher rorantibus ||. Ilic ciprum, illic mirobalanum zascitur. Aqua ut cetera fontium

25

etiam] et 74

||, aestate frigida, hieme tepens, uer mollior, ut summa

hieme lineis utantur indumentis. 4, Vrbs ipsa condita in campo, cui supereminet mons diffusior et nudus gignentium; aegrum enim et ieiunum solum et ideo es? desertum ab incolis. Hic a Scythopolis urbis terra usque ad regionem Sodomitanam et Asfaltios fines diffusus habetur. Aduersus huic mons supra Iordanem ab urbe Iuliade usque ad Zoaros Arabie Pe22 uer] C, aet Gamurrini

23 fines] locus add. Gamurrini

BEDA est. Ferreus

quem

nuncupatus.

VIIII, 4-X, 1 Inter hos duos montes

ueteres latine Magnum

35 Aulon,

cuius

longitudo

269

XXX

campus iacet,

appellauere,

hebraice

et CCtorum

stadiorum,

autem lati-

iudo CX X, exordiwm a wico Genuauari, finis usque ad. Asfaltium lacum. Iordanis eum medium iniersecat wiridantibus viis

fluminis alluuione, siquidem supra ripas eiusdem fructus arbovum 40

uberior est, alias lomge exilior ; arida sunt emim ommia

jraeter oram. fl'umamis. X. DE IORDANE

ET MARE

GALILAEAE

1. Ipsius autem Jordanis exordium uulgo putatur 9m prowuincia Foenice ad radices montis Libani, ubi Pantwum, id est Caesarea Philippi, sita est, unde et idem Panium, hoc est II

speleum, ber quod. sese adtollàt Iordanis, a vege Agrippa decore admirabili exiructum. uenustatumque accipimus. Est. autem n Tvaconitide ierra fons votae qualitatem exprimens, unde et Fialae nomen accepit, XV a Caesarea millibus passuum secre38/39 cfr Hegesipp. 1v, 16, p. 267, 12/14. 39/40 cft ibid., p. 267, 10/11. X, 1/9 cfr Adamn. II, xvixi, 2/6. 8/8 cfr Hegesipp. 111, 26, p. 234, 20/235. 5/9 cfr Hegesipp. 111, 26, p. 234, 11/15. 383 campos IN latine] oz. IN 34 autem] dicitur add. 74 36 finis] situs I7 389 — arida enim sunt 7A (Pezr. Diac.) enim] ozz. V^ 40 oram] P V/ B (Heg.) (Petr. Diac.), horam M, hora L, horas 74 X, B accepimus B

est] et P

5/6 inter

tra

h

coniatide L, inter conitide M, me

intta conitide P

tree centum 30

6 rotae] tore P

ieyminos

extentus,

ubi etiam mons

est Ferreus

nominatus. Inter hos duos montes campus magnus iacet qui dicitur Aulon, cuius longitudo XXX et CCtorum stadiorum, latitudo CXX, exordium a uico Gennaari, finis usque ad Asfaltium lacum. Iordanis eum enim medium intersecat uiri-

dantibus ripis fluminis alluuione, siquidem supra ripam fluminis fructus arborum

uberior est, alias longe exilior ; arida

enim sunt omnia praeter oram fluminis.

X, 1. Ipsius autem Iordanis exordium in prouincia Fenicis ad radices montis Libani, ubi Panium, id est Caesarea Phi-

lippi, sita est, speleum «ero per quod sese attollit Iordanis, decore admirabili extructum esi. In Traconitide wero terra fons es? rotae qualitatem exprimens, unde et Sy/a nomen accepit, XV a Caesarea millibus passuum secretus, ita iugiter

plenus aquarum abundantia, ut neque superfluant neque um29 centum] oz. Gaurrini X, 6 discretus Gazurrini

V 315

270

IO

I

A

BEDA

X, 1-3

tus, ?ta vugiter plenus aquarum, ut neque superfluant neque umquam minuantur. 2. In hunc PAWippus tetrarches eiusdem regionis Daleas misit, quas in Pamio fluuius ebulliuit. Vnde liquet in Pala principium esse Jordanis, sed post subterraneos meatus in. Panio coepisse fluentum, qui mox lacum ingressus paludes eius entersecat. Inde quoque cursus suos dirigens XV milia passuum s?ne ulla «nter[usione brogreditur usque ad urbem, cui Iulas nomen. Postea lacum Genesar medio transit fluento, unde plurima circumuagatus Asfaltium, hoc est mare

mortuum, ingressus laudabiles perdit aquas ; est enim coloris albidi sicut Jac et ob hoc in mari mortuo /ongo tramite discernitur. 3. Est autem Genesar, id est mare Galilaeae, magnis 2o

siluis circumdatum, 2n longitudine habens CXL

ltudine XL. nec palustris quia arenoso circumdatur

stadia, in la-

Aqua dulcis et ad fotandum habilis, siquidem uligimis crassum. aliquid. aut. turbidum. recipit, wndique litore circumuenitur ; sed et amoenis oppidis, ab oriente Iuliade et Hippo, ab occi-

9/12 cfr Hegesipp. xit, 26, p. 234, 4/10. 13/16 cfr Hegesipp. xit, 26 p. 255, 1/5. 17/20 cfr Adamn. II, xvit, 2/5. 19/20 cfr Adamn. II, xx, 4. 20/21 cfr Hegesipp. x1iz, 26, p. 235, 10/11. 21/23 cfr Hegesipp. 11z, 26, p. 233, 13/16; Adamn. II, xx, 7/9. 8 ita] ut add. P aquarum] L M NN 7A (Heges.), (h) abundantiaagd. P V'B (Perr. Diac.) ut] s. 5 9 eiusdem] ». 7. L 10 fluuius] fluminis B 11 principius P terraneos M 18 nomen] est adZ. P V IN A 16 inde 4 18 albidi] M JA (Adan), albidus L, albi P V B (Perr. Diac.) longo tramite] oz.

P V (Petr. Diac.)

20 circumdata M — 21 aquae P JA habilis ex amabilis L. 22 crassatum P V (Petr. Diac.) ^ tutpidum L 23 et] oz. P V (Petr. Diac.)

^o

quam minuantur. 2, In hunc Philippus tetrarches paleas misit, quas in Paneo fluuius ebulliuit. Vnde liquet in || Phiala principium esse Iordanis, sed post subterraneos meatus in Panio coepisse fluentum, qui mox lacum ingressus paludes eius intersecat. Inde quoque cursus suos dirigens XV milia passuum sine ulla Zmiermissione progreditur usque ad urbem /wLam.

Postea lacum Genessar medio transit fluento,

unde plurima circumuagatus Asfaltium, hoc est mare mortuum, ingressus laudabiles perdit aquas ; est enim coloris a/bi sicut lac et ob hoc in mari mortuo ||discernitur. 3. Est autem

Genessar, id est mare Galileae, magnis siluis circumdatum, in

20

longitudine habens CXL stadia, in latitudine XL. Aqua dulcis et ad potandum habilis, siquidem nec palustris uliginis crassatum aliquid aut turbidum recipit, quia arenoso undique litore circumuenitur ; sed || amoenis circumdatur oppidis, ab oriente Iuliade et Hippo, ab occidente Tyberiade aquis calidis 20 habilis] amabilis Gazzurrizi

V 316

BEDA X, 3-XI, 2

271

dente Tiberiade aquis calidis salubri; genera quoque piscium gustu et specie quam 1n alio lacu fraestantiora.

25

XI. DE NATVRA

A

MARIS

MORTVI

1. Mare uero mortuum /ongitudine stadiis DLXX X usque ad Zoaros Arabiae, latitudine CL usque ad wicina Sodomorum $rotenditur ; nam et de puteis quondam salis post Sodomae et Gomorrae et ciuitatum finitimarum combustionem inundasse certissimum est. Apparet uero procul de specula montis Oliueti cernentibus, quod f/uctwwm. conlisione commotum salsissimum eicit sal, et hoc sole siccatum accipitur multis utique

IO

15

nationibus profuturum. 2, AJiter uero n quodam Siculo monte sal fieri dicitur, ubi /afides de terra euulsi uerum salsissimum sal et cunctis usibus aptissimum praebeant, quod esse sal lerrae dicitur. Mortuum autem appellatur mare, quod niu recipiat generum wuiuentium, neque pisces neque adsuetas aquis aues, tauri camelique fluitent. Denique si Iordanis auctus imbribus pisces illuc influentes rapuerit, statim moriuntur et 25/26 cfr Hegesipp. 111, 26, p. 233, 22/234, 1. XI, 2/4 cfr Hegesipp. 1v, 18, p. 271, 8/10. 6/7 cfr Adamn. II, xx, 19. cfr Adamn. II, xvi, 6/13. 12/14 cfr Eiegesipp. 1v, 18, p. 270, 8/10.

7/12

25 salubris L IN geneta] caenam M 26 et] oz;. P quam] magis prae. Gor A XI, 2 ueto] oz. B stadiorum B ad] ozz. A 8 uicinia P V/ N JA (Perr. Diac.) 4 protendit P V (Perr. Diac.) 8 hoc] exp. L 10 &eri dicitur] fit 4 salsissimum praebent (ze/ probent ?) sal L 11 prebebant JN, prebent 74 12 — mate appellatur B nihil] minime L 14 fluitent] 7A B, fluent L, fluitant M (Petr. Diac.), luenti P V^ 15 influens L N B rapit 44

2 A

^

1O

salubri ; genera quoque piscium gustu et specie quam in alio lacu praestantiora. XI, 1. Mare uero mortuum longitudine stadiis DL X X X usque ad Zoaros Arabiae, latitudine CL usque ad uicini Sodomorum protendit ; nam et de puteis quondam salis post Sodomae et Gomorrae et ciuitatum finitimarum combustionem inundasse certissimum est. Apparet uero procul de specula montis Oliueti cernentibus, quod fluctuum collisione commotum

salsissimum eiicit sal, et hoc sole siccatum accipitur multis ||

nationibus profuturum. 2, Aliter uero in quodam Siculo monte sal fieri dicitur, ubi lapides de terra euulsi uerum salsissimum sal et cunctis usibus aptissimum praebeant, quod esse sal terrae dicitur. Mare wero mortuum mniliül recipit generum uiuentium, neque pisces neque adsuetas aquis aues, tauri camelique flutant. Denique si Iordanis auctus imbribus pisces illuc influentes rapuerit, statim moriuntur et pinguibus aquis super28 lacu] oz. Gazurrini

IVESTT

272

BEDA

XI, 2-4

pinguibus aquis supernatant. Lucermam accensam ferunt su-

20

25

pernatave sine ulla conuersione, extincto demergi. lumine, et quauis demersum arte, quod wiuat, difficile haerere in profundo, omniaque wuiuentia demersa, licet. et uehementer inlisa, statim resilire. 9. Denique Vespasianum braecepisse nandi ignaros reuinctis manibus in bvofundum. deici eosque omnes ilico subernatasse. Aqua tbsa sterilis eh amara. ceterisque aquis obscurior et.quasi adustae braeferens similitudinem. Vagari super aquas bituminis glebas certum est atro liquore, quas scaphis adpropinquantes collhgunt. Haerere sibi bitumen el. nequaquam |ferro. braecidi fertur, sanguine lantum. mulierum

menstruo

uel urina. cedere,

utilis autem ad compagem. nauium uel corporibus hominum medendis. 4, Seruat adhuc regio speciem poenae: mascuntur 16/18 cfr Hegesipp. 1v, 18, p. 270, 10/13. 19/20 cfr Hegesipp. 1v, 18, p. 270, 6/7. 19/20 cfr Hegesipp. 1v, 18, p. 270, 7/8. 21/22 cfr Hegesipp. 1v, 18, P. 270, 123/15. 23 cfr Hegesipp. 1v, 18, p. 270, 8. 23/24 cfr Hegesipp. 1v, 18:5p3270,021:22. 24/29 cfr Hegesipp. 1v, 18, p. 270, 24/271, 8. 29/32 cfr Hegesipp. 1v, 18, p. 272, 2/5.

16 lucerna accensa L. — fertur LM IN 19 dimergi MB — 19/18 et quauis] et que L, qua uas M, quia uas P I7 N, qui est uas B dimersum M JN uiuat] bibat L 19 omnia quae M 21 nandi] M IN B (Heg), natandi L P V A

(Heg. [codd. Z C .A V], Petr. Diac.) 22 deiecit IN — omnes] ozz. M 23 et ceteris LL, et ceterisque M 25 quas] L B (Heg. Petr. Diac.), quae ce£z. codd. Geyer 26 sibi] sic LL 24 sanguine] codd. (Petr. Diac.), sanguini (Heg.) Geyer tantum] tamen M uel] et P. I7 urina] codd., urinae (Heg.) 28 utilis] MNPYV.AB (Heg. [s. 4$ àodoXros] Petr. Diac), utile IL autem] ozz. LM 29 medentes M tegio] ipsa praezz. 4A

natant. L5

Lucerna

accensa

ibidem matat sine ulla conuersione,

extincta demergitur || omniaque uiuentia demersa,

licet sz»

uehementer inlisa, statim vestliunt.

20

25

9. Homines enim natandi ignaros si suc Proiciantur reuinctis fost lergum manibus sine dubio natant. Aqua ipsa sterlis et amara caeterisque aquis obscurior et quasi adauwstae preferens similitudinem. Vagari super aquas bituminis certum est atro liquore, quas scaphis appropinquantes colligunt. Haerere sibi bitumen et nequaquam ferro praecidi fertur, sanguine tantum mulierum menstruo e£ urina cedit, utilis autem ad compagem nauium uel corporibus hominum medendis. 4. Servat adhuc regio speciem penae ; nascuntur ibi poma pulcherrima, quae edendi cupiditatem spectantibus generent; XI, 17 ignari Gazzurrini Gagurrini Gamurrini

17/18 reuictis Gazzurrini

19 quas C

20 bitumina Gaurrini 21 quae Gamurrini 23 urinae Gazzurrini 26 generant Gazzurrini

adustae

22/23 sanguini

BEDA XI, 4-XII, 1-2 30

55

273

enim ibi oma pulcherrima, quae edendi cupiditatem spectantibus genervent ; si carpas, [atescunt. ac. vesoluuntur in. cinerem fjumumque excitant, quasi adhuc ardeant. Sane in diebus aestatis inmodicus ber spatia campi exaestuat uapor, unde et coalescente uitio nimiae siccilatis atque humi arido corruptior aer miserandas incolis conficit aegritudines. XII.

DE

LOCO,

IN QVO

DOMINVS

BAPTIZATVS

EST

1. In /oco ergo, n quo Dominus baptizatus est, crux lignea stat usque ad collum alta, quae aliquotiens aqua transcendente absconditur. A quo loco ripa ulterior, id est orientalis, in iactu fundae est, citerior uero ripa 2» supercilio monticuli grande gestat beati baptistae lohannis ecclesia. clarum, v^ monasterium. de quo per pontem arcubus suffultum solent descendere ad illam crucem et orare. 2, In extrema fluminis parte quadrata ecclesia quattuor lapideis cancris superposita est, coctili creta desuper tecta, ubi Domini westimenta, cum baptizaretur, serua32/35 cfr Hegesipp. 1v, 16, p. 267, 7/10. XII, 2/10 cfr Adamn. II, xvr, 35/30. 30 enim ibi] B (cfr Isid. E£yz. XIV, 3, 25), ibi enim L, enim M N, etiam P V, ibi (Pezr. Diar.) quae] et adZ. L. IN B 31 generent] L P V JA (ex Heg. uel Isid., qui praemittunt ut) sicque ibidem carpas 74 32 quasi adhuc] et quasi 74 33 modicus P V (Perr. Diac.) 34 nimio M XII, 2 in loco ergo] oz. LL. M alf. in] oz. A in quo] loco a7. s. 7. L 8 ascendente LM 4 in actu M, corr. P funda M 5 iohannis baptiste B 6 quo] qua A 4 extrema] extta LL, ueto add. JA $8 lapideis] lapides L, ozz. B coctili] latere add. P V (s. 7.)

30

A

si carpas, fatescunt ef resoluuntur in cinerem fumumque excitant, quasi adhuc ardeant. Sane in diebus estatis mod?cus per spatia campi exestuat uapor, unde et coalescente uitio nimiae siccitatis atque humidi corruptior aer miserandas incolis conficit aegritudines. XII, 1. In loco ergo, in quo Dominus baptizatus est, crux lignea stat usque ad collum alta, quae aliquotiens aqua transcendente absconditur. A quo loco ripa ulterior, id est orientalis, in iactu fundae est, citerior uero ripa in supercilio monticuli. Constructum est monasterium sancti Baptistae Ioannis ||, de quo per pontem arcubus suffultum solent descendere ad illam crucem et orare. 2, In extrema fluminis parte quadrata ecclesia quattuor lapideis cameris superposita est, cocío ex latere, creta desuper tecta, ubi Domini uestimenta, cum baptiXII, 2 aliquoties Gazzzrrini

^ 4/6 monticuli] ubi add. Gazzurrini

V 318

274

BEDA XII, 2-XIII

1o ta esse dicuntur. Hanc non homines intrare, sed undae cingere ac penetrare solent. Ab eo loco, quo de faucibus maris Galilaeae Iordanis exit, usque ubi mare mortuum intrat, VIII dierum iter. XIII.

DE

LOCVSTIS

ET MELLE

SILVESTRI

ET FONTE

IOHANNIS

Minimum genus lecustrarum fuisse, quo pastus est baptista Iohannes, usque hodie apparet; quae corpusculis in modum digiti manus exilibus et breuibus in herbis facile captae coctae; que in oleo jauperem braebent uictum. In eodem deserto sunt arbores, folia lata et rotunda lactei coloris et melliti saporis habentes, quae natura fragilia manibus confricantur et eduntur. Hoc esse mel siluestre dicitur. Ibidem et fons sancti baptistae lohannis ostenditur /4cida aqua, lajideo jroleclus tecto, 1o calce perlito.

11/13 cfr Adamn. II, xx, 16/18. XIII, 2/8 cfr Adamn. II, xxii, 4/14.

8/10 cfr Adamn. II, xxr, 2/4.

10 undae] ibidem 74, undique B 11 ac] et 4 12 exiit 74 usque] quo add. JA -— mate ubi B VIII] VII L, VIIII A 13 iter] est edd. 7A (Perr. Diac.), (habuit add. 7Adazzn.) XIII, 1 mel M A 2 - baptista iohannes pastus est B $8 usque] quo praem. A $6 pauperem] J/, M P V B (Adazz.), pauperum B, (pauperi Pezr. Diac.) *? nata P fragili P V7 (Perr.. Diac.) 8/9 — iohannis baptistae B(Pertr. Diac.), baptistae ozz. A P V

zaretur, seruata swni. Hanc non homines intrare, sed undae

cingere ac penetrare solent. Ab eo loco, quo de faucibus maris Galileae Iordanis exit, usque ubi mare mortuum intrat, VIII dierum iter es/. XIII.

Locustae

autem,

de quibus edebat beatus

Iohannes,

ibi usque hodie swnt quo corpusculis in modum digiti manus exilibus et breuibus in herbis facile captae coctaeque in oleo pawberi praebent uictum. In eodem deserto sunt arbores, » folia lata et rotunda lactei coloris et melliti saporis habentes, quae natura fragili manibus confricantur et eduntur. Hoc esse mel siluestre dicitur. Ibidem et fons sancti lohannis Baptistae ostenditur lucida aqua, lapideo protectus tecto, calce perlito.

11 de] e Gazzurrini XIII, 2 quo] quae Gazzrrini

v 519

BEDA XIIII-XV, 1 XIII.

DE

FONTE

IACOB

IVXTA

275 SICHEM

Prope ciuitatem Sichem, quae nunc Neapolis dicitur, ecclesia quadrifida est, hoc est n crucis modum facta, in cuius medio fons Iacob XL cubitis altus, a latere ipso usque ad summum

; digitorum extentus, de quo Dominus muliere petere dignatus est. XV.

DE

aquas a Samaritana

TIBERIADE ET CAPHARNAVM ET ET LOCIS SANCTIS IBIDEM

NAZARETH

1. Locus ille, in quo Dominus $fanes benedixit et $:sces, citra mare Galilaeae ad aquilonem ciwitatis Tiberiadis, campus 5 herbosus et. planus nunquam ex ilo tempore avatus, nulla suscipiens aed?ficia, fontem tantum, ex quo tunc ?/l; biberunt,

ostendens. Qui ergo ab Aelia Capharnaum pergunt, fer TibevYiadem iter habent, deinde secus mare Galilaeae et locum bene-

diclionis panum, a quo non longe Capharnaum in finibus 10 Zabulon ei. Neialim, quae murum non habens angusto inter - XIHI, cfr Adamn. II, xxt, 5/20. XV, 3/6 cfr Adamn., II, xxii, 3/11.

9/13 cfr Adamn. II, xxv, 2/135.

XIIII, 2 ciuitate 74 4 cubitos NN B 6 dignatus est] figurazz add. P IN (ex "Adamn., ed. Geyer, p. 271) XV, 2 locis] de praez. A 4 citra] citca JN 6 aedificationem T, $ iter] uiam 44

9 capharnaum] ciuitas praez. P V (Petr. Diac.)

XIIII. PETR. Drac. Prope ciuitatem ||quae nunc Neapois dicitur, ecclesia quadrifida est, hoc est in crucis modum facta, in cuius medio est fons Iacob XL cubitis altus, a latere

ipso ad summum usque digittorum extentus de quo Dominus aquam a muliere samaritana petere dignatus est.

XV, 1. PxTR. Diac. Locus autem ille, in quo Dominus panes

benedixit et fregit, citra mare Galileae ad aquilonem ciuitatis Tyberiadis, campus herbosus et planus numquam ex illo tempore aratus, nulla Aabens aedificia, fontem tantum,

ex quo

; tunc illi biberunt, ostendens. Qui ergo ab Ierusalem Capharnaum pergunt, per Tyberiadem iter habent, deinde secus mare Galileae et locum benedictionis panum, a quo non longe

ciuitas Capharnaum ||murum non habens angusto inter monXIV, 3 a latere usq. 4 extentus] oz. Gamurrini

276

BEDA XV, r-2-XVI

montem el stagnum situ per maritimam oram orientem uersus longo tramite protenditur, montem ab aquilone, lacum ab austro habens. 2. Nazareth muros non habet, sed magna aedificia duasque 15

grandes ecclesias : una in medio ciuitatis supra duos fundata cancros, ubi quondam fuerat domus, in qua Dominus nutritus est infans. Haec autem ecclesia duobus, ut diclum est, tumulis

20

ek interpositis arcubus. suffulia habet. inferius. inter. eosdem iumulos fontem lucidissimum, unde ciues omnes aquas ?* uasculis per trocleas n. ecclesiam extrahunt. Altera wero est ecclesia, ubi domus erat, in qua angelus ad Mariam XVI.

DE

MONTE

uenit.

THABOR

Mons Thabor in medio Galilaeae campo in T Manasse f ad boream a mari Ceneret distat rotundus, Aerbosus ualde et floridus altitudinis X Vertex ipse campestris et multum amoenus,

tribus malibus ex omni parte X X stadiorum. XX e íiriwm

14/21 cfr Adamn. II, xxv1, 2/16. XVI, 2/9 cfr Adamn. II, xxvn, 2/18. 11 per] supet M horum 24 12 monte B ad aquilonem IN. 14 murum P V (Petr. Diac.) 14/15 duas IN — 15 unà JA (Perr. Diac.) super L 17 haec] quae 74A autem ecclesia z;4. suffulta] ozz. .A 18 et] oz. M . 19 tumulos] canctos 74 XVI, 2/3 in tribu manasse 74 manasse] codd. (Petr. Diac.), manans se cod. Vindob. 2432 Cotton. Lincoln, eminens coni. Tobler manasse ad boream] ozz. IN

a mati] matis 74 distat] ozz. xxti et tribus stadiis (spatio ozz.) 4

IO

4 — 4 adfloridus M

altitudine

M — 5/16

tem et stagnum situ per maritimam oram orientem uersus longo tramite protenditur, montem ab aquilone, lacum ab austro habens. Nazareth murum non habet, sed magna aedificia duasque grandes ecclesias : unam in medio ciuitatis supra duos fundata cancros, ubi quondam fuerat domus, in qua Domi-

15 nus

nutritus est infans. Haec autem

ecclesia duobus, ut di-

ctum est, tumulis et interpositis arcubus suffulta habet inferi-

us inter eosdem tumulos fontem lucidissimum, unde ||aquam

in uasculis per trocleas in ecclesia extraunt. Altera uero est ecclesia,

20

ubi

locutus est.

domus

erat,

in qua

angelus

sanctae

Mariae

XVI, PETR. DiAc. Mons Thabor in medio Galileae campo in tribus milibus Manasse ad boream a mari Cenereth distat ex omni parte rotundus, herbosus ualde et floridus altitudinis XXX stadiorum. Vertex ipse campestris et multum amoenus, XV, 18 trocleas] trocheas Gazurrini

V 320

BEDA XVI-XVIII, 1

277

stadiorum spatio dilatatur, ubi grande monasteriwm grandi quoque silua circumdatur, tres ecclesias habens, iuxta quod. Petrus ait : Faciamus hic tria tabernacula. Locus muro cinctus magna gestans aedificia. XVII.

VA

SITV

DAMASCI

Damascus in camo sita lato et amplo murorum ambitu et crebris smunita. turribus, quam magna quattuor flumina 1nterfluunt. Vbi dum christiani sancti baptistae Iohannis ecclesiam frequentant, Saracenorum rex cum sua sibi gente aliam instituit atque sacrauit. Plurima extra muros in gyro oliueta. A. Thabor Damascum septem dierum iter. XVIII.

V^

DE

DE

SITV

ALEXANDRIAE

ET

iVE22T

NILO

1. Alexandria ab occasu in ortum solis longa ab austro ostiis Nil cingitur, ab aquilone lacu Mareotico, cuius portus ceteris diffücilor quasi ad formam. humani corporis in capite ipso et statione capacior, in faucibus uero angustior, qua meatus maris ac nauium suscipit, quibus quaedam spirandi subsidia portui subministrantur. Vbi quis angustias atque ora portus euaserit, XVII, 2/6 cfr Adamn. II, xxvm, 2/11.

2/8 cfr Adamn. IT, xxx, 12/15.

XVIII, 2 cfr Adamn. II, xxx, 79/80.

3/12

cfr Hegesipp. 1v, 27, p. 284, 15/285, 5.

7 circundatus P, circundatur V. — 9 gestant IN 6 dilatatus P V (Pefr. Díac.) B frequentarent 3 quam] quae L, ubi 24 XVII, 2 lato] longo L, latior 74 6/4 a thabot usque daoliueta] sunt add. 74 6 atque sactauit] ozz. /Á jg iter] oz. P V. 7? damasco JA mascus B qua] quae L .A, b statione] in praezz. IN XVIII, 2 ortu L, hortum M quia B 4 atque] oz. P ota] hora M A

; XX et trium stadiorum spatiorum dilatatus, ubi grande monasterium grandi quoque silua circumdatur, tres ecclesias habens, wnam, in onore Domini Saluatoris, reliquae autem duae 4n onore Moysi et Eliae. Locus «ero ipse muro cinctus magna gestant aedificia. XVIII,

1. PErR.

DiaAc.

Alexandria

ab occasu

in ortum

solis longa ab austro ostiis Nili cingitur, ab aquilone lacu Ma-

reotico, cuius portus ceteris difficilior quasi ad formam

hu-

mani corporis in capite ipso et statione capacior, in faucibus ; uero angustior, qua meatus maris ac nauium suscipit, quibus

quaedam spirandi subsidia portui subministrantur. Vbi quis XVIII, 6 subministratur C

278

BEDA

XVIII, 1-2

tamquam reliqua corporis forma, ita diffusio maris longe lateque extenditur. In eiusdem dextera ortus parua insula habe-

1o fur, ?n, qua Farus, id est £urris, est maxima, nocturno tempore flammarum facibus ardens, we décepti tenebris nautae im sco-

$ulos incidant et uestibuli limitem. comprehendere. nequeant, qui el vbse semper inquietus est fluctibus hinc inde conlidentibus. 2. Portus uero placidus semper, amplitudinem habens XX X 15 sfadiorum. parte 'Aegybti urbem intrantibus ad dexteram occurrit ecclesia, 4n qua beatus euangelista Marcus requiescit, cuius corpus 24 orieniali parte eiusdem. ecclesiae ante altare humanatum est memoria superbosila de quadrato marmore facta. Circa Nilum Aegyptii aggeres crebros propter inruptio7o nem aquarum facere solent, qui s? forte cusitodwm. incuria rupti fuerint, non irrigant, sed opprimunt terras subiacentes, et qui flana Aegypti incolunt super riuos aquarum sibi domos faciunt fransuersis trabibus superponentes.

13/14 cfr Hegesipp. 1v, 27, p. 285, 19/22. 23/24. 15/18 cfr Adamn. II, xxx, 87/91.

14/15 cfr Hegesipp. tv, 27, p. 285, 19/23 cfr Adamn. II, xxx, 98/104.

9 dextram P 10 turris est] des. IL alt. est] oz. IN 13 et] oz. IN 14 habens] oz. P V (Petr. Diac.) 19 egypti (egipti 7) flumen P V (oz. Petr. Diac.) 22 domum IN

angustias atque ora portus euaserit, tamquam reliqua corporis forma, ita diffusio maris longe lateque extenditur. In eiusdem dextera portus parua insula habetur, in qua Farus,

1o ld est turris »naxima est, nocturno

tempore

flammarum

fau-

cibus ardens, ne decepti tenebris nautae in scopulos incidant et uestibuli limitem comprehendere nequeant, qui et ipse semper inquietus est fluctibus hinc inde conlidentibus.

2. Portus uero placidus semper, amplitudinem ||XXX stadio1; rum. À parte Egypti urbem intrantibus ad dexteram occurrit ecclesia beat: Marci,

euangelistae nomine

consecrata,

in

qua ipse beatissimus requiewit |. Circa Nilum || aggeres cre-

bros propter inruptionem aquarum facere solent, custodium incuria rupti fuerint, non irrigant, sed 2o terras subiacentes, et qui plana Egypti incolunt aquarum sibi domos faciunt transuersis trabibus

13 ipse] se aZZ. C

qui si forte opprimunt super riuos pontes.

BEDA XVIIH.

XVIIII,

1-4

270

DE CONSTANTINOPOLI ET BASILICA IN EA, QVAE CRVCEM DOMINI CONTINET

1. Constantinopolis undique praeter aquilonem mari cincta, quod a mari magno LX milibus passuum usque ad. murum A

ciuitatis, et a muro

ciuitatis wsque ad ostia Danubii quadra-

V 322

ginta milibus passuum extenditur, ambitu murorum Quxta situm maris anguloso XII milia bassuwm circumplectitur. Hanc primo Constantinus in Cilicia iuxta mare, quod Asiam Ewurojamque disierminat, aedificare disposuit, sed quadam nocte I o ferramenta omnia ablata missis, qui requirerent, 2n arte Eurojae, ubi nunc est ipsa ciuitas, inuenta sunt. Ibi enim fieri Dei uoluntas intellecta est. 2, In hac urbe basilica sno? operis, quae sancta Sophia cognominatur, rotundo scemate et a fundasentis constructa et concamerata, /ribus cincta parietibus et I ^ magnis sustentata columnis arcubusque sublimata est. Cuius interior domus in aquilonali sui parte grande et ualde bulchrum armarium habet, in quo capsa lignea ligneo quoque cooperculo tecta crucis dominicae tres particulas continet, Jongwm uidelicet lignum in duas aries incisum et fransuersum eiusdem 20 sanctae crucis lignum. Haec íribus tantum per annum, diebus, hoc est in cena Domini, in parasceue et in sabbato sancto populis adoranda profertur. 3. Quarum prima capsa illa super altare aureum duos cubitos altitudinis et wnwm latitudinis habens cum cruce sancta patefacta conponitur. Accedensque imperator, deinde cunctus per ordinem laicorum 2 A jrimus gradus, sanctam crucem adorat et osculatur. Sequenti die imperatrix et omnes matronae uel uirgines idem faciunt, etia nihilominus die ef?scof? et cuncti clericorum gradus idem faciunt, et sic cafsa reclusa ad supra dictum avmariwm reportaiur. Quandiu autem super altare manet aperta, totam eccle- V 325 o 3 siam mirus odor perfundit. De nodis enim ligni sancti l2quor odorifer oleo similis profluit, cuius si etiam modica particula contingat, omnem aegritudinem sanat. 4, Haec de locis sanctis, prout potui, fidem historiarum se-

35

cutus exposui et maxime dictatus Arculfi, Galliarum episcopi, XVIIII, 3/12 cfr Adamn. III, r, 6/tr, 55.

12/33 cfr Adamn. III, 1r, 1/51.

4XL 3/4 mati cincta quod a] o». M per bormoiotel. XVIIII, ziulus oz. M 8 primus 44 ? mati 44 B et a muto ciuitatis] ozz. M per Lboroiotel. dh 17 ligneo 16 grande ualde sed pulchrum P V (sepulcrum) 12 uoluntate 74 19 lignum] unum 14 operculo B quoque] ozz. IN quoque] auro cum 24 26 et osculatur] oz. 22 adorandum JA 21 populo P V uidetur add. /À 27 imperatrissa P V IN — tertia «sg. idem faciunt] om. P V ——— 28 graduü A 32 odori feroleo M, odori81 odot z:4. liquor] oz. M 29 dictam ;4 A 85 dictatu P fero IN si] oz. M N

280

40

BEDA

XVIIII, 4-5

quos eruditissimus in scripturis presbyter Adamnanus lacinioSo sermone describens tribus libellis conprehendit. Siquidem memoratus antistes desiderio locorum sanctorum patriam deserens terram repromissionis adiit, aliquot mensibus Hierosolimis demoratus est ueteranoque monacho nomine Petro duce pariter atque interprete usus cuncta in circuitu, quae desiderauerat, auida intentione lustrauit. 5, Nec non Alexandriam,

Damascum, Constantinopolim Siciliamque percucurrit. Sed cum patriam reuisere uellet, nauis, qua uehebatur, post mul45

$0

tos anfractus uento contrario nostram,

id est Britaniorum,

insulam perlata est, tandemque ipse post nonnulla pericula ad praefatum uirum uenerabilem Adamnanum perueniens iter pariter suum et ea, quae uiderat, explicando pulcherrimae illum historiae docuit esse scriptorem. Ex qua nos aliqua decerpentes ueterumque litteris comparantes tibi legenda transmittimus, obsecrantes per omnia, ut praesentis saeculi laborem non otio lasciui torporis, sed lectionis orationisque studio tibi temperare satagas.

36 quos corr. a. zz. in qui P 36/37 lacioniosa M, laciniosa J4 37 libellis] libris 4 38 sanctorum] suorum JN 39 repromissionis] remissionis P 40 est] ozz. IN uetetano JN B 43 percurrit P I/ IN 45 anfranctus P 7 ccrio nostras P 47 praefatum] praesidium V/ — adomnanum M V, ado////[mnanum P iter] inter M 52 lasciui] oz;. P 17 orationumque V.

V 324

Posr R. VALENTINI ET G. ZUCCHETTI

EDENDA CVRAVIT FR. GLORIE

I PITTACIA [OLEORVM MODOETIANA] et

NOT(VLA) DE OLEA SANCTORVM MARTYRVM QVI ROMAE CORPORE REQVIESCVNT SEV

INDEX OLEORVM SACRORVM QVAE GREGORIVS MAGNVS MISIT AD THEODELINDAM REGINAM SEV

ITINERARIVM IOHANNIS [PRESBYTERI]

MONITVM In thesauro basilicae Modoetianae,setuatur elenchus papytaceus seu NNo£ula oleorum quae loco reliquiarum Roma asportauit quidam Ioannes, tempote s. Gtegotii papae I, et Theodelindae reginae Longobardorum tradidit. Itemque seruantur fragmenta papyracea seu P///acia quibus nomina sanctorum indicantur quorum olea in singulis ampullis continentur (!). INo£ula itineratium pet coemeteria Romana Ioannis quodammodo patefacit (?). Notandum uefo Pi//acia non genuino collectionis otdine adhibita fuisse ad No/ula scribenda, ut patet e Tabula synoptica (infra post Indices edenda).

Documenta iuxta recensionem Roberti VArENTINI et Iosephi ZuccHETTI (3) e papyris Modoetianis infra reddimus cum appatatu critico et notis hic illicque uel complectis uel ampliatis, quibus adicimus tertium appatatum, lectionum scilicet INo£z/ae ecclesiarum (5), De locis sanctis martyrum (5) et Itinerari Malmesburzensis (8).

(?) cfr J. BunEL, zAnciennes dévotions populaires, in Ia Ve et [es Arts liturgiques, XI (1924/1925), p. 362-368 ; A. Lipixs&r, De Theodelinde-schbat in Monza, in Sfreven, n. s., XIV, 2, 1961, p. 1097-1105.

(3) cfr H. LecrEncQ, in D.24.C.L., XI, col. 2754 sq. (3) R. VareNrINI & G. ZuccuErr:, Codice fopografico della Città di Roma, Y, Romae, 1942, p. 29-48 (imago lumine depicta papyti exhibetur intet p. 49-50). (4) infra, p. 305-311. (5) infra, p. 315-321. ($) infra, p. 325-328.

CONSPECTVS SIGLORVM papyrus Modoetianus (Monza, Cattedrale) s. vii. "n

codex Modoetianus, Arch. Capit. E a. 1042 (ttanscriptio INoZulae SUB

Mab.

editio Iohannis MABILLON, 570-571 (NNotula).

Marini

editio Caietani Manrwr, Papzr? diplomatic, Romae, 1805, p. 208209, n. 145.

Sepulcri

editio Alexandri SEPULCRz, I papirz della basilica di Monza e le reliquie inviate da Roma, in. Miscell. di Studi e Documenti offerta al Congresso Stor. Intern. dalla Società Stor. Lombarda : Roma e la Lombardia, Castell Sforzesco, 1903, p. 20-24 (— Archivio Stor. Lombardo, t. xxx, p. 258-262).

V/efera ;Amalecta, Parisiis, 1723?, p. i

PITTACIA

NOT[VLA] DE OLEA

qp J- oleo sancti Petri apostoli| «II»

SANCTORVM MARTYRVM OVI ROMAE IN CORPORE ' REQVIESCVNT IDEST : ; sancti Petri apostholi sancti Pauli apostholi [sanct]: Pancrati sancti Arthemi sanctae Sofiae cum tres fi-

[sancii Panc]rati sancti Arte[;5]i sancta Sofia cum tres fi[/]ias suas [sancta Can]dida et sanc- | :o Pisfacia

lias suas INotula 1 Nor PD, notula zz Sepulcri, Notitia Mab., notatio a/z

4 sqq. menzeri romani add. edd., pittacia sequuntur. sccundum. ordinem INo1ulae B edidit Sepuleri, oz. cet. P. 8 -- N. 5/6 5. Petri. 5. Pauli] haec olea, si reuera simul collecta sunt, ptouenire debent e coemeterio S. Sebastiani. Collectionem uero oleorum initium habuisse in basilica S. Petri probabilius est (5i//acia) ; postea Iohannes collector, qui olea diuersis collexit tempotibus, pietate olea iunxit amborum apostolorum (no£ula). P. 4- N. ? .$. Pancratii] basilica coemeterii S. Pancratii in uia Autelia. P. 4- N. 8414 5. ZArbezzüi. $. Paulinae] ibidem in duabus cryptis erant sepulcra Arthemii et filiae suae Paulinae (*Paulinus" legitur in aliis fontibus, sed cfr J. P. Krascn, Le gzemorie dei martiri sulle Via zAurelia e Cornelia, in Studi e Teszi, n. 38, 1924, p. 68-69). P. 8/9 4- N. 9/10 .5. Sophiae cum tres filias] tum in uia Aurelia cum in uia Appia (uel Latina) nominantur; cfr infra lin. P. -N. 32/55. Vide H. I. Mannou, Darme Sagesse et ses trois filles, Àn Mélanges offerte à Mile Chr. Mobrmann, Utrecht, 1965, p. 177-183. P. 10 5. Candida] in Passione 55. Marcellini et Petri saec. v-vi (B.H.L., $230) iungitur martyribus Arthemio et Paulinae ; de loco uero sepulturae non constat, modo memoratur in uia Aurelia, modo in uia Portuensi; si 5///aeío nostro fidem praestas, Candidam sepultam fuisse uidetur in coemeterio S. Pancratii, sed opinati licet olim fauces fuisse inter dictum coemeterium et illum Pontiani in uia Portuensi, ubi collocata fuit iuxta INor. ecc]. (cfr VALENT.-ZUCCH., t1, p. 107, adn. 5).

(V14 CoRNELIA) I. (n bypogaeo S. Petri) — P. 4- N. B S. Perrus] INot. eccl. (p. 310, 171/175) : *ad basilicam Beati Petri ... in cuius occidentali plaga beatum corpus eius quiescit" ; Loc. mart. (p. 315, 2/3) : "Primum Petrus in parte occidentali ciuitatis iuxta uiam Corneliam ad miliarium primum in corpore requiescit" ; Iz. Mag. (p. 325, 9/10) : "juxta eam (uiam Corneliam) ecclesia Beati Petri sita est, in qua corpus eius iacet".

Ji — (n S. Pancratio)

(VrA PonTVENsIS-AVRELIA)

— P. -- N. 8 S. Paneratius] INor. eccl. (p. 309, 155/156) : *ad

S. Pancratium, cuius corpus quiescit in formosa ecclesia uia Aurelia" 3 L6; Mart. (p. 315, 13/14) : *in sinistta manu iuxta uiam Auteliam ... S. Pancratius"? s

It. Malm. (p. 327, 99/100) : **quia iuxta eam (portam Aureliam) requiescit (S. Pancratius)in ecclesia sua". — P. 4- N. 7.11 5. ZArzPezzius. 5. Paulina] INot. eccl. (p. 309, 157/159) : "in illa ecclesia (S. Pancratii) intrabis longe sub terra et inuenies Atdhimium martirem, et in altero loco S. Paulinum martirem" ; Loc. zzar/. (p. 315, 13/ 15) : "in sinistra manu iuxta uiam Aureliam ... S. Paulinus, S. Arthemius" ; I7. Mal. (p. 327, 99/100) : "iuxta eam (pottam Aureliam) requiescunt (in ecclesia S. Pancratii) et alii martyres, Paulinus, Arthemius?. P. 8/9 -- N. 9/10 5. Sophia eum iii filias] INot. eccl. (p. 509, 157/161) : *in illa ecclesia (S. Pancratii) intrabis

PITTACIA

—

ta Paulin[zg] sancta Lucina [sancii] Processi sanct[? M ]ja[rtim]ani «III» 15 [senctt | G]risantis [..... EAT IC MUT m

OLEAMARTYRVM

287

sanctae Paulinae sanctae Lucinae sancti Processi sancti Martiniani [san]c[&;] Grisanti [sanct]|ae D[a]riae 12 Luci..ae Mab.

16/22 apud Marini (qui Dittacium legebat minus euanidum) : (16/18) ... ...fisantis

— 16 Crisanti Mab.

Scsqu Darias Scs Maurus (19/20) ... ..ason et alii Sci multa milia (21/22) ... Saturnini et Sc..a(u)pinio 4P. 4- N. 12 $. Lucina] non appatet in fontibus hagiographicis Mar£yrologio ZAdonis antiquioribus; eius cultus originem trahere uidetur e Passiome $$. Processi ef Martiniani saec. vi (B.H.L., 6947), qui in eodem pittacio memorantur ; sed et in aliis legendis nonnullae matronae romanae nomine Lucinae laudantur (cfr J. P. KinscH, 0.4., p. 74-75 ; H. LIETZMANN, Petrus und Paulus in Rom, Berolini-Lipsiae, 1927, p. 179 sqq. ; P. Srvcen, Die Rómiscben Katakomben, Berolini, 1933, p. 2005 iuxta INor. eccl. in basilica SS. Processi et Martiniani sepulta est. P. -- N. 13/14 5$. Processi. 5$. Martiniami] in uia Aurelia, ad aquaeductum Traiani, ut uidetur (cfr 4.45.5, Iul. z, p. 290 ; P. SrYGER, 0. c., p. 287-289). Horum sepulturam *'in coemeterio Damasi" collocat Marz. Hieron. (sub 2 Iul. in additamento posterioris aetatis iuxta J. P. K1RsCH, o. c., p. 75, sed a L. DucHESNE et H. DELEHAYE, in AASS, P. -- N. 16/21 .£$. Chrysantbi. Nou. 11, ii, p. 348 adnot. 4, tecte uindicatum). Dariae. Mauri. lasonis. aliorum. Saturnini] SS. Chrysanthus et Daria in uia Salaria noua sepulti sunt ;supta sepulcrum legitur Damasi epigr. 45 ; proxima etat sesepultura SS. Mauti (cfr Damasi epigr. 44) et Iasonis. In basilica SS. Chrysanthi et Datriae *multa milia" martyrum sepulta sunt, quorum *nomina nec numerum potuit retinere uetustas"' (Damasi epigr. 42) ; ibidemque, ut uidetur, requiescunt martyres LxiI (cfr Damasi epzgr. 45). Haud longe abest ecclesia S. Satutnini *5in Thrasonis" (cfr Damasi epigr. 46). Cfr notulas Antonii FERRUA, Epigrammata Darmasiaua, Romae, 1942, p. 184-190).

longe sub terra et inuenies ... in altero antro S. Sobiam et duae filiae eius Agapite et Pistis/ forz. legendum : *... iii filiae eius Agape Elpis et Pistis" ? —" ; Iz. Ma/zr. (5275 100/101) : *... $. Sapientia cum tribus filiabus Fide Spe Charitate"". P. 10 .$. Candida] INo£. eccl. (p. 509, 144/146) : "Deinde — (in .$. Candida) discendis ad aquilonem, et inuenies ecclesiam S. Candidae uirginis et martiris cuius corpus ibi quiescit" ; I7. Maz. (p. 327, 94/97) : "Ibi prope (uiam Portuensem) sunt, in una ecclesia, martyres ... Candida". P. 4- N. 12 $. Lucina] INot. eccl. (p. 309, 162 — (in $5. Processo et Martiniano) 310, 164) : "et ascendis sursum et peruenies ad ecclesiam (SS. Processi et MartiniaP. 4- N. 13/14. 55. ni) ; ibi quiescit ... S. Lucina uirgo et martir in supetiori"'. Processus e? Martinianus] INo£. eccl. (p. 309, 162 - 310, 163) : et ascendis sursum et

peruenies ad ecclesiam : ibi quiescunt SS. Processus et Matti(ni»anus sub terra" ; Loc. mart. (p. 315, 13/14) : "in sinistra manu iuxta uiam Auteliam, S. Processus, S. Marti(ni»anus" ; Iz. Mal. (p. 327, 101/102) : "et in altera basilica Processus et Martinianus"'. (V1A SALARIA NOVA) III. (in coezeterio Tbrasonis *ad S. Saturninum" - cfr Cymiteria, b. 299, 7)

P. 4- N. 16/17 $5. Chrysan£bus e? Daria] INor. — (in $$. Chrysantbo et Daria) eccl. (p. 306, 34/56) : "eadem uia (Salaria) ... In alteta ecclesia Daria uitgo et martir pausat et Crisantus martir" ; Loc. zzarf. (p. 320, 127/129) : "Iuxta eandem uiam (Sa-

latiam)... «In alia quoque eclesia S. Chrisantus et Daria vitgo»" ; Iz. Mal. (p. 325, 32/33) : "Ibidem (iuxta uiam Salariam) in altera ecclesia sunt Ctisantus et Daria".

288

PITTACIA

—

sancti Mauri

ID

[sanct l]ason [. ... Sour 1 MENSEM, Lanes. 20 [sancii |Satu]r[n]ini [.. dS dese (V5 4- sancti L[awrenti] sancti [Y ]pp[oZctt] .

24/28

edidit Sepuleri,

OLEA MARTYRVM

om.

25

cet.

sancti Iason [e£ a]li[7] sancti multa milia - sancti Sat[ur]nini sancti [A4f7]nionis sancti Systi [sanct]i L[aw]renti [san]cti [Y 5]oliti 22 Aupinionis] cfr Jecio Marini in pirJacio III, lin. 21/22 ; Tipionis «e Tiginionis cog;. Mab. — 74» 22/23 sancti [Agapizi diJaconi sancti Systi resZiZuendum ?

(P. --) N. 22 $. /Aupinionis] nobis nudum est nomen, et quidem incertum. Intellegi non potest ZApronianus (uel /Azpronianus) fundator coemeterii eiusdem nominis (in uia Latina : cfr Cymifería, p. 299, 25/26), qui occurrit, uno cum S. Saturnino (supra lin. 21), in Passione 5. Marcelli (B. H.L., $234) etin Martyrologiis Hieronysziano, Bedae, Adonis et Romano (2 Febr.) ; cfr H. DELEHAYE, Éudes sur le légendier romain, Bruxelles, 1956, p. 29. — Potius 22/23 S. Agapiti diaconi S. Systi legendum conicio. P. 4- N. 24/28 5$. Laurentii. 3. Hippolyti] coemetetia in agro Verano in uia Tiburtina.

— (in interiore spelunca, in septemtrionale plaga, prope coemeterium lordanorum) P. --. N. 18/20 .$. Maurus. 5. Iason. alii] INot. eccl. (p. 306, 37) : "Postea peruenies eadem uia (Salaria) ad speluncam" ; Loc. zzarz. (p. 320, 136/140) : "Iuxta eandem uiam Salariam ... alii quamplurimi, id est ... S. Maurus" ; I7. Ma/g. (p. 325, 32/34) : "Ibidem (iuxta uiam Salariam) in altera ecclesia ... Maurus et Iason ... et alii in-

numertabiles". — (in S. Saturnino) —P. -- N. 21 5. Sazurninus] INor. eccl. (p. 306, 34/35) : Deinde eadem uia (Salaria) peruenies ad ecclesiam S. Saturnini papae et martiris" ; Loc. mart. (p. 320, 127/128) : "Iuxta eandem uiam (Salariam) S. Saturninus cum multis martyribus dormit" ;Iz. Maz. (p. 325, 32/33) : "Ibidem (iuxta uiam Salariam) in altera ecclesia ... Saturninus". (VrA TIBVRTINA) IIL-IV. (in coemeteriis 5. Laurentii et S. Hippolyti) — (in S. JAgapito "iuxta basilicam S. Laurentii")

(P. 4-) N. 22/23 5$. /"Agapitus diaconus sancti Systi (loco $. "Aupinionis. S. Systi)] INot. eccl. (p. 307, 78/79) : "Postea accendes ad ecclesiam S. Agapiti martiris et diaconi S. Systi papae" ; Lor. zzart. (p. 318, 99) : *... ecclesia est S. Agapiti" ; Iz. Maz. (p. 326, 56/57) : *Bt in alteta parte uiae illius est ecclesia Agapati martyris". — (in $. Laurentio) —P. -- N. 24 $. Laurentius] Not. eccl. (p. 507, 68/70) : Postea

petuenies ad ecclesiam S. Laurentii : ibi sunt magnae basilicae duae, in quarum

quae speciosior est et pausat"' ; Loc. zzar£. (p. 319, 101/ I03) : "prope eandem uiam (Tiburtinam) ecclesia est S. Laurenti maior, in qua corpus eius primum fuerat humatum, et ibi basilica noua mirae pulchritudinis, ubi ipse modo tequiescit^ ; I7. Mai. (p. 326, 50/51) : "Iuxta hanc uiam (Tiburtinam) S. Laurentius in sua eccle-

sia^*. — Gn S. Hippolyte) —P. -- N. 28 5. Hippolytus] Not. eccl. (p. 306, 61/62) : **peruenies ad S. Ypolitum martirem, qui requiescit sub terra in cubiculo?? ; Loc. zaart.

(p. 319, 110/111) : *Inde in boream, sursum in monte, basilica S. Hyppoliti est" ; It. Malim. (p. 326, 53) : ibi non longe basilica S. Ipoliti^'.

PITTACIA

(V5

sancti Y[..]gion Iohannis

OLEA MARTYRVM

[Pauli sanctorum Iohannis et sanctae A[gnet]iset aliarum mul[/2]rum mar[^y]rum sancti Y[....]ion sanctae So[/A]eris sanctae Sa[fxe]ntiae sanctae Sp[e] sanctae Fides

sanctus et Paulus

(VID

30

La san|cta S[af:r]entia sancta Spes sancta Fides sancta.

2* Y(..g)ion] Synon Zegendum conicio

in^ 31 .....] Marini, sce sotheris Sepuleri

289

27 sanctotum Iohannis et Pauli] £razsferendum post lin. 30? cfr pittacium V^ 98 s. Agapiti(s) Jegendum conicio 28/ 29 aliorum multorum Map. 30 Synon /egendum conicto 81 ...eris Map. 32/33 Spei. Sapientiae — Mab. 34 Fidis Mar.

P. 27/29 -- N. 27/39 .$. Y (..g)ion. 5. Agnetis et aliarum multarum. 55. Iobannis et Pauli] legendum .$. Zenon. 5$. "Agapitis et aliorum multorum. S5. Petri et Pauli conicio, cum sint ii martyres qui infra desunt inter lin. 80 et 81 iuxta cetera itineraria. — In pittacio loZanzzes potius Y(..g)ion quam Paulo iungitur (cfr Epigr. Dazas. [ed. A. FERRUA, 1942] fragm. incett. 18? ubi et nomen alicuius Iozannis sub Zenon [ ?] sctiptum est). (P. 4-) N. 31 S. Sotheris] cfr VALENT.-ZUCCH., tt, p. 88, adnot. 4P. -- N. 32/38 cfr supra lin. P. 9 4- N. 9/10.

(VrA A»PrA) V. (£n coemeteriis contexis Praetextati ad S. lanuarium'" et Catacumbas *ad S. Sebastianum? - cfr Cymiteria, b. 299, 13.15) — (in "spelunca magna" et S. Zenone) P. 27 -- N. 28/30 $. Agapitus (loco Zgnes) et alii multi (loco aliae muitac)..S. Zenon (uel Synon, uel Xenon : loco Y..gion)) INot. eccl. (p. 308, 105/110) : "Ibi (uia Appia, ad aquilonem) ... Agapitum ... Synon" ; Lor. mart.(p. 317, 59/65) : "Iuxta eandem uiam (Appiam) quoque ... Agapiti... Zenonis ... et multi martyres" ; Iz. Ma/z. (p. 327, 74/75) : "Et paulo propius Romam ... Xenon ... Agapitus"". — (in S. Sebastiano) P. 38/29 -- N. 22 $5. Peirus (loco Iobannes) et Paulus] INot. eccl. (p. 308, 99/101) : *... uia Appia ... sepulcra apostolorum Petri et Pauli" (cfr p. 305, 3/5) ; Loc. mart. (p. 317, 65/66) : *... ubi sunt et sepulturae apostolorum" (cfr p. 322, 180/181) ;Iz. Mam. (p. 327, 73/74) : ... et olim requieuerunt ibi apostolorum cotpota'" (cft p. 328, 105/106). VI. (in coemeteriis fortasse connexis Calixti ad S. Xixtum" et Gordiani - cfr Cymiteria,

p. 299, 17 ; infra lin. 18 sqq.)

— (in S. Sotberide) — (P. --) N. 81 5. Sotberis] INot. eccl. (p. 508, 118) : "Postea peruenies ad S. uirginem Soterem" ; Lov. zzart. (p. 317, 48/ 50) : *Iuxta uiam Ap-

piam, in orientali parte ciuitatis, ecclesia est S. Suteris martyris ..."" ; I7. Maz. (p. 327, 82) : "Et in altera ecclesia S. Sotheris"". P. 4- N. 32/35 5.5. Sapientia. Spes. Fides. Caritas (cfr supra — (in $. Gordiano ?) lin. P. 8/9 -- N. 9/10)] Naz. eccl. (p. 307, 89/92) : *...ad S. Gordianum...et longe in antro *Trofimus "(cfr p. 309, 160/161) ; Loc. zzart. (p. 317, 74/75) : *...S.Sofia *et Trophimus (-fimus)"" ; Iz. Ma/z.. (p. 526, 68) : *... Sophia, *Trifomus (-phomus, -fenus, -phenus)"' (cfr p. 327, 100/101).

290

PITTACIA

—

[Caritas sancta] C[ae]ci- |ss [/]a sanctus Tarsicius INIM vsitk ] et mu[i4j mi[/]a sanctorum «VII» 40 sanctus Systus sanctus Liberalis

sanctue

[.....

sanctus Blastro et multa milia san[ctorum el]

ali Sanct

-cxxir et alii xc

A

Udouh n Doosodbooupeb^s

OLEA MARTYRVM sanctae Ca[rz£Jatis sanctae C[a]e[cz/z]ae [sanct]i [T Jarsicii sancti Cornilii et multa milia sanctorum

[sanct]i Iohannis sancti Liberalis [sancti B]lastro et multo-

45

5o

42/43 fori. supplendum s. lohannes, s. Diogenes, s. Lucina (ue/ Longinus) ; cfr INot. eccl., Loc. zart., Itin. Malm.

rum sanctorum

[sed et] alii sancti idest cclxii[/» wnu]m locum et alii 'Cxxii* [et alit sancti| -xlv- quos omnes 35 Caritatis] edZ., Catitas P (uz uidezur) 37 'Trecicii Map. F 43 quaedam: signa fere euanida in P ; sce

lucine zz ; forz. supplendum s. Diogenis, s. Fixti, s. Lucinae (ue/ Longini) ; cfr INor. ecel., Loc. zzart., Itin. Mal. 44/ B6 deest angulus inferior sinister im P 44sanctus Mab. — 46 sed et] edZ., sea et 2 48 in unum] zz ed2. 50 et alii sancti] zz edd., alii Mab. 50 xlvi Mar.

P. 35/36 -- N. 36 5. Caeciliae] cfr H. DELEHAYE, 0.., p. 194-220. P. 36/37 4N. 3? 5. Tarsicii] cfr Damasi epigr. 15. : (P. 4-) N. 38 .$. Cornelii] cfr Damasi epigr. 19. P. 38/39 -- N. 39 ulia milia sanctorum] fottasse in coemetetio Calixti ;cfr VALENT.-ZUCCH., 1t, p. 88 adnot. 2. P. 4- N. 41/50 .$. Fixtius (non Systus). .$. Liberalis (seu Liberatus). 5. Iobannes. 5. Blastro (seu Blastus). a/ii] in coemeterio *ad septem Palumbas"', *ad Cliuum Cucumetis" in loco incerto iuxta uiam Salariam ueterem. Ecclesia dicata erat S. Iohanni; in subterraneo sepulti sunt Diogenes, Bonifatius, Fixtus, Blastro, Longinus, Lucina, Liberatus

et Maurus (cfr Martyr. Hieron., 17 et 24 Iun. ; VALENT.-ZUCCH., 11, p. 60 adnot. 5 ; p. 74 adnot. 1).

— (in .$. Caecilia) P. 35/39 -- N. 36/39 5. Caecilia. 5. Tarcisius] INot. eccl. (p. 508, 111/115) : Eadem uia (Appia) ad S. Caeciliam ; ibi innumerabilis multitudo martirum : ... S. Caecilia uirgo et martir, Ixxx martires ibi requiescunt deorsum" ; Loc. zart. (p. 317, 51/55) : "ibi (iuxta uiam Appiam) quoque et Caecilia

uirgo pausat, et ibi S. Tarsicius ..., et dccc martyres ibidem requiescunt" ; Iz. Ma/zz. (p. 527, 77/80) : *Nec longe ecclesia Caeciliae martyris, et ibi reconditi sunt ... 'Tatsicius"'. — (in S. Cornelio, in cryptis Lucinae) (P. -F) N. 38 $. Cornelius] INoz. eccl. (p. 308, 116/117) : Cornelius papa et martir longe in antro altero tequiescit" ; Loc. zart. (p. 317, 56) : "Inde haud procul in cimiterio Calisti, Cornelius?; I7. Malzz. (p. 327, 81) : Ibidem ecclesia S. Cornelii et cotpus"', (VrA RAvENNANA-PINCIANA ; CLIvVs CvCVMERIS) VIL. (in coezzeterio **ad septem Palumbas?") — (in Capite S. Iobannis - cfr Cymiteria, p. 299, 5) P. -- N. 41/50 5. Iobannes. 3. Fixfus. $. Liberalis (seu Liberatus). (. Diogenes. $. Lucina [uel Longinus]). .$. Blastro (seu Blastus).

PITTACIA

—

OLEA MARTYRVM

290r

o alptelsmea M. aribomem.. Jis eae eosd eM EAaddons. «VIII» sancta Felic[?/as cum. sep- |55

[Iust]inus presbiter colliga [sancti Laure]nti martyris sepeliuit [s. Feli] citatis cum septem

iem filios su]os sanctus Bonifatius sanctus Hermis sanctus [P*r]otus sanctus EROS sancius |M]ja- |6o ximilianus sanctus Crispus

[filios sjuos sancti Bo[»u]f[a]ti sancti Hermitis sancti Proti sancti Iacynti sancti Maximiliani sanctus Crispus 52 collega Ma. 5S8 Hermetis Mab.

D* Bonifaci MaP.

P. 4- N. 55/56 P. -- N. 38/64 martytes tum uiae Salatiae ueteris cum nouae. $. Felicitas cum septem filios sucs] **ad S. Felicitatem"" in coemeterio Maximi (cfr Mart. Hierom., 4 Sept. ;23 Nou. ; Lib. Pont., 1, p. 227-229; J. P. KimscH, Die

Grabstátte der **Felices duo pontifices et martyres" an der. Via Aurelia, in. Rómische Quartalschrift für christliche AAltertumskunde und für Kircbengeschicbte, xxxii, Romae, 1925, p. 123). P. 60/61 -- N. 61 .$. Maxirziliani| Romae in cimiterio Basillae P. 61/62 -- N. 62 5.Crispus] S. CrispoMaximiliani" (Marz. Hizeron., 26 Aug.). lum esse conicit L. DucHEsNE (ad Mar. Hierom., x1 Iun.), quem sequi noluit H. DzrrEHAYE (cfr 44.455, Nou. mn, ii, p. 14 adnot. 6). — Etsi quidam Crispus martyr memoratur in Passione lobanmis ef Pauli, nobis uidetur nomen sancti hic insertum fuisse e quadam falsa interpretatione tituli SS. Proti et Hyacinthi (Damasi epigr. 47?) : in quodam fragmento huius tituli leguntur haec : nd (chtismon nempe et ultimae litterae uocabuli *'sepulchris"), quod errore interpretatum est og(z)IsPvs (cft imaginem lumine depictam huius tituli apud A. FERRUA, 0.£., p. 194).

quulii sancti. alii celxii, alii exxii. alii xlv] INot. eccl. (p. 305, 15/19) : "Deinde (a uia Rauennana) uadis ad orientem donec uenies ad ecclesiam Iohannis mattiris uia Salinatia : ibi requiescit Diogenus martir et in altero cubiculo Bonifacianus et Fistus martir [sub terra], sub terra Blastus martir, deinde Iohannis mattit, postea Longuinus marti"; Loc. zar. (p. 321, 159/164) : "Inde (a uia Salaria uetere) non longe est in occidente ecclesia S. Iohannis martyris, ubi caput eius in alio loco sub altate ponitur, in alio corpus ; ibi S. Diogenis et S. Fistus et S. Liberatus et S. Blastus et S. Maurus et S. Longina ... [et alii mille ccxxii martyres]" ; I7. Ma/z.. (p. 325, 22/25) : "ibi prope (uiam Pincianam - Salariam ueterem - Rauennanam), in eo loco qui dicitur Cucumeris, requiescunt martyres Iohannes, Festus, Liberalis, Diogenes, Blastus, Lucina ; et in uno sepulchro ducenti sexaginta, et in alteto triginta". (VrA PrNCIANA-SALARIA VETVS) VIII. a. (n coemeterio Maxizzi) P. 4- N. 55/92 5$. Felicitas cum vii filios suos. S. Bonifatius] — (in 5. Felicizate) Not. eccl. (p. 306, 30/53) : Deinde uenies ad S. Felicitatem altera uia quae similitet Salatia dicitur ; ibi illa pausat in ecclesia sursum, et Bonifacius papa et martir in altero loco, et filii eius sub terra deorsum" ; Lor. zar. (p. 319, 124/1 26) : "Iuxta uiam Salatiam ecclesia est S. Felicitatis, ubi ipsa iacet corpore ; ibi et Sillanus filius eius unus de vii est sepultus, et Bonifacius [papa]" ; I7. Ma/. (p. 525, 50/32) : *«Deinde basilica S. Felicitatis ubi requiescit illa et Silanus filius eius, et non longe Bonefacius mattyt^". b. (in coemeterio Basillae **ad S. Herzen" - cfr Cymiteria, p. 299, 11) P. 4- N. 88/65 5.5. Hermes. Pro£us. Hyacinthus. Maximilianus. — (in S. Hermete) (Crispus.) Herculanus. (Bauso.) Basilla] INot. eccl. (p. 305, 22/26) : Deinde uadis ad

292

PITTACIA

[sancíus Her]|culanus ARMIC ENG sancía silla

IX»

—

OLEA MARTYRVM

65

sanctus Herculanus sanctus Bauso sancta Basilla

[.... Da]-

[sedes ub] p[v?ws] sedi[f sanciu|s Petrus et oleo ikea n Co tA sanctus AljJexander [sen]|ctus|7o Martialis sanctus [Ma]cell[us] [... 00 sancíü ^ Siluestri sancti Felic[/s] sancti Fi//Jippi et a[Zo-|75 rum multjorum sanctorum

|

oleo de s[z7jde ubi prius sedit sanctus Petrus sancti Vitalis sancti Alexandri sanctus Martialis sanctus Marcellus sancti Siluestri sancti Felicis sancti Filippi et aliorum multorum sanctorum

67 sede Mab.

P. -- N. 63 $. Hereulanus] nullus sanctus huius nominis inuenitur in coemeteriis romanis, sed memoratur in Deposizione martyrum (9 Sept.). (P. --) N. 64 $. Banuso] in martyrologiis non occurrit; fortasse in titulo inscriptum erat PAvsAT BASILLA (cft INof. eccl.), quod male legit collector oleotum. P. 4- N. 627/68 sedes ubi prius sedit 5. Petrus] sunt qui uerba haec ad coemeterium Maius in uia

Numentana referunt (cfr G. B. pz Rossr, La cafedra di S. Pietro nel Vaticano e qualla del cemetero Ostriano, in. Bullettino di "Archeologia cristiata, Romae,

1867, p. 37-40 ;

P. STYGER, 0. c., p. 217.220-221) ; alii ueto ad coemeterium Ptiscillae in uia Salaria noua (cfr O. Manuccur, Le cafacombe romane, Romae, a. xi E.F., p. 466-467).

Nullo loco in itineratiis s. vii hac de cathedra S. Petri dicitur. - Cfr infra pag. 319

ad lin. 120/121. P. 4- N. 69/41 $$. Vitalis. Alexander. Martialis] in. ecclesia S. Alexandti in coemetetio Iordanorum.

austtalem uia Salinatria, donec uenies ad S. Ermetem ; ibi primum pausat Bassilissa uirgo et martir ; in altera et martir Maximus, et S. Ermes martir longe sub terra ;

et in altera spelunca Protus martir et Iacintus, deinde Victor marti" ; Loc. zarz. (p. 320, 151 - 321, 155) : "inde in occidentem tendentibus appatet basilica S. Hermes, ubi ipse martyr iacet [longe in terra] ; ibi sunt S. Crispus et S. Herculanus et S. Maximilianus et S. Basilessa et [in altera spelunca] S. Iacintus et S. Protus [S. Victor]" ; Iz. Mal. (p. 325, 27/29) : *Ibi iuxta uiam S. Hermes tequiescit, et S. Vasella et Protus et Iacinctus, Maxilianus, Herculanus, Crispus". (VrA SALARIA NOVA) IX. (Zn coemeteriis Priscillae *ad S. Siluestrum" et Iordanorum "ad $. Alexandrum" - efr Cymiteria, b. 299, 1.3) — (in .$. Alexandro) P. 4- N. 69/21 55. Vitalis. Alexander. Martialis] Not. ecc]. (p. 306, 39/41) : "deinde eadem uia ad S. Alexandrum martirem ; ibi pausant *Martialis et Vitalis in ecclesia, et longe in interiore spelunca Alexander martir requiescit" ; Loc. zzar?. (p. 320, 129/150) : Propeque ibi S. Alexander et S. Vitalis sanctusque Martialis" ; Iz. Mam. (p. 325, 34 - 326, 35) : *Et in alteta basilica S. Alexander, Vitalis, Martialis", — (in S. Siluestro) P. 71/76 4- N. 92/6 5.5. Marcellus. (Marcell[in]us.) Siluester. Felix. Philippus. alii multi] Not. eccl. (p. 306, 42/47) : "Postea ascendes eadem uia ad

PITTACIA

(X»

—

4- sancti Seua[sz7]ani sanctus Eu[£ycius sanctus Q]uirin[u]s 80 sanctus Valerianus [sancius T3bur|tius sanctus Maxim[z]s sanctus Orba[»«]s sanctus Ia[maua]|rius 85

OLEA MARTYRVM sancti sancti sancti sancti sancti sancti sancti sancti

293

Seuastiani Eutycii Quirini Valeriani Tiburtii Maximi Orba[m:] Ianuarii

$2 Tiburti Mab.

85 lIanuati Mab.

P. 4- N. 79 5. Eutycbius] cft Damasi epigr. 21 (A. FERRUA, 0.c., p. 144-148) ; non memoratur in itinerariis. P. 4- N. 81/85 .$5. Valerianus ... Ianuarius] iuxta dispositionem sepulcrorum enumerantur, quae dispositio etiam seruatur in itinerariis s. vii (cfr E. Josr, Le regioni esplorate nel cimitero di Pretestato, in. Rivista di "Archeologia Cristiana, xv, 1927, p. 196 ; P. SrYGER, 0.«., p. 165).

S. Siluestri ecclesiam ; ibi multitudo sanctorum pausat : primum Siluester ..., et in dextera parte ... et Marcellus episcopus, Philippus et Felix martyres et multitudo sanctotum sub altare maiore, ...";Lor. art. (p. 320, 156/143) : Iuxta eandem uiam Salatiam S. Siluester requiescit, et alii quamplurimi, id est ... S. Marcellus ..., S. Marcellinus ..., S. Felicis ..., S. Philippus ..., et in una sepultura (sub altare maiote» ccclxv^ ; If. Mam.

(p. 326, 58/41) : "Deinde basilica S. Siluestri, ubi

iacet ... ; et martyres ... Philippus et Felix ; et ibidem martyres trecenti sexaginta quinque in uno sepulchro requiescunt".

(V1A ARDEATINA - ÁPPIA) X. (in coemeteriis Calixti ad $. Sebastianum" et Catacumbas et Tiburtii seu PraeZextati ad $. Ianuarium? - efr Cymiteria, p. 299, 17.15.13)

— (in S. Sebastiano)

— P. 4- N. 98/80 5$. Sebastianus. Eutycbius. Quirinus] INot.

eccl. (p. 308, 98/102) : "Postea peruenies uia Appia ad S. Sebastianum martirem, cuius corpus iacet in inferiore loco ... Et in occidentali parte ecclesiae per gradus discendis ubi S. Cyrinus papa et martir pausat" ; Loc. zzarz. (p. 317, 64/67) : *Et iuxta eandem uiam ecclesia est S. Sebastiani martyris ubi ipse dormit... ; ibi quoque et Cyrinus martyr est sepultus" ; Iz. Ma/g. (p. 327, 72/13) : Ibi (iuxta uiam Ap-

piam) requiescunt S. Sebastianus et Quirinus". P. 4- N. 81/85 $5. Valerianus. Ti— (in "spelunca magna"! et "altera ecclesia") burtius. Maximus. Vrbanus. Ianuarius] INot. eccl. (p. 308, 104/109) : **et eadem uia (Appia) ad aquilonem ad SS. martyres Tiburtium et Valerianum et Maximum ; ibi

intrabis in speluncam magnam et ibi inuenies S. Vrbanum ..., et in quarto «loco» Ianuarium martitem" ; Loc. zart. (p. 317, 59/62) : "Iuxta eandem uiam (Appiam)

quoque ecclesia est multorum sanctorum, id est Ianuarii ..., Vrbani ..., Tiburti,

Valeriani (et Maximi?" ; Iz. Mam. (p. 327, 74/76) : "Et paulo propius Romam sunt martyres Ianuarius, Vrbanus ... Et in altera ecclesia Tiburtius, Valerianus,

Maximus".

,

204

. PITTACIA

XI» [san]cta Petronila tus Nereus sanctus leus [san]ctus Da[m]asus . tus Marcellianus [sanctus] Marcus CL zh M spong[......]

— | OLEA MARTYRVM sanctae Petronillae filiae sancti Petri apostoli

sancAcil-

sancti Nerei

sanc- |9o

] de

' sancti sancti [sancti [sancti

Damasi Marcelliani A]cillei Ma]rci

J- Quas olea sancta 95

tenpo-

rib[w]s

91 s. Acillei] Zransferendum post lin. 88 ? cfr pittacium XI, lin. 87/89

P. 4- N. 86/92 5.5. Petronilla ... Marcus] in uia Ardeatina. P. 94/95 agi uidetur de s5ongia passionis Domini. Vltimum hoc pittacium, quod in notula non memoratut, non ad coemeteria Romana pertinere uidetur ; amphotae quibus olea continen-

tut, ex Oriente uenerunt (cfr A. GRABAR, ZAzzpoules de Terre Sainte [Monza - Bobbio], Paris, 1958), et pittacium nostrum uerisimiliter indicat reliquias e Terra Sancta in amphora reclusas, quas fortasse Gregorius ipse recepit a Leontio exconsule, a quo et **oleum sanctae crucis"? accepit (Gteg., Reg., v1tr, 33 ; cfr inscriptio in amphora Modoetiana 1 : -- eAeON ZVAOV Zw HC T«N AIIoN XPICTOV TOzON [À. GRABAR, 0.€,, p. 17]; amphorae Modoetianae 4, 5, 9, 10, 12, 14 et Bobbienses

r, 2, 1o

eodem fere titulo decorantur). Vide etiam Antonini PLACENTINI l/Zigerarium, 20 (supta p. 139 lin. 21 sqq.).

(VrA ARDEATINA) XI. (n coezmeteriis Domitillae, INerei et Achillei ad .$. Petronillam^ et Balbiuae ad

$3. Marcum et. Marcellianum?? et Basilei ad 5. Marcum! - efr. Cymiteria, b. 299, 18.20.22) — (in S.S. Petronilla, INereo ez AAchilleo) P. 89/89 -- N. 86/88.91 9.8. Pezronilla. Nereus. AAchilleus] INot. eccl. (p. 308, 128/129) : Deinde discendis per gradus ad SS. martites Nereum et Achileum" ; Loc. zzarz. (p. 316, 40/42) : Iuxta uiam Atdeatinam ecclesia est S. Petronellae ; ibi quoque S. Nereus et S. Achileus sunt et ipsa Petronella sepulti" ; Iz. Maz. (p. 327, 87) : *et non longe S. Petronilla et Nereus et Achilleus"". — (in .$. Damaso) P. 90 -- N. 89 5. Daasus] INo£. eccl. (p. 308, 124/125) : "Postea ad S. Damasum papam et martirem, uia Ardiatina" ; Loc. zzar?. (p. 316, 43/44) : Et prope eandem uiam (Ardeatinam) S. Damasus papa depositus est" ; It. Malim. (p. 327, 86/87) : "Et ibi (uia Atdeatina) iacet Damasus papa in sua ecclesia". — (in $$. Marco et Marcelliano, in arenario) P. 91 4- N. 90 5. Mareellianus] INot. eccl. (p. 308, 125/126) : Et ibi in altera ecclesia inuenies ... Marcum et Marcellianum" ; Lor. zzart. (p. 316, 44/45) : *Etin alia basilica non longe Marcus et Matcellianus sunt honorati" ; I7. Ma/zz. (p. 327, 85/86) : **uia Axdiatina, ubi sunt Marcus et Marcellianus"". — (in $. Marco) P. 4- N. 92 5$. Marcus] INot. eccl. (p. 308, 121/122) : *Et dimittis uiam Appiam et petuenies ad S. Marcum" ; Lor. zzart. (p. 316, 45/46) : *Et adhuc in alia ecclesia alius Marcus cum Marcellino in honore habetur? ; Iz. Malzz. (p. 527, 84) : *et prope (uiam Appiam) Marcus papa in sua ecclesia".

PITTACIA

—

senctuse o etas aser ]lis sanctus a[....] jeeueqMay tue eee. ME rubo ees ]ia et». oleo" 'sanctis. ee. ] rum multa [....]]|ro|

| OLEA MARTYRVM

295

domni Gregori papae adduxit Iohannis indignus et peccator domnae Theodelindae reginae de Roma.

98 Iohannes Mab.

98 et] sup. Jin. P.

99/100 sanctorum martyrum multa milia conicio 100 XIII (ue XI) add. Marini: Scs Desiderius, sed ad co/JecHonem mon uidetur pertinere.

N. 98 Iohannes] idem esse ac Iohannem abbatem de quo in GaEGoRI: MAGNI Regisfro, IV, 2 ; IV, 4 ; XII, I5, suspicati sunt MasiLLON et EwALD-HARTMANN (Mon. Gerzi. Hist., Epist. 1, p. 234 adnot. 1o).

* seri

depen

-

Í

i

LL

om

-

"TL

Er

!

11

NS

Ao

,

E

ri

e. -

Ln

"dM i»

-—(

(bau itum

a P nquarod pd [ v

Wn pilsire

sMpku

v»" i

cdiee

ET

T Uto

i^i EAT TIN |

|

!

E

Mae *

Au

is

Tte

alim! doubt: cs

Mad (1. wt p

We

n

LO

"yup

uode

mi

2008

tore

UD1, — Aess sil)

nbeOgex T iod Sade

yu

di^]

LLL

wilde ef

eX

o» sess tel Deuda gy 3€ * —

NA

wiwide

IM

n B gp

1s

) An

oai mmi

II CYMITERIA

TOTIVS ROMANAE

VRBIS

MONITVM Catalogum coemeteriorum Romae, saec. vii confectum, teddimus ad fidem editionis Roberti VALENTINI et Iosephi ZuccuErrI, Codice Zopografico della Città di Roza, Yl, in Fonti per la storia d'Italia, Romae, 1942, pag. 60-66. Codices quos adhibuerunt sunt hi : Li

codex Vaticanus Chigianus A.V. 141, zzezzbranaceus, s. xi ex. uel xii in., codex Florentinus Laurentianus, Ashburnham 1554, membranaceus, s. xil; codex Luccanus 500, zzezebranaceus, s. xii, codex Vaticanus Latinus 3851, membranaceus, s. xv, DS NES codex Escotialensis S. III. 27, earzaceus, s. xv, quos plenius descripserunt o.c., pag. 54-57.

Vberioribus notis historicis et topographicis textum illusttauerunt editores, quas hic repetendas non duximus.

CYMITERIA TOTIVS ROMANAE

VRBIS

; l. Cymiterium Priscillae ad sanctum Siluestrum uia Saaria. 2. Cymiterium Iordanorum ad sanctum Alexandrum uia Salaria. ; 8. Cymiterium ad Septem Palumbas ad caput sancti Iohannis in cliuum Cucumeris. . 4. Cymiterium Trasonis ad sanctum Saturninum uia Salaria. 5. Cymiterium Basille ad sanctum Hermen uia Salaria 10 uetere.

6. Cymiterium inter Duas Lauros ad sanctum Marcellinum et Petrum uia Lauicana. 7. Cymiterium Praetextati ad sanctum Ianuarium uia Appia. 4. Cymiterium Catacumbas ad sanctum Sebastianum uia :; Appia. 9. Cymiterium Calixti ad sanctum Xixtum uia Appia. 10. Cymiterium Domitillae, Nerei et Achillei ad sanctam Petronillam uia Ardeatina. 11. Cymiterium Balbinae ad sanctum Marcum et Marcelliaz» num uia Ardeatina. 12. Cymiterium Basilei ad sanctum Marcum uia Ardeatina. 13. Cymiterium Commodillae ad sanctum Felicem et Audactum uia Ostiensi. 14. Cymiterium Aproniani ad sanctam Eugeniam uia 2; Latina.

Inscr. Cimitetia totius Roman[e urbis] V/, Item xv1 sunt cymitetia LL

1/32

— ordo sequitur codicis .A ; C L. V E sic ordinant : 1.2.7.8.9.10 (9.10.8 —— IL, ; 10.8.9

i Cimiterium V, Eymiterium V/).6.11.3.16.17.5.12.13.15.4.14 (14 om. V J2)) 8iordannorum 8 cimiterium / E iprisalle V/ ^ 1uia]praem.in 4 E B Septem Palumbas] sanctam D cimiterium C V C L, iotdamiorum 74 * cimiterium 17 5/6ioannis E —6clibum C L, cliuium V columbam V/ E

9 hern C 24, hermem I. 9 bassille I 9 cimiterium 1^ i1duosC AT 11inter]ad V/ E 11 cimiterium I7 VE iilauteoscorr. V. — 11/12 petrum et marcelliinum — V E — 12 Valent.-Zucb. 15/17 cymitetium calixti ad sanctum 13 cimiterium / E et petrum] ozz. C L i5 cimiterium / —— 15 in catacumsebastianum ad cathacumbas uia appia LL 17 cimiterium T^ bis 74, (ad cathacumbas L), catecumbas V, catecumbas E 4 thrasonis E 10 ueteri L, ozz.

i7sixtum C E,sistum / —— 18cimite14 Calixti] praezz. sancti A, calisti V/ E 19 petronel1Satrchilei L V E 18domicille L E, domicile V rium V 19 ardentina L; V/ — 20 cimiterium lam iz pretronillam zzuf. ut uidetur LL 912ardentina LL V/ —— 22 cimiterium 20/21 marcelianum E 20 sanctos C L 6W

22 ardentina IL

23 cimiterium I/

23 commotille corr. 44, comodille

23/24 audaetos C 23 felices C 23 sanctos C A L L E, commodile I IL amponiani 25 E V oz. 25/26 I. 74 hostiensi C, ostiense 24

300

CYMITERIA TOTIVS ROMANAE VRBIS

15. Cymiterium Calepodii ad sanctum Calixtum uia Aurelia. 16. Cymiterium ad Insalatos ad sanctum Felicem uia Por5o tuensi. 17. Cymiterium Pontiani ad Vrsum Pileatum Abdon et Sennen uia Portuensi.

2? cimiterium 17 21 calistum E 29 cimiterium I^ insalsatos L 29/30 portuense C 31 cimiterium 1^ 32 senen C, sene L, sennem 1^ 82 portuense C.

29 iünphalatos 44, 81 pilleatum C

COEMETERIA

ROMAE

—" e

elt TqiavETIR

1 hypog. 9. Perri 2 coemet. .$. Pancratii 3 coemet. .$.$. Processi et Martiniani B coemet. Tbrasonis 6 coemet. $. Laurentii ^ € coemet. $. Hippolyi 8 coemet. .$. Praetextati 9 coemet. 5. Calixti 10 coemet. «ad sepzezz Palurbas? 11 coemet. Maximi 12 coemet. Basillae 13 coemet. Priscillae 14 coemet. lordanorum 15 coemet. .$. Sebasttani seu **Catacumbas? 16 coemet. Doritillae 17 coemet. Ba/binae 18 coemet. Basile 19 coemet. Cozzz9-

dillae

— 20 hypog. .. Pau;

23 coemet.

Generosae

coemet. duorum Felicium

21 coemet. 9. Thecíae

24 coemet.

anonymum

27 coemet. Calepodii

—— 22 coemet. INuatiatellae 25 coemet.

Ponfiani

26

28 coemet. $$. Gordiani et

Epimachi 29 coemet. /Aproniaui ^ 90 coemet. 9. Cas; /j ^ 31 coemet. $$. 33 coemet. 32 coemet. anonymum Petri et Marcellini seu **ad duas Lauros? 36 coemet. 385 coemeterium Maius 34 coemet. .$. ;Agnetis S. INicomedis S. Valentini 34 coemet. $. Pamphili.

Éaeoa.

vna

"

$3

tu Odd

deo .

vetvati i

Bo

qa

tas

-—-

!

IH

NOTITIA

ECCLESIARVM

VRBIS

ROMAE

MONITVM INotitiam ecclesiarum urbis Romae, paucis emendatis, edimus ad fidem editionis Roberti VarENTINI et losephi ZuccHErTI, Codice fopografico della Cit/à di Roma, Yl, in Fonzi per la storia d'Italia, Romae, 1942, pag. 72-99. Textum unus ttadidit codex :

C Vindobonensis 795 (olim Salisburgensis 140), saec. viii, ex quo editur a Frobenio inter opera Alcuini (Ratisbonnae, t. II, 2, 1777, pag. 597-598 [— PL, ci, col. 1359-1363]). Plenius codicem descripserunt editores in opete laudato, pag. 69, unamque paginam photographice pinxerunt (tab. IT) (2). Textus itinerariorum tomanorum

mr *INoZiZia ecclesiarum urbis Romae",

Iv * De locis sanctis martyrum" et v " Malmesburiensis" aequipatrauimus in tertio apparatu ad Pz//acia et lNozulaz) oleorum martyrum (supta pag. 286295) et in Tabula synoptica (infra post Indices edenda). Notitiae, quae conscripta uidetur intet a. 625-649, iungitur in codice descriptio locorum sacrorum Mediolanae ciuitatis (cfr ad lin. 174/175), atque basilicae b. Petri (lin. 177/215), a quodam auctore recentiore, fortasse saeculi viii med., confecta.

(1) cfr etiam E. A. Low, Codices Latini antiquiores, t. X, Oxoniae, 1963, n. 1490.

NOTITIA ECCLESIARVM VRBIS ROMAE

(INTRA MVROS) ( Caelàmontiwm ) 1. Primum in urbe Roma beatorum martirum corpora Iohannis et Pauli tamen quiescunt in basilica magna et ualde ; formosa.

(EXTRA MVROS) Ad aquilonem, wia Flaminia 2. Deinde intrabis per urbem ad aquilonem donec peruenies ad portam Flamineam ubi sanctus Valentinus martir quiescit ro uia Flaminea in basilica magna — quam Honorius reparauit —. et alii martires in aquilone plaga sub terra. Ad orientem, uia Salinaria

(Via Rauennana — Salaria uetus) (Clóuus Cucumeris ) 1;

3. Deinde uadis ad orientem donec uenies ad ecclesia (m; Iohanni(s» martir(is» uia Salinaria; ibi requiescit Diogenus

martir, et in altero cubiculo Bonifacianus et Fistus martir [sub terra], sub terra Blastus martir, deinde Iohannis martir, postea

Longuinus martir. 20

Ad australem, uia Salinaria

(Via Salaria uetus — Pinciana) 4. Deinde uadis ad australem uia Salinaria donec uenies ad sanctum Ermetem; ibi primum pausat Bassilissa uirgo et martir; in altera et martir Maximus, et sanctus Ermes martir 2; longe sub terra; et in altera spelunca Protus martir et Iacintus, deinde Victor martir.

5. Postea eadem uia peruenies ad sanctum Pampulum martirem, xxiiii gradibus sub terra.

Inscr. notitia ecclesiarum urbis rome C

3/9 Primum ... ualentinus] reseripzuz

in rasuris C — 4 tamen] C, tantum coni. de Rossi (Roma sott. crist., I, pag. 175) 15 uenies] seripsi (efr ex. gr. lin. 8 e in. 22), uenias 11 martiris (-is sp. //z. add.) C 1*7 15/16 ecclesia iohanni martir C in uenizs zzu/. C, uenias V'alent.-Zuecb. Bonifacianus] bonifacianus xxx (ex bonifacius martir : 2/7. a ex u, -nu- sup. lin. 17/18 sub terra (bis) C Valent.add., mattit eras.) C, add. martir Valent.-Zuceb. 23 Bassilissa] C, «in» basilica Baysilissa comi. de Rossi (op. cit., I, pag. Zuccb. 28 altro C ^ 27/28 mattiru C 149) ; efr. simil. constr. ex. gr. lin. 49.150.168

PIZG5

1359

306

NOTITIA ECCLESIARVM VRBIS ROMAE Altera uia, similiter Salaria (noua)

3o

6. Deinde uenies ad sanctam Felicitatem altera uia quae similiter Salaria dicitur; ibi illa pausat in ecclesia sursum, et

Bonifacius papa et martir in altero loco, et filii eius sub terra deorsum. *. Deinde eadem uia peruenies ad ecclesiam sancti Saturnini PL 1560 35; papae et martiris. In altera ecclesia Daria uirgo et martir pausat, et Crisantus martir. 8. Postea peruenies eadem uia ad speluncam ubi sancta Hilaria martir. 9, Deinde

eadem

uia ad sanctum

Alexandrum

martirem;

4o ibi pausant *Theodolus et Euentus, et longe in interiore spelunca Alexander martir requiescit. 10. Postea ascende[n]s eadem uia ad sancti Siluestri ecclesiam; ibi multitudo sanctorum pausat : primum Siluester sanctus papa et confessor, et ad pedes eius sanctus Syricus 45 papa, et in dextera parte Caelestinus papa et Marcellus episcopus, Philippus et Felix martires et multitudo sanctorum sub altare maiore; et in spelunca Crescencius martir, et in altera sancta Prisca martir; et Fimitis pausat in cubiculo quando exeas, et in altera sancta Potenciana martir et Pra5o xidis.

Ad orientem (Via Salaria noua — Nomentana) 11. Et postea uadis ad orientem quousque peruenies ad sanctam Emere[n]tianam martirem quae pausat in ecclesia sursum, et duo martires in spelunca dorsum : Victor et Alexan-

55 der. V4a Nomentana

12. Deinde uia Numentana ad ecclesiam sanctae Agnae, quae formosa est, in qua sola pausat — et ipsam episcopus Honorius miro opere reparauit —.

6o

(V?a Nomentana — Tiburtina) 19. Postea illam uiam demittis et peruenies ad sanctum Ypolitum martirem qui requiescit sub terra in cubiculo, et Concordia mulier eius martir ante fores, altero cubiculo sancta

Triphonia regina et martir et Cyrilla filia eius et martir, quas PL :56: 36 crisanti C 40 Theodolus et Euentus] *Martialis et Vitalis in ecclesia seribendum coni. de Rossi (Roma sott. crist., I, pag. 1 42.149) ; efr Loc. mart. 24, infra pag. 322, 132 42 ascendes conieci (cfr ex. gr. lin. 78), ascendens C Valent.-Zuccb. B8 forsosa C 88 et ipsam] abbinc graciliore scriptura, fortasse eadem zanu, C 59 Woupeye corr. C 61 demitus C 62 yplitü 77 ypholitum zzz. C 62

tera

NOTITIA ECCLESIARVM VRBIS ROMAE

307

65 Messius Decius interfecit, uxorem et filiam, et sanctus Genisius martir.

V4a Tiburtina

14. Postea peruenies ad ecclesiam sancti Laurentii; ibi sunt magnae basilicae duae in quarum quae speciosior est et 7o pausat. Et est paruum cubiculum extra ecclesiam in occidente; ibi pausat

sanctus

Habundius

et Herenius

martir,

uia

Tiburtina. Et ibi est ille lapis quem tollent digito multi homines nescientes quid faciunt. Et in altera ecclesia sursum multi martires pausant : prima est Cyriaca sancta uidua et

75 martir, et in altero loco sanctus Iustinus, et iuxta eum sanctus

Crescentius martir et multitudo sanctorum, longe in spelunca deorsum sanctus Romanus martir. 15. Postea ascendes ad ecclesiam sancti Agapati martiris et diaconi sancti Systi papae.

8o

Via Campania. (Labicana) 16. Ad Helenam uia Canpania multi martyres pausant : in

aquilone parte ecclesiae Helenae,

primus Tiburtius martir;

postea intrabis in sp(e»luncam : ibi pausant sancti martires Petrus presbyter et Marcellinus martir; postea in interiore 8; antro Gorgonius martir et multi alii : et in uno loco in interiore spelunca xl martires, et in altero xxx martires, et in tercio iiii Coronatos; et sancta Helena in sua rotunda.

(Via Latina)

17. Deinde peruenies ad sanctum Gordianum martirem go cuius corpus requiescit sub altare magno in ecclesia sancti Epima4c5hi, et Quintus et Quartus martires iuxta ecclesiam in cubiculo pausant, et longe in antro *Trofimus martir. 18. Deinde peruenies eadem uia ad speluncam; hic requiescit ss.

o;

19. TEadem uia sancta Eugenia uirgo et martir in cubiculo

ecclesiae pausat, et in altero loco Emisseus martir.

65 Decius] adszr. Claudius in marg. alt. m. C ; 65 Messius] Frobes, meditus C 69 (subaud. illa) quae speciosior est] comi. de efr Acta Ss., oct. t. viii, pag. 319 rem (forz. ex q s|peciosior&) C, speciosiore speciotio quis 139), pag. I, Rossi (op. cit., occidentur C ; cfr de Rossi (op. cit., I, pag. hoc occidente] 70/71 Valent.-Zuccb. 82 81 conpania C 81 helena C $3 eccelsia C 139, adnot. ad lin. 2) 91 iuxta eccle91 epimahi C 83 spluncam C haelenae (pr. -a- exp.) C 92 "*"Trofimus siam] iuxta ecclesiae C, iuxta (eum? ecclesiae Va/ent.-Zuccb. 326 lin. 68 martir] cfr *De loc. sanct." ,infra pag. 317 lin. 75 ; Sin. Malpesb.^, infra pag. cum papam Stephanum * fuisse memoratum fortasse ; signaui /aeunam requiescit] 93/94. lin. 326 pag. infra Malmesb.", "Itin. ; 79 lin. 318 pag. infra zaart.^, clero suo (efr *De loc. bic 70) coniecit de Rossi (op. cit., I, pag. 149) ; potius * l'ertullinum cum multis martyribus , locum habuisse uidetur (cfr *De loc. mart, infra pag. 318 lin. T6[77 ; "Itin. Malresb.? 96 eecl C infra pag. 826 lin. 68)

308

NOTITIA ECCLESIARVM VRBIS ROMAE Via Appia

IO o

20. Postea peruenies uia Appia ad sanctum Sebastianum martirem cuius corpus iacet in inferiore loco. Et ibi sunt sepulcra apostolorum Petri et Pauli, in quibus x1 annorum requiescebant. Et in occidentali parte ecclesiae per gradus discendis ubi sanctus Cyrinus papa et martir pausat. Ad aquilonem

IO$

IIO

21. Et eadem uia ad aquilonem ad sanctos martires Tiburtium et Valerianum et Maximum; ibi intrabis in speluncam magnam et ibi inuenies sanctum Vrbanum episcopum et confessorem, et in altero loco Felicissimum et Agapitum martires et diaconos Syxti, et in tercio loco Cyrinum martirem, et in quarto Ianuarium martirem. Et in tertia ecclesia sursum sanctus Synon martir quiescit. 22. Eadem

uia ad sanctam

Caeciliam ; ibi innumerabilis

multitudo martirum : primus Syxtus papa et martir, Dionisius papa et martir, Iulianus papa et martir, Flauianus martir, sancta Caecilia uirgo et martir, Ixxx martires ibi requiescunt II

I20

A

deorsum; Zeferinus papa et confessor sursum quiescit; Euse-

bius papa et martir longe in antro requiescit; Cornelius papa et martir longe in antro altero requiescit. 29. Postea peruenies ad sanctam uirginem Soterem et martirem (*), cuius corpus iacet ad aquilonem.

(Via Appia — Ardeatina) 24. Et dimittis uiam Appiam et peruenies ad sanctum Marcum papam et martirem. V4a Ardeatina

125

25. Postea ad sanctum Damasum papam et martirem uia Ardiatina. Et ibi in altera ecclesia inuenies duos diacones et martires Marcum et Marcellianum fratres germanos cuius corpus quiescit sursum sub magno altare. 26. Deinde discendis per gradus ad sanctos martires Nereum et Achileum.

105/106 intrabis ... ibi] prizzuz ob bozmoecot. ogissum, in marg. subbl. ibsa 1 sg. C 108 diaconus C 109 in ] sup. Jin. suppl. C 110 rursum C 113 fluuianus corr. C 115 confessor] df C 116 antro] -n- sup. Lin. suppl. C 117 altera C 118/119 martirem] *adscr. eadem uia uenis ad ecclesiam parvam ubi decollatus est sanctus Xystus cum diaconibus suis iz arg. alt. zz. coaeua C (efr infra lin. 142)

NOTITIA ECCLESIARVM VRBIS ROMAE 130

309

Ad occidentem (Via Ardeatina — Ostiensis) 24. Et sic uadis ad occidentem

et inuenies sanctum

Feli-

cem episcopum et martirem, et discendis per gradus ad corpus eius. Via Ostiensis

13;

28. Et sic uadis ad sanctum Paulum uia Ostensi. Et in australi parte cerne ecclesiam sanctae Teclae supra montem positam, in qua corpus eius quiescit in spelunca in aquilone parte.

Occidentalis bars Tiberis (Via Portuensis — Aurelia)

140

29. In occidentali parte Tiberi(s? ecclesia est beati Felicis

martiris, in qua corpus eius quiescit et Alexandri martiris (*). Ad aquilonem 30. Deinde discendis ad aquilonem et inuenies ecclesiam 14; sanctae Candidae uirginis et martiris cuius corpus ibi quiescit;

discendis

in antrum

et inuenies

ibi innumerabilem

multitudinem martirum : Pumenius martir ibi quiescit, et Milix martir in altero loco, et omnis illa spelunca inpleta est ossibus martirum. Tunc ascendis et peruenies ad sanctum 15» Anastasium papam et martirem. Et in alio Polion martir quiescit.

Deinde

intrabis

in ec(c»lesiam

magnam ; ibi sancti

martires Abdo et Sennes quiescunt. Deinde exeas, et intrabis ubi sanctus Innocentius papa et martir quiescit. Via Aurelia

15

$1. Deinde ambulas ad sanctum Pancratium cuius corpus quiescit in formosa ecclesia uia Aurelia — quam sanctus Honorius papa magna ex parte reaedificauit — ; et in illa ecclesia intrabis longe sub terra et inuenies Ardhimium martirem,

et in altero loco sanctum

Paulinum

martirem,

et in

160 altero antro sanctam Sobiam martirem et duae filiae eius Agapite et Pistis martires. 39. Et ascendis sursum et peruenies ad ecclesiam ; ibi

137 eius] sup. lin. suppl. C — 14i tiberi C — 142 martiris?] *adrr. et sanctae Sabinae martiris. Deinde etiam in aquilone parte ecclesiae sancti Pauli paret ec-

«clesia sancti Aristi et sanctae Christinae et sanctae Victor(ia»e, ubi ipsi pausant

146 discendis] pr. -sin marg. alt. m. coaeua C (eadem manu ac supra lin. 118/119) 148in]anvorr.C ^ 1989 partereaedificauit C — 160 filii C sup.lin.subbl.C

PL 1:562

310

NOTITIA ECCLESIARVM VRBIS ROMAE

quiescunt sanctus Processus et Marti(nipanus sub terra, et sancta Lucina uirgo et martir in Superiori.

165

ad sanctos pontifices et 1 99. Deinde peruenies eadem uia martires duos Felices. 34. Postea eadem uia peruenies ad ecclesiam; ibi inuenies sanctum Calistum papam et martirem. Et in altero in superiori domo sanctus Iulius papa et martir.

170

Via Vaticana (Cornelia)

35. Et sic intrabis uia Vaticana donec peruenies silicam beati Petri — quam Constantinus imperator orbis condidit —, eminentem super omnes ecclesias et sam, in cuius occidentali plaga beatum corpus eius 175! GE. 05):

ad batotius formoquies-

(Basilica beati Petra) 36. Intrante in porticum sancti Andreae occurrit tibi in sinistra manu altare sancti Laurenti(i», deinde sancti Viti,

deinde sancti Cassiani, deinde ipsius Andreae in medio ro180 tundae;

et sic sancti

Thomae;

et sic sancti

Apollinaris ;

nouissime sancti Syxti. 97. Egrediente uero accipiet sanctus te Martinus, et deducet ad sanctam Petronellam ; ibi te primo accipiet Salua-

tor mundi, adsignatque sanctae Anastasiae, et illa sanctissi18; mae Genetrici Dei, quae te commendat sanctae Petronellae, ut

te deducat ad filium suum Saluatorem mundi, qui te per beatum Theodorum mittit ad sanctum Michaelem archangelum, ut eius suffragio iterum ad sanctissimam suam Genetricem deducaris, ut illa te reddat xii apostolis, qui per beatum 190 Petrum principem apostolorum iterum mittunt ad sanctam Mariam; ex cuius latere sinistro te Leo papa accipiet, redditque iterum eidem Genetrici Dei, cuius auxilio tandem peruenies per cryptam ad caput beati Petri principis apostolorum.

163 martianus C 164 in] zera. C ; cfr lin. 168 — 168 altero] C (efr Jin. 23.49. 157), ada. loco de Rossi 168 in?] /Zeraz. C ; efr supra lin. 164 171 intrabis] intrauis C Valent.-Zucch. 171/172 bassilicam C 172 Constantinvs] conSup. ras. C 173 or«bis (/77. eras.) C 174/175 quiescit] 7 C seguitur pericope *de ecclesiis Mediolanis et de sanctis ibi quiescentibus 177 Intrante] iz zzarg. praezz. ? (a quibusdam postea interpretatum, probabilius uero designans argumentum romanum post pericopen de ecclesiis Mediolanis bine recipere) C ; add. te de Rossi (efr uero infra lin. 182) 177 portium przza uice, add. ci sHup. lin. C 17* sanctae C 184 adsignatque] -d- sup. ras. C 185 genetricis C 189 beatum] -e- sup. Jin. suppl. C 191 accipies corr. C 193 per«cryptam (//Z. eras.) C

NOTITIA ECCLESIARVM VRBIS ROMAE 19

3II

838. Et exinde peruenies ad altare maius eiusque confessionem. 39. Et exinde, post fusas poenitentiae lacrimas, uadis ad

locum ubi idem beatissimus apostolus apparuit cuidam mansionario suo; tum ad eiusdem quoque sancti apostoli altare 200 quod nomine Pastoris nominatur, ubi ferunt lapsum mansionarium per beatum Petrum apostolum a ruina esse defensum. 40. Tum etiam tibi pergendum est ad porticum ubi uiuificae crucis uexillum seruatur; teque ad fontem ingrediente altare est in muro beati Georgii martyris. 41. Tum ad sanctum Iohannem euangelistam, eoque salu205 tato peruenies ad sanctum lohannem babtistam; eoque ducente curre ad praesepe sanctae Mariae; eoque osculato perge ad porticum Petronellae; gaudensque ascende ad Gregorii lectum patris sancti, in quo spiritum reddidit Deo 210 datori dignum munus ; et ibi habes altaria xi. 42, Indeque discende atque festina ad orationem sanctae Mariae quae Antiqua dicitur; deinde ad lapides purpureos qui in medio pauimento iacent et in modum crucis positi sunt. 43. Et exinde ad corpus sancti patris Gregori(i» eundem 215 est ; et ex eo loco ad sanctam Mariam quae Noua dicitur.

197 ponnitentiae corr. C 206 babtistam] bab C (8 211 horationem C (zz oratorium /egendu ?).

209 lectur C

211 adque

PL 1565

"a

up qs:

EUM

Pa(i ied desea

nga draws

^

n 2e FeRE.. *

fone m^vasT fai 0

TUAE

posue. jest! to sujet

cibo

dnte: e roo ondoa ardt semi irt DPHUIE rb perd l| Angew

Laconia manui

MB utei

cb TeeMA

M

(na

Rag

iacens

ute

SD

v

y

: JA

ttis

,

Mri E

wi Metu

a

183^

yt€

M

FE

Lua

quere onim qe c-193 Mte

m

2» vmi

of) m

"nh ds uaririiys

Raus

d rw? FCU.

uan

"xiu NT

Fire A QuinnMA Mona

ZX2

|

b Lm ES

eat

AUSgie ii, nnnc

(s. HéMA

MSN

fae e

; Jus Misbursomagr: dif fastis MTM

utrojoi aue

áo

MU

B hirsutis

art

a oimAg bt; alstewE :^utid

ib

etibtmub idu yr ^ Sema eub qieoeni He fr. vtm, ape Ala ówisile axrieejud] Pea

mpiALqux uebuetT x Ade EY " e sg bs 34 3o 2dno qn pata sc. p ufa "T ipii gal b Mr

M

Uus de

mr

"YT de 1

Sut a

fim ee

"Aa

aen "Wkj

iK TA "rs Hi

4 poem dy. oce Jt

im oc

E

snp. mv E

riae.

Du

deciiit

o fe *o 4991709

"indie

*a3p le,

0i

IV

DE LOCIS SANCTIS MARTYRVM QVAE SVNT FORIS CIVITATIS ROMAE ECCLESIAE

QVAE

INTVS

ROMAE

HABENTVR

I. G.

CLXXV

MONITVM Quartum nostrum itinerarium in duobus uidetur consistere opellis, quorum prius (lin. 1-168) priori parti tituli respondet, alterum (lin. 169-203) ultimae patti. . Forma quae nunc in codicibus inuenitur, ad pontificatum Honorii I ucl Theodori I (circiter 635-645) pertinere uidetur. Reddimus textum ad fidem editionis Roberti VaArENrINI et losephi ZuccHETTI, Codice Topografico della Città di Roma, II (Romae, 1942), pag. 106-131 ; qui his, quos descripserunt o.c. pag. 101-102, usi sunt codicibus :

A B C

cod. Vindobonensi 1008 (olim Salisburgensi 178), »ezbranaceo, saec. ix-x, f. 189V-191r. cod. Herbipolensi, Vniuersit. Theol. fol. 49, zzezzbranaceo, saec. x ; in quo codice legitur post Marzyrologiuz Bedae Venerabili adscriptum et editur inter opera eius (PL, xciv, 1159-1162). cod. Vindobonensi 795 (olim Salisburgensi 140), saec. viii, f. 387Y-191v ; in quo codice legitur post INoZZZiaz ecclesiarum ct editur inter opera AIcuini (cfr supra pag. 304). Textus itinerariorum romanorum

ru (Nozifia ecclesiarum urbis Romae",

IV "De locis sanctis martyrum" et v *"Malmesburiensi?? aequiparauimus in tertio apparatu ad Pz//azia et INotulaz oleorum martyrum (supra pag. 286-295) et in Tabula synoptica (infra post Indices edenda).

DE LOCIS SANCTIS MARTYRVM OVAE SVNT FORIS CIVITATIS ROMAE Via Cornelia

1. Primum Petrus in parte occidentali ciuitatis iuxta uiam PL xcrv, Corneliam ad miliarium primum in corpore requiescit ; et 77796 pontificalis ordo, excepto numero pauco, in eodem loco in pio ; tymbis propriis requiescit. Ibi quoque iuxta eandem uiam sedis est apostolorum, et mensa et recubitus eorum de marmore facta usque hodie apparet ; mensa quoque, modo altare, quam Petrus manibus suis fecit, ibidem est. 2.lIuxta ea(n»dem quoque uiam sancta Rufina, sancta ro Secunda, sancta Maria, sanctus Marius, sanctus Ambacu,

sanctus Audafax et alii quamplurimi sancti iacent. Via Aurelia

3. Inde haud procul in sinistra manu iuxta uiam Aureliam sanctus Processus, sanctus Marti(nipanus, sanctus Pancratius, 15 sanctus Paulinus, sanctus Arthemius, sanctus Felix, sanctus Calistus, sanctus Cal(e»po(di»us cum multis sepulti iacent. V4a Portuensis

4. Iuxta uiam uero Portuensem quae et ipsa in occidentali parte ciuitatis est, sanctus Abdon et sanctus Sennis sanctus20 que Milex et sanctus Vincentius, sanctus Polion, sanctus Iu-

Instr. De locis sanctis (sanctorum B) martyrum (martirum Aic C, or/bograpbia 2 Primum] praezz. K. uero inconstans) quae ... Romae] 4A B C, e£ praem. de libro C (— Kaput) C, ef sic ubicumque numeris peragrapbos indicamus

5 eandem] -n- s. Z. A ; efr infra lin. 9

neliom C

13 haut JA C ; efr Jin. 30. 9 eadem 74 B C ; cfr Jin. ó * odie C 16 calo14 pancrantius 4 B C 14 marcianus 74, mattianis B C

65.179 56.147

pus

4

3 cornelium B, cor-

6 apostulorum C ; efr Jin.

BC

18 uero] oz. 4

19 sennes B

9/10 s. Rufina, s. Secunda] cfr Mar/. Hieron., iul. x : '*uia Cornelia miliario viiii

Rufinae et Secundae" ; Passio (AAA.S, iul. iii) : ab urbe Roma miliario decimo, 10/11 s. Maria, s. Marius, s. Ambacu, s. Audafax] in fundo qui dicitur Buxo"". cfr Mert. Hieron., ian xvi : *Romae uia Cornelia miliario xiii in cimiterio eorum passio sanctorum Marii, Marthae, Audifacis et Abacuc" ; ian. xx ; ian. xv : *uia Cornelia Ambacum" ; Passio (L4.A $$, ian. ii, pag. 583) : "ducti uia Cornelia, miliatio tertio decimo ad nymphas Catabassi, ibi in eodem loco decollati sunt sub arenatio, Marius, Audifax et Abbacuc ; Martha uero in nympha necata est". 20 s. Vincentius] scs BICENTIVS" in 15 s. Felix] Felix II, z/izer : Felices duo pictura in coemeterio Pontiani ; cfr WinPERT, Le piffure delle catacombe romane

(Romae, 1905), pag. 79 et tab. 258.

316

DE LOCIS SANCTIS MARTYRVM

lius, sanctus Pymeon, sanctus Felix, sanctus sanctus Faustinus, sancta Beatricis dormiunt.

Simplicius,

Via Ostiensis 25

30

35

5.In parte autem australi ciuitatis iuxta uiam Ostensem Paulus apostolus corpore pausat, et Timotheus episcopus et martyr "de quo meminit liber Siluestri" ibidem dormit. Et ante frontem eiusdem basilicae oratorium est Stephani martyris ;lapis ibi, quo lapidatus est Stephanus, super altare est positus. 6. Inde haud procul in meridiem monasterium est aquae Saluiae, ubi caput sancti Anastasi est et locus ubi decollatus est Paulus. Prope quoque basilicae Pauli ecclesia sanctae Teclae est ubi ipsa corpore iacet.

(Via Ostiensis-Ardeatina ) 7. Et non longe inde ecclesia sancti Felicis est ubi ipse dormit, cum quo quando ad caelum migrauit, **pariter properabat Adauctus" ; et ambo requiescunt in uno loco. Ibi quoque et Nemeseus martyr cum plurimis iacet. Via Ardeatina

40

45

8. Iuxta uiam Ardentinam ecclesia est sanctae Petronellae ;

ibi quoque sanctus Nereus et sanctus Achileus sunt et ipsa Petronella sepulti. 9. Et prope eandem uiam sanctus Damasus papa depositus est et soror eius Martha. Et in alia basilica non longe Marcus et Marcellianus sunt honorati. Et adhuc in alia ecclesia alius Marcus cum Marcellino in honore habetur. 21 pimeon 74

21 symplicius C

22 sancta] sanctus 44 B C

22 dormitio

AA, dorm B C ; efr Jin. 57.8).126.128 24 autem] ad 74, ozz. B, huius C 25 thimotheus C 28 stefanus AicB ; cfr lin. 27/28.79.84.192 30 haut A C ; cfr

lin. 13.56.147

381 capud C ; efr Jin. 160

32 ecclaesia Jic (eclesia, aecclesia aibi) C

sotot] so- s. 7. A

31 anasti B

81 decolatus C

38 nomeseus Jic B ; cfr lin. 80

44

45 ecclesia] inzer Jin. suppl. AA

21/22 s. Simplicius, s. Faustinus, s. Beatricis] cfr Passio (A/4.&.5, iul. vii, pag. 47) et Mart. Hieron., iul. xxix : Romae, uia Portuensi ad Sextum Philippi, Simplicii, Faustini, Viatricis ;FERRUA, Dazzasi epigr., n. 6* : **... [FA]VsTINO VIATRICI ...";

WILPERT, 0. £., pag. 457-459 et tab. 262. 25/26 Timotheus ... de quo meminit liber Siluestri""] inscriptio : (Hic REQVIESCIT CORPVS BEATI TYMOTHEI MARTYR: QLEGITVR IN VITA BEATI SILVESTRI PP "", et insctiptio : fCORPVS S: THIMOTHEI MART: Q- IN VITA S: SILVESTRI PP: LEGITVR" (SryGER, Rowiscbe Mártyrergrüfte [Betolin., 1955], r, pag. 72) ; cft zAc£a Siluestri (MowsnrrIVs, Sanctuarium, x1, p. $08). 36/ 37 "pariter properabat Adauctus"] ex inscriptione Damasi n. 7. 44. Martha] soror Damasi papae uocabatur Irene ; Martha (soror Lazati) hic scribitur e falsa interptetatione Damasi epigrammatis n. I1: 'SOLVERE QVI POTVIT LETALIA

VINCVLA MORTIS | POST TENEBRAS FRATREM, POST TERTIA LVMINA SOLIS | AD SvPEROS ITERVM MARTHAE DONARE SORORI"' ; cft ScuwNErDER, G/i autori e il eriterio di

compilazione degli antichi itinerari delle catacombe Romane, in. IN. Bull. arch. crist., xv

(1909), pag. 85.

DE LOCIS SANCTIS MARTYRVM

317

Via Appia 10. Iuxta uiam Appiam in orientali parte ciuitatis ecclesia est sanctae Suteris martyris ubi ipsa cum multis martyribus ;o iacet. Et iuxta eandem uiam ecclesia est sancti Sixti papae ubi ipse dormit. Ibi quoque et Caecilia uirgo pausat ; et ibi sanctus Tarsicius et sanctus Geferinus in uno tumulo iacent. Et ibi sanctus

Eusebius ; et sanctus

Colocerus

et sanctus

Parthenius per se singuli iacent ;et dccc martyres ibidem 55 requiescunt. 11. Inde haud procul in cimiterio Calis(ti», Cornelius et Cyprianus in ecclesia dormiunt (; *et in altera spelunca sanctus Calocerus diaconus). 12. Iuxta eandem uiam quoque ecclesia est multorum sanc6o torum, id est Ianuarii qui fuit de uii filiis Felicitatis maior natu,

Vrbani,

Agapiti,

Felicissimi,

Cyrini,

Zenonis

fratris

Valentini, Tiburti, Valeriani (*et Maximi) ; et multi martyres ibi requiescunt. 13. Et iuxta eandem uiam ecclesia est sancti Sebastiani 65 martyris ubi ipse dormit, ubi sunt et sepulturae apostolorum in quibus xl annis quieuerunt ; ibi quoque et Cyrinus martyr est sepultus. Per eandem uero uiam peruenitur ad Albanam ciuitatem, et per eandem ciuitatem ad ecclesiam sancti Senatoris, ubi et Perpetua iacet corpore et innumeri sancti ; et 7o magna mirabilia ibidem geruntur. V4a Latina

14. Iuxta uiam uero Latinam ecclesia est sancti Gordiani ubi ipse cum fratre Epimacho in una sepultura ; ibi quoque Quartus et Quintus; ibi Sulpicius et Seruilianus et sancta 75 Sofia et Trophimus cum multis martyribus sepulti dormiunt. 56 aut 54 se] oz. B 52 tatsitius C B1 (oz. et) cecilia B 50 syxti À 5v 56 calis 4A B 1 zz. C, eorr. alt. zz. C corr. AA, haut C ; efr lin. 13.30.147 57/58 et in 54 dotmit 7A C, dotin D ; efr lin. 22.80.126.128 ciptianus B C 60 altera ... diaconus] parzizs inter lin. e£ partim in marg. add. 1 m. C, *omr. AB 61 citini 61 Felicissimi] -simi s. 7. A 60 £liis] -s s. . C id est] zzeraz. C 62 et Maximi] zu£er Jin. add. 1 z. C, *om. .A B 62 tiburtii B C ; efr Jin. 66

90 magna] 69 corp JA, corpor B, corpr C 65 apostlorum C ; efr Jin. 6.179 vAsulpitius C — 95 et trofimus JA ; efr Itin. Malm., infra pag. 326 praem. in 44 Jin. 68 95 mattiribus Jic C ; cfr inser.

57 Cyprianus] error ex eo quod imagines paparum Cornelii et Cypriani simul 57/58 et in altera spelunca s. Calocerus diaconus] cft lin. 53. depictae uisae sunt. 62 et Maximi] cfr INo£. ezcl., supra pag. 308 lin. 105 ; Iz. Ma/g., infra pag. 327 lin. 69 Perpetua] omnino 68/69 s. Senator] cfr Mar?. Hieron., sept. xxvi. 76. 74 Sulpicius et Seruilianus] cfr Passio (ALAS, maii iii, ignota in hoc loco. 75 pag. 13): depositi "in praedio eorum, uia Latina, milliatio secundo". s. Sofia *et Trophimus] cfr Piztacia &* NNotula, supta pag. 286 lin. P. 8/9 4- N. 9/10 et pag. 289 lin. P. -«- N. 52/55 ; Nor. ecc]., supta pag. 307 lin. 92 et pag. 309 lin. 160/161 ; Ízin. Malm., infra pag. 526 lin. 68 et pag. 327 lin. 100/1or.

DP

1364

318

DE LOCIS SANCTIS MARTYRVM

15. Et iuxta eandem uiam Tertuli[a]ni est basilica ubi cum multis martyribus iacet. Ecclesia quoque sanctae geniae iuxta eam uiam est, ubi ipsa cum matre sua in tumulo iacet. Ibi sanctus Stephanus papa cum toto clero 8o numero

xxuiii

martyres

dormit;

ibi

sanctus

ipse Euuno suo

Nemeseus,

sanctus Olymphius, sanctus Sympronius, sanctus Theodotus, sanctus

Superius,

sanctus

Obloteris,

sanctus

Tiburticanus

martyres sunt sepulti (. *KEt eadem uia ec(c)lesia est sancti Stephani protomartyris). 85

Via Labicana

16. Iuxta uiam uero Lauicanam ecclesia est sanctae Elenae

ubi ipsa corpore iacet. Ibi sancti isti dormiunt : Petrus, Marcellinus, Tiburtius, sancti xxx milites, Gorgonius, Genuinus, Maximus, iiii Coronati, id est Claudius, Nicostratus, Simprooo nianus, Castorius, Simplicius ; ibi et in cryptis sub terra in-

numera martyrum multitudo sepulta iacet. V4a (Labicana-) Prenestina

17.(*Iuxta

uiam uero

Penestrinam

iuxta aquaeductum

ecCc»lesia est sancti Stratonici episcopi et martyris et sancti 95 Castoli, quorum corpora longe sub terra sunt sepulta.) Via Tiburtina

18. Iuxta uiam Tiburtinam (*prope murum ciuitatis e(c»clesia est sancti Ianuarii episcopi et martyris. Eademque uia) ecclesia est sancti Agapiti multum honorabilis martyrum cor1oo poribus. 76 Tertuliani est basilica] B C, basilica (s. 7. s452/.) tertuliani est — 44 79 stefa80 dotmit] ozz. B, dorm C ; efr Jin. 22.57. 126.128 Siolimphius 4 B Sisimpronius;4 B 81 Theodotus] theodolus 44, theodutus B C 83/84 Et eadem ... protomattytis] izzer lin. add. 1 22. C, *om. A B 87 iacet] znzer lin. suppl. A C 88 tyburtius Jic JA ; efr Jin. 62 90 Simplicius] ost iacet (Jig. 91) zr. C 90 cruptis B ; cfr Jin. 148 90 sub tetra] oz. JA 91 iacent D ; efr Jin. 150 93/95 Iuxta ... sepulta] i zzarg. super. add. 1 z1. C, *omz. AB 97/98 prope ... uia] Z7 zzarg. add. 1 z. C, *om. A B nus Aic JA C ; efr lin. 27/28.28.84.192

76 Tertulinus] cfr Passio (4745.5, aug. i, pag. 143) : sepultus ** in uia Latina, secun-

do milliario ... in ctypta arenaria"", 80/82 s. Nemeseus, s. Olymphius, s. Sympronius, s. Theodotus, s. Superius] cfr Passio (LALAS.S, aug. i, pag. r42). 88 Genuinus] cfr Marz. Hierom., oct. ix : '*Romae inter Duos Lautos Genuini". 94/95 s. Castolus] inter uiam Prenestinam et uiam Labicanam, non longe ab

aquaeductu Claudii ; cfr Marz. Hieron., nou. xxx ; ian. xii : *Romae uia Lauicana

-.. Castoli" (cfr 4745.5, nou. rr, ii, pag. 38) ;mart. xxvi : "Romae in cimiterio

eiusdem uia Lauicana natale s. Castuli" ; Passio (A445, mart. iii, pag. 611-612) ; InM, Epigrammata, n. 81.

97/98 ecclesia s. Ianuarii] "iuxta portam s. Laurentii"?

So SUN Dialogi, iv, 56) ;"foris potta b. Laurentii" (Iber Pontificalis, 505).

, pag.

PL xciv, 1160

DE LOCIS SANCTIS MARTYRVM

IO5

319

19. Et prope eandem uiam ecclesia est sancti Laurenti maior in qua corpus eius primum fuerat humatum ; et ibi basilica noua mirae pulchritudinis ubi ipse modo requiescit ; ibi quoque sub eodem altare Abundus est depositus, et foris in portico lapis est qui aliquando in collo eiusdem Abundi pendebat in puteum missi. Ibi Hereneus, Iulianus, Primitiuus, Tacteus, Nemeseus, Eugenius, Iustinus, Crescentianus, Romanus sunt

IIO

sepulti, et sancta Cyriaca, sancta Simferosa et Iustina cum multis martyribus sunt sepulti. 20. Inde in boream sursum in monte basilica sancti Hyppoliti est ubi ipse cum familia sua tota xuiiii martyres iacet ; carcer ibi est in quo fuit Laurentius ; ibi est Trifonia uxor

Decii Caesaris et Cyrilla filia eius ; inter utrasque Concordia ; et sanctus Geneseus ; et multi martyres ibi sunt. V4a Nomentana

IIS

21. Iuxta uiam Numentanam

est sanctus

Nicomedes.

Et

iuxta eandem uiam basilica sanctae Agnes mirae pulchritudinis, ubi ipsa corpore iacet. Propeque ibi soror eius Emerentiana, in alia tamen basilica, dormit. Ibi quoque (in) singulari I20

ecclesia Constantia, Constantini filia, requiescit. Sanctusque Alexander, sanctus Felicis, sanctus Papia, sanctus Victor et alii multi ibi dormiunt.

Via Salaria (noua) 125

22. luxta uiam Salariam ecclesia est sanctae Felicitatis ubi ipsa iacet corpore ; ibi et Sillanus filius eius unus de uii est sepultus ; et Bonifacius (*papa) cum multis sanctis ibi dormit.

103 pulctitudinis C ; cfr Jis. 117/118 — 106 misi B C — 106 primtauus C — 109 107 crescentianis C 108 simperosa 74, symferosa D, simferosanus C (cfr Jin. 107) 109 martyres C 109 sepulti] oz. A C 110/111 hipoliti B C 112 quo] qua ABC 1i3cirillaB 116nichomedus C — 117/118 pulcritudinis C ; cfr in. 103 118 prope ibique 74 119 in] de Rossi, oz. A B C 121 sancta? 4 B C 125 est] ozz. A 126 bonifativs C ; cfr Jin. 196 126 papa] zuzer lin. add. 2 zz. C, *om. A B 126 ibi dor A, ibi dorm B, ib dorm C ; efr Jin. 22.57.80.128 Iustinus] iusti cor. (-nus s. /. add.) .A, iusti C (sed cfr lin. 108 : *sizaferosanus)

108 Iustinus.

116 Nicomedes] cfr Passio (MoM»RITIVS, 96. v., 11, pag. 295):

* iuxta rputos, uia Nomentana"".

120/121 s. Alexandet, s. Felicis, s. Papia, s.

Victor] zAcza s. Marcelli (LA AS.S, ian. ii, pag. 271) docunt Papiam et Maurum fuisse milites quorum corpora sepulta sunt "in uia Numentana ... ad nymphas b. Petti, ubi baptizabat"" (cfr Pizzacia €» INorula, supra pag. 292 lin.P. -- N. 67/68) ; cfr Mart. Hieron. ,sept. xvi : *Romae uia Nomentana ad Capream in cimiterio maiore Victotis, Felicis, Alexandri, Papiae, Emerentianetis" ; SiLvAGNI, Inseripziones cbristianae urbis Romae septimo saeculo antiquiores (Romae, 1922-1955), n. 1274. 126 papa] cfr INoz. ecc].,supta pag. 306 lin. 32.

320

130

DE LOCIS SANCTIS MARTYRVM

23. Iuxta eandem uiam sanctus Saturninus cum multis martyribus dormit (. *In alia quoque ec(c)lesia sanctus Chrisantus et Daria uirgo et ]xii martyres). Propeque ibi sanctus Alexander et sanctus Vitalis sanctusque Martialis, qui sunt iii de uii filiis Felicitatis, cum multis martyribus iacent (; *ibi

in interiore spelunca sanctus Theodolus et Euentus). Ibi et uii uirgines, id est sancta Saturnina et sancta Hilaria, sancta Dominanda, sancta Serotina, sancta Paulina, sancta Donata, I5 A

sancta Rogatina requiescunt. 24. Iuxta eandem uiam Salariam sanctus Siluester requiescit (; *ad pedes eius sanctus Siricius papa), et alii quamplurimi, id est sanctus Caelestinus (*papa), sancta Potentiana, sancta Praxidis, sanctus Marcellus (*episcopus), sanctus Crescentia-

140 nus,

sanctus Maurus, sanctus Marcellinus, sancta Prisca (, *sancta Fimitis), sanctus Paulus, sanctus Felicis unus de

uii, sanctus Philippus unus de uii, sanctus Semetrius, et in una sepultura (*sub altare maiore) cccIxu. Per eandem quoque uenitur uiam ad ecclesiam sancti Michaelis uii miliario ab 145 urbe. (Va Pinciana-Salaria uetus)

150

25. Inde haud procul in occidentem iuxta uiam (*eandem) in cryptis sub terra lxxx gradibus sanctus Pamphilus et sanctus Candidus sanctusque Cyrinus cum multis martyribus iacent. 26, Et inde in occidentem tendentibus apparet basilica sancti Hermes ubi ipse martyr iacet (*longe in terra) ; ibi sunt 127/128 martyris C

128 dor B, dorm C ; cfr Jin. 22.57.80.126

128/129 In

alia ... Ixii martyres] zzzer Jin. add. 2 z. C, *om. A D 131/132 ibi ... Euentus] inter lin. add. 2 sm. C, *om. .A B 137 ad pedes ... papa] imer Jin. add. 2 ». C, *ozz.

A B

138 papa] zer Jin. add. 2 z. C, *om. A B

139 praxedis B

139

sanctus] s. 7. 74 139 episcopus] a44. 2 zz. C, *ozz. .A B 141 sancta Fimitis] inter lin. add. 2 zm. C, *om. A B 142 sanctus Philippus unus de uii] ozz. ob bomoeot. A 143 sub altare maiote] zzzer Jin. add. 2 sz. C, *om. A B 143 ccclxii B 144 michahelis B ; efr infra Jin. 195 147 haut 74 C ; efr Jin. 13.30.56

147 eandem] adZ. 2 zz. C, *ozz. .A B 148 cruptis B ; cfr Jin. 90 148 pamphilius 152 longe in terra] zuZer Jin. add. 2 z;. C, *om. A B

A 150 iacet B ; cfr Jin. 91 182 sunt] est 4 C

128/129 In alia quoque ... martyres] cft INo/. eccl. ,supta pag. 306lin. 35/236. 128/ 129 s. Chrisantus et Daria uirgo] cfr Marz. Hierom., nou. xxix ;/A444.$.5, oct. xi,

pag. 483 ; DAMAst epigr., n. 43. 131/132 ibi ... Euentus] cft INoz. ecc].,supta pag. 306lin. 40/41. — 133/135 uii uirgines ...] cfr Marz. Hieron., dec. xxxi : Romae uia Salaria in cimiterio Iordanorum, Donatae, Paulinae, Rogatae, Dominandae, Serotinae, Saturninae, Hilariae" ; Liber Ponzifialis, 1, pag. 509. 137 ad pedes ... papa] cfr JNoz. eccl., supta pag. 306 lin. 44/45. 138 papa] cfr Nor. ecc/., supra pag. 3o6 lin. 45. 139 episcopus] cfr INo7. ezc/., supta pag. 306 lin. 45/46. 141 s. Fimitis] cfr JNoz. ecc/., supra pag. 306 lin. 48. 143 sub altare maiote] cfr cr eccl. supta pag. 306 lin. 47. 152 longe in terra] cfr INoz. ecc]., supta pag.

305 lin: 25.

PICO

1365

ECCLESIAE INTVS ROMAE

321

sanctus Crispus et sanctus Herculanus et sanctus Maximilianus et sancta Basilessa *et (. *In altera spelunca) sanctus 15; Iacintus et sanctus Protus (, *sanctus Victor) et sanctus Leopardus cum multis martyribus sepulti. (Via Salaria uetus-Rauennana) (Clóuus Cucumeris ) 27. Inde non longe est in occidente ecclesia sancti Iohannis 160 martyris, ubi caput eius in alio loco sub altare ponitur, in alio corpus ; ibi sanctus Diogenis et sanctus Fistus et sanctus Liberatus et sanctus Blastus et sanctus Maurus et sancta Longina, mater Iohannis sunt sepulti (, *et alii mille ccxxii martyres). 165 Via (Rauennana-) Flaminia 28. Inde prope iuxta uiam Flamineam apparet ecclesia mirifice ornata sancti Valentini martyris ubi ipse corpore iacet ; et multi sancti ibidem sunt sepulti (*in aquilonali plaga).

TISTAE VERO ECCLESIAE INTVS ROMAE HABENTVR Basilica Constantiniana quae et Saluatoris ; ipsa quoque et :;9 sancti Iohannis dicitur. Basilica quae appellatur sancta Maria maior. Basilica quae appellatur sancta Anastasia, ubi cruces ser:5;

uantur quae portantur per stationes. Basilica quae appellatur sancta Maria antiqua.

Basilica quae appellatur sancta Maria rotunda. Basilica quae appellatur sancta Maria transtiberis ; ibi est imago sanctae Mariae quae per se facta est.

154 In altera spelunca] imer Jin. add. 154 Basilessa] /z basilissa corr. 2 z;. C 18b iacinctus B (praemisso X. : fr supra lin. 2, atque et? ex puncto) 2 m. C, Kom. A B. 160 155 sanctus Victor] infer lin. add. 2 m. C, Yom. /A B. — 159/160 scs ioh mar B 162/163 for. sanctus Longinus, martyt ae/ sancta Lucina, capud C ; efr lin. 31 163/164 et alii ... matmartyt 4e sanctus Longimus et sancta Lucina Zegendum 168 in aquilonali plaga] iz zarg. infer. add. tyres] inzer lin. add. à m. C, *om. .A B 1*5 170/171 Basilica ... dicitur] oz. 44 169 1] oz. C 2 z. C, *om. A B

Basilica ... antiqua] oz. B

17? transtyberis B C

62. 153 S. Crispus] cfr Pizzacia e» INotula, supra pag. 291 lin. P. 61/62 -- N.

153/

Basillae 154 Maximillianus] cfr Marz. Hierom., aug. xxvi : *Romae in cimiterio N. 61 ; INor. eccl. Maximiliani" ; Piz/acia e»INo/ula, supta pag. 291 lin. P. 60/61 --

154 In altera spelunca] cfr INoz. ecc., supta (* Maximus"), supra pag. 505 lin. 24. 155 s. Victot] e falsa interpretatione Damasi epigrammatis n. pag. 305 lin. 25. Epigrammata 47 : ... HIC VICTOR MERVIT PALMAM, PRIOR ILLE CORONAM" (FEnRuA, : *Romae uia Damasiana, Vatic., 1942, p. 192-195) ; cfr Mart. Hieron., maii xvii 305 lin. 26. Salaria uetere [in cimiterio] Basillae Victoris" ; INo/. eccl., supta pag. INor. ecc/., cfr Longina] 163 loco. hoc in inuenitur non 162 s. Maurus] aliter 168 in aquilonali plaga] supra pag. 305 lin. 19 ; I7. Malm. ,infta pag. 325 lin. 24. cft Nor. eccl.,supta pag. 305 lin. 11.

322 1380

ECCLESIAE INTVS ROMAE

Basilica quae appellatur Basilica quae appellatur in uno tumulo iacent. Basilica quae appellatur Basilica quae appellatur

apostolorum Iacobi et Philippi. Iohannis et Pauli, ubi ipsi ambo Cosmae et Damiani. sancti Laurenti, ubi graticula eius- PL xcrv, II6ÓI

dem habetur Laurenti.

13 — Basilica quae appellatur uincula Petri, ubi habetur catena qua Petrus ligatus est. Basilica quae appellatur ad sancta Adriana. Basilica quae appellatur sancti Crisogoni. Basilica quae appellatur sancti Georgi. :190 Basilica quae appellatur sancti Clementis. Basilica quae appellatur sanctae Agathae. Basilica quae appellatur sancti Stephani. Basilica quae appellatur sancti Marci. Basilica quae appellatur sancti Marcellini. :95 Basilica sancti Michahelis archangeli. Basilica sancti Bonifaci martyris, ubi ipse dormit. [Basilica] [Basilica] [Basilica] 200

[Basilica]

[Basilica] In his omnibus basilicis per certa tempora puplica statio geritur. 179 Basilica ... Philippi] oz. JA

179 apostulorum C ; cfr Jin. 6.65

188

grisogoni B — 191 agate C — 192 stefani Jc JA C ; cfr Jin. 27/28.28.79.84 — 194 sancti] ozz. B 195 arcangeli C 196 bonifati C ; efr Jig. 126 197/201 Basilica ... Basilica] oz. B C 202 stacio C.

PIG 1162

V

ITINERARIVM

MALMESBVRIENSE

MONITVM *Portatum numerum et multitudinem sacrorum cinerum" (!, quem elenchum, inter annos 648-682 conscriptum, Gulielmus Malmesburiensis in sua Gesza regum /Anglorum inseruit(iv,5 52), edimus iuxta editionem Roberti VALENTINI et Iosephi Zuccuzrri (?), qui recensionem reddunt Guilielmi Sruzss (3). His uero codicibus usus est SrUBss :

44! 44? 443 44* 445

cod. cod. cod. cod. cod.

Londiniensi, B.M. Arundel 55, saec. xii, Londiniensi, B.M. Addit. 23147, saec. xii, Cantabrigiensi, Trin. Coll. R. 7, saec. xii, Oxoniensi, Bodleian Laud. Misc. 548 saec. xii-xiii, Oxoniensi, All Souls Coll. 55, saec. xiv;

B! cod. Londiniensi, B.M. Hatleian 447, saec. xiii, B* cod. Londiniensi, B.M. Royal 13 B r9, saec. xiii, B* cod. Oxoniensi, Bodleian 712, saec. xiv ; C* cod. Londiniensi, B. M.Royal 15 D 2, saec. xii, C? cod. Londiniensi, B.M. Royal 13 D 5, saec. xiii, C? cod. Oxoniensi, All Souls Coll. 33, saec. xii.

In apparatu siglis 44 B C indicamus codicum concotrdantias. Textus itineratiorum romanorum 1n *INoZa ecclesiarum urbis Romae", 1v "De locis sanctis martyrum? et v * Malmesburzensis" aequipatauimus in tertio apparatu ad Pz//acia et INozulaz oleorum martyrum (supta pag. 286-295) et in Tabula synoptica (infra post Indices edenda).

(1) infra lin. 4-5. (3) R. VarENTINI - G. ZuccuErTI, Codice fopografico della Città di Roma, uol. II (Romae, 1942), pag. 141-153.

(3) Londiniae, 1887-1889 (Rerwz Britannicarum medii aeui scriptores, t. 9o).

ITINERARIVM

MALMESBVRIENSE

(De numero portarum el sanctis Romae)

1. Paruane sunt haec ad demonstrandam in tanta urbe uel olim bonorum dignitatem, uel modo malorum maiestatem? Sed, ne quid honori desit, adiciam et portarum numerum ; et multitudinem sacrorum

cinerum ; et, ne quis obscuritate

PEGEXXIX,

1503

DI CSXYVE SNIS)

uerborum se causetur a cognitione rerum reici, erit sermo cotidianus et leuis. 2. Prima porta Cornelia, quae modo dicitur porta sancti

Petri, et uia Cornelia. Iuxta eam ecclesia beati Petri sita est,

io in qua corpus eius iacet, auro et lapidibus parata ; et iam nullus hominum scit numerum sanctorum martyrum, qui in eadem ecclesia pausant. In eadem uia est altera ecclesia, in qua requiescunt sanctae uirgines Rufina et Secunda. In tertia ecclesia sunt Marius et Martha ; etiam Audifax

et Abacuc,

r5 filii eorum. 3. Secunda porta Flamminea, quae modo appellatur sancti Valentini, et uia Flamminea ; et cum ad pontem Molbium peruenit, uocatur uia Rauennana, quae ad Rauennam ducit. Ibi in primo miliario foris sanctus Valentinus in sua ecclesia 20 requiescit. 4, Tertia porta Porciniana, et uia eodem modo appellata, sed cum peruenit ad Salariam, nomen perdit; et ibi prope, in eo loco qui dicitur Cucumeris, requiescunt martyres Iohan-

nes, Festus, Liberalis, Diogenes, Blastus, Lucina ; et in uno

25 sepulchro ducenti sexaginta, et in altero triginta. 5. Quarta porta et uia Salaria, quae modo sancti Siluestri dicitur. Ibi iuxta uiam sanctus Hermes requiescit, et sancta Vasella et Protus et Iacinctus, Maxi(mi)lianus, Herculanus,

Crispus. Et in altero loco prope requiescunt sancti martyres ;o Pamphilus, Quirinus, septuaginta gradibus in imo terrae. Deinde basilica sanctae Felicitatis, ubi requiescit illa et Silanus filius eius, et non longe Bonefacius martyr. Ibidem in altera

ecclesia sunt Crisantus et Daria, et Saturninus, et Maurus et

Iason et mater eorum Hilaria et alii innumerabiles.

3 honotum B C!? Bi, rerum causarum 11 sanctorum] oz. C 16.17 damminia A 19 ecclesia sua B 23/24 festus iohannes maxilianus 44 B C

B?

Et in

6 rerum uel causarum 6 a tetum cognitione — 44 10 iam] oz. 4A B? 10 auro] edd. et atgento 4 14 ecclesia] basilica 12 (oz. est) ecclesia altera — B'^

18 quae] quia 18 tauenniana 4Á B C!, laminea C? 21 potticiana B', portiniana C? — 7A ; efr Jin. 90.99/100 28 28 uasilla 74!?-4 25 quadtaginta 74 —- B C 33/34 et iason et mautus 31 siluanus B? C? 31 ibi 74

c d 21 Porciniana] Pinciana.

PLcrxxix, 1304

PL cxxvir,

376

326

ITINERARIVM MALMESBVRIENSE

4; altera

basilica

sanctus

Alexander,

Vitalis,

Martialis,

filii

sanctae Felicitatis, et sanctae septem uirgines : Saturnina, Hilarina, Dominanda, Rogantina, Serotina, Paulina, Donata. Deinde basilica sancti Siluestri, ubi iacet marmoreo tumulo

coopertus ; et martyres Caelestinus, Philippus et Felix ; et 4o ibidem martyres trecenti sexaginta quinque in uno sepulchro requiescunt; et prope Paulus et Crescentianus, Prisca, Semetrius, Praxedi$, Potentiana pausant.

6. Quinta porta Numentana ; ibi sanctus Nicomedes presbyter et martyr ; itemque uia eodem modo dicitur. Iuxta uiam 45 ecclesia sanctae Agnetis et corpus ; in altera sancta Emerentiana, et martyres Alexander, Felix, Papias. In septimo miliario eiusdem uiae sanctus papa Alexander, cum Euentio et Theodolo, pausat. 7. Sexta porta et uia Tiburtina, quae modo dicitur porta ;o sancti Laurentii. Iuxta hanc uiam iacet sanctus Laurentius in sua ecclesia, et Abundius martyr. Et ibi prope in altera ecclesia pausant hi martyres : Ciriaca, Romanus, Iustinus, Crescentianus. Et ibi non longe basilica sancti Ipoliti, ubi ipse cum familia sua pausat, id est decem et octo. Et ibi requiescunt

PL'crxxix,

1505

55 beata Trifonia uxor Decii et filia eius Cirilla, et Concordia

nutrix Ypoliti. Et in altera parte uiae illius est ecclesia Agapiti martyris. 8. Septima porta modo Maior dicitur, olim Sircurana dicebatur, et uia Lauicana, quae ad beatam Helenam tendit. Ibi 6osunt jprope, Petrus, Marcellnus, Tiburtius, Genuinus, PL cxxvrir,

Gorgonius, et quadraginta milites, et alii innumerabiles ; et non longe sancti quatuor Coronati. 9. Octaua porta sancti Iohannis, quae apud antiquos Assenarica dicitur. Nona porta Metrosi dicitur. Et coram istis 6; ambabus uia Latina iacet. Decima porta et uia Latina dicitur. Iuxta eam quiescunt in una ecclesia martyres Gordianus et

Epimachus,

Sulpicius,

Seruilianus,

Quintus,

Quartus,

Sophia, *Trifomus. Et ibi prope, in alio loco, Tertullinus ; et non longe ecclesia beatae Eugeniae, in qua iacet et Claudia 7o mater eius, et Stephanus papa cum clero suo, numero decem et nouem, et Nemesius diaconus. 39 serantina C 43 ibidem B? C 48 altera] add. ecclesia 74 46 felix alexander — .4 48 pausant B 51 ecclesia] oz. JA 55 triphona 4, trifoma D!, trifena B? C1, trifona C?:? 56 ypoliti] Z4, eius B C edZ. 56 Agapiti] praez. sancti 7435 88 siracusana B'? C?? 64 dicebatur! Bi? 64 metrosa Bi?

67 seasserianus B'? C?, searsetianus D?, ualerianus C3

68

triphomus 24?, trifenus B, triphenus C 58 Sircurana] Sessoriana. 63/64 Assenatica] bia (uel Metrouia). 68 Sophia, *Trifomus] (cum? "tribus filiabus" (pessumd. ex : soeriA 286, 9 ; 289, 52/35 ; 307, 92 ; 309, 160/161 ; 517,

Asinaria. 64. Metrosi] Metrofortasse festituendum : *'Sophia [cvM] TRIB Fànvs). Cfr supra pag. 75 ; infra lin. 1oo/10r.

57T

ITINERARIVM MALMESBVRIENSE

327

10. Vndecima porta et uia dicitur Appia. Ibi requiescunt sanctus Sebastianus et Quirinus, et olim requieuerunt ibi Apostolorum corpora. Et paulo propius Romam sunt marty7; res Ianuarius, Vrbanus, Xenon, Quirinus, Agapitus, Felicissimus. Et in altera ecclesia Tiburtius, Valerianus, Maximus.

Nec longe ecclesia Caeciliae martyris, et ibi reconditi sunt Stephanus, Sixtus, Zepherinus, Eusebius, Melchiades, Marcel- PLcrxxix, lus, Euticianus, Dionysius, Antheros, Pontianus, Lucius pa1506 8o pae, Optatius, Iulianus, Calocerus, Parthenius, Tarsicius,

Policamus martyres. Ibidem ecclesia sancti Cornelii et corpus. Et in altera ecclesia, sancta Sotheris. Et non longe pausant martyres Ipolitus, Adrianus, Eusebius, Maria, Martha, Pau-

lina, Valeria, Marcellus ; et prope Marcus papa in sua ecclesia. 8; 11.Inter uiam Appiam et Ostensam est uia Ardiatina, ubi sunt Marcus et Marcellianus. Et ibi iacet Damasus papa in sua ecclesia ; et non longe sancta Petronilla et Nereus et Achilleus et alii plures. 12. Duodecima porta et uia Ostensa dicitur, modo porta 9o sancti Pauli uocatur, quia iuxta eam requiescit in ecclesia sua ;

ibidemque Timotheus martyr. Et non longe, in ecclesia sanctae Teclae, sunt martyres Felix et Adauctus et Nemeseus. In Aqua Saluia est caput Anastasii martyris. 13. Tertiadecima porta et uia Portuensis dicitur. Ibi prope 9; sunt, in una ecclesia, martyres Felix, Alexander, Abdon et Sennes, Simeon, Anastasius, Polion, Vincentius, Milex, Candida, Innocentia.

14. Quartadecima porta et uia Aurelia, quae modo porta sancti Pancratii dicitur, quia iuxta eam requiescit in ecclesia 1oo Sua ; et alii martyres, Paulinus, Arthemius, sancta Sapientia,

cum tribus filiabus Fide, Spe, Charitate. Et in altera basilica Processus

et Martinianus ; et in tertia Felices

duo ; et in

quarta sanctus Calixtus et Calepodius ; et in quinta sanctus Basilides, duodecimo

miliario.

$35 quintinus C 7* Nec] non C?:? 79 eutichianus B C?:? *9 antetos 74 80 colocerus C 82 ecclesia] oz. B Ct? $82 sancte C'*?, oz. C3

J3E4 (6;

85 ostiensem B'? C?, ostiensam C? ; efr Jin. 89 85 ardeatina B* C 87 pettonella 74 89 ostiensa B C?, ostiensis C? ; cfr Jin. 85 90 sua ecclesia — C! ;

cfr lin. 19.99/100 92 audactus B? C? 94 pottuensis dicitur et uia — 74 98 autea Ci? 98 potta?] oz. C 99/100 sua ecclesia — B'?; cfr Jin. 19.90 102 Processus] Pica mattytes 74 104/103 intra urbem (ad7. Romam 4) miliatio — AA B C

103/104 s. Basilides xii miliario] cfr Marz. Hieron., iun. x : Romae, uia Autelia, miliario xiiii natale Basilidis" ; iun. xii: "Romae, uia Aurelia, miliario v Basili-

dis".

328 15;

ITINERARIVM MALMESBVRIENSE

15. Intra urbem in monte Caelio sunt martyres Iohannes et Paulus in sua domo, quae est facta ecclesia post eorum martyrium ; et Crispinus et Crispinianus, et sancta Benedicta. In eodem monte est ecclesia sancti Stephani prothomartyris, et ibi reconditi sunt martyres Primus et Felicianus. In mon-

110 te Auentino sanctus Bonefacius, et in monte Nola sancta Ta- PLcrxxix,

tiana pausant.

107 s. Benedicta] cfr Passio (4.4 $., iun. vii, pag. 230-231): "in domo Iohannis et Pauli, non longe ab ipsis". 109 Primis et Felicianus] cfr Passio CALAS.S, iun. ii, pag. 152) : "ad arcus Numentanos ... iuxta arenarium" ; urbe Roma milliario quarto decimo" ; Mar. Hieron., iun. ix : *uia Nomentana ad atcas prd xv ab urbe", 110 *in monte Nola"'] fortasse ex *in monte [Quiri]na-

e.

hd

PENAS,

UR VH

TED

Ao

,

w^

VI

xt

| L^

E

ITINERARIVM EINSIDLENSE

[^

I. G. CLXXV

MONITVM In codice Einsidlensi 326 (olim monasterii Fabariensis in Heluetia), saec. ix-x (3), f. 67-86 seruatur sylloge magni momenti, in quo collecta fuerunt, saeculo viti mediante, uaria documenta epigraphica et historica, ad Vrbem spectantia. Inscriptiones (f. 67-79), quae maxima ex patte gentilis sunt originis, hic recensefe locus non est ) has tantum infra tepetimus quae in ipso itinetario (f. 79-86) insertae sunt. Cum codice et editoribus itinerario adiungimus descriptionem murorum et munitionum Vrbis Romae, quae fortasse sub pontificatu Hadriani papae I (772-195) conscripta est. Descriptionem arearum reperies infra (post Tabulam synopticam). Quoad locos martyrum extra muros quomodo Itinerarium Einsidlense se habeat ad ceteros itinerarios disces e Tabula synoptica (infra post Indices edenda). Editionem sequimur Roberti VaArENrTINI et losephi Zuccnzrr:i (2), paucis emendatis. Inscriptiones uero itinerario insertae, quas omittunt editores, repetimus ex recensione Iohannis MasrrLow (3) uel, si Damasianae sunt, ex illa Antonii FERRUA (4). Itinerarium Einsidlense uberrime commentati sunt R. LANCIANI (5) et Cung. HuELsEN (5). Quibus nonnulla clarissima eruditione addiderunt R. VarENTINI et G. ZuccurrrI in adnotationibus suis ; quae ad intellegentiam textus pertinent, in compendio redacta infra collegimus. De historia basilicarum monumentorumque Vrbis uide praesertim Corpus Basilicarum Christianarum Romae, auctoribus R. KRAUTHEIMER, W. FRANKL, S. ConBETT (*) ; Recherches sur les origines de la Rome chrétienne. Les églises romaines et leur róle dans l'histoire et la topograpbie de la Ville, auctore R. VrgxLL1ARD (9) ; Ie Catacozbe Rornuane e i loro Martiri, auctoribus L. HERTLING et E. KinscuBAUM (?) ; Early Roman Monasteries, auctore G. FERRARr (19).

() cfr G. Mxrzn, Catalogus Codicum manu scriptorum qui in Bibliotheca Monasterii Einsidlensis O..S.B. seruantur, I, Lipsiae, 1899, p. 297 sq.

Q) R. VareNrINI & G. ZuccHErTIL, Codice fopografico della Città di Roma, 1l, Roma, 1942, p. 169-207.

(3) Vetera "Analecta, Parisiis, 1723*, p. 365-366 (e cod. Einsidlensi). (*) Epigrammata Damasiana, Città del Vaticano, 1942. (5) L'Itinerario di Einsiedeln, Milano, 1891. (9) La pianta di Roma dell' Anonimo Einsidlense, Roma, 1907.

(*) Città del Vaticano, 1957-1965.

(8) Roma, 1959?.

(*?) Roma, 1949 ; uetsio anglica, London, 1960. (10) Città del Vaticano, 1957.

ITINERARIVM EINSIDLENSE (Inscriptiones Romanae. ) (Itinerarium. ) IN VIA PINCIA.

Pamphilus, Basilissa, Protus, Yacinthus, Hermes. Vbi Dominus caecum inluminauit ; arcus, murus. Inter Aurelia et Portuensis sanctus Processus et Martianus et Panchratius, s Abdo et Sennes. IN VIA APF(IA). Soter, Xistus, Vrbanus,

Marcellianus

et Marcus,

Ianuarius,

et aeclesia ubi decollatus est Xystus, Sebastianus. IN SEPVLCHRO IO

1;

NEREI

ET ACHILLEI

IN VIA APPIA.

NEREVS ET ACHILLEVS MARTYRES. MILITIAE NOMEN DEDERANT SAEVVMQ. GEREBANT OFFICIVM, PARITER SPECTANTES |IVSSA TYRANNI, PRAECEPTIS | PVLSANTE | METV SERVIRE | PARATI. MIRA FIDES RERVM : SVBITO POSVERE FVRORE, CONVERSI FVGIVNT, DVCIS IMPIA CASTRA RELINQVVNT, PROICIVNT | CLIPEOS, FALERAS TELAQ-. CRVENTA, CONFESSI GAVDENT CHRISTI |PORTARE | TRIVMFOS. CREDITE PER DAMASVM POSSIT QVID GLORIA CHRISTI.

Inscriptiones e Sylloge Einsidlensi bic non recensentur ; eas enumerant V ALENTINI. ef ZuccnuErTrI, p. 163-169 ; textus require in C.I.L. uel apud pe Rosst uel in editione lohannis MAB1LLON (p. 369-363). Itinerarium 9/8 Damasi epigr. 8 10 ozz. cod.

Tifulum : ltinerarium Einsidlense] alias Itinerarium Vrbis Romae, alias Regionator Einsidlensis. ISnerarium 1 In uia Pincia] hic "Itinerarium" incipimus quamuis infra (lin. 9-18, 53-80) adhuc leguntur quaedam inscriptiones ; qua ex causa inde a uerbis 44 porta sancti Petri (lin. 81) itinerarium incipiunt editores. 2 Pamphilus ... Heres] 2/3 Vbi ... inluminauit] fottasse sepulti in uia Pinciana uiae Salariae coniuncta. pictura aliqua uel inscriptio in memoria sanationis alicuius caeci (cfr Passio s. Her9 Netei et 6 uia Appia] uia Appia-Ardeatina. metis, /AJAAS S, maii 1, p. 377). 9/18 litteris Achillei sepulctum est in coemeterio Domitillae in uia Ardeatina. non inclinatis descripsimus ea quae in fragmentis lapideis exstant, cfr A. FERRUA, Epigr. Damas., n. 8.

332

ITINERARIVM EINSIDLENSE A PORTA

20

SANCTI

PETRI

VSQVE

AD

SANCTVM

PAVLVM

IN SXINISTRA). Sancti Laurentii et theatrum Pompeii,

et per porticum usque ad Sanctum Angelum et templum Iouis.

IN DCEXTRA». Theatrum.

Iterum per porticum usque ad Elephantum. Inde per scolam Graecorum ; 25

30

35

ibi in sinistra aeclesia Graecorum ;

ibi est aqua subtus montem Auentinum currens. Scala usque in montem Auentinum et balneum Mercurii. Inde ad portam Ostensem. Inde per porticum usque ad aeclesiam Mennae et de Mennae usque ad Sanctum Paulum apostolum. Inde ad Sanctum Felicem et Audactum et Emeritam. Deinde ad Sanctam Petronellam et Nereum et Achilleum. Inde ad Sanctum Marcum et Marcellianum. Inde ad Sanctum Soterum. Inde ad Sanctum Sixtum ; ibi et sanctus Fauianus et Anthe-

4o

ros et Miltiades. Inde ad Sanctum Cornelium. Inde ad Sanctum Sebastianum. Inde reuertendo per uiam Appiam ad ecclesiam ubi sanctus Syxtus cum suis diaconibus decollatus est. Inde ad portam Appiam ;

19 A] IN cod.

29 ostensis cod.

19/32 uia percurrenda ad apostolorum sepulcta uisitanda. Damaso", a Damaso

papa condita

*'"4x£a fbeatrum

20 .$. Laurentii] in

(cfr. Lib. Pont., x, p. 212 ;

GREGOR., Z/a/., 1v, 31), etiam appellata ** Prasizo" propter uicinitatem stabuli factionis prasinae in citco. 21 5. ZAngelum] in foro Piscium", condita a. 755 uel 770 a Theodoto patruo Adriani I et Paulo apostolo dedicata. 21/22. zeziplum louis] intra porticum Octauiae, in quo conditur ecclesia S. Angeli, antiquius erat templum Iouis Statotis. 22 "Tbheatrum| Marcelli. 23 EJephanium|] cft. VALENT.-ZUCCH., t, p. 120 Dot. 4. Adhuc medio aeuo hoc in loco uidetur ; saeculo xiv petiit, sed in fronte domus iuxta pontem S. Mariae imago quaedam elephanti cum giganto apponitur. 24. scolam: Graecorum] alludi uidetur ad corporationes Graecorum ; hi tam numerosi erant in hac negotiatoria parte utbis, ut ripa proxima Tiberis appelata fuit "ripa Graeca" ; cfr O//o dipl., p. 620 n. 209. 28 aeclesia Graecorum] Sancta Maria **de schola Graeca"? uel *in Cosmedin"" fortasse saeculi vi, origine. byzantina. 26 aqua ... currens] aqua Appia ; cft FRONTINVS, de aquaeductu Vrbis Romae, x, 5, 22. 28 Scala ... /Auentinum| fortasse scala Cassii ; cfr VALENT.-ZUCCH., I, p. 145 adnot. 2.

28 balneun Mercurii] alibi non: memora-

tut ;fortasse connectum fuit cum "aqua Mercurii" (cfr Ovrpivs, Faszi, v, 673). 382 JAudactum|] "Adauctum. 983 Deinde] regionator transit ad uiam Ardeatinam. 38 Sanctum Soterum|] Sanctam Soterem ; cfr infra lin. 243. 36 Inde] in uiam Appiam.

ITINERARIVM EINSIDLENSE

4).

839

ibiforma Iopia, quae uenit de Marsia et currit usque ad ripam. Inde ad cocleam fractam. Inde ad arcum Recordationis.

IN SINISTRA». Thermae Antoninianae. IN D(EXTRA). Xystus. IN SANISTRA). Nereus et Achilleus. Inde per porticum usque ad formam.

Inde ad VII uias ; ibi Sancta Lucia et Septizonium.

5o IN SINISTRA). Circus Maximus.

Et sic per porticum maximum inde semper.

IN DEXTRA). Palatinus.

usque ad Anastasiam,

et

IN VIA OSTENSI. 55

6o

65

Jo.

ARXIEPEI- AAESANAPEIAZ KAI. AIT'YIITOY- IIAEHZ AEYKIQI: IOYAIQI- OYHZTINIQI KAI- EHIZTATHI: TOY- MOYZEIOY KAI- EIII- TON EN- POMHI- BIBAIOOHKON ROMAIKQN TE. KAI- EAAHNIKQN- KAI EIII- TEX- HAIAEIAZX AAPRIANOY:- EIIIZTOAEI: TOY AYTOYAYTOKRATOPOZ-

IN SEPVLCHRO SANCTI FELICIS. FELIX NOMINE DE VERO ITERVM ADQVE O SEMEL FIDE, CONTEMPTO PRINCIPE MVNDI, QVI INTEMERATA PETISTI. REGNA CHRISTVM | CAELESTIA CONFESSVS COGNOSCITE | FRATRIS, | FIDES | PRETIOSA VERE O QVA ADCAELVM VICTOR PARITER PROPERAVIT ADAVCTVS. IVBENTE, RECTORE DAMASO VERVS, HIS PRESBYTER ADORNANS. SANCTORVM LIMINA TVMVLVM CONPOSVIT

46/47 Xystus. IN $.] 43 ibi] praedeseripta est sinuscula portae adumbratio in cod. 66 cum uero nomine ca. 66/72 Dazasi epigr. ? in rasura ut uidetur in cod.

43 forma lopia| aquaeductus deriuatus ab aqua Marcia ; appellatus est forza 44 cocleam fractam]] quoddam mausoleum *Tonia" e restauratione Diocletiani. insolitae formae putat LawcrANI; fectius HuELsEN ruinam magnae cochleae 48 arcum Recordationis] fortasse Thetmarum Seueri et Commodi opinatus est. 49 vi: 48 porticum] fortasse usque contra Thermas Antonini, arcum. Drusi. uias] e cotruptione uocabuli *"Septizonium"' seu e translatione litterali formae infra uulgatis *Sept(iz)odium" — ''émrà ó8ot7 ?; cum uero jSeprigoniwm paulo uias laudatur, potius suspicati licet vir uias prope Septixonium idem esse ac vir bodiernas, nempe ad arcum Constantini, ad Lateranum (cliuum Scauri), ad portam S. Sebastiani (uiae Appiae), ad S. Balbinam, ad portam S. Pauli, ad Velabrum Le (secus Circum Maximum), ad ecclesiam S. Bonauenturae ; cfr L. DucnrsNE, 49 .$. Lucia] in vir uias" ; cft Lib. Ponr., Liber Pontificalis, 1, p. 4o adnot. 49. Bi porticum Maximum] inter Circum Maximum et It-p. 11; p- 2r; p- 79. inclinatis descripsimus ea quae in fragmentis non litteris 66/80 Palatinum. lapideis exstant.

334

ITINERARIVM EINSIDLENSE IN BASILICA

75

8o

SANCTI SEBASTIANI.

HIC HABITASSE PRIVS SANCTOS COGNOSCERE DEBES NOMINA QVISQVE PETRI PARITER PAVLIQVE REQVIRIS. DISCIPVLOS ORIENS MISIT, QVOD SPONTE FATEMVR; SANGVINIS OB MERITVM CHRISTVM QVI PER ASTRA SECVTI AETHERIOS PETIERE SINVS REGNAQVE |.PIORVM ROMA SVOS POTIVS MERVIT DEFENDERE CIVES. HAEC DAMASVS VESTRAS REFERAT NOVA SIDERA LAVDES. A PORTA

SANCTI

PETRI

VSQVE

IN SXNISTRA). Circus Flami-

AD SANCTAM

LVCIAM

IN ORTHEA

IN D(EXTRA). Sancti Lauren-

neus. tiiin Damaso. Theatrum PomRotunda. pei. Cypre(s»sus. 8 ISI Thermae Commodianae. Sancti Laurentii. Capitolium. Forum Traiani et columna Sancti Sergii, ubi Vmbilicum eius. Romae. Tiberis. ARCVS SEVERI. Sancti Hadriani. Cauallus Constantini. 90 Sancti Cyriaci. FonvM ROMANVM. Sancta Agatha ; ibi imagines Pauli et sanctae Mariae. SvB VRA.

74/80 Dazzasi epigr. 20

82 Iu s.] IN n. vod.

94 habitare coZ. 81/82 JA poria Sancti Petri ... Ortbea. In 8. — In D.] atramento rubro cod., fol. 79Y. 82 IN D.] IN s. cod.

81 ad S. Luciam in Ortbea] mite hic in parua ecclesia desinit iter ;iade LANCIANI

putat terminum fuisse *in Orphea" regione, nempe usque ad atcum Gallieni uel etiam ad portam Praenestinam, ut saepius fit in peregrinationibus adhuc medii aeuii; rectius ergo interpunxit P. G. MxrER (Ca/a/ogus codicum Monasterii Einsidlen515, 1, p. 298) : ad $. Liuctaz. in Ortbea. 82/83 Circus Flamineus] confusus cum *Stadio Domitiani" ; cfr lin. roo/1 -1. 84 Cypressus] aedificium uel locus hodie ignotus, sed cypressorum cultura non excludendam est ; cfr PETRONIvs, Sa/irae, 131, 2 ; CLAvDIANVS, Deraptu Proserpinae, yu, 570. 85 Thergae Comrmodianae] Thermae "Agrippae, fortasse a Commodo ampliatae uel restauratae. 85 Sancti Laurentii] monasterium *'/n Pa/lacinis" appellatum cum in regione "Pallacinae" erat situm (cfr CrcERo, Orar. pro Roscio /Armerino, 18; 132 : "balneae Pallacinae" ; *uicus Pallacinae"). 86 Sancti Sergii] diaconia in loco rostrorum prope Arcum Septimi

Seueti ante templum Concordiae, etiam appellata *Samcforwm Sergii et Bacchi". 89 Tiberis] fortasse monumentum Marforii iuxta ecclesiam S. Martinae ; cft L. Du JAnpriN, Del sizzulacro tiberino di Marforio, in Mezz. Pont. AAccad. Rom. di archbeol., X31, 1932, p. 35 sqq. 89 Cauallus Constantini] cft V ALENT.-ZUUCCH., 1, p.

173 adnot. 3.

90 Sancti Cyriaci] basilica S5. Cyriaci e£ Iulittae.

91/92 /;zagines

Pauli ef sanctae Mariae] alibi non memorantur. Opus musiuum in abside ecclesiae Sanctae Agathae Gothorum (in Subura) a. 1859 destructa, delineabat Saluatorem cum xii apostolis. HuELsEN legendum putat "imagines sanctae Paulinae et sanctae

Mariae" quarum reliquiae requiescunt in ecclesia S. Agathae ;CeccHErrI uero (S. ZAgati dei Goti, Roma, s.d., p. 66-71) aestimat ibi ''balneum" fuisse a Paulo papal constructum, in quo imagines etant depictae S. Mariae uirginis Paulique dedicantis.

ITINERARIVM EINSIDLENSE

95

Thermae Constantini. Sancti Vitalis in uico Longo, ubi caual(li» opt(imi». Sanctae Eufemiae in uico Patricii. A PORTA

IOO

105

IIO

SANCTI

PETRI

335

Pudentiana in uico Patricii. —Laurentii in Formonso, ubi ille assatus est. IterumperSuburam. Thermae Ad Vincula. Traiani.

VSQVE

AD PORTAM

SALARIAM

PER AR CVM. IN DEXTRA). Circus FlamiIN SINISTRA. Sancti Apollinaneus ; ibi Sancta Agnes. ris. Thermae Alexandrianae et Sancti Eustachii. Rotunda et thermae CommoSancti Laurentii in Lucina. dianae. Columna Antonini. FORMA VIRGI NIS. Oboliscum. Sancti Siluestri; ibi balneum. —Sancta Susanna et aqua de forma Lateranens[a]e. Sallustianae et pira'Thermae Pincis. in Felicis Sancti midem. A PORTA

NVMENTANA

IN SANISTRA». Thermae Diocletianae.

VSQVE

FORVM

ROMANVM

IN DEXTRA). ]ustianae.

93 Pudentiana] cft Lib. Pont., Y, p. 132 ; p. 153 ; p. 508.

Thermae

Sal-

93 in uico Patricii] cft

94 Sancti Vitalis] fundata tempore InnoVALENT.-ZUCCH., I, p. 6r adnot. 7. centii et dedicata martyribus Geruasio et Protasio ("Sanctorum Protasi et Gerua94 in uico Longo] inter Quitinalem Viminalemque. si" ; cfr Lib. Pont., 1, p. 220). 93 caualli optizi] Dioscurorum 94 Laurentü in Formonso] uel "im Panisperna". statua marmorea, hodie in platea Quirinalis, antea fortasse prope 'Thermas Constantini.

96/99 Sanctae Eufemiae in uico Patricii] postea fortasse iuncta fuit ec-

clesiae Sancti Michaelis archangeli in quodam monasterio *'Sanctae Eufemiae et Archangeli qui ponitur iuxta titulum Pudentis"". GEr Tb Ponta, 3; p.575; 15 D2245 97 Ad Vincula] non ad praecedentes VALENT.-ZUCCH., II, p. 130 adnot. I. 109/ 99 JArcum] "Arcadii, Honorii e£ 'Tbeodosii. 'Thermas Traiani trahendum. 101 Circus Flamineus] non Circus Flamineus, sed S7adium Dozitiani ; cfr lin. 82/85. 106 Oeliscuz] 103 Sancti Eustachii] in Platana"? uel "iuxta templum "Agrippae". 107 $ancti Siluectri] "in (uel de) Capite (uel Capo) [Vrbis in campo Martio. 107 Romae]|" ; antea "Stephani et Dionisii et Siluestri". Cfr Lib. Pont., 1, p. 464. Sancta Susanna] *ad Duas Domos iuxta Dioclecianos"" (2 "titulus Gai" ?). Cfr Mart. Hieron., xx aug. ; Lib. Pont., 1, p. 571 ; p. 507 ; It, p- 5-

108 forza Lateranense]

109 Sancti Felicis in Pincis] cft Sacr. Gregor., ed. fortasse ex "aqua Claudia". 109/110 piramidezi] fortasse obeliscum Sallustianum (cft LrETZMANN, p. 18 n. 19. - VALENT.-ZUCCH., I, p. 290), qui uero in sinistra stabat uiae ; nde LANCIANI putat fuisse aedificium plus retro prope hortum Sallustianum uel locum sepulturae pyramidalem iuxta fragmen itineris inter Salariam et Collinam partes ;quem refutat HuELsEN qui obeliscum Sallustianum defendit, uitio sctiptotis in dextra positum in cog.

336

ITINERARIVM EINSIDLENSE

Sancti Cyriaci. Sancti Vitalis.

Sancta Susanna marmorei. XSancti Marcelli. Ad Apostolos.

IIS

Sanctae Agathae in diaconia. Monasterium Sanctae Agathae. Thermae Constantini.

et

caualli

Forum Traiani. Sancti Hadriani.

I20

In uia Numentana foris mu-

rum : IN SINISTRA. Sanctae Agnes. A PORTA

125

130

FLAMINEA

IN DEXTRA. Sancti Nicomedis.

VSQVE

Pariturium. Sancti Laurentii in Lucina. Sancti Siluestri. Et sic per porticum usque Columnam AN TONINI. Oboliscum. Forma uirginis fracta. Columna Antonini. Sancti Marcell. Iterum per porticum usque uia Lateranense. 'Thermae Alexandrianae. Ad Apostolos. Sancti Eustadii et Rotunda. 'Thermae Commodianae. Mineruium et ad Sanctum Marcum.

155

In uia Flaminea foris murum: In sinistra. Tiberis. A PORTA

140

VIA LATERANENSE

In dextra. Sancti Valentini.

TIBVRTINA

VSQVE

SVBVRA

Sancti Isidori. Forma Claudiana. Sancti Eusebii. Via subtus mon tem. Thermae Diocletiani.

123 Iu ... Nicomedis] 77 co/. sn. in cod. 139 IN ... Valentini] 77 co/. sig. in cod.

116 9. ;4gaibae] "de Caballo" in latere meridionale Altae Semitae, non basilica suburana. 117/118 Monaszerium 5. /Agazbae] rmonastetium olim adnexum ecclesiae S. Agathae *'de Subura"', ideo cognomento *in Monasterio". Cfr Lb. Ponz., x, p24021: It DJ TSI5pa22124/137 a porta Flamina per uiam Flamin am et uiam Latam usque ad Capitolium et uiam Lateranensem. 128 Pariturium] locus ignotus. 129 porticum| fortasse "*Vipsania" ; cft VALENT.-ZUCCH., I, p. III adnot. 5. 128 Forza uirginis fracta] cís Lib. Pont., x, p. 520. 134 Mineruium) Templum Mineruae Chalcidicae in cuius ruinis postea aedificata fuit .$. Maria in Minerunus (uel supra Minerua). 139 Sancti Isidori] in loco incerto. Cfr Lib. Pontz., 1x, ped. 139 Forma Claudiana| hic ^Aqua Iulia prope portam Tiburtinam sepatatim a Marcia-Tepula-Iulia aqua ad Nympheum ducens. **Claudianos" per extensionem auctof itinerarii appellat omnes aquaeductus montis Esquilini. 140 Sancti Eusebii] iuxta macellum paruum?" (i.e. "macellum Liuiae"). 140 l/ja subtus zontem] uallicula communicans cum porta Viminale aggeris Seruiani.

ITINERARIVM EINSIDLENSE

337

Sanctus Vitus. Sanctae Mariae in Praesepio.

Sanctae Agathae. Sancti Vitalis.

Iterum Sancti Viti. Sanctae Eufemiae.

Sanctae Pudentianae. Sancti Laurentii in Formonso, ubi assatus est.

145

Monasterium

Sanctae

Aga-

thae.

ITEM ALIA VIA TIBVRTINA VSQVE AD SANCTVM VITVM Forma Claudiana. PER AR CVM. Sanctae Agathae. 150 Sanctae Biuianae. NIMPHEVM. Sancti Eusebii. In uia Tiburtina foris murum: In sinistra. Sancti Ypoliti. In dextera. Sancti Laurentii. A PORTA

155

AVRELIA

VSQVE

Fons Sancti Petri, ubiestcarcer elus.

Sancti Iohannis et Pauli. f Per pontem Sancti Georgii. Sancti Sergii. 160

AD

PORTAM

PRAENESTINAM.

Molinae. Mica tae Mariae.

Aurea.

Sanc-

Sancti Chrisogoni et Sanctae Caeciliae. Maiorem. Palatinus. Ad Sanctum Theo-

dorum. Per ar cum.

Capitolium. Vmbilicum.

Sancta Maria Antiqua. Equus Constantini.

Sancti Hadriani.

Sancti Cosmae et Damiani.

151/152 In uia ... Laurentii] iz eadem linea ambarum columnarum in cod.

188 Per pontem] fos; Sergii (l 159) cod. 161 Per ar] pos£ Vmbilicum (4. 162) cod.

163 Equus Con] os? Hadriani (/. 164) cod.

141 Sanctae 141 j$anctus Vitus] in Macello". Cfr Lib. Pont., xx, p. 125 p. 21. 143 Izerum Sancti Viti] recusat HUELSEN; explicari "Agatbae] fim diaconia"".

149 Arcum] 149 fortasse fotnicem formae Claudianae nobilius ornatum prae cetetis. Sanctae "Agatbae] ignoscitur ecclesia S. Agathae in Esquilino, sed fuit "campus S. Agathae" prope "massa luliana", in uicinitate nempe huius loci itineratii. 150 Sanctae Biuianae] prope monumentum dictum "templum Mineruae Medicae" ; 150 Nizpheun) in platea Victorii Emmanuelis ; cfr cfr Lib. Pont., Y, p. 249. 161 arcum] Romuli ? 158 pontes Maiorem) pontem Aemilii. lin. 176. tamen potest cum ad S. Mariam Maiorem pertingeret itinerarium.

338 165

ITINERARIVM EINSIDLENSE

Sancti

Cyriaci

et

Forum Ro manum.

thermae

Constantini.

Monasterium

Palatium Traiani ; ibi ad Vincula.

Sanctae

Aga-

thae. .— SvBV RA. Sancta Lucia in Ortheo. SanctiLaurentiiin Formonso. Sancti Siluestri et Sancti Sancti Vitalis, — ; Martini. Sancta Pudentiana et Sancta Palatium iuxta Iherusalem. Eufemia. 175 Sancta Maria Maior. Palatium Pilati. Hierusalem.

170

Sanctus Vitus. Nympheum. Sancta Biuiana.

. Amphitheatrum. Forma Lateranense. Monasterium Honorii.

Forma Cla(u»diana. Porta Prae nestina. 18o In uia Praenestina foris murum : Sancta Helena. Sanctus Marcellinus et Petrus. A PORTA

185

SANCTI

PETRI

Forma Claudiana.

VSQVE

PORTA

ASINARIA

Per ar cum. Circus Flamineus ; ibi Sancta Sancti Laurentii in Damaso.

Agnes.

Thermae Alexandrinae. Sancti Eustachii. Rotunda. 190 Thermae Commodianae.

Theatrum Pompei. Cypre«4s»sus. Sancti Laurentii.

173/178 Palatium iuxta Iherusalem ... Honotii] ordine inuerso Pilati] m «ol. sim. ante

182/185 Sancta Helena in col. dex. in cod.

... et Petrus]

175 Palatium Sancta Matia Maior 75 cod. 181 Forma Claudiana] £z col. sin. in cod.

166 Palatium] Thermae. 170 Orbe] Orpheo; cft lin. 81. 171/1972 Sanc Sluestri et. Sancti. Martini] "titulus. Equitii", *itulus S. JiÉluestri", **in Montibus", "iuxta Traianos" ; cfr Lib. Pont., x, p. 4 (fragm. Laurent.) ; p. 170; p. 505 ; p. 5075

II, p. 92 ; p. 131.

175 Palatium Pilati] cfr Mirabilia urbis Romae (e cod. Vat. Lat.

4265 s. xiv) : "Ex alia parte uersus S. Iohannem in Laterano est domus Pylati^.

1v5 Hierusalem] (S. Crucis in) Hierusalem "in Sussurio? uel **in palatio Sessoriano?", 176 Nympbheum| cft lin. x50. 176 JAmpbitbeatrum] Castrense. 177/78 Monasterium Honorii] ab Honorio I fundatum **/» bonore S.S. apostolorum Andreae et Bartholomaei". Cfr Lib. Pont., 1, p. 324 ;p. 506 ; t1, p»22; 180 zia Praenestina] ptoprie zia Labicana.

ITINERARIVM EINSIDLENSE

339

Capitolium.

Mineruiam ; ibi Sancta Maria in Minerua. Ad Sanctum Marcum.

Sancti Sergii ; ibi Vmbilicum Romae. Sancti Georgii.

1955 Forum Traiani et columna eius. RECTO» PER AR CVM SEVERI. Tiberis.

Sancta Maria Antiqua. Sancti Hadriani. Forum Roma num. Ad Sanctum Theodorum. Sancti Cosmae et Damiani. Palatinus. 200 Palatius Neronis. Aeclesia Sancti Petri. Testamentum. Arcus ConAd Vincula. Arcus Titi et stantini. Vespasiani. Meta Sudante. AmphiPalatium Traiani. 205 theatrum. Caput Affricae. Ad Sanctum Clementem. Quattuor Coronati. Monasterium Honorii. Forma Claudiana. Sancti Iohannis in Lateranis. Patriarchium Lateranense. 210 Porta Asi naria. DE SEPTEM

VIIS VSQVE

PORTA

METROVIA

In dextera.

In sinistra. Iohannis et Pauli. Forma Lateranense. Ad Sanctum Erasmum.

Ad Sanctum

Cliuus Tauri.

Stephanum

in

Caelio monte. Sancta Maria Dominica.

215

192 in Minerua] i7 col. dex. pos? Lautentii (l. 19)) cod. ; e glossa. zarginale in textu irrepsa ? 197

n(zcrO»]

comi. HUuELSEN, píanía,

pag. 408-409 ; R(EDEVNDO» MABILLON 198 Forum Romanum] 4 col. sin. in cod. 215 Sancta Matia Dominica] 77 col. sin. in cod.

192 in Minerua] non potest attribui ecclesiae S. Laurentii "in 191 Mineruum. 197 195 Sancti Georgii] "in Velabro" ? Pallacinis" (lin. 190) ut in «o4. 201 Sancti 200 Pa/atius Neronis] Basilica Constantini ? Tiberis] cfr lin. 88. Petri] Sanctorum Petri et Pauli in Sacra uia "iuxta templum Romae" ; cfr Lib. Pont., 1, 202/20 ;/Arcus Titi e? Vespa202 Ad Vincula] cfr lin. 97 ; 166/167. p. 465.

siani| Arcus Titi in altiore parte uiae Sacrae erectus post Hierusalem captam;

"S.P.Q.R. diuo Tito, diuo Vespasiani etiam Vespasiano dicatus ex inscriptione 202 Testamentum| ignotum. Sunt qui "arcum filio, Vespasiano Augusto". Titi" intellegunt, alii *chartularium".

Jianae".

207 Quattuor Coronali] titulus. ZAemi-

212 Cliuus lauri] non ipse cliuus, sed zonasterium S. "Andreae (ef S.

Gregorii) Cliuuscauri (uel in Cliuo Scauri, uel Clitauri, etc.).

213/214. Sanctum

Stephanum in Caelio monte] HUELSEN (contra LANCIANI) in sinistram partem ponen214 Sanctum Erasdum putat cum tegionator per uiam Nauicellae processit. 21» Sancta Maria mum] cfe Lib. Pont., 1, p. 346 ; Regesta Pont. Rozr., 1, n. 3608. Dominice] uel **in Dominica", hodie "in INauicella?". Cfr Lib. Pontif., 11, p. 9; p. 14; p. 165; p. 19; p. 395 p» 555 P- 65 adnot. 17.

340

ITINERARIVM EINSIDLENSE Item alia uia de porta Metrouia. In dextera. Ad Sanctum Sys. tum.

220 In uia Latina intus in ciuitate: In sinistra. Aeclesia Sancti Iohannis. Insinistra. 225

OratoriumSanctae

Mariae. Sancti Gordiani.

DE PORTA

Extra ciuitatem : | In dextera. Sancti Ianuarii.

Oratorium Sancti Systi. Sancta Eugenia. Ad Sanctum Theodorum.

APPIA VSQVE

SCOLA

Forma

GRAECA.

IN VIA APPIA.

Iobia.

23o Coclea fracta.

Arcus

Thermae Antoninianae.

25

Recordationis.

Sancti Xysti.

Sancti Nerei et Achillei. INDE PER PORTICVM VSQVE AD FoRMAM. PER VII vias. IN SINISTRA. Circus Maximus. IN DEXTERA. Sancta Lucia.

Mons Auentinus. Septizonium. Palatinus. Et sic per porticum usque ad Sanctam Anastasiam. Item in eadem uia extra ciuitatem :

221/222 In ... Iohannis] /z co/. dex. in cod. 229 Forma Iobia] i7 eol. dex. in cod. 231 Arcus Recordationis] iz «oJ. sim.

post Antoninianae (/. 232) in cod. 233 Sancti ... Achillei] zz col. dex. ante Sancti Xysti (7. 232) in vod.

234 ad formam per vir uias absque interpunctione in cod. 236 Septizonium] 74 co. sis. pos? Auentinus Z7 cod.

216/217 a//a uia de porta Metrouia] hodietna zia Drusi. 221/222 S. Iohannis] ante portam Latinam? ; cft Lib. Pont., x, p. $08. 223 in dextera] uiae Latinae, usque insinistra uiae Appiae. 224/228 Oratorium Sanctae Mariae] ? uia Appia ; cfr Ii.

Maz.

1o (pag. 327.83).

32v Theodorum) fortasse corrupte pro "TAeodozuzz (uel

-Jum) ; cft lin. 246. 229.231 Forza lobia. Arcus Recordationis] in medium transtulerunt VALENT.-ZUCCH. cum uetisimile monumenta in ipsa uia aedificata fuerunt. 233 5. INerei et Achillei] a dextra cod. in sinistram transpostata ; cfr lin. 47. 234

Y1 Hias] cft lin. 49.

236 Sepzizonium] est in dextra ut et Palatinus (cfr lin. 50).

238 sqq. non omnia sepulcra hic recensita in uia Appia aedificata sunt : in dextera

latere quaedam sanctuatia uiae Ardeatinae memorantut, monumenta quae dextram partem uiae Latinae attingunt.

in sinistra collocantur

341

ITINERARIVM EINSIDLENSE 240 Ad Sanctum Ianuarium.

Vbi Sustus martirizatus est.

24; Sancta Eugenia. Ad Sanctum Theodorum. IN VIA PORTENSI EXTRA CIVITATEM : 250 In uia Aurelia

Sancta Petronella. Nerei et Achillei. Ad Marci et Marcelliani. Sanctum Soterum.

Sancti Cornelii, Xysti, Fauiani, Antheros et Militiadis. Ad Sanctum Sebastianum. IN DEXTRA.

Abdo et Sennes.

extra ciuita-

tem :

(Insinistra. Sancti Pancratii.

In dextra. Processi et Martiniani.

In uia Salaria extra ciuitatem :

255 (Insinistra». SanctiSaturnini.

In dextra. Sanctae Felicitatis cum -vii- filiis.

In uia Pinciana extra ciuitatem : 260

(In sinistra). Sanctae Basilissae. Proti et Yacinthi. Sancti Hermetis.

In dextra.

Sancti Pamphili.

Sancti Iohannis caput.

(Descriptio murorum.) A porta Sancti Petri cum ipsa porta usque portam Flamiturres -xvi, propugnacula :dcclxxxii, posternas neam 250/262 sic babetur in cod. : In uia autelia extra ciuitatem- in dextta sancti

panctatii- processi et martiniani

In uia salatia extra ciuitatem- in dextra sancti

In uia pinciana extra ciuitatem in dextta sanctae

proti et yacinthi- sancti hermetis

satutninifiliis

sanctae felicitatis cum

-vii-

basilissae- sancti pamphili sancti iohannis caput

246 Theodorum) fortasse Theodotum (uel -/w) ; cft lin. 227.

250/262 amanuensis

manifeste miscuit indicationes ambarum columnarum ; restitutum est itinerarium

iuxta DE Rossi (1, p. 155). Descriptio zaurorum 1/2 4A poría .. Flamineam] hic moenia erant parua et absque turribus (cfr PRocortvs, 1, 19, 6-7) ; uestigia alia non apparent nisi partem 2 furres xvi] quamquam portam Flaminiam inter et sinistram Tiberis ripam. Paocorvs, 1, 19, 6-7 (qui Belisario comitabatur), "absque turribus" uidit moenia inter portam Flaminiam et ripam Tiberis, viii tamen in ea patte cognoscuntut turres (cft C. ScAccrA, Le piante di Roma, 1959) ;ceteras viii turres in orientale fluminis latere inter ripam Tiberis et portam S. Petri exstitisse coniciendum est. 2 propugnacula declxxxii] magna cum disymmetria disposita. Cfr RICHMOND, p. 452/3 posternas iii] cognoscuntur iiii postetulae in hac parte : S. Mattini, 46.

"antica" S. Agathae, S. Luciae "quattuor portarum", et posterula Dimitia. Cfr RICHMOND, p. 236-238.

342

ITINERARIVM

jiF, necessariae

EINSIDLENSE

-iiib, fenestrae

maiores

forinsecus

:cvil,

minores -Ixvi» À porta Flaminea cum ipsa porta usque ad portam Pincianam clausam : turres -xxvilii, propugnacula -dcxliiii-, necessariae

-iib,

fenestrae

maiores

forinsecus

-Ixxv.,

minores

CxviiA porta Pinciana clausa cum ipsa porta usque ad portam Sa:9 lariam : turres -xxii, propugnacula -ccxlvi., necessariae -xvii-, fenestrae maiores forinsecus :cc:, minores .clIx:

A porta Salaria cum ipsa porta usque Numentanam : turres :X:, propugnacula -cxcvilir, necessariae -ii-, fenestrae maiores forinsecus -1xxi., minores -Ixv-

1; A porta Numentana cum ipsa porta usque Tiburtinam turres .lvii, propugnacula -dcccvi., necessariae -ii., fenestrae maiores forinsecus :ccxiiii, minores

-cc-

A porta Tiburtina cum ipsa porta usque ad Praenestina(m) : turres -xviiii, propugnacula cum porta Praenestina -cccii-, 20

necessariae .i-, fenestrae maiores forinsecus -Ixxx-, minores

cvillA porta Praenestina usque Asinariam : turres -xxvi., propugnacula -diiii., necessariae -vi-, fenestrae maiores forinsecus -clxxx., minores .cl-

25 À porta Asinaria usque Metrouiam : turres -xx-, propugnacula cccxli, necessariae -iiii, fenestrae maiores forinsecus Cxxx.,

minores

:clxxx-

A porta Metrouia usque Latinam : turres -xx-, propugnacula 39

*ccxcilii, necessariae -xvii, :C;, minores :clxxx iii

fenestrae :

maiores

forinsecus

A porta Latina usque ad Appiam : turres -xii-, propugnacula -clxxiii-, necessariae Ixxx., minores -Ixxxv-

Deseriptio zzurorum 6 xxviii] of Imperial Rome, Oxford, 1930, p. (p. 269) 18 praenestina cod. rasura (fort. ad eras.) in cod. 28 ad] eod., oz;. VALENT.-ZUCCH.

.:vi., fenestrae

maiores

forinsecus

xxiiii /egendum coni. RrcHMOND (Te City Wall 269) 16 lvii] xlvii Jegenduz; coni. RxcHMOND 20 minores] maiores cod. 22 usque] 4ein xx] xv Jegendum coni. RYCHMOND (p. 269) 31 32 vi] coZ., vii VALENT.-ZuccH.

3 necessariae iiij] non supersunt, nisi una prope portam Salariam (cft lin. 13). Cfr RrcHMOND, p. 84-86. 3/4 sqq. fenestrae maiores forinsecus ... minores] cft R1cuMOND, p. 46-48. 6 zurres xxviiii] hodie supersunt earum xv. 12/13 £urres x] numerus constat, seclusis duabus turribus portae. Cfr RicHMOND, p. 269. 13 necessariae ii] cft lin. 5. 15 74 porta ... Tiburtinam] omissa est porta Clausa quae erat exigui momenti et absque turribus; restaurata fuit a Belisario. Cfr RicrMOND, p. 181-184. 16 sqq. Zurres /vii eqs.] cfr RiIcCHMOND, p. 269 sq.

ITINERARIVM EINSIDLENSE

343

A porta Appia usque ad Ostensem : turres -xlviiii-, propugna3;

cula .dce:xv., necessariae

-xxviii, fenestrae maiores forin-

Secus -ccc-xxx., minores :cc-IxxxiliiA porta Ostense usque ad Tiberim : turres -xxxv., propugnacula -dcexxx-iii-, necessariae -xvii-, fenestrae maiores forinsecus xxxviii. minores -ccxi4o À flumine Tyberi usque ad portam Portensem : turres -iiii., propugnacula -lviiii, fenestrae maiores forinsecus -x., minores -xvÀ porta Portensi usque Aureliam : turres -xxviiii, propugna45

;»»

cula -cccc., necessariae -ii, fenestrae :CcXxXxvli., minores -clxiii-

maiores

-ccce-xxvii,, necessariae -clx-, minores -:cxxxl-

maiores

forinsecus

A porta Aurelia usque Tiberim : turres -xxiiii-, propugnacula -xi, fenestrae

forinsecus

A flumine Tiberi usque ad portam Sancti Petri : turres -viiii-, propugnacula -cccc-xxxviiii, fenestrae maiores forinsecus :xxl- et minores -vii-, posternae -iiPoRTA SaNcTI PETRI. IN HADRIANIO sunt turres -vi., propugnacula -clxiiii-, fenestrae maiores forinsecus -xiiii,, mi-

nores :xv[i]iiiT ;; Sunt simul turres -ccclxxxiii., propugnacula -vii-xx:, posternae .v., necessariae dl-dIxvi-

-cxvi.,

fenestrae

maiores

forinsecus

40 portensi cod. 54 xviiii co. 57 ii-lxvi] cod., an ii-xlvi scribendum ? numerus. fenestrarum minorum def. in cod.

54

34 .A porta... Ostensezm] omissa est porta Ardeatina, ut et porta Clausa (lin. 15) et potta Septimania (lin. 46). 46 JA por/a... Tiberim] omissa est porta Septimania, D1 posfernae ii] cft ut et porta Clausa (lin. 15) et potta Ardeatina (lin. 34). 55/59 52 IN HapniANIO] cft RICHMOND, p. 20-26. RICHMOND, p. 238. Sunt simul...] summae non constant. Sunt in descriptione (lin. 1/54):furres ccelxxxvii (plus iiii), Pbropugnacula »ii-xxx (plus 1x), posternae v, necessariae cxx (plus iv), ftnestrae maiores forinsecusii-xlvii (inus xix), et fenestrae minores iiHi-cxl[ijiis.

AD

FIDEM

CODICVM

ET

EDITIONVM

EDENDA

CVRAVIT

FR. GLORIE

PRAESTANTIORVM

I DE TERMINATIONE PROVINCIARVM ITALIAE

MONITVM X

nd

7

4 Paul.

Pal.

codex Vaticanus Latinus 1561, saec. xii, f. 8 sq. (!), iuxta editionem Pauli Fabre, in Mélanges d'archéologie et d'histoire (de I École frangaise de Rome), xv, 1884, p. 409-415. Cuius codicis orthographiam secuti sumus. codex Bruxellensis 3897-3919 (VAN DEN GHEXN 3095), saec. xii, £. [7]8-[9]ro (2). Vsque ad prozela£ur (lin. 11) propius ad lectiones codicum X et Z, inde a probatur (lin. 12) ucro propius ad Paulum uidetur accedere. codex Mediolanensis Ambtosianus A 226 inf., saec. xiv, f. 41Y-43 (?), iuxta editionem Caroli Pascal, in z4ArecPzrszo storico Ifalzano, set. v*, t. XXXVII, 1906, p. 301-321. Descriptio orbis tripertiti, ex Orosii Historiarum adu. paganos lib. 1, 2 ; edidit e cod. Vindobonensi lat. 181 s. viii (*) Carolus Zangemeister, Vindobonae, 1882 (CS EL, t. v), p. 9-40. Paulus Diaconus, Hisforia Langobardorum, lib. xx, 9-24 ; ediderunt L. Bethmann et G. Waitz, Mon. Germ. bist., Seript. rerum Langobardicarum, Hannouetae, 1878, p. 77-86 (codices hic designantur iisdem siglis, litteris nempe 74-L,, ac in editione laudata). Descriptio prouincie Italie, e cod. Vaticano Palatino 965, saec. xiv, f. 240 sq. ; edidit P. Fabre, ar7. ci£., p. 413-420.

Opellam primum edidit Paulus Fabre e cod. X (ILe patrimoine de l'Église romaine dans les AAlbes Cottiennes, in ephemeride supra laudata, p. 383-420) eamque Paulo Diacono recentiorem aestimauit. Cum inscriptione «Iulii Solini siue gramatici de terminatione prouinciarum Italie» textum in cod. Z inuenit Carolus Pascal atque edidit (in "Archivio storico lialiano, set. v*, t. xXxxv1I,

1906, p. 301-321); editionem

lucubrationesque Pauli Fabre plane ignorans, putauit hac ex fonte Paulum Diaconum exsctipsisse suam descriptionem prouinciarum Italiae, potius quam ex catalogo cod. Matritensis infra edito. Quem non secutus est Amedeus Crivellucci (Ur opera *De Terminatione prouznciarum ltaliae! del secolo vii2,in Sudi sforici, Xv, 1906, p. 115-122). Sibimetipsis respondentes (cfr C. Pascal, $z/l^ opera *De termznatione Prouinciarum Italiae ,in. "Archivio storico Italiano, set. v?, t. XXXIX, 1907, p. 101-105 ; A. Ctivellucci, zAneora di una

Bretesa opera * De ferginatione prouinciarum Italiae! del secolo viz, in Szudi storici, XVII, 1908, p. 283-288) inter se non conueniunt doctissimi auctores. Litem dirimere nobis minime congruit. Saltem uidetur, textu prima uice rectius ex tribus codicibus () eruto fontiumque adnotatione illustrato, quaedam euanescere argumenta contra antiquitatem opusculi allata. Videtur etiam Paulum uel adhibvisse exemplar corruptum Terzzinationis ucl exemplar incorruptum haud recte intellexisse (cfr lin. 1/2 et 29). Propius quoque accedit Terzzinatio ad textum Orosii et Isidori quam Paulus Diaconus. In codicem Y reuera nonnulla ex Orosio et ex Isidoro sumpta inserta sunt (cf. pag. 360 in appatatu ad lin. 108.109/112). Tum litteris capitalibus cum signaculis * * concordantias discrepantiasque insignes diuersorum codicum testiumque indicamus in apparatu. (1) cfr P. Founwrzn, Les collections canoniques attribuées à Yves de Chartres, in. Biblioth. de I?École des Chartes, xv1tt, 1897, p. 430-433.

() mappam Italiae habet fol. 2v ; in facsimili edidit K. MirrER, Mappae zzundi, rrr, Stuttgatt, 189, p. 56, n. 1o. (3) cfr P. REvELL:, I Codici AAbrosiani di contenuto geografico, Mediolani, 1929-1962, p. 28 sq., n. 18. (3) cfr E. A. Lowz, Codices Latini antiquiores, X, Oxoniae, 1963, n. 1473. (*) de codicis Bruxellensis collectore, cfr A. DE SwEr, Gaido de Bruxelles ou Guido

de Pise. A propos de l'auteur. d'un. manuscrit du. x11? sidele, in Cabiers Bruxellois, v1, 1961, p. 159-170.

DE TERMINATIONE

PROVINCIARVM

ITALIAE

1. (!) Omnis Italia, que uersus meridiem uel pocius in eoum extenditur,

Tirreni

aut

Adriatici

maris

fluctibus

ambitur ;

ab occiduo uero et aquilone iugis Alpium ita circumcluditur, (*)) Numeti uncinis inclusi sunt Caroli Pascal. 1/3 cfr Oros., Hisz. adu. pag., 1, 2, 61 ; Isid., Efys., x1v, 4, 18. Lectiones codicum X Y Z et Pauli Diaconi (Paul. — ext. retept. ; 4A ... L. — singulorum Pauli

codicum praecipuae uariantes lectiones)

Collationes e cod. Pal. lat. 965, s. xiv (Pal.) ; V e catalogo prouinci-

arum ltaliae, infra edito p. 367-368 (Catal.) ; atque e diuersis auctoribus

Inscr. Yncipit LIBER. PROVINCIARVM ITALIE Y, e£ post octauaza decimam prouinciam, multis additis, ita desinit : ** Preterea et ilienses et locrenses franseamus", et sequitur (f. [9]10) : *Dz

PROVINOIIS lmvALiE secundum quosdam philosopbos" ; Iulii Solini siue gramatici Dr TERMINATIONE PROVINTIARVM lrALIE Z; def. Paul., sed post *Jatebram inuenisset?" (infra "Jin. 145/146) legitur : gitur, postquam D& ITALIAE PROVINCIIS ... ; Incipit PROVINCIARVM (ner lin.) /A* ; Quia sepius nominanda

Incipit DrEscnRiPrIO Prouincie (PROvINCIARVM 75 fabula) YrALIE et quas olim prouincias obtinebat, ez post *IrALra prouinciarum domina" (cfr lin. 1): cuius DrSCRIPTIONEM hic facere decreui ... add., et in fine legitur : Et hec ad

presens DE DESCRIPTIONE ITALIE sufficiant Pz/. ; |, Item DE PRO-

occutrit YTALIA, ideo breuiter DESCRIBATVR

VINCIIS ITALIAE Ca/gl. ; ... ipsarum quoque ... et PROVINCIARVM TERMINOS demonstrabo 4 4

1 Ours IrAL1A] X Y Z ; praeze. ... Siquidem

IraLrA,

Paul.

Pal. ; y ITALIA... cuius srrvs 15:4.

Kk

ptouinciarum

domina

(Eizym., x1v, 4, 18) ; ITALIAE S1rvs Oros. (Hist. adu. pag., x, 2, 61) $i

1/2 que *uersus meridiem' uel pocius iN EOVM (ineo Y ; incdüm Z, quod in occiduum znfer-

* Ab affrico" *uero per meridiem* se obliquans sinuoso situ se exten-

pr. Pascal qui bic ad Hesperia" alludi coni. : cfr *Carmen de Synodo Tricensi', uers. 36 — MGH, Lang., pag. 190) extenditur] X Y Z ; ... IN EORVM (in eoto ze/ in eo[dem] »/ in c[h]orum eze. zonnulli codd.) ... Paul. ; ... XN EVRVM ... K! e£ alii undeciza codd. ; efr lin. 29

dens vsQvE AD EVRVM Pg]. ; b a citcio IN EVRVM extenditur, fa

2/3 'Tireni (fluctus Y) Y)uero] X (cfr Pal.) ...

'Tyteni ET Adtiatici maris flucti-

Avr Adtriatici maris fluctibus ambitur ; ab *occiduo' (-ci- s./. Y Z ; ... sivE ... Paul. ; ... ATQVE K!, e£ post ambitur add. habens

ab affrico Tyrenum mate, a borrea Adriaticum sinum (zfr Oros.)

3 iugis Alpium ita cicvMcLvprrvR] X Y Z Paul.

metidie' I5. (lc.) ; a circio 1w EVRVM [ex]tenditur, habens (habet 4) *ab africo' Oros. (/.c.) 4i

bus ambitut ; ab *occidente? uero et aquilone Paz/.; € a meridie 'Tyrrheno mati, ab aquilone Adriatico clauditur, ab *occiduo* Isid. (Lc.) ; habens (habet 4) ab africo Tyrrhenum mate, a borea Hadtiaticum sinum, cuius Oros. (.e.) altis montibus et iugis Alpium CINGITVR Pz/; | Alpium iugis finitur 15/2. (/.c.) ; cuius ea pars ... Alpium obicibus obstruitur (CINGITVR 4) Oros. (J.c.) 4

350 A

IO

DE TERMINATIONE

PROV. ITALIAE

ut nisi perangustos meatus et per summa montium iuga non possit habere introitum ; ab orientali uero plaga, qua Pannonie coniungitur, et largius patentem et planissimum habet ingressum. "n 2. Hec tota etiam in decem et octo prouincias extat diuisa. (?) Quarum prima Venetia est, que non solum in paucis insulis, quas nunc Venetias dicimus, constat, sed eius termi-

nus a Pannonie finibus usque Adduam *flumen protelatur; probatur hoc annalibus *et libris in quibus Pergamus legitur esse ciuitas Venetiarum**, de quo Mintius fluuius egreditur. 12/13 cfr Paul. Diac., Hisz. Rozz., xv1 (cfr Holdet-Egger, in INeues zArcbiv, 1, pag. 13 cfr Seruius, Coment. in Aen. X, 205 ; Vibius Seq., De flum. etc., pag. 302). 147 (Riese) ; Isid., Ey. ,x11, 19, 7.

X, Y, Z, Paul., A ... L (Pauli)

Pal., y Cafal., auct. *j

4/0 ut nisi ... *montium iuga' non possit habere introitum] X Y Z ;... iuga montium E

a quibus partibus angustos et difficiles habet ingressus Pz/.

. ^ Paul. ; ut non(nisi» ... Siuga montium

possit introiri K! 9/? ab ORIENTALI ueto PLAGA, QVA (que Y) Pannonie coniungitur, Er largius ... ingtessum] X

Y Z 4?

G*ve ; ab onrENTALI

ueto

ab oRrENTE

largum

ingressum

habet, et confinis est ray Pannonie Pal.

PARTE, QVA ... ET latgius ... ingressum Paz, et dein sequuntur Historiae Lang. lib. ii cap. 914 : "Igitur ... INunc ad historiae serieg reuertamur. Igitur ... cepit ; ab ORIENTE ueto (oz. patte), vB1 ... (ozz. et) largius ... ingressum Kt!

(cfr Pal.) 8/9 Hec (Hae Z) tota etiam (ozz. etiam Y Z) IN DECEM ET OCTO (octaua decima corr. in margine alt. mz. recentiore Y) PROVINCIAS EXTAT

DIVISA]

secundum

X

Y Z ; om.

Paul;

Licet

uenetabilem Paulum, Langobar-

Erant autem antiquitus xuiij prouincie in Italia, que nunc in numero pauciores sed quantitate maiores redacte sunt Pz/.

dorum historiographum, Ytalia ipsa 1N 18 tantummodo PRovINCIAS diuidatur, tamen traditione ueridica, secundum quod ex antiquis et nouis Ytalorum annalibus et etiam ipsa Pauli De Langobatdis Historia elici potest, ipsa Ytalia in 24 prouincias CONSTAT ESSE DIVISA K! 9/11 QvAnvM PRIMA -.. CONSTAT ... usque FLVMEN (*fluuium Y) (oz. Quarum prima)

Venetia EST QVE non Adduam (Abduam X) raorgLATVR] X Y Z ; Venetia ENIM non ...

CONSTAT ... usque Adduam (Ap Adduam uel alias nonnulli codd.) FuvvtvM PROTELATVR

QvARVM PRIMA uocabatur prouincia Venetiarum. Hec incipit a Pannonia ... et EXTENDITVR

usque AD Adtiam rFLvvivM Paz/. ; |] PRIMA PROVINCIA Zal. qj

Venetia Ca-

Paul. ; Que sunt hee. Prima est Histria que

ab Histro ... (cfr Jin. 16/17) ... fuisse perhibetur. Hec a Iustinopolim...atque Pilla. Secunda Esr Venetia, Qv&E (oz. non) solum ... CONSISTIT ... usque Adduam rFLvvivM PROTELATVR Ki 12/3 probatur hoc annalibus

Er (*oz. Z)

. et Pergamus ; que nunc perti-

DE TERMINATIONE 1j

20

PROV. ITALIAE

351

Venetie Histrie connectitur et utreque pro una prouincia habentur. (3) 'Enecii' grece 'laudabiles', sed latini moris est V litteram addere ; Hystria ab Hystro fluuio nominatur, *qui secundum romanam hystoriam olim amplior fuisse dicitur. Huius Venetie caput Aquilea est, pro qua nunc Foroiulium dictum eo quod Cesar illic negociationis forumstatuerit ; hec usque ad Gallorum fines extenditur, unde Gallia Cisalpina dicitur. 15 cfr Iordanes, De orig. acf. Get., c. 29 (148). 16 cfr Iustin., Hsz. PAij. (ex 'Trogo Pompeio), xxxi, 5, 13 sq. ; Isid., EZyz., 1x, 2, 83 ; xiv, 4, 17. 1? cfr Paul. Diac., Hisz. Roz., n1, pag. 794 (Gruter). 18 cfr Festus, Epi/., 74, 15 (Lindsay).

X, Y, Z, Paul. A ... L (Pauli) LIBRIS (svis Z) in quibus Pergamus LEGITVR ESSE CIVITAS Venetiatum] X Z ; ... (om. et) LIBRIS ... CIVITAS ESSE LEGITVR Venetiarum — Y Pamul. 13 Venetiarum] X Z 24?*4 G$e ; **244]. nam et de lacu Benaco in bisto-

tiis ita legimus : Benacus lacus Venetiarum Y Paul. (quod ob bomoeot. [ ?] oz. X Z 24?-** G^e) 13 Mintius fluuius] X Y Pau., Vetacius flumen Z

Pal., y Cazal., auct. 5i nent ad Maiotem Lombardiam. Sed antiquitus ... dicebantur Venetie seu prouincia Venetiarum (ozz. de quo ... egreditur) Pa. ; |, Biorgor rex ... superatus non longe a Pergamo ciuitate Venetiae Paul. Diac. (Hist —Rom., xvi); Benacus lacus Italiae", de quo fluuius nascitur Mincius Isid. (o.c., xix, 19, 7) ; Benacus *Galliae', ex quo nascitur Mantuanorum Mincius Vibius Seq. (De flum. etc., pag. 147 [Rzese]) ; Benacus lacus est *Venetiae', de

quo

fluuius

nascitur

Mincius

Seruius (Comment.in Aen. X, 205) 4

14/16 Venetie Histrie (5) ... habentur. EwEÉcu grece laudabiles sED LATINI MORIS EST V LITTERAM ADDERE] X Z, e£ in marg.

adser. : INoCtayn(dum de additione littere V^ in boc nomuüne Venecias que ante dicebatur Einedas"? alt. z. Z ; EwErTI (Enecii G*5:5»e. [3) ENIM, LICET APVD LATINOS VNA LITTERA ADDATVR, gtaece laudabiles prcvwrvR. Venetiae ETIAM Histtia (enim historia Y) ... habentur — Y Paz. 16/17 Hystria ab Hystrio FLVVIO NOMINATVR (nominata Z), Qv1 (*quae Z) secundum romanam hystotiam OLIM AMPLIOR fuisse

coniraxii : WENEII

ENIM,

SVB-

TRACTA PRIMA LITTERA, ENETI, ID EST gfece laudabiles, DzCvNTVR Pal. ; ENETI, 1D EsT laudabiles, dicebantur lordanes (De orig. aci. Ge£., c. 29 [148] 4

om. Pal., sed post decimam octanam prouinciam "incipit descriptio FHysiri?"

| Histrtiam

MHister

amnis

pnicirvR] X Z , Histria AvTEM (Prima est Histria que K!, cfr Jin. 9/11) ab Histro FLvMINE (FLvvIO Y) COGNOMINATVR, QVAE (qui Fi G13-4-*5 K1) secundum ftomanam historiam AMPLIOR QVAM NVNC EST fuisse PERHIBETVR Y Paul.

uocauit lsig. (o.c., xiv, 4, 17); Histrotum gens ... Histrum FLvVIVM, a uocabulo amnis, quo a

18/19 "Huius Venetie' CAPVT AQVILEA EST, pro qua nunc *Foroiulium', dictum Eo quod Cesar 1LL1C (negociationis forum" STATVERIT] X Z; Huius Venetie AovirgrA (Aquileie Y) crvrras EXTITIT CAPVT, pfo qua nunc *Forum Iulii? (Foroiuli F* G'-4, Foroiulium

om. bic, post deseriptioneza Flystrie (cfr Jin. 16[17) "incipit descriptio Forum luli" : Forum lulii est

mati fecesserunt, appellati sunt Isid. (0.c., xx, 2, 83), Iustin. (Hist.

Phil. [ex Trogo Pozpeio], xxxix, 8, 13 sq.) 4

prouincia per se ... Dicitur autem

*Forum luli? ro quod Ivrrvs Cesar IBIDEM fotum siue nundi-

DE TERMINATIONE PROV. ITALIAE 352 3. (*) Secunda prouincia Liguria est, a legendis id est colligendis leguminibus quorum fertilissima est, nominata ; in qua Mediolanum et Ticinus est.

4. (*) Inter hanc et Sueuiam Alamannorum prouinciam,

25 que uersus septentrionem est posita, due prouincie inter Alpes sunt : Rhetia prima et Rhetia secunda. | 5. (€) Quinta prouincia Alpes Cotie dicuntur, *in qua est urbs Terdona ; que sic a Cotio rege, qui ibi Neronis tempore fuit, appellate sunt ; hec a Liguria in eo(o» uersum usque ad 30

mare Tyrenum extenditur, ob occiduo uero Gallorum**, 28/29 cfr Sext. Aurelius Vict., Epif., v, pag. 139, 27 (Pichlmayr) ; Paul. Diac., Hist. Rozz., vix, 14.

PXRY MZ Dag

T Darin)

G**50), rrA dictum quod Ivrrvs Caesar *negotiationis forum" IBI STATVERAT, HABETVR, e£ sequitur (Historiae Langobard. lib. ii

cap. ló init: Non ab re esse arbitror, si etiam ceteras Italiae prouincias breuiter adtingamus Y Paz/.

Pal., V Catal., auct. *] nas solempnes celebrari FECERIT ...nam in ea EST VRBS ÀÁQVILEGIA Pal. ; |, Sunt *huius Venetiae ... Sed inter omnes AQvirxrA cCivr-

TAS EXTITIT CAPVT, ptO qua MOpo nunc 'Foroiuli' rrA dictum EST : quod Ivrivs Caesat forum negotiationis" IBI STATVERAT Cazal. 9

19/23 Hec usque ad 'Gallorum fines' EXTENDITVR, VNDE GALLIA CISALPINA DICITVR (efr Isid., o.c., xv, 1, 59 ; Seruius, Comm. in Aen. X, 201 ; infra lin. 11154q.). Secunda prouincia *Liguria EST', a ... quorum FERTILISSIMA EST, NOMINATA ; in QVA Mediolanum Er TrciNvs EST] X Z ; Secunda prouincia Liguria, a le-

gendis id est (id Y) colligendis ... quorum SATIS FERAX EST, NOMINATVR; in QVA Mediolanum

zsr

ET

'IrcrNvs,

QVAE

ALIO

NOMINE PAPIA APPELLATVR. Haec usque ad *Gallorum

fines! ExrENDITVR

(oz. unde ...

(post Rhaetias primam et secundam : Hec usque ad 'fines Gallorum" EXTENDVNTVR [efr Jim. 24/26].) Secunda prouincia *Esr Liguria, a ... quorum COPIAM HABET, SIC VOCATA ; in HAC svNr Mediolanum, Cremona et PAPIA, QVE

OLIM VOCATA EST "lycINVS a fluuio Ticino Pz/ ; | Secunda prouincia

Liguria;

Mediolanum,

in QvA

^TrciNvM,

EST

|QvAE

dicitur [cfr iz. 114/115]) — Y Paul.

ALIO NOMINE PAPIA APPELLATVR. Haec usque ad *Langobardorum fines" PROTENDITVR Caf/a/. 4

24/26 Inter hanc et Sueuiam (et Insueuiam Z) Alamannorum PROVINCIAM, que ... posita (exposita Z) due prouincie rwrER Arprs

'Tertia est Retia prima. Quarta est Retia secunda. Hec usque ad fines

SvNT : RHETIA X Z ; Inter ... rum PATRIAM prouinciae, rp

sunt

PRIMA ET RHETIA SECVNDA] Suauiam, noc sr Alamanno(prouinciam F G I?) quae ... Esr RETIA PRIMA ET RETIA

SECVNDA, INTER .ÁLPES CONSISTVNT ^, é/ add. in quibus proprie Reti habitare noscuntur Y Paul. (cfr Catal.) 27/30 Quinta prouincia Alpes Cotie (Coccie Z) DICVNTVR, in QVA EST VRBS TERDONA (*ozz. in qua ... Terdona Z) ; QvE s1c a Cotio

(Coccio Z) rege, qui rer Neronis (tempore fuit' APPELLATE SVNT ; HEC a Ligutia IN EOO

Gallorum extenduntur (efr Jin. 19/23) et a septentrione confines Alemannis

Pz/ ; | Inter

hanc et Alamannorum PATRIAM due prouincie svNT, rb Esr REpTIA PRIMA

ET

REPTIA

SECVNDA,

INTER ALPES CONSISTVNT, in quibus pfoptie Reti habitare noscuntuf Ca/a/. € Quinta

rsr

Alpes

Coccie,

sic

VOCATA a Coccio tege qui *fuit tempore' Neronis. Hsc a Ligutia INCIPIENS, usque ... extenditur. Ab *'occidente' vERO Gallorum

DE TERMINATIONE

55

PROV. ITALIAE

353

6. (") Sexta* prouincia Tuscia, a ture, quod populus illius in supersticionibus sacrificiorum deis suis solebant incendere, sic appellata ; hec habet intra se circium uersum Aureliam, ab oriente uero Vmbriam ; habet *etiam totius mundi caput urbem Romam. Vmbria uero, que est Tuscie pars, habet Perusium et lacum Clitorium atque Spoletum ; Vmbria dicta quod imbribus superfuit quando clades populos olim uastauit. 31/33 cfr Seruius, Corzment. in Jen. II, 781; Isid., E£ym., 1x, 2, 86 ; xiv, 4, 35/36 cfr Isid., Ezyz., xut, 15, 6; Mommsen, Neues Archiv, v, pag. 92 36/37 cfr Plin., INaz. Hisz., 111, 14 ; Solin., Co//l. rer. memor., 2, 11 ; Setn. 2. uius, Cozzzzent. in Aen. XII, 753 ; Isid., Ey. ,1X, 2, 87 ; XIV, 4, 21. 20.22.

. extenditur, ab *occiduo' veRo Gallorum - **giNIBVS COPVLATVR. Ín HAC (add. vnEs D'-?-3) Aquis ..., DERTONAM (DznrONA Y, 'Terdona G?) et monasterium Bobium (Boium Y — cfr lin. 53), Genua (Génua Y) quoque et Saona ciuitates habentur Y Paz.

Pal., Catal., auct. 5i finibus" coPVLATVR. Ín HAC SVNT Aquis ... (ozz. Dertona) ..., Bobium quoque ... lanua etiam ..., Xaona quoque et Albenguena Pal; | Tettia prouincia Alpes Cotiae D1cvNrVR. Hawc a Ligufia IN EORVM VERSVS usque ... extenditur, ET ab *occiduo'" *finibus Gallorum" cowPvrATVR. Ín HAC Aquis ... et ciuitates DERTONA et monasterium Bobium, Genua et Saona habentur Ca/a/. ; ... appellatus est, itemque Cottias Alpes Cottio tege mortuo Jexz. zAurelius Vict. (Epit., v) i

31/34 Sexta (*add. uero Z) prouincia Tuscia, a tute, quod populus illius IN SVPERSTICIONIBVS SACRIFICIORVM DEIS SviS (solebant incendere', SIC APPELLATA ; HEC ... citcium vERSVM Aureliam, ab oRrENTE ueto Vmbriam ; HABET ETIAM (*et Z) totius mundi caput VRBEM RoMAM. Vmbtia VERO, que EST TvscrE PARS, HABET Perusium et lacum

NATVR a thure, Eo quod populus illius PRovINCIE in maxima quantitate ydolis offerebat. Erant enim Tusci ultra omnes Italiae populos olim sactificiis demonum intenti. Hoc habet intra se (ozz. citcium ... Aureliam) Vmbram, que ideo

X, Y,Z Paul.,.A ... L (Pauli) VERSVM (seripsi [cfr in. 1] ; in eo uersum X ; in eaouersum Z, quod in eorum uersum Zzferpr. Pascal) usque ... extenditur, ab *occiduo' vERO Gallorum] X Z ; Quinta vERO prouincia Alpes Cottiae DICVNTVR, QVAE SIC a Cottio tege, qui Neronis *tempore fuit', APPELLATAE SVNT. Harc a Ligutia IN EORVM (INCRVM

Ze] INERVM

Y uf uideiur ; YN EVRVM

443:4 (7*5-9a-c) vERsvs (uetsum G'*5:59-0) usque

Clitorium (Oritolium X ; Olitorium Z) ArQVE SroLETvM ; Vmbtia dicta, Qvop imbti-

bus sVPERFVIT, QVANDO CLADES 'populos olim" vasravrr] X Z ; Sexta prouincia Tuscia EST, QVAE 2 ture, quod populus illius svPERSTITIOSE IN SACRIFICIIS DEORVM SVORVM 'incendere solebant (-bat Y), stc APPELLATA EST. Hasc ... citcium vERsvs Auteliam, ab oRIENTIS uero PARTEM (-TE Y) Vmbriam. IN HAC PROVINCIA ROMA, QVAE *orrv? totius mundi caput ExTITIT (add. Esr coNsTITVTA Y). IN Vmbtia VERO, quae ISTIVS IN PARTE PONITVR, Petusium

et lacus

Clitotius

SPOLETIVMQVE

(oz. -que 4! C D F'-*? G'3) CONSISTVNT. Vmbtia AVTEM dicta Esr, QvoD (oQvE Y) imbribus SVPERFVERIT, CVM AQVOSA CLADES

(quam quos aclades F, quando clades G? ; cfr lsid., Seruius et Solin.) 'olim populos* DEVASTARET Y Pa.

Sexta EsT Tuscia QVE SIC NOMI-

sic uocatuf

EO

QVOD,

TEMPORE

inundationis (cfr Isid., Seruius ef Solin.) ymbribus svPERrFVIT. IN HAC est RoMA que *olim" totius orbis tenuit principatum ; Vrbs Vetus, ... Perusium, et lacus Peru-

sii qui olim Clitorus dicebatur, ..

Er Vallis

Spoletana

Paz/.; |

Quarta prouincia "Tuscia EST. Harc habet intra se circium vERsvs Auteliam, ab ORIENTIS PARTE

Vmbtiam. IN HAC PROVINCIA RoMA, QVAE 'ALIQVANDO' totius mundi caput ExrITIT, IN Vmbtria Perusium et lacum Clitorius Er SPOLETIVM

CONSISTVNT

Ca/al. ;

'Tusci Italiae gens est (se/ Tuscia autem) a frequentia sacrorum et turis uocata (ue/ dicta est) Isi.

354

DE TERMINATIONE

PROV. ITALIAE

7. (3) Septima prouincia Campania, ab urbe Roma usque ad Siler, Lucanie fluuium, perducitur ; in qua sunt opulentissime 4o ciuitates Capua, Neapolis, Salernus ; Capua autem dicta est a Siluio Capi rege Albanorum qui duxit originem a Troianis, Campania uero ipsa* ab urbe Roma planicie Capue. 38 cfr Paul. Diac., Hisz. Roz., 11, 8. 40/41 cfr Vetg., 7den., X, 145; Festus, Epit., 58, 9 ; Seruius, Comment. in /Aen. I, 2 ; Isid., Ezyz., xv, 1, 54; Paul. Diac., Hisz. Rom., 1, 1. 42 cfr Liu., Ab Vrbe cond., yv, 37, 1 ; Flotus, Epiz., 1, 11,6 ; Seruius, Comment. in "Aen. X, 146 ; Isid., E£yz., xv, 1, 54.

OUS ZEE Pauls At se In (Pau)

Pal., | Catal., auct. $i

(076:2 1X5 0959 861: TS

64202 072 295 'Tusci autem a frequentia sactificii dicti sunt .feruius (Cozz. in "Aen. IT, 781) ; Clitumnus lacus in Vmbtia I5;4. (o.c. , x111, 12,6) ; Vmbriam vERO historiae narrant EO QVOD, TEMPORE aquosae cladis, imbribus svrERrFvERIT [s5/d. (0.c., IX, 2, 87 ; x1v, 4, 21), Seruius (in "Aen. XII, 753), Solin. (Coll. rer. zuezor., 2, 11) tj

38/42 Septima prouincia Campania ab ... Siler, *Lucanie rLvvirvw? (flumen Z), PERDVCITVR (producitur Z); in qua svNT opulentissime crvrrArES Capua, Neapolis, Salernus ; CAPVA AVTEM DICTA EST A SrLvio Carr REGE ÁLBANORVM QVI DVXIT ORIGINEM A

TRorANis (efr Isid., Seruius e? Liu.), Campania VERO IPSA (*a4d. prouincia Z) AB vRBE RoMA PLANICIE CAPvE] X Z ; Septima QvoQvs pro-

uincia Campania ab ... Siler, *Lucaniae rrvVIVM', PRODVCITVR. Ín qua opulentissimae VRBES Capua, Neapolim (Neapolis C! F*?) ET Salernus coNsrITvTAE svNT (oz. Capua autem ... Troianis). QvAx rpEo Campania APPELLATA EST PROPTER VBERRIMAM CAPVAE PLANITIEM, 6/ add. : ceterum EX MAXIMA patte montuosa est Y Paz. (cfr Pal.)

Septima rsr Campania, QvE ab ... Siler, *FLvMEN Lucanie' PROoTENDITVR. ln qua opulentissime

CIVITATES Capua, Neapolis Er Salernus coNsriTVTE SVNT (om. Capua autem ... Troianis) ; DICTA EST (cfr Isid.) Campania PROPTER VBERRIMAM PLANICIEM CAPVAE, e£ add.: Ceterum AVTEM PRO MAIORI patte montuosa est ... (cfr Paul.) Pal. ; y Quinta prouincia Campania ab utbe Roma usque ad Siler, *Lucanie FLvvrvM, ExTENDITVR. Ín qua opulentissime VRBES Capua, Neapolim Er Salernutn

CONSTITVIE

SVNT

Cajal. ;

Capuam Capys Siluius rex Albanotum construxit, appellatam a nomine conditoris (cfr Verg., -Aen., X, 145 ; Seruius, in /Aen. I, 2). Licet sint qui dicant a capaci-

tate eam Capuam dictam quod eius terra omnem uitae fructum capiat, alii a locis campestribus in quibus sita est (cfr Liz., Ab Vrbe cond., 1v, 37, 1; Seruius, in ;Aen. X, 146) ; est autem caput utbium

Campaniae inter tres maximas Romam Carthaginemque numetata (cfr Florus, Epit., 1, 11, 6), ex qua et prouincia Italiae Campania dicta est Ii. (o.c., xv, 1, 54) q

DE TERMINATIONE

PROV. ITALIAE

355

8. (?) Octaua Lucania, que nomen a quodam luco accepit, a Syler fluuio inchoat cum Brictia que ita a regione quondam 45 sue nomine appellata est, et usque ad fretum Siculum per ora maris Tyrreni sicut et due superiores, dextrum Italie cornu tenens, pertingit ; in qua Pestus et Lainus, Cassianum et Consentia Regiumque ciuitates sunt. 9. (7 Nona prouincia in Apenninis Alpibus nuncupatur, ;o que inde originem capiunt ubi Quottiarum Alpes finiunt ; he Apennine Alpes, per mediam Italiam porrecte, Tusciam ab Emilia, Vmbriamque

a Flaminia diuidunt ; in qua ciuitates

Ferronianus, Montebelium, Bobinium et Vrbinum et oppida que quondam Verona appellabantur; dicte sunt *autem a ;; Penis qui per *eas, duce Annibale, Romam transitum habuerunt. Sunt qui Alpes Cottias et Apenninas unam dicunt prouinciam, sed hos Victorini reuincit hystoria qui Alpes Cottias per se prouinciam appellat. 44/45 cfr Iordanes, De orig. acf. Get., c. 43 cfr Festus, Epi/., 106, 16 (Lindsay). 54/56 cfr Seruius, Comment. in /Aen. X, 13 ; Isid., Ezym., x1v, 8, 15. 3o(156). 57/88 cfr Sext. Aurelius Vict., Efi/., v.

X, Y, Z, Paul., A ... L (Pauli) 43/48 Octaua Lucania, QVE NOMEN a quodam - Juco Acczerr, 'a Syler FLvv1o INCHOAT CVM' Btictia (Briccia Z) QVE ITA A REGIONE QVONDAM (contra Z) svE nomine APPELLATA EST, ET usque ad FRETVM S1CVLVM pert ora (oram X)... sicut et due superiores dextrum (dextram X)..., pertingit ; in QvA Pestus ET Lainus (Lanius X), Cassianum Er Consentia (Cosentia X ; cfr Catal.) REGIVMQVE (Regioque Z) crvirATES svNT] X Z ; PoRRO octaua Lucania QVAE NOMEN 2 quodam luco ACCEPr, (a Silere FLvvro 1NcHOAT cvM' Btittia,

QVAE ITA A REGINAE QVONDAM SVAE (suae quondam -- Y) nomine APPELLATA EST, usque ad FRETVM SICVLVM pet ota ... sicut et (oz. et Y) duae superiores dextrum ... pertingit; in QvA

Pestus

ET Lainus,

Cas-

sianum ET Consentia REGIVMQVE SVNT POSI-

TAE CIVITATES Y Paul.

49/58 Nona prouincia in 'Apenninis Alpibus' (Alpius X) wvNcvPATVR (nuncupatue PX que ... ubi *Quottiarum (Cottiarum Z) Alpes' FINIVNT ; HE (haec Z) *'Apennine Alpes' ... Italiam PoRRECTE, Tusciam ... VMBRIAMQVE . DIVIDVNT ; in QVA ciuitates Ferronianus

(Ferrouianus X ; Ferronianis Z), Montebelium, BoniNivM (Bibinium Z) et Vrbinum et

OPPIDA QVE QVONDAM Vetona APPELLABAN-

TVR (appellantur Z) ; DICTE SvNT autem (*ozz. autem Z) a Pxwis qui (cfr Isid, : "quia ...") per EAs (*easdem Z), DvCE Annibale, Romam transitum ... unam DICVNT ptouinciam, sed

Pal., y Catal., auct. 4

Octaua

rsr

Lucana

a quodam

FAMOSO luco QVI IN EA ERAT SIC APPELLATA. HEC a FLVMINE Silere

INCHOANS CONTINET IN SE' Bruthiam A nomine CVIVSDAM REGINE SIC DICTAM, ET pettingit usque ad

MARE SICILIE (ozz. pet ota ... cotnu tenens). In HAC svNr Pertus, Lanius (cfr cod. X), Cassianum (oz. Consentia) Er REGIVM (vfr Catal) crvrrarES

Pal;

M Sexta

prouincia Lucana 'INCHOAT à FLVVIO Silere cvw? Otritia usque

ad FRETVM SICVLVM pet ora matis Tirreni, sicut et duae superiores PROVINCIAE, dextrum Italie cornu tenens, pertingit. In qua POSITE SVNT CIVITATES, ID EST Pestus, Laynus, Cassanus, Cosentia,

Marvrrvs Er REaivM Caidl. |

Nona Esr in Alpibus Appenninis. HE 'Alpes' per mediam Italiam EXTENDVNTVR, et DICVN-

TVR 'Apennine' a Pvwis, id est Affricanis, Eo qvop Annibal olim TENDENS Romam (cfr C'? D!) predictas Alpes ferro aperuit (cfr Isid.) ut Italiam intraret, ut dicunt Eutropius et Ysidorus. In Hac svur Montebellium, Feronianum

et Vrbinum Pa. ; , Septima ptouincia in 'Apenninis Alpibus' CONPVTATVR, quae inde originem

DE TERMINATIONE

356

PROV. ITALIAE

10. ('*) Decima Emilia a Liguria incipiens inter Apenninas 6o Alpes et Padi fluenta uersus Rauennam pergit ; hec locupletibus urbibus decorata, Placentia scilicet Parmaque *Regium et Bononia, Cornelii *forum cuius castrum Imolas appellatur. Extiterunt quidam qui Valeriam et Emiliam** Nursiamque in Tuscia et Vmbria constitutas putauerunt. X, Y, Z, Paul., A ... LL (Pauli) hos (hos sed — Z) VicroniNt teuincit hystotia Qvr Alpes ... appellat] X Z ; Nona DENIQVE

(oz. 44**) prouincia ... coNPVrATVR (//a Y 44** E? P*?, concupatus 74?, nuncupatur ceteri omes), quae ... FINIVNTVR. Haz (H[a]ec Y 74?-5 B! C140 T! F1)... Ttaliam PERGENTES, 'Tusciam (Tuscia Y)... VMBRIAMQVE ... DIVIDVNT. In QvA svNr ciuitates Fe(r)ronianus (Ferronianum PF?) rr Monte(m)bel(l)ium (montem uellium Y), sonrvM (efr Jin. 27/30) et Vrbinum (Orbinü Y) NECNON et oPPIDVM QvoD (oppidum que Y ; opidamque quod F' ; opidaque quod G'? ; opida que quondam G*c) Verona APPELLATVR (uocatur F*, appella[e]batur G!-?-*5, appellabantur G5^-c), ALPES autem APPENNINAE DICTAE SVNT à PvnircIS, Hoc esr Annibale Er Etvs EXERCITV (-rrvs Y) qui (eo quod [hoc D'] Annibal et

eius exercitus C? D! ; cfr Pa].), per EASDEM Romam TENDENTES (cfr Pa/.) transitum ... unam DICANT (dicunt D? G?:56) gssg prouinciam ; sed hos (hoc Y) Vicronis (Victotiis G^, Victorini G?:52-»-6) reuincit historia QVAE (qui D? G*) Alpes ... appellat Y Pa. 59/64 Decima Emilia *a Liguria incipietis? INTER fApenninas Alpes! Er PADI FLVENTA uetsus Rauennam PERGIT; HEC LOCVPLETI-

Pal., | Catal., auct. 4 capiunt, ubi *Alpes Cotiae' riNIVNTVR. Hx *Alpes Apenninae' per mediam Italiam PERTINGENTES, Tuscia ab Emilia Er VMBRIA a Flamminea DrvibvNrVR. In QVA

SvNT

ciuitates

Er Montebellium, Orbinum NECNON

Feronianum

BovivM et et OPPIDVM

QvOD Vetona APPELLATVR Ca/d/. ;

Apenninus mons APPELLATVR (ue/ appellatus) ... QvrA Hannibal, ueniens ad Italiam, EASDEM Alpes aperuit; unde et Vergilius : ... (4den., x, 13) ..., Iuuenalis : ...

($az., x, 153) ... Isid. (o.c., x1v, 8, 13), Seruius (in. Aen. X, 13); ...

appellatus

Alpes (.c.) q

est, itemque. Cottias Sext. Aurelius Vict.

Decima rsr Emilia. Hxc AB "Alpibus Appenninis' incipiens uersus Rauennam PROTENDITVR. IN Hac svNr Placentia, Parma, REGrvM, Mutina, Bononia, et

BVS VRBIBVS DECORATA, Placentia sciLiCET PARMAQVE, RrGIvM (*Rhegio Z) et Bononia, "Cornelii forum" (C. *foro Z) cvrivs CASTRVM

forum

VRBIBVS

Y molas appellatur Pz/. ; & OctaUa PROVINCIA Emilia, incipiens a Liguria PROVINCIA, INTER *Alpes Apenninas' Er PADI FLVENTA uetsus Rauennam PERGIT. Hakc LOCVPLETIBVS VRBIBVS HABET, Plagentia (oz. Parma), REGIO, Boonia ET fForo Cornelii" cvivs

Imolas (Ymalos Z) appellatur. Extiterunt QVIDAM qui VALERIAM et EMILIAM Nutsiamque in Tuscia (ozz. Nutsiamque in Tuscia Z) ct Vmbtia CONSTITVTAS PVTAVERVNT] X Z ; Decima (add. u[er]o Y, quod cancel. alf. m. ret&f.) PORRO Emilia ... INTER ... ET PADr FLVENTA PERGIT. HAEC LOCVPLETIBVS DECORAIVR,

Placentia scrLiCET

ET

PARMAQVE (//a 74! B! C"? F1, [oz. et] Parmaque Y 4*9 D G D* e£ zulti alii, [ozz. et] Parma atque C'*?, et Parma F*?), REG1O et

Bononia

Imolas

*CorneliiovE foro? cvrvs

appellatur.

EMiLrAM

G?) vNAM

Extiterunt

et VALERIAM

CASTRVM

QvoQvE

qui

**NVYRSIAMQVE

(oz.

PROVINCIAM DICERENT, SED HORVM SENTENTIA STARE NON POTEST, QVIA INTER EMiLIAM ET VALERIAM Nursiamque in (ezz. in Y) Tuscia et Vmbria svNrT coNsrITVTAE (/oco "sententia ... constitutae? : quod mendax sit in multis probatur F?-?3-5) Y pay

Corneli?

Qvop

NvNc

CASTRVM Imola appellatur Caza. *j

DE TERMINATIONE

PROV. ITALIAE

357 inter

11. (3) Vndecima prouincia Italie Flaminia, que Apenninas Alpes et mare est Adriaticum posita ; in qua nobilissima urbium Rauenna et quinque alie ciuitates consistunt quas greco uocabulo Pentapolim dicunt. Constat autem Aureliam, Emiliam et Flaminiam a constratis uiis que ab urbe 7» Roma ueniunt, ab eorum occultis uocabulis a quibus constrate sunt, talibus nominibus appellatas. 12.(53) Duodecima, post Flaminiam, Picenus occurrit, habens ab austro Apenninos montes, ex altera *uero parte Adriaticum mare ; hec usque ad flumen Piscariam *protendi7; tur; in qua sunt ciuitates Firmus, Asculus et *Pinnius et* uetustate *corrupta Adria que Adriatico pelago nomen dedit ; huius habitatores cum* Sabinis illuc properarent, eorum uexillo picus consedit : *hac de causa Picenus nomen accepit. v1/18 cfr Strabo, Geogr. ,v. 4, 2 ; Festus, Efi., 235, 16 (Lindsay).

X, Y, Z, Paul., A ... L (Pauli)

Pal., y Catal., auct. i

65/71 Vndecima PRoviNCIA ÍrArrs Flaminia,

Vndecima rsr Flaminia, inter * Alpes Apenninas' et mare posita, in qua nobilissima urbium Rauen-

QVE inter fCApenninas Alpes! et matre EST ADRIATIVCM posita; in qua nobilissima .. ciuitates CONSISTVNT QVAS gfecO ... DICVNT. Constat ... Emiliam et ... ueniunt, ab eorum - occvrTIS uocabulis ... CONSTRATE SVNT, ... APPELLATAS] X Z ; pEHINC undecima PRO-

VINCIARVM (fr Jin. 9^) esr Flamminia, QVAE inter *Appenninas Alpes' et mare zsr (H)aDRIATICVM posita. Ín qua nobilissima . ciuitates CONSISTVNT QVAE (quam F-:?-4, quae in quam zzut. G^, quas F* G5 I?) greco (Grecorum F G!-4)... APPELLANTVR (appellant F G I?). Constat... EmiliamQvE et ... ueniunt ET ab eorum uocabulis ... SVNT CONSTRATAE ... APPELLARI Y Paz. 12/78 *Duodecima, post Flaminiam, Picenus occuttit *HABENS ab austto' ..., ex altera vERO (*oz. Z) ...; hec *usque ad FLVMEN Piscatiam PROTENDITVR' (protendetur X, *pertenditur Z) ; in QvA ... Asculus (Ausculus X) et Pinnius (*Pinnis Z) Er (*add. iam Z) uetustate CORRVPTA (*consumpta Z7; cfr lin. 92/93) ... cum (*«dd. a Z) Sabinis illuc

propetatent,

eorum

. CONSEDIT : HAC

(*hacque Z) de causa (d'ca Z) ... accepit] X Z; Post Flamminiam duodecima Picenus occuttit, *HABENs ab austto' ..., ex altera

vERO ... Haec *usque ad rrLvvivM Piscariam (ctia Y) rERTENDIT. In QvA ... Asculus et Pinnis ET IAM (etiamque Y, et [ozz. iam] C D G***6, [ozz. et] iam C!, que etiam F*) uetustate (uetusta et Y) coNSVMPTA (cotrupta G-5) ... cum A Sauinis illuc properarent, IN

(cfr Pal.) eorum ... CONSEDIT, ATQVE HAC (h[ajec 74! C', in hac F* G'-9) de causa ... accepit Y Paul..

na SITA EST, Fettatia ... Pal. ; |

Nona PRoviNCIA Flaminea posita Eesr inter (Alpes Apenninas' et mare ADRIATICVM. Ín qua SVNT nobilissima urbium Rauenna et quinque aliae ciuitates CONSISTVNT QVE gfeCO ... APPELLA(N)TVR Cza/al. *|

Duodecima

zsr

Picenus,

dicta eo quod olim Sabini intrantes pftimo sic eam uerunt: eo quod rw (efr eorum uexillo Avis picus

sic

ipsam uocaPaul.) INSE-

DIT. Ín HAC QVIPPE sunt ciuitates

Anchona, Firmum, Asculum, Elium, Pinus, ... Pz/. ; | Decima PROVINCIA Picenum occurtit post Flamineam ; (ab austto HABET'

Apenninos montes, ex altera patte Adtiaticum mare. Haec 'PERTENDIT usque ad rFLvvivM Piscatia". In QvA sunt ciuitates Firmus, Asculus et Pennis, ETIAM uetusta-

te CONSVMPTAE Cafd/. *|

358 8o

DE TERMINATIONE

PROV. ITALIAE

13. ('*) Tertiadecima Valeria, cui Nursia annexa, inter Vmbriam et Campaniam et Picenum consistit ; que ab oriente Samnitum regionem attingit ; huius pars occidua, que ab urbe Roma initium capit, olim ab Ethruscorum populo Ethrusia dicta est ; hec habet urbes Tiburum,

Carsioles, Reate, Fur-

cone, Amiternum, regionemque Marsorum et eorum lacum 85 qui Fucinus appellatur. (15) Marsorum quoque regionem ideo intra Valeriam prouinciam estimo computari: quia in catalogo prouinciarum Italie minime ab antiquis descripta est ; si quis

9o

95

autem hanc prouinciam esse uera ratione probauerit, huius rationabilis sententia modis erit omnibus tenenda. 14. (!$) Quartadecima Samnium, inter Campaniam et mare Adriaticum Apuliamque a Piscalia incipiens, extat ; in hac sunt he urbes : Theate, Aufidenna et Hisernia et antiquitate consumpta Samnium a qua tota prouincia nominatur, et ipsa huius prouincie caput ditissima Beneuentum ; porro Samnites nomen sumpsere ab 'astis' olim quas ferre solebant, quas Greci '*samnia' appellant. 82 cfr Seruius, Corzzzzent. ip Aen. X, 164 ; Isid., Ezyzz., x1v, 4, 22.

94/96 cfr Fes-

tus, Epif., 437, 1 (Lindsay). XY Z, Paul., 4A ... IL (Paulz)

Pal., y Catal., auct. 4j

79/85 Tertiadecima Valetia, cui Nursia (Mursia Z) annexa, ... ET PICENVM (vfr Catal.) ... ; que ... Samnitum (Sannitum X, Sanitum Z)

Tettiadecima sr Valetia, que, ab urbe Roma xNciPIENS, ab ANTrQvo Etruscorum populo Etruria dicta est. Hec habet Tybur,

... ; huius ... INITIVM CAPIT, OLIM ... Ethtusia

(Etrusca Z) ... ; hec habet (hic sunt Z) utbes Tiburum (Tyburim Z), Catsioles (Carsiolis Z), Reate, Furcone (Futcome Z), Amiternum (Imiternum |Z), REGIONEMQVE Marsotum (czz. Marsotum Z) et EoRvM lacum (lacus Z) qui fFucinus APPELLATVR'] X Z; PoRRO (orto Y, zziniatoris uitio P ozzisso) tertia decima Valetia, cui Esr (oz. F5 G?3:5; pos;

*" Narsia"" £r. G* : cfr Catal.) Nutsia adnexa, -.. PICENVMQVE ... Quae ... Samnitum (-nnY)... Huius ... INITIVM CAPIT, OLIM ... Etrutia

(-sia Y)... Haec habet utbes Tiburim (Tybutim Y), Carsiolis (Cassiolis Y) Er (oz. Y) Reate, Furconam (Furtconem Y, Furcon[a]e F G) ET Amiternum

REGIONEMQVE

Matso-

rum et EORVM lacum (lacus Y) qui *Fu(c)cinus APPELLATVR' Y Paz.

Casiolim, Reate, Forconem Er Emiternum REGIONEM QVOQVE

Marsorum et lacum qui *DICrrvR Fucinus! Pz/. ; | Vndecima »PnRo-

VINCIA Valetia, cui Nutsia EsT annexa, consistit inter Vmbriam et

Campaniam ET PrICENVM, quae ab oriente Samnium ftegionem attingit. Haec habet urbes Tiburim, Carsiolis, Reate, Forconem ET REGIONES Marsorum et EORVM lacum qui (Focinus APPELLATVR' Cafal.; ... alii Etruriam dictam ab Etrusco principe putant Is4. (o.c. ,xiv, 4, 22) ;...sed aut Etruria dicenda est ab Etrusco principe

Seruius (in Aen. X, 164) q

85/89 Marsorum ... computati, quia (quod Z) in catalogo (catalago Y Z) ... ab antiquis (ozz. D?)... hanc (a4. PER sE Y Paz.) prouinciam . ptobauerit (conprobauerit Y Pag) ... modis erit omnibus ( — erit omnibus modis Z) tenenda] X Y Z Paz/. 90/98 Quartadecima Samnium inter ... ApvLIAMQVE (Apuliaque Z) a Piscalia incipiens,

Quartadecima Samnitibus

Esr

Samnium,

sic uocata.

a

Samnites

DE TERMINATIONE PROV. ITALIAE

359 15. (!?) Quintadecima prouincia est Apulia, consociata sibi Calabria intra quam est regio Salentina ; hec ab occidente uel africo habet *et Samnium

ro Adriatico Luceriam,

IOS

et Lucaniam,

a solis autem ortu

pelago finitur; hec habet urbes satis opulentas Sipontum,

Canusium,

Agerentiam,

*Brundusium

et Tarentum et, in sinistro Italie cornu quod quiquaginta milibus extenditur, aptam mercimoniis Idruntium ; Apulia autem a perditione nominatur : cicius enim ibi solis feruoribus *et terre uirentia perduntur. X, Y, Z, Paul., .A ... L (Pauli) EXTAT ; in hac sunt HE urbes (oz. in ... urbes Z): Theate, Aufidenna (Aufidemna Z) ET Hisernia et... consumpta Samnium (Sannium Z), a ... HVIVS PROVINCIE ... Beneuentum (Beneuentus X); ronROo Samnites (sanitates

Z) nomen svMPSERE 'ab astis olim quas' FERRE SOLEBANT, QVAS Gteci SAMNIA (sauniam Z,

Pal., y Catal., auct. *i AV'TEM sic uocati sunt fa quodam genere hastarum quas olim FEREBANT, ut scribit Pompeius Trogus in xix Hystotiarum. In hac sunt utbes Theate, Aufidena, Ysernia,

et ciuitas nobilissima Beneuentus Pal.;

| Duodecima

PROVINCIA

*saunia Pasza/) appellant] X Z ; Quarta decima Samnium (Sannium Y B!) inter (intra septem codd. ; cfr ex. gr. lin. 86.98) ... APv11AMQVE a Piscatia incipiens HABETVR. In hac sunt urbes Theate, Aufidenam (-na Y), Hisernia (Hyrsena Y)et ... consumpta (consum- mata Y )Samnium, a ... HARVM (h s./. Y) PoVINCIARVM ... Beneuentus. PonRo Samnites (Sannites Y) nomen AccIPERE (5/c 74. B? P1 G1:3-*5. accipe Y, accipet 44?, accepere E! F* G? ef alii) 'olim ab hastis quas' FERRE SOLEBANT, QVASQVE (quas Y )Gteci sAYNIA (samnia ,A*? D3 F?, saunia G?*56, e£ alias alii) appellant Y Pau.

Samnium, inter Campaniam et mate Adtriaticum ET APVLIAM. Qva a Piscatia incipiens HABEIVR. In hac sunt urbes Theate, Aufidianum, Hisernia et antiquitate consumpta Sampnium, a qua tota prouincia nominatur, et ipsa

97/105 Quintadecima PROVINCIA (//a 2X SUE

Quintadecima Esr Apulia, CONIVNCTA sibi Calabria rN QvA est

QVAM

regio Salentina. VOCATA EST AVTEM Apulia a PERDENDO, €o quod

Catal. ; prouinciatum Z : cfr Paul.) esr Apu-

lia, coNsocrArA

sibi Calabria INTRA

est tegio Salentina (regium salemna Z) ; hec ... habet er (*oz. Z) Samnium (Sannium Aic

X) et ... AVTEM ... pelago (pellago Z) ...; HEC HABET ... Brundusium (*Brundisium Z) ET Tarentum ... EXTENDITVR, aptam (apta X) mercimoniis Idruntium (Hydruntum 2); Apulia AVrEM (677. Z) à PERDITIONE NOMINATVR : cicius (citius Z) ... ET (*oz. Z) terre uitentia perduntur] X Z ; Quinta decima PROVINCIARVM (cfr /in. 65) esr Apulia, CvM-

SOCIATA (cum sociata Y, consociata plerique codd.) sibi Calabria. INTRA QVAM est tegio Sa(l)lentina. Haec ... habet Samnium (Sannium Y) et ... VERO ... HAEC HABET . Brundisium (Brundusium Y G*c) er Tarentum ... EXTENDITVR (distat uel extenditur G5c ; cfr Catal.), aptam (apertam Gib) mefcimoniis Ydrontum. Apulia AVTEM a PERDITIONE(pdidtione Y) NOMINATVR ; citius ... (om. et Y) tetrae uitentiam (-tia Y) pet-

duntur Y Pau.

HARVM PROVINCIARVM caput ditissima Beneuentum Ca/g/. |

calore solis uirentia terre ibi citius perdantut. IN HAC svNT Luceria, Sypontus, Canusium et Ydrontum Pza/.; | Tertia decima

PROVINCIA Apulia, CONSOCIATA sibi Calabria. Hxc nmABET urbes satis opulentas Luceriam, Sipontum, Canusium, Acerentiam, Brundisium, "Tarentum et in sinistro Italie cornu, quod quinquaginta milibus DISTANS, aptam mercimoniis Ydrontum Ca/z/. *|

360

DE TERMINATIONE

PROV. ITALIAE

16. (1$) Sexta decima prouincia Sicilia insula computatur,

IIO

que Tirreno mari seu Ionio alluitur**; et de Syculi ducis proprio nomine nuncupatur. 17. (19) Septima decima prouincia Corsica dicitur. 18. Octaua decima Sardinia ponitur. Que utreque Tyrrenis fluctibus ambiuntur. Porro Corsica a duce suo Corso, Sardinia a Sardo Herculis filio nominatur. 107/108 cfr Solin., Co//. rer. memor., 5, 5 ; Capella, De nupt., 6, 646 ; Isid., Ezym., DR 6:422 111 cfr Isid., Ezyz., xiv, 6, 41. 111/112 cfr Solin., Co//. rer. UIIHOT., 4, X 5 Isid., Eifysz., x1v, 6, 39.

X Y,Z, Pau.., A ... L (Pauli) 106/108 Sexta decima ... alluitur (z47. **Sicilia uero a ficu et oleo, quotum ferax est, dici-

tur. Sicus enim graece latine ficus dicitut Z) ; ET DE SycvL1 (deque Siculi Z) ducis proptio nomine nuncupatut] X Z ; Sexta decima ... 'Tyreno matri (matis Y) seu Ionio (Ionia Y) alluitur DE Srcvr1Qvs (de q: Siculi Y) ducis ptoptio (proprii Y e£ p/erigue codd.) nomine nuncupatur Y Pa. 108 nuncupatur] add. longaz pericoben : que olim in cabtitidi extremo iuncta perhibetur italie. Vnde et ... (cfr Isid., o.c., x1v, 6, 32.33) ... pottum. Item a supetioti patte ... Enna. Cicilia insula ... (cfr Oros., 0.c., x, 2, 99-100 ; Isid., o.c., x1v, 6, 82 ; X1V, 7, 4-6 ; infra pag. 486, [in. 388/395) . ab oriente matri adtiatico. Fretum autem appellatum ... (cfr Isid., o.c., xiv, 6, 34) ... fabulosis infame monstris Y 109/112 Septima decima PRovrNCIA Cotsica DICITVR. Octaua decima Sardinia proNrrVR (dicitur Z). Que ... ambiuntur. Potro... nominatur] X Z ; Septima decima PRoviNCIA Corsica, a duce suo Cotso nomen

accepit ;

que habet in longum miliaria centum sexaginta, et in latum uiginti sex (cfr Oros., o.c., I, 2, 103 ; infra pag. 48" Jin. 412/414), e cuius subactas urbes intuli, id : Marianis, Colonia

Iulii, Turrinà, Coenium, Agiagium. Octaua

decima PRoviNCIA Sardinia. Que rN tyrrenis fluctibus ambiuntur, et a Sardo Herculis filio nominatur, e/ add. longam pericopen : qui cum magna multitudine ad Libiam est profectus Sardiniam occupauit et ex suo uocabulo insulae nomen dedit, quae tenet in longum miliaria duo centum triginta et in latum centum

octoginta (cfr Oros, 0.c., 1, 2, 102;

infra pag. 486 lim. 405/606). Quae tenet in longum ... (cfr Isi., o.c., x1v, 6, 39-42) ... ad id locorum agros ibi insedit, e7 sic desini : Preterea et ilienses et locrenses transeamus Y (et sequitur De prouinciis Italie secundum quosdam philosophos" f. [9]1 ) ; Septima decima Corsica. Octaua decima Satdinia PoxrrvR. Quae... ambiuntur. Porro... nominatut Pal.

Pal., M Catal., auct. S]

Sextadecima rsr Sicilia, que et "Trinacria cum adiacentibus insulis in Tireno mati sita est, que monte Ethna et aliis iugis montium ignem eructantibus est repleta (cfr Isid., o.c., xiv, 6, 32; lustin., 0.c., 1V, 1,5 ; 2,1). Dicta est autem Sicilia a quodam duce nomine

Siculo

Pa/;

| Quarta

decima prouincia Sicilia insula conputatur. In hac prouincia sunt ditissime urbes, inter quas magna ciuitas est Siracusana (efr lid.) Catal. ; Sicilia ... deinde a Siculo

.. Sicilia ... Principem urbium Syracusas habet Isid. (o.c., x1v, 6,

32.33) 4

Decima septima rsr Cotsica, a MVLIERE nomine Conmsa (efr Isid., 0.c., xiv, 6, 41) sic nominata. Decima octaua Esr Sardinia multis copiis uictualium referta, a Sardo filio Herculis sic uocata. Hee

due insule, scilicet Corsica

et Sardinia, in Tyreno siue Ionio mati siue sunt uetsus austrum, e/ 4ic desini? : Et hec ad presens de Desctiptione Italie sufficiant, licet omnia ciuitatum nomina recitata non sint Pa. (e£ sequuntur *Deseripfio Flystrie" et * Descriptio ForH

luli");

| Quinta

decima

PROVINCIA Corsica insula, quae multis est promunctotiis angulo-

sa (cfr Isid., o.c., xav, 6, 42 ; Oros., 0.£., I, 2, 103). Sexta decima pRoVINCIA Sardinia insula. Quae utreque Tirrenis fluctibus ambiuntur. Haec in Africa mati facie uestigii humani tam in hotiente quam in cccidente latior prominet, forme paribus lateribus, in metidie et septentrionem patet in

361

DE TERMINATIONE PROV. ITALIAE

II$

19. (39) Certum tamen Liguriam ad partem Venecie Emiliamque Flaminiamque ueteres hystoriographos Galliam Cisalpinam appellasse ; hinc *esse quod Donatus grammaticus, in Expositione

Virgilii

: Mantuam

Galliam esse dixit;

indeque est quod in romana historia legitur : Ariminum in Gallia constituta. 20. Siquidem antiquissimo tempore Brennos rex Gallorum, 120 qui apud Senonas urbem regnabat, cum trecentis milibus Gallorum Senonum ad Italiam uenit, eamque usque ad Senogalliam, que a Gallis Senonibus uocitata est, occupauit. (?!) Causa autem cur in Italiam uenerint hec fuisse describitur : dum enim degustassent uinum de Italia delatum, auiditate uini illecti 125 ad Italiam transierunt. 114/115 cfr Seruius, Cozzent. in /Aen. X, 201 ; Isid., Etym., xv, 1,59. 115/116 cfr T. Claud. Donatus, i7 7Aez. ; Seruius, Corzzent. in Aen. X, 200 ; Ysid., E£yz., Xv,1,59. . 117/118 cfr Paul.Diac., Hi;/. Roz.,1,pag.787 (Gruter). 119 544. cfr Iustin., Hisz. P/i/. (ex Trogo Pompeio), xxiv, 4 - Xxv, 1.

X, Y, Z, Paul., A ... L (Pauli)

Pal., & Caial., auct. 3l

longitudinem 140 milia, in latitudinem 40 (efr Isid., o.c., x1v, 6, 39.40) Catal. et desinit ; Sardus Hetcule ... et ex suo uocabulo insulae nomen dedit ... Corsicae insulae ... appellantes eam ex nomine ducis; nam quaedam Cotsa ... Isid. (0.c., xiv, 6, 39.41) 4 113/118 Certum tamen Liguriam (Linguriam corr. Z) AD (in ac zuf. Z) partem Venecie EwxrLrAMQVE (Aemiliam quoque Z) Flaminiamque (Flaminicamque Z) ... Cisalpinam (Sisalpinam Z) appellasse ;miNC rssE (*est Z) ... Mantuam GALLIAM ... CONSTITVTA] X Z ; Certum EsT tamen Ligutiam Er (ad F G,

|) ... delata, in Italiam Mantuam

condidisse. Est autem in Venetia, quae Gallia Cisalpina dicitur Isid. (o.c., xv, 1, 59) ; ... nam in Venetia posita est, quae et Gallia Cisalpina dicitur Serius (im Jen. X, 201) ; efr lin. 19/23 q

07. 1^) pattem Venetiae EMILIAM QVOQVE ...

appellasse. INDE zsr ... Mantuam iN GALLIA ([oz. in] Galliam F G, in Galliam I?) ... coNsrirvrVM Paul. 119/125 Siquidem ... Brennos (Bretinos X) .., qui ... Gallorum (ob Pozoeot. [ ?] om. Z) ... uocitata est, occupauit (— occupata est uocitata est X). Causa autem (ozz. autem Z) cut in Italiam (Italia Z) uenetint (uenerit X) ... fdegustassent uinum" DE Italia ... illecti (ellecti Z) ... transierunt] X Z ; Siquidem ...

Brennus ... qui ... utbem (urbes F! G1-9-1-55 I2, om. C D) ... uocitata est, occupauit. Causa autem cut Garrr in Italiam (Italia F!-*!) uenerint (uenerunt 24?*? C1 D G*5c) .., *uinum degustassent' AB Italia ... inlecti ... transierunt Paul. 25

I. G.

CLX5V

362

DE TERMINATIONE PROV. ITALIAE

21. Horum centum milia, non longe a Delfos insula properantes, Grecorum

gladiis extincti sunt ; alia uero centum,

in Galathiam ingressi, primum Galligreci postea uero Galathe sunt appellati — et hii sunt quibus doctor gentium Paulus 13o Scribit epistolam — ; (??) centum milia quoque Gallorum qui in *Italiam *remanserant, Ticinum Mediolanumque Pergamum Brixiamque construentes, Cisalpine regioni nomen Gallie dederunt — isti sunt Galli Senones qui dudum Romam inuaserunt — : sicut enim Transalpinam Galliam que *intra 155 Alpes est, sic Galliam Cisalpinam hanc partem que infra Alpes est nominamus.

22. (*3) Italia quoque, que has prouincias continet, ab Italo duce qui primus eam inuasit nomen accepit — siue ob hoc 128/129 cfr Iustin., Hzsz. Phi]. (ex Trogo Pompeio), xxv, 2, 11 ; Isid., Eztym., 1x, 2, 68 ; xiv, 5, 40. 130/132 cfr Iustin., His/. PA/. (ex Trogo Pompeio), xx, 5. 133/134 cfr Iustin., Hisz. P5. (ex 'Trogo Pompeio), xxtv, 4 ; Paul. Diac., Hisz. 137/138 cfr Festus, Epi/., 94, 9 (Lindsay) ; Isid., E7yz., xtv, 4, 18. Roz.,1, 20.

X, Y, Z, Paul, A ... L (Pauli) 126/136 Horum ... Delfos (Delphos Z) ... properantes (properandes X), ... ExTINCTI sunt; alia uero centum (a4. milia Z) in Galathiam rwGREsst, ptimum Galligreci . Galathe (Gallate Z) 'sunt APPELLATI, et Hir . fPaulus scmrBiT (scripsit Z) epistolam" (epistulam Z) ; ... ovr in Italiam (*Italia Z) REMANSERANT (*remansetunt Z), ... construentes (construentas Z, e£ add. et) Cisalpine

"regioni nomen Gallie' dederunt, rsrr . DVDVM ROMAM ...: sicut enim ^Transalpinam Galliam" que rwrRA (*ultra Z) Alpes EST, ... HANC PARTEM ... NOMINAMVS (nominamur X)].X Z ; Horum ... EXTINCTA (extincti D F*? G*-5-c) sunt ; alia (alii C!) uero centum MILIA (oz. C!) in Galatia (Galatiam .4?:3 G?eritv*) rxGRESSA (ingressi 74? G?), primum Gallogreci ... Galatae *APPELLATA (appellati 445 B? C1 D?-8 F1 (23-50 FT! e; 57/7) sunt^; et HI ... "SCRIPSIT epistulam Paulus? (ozz. et hi ... Paulus G5»). ... Qvaz in Italia REMANSERVNT, ... consttuentes ... Cisalpinae *Galliae regioni nomen? dederunt. IsrrQvE& ... OLIM (ozz. D*-3) vRBEM ROMVLEAM ... Sicut enim DICIMVS *Galliam Transalpinam" quae vrrRA Alpes HABETVR, ... HAC PARTE (ac partem F! H*5 I?, hanc pattem C** F5 G H1 T9)... vocrrAMvs Paz[. 137/146 Italia ... ab Italo duce qui PRIMvs EAM INVASIT ... fmagni boues hoc est itali, in ea' (eo Z) habentur ... diminutionem (deminutionem Z) . . IMMINVTA uitulus (uitutus

X)appellatur. Hzc etiam ... Ausonio (Auso-

Pal., V Catal., auct. 5j I, Galatae Galli esse noscuntur ... sicque deinde Graecis admixti primum Gallograeci, nunc ex antiquo Gallorum nomine Galatae nuncupantur, et eorum tegio Galatia nuncupatur Is. (o.c., 1x, 2, 68 ; xiv, 3, 40), Iustin. (o.c., XXV, 2, 11) ;... cum in Italiam uenissent, ... Mediolanum, Comum, Brixiam, Veronam, Vergamum,

Tridentum, Vicentiam condidetunt IusZim. (0.c., xx, 5) ; Ex his portio in Italia consedit, quae utbem Romanam captam incendit lustin. (0.c., xx1v, 4)

in prima descriptionis paríe : klec PRIMO Italia uocatur ab Italo filio

Iouis qui de Creta ueniens EAM INVASIT et a suo nomine Italiam nominauit. Secundo uero uocata

DE TERMINATIONE PROV. ITALIAE

363

Italia dicitur : quia magni boues, hoc est itali, in ea habentur ; 14o ab eo namque quod est 'italus', per diminutionem, licet una littera addita altera imminuta, 'uitulus' appellatur —. Hec etiam Ausonia dicitur, ab Ausonio Vlixis filio : primitus enim Beneuentana regio hoc nomine nuncupata est, postea uero tota sic cepit Italia uocitari. Dicitur et Latium ipsa Italia, pro eo 14; quod Saturnus, Iouem filium fugiens, intra eam latebram inuenisset. 144/146 cfr Verg., /den., vii, 319-325 ; 142 cfr Festus, Epi7., 16, 25 (Lindsay). Ouid., Fa57., 1, 238 ; Minuc. Felix, Ocz., 22 ; Iustin., Hisz. PA//. (ex Trogo Pompeio), xri, r, 5 ; Lactant., Diuinae Instif., 1, 13 ; Atnob., /Ada. nationes, 1v, 24 ; Seruius Cozzent. in "Aen. VIII, 322 ; Isid., E£ysm., x1v, 4, 18 ; xv, 1, 50; Paul. Diac., Hisz. Ros., t, 1.

XS Y, 7. Paul, v4. I7(Pauli) nia Z) ... ptimitus ENIM ... NVNCVPATA (appellata Z) ... Dicitur er Latium r»sa Italia, pto (oz. pto Z ; cfr Pa/.) eo ... Iouem filium ... latebram inuenisset'] X Z ; Italia ... ab Italo SricvroRnvM (zr Is.) duce qui EAM ANTIQVITVS (7 antiquitus eam G?) rNvAsIT ... magni in ea boues, hoc est itali? habentur ..» INMVTATA uitulus appellatur. lrALrA etiam ... Primitus TAMEN ... APPELLATA ... Dicitur QvoQvE ETIAM Latium Italia, pro eo ... Iouem svvM (efr Pa/.) filium ... 'inuenis-

set latebram? Pa. 145/146 inuenisset] add. : (35) Miraculum primum est hoc. Capitolium Romae situm erat totius ciuitatis caput. In hoc capitolio erat coadunatio statuarum omnium gentium, quarum imaginem gestabant. Tintinnabulum autem de collo uniuscuiusque pendebzt, et sacerdotes die ac nocte semper uicibus uigilantes eas custodiebant. Illa uero gens quae rebellis contra imperium romanum consurgere conabatur, statua gentis illius commouebatur : et tintin-

nabulum quod in collo illius erat resonabat. Sacerdotes uero hoc Z ef desini£ ; efr Ps.-Beda, De septem mundi miraculis, 1 (PL, xe, pag. 961); Graf, Roma nelle memoria, I, pag. 188 sqq. ; Pertz, Seript., III, 538-539 ;. Keller, Romans des sept sages, bag. CCVII.

Pal., & Catal., auct. 5

fuit Lacium eo quod Satutnus tex Cretensium a Ioue filio svo pulsus ibi latuit (cfr Isi2.). Tertio uero uocata fuit Ausonia ab Ausonio filio Vlixis ... Pa/. ; | Italia olim a graecis populis occupata Magna Graecia appellata est, deinde a regis nomine Saturnia ; mox et Latium dicta eo quod idem Saturnus a loue sedibus pulsus ibi latuetit ; postremo ab Italo Sicvronvw rege ibi regnante Italia nuncupata est 1572. (0.c., xiv, 4, 18) ; In Italia autem ... a Saturno Saturnia atque Latium conditum, eo quod ibi fugiens latuisset, cognominatum 1524. (0.c., xv, 1, 40) ; Et Vergilius (Aez., vnur, 319-323) Latium uult dici, quod illic Saturnus latuit fugiens Iouem .feruius (inAen. VIII, 322) ; Nam Italia a tegis nomine Satutnia appellata et mons, in quo habitabat Saturnius, in quo ueluti ab Ioue pulso sedibus suis Satutno Capitolium est lus. (0.c., xLig, 41, 5) ; Italia ab Italo rege Festus (Epit., 94, 9) q.

II

DE PROVINCIIS ITALIAE SEV CATALOGVS PROVINCIARVM ITALIAE

MONITVM M Wailz

codex Matritensis r9 (A 16), saec. xii, f. 19ora (?). editio G. Waitz, in appendice ad Pauli Diaconi Hiszoriaz Langobardorum, Hannouetac, 1878 (Mon. Germ. bist., Scriptores rerum Langobardicarum), p. 188-189.

Editionem G. Waitz in omnibus fere secuti sumus. Attamen quod in monitu praemonet textum se habere, nonnullis additis uel mutatis, in cod.

Bruxellensi 3897-3919, fol. 7 (cfr supra, p. 348), non constat : quae in hoc

codice collegit Guido Pisanus, tectius dicuntur quaedam recensio opusculi supta editi de Zerzzinatione prouinciarum Italiae. De aetate *catalogi prouinciarum Italiae' ualde dissentiunt auctotes. Bethmann et Waitz eum Paulo Diacono antiquiorem putant ; tectius fortasse iudicauit P. Fabre (ar£. supra Jaud., p. 391-396) saec. ix-x confectum esse (uel saltem formam hodiernam recepisse) ; laudatur enim (lin. 29) ciuitas *Maluitus' quae saec. ix antiquiot non est (-).

(1) G. Waitz erronee codicem saec. x esse putauit, sed cfr W. vou HARTEL, Bibliotbera Patrum Latinorum Hispaniensis, y, Vindobonae, 1887, p. 315-316 ; Inventario General de Manuseritos de la Biblioteca INacional, x, Matritii, 1953, p. 20-23. (3) de fontibus Pauli Diaconi, cfr etiam 'TH. MoMMszEN, in JNewes zArecbiv, v, 1879, p. 91-92 ; et in Mon. Gerzz. bist., "Auctores antiquissimi, xx, 1892, p. 535-537.

ITEM DE PROVINCIIS ITALIE. 1. Prima

prouincia

Venetia.

Sunt

huius

Venetiae

infra

Veronam et V4i»ncentiam Patauiumque et Mantuam ciuitates, seu et alias. Sed inter omnes Aquileia ciuitas extitit caput,

; pro qua modo nunc Foroiuli ita dictum est, quod Iulius Caesar forum negotiationis ibi statuerat. 2, Secunda prouincia Liguria; in qua est Mediolanum, Ticinum, quae alio nomine Papia appellatur. Haec usque ad Langobardorum fines protenditur. Inter hanc et Alamanorum 10 patriam due prouincie sunt, id est Reptia prima et Reptia secunda, inter Alpes consitunt ; in quibus proprie Reti habitare noscuntur.

3. Tertia prouincia Alpes Cotiae dicuntur. Hanc a Liguria in *eorum uersus usque ad mare Tyrrenum extenditur et ab 15 occiduo finibus Gallorum conputatur. In hac Aquis, ubi aquae calidae sunt, et ciuitates Dertona

et monasterium

Bouium,

Genua et Saona habentur. 4. Quarta prouincia Tuscia est. Haec habet intra se circium uersus Aureliam, ab orientis parte Vmbriam. In hac prouincia 20 Roma, quae aliquando totius mundi caput extitit, in Vmbria Perusium et lacum Clitorius et Spoletium consistunt, 9. Quinta prouincia Campania ab urbe Roma usque ad Siler Lucanie fluuium extenditur. In qua opulentissime urbes Capua, Neapolim et Salernum constitute sunt. 2; 6. Sexta prouincia Lucana inchoat a fluuio Silere cum Oritia usque ad fretum Siculum per ora maris Tirreni, sicut et due superiores prouinciae, dextrum Italie cornu tenens, pertingit. In qua posite sunt ciuitates, id est Pestus, Laynus, Cassanus, Cosentia, Maluitus et Regium. 30 V.Septima prouincia in Apenninis Alpibus conputatur, quae inde originem capiunt, ubi Alpes Cotiae finiuntur. He Alpes Apenninae per mediam Italiam pertingentes, Tuscia ab Emilia et Vmbria a Flamminea diuiduntur. In qua sunt ciuitates

Feronianum

et Montebellium,

Bouium

et Orbinum

55 necnon et oppidum quod Verona appellatur. 8. Octaua prouincia Emilia, incipiens a Liguria prouincia, inter Alpes Apenninas et Padi fluenta, uersus Rauennam pergit. Haec locupletibus urbibus habet, Plagentia, Regio, Boonia et Foro Cornelii, cuius castrum Imola appellatur. 4/5 ctt Festus, Ep//7., 74, 15 (Lindsay). 20/21 cfr Isid., Ezyz., xu, 15, 6; Mommsen, in JNeues "Archiv, v, pag. 92, n. 2. 22 cfr Paul. Diac., His. Roz., FIJ8.

1 Italie] M, Italiae Wai/z

2 Sunt] S: M

8 uncentiam M

14 eorum]

M ; foríasse *eoum ze/ *eurum seribendum, cfr *De terminatione prouinciarum Italiae" (supra pag. 349,1 e£ 352,29) 21 clitorius expoletium M

368

DE PROVINCIIS ITALIAE

9. Nona prouincia Flaminea posita est inter Alpes Apenninas et mare Adriaticum. In qua sunt nobilissima urbium Rauenna et quinque aliae ciuitates consistunt, que Greco uocabulo Pentapolim appella(n»tur. 10. Decima prouincia Picenum occurrit post Flamineam, 45 ab austro habet Apenninos montes, ex altera parte Adriaticum mare. Haec pertendit usque ad fluuium Piscaria. In qua sunt 4o

ciuitates Firmus, Asculus et Pennis, etiam uetustate consumptae (Hadriae). 11. Vndecima prouincia Valeria, cui Nursia est annexa,

so consistit inter Vmbriam et Campaniam et Picenum, quae ab oriente Samnium regionem attingit. Hec habet urbes Tiburim, Carsiolis, Reate, Forconem et Amiternum et regiones MaQ15-

sorum et eorum lacus qui Focinus appellatur. 12. Duodecima prouincia Samnium inter Campaniam et ;; mare Adriaticum et Apuliam. Quae a Piscaria incipiens habetur. In hac sunt urbes Theate, Aufidianum, Hisernia et antiquitate consumpta Sampnium, a qua tota prouincia nominatur, et ipsa harum prouinciarum caput ditissima Beneuentum. 13. Tertia decima prouincia Apulia, consociata sibi Calabria. 6o Hec habet urbes satis opulentas Luceriam, Sipontum, Canusium, Acerentiam, Brundisium, Tarentum et in sinistro Italie

cornu, quod quinquaginta milibus distans, aptam mercimoniis Ydrontum. 14. Quarta decima prouincia Sicilia insula computatur. In 65 hac prouincia sunt ditissime urbes, inter quas magna ciuitas est Siracusana. 15. Quinta decima prouincia Corsica insula, quae multis est promunctoriis angulosa. Sexta decima prouincia Sardinia insula. Quae utreque Tirrenis fluctibus ambiuntur. Haec in 7» Africa mari facie uestigii humani tam in horiente quam in occidente latior prominet, forme paribus lateribus, in meridie et septentrionem patet in longitudinem 140 milia, in latitudinem 40. 65/66 cfr Isid., Eyz., xv, 6, 33. 67/68 cfr Otos., Hist. adu. Dag., 1, 2, 103; Isid., Ezyz., x1v, 6, 42. 69/73 cfr Isid., Ezyz., x1v, 6, 39.40.

43 appellatur M $8 nominantur M.

48 Hadtiae] oz. M, suppl. Waitz

52/03 Masorum M

jv/

IH VERSVM DE MEDIOLANO CIVITATE W a

MONITVM Versum de Mediolano ciuitate infra edimus ad fidem editionum Ludouici

Traube et Iohannis Baptistae Pighi. ; Abecedarius est, scriptus ut uidetur circiter a. 739 (cfr Pighi, o.c., p. 4) ; conseruatus est unico codice capituli Veronensis xc (85), f. 257-27Y. s. ix ex. In texto reddendo ut et in transcriptione codicis, quam adicimus, Pighi in omnibus secuti sumus ; apparatus maxime ex editionibus Traube et Pighi composuimus.

De questionibus linguisticis et rythmicis luculentissime tractauit Pighi, 0.£., p. 103-140.

CONSPECTVS Mur.

Dim.

Tr. Sm.

Col.

Pig.

SIGLORVM

editio princeps L. A. Muratori, in RIS, II (1726). editio Petri Gratioli, De praeclaris Mediolani aedificiis (Mediolani, 17355), p. 194, append. p. xxiv. editio Ernesti Dümmler, in MGH, Poez. /af., I (1881), p. 24-26. editio Ludouici Traube, Karolingische Dichtungen, in Sebriffen wur Gerzanischben Philologie, Y (Berlin, 1888), p. 119-122. editio Ludouici Simeoni, in RIS, n, ed., II, ii (1920), p. xiii-xiv. editio Alexandri Colombo, I/ **Wersus de zzediolana ciuitate" dell anonimo Liutprandeo ...,in Miscellanea di studi lombardi in onore di Ettore Verga ..., in zArecbivio Storico Civico (Milano, 1931), p. 69-104. editio Iohannis Baptistae Pighi, Versus de Verona — Versum de Mediolano ciuitate, in Studi pubblicati dall" Istituto di Filología Classica, VII (Bologna, 1960), ii, 21, p. 89-99 ; V, 34-35, p. 145-148.

VERSVM DE *MEDIOLANO

CIVITATE

1. Alta urbs et spatiosa manet in Italia, firmiter edificata opere mirifico, Es 5 que ab antiquitus uocatur Mediolanum ciuitas. 2. Bonam retinet decoris speciem et uariis rutilat culture modis ornata perspicue ; 6 locus ita fructuosus constat in planitie.

3. Celsas habet opertasque studio nitentes magno

9 que introrsus decorate

turres in circuitu,

scultas et forinsecus,

manent edificiis.

4. Duodecim menium est eius latitudo pedibus, inmensuumque deorsum est quadrata ex ruppibus 12 perfectaque eliganter sursum ex fictilibus.

ó. Erga murum pretiosas nouem habet ianuas riclis ferreis et clauis circumspectas nauiter, 15 ante quas cataractarum

sistunt propugnacula.

6. Fori ualde speciosum habet edificium omnemque ambitum uiarum firme stratum scilice ; 18 undam capit per ductorem limphe quandam bálastris. 7. Gloriose sacris micat

ornata ecclesiis ;

ex quibus almus est Laurentius intus a lauariis, 21 lapidibus auroque tecta edita in turribus.

Inscr. *Mediolana Co/. ; sed efr infra lin. 3.40. Szr. 1. 1 spacio Mur. ; efr infra lin. 20 "*LaurentiQus»", lin. 35 *ProfasiQo»"". $7r. 2. 4 decoris] Mar., decorum Tr. b cultute] Dzz. S*r. 4. 8 studio nitentes sculpturas Gr. 8 magno scultas et] Tr. $8 scul-

tantes Eber? — 9 an que introrsus (/uusifatum — atque introrsus — introrsusque) decoratas (cfr supra lin. 4 "decore", infra lin. 57 rapta") anteedificiis seribenduz ? 9 manent edificiis] P/g., magnis aedificiis Mur., manet edificiis Dzz., manent opificiis Tr. 57r. 4. 19/11 Duodecim enim latitudo (moenium)? pedibus est inmensuumque Gr., Duodecim latitudo pedibus est (menium) «in» inmensumque Tr. ; efr Pig., J- 134 not. 2, p. 185 not. 6 11 deorsum est] est deorsum — ? ; cfr Pig., p. 134 not. 9 11 ex] oz. Mar., et Dzz. 12 eliganter] Tr., eriguntur Mpr., eleganter 12 ex] et Dzz. D. $zr. 6. 14 riclis] uinc(u)lis Maur. D£ez. 14 clauis] 5/7, claues Fu. cum cod., 14 circumseptas Fur. Tr. claue Tr. Str. 6. 16 Fori] Tr. 1? ambitum] Mor. 17 scilice (— silice)] Gr. 18 quandam] seribendum (ar»quatum coni, Tr. $zr. 7. 20 alimi est Laurenti Tr. 20 a lauariis] $77z., ala uariis Tr.

Codex Veronensis Cap. xc (85)

373

f. 2&

uersumdeMedioLaciui lA]taurbs&spacioman&inita lia?firmiter edificataope remirifico9queabantiqwit' uocat'mediolanuciuitas';

*Bonar&in&decorespecie&ua riis?rutilatculturamodisornata perspicueSlocusitafructuosuscon statinplaniciae'; "Celsashab&opertasqueturres ten

incircuitu$studionitesmagnus u

scltans&forinsecus?queintrorsus decoratamenteedificiis';

1?TD)uodecimenimlatitudopedib; éestinmensuuquedeorsumequadra ta&ruppibus'?perfectaq;eligantur

f. 25v

sursuexfictilibus';

13Ergamurupr&iosasnoueab&ia nuastriclisferreis&clauescircuspec tasnauiter!?»antequascataractarusistunt g

propunacula:; 18Forisualdespetiosumhab&edificiu "omneq;ambituuiarufirmestratu scilic&!?undacapitperductoremlim phequandambalastris'; 1*G]oriose sacrismicatornataecclesiis Pexquib;almusest laurentiintusalauari ?1]apidib;auroquetectaaeditainturribus';

:

Inscr. ciui] cuü Jegebant edit. Sfr. 1,1 &] ex ex ; & tribus occurrit modis seriptum ut significetur tum et eum ex et

ae.

S$zr. 2. 4 decotéspeci&] for/. ex decorisspeciem — decorespecie — decorespecie (-r& per attrat. ad -cie ?) ; efr infra lin. 8 *magnusscultans"". Sr. 3. 8 nitentes] -ten- s. 7. 8 magnus|scultans (z//. u s. 7.)] forz. ex magno] scultas — magnos|scultas ^ magnus|scultans (-ans ex às we! per attract. ad -ins seq. ?) ; efr supra lin. 4 *decorespecie"" 9 decortatamente] forz. ex decorataemanent — decotatàete. $zr. 4. 19 Duodecimenimlatitudopedib;|&est (eest /egebanz edir.)] fort. ex Duodecimeniu&i'latitudopedib; (e est sup. & adserip£um) — Duodecimeniumlatitudopedib; (e£ &est in marg. tr.) ^ Duodecimenimlatitudopedib;cest (cest e zzargine irreptum) 11 &] aud dubium quin — et (cfr supra lin. 1), sed mendum 12 eligantur] -ut ex -et, cfr infra lin. 81. $zr. 5. 18 propugnacula] -g- s. 7. S£r. 6. 1? scilic&] -& zanifesfe — -ae (cfr supra lin. 1 et infra lin. 23) — 18 ductorem] corr. ex ductorum (a/ferius u pr. 1 in e zzut., sed alf. 1 non exp.) 1 m. S$zr. 7. 20 laurenti] forz. ex laurenti"

374 f. 26

Codex Veronensis Cap. xc (85) ??Haecesturbiumreginamater adq; patrie??queprecipuouocaturnomi n&m&rtropolis?*quaconlaudant uniuersinacionesseculi';

?^Ingensperman&ipsiusdignitas potencie?$adquà cunctiuenientes presules ausonie?"ziuxtanormam instrountur senotalicanone';

?8K aritas benignaman&scilic&in populo?*omzesseduleaddiproperant aeccleszam?*deuotasuaofferentes munera altaribus;

3IT &antur ibidequiescuntsancáü circamenia ??uictor nabor & ma f. 26v

ternusfelix& eustorgius??na

zariussimplicianuscelsus&uale 3^Magnuspresulcuduob;

ria;

sociisambrosius??protasigeruasioq; man&dionisius *6calemernaq; ibialmus benedictusrecubat';

*"Nullapotestreperireurbsinac prouincia?*ubitantarequiescunt sa?icío?| cadauera??electorureuclataquan ta ibiex cubant';

*Oquafelix&beatamediolanuci uitas*!quehaberetalessancéosdefenso resmeruit*?precibus inuicta quo2| perman& fertilis'; *3Pollensordo leccionucantileneorganü **modo lata psalmosruq;conlaudant're gula*tactiusq;adimplet'ineacottidie'; *60uestucongrue ditant'uenientesincolef?nudi quoq;uestiunt'copiosostegmine *?pauperes& peregrinisaciant' ibi de';

f. 27r

Sfr. 8. 23 nomin&] -& zanifeste — -ae (efr supra lin. 1 e£ 17). Sfr. 11. 34 L&antur] -ut ex -et (cfr supra Jin. 12)

-nus erasuz.

33(/34) uale|ria:;]"; zz

Sr. 13. 31 potest] -e- rescriptum in -i- (?) alt. (?) m. 37? utbs] reserzpzum in und (?) 1 zz. 39 reuclata] -e- forz. e reseriptione litterae -e-. Sfr. 15-24, 43/42. f. 271-V. exiguius expeditiusque scriptum est, et tum recto cum uerso quinta decima linea (Hin. 57 et 72) seripta est in marg. ttifer.

zr. 15. 44 psalmo*rüq;] forz. & uel 2|. erasum. $zr. 16. 4 copioso] Zerz. -o ex -e.

VERSVM DE MEDIOLANO CIVITATE

3/5

$. Hec est urbium regina mater adque patrie, que precipuo uocatur nomine metropolis, 24 quam conlaudant uniuersi nationes seculi. 9. Ingens pérmanet ipsius ad quam cuncti uenientes 27 iuxta normam instrountur

dignitas potentie, presules Ausonie senotali canone.

10. Karitas benigna manet scilicet in populo : omnes seduli ad Dei properant ecclesiam, 5o deuota sua offerentes munera altaribus.

11. Letanter fbidem quiescunt

sancti circa menia :

Victor, Nabor et Maternus, Felix et Eustorgius, 35 Nazarius, Simplicianus, Celsus et Valeria ;

12. Magnus presul cum duobus sociis Ambrosius Protasio Geruasioque manet, et Dionisius 36 Calemerusque ; ibi almus

Benedictus recubat.

13. Nulla potest reperire urbs in hac prouincia, ubi tanta requiescunt sanctorum cadauera 39 electorum reuelata, quanta ibi excubant. 14. O quam felix et beata que habere tales sanctos 42 precibus inuicta quorum

Mediolanum ciuitas, defensores meruit, pérmanet et fertilis.

15. Pollens ordo lectionum, cantilene organum modolata psalmorumque conlaudantur regula 4; aptiusque adimplentur in ea cottidie. 16. Questum congrue ditantur

nudi quoque uestiuntur

48 pauperes et peregrini

uenientes, incole ;

copioso tegmine,

— satiantur fbidem.

$zr. 8. 23 nomine] Mur. (cfr supra lin. 17 "scilice"), nomine (e»t Tr. Sfr. Str. S$£r. $zr.

9. 9$ sincdali Tr. 10. 29 sedule Tr. 11. 81 Letantut (legendum -tet) Dij. ; efr supra lin. 12 "eliganter". 12. 80 Protasi Mar. 36 Calemerusque] Dzz., Calimerusque Mor.

$£r. 15. 44.48. conlaudantut.adimplentur] Pig. conlaudatur.adimpletur T7., conlaudantur.adimpletur ee£. euzz cod. 46 aptiusque] octiensque Tr. zr. 16. 46 Qu(a)estu congrue edi. : sed Questu incongrue scribendum coni. Tr

376

VERSVM

DE MEDIOLANO

17. Rerum cernitur cunctarum generumque diuersorum

51 uini copia et carnes

CIVITATE

inclita specíebus

referta seminibus ;

adfluenter nimie.

18. Sceptrum inde Langobardi principale optinent : Liutprandum, pium regem, meritis almificum, 54 cui tantam sanctitatis Xristus dedit gratiam. 19. 'Totam urbem presul magnus ornauit Theódorus, ueniens benigne natus de regali germine, 57 quem ad sedem raptat trahens pro amore populus. 20. Viribus rubusti ciues

adstant in certamine ;

nefandarum subdent colla 6o palmam possident et nomen

expugnando gentium ; quam fídei amplissimum.

21. Xristum Dominum precemur uniuersi pariter, ut dignetur custodire hanc urbem et regere 65 adque cunctis liberare ipsam de periculis. 22. Ymnum regi modolanter qui eam pulchro decorauit 66 sanctorumque confessorum

cantemus altissimo, ornamento martyrum ibi quiescentium.

28. Zelemus omnes Xristiani

ut in illam nos permittat 69 in qua Sancti per eterna 24. Gloria sit Deo patri gloriam canamus omnes 72 qui trinus Deus et unus

$zr. Sfr. Mur. $zr. populi

Saluatorem Dominum,

ciuitatem ingredi, gratualantur secula. eiusque Vnigenito, Spiritui parácleto, regnat in perpetuo.

17. 49 speciebus inclita Gr. Di copia] Mor. 18. 82 principale] Mzr., ptincipalem Tr. 52 optinet edi/.

19. 88 'Theodorius Myr. Tr.

56 regale Tr.

$zr. 20. 58 adstant in] adstantium Tr. Str. 22. 69 Sancti] Mar.

54 tanta

9? raptum trahent Ty.

57

Codex

Veronensis

Cap. xc (85)

3/7

*? Reru cernit'cunctaruinclitespecieb; 99ge neruq;diuersorurefertaseminib; 5'uinicopi a&carnes adfluenter nimi a e;

8? 5ceptruindaelangobardiprincipaleopti n&*?3liutprandupiuregemeritisalmificu**cui tantasancíütatis xps dedit gra ci am'; 59'Totaurbepresulmagnusornauittheodosius*$ueni ensbenignenat'deregaligermine*"queadsede rapta tra hensproamorepopulis:; 98Virib;rubusticiuesadstantincertamine??ne

Je t

fandarusubdentcollaexpugnandogenciu?pal mapossident&nomenquafideiamplissimum'; $! X pmdominumprecemuruniuersipariter*?utdigne t'custodirehancurbe®ereS8?adquecunctis liberareipsamdepericulis'; $€4Y m nuregimodolantercantemusaltissimo $5q«eapulchrodecorauitornamentomartyru $6sanctoruq; confessoru ibiquiescencium'; 877Zelemusomnesxpianisaluatoredominum?$utin illanospermittatciuitateingredi$?inquasancüsper a&ernagratulantur saecula; ?*(3loriasitdopatriseiusqueunigenito*!elori acanamusomn»pesspizituiparacleto"qwitrinusdeus&u nusregnatinperp&uo';

Szr. 18. 32 indae] -ae «cozzpendiose corr. Sfr. 19. 9€ sed?raptà tra-] forz. ex tra87 populis] forz. ex populus, populis. $zr. 22. 64 Y m nü] -m- iz rasura

scriptum

53 liutprandüp-] liutprandus-

sedsraptattra- —» sedéraptatra- — sedéraptà fa/so corr. — populi (i sup. us), zzale lecto — : fort. ex Ymum -» Y»x* (-mum eras.) — Y

m nü.

24

I G. CLXXV

£M NOTITIA PROVINCIARVM ET CIVITATVM GALLIAE. z

»'

z

»

—T7á

-—

E

J à 2

-—

b1

Ó

n

[i

MONITVM NNotifiam prouinciarum et ciuitatum Galliae edimus ad fidem editionis a Theodoro MoMwwszN cutatae (in MGH, auct. antiqu., tom. IX ; ebron. zin. Jaec. iv-vii, uol. 1, pag. 552-612) ; cui adicimus apparatus secundum et tettium magna ex patte ad uerbum ex eius sumptos praefationibus.

CONSPECTVS CODICVM ET EDITIONVM V ncinis includimuus numeros Theodori Mommsen ; duobus praenotamus asteriscis codices quorum uariantes lectiones in apparatu reddimus ; uno adsignamus asterisco codices quorum selectas tantum lectiones uel dispositiones referimus. I. Recte otdinati,

a. non habentes /a£erculum prouinciarum Polemii Siluii : *"*C (4) Parisinus 12097, s. vi [Corbeiensis ; Sangermanensis 956]. **K (1) Coloniensis 212, a. 590-604 [Darmstadtiensis 2326]. **[, (3) Berolinensis Phillippssianus 1745,s. vii [Claromontanus 569 ; Meermannianus 578]. **V (6) Veronensis L1i1 (50), s. viii. I *I" (2) Caroloruhensis cr, s. ix [Augiensis]. *I* (7) Coloniensis 186, s. ix [Darmstadtiensis 2161]. *I'* (8) Sangallensis 397, s. ix. *T'* (4) Parisinus 1452, s. x [Anicii apud Vellanos (Le Pzjy-en- V elay)].

b. habentes Jazereuluz: prouinciaruz: plenum : **/1(9) A A! - 4?

Albigensis 29, s. viii. (10)Patisinus 4808, s. x. (11)Patisinus 1451, s. x.

c. *Galliis' ex Jazereulo prouinciarum sublatis :

**B (13) Bernensis 645, s. viii. **R (14) Berolinensis Phillippsianus 1743, s. viii [Clatomontanus 561 ; Meermannianus 576 ; S. Remigii Remensis]. 0 0 (12) Bernensis 26A, s. viii. 0? (18) Monacensis 6245, s. viii [Frisingensis 43]. 6? (20)Parisinus 1458, s. ix. O4 (15)Berolinensis Phillippsianus 1749, s. x [Clatomontanus 575; Meermannianus 584]. 05 (17) Lugdunensis Vossianus fol. 12, s. x. 09 (19) Parisinus 1454, S. x. 0* (21) Parisinus 38424, s. x [Iacobi Thuani]. 69 (22) Parisinus 42808, s. x. 0? (26) Parisinus n.a. 1460, s. x. 019 (27) Vaticanus Reginensis 982, s. x. 9" (16) Florentinus Laurentianus Liberianorum 1814, s. x-xi. 91? (23) Parisinus 5oor, s. xi. 913 (25) Parisinus 12657, s. xi. 014 (24) Parisinus 9631, s. xii.

c'. habentes "/azereulum Galliatum', et fnotitiam locorum urbis Romae'

excetptam e *Quae sin? Romae :

H H^? H? H?* H^*

(28) (30) (29) (31)

Bernensis Parisinus Parisinus Vaticanus

451, s. x [Petri Danielis]. 15009, s. xii [S. Victoris 567]. 14743, s. xiv [S. Victoris 262]. Reginensis 728, s. xiv.

382

CONSPECTVS CODICVM ET EDITIONVM d. 'Galliis! in JaZercwo prouinciarum maiorem :

deficientibus

propter

hiatum

4 (38) Parisinus 3837, s. ix. "Tm à 4? (34) Parisinus 13403, s. ix [S. Petri Corbeiensis 92 ; Sangermanensis 990].

43 4*

.

(32) Bruxellensis 6439-6451, s. x. (35) Audomarensis 6974-706, s. x. uel xi in. L]

e. cum duplicatione 'alpium Graiarum' : [Pu]

(38) Londiniensis Musei Britannici Cottonianus Claud. C.vr, s. x. (39) Mediolanensis Ambrosianus A.46 inf., s. x [Monasterii S.

m

lu is

Dionisii Mediolanensis O.S.B.]. (41) Patisinus 12445, s. x [Sangetmanensis 566]. (3574) Carnutinus 193 [172], s. xi. (37) Leidensis Scaligeranus 7o, s. xi. (43) Vaticanus Reginensis 1896, s. xi [Alexandri Petauii]. (36) Einsidlensis 357, s. xii. (40) Montispessulanus 280, s. xiii. (42) Vaticanus Palatinus 1357, s. xiii.

o co»

09 3

Eg I Dg Dj LI Bg ig Ej

e'. similes, adiuncti Vibio Sequestti : O! (44) Florentinus Laurentianus plut. 30 cod. 21, s. xiv [Colucii Pierii Salutati ; Cosmae Iohannis de Medici]. *O* (45) Leidensis Vossianus quart. 124, s. xv. *OS$ (47) Parisinus 4800, s. xv. *O* (48) Vaticanus 4496, s. xv. O5 (46) Mediolanensis Ambrosianus a Gronouio adhibitus (quatenus eius editio recedit a Schottiana n. 66). €". similes alii :

II

IT'(49) II*(50) II*(51) II*(53) * [I$ (52) II$(54)

Bernensis 208, s. xiii. Montispessulanus 5, s. xii. Parisinus 1458 ex. rr, s. xii-xiii. Romanus Casanatensis B.rrr.r, s. xiii. Parisinus 6186, s. xiv. Vaticanus Reginensis 905, s. xiv.

f. corrigentes *alpes Graias' male duplicatas : £À

21(58)Parisinus 38394, s. x. Z2? (59) Parisinus 4375, s. xii.

2*(55)Londiniensis Musei Britannici 2. 1199-1216. Z* (57) Parisinus 1458, s. xii-xiii. 25 (60) Parisinus 4955, s. xiv [Thuani]. * 2$ (56) Parisinus 4909, s. xv. Z Z! Z? Z? Z* Z5 Z9

(61) (62) (63) (65) (64) (66)

Cottonianus

Faust.

Bononiensis 115, s. xii [Monasterii Bertiniani 413]. Parisinus 14314, s. xii [S. Victoris $67]. Vaticanus 651, s. xiii. Sangallensis Tschudianus 665. editio Aldi Manutii, Venetiis, 1518. editio "Andreae Schotti, 1600.

A.vrr,

CONSPECTVS **P (68)

X

CODICVM ET EDITIONVM

383

Parisinus 2123, s. ix [P. Pithoei ; Iacobi Augusti Thuani].

ZX!(67) Monacensis 396, s. x. * X? (69) Parisinus 42804, s. x. * X3 (70) Parisinus 42805, s. x.

II. Incipientes ab falpibus Graiis', descripti ex cod. Spirensi (s. ix ex. uel x) depetdito : S **$1 (71) Monacensis 794, s. xv [Petri Victorii].

**$? (72) **$3 (73) **$4 (74) **$5(78)

Monacensis Palatinus 10291, a. 1542. Oxoniensis Canonicianus Lat. misc. 378, a. 1456 [Morelli]. Parisinus 9661 (suppl. lat. 671), s. xv [Lamoignoni]. Vindobonensis 3103, a. 1484 [Endlicher 332; Salisburgensis 186 ; Spirensis].

III. Incipientes a *prouinciis Lugdunensibus' quinque : $

d4* (87) Sangallensis 671, s. ix. $* (79) Caroloruhensis cur, zzanus secunda, s. ix [Augiensis]. $3 (80) Coloniensis 106, s. ix [Datmstadtiensis 2106]. $4 (86) Vaticanus Palatinus 578, s. ix-x [S. Martini Moguntiacensis]. $5 (81) Monacensis 38604, s. x. $* (76) Bruxellensis 495-505, s. x [B. Mariae Auteaeuallis]. $* (77) Rinsidlensis 19r, s. x. 9* (78) Eporediensis 74, s. x. $9? (82) Nouatiensis 20, s. x. 19(83) Parisinus 3843, s. x. $1 (84) Parisinus 3852, s. x. $1? (89,4) Guelferbytanus Weissenburgensis 3, s. x. *$13 (85) Vaticanus 1338, s. xi. $14(88) Vindobonensis 11857, s. xvi. $15(89) Turicensis a Simlero adhibitus (edit. 1575).

IV. Incipientes a fprouincia Viennensi" : W

V!(97)Friburgensis Brisgauiae 8, s. x. * V? (92) Parisinus 2449, s. x [Telleriano-Remensis 29].

V3(93) 1(96) V5(97) V6 (95) V* (94) V'* (90)

Parisinus 3838, s. x. Parisinus n.a. 2235, S. X. Vaticanus Reginensis 1127 zz/ilus, s. x. Parisinus 16897, s. xii. Parisinus 16252, s. xiv. Butdigalensis [Philiberti du Sault] ab Andrea Duchesne adhibitus (edit. 1636).

V. Diuersi et incefti :

Q

2Q(100) Leidensis Vossianus fol. 96, s. x. *Q?(99) Vaticanus 630, s. xi. Q? (101) Laudunensis 403, s. xii. i Q*(98) Florentinus Laurentianus Liberianorum 1554, s. xii.

384

CONSPECTVS CODICVM ET EDITIONVM

Codices quos adhibemus quomodo inter se et a textu quem edimus differunt, sequens tabula commode apetiet :

MESE o ee d

Textus

07.

decem

(om.) |(0m.) | om. | Come.) |Com.) |Com.) | (ozz-)

iii 14 16 25

Matiscon.

| uii uiiii

077 om. | om. 07Z . liii 072. corr.

Senonia

iiii

iiii

quarta

iiii

101 107 117 125 126 127

Carpent.

uii

xii iu

ii iu

xii

metropolis

072. 07. 072. 072. 07. uiiii | uiiii | uiiii | ozz.

072.

lud

de

072. | o7.

|oz. 1zz.|

xiiii xiii] | xiii

uiii ui

|Senonia

07.

ii

072.

074. | om.

[G2] | 2 |(67) |(4) |nf) xii | xiii oz.

07.

0272.

072. 07. 072.

uii

07. | om. | om.

uii

uii

02. 07. 02.

Elosa|Elosa| Auscii |Elosa |Auscii| Elosa?| (2ef.2) |Elosa |Auscii

p. «e.

139 ui 142 Agath. 4Magd. app. 145 Carcass. 148 uii 151 Regens. 157 uiii 166

072. 07. 072. 072. 072. 072.

iiii

iiii 02. 07m. | om. 072. 07.

quarta|quafrta|quarta|quarta

Senonia 36 465 51 65 71 75 83 Rautac. 86 8S9 Item ... septem 89 in

liii

cxu

u 072. | oz.

072. 072.

074. | oz. | om. 072. ui 072. 074.

u

uiii | uii

072. | o.

074. | o7. | om. uii

c[I]xiii

u

072.

02.

pede

| om. | om. | om. uiii 072. 07. 072.

NOTITIA

PROVINCIARVM

ET CIVITATVM

GALLIAE

Notitia in prouinciis Galliarum uel Gallicanis decem titulis nominatae qualiter statutum aut quantae prouinciae uel ad metropolim ciuitatem urbes per capitulum superius nuncupatae redire aut constitutionis designatae debeant respondere aut rei conseruentur aut requiVA publicae, ut ordo exposcit pontificum, rantur arbitrio, ut antiquitas nulla possit conuelli condicione.

Praef. 1/6 Notitia ... condicione] K, I'* 13 (s K pendentes) ; om. ceteri omnes 1 notisia K 1 prouincia K I $15 1 gallianis I, galliarus !? 2 nomi-

nate

K I" 9:33

signate K

3 metropolym

K — 83urbis

$ pontificium I'! $15

KI"

3nuncupate

K.

4 de-

5/6 requirentur I" à,

Latetculi ciuitatum secundum imperii Romani prouincias, quae supetsunt apud Ammianum utile est hoc loco apponere. Index prouinciarum et oppidorum ab Ammiano adhibitus, quamquam sine dubio statum imperii ciuilem repraesentauit, Gallicanum qui supetest ad statum ecclesiasticum pertinere multa ostendunt. Sed tamen laterculus iis qui in statum ciuilem inquirunt non minoris usus est quam rerum sactatum enattatotibus, quoniam saeculo iv, postquam Christiana religio publica facta est imperii Romani, status ecclesiasticus ita formatus est ad ciuilem, ut prouinciae responderet dioecesis metropolitana, territorio siue ciuitati dioecesis episcopalis, uicis territorio comprehensis et sua re publica destitutis paucis exceptis episcopi proprii nulli praeessent. Dioeceses duae a Diocletiano otdinatae Galliarum, scilicet decem prouinciarum ptaefecto praetorio Galliarum parentium, et quinque uel septem prouinciarum subditatum uicatio eius, anteriore tempore formabant prouincias sex : Lugdunensem, Belgicam cum Germania superiore et Germania inferiore, Aquitanicam, Narbonensem adiectis ciuitatibus quibusdam Inalpinis. Harum prouinciarum ciuitates cum enumetatas habeamus apud Plinium et Ptolemaeum, iam tres laterculi iuxta

ponentut (cfr 'Ti. MOMMSEN, p. 552-557) : AMMIANVS, Res gestae,

PTOLEMAEVS, D'eoyypaduci ojnjyqous,

PriNivs, Naturalis Historia.

386

PROVINCIAE ET CIVITATES GALLIAE

IN PROVINCIIS GALLICANIS *DECEM QVAE CIVITATES SINT

I. Prouincia Lugdunensis prima, ciuitates n. iii : 1:0 7. metropolis ciuitas Lugdunensium 2. ciuitas Aeduorum 3. ciuitas Lingonum castrum Cabillonense castrum Matisconense. Inscr. * in prouinciis gallicanis decem (*ozz. C 74) quae ciuitates (que civitati K) sint (add. metropholis 44) C K JA ; (praezzisso incipit V' R, praemisso in dei nomine incipiunt 51-4, praezzisso in nomine domini incipiunt .$5) adnotatio (annuntiaciones 51-235. annotaciones $4) prouinciarum atque (que V, oz. R..$) urbium (oz. R, add. graecarum et pinnarum uel $ e /i£ulo decizae prouinciae quae bic prima est) gallicanatum (galliarum V7, gallecanorum R) cum ptiuilegiis suis (cum ... suis ozz. R) L V R..$ ; (praemisso in no(mine» sancti (5c) trinitatis incipit B, praezzisso item P) nomerus (nomina P) prouinciarum uel ciuitatum B P, e£ add. mettopolitanorum uel aliorum B ; alii aliter.

Prou. I (est tertia in $, duodecima in VW). $ Prouincia] praem. in K (saepius) 4A (raro) 8 leudunense K, lucdonensis 24, lugduninsis B 8 prima] oz. JÁ

castra ii O??:4 10 metropolis ciuitas L.] //a ze/ cozzpendiose C K IL 2A (sezzper exe. in prouincia decima), ciuitas metropolis L. — .$ (fere sezzper), ciuitas L. metropolis c P (fere sezaper) 10 lucdonensium 74, lugdoninsium B R, lugdunensis .$1-4 11 aeduorum] C K L V/ P, eduorum ee£. ; adZ. hoc (ue/ id ue/ quae) est a(u)gustedunum 4e/ quae augustudunum dicitur e quinque alii 12 linguonum P, ligonum $5 13 castellum K, ciuitas L (2.c.) B R, castro P 13 cabilonnensem C, cabellonense K, cabilonnensium (ex -ninsium) L, cauilonnense V, cauelonense 24, cabilloninsis B, cauilonensis R, caualoninse P, caualonense .$

14 castrum matico-

nense (matyc- I7) V A, castellum matisconinsis B, ciuitas matisconensis R, ozz. K

Prou. I. 10 Lyon. 11 ziuiun, Flauia Aeduorum, Bibracte (zzon? Beuvray) : cfr CazsAR, de Bello Gallico, 1, 23, 1 ; v11, 55,65 653, 55 90, 7 ; [V111, 2, 2 ; 4, 2]. 12 Langres, Andematunum. 13 Chalon-sur-Saóne, Duto-Cabillonum ; cfr CAzsAR, 14 Mácon : cft CAESAR, of. ci/., VII, 90, 7. 0p. Cif., VII, 42, 5 ; 90, T. AMMIANVS,

Res gestae, PX ZETA

&

11 12 13

777 Lugdunus 5 Augustodunum 2 Cabillona

PriNIVS,

INazuralis Historia, IV, 107, (1)

6 Lugdunensis prima

8

10

PTOLEMAEVS,

T'eoyypaduci) ódnjynais, ilb. Q.

22 Segusiavi 26 Lugdunum 25 Aedui Longones (2 ** Bel&ita— Gergz. Sup.)

col. . Lugd Lugdunum dd Secusiaui (1) 8 Aedui Lingones (75 **Be/gica??)

(1) "Lugdunensis" antiqua complectitur prouincias recentiores quattuor, eodem uocabulo nuncupatas, et praeterea quae olim cum *'Belgica" contributa fuerat ciuitatem. Lingonum (lin. 12). — "Lingones" a Diocletiano translati fuetunt e "Belgica" ad *Lugdunenses" prouincias.

PROVINCIAE ET CIVITATES GALLIAE

387

II. Prouincia Lugdunensis secunda,

15

ciuitates n. uii :

. metropolis ciuitas Rotomagensium

20

ciuitas Baiocassium . cluitas Abrincatum . ciuitas Ebroicorum . ciuitas Saiorum ciuitas Lexouiorum En EE Eo 7. ciuitas Constantia.

Prou. II (es? quarta in 5, tertia decima in V). 15 leudunensis K, lucdonense 74A, lugdoninsis B, lugnin P 16 ui a/ii duo, uii a/ii duo codd. 17 totomagent K, rotomaginsis B, ... maginsium (parzizz euanid.) R, totomaginsium P, rothomagensium .$4* 18/21 euan:id. R. 18 baiocassensium P, faiocassium .$5 19 aprincatum V, afrincatum B, abrincatarum P, abincatum .$ 20 Ebtoicotum] ebroticorum K, ebroicas P ; praem. euaticorum id est (id est oz. P) P 4 e duodecim; alii, add. atuaticorum (uel aeuat-) H e£ unus alius 21 Saiorum] sagiorum C, saius

P X? ; praem. salarum (uel saiarum uel salarium ue/ salurus ue/ solarum ue/ sajiorum uel iasorum) id est (ue/ idem se uel, oz. P X?) P E Z Z X W et undecim alii 22 luxoiotum B, lixoxoiorum R, alexouiorum P, lexiouiorum 51-4, lexouirorum .$5, licoiorum lux(u)uiorum H 23 constancie B ; adser. nomen francogallicum Con-

stance II*.

Prou. II. 1Y Rouen. 18 Bayeux, Araegenus. 19 ;Avrancbes, Ingena. 20 Évreux, Mediolanum Ebutouicum — app. : Atuaticorum] add. ab eo qui *Aduaticam Eburonum' (cfr CAESAR, op. ciz., V1, 32) rettulit ad Évreux ; cft infra lin. 75. 21 Sé.

22 Lisieux, Nouiomagus Lexouiorum.

AMMIANVS

15

17

7; Lugdunensis cunda

P'YOLEMAEVS

se-

18 19 20

14 Abrincatui 15 Aulircii Eburouici

3 Mediolanum

Prrmivs

(1)

10 Veliocassi rpagus) 4 Biducasii

21 29 23

1 Rotomagi

93 Coutances.

9 Aruii (?) 2 Lexubii 3 Venelli

(2) '*Saii, uel Sagii (Sez), num corruptis, dubium est.

(Roto-

(6) 2 Vel(l)ocasses (6) 19 Bodiocasses 5 Abtrincati 12 Aulerci Ebutouices (2) 25 Atesui ( ?) 1 Lexouii 20 Venelli

respondeant uocabulis "Aruii, uel Atesui"

388

PROVINCIAE ET CIVITATES GALLIAE III. Prouincia Lugdunensis tertia, ciuitates n. uiiii :

25

. metropolis ciuitas Turinorum ciuitas ciuitas ciuitas . ciuitas . ciuitas . ciuitas . cluitas

30

Cenomannorum Redonum Andecauorum Namnetum Coriosoljtum Venetum Osismorum

Prou. III (es£ quinta in $, quarta decima in V). 24 lugduns K, lugdoninsis B R. 25 iiii corr. K, uii duo codd., uiii sex ali 26 Turinorum] Mozzsen, torinorum C V, torenorum K, corinorum 7 z. L, tutonotum 2 zs. L, toronorum 24 B R P, tyrenorum .$1-?-5, turenorum $4, tirenotum .$? ; adser. nomen francogallicum 'Tors II5 27 celomannorum K L $5, caelemannorum V, caenomanotum 1 z. B, caenomannorum 2 zz. B, celomanorum P, celomannarum .$1-4 ; adser. nomen francogallicum Liman II5 28 ciu. redonus L (a.c.), oz. V ; adser. nomen francogallicum Renes

II5

29 andicauorum C 74 P (5.«.), andecaorum L ; adser. nomen francogallicum

Angiers JI5 30 nammitum C, namitum K, nammetum B P ; adser. nomen francogallicum Nantes II* 31 Coriosolitum] //a (247. uel cotisopicen) Z5, coriosopotum C, cotriosopitum K V7 B, corisiosoptum L, cotisipotum 74, corisopitum R, consulitum P, consolitum .$1-4, corisolitum .$9 32 uenitum K P, uenetium V, cianeti .51*4, ganeti 57:9, eianeti ! ; praezz. ciantium (uel -cium ue/ -ticum se] -ctium tel -ium el eian-) id est (idem uus cod.) E O II 9 Z V ez duo alii 33 ossismotum C K L(p.c.), ossimotum L (a.c.) 4, ossisemorum V, osisinorum .$1-4, opsonotum 5

Pron. III. 26 Tours, Caesatodunum. **Tutini" appellantur Toroni, praetetea ut apud Ammianum et in laterculo nostro, ita apud PRospERvM (Chror., ad a. 3581), "Turni" a GREGORIO MAGNO (Ep. vt, 50). 29 Le Mans, Suindinum, Subdinum. 28 Rennes, Condate ( ?) (uel Redon, Rot[h]onum ?). 29 ;Angers, Iuliomagus. 80 Nan£es, Condiuicnum. 31 Corseul? (prope Dinan) uel Quimper-Corentin (Cornuouaille). 32 Vannes, Datiorigum. 838 Carbaix, Votganium.

-AMMIANVS

24 26

27 28 29 30 31 32 33

2 Tutrini

PrTOLEMAEVS

(3)

21 Turupii 12 16 11 18 7 6 4

Aulircii Cenomani Redones Andicauae Namnetae Samnitae Veneti Osismii

PriNivs

()

21 'Turones 13 23 17 7 21 4 6

Auletci Cenomani Redones Andicaui Namnetes Cotiosuelites Veneti Ossismi

(3) Prouincias *Lugd. tertiam"" et *Senoniam" non recenset inter prouincias Gallicas AMMIANVS scribens inter a. 383-390 (quas prouincias habet primum Notitia Dignitatum, scripta primis annis saeculi quinti).

PROVINCIAE ET CIVITATES GALLIAE

389

9. ciuitas Diablintum.

IV. Prouincia Lugdunensis Senonia,

35

ciuitates n. uii :

1. metropolis ciuitas Senonum 40

2. à. 4. ó.

ciuitas ciuitas ciuitas ciuitas

Carnotum Autisiodorum Tricassium Aurelianorum

34 diablentum K L V B R, diablintorum diablintum P, deabientum $1-?-4, deobientum .$3, diabientum $5 ; add. ciuitas id est carifes quae (e/ quod) alio nomine aliud uel a(d)dal(i)a uocatur (ze/ dicitur ze/ nuncupatur) & fere omnes. [T fere omnes. 57 7, partim QQ fero omnee (sic ue] bartim). — In margine add. *Dolen, ?Maclonien, *Briencen, *Trecoren, 5Leonen 2/5. Prou. IV (est sexia in S, quinta decima in VP). 35 lugduns K 38 Senonia] C (p.c) K L (p.c.) A, sesnonia C (a.z.), senonica L (a.c), quatta V P $ e£ plerique alii, quatta senonia B R, quarta quae et senonia uocatur Y^, quarta senonum e/ quatta

id est senonia z//j pawi ^ 36 uiii monnul/i, iii ue] ui ue/ uiiii pauci alii —— 94 Senonum] adser. nomen francogallicum Sens II* 38 catnatum C, chatnotum K ; adser. nomen francogallicum Chartres II* 39 autisioderum C .A, altisiodarum K, autisidotum L, autisiodetinsium P, antisiorum $!, autisiorum .$?-5 ; adser. nozzen francoaallicum Auxerre II. — /Add. ciuitas autticum (Loc loco uel. post lin. 43) B R. I" A Q) fere omne? A e£ sepzem alii 40 ciu. trecassium K L V, pos; Jin. 38 £r. 9 ; adser. nomen francogallicum 'Yroies II* 41 autilianorum C K V B R P ; adser. nomen francogallicum Orliens 1I9 34 Jublains (prope Mayenne ; cfr LoNGNON, Géogr. de la Gaule, pag. 318), Noeodunum — app. : Aliud, Adala, Carifes] ? $a/2-Calais, Anisola, postea Carilefi (S.) ? 34 (app., n. 1) Do], Dolenses. 34 (app., n. 2) Saint-Malo, Maclouienses, Maclouiopolis (antea 74/ezb, Aletum prope Saiuz-Servan). 84 (app., n. 3) Saint-Brieuc, Brieu-

censes. 34 (app., n. 4) Tréguier, Trecorienses. 84 (app., n. 5) Saint-Pol-de- Léon, Leonenses, Leonensis pagus. Prou. IV. 3€ Sens, Agendicum : cft CAESAR, of. cif., VI, 44, 5 ; VII, 106, 45 57, 1; 59, 4 ; 62, 10. 38 Chartres, hutricum. 39 ;Auxerre. 89 (app.) Autricum] cfr supta lin. 58. Errauetunt grauiter interpolatores ii qui Auttricum hicinseruerunt, cum duae ciuitates : Aureliani (antea Cenabum)"' et Carnutes (siue Autricum)", quae inter tempora Marci et Honorii ciuitate Carnutum"" diuisa accesserunt, supra (lin. 38) et infra (lin. 41) iam nominantut. 40 Troyes, Augustobona. 41 Or/éans, Genabum, Cenabum : cfr CAESAR, 0. cif., VII, 3, 5 5 11, 3.4.6.7 ; 14, 1;

17,7

; 28, 45 [vrrr, 5, 5 5 6, 5]. .AMMIANVS

PTOLEMAEVS

34

PrrNIVS

$ Aulircii Diablitae

22 Diablintes

6 Lugdunensis ptima

35

37

(3)

3Senones

7 Lugdunensis

17 Senones

(1)

(4) 1 Senones

se-

cunda

38

39

40

41

18 Catnutae 4 Tticasini

(4) Inter tempora Matci ciuitates : Senones" (lin. (5) Inter tempora Marci ciuitates : *Carnutes, siue (lin. 41).

i:

20 'Tricasii

(5) 9 Carnuti

(4)

(3)

t

16 'l'ricasses

et Honotii diuisa ciuitate Senonum, duae accesserunt 57) et *Autissiodorenses" (lin. 39). et Honorii ciuitate Carnutum diuisa, accesserunt duae Autricum" (lin. 38) et *Aurelianos, antea Cenabum"

390

PROVINCIAE ET CIVITATES GALLIAE

6. ciuitas Parisiorum 7. ciuitas Melduorum. 45

1. 2. 3. 4.

V. Prouincia Belgica prima, ciuitates n. ilii : metropolis ciuitas Treuerorum ciuitas Mediomatricum ciuitas Leucorum ciuitas Verodunensium.

42 paritiorum K ; adser. nomen francogallicum Paris II* 43 meldorum K B P ; adser. nomen francogallicum Miauz II9. — /Add. ciuitas niuernensium (nozzine francogallico Neuets

adseripto II*) (9duo codd.

F] jwnus cod. [[fere omnes

9? 7tres codd.

tp/duo codd.

Qtres codd. (boc. Joco uel post lin. 39) ; insuper add. ?casttum nandonis H. | Prou. W (est septima in S, sexta in O, octaua in. VP). 44 bellica C, proxima sequanotum K (zfr infra lin. 74), belgaeca V, belgega R. 44. primatium (pr. m ex n) P 45 ui duo codd., uiii unus cod., xiii corr. unus cod. 46 treuerotium K, treuirorum 2 zz. L. B ; adser. nomen francogallicum 'Yxeues II* 47 ciu. Mediomatricum] K (a.c.) B R. .$ e£ alii plerique, ciu. mediomatricorum C L V 44 P & Oe unus [[ezc. unus Y; fere omnes. Xezc. wnu*. of GuGiinovderim? alii; insuper praem. ciuitas mettis C ; insuper add. id est (idem us

cod., hoc est dwndecim codd. hd ppp cod.,

oz. K L|. V JA P) ciuitas mettis (mettes K, menies V, a/;ter a/ij) K L V AA R. P e£ alii plerique ; insuper adser. nomen francogallicum Mez II^ 48 leocorum B .$1:9«4-5, leoeotum .$? ; add. id est (idem O?:4, hoc est dvodecim ed. o5, CK IL, V. ABP $1-4 [' 4| Qnowen codd. FT X9 ez unns alius) tullo (ue/ tollo ze/ tullos ze/ tull[i]um) omnes ; insuper adser. nomen francogallicum 'Youl 115 49 uetodunensium] C L(5.c.) V/, uerodentium K, uerodunentum L (2.c.), ueredunensium 74, uereduninsium B P, uerodunensis .$ ; adser. nomen francogallicum Nirdon II5. 42 París, Lutetia : cft CAESAR, 0p. ci£., VI, 3, 4.5 VII, 57, 1; 58, 5. 43 Meaux, latinum. 43 (app.,n. 1) INevers, Nouiodunum Aeduorum : cft CAESAR, op. ciz.,

XéUe bio he

43 (app., n. 2) Cbáteaudun, Dunum Carnotum.

Prou. V. 44 cft infra lin. 9o. 46 Trier, Augusta Treuetorum. 47 Merz, Mettae, Mettis, Diuodurum. 48 Toz/, Tullum Leucorum. 49 Verdun. AMMIANVS

PrOLEMAEVS

42

19 Patisii

43

23 Meldae 1 Caletae 24 Vadicasii

Primwivs 15 Patisi

14 Meldi (6) 3 Galeti (7) 10 Boi (6) 18 Viducasses

Ml Gr EET

3 Belgica prima

46

2 Tteuiri

12 'Treueti

47

1 Mediomattici

18 Mediomattices

48

49

IV, 106, (8) 20 Tteueti

(9) 22 Mediomattici

14 Leuci

19 Leuci

(9)

(6) Probabile est inter tempora Marci et Honorii interiisse duas ciuitates : "Caletis" contributis fortasse cum "*Veliocassis, seu Rotomagensibus" (lin. 17), et *Viducassibus" cum **Baiocassibus"' (lin. 18). (7) Iam a CazsAnz, de Bello Gallico, v1t, 9, 6, Haeduis atttibuti. (8) "Belgica" cum **Germaniis" duabus respondet fere prouinciis recentioribus "'Belgicarum" dvatum et *'Sequanicae". (9) Fortasse **Mediomatricis" diuisis accesserunt *Verodunenses"? (lin. 49).

PROVINCIAE ET CIVITATES GALLIAE

391

VI. Prouincia Belgica secunda,

5o

ciuitates n. xii :

. metropolis ciuitas Remorum ciuitas ciuitas ciuitas 25 ciuitas ciuitas . ciuitas . ciuitas [90o GV 0o £O OQ» RÀ 00 EOoS . cluitas

Suessionum Catalaunorum Veromandorum Atrabatum Camaracensium Turnacensium Siluanectum Bellouacorum

Prou. VI (est octaua in 5$, septima in e, nona in V). 50 bellica C, belgeca I^ $1 xi quinque codd., xiii quattuor alii 52 remos K ; adser. nomen francogallicum Rains 115. Add. dutocordotum Q2?

53 sessionum L V. R. P $, suesionum B ;

adser. noren francogallicum Soissons II* 54 catuellaunotum C 2 zz. L, catuellanorum 1 zz L, cathalaunorum 74, catuellorum B R, catalaonorum J ; add. id est caldunis X? ; adser. nomen francogallicum Chalons II* 55 uiromandorum R, uerimandorum $5 ; add. quae nunc (ue/ id est) nouiomagus (;4/ -macus se/ -mus se] -nen) I3 II* X e£ quattuor alii ; insuper adscr. nomen francogallicum Noions II* 56 atrauatum C I7 74 P, atrauitum B R ; adser. nomen francogallicum Axras. II5 97 camatacentium K, camarecensium 74, camaracinsium B, camatatensium P, cameracensium .$1-?*4, cameracentium $?, camatacentum .$* ; neruiorum id est camertacus

unus cod. ; adser. nomen francogallicum Cambstais II* B8 turnacentium K, tornacensium L V7, turnatensium P (p.c.) ; adser. nomen. francogallicum '"Yornais II 59 Siluanectum] siluanectensium e£ adser. nozzen francogallicum Senlis I5 60 belloacotum C P ; adser. nomen francogallicum Biauuais II* Prou. VI. 52 Reiz:, Duro-Cottorum : cft CAESAR, op. cif., VI, 44, I. 53 Soissous, Augusta Suessionum. 54 Chálons-sur-Marse, Duro-Catalaunum. 58 Saint-Quentin, Augusta Veromandorum (uel oppidum Verzand). B5 (app.)

lNoyon, Nouiomagum

Vadicassium.

56 Arras,

Nemetacum

(uel Nazpeel,

Nemetocenna) : cft CAESAR, of. ci£., [v1tz, 46, ult. ; 52, 1]. B7 Cambrai, Camatacum Netuiorum. 58 Tournai. 89 S'en/is, Augustomagus. 60 Beauvais( ?) (uel Bre£eui], uel Montdidier ?), Augustomagus Bellouacorum, Caesaromagus Bellouacorum, Bratuspantium : cft CAESAR, 0p. cif., II, I5, 2.

AMMIANVS

50 52

4 Belgica secunda 3Remi

53

54 — 2 Catelauni 55 56 bri 58

PrTOLEMAEVS

11 Remi

PrrNIVS

(8) (10) 21 Remi

10 Vessones

13 Suessiones

(10) 9 Viromandues 1 Attibatii

7 Netuii

59

8 Subanecti

60

2 Bellouaci

11 Vetomandui 9 Atrebates

(1x) 10 Netui (11) .

14 Vemanectes

6 Bellouaci

(10) Item **Remis"' diuisis fortasse accesserunt *'Catalaunenses" (lin. 54). (11) Similiter Neruii distributi esse uidentur in *'Camaracenses" (lin. 57) et *"Turnacenses"' (lin. 58).

392

PROVINCIAE ET CIVITATES GALLIAE

10. ciuitas Ambianensium 1l. ciuitas Morinorum 12. ciuitas Bononiensium.

65

VII. Prouincia Germania prima, ciuitates n. iiii : 1. metropolis ciuitas Mogontiacensium 2. ciuitas Argentoratensium 61 ambienensium C (z.c.), ambianentium K, ambianinsium B, ambiennensium $25 f adser, nomen francogallicum Amiaus II5 62 morenium P, motenum .$ ; add. (praemisso ciuitas pontinensium zzus cod.) id est (idem O?-*) ponticum (ue/ -tium ue] -tum

zel -tica

uel- tificum)

AA Heze. unus

()exe. unus

[ezc. duo quorum 5. y! 7. Xeze. 8

V. e duo alii ; add. quae nunc tarauanensis (ze/ -sium) dicitur zres a/ii codd. ; add. tatauuana pontum (corr. i pontium) X? ; add. id est ternacus 1? ; adser. nomen francogallicum 'Tetouane II5 63 ciu. Boponiensium] ciu. bononensium C, ciu. bononientium K, 50s; ciu. Siluanectum //n. 59 £r. V, ciu. bonensium 24, ciu. bononinsium B R.; adZ. quam nunc boloniam uocant uus cod. ; adser. tomen franco-

&allicum Boulogne II*. — 74dd. ciuitas laudunensium (adseripzo nomine francogallico Loon [sz] 115) ze/ loon II* Z* e£ quattuor alii, boc loco uel in margine uel alibi. Prou. VII (est nona in S, octaua in , decima in V). 64 germanica prima L V P, germanorum priorum .$ 65 ui I5, iii duo a/i2, xui quat£uor codd. 66 magonciacensium C 74 R, mogonsiacensium L (p.c.), maganciacensium V7, magociatinsium B, moganciacinsium P, magoziacensium .$1-?-?, magoriacensium .$4, mogoziacensium .$? ; add. id est (idem O5, oz;. P X?) magontia (ue/ ma untia, -antia, -entia, uel moguntia)

P

4

Rawinaue codd.

() [eze. duo codd.

Y'exc. duo codd.

71res codd.

X3

yr

et unus alius 6? atgentoratentium K, argentoracensium 1 zz. L, R, atgentoftetensium 44, arcentoracensium B, ariotoratensium .$!-4, ariotaracensium .$? ; add. id est (idem O?- «t unus eive, hoc est [1 deze. duo cod, o5, D X? ef uupug alius) strateburgo (uariis $C. Àj Zire codd, N1.3 p

7z0dis) D I' Heze unus cod. /| £j (Qexe. unus cod.

]][exe. duo codd. quorum 5

V Qeze. 2

61 Jiens, Samarobriua : cfr CAESAR, op. ci., V, 24, 1; 47, 25 5 25 Ec 62 Thérouanne, Taruenna — app. : Ponti(c)um] qui adiecit, adhibito loco De arbibur

Gallicis (infra, pag. 409, n. 2) ubi *mare' Gallis dicitur esse *more', uocabulum ad id ueriloquium quodammodo transtulit. 745 e g/ossa *Morinorum Portus (/oco Pontum)" ciuitate Bononiensium (//n. 63) adieripta, ad ciuitate Morinorum (in. 62)

z?racta ? 63 Boulogne-sur-mer, Bononia Oceanensis, Ge(s)soriacum, Portus Motinorum. 63 (abp.) Laos, Laudunum, Lugdunum Clauatum. Prou. VII. 66 Maizz. 67 Szrasbourg.

AMMIANVS

61 lAmbiani 62 63 64 2 Germania ptima 66 — 7 Mogontiacus 69 — 4 Argentoratus ,

PrOLEMAEVS

3 Ambiani 4 Morini (Mocontiacum) 18 'Triboci

PrrNIvs

6 Ambiani (12) 3 Morini (12) (8) (13) (13) 29 'Triboci

(12) "Morinorum portus"? (Prorzw., rr, o, 4), *Gesoriacum" olim, iam *«Bononia" suam rem publicam accepit. (13) E castris legionatiis *Mogontiacensibus"" ciuitas effecta est ; similiter castra " Argentoratensia" in ciuitatem transierunt contributa simul cum ea, ut uidetut, ciuitate antiqua *"Tribocorum".,

PROVINCIAE ET CIVITATES GALLIAE

393

3. ciuitas Nemetum 4. ciuitas Vangionum. VIII. Prouincia Germania secunda, ciuitates n. ii :

7o

1. metropolis ciuitas Agrippinensium 68 nemitum K L id est (idem O?-t, [[eze. unus cod. Y; 7, $2434 » add, id est (ue] g[u]atmatica

V 2 z. P, nemmetum B R, nemum 1 zz. P, neometum .$ ; add. hoc est 9, oz;. P X?) spira (ue speta) P I? Hee wnus cod. 4 £ O X1«3 d) QJ (Qduo coda. 69 uagionum L (z.c.), uuangionum P (idem O?** ez unus alius, hoc est nouem codd. 955, P X?) uuarmatia we/ nararmatia ze/ bormetomagus 4e/ alifer) P I'? Fjeze wnus cod.

A & Qexze. unus cod. [[Jexe. unus

cod. 3! Zexc. unus cod. X d

W Qexe. 2. —À

Sex codd. (quorum

I) insuper duodecim alias ciuitates (quarum solum quattuor l') addunt, sic uel aliter ordinatas (in 1' : 5.6.4.11) : !ciuitas aluerstetensis (oz. 1'), ?ciuitas pragensis (oz. I'3), 3ciuitas badebrunnensis (oz. I'?), *ciuitas egestetensis [id est rubilocus] (castrum rubilocus quod eihsteti dicitur 9), 5ciuitas uuitz[i]burgensis, ciuitas constantiensis (constantia J'3), "ciuitas cutiensis (ozz. 19), ciuitas uuerdunensis (ozz. I3), *ciuitas babinbergensis (oz. I9), !"ciuitas antiqua (ozz. I'?), !!ciuitas augustensis (augusta uindelicum 1'9) id est ogesburc (auuespurch 1), ?ciuitas hildenensis (ozz. I4) ; pro quibus unus cod. s. ix, 2 zm. babet : (9) constantia, (*) cutia, (31) augusta, (3) eistetiu, (*) herbipolis, (3) mons pauonis, (?) braga, (1) halberstat, (19) monasteriensis, (?) nuenburgensis, (5) uuerdensis, (1?) hildisheim. — Vus I? insuper add. aliam prouinciam: (VII), sic : prouintia baioriariorum, id est noricus ripensis super danouium (danubium corr.) siue noticus mediterranea, habet ciuitates n. ui, !^metropolis ciuitas iuuauo id est salzburg, "^ciuitas regino, J5ciuitas patauia, !5ciuitas frigisiensis (5/c), "ciuitas noua, !5ciuitas sabionensis. Prou. VIII (esz deciza in 5, nona in , undecima in V). 70 germanica L, V P 71 iii ze iiii e u. ze] ui quinque codd. 42 agripinensium C 1 zz. L. V .$1-^, agtipinentium K, agripensium 74 P, actepenensium B, agrepenensium R ; ad4. id est (idem O?*4, hoc est 9, o». P X?) colonia (colloni Z9, colo a//fer) P. I'? A4 Eee. duo codd. [0] Ile.

duo

codd.

quorum

b b. Zee.

unus

cod. »

[o] yr Qeze. duo codd.

quorum

2

68 Spei, Nouiomagus Nemetum. 69 IWorzs, Borbetomagus. 69 (app., n. 1) Halberstadt, Halberstadium. 69 (app., n. 2) Praha, Praga. 69 (app., n. 3) Paderborn, Paderburnum, uel Bazberg, Padeberga, Bamberga, Mons Pauonis ; cfr infra lin. 69 (app., n. 9). 69 (app., n. 4) Exchstát? [Eiszet], Aureatum. (app., n. 5) Würzburg, Herbipolis. 69 (app., n. 6) Constanz, Constantia.

69 69

(app., t. 7) Chur [Coire]. 69 (app., n. 8) Werden an der Rubr. 69 (app., n. 9) Barmberg, uel INeuenburg (Württemberg) ; cft supra lin. 69 (app., n. 5). 69 (app., 2. 10) Munster (LAlsace-Lorraine) ? 69 (app., n. 11) Augsburg, Augusta Vindelicorum, Damasia. 69 (app., n. 12) Hildesbeiz. 69 (app., n. 13) Salzburg, Iunauum. 69 (app., n. 14) Regensburg, Castra Regina, Reginoburgum, Ratisbona. 69 (app., n. 15) Passau, Passauia, Bataua castra, Castellum Vindelicorum, Bazzauua. 69 (app., n. 16) Freising, Frisinga. 69 (app., n. 17) Wiener-INeustadz, Neo-Stadium? 69 (app., n. 18) Graz, Sauatia, uel Sarvar, Sabaria( ?). Prou. VIII. «2 Kó/n, Colonia Agtippina. AMMIANVS

68 69 70

3 Nemetae — 2 Vangiones I Germania secunda

432

1 Agtippina

PTOLEMAEVS

16 Nemetes 17 Vangiones

(Agtippinensis)

PriNIVS

28 Nemetes . 40 Vangiones (8)

(14) 44 Vbii col. Agrippinensis

(14) Ciuitas **Vbiorum" facta est colonia *Agrippinensis". 25

L G. CLXAY

PROVINCIAE ET CIVITATES GALLIAE 3394 2. ciuitas Tungrorum. IX. Prouincia maxima Sequanorum, ciuitates n. illl : ciuitas Vesontientium ciuitas Equestrium ciuitas Heluetiorum ciuitas Basiliensium

UD

1. 2. 3. 4.

93 tungorum L (a.c.) B R, tongronum P (a.c.), tongtrorum P (5.c.) ; add. id est (idem

(93:4) tungtis

D

A

&awattor codd.

() []exe. duo codd. quorum

5 Ajexe. duo codd. quorum

6

Zires codd. Xexe. ? WW. o juny alins, — Quinque codd. (idem ac supra Hin. 69) add. et alias quatiuor cinifaes : lciuitas traiectus, id est uztrieht, mimigarderuordensis, *ciuitas osenbrugensis.

?ciuitas mindensis, ?ciuitas

Prou. LX (est undecima in 5, quinta in Q, sexta. decima in Wee. ?, septima decima in QUE 74 prou. maxima sequ.] prou. prima sequ. K I", proxima (pro prou. maxima) sequ. (cfr supra lin. 44) unus cod. s. x, ptou. (ozz. maxima) sequ. I'? e£ sex alii, add. prima X?, prou. lugdunensis quinta sequ. 6, germania secunda (ue tercia) Zir's d4.. germania tertia [prou.] maxima sequ. /74vo coda. *4 sequandorum e senorum qnuatfuor alii 75 iii] C K V 74 I" e£ duo alit, (om. LL $ ut semper), uiiii B R. P Qfere omnes. exe. unus cod. X. ef frog g]jj, uii I5, uiii Zres ali codd., x & OQeze. unus eod. [fexc. 5. 37 7, W o1 duo a]jj 76 Vesontiensium] 2 zz. LL V/ 4, uesonciensium C

P, uesonsientium K .$?4, uesosiensium 7 z;. L, uisontinicum B R, uesonsiensium 3795, crassopolinorum hoc est uesontium 9 — 97 aequestrium IL B, aquestrium R. ; add. id est (idem O?-*, hoc est 6, oz;. C K LL. V B R. P eze. 2. D'eze. 8. 4. omnes fere H et tres alii) noiodunus (noiudunus L V [5.c.], noiodonus V [a.c.], nuodunus J8rnuiodunus R, neuiduno P, nosiunduno $!, nosuduno .$?-5) ozzges (praeterA T? e£ tres alios) 78 Heluetiorum] Mozzisen, eluitiorum C K, eluisiorum L, I/ .$2:3-4, eluiciorum 74 B R, eluicorum P, fluisiorum .$!55 ; a44. id est (idem O?-*, hoc est

C .A B R. Qrepten codi. Atres codi. Q5 o; dy alij, op, K I, V.P .$. 1*3 Quattuor codd. ITtree codi. X5 e? duo alij) auenticus ozznes fere ; add. ciuitas lausanum antuaticum (corr. in antuatium) 4s cod. ; praem. ciuitas lausanna quae prius auenticus et uocata est quaffuor codd. (idem ae supra lin. 69.73), quorum unus. insuper adser. Lausanne 79 basilientium K, bassiliensium 1 zz. V/ ; add. id est (idem O^, ozz. P) basilia (ze/ -lea, uel -la) P A exe.

unus

cod. Qeze. "unus

cod, Ie.

5 Ajduo codd. z X2

W Qezc. 2

*3 Tongeren, Aduatuca : cfr CAESAR, op. ci£., VI, 32, 4 ? (cft v, 24, 4) ; v1, 8, 10 ? ; cfr supta lin. 20. 93 (app., n. 1) Utrecbt, 'Traiectum ad Rhenum, Vltraiectum.

93 (app., n. 2) Minden, Minda. terium, Mediolanum Saxonum.

v3 (app., n. 3) Münster, Minimigradum, Monas93 (app., n. 4) Osnabrück, Osnabruga.

Prou. IX. 96 Besangon, Vesontio : cfr CAESAR, 0D. 617., T, 385 155 39, 1.

Nyon, lulia Equestris colonia, Nouiodunum, Neodunum. [Avenches] (prope Lausanne), Auenticum. *9 Basel [Báfe]. AÁMMIANVS

73 74

*6 78

2 Tungtri 5 Sequani

1 Bisontii

8 Alpes Graiae et Poeninae *8 — 1 Auenticum 5 Sequani : 9*9 — 2 Rautaci : (efr Jin. 83)

ProrLEMAEVs

16 Tungti (8)

23 Sequani 26 col. Equestris

21 Heluetii ou

19 Rautici

7

Wsflisburg

PriNIVS

á Tungti 22 Sequani (Equesttis)

v8

25 Helueti

(15)

24 Rautici

2! col Rauch

(15) Pro ciuitate *Rauricorum" et colonia "Augusta Rautica" in INoZi£ia substituta est ciuitas ""Basiliensium". — Cfr lin. 83 et 84.

PROVINCIAE ET CIVITATES GALLIAE

395

castrum Vindonissense castrum Ebrodunense castrum Argentariense

8o

castrum

Rauracense

portus Bucini.

80 castrum] ciuitas K P uindenissense .$

80 uindonisse K, uendonessense L, uindoninsa P,

81 pos; in. 82 tr.

B R.

81 castrum] ciuitas K P ; adZ. iuxta

urbam super lacum qua?fuor codd. (idem ac supra lin. 69.73.78) 81 ebredunense C R, ebroiunense K, ebudunense V, ebrudunense 74 .$, ebrodenense B, ebridunensis P 82 castrum A.] ozz. C e£ unus alius, castellum a. K, ciuitas a. P ; add. id est (ozz. P) argentorato (-te P, -tum a/izer) P A e£ unus alius ; praez. ciuitas belicensium quae antea ef add. uocabatur quatiuor codd. (idem ac supra lin. 69.73.78.81) 82 argentariinse B, argentariensis P, argentanense .$1-* 83 castrum R.] oz. K I" e£ duo alii, ciuitas r. P 83 ramtacense (ex tramramcense L) L .$5*, raracense V/ B, ramaracense .$13-4, kamracense 5? 84 potta B, portais .$ ; prae. id est duo codd. 84 abucini C 74 B R P, buceni K, busina .$.

80 Windiscb (prope Bragg; hodie KoOmingsfeldem), Vindonissa Iferten [Yverdon], Ebutrodunum Vrbigenorum. 81 (app.) supet lacum (Neoburgi». 82 Belly, Bellicium ( »); cfr [LAugsz] (prope RAeinfelden), Augusta Rautica ( ?) ;recte om. praeter suum uix habuit alterum chorepiscopum). 84 ?

AÀMMIANVS

Ambronum. 81 iuxta Vrbam (Orbe) app. 83 Ánugusst K ? (exigua ciuitas

PrOLEMAEVS

s3 84

Priwivs

(15) (15)

(16)

6 Menapii

1 Texuandti

(16) 2 Menapi (16) (16) (16) (16) (16)

4 7 8 12 16

Britanni Bassi(?) Catoslugi Suaeuconi Sunuci

(16) 35 Frisiauones

15 Bataui

(16) (16) (16) (16) (16) (16)

18 30 37 32 33 34

Baetasi Guberni Bataui Cannenefates Ftisii Chauci (16) 36 Stutii (16) 37 Matsacii

(16) *Menapii" et *Bataui" et qui supra eos incolunt populi ex parte etiam meliore aetate extra prouincias fuerunt, quique eorum admissi sunt in formulam Belgicae, sublati ex ea relatis impetii finibus saeculo quarto. Territoria legionibus concessa cum in indice rerum publicarum locum non habeant, apud PriNIVM non nominantut, a ProLEMAEO nominantur intet locos.

396

PROVINCIAE ET CIVITATES GALLIAE X. Prouincia alpium Graiarum et Poeninarum,

85

ciuitates n. il : Il. ciuitas Ceutronum 2. ciuitas Vallensium.

Prou. X (es£ prima in S, quarta dectgia in de*e- 19, duodecima in. 9, sebiizma decima in Ve ?. sexcta decima in W?). 85 Prou... Poeninatum] ptouincia maxima sequanorum Z''** «24. Viennensis quinta (ze/ tetcia) inalpium gtaiarum et poeninarum 9 S5 Prouincia] ad. maxima sequanorum id est a/7 ; efr supra lin. 44.74 85 alpriR 85 gratarum B, graciarum R, gragatum P, grecatum .$ 85 poenninarum C K A, pinninarum LL V/ P, paenaninsium B, poennansium R, pannarum 1m..$!, pennatum 2 zz. $!, pinnarum .$?-5 (sed contaminata cum inscriptione in S : efr supra lin. 7) 86 iiii Arwinewe coda, X2.3 89 ciuitas] praez. metropolis K X? et pauci alii 8? centronium C B R, ceutronium K P, centronum .$ ; add. id est (idem O?^4, hoc est O, ciuitas uus cod., om. C KL. W 4A .$. 19-4. 47 Qeze. quattuor codd. et duo alii) tatantasia (dantrasia C, drantasia K 44 B. darantasia L,, dantasia R, tatentasia P $13, tarrentasia 5?, turrentasia $^, tartarensia $5) ozzmes 88 ciuitas] uerusaget id est X? 88 ualensium C V B R P .$, ualentium K ; add. id est (idem O?-5, hoc est dee. dw» cod4., quod est H, sea X3, oz. CK LVA B R$ Dti94 4 9eze. tres eodd. e? "ug alius) octodoto (superest? octodot| C, otodoro 74, iunctoduro B, iuctodoro R, octodorum P .$ ; e£ add. id est sedunis X?, a/izer duo alii) omnes (praeter I). — Insuper codd. I' Huwinzue codd. x?-3 444, : 1castrum cana uenusta (so/us X3), *ciuitas augusta praetotia (ue/ id est argentaria, ze/ id est edua), ?ciuitas [et uicum] morienna a guntramno tege burgundionum constructa, ^EXPLICIVNT (uel EXCIPIVNT) NOMINA CIVITATVM [NVMERO XrIII] REGIONIS (ue/ -NVM) GALLIAE (szc stel partiz), propter libros in bac prouincia finientes.

Prou. X. 8€ Moutiers-en- larentaise, Darantasia, Tarantasia, Forum Claudii (bourg Ceutron). 88 Wallis [Valais], Forum Claudii — a2. : Verusager, uicus Veragrorum( ?) — Octodurum] Marzigny : cfr CAESAR, 0f. cif., 111, 1, 4 ; — Sedunum, ciu. Sedunorum] Sion [.Si£fen], Drusomagus. 88 (app., n. 1) Cannes ( ?). 88 (app., 52. 2) ,Aosta. 88 (app., n. 3) Saint- Jean-de- Morienne, Motiana.

AMMIANVS

Sb — (efr supra lin. 78)

87 88

PTOLEMAEVS

PriNivs

(17)

(18) (19)

(17) *Alpium Graiatum et Poeninarum" quae dicitur prouincia duplex mansit sub praeside uno : (18) "alpes Graiae" cum una ciuitate *Ceutronum" (lin. 87) comprehenderentur (PrOLEM., rrr r, 33) eiusque dvo oppida Axima et Tarantasia uicorum uel, ut loquitur INoZiZia, castrorum locum tenerent (cfr C.I.L., xz, pag. 16) ; (19) *alpium Poeninarum" prouincia cum imperante Augusto quattuor ciuitates numetafet : "Vberos" in summa ualle Rhodani, *Sedunos^? (cfr lin. 88 app.), "Varagros, siue Octodurenses" (cfr lin. 88 app.) et *Nantuates" — teste praesettim titulo C.L.L., xir, 147 —, cum a Claudio incolae iure Latii donarentur, una inde ciuitas facta est *Vallensium" (lin. 88).

PROVINCIAE ET CIVITATES GALLIAE

397

ITEM *IN PROVINCIIS N. SEPTEM XI. Prouincia Viennensis, ciuitates n. *xiiii :

9o

1. 2. 3. 4.

95

metropolis ciuitas Viennensium ciuitas Genauensium ciuitas Gratianopolitana ciuitas Albensium

Inscr. 89 Item ... septem] »oZ/ C K L 2A I'-* e£ quattuor alii 89 in] C K A4 I! et duo alii, *de L, I'^ e£ duo alii ; cfr supra lin. ? et infra lin. 166 89 n. uii] C K 44 I' e£ unus alius, (oz. n.) uii L. I'4, oz. £res alii codd. Prou. XI (est secunda in S, decima in , prima in V). 90 Viennensis] uiennentium K, uienninsium B, uiennennium R, uienisis P ; ad. prima (sed son sequitur

* secunda") I^ ef unus alius 91 xiiii] LL B R. P .$ e£ alii plerique (def. I), xiii] C, *xiii K V A X? et tres alii, iii ue] ui se] uii ze] uiii ze] uiii se] x ze xii 2/7 pauci ; add. huic sociata extitit prouincia alpium graiarum et penninarum zz zrg. 2 m. LL 92 uiennentium K, uieninsium P 93 genauentium K, gennauensium B R .$?:3-4, geneuinsium P ; a4. idem et palustria X? ; ad4. quae nunc geneua a gundeba[I]do rege burgundionum restaurata quaf/uor codd. (idems ac supra lim. 69.73.78.81.82) 94 gratianopltK,gracianopholitana /4, gracianopolitanorum B R, gracianopolitana 5*5 » add. a gratiano constructa quaz£uor codd. (idem ac supra lin. 69.73.78.81.82.93) 95 albentium K, albinsium 24 ; 277. [quae] nunc uiuarium [dicitur] ozzzes praerer CKWVW .AP.SI"?]IIS X?? OQ e duo alii ; add. hoc est belisio o

Prou. XI. 91 uetisimile est antiquissimo tempote excidisse ciuitatem *Carpentoratensium"' (lin. ror) ; cfr infra lin. 166. 92 l/ienme, Vienna : cft CAESAR, op. £if., VIL, 9, 3 (cft C.I.L.. xi1 pag. 217 ; colonia Iulia). 93 Gentve [Genf ], Genaua : Cft CAESAR, 0p. ci/., 1, 6, 5 ; 7, 1.2 (cft C.I.L., xu, pag. 328 ; antea uicus Viennensium). 94. Grenoble (cfr C.I.L., xix, pag. 273 ; ante Gratianum uicus Viennen-

sium). Post a. 3567 laterculum scriptum esse ostendit *Cularo oppidum" hic appellatum nomine *Gratianopolis', quod ei imponi non potuit ante annum eum, quo Gratianus Augustus factus est. Impositum est ante a. 381, quoniam concilio Aquileiensi, eo anno acto, subscripsit Domninus episcopus **Gratianopolitanus"". 95 ,4/5;, Alba Heluiorum (ptope Vwiers, Viuarium, Alba Augusta Heluiorum) (cfr C.I.L., xir, pag. 336 ; ciuitas Heluiorum).

AMMIANVS

90 92

12 Viennensis 1 Vienna

PrOLEMAEVS

Prixivs

(20)

(20) *Narbonnensis" prouincia, hac aetate distributa in prouincias tres : **Viennensem"! et *Narbonenses" duas, quamquam et ipsa aliquando ad Gallicam consuetudinem in ciuitates diuisa fuit, a primordiis inde aetatis imperatoriae maiote ex parte formata est ad normam Italicam. Neque apud PrrNIvM neque apud ProLEMAEVM tes publicae svi iuris satis distinguuntur a populis cum iis contributis uicisque qui terum publicarum territoriis comprehendebantur ; in apparatu itaque ad NNozifíaz adsctipsimus Corporis Inscr. Lat. huius prouinciae paginas et breuem originis indicationem.

398

IOO

4. 6. 7. 8. 9.

PROVINCIAE ET CIVITATES GALLIAE ciuitas ciuitas ciuitas ciuitas ciuitas

Deensium Valentinorum Tricastinorum Vasensium Arausicorum

10. (*ciuitas Carpentoratensium; 11. 12. 13. 105 14.

ciuitas ciuitas ciuitas ciuitas

Cabellicorum Auennicorum Arelatensium Massiliensium.

96 detensium C B R, deentium K, dehinsium L, deinsium P, decensium .$9 97 Valentinorum] «44. [id est] ualenti[n]a a ualente constructa quaf£uor codd. (idem: ac supra lin. 69.73.78.81.82.93.94) 98 trecastinorum K L V, trigastinorum R. 99 uastentium C, uasentium K R (f.c.), uastensium 74, uasientium D, uasintium R (a.c.), uasioninsium P 1(0 aurausicorum 7 zz. L, atausecotum R, autasicorum P .$ 101 ciuitas Carpentotatensium (-cinsium P)] Poc Joco B R. X?:9 e£ uiginti unus alii, post lin. 108 tr. 2 gm. L, et tres alii, post lin. 104 £r. P et alii, *om. C K 1 zz.

L W AS I"? e£ £res alii codd. ; add. [quae] nunc uindausca (uindausta B, uindasca 2 z. L) [dicitur] ozmes praeter. C K 1 zz.

et quinque alii codd.

L.V.A .$ I2

A O* X6 X9. dpeae. tres codd.

102 cauellicorum K L .$??-4, cauallicorum V7 P, cabillicum

B, cabellicum R, canellicorum .$!, lauellicorum .$5

103 auennecotum 41 zz. L.S

104 arelatentium K, arelatiensium IL, ; «47. quae nunc metropolis dicitur qua£zuor

codd. (idem ac supra lin. 69.73.78.81.82.93) ; praem. uel add. metropolis a//i pauci 105 ciu. masselientium K, ciu. masiliensium I7, ciu. massilientium 24, ozz. R, ciu. massiliensis 51-4, ciu. massaliensis $5.

96 Die, Dea Vocontiorum (cfr C.I.L., xix, pag. 160.190 ; uicus Vocontiorum). 97 Valence (c£t C.I.L., xut, pag. 207 ; colonia). 98 Saint-Paul-Trois-Cháteaux, Augusta Tricastinorum (cfr C.I.L., xir, pag. 205 ; ciuitas Tricastinorum). 99 V'aison (cfr C.I.L., xix pag. 160.164 ; uicus Vocontiorum). 100 Orange (cft C.I.L., xit, pag. 152 ; colonia Iulia). 101 Carpenfras (cft C.I.L., x11, p. 148 ; colonia Iulia et sedes episcopi certe iam a. 517); cfr supra ad lin. 91 — app. : Vindausca, comitatus Venascinus] coat

V'enaissin, comitatus Venascinus (Vin-

dascinus), l/enasque, Venasca, Vindascinum. 102 Cavaillon (cft C.I.L., x1x, pag. 136 ; colonia). 103 zAvignon (cfr C.I.L., x11, pag. 130 ; ciuitas Cauatum). 104 "Arles (cfr C.I.L., xix, pag. 835 ; colonia Iulia). 105 Marseille (cfr C.I.L., xr, pag. 55 ; ciuitas foederata).

AMMIANVS 97 104 105

3 Valentia 2 Arelate 4 Massilia

PTOLEMAEVS

Prrwivs

PROVINCIAE ET CIVITATES GALLIAE

399

XII. Prouincia Aquitanica prima, ciuitates n. uiii :

1. metropolis ciuitas Biturigum IIO

2. ciuitas Aruernorum 3. ciuitas Rutenorum

4. ciuitas Albigensium à. ciuitas Cadurcorum 6. ciuitas Lemouicum

Prou. XII (est quinta deciza in dvo. 19, tertia decima in Q9, quarta in V). 106 aquitnica B, aquitaneca R, aquitania .$5 106 prima] azze prouincia £r. I", secunda (e£ **/7a zn originali^* adn. $9) .$9 Q?-3«4 107 uii R. Z6 ez quat£uor alii codd., uiiii sepzezz alii 108 beturigum C 2 zz. L, betorigum K, betoregum 1 zz. L, beturegum V, betoticum .A, bituricum B R, betorico P, beturiguum (-gium 54) .$ 109 aruennorum C 7 zz. L, aatuernotum .$1-*, aauernorum .$? ; add. id est clatomontefi Z e£ zzus alius ; add. nunc clarus mons zzzs alius cod.

110 ratinorum K,

rutinorum LL, rotenorum B R, rotinorum P, butenorum 5 111 albiensium C P, albigentium K 74, albeginsium B, abbigensium R, albegensium .$ 112 cadotcorum K L, caturcotum 74, cadorum R 113 lemouecum 4 zz. L, lemodicum 4Á P .$

Prou. XII. 108 Bourges, Auaticum : cfr CAESAR, op. ci£., VII, I2, 3 ; 15, 3 ; 16, 222::51850115:20. 746/203 2:02:15 032242: 2 € H3 5471.5 0-715862 002 109 C/erzznt-Ferrand, Augustonemetum, Claromontium (uel Gergovie, Gergouia ? : cft CAESAR, 0p. cif.,

VII, 4,2; 34, 2; 356, Segodunum. tum.

1; 57, 1; 38, 1.75 41,

111 JA/bi.

AMMIANVS

15 42,

112 Cabors, Diuona.

109 110 111 112 113

110 Rodez,

PriNIVS,

TS

IV, 108.109,

(21)

6 Lugdunensis ptima

4Biturigae 9 Aquitanica 2 Aruerni

553 45, 4).

113 Lzmoges, Augustori-

PTOLEMAEVS,

106 108

15 43,

4 Bituriges Cubi 14 Aruetni 16 Rutani 6 Cadutci 4 Limouici

Bituriges Cubi (22) (22)

Aruetni Ruteni Cadutci Lemouices

(21) *Aquitanica" antiqua distributa est in prouincias recentiores tres : '*Aquitanicas" duas et *Nouempopulanam". — Aquitanica prouincia quatenus natione Gallica fuit, item mansit non magnopere mutata : exhibet ciuitates antiquas duas ita diuisas, ut efficerentut : (22) ex *Rutenis" : **Ruteni" (lin. 110) et *Albigenses" (lin. 111), atque :

400 IIj

PROVINCIAE ET CIVITATES GALLIAE

7. ciuitas Gabalum 8. ciuitas Vellauorum.

XIII. Prouincia Aquitanica secunda, ciuitates ul :

1. metropolis ciuitas Burdigalensium 2. ciuitas Aginnensium 120

3. ciuitas Ecolismensium 4. ciuitas Santonum 5. ciuitas Pictauorum

114 gauallum P, galabum .$5 115 euallorum P, uellanorum 5 ; a4. quae nunc podium (podiorum uel aniciensium zu; cod.) dicitur sex codd. (quorum quattuor idem ac supra lin. 69.73.78.81.82.93.102) ; add. id est buat (ue/ à uat ; legendum beruatum ue/ briuatum 2) II4vo codd. * 244, tyunicip. uus cod. — Add. castrum atisidensium (zc

44, municipium arisido ce.) 74 wo codd. [Ttres codd. Prou. XIII (est sexta decima in dee. 19, anarta dectma in ?9, quinta in V). 116 aquitaneca R, aquitanea .$9 116 secunda] az/e prouincia zr. 1'? 11v ui CP X? et tres alii codd., uiii 2 zz. unus cod. (efr infra lin. 123) 118 bordigalentium K, burdegalensium 1 zz. LL V/ R. .$, burdicalensium 74, burdigalinsium B, bordegalensium P 119 ciu. agennensium C I7 /4 R, ciu. agennentium K, ciu. agentium 17.L,ciu.agenensium B P, ozz. .$ 120 ciu. ecolisnentium K, ciu. egolisnensium 4A, ciu. aecolisninsium B, ciu. aecolisnensium R, ciu. aquilenensium P, ozz. .$ ;

add. id est (ozz. P X?) aqualasinensium (aquilisima P X?) P X9 Wawinaue codd. 121 sanctonum C 1 zz L, P $*5 d225pectauorum CERT P TER DS EaGo Up Maris pectanorum .$9

114 Javo/s seu Javoulx (prope Marvejol:), Andetritum. 115 Jaini-Paulien uel Le Puy-en- V'elay, Anicium, Anisium, Podium Vellauotum, Reuessio — app. : Buat] Privas, Betuatum( ?), uel Brzoude, Btriuas, Briuatum. 115 (2pp.) Atisido] zArsaz, uel /e V gan, uel 7A/ais [Rodie 74/2s] Arisitensis uicus, Arisitum : cfr GREG. Tvn., Hist. Frane., v, 5-p. 197, 5/6. Prou. XIII. 148 Bordeaux. 119 /Agez. 120 /Angouléze, Engolisma, Iculisma. 121 .Jaizfee, Mediolanum Santonum. 122 Poifiert, Augustotitum Pictonum, Pictauium, Lemunum, Limonum : cfr CAESAR, op. ciz., [Vrrr, 26, 1, ult.].

AÀMMIANVS

114 115

116

118

7 Burdigala

119 120 121 122

PrOLEMAEVS

11 Gabali 15 Velauni

. 3 Santones 4Pictaui

Priwivs

(21)

3 Bituriges Vibisci (Burdigala) 9 Nitiobriges (Aginnum) 2 Santones 1 Pictones

Gabales Vellates ( 2) Bituriges

Vibisci

Nitiobtoges (23) (23)

| Santones Pictones

(23) ex *Santonibus" : "Santones" (lin. 121) et *Ecolisnenses" (lin. 120).

PROVINCIAE

ET CIVITATES GALLIAE

401

6. ciuitas Petrocoriorum. 125

1. 2. 3. 4.

XIV. Prouincia Nouempopulana, ciuitates n. xii : metropolis ciuitas Elusatium ciuitas Ausciorum ciuitas Aquensium ciuitas Lactoratium

123 petrocotionum V, petrocotium R, petricoriorum P, petrogoriorum .$1-?, — "Add. !ciuitas incionensium (forz. lucionensium scribendum), *ciuitas mellesocrum (for£. malleacum serzbendum) 2 zm. rencentiore unus cod. (cfr supra lin. 117). Prou. XIV (est septima decima in de. 33, quinta decima in 49, sexta in. VP). 124 nouempolana C, nouempupulana V, nomempopulana 55 ; add. aquitaniae tertia

125 xiii ze/ xu quattuor codd.

126.127 (metropolis) ciu. Elusatium. (metropolis)

ciu. Ausciorum] E/usates pripium locum tenent, Auscii postremum in C(p.c. ipsa 1 s.) ;

Elusates primum, Auscii secundum tenent locum in K P. I X? 5 /Auscii primum tenent locum, Elusates postremum in C (a.c.) et ceteris ; Elusates e£ primo et postremo loco babent I? A 49? e unus alius (quorum 1 et unus alius contaminantes priore loco Elusates et "Anscios) ; — metropolis ad E/usates adseribitur in C(p.c.) K P I! X?9 et tribus aliis (quorum unus add. quondam modo uilla 2 zz. recenz.) 126 elusacium K A, elusasium L, elosacium V, elosaticum B, ezazzi? R, elosasium P .$

127 austiorum

R, ausiorum .$ 128 aquentium K, aquinsium I7 B R P, aquiensium .$5, quientium .$?-4 129 lactotacium C K .4, latorasium L .$, lactorasium V latoracium B, euanui? R. ; add. id est lictora IJeve 9 276 Ztres eodd. oz q/7; quattuor codd.

123 Perigueux, Vesunna. 123 (zpp., 1. 1) ciu. Incionensium] fort. Lzoz, Lucionum, Luxonium. 123 (app., v. 2) ciu. Mellesocrum] fort. Mai//ezais, Malleacum, Malleaca. : Prou. XIV. 126 Eanuze. 127 JAucb, Augusta Ausciorum, Elimbettis. 128

Acqs (Dax), Aquae Augustae Tarbellicae, Tarbella, Vibio.

AMMIANVS

PrTOULEMAEVS

(21) (24)

124 126

Purxivs

Petrocori

7 Pettocotii

123

129 ILeczonure.

11i Narbonensis 1 Elusa

EBlusates

1o Nouem populi 127

128

1 Ausci

13 Auscii

4 Tatbelli (Aquae Augustae)

Ausci

Tatbelli quattuotsignani

(24) Aquitanicae antiquae prouinciae pars "Hiberica", in INo/ifia Gallica sub uocabulo **Nouempopulanae", antiquiore aetate secundum dinem Hispanare diuisa fuit in populos numero multos exiguos omnes 50, Geagr.,1V,2,1 — pag. 189 — : éort 8 &Óvi rv "Akvirovdv qrÀAeico n&v

separata a consuetu(cfr SrRATÓv etkoot,

pupà. 8& icol d8o£2), apud PrrNIVM ita recensitos : ut ciuitates Gallicae et Aquitanicae non distinguantur, apud ProrEMAEVM maiore ex parte omissos. — Has ciuitates saeculo quarto conttibutis pluribus numero imminutas esse declarat lNo/iria.

402

PROVINCIAE ET CIVITATES GALLIAE

130

. ciuitas Conuenarum . cluitas Consorannorum ciuitas Boatium . ciuitas Benarnensium &n. cluitas Aturensium OQ» -u Co SO 155 10. ciuitas Vasatica

1l. ciuitas Turba ubi castrum Bogorra 12. ciuitas Elloronensium.

130 conbinarum K, conuenerum 74, couenas B, conuenas R, couennarum 1:233 ; add. id est communica Ice 5 3/6 Ztres codd. o5 zpog aj; 131 consurannorum C, cosorannorum K (a.c.), surannorum 44, consoraninorum B, consoranorum R P

91-* ; add. id est consurana IIev 9 X6 Ztre codd. e; G]jj guappuop 2 z. LV

132 boasium

P, boacium A, baosium .$ ; ad4. id est (ue/ in) burdegal H ; ad4. quod est

(ue/ quae et, ue/ id est, ue/ hoc est zredecizz codd.) boius (uel bouis) E Oe. 4 IT X; Zeze. "nus cod. Mprezc, unus o3. e? du alii: s], quod est boius in burdegalense P X? 133 berannensium C (zn apogr. Sirmondi ; bet*«nsium in cod.), benatnentium K, beramnensium B, boanaensium R, berarnensium P, bernatnensium $155 ; a4. id est (idem O5, quae et uzus alius, om. P X? et unus alius) benatnus (benainus P &wleriaue X? et fres alii, benatdus. Wleriive benamus O?:3. X6 Ztres codd. o; 4j; auci, aliter alii)

P

58 Qez.4

I]exe. 5 Mexe. duo codd,

Z

X?3

VU Qduo codd.

134

aturentiam

K

(355))-

atutentius K (5.c.), atorensium L I7 P $?-*-5, atornensium $14 ; add. id est (hoc est

X? et unus alius, om. P. X?) uico iuli P. Eleze- «nus cod. X?-3 e 2 5. rverenf. Unus alius

(qui e? modo sancta edtotia add.) 135 basatica .$1-4, basacia .$9 136 turba] (a)elocarentium gurba P X?:3 136 ubi castrum Bogorta] ozz. I, 5 I?:4 136 ubi] «42. est V II X9 V? er nouem alii codd., u. B, om. P. X? e; ali duo, id est uel quae uocatut a/7i duo codd. 136 castro B, oz. P X? ez unus alius, castellum (ez aliter) alii nonnulli 136 bogoo| C, bigorum B R, betoras biora P — 137 ciuitas] castrum H 13? illoponentium K, elloroninsium B, eloropensium P, illoronensium .$?:5^*, illonorensium .$* ; add. id est (oz. P X?) aelatona (helaronna P, telarona X?) P X?9 ; edd, id est elnia IIee 9 X6 Ztres coda. 55 5]; quattuor codd.

130 Jaint-Bertrand-de-Comminges (Comminges), Lugdunum Conuenatum. 13i Conserans seu Conserans (Saint- Lizier-de-Couserans), Calagottis Consorannorum,

Fanum s. Licetii. 132 Bayonme, Baiona, Lapurdum. 133 lLescar, Lascutta, Bene(h)arnum ; inde ab anno 845 : Paz, Palum. 134 JAire, Adura, Aturum,

Vicus Iulius. — app. : sancta edtotia] ? 135 Bazas, Cossio 136! *? Tarbes ; Bigorre ; Tarba Bigertionum, Tursambica, Tutsa, Begorra Bigerrionum, Bigorrae castrum 13? O/orom, luto — app. : Elnia, Elna, Helenensis ciu., E/se (PerDignan)] qui adsctipsit, non recte iudicauit de hoc oppido Narbonnensis primae ; cfr infra lin. 142 app. n. rz.

AMMIANVS

130 131

PrOoUvEMAEVS

17 Conuenae

132 133 135

136

2 Vasatae

10 Vasatii

12 Datii( ?)

PurNIvs

Conuenae Consoranni

Sedibouiates (2) Basaboiates ( ?) Venami ( ?) Vassei

Begerri

PROVINCIAE ET CIVITATES GALLIAE

140.

XV. Prouincia Narbonensis prima, ciuitates n. *ui : 1. metropolis ciuitas Narbonensium 2. 3. 4. ó.

145

403

ciuitas ciuitas ciuitas ciuitas

Tolosatium Beterrensium Nemausensium Luteuensium

6. «*ciuitas Carcassonensium» castrum Vcetiense.

Prou. XV (est undecima in de 19, gexia decima in '?, secunda in W). 138 ptou. narbonensium prima C K L B R P, prou. uiennensis secunda 9, ciü bebonensis i (ez sequizur : habet ciuit numero uiii) posz Jn. 141 unus cod. 139 ui] C .A, *u K V P D X?3 ez unus alius, uii R. ef sepzeza alii codd., uiii B e£ plerique alit, (om. T5) 140 natboninsium B 141 tolosacium C V/ 44, tolosasium K L P, tolosa $14 .3elosa. .$5 » -agd. "id. est. (idem .O?). t[h]olosa exe: tres coda-. (ires eodd. feze..S p DIG UU UOL WA QNCZA CUDO ONDE 142 beterrentium K, bitertensium B R, biterensium P, beterensium .$. — A44. !ciuitas elenensium zs cod. s. xii ; add. *(boc Joco

pos

plerique,

post lin.

Hin. 141

B R. $? ['*9 Qwndecim

codd.

FT A

deze. unus

cod. o7 zug

alius,

143 X*) ciuitas agathensium (-tinsium B, -tensium R..$?) ez (boc /oco plerique,

post. lin. 142.

Qytredecim codd. post lin. 148

E Qeze. duo codd.

[[ Y Z Weze. unus cod. of Hg

alius) ciuitas (castrum zz: cod.) magalonensium (-insium B) ozzses praeter JV AA P Sv DU X? oz unu uel duos alios 143 nemausentium 74

C KL 144

ciu, luteuentium K, ciu. luteuinsium 7 zz. L, ozz. B, ciu. lutiuensium R, ciu. lurue-

hensium P ; add. id est (idem O5*, hoc est £res codd., oz. quattuor ali/) luteua castrum (castrum

om.

P

X9

X?

eb

duo

alii)

p

Bexe tres codd.

(exe.

&

exc.

5 —y'ezc. duo codd.

Z X2 Wee. unus eod. 03 pug aliug 145 ciuitas Carcassonensium] s0/i duo codd. s. xii, quorum unus boc loco, alter (2 7. recent.) post lin. 146 £r. ; Vom. ceteri 146 castrum] ciuitas I. I/ B R. .$ e£ alii, castellum ze/ ciuitas castrum quatuor alii codd. 146 uceciense C K A, ucesiense 7 zz. IL, ucesiensium 2 zz. L, ucecensium T7, uaciensium B, uceciuensium R, ucecinse P, uciense .$ ; add. id est (hoc est zuus cod.) astituecensi

Jauattuor codd. [[exc. 5 Xrexe. duo codd. ires codd.

WJexe. duo codd. o7 »ny

alius.

Prou XWV.139 uerisimile est antiquissimo tempore excidisse *Carcassonem" (lin. 145) ; cfr infra lin. 166. 140 Narbonne, Natbo Martius (cfr C.I.L., xir, pag. 521 ; colonia liberae trei publ.). 144 Toulouse (cfr C.I.L., xi, pag. 626 ; ciuitas "Tectosagum). 142 Béxiers, Baetertae (cfr C.I.L., xir, pag. 511 ; colonia Iulia). 142 (app., n. 1) E/ne (Perpignan), Elna ; cfr supra lin. 157 app. 142 (app., n. 2) "Agde. 142 (app., n. 3) Maguelonne. 143 Nímes (cfr C.I.L., xix, pag. 381; colonia Augusta). 144. Lodove (Ptix1vs, Naz. Hisz., riz, 37 : Luteuani qui et Fotoneronienses ; cfr C.I.I.., xix, n. 4247). 145 Carcassonne. 146 Uzs (cft C.I.L., x11, pag. 624 ; colonia Iulia uidetur fuisse, et episcopum habuit certe saeculo sexto exeunte) ; cfr supra ad lin. 139.

MMIANVS

138 140 141

11 Natbonensis 2 Natbona 3 Tolosa

PTOLEMAEVS

PriNIVS

(20)

404

PROVINCIAE ET CIVITATES GALLIAE XVI. Prouincia Narbonensis secunda,

ciuitates n. uii : . metropolis ciuitas Aquensium . ciuitas Aptensium . ciuitas Regensium . ciuitas Foroiuliensium . ciuitas Vappincensium . ciuitas Segesterjiorum M 65 C$ OH TOO» . ciuitas Antipolitana.

Li A o

HM A VA

Prou. XV (est duodecima in dv. 39, septima decima in 43, tertia in W). 147 natbonensium secunda B, uiennensis tertia 148 ui K e a/z quattuor, uiii R. 149 aquinsium K B R P .$ 150 ciu. aptentium K, ciu. attensium T, ciu. aptinsium P, post lin. 155 £r. .S

151 ciu. retensium C BD, ozz. K $, ciu. regiensium LL,

ciu. recensium 24, ciu. ratensium R ; add. id est (idem O?, oz. P X?) teius (ue/ fegius,

uel feuis,

ecc. aliter)

J^

BPexe. tres codd.

(exe. A

[T[exe. 5 —Yeze. duo codd.

Z

X?3

Weze. unus cod. o? q]jug upnpg 152 foroiulientium K JA, foroiubentium 7 zz. L $9, foriiuliensium B, foroiiubensis R, foroiulensium P, fotiolensium (fero- $!, loro-

95) 153 uuappincensium L/, uapescensium 244, uappencensium B, uapencensium R, uapicensium P, quod est labordo (-ardo $5)uappecensium (-ppet-.$1-2-2, -pit- .$5) .$ 154 sigesteriorum K, segesteticorum 7, segestariorum P, setgestrocorum .$ 155 antiopolitana C, anthiopolitana 4, antiptiliana .$.

Prou. XVI. 149 JAix-en-Provems, Aquae Sextiae (cfr GET pags colonia Iulia). 150 7457, Apta Iulia (cfr C.I.L., xit, pag. 157 ; colonia Iulia). 151 Rie, Albiaece (cfr C.I.I., xir, pag. 49 ; colonia Iulia). 152 Fréjus (cfr C.I.L., xit, pag. 58 ; colonia). 153 Gap (cft C.I.L., x11, pag. 184 ; uicus Vocontiorum) — app. : Labotdo] ? 154 Sisferon, Sistero, Sistaricum, Segustero, Sequestro, Sisterica (cfr C.I.L, xr, pag. 184 ; uicus Vocontiorum).

(cfr C.I.L., xir, pag. 28 ; antea uicus Massiliensium).

AMMIANVS

147

PrOLEMAEVS

155 /Anfibes

PrriNIVS

(20)

PROVINCIAE ET CIVITATES GALLIAE

16o

. . . Q3 Ma M. 60

405

XVII. Prouincia alpium Maritimarum, ciuitates n. ulii : metropolis ciuitas Ebrodunensium ciuitas Diniensium ciuitas Rigomagensium ciuitas Saliniensium

Prou. XVII (es£ fertia decizza in de*e- 12, undecima in 3, sepiima in V). 156 alpina maretemarum V7, alpium atitimarum P, alpina matitimatum .$, uiennensis quarta inalpium matritimarum 9 do 7011 VF Tauoi oodd 7 tres oodd: 311172] 011 (9duo coda. 158 ebredunensium K 44, ebrudunensium L .$, hebredunensium V, ebridunensium P 159 denientium 74, dienninsium B, dioniensium R, deniensium P ; adZ. id est (ozz. P X?*3 e£ decezz alii) dinia (dina P X?-3, a/;zer alij) P &e unus cod. ()3 Tfezo. 6.97 7 "X39 V o7 fes q]jj 160 regomagensium K, rigomagentium 1 z;. I, togomagensium B, rigomaginsium R. 161 ciu. solliniensium C 74 B R, ciu. soliniensium K 7 zz. L. P 5, ciu. solinientium 2 zz L, ciu. solleniensium fos? Jin. 165 zr. V.

Prou. XVII. 188 Erbran. 159 Digne. 160 *Rigomagenses"" ubi habitabant ignoramus. Ad Brianmjonset uix uidentur tecte referri (cfr C.I.L., xir, pag. 804) ; nec maiore cum probabilitate statuit DucHESNE, Méz. de Ja Soc. des AnTiquaires de France, xr11 (1882), pag. 57, in subscriptione concilii Vasionensis a. 442 (C. Munrzn, Concilia Galliae, p. 102, 9) : ex prouincia Alpium matitimarum ciuit. *Bturamine' Seuetianus ep." significari *Rigomagum ciuitatem', hodie TZoraze. 161 Seans.

AMMIANVS

PTOLEMAEVS

156

PrrNivs (25)

III, 1, 158

34 Caturigae —(Ebutodunum)

TIT 107 159 160

$ Sentii (Dinia) (26)

IE 161

S

38 Suettii (Salinae)

(25) *Alpium Matitimarum" prouinciam Diocletianus ita formauit: ut ad antiquam prouinciam eius nominis adiungeret **Diniam"" (ab imp. Galba ad Natbonensem felatam ; cfr C.I.L., xix, pag. 49), et "Eburoduünum"' (antea oppidum prouinciae Alpium Cottiarum ; cfr C.I.L., v, pag. 810 ; xir, pag. 11). His adsumptis status ciuitatum qualem exhibet Ptolemaeus INoZif/ae in uniuetsum respondet. (26) Ciuitates tres quae accesserunt sine dubio ortae sunt diuisis antiquioribus, quamquam huius regionis antiqua condicio parum explorata est (*Brigantiones" in Notitia cut non reperiantur, cfr C.I.L., xit, pag. 15).

406 ó. 6. 7. 8.

165

PROVINCIAE ET CIVITATES GALLTAE ciuitas ciuitas ciuitas ciuitas

Sanitiensium Glanatina Cemenelensium Vintiensium. . In PROVINCIIS N.XVII CIVITATES N.CXV.

162 sanitienensium C, sanitientium 7 zz. L,, samisientium 2 zz. L, saniciensium V, satienensium .$ ; add. id est (idem O9, ozz. P X?-3) sanesio P & Qese. 2 et 4 [Teze. 5 Jjese. duo codd. exc. unus cod. X23 Weze. ? c, jpg aligg 163 glannatina C L I A S53, glannatica K, glanatena B P, euanui? R, glatiatina .$*5, glatiana .$? 164 Cemenelensium] Mozzzzsen, cemelenensium C LL, celenensium K, cemellentium V, celemensium 74 B, cemelensium R, celenenensium P semelensium .$ 165 uinsitientium C, uisiensium K, uesiensium L, uensiensium V/ P .$, uinsitiensium 4A, uisitiensium B, euanuit R. ; add. id est (idem O9, ozz. P X?-3) uintio (/za X3,

uentio P e a/ii plerique, uel aliter) P. E Ote. 2 e 4 [ Tene. 5. Yrsez codd. 7, X2-3 W 67 55 a[jj, Expl. 166 In prouinciis ...] C K L V A B R P $ I't2 4 Qeze. unus cod. FT. X2 Q3, (def. A O*?-* Q? ez duo alii, omnes imperfecti), omn. I'9 Eze. unus cod. ()8 ]Tezc. duo codd,

y'ezc. unus cod.

duo

codd.

X3

qpexc. quattuor codd,

tres

codd.

—()unus cod. aliter subseri-

bunt: expliciunt (finiunt I", fiunt duo a/i) nomina (ozz. I'^) ciuitatum (ozz. I4) prouintiarum (prouinciae septem I", regionum z£/ tegionis sex a//i) galliae (ozz. I'4, galliarum zrus alius) ceteri 166 In prouinciis] praezz. sunt (ozz. unus cod.) simul B R. Qeze. unus cod. FT. 5442, supta sctiptis P I7 X?, add. gallicia suus cod., add. bizantium Zres alii 166 n. (4e/ numeto)!] C K a/ique, om. L. V .A .$ aliique 166 xuii] gJerzque, xui I'? ez £res alii, ozz. P. X? Q3 ez unus alius

166 ciuitates (uocabulo

non perseripto in AA S? e£ uno alio)] V. A P .$ IX? Q3 e unus alius, ciuitatis C K L B R. et alii plerique ; prcem. sunt V. P $?, prae. fiunt $1:3-2-5 166 n. (4e/ numeto ; -um ]/)?] plerique, oz. LL. S aliique pauci 166 cxu] P/Jerique, cxxuiii O3, clxiii et castra numetum uiii I7. 162 .$ézez, Sanecium. 163 G/andives, Glandaua, Glandata. 164 Cemelanum, Cemenelea, Cemelium, Ceminelum, Cemelenum, Cimelia, prope INzee. 165 Vence, Vincium, Vintium, Ventiae.

Exp/. 166 cxv] numeti ciuitatum, castris seclusis, in optimis libris sine ulla notabili diuersitate traditi et indicibus singulis recte respondentes, hi sunt (dubitari potest de sola ciuitate Reiorum [lin. 151], quae in K non apparet neque in ciuitatum numero connumerata est [lin. 148]; sed ciuitatem antiquam esse et tunc sub episcopo fuisse aliunde constat) : Jpn s 5$ VII.(lin. 65): XIIf.(lin. 317) : 6 JL sm uw 172806 Qr. vae XIV. (lin. 125) : 12 IUS PES PX (Ub, v9) 8 XV.(lin. 139) : *5 (6) NRNG XVI.(lin.148): TIL hti -0826)1- 207 X.(lin. 86): 7 Volta 949) XI.(lin. 91) :*13 (14) XVII.(lin.157): 8; LS in EE T) META XII.(lin. 107) : 8 &unt ciuitates *cxiii (cxv). Numerum cxiii fuisse in atchetypo codicis 7 dubium non est (quamquam errore positum est clxiii). Reliqui codd. melioris notae ad unum omnes numerum ponunt cxv. Summa haec tecta habenda est; quam ob rem uetisimile est antiquissimo iam tempore excidisse ciuitates duas (supra lin. ror. 145) et inde labem quoque traxisse ciuitatum numerum (supra lin. 91.139), errore mutatum ad hiatus tegendos ; utramque libri deteriores admiserunt et fieri potest, ut

subsit testimonium antiquum, sed de Carcasone (lin. 145) certum est, atque etiam

de Carpentorate (lin. 101) probabile, librarios eas adiecisse re magis edoctos quam membranis. AMMIANVS

PrTOLEMAEVS

162

39 Vediantii (Sanitio)

164

39 Vediantii (Cemenelum) 37 Netusii(Vintium).

163

165

PrriNIVS

(26)

V

MONITVM Tractatum de urbibus gallicis, post ENDLICHER et alios, edidit T. MowwSEN (!) ad fidem codicis (?) VW X Vindobonensis 89, s. viii, cum uariantibus lectionibus codicum

»l Albigensis 20, S. viii, P!" Parisiensis 4808, s. x, P" Parisiensis 1451, a. 800-816, f. 24, P** Parisiensis 3838, s. x, F X Ftiburgensis 8, s. x, L Florentini Laurent. 30, 21, s. xiv. ZIMMER putat saeculo v scriptum esse tractatum ; uocabula quae hic referuntur non tam proprie gallica esse quam ex gallica lingua in uulgarem latinam ita translata, ut manente radice peregrina latine flecterentut, itaque ad declinationem gallicam cognoscendam quae hic inueniuntur terminationes parum iuuare (3). Textum, quamuis minime christianae esse originis suspiciemur (45), mutatis tamen iis quae nobis mutandae apparuerunt infra reddimus ad fidem eorundem codicum 74 LI/ P (— P1195 F J, quos ipsi uero non inspeximus. Suspicati enim sumus tractatum concinnatum fuisse e glossis etymologicis ad quandam tabulam locorum, quam reconstituere conabamut : opus onetosius inde a quinta glossa cum abhinc textum praebeat solus codex V, qui haud praestantior uidetur. Ex hac ueto testitutione tum tabulae nominum locorum cum et glossarum etymologicarum ad haec nomina pertinentium patet, ni fallimur, tractatum in regione Lugdunensi conscriptum fuisse saeculo v med., a quodam auctore insularis originis; series etiam locorum proprie ad Burgundiam pertinere uidetur, immo quasi ipsam Burgundiam delineare. In primo igitur apparatu etiam paucas collegimus uestigia etymologica (5) € quibus conuincimur non gallicas, sed celticas-gaélicas glossas etymologicas praebere tractatum nostrum. Doctiotes nobis diiudicent.

Q) MGH, JAuct. antiqu. YX. (Chron. min. saec. iv-vii, Y), Berolini, 1892, p. 615. () Cod. V/ tractatum integrum tradit; ceteri codices solam priorem partem usque ad dicitur (infra, n. 4 lin. 1o). (3) MGH, /oc. cif., iaxta H. ZiwMER, Endlicbers Glossar. Ein galloromanisches Den&mal des V... Jabrbunderts, à. Zeitschrift für veraleichende Sprachforschung, xxxiii, Neue Folge, xii (1893), p. 230-240. (4) Cfr appat. 1, ad n. 4. C) Signaculis |, 4 inclusa. — Vtile adhibetur G. Dorriw, La Langue Gauloise grammaire, textes et glossaire - (Collection pour IÉtude des Antiquités INationales, IL), Paris, 1918 ; qui et glossarium nostrum praebet pag. 212-214.

DE *VRBIBVS GALLICIS (GLOSSA E) r. (Lugdunum 2. (Aremurensis ?» 3. CAruernum)

4. (Rho(d)anna» IO

5. XBrigto» 6. (CAmberta ?» (Interambes) EJULOP P5

— lug-dun' desideratum montem : «lug enim desideratum», dun' montem. — are-*mur' ante mare : are ante, *mur dicitur mare ; - *ideo *morini marini -. — ar-uern' ante obsta.

^ — rho(d)-ann' uiolentum, nam rho(d) nimium ([*4a» tudicem - hoc et gallice, hoc et hebrasce - dicitur]. — brig' pontem. — amb' riuum ; inter-amb' inter riuos.

Inscr. om. L, 1 urbibus] F, *uerbis (urbis P93) /4 P, nominibus V. 1l. | LVC, LVG — desidetatus ? — pvN — hortus, ciuitas, mons. € 2 lug-dun'] lugdunum (ludd- P935) P F L, lugdonum A, lugduno V(efr infra lin. 2. : *desiderato", Jin. 12 : *riuo", lin. 14 : "balneo", lin. 24 : **osteo"?) 2 desideratum montem] 4 P F L, -ato -nte V (fort. ex -ATV — -ATV — -ATO ; -NTE — -NTE : éfr lin. 2 : ]ugdu10", efe. ; efr lin. 11: "onte", lin. 15 : "ualle", lin. 26 : ede") 2/3 lug enim

desideratum] ozz. codd. (.forz. ob borzmoeot. excidit, ut et Hirschfeld opinatus est) — 8 dun? montem] dunum enim montem T7, oz. cef. 2. lj AR(E) — ante (efr infra lin. 7.22). — MoR, Mv(1)R — mate. 4 4 are-mut^ (ue] -*mot^)] atemorici /4 17 P10-93 »«. F T, araemutici P!!, artemoci P9? «- (aremoti seribenduz ?) 4 ante mare (more P)] JA P F L, antemarini e? add. quia V^ 4 mur (4e/ *mor)?] mote /4 V/ P19-93 F T, mure P! 8 dicitur] dicit z4 P FL (for£. ex n1crT), ozz. V. ; efr lin. 10. Parentbesis de Morinis. 6 ideo] P1, *5raezz;. et /4 P1999 F T, os. 17 6 moti-

E^

ni(-mi P93)] 4 P19-9?3 F T, *murini P, motici I7 6 marini] V/ P1911, mari 74 posu 3. | AR(E) — cfr supra lin. 4. — WEARN — obstaculum. q 7 at-(u)uetn'] atuetni P!!, auetni P!9, areuerni 7/4 P?3 F L, areuernus V. 4. Ro(D) — nimium (efr e£ Hieron., INoz. Hebr., 71, 1 : RHODE — fortis) ; RHVD uero — tuber, minium. — ANN — cfr infra lin. 17.22. 4j $8 rho(d)-ann'] rhodanum (todh- PH I)) JA P F L(forz. ex -ANN' — -ANV), toth I7 8/9 nam tho(d) (rho P19-1, hro P?3 F, hiro L, to 74) nimium (minium P*3 F L)] 4 P F L, oz. V 9/10 dan (dun ^4) iudicem hoc et (est P9? F L) gallice (galice 44) hoc (ozz. P93 F) et hebfaice (hebrei P!!, ebree LL) dicitur (dicit 24 P19«2, oí", po?» F T)] I4 P F L e£ desiAunt, dan et in gallico et in hebraeo iudicem e add. ideo hrodanus iudex uiolentus V. ; potius Fexpungendum puto ut additamentum christianum (ex: Hieron., INom. Hebr., 5, 7|8 ; 12, 22 ; cfr et Eucherius, Instr., xx, 1), e falsa interpretatione RHOD-ANN — mHo|paN(Y). 4.]|| BRIG, BRIC — pohs. f 11 brig'] brio I/ (ex BR1C e| BRIG — BRIO ?) 11 pontem] ponte V (cfr Jin. 2 : "zzonte" ,ete.). 6. |, AMB — riuum ? ; cfr ABER, APER — amnum, confluens, ripa. | 12 amb'] ambe I 12 riuum] tiuo V (efr Jin. 2 : **Jugduno"", ete.) 13 inter-amb'] inter ambes V. 1. Lugdunum, Lyon. 2. Arrematensis, Monfiéramey ? 3, Aruerna ciuitas, Clerzzont-Ferrand. 4, Rhodumna, Roanne. 5. Brigio prope Lugdunum, Montbrison ( ?). 6. Amberta, JAzbert; uel Ambarri, /Azbériey ? — Aruetnorum, ZAnfraigues ; uel Interamnes, Enfrains ? 26

lnteramnes, Interaquium I, G, CLXXV

410 1;

DE *VRBIBVS GALLICIS (GLOSSAE)

7. (Lutrensis» — 8. (Nantoniacum» |— (TDrinentium) 9. CAÁnanocensis ?»; — IO. (Gallensis) —

.

€Vergallum ?»

20 II. (Ámnoniacus ?» HERR ? » 13. (Cambaricum» | 14. (Aballo» I5. (Doria» 25 I6. (Crennicensis ?) I7. (Tricasses)

W

— — — — — — —

]utr' balneum. nant' uallem ; tri-nant' tres ualles. an ann' paludem. gal (yoMj ;

uer-gal'» o)ép-yoXj siue uecordiam. onn' flumen. nat filium. camb'-are rem pro re dare. aball' pomum. *dor' ostium. (c»renn' arborem grandem. treic' pedem.

7. yLOTHVR, HLVTOR — cluete, lauate. 1j

14 lute] lautro I^

14 balneum]

balneo V (efr Jin. 2 : *Jugduno"", ete.). 8. | NANT — riuulus, uallis. — rRI — tres. q 15 nant!] nanto I 15 uallem] ualle V (efr Jin. 2 : **onte"', etc.) 16 tri-nant^] trinanto V7. 9. | AN — 6gafio. — ANN — cfr lin. 8.20. 4 17 anann']anam V. 10. | GA(L), GELL — fel, melancholia, graec. xoj. — (V)VER eugzentuz: — u(a)e (cfr Gellius, INoct. /At., 5, 12, 9 ; "Arrianus, Kynegetica, c. 4 : '*... OYÉRTpayot, dovfj Tf] keArukfj ... àsró Tfjs cukórqros"). i 18/19 gal ... o?ép-xoXj] caio breialo I^ (fort. ex GAX' [om. XOAH ; VER GAL' ob Domoeot.] OYER XOAH — GAL O|YER XOAH — CALO VER XOAHOALE ... CALO BER CALO — calo brecalo — cajo bre1alo) 19 uecordiam] bigardio I/( forz. ex — BECORDIA — BIGORDIA — BIGARDIY — bigardio ; efr lin. 2 : **Ingduno", ete.). 11. |, ONN 4e] ANN zi] VNN ( ?) — flumen (cfr Jin. 8.17) ? 4j 20 onn'] onno V. 12. | (G)NAT, (s)NAT — filius (2). T 21 nat'] nate l7 21 filium] fili V. 13. |, CAMM, CAMB — cutuus. — AR(E) — cfr supra lin. 4. q 232 camb'-are] cambiare V. 14, | ABALL — pomum. T 23 aball'] auallo V. 16. | DOR, DVR — ostium. T 24 dot' (uel *du£?)] doro 1^ 24 ostium] osteo 1 (cfr lin. 2 : **Ingduno", ete.). 16. | CRANN, CRENN — atbot. € 925 ctenn'] renne V (iuxta Endlicher), prenne V (iux£a Morzumsen). 17.| TRAIG — pes (efr supra lin. 19 : **... odéprPATOI, dovíj r$ keXrucij ...""). 26 treic'] treicle V (ux/a Endlicher), treide V^ (iuxta Momsen) 26 pedem] pede V (efr lin. 2 : **220nte"', etc.).

7. Lutrensis, Lutra, Lutera, Ludera, Lzre. 8. Nantoniacum, Nazgzay. — 'Trinentium ptope Lugdunum. 9. Ananocensis ager ? (— zÁrgenfans). 10. Gallensis siue Gallus pagus, Je Ga/ (— .Saint-Romain-en-Gal). — Vergallum ( 2), Vereel ? 11. Annoniacum,

Annonaeum,

;4mnoray; uel Annesium,

Anecium,

;4rrmecy ?

Jo 18. Cambetri(ac)um, Chazbéry ;uel Cambouium, Campiboni, Chazbon ? 14. Aballo, Auallo, Abalium, z4va//on. 16. Duria, Durio, Dotia, Doyre uel Szszeron ; uel Duto-Cabillonum, Chalon-sur$aóne ; uel Octodutum, Mar£igny ? 16. Grinicensis( ?), Grzgay ? 17. 'Tricasses, Trecae, Troyes.

E

PAROCHIALB M

EJ

2Z -

"

A

MONITVM A

editio G. Loaisa, Collectio Conciliorum

Hispaniae (Matritae, 1593),

p. 128 sq. e uetere codice Lucense. — Cfr. J. Saenz de AGUIRRE,

Collectio maxima conciliorum omnium Hispaniae et INoui Orbis, t. ii (Romae, 1694), p. 627 ; H. Fronzz, in Espafia Sagrada, t. iv, p. 131 ; J. Contador de AngcorE, Memorias para a bistória ecclesiastica do arcebisbado de Braga, t. ii (Olisipponensiis, 1734), p. 803 ; MANsr, Conciliorum ... amplissima collectio, t. ix, col. 815. codex Bracatensis, Arch. distt., **Izber Fzde?", n. 10. s. xii/xiii. codex Bracatensis, Arch. distr., Liber Fidei", n. 551. s. xii/xiii.

editio M. Risco, Espafíia Sagrada (Matritae, 1796), t. xl, append. v, p- 341 Sq., e codice Auriense s. xii. translatio in lingua Lusitana auctore B. de Brito, Monarquia Lusita"a, t. ii, l. vi, p. 269-271, e codice Alcobacense. editio L. de Tuy, Chbronzcon zsundi, v1 (Hispania lllustrata, t. iv, p.

55758).

fexyies feo] 2 esf ies] cx H

Hi

editio G. Loaisa, Collectio Conciliorum Flispaniae (Matritae, 1593), p. 137. — Cft AGUIRRE, 0.c., p. 304 ; FLOREZ, /.c., p. 234 ; ARGOTE, 0.£., p. 809-815 ; Mawsrz, J.«., col. 820. codex Matritanus, Bibl. Nat. 1346 Iber Iac, f. 7V-8T. s. xvi. — Cfr L. Vázquez de Parga, La División de Warmba (Mattitae, 19453),

append. I, p. 97 sqq. codex Matritanus, Bibl. Nat. 1513 Laber Chronicorum Pelagii, f£. 40t. s. xvi. — Cft L. Vázquez de Parga, op. c/7., append. 11, p. 111 sqq.

Mateu |D. F. Mateu y Llopis, Los sozzbres de lugar en el numerario suevo y visígodo de Gallaecia y Lusitania, in "Analecta sacra "arraconensia, xv, 1942, p. 25-28.

4 B C ct D reddunt textum 'purum' Parochialis Sueuorum, cum nota introductiua sic dictae *Diuisionis Theodemiri" seu **Concilii Lucensis". E est translatio Lusitana textus Parochialis contaminati e traditione pseudo-Itacii. F G H et I Parochialis praebent textum concorpotatum cum libro *pseudo-Itacii' Pelagii seu *Diuisionis Wambae' ; quorum I continet textum incompletum. Quibus rationibus hoc Patochiale intet a. 572-582 adscribitur legi potest in editione Petri DAvrp, Ézudes Distoriques sur la Galice et le Portugal du vie au xii? siécle (Olisipponensiis-Parisiis, 1947) ; e qua editione hic textum cum apparatu reddimus, nonnulla addita ex editione Ludouici VásquEz DE PARGA. Vncinis quadratis inclusae intetpolationes indicantur.

PAROCHIALE SVEVVM IN ANTICO TEMPORE NVMERVS DIOCESVM QVOS VNAQVAEQVE SEDES PRESCRIPTOS HABEBAT

[Tempore Sueuorum sub era pcvri die kalendarum Ianuarii, Theodemirus princeps idem Sueuorum concilium in ciuitate Luco fieri praecepit ad confirmandam fidem catholicam uel pro diuersis Ecclesiae causis. Postquam peregerunt quicquid se concilio ingerebat direxit idem rex epistolam suam ad episcopos qui ibi erant congregati continentem haec : "Cupio, IO "sanctissimi Patres, ut prouida utilitate decernatis in prouin"cja regni nostri, quia in tota Galleciae regione spaciosae sa"tis dioceses a paucis episcopis tenentur, ita ut aliquantae "ecclesiae per singulos annos uix possint a suo episcopo uisi"tari Insuper tantae prouinciae unus tantumodo metropoliI i] "tanus episcopus praeest ut de extremis quibusque parrochiis "longum sit singulis annis ad concilium conuenire." Dum hanc epistolam episcopi legerunt, elegerunt in sinodo ut sedes Lucensis esset metropolitana sicut et Bracara, quia ibi erat terminus de confinitimis episcopis, et quia ad ipsum locum Lu20 censem grandis semper erat conuencio Sueuorum. Etiam et in ipso concilio alias sedes elegerunt ubi episcopi ordinarentur. Sicque per unamquamque cathedram dioceses et parrochias diuiserunt ne inter episcopos contencio aliquatenus fieret, id 5

est :) Titulus 1/3 In antico ... habebat] D. Dinisio Theodemiri seu Concilium Lucense 4/24 'Tempote Sueuotum ... id est] C, similiter A B D et partim E ; ...quo mortuo, Theodericus tegnauit pro eo eta p.v. Rex iste fuit catholicus et fecit celebrare concilium in metropolis Bracharae et diuisit omnem diocesim inter omnes episcopos Galletiae sicut hic scriptum est H, similiter F. G ; insuper add. ... Sedes etiam Portugaliae permaneat in sua diuisione sicut ei diuisit rex Theodemirus cum his etiam quae nos ei adicimus G.

Inscriptio

PAROCHIALE

SvEvvM] alias Divisio THzoprwinr,

alias Cowci-

LIVM LvCENSE ÁNNO 569.

Titulus

^ 2 diocesum] i. e. patochiatum.

Diuisio "Theodemiri seu Concilium Laucense 4/24 cfr ex. gt. "Priuilegium Conimbricae Pascalis II' (C. Erdmann, Papszurkunden, n. 2, p. 155) : "sicut Teodemiti regis tempotibus ab episcopis diuisio facta est" ; cod. Mattitanus (Bibl. Acad.

Hist.) A. 189, f. 267 : *sicut Theodericus rex diuisit et ordinauit sedes Galletie et Portugalis, ita permanere mandauimus et omnes terminos eius supetponimus : Bracara, Dumio, Portugale, Tude, Auriense, Iria, Lugo, Britonia, Astorica" ;

cod. I (f. 40V) : "sicut Theodericus rex Sueuorum catholicus apud metropolis Bracharte concilium celebrauit et diuisit unicuique sedi diocessos que erant inter omnes episcopios Gallecie, ita eos stare precipimus atque confirmamus et os terminos illis sedibus proponimus Brachara metropolis".

414 25

PAROCHIALE SVEVVM I.

l1. Ad cathedram Bracarensem ecclesiae que in uici-

no sunt :

30

2. 3. 4. ó. 6.

Centumcellas Coetos Lemeto Anoaste Milia

7. Ciliolis $. Ad portum 35

40

9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16.

Agilio Carandonis Tauuis Ciliotao Cetanio Oculis Cerecis Petroneto

17. Equesis

45

18. Ad saltum ITEM PAGI. 19. Pannonias 20. Laetera

21. Brigantia [Aliste] Parocbiale 1. Concilium Bracarense (lin. 25/112).

I. (def. I ; parochbiarum ordo in C E F G H : 1-3,5.7.4,6.8.9) 25 que] qui H 28 Metropolis Bracarensis teneat F, Bracara mettopolis teneat G 27 Centum cellas H 28 Coettos E, Cotis C, Cortis D, Cottis B, Gotis H, Gotthis F, Gentis G 29 Lameto F, Laineto G, Lainetto E, Lenetos 74, Lenicto C 30 Auoaste H, Aquaste 44, Annosce D, Adonesse E, Adoneste F G 32 Cilliolis C, Cyliolis D, Giliolis E F G, Cirilis B 83 A portu B E, A pottis F G, Ad postam 44, Ad postis H 84 Ailio 24, Aylio D, Aylo G H, Aylon E, Arlo F 35 Carrandonis F, Carandolis B, Perandonis C, Ceutendonis G, Ceutendones E ; fort. Catantonis genuinum 86 Tauis 4, Taubis C D H, Laubis E F G 37 Ciliotuo B C, Ciliotro F, Ciliolro H, Cilioto E G 38 Setanio C, Cetania E, Letanio H, Letanie G, Letunio F, Ietaruo D 39 Oculis] oz. E F G 40 Ceresis E F G, Cercis B, Certis D, Cereis C 41 Petroneo F, Petroneyo G, Peroneto H, Petroncio E 42 Rquisis B C D F G H, Bquitie 74 43 Ad

saltu H 44 Itempaga H 45 Pannonias] 44 B C D F H Mates, Panoias G 46 Laetera] Mazeu, Laetra B D, Laedta Bulla Pascalis II 1103 (Erdmann, n. 6), Letera C E G, Ledera 4A, Lateta F, Laceta H

Bregancia G, Vergancia

4 BC D

4*7 Bergancia Mafez, Bregantia F H,

48 Aliste] so/us B, oz. cet.

Parocbiale 25 sqq. Ordo dioecesum (I-XIII) est codicum 4 B D ; Lucensem dioecesem (VIII) in fine ponit C ; diuersis modis praebetur in ceteris, nempe LIVVILILIILin F G H, et dein IX-XL VIL XILXIII in F G sed XLIX.XIILX. VIII. XII in H ; quattuor tantum dioeceses VII.IV.V.III ptaebet I ; ab omnibus tamen

obseruata diuisione inter Bracarensem concilium (lin. 25-112) et conuentum Lucensem (lin. 113-173). 1. Concilium Bracarense 42 Equesis] cfr A. Huebner, Irwseriptiones Hisp. Christ. (Berolini, 1869), n. 2477.

PAROCHIALE SVEVVM

415

22. Astiatico 23. Tureco [Vallariza] 24. Auneco 25. Merobrio 26. Berese 27. Palantucio 55 28. Celo 29. Supelegio 30. Senequio [sunt haec xxx]. II. 1. Ad sedem Portugalensem in castro nouo ecclesias 6o que in uicino sunt : 2. Villanoua 3. Betaonia 4. Visea 5. Menturio 6. Torebria 65 7. Bauuaste 8. Bonzoaste 9. Lumbo 10. Nescis 7o 11. Napoli 12. Curmiano 13. Magneto 14. Leporeto 15. Melga 16. Tongobria 3/9) 17. Villa Gomedei 49 Astiatigo E G H 50 Tutego B F H, Tarego E G 51 Vallariza] so/us B, o7. £t. y cfr infra lin. 81 52 Aunego B E G H, Atmego F, Cuneco 4Á 53 Melobrio H, Mettobio E G, Cherobio 74 95 Palantucio] Mazez, Palantutio D, Palanticio 74, Palantatio C, Plantatio B, Palantusico E G, Pelantusicio H, Palantusino F 56 Celo] Mazeu 4A E F G H, Ceio D, Calo C, oz. B 51 Suppelegio B C, Subpelagio D, oz. EF GH 58 Senequio] B, praez. et H, Senesquio 4, Senequino F, Senequumio E G, Senetuio C, oz. D D$ sunt haec xxx] ozz. A B, sub unus xxvinu? H.

II. (def. I) 89 In Castro nouo Sueuotum E

59 ecclesie H — 61 Villa noua H,

H 63 Vesea E F G, Vetea H 64 Mentuno 4 65 Torebia 44 D E Torebio F 68 Banuaste F, Baubaste 74, Bramaste E G, Raiuiaste D Benzoaste 4, Pongoaste E F G, Bonus Zoust C, oz. H 68 Lunibo F Nestis G, Nestes E, Necis B C H, Netis D 70 Napolles E, Flapolet 74 433 Leboreto B 42 Caguesto 4Á Curmano E F G H, Curminiano B *?6 Villa Gomedi Tangobria G, Taugobria E, Tangobia 74, Tongobia F Villa Gomedes 44 E, Villa Gomedo B

67 69 71i 75 G,

5S xxx] xxvii H, nempe : Centum cellas, Gotis milia, Lemeto, Ciliolis, Anoaste, Ad postis, Aylo, Carandonis, Taubis, Ciliolro, Letanio, Oculis, Cerecis, Peroneto, Hquisis, Ad saltu, Itempaga, Pannonias, Lacera, Bregantia, Astiatigo, 'Tutego,

Aunego, Melobrio, Berese, Pelantusicio, Celo, et Senequio.

416

PAROCHIALE

SVEVVM

18. Tauuasse ITEM PAGI. 19. Labrencio 20. Aliobrio 21. Valle aritia 22. Truculo

8o

23. Cepis 24. Mandolas 85

III.

25. Palentiaca [sunt haec xxv]. 1. Ad Lamecum ipsum Lamecum 2. . . .

9o

Lp. 95

:

Tuentica Arauoca Cantabriano Omina

. Camianos [sunt haec vi]. Ad Conimbricensem Conembrica Eminio Selio . Lurbine . Insula . Antunane

:

Go OQ AO» ROS Q0 CO mOH € . Portucale castrum antiquum [sunt haec vri]. ?* Tauuase 74 C, Taunasse F, Tauassa H, Tanuatta G, Tanuata E 78 Paga H *9 Labrentio H, Laprencio B, Lambrencio E G, Lambrenton F, Laborencio D 80 Aliobio 44, Aliobo F $81 Valle aritia] Mazez, Vallericia F H, Valericia E G, Vallacia 24 B C D ; efr supra lin. 51 82 Truluco 24 H, Trulugo F, Turlango E G, Tranluco 2 83 Cepis] Mareu A B C D F H, Cetis G, Cetas E 84 Mandolas] Mareu B C, Mendolas E F H, Mendolis G, Nandolas D, Flandolas 74 S5 Palentiaga B, Planciaca D, Palentia C E, et Palentia H, Palencia F G 85 sunt haec xxv] ozz. A B, sub unus xxv H. III. 86 Ad Lamegum F H, Lamecum teneat G, Lamego teneat de Sotta usque

Petram de Tara usque Ortosam. Infra hos terminos hanc suam diocessim I 86 ipsum Lamegum F G HI 81 Tuencia E F G I, Tuentia H 88 Atauoca JA,

Arauca G H I, Autoca C, Auraca D, Amuca F 89 Cantabriana E G, Cantabiano AD 90 Omnia 44 C G H, Omma I, Omia B F, Otannia D 91 Camianus C, Caminus F, et Caminus H, Cammus I, Ceminus G 91 sunt haec v1] oz. ZA B, sub unus vr H I. IV. 92 Ad Colinbriensem C, Conimbtiensis sedes teneat G, Ad Conimbriensem

H, Conimbtria teneat de Naua usque Borgam de Torrente usque Loram. Infra hos

terminos hanc suam diocessim I 92 Conembrica B, Conembreca C D, Conimbriam F G, ipsam Conimbtiam H, Conimbtia I, Conembtei 74 93 Emminio C, Sunimo F — 94 Selio] o». 4 — 95 Lurbinae H, Lurtbinie F, Lutbine 44, Bime G, Bome E 97 Antusiano B, Astusiane F H I, Astussiane C, Astutiane D, Astrucione G 98 Portucale castrum antiquum] et Portagule castrum antiquus H, Portugale. Castrum anticum I, «d. Romanorum E 98 sunt haec v1] oz;. A B, sub unus vir H, sub unus vin J.

80 Aliobrio] cfr *Monumenta Portugaliae Historica, Dip. e? Ch., nn. xvii.xxv. 82 Truculo] est sensus : tumulus. 96/9? Insula. Antunane] fottasse unum

toponymon. nymon.

98 vir] virt I, nempe *Castrum anticum"' (lin. 98) octauum topo-

PAROCHIALE SVEVVM IOO

105

IIO

IIS

417

. Ad Visensem Viseo : Rodomiro . Submontio Subuerbeno Osania . Ouellione . Tutela . Coleia POR: Os Ha Ov O» 23 Oo £O . Caliabrica [quae apud Gotos postea sedes fuit]. [Sunt haec rx]. . 1. Ad Dumio familia seruorum. VII. . Ad Egitaniensem tota Egitania . Municipio . Francos [sunt haec rtv]. M 051. Ad VIII. O5 Lucensem Luco ciuitas cum adiacentia sua [quam tenent comites undecim], una cum : 2. Carioca : 4. Seuios 4. Cauarcos [Montenigro, Paraga, Latra, Azumara, Segios, Tria uada, Pogonti, Saluaterra, Monteroso, Doria, Deza, Colea]. IX. l1.ad Auriensem sedem : 2. Palla aurea V.99 Ad Vesensem H, Viseo teneat de Borga usque Sortam de Bonella usque Ventosam. Infra hos terminos totam hanc suam diocessim I

99 Veseo 4 F G,

Vesseo D, Vereo C, ipsum Viseum H I 100 Ropermiro C 101 Submoncio D I, Sabmunecio C, Submontia E G, Subinoncia F 102 Suberbeno BCD EF G,om. HI 103 Osonia B, Osama I, Osma D, Cosonia 74 104 Oueclione C F, Onelbone D 105 Tutella E, 'Totela Mazeu A B C D 106 Coleia] Mzzeu BDHI, Colela C, Goleia F G, Golcia E, oz. /Á 107 Caliabrica] 24 C D, Calia-

bria Maeu B E F G, praem. et H, Caliabtiaca I

107 qui HI

107 sedis H I

108 sunt haec 1x] ozz. A B, sub unus virri H, sub unus vin I. VI. (def. I) 109 Dumium E, sedem Dumiensem G FH 109 seruorum] 44A B D,

regia C E. F G H. VII.110 Ad Egitaniense H, Egitania teneat de Salam usque Nauam de Seua usque Mautiellam. Infra hos terminos suam hanc diocessim I 111 Monecipio Mateu, Menecipio C, Menecepio B D F Mene Cipio 4 EG HI 112 Francos]

praem.et HI /—— 112 sunt haec 1v] ozz. A B H, sub unus rm I. 2. Concilium Lucense (lin. 113/173). VIil.(def.I)113 Luco ciuitas] ipsam ciuitatem F1 113 aiacenciis suis C, adiacentiis suis DD H, adiacentibus suis G, ozz. Ei 114 quam ... una] oz... H 115 Carioga 74, Caurioca H, Cauroquio PF, Cantoquio E G 116 Seuies FP, Somes E G, Lemos A ; cfr infra lin. 118 : Segios 117 Cabarcos C D, Catabatcos E G H, Carabaicos F 118/120 Montenigto ... Colea] E F G H, oz. cef. 118 Monte nigro F1 118 Segios] Gogios H; cfr supra Jin. 116 : Seuios 119 'Triauada H 119 Bogonti H 119 Salauetera H 119 Monte toso H 120 Dorca H 120 Coleia e£ adZ. sub unus xv1 H. IX. (def. I) 1321 Autiensis teneat G 121 sedem] o». ABC D 122 Palla autia B C D, Palla auna 24A, ozz. ce£.

107 Caliabtica] *ciuitas dicta Caliabria quae iacet inter Coam et Agadam" (cfr Flotez, Espaga Sagrada, t. xiv, append. ii, p. 576). 108 1x] omisso *Subuerbeno' (lin. x02)tamen viu H, sed viri. 122 Palla aurea] fottasse ipsa Autiensis sedes.

418

PAROCHIALE SVEVVM . . . . . . . .

125

130 M M

Verugio Bibalos Teporos Geurros Pincia Cassauio Verecanos Senabria

. Calapacios maiores [sunt haec x]. Ad Asturicensem sedem ipsa Astorica : . Legio . Bergido . Petra speranti Comanca Ventosa . Maurelos superiores et inferiores

. Senimure 140

. Fraucelos 00 O5 CH, O» 73 56 S5 Oo Ov SO» 06 16 SS . Pesicos [sunt haec xi].

E

123 Vesugio CD EF G 124 Bebalos 44 D, Beualos B, Beualis C, Buuale H, Ruuale E G, Biuiale F 1285 Cepotos 74 126 Geuitos D, Geutsos F, Georras Mateu, Guereus C, Geurtes in Charta AAuriensi ps.- Alphonsi III, Gertos in Charta infantae Ejuirae (1071), Iutres B, Tennes 74, Sedisos E G 127 Pincia] Mazez C D E G, Pintia H, Pingia B, Pinca /4, Pinera F 128 Cassouio D, Cassauia B, Casabio Ma£eu, Casauio E G, Casauia F, Passauit C 129 Vereganos B F H, Verenganos E G 130 Senabria] Mazeu B C D H, Senabia 74, Sanabria E F G

131 Calapacios] /s Charza infantae Eluirae, Calapa... Mateu, Calabacios is Chara bs. Alphonsi III, Calapages 74, Calabacias D, et Calabacas H, Galabacias C, Calapacas E, Calabazas F G, Cabazas B 131 sunt haec x] ozz. /4 B, sub unus x H. X. (def. I) 182 Ad Astuticensem sedem] E, ozz. sedem B C D, Ad Astutiensem (o9. sedem) 44, Ad Asturicam (oz. sedem) F, Ad Astutica (ozz. sedem) H, Astoticensis teneat G 132 ipsam Astotricam H 133 Legio] aZ. que est super Vtbico riuo E, adZ. super Vtbico F G H 134 Bergido] 44 B C D ez in Izinerario ps. Antonini /Augusti, 425.429.431), Bergio Ma£eu (Mon. Visig., Betiso E G Mateu (Mon. Sueu.), Betizo H, Berezo F 135 sperante E 136 Conianca C, Conuianca D, Comanea 74, Colanca B, Tibris F H, Antirebis (Antitebe E)G.E (praepositio Anti- ex exi£u -anti praecedente) 134 Ventosa] Mazeu A B C D, Caldellas EF GH 138 Maurelos] Mazez, Mautellos 44, Maurelio C, Murellos D

E F H, Matellos G, Murelle B 138 superiore et inferiore FI 139 Semure Mateu F H, Senuire 4, Senute B E G 140 Fraucello Ma£ez, Fraugellos B, Francelloe /4, Frogelos C G, Frogellos D H, Frigellos F, Progelos E 141 Pesicos] Maren C D, Pesicoe JA, Besicos F, Pericos G, et Peticos H, oz;. B 141 sunt haec xr] ozz. A B, sub unus x1 H.

2. Concilium |Lucense 124 Bibalos] cfr A. Huebner, /o. ciz.; Plin., Na. Fiisz., x11, 3, 28 ; Ptol., l'eoyp., 11, 6, 42 : *Forum Bibalotum'. 126 Geurros] ctr Plin., Joc. cif. : "Forum Gigurrorum". —131 x] omisso *Palla autea? (lin. 122) H, ceteti fortasse neglexerunt *Palla aurea! cum sit ipsa Autiensis sedes. 135 speranti] i.e. *flanti* uel certe *spiranti". 136 (ap5.) Tibris] Tiburi, Nemetobriga.

141 Pesicos] cfr Plin., Joc. ciz. 141 xi] fortasse *Petra speranti' (lin. 135) uel *Maurelos superiores et inferiores" (lin. 138) pro duobus locis distinctis habito.

PAROCHIALE SVEVVM XI.

1. Ad Iriensem sedem ipsa Iria : 2. à. 4. ó. 6. 7. $.

145

150

AI.

419

Morracio Salinense Contenos Celenos Metacios Mercienses Pestemarcos [sunt haec vii].

[Coporos,

Celticos,

Prucios,

Besancos,

Bregantinos, Trasancos,

Prutenos, Lapaciencos,

Arros]. . Ad Tudensem ecclesias que in uicino sunt : . Turedo . Tabulela

155

Lucoparre Aureas

165

. . . . . oM BD C» 23 0o So 10 Oo Ha MQCv.

Langetude Carisiano Marciliana Turonio Celesantes Toruca ITEM PAGI.

12. 13. 14. 15.

Aunone Sacria Erbilione Cauda

XI. (def. I) 142 Itiam H 142 sedem] so/us E, ozz. cet. 142 ipsam Iriam E, ipsam Iriam teneat H, Iriensis teneat G 143/149 Morracio ... Pestematcos] de Issum usque Cusancato (Cusancam H)et de Caldas de Rege usque ad oram (in ora

H)matis F G H (e * Diuisione Wampbae , cod. Matri. Bibl. Nat. 1513, f. 40v - VÁsQUEZ p& PancA, La División de Wamba, Matritae, 1943, p. 82, n. 49 ; p. 118, lin. 30-31), add. de Issum ... oram matis E 143 Mottacio 44 E 144 Saliniense 744 C E, Saliense B Cellenas E

145 Centonoe 74, Centenas E, Cotrtinos D 146 Celonoe .4, 147 Metazios D, ozz. /Á 148 Mercia B, Medienses E, Mediense

A 149 Pestamatcos 74 E, Pestomarcos D 149 sunt haec vii] oz. A B H 149 vir] xut G, x1 E 150/151 Copotos ... Ttasancos] B D, ozz. cef. 151/152 Lapaciencos. Arros] B C D, oz. cet. XII. (def. I) 153 'Tudensis teneat G 153 ipsam Tudem E F G H . 153 ecclesias] praezz. cum H 154 Toredo B, Toteio D, Totelo C E G, Totrello F H 155 Tabolela /4 B, Tabolea D, Toboleia C H, Tolobera F, Torobeta G, Totobeira E 156 Locopatre 74 B, Loncopatte C, Ludo Patre F H, Ludo patre E G 157 Areas B, oz. F ; add. 'Tabulela (e Jin. 155 iferatum) 4A 158 Langetue E G H, Langetudine B, Langenve E, Longetude 44, oz. F 159 Carasiano C D H, Carasino E G, oz;. F 160 Martiliana 44 B, oz. E PF G H 161 Turinio C, 'Tornio Mazez, oz. EF GH 162 Celessantes 44, ozz. CEF GH 163 Toraca C, Toruaca H, Tortuca D, Turuea JA, ozz. F 164 idest Paga H 165 Angnone E, Agnoue F G H 166 Sacra D, Sagtia C E G H, Sagitrica F 167 et Bilione F, Erbilhone E, Erbilone 44, Erbilunge C 168 Gauda 74 C H, Girada D, oz. B

420 170

16. 17. XIII. 1. Britones una

PAROCHIALE SVEVVM Ouinia Cartase [sunt haec xv]. Ad sedem Britonorum ecclesias que sunt intro cum monasterio Maximi et que in Asturiis sunt.

169 Obinia 44, Ouuenia D, Omia F, oz. B 170 Cartasse F G, et Gattese H, Quattese C, Quarteso D, Cortese 44, oz;. B 170 sunt haec xv] oz. A BC D, sub unus xv H. XIII. (def. I) 4*1 Britonnotum 74, Britoniorum B C, Britanorum D, Ad sedem Bretonicam F, Bretunicam H, Britonacensis teneat G 171 qu(2)e] aZ. in uicino CFEFGEH 172 Britonis H, Britoniis C 172 et que in Asturiis sunt] 24A, et

Asturias B D, et Asturiis C, usque in flumen (fumine H) Ou(a)e F G H ifezque (Lusitania lingua) E.

1*0 xv] nempe *Ludo Parre' (lin. 156) pro duobus locis habito atque *Marciliana, Turonio, Celesantes' (lin. 160/162) omissis E F G H.

VII

PROVINCIALE VISIGOTHICVM

| |

SH 4Ay. v. Wii

.. . *NOMINA HISPANARVM SEDIVM -

E di

»

MONITVM Prouinciale Visigothicum ttaditur duabus recensionibus quarum primam reddimus iuxta editiones L. VÁzQuEZ DE PanGA (?) et J. LecrERCQ (?), alteram ex editione L. VÁzQUEZ DE PAnGA (3).

Ad primam reddendam recensionem ("familiae Oreto") tum ordinem cum orthographiam codicis 44 sequimur et in apparatu collegimus lectiones ceterorum codicum ; ad secundam ueto (familiae Compluto") sequimur codicem a, uatiis ceterorum lectionibus in apparatu additis. De origine, interpolationibus omissionibusque legi potest apud L. VÁz-

QUEZ DE PARGA (4) et P. Davrp (5). Opusculum Iuliano Toletano non absque dubio tribuit J. LEcrERCQ (9), sed perperam ut M. C. Díaz v Díaz uidetur (?).

Inscriptio codicis 44 : NNouzina ciuitatum Ispanie ad quendam catalogum ciuitatum prouinciarum ciuilium Hispaniae referre uidetur, ac : eder episcobalium esset additio indicans accomodationem huiusmodi catalogi ciuilis diuisionibus ecclesiasticis (8) ; itemque inscriptio codicis 7 : Haee sun ciuitates quas regebant reges gotorum et sui pontifices.

Vetustissimus codex zd exaratus fuit Cordubae ex archetypo saeculi vii, ita ut textus traditus diuisionem ecclesiae Hispanicae saeculo vii signat (*). (?) L. VÁzouzz nE PanGa, La Divistón de W'armba, Mattitae, 1943, p. 24-28. (3) J. LEcrzERCQ, Textzes e? Manusertts de quelques bibltotbéques d"Espagne, in Hispania Sacra, ii, 1949, p. 93.

(3) L. VÁzQUEZ DE PARGA, 0p. ci/., p. 29-30. (3) zbidez, p. 13-22.

(5) P. Davrp, Éfudes Historiques sur la Galice et le Portugal du vie au xii? sidcle, Olisipponensiis-Parisiis, 1947, p. 1-4.

(8) J. LEcuERCQ, zr7. ci£., p. 92. (?) M. C. Díaz v Díaz, Index Seriptorum Latinorum Medii JAeui Hispanorum, i, Salmanticae, 1958, p. 133, nn. 528.529. (8) P. DaviD, op. cif., p. 1. (9) ibidem.

CONSPECTVS CODICVM Recensio prima

NN

codex Escutialensis R. II. 18, f. 66v. s. viii (!) (iuxta Vázquez et Díaz : s. ix ; iuxta David : s. viii ex.). codex Escutialensis d. I. 2, f. 238-243. s. x. codex Mattitensis, Arch. Hist. Nat. 1279, f. 69V-71. s. x. codex Matritensis, Bibl. Nat., Vitr. 13-5. s. xi (a. 1058). codex Mattritensis, Bibl. Nat., Vitr. 14-3. s. ix. codex Mattitensis, Bibl. Nat., 4879. codex Mattritensis, Arch. Hist. Nat., Liber ptiuilegiorum ecclesiae 'Toletanae, II, f. 1277:*-127v:8. s. xiv. idem, f. 130v'8. s. xiv. idem, f. 1317:5. s. xiv.

idem, f. 131Y^*. s. xiv. idem, f. 1467:5. s

inc Reo Qu ne It ete wes. ond Cy [19 c idem, f. 13378. S Recensio altera & ps *$

codex Escutialensis d. I. 1, f. 392Y. s. x. codex Matritensis, Arch. Hist. Nat., Liber priuilegiorum ecclesiae 'Toletanae, II, f. 14378. s. xiv. codex ecclesiae Pamplonae (*). codex Matritensis, Bibl. Nat. 1358, f. 1r-a-1V'8. s. xii. codex Bracarensis, Arch. distr., ** Liber fidei". s. xii-xiii.

(2) cfr A. MirrrAnss, Los códices visigóticos dela catedral Toledana. (Discurso de ingreso en la "Academia de la Historia), Mattitae, 1935, p. 62-65 ; L. VÁzQuEz DE PARnGA, La División de Wamba, Mattitae, 1945, p. 15. (23) cfr F. ManronzLL, Fragmentos inéditos de la Ordinatio Ecclesiae V'alentinae", 1, 1912, pi T16.

PROVINCIALE VISIGOTHICVM SEV NOMINA HISPANARVM SEDIVM DE PROVINCIIS

HISPANIAE

NOMINA CIVITATVM HISPANIAE SEDES EPISCOPALIVM

Recensio Prior : TorkEro Oreto Biatia Mentesa Acci Basti Vrci

SPALI

EMERETA

Italica Asidona Elepla Malaca Iliberri Astigi

Pace Olisipona Ossonoba Egitania Conimbria Beseo

Inscr. Item de prouinciis Spanie (pos? **De NNozzinibus locorum", infra editum pag. 431) C, De prouinciis Hyspanie G, Exquisitio Yspanie H I ; Nomina ciuitatum Ispanie sedes episcopalium 44 ; Haec sunt ciuitates quas tegebant reges gotorum et sui pontifices 4. RECENSIO PRIOR : (es? ordo prouinciarum in F : Tarragona, INarbona, Toledo, Merida, Bracara, Seuilla)

Prouincia Toletana (Codd..A E CD GHIBJKL F). 1 TorEro] o». E, TorervM G H J, Torgpo F ; insuper add. metro ue] metropoli(s)

G D G.H E BJ«WREE

2 Aoreto D, Oretum G, Orecto H

3 Beatia E,

Viatia C, Baecia G, Biacia H I J, Batia (Biacia) K, Viacia L, Baeza F 4 Mentesa] om. B & Acci] oz. B, Apci (Aper) L 6 Astigi C G H I, Bastigi D, oz. B, Basti (Basor) L, Baza F ? Vrgii C, Vrgi D L, Vrigii G, Vrcii H.

Prouincia Hispaliensis (Codd. .44

ECD

GHIBF [def. ] K L.]).

1 SrALI] oz. E, IspAL1s G I, Ispar1 H, HispALI B, SEviLLA F ; insuper add. metto

uel metropolis) C DGHIBF 2 Italia I, oz. F 3 Asidonia D, Assidona (pos? Eliberri [//z. 6] ?r. G, posz Malaga [Zin. 5] £r. H) G H I, Assidonia B, os. F 4 Erepla C, Lebla D, Orebla por; Italica (n. 2) tr. G, Exebla pos Italica (Jin. 2) £r. H, Arepla I B, oz. F 5 Malaga (pos? Assidona [/is. 3] £r. G, pos? EBliberri Un. 6] tr. H) G H, Magala I, oz. F 6 Eliberri(pos? Taci [iv. 10] tr. GH)E D G H, Hliuerti C, Illiberri I, oz. F * Astigis po: Orebla seu Erebla (/in. 4) zr. G H, Eciia F

Prouincia Emeritana (Codd. 1 EwznETA] oz. E,EMERSTA

metropolis) CD GHIBF G I B, Blixbona H, Lisboa F

AECDGHIBF CD GHI

[def. J K L]]).

B, MzniDA F ; insuper add. metro uel

2 Pasce I, Beia F 3 Hlisipona E, Olixbona 4 Exonoba C D B, Exonoua G H, Oxonoua I

5 Egiaunia E, Igitania C, Itunia D, Agathania I, Agitaunia B, Idatia F 6 Conibria E B, Colimbria D, Coimbra GIF * Bereo D, Veseo G, Viseo H E, Visco I

PROVINCIALE VISIGOTHICVM Begastra Iliorici 1o Ilici Setabi Dianio [Castalona] Valentia 15 Valeria Segobia Segobriga Arcabica Compluto 20 Segontia Oxuma Palentia TERRACONA Barcinona

425

Cordoba Egabro Tucci Tingi

Lameco Caliabria Salmantica Abela (Talabaura] Ebbora Caurio

BRACARA Dumio

NARBONA [Caucaliberri]

8 Begastra] ozz. E, Vegastria C, Vegastri D, Begastre G, BegasttiaH,Bigastro I K L, Bigastre B, Digastro J, ozz. F 9 Iliorici] soZus 24, ozz. cef. 10 Plici D, Illici G H, Illice I, Ilice B / K L, oz. F 11 Setabis 5057 Vtci (//z. 7) zr. E, Seddabi

C D, Setaui G, Satiua H, Otabi I, Sitabi K, Sitabi (Scitabi) L, Xatiua F

12

Dianio] oz. E, Dianium C D K, Denia G F, Dianum H I B J, Dianum (Dianium) 16. 13 Castalona] B J K, oz. JA E C D G H F, Castilona I, Castelona (Castalona) T7 14 Balentia C D, Valencia L F 15 Baleria C D 16 Segobia] $osz

Segobtica (n. 17) £r. E, post Oxoma (Jin. 21) £r. C D G, Secobia pos? Oxoma (Jin. 21) £r. H I B J K, Setana (Secouia) pos? Oxoma (/in. 21) zr. L, Segouia F 17 Segobriga] Segobtrica E D K, Segobria C G, Secobria H, Secobrica I B L., Secobrita J, pos? Ercáuica (Js. 18) zr. F 18 Arcauica E, Atcabrica G B, oz. H, Artabtica I K, Arabrica J, Artabrica (Atcafica) L, Ercáuica F 19 Conpluto C, Guadalaiara F 19 inter Conpluto e? Segontia (/in. 20) add. alamanca a/£. zz. A 20 Segoncia G H I J L, Sigonza B, Siguenza F 21 Oxuma] 744 E, Oxoma cer. 22 Palentia] ozz. D, Palencia G H I K F, Palentia (Palentina) L ; adZ. xx eclesias episcopales C. 8 (Jin. (in. (Jit.

Corduba pos? Astigis (//z. 7) £r. G H, Cordoua I 9 Egabto] 5os? Corduba 8) £r. G H, Cabta F 10 Tucci] 244. a//. zz. A, 'Tacci C, Taci pos? Egabro 9) £r. G H, Daci I, Acci B, ozz. P ; insuper add. x C 11 Tingi] sous 2/7. zz. uncial.) 4A, om. cet.

8 Lamego G H F, Lamega I — 9 Calabtia G, Calautia H — 10 Salamantica C D 11 Abula G, Auila H I F, Abila B 12 13 Ebbora] so/4s /A, Elbora cez. 14 Cotia

H I, Talamantica B, Salamanca F "Talabauta] I, Talabayra B, ozz. cer. G H I F ; add. xix C.

Prouincia Tarraconensis (Codd.

4 E C D GHI B F [def. JK L]). 23 TERRACONA] oz. E, TARRAGONA F ; insuper add. metto ue] metropoli(s) GHIBF 24 Varcinona C, Barcilona H, ozz. F

Prouincia Bracarensis (Codd. A E C D GHI B F [def. J K L]). 23 BRACARA] ozz. EF, add. metto ze metropoli(s) CD GHIB

CD

24 Dumium G

Prouincia Narbonensis (Codd. .4

E C D G HI B F [def. JK L]). 23 NARs0NA] ozz. E; F, add. metto ue/ metropolis C D G HI B 24 Caucalibetti] G H, oz. cet. 27

I.G. CLXXV

PROVINCIALE VISIGOTHICVM

426 25; Egare

Portucale

Gerunda Empurias Ausona Vrgello 5o Ilerda

[Hictoria]) Dertosa Cesaraugusta Osca

.,

Beterres

Tude Auriense

[Agate] Magalona

i Lucu Brittania Asturica Iria Beteka

Neumaso Carcassona Luteba Elena [Tolosa]

35; Pampilona Auca

Calacurre Tirassona Alisana 4o Àmala

Segia

25 Egara(pos? Gerunda seu Getona [/in. 26] £r. GF) EGI BF, Exara(posz Gerunda [Z/z. 26] zr. H)C DH 26 Gerunda] pos? Barcinona sez Barcilona (//g. 24)

G H, Gerona fos? TARRAGONA metropoli (z. 23) £r. F 24 Enputias E, Imputia I, Amputias B F 28 Auxona H 29 Vrigello C B, Vrigelo D, Vrgellum G, Vigallo I, Vrgel F 30 Lerita D, Illerda H B, Lérida F 31 Hictotia] C, ozz. A E B F, Hictosa D, Ictoria G HI 32 Tortosa G H, oz. I, Tartasa F 33 Cesatagusta C G H, Zaragoza F 34 Osqua G, Huesca F 35 Pampilona]

post Auca (/in. 36) £r. D, Pamplona F 386 Auca pos? Osca (Jin. 34) zr. D 37 Calahurta E, Calagutte C, Calagorra D, Calagurra G H I, Callagurre B, Calahorra F

38 Tyrassona

C, Tirasona

G H I B, Tatrazona

F ; insuper aZ. xvi C

39.40.41 Alisana. Amaia. Segia] so/us 7A (Segia a/7. zz. itt. uncial.), om. cet.

25 Fistobale C, Fistocale D, Fistobole et Portugale G,Fostobole H, Portugale I, Portugal F 26 Teude C D, Tuy F 2* Autia G, Autiensem I, Compostella (2?) F (efr. lin. 31) 28 Locu E, Luco CD HG I, Lago F 29 Britonia E F, Brittanie C, Brintanie D, Britonia et Ouetum G, Btitania et Ouetum H, Vitania I, Vittania B 30 Astotica C D G H I, Astorga F 31 Iria] pos Auriense[m] (in. 27) tr. I B, Hytia C, Ipria D, Mintonia F ; izsuper add. vixi1 C 82 Beteka] 30l/us alt. m. 7A, om. cet.

25 Betettis E D B, Vetetris C, Bitettis G H I, Betettas F 26 Agate] oz. A E F, Agata G, Agatha H, Agathe I 27 Magalona] $os? Luteba (/iz. 30) £r. G H, Magallona B

28 Nemauso E D F, Nemaso C, Nemausum G H I, Neumase B

29 Carcassona] ZA, pos? Caucaliberri (n. 24) £r. G H, pos? Luteba (Jiu. 30) tr. C B F, Carcasona pos? Luteba (/n. 30) ?r. E.D, Cartasono pos? Luteba (/iz. 30) zr. I 80 Lote C D, Ludeua G, Luteua H, Lateua I

sub uno rxvir C

31 Elena]

82 Tolosa] I F, 'Tolossa B, ozz.

? F ; adZ. viu qui fiunt

A E C D G H.

PROVINCIALE VISIGOTHICVM

427

Recens?o altera : BRACARA

EMERITA

ESPALIM

metropolis

metropoli

metropoli

Portucale Conimbria

Auela Salamantica

Italica Erebla

Elbora [Sollegia] Caurio

Astigis Cordoba Egabro

Wetica Dumio 10 Áuriense

Pace Exonoba Vlisibona

'Tuce Eliberri Maslaca

Tude

[Calabria]

Asidona

; Eguitania Veseo Lameco

Luco

[Legione] [Gegione] 15 Iria Brittunia Astorica

[Oueti]

RECENSIO ALTERA

:

Prouincia Bracarensis. (Codd. a b d e (def. c]).

1/2 BRACHARA metropolim 4 3 Portugale 5, ozz. d, Portugal pos? Lamecum (Un. ?) tr. e 4 Colimbria £5 5 Egitania b d e 6 Viseo P d, Viseum e ri Lameto 5b, Lamecum e 8 Detega b, Beteca d, oz. e 9 Dumio] 20s: Colimbtia (in. 4) tr. b 10 Autriense] ozz. d, Aura e 13 Legione] ozz. a b, pos? Astotica (Un. 17) £r. e 14 Gegione] Z, ozz. cef. 15 Iria] ozz. d 16 Britonia P, Britania de 17 Astorica] Astapica b, os 'Tude (Jis. 11) zr. d 18 Oueti] e, oz. cet.

Prouincia Eeritata. (Codd. a b d e def. c]).

1/2 Metropolim MrmrrA 4 — 2 metropoli a

8 Abila P e, Auila

d

5

Elboraca Z 6 Sollegia] 2, oz. cet. 4 Catiam b, oz. d, Cautia e S Pace] 072. d 9 Exonoba] oz. b, Ocsonoba 4, Oxnoua e 10 Olixbona P e, Olisbona 4 11 Calabria] 5 e, ozz. a, Calliabria 4.

Prouincia Hispaliensis. (Codd. a b d e def. c]). 1 IsPALIS Db e, SeAx1s d

2 metropolis 7 d e

3 Italia 4

4 Enebla £, oz. d,

Etepla e B Astitis b 6 Corduba Pe, Cotdoua g 8 Tude P, Tusa 2, Tucci e 9 Hlibarri £ 10 Malaga 2, Malatia 2, Malaca e 11 Assidona 7, Asidonia e.

428

PROVINCIALE VISIGOTHICVM

TorETo metropoli Compluto Segontia Oxoma Palentia 25 Segobrica Secobia Baleria Arcabica Oreto 3o Valentia Diannio Setabi Cartago [Viatia] 5; Vasti

TARRACONA metropoli Dertosa Cesaraugusta Tyrassona Calagurris Auca : Pampilona Osca Hictoria Elerda Barcinona [Egara] Asona Gerunda Impurias Orgello

NARBONA metropolis Caucoliberi Carchasona Biterris Agata Luteba Magalona Nemis Enemaso Elena

Mentesa Acci Biata

Prouincia Toletana.

(Codd. a b c d e). 19/20 Metropolis ciuitas TorEro c 19 TOLETANE b 20 metropolis P e 21/38 esf ordo 21.37.22-27.36.33.34.30.29.38.35.32.31.28 in b c d e ; praem. ciuitas ubique c 22 Segoncia P e, Seconcia 2, Seguncia 23 Ocsoma 42, Oxuma e 24 Palentia] ozz. e 25 Secobtica 5 e, om. d 26 Segobia 5, oz. c, Segonbia e 24 Valeria b e d e 28 Arcabtica P, Artabrica c, Arcauica 4 31 Diania 5, Dianna v, Biania 7, Denia e 32 Setaui b, Setdauis Z, Sedtabi e 83 Cartago] a, Vrcibcee, Turci 34 Vitia] ec, 077. a, Viacia b 85 Basti P c e, Besti 4 38 Beatia P c e, Biatia d in fine add. Latda e£ Egaro d, efr infra sub Prouincia Tarraco-

Hense Lin, 29.81.

Prouincia Tarraconensis.

(Codd. a b d e [def. c]). 19 TERRACONLIA D, 'ERRACONE d, ''ERRACONA e

20 metropolis P d e 22 Cesaragusta b, Cesaraucusta d e 23 Tlirasonab de 24 Calahorra 5, Calagorre Z2, Calagora e 24 Osca] oz. d 28 Hictoria] a, oz. b d e 29 Ilerda

b e, Latda in finem Prouinciae Toletanae tr. d 30 Barchinona 2, Cartagine (Barchinona) n finem fr. d 31 Egara] 2, oz. a, Egato in finem Prouinciae Toletanae tr. d, Egato e 32 Ausona P e, Elisona (Ausona siue Vicus) pos? Pampilona (ig. 26) ir. d | 33 Gerunda] fos/ Auca (Jiz. 25) £r. 4, Yerunda e 984 Emputias P, Putias Z, Inpura e 35 Vrgello P 2, Argello e. Prouincia Narbonensis.

(Codd. a b d e [def. c1). 20 metropoiis] oz. e 21 Caucaiibetti P, Cauco Libet! 4, Cauco liberti e 22 Carcassona P e, Carcaymsona d 23 Bethetis Z, Beterris e 24 Agate b, Agathe d, Acate e 25 Lutea b, ozz. d, Tutea e 26 Magelona Z 27 Nemis] z, Vreba

b, Vtuia pos? Nimaso (/iz. 28) £r. d, Vteba e Elena] ozz. d.

28 Nimausum P, Nimaso d e

29

VIII

| ..DE . ... NOMINIBVS LOCORVM

-

ru

E^

-

:

:

E

VEL

CVRSV RIBVLORVM

MONITVM Codex Matritensis, Arch. Hist. Nat. 1279, f. 69V-71, s. x, textum tradit quem hic reddimus ex editione J. LecrERCQ (?), codicis interpunctione ac otthographia seruatis.

. Iuliano Toletano non absque dubio tribuit LECLERCQ ; sed perpetam ut Díaz uidetur, qui textum saec. ix confectum aestimat (3).

(2) J. LEcrERCO, O.S.B., Texzes et Manuserits de quelques Bibliotbéques d'Espagne, in Hispania Sacra, i, 1949, p. 91-95. (23) M.C. Díaz v Díaz, ludex Scriptorum latinorum Medii AAeui Hispanorum, i, Salmanticae, 1958, nn. 528.529.

DE NOMINIBVS INCIPIT

NOMINA

LOCORVM LOCORVM

VEL

VEL CVRSV CVRSV

RIBVLORVM

RIBVLORVM

Tres itaque sedes principales sunt in mundo. Prima est Roma de doctrina beati Petri conposita. Secunda sedis est Alexandria que a Marco euangelista disci; pulo beati Petri conseruata. Ibi euangelium predicabit. et gloriosum martyrium consummauit. Tertia sedis est Anciocia. Id est beatissimi Petri habetur honorabilis eo quod priusquam Romam ueniret, ibi habitauit, etillic primum nomen christianorum nouelle gentis exortum est.

(ITEM DE PROVINCIIS SPANIE sequitur iexius ius p. 424-426

supra eda: « Prowinciale Visigothicum ») 19 NOMINA

FLVBIORVM

FrLvBIVs qui inrigat Cordoba, qui dicitur Bete, nascitur in campo Spanie et cadit in mare in oceanum occidentale currit milia. CCCCXII. FLvBIVs Tagus qui inrigat Toledo nascit in campo Spanie, 15 occidit in mare occidentale. currit milia CCCII. FrvBivs Minon nascit prope Pereneum in rotunditate uertitur. ut Vegratium oppidum maritimum includit. et sic in oceanum mare precipitat et currit milia cccxr. FrvaBivs

Hiberus,

nascit sub Astoribus

montis

inlustrat

2o Spania cadit in mare de Tortosa iuxta Terracona. currit milia CCXIIII.

FrvBivs Rodanus currit milia. DCCCCLXII.

FrvBIVs Garonna currit milia mille minus sexaginta VII.

2;

FrvBivs N?li currit milia. DXC. FrvBivs Dorius nascit in Discertii montis et defluit in occidentalem partem cadit in mare oceanum. currit milia CCCLX. 24 Nili currit milia] J££eris ztalicis expressit editor ; nobis legendum uidetur Anas loco Nili.

355

VERSVS DE ASIA DA T4 ms

DE VNIVERSI MVNDI ROTA -

4

h

rmey 30

PRAEFATIO Rhythmi cosmographici, quem hic edimus, poeta quis sit nescitur. Certe poeta, cum Isidori Hispalensis uestigiis instet, post annum 6030 floruit (!) ; auctorem uero Libri historiae Francorwn (ante a. 736) hunc rhythmum cognouisse et ex eo nonnulla hausisse, ut conicit KnuscH e uulgari similitudine (?), recte abicit STRECKER (3). Poetam Mediolanensem, qui circiter a. 739 Verswm de Mediolano ciuiate (^) concinauit — in cuius exemplo circa a. 760 compositus fuit Versus de Verona (?) — (8), nostrum rhythmum cosmographicum imitasse, item ualde dubium uidetur (7). Incongrue etiam DÜMMLER hanc cosmographiam rhythmicam Theo[do]frido Ambianensi adscribit (3). Auctorem Francum —- e meridianis partibus Galliae — fuisse uolunt KnuscH et STRECKER (?) ; argumentis uero haud spernendis NoRBERG his non adsentit, sed eum Hispanum putat saec. viii medii (19). ^ *

*

Schema rhythmi est 8 — - 4- 7 - —. Prius hemistichium passim 9 syllabarum, alterum raro 8 syllabarum. Nonnullis locis synizesis. Clausulae raro impurae sunt : lin. 13 undique (ut lin. 27 2ntra que, lin. 87 interque), nisi uerba transponenda sunt, lin. 13 2gnita, lin. 113 censetur ; lin. 9x sita est n. Africa corrigendum uidetur ; lin. 114 circustu, lin. 118 Etruria et 123 Archadia in 8 — -. Lin. 67 legendum est océano, lin. 80 oceáni, lin. 7 $aradíjsi (cfr M G H, poet. lat., rh. XIX, 20, 1), (!) K. SraEckzn, in Monumenta Germaniae Historica, Poetae Latini aeui. Carolini, IV, 2, 1925, n. XXXIX, pag. 545.

(2) Br. Knuscn, in Neues ZArchiv der Gesellschaf? für áltere deutsche Geschichtskunde, XXXV, I9IO, pag. 518. (8) K. SrRECKER, or. ci£., not. 2 ; cfr D. Nonaznc, La poésie latine rythmique du

baut Moyen Age (Studia Latina Holmiensia, YT), Stockholm, 1954, pag. 83. — Cfr infra, in apparatu critico, ad str. 4o lin. 118/119. (4) edit. L. TnAusE, Karolingiscbe Dichtungen (Schriften zur germanischen Philologie, D, Berlin, 1888, pag. 119-122 ; G.B. Prenr, Versus de Verona - Versum de Mediolano ciuitate (Studi pubblicati dall? Istituto di Filologia Classica, VII), Bologna, 1960, pag.

89-91.145-147 ; Supta, pag. 369-377.

W

(5) edit. L. 'TRAUBE, op. ci/., pag. 122-129 ; G.B. PrGur, op. ei£., pag. 44-76. 152154. (8) cfr G.B. Pru, op. ci£., pag. 3-4. (*) cfr K. STRECKER, /or. cif. ; D. NORBERG, 0p. £i/., pag. 85. (8) E. DüwMLzR, in Zeizschrift für deutsches Altertum, XXIII, 1879, pag. 281 ; cfr K. STRECKER, a77. £i/., pag. 545-546 ; D. NORBERG, 0f. c?/., pag. 85. (3) cfr Br. KnuscH, ar. ci., pag. 319 ; K. STRECKER, ar/. ci/., pag. 546 ; pag. 555 (not. ad stt. 28-29). (19) cfr D. NonBERG, 0p. ci/., pag. 83-86.

436

PRAEFATIO

lin. 116 Eridánum, lin. 122 Thessáli, lin. 96 Páctolus, lin. x16

Lücrinum, lin. 125 Líbenum. Hiatus permulti. Aut duo aut tres uersus stropharum inter se assonare uel concinere so-

lente(H)

|

Textum rhythmi conferente cum illo Isidori (12) quem fideliter secutus est poeta, eius methodum discere licet. Saepe, ad

amplificanda facta quae Isidorus uno uerbo consignat, adiectiuum uel addit uel in grandiorem mutat : lin. 11 £erennis, lin. 12 $rimeui, lin. 17 jblurimas. magna, lin. 102 magnum, lin. 116 maximum, lin. 140 maxima ; raro magis se disiungit : lin. 22 snirandam,

et in canto mubile (3). Diminutiui sensum

non semper percipiens scribit lin. 119 «bi Romola est sita et est ciuis nobilis, lin. 97 Africa nascitur inde, tertia particula ; loco flumen et gemma ponit lin. rr riwolis, lin. 19.29.111 gemmoula(s). Labori quoque ei est distinguere expressionis modum : cír lin. 34-49 Armenia sicque consurgit, iuncta est Hiberia . minor oriturque Asia ... nectit rope Frigia ... prominet Cilicie . unde Gotia emanat. Notandum quoque lin. 9 e&íamque et lin. 105 simul praeferri loco etiam et ; saepius quoque particulam -que adicit ratione metri (!4). 'K

x

Eo quod (lin. 84-87) de meridianis Galliae partibus plura dicuntur quae apud Isidorum desunt, KRuscH et STRECKER rhythmum ibi compositum fuisse putauerunt, ut diximus (15). Et alia tamen narrat poeta (lin. 65-66 Sclauwi, Chuni, Winadi,

lin. 69 Scridifinni et. Frisones, lin. 97-99 Africa ... 363 pollet opidis (19) ; quae, cum apud Isidorum absunt, alio litterarum fonte assignandae sunt (!"). Cuius fontis genus esse mappam mundi pro manifesto habet NonBEnG (35), qui eam tempore inter Isidorum Hispalensem et Beatum Liebanensem collocat (19) Quo e fonte fluxerit maxima pars discordantiarum rhythmum cosmographicum inter et textum Isidori (29). €*

*

—

(1) K. SrRECKER, ar. ci/., pag. 549. (?) Isrponvs, Orzgines ([Etymologiarum siue] Originum libri XX); quem textum in apparatu adhibemus. (33) cfr etiam additiones lin. 42 et 1oo-1or. (14) D. NoRBERG, 0. ci/., pag. 82. (15) cfr supra (?). (15) cfr D. NoRBERG, of. c//., pag. 83 et not. 8. (1?) cfr zbidez, pag. 83-84. (18) cfr ibidem, pag. 84. — Fortasse et titulus... MVNDI ROT.A (L et 5! explicit), . GLOBV$ MVNNDI (I) indicat huiusmodi mappam ? (19) cfr ibidez, pag. 85. (29) cfr ibidez, pag. 84.

PRAEFATIO

437

Textum edimus e recensione STRECKER (?). Duarum uersionum y et x (apud Strecker Y et X), quae ante a. 800 ortae sunt, his usus est codicibus (??, quorum consensum indicamus siglo « (apud Strecker Z) : V classis (quo siglo consensum codicum huius classis designamus):

E II

cod. Leidensis Vossianus Q 89, s. ix ;in quo desunt str. 20.31.33-48. siglo consensum indicamus codicum P! et P?, in quibus desunt str. 20.31.33-37 : P' cod. Epternacensis, nunc Parisinus latinus 9666, a. IO5I-IOBI. P* cod. Parisinus latinus 5091 (Colbertinus 1999),

Sx

x classis (quo siglo utimur ad consensum codicum huius classis designandum) : W

cod. Herbipolitanus M.p.th.f.46, s. ix ; solum continet SU. IT

2

siglo consensum indicamus codicum S! et S?, in quibus desunt str. 13.14.20.21,:.23,1-2.29.34,1-2.35,1.30.37.4245, praeterea textus multis locis mutilatus stropharum perturbatus est :

S! S?

et ordo

cod. Sangallensis 2, s. viii. cod. Sangallensis 213 rescriptus, s. viii.

siglo consensum designamus codicum V et Sc/h : V | cod. Vaticanus Palatinus 1357, s. xiii med. Sch

siglo consensum indicamus quinque codicum s. xiv-xv : H | cod. Harleyanus 3973, s. xiv ex. M? cod. Monacensis latinus 903 (olim monasterii S. Iacobi Ratisponensis), f. 100-102, s. xv. M? cod. Monacensis latinus 14873 (olim S. Emmerammi), f. 36 sq., s. xv med.

Vi

cod. Vindobonensis hist. eccl. 3347, f. 1, S. XV. E | cod. Eichstatensis 269, f. 504 sq., s. xv in. (?1) K. STRECKER, 277. cif., pag. 549-559. (22) cfr ibidem, pag. 546-547.

438

PRAEFATIO

Quorum codicum Strecker praebet hoc stemma (??) : co

y

x

LY V

Z

nubit;

diim

W

5:

Vtraque classis corruptelas pessimas perpessa est, ordine stropharum permutato, singulis aut pluribus strophis omissis, multis uocabulis deprauatis uel deletis. Quae cum ita sint, textum recte constituere res difficilis est et incerta (4). Quo uero facilius suo cuique iudicio uti liceat, ordinem stropharum y, O et 2 hic ita delineantur ut celerrime quid inter singulas classes intersit discerni queat. Stropharum in y et x ordo hic est (29) :

Jj I-7

8-11 T2 I3 I4

I5 16 T

18

O0 I-7

AL-TIW I-7 (8-48 om. W)

2 8-11 I2,Ia (I2,1b-3 om.) (13 om.) (14 om.) 4I 40 I5 I5 16 16 (17,.1a $ost (17,1 post 28 28 tr.) ir.) (17,10 om.) 17,2-3 17,2-3 21,3-2 (21,.10m.) | 21,3-2 (21,I om.) 2222.13 2 cc 23,3 (?teratum Sch ; 23,3 (23, 1-2 om.) del. V) 18 18 8-11 I2 I3 I4

(3) K. SrRECKER, ar7. cif., pag. 547; Der Rhythzus *de JAsia et de uniuersi mundi rota'. Beilage xum Jabresberichte des gl. Ladseng ymnasiums zu Berlin, 1909. (14) K. STRECKER, ar. ci/., pag. 547-548 ; sed cfr supra (21).

(35) ibidem, pag. 548-549.

PRAEFATIO

I9 21

(20 om.)

E9 20 17 ír.) (22 post 17 42r D)

23

23

24

24 25

26

29 30 32

I9 (21,1 om.) (21,3-2 ost

22

28

439

27 46 47 48 28 I7,Ià 29 30 (31 om.) 3I (et desinit L ) 32

(23,3 terat. ante 18 Sch)

(26 ante 30 ir)

24 25

(20 om.) (21,r om.) (21,3-2 Post I7 Ír.) (22 post 17 42I y.) (23, 1-2 om.) (23,3 ante 18 tr.)

(26 ante 3o ir.)

27 46 47 48 28 XE (om. Sch) (mutil. Sch)

30 3I 32

(29 om.)

II (33 om.)

(34 om.)

33

39

(Sch)

34,1-2 (34,3

35)

36,3 (35 om.) (36 om.)

(37 om.)

33 ante

34.3 34.3 35 35,2-3 (35.1 om.) 36,1[-2](36,3 ost (36 om.) 34,2 tr.) (37 om.) 37,[1.]2-3 38 38 39 39 40 4- 41 40 4-41

43 44.1-2[.3] 45,[1-]3

(42 (43 (44 (45

47

(46-48 post 27r.)

46 48

(34,1-2 om.)

*

*

om.) om.) om.) om.)

*

(42 (43 (44 (45

om.) om.) om.) om.)

(46-48 $ost 2p»)

440

PRAEFATIO

In rebus orthographicis cum Carolo STRECKER secuti sumus codices S!, S? et L; recentiorum uarias lectiones mere ortho-

graphicas saepe neglegimus. In margine dextro numeros Pertzianos post Strecker addidimus. In tertio apparatu textum quoque IstpoRi Orzgimum xepetimus, ad fidem editionum H. PuiLiPP (?59) et W. M. LiNDsaY (??). à

*

*

*

Siglis his in apparatu usi sumus :

Anz Isrp. (Orig.)

coniectanea H. ANZ, apud Strecker consignata. IsrDoRvs, Origines ; cfr supra (??).

Krusch

BR. Knvuscu, art. laud.

Neff

coniectanea K. NErr, apud Strecker consignata.

Periz

G. H. PERTZ, Über eine fránkische Kosmographie des siebenten Jahrhunderts. Abh. d. Berl. Akade-

Vollmer

coniectanea FR. VOLLMER, apud Strecker consignata.

mie d. Wiss. Pul. hist. Kl., 1845, p. 260 sq.

(39) Die bistorisch-geograpbischen Quellen in den. Eitymologiae des Isidorus von Sevilla, I-r (Quellen und Forschungen zur alten Geschichte und Geographie, xxv-xxv1), Berlin,

I9I2-I9I3.

(?*) Oxfotd, 1911.

VERSVS DE ASIA ET DE VNIVERSI MVNDI ROTA

I]

1. Asia ab oriente — uocata antiquitus A regina, cuius nomen funxit in imperio ; Hec in tertiaque parte — orbis est disposita.

(1.)

2, Ab oriente orto solis, |mare a meridie, Ab occiduoque mare — Tyrreno coniungitur, Septentrione fluuiale — Tanieque cingitur.

(2.)

3. Habet primum paradisi

(3.)

ortorum dilicias,

Omni genere pomorum — *consitus qui graminat, Habet etiamque uite — lignum inter medias. Sr. 3. 4/9 cfr Gen. 2, 8-9.

Instr. NERSVS DE ASIA ET DE VNIVERSI MVNDI ROTA L, DE CONIECTVRE ORBIS VERSVS |, vERSVS DE PROVINTIIS PARTIVM cel. ; coniecture orbis (W^) : cfr Carm. Bur., xx, 5, 2 : "ludit contectura"? (Strecker). Sr. 1. 3 cfr * Versum de Mediolano ciuitate, str. 1, 8: "que ab

GLOBO MVNDI ET MVNDI II, dees? in ad interitum rerum

antiquitus uocatur? e£ *Versus de Verona, str. 1, 8 : "que Verona uocitatur olim antiquitos"? (Strecker) ; sed cfr praef.(?) 1 uocata] efr infra lin. 63.76.79.89.100.124, "nuncupatur" infra lin. 30.36.48.52, "narratur? infra lin. 90, "dicta est? infra lin. 73.88.106, "nomen" infra lin. 50.63.70.90.113 2 regine 27 2 nomen] z.e. **persona"" : cfr Weyman, Berl. phil. Wochenschr., 1909, 1242 2 funcxt L, sumpsit I1, fincxit I, fulsit V ;

fulgsit s/ze fulcsit coni. /Anz (sed lectio codicis V. sera coniectura est) ; fanxerat (ozzisso in seq.) a/iz2 fentauit Strecker 2 in] oz. W' $1 8 -que] eras. P?, oz. V. 3 urbis $* ; cfr adn. Strecker ad rbythbznums 11 (14, 1) aeui merouingici (Mon. Gerz., tom. cit., b. 457 sq.) 3 est] e I^ 8 posita II, dispositus 2. $zr. 2. 4 otiente] Perzz, add. ab W^ 4 ortu (ex otto 5 ) W 5? O ; efr Strecker, Joc. laud. 4 matis y W' 2 Scb ; mate — mati, pro oceano" (cfr Strecker ad rhythm. 17:672) 8 ozianoque (oci- 5!, occe- O) x 5 mati y Scb 5 tyrenum (tirtII) y, terreno W' X, tertenoque Seb ; 1.e. zzediterraneo"? (Strecker) B cingitur Seb y z.e. finitur" : efr Isyp. (Szrecker) 6 septentrione] praezz. a W' Anz, septen-

trioni O 6 fluale tanieque L, fluuiale tanaique I1, pluuialem danieque IW, pluuiale taneaq, 5!, pluuia|la&anieq; .$ , fluuio letanicoque O, lacu tanaique JArz (contra codicum consensum) ; flauiale pro "fluuio" positum (Strecker) 6 -que] uersus supplendi causa ut lin. 3.13 (Strecker) ; efr praef.(19). Sfr. 3. * paradisum .$? * hortorum delicias II O 8 omni] praezz. qui W, omne L, omne corr. P? $ consitus qui] SZrec&er, *circumseptus c, qui consettus coni. Vollmer 8 granat .$!, craminat .$? 9 etiamque] efr Isrp. : *eziazz ef^ (Szrecker) ; efr praef. (19) 9 -que] eras. P?, ozz. WO 9 ligne 5? 9 inter medium L cb Per/z, intermedio [1 ; intet medias : sei/. **arbores?? (Strecker). Isrp., Orzg.

Inscr. (x1v, 2, 1) : "orbis a rotunditate circuli dictus, quia sicut rota est".

SZr. 1. 1/2 (x1v, 2, 1) : Asia ex nomine cuiusdam mulieris est appellata, quae 8 (xiv, 3, 1) : **(... orientis.) Haec in tettia orbis parte disposita". S£r. 2. 4/6 (xiv, 3, 1) : *(... disposita) ab oriente ortu solis, a meridie oceano, ab occiduo nostro mati finitur, a septentrione Maeotide lacu et 'Tanai fluuio tetminatur". Str. 8. ? (x1v, 3, 2) : "Patadisus est locus in otientis pattibus constitutus, cuius uocabulum ex Gtaeco in Latinum uertitur hortus ; porro Hebraice Eden dicitur, quod nostta lingua deliciae interpretatur. Quod utrumque iunctum facit hortum deliciarum"? S (xiv, 2, 2) : *(... deliciarum,) est enim omni genere ligni et pomifetarum atborum consitus"* 9 (x1v, 2, 2) : **(... consitus,) habens etiam et lignum uitae", apud antiquos imperium tenuit orientis"

28

I. G. CLXXV

442

VERSVS DE ASIA (4.)

I2

4. Non est estus neque frigus, — sincera temperies, Fons manat inde perennis — fluitque in riuolis. Post peccatum interclusus — est primeui hominis.

(3.)

15

5. Circumseptus est *undique . rumpheaque ignita, Ita pene usque celos — iungitque incendia ; Angelorum est uallatus — Cherubin presidia.

6. India habet in ipsa,

(6.)

18

opulenta patria,

Gentes plurimas que gestat Insula quoque Taprobane

Sr. 4. 10/11 cfr Gen. 2, 5-6.10.

— atque magna oppida ; elefantes nutricat.

12 cft Gen. 3, 25.

Sfr. 5. 13/15 cfr Gen. 3, 24.

€

Str. 4. 10 aestas V, cstas .$! 11 fons] foris .$? 11 manet L .$! 11 in depennis .9: 11 fluiteeeckq, 5? 11 riuulis 77 O 12 interclausus Z 12 est] praezz. qd 5$? 12 dubitari lice? an primeuo homini (ex O) recipiendum sif : efr Isrp. (Szrecker) 12 primeui] 5c LL, pmiü I1 (sed primi corr. rec. zz. P?), primi W, primitus 2/ /, primeuo Scb 12 homini O. Sr. 6. 13 est] 5.7. 1 zz. 8? 13 *f. Vndique e.c. (Szrecker) 13 rumpheaque] pr.u sup. o L,. rompheas* (-que eras.) P?, tompheaque W .5c5, tomphea V^ 13 ignea i Sch 14 usque] a44. ad W .$*,add. atque ad .$? 14 caelum y Scb 14 iungit*ec* (-que erar.) P?, iunctaque (-quae J7) W^27 V (quam lectionem praefert Kruscb) 14 incendium .$zh 15 est] ez .$! 15 uallata .$* I7 15 cyrupin .5!, cherubyn (hoe DLTS 15 praesidia] efr SZ/rec&er ad rbythzum vx, 11, 2. Sr. 6. 16 Indiabet 5? 16 Indiam O 16 habet] z.e. **babetur^ ,*esz^? (Szrecker) 16 ipsam O 16 opulentem patriam O 1* gentes plurimas quae (az/ plutimasque) y W/ X (plurimasque e£iazz Per/z), gentesque (-que ozz. Scb.) O 17 atque] om.W' 18insuli quoque L, insulaque I7, insula V/, insulamque ch 18 tapbane L, ptobana W' Z, taprobana 17

18 elifantis .5?, elefantos L^

18 nuttiat

II O, nuttigant 5?.

Isrp., Orig.

Sr. 4. 10 (xav, à, 2) : (... uitae ;) non ibi frigus nec aestus, sed perpetua aetis tempeties"? 11 (xiv, 2, 3) : *E cuius medio fons prorumpens totum nemus

intigat diuiditurque in quattuor nascentia

flumina"

3e (esu

WE E o Ce

flumina ;) cuius loci post peccatum hominis aditus interclusus est^". Sr. 413 (xiv, 2, 3) : "(... interclusus est.) Saeptus est enim undique romphea flammea, id est muro igneo accinctus"? 14 (xiv, 3, 3) : *(... accinctus,) ita ut eius cum caelo paene iungat incendium (iungit incendio cod. Gwelferb. 5. viii)" 15 (xiv, 2, 4) : "Cherubim quoque, id est angelorum praesidium arcendis spiritibus malis, super romphaeae flagrantiam ordinatum est...". Szr. 6. 16 (x1v, 3, 5) - India uocata ..."" 19 (xiv, 3, 5) : *... habens gentes multas et oppida" 18 (xiv, 2, 5) : "(... oppida) insulam quoque Taprobanen gemmis et elephantis refertam".

ET DE VNIVERSI MVNDI ROTA *. Auro, argento est fecunda, 21

Crisolitos et berillos, Leonitas, margaritas,

443

— atque pluras gemmulas, (7.)

|adamantis, carbunculos, ^unionis pullulat ;

8. Septacum mirandam auem et in canto nubile, Vnicornus atque griffas ^et dracones cimeras ; 24 Ibi sunt aurei montes, — quos custodunt bestias.

(8.)

9. Partia et Aracusa, simul et Asiria, Media iuncta est prope — communisque Persida,

(9.)

e)

ZO

Isrp.,Orzg.

Szr. 7. 19 argentoque II x 19 est] é ?osz fecunda zr. W, oz. 2 V 19feconta .$? 19 plures V ch ; pluras : efr "nobila"" u. infra lin. 22 (Strecker) — 19 gemmas I^ 20 crisolitus (chr- L) atque berillus V $5, byrillos (perillos .$1, birillus .$?, berillus 7) et crysolitos (ctissolitos 51, crisolittos 5?, crisolitus 7) l/ ZV 20 adamans (e add. et V) catbunculus y O, adamantes carbunculos WW, adamantis carpunculus (-colus $1) X 21 leonita 17, leonicitas IW ZZ, leonicidas I^ 21aniones L, omones 177. P?, uniones P! 277. P? WO 21 pullulat] z7/e uniones £r. V, pullulad azze unionis zr. 5?, bic desinit W. $zr. 8. 22 Septa cum 11, septicus.$!.$zb,septicum .$?, psytacus l/ —— 22 miranda aue y, miranda aues .$!, mitanta auem .$?, miranda auis O 22 in canto nubile] cfr Strecker ad rbythyz. yy, 14, 1. 22 in cantu V V, itantü $c 22 nobila L, nobile II, nobilis O 23 unicornes (-nis JI) et cameli (catm- P!) y (cfr iufra lin. 110), unicurnus (-cornes O) atque gtifas (crifas .$?, griffes c5) 5? O 23 et] pos? dracones zr. 23 draconis .$* 23 cimere y, cymetas 5? ; g/ossa cod. Sangall. 912 (cfr Goetz, Corp. gloss., xv, 219), "cymera" : "bestia" (Strecker) 24 ubi L .$! 24 sunt] *J. 2 z. L 24 auti L P? 24 montis $*, muntes .$? 24 quos] quem LL 24 custodent II, custodiunt (50s? bestie zr. O) L 5! O ; cfr Strecker ad rhbytbzz. xiv, 4, 1. 24. bestiae y, bestie O ; bestias : efr infra Jin. 27.74.93.117 (Szrecker). Sr. 9. 25 Paratia L, Parathia (t s4p. c 1 zz.) 51, Patchia .$?, Parthia V/, Parrachia Seb 25 arachusa $!, aracusia L7, arachus Seb 25 a sitia $!, assitia P* O 26 medie (-die 7 ras.) L, india I1 — 26 prope est iuncta — V/, est prope iuncta — Seb 26 nec minus quoque persida (perfida II) i, communisque persidie .$1, cü munes (u 54p. o) que petsida (a zz ras.) 5?, iuxta fines persidis (petsie c7) O, comminusque Persidi coz. Neff, comminusque Pertsie coz. ZAzx, f. comminusque Persida (Szrecker) 26 Persida] es£ nozziniattuus, cfr Ysyp. (Szrecker)

Sfr. 7. 19 (xiv, 2, 5) : "(... refertam,) [Chrysam et Argyren] auto atgentoque fecundas ..."*, (x1iv, 2, ?) : [... mittit et ebur,] lapides quoque pretiosos" 20 Gav, 3, 7) : "(... pretiosos,) berillos, chrysoprasos et adamantem, catbunculos" 21 (xiv, 8, 7) : '*(... catbunculos,) lychnites, matgatitas et uniones". $zr. 8. 22/24 (xiv, 3, 6) : "[gignit autem tincti coloris homines, elephantos ingentes,] monoceton

bestiam, psittacum

(psiptacum

«odd. Berol. lat. fol. 641 ;

Tolet. xv, 8, s. viii) auem, (ebemum quoque lignun, et cinnamum) ..."^", (xiv, 3, 7) : "[mittit et ebut, ... (cfr supra [in. 19)] ibi sunt et montes aurei, quos adire ptopter dracones et gryphas et inmensotum hominum monstta (codd., sed recte inmensorum cotporum monstra hominibus Zabe? HikRoN. [Episz. cxxv, 3, 3] quem bic exscripsit Isidorus) inpossibile est". $£r. 9. 25 (x1v, 3, 8) : Parthia ..."^, (xiv, 3, 9) : Arachosia ..."^, (Quv, 2, 10) : CASSIA. n 26 (x1v, 2, 11) : Media et Petsida, ... ex quibus Media ab occasu transuetsa Parthiae regna amplectitur ...", (x1v, 2, 12) : *Persida ..."

444

27

30

33

36

VERSVS DE ASIA Babillonia, intra que

— sunt confuse linguas.

10. Arabia thure ornata — etin saltis cinnama ; Nascitur ibique mirra — et sardonix gemmula ; Fenix nuncupatur aues, que renascit mortua.

(10.)

11. Palestina et Iudea, — simul et Samaria, Pentapolis et Galilea, ^Egyptus et Scytia,

(11.)

Bactriana et Archana,

— candescit Albania.

12. Armenia sicque consurgit, iuncta est Hiberia Cappadociaque, minor oriturque Asia, Galatia nuncupatur, nectit prope Frigia.

(12.)

S£r. 9. 24 cfr Gen. 11, 7-9.

$20

27 babilone L, babilonia II Scb, babylonia V ; neutrum plur. uidetur esse (Szrecker) 27 interq: ubi L, interque I7, intraque Z, intra quam O 24 confuse (-c)] L .$* O, -sae II, -sa 5? 27 linguae y, -gue 5!, -gue O (e add. sicut docti fiunt, 7.e. * seiunt^? Scb). Szr. 10. 28 tutris ij, thre $1, ture 5?, tute Sch 28 faltis L, saltü .$!, salto 57, saltu O ; saltis (Szrecker)

VO

28 immania Il, cynamum

Z, cynamomum

V,

cinimum .Seh 29 ibi y Scb 29 sardonis V, sardoni Sch 29 geimola $5, gemula.$? 30 fenix ibi (ibi 5.7. 1 77. $51) .$* O, fenixi .$? — 30 ficupatur 5? — 30 auis y O, aue 5? 30 que] oz. V^ 30 renascitut JI V7, nascitut Scb ; cfr Srecker ad Rhythm. vir, 21. Szr. 11, 84 et!] oz. 2 O 81 Samaria] asiria .$!, asyria 5? 32 pentabolis .$7, pentabulis 5? 32 aegyptus L, aegiptus I1, egiptus $1 O 32 exicia (prae. ef exp. & P*)w, et sgicia 51, et schicia 5?, et scitia (scithia) zh 33 pacttiana .$! 33 arcana 5?, hyrcana V, yrchana Sch ; cfr Is1p. 83 albinia 2 Sz. Str. 12. 34 Arminia L| P?, Armoena $!, Armotenia 5? 34 sic Scb 34/42 iuncta ... tempora] iuncta Macedonia (-nie 5?) pellopeninsis tesali (thes- .$?) iuncta finem tiberis ubi romola est sita et est ciues (ciuis 5?) nobilis (nub- .$?) in imperio (inp- 5?) est caput (-ud 5?) tocius (ozz. 5?) prouincie (-ie 5?) e Jim. 122.118-120 repetitum X 34 iunta IL 34 tyberia L .$ch 35 capadociaque II, capadocia .$zh 35/36 minor ... prope] ozz. Scb 35 ortusque II, (def. Scb) 36 galacia P!, zzezzbr. perfor. P?, gallicia V^, (def. Scb) 386 nuncupatur] é uocata TZ, (def. ScP) 36 necte IT, (def. Scb) 36 frigiam V7, phrigia Sch.

Isrp., Orzg. 28 (xv, 2, [13-]14) : [Mesopotamia ...] Babyloniae regionis". $zr. 10. 28/30 (x1v, 3, 15) : Azabia ... tegio turifera, odores creans, ... in cuius saltibus et myrrha et cinnamum prouenit; ibi nascitur auis phoenix, sardonyx gemma" 30 (xir, 7, 22) : Phoenix Arabiae auis ... dum se uiderit senuisse, -.. alarum plausu uoluntarium sibi incendium nutrit sicque iterum de cineribus suis tesutgit"". Szr. 11. 81 (xiv, 2, [16-18.]19-20.[21.]22) : (Syriam ..., prouincias ..., Phoenix Cadmi frater ...] Palaestina ..., Iudaea, [Hierosolyma ...,] Samatia, ..." 32/33 Qav, 8, 23.24-25.[26.]27-28.[29.]30-31.[32.]33-34) : **Galilaea ..., Pentapolis ..., [Nabathea regio ...,] Aegyptus ..., [Seres ...] Bactriae regionis ..., Scythia [sicut et Gothia] ..., Hyrcania ..., Albania a colore populi nuncupata eo quod alba crine nascantuf"", Str. 12. 34 (xv1 3, 35) : Armenia ... [superior et inferior] ..."", (xiv, 3, 36) : *Hiberia ... est prope Pontum Armeniae iuncta ..."? 35 (x1v. 8, 37) : '*Cappadociam ..."*, (xiv, 3,38) : *Asia minor [... habet prouincias Bithyniam, Phrygiam, Galatiam, Lydiam, Cariam, Pamphyliam, Isauriam, Lyciam atque Ciliciam] ..." 36 (xiv, 3, [39.]40) : [Bithynia ...] Galatia [dicta a priscis Gallorum gentibus ... et eorum regio Galatia] nuncupatur", (xiv, 3, 41[.42]) : "Phrygia ... [Lycaonia ... (Catiamv. sedis

ET DE VNIVERSI MNDI ROTA 13. Lidia sedis antiqua 39

Et Ysauria salubris, Et Licia inter ipsas

— cum torrentes *aureas,

42

(13.)

—prominet Cilicie, montem gestat Cimeras,

14. Cuius ignis flammas mittit In Sicilia ut Ethna,

445

^et nocturnis estibus, — (14.)

^ Vesulis Campania,

Ita flagrat flamma iugis

^uiuensque per tempora.

15. Ad Euruppa properemus, ^ Agenoris filia, (15.) Quam Iouis raptam adsumpsit duxitque in Grecia, Et aurum corrupit primum, ^ nomen dedit patrie. 45

oO

Sr. 13 et 14 opi. Z2(efr supra lin. 34/42). $zr. 13. 3 Lioia P?, Lidya .$eb 97 sedes IJ V — 3? cum] exeidz in P? (efr supra lin. 36) — 34 torrentibus O ; torrentes : cfr Strecker ad rhythg. vix, 2, 2.38 *aureas] SZrec&er, plurimas L, plurimos II, plurimis O 38 Et Ysautia salubris] et in Isauria I1, ozz. Scb 38 cilicia V Scb 39 ipsos O 39 montes gestant O 39 Cimetras] P? H M? E, cunetas L, M! Vi, chimeras 1 z;z. P! V, chimeram 2 zz. P1. - Sfr. 14.40 Huius V . 40 flammam O 40 et] in O A1 cfr infra lin. 47 41 sicilicia P?, silicia M! V/7 41 ut] oz. II, et V 41 etha Sch 41 Vesulis] solisque y .$zh 41/42 Campania ... uiuensque] ozz. Scb 41 Campania] praezz. in V, (def. Scb) 42 flagrat] flagra fit V, (def. Scb) 42 ignis V, (def. Scb) ^ 42 uiuens

I, (def. SzL).

ZO

57r. 15. 43 eutopam II O, euruppá 5?; Euruppa : efr ex. gr. infra lin. 44.49 (Strec&er) — 48 properamus L, properimus 5! 43 adgenotis L, ad gehennonis $1, a gehennonis .$? 43 filiam 9 O 44 qué I, 44 Iouis] iuppiter P* 44 atteptam Z1, raptor 27 O 44 greciam LL P! O, gretia .$? 4B zzytbos de Europa e£ Danae poeta contaminautt : cfr W'eyman, Berl. phil. Wochenschr., 1909, 1242 (Strecker) 45 Et] oz. 45 auro O 45 corrumpit I .$? 45 nomen] ozz. $* 45 patria .$?,

Isrp.,Orig.

—Szr. 13. 9€ (xiv, 3, 43) : "Lydia sedes antiqua regnorum, quam Pactoli unda extulit in diuitias torrentibus aureis ..."' 88 (xiv, 8, 44) : '[Pamphylia ...] Isautia ex situ loci perhibetur cognominata, quod undique apetta aurarum flatibus pateat ..."^, (x1v, 2, 45) : Cilicia ... plurima iacet campis" 389 (xtv, 3, 46) : *tLycia ... ibi et mons Chimaera". S£r. 14, 49 (x1v, 8, 46) : *(... Chimaera,) qui nocturnis aestibus ignem exhalat^ 41 (xtv, 8, 46) : **(... exhalat) sicut in Sicilia Aetna et Vesulus (sze codices, quos ZArév. adbibuit, e£ Berolinenses ; Vesuuius Lindsay e? Philipp) in Campania" 42 dees? apud Is1p. $zr. 15. 43 (xiv, 4, 1) : "Post Asiam ad Europam stilum uertimus. Europa qaippe Agenoris tegis Libyae filia fuit" 44 (xiv, 4, 1) : *(... filia fuit,) quam Iouis ab Africa raptam Cretam (dubizo am in codice, quem poeta adhibuit, Greciam seribtum fuerit) aduexit" ' 45 (x1v, 4, 1) : (... aduexit) et partem tertiam orbis ex eius nomine appellauit".

VERSVS DE ASIA

446

16. Scitia uocata prima ^ Euruppe prouincia, Meotidis paludes iuncta — sistitque Alania ; Vertitur exinde locus, |nuncupatur Dacia. 48

17. Vnde Gotia emanat

(16.)

(17.)

^ aduersus Dalmatia,

Pannonia, a Penninis —nomen que conglomerat, Cispitem uberem ferens — *iumentis ad pabula.

51

18. Germania nuncupatur

iuncta Reno flumine,

(48.)

Vbisunt gentes amare — et grandeui corpore, Obdurati corde, *seue — celi partis incole.

$4

Sfr. 18. 54 cfr Deut. 15, 7 ; Ps. 94, 8 ; Hebr. 5, 8.15 ; 4, 7 ; (Ez. 2, 4) ; infra lin.

68.

ZO

S£r. 16, 46 Scit(h)ia V, Sgicia .$!, Sithia $?, Est scithia O

46 uocatut y

46

ptimum eorr. 1 zz. 5? 46 curuppa (a//. u sup. o) L, eutope II O, eoruppe 5!, erope $? 46 prouincie .$? 4? meothidas y Scb, medioditas (-tes 5?) 2 ; efr Isrp. 47 palutes Z 4$ iuncta sistit V), sistit iunctaque O 4" albania y, clanie 51, alanea .5? 48 locus] a27. qui L 48 noncupatut 5?, nuncupatus Sch 4S dicia L. Sfr. 17. 49 Vnde ... Dalmatia] pos£ planicia (in. 84) zr. 49 Vnde .. emanat] pos? planicia (iz. 81) £r. O 49 Vnde] add. nunc 5$, ozz. 5? 49 gucia .$!, gocie $?, gothia I7

49 eminet yy, manat 5? I7, manet Scb

49 aduetsus Dalmatia]

om. O 49 dalmatiam II, dalmacie .$!, dalmatie .$?, (def. O) 50 P. a penninis (apenninis)] 5z5, P. ad cisalpinos (pannoniaces alpinos L) V, P. ad panninos .$!, P. ad apenninos 5?, P. ad appeninos I7 50 nomen que] montesque y, (oz. nomen) que .$?, nomen (ozz. que) ^ 50 condometat L, glometat 5? O 51 Cispitem] L 27 H M!, cespitem P! V/ M? Vi E, cespite P? 51 utbem L, ubere P?, ubettim ZZ V^ 51 conferens .$? ad iumentorum L7, et iumentis Vo/L/zer.

51 iumentis ad] *adiumentis V 2 Sz,

Str. 18. 932 ücupatut .$?, nuncupata O 52 iunto L, iuxta 5? 52 rino 5! 52 flumina L 53 ibi O 53 amate] oz. LL 53 grandeud (eorr. 1 zz.) 5?, gtandeuo v forz. recfe (Strecker) ; gtandeui — "'grandeue"? (Strecker) 54 obdutate L, obdutato II, corpobturati (e teo sup. tpo add.) 5! 54 *seue] SZrecker, suo LL, sepe JI 2: V, oz. Scb.

Isrp.,Orig.

—Szr. 16. 46 (xiv, 4, [2.]2) : "[Europa.] Prima Europae regio Scythia inferior" 47/48 (x1v, 4, 3) : *(... Scythia inferior,) quae a Maeotidis paludibus incipiens inter Danubium et oceanum septentrionalem usque ad Germaniam pottigitur . Huius pars prima Alania est, quae ad Maeotidis paludes pertingit. Post hanc ID3CiaN. du S£r. 17. 49 (xiv, 4, 3.[4-7.]8) : **(... Dacia) ubi et Gothia [...]. Dalmatia ..." ; (x1v, 4, 9-15) : cfr infra 121/123 50 (x1v, 4, 16) : "Pannonia ab Alpibus Poeninis CArév., Apenninis Lzzdsay e? Philipp) est nuncupata, quibus ab Italia secernitur". Szr. 18. 82 (xiv, 4, 4) : Germania post Scythiam inferiorem a Danubio intet [Rhenum fluuium Oceanumque conclusa cingitut a septentrione et occasu Oceano, ab ortu uero Danubio, a meridie] Rheno flumine dirimitur^ 53 (xiv, 4, 4) : *(... dirimitut ;) terra diues uitum ac populis numetosis et inmanibus"". (1x, 2, 97) : "Germanicae gentes dictae, quod sint inmania corpora" 54 (1x,

2, 97) : *(...inmania corpora) inmanesque nationes saeuissimis duratae frigoribus ; qui mores ex ipso caeli rigore traxerunt".

ET DE VNIVERSI MVNDI ROTA am

19. Animo ferocisistunt ^semperque indomiti, Rapto uiuunt et uenato — per uenena toxice ; Plurime in ipsislocis —uariantur lingue.

6o

20. Tolerantes, Samsiuari, ^Quadi, Tungri, Chamasi, Marcomanni et Tubantes, Blangiani, Bructeri : Frendentes ...... uerba | contabescent labiis.

447 (19.)

21. Sueuorum parsque inter quos — aquilonis uindicant, (20.) Quorum pagos centum narrant — simul et familias. Mons Sueuus est uocatus, 65 |a quo nomen inchoat.

(XO

Z0

Szr. 19. 85 animati et ferocis 5! (cfr infra lin. 71) 95 feroce P?, (ferocis .$2), ferocius l7, feroces Scb B5 sistant 5! 55 sempet (oz.. -que) 7 55 indomite y 56 rapto ... uenato] cfr "satis"? supra lin. 28 (Strecker) 56 rapta II, taptu .fzh 56 uiuunt] 5or7 uenato zr. y .$? 56 et] oz. 56 uena*to L, uenenatu (ex -ta P?) IT, uenatu O 56 uenina 5?, uenenum 17 56 toxict (t ex d L) L P? Scb, toxica Pl, tossice $5! 17 9? plutimi L 2. Sfr. 20 om. vj X. 88 Tolerant iam si uati qua dictum grece massia e Zi/feris zzale compactis V, Tollerantia simerica dictum grece massia e /r/feris zzale compactis Sch 59/60 uibrantes blandiant frendentes uerba e /ifferis sale compactis V', iubantes

blandiantque bructeti frendentes uerba e izferis zale compactis Scb, correxit ex Isrp. (e£ lacunags indicauit) Strecker 60 ...contabescent labiis] z.e. : za/ja tozzina barbara 60 contabescunt 5c ; efr "exilent^? infra lin. 85, proferre labia nequeunt (Strecker) **incolent"* infra lin. 86 (Strecker). Sfr. 21 e? 22 post str. 17 £r. X O. $zr. 21. 6$ Sueuotum ... uindicant] oz. X O 61 Sueuerum L, (def. X O) 61 pars quae P?, (def. ZO) 61 uindicant] iudicant L, iudicat I7, (def. 2 O) ; corr. INeff ("pars Germanorum, Sueui. scil., *uindicat aquilonis? plagam"), eadem. Weyman,

Berl. phil. W'ochenschr., 1909, 1243 (Strecker) 62.63 Mons ... inchoat. Quorum ... familias — ZO 62 pagus I, 62 narrat J .$? $e 62 simul et familias] ozz. Ww 62 et] oz. .$? 63 seuis L, seuus 5$? 17 63 a] at .$? 63 inquat .$!, incoat .$?,

Isrp., Orzg.

Sfr. 19. 96 (1x, 2, 97) : "(... traxerunt,) ferocis animi et semper indomiti" 56 (1x, 2, 97) : *(... indomiti,) raptu uenatuque uiuentes"" Dvi(13:9022097)) 06€ ue uiuentes.) Horum plurimae gentes uariae armis, discolores habitu, linguis dissonae, et origine uocabulorum incertae". 57r. 20. 88/39 (1x, 2, 97) : '(... incettae,) ut Tolerates (z./. Tolorates, Dolerates, Tolosates 2/.), Samsiuati (z./. Amsiuari, Angriuari 4/.), Quadi, Tungti (zog. Bero/. lat. fol. 72, Tuongti, Tangrii, Tungi, Turungti ce7.), Matcomani, Bructeri, Camasi (2./. Chamassi, Chamaui 27.), Blangiani (z./. Wangiones 2/.), Tubantes" 60 (1x, 2, 97) : *(... Tubantes,) quorum inmanitas barbariae etiam in ipsis uocabulis

horrorem quendam significat".

|

$zr. 21. 61 (1x, 2, 98) : ""Sueui pats Germanorum fuerunt in fine septentrionis, [de quibus Lucanus : *fundit ab extremo flauos aquilone Sueuos?]" 62 (1x, 2, 98) : "(... Sueuos.) Quorum fuisse centum pagos et populos multi prodiderunt" 63 (1x, 2, 98) : *(... prodiderunt.) Dicti autem Sueui putantur a monte Sueuo, [qui ab ortu initium Germaniae facit, cuius loca incoluerunt]"

448

VERSVS DE ASIA

22, Danubius currit perlongum Fluuius largus, ministrat

66

Chunis perget medianis

X inter gentes maximas, (21.)

^ et eSclauis pabula,

— Winidisque sociat.

23. Interfuso Ociano — ibi manent Saxones, Agiles et cor durati et in armis ualidi, 69 Scridifinni et Frisones — ualentque piratici.

(22.)

24. Franci demum a Francone nomen prius sumpserunt, (23.) Animati et feroces — regna plura ceperunt, 72 Modo tenent christiani |cum diuino munere. Sfr. 23. 68 cft supra lin. 54. $250

VO VIO

Sfr. 22. 64 Danobius corr. 2 zz. 5t 65.66 Chunis ... sociat. Fluuius ... pabula — V 68fluuios(pr. u sup. ras. 1 z. $*) II $* V, flouios .$? 65largos I1 2 V^ 65 minesttat (e 7z i corr.) $1, menistrat 5? 65 Sclauis V O, sodalis Z 65 papula L, populat (o szp. a 2 zz.) $*, pabolat .$? 66 chunis] c exp. LL, praezz. e£ exp. & P!, hunis 2 O 66 medianos (-us .$?) ZZ for£. recte (Szrecker), meridianis V, madtranis (mardranis, medranis) Sch 66 v inidesque L, winedis I1, winitosque 51, unidisque .$z5 66 sociat] satiat V ; add. sceta finni (sgarde finnis .$1, scarde finni 5?) ... pitatici (paratice 97, -dice 5?) Z Scb (deleuit V^), e lin. 69 ieratum Scb, sed ilic omissum X. Str. 23 corrupta est ; Schissel de Fescbenberg baec proposuit : 67/69 agiles et cor dutati et in armis ualidi Scoti Frisi et Saxones ualentque pitatici. interfuso oceano ibi manent Britones, sed aec mimus incería sunt (Strecker) 67/68 Interfuso ... ualidi] ozz. Z 67 Interfusus O 67 otiano L, oceano II, occeano O 6? ubi J 6? manunt LL forf. recte (S£recker) 682gilis I. 68 corde Scb 68 dutatum I^ 69 stridiuinni L, scitdi seni I7, sgarde finnis 5* (supra Jin. 66), scarde finni 5? (supra Jin. 66), fritefenni l7, sceta finni.Seb (Die ez supra lin. 66) 69 et] ozz. V/ 69 frisiones LL, fresoncs 11, frisonis 2 (supra lin. 66) 69 ualentesque P!, uoluntque 27 (supra Jin. 66), ualentes Dic (sed ibantque supra Jin. 66) Scb 69 piratae P!, pirati P?, paratice 5$! (supra /in. 66), parad ce 5? (supra lin. 66), pyratie V/, piratice Die (sed piratici supra Jin. 66) Scb. Sr. 24, 90 francione Z, franco I7 90 nomen] s.Z. 1 zz. .$* $0 sumpserant O ; sumpserunt : efr rby£bzz. vuxx, 13, 3 (Szrec&er) — V1 armati yj 71 ferrocis .$ *1 plurima LL vViceperantO — 72 tenunt Z, sedent O ; tenent : sensu intransitiuo efr "babet?! supra lin. 16, tenant (9) : efr rbytha. vix, 4, 1 (Sfrecker) tem (-te .$?) 2.

Isio.,Orig.

—2 christianita-

—S$zr. 22. 64 (x1v, 4, 16 sq.) : *... a septentrione Danubii fontem uel limitem [qui Germaniam Galliamque secernit]". (xirr, 21, 28) : **Danubius [... in [Europa plus omnibus habet famem ; idem et Ister, quia dum] per innumeras uadat gentes, [mutat et nomen]" 63/66 de gentibus in bac stropba commemoratis Yep. non egit

(Szrecker) ; efr praef. (19-37-20), $zr. 23. 6? (1x, 2, 100) : "Saxonum gens in oceani litoribus et paludibus inuiis sita" 68 (1x, 2, 100) : "(... sita,) uirtute atque agilitate habilis ; unde et appellata, quod sit durum et ualidissimum genus hominum" 69 (1x, 2, 100. [101.]102-103) : '*(... hominum) et praestans ceteris piraticis. [Franci ... (cfr infra Jin. 70/71).] Britones [... gens intra oceanum interfuso mati quasi extra otbem posita]. Scoti (cfr scitdi I7, scarde .5?, sceta Seb) ..."*. De *Seritifinnis? e£ *Frisonibus? nibil apud ls1p. (cfr Máüllenboff, D. AAltertumsh., yx, 41 sq.) ; efr praef (0631-29), Szr. 24. 40 (1x, 2, 101) : "Franci a quodam proptio duce uocati putantur" 91 (1x, 2, 101) : (... putantur.) [Alii eos a feritate morum nuncupatos existimant. Sunt enim in illis motes inconditi,] naturalis ferocitas animarum".

ET DE VNIVERSI MVNDI ROTA

449

75

25. Gallia Belgica *est dicta — infra Rino et Sigona, Vbisunt uillas regales — et uenusti principes, Ad bellandum fortes uirij pugnando terribiles.

78

26. Lugdunensis est uocata — Gallie prouincia, (25.) Quam insidunt Burgundiones — cum ingente gloria ; Rodanus fluit per ipsam — tendens in eSpania. 24. Neustria uocatur inde — ultra ripa Sigone, Iunctalitus Ociani pertingens ad Ligere,

81

Patria fecunda nimis,

$20

(26.)

coniuncta ad Brittones.

28. Aquitania consurgit, |maxima prouincia, Ligerislimbo exorta ^ usque in Dornonia, Et Garonna circumfusa — currit per planicia. 84 29. Gabirus sicque Adurus

(24.)

— exilent de montibus,

(2.)

(28.)

Sr. 25. «3 Gallica Scb $3 bellica (corr. 1 zz. L) L O, pellica Z 43 est] ozz. ij 73 *dictaest — ZO 13 infra] supet $3 Rino] tipa (-s I1) y, teen 5?, renum O 43 et] oz. b 43 sequane y, sigonam .Seh 74 ibi O 74 uillae II O 74 tegalis .5* «5 bellandum] 242. sunt .5* O 49 uiti fortes — L, fortis uiti $7, (oz. fottes) uiti O $5 terribilis Z. S£r. 26 ante str. 30 £r. 2 O. 76 Lugdunenses I7, Lucduninsis (ex Lucuduninsis) 3E *6 sunt uocatae II 76 gallia I. $6 prouinciae II, prouintie 5? 78 quem L ?? insident y, insedunt 2/ Scb *? pnrgundiones L, burgundi..es P?, burgundionis .$? $1 ingente] a//. e in i corr. $?, ingenti O «8 cuttit 5! «8 eam vj 78 tendit II, tenditque 5! 78in]ad ) 78 spania L Z/, hispaniam II, prouincia (-tiam 1/7) O. Szr. 27. 9 Nusttia L, zezbrana perforata in P?, Niustticus Z^ V, niusttia Scb 79 tipa] ozz. L, tipas I1, riba 2, *9 inde] ozz. Scb 49 ultra] citra V/, infra Sc 49 sequane (-e P1, -ae P?) y fipam O 80 latus I. 80 ociano .$!, oziano 5?, oscano V/, occeano Scb 80 pertingit P?, tingens 5, pergens O 80 ad ligerem 81 nimis ... Brittones] nimis' iunctaII, a dlighere 5?, alligaze V, adligere Seb 81 ad Brittones] brittonibus 1I, 81 coniuncta] a4. est L, iuncta O nis $1 ad britanus 5?, in brittaniis (-icis 55) O ; sequuntur str. 46-48 in Zi O.

Sr. 28 e£ 29 : uerisimile poetam ex bis regionibus oriundum esse opinatus est Strecker, sed cfr praef. ($31). 82 consutgit] praezz. sicque $£r. 28. 82 Agutthania (-tta- 5?) Z, Equitania l^ 83 83 limbo] litus (-um .$?) 2, litore I^ 83 ligete Z Sch O, consutgens I1 totnonia £, tutoniam I7

VO

Isrp., Org.

84 garonno 5!, cecronna 5?, garona I/, garunna Sch

84 planicia] planitia L, planiciam I1, planiciem O. 85 ad 85 sicque] ozz. Scb Szr. 29 om. Z.. 85 gabirius II, gauari V, ozz. Scb $5.86 exilent. incolent] cfr supra utcus II, oz. V , aduersus cb (cfr supra lin. 49) S5 exilient I/, exiliunt (exiliuit) Sc Jin. 60 Sfr. 25. $3 (xiv, 4, 26) : "[Belgi autem ciuitas est] Galliae, a qua Belgica prouin: vA/TS desunt apud Isxp. cia dicta est^* Szr. 26 et 27 desunt apud lsrp. Sr. 28. 82/84 (x1v, 4, 27) : "Aquitania autem ab obliquis aquis Ligeris fluminis appellata, qui ex plurima parte terminus eius est eamque paene in otbem cingit". Reliqua desunt apud Isxp. Sr. 29 deest apud Isyp.

450 87

VERSVS DE ASIA Wascones incolent terram — per diuexa uallium, Septimania interque X pertingens ad Alpibus.

30. Spania ab Hibero prius — dicta est Hiberia, Spalo postea uocata, |unde nunc eSpania j Tercioque nomen *uertit, narratur eSperia.

(29.)

(30.)

95

31. *Inter Africa est sita — et Gallia patria, *Conclusa undique mare — et montium cacumina, *Salubris *et fecunda frugis — simulque et uineas.

96

32. Copia gemmarum magna, | metallis ditissima ; (31.) Flumina currunt per ea — Hiberus et Mineas, Tagus aurum gignit multum — simul atque Pactolus.

9o

y O

4 Z0

86 Wascones] praez;. ubi O $6 incolunt I7 O 89 pertingit (pertinguit) O 87 ad alpibas (-bus eorr. 1 z;.) L, et ad alpes II, ad alpes O ; alpibus : cfr supra Jin. 43 (Srrecker) 89 *! Apes?! esse "Pyrenaeos sontes"? indicat Szrecker, quem uon sequitur INorberg (pag. 84, not. 10) : cfr praef. (2). Str. 30. 88 ab] oz. $? 17

prius] ozz. y Scb ab yspano I

88 ibero corr. 2 z;. L., hibera V,, ybeto Sch

S8

88 hibera IT, hyspania V, yberia ch 89 spale L, spolo .5!, $9 postea uocauerunt y, uocauerunt posita (sic) Sch 89 et spa-

nia L $zb, ispania Pl, spania P? X ]7 90 tertioque (tercio I7) nomen ferrens (ferens IT, Jj, tercio nomenque uertit (-itur $1)2, tercio utitur nomine T7, terci'i)que nomen ferens Sz, *f. 'T.n. uettens (Szrecker) 90 narrat iamque (7.7. namque) spetia (ozzisso spetia, sequitur lis ditissima iz Scb : efr infra lin. 94) I, Scb, narratur

EV

(XO

Isrp., Orig.

isperia (speria P?) II, narrat (-at fere euanid. in . ?) speria 2, uera yspetia T7. Sr. 31 ogz. sy Scb. 91 *Sita est inter africa (affrica 51, africam 17) Z V7 91 gallea 51, gallie .$?, ealliam 1 91 patria] ozz. .5? 17 92.93 *Salubtris ... uineas. *Conclusa... cacumina — 2 L7 92 unque $1 92 mari I 92 et] ozz. .$? 92 nontiü 5? 92 cacumine I7; cacumina : pro "cacuminibus" ? (Szrecker) 93 *et!] Szrecker, adque $1, atque 5? T7 93 frugibus I7 93 simulque] $5, simul atque e (fegun erar.) 5?, simul (ozz. -que) I 93 uineis l/ ; uineas : z.e. "uineae", cfr subra lin. 24 (Strecker). Szr. 32. 94 Copia ... metal-] oz. Sch (cfr supra lin. 90) 94 germanarum .$?, (def. Scb) 94 metalli I, medil(l)is ZZ, lis Sz 94 didisima .$? 95 eam II .$cb 95 uberos $!, uberosa $?, hyberus V7, yberus Sch 95/96 menia Tagus ILL, moenas Tagus $1, moenea staugos 5?, menasticus V^, moemasticus .$ch 96 gignit] gimmas 5? 96 simul atque pactalus L, simulatque minio II, simulque et dactulos 3, simulatque tactolis $?, simul plutimas dactilas (-alas 5z/) O ; bie desinit L..

Sr. 30. 88 (xiv, 4, 28); "Hispania ptius ab Ibero amne Ibetia nuncupata"? 89 (xiv, 4, 28) : **(... nuncupata,) postea ab Hispalo Hispania cognominata est^ 90 (xiv, 4, 28) : "(... cognominata est.) Ipsa est uera Hespetia, a uespero stella occidentali dicta", Sr. 31. 91 (xxv, 4, 28) : "C... dicta.) Sita est autem inter Africam et Galliam" 92 (xiv, 4, 28) : *(... Galliam,) a septentrione Pyrenae is montibus clausa, a reliquis partibus undique mare conclusa" 93 Quv, 4, 28) : *(... conclusa,) salubritate caeli aequalis, omnium frugum generib us (ad4. opulenta ac cod. To/lez. XV, 8, s. viii) fecunda". Sfr. 32. 9& (xiv, 4, 28): *(... fecunda,) gemmar um metallorumque copiis ditissima" 95 (xtv, 4, 29) : "Interfluunt eam flumina [magna : Baetis,] Mineus, Ibetus" 96 (x1v, 4, 29) : *... Iberus) et Tagus autum trahens ut PactoTus2

ET DE VNIVERSI MVNDI ROTA

33. Africa nascitur inde,

tertia particula,

Marmorem mirum diffundit,

99

(36.)

exornantur platee,

Trecentorum sexaginta X tribus pollet oppidis.

34. Mauritania est uocata Semiusti

102

451

denigrati

— a colore populi

— per solarem circulum ;

Habens flumen magnum Maluam,

que currit per Africa (9*5,1.)

35. Siluas magnas secus flumen — plenas circum bestiis Gignit, feras et dracones,

105

Olim simulelefantes

—strucciones, simias,

| cum ingente corpora.

(89,2.)

(99,3.)

a0, Rthiopiaxest dicta. ^ CORR. soa. Mice. us. c tides iuncta a meridie. 108 Ethiopum cutis dira, —atramento similis.

A20

Str. 33-37 oz. II. S£r. 33 num integra sit dubitat Strecker. 9€ Affrica Sch 97 exinde O 97 pattecula .$? 98 marmote .$?, marmora O 98 mira V, ozz. Scb 98 diffunditur .$!, defundit $? 89 platea 9! 99 Et tricentorum .$!, trescentis I7

99 pollet] gestat 2: 99 rxim Seb; corruptum esse arbitratur Strecker, cfr lsrp. 99 oppites .$1. 101 100 calote V, (def. 2/) $zr. 84, 100/101 Mauritania ... circulum] ozz. 2 101 circulum] 247. ethyopum (ozz. Scb) cutis ... similis solarem] ozz. V, (def. 2) 102 102 arua £Z, maluen .$ch 102 habet O e lin. 108 petitum O, (def. 2) 102 affrica .5?, africam V, affricam .$zP. que Z, qui O 104 gignit] 103 plena .$cb, (def. 2) S£r. 35. 103 Siluas ... bestiis] ozz. Z nuttit 5

Q

Isrp.,Orig.

104 draconis .$?

104 strucciones] add. et 5!, strutionis 5?, structio-

1095 Olim simul] pardos et V/, patdos simul et zh (cfr nes V, struciones zh 105 ingentes $?, ingenti O 105 clifantis 5", elefantos 17 infra lin. 111) 105 corpore O. S£r. 36 e£ 37 om. 3. 108 Ethiopum (ethy- V, oz. Scb) ... similis] Jie omissum, post circulum (supra lin. 101) praebent O. — Cu isfe uersus bue transponendus. sit, IsrponvM secutas duas stropbas effecit Strecker : etiam in v olim bas stropbas scriptas fuisse e lin. 23 euincitur, *unicornes et cameli" loco "*unicornes atque griffas"" (Strecker)

98 (x1v, 5, [1-8.]9) : *[... procteat] eximio £r. 33.99 (xiv, 5) : De Libya" 99 (xiv, ó, 9): etiam marmore praedicatur, quod Numidicum dicitur" *(... dicitur.) Habet autem urbes praecipuas Hipponem Regium et Rusicadam". Cfr praef. (1718-21),

Str. 34, 100 (xiv, 5, 10[.11]) : Mauretania uocata a colore populorum ... [sicut enim Gallia a candore populi, ita Mauretania a nigro colore nomen sortita est ...]" 102 (xiv, 5, 12) : *... ab oriente flumen Maluam". 101 Jes; apud Isi. 104 (xiv, 5, 12) : *... regio gignens feras, simias, Sz£r. 35. 103 dees? apud Isrp. 103 (xiv, 5, 12) : '(... struthiones ;) olim etiam et dracones et struthiones"" elephantis plena fuit, [quos sola nunc India pattutit]". Sr. 36. 106/108 (xiv, 5, [13.]14-15) : "Aethiopia dicta a colore populotum,

quos solis uicinitas torret. Denique uim sideris prodit hominum color; est enim ibi iugis aestus ; nam quidquid eius est, sub meftidiano cardine (posita? est ..."".

452 21.

VERSVS DE ASIA iw. ;9 ^w. a.70/79

e

9

ALS

9'"e

e

utere?

ers

€«.

aeu

Vnicornos et camelos,

III

«ws

ea».

si 9

C

ea

Te. .

basiliscos nutricat,

Pardos simul et dracones,

fronte gestant gemmulas.

38. Italia olim a Grecis ^ obsessa adquiritur, Deinde autem a Saturno

1:4 . Longaestin circuitu,

(32.)

nomen tali censetur ;

lata minus panditur.

39. Habetlacumque Venacum, ^ Auernum et Lucrinum (33.) Fluuiumque Eridanum — et Tiberim maximum ; 117 Sic tepentes *manat fontes — Baias, gemmas tribuit.

40. Tuscia atque Etruria O0 II XO

— iuncta finem Tiberis,

(34..)

110.111 camclos. pardos] for. ex Isrp. "'camelepardos", u.|. "camelopardalis" (S£reckker) Sr. 38. 112 agrecis II, agrestis Sch 112 adquetitur X 113 autem] oz. II 113 nomen a satutno c Scb 113 tale (/aze£ne *Ifalia" ? [.Sfrecker] ; an Lati" ? [cfr Isp., e£ T'erm. prou. Ital., supra pag. 362, lin. 144/146]) censetur II, tali censitur $1, ta| censitur $?, (ozz. tali) ascenditur O 113 censitur] efr adm. Strecker ad rbyibzz. xxxv, 9, à. 114 est] ozz. I1 144 circuito 5! 114 latere V, late Scb 114 plectitur 2 O. 114 nimis .$! O SZr. 39 post str. 33 £r. Scb. 1348 Habens O 115 locum (longum P! ; ozz. -que II) uenenatum auernum et luctinum I7, lacumque uenacum (ozz. auetn. et luct.) Z, lacum (oz;. -que uenacum) auernum et lucrinum (lact- .$.cb) O 116 aredanum Z/, heridanumque T7, atidanumque .$ch 116 tyberim P* .$z5, biberi $5, tiberi .5? 117 sic tubantes 77, sic thibentis (-tes 5?) Z, sicque binos O, ac tepentes Per/z 117 manat ... Baias] Baias si iure correctum est, fort. nominatiuus est ; *manant igitur scribendu (Strecker) 117 Baias gemmas] gemmas magnas — O 117 Baias] Per/z, biuar P!, binar P?, magnas Z (O). Sfr. 40 et 41 in unum confusae sunt in E O. Sfr. 40. 118/119 Tuscia ... ubi Romola est sita] eu in Doc rbyibmo, aut certe in classe x, Italia post "Africam (str. 33-37) posita sit, 15, qui * Gesta Caroli Magni? scripsit, Romam urbem in Africa sitam esse credidit — cfr. Dürrmachter 4A., Die *Gesta Caroli Magni? der Regensburger Schottenlegende, p. 145 5q. — : * Roma quidem sita est in Tussia juxta fluuium Tiberim ... Roma ut predixi sita et in Affrica" (Szrec&er) ^ 118 Etruria] rutia (et uero superser. 1 zz. P') IT, totia $1, suia .$?. totea Seb ; in O sequitur Hilladas

-. Thessali, e /iz. 121/122 bie irreptum (efr. infra lin. 121/122 et supra lin. 34/42) 118/120 iuncta ... prouintiis] Zazz supra (cfr lim. 34/42) intrusa sunt in X 118 118 thibetis .$? fine O

Isrp.,Orig.

—Sfr. 37. 109/111 (x1v, 5, 15) : **... Ferarum quoque et serpentium referta est multitudine. Illic quippe rhinocerota bestia et camelopardus, basiliscus, dracones ingentes, ex quorum cerebro gemmae extrahuntut ...". 57r. 38. 112 (x1v, 4, 18) : Italia olim a Graecis populis occupata Magna Gtaecia appellata est^ 113 (xiv, 4, 18) : '*(... appellata est,) deinde a tegis nomine Saturnia, [mox et Latium dicta ... postremo ab Italo ... Italia] nuncupata est" 114 (x1v, 4, 18) : *(... nuncupata est.) Cuius situs longitudine amplius quam latitudine ... extenditur". $zr. 39. 135 (xiv, 4, 19) : **habet lacus Benacum, Auernum

atque Lucrinum"

116 (xtv, 4, 19) : *(... Luctinum,) fluuios Etidanum et Tiberim" 117 (xiv, 4, 19) : "(... Tiberim) et tepentes fontibus Baias ; gignit gemmas ..."". Sfr. 40. 118/119 (xiv, 4, 20.[21.]22) : *"Tuscia pats Italiae, Vmbria uero pars Tusciae ... [Vmbria ...] Etruria pars Italiae dicta, quod eius fines tendebantur usque ad ripam Tiberis ... Romae enim fines antea unam tantum Tiberis ripam tenebant"?

ET DE VNIVERSI MVNDI ROTA

453

Vbi Romola est sita — et est ciuis nobilis ; I20

In imperio est caput

— cunctisque prouintiis.

41. Tracia atque Hiberus,

—Hilladas, Dalmatia,

Peloponensis et Thessali, 123

Achaia atque Archadia,

42, Sicilia a rege Secano Premontoria Pirorum, 126

129

Ab Italia *disiuncta

^ nectitque *Pannonia.

— uocata antiquitus,

(98.)

— Pacinum et Libenum,

— fretumque exiguum.

43. Terra fructum multum (gignit», aurum habundantius, (39.) Per cauernas penetratur — uentorum espiritus, Sulphureum habet odorem ignemque perpetuum.

44. Clauditur ambitus trium — stadiorum milium, II ZO

(95.)

|iuncta Macedonia,

(40,1.)

119 ibi 5? O 119 romula JI O 119 et est] ozz. Scb 119 ciuis] superser. tas 1 z. P!, ciues .$!, ciuibus I7, ciuitatem .$zb 120 imperium .$z 120 caputque Seb 120 cunctisque prouintiis] tocius (zz. $? O) prouincie (-tie $5?) ZO ; bic desinunt (et add. ExPLECYY VERSVS DE ROTA MvNDI $7) Z2 O. S£r. 41. 121 Hiberus] ze. "Epirus" ! (Srrecker) 121 hiladas II, hilatis .$! (supra lin. 118), hilladis 5? (supra lin. 118), hinc latus et V (supra lin. 118), hillatus (Hylat-, illat-) et Scb (supra Jin. 118) 121/122 Dalmatia, Peloponensis] V (supra lin. 118), dalmatia philipenses I7, dalmatia pellonenensis (-onensis 5?) Z7 (supra lin. 118), dalpelloponensis Scb (supra Jin. 118) 122 tessali 77, thesali 2j $zb (supra Jin. 118), thessalia V (supra lin. 118) 122 machedonia P? 123 Pannonia] *f. Lacedaemonia (Srec&er). Sr. 42. 126 *disiunctum 77. S£r. 43. 124 gignit] adZ. Per/z 127 abundantium P? 128 penettatur] cfr S£recker ad rbytbzz. xxx, 19, 1 128 spiritus JI 129 perpetuum] p....ü P?.

Isrp., Orzg. 120 deesz apud Is1p., sed cfr *De prouinciis Italiae, 4 (supra pag. 367, 20) ez * De terzinatione prouinciarum ltaliae' ,6 (supra pag. 353, 34/35). Szr. 41, 121 (xxv, 4, 6.[7.]8-10) : "Thraciae ... [Graecia ... sunt autem prouinciae

Graeciae septem : quarum ptima ab occidente Dalmatia, inde Epirus, inde Hellas (Elladas co47.), inde Thessalia, inde Macedonia, inde Achaia, ...]. Dalmatia ... Bpitus ... Hellas (Elladas vco42.) ..." 122 (xiv, 4, 11-13) : *[Helladis

autem duae sunt prouinciae : Boeotia et] Peloponnensis (7.7. Peloponnesus), .. 'Thessalia ... Macedoniae ..." 123 (xiv, 4, 14-16) : Achaia ... Arcadia .. [Lacedemonia ...] Pannonia". $zr. 42. 124 (xiv, 6, 32): "Sicilia a Sicano rege Sicania cognominata est"

128 (xiv, 6, 32) : *(... cognominata est,) [deinde a Siculo Itali fratre Sicilia. Prius autem Tfinactia dicta proptet tria dxpa id est] promunturia : Pelorum, Pachynum et Lilybaeum (Libeum cod. To/ez. xv, 8, s. viii)" 126 (xiv, 6, 32) : *... haec ab Italia exiguo fretu discreta". $zr. 43. 429 (xiv, 6, 32) : "(... discreta,) [Africum matre prospectans,] tertis frugifeta, auto abundans" 128 (xiv, 6, 32) : '(... abundans,) cauetnis tamen et fistulis penetrabilis uentisque"" 129 (xtv, 6, 32) : (... uentisque) et sulphure plena ; [unde et ibi Aetnae montis] extant incendia ...". Sr. 44, 130 (xav, 6, [33.]34) : "[fuit ... patria Cyclopum]. [Achaten lapidem ...]

omhnis ambitus eius clauditur stadiorum

tribus milibus"

454

VERSVS DE ASIA ET DE VNIVERSI MVNDI ROTA Narrat. scriptura * 158 HS Ecco MakRO LG o CET AS: ut puta Salustius

3198. iiis 155

ciuem

OL

In Sicilia (*ut» Ethna ^ 46. Britannia in Ociano,

138

I41

REEL

UEM

nouem ardent iugiter.

(40,3.)

—mareque concluditur |

(41.)

Quadragies octies quinque — septuaginta milibus ; Vberes emanat fontes, — terraque fructifera.

47. Taratus insula, *Tyle | et Archadis plurimas ; Hibernia *maxima floret | multa sapientia, Vermiumque sic purgata, — apium aculia.

(42.)

48. Huc usque in Ociano

(43.)

Multe sunt in sino maris,

144

S

(40,2.)

Si quis uellit perlustrare,

repperuntur insule ; quas ignorant homines ;

—multum habet pergere.

Sr. 44, 131/132 cfr Sallust., Hsz., 4,26 ?

Hot IIO

Sfr. 44. 131/132 Narrat ... Salustius] '*Daec fere fuisse maris impetu (puta /) diuisa ut narrat Sallustius possunz^* (e? *Jacunam indicauit) Strecker. S£r. 45. 1385 cfr supra lin. 41 135 *ut] oz. II 135 iugera P!. Szr. 46-48 post str. 27 £r. 2 O. $7r. 46. 136 Britannia] perzz in P* (cfr supra lin. 36), Brittania 22 O 136 in oceane mateque concluditur Perzz, ozz. 2 O 139 Quadragies ... milibus] septuaginta (sipt- 5?) ac (hac .5?) duobus (-abus V7) ferme milibus (septuaginta tribus 2) SO) 13? octies] Per/z, sociis II 138 uberos .$!, ubetis 5? .$zb, huberis I^

138 manat X O 138 fontibus Z2 O — 138 terraque fructifera] oz. 2 O. $Zr. 47. 139 "'aratus ... plurimas] oz. XO 139 Tyle] *uertilis I7, (ef. Z O)

140 *f. proxima (SZrec&er) 140 florens ZO 140 multa] oz. O 141 uermium (ozz. O) sicque (e£ add. fit O) O 141 purga .$! 141 auuim ZO 141 aculie .5!, eculia 5?, ac collige V/, collegio .$z/.

$£r. 48. 142 Huc usque] usque nunc /7 142 oceano II, oziano $?, occeano O 142 reppetiuntur JI, reperuntur 5', reperiuntur O ; repperuntur : cfr Sfrecker ad rbytbz. vu, 4, 1 142 insole .$1 143 multa II, multe (-ae) X O 143 sinu II O, synu .$? 143 quae II, quos $? I7 143 homine. P? 144 uellet I7, uelit 144 petg... P?. O 144 haberet II Isrp., Orzg. 131/152 (xtv, 6, 34) : *(... milibus.) Sallustius autem dicit Italiae coniunctam fuisse Siciliam, sed medium spatium impetu matis diuisum et pet angustiam scissum", Jzr. 45. 133/134. (xiv, 6, [35.]36) : "[Thapsus insula ...] Aeoliae insulae ... eaedem insulae et Vulcaniae uocantur" 135 (xiv, 6, 36-37) : **(... uocantur,) quod et ipsae Aethna ardeant. Sunt autem nouem ...". Sfr. 46. 136 [(x1v, 6) : De insulis"] (xtv, 6, [1.]2) : *[Insulae dictae ...] Britannia, oceani insula, interfuso mati (a» toto otbe diuisa ..."" 13? (xiv, 6, 2) : *... circuitus eius quadragies octies septuaginta quinque milia"? 138 (xiv, 6, 2) : *(... milia ;) multa et magna flumina in ea, fontes calidi, metallorum larga et uatia copia". 57r. 47. 139 (xiv, 6, 3-5) : ""Tanatos ... Thyle ultima ... Orcades ... ultra (z./. intra) Britanniam positae numero triginta tres ..." 140 (xtv, 6, 6) : *[Scotia, idem (z./. eadem) et] Hibernia, proxima Britanniae insula, spatio terrarum angusE sed situ fecundior^ 141 (x1v, 6, 6) : **... illic nulla anguis, auis tara, apis nulla".

X ESQ Pr

cel

MAPPA

MVNDI

. e codice "Vatic. Lat. 6o18

ANS 2e

M

AV

MONITVM Mappam mundi e codice Vaticano Latino 6018 Ezyzologiarum S. Isidoti, saec. viii-ix exarato (!), photographice reddidit Joussouf Kamal (?) ; textum edidit et uberrime commentatus est R. Uhden (3) Nonnulla uero minus recte legit nec recte interpretatus est (4). Mappa enim longe ptopius accedit ad textum Pauli Orosii (5), etsi quaedam, praesertim insulae et flumina, addita sunt (9), quorum descriptio apud Orosium minime inuenitur. Certe non constat ipsum Isidorum uel alium quendam ea addidisse. His usi sumus siglis : zappa cod. Vatic. Lat. 6o18, saec. viii-ix, f. 63v-64r. Ubden editio Richardi UnipeN (Mneosyne, 1I, iii, 1935/56), p. 25-28. Oros. —Paulus Orosius, Hiszoriaruz aduersus baganos libri VII, ed. C. ZaAwGEMEISTER,

Vindobonae,

1882 (C.S$.E.L., t. v). Cfr infra, pag.

473-487. Isid. M I Y z

Isidorus Hispalensis, EZyzzologiaruz libri XX, cd. W.M. LiNDsAY, Oxoniae, 1911. Mappa mundi codicis Albigensis 29, saec. viii. Cfr infra, pag. 469. Indiculum quot maria uel uenti sunt e codice Albigensi 29, saec. viii. Cfr infra, pag. 471. reuocatut lectot ad apparatum alterum. omittit.

(!) nescio qua de causa codicem non laudati apud E. A. Lowz, Codices Latini antiquiores (cfr n. 50), nec apud Ch. H. Bazsow, Iszdor-Szudien, nec apud M. C. Díaz Y DíAz, Index scriptorum Latinorum Medii AAeui Hispanorum, nec apud B. BriscHorr, Die europáische Verbreitung der W'er&e Isidors von Sevilla, in Isidoriana, León, 1 961, p.

317-344.

(3) Monumenta cartographica, 1I, Roma, 1928, n. 528. (3) Die Weltkarte des Isidorus von Sevilla, in Mnezzosyne, VII, iii, 1925/56, p. 1-28. (4) cfr etiam G. MENÉNDEz Prpar, Moxárabes y /Asturianos en la cultura de Alta Edad Media, en relación con la. Historia de los conocimientos geográficos, in Bolez. de la Real Acad. de la Historia, cxxxiv, 1954, p. 189 ; A. MELÓN, La etapa isidoriana en la &eografía medieval, in Arbor, xxviii, 1954, p. 456-467. t cfr ex. gt. lin. 7/9.24.30/51.36/57.62.64.66.128.135.138.159/166.174/177.180/

182. (9) cfr ex. gr. lin. 10.89.93.136.1239.146.

MAPPA MVNDI e codice Vat. Lat. 6018

MAPPA MVNDI

(4S1A)

LE eO deem fpeE Vat.Lat,6or8 PUmeleg., 1,2

(aquae) Scithicum mare mare Caspium ; mare

(VAT. LAT. 6018)

Rubrum

(2) O/P.15/17 o/P.r5/r6

(b) XII,I5, xni,rs,

2 2

(o 47 48

E/G.r7|[r8

x1iM,rz,

2

24

v».xr[13 1 E.I5/1Ó6 x.x4[15 E p.16 XI. 2P. v[w.16/17 xux,21, 8

25 28 28 20 rg

Tigris

M.I5

20

Eufrates

M/N.I4

Indus

M.IÓ

mare Cinericum (Cómmericum) Nilus Merohen (Meroe, Niliinsula) Ninus (N3lus) 10 Gandis flumen. Fison (Ganges. Phison)

flumez

XIII, 2T,

9

| XII,2I,IO

23

SII 2I TE

I5

mare Mortuum c/w.r3/14 xu, 21,18

—|

15 Crisocoras (Chrysorrhoas) v[w.17 — xur 21,2: (terrae et gentes )

46

Ior. Dan. Iordanis.

Paradisus. terra Eden L/N.17/18 India magna. India Bragmanorum :x.16/18 Parthia

LI

20 *

( Arachosia)

Asauria

x1iv, 3, 2 xiv, 3, 5 XIV

—.—

(Assyria) 1.16

—r5

SET

819 39:27) XiV,

3. Ps

17

Media

H.rÓ6

XIV

EO EPIQES

IT

Persida

K.I6

xiv,

$22 . 17

*promuntorium Galligardama (Car- c/116/17 x o [mania )

(xiv, 3,12)

13

3 Scithicum] zzppas, scithium |U/den 13 flum ? appa 14 Ior. Dan] mappa, ordan Ubden (pag. 25 ; efr pag. 15, adn. 2) 14 mortuü zappa 20/21

*Asauria] zzappa. Seripforis uitio probabiliter bic *aracbosia? excidit : ata[chausia. ass]uria ze/ as[sytia. arach]ausia ; cfr imfra Jin. 25/26.79.115.120/121.131.132.156 24 *promuntotium

Galligardama]

resZ//4j, prouincia in oriente galli gardania

mappa(fortasse ex pmüt|ori g. g. — putnt oti g. g.— prouintia (in oriente g. g.), Gardania Uhden (ozz. prouincia in oriente galli) 3 ad solum Oros. refert Uhden (pag. 27), cum et apud Isid, legitur Scythicus *oceanus'. 6 cfr Isid., x1v, 5, 57. 7.8.9 unum JNZ/uz discernit Isid. ; Oros. uero duos, qui et in mappa desctipti sunt ; eorum ptiot tum in mappa cum apud Oros. habet insulam Meroeez quam ignoscat Isid. Ad Africam Nilum transfert Uhden, quamquam et Isid. et Oros. eum in Asia ponunt. 10 neque ad Isid. neque ad Oros. refert Uhden (pag. 28) ; Gandis tamen cette intellegendum est Ganges : cft Otos., cod. Ambr. D.25 (s. viii) qui constanter Gazzis legit. — Ganges et Phison Isid., Hieron. (Ze s/zu — ed. LAGARDE, 122, 23) et Mappa Ripoll. ; solum Ganges apud Oros. et Solin. (52, 6). 14 cfr Oros., 1, 5, 7.10. 15 apud Isid. non inueniebat Uhden (pag. 27). 17 cfr Hieron., o.c., 116, 31 ; L. I. RINGBOM, Paradisus terrestris, Myt, Bild och Verkligbet, Helsingfots, 1958, pag. 290 sqq. 18 solum Izdia apud Isid. et Oros. — Plin. (INaz. Hisz., vx, 64) : Brachbzmanae ; Expositio totius mundi, r1, 8 (ed. Th. SixKo, in zArehbr» f. af. Lexikogr., xiii, 1904, pag. 545,68) : Braxmani ; Mappa Ranulf. : Hic sus? Bragmanni ; Mappa Ripoll. : Braczania ; Mappa Ebstorf. : Prag... . 24 promuntorium Galligardama] cft Otos.,15 : *'a sinistra promontorium Cal/igardamana" ; apud Isid. solum Carzzasia legitur (Carsinia in Mappa Martiani Capellae). 29

;

I, G.

CLXXV

Cod. Albis.

458 25

(VAT. LAT. 6o18) (2) T eA(b)Lamm *Caldea (errore : loco Mesopotamia) x[v.15 QGuv, 3,13)

*Persida

MAPPA MVNDI

3,14

21

-—- —

G/H.I5

CIVEM

9,55,

aT

M,

N.I13/I4

XIV, XIV,

3,16 3,19

XIV

327

24 24 27 D

— — - — ; -M

:

Palestina

G/H.14

Ereptus *superior( Aegyptus inferior) x[v.r4/16 Ereptus superior ( Aegyptus superior) c[p.13/15 Scithia

:

0.16

Iscania

(Hyrcania) ».15

Albania

Q.I3/14

35 Iberia

P/Q.rr

Temescori campi (7hemtscyrüit campi) ».12/13

regio Amasonum

P.I4/I5

Asia minor

N/o.r2/13

Isauria

M.I4

(nsulae) Crisse et Argirce insole. insole

(Chryse et Argyre) r[n.x9/20

NEVER

lat££udo dxxc cQuWuitas» cQauitas» c(Quutas» cQuitas» cQuutas» cQutas» cQauitas» citas», pars bestiarum

SET

ie

milia

EN

47 m d MI NR 20 Er 40 - — 25 —- — 50 —- — 26 —- — 25 — — —

—-—

(r6) ^5

(Taprobana)

longzéudo dccclxxu milia passuum n/e.18/20

$0

XIV, 3,31 SV XIV, 3,34 IJVOMEOSÓ XIV, 3,37 "CLVoEE 37 XIV, 3,38 XIV, 3,44

(*znsulae habitables!) c[p.18/19

insola Laperbana, 45

(20 - —-

XIV,

Syria

40

(4) ———

(errore : loco Chaldaea) x[x.15

Arabia

30

G)

di

TY.

eme

E

—- —

passwum :

M/P.17/20

1/«.19/20

—

XIV,

6,12

(16

-

c

a

25/26 *zanifeste bic seriptoris uitio, * Mesopotamia" omissa, Caldea Joco Mesopotamia e£ Persida (efr supra lin. 23) Joco Chaldaea positae sunt ; efr supra lin. 20/21 et infra lin. 79.115.120/121.131.132.156 30 *superior] zzappa, errore pro inferior 33 Iscania] zappa, Ircania Ubden 41 crisse &ar girce z4ppa, Crisse et Argire et ( ?) Ubden 42 in y le ing zzappa, insole inso Ubden 43L aperbana] zappa

(fortasse -pet- ex -p- zale interpretato)

lat dcxx mil pas zappa (pag. 25 ; cfr pag. 9)

44 lon d ccc.Ixxu mil pas mappa

465

46/53 octies C zappa (genuinum fortasse decies), oy. Ubden

30/31 solum 24eg yp/u: apud Isid. ; Oros. : Z4eg ypzus inferior et /Aeg ypius superior. Ad Africam transfert Uhden (pag. 27), quamquam et Isid. et Oros. eum in Asia 32 Scythia et Scythae apud Isid. ;Oros. : Seyzbae. ponunt. 33 Hyrcania et Hyreani apud Isid. ;Oros. : Hyrcani. 36/3* Isid. : **... 'Themiscytios campos, quos habuere Amazones" ; Oros. : *... regio proxima Albania, ulterior sub mari et monte Caspio, Amazonum dicitur". Delineatio mappae propius ad Orosii quam ad Isidori accedit textum. 41 cfr Solin., Co/J. rer. zez., 52, 17. 44/45 Isid. : **... in longitudine octingentis septuaginte quinque milibus passuum, in latitudine sescenta uiginti quinque milia stadiorum ..." (sic codd.) ; Solin. (o.c., 55,

2-3) : ... in longitudinem stadiorum septem milia, in latitudinem quinque milia Gd 46/83 Oros. : '*... quae habet decem ciuitates ..."?. 54 Isid. et Solin. (0.7., 53, 2-3) : '"... pats eius bestiis ... repleta est ..."".

—

MAPPA MVNDI (VAT. LAT. 6ot8) 55

(montes )

er

Taurus mons Tuarus

(passim etiam o.13/14 'Caucasus' ) NGIS/TÓ

cQuitas) 60

c(auitas) cQuulas»

459

e. — "xiv, 8, 2. Xiv. 459.

(fortasse Carrae)

(42)

(fortasse Cathipja ) Jo.15/17 (fortasse Saphrim)

Libanus

L/M.II

mons Olimpus

pado 38 4d

-

(42) (43)

-

26

DODV E

( Asiae minoris) wJo.zr

—

mons Sina

G.I4

-:

"

mons

C.I4[l5

-—

27

C.r5/16

-

(28)

Climax

65

(deserta) diserta Egypti

(ciuitates ) Babilon

L/M.I4

xV.

Hierusalem 1o Hiericho

1/K.I2 I/K.13

xw Be

gU SALAM

Y

1/K.13 ([C]hebron ) ajr.z2

Xv, XV,

2,23. I,24

H2

-

z

Bethleem ciuitas» Cebron c(diuitas»

c(nuitas» Bersabee (?)

HII

44.9

2E

(ASIA - EVROPA)

75

(aquae) "Tanais

»/Q.ro

XIII, 2I, 24

4

A x11, 27,26

7 LEE

(EVROPA)

(aquae) oceanus *Occiduus (oc. Occidentalis) x[w.2/3 8o Padus. Padus Y MJE-5/7.— 'Tiburis

( Tiberis ) K.7

Danubius fluenen

*

Rodanus Renus flumen

XIH, 2I, 27

4

N/o.7

xiH,21,28

60

L.4 0/P.6/[7

XIIIj27, 29 XIII, 2I, 30

65 63

5v Tuatus] zappe, Jege : Taurus 58/60 /er C appa, om. Ubden (pag, 25 ; cfr pag. 9) 9i beth] C appa 932 Cebron C] appa, ebron C Uden 93 C.Ber mappa 96 'lanais] disfizguere non ualeo in mappa, **nais Ubden 49 *Occiduus] appa fortasse ex occidentalis — occid — occiduus). Serzpzoris uizio in mappa exaratus est in adumbratione insulae Britanniae ; efr supra lin. 20/21.25/26 et infra

lin. 115.120/121.131.132.156 —— 82 fiu mappa

61 cfr Hieton., 0.z., 89, 19 ; 136, 22. 62 zons Olympus] in mappa et apud Otros. mons est Asiae minoris ;apud Isid. non inuenitur nisi mons Macedoniae (xiv, 25112:528559)* 63 zn: S$ina] om. Otros. et Isid. ;habet Mappa Albig. 64 mons Clizax] om. Isid. 66 deser!a JAegypti] Otros. : plana Aegypti, om. Isid. 68 cfr Oros., 1t, 6, 7 ; Solin., o.c., 56, 1. 69 cfr Oros., vr, 2, 3. 40 cfr Hieton.,0.., X31, 31.

: Vi cft Oros., vtt, 45, 4 ; Hieron., o.7., 1O01, 5.

$2 cfr

Hieron., 0.c., 112, 4. 93 ciuitas Bersabee] cfr Hieron., 0.c., 103, 32/34 : Bersabee ... uicus grandis in uigesimo a Chebron miliario uergens ad austrum" ; om. Oros. et Isid. 76 Tanais] ad Eutopam trahit Uhden. 80 cfr Oros., 1V, 15, 11; Solin., 0.7., 2, 25. Sl cfp Otos s t21:195015 136051295820 914291907224 V/1283 Vir, 8; 85 Solin., 0.c.,/1, 2. dA

8282 25

-M -M

460

MAPPA MVNDI

8s Ligeris Garunna

(VAT. LAT. 6018) N.5 ^M

Ticinus

(e)

M.Ó

(terrae et gentes ) Scithia inferior. |hucusqwe Scithia p/o.5/rYo 9o Alania P.9 Dacia Gothia

P.9 "

p.d

Germaniasuperior.Germaniainferior o/o.7/ Tracia

9; Dalmacia Dardania Machedonia

DEN

!

bod

e

E

Y A

6; -— mi...

4

dina.

xiv, 4, 3 —- --— Xiv; 4 gu E xxv, qq X1,

— xiv,

4,3 9 AQ

M

4, 4.

- —

GU

53

M.9

X1v

Ua

N.8 N.7/8 M/N.&8

xiv, xiv XIV,

4, 8 dep 4,I3

59 "pA. 57 -M

T5031

M,

Achaia

K/L.8

XIV,

4,I4.

58

-M

Pannonia 100 Histria Italia

N.7 M.7/8 M.6/7

xiv, XIV, xiv.

d xd 4, t7 7g, $9

PR "EORR 5p

ME

cQuitas

10

(fortasse Pompeia)

cQnutas» (fortasse Lauinium) cQuas» — (fortasse Alba Longa) h CQUWwilas» (fortasse Capua)( ^

cQuias» (fortasse Mediolanum) cias» (fortasse Mantua) cQuitas» (Ticinum) cQaitas» (Ostia) 110 Gallia Belg?ca Gallia Lugdonensis Prouincia (Narbonensis)

Aguidania

c uitas»

vu.6 1/x.7 N/0.6 N/0.5/6 x[r.5

(Aquitania) w.a/5

(fortasse Burdigala) x.s

GD

"m (D CQ

Mn (5 eb xiv 4 26 * l

MEI.

- o --— —- -MEME e

—.-— L dhaf s jedes dU acus 63 64 (M) 66

xiv, 4,27 2 MOT ER

(45

—

89 scieeka xeeeekor (?) pene euanid. in mappa 89 hucusq; zappa 102/109 octies C mappa (genuinum nouies ?), om. Ubden (pag. 26 ; cfr pag. 9) 110 Bel zappa 111 Lugdonensis] zsppa, Lugdunensis Ubdez 113 Aguidania] zppe, Aqui114 C appa, om. Ubden (pag. 2 ; cfr pag. 9) dania Ubden

85 cft Isid., xiv, 4, 27. 86 Garumna] om. Otos. et Isid. 8v Ticinus] om. Otos. et Isid. ; cft Plin., o.c., xr, 118. 89 Scythia "inferior!(i.e. Eutopae)] om. Oros. 98 Germania tantum apud Otros. ; apud Isid. discernuntur superior et inferior Germaniae (xtv, 4, 4). 98 ;4cbaia] tamquam insula exarata est in mappa. Isid. :**... haec paene insula est ..." ; Oros. : 5... propemodum cincta est ma£i: 102/105 cfr Isid., xv, x, 51-54. 106 cfr Isid., xv, 1, 57. 107 cfr [sid., xv, x, $9. 108 cfr Oros., 1v, 14, 6. — 109 cfr Isid., xv, 153-56. 111 Gallia lugdunensis] om. Isid. 112 cfr Isid., xrrr, 16, 2 ; xiv, 6, 38. Oros. et Isid. : prouincia * Narbonensis". 114 om. Oros. ; cfr Isid., xv, x, 64.

MAPPA MVNDI

(VAT. LAT. 6018)

115 *Bretannia Ispania *citerior Ispania ulterior cuitas»

(e)

1/&.3/4

(fortasse Carthago )

I.4

(insulae)

(Britannia) (/v.2/5)

I20

(Hibernia) (yv.1/3)

*

(xiv, (X1v,

4, 30 4,

4. 30)

S5 9925

Pirinei

K.4

(ciwstates ) Constantinopolis Roma cQuitas» Theodosia

XIV,

$,I5

N.9 K/L.6

xv, SV.

P/Q.9/1o

-M

30

XIV,

(montes ) 125

XIV, XIV, (xtv,

K/1.2

Gadis

56 102

(MARE 'NOSTRVM?) 130

(aquae) mare *Nostrum sinus Adriatzcus

K/M.I M.7/8

(nsulae) Ciprum, 135

MCXXXU, CXXU cultas»

L.9/ro

(fortasse

'Cypro') r.1o

i XIII, 767287 XIV,

6, I4

95 59 96 96

(xiv,

6, 14)

118 Bret appa. Foríasse seriptoris uitio non in insulae adumbratione sed in continenti litore seribtum (ad lin. 120 transponendurm conicio) ; efr supra lin. 20/21.25/26.79 et infra Jin. 120/121.131. 132.156 116/117 ispania .'. ulterior. ispania .". G inferior (d es. : "inuertendum', sed falso) mabpa — 116 *citeriot] reszizui iuxza Isid. e Oros., G inferior zzappa (forzasse ex crr — c|itt — G if— c inferior), (oz. G) inferior U/den (pag. 28) 118 C zzappa, om. Uhbden (pag. 27 ; cfr pag. 9) 120/121 *for/asse seriptoris uitio * Britannia! et * Hibernia! insulae absque nominibus exaratae sunt in mappa : cfr supra lin. 115 ; efr etiam supra lin. 20/21.25/26 et infra lin. 131.132.156 126 constantinopolix (pene euantd.) zappa 128 C zappa 128 Theodosia] peze euanid. in mappa 131 *Nostrum (/4 es? *Magnum)] restitui, z»mortun (forzasse &x NORVM 7zale interpretato) zabba Ubden. Fortasse scriptoris uitio in adumbratione insulae Hliberniae scriptum est; cfr supra lin. 20/21.25/26.79.115.120/121 et infra lin. 182.156 132 sinus adriat zappa. Fortasse seriptoris uitio in Istriae ferra scriptum &s£ s efr supra [in. 20/21.25/26.79.115.120/121.131 et infra lin. 156 135 v.cxxxu. cxxu zappa 136 C appa, om. Ubden (pag. 26/27 ; cfr pag. 9)

115 Britannia] Britannia minor non ante A.D. $00 memotfatut, et ideo mappam saec. vi recentiorem putat Uhden (pag. 19); potius ueto putandum est uitio scriptoris nomen hic positum fuisse in. continenti litore et non in delineatione 7zsulae Britanniae ;cfr infra lin. 120. 116 Irpania citerior] cum inferior legebat, neque ad Isid. neque ad Otros. refert Uhden. 126 Constantinopolis] tamquam insula exarata est in mappa. 128 ciuitas Tbeodosia] om. Isid. 131 zzare Nostrum] cfr Isid., xiv, 3, 1 ; 6, 14. — Cum are zzortun legebat, neque ad Isid. neque ad Oros. refert Uhden (pag. 28) ; opinatus est (pag. 22) zare *zzoríum esse nomen antiquius pto oceanus septentrionalis (Isid., x1v, 3, 34 5 4, 3-4). 132/1583 ad Europam refert Uhden, quamquam et Isid. et Oros. ad mare *Nostrum" seu *Magnum' referunt.

135 om. Isid.

136 om. Oros.

(4)

—

*

M.4

n/1.3/4

4061

€)

(b)

6or8) MAPPA MVNDI (VAT. LAT. (e) "toe

462 Creta, " Mcxxxuil

ore

Btoiro

xiv,

6/2155 *

7921 M or

Delos 140 Rodus

G/H.9 G.IO

XIV, 6,2I XIV4c64228

— —-— 06/0

Carpa

(Carpathos ) v[c.9

Sicilia

cQutas» ctas) cQWas» 145 * Arcisa

(fortasse Messana) (fortasse Syracusa) (fortasse Lilybaeum) (Ericusa ?)

98

- —

H.8

xiv, 6,92 | 99

"M

nj.8 n.9 c[n.8 r[c.8

6,33) G3) (uv, 6,37)

-

Corsica,

150

155

clx, xxui Eborus

(uv.

(99) 82 O0) (09) cue -— --

xiv,

6,39

rior

- M

D

xiv,

6,40

rI02

- —

uS

XIV,

6, 4r

2SL09 90 MO

XIV,

6,43

I03 104

ardinia,

z cixxx lxxx

6,24.

xiv,

(Ebusos) v.5

BaMeares

(minor)

Balleares

(mazor) c.5

H.5

XIV0

44

XIV, 6,44

ETOA E

- — - — S

104

- —

r

IM

(EVROPA - AFRICA) (aquae) Oceanus

N/0o.2/3

SUTTISEIUS

Libia Cyrinensis

C.Iolr2-

XIV,

Parthoniuz c(iwitas» mons Cathal (Catabathmon ) lacus (scil. Chalearzus) diserta Ethiopia Libia-Ethiopum (gentes Libyo-A ethi[opum

D.I2/I3 c[p.13[14 c.x2 B/c.13/14 c.9/1o

NUT)

(AFRICA) 160

xx Cyrinensium

— e£. -Cyrenensium) s[c.9/11

5, 5 97-88

1M

E zt -: -

8.88 9.88 9 "P 30 88

- — /- — aee -(M) - —

E.

e.

138 v cxxxuii zappa 143/1435 7er C zappa, om. Ubden (pag. 26/27 ; cfr pag. 9) 152 Bal appa 156 Oceanus] forzasse scriptoris uitio in insulae Hiberniae adumbratione scriptum ; cfr supra lin. 20/21.25/26.79.115.120/121.131.132 159 patthoniü C zappa, C oz. Ubden( pag. 27 ; cfr pag. 9) 160 Cathal] zappa, Cathab Ubden 163/164 libia &hiopum ** cyri nensium (1 ze/ 2 /iz£. euanid.) mappa (forlasse ex libio-ethyopum et -cyrinensium), Libia Ethyopum Cyrinensium U/Zen

138 om. Isid. — 139 om. Oros. ; cfr Solin.,0./., 11, 17-18. — 148 om.Isid. 145 cEre Isid. TV 7206; 146 om. Oros. Erieusa insula conicio ; Syracusae ciuitas coniecit Uhden (pag. 21), quod non congruit descriptioni mappae neque textui Isidori (xtv, 6, 21). Cfr supra lin. 144 ; cfr Solin.,0.c., 6, 2. — 150 om. Isid. — 156 Oceanus] neque ad Isid. neque ad Oros. refert Uhden (pag. 28). 162 deser/a

"Aethiopae] neque ad Isid. neque ad Oros. refert Uhden. Cfr Oros.,9.3o. — 163/ 165 Laibyo-.Aetbyopum (et) -Cyrenensium. Libyo-Garamantum|] neque ad Isid. neque ad Oros. refert Uhden (pag. 28; cfr pag. 20). Cfr Oros., 88 : **... gentes LibyoAethiopum et -Garamantum ..." ; rrt, 25, 20 : 5... Cyrenensibus copiis ....

—

MAPPA MVNDI (VAT. LAT. 6018) (a)

16; Libia-Grammantium

(gentes Libyo- s[c.z2 [Garamantum.)

463 (b)

()

-

d$ —o

(9)

Calypsum Leptis c(zuwitas»

r.8/9 D.IO/II XIV,

T 5,

Bisacium

D.9/IO

XIV,

5,

D.0/IO

XIV, 5,

9. nassO2 cit

Kartago c(iwitas» (Carthago magna) ».8 c(iuitas» Ippus (Hippo Regius) v[e.6/7

XD s,00 xw, 5,

cQuutas» Rusicad«

xiv,

96192, M 9 92-—

Granatest« Ethiopum (Garamantes) n.6/; | xiv, 5, 170 c(Uuilas» Adrumetus

Salina

D16/»

(lacus Salinarum) ».9/1o

17; mones urare

monées uiare

Vzarae) C/D.9 ro

B/c.7/8

Mauretania

F.4/5

Nucul

(scil.

Malua) s.5 E.5

(Nuchul) ».6

Hisperius mons gentes Aulolum

XIV,

| 6.

90 -—

LANCIO

O-

(Au«toblolum) z[s.4

Furtunate Gargodes

8) --

98 —

ze

ERI x

-—

92 - —

5,1I0-I2 93-904 - M

-

II 93.94 - — 31 -—

rue

--

Dj

5,

z2

94-—

Murder

v

RT

d

c/H.r/2 F/c.2

xiv, XIV,

6, 6,

wixiv

Eom

HTesberciun) 23.

|(av,

gt gi Ss

ro

eR

165 libiag ramma ntium zzappa( forzasse ex libio-gtammantium), Libiagrammantium Uhbden 167 c(iuitas»] C mappa, om. Ubden (pag. 28 ; cfr pag. 9) 168 granatest* &hicpum zzappa (fortasse bessumdatum ex garantes ethiopum), Gramatest Ethiopum Ubden 170 C adrum appa, C Adrum Ubden 171 Kartago C zappa, C ozz. Ubden (pag. 27 ; cfr pag. 9) 172 C pus (forz. ip euanid.) mappa 173 C **sicad* (ru euanid. ; da uel de non dist. ob coartatum mappam) mappa 174 salina]

mappa (ex salina|rà pessumda£wz ?) ^ 175/176 mon ura*« (2 /;Z/. non dist. ob coartaJam mappam). mon uiare (uel inate) zappa, mon Vtia.. (?). mon Inate Ufden 179/180 flumd»e«f (u£ uidetur in loro pene euan. uel eras.) mappa, flumen Dutis (flumen: Dara!) Ubden 184/185 insola incognita- ori p. iiii pattes mundi mappa .foríasse ex insola incognita ard|ori solis. iiii*. pars mundi — insola incognita[ard] ori so- iiii*! par(te»s mundi — insola incognita. ori so. iiii pattes

mundi), insola incognita oti sunt (ue/ sed ?) iiii partes mundi Ulden. INotandum quod B — solis? recurrit et supra lin. 42 (ubi g — *solae") 188 &peridü zappa. 168 Garazantes] neque ad Isid. neque ad Oros. refert Uhden (pag. 28 ; cfr pag. 20). Cfr Oros., 9o : *... a meridie barbaros ... Garamantes usque ad oceanum Aethiopicuths. 169 Isid., xiv, 5, 5 : Bygaeium ; xiv, 5, 7 : Byxacena regio. 171 cfr Isid., xv, 1, 30. 174 Salina| neque ad Isid. neque ad Otros. refert Uhden (pag. 28 ; cfr pag. 20). Cft Otos. : /aeus Salinarum. 183 gentes 74z/o/uz] ad Isid. non tefert Uhden (pag. 27). Cfr Oros. : *... gentes 74u/o/4us, quas nunc Galaules uocant ..." ; Isid. : **... Gaul. /uz gentes ..."*.

184/185 Isid. : **... orbis quarta

pats ... quae solis ardore incognita nobis est" ; cfr Oros. : "praeterea, cum multo

amplius terrae in Africa ardore solis quam in Europa tigote frigoris incultum atque incognitum sit ..."* ; Sallust., Iug., 19, 5(6) : **... dein loca exusta solis ardori-

bus".

ES

-

XIV, 5, -

c/D.5/6

*insola incognita (ard»ori soZis, 18; iii ** par[te]s mundi

Etperidum

Sor2-— 9o0-—

D.6/7

(montes

Ethiopum gentes flumen 18o Dara. f(ons»

5,

6

CONSPECTVS

NOMINVM

MAPPAE

VATICANAE

(parentbesi inclusae geemorantur lineae editionis) Achaia K/r.8(98). Adtiaticus z. Hadtiaticus.

Adrumetus ciuitas D.9/10(170). -Aegybius (Ereptus) — Aegyptus supetior c/p.13/15(31) 2— Aegyptus inferiot (errore : superior) E/Fr4/16 (30) — desetta (diserta) Aegypti c. 15/16(66). "Aethiopes (Ethiopes) — Aethiopum gentes 5/c.7/8(177) — Libyo-Aethiopum (Libia-Ethiopum) gez/es C.9/10 (163) — |Garamantes (Gtranatest) Aethiopum gez£es D.6/7(168). Aguidania z. Aquitania. Alania ».9(90). "Alba Longa ciuitas L/M.6/7(104). Albania Q.13/14(34). Amazonum (Amasonum) regio p.14/15 (37). Aquitania (Aguidania) w.4/5(113). Arabia G/n.15(27). "Aracbosia (20). Atcisa 4. Eticusa. Argyte (Argirce) insula r/u 19/20(41) ; cfr Chryse Asautia 4 Assytia. Assytia (Asauria) 1.16(21). Aucto»lolum gentes E/r.4(183). Babylon (Babilon) r/w.14(68). Balleares izsu/ae — minor m.5(152) — zaior G.5(153). Belgica z. Gallia. B2rsabee ( ?) ciuitas n.11(73).

bestiarum pats 4. Taprobana. Bethleem ciuitas r/x.15(7 1). Britannia (Bretannia) w.4(115) ; cfr z/v. 2/5(120). Burdigala ciuitas N.5(114). Byzacium (Bisacium) Dp.9/10(169).

Caligardam(an»a promuntorium (Galli Gatdania prouintia in oriente ; Car7uania) G[1.16/17(24). Calypso (Calypsum) r.8/9(166). Capua ciuitas r/M.6/7(105). Carzania u. Caligatdamana. Carpathos (Carpa) insula r/[G.9(141).

Cathal z. Catabathmon. Catbippi ciuitas N/o.15/17(59). Caucasus u. 'Taurus. Cebron z. Hebron. Chaldaea (errore : Petsida) 1/x.15(26). Chalearzus lacus c.12(161). Chebron (Cebron) z. Hebron. . Chryse (Crisse) zzswia r[n.19/20(41) ; cfr Atgyte. Chrysotthoas (Crisocotas) flumen r[w. 17 (15). Cimmeticum (Cinericum) mate p.11/15 (6). Ciprum z. Cyprus. ciuitates M/p.17/20(46-53) ; w/o.15/17 (88-60) ;1/M.14(68) ; 1/&.12(69) ; x/x. 13(70) ; 13(72) ; n/1.12(72) ; n.11(73) ;

M.7(102-107) ; 1/M.6(108) ;1/&.7(109) ;

N.5(114) ; 1.4(118) ; N.9(126) ; K/1..6 (127); P/q(128); r.10(136); mjr.8 (1483) ; n.9(144) ; G/n.8(145) ; D.12/13 (159); D.10/11(167); p.9/1o(170) ;

.8(171) ; n/s.6/7(172) ; n.6/7(173). Climax mons c.14/15(64). Constantinopolis N.9(126). Cotsica G/n.6/7(149 150). Creta 1i/1.9/10(137-128). Crisse 7. Chryse.

Cypro ciuitas r.10(136). Cyprus (Ciptum) r.9/x0(134-135). Cyrenenses — Libyo-Cyrzenensium ([et] -Cyrinensium) gezzes &/c.9/11(164). Dacia P.9(91). Dalmatia (Dalmacia) w.8(95). Dan fluzen G[M.13/14(14) ; efr lor; lordanis ; Mortuum mate.

Danubius flumen w/o.7(82). Dara fons 5.5(180) ; cfr Nuchul. Dardania N.7/8(96). Delos izsula G[n.9(139). deserta (diserta) — Aegypti c.15/16(66) — Aethiopiae n/c.13/14(162).

Carthago ciuitas Hispaniae 1.4(118).

Ebusos (Eborus) ;usu/a r.5(151). Eden terra 1/M.17/18(17) ; cfr Patadisus. Exreptus z. Aegyptus. Ericusa ? (Atcisa) insula r[G.8(146). Ethiopes z. Aethiopes. Btperidum z. Hesperidum. Euphrates (Euftates) M/w.14(12).

Caspium mare o/»p.15/16(4). Catabathmon (Cathal) mons c/p.13/14

Fison z. Phison.

Carrae ciuitas N/o.15/17(58).

Carthago (Kartago) z;4gza ciuitas D.8

(17 1).

(160).

flumen Ma/ua €.5(179).

CONSPECTVS NOMINVM Fortunatae (Furtunate) /z:uae G[n.1/2

(186).

MAPPAE

VATIC.

465

Italia M.6/7(101). Kartago 4. Catthago agr.

Gades (Gadis) x/1.2(122). Gallia — Gallia Belgica N/0.6(220) — Gallia Lugdonensis w/o.5/6(111). Galli gardania z. Caligatdamana. Ganges (Gandis) flumen r/w.16/17 (10) ; cfr Phison.

Garamantes — Libyo-Garamantum (Libia-Grammantium) gezzes /C.12(165) — Garamantes (Granatest)-Aethiopum genzer D.6/7(168). Gardania z. Caligardamana. Gargodes ». Gorgades. Garunna f/umen M.4(86). Germania — Germania supetiot e£ Getmania inferior 0/Q.7/8(93). Gotrgades (Gargodes) /zsulae /G.2(187). Gothia ».8(92). Grammantium z. Gatamantes. Granatest 4. Garamantes. Hadtiaticus

(132).

(Adtriaticus)

sinus

w.7/8

Hebron (Cebron) ciuitas n/r.12(72). Hesperidum (Etpetidum) zzswa E.2/3

(188).

Hesperius

(182).

(Hisperius)

mons

Hibernia y[p.x/3(120). Hiericho r/x.13(70). Hierusalem r/x.12(69). Hippo (Ippus) Regis: ciuitas

c/p.5/6

D/r.6/7

4172)7

Hispania (Ispania) — Hispania citerior (errore : G inferior) r/K.3/4(116) — Hispania ulterior n/1.3/4(117).

lacus z. Chalearzus ; Salinarum.

Laperbana z. Taprobana. Lauinium ciuitas r/M.6/7(103). Leptis ciuitas D.10/11(167). Libanus ons L[M.11(61). Libia- z. Libyo-. Libya Cyrenensis c.10/12(156). Libyo- (Libia-) ». Aethiopes ; Cyrenenses ; Garamantes.

Liger (Ligeris) f/uzen w.5(85). Lilybaeum ciuitas c[11.8(145). Lugdonensis z. Gallia.

Macedonia (Machedonia) w/w.8(97). Maíua flumen x.5(179). Mantua ciuitas L/M.6/7(107). Mautitania (Mauretania) r.4/5(178). Media n.16(22). Mediolanum ciuitas 1/M.6/7(106). Meroe (Merohen) INZ/i insula E.14/15 (8) ; cfr Nilus. Mesopotazzia (errore : Caldea) &/r.15(25). Messana ciuitas n/1.8(143). Mortun z. Nostrum. Mottuum mate G/M.13/14(14) ; cfr ot ; Dan ; Iordanis. Narbonensis u. Prouincia. Nilus (Ninus) E.15/16(7) ;n.16(9) ; efr Metoe ; Data ; Nuchul. Nostrum (Mortun) mate x/M.1(131).

Nuchul

(Nucul) n.6(181); cfr Data;

Nilus.

Hisperius z. Hesperius. Histtia z. Isttia. Hytrcania (Iscania) ».15(33).

Occiduus oceanus K/N.2/3(79). Oceanus w/0.2/3(156). Olympus (Olimpus) mons 24s/ae zzuoris

Iberia P/Q.11(35). Inare 4. Vzarae. India — India magna e/ India Brachmanorum (Bragm.) r/x.16/18(18). Indus flumen w.16(12). insulae — insula (insola) incognita atdoti solis, quatta pars mundi 2/D.3/7

Ostia ciuitas 1/&.7(109).

N/0.11(62).

(184/185) — insulae (insole) babizabiJes C[D.18/19(42). lor fiwmen G[M.13/14(14); cfr Dan; lordanis ;Mortuum mate.

Iordanis fluzzen G[M.13/14(14) ; cfr Iot ; Dan ; Mortuum mare.

Ippus z. Hippo. Isautia M.14(39). Iscania z. Hyrcania. Ispania z. Hispania. Istria (Histria) w.7/8(100).

Padus flumen M[r.5/-1 (80). Pal(a)estina G/n.14(29). Pannonia N.7(99). Paradisus L/w.17/18(17) ; efr Eden. Paraetonium (Parthonium) ciuitas D. 12/13(159). Parthonium z. Paraetonium. Persida x.16(23). Phison (Fison) fiumem r[Mw.16/17(10) ; cfr Ganges. Pitinaei s. Pyrenaei. Pompeia ciuitas 1/M.6/7(102). Prouincia JNarbonensis K[r.5(112). Pyrenaei (Pirinei) zzenfes K.4(124). quarta pats (iiii partes) mundi z. insulae.

4060

CONSPECTVS NOMINVM

Rhenum (Renus) flumen o/».6/7(84). Rhodanus (Rodanus) ffumen 1.4(83). Rhodos (Rodus) iusu/a G.10(140). Rodanus z. Rhodanus. Rodus z. Rhodos. Roma k/r.6(127). Rubrum mate E/G.17/18(5). Rusicade ciuitas D.6/7(173). Salinarum (Salina) /aeus 5.9/10(174). Sapbriz: ciuitas N/0.15/17(60). Sardinia r/c.6/7(147- 148). Saturnia ciuitas (?) r[w.6/7(102-109 app.). Scythia (Scithia) o.16(32). Scythia (Scithia) inferior e/ hucusque Scythia »/o.8/10(89). Scythicum (Scithicum) mare o/p.15/17

(3).

Sicilia n.8(142).

Sina mons c.14(623). Syracusa ciuitas H.9(144).

MAPPAE

VATIC.

Sytia N.13/14(28). 'Tanais flumen »/Q.10(76).

Taprobana (Lapetbana) insula 1/p.18/20

(43-54).

Taurus (Tuarus) mons 0.13/14(56) ; v. 15/16(57). 'Themiscytii (Temescoti) campi P.12/13

(36). 'Theodosia ciuitas »/Q.9/10(128). 'Thracia (Ttacia) w.9(94). Tiberis (Tibutis) x.7(81). Ticinum ciuitas L/M.G(108). Ticinus w.6(87). Tigtis M.15(11). 'Tracia z. Thracia. Tuatus z. Taurus.

Viate z. Vzatae. Vrate s. Vzatae. Vzarae (Vrate, Viate, Inate) montes Dp.

6/7(178) ; c[n.9/10(176).

XI

MAPPA MVNDI e codice Albigensi 29 accedunt INDECVLVM QVOD MARIA VEL VENTI et (PAvrr Onosrir) DISCRIPTIO TERRARVM ex eodem codice

SVNT

MONITVM In codice miscellaneo Albigensi 29, saec. viii in Hispania uel in Septimania exarato (!), depicta est mappa mundi quam sequuntur indiculus marium uentorumque, ac desctiptio terrae e libro 1 Hiszoriaru;z Pauli Otosii excerpta (f. 57Y-617), perperam sub nomine Acthici tradita. Duo priora documenta photographice describendum curauimus (?), tertium adneximus, uariantes lectiones Pauli Orosii subicientes (?). *

Nobis non fugit ea omnia non perfecte congruere, mappam indiculumque nimis distare ab Orosii descriptione, haud male concinata (4). Longe melius cum Orosio conuenit mappa in codice Vaticano 6018, quam supra descripsimus, sed codicum ordinationem perturbare nolumus. Quo tempore, qua in regione mappam Albigensem confictam esse minime constat ; cam fortasse rudis quidam et imperitus excogitauit saec. viii, in Gallia meridionale uel in Hispania, ubi et ipse codex descriptus est.

() cft E. A. Lows, Codices Latini antiquiores, t. VI, Oxoniae, 1953, h. 705.

(Q)) Cymiricum mare et Zephirus non apparent in nostro imagine lumine depicta ; duo haec nomina assumpsimus e fac-sizzile in Catalogo codicum Albigensis bibliothecae, Patisiis, 1849, p. 486-487.

(3) iuxta editionem Caroli ZamGEMEISTER, Vindobonae, 1882, p- 9-40.

(*) erudite textum commentatus est Alfredus Krorz, Beifrdge xur zAnalyse des &eograpbiscben Kapitels im: Geschichiswerk des Orosius (I, 2), in Charisteria Alois Rzacb xum 80. Geburtstag dargebracbt, Reichenberg, 1950, p. 120-130. Nonnulla ex his elucidationibus infra in adnotationibus nostris collegimus.

MAPPA MVNDI e codice Albigensi 29

A

B

(€

D

E

[s

F

|

G

H

I

Codex ALBIGENSIS 29, n. 10 Photo Georges GROC

MAPPA MVNDI (ALBIG. 29)

(ASIA) (EVROPA) Cymiricummare A/B.5 Britania B.10 Caspium C.3/4 Gotia B[C.6 India D.2 Renus B[C.9 ; Armenia D.3 Barbari C.4 Tigris E.2 Italia CID. 2i Fison E.2-jr1acia 6 Media F.2 Macedonia p6 Iudea G.4 Gallia D.8 1o Iherusalem G/H.4 lspania D.9; Nilum G[H.6 Roma D[E.7|8 Antiocia H.3 Rodanum DJE. no Alenxandria

(AFRICA) Libia H.7 Cartago HT Afriga H.8 Nomedia H.6 Mauritania —H/I.9 Ganges fluuius K. 6 Etiopia. K.5

(AFRICA- ASIA) 6

Zephirus

H.5 Atenas

Babillonia H|I.2 15 Persida I.3 Egyptus I.6 Deserto I[K.4 Sina I|K.4 Rubrum I[K.5 20 Arabia 5! 0s : (ASIA - EVROPA) Pontum D.5

Agaia Eó Ionium mareE/F.5 Adrias E[F.6 UNSVLAE 'IN MARI NOSTRO) Creta EJF.3 Sardinia EJF.8 (EVROPA Cypra F3 AFRICA) Sicilia F3 Oceanum F.10 Cursica FIG.8

(EvnopA) 8 Barbati] ;.e. *Barbaricum'. (ArnricA)* Ganges fluuius] probabiliter *Gangines' (fortasse ex Gangines Gang[in]es — Ganges (fluuius) Zzzperita correctione).

—

oder s. );

29

*

Do

.

E!

:

P

[$4

cort.

D

AM

d

m

«€2

"n

INDECVLVM

QVOD MARIA VEL VENTI SVNT e codice Albigensi 29

Codex ALBIGENSIS 29, n. 11

INDECVLVM

QVOD MARIA VEL VENTI SVNT

Aquilo

Auster

Oceanum Cymiricum Caspium Euxinum Boreus

Scythicum Pontum Supsolanus

IO

Propontidis Ellespontum Corus

Rubrum Myrteum Pamphilicum Sirium

1$

Cercius

Fauonius

Aegeum Ionium Phinicium Magnum

20

Notus

Carpacium Libicum

E)

Renotus

Hicarium Creticum Africanus

Adrias 'Terrenum Ballearicum Fretum- Gaditanum-

30

Zephyrus

Auster

18 cercius] cer- pene enanid. im cod. 16 pamphilicü «oZ. 1 INpECVLY cod. 26 renotus] szc diszinguo in cod. 27 hicariü 24 carpaciü coZ. 21 phiniciü zoZ. cod.

28 creticü cod.

31 terrenü coZ.

32 ballearicü «o4.

" -

'] T

ui "

AE

4

Moi *.

ME

Ü

*

E

-

!

r

X

e

E

I. ys

S

x

V -

»

n

ETE

e

2

ri Li

Deex |

^

J

KT.

H

i; *

E

-—

M

"

isi

ined

CUP

^8

I ;

NH.

e :

P

AE

dfe

DUX

o MN

"5

E

nm

UI

vc qU nisi

M

OE

t

h

MC ER

ED Fr ^

L: P

Aa.

E

-

MP

|

FU

B-

PV

4

c

m

-

,

|

-

"

b

"m

»

E

»

os

"NOSE ter

o

A. Ü

Lg

Z

xiv

A

! E

n

'u

se

u

-

T ^

Ln

f v

E

]

TA

2s.

-

F.

ML:

»

Jr La

"

-

-

y!

iud M.

Ded

-

Mo 2

eret?

p

i

2

N

Xx

á zi

-

L

P hà

-

ex

i

i

X i

E

a

€ ny

"-

-

'

"

v.

«

PL

1

eno mv ü D i D

za

"imet

e )

"

*

ud

a

E

de

'

!

s

4

i

V -

e

""-

*-4

-

E

DISCRIPTIO TERRARVM (1. GENERALES TRIPERTITI ORBIS DIVISIONES J 1. ("Maiores

nostri orbem

totius terre, Oceani lymbo cir-

cumseptum, triquadrum statuere, eiusque tres | partes ; Asiam, Europham et Afrigam uocauerunt — quamuis aliqui duas : hoc es | Asiam, hac deinde Afrigam in Europam accipiendam, putarent —. (Asia)

2. (Asia, tribus partibus | Oceano circumcincta, per totam

ro transuersi plagam orientis extenditur. 9?Hec, occasum | uersus, ad dextera (sui) incipientem sub axe septentrionis contigit Europam ; Afrigam a si[nistra dimittit ; sub Egypto uero et Syriam, mare Nostrum quod Magnum generaliter Europe dicimus

| abet fines.

15 (Europa) 3. ? Europa incipit, ut dixi, sup plaga septentrionis : a flumine Tanai, qua | Ripei montis Sarmaticos auersi oceano Tanaym fluuium fundunt, (?qui, preteriens aras |et terminos Alexandri magni in Nobascorum finibus sitos, Meotidas augit paludes, | 2o quarum inmensa exundat, iuxta Tehudosiam urbem, Euxinum pontum late ingreditur ;(9inde, | iuxta Constantynopolem, longa hic mittuntur angustia, donec eas mare hoc quod dic|MowrrvM : znclinatis Iitteris indicamus ea quae legere non ualezmus in umbra ; numeris

minusculis parentbesi inclusis altiusque positis ad paragraphos 1-105 referimus Onosn (Historiarum aduersum paganos lib. I cap. 2 — CSEL, V^, pag. 9-40) ; simplicibus rectis lineolis uersus indicamus codicis, folia uero duplicibus lineolis. Paragrapborum titulos ipsi inserizaus.

3/« Maiores ... putarent] cfr Hegesipp., "Yzópv., 11,9 ; Iotdan., De orig. acf. Gef., I ; infra lin. 306/514. 11/12 zncipientem ... Europam] cft infra lin. 16.176/178. 12/19 a sinistra ... paludes] cfr Isid., [Eiyzz. seu] Orig., x1v, 3, 1. 13 zare INostrum -« Enrope] cfr infralin.22/23. ^ 16/19.23/24 Europa ... Tanai — In S."pania ... terminus esZ|CÉE.[SId., 05-507. ,€1V, 4, 2. 16 Ezropa ... septentrionis] cfr supra lin. 1x/12 et infra lin. 176/178. 22/28 mare ... Europe] cfr supta lin. 15.

1 Inscr. INCIPIT DISCRIPTIO TERRARVM

putatint Oros.

(0d.

5 aliquix* (///. eras.) cod.

7

11 fortasse ex à dextera (Oros.) — a d|extera — ad|dextera — ad

dextera cod. 11 sui] eradere cona£us est u£ uidetur cod. 11 sub axe septentrionis incipientem — Oros. 11 contingit Oros. ; cfr infra lin. 34.254/255 12 a sinistra autero Africam dimittit Oros. 13 foriasse ex syria mate (Oros.) — sytia m|are — syriam |ate — syriam mare cod. 13/14 (ozz. eutopae) dicimus habet (om. fines) Oros. ; efr infra lin. 23. 16 plaga (lHirr.eras.) cod. — 1? lege montes — 19 Jege sarmatico : fortasse per attract. ad "montes? praec., add. -s cod. 18 et] ac Oros. 19 thobascotum Oros. 19 /ege auget 20 exundatio Oros. : forzasse properante oculo, (ob *iu-" seq.) om. -io cod. 20 euxinum] pr. -u- s. 7. cod. 22 longae ... 22 hic] ozz. Oros. angustiae Oros. 30

I. G. CLXXV

/. 58v

474

DISCRIPTIO TERRARVM

mus Nostrum accipiat (?Europe. In oceanus terminus est : maxime ubi, aput 2 A les columne euiguntur et Terreni maris emittitur. | ( Africa) 4, (9 Africe principium est a finibus

Spania, Occidentalis |Gades insulas, Ercofaucibus oceani estus Egypti urbisque Ale-

xandrie, uti Paritonium ciuitas sita est, super |hoc mare Mag-

num, quod omnis plagas terrasque medias interluit. (?Vnde per loga, que acule | Gabaothmon uocant, aut procul a castris Alexandrie magni et super lagum Chalearzum ; | deinde iuxta superiorum finis Auasitarum missa in transuersu per Ethyopica deserta | oceanum Meridianum contigit. € 9 Termini Africe, 3 vA id est ad occidentem, sunt qui et Europe : id est fauces | 30

Gaditani freti ; &*!ultimus autem finis eius est mons Athlans

et insulae quas Fortunatas uocant. |

40

(1I. REGIONES PARTIVM ORBIS) 59. €2Et quia brebiter generalis tripertito orbis diuisionis dedi, ipsarum quoque partium regionis, sicu | pollicitus sum, significare curabo.

45

(ASIAE FINES) 6. "9Asia ad mediam frontis orientis abet in oceano Eoo hos&a | fluminis Ganges ; a sinistra promontorium Caligardamana, cui subiacet ad eurum insula 7'a|probane, ex qua oceanus Indicus uocari incapit; 949a dextra abet Imabi montis — ubi Caucasus | deficit — promonturium Samara, cui ad aquilonem subiacent ostia fluminis Othoro|gorre, ex quo ocea-

nus Syricus appellatur.

24/26 Gades insulas ... oceani estus emittitur] cft Isid., op. ciz., xiv, 6, 7 ; infra lin. 35/36. 28.33/36 JAfrice principium est a finibus Egypti — per Esbyopica ... Atblans] cEralsidi, 0p. eZ XT VOS E 95/36 sunt ... Gaditani freti] cft supra lin. 24/26. 43/46 7Ásia ... incapit] cfr infra lin. 53/54. 43/44 ad mediam ... Ganges] cfr Solin., Coll. rer. raemor., 52, 1.6. 44/45 a sinistra ... Calzgardazmana] cfr Isid., op. cir., XIV 02 AT2 SOL» 05 624 854912

23 nrm accipiat europe. In spania] cod. ; nostrum accipiat. Europae in hispania interb. Oros. ; cfr supra lin. 13/14 24 termino Oros. 24/25 lege ercolis 25

fortasse ex columne uisuntur (Oros.) — column|e uisuntur — column? | euisuntur — columne euiguntut cog. 26 inmittitut Oros. 29 parethonio Oros. ; cfr infra lin. 325 29 mare hoc — Oros. ; cfr infra lin. 34.100/101.115.134.397 — 30 lege omnes — 31 /ege loca ; cfr infralin. 163 — 81 que]-u- s. /. cod. — 34 /ege accolae ; cfr infra lin. 118 31 catabathmon Oros. ; cfr infra lin. 326 32 /ege alexandti 33 /ege fines 33 transuetsum Oros. 34 meridianum contingit oceanum — Oros. 34 contingit Oros. ; cfr supra lin. 11 et infra lin. 254/255 35 ad occidentem idem sunt — Oros. ; az ex idé a. o. sunt (Oros.) — id & a. o. sunt— id est a. o.

sunt cod.? 39 /ege generales ... diuisiones regiones 43 frontem Oros. 44 /ege gangis (Vi£feris zmale compactis) cod. 4* samatae Oros. uel locus 2 litterarum uacunus) cod.

$9 tripettiti Oros. 40 /ege 46 incipit ; a Oros., in capita 48/49 oc««eanus (2 J£. eras.,

DISCRIPTIO TERRARVM 5o

25

475

(India) ?. 09 In his finibus India est, que abet ad occidente | flumen Indum, quod Rubro mari accipitur ; à septentrionem montem Caucasum ; reliqua u£ | Eoo et Indico oceanus terminatur. &9Hec abet gentes xliii, absque insula Taprofaze | — que abet decem ciuitates — et absque reliquis insulis habitalibus plurimis. (Arachosia, Parthia, Assyria, Persia, Media )

8. €?A flumine | Indo quod est ab oriente, usque ad flumen Tygrim quod est ab occasu, regionis sunt : |Aracosia, Parthia, 6o Assyria, Persida et Media, situ terrarum montoso et aspero. 189He ab se?|/entrionem abent montem Caucasum, a meridie mare Rubrum et sinum Persicum ; ||in medio autem sui flumina precipua Ydaspem et Arapym. 99In is sunt gentes xxxii. Sed generaliter Parthia | dicitur, quamuis scripturae 6 ^ sanctae uniuersam sepe Mediam uocant. ; (Mesopotamia) 9. ?04 flumine Tygrim usque ad flumen

70

73

| Eufrathen Meso-

photamia est, incipiens a septentrione inter montem Taurum et Caucasum ; ?Ucui ad meridie | soccidit Babyllonia ; deinde Caldea ; nouissime Arabia Eudemon, que inter sinum Persicum et sinum Arabicum | angusto terre tractu orientem uersus extenditur. 9? In his sunt gentes xxuiii. (Syria) 10. 99A flumine Eufrate | usque ad mare Nostrum quod est ab occasu, deinde a septentrione id est a ciuitate Dacusa — que in confi|»io Capadocie et Arminie sita est aut procul a loco ubi Eufrates nascitur — usque ad Egyptum, extremum | snum Arabicum C9qui est ad meridie — longo angustoque solco saxeis insulisque creberrimo a Rubro mari | zd est ab 51/54 In bis ... Taprofane] cft Isid., op. ciz., x1v, 5, 5. 53/04 reliqua ... ferminatur] cfr supta lin. 45/46. 58 que abet decem ciuitates] cfr. Iotdan., op. ciz., 1. 58/64 LA flumine ... dicitur] cft Isid., op. ciz., x1v, 5, 8. 64/65 seripiurae ... Mediam uocant] c£rser so 028 12 Macs 6; 56.5 145 1.267/90 44A flumine ... Eudezzon] cft Isid., 0D 2017 XE 22 1:3. 90/72 que infer ... extenditur] cft Isid., op. cif., xiv, 5, 15. 748 LA flumine ... angustoque] cfr Isid., op. czz., x1v, 3, 16.

52/83 septentrione montem Oros ; cfr infra [in. 61.213.220.234.245.397.413.418 ; 4^ ex septentrione montem (Oror.) — septentrione m|ontem — septentrionem |2ontem — septentrionem montem cod. ? $3 ut dixi Eoo et Indico oceano

Oros. ; efr infra lin. 409 55/56 /ege habita(bi»libus 59 ad occasum Oros. 59 ege tegiones 59 sunt] 242. istae Oros. 59 parthia] -t- s. 7. cod. 60 assytia] Pr. -s- s. 7. cod. 61 ab septentrionem] s- s. 7. «oZ., a septentrione Oros. ; cfr supra lin. 52/53 et infra lin. 213.220.234.245.397.413.418 65 uocent Oros. 67 tigri Oros. 69 meridiem Oros. ; cfr infra lin. 102.124.158.168.179 69 succedit Oros. 74 eufrate] adZ. quod est ab oriente Oros. ** egyptum] a4. et Oros. 44 extremum] -u- s. 7. eod. 78/80 (ozz. est) ad meridiem longo ... extenditut Oros. 49 /ege sulco saxis

f. 59r

|

476

DISCRIPTIO TERRARVM

8o Oceano occasum uersus extenditur —, Syria generaliter nominatur. Abet maximas prouincias : |Cummaginam, Phynitiam et Palestinam, absque Sarracenis et Nabatheis, quorum gentes sunt xii. | ( Cappadocia)

8; | 11. 997a capite Syrie Capadocia est, que abet ab oriente Arminiam, ab occasu Asyam, ab aquilone Tymis|cyrius campus et mare Cimiricum, a meridie Taurum montem — ubi subiacet Cilicia et Ysauria | «sque ad Cilicium sinum, qui expectat contra insola Cyrum —. 9o (Asta minor) 12. €?9 Asia regio uel — ut proprie dicam — minor, absque | orientali parte, qua ad Capadociam Syriamque progreditur, undique circumdata est mari : a septen |/7one ponto Euxino, ab occasu Propontide adque Hellespontum, a meridie mari 95 Nostro. Ibi est | »ons Olympus. ( Aegyptus anferior) 19. C? Egyptus inferior ab oriente habet nam,

ab occasu Libiam,

a septentrione

Syriam Palesti-

| »are

Nostrum,

a

meridie montem que appellatur Clemax et Egyptum superio1oo rem, fluuiumque Nylum | €96ui, de litore incipientis Rubri maris, uiditur emergere in loco qui dicitur Mossylonenporium, | deinde, diu ad occasu profluens, faciens insulam nomine Meroenen in medio sui, nouissime a sep|/entrione inflexus, tempestiuis auctus incrementis, plana Egypti rigat; (?9hunc 10; aliqui auctores | ferunt aut procul ab Athlantem habere fontem et continuo harenis mergi, €99?jnde, interiecto | breui spatio, uastissimo lacu exundare, adque hinc, Oceano tenus,

prientem uersus, per Ethyopica | deserta prolabi, rursusque inflexu ad sinistram ad Egyptum descendere (9)— quod quiiro dem uerum est, | esse huiusmodi fluuium magnum,

qui tali

orto talique cursu sit et reuera omnia Nyli monstra | gignat —5; quem utique prope fontem barbari Dara nominant, cheteri 80/82 Syria ... INabatbeis] cft Isid., op. zit., x1v, 5, 17. 85/89 In capite ... Cyrum] cft Sallust., FIis7., x11, 72-75 ; Isid., op. ciz., x1v, 5, 57. 91/94. 7Asia regio ... zari] cfr Isid., op. ci/., x1v, 3, 58. 94 a zzeridie mari] cfr Plin., INaz. Dis£., v, 112 ; Solin., 0p. cif., 40, 1. 97/99 Egyptus ... a meridie] cfr Isid., op. cif., x1v, 3, 27. 100 fluuiumque Nylum] cfr Solin., op. cit., 32, 1 ; Isid., op. ciz., x1v, 3, 28. 100/101 qui ... emergere] cfr infra lin. x14/115. 80/81 nominatur, habens Oros. 86/8? themiscyrios campos Oros. cui Oros. 88/89 spectat Oros. ; cfr infra lin. 259.296.347/348 407.421

87 ubi] $89 in-

sulam cyprum Oros. 91 minor] Praez. asia Oros. 91 absque] -u- s. 7. eod. 94 hellesponto Oros. 94 ad meridiem Oros. 95 olypus corr. 2 zz. cod. 99 Jege qui ; efr infra lin. 199 100/101 maris rubti — Oros. ; cfr supra lin. 29 et infra lin. 115.134.397 101 /ze uidetur 101 mossylon emporiun Oros. 102 occasum Oros. ; cfr supra lin. 69 et infra lin. 194,158.168.179 103 meroen Oros. 103 ad septentrionem Oro;. 105 athlante Oros. 108 prientem] /ege orientem 109 inflexum Oros. 111 /ege ortu

DISCRIPTIO TERRARVM

477

uero accole Noul uocant; | G?'set hic, in regione gentium que Lybeo-Egyptie uocantur — aut procul ab illo fluuio quem a 115 litore | Rubri maris prorumpere diximus —, inmensu lacu acceptus absummitur ; ?nisi forte hoccultum |meatu in alueum eius, qui ab oriente descendit, eructat.

(Aegyptus superior) 14. G?Egyptus superior in orientem per | longum extendi120 tur; cui est a septentrione sinus Arabycus, a meridie Oceanus: nam ab occasu | ex inferiore parte incipit, ad orientem Rubro mari terminatur. Ibi sunt gentes xxiiii. 15. G9?Et quoniam | meridianam partem Asya uniuersa discripsimus, superest ut ab oriente ad septentrione | pars que 12; restat expediatur. (Caucasi dugum;) 16. $9Mons Caucasus, inter Colchus qui sunt super Cymmiricum | mare et inter Albanos qui sunt ad mare Caspium, primum adtollitur : ||cuius quidem usque in ultimum orientem f. 59v 13o unum uidetur iugum, set multa sunt nomina 9?— et mu/£i | hoc ipsum iugum Tauri montis credi uolunt : quia reuera Parco-Atras mons Arminie

| inter Taurum et Caucasum medius

tinuare Taurum cum Caucasum putatur ; | 99set hoc non ita esse discernit Eufrates fluuius : quia, radice Parco-Atre montis 155 effusus, |in meridiem ipsum ad sinistram, Taurum excludit ad

dextram ; G? itaque ipse Caucasus | inter Colchos et Albanos, ubi et portas abet, mons Caucasus dicitur — : 49a portis Casp?is |usque ad Arminias pylas, uel usque ad fontem Tigridis fluminis inter Arminiam | et Hyberia, montes Acrocera140 Vnii dicuntur ; ()a fonte Tigridis usque ad Carras ciui tatem, inter Massazetas

et Partos,

mons

Aribarzenis;

(429a Carris

ciuitate usque a4 | opidum Catthypi, inter Iganos et Bactrianos, mons Memarmali ubi amomum nasce/u |— a quo proxi114/118 quez ... dixizzus] cft supra lin. 100/101. 130/133.137/140 ef zzulti ... pufatur — a portis ... dieuntur] cfz Iustin., Hisz. Pbi/. (ex Trogo Pompeio), xr, 2, 8.9 ;

Isid., op. ciz., x1v, 3, 55.

113 nuhul Oros. 114 lybeo-egyptie coZ., libyoaegyptiae Oros. ; cfr infra lin. 328 118 maris rubri — Oros. ; cfr supra lin. 29.100/101 et infra lin. 134.397 115 /ege inmenso 116 0cculto Oros. — 121 parte] aegypto Oros. ; cfr infra lin. 244 123 uniuetsae asiae — Oros. 124 septentrionem Oros. ; efr supra lin. 69.102 et infra Jin. 158.168.179 127 Jege colchos 130 uidetur] a//. -u- s. . cod. 131/132 patco-atte cod., patcohatras Oros. ; efr infra lin. 134 133 caucaso Oros. 133 ita non - Oros. 134 fluuius euphtates — Oros. ; cfr supra lin. 29.100/101.115 ez infra lin. 397 134 quia] eod. (an qui, a scribendum ?), qui Oros. — 134 parco-atre cod., patcohattae Oros. ; efr supra lin. 131/132 135 in meridiem] fraezz. tendens Oros. 136 dextram] -x- s. 7. cod. 139 fortasse ex hyberiam montes (Oros.) hybetia|m montes — hybetia montes cod. 139/140 acrocera-unii cod., actoce-

tauniOros. ;cfrinfralin. 199 — 140.141 Catras] Rhagae coni. K/ofz (iuxta Strabonem) 142 iganos] hyrcanos Oror.

143 memarmali] me- 5. 7. cod.

478

DISCRIPTIO TERRARVM

mum iugum mons Partau dicitur — ; (493ab oppido Cathypi 145 usque ad uzcum | Safrim, inter Daas, Tharaucas et Partinas,

mons Oscobares ubi Ganges fluuius | oritur et lazer nascitur ; (403 fonte fluminis Ganges usque ad fontes fluminis | Otthorogorre qui sunt a septentrione — ubi sunt montani Paropanisade —,

mons

Taurus;

(4?)a fontibus Otthorogorre usque ad |inter Vnus, Yscitas et Gandaridas, mons Caucasus ; 9ultimus autem, inter Eous |et Passiadras,

150 ciuitatem Otthorogorraz,,

155

160

mons Imauus ubi flumen Crisorohas et promontorium Orientali |excipiuntur ocheano. *?Igitur a monte Imauo hoc est a monte Caucaso et dex|tra orientis parte qua ocheanus Syricus tenditur, usque ad promontorium Boreuz |et flumen Boreum, inde tenus Yscithico mari quod est a septentrione, usque ad mae | Caspium quod est ab occasu, et usque ad extentum Caucasi iugum quod est ad mezz|die, Yrchanorum et Iscitharum gentes sunt xliiii, propter terrarum infecundam diu: |sionem late oberrantis. (Mare Caspium) 17. 49 Mare Caspium sub aquilonis plaga ab Oceano oritur, | cuius utraque circa Oceano litora et loga deserta incultaque

170

abentur ; inde, meridzem

| uersus,

per longas an-

gustias tenditur donec, per magna spatia dilatatum, Caucasi | montis radicibus terminetur. (*9Itaque ad mare Caspium quod est ad orientem, per | oram ocheani Septentrionalis usque ad Thanay fluuium et Meotyde paludes que |sunt ad hoccasu, per litus Cymirichi maris quod est ab africo usque ad caput et | portas Caucasi que sunt a meridie, gentes sunt xxxu. 69)Set generaliter regio proxima |Albania, ulterior sub mare et monte Caspio, Amazonum nominatur.

154/155.152/160 e? dextra ... tenditur — usque ad ... oberrantis] cfr Isid., op. ciz., XIV, 3, 51. 163/164.166/168 deser/a incultaque — ad mare ... paludes] cft Isid., op. &if., XIV, 5, 34. 171/172 regio proxiza ... "Amazonum nominatur) cfr Yustin., op. ciz., SCETIAEO AUT,

145 sacaraucas Oros.

147 /ege gangis

uel locus 2 litterarum uacuus) cod.

147/148 ottho*«rogorte (2 /iz. eras.,

150 /cge unos ; chunos Oros.

150 scythas

Oros. ; cfr infra lin. 156.158/159.176 *ystilo'.296 *iscene.364 *ysperium? 151 eoas Oros. 152 promontorium] add. samata Oros. 1853/1504 a monte] ab imo Oros. 156 scythico Oros. ; efr supra lin. 150 et infra lin. 158/159.176 *ystilo'.296 "iscene' .364 ysperiun? 158 ad meridie] pr. -d 5. /. cod., ad meridiem Oros. ; cfr supra lin. 69.102.124 et infra lin. 168.179 158 hyrcanorum Oros. 158/1589 scytharum Oros. ; cfr supra lin. 150.156 et infra lin. 176 *ystilo'.296 "iscene.364 ysperiumz 159 xlii Oros. 159/160 diffusionem Oros. 160 /eze obetrantes 163 oceanum Oros. — 163 /ege loca ; cfr supra lin. 31 — 164 uersus] a//. -u- s. /. cod. 166 a mari caspio Oros. 168 tanaim Oros. ; cfr supra lin. 18 168 maeotidas Oros. ; cfr subra lin. 19. 168 occasum Oros. ; cfr supra lin. 69.102.124.158 et infra lin. 179 170 ad meridiem Oros. 170 xxxiiii Oro;. 171 /ege mati

DISCRIPTIO TERRARVM

479

18. 9" Explicat? | sunt quam breuissime finis Asie.

(EVROPAE FINES) 175;

19, Nunc Europam, in quantum cognitione | hominis conciditur, ystilo peruagabor. (5?A montibus Ripeis hac flumine

|Thanai Meotisque paludibus que sunt ad orientem, ||per litus f. 60

Septentrionalis oceani, usque ad Galliam Belgicam et flumen Renum quod est | ab occasu, deinde usque ad Danuuium — 180 quem et Histrum uocant — qui est ad meridie |et ad orientem directus Ponto accipitur. 69?Ab oriente Alania est, in medio Datia | «bi et Gothya, deinde Germania est ubi plurimam partem Sueui tenent ; corum gentes sunt liiii. | 59 Nunc quid Danubius a Barbarico ad mare Nostrum secludit 185 expediam. (Moesia) 20. (59? Moesia ab oriente | abet hostia fluminis Danubii, ab euro Traciam, ab africo Dalmatiam, a meridie | Macedoniam, ab occasu Hystria, a cercio Pannoniam, a septentrione Danu-

19o uium. | (Thracia) 21. 69 Tvacia abet ab oriente Propontidis sinum et ciuitatem Constantynopholim — que Bizan [fium prius dicta est —, a septentrione partem Dalmatia et sinum Euxini pontis, | a6 195 hoccasu et africo Macedoniam, a meridie Egeum mare. (Macedonia) 22. 67Macedonia abet ab oriente | Egeum mare, a borea 'Traciam, ab euro Euboeam et Macedonicum sinum, a fauonio |

sontes Acroceraunie in gustiis Adriatici sinus — que montes zoo sunt contra Apoliam atque | Brundisium —, ab occasu Dalmatiam, a cercio Dardaniam, a septentrione Moesiam. | 175/16 INunc Europam ... ystilo peruagabor] cft Isid., op. ciz., x1v, 4, 1. 4A anontibus ... oceani] cft Isid., op. ciz., X1v, 4, 2 ; supta lin. r1/12.16.

176/178 177/179 Meotisque ... Danuuium] cfr Isid., op. cif., x1v, 4, 3 (init.). 180 quem et Histrum uocant] cfr Plin., op. ci£., x11, 127 ; Isid., op. ciz., x1v, 4, 17. 181/183 /Ab oriente ... Zenent] cfr Isid., op. ci., x1v, 4, 3 (fin.). 182/183 ubi ... fenent] cft Tacit., Gerzz., 38. 184 quid ... secludit] cfx Isid. op. ci£., x1v, 4, 3 (med.) ; x1v, 4, 5. 187/189 Moesia ... Hystria] cft Isid., op. ciz., x1v, 4, 5. 192/195 Tracia ... zare] cft Solin., Op. £if., Yo, 25 ; Isid., op. ci/., x1v, 4, 6. 197/201 Macedonia ... Moesiaz) cft Isid., 0D. £11., X1V, 4, I3.

173 Jege fines 175 /ege cognitioni 175/176 /eze conceditur 176 stilo Oros. ; cfr supra lin. 150.156.158/159 et infra lin. 296 *iscene .364 *ysperium" 176 a montibus] praezm.«Incipit» Oros. — 17*/ege Meoti(di»sque ^ 199 occasu] add. (descendens» Oros. 180 a metidie Oros. ; efr supra lin. 69.102.124.158.168 182 Dacia Oros. 183 quorum omnium sunt gentes Oros. 184 quidquid Oros.

188

a meridie

macedoniam,

ab africo

dalmatiam

—

Oros.

189

histriam Oros. ; cfr infra lin. 218 194 dalmatiae Oros. 198 sinum] add. a meridie achaiam Oros. 199 gustiis] forasse properante oculo, (ob *in" praec.) an0n. cod. 199 /ege qui ; cfr supra lin. 99 200 /ege apuliam 200 atque] -u5. J. cod.

480

DISCRIPTIO TERRARVM

(Achaia) 29. 69 Achaia undique propemodum cincta est mari : nam ab oriente abet Myrteum mare, ab euro 205

210

| »sare Creticum, a

meridie Ionium mare, ab aírico et hoccasu Chephaliniam et Casiopam | ?2sulas, a septentrione sinum Corintum, ab aquilone angustum terre dorsum quo Macedonia | coniungitur uel potius Atthice — qui locus Isthymus uocatur, ubi est Corintus, habens in | A/thica ad boream non longe Athenas ciuita-

tem —.

j

(Dalmatia ) 24. 69Dalmacia abet ab oriente Macedoniam, | aquilone Dardaniam, a septentrionem Moesyam, ab occasu Hystriam 215

220

et sinum Liburnicum | e£ insulas Libornicas, a meridie Atriaticum sinum.

(Pannonia, Noricum, Rhaetia) 25, (9?Pannonia, Noricus et Tetia habent ab | oriente Moesyam, a meridie Histriam, ab africo Alpes Poenianas, ab occasu Galliam, |cercio Danuuii fontem et limitem que Germaniam a Gallia inter Danuuium Galliamque se |cernit, a septentrionem Danuuium et Germaniam. | (1talia) 26. ($PTtalia situs a cercio in eurum tenditur, | abens africo Terrenum

mare,

a borea Hatriaticum

sinum ; cuius ea pars

que continenti | ferre communis et contigua est, Alpium opicibus obstruitur : (?que, a Galligo mari super Ligus|/icum sinum exurgentis, primum Narbonentium fines deinde Galliam Rethiam|gwe secludunt, donec in sinu Liburnico deficantur.

203/209 /Acbaia ... Corintus] cft Isid.,op. ciz., xtv, 4, 14. 209/210 Zabens ... ciuizaZe] cft Isid., op. ciz., x1v, 4, 1o. 212/215 Da/macia ... sinuz] cfr Isid., op. cif., XIV, 4, 8. 217/220 Pannonia ... secernit] cft Isid., op. ciz., x1v, 4, 16. 223/226 Italia ... obstruitur] cf Isid., op. ciz., x1v, 4, 18.

206 casiopa 1 zz, -pam 2 zz., -pas 3 zz. (u£ uidetur) cod. 206 corinthium Oros. 207 macedoniae Oros. 212 aquilone] praem. ab Oros. ; efr infra lin. 219.223.234. 252.295 213 septentrione Oros. ; cfr supra lin. 52/53.61 et infra lin. 220.234.245. 397.413.418 213 hystria corr. 2 zz. cod. ; efr supra lin. 189 217 tetia] raetia Oros. 218 poeninas Oros. ; cfr infra lin. 232 219 galliam] aZ. belgicam Oros. 219 circio] praem. a Oros. ; cfr supra lin. 212 et infra tin. 223.234,252.295 219 lege qui 220 septentrionem] 2 zz. cod., septentrione 1 zz. cod. Oros. ; cfr supra lin. 82/53.61.213 et infra lin. 234.245.397.413.418 223 africo] praez. ab Oros. ; cfr supra lin. 212.219 et infra lin. 234.252.295 225 qua Oros. 225/226 obicibus Oros. 223 lege exurgentes 229 defigantur Oro.

DISCRIPTIO TERRARVM

481

25,5

(Gallia Belgica ) 27, (6? Galliam Belgica abet ab ori|entem fluminis Reni et Germaniam, ab euro habet Alpes Poeninas, a meridie prouinciam | Narbonensem, ab occasu prouinciam Lugdonensem, a cercio oceanum Brittanicum, | septentrione Brittanicam in235 sula. (Gallia Lugdunensis) 28. 9 Gallia Lugdonensis, ducta per longum et per angustum | zzflexa, Aquitanicam prouinciam semicingit ; ($?hec ab oriente abet Belgicam, a meridie | ?artem prouincie Nar-

249 bonensi —

qua Arelas ciuitas sita est, mari Gallico Rodani

flumen accipitur —.. ||

|

(Narbonensis jroumncia) 29, 69 Narbonensis prouincia, pars Galliarum, habet ab oriente partes Cottias, ab occiden£e |Spaniam, a circio Aquita24 niam, a septentrione Lucdonensem, ab aquilonem Be/gi |cam Galliam, a meridie mare Galligum quod est inter Sardiniam et I

insulas Balleares, | abens in fronte — qua Rodanus fluuius in mare exit — insulas Tychadas. (A quitanica brouincia) 255. 80. 6" Aquitanica prowin|cia oblico cursu Ligeris fluminis, qui ex plurima parte terminus eius est, in orbem agitur; ($9hec cer|cio oceano qui Aquitanicus sinus dicitur, ab occasu Spanias habet, a septentrione et or;|ente Lucdonensem, ab euro et meridie Narbonensem prouinciam con255 tigit.

(Hispania) 31. (6? Hispania uniuersa | terrarum situ tricona et circumfusione Oceani Terrenique pelagi pene insula efficitur ; COhuizs | angulos pior, expectans ad orientem, a dextris 260 Aquitanicam prouinciam, a sinixtris Ba//e|arico mari artatus, Narbonensium finibus inseritur ; "secundus angulus cercium 231/232 Galliag ... Poeninas] cft Hegesipp., op. ci£., 11, 9 ; Isid., op. ciz., x1v, 4, 16.25. 241/248 in fronte ... Tycbadas] cft Isid., op. ciz., x1v, 6, 58. 250/282 /Aquitanica ... agitur] cft Isid., op. eiz., x1v, 4, 27. 257/258 Hispania ... efficitur] cft Isid., op. ciz., XIV, 4, 28. 259/261 buius ... inseritur] cft Isid., op. ciz., x11, 16, 2.

231 gallia Oros. 231 orientem] vod. (efr supra lin. 52/53.61.213.220 et infra lin. 245.397.413.418), oriente e7 add. limitem Oros. ; an otrien(te limi»ptem (—-/e lizi- ob bomeeot. om. cod.) restituendum ? 232 habet] ozz. Oros. 232/233 pro234 septentrione] prae. a. Oros. ; efr supra lin. 212.219.223 uincia corr. 2 zz. cod. et infra lin. 252.295 238 aquitanica prox*234/238 britanniam insulam Oros. uincia (Z7. eras.) corr. 2 zz. cod. 239/240 natbonensis Oros. 244 pattes] alpes Oros. ; cfr supra lin. 121 244/245 aquitania corr. 2 zz. c0d., aquitanicarma oros. 245 aquilone Oros. ; cfr supra lin. 52/53.61.213.220.234 et infra lin. 397.413.418 246 gallia corr. 2 zz. cod. 248 stoechadas Oros. 252 citcio] praem. a Oros. 5 cfr 254/255 con252 oceanum Oros. supra lin. 212.219.223.234 et infra lin. 295 259 /ege 257 lege ttigona ; add. (est? Oros. tingit Oros. ; cfr supra lin. 11.34 289 spectans Oros. ; efr supra lin. 88/89 ez infra angulus ptiot ; cfr izfra lin. 298 260 aquitanica prouincia 259 oriente corr. 2 zz. cod. Jin. 296.347/348.407.421 Oros. 260 coartatus Oros.

f. 60v

482

DISCRIPTIO TERRARVM

intendit, | ubi Brigantia ubi Gallicie ciuitas sita altissimam farum et inter pauca memorandi operis |ad spiculam Brittanie erigit ; ? tertius angulus eius est qua Gades insule, intente 265 in africw», | Atlhantem montem interiecto sinu oceani prospiciunt. 32, C? Hispaniam ceteriorem ab oriente |incipientem Pherenei saltus a parte septentrionis usque ad Cantabros Asturesque deducz/ | adque inde per Vacceos et Oretanos, quos 270 ab occasu abet, posita in Nostri maris litore Car£o | determinat. 33. C"? Hispania ulterior abet ab oriente Vacceos, Celtiberos et Oretanos, a septen£7?one | Oceanum, ab occasu Oceanum, a meridie Gaditanum oceani fretum : unde mare Nostrum, quod 275 Terrenu;a | uocatur, immittitur.

280

(Insulae) 94. "9 Et quoniam Oceanus abet insulas, quas Brittaniam et Yberniam uocant | que in aduersa Galliciarum parte ad prospectu Spanie site sunt, breuiter explicabuntur. | 35. C9 Brittania Oceani insula per longum in boream extenditur, a meridie Gallias abet ; cuius proxi [mum litus trans-

28

A

meantibus cuiutas aperit qui dicitur Rutupi portus, unde aut proc& | a Morinis in austro positus Menapus Batauosque prospectat. €? Hec insula abet in longus | milia passuum octingenta, in lato milia cc.

36. "9A tergo autem, unde Oceano infinto patet, | Orca-

das insulas abet : quarum uiginti desertas sunt, xiii coluntur.

37. ""Deinde 290

insula Tule, $er | infintum

ceteris sepa-

rata, circum uersus medio sita Oceani, uix paucis nota abetur.

98. (69 Hyberna

| insula, inter Brittaniam et Spaniam sita,

longiore ab africo in borea spacia porrigitur ; | "huius partes

262/215 Hispaniam ... inimittitur] cft Isid., op. ciz., x1v, 4, 30. 248/280 que ... insula] cft Isid., op. ciz., x1v, 6, 2. 280/285 Brittania ... milia cc] cfr Plin., o.c., 1v, 102. 281/282 a meridie ... portus] cfr Beda, Hisz. eccl., 1, 1. 284/289 Hec ... abet] cfr Beda, op. ciz., 1, 1. 286/288 Orcadas ... coluntur] cfr Iordan., op. ci£., 1 ; Isid., op. ciz., x1v, 6, 5. 292/294 Hybernia ... oceano] cfr Isid., op. ciz., x1v, 6, 6. 292 inter ... sia] cfr "Tacit., /Agr., 24.

262 ubi*] oz. Oros. ; fortasse urbs ( : *ubi brigantia urbs, gallicte ciuitas?) scribendum ; efr infra lin. 345 *urbs? et *ubi?? 263 /ege speculam 26 /ege citetiorem 267/ 268 pyrenaei Oros. 210 catto] carthago Oros. ; cfr infra lin. 345 244 fretu corr. 2 zz. cod. 278 hiberniam Oros. ; cfr infra lin. 292 248 auetsa Oros. 278 galliarum Oros. 239 prospectum Oros. 283 /ege positos menapos 284 longo Oros. 285 octingenta dccc Oros. 286 a tergo] adetgo corr. cod. 286 Iege infinito ; cfr infra lin.289 — 982 uiginti] xx Oros. 284 desertae Oros, 289 thyle Oros. 289 per] praezz. quae Oros. 289 Jege infinitum ; cfr supra Jin. 286 289 ceteris] praem. a Oros. 290 /ee citcium (cercium) 293 boream Oros. 293 spatio Oros.

DISCRIPTIO TERRARVM

483

prioris, intente Cantabrico oceano, Brigatiam Gallicie ciuita-

tem africo sibi in cerciwm | occurentem spatioso interuallo procul expectant, ab eo precipue promonturio ubi Iscene f/z|minis ostium est et Velabri Lucenique consistunt. Hec, proprior Brittania, expatio terrarwm | angustior sed celi solisque temperie magisque utilis, a Scottorum gentibus co300 litur. 39. ($2 Huic etia» | Meuania insula proxima est, et ipsa spatia non parua, sole commoda. Eque a Scottorum gen [tibus abitatur.

295

40. Hii sunt finis totius Europe. ||

3o5 (AFRICAE TERMINVS)

41. (59 Africam, ut dixi, cum tertiam orbis partem maiores nostri accipiendam discripserint, non spatium mensuras sed di|uisionum rationis secuti sunt ; (99mare hoc siquidem Magnum, quod ab occasu ex Oceano oritur, in meridie | »nagis 310 uergens angustiorem inter se et Oceanum coartate Africe limitem fecit ;: ($9)unde etiam aliqui, quam | eam longitudinem parem tamen multo angustiorem intellegentis, inuerecundum arbitrati tertiam uocare |Partem, set potius in Europa Africam deputantis, hoc est secunda portionem appellare maluerunt ; | 515 (8€ 5reterea, cum multo amplius terre in Africa ardore solis quam in Europam rigore frigoris incultum adque |incognitum sit — quippe cum omnia pene animantia uel geminantia penetentius et tolerabilius ad summum | fzigoris quam ad summum caloris accedant —, scilicet causa est Africam per omnia situ 320 et populis minorem |wideri : quia et in natura sui minus abeat

297/300 Hoc ... colitur cft Isid., op. ciz., x1v, 6, 6. 298/299 expatzo ... utilis] cft 298/299 celi ... utilis] ctt Beda, op. ci., 1, 1 (pag. 34, 13.14 — 'Tacit., ZÁgr., 24. Giles). 306/314 cfr supra lin. 3/7.

295 aftico] praez. ab Oros. ; efr supra 294 /ege brigantiam 294 /ege ptiotes 296 spectant Oros. ; cfr supra lin. 88/89.259 et infra lin. lin. 212.219.223.234.252 296 scenae Oros. ; cfr supra lin. 150.156.158/159.176 *ystilo! et 347/348.407.421 infra lin. 364*ysperiumg? — 298 propior Oros. ;cfrsupralin. 259 — 298britanniae Oros. 299 299 solique Oros. 298 expatio] cod. (et spatio scribendum ?), spatio Oros. 302 equeas cottorü (Jteris zzale compactis) cod. 302 spatio Oros. magis Oros. 307 spatiQot»um /egendum cum Oros. 306 africa corr. 2 zz. cod. 304 /ege fines 309 meridiem magis Oros. ; cfr ex. gr. supra lin. 293 *borea' et 308 /ege rationes infra lin. 386 ; an ex meridiem magis (Oros.) — meridie|m magis — meridie magis 312 /ege intellegentes 311 longitudine Oros. 311 quamuis Oros. cod. ? 314 secundae Oros. 814 /ege deputantes 313 europam Oros. ; efr supra lin. 6 317/318 317 /ege germinantia 316 adque] -u- s. 7. voz. 316 europa Oros. 320 319 africa corr. 2 zz. cod. 319 scilicet] Praezz. ea Oros. patientius Oros. 320 in] oz. Oros. ; cfr infra lin. 321 minote corr. 2 zz. cod.

f.óu

484

DISCRIPTIO TERRARVM

spatii et celi clementiam plus deserti. Cuius discriptio | $rouincias et gentis hec. (Libya Cyrenaica, Pentapolis) | 42. $"Lybea Cyreneca et Pentapolis, post Egyptum, in 32; parte Africe prima est. | ($9 Incipit a ciuitate Parethonio et montibus Cathabatmon, inde secundo mari usque ad aras Pylinorum | extenditur ; post se abet, usque ad oceanum Meridianum, gentes Lybio-Ethyopum et -Gamarantum. ($9 Vhic est | ab oriente Egyptus, a septentrione mare Libicum, ab 330 occasu Syrtes maiores et Trogodite — contra quas | 2nsula Calypso est —, a meridie Ethyopicus oceanus. (Tripolitana frowincia) 43. *? Tripolitana prouincia, que et Subuentana | uel regio Arzugum dicitur ubi Leptis magna ciuitas est — quamuis 33; Arzuges per longum Africe limitem | generaliter uocentur —, abet ab oriente aras Pylonorum inter Sirtes maiores et Trogloditas, a septentri|one mare Siculum uel potius Atriaticum et Syrtis minores, ab occasu Bizacium usque ad lagum | Salinarum,

a meridie

barbaros

Getulos,

Natabres

et Garamantas

54o usque ad oceanum Ethyopicum | fertingentis. (Byzacium, Zeugis, Numidia) 44, (*?Bizacium, Zeucis et Numidia. Zeugis autem prius non unius conuentus, sed tius | ?rouincie generale nomen inuenimus. C?Bizacium ergo — ubi Adrumitus ciuitas —, Zeugis 34; — urbs Carto |magna —, Numidia — ubi ubi Yppus regius et Rusiccada ciuitates sunt —, abent ab oriente Syrtes minores |

324/325.328/331 I.ybea ... briza est — V bic ... Etbyopicus] cft Isid., op. ciz., x1v, 5, 4. 333.336/340 Tripolitana prouincia — abet ... pertingentis] cft Isid., op. ciz., x1v, 5, 6. 344 DBivacium ... ciuitas] cft Isid., op. CH. XIV3 5, 77. 344/340 Zeugis ... magna] cft Isid., op. ciz., x1v, 5, 8. 345/380 INuzidia ... gentes] cft Isid., 0D. Cif., XIV, 5, 9.

321 clementiam] 2 zz., clementia 1 zz. cod. ; inclementia Oros. — Forzasse in- (e correcfione $. 1. supra (ante *natura! lin. 320) uitiose inseruit cod. 321/322 prouincias] praem.pet Oros. —322 lege gentes — 322 haec] add. est Oros. — 325 incipit] Praezz. haec Oros. 327 philenorum Oros. ; cfr infra lin. 336 328 lybio-ethyopü vod., libyoaethiopum Oros, ; cfr Supra lin. 114 328 garamantum Oros. ; cfr infra Jin. 339 330 quas] -u- s. 7. coZ., quos Oros. 336 philaenorum Oros. ; cfr supra lin, 327 338 /ege syttes 338 /cge lacum $40 /eze pertingentes 343 «to»tius Jegendum cum Oros. 343 nomen] 44. fuisse Oros. 844 hadrumetus Oros. 345 urbs] ubi Oros. ; fortasse ubi urbs Jegendum ; efr. infra "ubi? ,et subra lin. 262 845 carto] carthago Oros. ; cfr supra lin. 270 346 ubi?] ozz. Oros. ; fortasse utbs. legendum ; efr supra *urbs? ei lin. 262 845 hippos Oros.

DISCRIPTIO TERRARVM

485

et lacum Salinarum, a septentrione mare Nostrum quod expectat ad Siciliam et Sardiniam insulas, ab occasu |Mauretaniam Sitifensem, a meridie montes Vzare ; et post eos Ethyo35» pum gentes peruagantis usque | ad oceanum Ethyopicum. (Sstifensis et Caesariensis Mauritania) 45, (99 Sitifensis et Cesariensis Mauritania abet ab oriente Numidiam, a septen |/7ione mare Nostrum, ab occasu flumen Maluam, a meridie montem Astrixim qui diuidit inter |»4am 355 terram et arenas iacentis usque Oceanum ; in quibus oberrant Ganginis Ethyopis. (Tingitana Mauritania)

46, (*? Tyngitana | Mauritania ultima est Africe. Hec abet

ab oriente flumen Maluam, a septentrione mare Nostrum | 36o 4sque ad fretum Gaditanum quod inter Sauenna et Calpis duo contraria sibi promontoria coarta |/ur, ab occidente Adlantem montem et oceanum Adlanticum, sup africo Sperium montem, a meridie | gentes Aululum — quas nunc Galaules uocant — usque ad oceanum Ysperium contigentis. 5365

47, O9 Hic est terminus

| wniuersus Africe.

(1NSVLARVM, QVAE IN NOSTRO MARI SVNT, LOCA, NOMINA ET SPATIA) . 48. Nunc insulam, que in Nostro mare sunt, loca nominata et spatia dimitiar. | 370

(Cy$rus J

49, (*? /z?sula Cybrus ab oriente mare Sirio quod Missicum synum uocant, ab occidente mare Pamphylico, | a meridie

Syria et Phoenicis pelago cingitur. || Cuius spatium in longo milia passuum clxxu, in lato 35 (Creía) 50. (*? Insula Creta finitur occasu et septentrione mari quod et Atriaticum uocant.

clxxu. ab oriente Carpacio | mari, ab Cretico, a meridie mari Libico | Habet in longo milia passuum

clxxii, in lato 1. 352/385 Siifensis ... Oceanum] cfr Isid., op. ciz., x1v, 5, ro-11. ... Contingentis] cfr Isid., op. ciz., x1v, 5, 12.

358/264 Tyagitana

347/348 spectat Oros. ; efr supra lin. 88/89.259.296 ez infra lin. 407.421 348 satdinia eorr. 2 zz. cod. 350 /ege petuagantes 380 usque] 4/7. -u- s. /. cod. 352 mautetaniae habent Oros. $854 maluam] -l- 5. 7. «o4. 355 /ege iacentes 856 lege Gangines Ethyopes 360 abennae et calpes Oros. 362 hesperium Oros. ; cfr infra lin. 364 863 auct»ololum Oros. 364 ysperium] ie cod. (efr supra lin. 362), hespetium Oros. ; cfr supra lin. 152.156.158/159.176 *ystilo'.296 *iscene" 364 lege contingentes — 365 uniuersae terminus - Oros. 365 terminus] -u- s. 7. cod. 368 insula(ru»m /egendum cum Oros. 368 /cge mati 368 nomina Oros. 369 lege dimetiat 3*1 cyptos Oros. 371 /egemati — 391 quod missicum] quem

issicum Oros. 3:2 pamphylico] 244. a septentrione aulone cilicio Oros. 323 sytiae et phoenices Oros. 373 longo] ed4. tenet Oros. 374 passuu corr. 2 zz. cod. 314 in lato milia passuum cxxu Oro.

f. 6m

486 389

DISCRIPTIO TERRARVM

(Cyclades) 91. (9 Insule Ciclades — quarum ab oriente prima Rodos, | a septentrione Tenedos, a meridie Carpatos, ab occasu Cethera —, ab oriente finiuntur litorzbus | Asie, ab occidente mare

Icario, a septentrione mari Egeo, a meridie mari Carpacio ; 555 sun? | autem omnes Cyclades numero liiii. He tenent a septentrione in meridie milia passuum d, | ab oriente in occasu cc. (Sicilia) s 32, (** Sicilia insula tria abet promontoria : unum quod dicitur Phe/orum | et aspicit ad aquilonem — cui Messana ciuitas 39» proxima. est —, secundum quod dicitur Phacimwm | — sub quo ciuitas Syracusana — respicit ad euro-nothum, tertium quod appellatur Lilybeum | — ubi ciuitas eiusdem nominis sita est — dirigitur in occasum. «49?Hec abet a Peloro in Pacinum | milia passuum cluiiii, a Pacino in Lilybeum clxxuii. 39; Hec ab oriente cingitur mari Hadriaico, | a meridie mari Africo quod est contra Supuentanos et Syrtes minores, ab occidente et sef|tentrionem abet Terrenum mare, a borea usque subsolanum fretum Hatriaticum quod diuidz? | TauroMenitanons Sicilie et Bruttios Italie. 400 (Sardinia, Corsica) 93. 19? Sardinia et Cursica insule paruo fre£u | diuiduntur, hoc est milium xx. 94, Ex quibus Sardinia abet a meridie, contra Numidiam, Caralifanos ; | contra Cursicam insulam, hoc est septentrionem 4o; uersus, abet Vlbiensis. "?? Cuius in longo spatium tene | milia passuum ccxxx, in lato ccxxx. Hec abet ab oriente et a borea Terrenum mare quod expec|tat ad Portum urbis Rome, ab occasu mare Sardum, ab africo insulas Baleares longe po |sitas, a meridie

Numidicum sinum, a septentrione ut.

381/386 Insule ... in occasu cc] cft Plin.,op.ciz., 1v, 71.

— 884 Insue ... Rodos] cft Isid.,

0p. cif., X1V, 6, 20.22: 382 a septentrione Tenedos] cft Isid., op. ciz., x1v, 6, 22 382 a meridie Carpatos] cfr Isid., op. ciz., x1v, 6, 24. 382/383 ab occasu Cetbera]

cfr Isid., op. ciz., xv, 6, 25. 385/386 sunt ... cc] cfr Isid., op. ciz., x1v, 6, 20. 388/393 Sicilia ... occasum] ctr Isid., op. cit., xxv, 6, 52S ESCEVIET 0426: 401/402 Sardinia ... xx] cft Isid., op. ciz., x1v, 6, 42.

381 quarum] a4. est Oros. 383 /ege mati 386 meridiem milia Oros. ; cfr ex. gr. supra lin. 309 ; an ex meridiem milia (Oros.) metidie|m milia — metidie milia coz. ? 386 occasum Oros. 389 pelorum Oros. 391 euro-nothü coZ., euronotum Oros. 392 ubi] aZZ. et Oros. 394 clxx(x»uii Oros., centum

septuaginta septem cod. Brux. 3897-3919, f. [5]9v (cfr supra pag. 36^, app. lin. 108)

397 septentrione Oros. ; cfr supra lin. 52/53.61.213.220.234.245 ef infra lin. 413.418 397 mare tyrrhenum ^ Oros. ; cfr supra lin. 29.100/101.115.184 398/399 tauro -menitanos cod., tautomenitanos Oros. 401/402 hoc est milium xx diuiduntur 7 Oros. 406 ccxxx?] milia Ixxx Oror., centum octoginta cog. Brux. (supra pag. 260, app. lin. 109/112) 406 a] ozz. Oros. 407 tyrrhenicum Oros. 407 spectat Oros. ; cfr supra lin. 88/89.259.296.347/348 ef infra Itn. 421 409 ut] a4. dixi Cotsicam Oros. ; cfr sura lin. 5à

DISCRIPTIO TERRARVM 410

55. (99 Cursica insula

multis

promontoriis

487

| angula est.

Hec abet ab oriente Terrenicum mare et Portum urbis Rome, a meridie Sardinia, | ab occasu insulas Balearis, a cercio et

septentrionem Ligustricum sinum. Tenet autem in lomgo | milia passuum clx, lato xxui. (Baleares ) 415

56. 19"Insule Balearis due sunt : maior et minor. Quibus

insunt | bina oppida : maior Tarragonam Hispanie ciuitatem, minor Barcilonam in septez|trione uersus, contra se abent. Maiore subiiacet insula Ebusus ; deinde ab oriente Sardiniam, 420

| ab aquilonem mare Gallicum, a meridie et africo Mauritanicum pelagus expectant. |

57. 299)Hec insule ab Ellesponto usque ad Oceanum per

totum Magnum pelagus constitute, que et | cultu et memoria magis celebres habentur. FiwiT DIVISIO Vniuersi orbis.| 410 Cursica ... angula esf] cft Isid., op. ciz., x1v, 6, 42. 416 Insule ... zinor] cft Isid., op. ciz., x1v, 6, 44. 422/423 Hec ... constitute] cft Isid., op. ciz., x1v, 6, 14.

413 septentrio412 /ege baleates 411 rome] oz. Oros. 410 angulosa Oros. 414 ne Oros. ; efr supra lin. 52/53.61.213.220.234.245.397 et infra lin. 418

in lato milia xxui Oror., in latum uiginti sex cod. Brux. (supra pag. 360, app. lin. 109] 419 /ege maioti subiacet cuzz Oros., 112) 418 (ozz. in) septentrionem Oros. 420 aquilone mate Oros. ; cfr supra maiores ubi iacet (J//Zeris zzale compactis) cod. lin. 52[53.61.213.220.234.245.397.418 ; an ex aquilone mare (Oros.) — aquilone m|are — aquilonem |"are — aquilonem marevoZ.? — 421 pelagus] ad4. ab occasu 421 spectant Oros. ; efr supra lin. 88/89.259.296.347/ hibericum pelagus Oros. 423 cultu] Oros., c-pr-tu cod. 425 FINIT ... otbis] 422 Hae Oros. 348.407 deinde sequuntur *oMNIVM NOMINA PROVINOIARYM ROMANORVM" in cod.

UE

ihn mes " (Pg S

^

Le

! irem

"ZITAT

ewe

DN"

8

,

"fidis

AIME E

ti. "fi

MX

aeian E

x

J^

i

z

5:01.

cu Toscobes

à EI

RET. re

LT

TEC

y

wem

Hd

ie diu

h diBadtelum

AU.)

| ith

PE

Viren

b

"ua

IE LA

eut bx [4

owes ur

1

"d

E dnmgutter

da

t

Ia cod

s EET Md omit

i

dASM MOULE. i3

i

zwei l

|

n9

1N

, Pontica qtrze

seem puntH

em

E

iron

:anfapinla

CONSPECTVS NOMINVM Abyla — Abylae promontorium D 46

(94).

Achaia (Agaia) M x.6(14); D z2app.

(57).23(58).

Acroceraunia

—

.Acrocerauniae

mohn-.

tes (n angustiis Hadriatici sinus) D 22 NAE Actoceraunii (Actocera-Vnii) montes (nter Armeniam et. Hiberiam) D 16

(49).

Adl- s. Atl-. Adtias 4. Hadtiaticus. Adrumetus (Adtumitus) ciuitas D 44

(92).

Aegeum marte I 19 ; D 21(56).22(57). Aegyptius — Libyo-Aegvptiae gentes

D 13(32).

Aegyptus M 1.6(16) ; D 2(3).4(8).10(25). 13(30).42(87.89) — Aegyptus superior D 13(27).14(34) — Aegyptus inferior D 13(27) — Aegypti plana D 13(28). Aethiopes — Aethiopum gentes D 44 (92) — Gangines Aethiopes M x.5/6 (); D 45(93) — Libyo-Aethiopum gentes D 42(88). Aethiopia (Etiopia) M. x.8(8). Aethiopicus oceanus D 42(89).43(90). 44(92) — Aethiopica deserta D 4(9).

15(30).

Africa (Afriga) M n.8(4) ;D 1(1).2(3). 4 (8.10).41(85.84.86).42(87).43(90).46

(94).47(95)-

Africanus (uentus) u. Africus. Africum mare D 52(10o). Africus (Africanus) uentus I 29. Agaia 4. Achaia. Alania D 19(53).

Albani (ad zare Caspium) D 16(56.39).

Albania D 17(50). Alexander magnus — arae et termini Alexandri magni D 3(5) — castta Alexandri magni D 4(9). Alexandtia (Alenxandria) GAaz ypti) M

H.5(13) ; D 4(8).

Alpes D 26(61) — partes (Alpes) Cottiae DD 29(66) — Alpes Poeninae D 25(60). Amazonum tegio D 17(50). Antioc(h)ia M n.3(12).

MAPPAE

ALBIGENSIS*

Apulia (Apolia) D 22(57). Aquilo uentus I 2. Aquitanica Aquitania D 29(66) — prouincia D 28(64).30(67).31(70). Aquitanicus sinus ID 30(68). Arabia M r/x.5(20) — Arabia Eudaemon D 9(21). Arabicus (Arabycus) sinus D 9(21).10

(23).

Arac(h)osia regio D 8(17). Arapys 4. Atbis. Arbis (Arapys) flumen D 8(18). Atelas ciuitas [D 28(65). Aribarzenis ». Atiobarzanes. Ariobarzanes mons D 16(41). Armenia (Arminia) M p.3(5) ; D 10(25). 11(25).16(57.40). Armenius (Arminius) — Armeniae pylae D 16(40). Arzyges (Arzuges) D 43 (90) — Atzygum tegio D 43(9o) ; «fr Tripolitana prouincia e? Subuentana prouincia. Asia (Asya) D 1(1).2(2).6(13).11(25).15 (35).18(51).51(98) — .Asia regio uel minor D 12(26). Assytia D 8(17). Astrixis mons D 45(93). Astutes D 32(72). Asya 4. Asia. Athenae (Atenas) ciuitas M x.6(13) ;

D 23(58).

Atlanticus (Adlanticus) oceanus ID 46

(94).

Atlas (Adlans, Atlhans) mons D 4(11).

13(29).51(72).46(94).

Attiaticus z. Hadtiaticus. Attica (Atthica) D 23(58). Auasitae 4. Oasitae. Auenna z. Abyla. Aulon Cilicius ID 49app.(96). Aulules z. Autololes. Auster uentus I 2.54. Autololes — Autololum gentes D 46 (94) ; cfr Galaules.

Babylonia (Babyllonia, Babillonia) M u/1.2(14) ; D 9(21). Bactriani D 16(42). Ba(l)leares insulae D 29(66).54(102).5 5

(103).56(104).

*reuocatut lectoft, editionis lineae); siglo M : ad Mappam mundi (parenthesi inclusae memorantur ; sunt uenti uel maria sigloI : ad lineas Indiculi quot inclusi memorantur siglo D : ad paragraphos Deseriptionis terrae (parenthesi patagtaphi Omosrr Historiarum lib. x cap. 2). L G. 3I

CLXXV

490

CONSPECTVS NOMINVM

Ba(l)leaticum mate I 32 ; D 31(70). Barbaricum (Barbari) M c.4(5) ;D 19

(54).

Barcilona (Bareino) D' $6(104). Bataui D 35 (76). Belgica Gallia D 1:9(52).25app.(60).27

(63).28(65).29(66).

Bizacium z. Byzacium. Bizantium z. Byzantium. Boreum promontorium, D 1i6(47) — Boreum flumen D 16(47). Boteus uentus I 7. Btrigantia (utbs ?) ciuitas Gallaeciae D 31app.(71).38(81). Britannia (Brittania, Britania) M 5.10 (2); D 31(71).58(80.81) — Britani(c)a

insula D 27(63).34(75).35(79).

Britannicus (Brittanicus) oceanus D 27

(65).

Brundisium D 22(57). Bruttii D 52(10o). Byzacium (Bizacium) D 423(90).44(91. 92). Byzantium (Bizantium) D 21(56). Caesariensis z. Mautitania. Caldea z. Chaldaea. Caligardamana promontorium (Carzzuania) D 6(13). Calpe — Calpes promontorium D 46

(94).

Calypso insula D 42(89). Cantabti DD 52(73). Cantabtricus oceanus D 38(81). Ca(p)padocia D 10(23).11(25).12(26).

$0(97).51(98).

Carpat(h)os insula D 51(98). Carrae (R/agae) ciuitas D^ 16(41.42). Carthago Magna (Carto magna, Carta-

go) utbs M n.7(3) ;D 44(92).

Carthago (Carto) D 32(75).

Carthago. z. Cassiopa. mons D 17(5o) — Caspiae D 16(40) — Caspium mate M

c.dus 15; D 16(56.47).17(48.49. 50

Ca(s)siopa insula D 23(58). Catabathmon (Cathabatmon) montes DD 42(88). Catabathmon (Gabaothmon) — loca quae accolae Gabaothmon uocant D

4(9).

(42.45

oppidum

D

45.47) — Caucasi iugum D 16(47) — Caucasi caput et portae D 17(49) —

Caucasi pottae D 16(39) ; cfr Tautus. Caurus (Corus) uentus I 15. . Celtiberi D 33(74). Cephallenia (Chephalinia) insula D^ 23

(58).

Cercius uentus I 18. Cesatiensis z. Mauritania. Cetheta z. Cytheta. Chaldaea (Caldea) D 9(21). Chalearzus lacus D 4(9). Chephalinia z. Cephallenia. Chrysorrhoas (Crisorohas) flumen [et promontorium] D 16(46). Chuni (Vni) D] 16(45). Ciclades z. Cyclades. Cilicia D 11(25). Cilicius Aulon D 49app.(96) — Cilicius sinus D 11(25). Cimmericum (Cimiricum, Cy[m]mitricum) mate M A/2.5(2) ; 14 ; D 11(25). 16(36). Circius z. Cetcius. Climax (Clemax) mons D 13(27). Coae (?) «. Eoae. Colchi D 16(36.39). Commagena (Cummagina) D 10(24). Constantinopolis (Constantynop[h]olis) D 3(6).21(56). Cotint(hi)us sinus D 23(58). Cotrint(h)us D 23(58) ; cfr Isthmus. Corsica (Cursica) insula M r/c.8(23) ;

D 53.54(101).55(103).

Carpathium (Catpacium) mare I 24; D

Cathippi (Ca[t]thypi)

ALBIG.

- Cotus z. Cautrus.

Caralitani D 54(101). Carmania 4. Caligatdamana.

Catto 4. Casiopa Caspius portae

MAPPAE

16

mid D 6(14).16(57.39) — Caucasus mons D 7(15).8(18).9(20).16(36.39.

Cottiae partes (LA/pzwz) D 29(66). Creta insula M x/r.3(19) ; D 50(97). Creticum mate I 28 ; D 23(58).50(97). Crisotohas z. Chtysorthoas. Cummagina 4. Commagena. Cutsica z. Corsica. Cybrus z. Cyptus. Cyclades (Ciclades) insulae D 51(98). Cym(mjiricum, Cymirichum z. Cimmeticum. Cyprus (Cy[b]rus, Cypra) insula M r.3

(21); D 11(25).49(96).

Cyrenaica (Cytreneca) v. Lybia. Cyrus z. Cyprus. Cythera (Cethera) insula D 51(98). Daae z. Dahae. Dacia (Datia) D 19(53). Dacusa z. Dascusa. Dahae (Daae) D 16(45). Dalmatia (Dalmacia) D

20(55).21(56).

22(57).24(59).

Danubius (Danuuius) flumen D 19 (52.

54).20(5 5).25(60) ;cfr Ister.

Dara fons D 13(32);cfr Nuchul.

CONSPECTVS NOMINVM MAPPAE Dardania D 22 (57).24(59). Dascusa (Dacusa) D 10(25). Datia z. Dacia. Deserta (Deserto) (LArabiae) M x/&.4(17)

— Desetta Aethiopica D 4(9).13(30). Ebusus z2/ Ebusos insula D 56(104). Egeum z. Aegeum.

Egyptus z. Aegyptus. Ellespontus z. Hellespontus. Eoae (ue/ Coae ?) D 16(46). Eous oceanus 6(13).7(15). Ercoles z. Hercules. Et(h)iopes, Etiopia z. Aethiopes, Aethiopia. Euboea D 22(57).

Eud(a)emon z. Atabia. Euphrates (Eufrat[h]es) flumen D 9 (20).10(23).16(38). Euronotus ( ?) z. Renotus. Europa (Eutopha) D 1(1).2(3).3(4).4 (10).19(51).40(82).41(85.86) — mare Nostrum Europae D 2(3).3(6/7). Euxinus pontus I 6; D 3(3).12(26).21 (56) ; cfr Pontus e£ Satmaticus oceanus. Fauonius uentus I 18. Fison z. Phison. Fretum Gaditanum z. Gaditanum.

Gabaothmon z. Catabathmon. Gades insulae D 3(7).31(72). Gaditanum fretum I 35; D 4(10).335

(74)-46(94).

Gaetuli barbari D 43(90). Galaules D 46(94) ; cfr Autololes. Gallaecia (Gallicia) D 31(71).38(81). Gallia M n.8(9); D 25(60).26(62) — Gallia Belgica D 19(52).25app.(60).27 (62).28(65).29(66) — Gallia Lugdunensis D 28(64).29(66). Galliae (Galliciae) D^ 29(66).34(75).35

(76). Gallicia z. Gallaecia. Gallicum (Galligum) mare D 26(62). 28(65).29(66).56(104). Gamatantes z. Garamantes. Gandatidae D 16(45). Ganges flumen D 6(12).16(43.44). Gangines Aethiopes M x.5/6(7) ; D 45

(93).

Garamantes barbari D 43(90) — LibyoGaramantum (Gamarantum) gentes D 42(88). Germania D 19(53).25(60).27(63). Getuli z. Gaetuli. Gothia (Gothya, Gotia) M »/c.6(3) ; D

19(53).

ALBIG.

491

Hadtiaticus (Attiaticus, Hattiaticus) sinus D 22(57).24(59).26(61) — Hadriaticum fretum D 52(100) — Hadriaticum mare ([H]adrias) M x/r.6

(16) ;I 3o ;D 43(99).50(97).52(100) ;

£fr Siculum mate e? Libycum mate. Hadrumetus z. Adrumetus. Hellespontus (Ellespontus, -um) I 12 ; D 12(26).57(105). Hercules (Ercoles) — Herculis columnae D s(7). Hespetius (Yspetius, Spetrius) oceanus D 46(94) — Hesperius mons D 46

(94).

Hibetria z. Iberia. Hibericum z. Ibericum. Hibernia (Ybetnia, Hybernia) insula D

34(75).358(80).

Hicarium z. Icatium. Hierusalem (Iherusalem) M c/n.4(10). Hippo (Yppus) Regius (urbs ?) ciuitas

D 44app.(92).

Hispania (Ispania, Spania) M D.o(10) ;

D 3(7).29(66).31(69).34(75).58(80).56

(104) — Hispania citerior D 32(73) — Hispania ulterior D 33(74). Hispaniae (Spaniae) D 30(68). Hister z. Ister. Histtia z. Istria. Hybetia z. Ibetia. Hybeticum z. Ibericum. Hybetnia z. Hibernia. Hydaspes (Ydaspes) flumen D 8(18). Hytcani (Igani, Yrchani) D 16(42.47). Hysttia z. Istria.

Iberia (Hiberia, Hybetia) D 16(40). Ibericum (Hibericum) pelagus D 56

app. (104).

Icatium (Hicatium) matre I 27 ; D 51

(98).

Igani z. Hyrcani. Ihetrusalem z. Hierusalem. Imabus z. Imauus. Imauus (Imabus) mons D 6(14).16(46. 47) ; cfr Caucasus. India M n.2(4) ; D 7(15). Indicus oceanus D 6(13).7(15). Indus flumen D 7(15).8(17). Ionium mare M r/r.5(15) ;1 20 ; D 23

68).

Isautia (Ysautia) D 11(25). Iscena z. Scena. Iscithae z. Scythae. Ispania z. Hispania. Issicus (Missicus) sinus D 49(96). Ister (Hister) — Danubius quem et Histrum uocant D 19(52). Isthmus (Isthymus) ze/ Isthmos ubi est Cotint(h)us D 23(58) ; cfr Cotint(h)us.

492

CONSPECTVS NOMINVM

Istria (Histria, Hystria) D 20(55).24(59). 25(60). Italia M c/p.7/8(6) ;D 26(61).52(100). Tud(a)ea M G.4(9). Leptis magna ciuitas D 43(90). Liburnicus (Libornicus) sinus D 24(59). 26(62) — Liburnicae insulae D^ 24

(59).

Libya (Libia, Libiz, Lybea) M n.7(2); D ia3(sP) — Libya Cytenaica D 42

(87).

Libycum (Libicum) mare I 25 ; D 42 (89).50(97) ; cfr Hadtiaticum mate.

Libyoaegyptiae (Lybeo-Egyptiae) gentes 4. Aegyptius. Libyoaethiopum ^ (Lybio-Ethyopum) gentes 4. Aethiopes. Libyogaramantum (Lybio-Garamantum) gentes 4. Gatamantes. Liger flumen D 30(67). Ligusticus (Ligustricus) sinus D 26(62).

55(103).

Lilyb(a)eum promontorium et ciuitas D 52(99.100). Lucdonensis z. Lugdunensis. Luceni D 38(81). Lugdunensis (Lugdonensis, Lucdonensis) Gallia D 28(64).29(66) — Lugdunensis prouincia D 27(65).30(68). Lybe-, Lybi- z. Liby-. Macedonia M n.6(8) ; D 20(55).21(56).

22(57).25 58).

Macedonicus sinus DD 22(57). Maeotis (Meotis) paludes D 19(52) — Maeotides paludes D 5(5). Magnum — mare Nostrum quod Magnum generaliter Europae dicimus D 2(3) — mare hoc siquidem Magnum quod ex Oceano oritur D 41(84) — Magnum pelagus, mate I 22; D 57

(105).

Magnus Alexander z. Alexander magn. Malua flumen D 46(94). Mautitania (Mauretania) M u/1.9(6) — Mauritania Sitifensis D 44(92).45(93) — Mautitania Caesatiensis D^ 45 (93) — Mauritania Tingitana D 46

(94).

Mautitanicum (Mautetanicum) pelagus D 56(104). Media M r.2(8) ;D 8(17.19). Memarmali mons D r6(42). Menapi(i) D 55(76). Menitani z. Tauromenitani. Meotis 4. Maeotis. Meroe (Meroene) insula D 13(28). Mesop(h)otamia D 9(20). Messana ciuitas D 52(99).

MAPPAE

ALBIG.

Meuania z. Monabia. Missicus z. Issicus. Moesia (Moesya) D

20(55).22(57).24

(59).25(60).

Monabia (Meuania) insula D 39(82). Motini D 35(76). Mossylon emporium (Mossylonenporium) D 13(28). Myrtoum (Myrteum) mate I 15 ; D 23

(58). Nabath(a)ei D 10(24). Natbonenses (-tes) — Natbonensium fines D 26(62).51(70). Narbonensis prouincia D 27(63).28(65). 29(66).50(68). Nat(h)abres barbari D 43(90). Nilus (Nylus, Nilum) fluuius M G/n.6

(12) ;D 13(27.51.52).

Nobasci z. Rhobasci. Nomedia z. Numidia. Noticus D 25(6o). Nostrum mare D? 10(23).12(26).13(27).

19 (54).32(73).44(92).45 (93).46(94).48

(95) — mare Nostrum quod Magnum dicimus Europae D 2(3).5(6/7) — mate Nostrum quod Tyrrhenum uocatur D 33(74). Notus uentus I 23.

Nuchul (Nuhul, Noul) D i3(31); efr Data ; Nilus.

Numidia (Nomedia) M n.8(3); D 44

(91.92).45(93).54(101).

Numidicus sinus D 54(102). : Nylus z. Nilus. Oasitae (Auasitae) — Oasitarum superiorum fines D 4(9). Occidentalis oceanus D (7). Oceanus (Oceanum) M r.10(23) ;1 5 ;

D 2(2).10(24).13(30).14(34).17(48).51 (69). 33(74). 34(75)- 353(76). 37(79). 41

(84).45(93).57(105) — Oceani limbus D 1 (1) — Oceanus infinitus D 56(78). Olympus mons (size znoris, i. e. Bitbynius e Mysius) D 12(26). Orcades insulae D 26(78).

Oretani D 52(73).53(74).

Orientalis oceanus DD 16(46). Oscobares mons D 16(42). Otthorogorta ciuitas D 16(45). O(tthorogorra flumen — Otthorogortae fluminis fontes D 16 (44.45) — Othorogorrae fl. ostia D 6(14).

Pachynum (Pacinum, Phacinum) promontotium D 52(99.100). Pal(a)estina D 10(24) — Sytia Palaestina D 13(27).

CONSPECTVS NOMINVM Pamphylicum

(Pamphilicum)

16; D 49(96).

mate

I

Pannonia D 20(55).25(60). Paraetonium (Patitonium, —Patethonium) ciuitas D 4(8).42(88). Parco-(H)atras z. Parihedrus.

Parethonium, Patitonium 7. Pataetonium. Patihedrus (Parco-[H]atras) mons D

16(3 7.58).

Paropamisadae montani D 16(44). Part(h)au mons D r6(42). Part(h)i D 16(41).

Parthia D 8(17.19). Parthyenae (Pattinae) D 16(43). Pasargadae (Passiadrae) D 16(46). Pelorum (Phelorum) promontorium D 52(99.100). Pentapolis D 42(87). Persicus sinus I7 8(18).9(21). Petsida M r1.3(15) ; D 8(17). Phacinum s. Pachynum. Phelotum z. Pelorum. Phereneus z. Pytenaeus. Philaeni (Pylini, Pyloni) — Philaenorum atrae D 42(88).43(90). Phinice z. Phoenice. Phison (Fison) flumen M z.2(7). Phoenice — Phoenices (Phinicium) pelagus, mate 1 21; D 49(96). Phoenicia (Phynitia) prouincia (Syriae) D 10(24). Poeni(a)nae Alpes D 25(60).27(65). Pontus (Pontum) M n.5(23) ; 19; D 19 (52) ; cfr Euxinus pontus e/ Sarmaticus oceanus. Portus utbis Romae D 54(102).55(102). Propontis (Propontidis) I 11 ; D 12(26) — Propontidis sinus DD 21(56). Pylini, Pyloni z. Philaeni. Pyrenaeus (Phereneus) — Pyrenaei sal-

tus D 32(73). Renotus (Euronotus 2?) uentus I 26. Renus z. Rhenum. Rethia z. Rhaetia. Rhaetia (Rethia, Tetià) D 25(60).26 (62). RAagae ciuitas u. Cattae. Rhenum (Renus) flumen M 2/c.9(4) ; D

19(52).27(65).

Rhipaei (Ripei) montes D 3(4).19(52). Rhobasci (Nobasci) — Rhobascorum fines D »(5). Rhodanus (Rodanum) M »/z.8/9(12) — Rhodanus fluuius D 29(66) — Rhodani flumen D 28(65). Rhodos (Rodos) insula D 51(98). Rhutubi (Rutupi) Portus D 35(76). Ripei z. Rhipaei.

MAPPAE

ALBIG.

493

Robasci (Nobasci) z. Rhobasci. Rodanum 5. Rhodanus. Rodos z. Rhodos. Roma M pnj/z.7/8(11) ;cfr Portus. Rubrum mare M r/x.5(19) ;1 145; D 7

(15).8(18).10(24).15(28.52).14(54).

Rusicade

(92).

(Rusiccada)

ciuitas

I?

44

Rutupi z. Rhutubi. Sacaraucae (Tharaucae) ( ?) D 16(42). Safrim z. Saphtim. Salinatum lacus D 43(90).44(92). Samara promontorium D 6(14).16app.

(46).

Saphrim (Safrim) uicus D 16(43). Satdinia insula M x/r.8(20) ; D 29(66).

44(92).53(101).55(105).56(104).

Sardum mare D 54(102). Satmaticus oceanus D 3(4) ; cfr Buxinus pontus e/ Pontus. Sarraceni D' 10(24). Sauenna 4. Abyla. Scena (Iscena) flumen (Hiberniae) D 58 (81). Sco(t)ti gentes DD 38(81).59(82). Scythae (Iscithae, Yscitae) D 16(45.47). Scythicum (Yscithicum) mare 1 8; D

16(47).

Seticus (Syricus) oceanus

D 6(14).16

(4D.

Sicilia insula M r.7(22); D 44(92).52 (99.100). Siculum mate D 43(90); cfr Hadtiati-

cum mate.

Sina mons M r/&.4(18). Sirium z. Syrium. Sittes z. Syttes. Sitifensis 7. Mauritania. Spania z. Hispania. Spaniae z. Hispaniae. Sperius z. Hesperius. Stoechades (Tychades) insulae I^ 29

(66). Subsolanus (Supsolanus) uentus I ro. Subuentana prouincia D 43(90); cfr Tripolitana prouincia e? Arzygum tegio. Subuentani (Supuentani) D 52(100). Sueui D 19(53) ; cfr Getmania. Supsolanus z. Subsolanus. Supuentani z. Subuentani. Sytacusana ciuitas D 52(99).

Syria D 2(3.19(24).1125).12(26).49 (96) — Sytia Palaestina D 13(27). Syticus z. Seticus. Syrium (Sirium) mate I 17 ; D 49(96). Syrtes (Sirtes) maiores ID 42(89).43(90) — Syrtes minotes D 43(90).44(92).52 (100).

4944

CONSPECTVS NOMINVM MAPPAE

Tanais (Tanays, Thanais) flumen D 3

(4).17(49).19(52).

'Taptobane (Taprofane) insula D 6(12). 716). 'Tarracona (Tarragona) ciuitas (Hirpaniae) D 56(104). 'Tautomenitani (Tauro-Menitani) D 52 (100). Taurus mons D 9(20).11(25).16(37.38. 44) ; cfr Caucasus. x 'Tehudosia z. Theodosia. Tenedos insula D 51(98). 'Terrenus z. Tyrrhenus. 'Tetia 7. Rhaetia. 'Thanais z. Tanais. "TTharaucae 4. Sacataucae (?). 'TThemiscyrius (Tymiscyrius) campus D 11(25). "Theodosia (Tehudosia) utbs D 3(5). Thracia (Tracia) M n.6(7) ;D 20(55).

21(56).22(57).

Thule (Tule) insula D 37(79). Tigris (Tygtis) lumen M x.2(6) ; D 8 (17).9(20) — fons Tigridis D 16(40o. 41). Tingitana s. Mauritania. Tracia z. Thracia. Tripolitana prouincia D 43(90); cfr Subuentana prouincia e? Arzygum regio. Trog(l)odytae (-itae) D 42(89).43(90).

ALBIG.

Tule z. Thule. 'Tychades z. Stoechades. Tygtis z. Tigris. 'Tymiscytius z. Themiscytius. 'Tyngitana ». Mauritania. Tyrrhenum (Terrenum) pelagus D 51 (69) — Tytrrhen(ic)um mate I 31 ; D

3(7). 26(61). 53(74). 52(100). 54(102).

55(103) ; cfr Nostrum mare.

Vacc(a)ei D 32(73).53(74).

Velabri D 38(81). Vlbienses D s4(1o1). Vni z. Chuni. Vnii 4. Actocetaunii. Vzarae montes D 44(92). Ybernia z. Hibernia. Ydaspes ». Hydaspes. Yppus z. Hippo. Yrchani zs. Hyrcani.

Ysauria z. Isautia. Yscitae 4. Scythae. Yscithicum z. Scythicum. Ysperius z. Hespetius. Zephyrus

(Zephirus)

(11) ; I 34.

uentus

Zeugis (Zeucis) D 44(91.92).

M

kx.6

CONSPECTVS MATERIAE CGU C NATU M MR MEAE Bibliographia selecta ........ RC PENES ITINERARIA II. III. IV. TS VII. VIII.

HIEROSOLYMITANA

I5nerunum Burdigalense:k 5.22524 Se ne Loneraimui Bere olore Xena ds breuspus de Flerosolyma ... eoe eee Theodosii De situ Terrae sanctae ........... Ps.-Antonini Placentini Itinerarium ........ Adsmnanr De loci$ sanctis ..2:.2:-.1. 2.

IV.

VI.

XVIII-26 29-103 I07-II2 II4-I25 128-174 177-234

236-243

247-280

ITINERARIA

Ir. III.

V-VIII IX-XIII

ROMANA

Pittacia e? Not(ula) de olea sanctorum martyrum qui Romae in corpore requiescunt Cymiteria totius Romanae urbis ........... Notitia ecclesiarum urbis Romae e Descriptio Bpouicae baPeiri c. ruere De locis sanctis martyrum quae sunt foris ciuitatis Romae e£ Ecclesiae quae intus Romae BabDentur sc ebur Ie UR EC Uu E Itmerarium Malmnesburiense ............... Itinerarium Einsidlense e Descriptio murorum etinunitionum urbis Romae... .. 92.52s

284-295 298-301

304-311 314-322 324-328 330-343

GEOGRAPHICA

10üt IV.

VIE VII. IET IX.

XI.

De terminatione prouinciarum Italiae ....... De prouinciis Italiae se; Catalogus prouinciaBUMP DE Ige. one tie S Uv Ee e RR EIS Seo Versum de Mediolano ciuitate ............. Notitia prouinciarum et ciuitatum Galliae . Domrbibus Gallicis (elossde) vos ore vine posochidle SUC UH. eed eee eher ries Prouinciale Visigothicum..... ecc ees ores De nominibus locorum uel cursu ribulorum .. Versus de Asia et de uniuersi mundi rota .... Mappa mundi (e codice Vatic. Lat. 6018) .... Mappa mundi (e codice Albigensi 29) ; accedunt Indeculum quod maria uel uenti sunt e (Pauli Orosii) Discriptio terrarum (ex eodem COUIOP) uu rv ERN eres

348-363 366-368 3/0797 7 380-406 408-410 412-420 422-428 430-431 435-454

456-466

Imptimé par les Usines Brepols S. A. — Turnhout (Belgique) Printed in Belgium.

Moy

v—— Wo er v

[99pxD D2 Mx

Itineraria

et... Y.175

THEOLOGY LIBRARY SCHOOL OF THEOLOGY AT CLAREMONT

CLAREMONT, CALIFORNIA