Hystoria Tartarorum C. de Bridia Monachi [Reprint 2018 ed.] 9783110824087, 9783110013160

Citation preview

K L E I N E T E X T E FÜR V O R L E S U N G E N UND Ü B U N G E N BEGRÜNDET VON HANS LIETZMANN HERAUSGEGEBEN VON KURT ALAND 186

HYSTORIA TARTARORUM C. DE B R I D I A MONACHI E D I D I T ET ANNOTAT I O N I BUS I N S T R U X I T

ALF Ö N N E R F O R S

VERLAG

WALTER

DE G R U Y T E R

& CO.

VORMALS G. J. GÖSCHEN'SCHE VERLAGSHANDLUNG — J. GUTTENTAG, VERLAGSBUCHHANDLUNG — GEORG REIMER — KARL J . TROBNER VEIT & COMP.

B E R L I N 1967

Ardiiv N r . 33 32 671

© 1967 by Walter de Gruyter & Co., vormals G. J. Göschen'sche Verlagshandlung J. Guttentag, Verlagsbuchhandlung - Georg Reimer - Karl J . Trübner Veit & Comp. Berlin 30, Genthiner Straße 13 Alle Rechte, insbesondere das der Übersetzung in f r e m d e Spradien, vorbehalten. Ohne ausdrückliche Genehmigung des Verlages ist es audi nidit gestattet, dieses Buch oder Teile daraus auf photomechanischem Wege (Photokopie, Mikrokopie) zu ververvielfaltigen. (Printed in Germany)

Ingenti tenebatur saeculo p. Chr. n. tertio decimo prope tota Europa Mongolorum Tatarorumque gentium non magis superbarum quam barbararum, timore. Saeculo duodecimo Mongoli eas habitabant regiones, quae inter Kerulen et Onon ilumina sunt, cum Tatari in ripa dextra fluuii Argun influentis in Amur amnem passim uagarentur. Hi postquam illorum imperio sese subiecerunt, Mongoli et in Asia et in Europa a nonnullis scriptoribus, uelut ab illius opusculi, quod hie edituri sumus, auctore, Tatari uocabantur. Haud obscurus est potestatis atque imperii conditor Mongolorum: fuit ille Chingis can (i. e. 'imperator potentissimus'), quem alii anno 1 1 5 5 , alii 1 1 6 2 natum perhibent, mortuum quidem mense Augusto anni 1 2 2 7 esse sine ulla controuersia constat. Is et filii eius innumeris bellis finium proferendorum et dominationis augendae causa susceptis cum maximas Asiae terras, diuites eas quidem et uetustissima morum humanitate florentes, sub barbaram dicionem redegissent, anno circiter 1240 Mongoli populis Europae perniciem et exitium parare uidebantur: horribilis clades illata Poloniae, Vngari ad internecionem caesi. Mongoli in Austriam et in Venetiae fines usque ad Utinum et in ciuitates Dalmatiae marítimas irruperunt. Mense Aprili a. 1 2 4 1 Henricus Pius, dux Silesiae, cum equitibus Teutonicis apud Liegnitz urbem alteri sese barbarorum exercitui frustra opposuit; uictores Vratislauiam ingressi infer1 Mongoli et Tartari formae in communi usu fuerunt. Tatari idem ualere existimatur quod 'nómades' (Painter 27 sq.). Forma q. e. Tartari nominis etymologia ad Tartarum, 'Holle', reuocabatur.

IV

iorem Silesiam usque ad fines Saxoniae et Brandeburgi ferro ignique uastarunt. Sed in ipso incomparabilis uictoriae initio morte imperatoris Occoday can nuntiata Mongoli Europam omni spe celerius reliquerunt. Residebant tarnen animis crudelissimae barbariae metus atque formido. Qua de causa Innocentius quartus Papa, ut mores tandem et bellandi consuetudo hostium terribilium penitus cognoscerentur, Fratres aliquot Minores ad Mongolos legatos mittere statuii, qui diligenter omnia perspicerent. De primis conatibus parum constat (cfr Wyngaert, infra ann. 9, L I X sq.) 2 . Mense autem Aprili a. 1245 Iohannes de Plano Carpini (Giovanni del Carpine) mandatu Sedis Apostolicae Luguduno profectus est, ut una cum Stephano de Boemia (qui in itinere aegrotaturus fuit) et Benedicto Polono Mongoliam peteret. Maximis cum laboribus, aerumnis, periculis legationis munere functus cum exeunte anno 1247 Lugudunum reuertisset, Y s t o r i a m suam M o n g a l o r u m confecit. Quo libro et itineris molestias perscripsit et res gestas atque mores scientiamque rei militaris Mongolorum primus, quantum novimus, ratione et uia enarrami. Rediens autem per Europam commentarios suos de itinere et de rebus Mongolicis iam adumbratos quicumque legere et describere cupiebant qua erat liberalitate commo2 Iam annis circ. 1 2 3 0 — 1 2 3 7 fratres aliquot ordinis Praedicatorum in Vngariam proietti erant, si religionem Christianam iis in regionibus propagare possent. V b i de Mongolis certiores facti Papae, quid cognouissent, nuntiauerunt; cfr H. Dörrie, 'Drei Texte zur Geschichte der Ungarn und Mongolen' (Nachrichten der Akademie der Wissenschaften in Göttingen aus d. J . 1 9 5 6 , I, 1 2 5 — 2 0 2 ) . Quorum multa ex fabulis, quae iis temporibus de Mongolis narrabantur, constant, neque quidquam ad libellum, quem scripsit de Bridia, illustrandum ualet. C f r etiam F. Babinger, 'Maestro Ruggiero delle Puglie, relatore Pre-Poliano sui Tatari' ( V I I centenario della nascita di Marco Polo, Venedig 1 9 5 6 , 1 — 1 1 ) . Rogerius (Ruggiero) a. 1 2 4 1 a Mongolis captus annum apud eos cum mansisset, in libertatem regressus Carmen suum miserabile condidit (ed. L. Juhasz, Script, rer. Hung. II, Budapest 1 9 3 8 , 543 sqq.). Sed ne haec quidem narratio, quod 'carmen' iniuria uocatur, ad ea quae edimus pertinet.

V dauerat: " Quia illi per quos transitum fecimus, qui sunt in Polonia, Boemia et Teutonia et in Leodio et Campania, suprascriptam historiam libenter habebant, iccirco earn rescripserunt antequam esset completa et etiam piene contrada, quia neque tunc tempus habueramus quietis, ut earn possemus piene compiere. Ideo nemo miretur quia in ista plura sunt et melius correda quam sint in ilia, quoniam istam, postquam habuimus qualecumque ocium, correximus ad plenum et perfedum siue perfedius ilia, que nondum erat completa" in fine operis auctor (IX, 52). Accedit, quod Fratres illi in urbibus nonnullis, ad quas Lugudunum redeuntes deuerterant, apud populum contionibus, quae in Mongolia uidissent atque comperissent, fusius exposuerant; cuius rei in 'Annalibus s. Pantaleonis Coloniensis' 3 exstat testimonium: "In electione huius regis (i.e. Wilhelmi comitis Hollandiae) fratres Minores, qui a papa missi fuerant ad Tartaros, redierunt reportantes epistolam, quam rex Tartarorum pape misit. Cuius epistole tenorem et totius processum itineris, summo labore et periculis confecti, unus eorundem fratrum Minorum, Benedictus nomine, Polonus genere, sicut vidit et audivit, cuidam prelato et quondam scholastico Coloniensi, hystoriarum non ignaro, cum transitum per Coloniam faceret, viva voce et dilucide explanavit, que libello speciali, quem iidem fratres de ortu et ritu ceterisque circumstantiis Tartarorum retulerunt, ipso fratre oretenus singula declarante, sunt adiecta." Vix dubitari potest, quin et commentariis (uelut Iohannis de Plano Carpini) et sermonibus Fratrum e Mongolia regressorum praesentibus uiri litterati, qui cum iis commercium habuerint, ad libellos de Mongolorum uita ac moribus componendos usi sint. V i n c e n t i u s B e l l o u a c e n s i s in celeberrimo ilio 'Speculo Historiali' condendo non modo Iohannem de Plano Carpini uerum etiam Simonem quendam de s. Quintino auctores rerum Mongolicarum habuit. 3 Mon. Germ. Hist., Script, toni. XXII, 542, 11 sq.

VI Simon unus ex tribus Fratribus ordinis Praedicatorum fuisse dicitur, qui "fratrem Ascelinum" secuti sunt "cum litteris apostolicis ad exercitum Tartarorum, in quibus hortabatur (sc. Papa) eos ut ab hominum strage desisterent et fidei veritatem reciperent" (Vine. Bellou. 3 1 , 2 ) 4 . Ea parte excepta, quam Vincentius excerpserat, ipsius de Mongolis libri Simonis de s. Quintino nec uola nec uestigium apud posteros apparuit. Quanto maior fuit admirandi causa, cum proximo autumno nuntiatum est codicem manuscriptum opusculi de Mongolis a quodam C. d e B r i d i a e Fratribus Minoribus a. 1 2 4 7 conscripti sed usque ad nostram aetatem penitus incogniti, cuius titulus "Hystoria Tartarorum" ferebatur, ex arcano quodam loco Europae Septem ante annis in Bibliothecam Vniuersitatis Yalensis delatum atque nunc a G . D. E . Painter Londiniensi primum editum esse 5 . Earn editionem excutienti cum permultis locis neque codicem manuscriptum recte legisse 6 neque uitiorum, quibus scatet, remedia adhibuisse neque sermonis proprietatem intellexisse Painter mihi uideretur 7 , negotium "Hystoriae Tartarorum" C. de Bridia monachi denuo edendae suscipere statui. Qua in re peragenda primum id mihi curae fuit, ut uerborum contextual opusculi, circa annum 1440, ut uidetur 8 , a scriba satis inscito paginis mandatum, quam possem plurimis mendis liberatum praeberem. Quantum ad res Mongolicas, multo longius a proposito euagarer, si hoc tempore uel summam com4 Cfr Richard, J., Simon de Saint-Quentin, Histoire des Tartares, Paris 1965 (Documents relatifs à l'histoire des croisades), p. 21 sq. 5 Editio Painteri et codex 'Hystoriae Tartarorum' Yalensis lucis ope depictus in opere, cuius titulus est 'The Vinland Map and the Tartar Relation' (New Haven / London, Yale Univ. Press, 1965), exstant. 6 Supersedi plerumque in apparatu critico indicare, quas formas Painter perperam legerit. 7 Cfr quae his de rebus cum in "Mitteilungen des Seminars für Mittellateinische Philologie der Freien Universität Berlin" (1965) tum in "Mittellat. Jahrbuch", uol. III (1966) scripsimus. 8 Cfr 'The Vinland Map' p. 6 (Th. E. Marston).

VII

prehendens explicare et euoluere aggrederer. Eas copiose tractauerunt cum multi uiri docti tum ii, qui Ystoriam Mongalorum Iohannis de Plano Carpini ediderunt 9 ; Painter quoque in commentario exegetico multa non magis ad mores quam ad linguam Mongolorum pertinentia explicauit. Equidem nominum emendationes, quas plurimas suadente, ut apparet, J. A. Boyle proposuit, adoptaui; rectene, uiderint, quorum intellegens est de eo sermone iudicium. Exordio eius libelli, quem 'Hystoriae Tartarorum' titulo inscripsit, C. de Bridia narrat tres Fratres de Mongolis sese edocuisse: Iohannem (de Plano Carpini), Benedictum Polonum (quem in ipso opusculo quater nominatim appellat), Ceslaum Boemum. Nequaquam ergo miremur oportet libellum eius, quod attinet ad res Mongolicas, et cum Ystoria Mongalorum Iohannis de Plano Carpini partim congruere et aliqua ex parte ab ea expositione discedere. Re uera per C. de Bridia multa noua de Mongolis illorum temporum comperimus. Quid quoque opusculi eius capite cum Ystoria Mongalorum Iohannis de Plano Carpini plus minusue congrueret, Painteri usus annotationibus (pertinent autem ad editionem Wyngaertii) in appara tu editionis meae indicaui; in commentario exegetico pauca ex scriptoribus antiquis attuli, quibuscum narrationes mediaeuales similitudinem habere uidebantur. His in partibus num hae ex illis repetendae sint, in medio relinquimus; utcumque, quin plures eius generis similitudines afferri possint, nihil est quod dubitemus. In s e r m o n i s L a t i n i consuetudine et usu C. de Bridia ab Iohanne de Plano Carpini minime pependit. Et in "Mitteilungen des Seminars für Mittellateinische Philologie 9 Velut Hakluyt, London 1598, Avezac, Paris 1839, Beazley, London 1903, Golubovich, Quaracchi 1906, Pullé, Firenze 1913, Wyngaert, Quaracchi 1929. Magni quoque ponderis est translatio quam fecit Risch, Leipzig 1930, cum prooemio et annotationibus locupletissimis; cfr et Charpentier, Vilhelms av Ruysbroeck resa genom Asien 1253— 1255, Stockholm 1919; Painter, 'The Vinland Map' p. 52; ib. p. 263— 269 (index plus quam 200 librorum libellorumque ad has res pertinentium).

Vili der Freien Universität Berlin" (supra ann. 7) et in libello, quem " Textkritische und sprachliche Bemerkungen zur Hystoria Tartarorum des C. de Bridia" inscripsi, qui in "Mittellat. Jahrbuch", uol. I I I ( 1 9 6 6 ) , apparebit, elocutio eius qualis esset ostendi, adiectis plurimarum emendationum et coniecturarum mearum explicationibus. Sed ne quem ea Latinitatis q. u. mediaeualis propria, quibus hoc opusculum insigne est, in legendo praeterirent, quae maximi ponderis sunt infra in breui conspectu ponam, cetera partim in annotationibus textui adiunctis, partim in 'Indice uerborum Latinorum memo rabilium' enucleabo. In rebus o r t h o g r a p h i c i s codicem secutus sum, licet ducentis fere annis post opusculum conditum exaratus sit; in singulis enim, quid saeculo X I I I , quid XV attribuendum esset, diiudicari non poterai. Sufficit, ut ad ea capita, quae de orthographia mediaeuali scripserunt Langosch (53 sq.) et Strecker (59 sq.), legentes remittam; praecipue tamen commonere uelim hoc in opusculo, ut apud plerosque posterioris medii aeui scriptores, litteras c o n s o n a n t e s contra leges antiquae linguae Latinae aut singulas pro binis aut binas pro singulis scribi potuisse, uelut retulerunt pro rettulerunt, occeanus pro oceanus, similia; pro cultelli forma C. de Bridia more Gallico (qua de causa, incertum uidetur) cutellum (cfr coutel) uel cuttellum scripsit 10 . G r a m m a t i c a quaedam: In gradu comparatiuo adiectiua in ablatiuo singulari posita in -i exire possunt, uelut ampliori, grauiori, superiori. Pro missus est, erat, erit, sim., saepenumero missus fuit, fuerat, fuerit, sim., pro mirat us est, quaesiuit, sim., mirart ce pit (i. q .coepit), cepit querere, sim., pro fut. simpl. aliquotiens debere c. inf. praes. (debent interdici pro interficientur, sim.), pro esse interdum existere, effici pro fieri occurrere admoneo. 10 Cfr Du Cange, Glossarium mediae et infimae Latinitatis, I I , 684; Tobler—Lommatzsch, Altfranz. Wörterbuch, I I , 968 sq.

IX Absque c. abl. uel preter c. acc. idem ualent quod sine c. abl. Sic temporali sensu (i. q. tum, deinde) saepe ponitur. Dum c. ind. siue coni, uel temporalem uel causalem uim (i. q.cum) asciscere potest. Quod c. ind. saepius uice ut consecutiui, c. coni, uice ut finalis fungitur; uel c. ind. uel c. coni, post uerba 'dicendi' et 'sentiendi' (e. g. affirmare, credere, dicere, notare, percipere, referre, scire) saepissime pro accusatiuo c. inf. in usu est. Interdum et quoniam simili modo usurpatur. Pro ut finali quatinus (quatenus) adhiberi poterat. Ablatiuus gerundii {ad Tartaros iter faciendo, sim.) plurifariam participii praesentis siue sententiae temporalis loco apparet. In sententiis secundariis usus modorum inconstans est; potest fieri, ut indicatiuum coniunctiuus (seu uersa uice) in eadem sententia excipiat (e. g. 28,34). Quam uariationem C. de Bridia adhibere potuit, ut c u r s u m q. u. adipisceretur (10,87 sq., 3 1 . 1 1 sq.). Constat in Latinitate mediaeuali pro clausulis antiquae linguae 'cursus' quattuor formas principales esse obseruatas n ; sunt autem: I cursus planus, a] — I — ^ — (lingua eorum) b] / ^ — (nomina ducum) I I cursus tardus, — /— ^ (uel\oci procedere) I I I cursus uelox, a] ^ I ^ — (Tartan habuerunt) b] ^ — / _ / _ ^ _ (debitam quam deuotam) c] ^ — I / ^ - (majlicie pacem dedit) IV cursus trispondiacus, - / ^ - (superi]oris voluntatem), rarius ^- — i - 1 — — (Lindholm 5 1 ) . Vt in ceteris sermonis Latini capitibus, sic in cursu quoque adhibendo C. de Bridia haudquaquam imperitus fuit; re uera plus quam quattuor partes sententiarum opusculi cursu uinciuntur. In Hystoria Tartarorum codicis Yalensis emendanda considerandum censeo et libelli auctorem hie illic uulgari, pos11 Lindholm, G., Studien zum mittelalterlichen Stockholm 1963.

Prosarhythmus,

X teriore, mediaeuali elocutione esse usum — et talia et errores, quos rerum imperitia contraxit, explicanda, non 'corrigenda' esse nemo non uidet — nec ubique eum uerborum tenorem, quem Iohannes de Plano Carpini in opere suo perficiendo adhibuit, instar fontis uel exempli existimari oportere. Huic editioni manum summam imponens R u d o 1 f o K a s s e 1, collegae et amico optimo, ex animo ago gratias, quod non modo ad opusculum C. de Bridia monachi edendum me exhortatus in absoluendo bonis adiuuit consiliis sed etiam, ut ex appara tu critico apparet, libelli emenda tioni operam contribuii. Quo procedente parebunt coniecturae D i e t f r i e d i K r o m e r quoque e t O t t o n i s Z w i e r l e i n doct. phil., quos Seminarii Latini Berolinensis sodales in textu enucleando uiuidum posuisse studium grate commemoro. Scribebam Berolini mense Iunio a. 1966.

A. 0.

H Y S T O R I A TARTARORUM C. DE B R I D I A M O N A C H I

Compendia

scripturae:

Y = codex Yalensis 'Hystoriae Tartarorum' C. de Bridia monachi P. = Painter, uide p. V I Carp. = Ystoria Mongalorum Iohannis de Piano Carpini H-Sz = Hofmann, J . B.—Szantyr, A . , Lateinische Syntax und Stilistik, München 1 9 6 5 Langosch = Langosch, K., Lateinisches Mittelalter. Einleitung in Sprache und Literatur, Darmstadt 1963 MWB = Mittellateinisches Wörterbuch der Bayerischen Akademie der Wissenschaften und der Deutschen Akademie der Wissenschaften zu Berlin Strecker = Strecker, K., Introduction to medieval Latin, English Translation and Revision by R. B. Palmer 2 , Berlin 1963 T L L = Thesaurus Linguae Latinae Wittkower = Wittkower, R., Marvels of the East. A Study in the History of Monsters. London (Journal of the Warburg and Courtauld Institutes, Vol. V) 1942, 159 sq. notis q. s. ( ficaui

) supplenda, [

] delenda signi-

Incipit Hystoria Tartarorum. i . R cubitorum circumdata filtro nigro erigitur circa stacionem eius, et extunc nullus alienus audet intrare terminos illarum stacionum. Cum autem agonizare ceperit, raro aliquis aput eum remanet, quia nullus posset qui morti interesse(t) ordan ducis alicuius aut imperatoris introire, nisi prius nona lunacio 45 inchoaretur. 45. Quod si diues moritur, occulte in campo sepellitur cum stacione sua sedendo in ea et cum alueolo pleno carnibus et cifo lactis jumenti(ni). Sepellitur eciam cum eo jumentum cufn pullo, equs cum freno et sella, arcus cum pharetra et sa- so gitis. Vnum autem equm commedunt amici et coreum eius repleto feno eleuatur super ligna. Credunt quod hijs omnibus indigeat in futuro, jumento scilicet ad lactandum, equo ad equitandum, et sic de alijs. Simili modo ponitur aurum et argentum. 55 46. Quosdam eciam maiores sic sepelliunt: Vnam occultam foueam in campo faciunt, cuius orismum est quadrum et satis paruum, interius autem ad utramque partem dilatatur, et aliam faciunt prope staciones publice et aperte, in quam se 4 4 Carp. I I I . i i 4 5 Carp. I I I , i 2 4 6 Carp. I l l , 1 3 3 7 si quid P. uix recte 38 suppleui coll. 27,8. 30,81 Carp. IX, 14 sq. 44 et 49 con. P . 50 pharetra] probaretur corr. P . 5 2 eleuatur scrip2 3 dei sc. esse 4 5 ad n o u a m lunationem Carp. I l l , 1 1 (quod falso traditum putat P . ) 48 sedendo = sedens, cfr ad 6,95 5 2 repleto feno ('Verschiebung des Objektbegriffes') cfr ad 1 5 , 2 1 . 27,95 5 3 indigeat sc. homo mortuus, cfr ad 27,6 lactare : ut uid. i. q. 'lac sibi parare', cfr Onnerfors, I n medicinam Plinii studia philologica (Lund 1 9 6 3 ) p. 2 1 8 sq. ("iumentum de quo habeat lac" Carp. I l l , 1 2 ) 54 de alijs = de ceteris rebus, cfr 1 7 , 5 9 . 34,87

30

Hystoria Tartarorum

60 mortuum simulant sepelire. Senium uero, quem pre ceteris dilexit in uita, ponunt subtus corpus mortui sepulcro apperto remanente; qui si tercio sub eo agonizando surrexerit, liber erit et in tota parentela ilia honorabilis atque potens. Post hoc sepulcrum operientes jumenta seu peccora e(x)ci(t)a«/ per 65 noctem desuper locum, ut planato loco non possit ab extraneis thesaurus cum eo positus inueniri. Quandoque edam prius reposita gramina supponunt. 47. Duo preterea cimiteria habent in terra propria, vnum simplicium, aliud imperatorum, ducum et nobilium, et si quo 70 modo fieri potest, de omnibus terris in quibus occiduntur ad istud mortui nobiles redducuntur, sicut de hijs factum fuit qui in Vngaria fuerunt interiecti. Si quis ad hoc cimiterium accesserit exceptis custodibus male multimodis pertractatur. Vnde et fratres nostros, qui ignoranter intrauerant, offen75 dissent grauiter, quin fuissent nuncij magni pape, quem vocant Tartari 'yul boba', id est 'magnus papa'. 48. Mortuo autem aliquo oportet purificari omnia que ad eius pertinent stacioni. Preparantur itaque duo ignes, iuxta quos eriguntur in directum due haste [in directum], in caso cumine colligate zona, habente in se quasdam scissuras de bukerano alligatas. Sub hac zona inter hastas et ignes opportet transire homines, bestias et stacionem. Due autem incantatrices stant hinc atque inde aquam proicientes et carmina recitantes. Quod si currus transeundo frangitur seu [t]res alique 85 ceciderint, mox eas incantatrices accipiunt ipso iure. Similiter 47 Carp. I I I , 1 4 48 Carp. I I I . I 5 si : eleuatum Y P. 60 Seruum] sercium corr. P. 64 excitant scripsi : eciam Y agunt P. TI coortuo corr. P. 79 in directum prius del. P. 84 tangitur P. at cfr Carp. Ill,15 si aliqui currus ibi franguntur res 62 tercio : 'zum dritten Mal', 'dreimal' agonizare i. q. 'nahe daran sein, sein Leben aufzugeben' 67 reportere i. q. seponere 75 quin =

C. d e Bridia M o n a d i i 4 7 — 5 1

}1

si quis a tonitruo percussus moritur, omnia que habuit contempnuntur ab hominibus, quousque dicto modo fuerint expurgata. 49. Quotquot possunt in expensis tenere uxores, tot habent. Emunt autem eas generali ter omnes, ideo sunt quasi proprie preter nobiliores, et ducunt indifferenter excepta matre et filia et sorore ex eadem matre. Nouercam mortuo patre ducunt et relictam fra tris junior fra ter uel cognatus. Vxores faciunt omnia opera, scilicet calceos, pellicea et huius(modi) cetera, viri sagittas tantummodo et excercent cum arcubus sagitando. Gompellunt eciam pueros trium aut quatuor annorum hoc similiter excercere. Mulieres preterea quedam et precipue uirgines utuntur sagittis et equitant generaliter sicut uiri. Si qui in adulterio et stupro deprehensi fuerint, uir et mulier pari ter occiduntur. 50. Obediunt preterea dominis suis plus quam cetere naciones aut eciam religiosi prelatis suis, et eo pocius quo aput eos transgressoribus locus misericordi(e) non prestatur, et jdeo imperator eorum habet eos ad omnimodam potestatem. Nam siue ad mortem siue ad uitam mittuntur, celerius explere hoc oportet. Potest eciam imperator tollere sibi quando vult filias aut vxores quorum uult [filias] aut sorores; postquam autem eas habuit et pro se retinere noluerit, tribuit ei cui placet. 51. Nunciis, quos mittit uel qui mittuntur ad ipsum, dantur gratis expense et equi subducticij, extraneis tamen nuncijs 4 9 Carp. I I , 3 I V , n 5 0 Carp. I V , 2 V,22 5 1 Carp. V,23 P . cum Carp. 8 suppl. P .

IV,io

IV,n

IV,9

94 sq. h u i u s cateri vero emend.

P.

7 pacius corr.

P.

nisi 78 ad c. dat. : H - S z 220. cfr 18,77 (ex c - a c c ) 8 6 a tonitruo ; cfr ad 16,38 95 sagittas sc. faciunt 1 compellere - cogere, cfr 25,66 9 i. q. o m n i m o d u m arbitrium in iis exercet 13 eas habuit sc. i n cons u e t u d i n e stupri noluerit : cfr ad I I , I 6 . coni, intulit auctor 'cursus' adipiscendi causa, cfr ad 10,88 15 et 22 equi subducticii (sic Carp. V , 2 3 ) : i. q. e q u i cursuales, ' P o s t p f e r d e ' R i s d i p. 143 (qui in singulis

32

Hystoria Tartarorum

dan tur expense tenues. Nam duo uel tres comederent, quod V hominibus ministratur. Ideo que quot et qualia mala fratres nostri passi fuerunt perhoresco scribere, cum et ipsi qui hoc tollerauerunt fratres mirentur, qualiter ipsos contra naturam 20 humanam sustentauerit gracia Iesu Christi. O quam sepe plus quam xxx boemica miliaria vna die equitabant super equos subducti(ci)os Tartarorum non gustantes panem ñeque aquam, sed tantummodo in meridie aut in nocte parumper de tenuissimo brodio cocti milij uix habebant. Nec mirum, si 25 tantum equitabant; deficientibus enim equis eciam priusquam pausare poterant alios fortes et recentes Tartarí aducebant. 52. Ad imperium eciam can omnes manent staciones et mouentur; ipse namque assignat loca ducibus, qui millenarijs, qui centenariis, qui decanis. Omnes insuper nobiles et pau30 peres auarissimi sunt et maximj munerum extorsores. Statim eciam si [si] muñera non recipiunt, multa fame ac cause protellacione nuncios affligunt, ita ut qui sponte dare neglexerint cogantur offerre muñera postmodum si«e sponte. Hinc est quod fratres nostri elemosinam bonorum hominum, quam 35 peragendo precepto nuncio sedis apostolice spirituali acceperant, pro magna parte in muneribus expenderunt. Alioquin multum fuissent in negocio vniuersalis ecclesie impediti pariter et contempti. 53. Item hominum aliarum nación um sunt latissimj con40 temptores. Vnde eciam interpretes Tartarici, licet contempti52 Carp. V,22 IV,6 IX,3 53 Carp. IV,4 IV,5 IV,6 12 secl. P. 22 corr. P. 31 secl. P. 33 siue corr. P. 55 precepto et scripsi : excepto Y P. cfr 7,20 39 Item] Inter correxi, cfr 33,43. 48.52: Inter homines P. naciones corr. P. mansionibus 'subducebantur', i. e. remittendi retinebantur) 26 = adducebant 27 can: gen. 30 extorsores = extortores, cfr Vine. Bellouac. 29,75 tanta vero in eis cupiditas exardescit ut, cum aliquid quod sibi placeat vident, statim aut nimia importunitate extorqueant aut violenter auferant 31 multa et ad fame et ad protellacione pertinet; m. fame i.e. quam tenuissimum uictum praebendo, cfr 31,14 sq. Phaedr. I 26,9; cause protellacio: 'Verzögern ihrer Anliegen'

C. de Bridia Monachi 52—55

33

biles, precedunt tarnen nuncios sibi commendato! in ambulando et sedendo siue sint nuncij uel legati sedis apostolice siue regum. Item nullam ueritatem seruant alienis. Sunt enim multa bona in principio promittentes sed ad ultimum infinitas crudelitates inhumaniter excercentes. Eorum namque pro- 45 missio est ut scorpio, qui licet facie blandiri uideatur percutit tarnen subito caude aculeo venenoso. 54. Item inebriantur super omnes naciones huius mundi. Quandocumque enim de nimia potacione per uentrem se euacuant, bibere statim in eodem loco incipiunt iterato, et hoc 50 in die vna sepius /acere consueuerunt. Solent preterea lactis bibere omne genus. Item omnia immunda commedunt absque modo, lupos, uulpes, canes, morticina, adluu(i)ones, mures, et in necessitate carnes humanas. Similiter et inter volatilia nulla reiciunt sed commedunt munda pariter cum (im)mun- 55 dis. Pannis et mensalibus ad prandi« non vtuntur et ideo jmmunde commedunt super modum. Scutellas raro et pessime lauant. Simili modo fi/ de coclearijs. 55. Sed tarnen inter se pacifici; fornicacio et adulterium inter eos perci(pi)tur valde raro. Mulieres eorum castitate 60 excedunt feminas aliarum nacionum excepto quod in trufa sepe proferunt uerba impudica. Furtum inter eos esse non consueuit; ideo staciones et omnes res earum non serantur. 54 Carp. IV,8 55 Carp. IV,2

IV,7 IV,3

IV,8 IV,2

II,7

IV,2

IV,3

41 commendati corr. P., 43 Item] Inter corr. P. sic. etiam 48 et 52 5 1 iacere corr. P. 55 adluviones P. Carp. IV,7 secutus : adluuones (siue -liui-) Y cfr infra 55 corr. P. cjr 16,34 58 fit de scripsi: fiunt Y P. faciunt? Krämer 60 percipitur scripsi (cfr ind. 43 sunt . . . promittentes . . . excercentes: structura periphrastica (H-Sz 388. Langosch 55. Strecker 61) consuetudinem uel mores et naturam barbarorum conspicuam facit de Br. 53 Adluviones (var. lectio Illuviones, cfr illuuies Lucr., Verg., Colum.) que egrediuntur a iumentis cum pullis manducant Carp. IV,7 ("sie essen die Jungen der Haustiere mit der unreinen Nachgeburt") 55 cfr Gen. 7,2 sq. 7,8 sq. Deut. 14,11 60 sq. cfr 31,4! 62 cfr 25,56!

34

Hystoria Tartarorum

Si qui autem equi aut boues aut aliqua huiusmodi inuenta 65 fuerint, aut libere ire permittuntur aut ad proprios dominos reducuntur. Habundant enim equis et jumentis, bobus, vaccis et ouibus magis quam aliqui homines super terram. Satis eciam humani sunt inter se et res suas libenter communicant ad jnuicem concedendo. Pacientes preterea sunt multum. Sepe 70 namque licet per diem aut per duos nichil commedant, tamen cantant et iocantur tamquam peroptime manducassent. Libenter [namque] eciam vnus alium promouet ad honorem. Raro autem sediciones inter eos excitantur, nec mirum si seruant talia, quia, vt dixi superius, transgressores inter eos absque 75 misericordia puniuntur. 56. Nunc de prelijs eorum et qualiter eisdem occurri possit breuiter est notandum. Quandocumque Tartari terras aliquas proponunt impugnare, excercitus, qui ad eas dirigitur expugnandas, cum omnj familia, uxoribus uidelicet, pueris so et ancillis, tentoriis et omni superlectili cum armentis et ouibus in curribus et in equis properat valde caute ducens secum in maxima multitudine arma, arcus, pharetras et sagittas. Cumque Tartari propinquare ceperint, premittunt uelocissimos cursores, qui terreant ex insperato homines et occidant, »5 [et] ne possit contra eos excercitus subito congregari. Quod si obstaculum non habuerint, procedunt semper, et multitudo sequitur cum suis omnibus satis plane. 57. Si autem uiderint turbam insuperabilem confestim ad suos resiliunt et excercitu/» ordinant tali modo. Robur ex»0 cercitus disponunt circa uexillum triumphale in medio cum 56 Carp. V I , i V I I I , i 57 Carp. VI,13 VI,14

VI,n

uerb.) : pcit v Y parciter P. 72 namque tit e 70 falso repetitum seclusi 85 seclusi cfr ad 10,69 89 excercitum scripsi, cfr 27,8 : excer74 cfr 31,8 78 proponunt impugnare : i. q. impugnare iis in animo est 80 superlectili scriptura etymologica = supellectili 87 suis omnibus

C. de Bridia Monachi 56—60

35

multitudine copiosa, in cuius lateribus duas minores ponunt, vtrimque vnam, parum distantes et eminentes ante magnum. Paucos autem relinquunt in custodia mulierum, debilium, puerorum et eorum que duxerunt. 58. Cum itaque congredi debent cum hostibus, plures ex ipsi's se pluribus muniunt pharetris et sagittis, et antequam aduersariorum eos possint sagitte attingere, suas dirigunt, quandoque eciam ante tempus ad plenum iacere non valentes. Quando vero sine obstaculo sagittis possint attingere, compluere pocius dicuntur quam iacere cum sagittis, et hoc propter sagitarum nimiam densitatem. Quod si hostes incautos reperierint, circundant eos in modum corone subito dimittentes eis vnicam viam ad fugiendum. Eos impetunt iaculis ualde absque modo ita ut si quis in medio exor/us non fuerit, pereat fugiendo. Qua de re melius arbitror pugnando bene mori quam «Vcwwspicere malam fugam. 59. Notandum preterea, si eis prosperatum fuerit, quod semper procedendo ordinant post tergum staciones per millenaries (uel) centenarios, secundum quod eis expedit, cum hominibus et jumentis, ordinant tamen viciniores sibi forciores et maiores staciones. 60. Et si que ciuitates siue castra in terris, quas expug58 Carp. V I , i 4 60 Carp. V I I I , i 2

VII,io

citus Y P . 93 magnam (se. multitudinem) scripsi : magnum Y P . 9 exortus scripsi : exorsus Y P. 11 circumspicere scripsi : conspicere se. rebus, efr 29,54 sal's plane : 'ganz offen' 91 minores sc. multitudines 3 non valentes: concess., i. q. 'licet nequeant' 4 sq.compluere ... cum sagittis fere i. q. 'lassen sie ihre Pfeile eher wie einen Regen denn als Würfe niedergehen'; cum instrum., efr ad 18,83; compluere trans., efr e. g. Cassiod. Var. 4,50,4 cini-j . . . prouincias puluereis guttis compluit; pass. Solin. 10,15 nautae . . . compiuti . . . imbre saxatili. Sagittas (siue sagittis) pluit metaphoram nusquam inueni, efr tamen Solin. loc. cit. et Stat. Theb. 8, 416 sq. stridentia fundae saxa pluunt 7 = reppererint 9 exoriri : acriter pugnantem erumpere 11 circumspicere : 'sich nach etw. umsehen', efr Tac. ann. 14,35. lustin.

36

Hystoria Tartarorum

nauerunt, manserunt, et bene possunt subsistere ante eos, ubi sagitarum impetus potest dirigi et iactus mac£/«arum; et ubi 20 expense, cibi et potus defuerint aut ligna, potest tarnen situm loci supplere fortitudo aut audacia interclusomm. Sic in terra antiquorum Saxorum fuit factum, qui sepius pauci egressi de ciuitate plures ex Tartaris occidebant et mulieribus extinguentibus succensam ciuitatem a Tartaris viri menia defien25 debant; necnon egressos Tartaros jn medio ciuitatis per viam subterraneam peremerunt et reliquos fugauerunt. In nullis autem siluis abscondi possunt homines ubi estate et hyeme accedi potest; morantur homines tamquam feras. In mari tamen securitas est et in locis superius pretaxatis. M 61. Qualiter autem Tartaris sit occurrendum satis intelligi potest ex diuersis regum Machabeorum hystorijs, ubi et precedentes sagittari] excercitum et insidie hostibus diuersimode posite describuntur. Summe tamen necessariam arbitror pacem princip[i]um ob hoc factam, ut in vnum congregati 35 ex aduerso hostium tres aut plures excercitus ordinent, prout pugnancium qualitas hoc exposcit, ex latere nichilominus [in] insidijs in equis optimis adaptatis. Ballistarij vero ad minus tribus ordinibus ante excercitus disponantur, qui iacere sagitas debent prius eciam quam possint Tartarorum aciem 40 attingere, bono modo, ut sit tempestine, 49 uirgo u. mulier uita (eterna) 28,19. meton. i.q. liber de uita alcs: pl. (patrum) 8,34 uix 'mit knapper Not' 32,24. unipes subst. m. pl. (-pedes), 'Einfüßler', 17,57 uolatilis subst. n. pl. ( — aues) 33,54 uoluntarie i.q. consulto 27,6 urinare = mingere 27,6 uterinus (fratres, 'Zwillingsbrüder') 20,35 uxor pl. 31,89 sqq. ib. 12

ybex (ibex) 'Steinbock' 7,3 ydioma 8,41. pl. 19,9 ydolum 25,59. ib. 62. ib. 65. 26,70. pl. 25,50. ib. 54. ymago pi. ferree siue eree -es 12,40. -es hominum de filtro 25,51

,-^AGNA

Y. HV/Al

TABVLA T E X T V M E X P L I C A N S facta secundum Yule-Cordier

Cathay, II.

Rockhil

The Journey

Schmidt

Uber Rubruks Reise

Grousset

Histoire de l'Asie

Golubovich

Bibliotheca, II

Ex: „Sínica Franciscana", Vol. I (Quaracchi-Firenze 1929), permissu Collegii S. Bonaventurae.

HUNÖARJA