History 08 [8]

Citation preview

‫تارﻳخ‬ ‫اتم ټولگى‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ ‪ -‬اﺗﻢ ！ولگﻰ‪٨‬‬

‫‪1391‬‬

‫‪1398‬‬

‫ﻫـ ‪ .‬ل‬

‫د پوهن‪ ３‬وزارت‬

‫ملي سرود‬ ‫دا وطن افغانســـتـــان دى‬

‫دا عــــزت د هـــر افـغـان دى‬

‫کور د سول‪ ３‬کور د تورې‬

‫هر بچی ي‪ ３‬قهرمـــــان دى‬

‫دا وطن د ټولـــو کـور دى‬

‫د بـــــلـو＇ـــــــو د ازبـکــــــــو‬

‫د پ‪＋‬ـــتــون او هـــــزاره وو‬

‫د تـــرکـمنـــــــو د تـــاجـکــــــو‬

‫ورســـره عرب‪ ،‬گوجــر دي‬

‫پــاميــريـــان‪ ،‬نـورســـتانيــــان‬

‫براهوي دي‪ ،‬قزلباش دي‬

‫هـــم ايمـــاق‪ ،‬هم پشـه يان‬

‫دا ه‪５‬ــــــواد به تل ‪＄‬لي‪８‬ي‬

‫لـکـه لـمــر پـر شـــنـه آســـمـان‬

‫په ســـينــه ک‪ ３‬د آســـيـــا به‬

‫لـکــــه زړه وي جـــاويــــــدان‬

‫نوم د حق مـــو دى رهبـــر‬

‫وايـــو اهلل اکبر وايو اهلل اکبر‬

‫د پوهن‪ ３‬وزارت‬

‫تـاريــخ‬ ‫اتم ټولگی‬

‫الف‬

‫د تاب ان ت او‬

‫‪-----------------------------------------------------‬‬‫مضمون تار خ‬

‫مؤلف ن د تعل مي نصاب د تار خ ديپار نت د در‬

‫تابونو مؤلف‬

‫ا يټ وون ي د پ تو ب د اډيټ د پار نت غ ي‬ ‫ټول‬

‫دم‬

‫اتم‬

‫به پ تو‬

‫ان شاف ور وون‬

‫خ روون‬

‫د اپ ال‬ ‫د اپ ا‬ ‫اپخونه‬

‫بر نال‬

‫د تعل مي نصاب د پراخت ا او در‬

‫تابونو د تأل ف لو ر است‬

‫د پوهن وزارت د اړ و او عامه پوهاوي ر است‬ ‫هجري شم‬ ‫ابل‬ ‫ته ‪[email protected]‬‬

‫‪-----------------------------------------------------‬‬‫تابونو د چاپ و ش او پلورلو حق د افغانستان اس مي جمهور ت د پوهن‬ ‫د در‬ ‫پلورل او پ رودل منع دي له غ وون و ه‬ ‫وزارت ه محفوظ د په بازار‬ ‫قانو‬ ‫ب‬

‫چلند‬

‫ي‬

‫د‬

‫ن د ز ر غام‬

‫اقرأ باسم رب‬ ‫مو ته ي وند راب ل او د لوست او لي‬ ‫ش ر ه ا وو‬ ‫د لو او ب ون خدا‬ ‫اله‬ ‫له نعمت خه ي برخمن ي يو او د الله تعال ر وروست غم محمد مصطف‬ ‫لوم ن غام ورته لوستل و درود وايو‬ ‫هجري ريز ال د وهن د ال ه نامه ونومول شو له د امله به‬ ‫ولو ته اره ده‬ ‫رن ه‬ ‫اداره‬ ‫تاب وون‬ ‫زده وون‬ ‫د ران ه واد وونيز نظام د ورو بدلونونو شاهد وي وون‬ ‫د ه واد د وون‬ ‫او د والدينو شورا ان د ه واد د وهنيز نظام ش و بنس يز عنا بلل ي ي‬ ‫او روزن ه راختيا او رمختيا مهم رول لري ه داس مهم وخت د افغانستان د وهن وزارت‬ ‫د م تابه مقام د ه واد ه وونيز نظام د ود او راخت ا ه لور بنس يزو بدلونونو ته من د‬ ‫له همد امله د وونيز نصاب اص ح او راختيا د وهن وزارت له مهمو لوم يتوبونو خه دي همدارن ه‬ ‫وونيزو تأسيساتو د در تابونو محتوا يفيت او‬ ‫ه وون يو مدرسو او ولو دولت او خصو‬ ‫د با يفيته در‬ ‫ا لري مو ه د باور يو‬ ‫توز ع ته املرنه د وهن وزارت د ارو ه‬ ‫تابونو له شتون رته د وون او روزن اسا اهدافو ته رس دل نشو‬ ‫ورتنيو موخو ته د رس دو او د اغ زنا وونيز نظام د رامن ته ولو ل اره د راتلون نسل د روزون و‬ ‫ه تو ه د ه واد له ولو ز ه سواندو وون و استادانو او مسل مديرانو خه ه درناوي هيله وم‬ ‫تابونو ه تدريس او د محتوا ه ل دولو هي ول ه ه او هاند‬ ‫د ه واد ب يانو ته د د در‬ ‫زيار او و‬ ‫ونه س موي او د يوه فعال او ه دين م او انتقادي تف ر سمبال نسل ه روزنه‬ ‫ه ه د نيت لوست ل ي‬ ‫و ي هره ور د من ه نوي ولو او د مسؤوليت ه در‬ ‫ران زده وون به سبا د يوه رمختل افغانستان مع ران او د ولن متمدن او ور‬ ‫د نن ور‬ ‫اوس دون وي‬ ‫د ه واد ارز تنا ه ان ه ده غو تنه لرم و له هر فرصت‬ ‫همدا راز له خو و زده وون و خه‬ ‫و او فعالو ونوالو ه تو ه او وون و ته ه‬ ‫ه روسه د‬ ‫خه ه ورته ي او د زده‬ ‫درناوي ه له تدر س خه ه او اغ زنا ه استفاده و ي‬ ‫د‬ ‫د وون او روزن له ولو وهانو او د وونيز نصاب له مسل هم ارانو خه‬ ‫ه ا‬ ‫دي مننه وم او د لو‬ ‫دون هل ل‬ ‫د تاب ه لي لو او متو ولو ي نه ست‬ ‫بريا غوا م‬ ‫له دربار خه دو ته ه د س ي ل او انسان جو وون ه‬ ‫خدا‬ ‫و ي خ لوا وه او‬ ‫وونيز نظام او د داس ودان افغانستان ه ه له‬ ‫د معياري او رمختل‬ ‫سو اله وي‬ ‫د وهن وزير‬ ‫د تور محمد م ويس بلخ‬

‫ج‬

‫ليک ل‪７‬‬ ‫لوم‪７‬ى ＇پرکى‪ :‬افغانستان او اسالم‬

‫‪١٢-١‬‬

‫لﻮم‪７‬ى لﻮست‪ :‬افغانستان تﻪ د اسﻼم راتگ‬ ‫دوﻳم لﻮست‪ :‬د افغانستان حالت د امﻮﻳانﻮ پﻪ دورې ک‪３‬‬ ‫درﻳم لﻮست‪ :‬د افغانستان حالت د عباسﻴانﻮ پﻪ دورې ک‪３‬‬ ‫＇لﻮرم لﻮست‪ :‬د افغانستان د وگ‪７‬و او عربﻮ مسلمانﻮ متقابل‪ ３‬اغ‪５‬زې‬ ‫دويم ＇پرکى‪ :‬د افغانستان خپلواک اسالمي حکومتونه‬

‫‪٢٨ -١٣‬‬

‫پن‪％‬م لﻮست‪ :‬طاﻫرﻳان‪ ،‬صفارﻳان‪ ،‬سامانﻴان‬ ‫شپ‪８‬م لﻮست‪ :‬غزنﻮﻳان او سلجﻮقﻴان‬ ‫اووم لﻮست‪ :‬غﻮرﻳان او خﻮارزم شاﻫﻴان‬ ‫اتم لﻮست‪ :‬مغﻮﻻن‪ ،‬تﻴمﻮرﻳان او د کرت اوﻻده‬ ‫دريم ＇پرکى‪ :‬د کندهار له پا＇ون ＇خه مخک‪ ３‬د افغانستان او گاون‪６‬يو ه‪５‬وادونو اړيک‪٣٨ -٢٩３‬‬ ‫نﻬم لﻮست‪ :‬د ماوراء النﻬر شﻴبانﻴان او استراخانﻴان‬ ‫لسم لﻮست‪ :‬د ﻫند بابرﻳان‬ ‫ﻳﻮولسم لﻮست‪ :‬د اﻳران صفﻮﻳان‬ ‫＇لورم ＇پرکى‪ :‬د کندهار غورځنگ‬

‫‪٤٦ -٣٩‬‬

‫دولسم لﻮست‪ :‬د کندﻫار پا＇ﻮن‬ ‫دﻳارلسم لﻮست‪ :‬د مﻴروﻳس خان ‪＄‬ای ناستﻲ‬ ‫پنځم ＇پرکى‪ :‬د گاون‪６‬يو ه‪５‬وادونو تاريخ په منځنيو او نويو پ‪７５‬يو ک‪٦٢ -٤٧ ３‬‬ ‫＇ﻮارلسم لﻮست‪ :‬اﻳران پﻪ من‪％‬نﻴﻮ او نﻮﻳﻮ پ‪７５‬ﻳﻮ ک‪３‬‬ ‫پن‪％‬لسم لﻮست‪ :‬ﻫند پﻪ من‪％‬نﻴﻮ او نﻮﻳﻮ پ‪７５‬ﻳﻮ ک‪３‬‬ ‫شپاړلسم لﻮست‪ :‬روسﻴﻪ پﻪ من‪％‬نﻴﻮ او نﻮﻳﻮ پ‪７５‬ﻳﻮ ک‪３‬‬ ‫اوولسم لﻮست‪ :‬چﻴن پﻪ من‪％‬نﻴﻮ او نﻮﻳﻮ پ‪７５‬ﻳﻮ ک‪３‬‬ ‫د‬

‫شپ‪８‬م ＇پرکى‪ :‬د اروپا تاريخ‬

‫‪٨٠-٦٣‬‬

‫اتلسم لﻮست‪ :‬پﻪ من‪％‬نﻴﻮ پ‪７５‬ﻳﻮ ک‪ ３‬د اروپا عمﻮمﻲ حالت‬ ‫نﻮلسم لﻮست‪ :‬صلﻴبﻲ جگ‪７‬ې‬ ‫شلم لﻮست‪ :‬د اروپا رنسانس‬ ‫ﻳﻮوﻳشتم لﻮست‪ :‬پﻪ پﻮﻫﻪ‪ ،‬ادب او فرﻫنگ ک‪ ３‬بدلﻮنﻮنﻪ‬ ‫دوه وﻳشتم لﻮست‪ :‬پﻪ اروپا ک‪ ３‬لﻮى انقﻼبﻮنﻪ‬ ‫اووم ＇پرکى‪ :‬د امريکا تاريخ‬

‫‪٨٩ -٧٧‬‬

‫دروﻳشتم لﻮست‪ :‬د ماﻳا تمدن ＇رنگﻪ من‪％‬تﻪ راغی؟‬ ‫＇لﻮر وﻳشتم لﻮست‪ :‬د آزتکانﻮ تمدن پﻪ کﻮم ‪＄‬ای ک‪ ３‬رامن‪％‬تﻪ شﻮ؟‬ ‫پن‪％‬ﻪ وﻳشتم لﻮست‪ :‬د اﻳنکا تمدن ＇رنگﻪ تمدن و؟‬ ‫شپ‪ ８‬وﻳشتم لﻮست‪ :‬د امرﻳکا کشف او د مﻬاجرتﻮنﻮ پﻴل ＇رنگﻪ ترسره شﻮ؟‬ ‫اوه وﻳشتم لﻮست‪ :‬أﻳا د امرﻳکا د متحده اﻳاﻻتﻮ د خپلﻮاکﻲ پﻪ ﻫکلﻪ پﻮﻫﻴ‪８‬ئ؟‬

‫هـ‬

‫اوﺿاع ﻋﻤﻮﻣﻲ اروپا در ﻗﺮن وﺳﻄﻲ‬

‫لوم‪７‬ى څپرکى‬

‫افغاﻧستان او اسﻼم‬ ‫تر پﻮرتﻨﻲ سرلﻴک ﻻﻧدې لﻮستﻮﻧﻪ راغلﻲ دي‪:‬‬ ‫‪ -١‬افغاﻧستان تﻪ د اسﻼم راتگ‪،‬‬ ‫‪ -٢‬د افغاﻧستان اوضاع د امﻮﻳاﻧﻮ پﻪ دورې ک‪،３‬‬ ‫‪ -٣‬د افغاﻧستان اوضاع د عباسﻴاﻧﻮ پﻪ دورې ک‪،３‬‬ ‫‪ -٤‬د افغاﻧستان د خلکﻮ او مسلﻤاﻧﻮ عربﻮ ﻳﻮ پر بل باﻧدې متقابل‪ ３‬اغ‪５‬زې‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫د ＇پرکﻲ ﻣﻮخ‪:３‬‬

‫‪ -١‬پﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد ک‪ ３‬د اسﻼم د دﻳﻦ د خپر‪４‬د د ＇رﻧگﻮالﻲ او د اسﻼم د ＇رگﻨد‪４‬دو پﻪ‬ ‫درشل ک‪ ３‬د افغاﻧستان لﻪ عﻤﻮمﻲ اوضاع سره د زده کﻮوﻧکﻮ آشﻨا کﻮل‪،‬‬ ‫‪ -٢‬د امﻮﻳاﻧﻮ او عباسﻴاﻧﻮ پﻪ دورو ک‪ ３‬د افغاﻧستان لﻪ عﻤﻮمﻲ اوضاع سره د‬ ‫زده کﻮوﻧکﻮ آشﻨا ک‪５‬دل‪،‬‬ ‫‪ -٣‬پﻪ در‪４‬ﻮ لﻮم‪７‬ﻧﻴﻮ ﻫجري پ‪７５‬ﻳﻮ ک‪ ３‬د افغاﻧستان د خلکﻮ او عربﻮ مسلﻤاﻧاﻧﻮ‬ ‫ترمﻨ‪ ＃‬لﻪ راک‪７‬ې ورک‪７‬ې سره د زده کﻮوﻧکﻮ آشﻨا ک‪５‬دل‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫لﻮم‪７‬ی لﻮست‬

‫اوﺿاع ﻋﻤﻮﻣﻲ اروپا در ﻗﺮن وﺳﻄﻲ‬ ‫افغاﻧستان تﻪ د اسﻼم راتگ‬

‫پﻪ کابل ک‪ ３‬د شاه دوشﻤش‪５‬ره جﻮمات‬

‫أﻳا پﻮﻫ‪８５‬ئ چ‪ ３‬افغاﻧستان تﻪ اسﻼم ＇رﻧگﻪ راغی او زمﻮږ خلکﻮ ول‪ ３‬د اسﻼم اسﻤاﻧﻲ دﻳﻦ وماﻧﻪ؟‬ ‫د افغانستان اوضاع د اسالم د څرگندېدو پر مهال‬ ‫د اسﻼم د راتگ پﻪ ﻧژدې وختﻮﻧﻮ ک‪ ３‬افغاﻧستان د ژوﻧد د ب‪５‬ﻼ ب‪５‬لﻮ اړخﻮﻧﻮ لﻪ پلﻮه د ﻳﻮه بﻨس＂ﻴز بدلﻮن‬ ‫لپاره چﻤتﻮ شﻮی و‪.‬‬ ‫د ساري پﻪ ډول‪ :‬زمﻮږ پﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد ک‪ ３‬ﻳﻮ داس‪ ３‬پﻴاوړی حکﻮمت چ‪ ３‬وﻻﻳتﻮﻧﻪ او ب‪５‬ﻼ ب‪５‬ل‪ ３‬سﻴﻤ‪ ３‬تر خپل‪３‬‬ ‫واکﻤﻨ‪ ９‬ﻻﻧدې ولري شتﻮن ﻧﻪ درلﻮد او ﻫره برخﻪ د ب‪５‬ﻼ ب‪５‬لﻮ واکﻤﻨاﻧﻮ لﻪ خﻮا اداره ک‪５‬دلﻪ‪ .‬د ﻫ‪５‬ﻮاد پﻪ‬ ‫شﻤال ک‪ ３‬ترکانو حکﻮمت کاوه او د هندوکش پﻪ سﻮ‪４‬ل ک‪ ３‬د رتبيل شاهانو واکﻤﻨﻲ وه‪ .‬پﻪ لﻮ‪４‬دﻳ‪＃‬‬ ‫ک‪ ３‬پﻪ ساسانيانو پﻮرې ت‪７‬لﻮ والﻴاﻧﻮ د چارو واگ‪ ３‬پﻪ ﻻس ک‪ ３‬لرل‪.３‬‬ ‫لﻪ ！ﻮلﻨﻴز پلﻮه د طبقاتﻮ شتﻮن او د وﻳﻨ‪ ３‬او تﻮکم پﻪ اصالت باﻧدې باور ﻫم خلک لﻪ ستﻮﻧزو سره مخامخ‬ ‫ک‪７‬ي وو‪ .‬د کﻮرﻧ‪ ９‬جﻮړ＊ت ﻫم ！ﻴﻨگ او محکم بﻨس＀ ﻧﻪ درلﻮد‪ ،‬پﻪ ＊‪％‬ﻮ باﻧدې ظلم روا گ‪２‬ل ک‪５‬ده‬ ‫او لﻪ دﻳﻨﻲ پلﻮه ﻫم زمﻮږ ﻫ‪５‬ﻮاد وال د ب‪５‬ﻼ ب‪５‬لﻮ ادﻳاﻧﻮ مﻨﻮﻧکﻲ وو‪ .‬پﻪ ت‪５‬ره بودايي او زردشتي ادﻳاﻧﻮ‬ ‫ډ‪４‬ر مﻨﻮﻧکﻲ او پلﻮﻳان درلﻮدل‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫لﻤر تﻪ عبادت ﻫم رواج درلﻮد او لﻪ بل‪ ３‬خﻮا د لﻮړ پﻮړو شخصﻴتﻮﻧﻮ او د ‪＄‬ﻮاک د خاوﻧداﻧﻮ لﻪ خﻮا د ظلﻤﻮﻧﻮ‬ ‫او ت‪５‬رﻳﻮ او د عدالت د ﻧشتﻮالﻲ لﻪ کبلﻪ پﻪ خلکﻮ ک‪ ３‬ﻳﻮه عﻤﻮمﻲ ﻧارضاﻳتﻲ او گ‪６‬وډي تر سترگﻮ ک‪５‬ده‪.‬‬ ‫پﻪ ﻫﻤدې حالت ک‪ ３‬د اسﻼم اوازه زمﻮږ ﻫ‪５‬ﻮاد تﻪ راورس‪５‬ده‪ .‬ﻳعﻨ‪ ３‬ﻫغﻪ دﻳﻦ چ‪ ３‬خلک ﻳ‪ ３‬ﻳﻮ ＇‪＋‬تﻦ‪،‬‬ ‫خپلﻮاک‪ ،９‬عدالت او برابرۍ تﻪ رابلل‪ .‬ډ‪４‬ر ژر د دې دﻳﻦ دعﻮت کﻮوﻧکﻮ او مجاﻫدﻳﻨﻮ ‪＄‬اﻧﻮﻧﻪ زمﻮږ د‬ ‫ﻫ‪５‬ﻮاد تر پﻮلﻮ راورسﻮل‪.‬‬ ‫د اسالم د دين خپرېدل‬ ‫د افغاﻧستان پﻪ لﻮري د اسﻼم پرمختگ د حضرت عمر‬ ‫د خﻼفت پﻪ دوره ک‪ ３‬پﻴل شﻮ‪ .‬لﻪ نيشاپور ＇خﻪ‬ ‫فاروق‬ ‫وروستﻪ هرات لﻮم‪７‬ﻧی ＊ار و چ‪ ３‬د مسلﻤاﻧاﻧﻮ تر ولک‪３‬‬ ‫ﻻﻧدې راغی‪ .‬وروستﻪ ﻧﻮر ＊اروﻧﻪ ﻫم د اسﻼم د ل‪＋‬کرو ﻻس‬ ‫تﻪ ورغلل‪.‬‬ ‫پﻪ ت‪５‬ره لﻪ ‪ 41‬سپﻮږمﻴز‪ 661/‬ز کال ＇خﻪ وروستﻪ‪ ،‬دغﻪ‬ ‫پر مختگﻮﻧﻮ ﻻ زور واخﻴست او زمﻮږ د ﻫ‪５‬ﻮاد ډ‪４‬ر ＊اروﻧﻪ‬ ‫د مسلﻤاﻧاﻧﻮ تر ولک‪ ３‬ﻻﻧدې راغلل‪ ،‬خﻮ د اسﻼم د دﻳﻦ‬ ‫مکﻤل رواج او خپر‪４‬دﻧﻪ ﻫغﻪ مﻬال پﻴل شﻮه‪ ،‬کلﻪ چ‪ ３‬دﻧﻨﻪ پﻪ‬ ‫ﻫ‪５‬ﻮاد ک‪ ３‬ﻳﻮ ل‪ ７‬کﻮرﻧﻴﻮ عﻨاصرو او ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻮ‪ ،‬لکﻪ سيستاني‬ ‫صفاريانو د اسﻼم دﻳﻦ تﻪ د ساتﻨ‪ ３‬او د دغﻪ آسﻤاﻧﻲ دﻳﻦ د‬ ‫خپر‪４‬دلﻮ لپاره خپل‪ ３‬مﻼوې وت‪７‬ل‪.３‬‬ ‫په ټولگي کې فعاليت‬

‫؟‬

‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ دوو ډلﻮ وو‪４‬شل شﻲ‪ ،‬لﻮم‪７‬ۍ ډلﻪ دې د افغاﻧستان اوضاع لﻪ اسﻼم‬ ‫＇خﻪ دمخﻪ رو＊اﻧﻪ ک‪７‬ي او دوﻳﻤﻪ ډلﻪ دې پﻪ افغاﻧستان ک‪ ３‬د اسﻼم د خپر‪４‬دو ＇رﻧگﻮالی‬ ‫بﻴان ک‪７‬ي‪.‬‬ ‫پوښتنې‬

‫‪ -١‬د اسﻼم د راتگ پر مﻬال زمﻮږ د ﻫ‪５‬ﻮاد پﻪ شﻤالﻲ او لﻮ‪４‬دﻳ‪％‬ﻮ برخﻮ ک‪ ３‬کﻮم قﻮمﻮﻧﻪ‬ ‫واکﻤﻦ وو؟‬ ‫‪ -٢‬د ﻫغﻮ ادﻳاﻧﻮ ﻧﻮمﻮﻧﻪ واخلئ چ‪ ３‬لﻪ اسﻼم ＇خﻪ مخک‪ ３‬زمﻮږ پﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد ک‪ ３‬دود وو‪.‬‬ ‫‪ -٣‬ستاسﻮ پﻪ اﻧد زمﻮږ پﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد ک‪ ３‬ول‪ ３‬خلکﻮ لﻪ اسﻼم ＇خﻪ ﻫرکلی وک‪７‬؟‬ ‫‪ -٤‬ول‪ ３‬ﻳﻮشﻤ‪５‬ر خلکﻮ د عربﻮ واکﻤﻨاﻧﻮ پﻪ وړاﻧدې پا＇ﻮن وک‪７‬؟‬ ‫‪4‬‬

‫دوﻳم لﻮست‬

‫اوﺿاع ﻋﻤﻮﻣﻲ اروپا در ﻗﺮن وﺳﻄﻲ‬ ‫د افغاﻧستان حالت د امﻮﻳاﻧﻮ پﻪ دورې ک‪３‬‬

‫د‬ ‫خزر‬ ‫سﻤﻨ‬ ‫درگی‬

‫ختﻴ‪＃‬‬

‫تﻮره سﻤﻨدرگی‬

‫روم‬

‫د امﻮﻳاﻧﻮ پﻪ زماﻧﻪ ک‪ ３‬د مسلﻤاﻧاﻧﻮ حدود‬

‫د مدﻳتراﻧ‪ ３‬سﻤﻨدرگی‬ ‫شﻤالﻲ افرﻳقا‬

‫سره‬

‫سﻤﻨد‬

‫رگی‬

‫د عﻤان سﻤﻨدر‬

‫پا ر س‬ ‫خلﻴج‬ ‫ارس‬ ‫دپ‬

‫د ﻫﻨد سﻤﻨدر‬

‫د امﻮﻳاﻧﻮ د کﻮرﻧ‪ ９‬پﻪ باب ＇ﻪ معلﻮمات لرۍ‪ .‬أﻳا خبر ﻳاست چ‪ ３‬د دوی پﻪ دورې ک‪ ３‬اسﻼم ډ‪４‬ره‬ ‫پراختﻴا ومﻮﻧده؟‬ ‫اموي کورن‪ ９‬د قريشو لﻪ قﻮم ＇خﻪ وه‪ .‬ﻫغﻮى لﻪ ‪ 41‬سپﻮږمﻴز‪ 661 /‬ز کال ﻧﻪ وروستﻪ اسﻼمﻲ‬ ‫خﻼفت ترﻻسﻪ ک‪ ７‬او ‪ 90‬کالﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ اسﻼمﻲ ﻧ‪７‬ۍ باﻧدې حکﻮمت وک‪ .７‬د امﻮﻳاﻧﻮ د واکﻤﻨ‪ ９‬پر مﻬال‬ ‫اسﻼم د ﻧ‪７‬ۍ پﻪ ډ‪４‬رو سﻴﻤﻮ ک‪ ３‬خپﻮر شﻮ‪.‬‬ ‫د دوی پﻪ زماﻧﻪ ک‪ ３‬د افغاﻧستان کابﻮ ！ﻮل‪ ３‬سﻴﻤ‪ ３‬د اسﻼم پﻪ ر‪１‬ا رو＊اﻧﻪ شﻮې او د عربﻮ ب‪５‬ل‪ ３‬ب‪５‬ل‪３‬‬ ‫قبﻴل‪ ３‬لﻪ جزيرة العرب ＇خﻪ خراسان ﻳا اوسني افغانستان تﻪ راک‪６‬وال‪ ３‬شﻮې‪.‬‬

‫د ﻳحﻴی بﻦ زﻳد پا＇ﻮن‬ ‫د افغاﻧستان خلکﻮ ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬وخت د امﻮي واکﻤﻨاﻧﻮ پﻪ وړاﻧدې لﻪ پا＇ﻮﻧﻮﻧﻮ ＇خﻪ چ‪ ３‬د دوی د سﻴاسﻲ‬ ‫مخالفﻴﻨﻮ لﻪ لﻮري ترسره ک‪５‬دل‪ ،‬مﻼت‪ ７‬کاوه‪.‬‬ ‫لﻪ دغﻮ پا＇ﻮﻧﻮﻧﻮ ＇خﻪ ﻳﻮ ﻫم د بﻨﻲ ﻫاشم د کﻮرﻧ‪ ９‬د ﻳﻮه غ‪７‬ي يحيی د زيد د زوی پا＇ﻮن وو چ‪ ３‬پﻪ‬ ‫جوزجان ک‪ ３‬رامﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮ‪ .‬ﻳحﻴی پﻪ ‪ 126‬سپﻮږمﻴز‪ 744 /‬ز کال ک‪ ３‬لﻪ خپلﻮ ‪ 120‬تﻨﻮ ملگرو سره ووژل شﻮ‪.‬‬ ‫‪5‬‬

‫ابﻮﻣسﻠﻢ خراساﻧﻲ‬ ‫عبدالرحمن چ‪ ３‬ابومسلم يې لقب و‪ ،‬پﻪ ‪ 100‬سپﻮږمﻴز‪ 719 /‬ز کال د جوزجان پﻪ سفيد نج‬

‫ک‪ ３‬ز‪４８４‬دلی او د زيد د زوی يحيی تر شﻬادت وروستﻪ ﻳ‪ ３‬د امﻮﻳاﻧﻮ پر ضد د پا＇ﻮن مشري پﻪ غاړه‬ ‫واخ‪５‬ستﻪ او پﻪ‪ 129‬سپﻮږمﻴز‪ 747 /‬ز کال ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د کﻮچﻨﻲ اختر پﻪ ورځ پﻪ سفﻴد ﻧج ک‪ ３‬د امﻮﻳاﻧﻮ بﻴرغ‬ ‫راکﻮز ک‪ ７‬او پﻪ ‪＄‬ای ﻳ‪ ３‬د عباسﻴاﻧﻮ جﻨ‪６‬ه چ‪ ３‬تﻮر رﻧگ ﻳ‪ ３‬درلﻮد‪ ،‬پﻮرتﻪ ک‪７‬ه‪.‬‬

‫‪6‬‬

‫اوﺿاع ﻋﻤﻮﻣﻲ اروپا در ﻗﺮن وﺳﻄﻲ‬ ‫ده د خلکﻮ پﻪ مرستﻪ د افغاﻧستان ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻧامتﻮ ＊اروﻧﻪ ﻳﻮ پﻪ بل پس‪ ３‬وﻧﻴﻮل‪ .‬ابﻮمسلم پﻪ وروستﻴﻮ ک‪３‬‬ ‫امﻮي دولت تﻪ مات‪ ３‬ورک‪７‬ه او پﻪ ‪ 132‬سپﻮږمﻴز‪ 750 /‬ز کال ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬خﻼفت د عباسﻴاﻧﻮ ＇اﻧگ‪ ３‬تﻪ‬ ‫ول‪８５‬ه‪ ،‬خﻮ عباسﻲ خلﻴفﻪ مﻨصﻮر چ‪ ３‬د خراسان د خلکﻮ ترمﻨ‪ ＃‬ﻳ‪ ３‬د ده لﻪ ﻧفﻮذ ＇خﻪ و‪４‬ره درلﻮده‪،‬‬ ‫باﻻخره ﻫغﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ ‪137‬ق‪ 755/‬ز ک‪ ３‬پﻪ ﻳﻮ چل سره وواژه‪ .‬ابﻮ مسلم پﻪ دې وخت ک‪ 3۸ ３‬کلن و‪.‬‬

‫د ابﻮمسلم پا＇ﻮن لﻪ تﻮرو جﻨ‪６‬و سره‬

‫اﻣﻴر پﻮﻻد او اﻣﻴر کروړ‬ ‫امير پوالد د افغاﻧستان پﻪ مرکز ک‪ ３‬د غور لﻪ امﻴراﻧﻮ ＇خﻪ و ‪ .‬ده ﻫم کلﻪ چ‪ ３‬واور‪４‬دل چ‪ ３‬د‬ ‫افغاﻧستان خلک د ابﻮ مسلم خراساﻧﻲ پر شاوخﻮا را！ﻮل شﻮي‪ ،‬پﻪ عباسﻲ ﻧﻬضت ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬گ‪６‬ون وک‪.７‬‬ ‫امير کروړ د امﻴر پﻮﻻد زوی و‪ .‬ده ﻫم پﻪ عباسي پاڅون ک‪ ３‬د پام وړ برخﻪ لرلﻪ‪ .‬او زﻳات‪ ３‬برﻳاوې‬ ‫ﻳ‪ ３‬ترﻻسﻪ ک‪７‬ې دي‪.‬‬

‫‪7‬‬

‫دی د پ‪＋‬تﻮ ژب‪ ３‬ﻳﻮ ډ‪４‬ر پﻮه‪ ،‬ﻻﻳق او پﻮخ شاعر ﻫم و‪ .‬وﻳل ک‪８５‬ي چ‪ ３‬د اسﻼم لﻪ راتگ ＇خﻪ‬ ‫وروستﻪ لﻮم‪７‬ﻧی پ‪＋‬تﻮ حﻤاسﻲ شعر ده وﻳلی دی‪.‬‬

‫په ټولگي کې فعاليت‪:‬‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ دوو الف او ب ډلﻮ وو‪４‬شل شﻲ‪ .‬الف ډلﻪ دې د ابﻮمسلم د پا＇ﻮن ﻻملﻮﻧﻪ ＇رگﻨد ک‪７‬ي او د‬ ‫ب ډلﻪ دې لﻪ ﻧقش‪＇ ３‬خﻪ پﻪ گ＂‪ ３‬اخﻴستﻨ‪ ３‬سره د امﻮﻳاﻧﻮ د خﻼفت د مرکز پﻪ لﻮري د ابﻮمسلم او د ﻫغﻪ د پلﻮﻳاﻧﻮ‬ ‫تگ لﻮري و！اکﻲ‪.‬‬

‫؟‬

‫پوښتنې‬ ‫‪ -1‬ول‪ ３‬د افغاﻧستان خلکﻮ د امﻮي خﻼفت ضد پا＇ﻮﻧﻮﻧﻮ ＇خﻪ پلﻮي وک‪７‬ه؟‬ ‫‪ -2‬ﻻﻧدې تش ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ پﻪ خپلﻮ کتابچﻮ ک‪ ３‬ډک ک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫ابﻮمسلم پﻪ ‪ ...............‬وز‪４８４‬د او لﻪ دې ＇خﻪ چ‪ ３‬د ‪ ....................‬پر ضد ﻳ‪ ３‬پا＇ﻮن وک‪ .７‬خلکﻮ لﻪ ﻫغﻪ‬ ‫＇خﻪ پلﻮی وک‪.７‬‬ ‫‪ -3‬امﻴر پﻮﻻد او امﻴر کروړ د افغاﻧستان پﻪ کﻮم ‪＄‬ای ک‪ ３‬امارت درلﻮد؟‬ ‫‪ -4‬ستاسﻮ پﻪ اﻧد امﻴر پﻮﻻد او امﻴر کروړ ول‪ ３‬لﻪ عباسﻲ پا＇ﻮن او ﻧﻬضت ＇خﻪ پلﻮی وک‪７‬؟‬

‫‪۸‬‬

‫در‪４‬م لﻮست‬

‫اوﺿاع ﻋﻤﻮﻣﻲ اروپا در ﻗﺮن وﺳﻄﻲ‬ ‫د افغاﻧستان حالت د عباسﻴاﻧﻮ پﻪ دورې ک‪３‬‬

‫ﻴﻦ‬

‫سﻤﻨ‬

‫در‬ ‫گی‬

‫خزران‬

‫خت‬

‫ﻴ‪＃‬‬

‫روم‬

‫دک‬

‫سپ‬

‫تﻮر سﻤﻨدرگی‬

‫پارس‬

‫د مدﻳتراﻧ‪ ３‬سﻤﻨدرگی‬

‫س‬

‫د هند سمندر‬

‫د عباسﻴاﻧﻮ خپلﻮاک‪＄ ３‬ﻤک‪３‬‬ ‫د عباسﻲ خﻼفت حدود‬

‫ور‬

‫سمن‬

‫در‬

‫سخلﻴج‬ ‫دعمانسمندر دپار‬

‫د عباسﻲ کﻮرﻧ‪ ９‬پﻪ ﻫکلﻪ ＇ﻪ معلﻮمات لرئ؟ آﻳا خبر ﻳاست چ‪ ３‬ﻫغﻮی د افغاﻧستان د خلکﻮ پﻪ مﻼت‪７‬‬ ‫خﻼفت تﻪ ورس‪５‬دل‪.‬‬ ‫تﻪ مﻨسﻮب دی او د قرﻳشﻮ لﻪ ﻫاشﻤﻲ‬ ‫تره (حضرت عباس‬ ‫عباسﻴان د اسﻼم د گران پﻴغﻤبر‬ ‫＇اﻧگ‪＇ ３‬خﻪ گ‪２‬ل ک‪８５‬ي‪ .‬عباسﻲ کﻮرﻧ‪ ９‬د لﻮم‪７‬ﻧ‪ ９‬ﻫجري پ‪７５‬ۍ ＇خﻪ وروستﻪ د سﻴاست ډگر تﻪ وداﻧگل‪.‬‬ ‫کلﻪ چ‪ ３‬د افغاﻧستان د ﻫغﻪ وخت لﻪ ﻧاأرام‪ ３‬وضع‪＇ ３‬خﻪ خبر شﻮل‪ ،‬ﻧﻮ پﻪ ‪ 109‬سپﻮږمﻴز‪ 727 /‬ز کال ک‪３‬‬ ‫ﻳ‪ ３‬خپل داعﻴان او ُمبلغان زمﻮږ ﻫ‪５‬ﻮاد تﻪ راواستﻮل‪.‬‬ ‫د افغاﻧستان ﻳا د ﻫغﻪ وخت د خراسان خلکﻮ چ‪ ３‬د ‪＄‬ﻴﻨﻮ عربﻲ واکﻤﻨاﻧﻮ د ک‪７‬ﻧﻮ پﻪ وړاﻧدې ﻳ‪＊ ３‬ﻪ ﻧظر‬ ‫ﻧﻪ درلﻮد‪ ،‬لﻪ عباسﻲ غﻮر‪＄‬ﻨگ ＇خﻪ پلﻮی وک‪ .７‬عباسﻴان زمﻮږ د خلکﻮ د سر＊ﻨدﻧﻮ او مبارزو لﻪ املﻪ پﻪ‬ ‫‪ ١٣٢‬سپﻮږمﻴز‪٧٥١ /‬ز‪８４‬د‪４‬ز کال ک‪ ３‬خﻼفت تﻪ ورس‪５‬دل‪ .‬د عباسﻴاﻧﻮ د خﻼفت دوره ‪ 523‬کالﻪ وه او پﻪ‬ ‫پای ک‪ ３‬پﻪ ‪ 656‬سپﻮږمﻴز‪125۸ /‬ز‪ .‬کـال ک‪ ３‬د خﻼفت دغﻪ ل‪７‬ۍ د مغﻮلﻮ پﻪ واسطﻪ لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ وﻻړه‪.‬‬ ‫برمکيان‬

‫برمکﻴان پﻪ اصل ک‪ ３‬د ﻳﻮه شخص چ‪ ３‬برمک ﻧﻮم‪５‬ده‪ ،‬لﻪ اوﻻدې ＇خﻪ دي‪ .‬برمک د بلخ د ﻧﻮبﻬار د‬ ‫زرد＊تﻲ اورتﻮن ﻳﻮ مﻮبد روحاﻧﻲ و‪ .‬د دې کﻮرﻧ‪ ９‬ﻧﻮمﻴالی او ستر شخصﻴت خالد د برمک زوی دی چ‪３‬‬ ‫د مﻨصﻮر عباسﻲ د وزﻳر او سﻼکار پﻪ تﻮگﻪ ﻳ‪ ３‬دﻧده ترسره کﻮلﻪ‪ .‬لﻪ خالد ＇خﻪ وروستﻪ د ده زوی يحيی‬ ‫د دې کﻮرﻧ‪ ９‬ﻳﻮ پﻮه او د ﻧفﻮذ خاوﻧد بلل ک‪８５‬ي‪ .‬دی د عباسﻲ خلﻴفﻪ مﻬدي لﻪ لﻮري د ﻫارون الرشﻴد د‬

‫‪9‬‬

‫＊ﻮوﻧ‪ ３‬او روزﻧ‪ ３‬لپاره د ＊ﻮوﻧکﻲ پﻪ تﻮگﻪ وگﻤارل شﻮ‪.‬‬ ‫ده وروستﻪ بﻴا د هارون الرشيد د حکﻮمت پﻪ دورې ک‪ ３‬د عباسﻲ خﻼفت ！ﻮل‪ ３‬چارې پﻪ خپل ﻻس‬ ‫ک‪ ３‬وﻧﻴﻮل‪ ３‬او لﻪ خپلﻮ دوو زامﻨﻮ سره ﻳ‪ ３‬ﻫغﻮی تﻪ کار کاوه‪＇ .‬ﻪ مﻮده وروستﻪ ﻫارون الرشﻴد پر ﻫغﻮی‬ ‫باﻧدې بدگﻮمان شﻮ‪ .‬پﻪ ‪ 1۸7‬سپﻮږمﻴز‪ ۸03 /‬ز کال ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬جعفر د ﻳحﻴی زوی وواژه او پﻪ خپلﻪ ﻳحﻴی او‬ ‫د ده کﻮرﻧ‪ ９‬ﻳ‪ ３‬بﻨدي ک‪７‬ه‪ .‬د برمکﻴاﻧﻮ ！ﻮل مالﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬ضبط ک‪７‬ل‪ .‬لﻪ دې پ‪ ３＋５‬وروستﻪ برمکيانو ＇خﻪ بل‬ ‫داس‪ ３‬ستر شخصﻴت راپﻮرتﻪ ﻧﻪ شﻮ‪.‬‬ ‫په عباسي دورې کې کلتور او پوهنه‬

‫د عباسﻴاﻧﻮ پﻪ پ‪５‬ر (دورې) ک‪ ３‬افغاﻧستان د ﻳﻮشﻤ‪５‬ر سترو شخصﻴتﻮﻧﻮ د ‪＄‬ل‪５‬دو کتﻮﻧکی او شاﻫد و چ‪３‬‬ ‫د علﻤﻲ او ادبﻲ آثارو پﻪ لﻴکلﻮ سره ﻳ‪ ３‬خپل ﻧﻮمﻮﻧﻪ تل پات‪ ３‬ک‪７‬ي دي‪ .‬د ساري پﻪ ډول‪:‬‬ ‫محمد‪ ،‬احمد او حسن د مﻮسی بﻦ شاکر خراساﻧﻲ زامﻦ چ‪ ３‬پﻪ رياضياتو ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬لﻪ ‪＄‬اﻧﻪ کتابونه‬ ‫لﻴکلي دي‪ .‬دغﻪ راز ابﻮمعشر جعفر بﻦ محﻤد بلخﻲ مشﻬﻮر رﻳاضﻲ پﻮه چ‪ 12 ３‬کتابﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬تالﻴف ک‪７‬ي‬ ‫دي‪ ،‬بشار بﻦ برد تخارستاﻧﻲ چ‪ ３‬پﻪ عربﻲ شعر ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ډ‪４‬ر ﻧﻮم وتلﻲ و؛ ابوزيد احﻤد بﻦ سﻬل بلخﻲ ﻳﻮ‬ ‫ادﻳب‪ ،‬متکلم‪ ،‬فﻴلسﻮف او د جغرافﻴﻪ پﻮه و‪ ،‬ابﻮزﻳد چ‪ ３‬د جغرافﻴ‪ ３‬او فلسف‪ ３‬پﻪ پﻮﻫﻨﻮ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬کتابﻮﻧﻪ‬ ‫تآلﻴف ک‪７‬ي دي‪ ،‬ابو محمد هاشم بﻦ زﻳد سرواﻧﻲ چ‪ ３‬د عربﻮ د شعر پﻪ باره ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬کتاب ولﻴکﻪ‪.‬‬

‫پﻪ بلخ ک‪ ３‬د ابﻮﻧصر پارسا جﻮمات‬

‫په ټولگي کې فعاليت‬

‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ گ‪６‬ه‪ ،‬د عباسﻴاﻧﻮ پﻪ دوره ک‪ ３‬د افغاﻧستان د خلکﻮ د مﻬﻤﻮ خدمتﻮﻧﻮ پﻪ اړه خبرې‬ ‫اترې وک‪７‬ي او ﻫغﻪ دې فﻬرست ک‪７‬ي‪.‬‬

‫؟‬

‫پوښتنې‬

‫‪ -1‬ﻻﻧدې تش ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ پﻪ خپلﻮ کتابچﻮ ک‪ ３‬ډک ک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫عباسﻴاﻧﻮ د خلکﻮ د ‪ .....................‬پﻪ دلﻴل زمﻮږ پﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد ک‪＄ ３‬ان تﻪ د پ‪＋‬ﻮ د پل ‪＄‬ای ومﻮﻧد‪.‬‬ ‫‪ -٢‬د دې دورې د درې فرﻫﻨگﻲ شخصﻴتﻮﻧﻮ ﻧﻮمﻮﻧﻪ واخلئ‪.‬‬ ‫‪ -٣‬د ﻧﻮبﻬار اورتﻮن پﻪ دغﻮ ﻻﻧدې کﻮمﻮ ＊اروﻧﻮ ک‪ ３‬شتﻮن درلﻮد؟‬ ‫د کابل‬ ‫ج بلخ‬ ‫ب ﻫرات‬ ‫الف کﻨدﻫار‬

‫‪10‬‬

‫＇لﻮرم لﻮست‬

‫اوﺿاع ﻋﻤﻮﻣﻲ اروپا در ﻗﺮن وﺳﻄﻲ‬ ‫د افغاﻧستان د وگ‪７‬و او عربﻮ مسلﻤاﻧﻮ متقابل‪ ３‬اغ‪５‬زې‬

‫اﻳا پﻮﻫ‪８５‬ئ چ‪ ３‬افغاﻧستان او اسﻼم ﻳﻮه لﻪ بل سره ډ‪４‬ر مﻬم خدمتﻮﻧﻪ ک‪７‬ي دي؟‬ ‫د اسﻼم پﻪ راتگ سره زمﻮږ ﻫ‪５‬ﻮاد د خپل تارﻳخ پﻪ ﻳﻮه ﻧﻮي پ‪７‬او ک‪ ３‬گام ک‪＋５‬ﻮد‪ .‬اسﻼم زمﻮږ‬ ‫خلکﻮ ﻳﻮ ﻧفري ﻫﻮﻳت ورک‪ ７‬او تر دې وروستﻪ زمﻮږ ﻫ‪５‬ﻮاد‬ ‫اسﻼمﻲ ﻫ‪５‬ﻮاد وبلل شﻮ‪ .‬دغﻪ ﻧﻮی ﻫﻮﻳت زمﻮږ د خلکﻮ د‬ ‫ﻻ ！ﻴﻨگ ﻳﻮوالﻲ ﻻمل وگر‪５＄‬د‪＄ ،‬کﻪ ！ﻮل قﻮمﻮﻧﻪ او قباﻳل‬ ‫د ﻳﻮه دﻳﻦ او ﻳﻮې عقﻴدې او فکر خاوﻧدان شﻮل‪.‬‬ ‫د اسﻼم دﻳﻦ ﻫغﻪ خﻨ‪６‬وﻧﻪ چ‪ ３‬د پﻮﻫ‪ ３‬د ترﻻسﻪ کﻮلﻮ‬ ‫پﻪ ﻻرې ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬شتﻮن درلﻮد‪ ،‬لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ لرې ک‪７‬ل او د پﻮﻫﻨ‪３‬‬ ‫اﻧحصار ﻳ‪ ３‬چ‪ ３‬د ‪＄‬ﻮاکﻤﻨﻮ خلکﻮ‪ ،‬شتﻤﻨﻮ وگ‪７‬و او حکم‬ ‫چلﻮوﻧکﻮ اﻧساﻧاﻧﻮ پﻪ واک ک‪ ３‬وو‪ ،‬لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ ﻳﻮوړ‪ .‬پﻪ ﻫﻤدې‬ ‫دلﻴل علم او پﻮﻫﻨ‪ ３‬وده وک‪７‬ه‪ ،‬زمﻮږ پﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد ک‪ ３‬د پﻮﻫاﻧﻮ‬ ‫او عالﻤاﻧﻮ شﻤ‪５‬ر زﻳات شﻮ او ډ‪４‬ر شﻤ‪５‬ر خلکﻮ د پﻮﻫ‪ ３‬پﻪ‬ ‫برخﻪ ک‪ ３‬مﻬم خدمتﻮﻧﻪ وک‪７‬ل‪.‬‬ ‫‪11‬‬

‫لﻪ بلﻪ پلﻮه‪ ،‬زمﻮږ د ﻫ‪５‬ﻮاد خلکﻮ د امﻮي دورې د ‪＄‬ﻴﻨﻮ عربﻮ والﻴاﻧﻮ د ب‪ ３‬عدالت‪ ９‬پﻪ وراﻧدې پا＇ﻮن‬ ‫وک‪ .７‬او پﻪ عباسي نهضت ک‪ ３‬د ابومسلم خراساني تر مشری ﻻﻧدې را！ﻮل شﻮل‪.‬‬ ‫دغﻪ راز زمﻮږ د ﻫ‪５‬ﻮاد وگ‪７‬و د اسﻼم د خپرولﻮ لپاره ډ‪４‬رې سر＊ﻨدﻧ‪ ３‬او قر باﻧ‪ ９‬ورک‪７‬ې او ختﻴ‪％‬ﻮ‬ ‫سﻴﻤﻮ تﻪ ﻳ‪ ３‬اسﻼم خپﻮر ک‪.７‬‬ ‫لﻨ‪６‬ه دا چ‪ ３‬د اسﻼم او افغاﻧستان اغ‪５‬زه ﻳﻮه متقابلﻪ اغ‪５‬زه گ‪２‬ل ک‪５‬دای شﻲ‪ .‬اسﻼم دﻳﻦ زمﻮږ خلکﻮ‬ ‫تﻪ ﻳﻮ ﻧﻮی ﻫﻮﻳت ورک‪ ،７‬خلکﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬ﻳﻮوالی او وحدت ور وبا＊ﻪ‪ ،‬د علم او پﻮﻫ‪ ３‬دروازه ﻳ‪ ３‬پراﻧﻴستلﻪ‬ ‫ﻳ‪ .３‬د افغاﻧستان خلکﻮ ﻫم د پﻮﻫﻨﻴزو او کلتﻮري خدمتﻮﻧﻮ لﻪ ﻻرې او دغﻪ راز لﻪ سر او ‪＄‬ان ＇خﻪ د‬ ‫ت‪５‬ر‪４‬دﻧ‪ ３‬پﻪ ذرﻳعﻪ ﻳ‪ ３‬د اسﻼمﻲ تﻤدن د پرتﻤﻴﻨ‪ ３‬ما‪ ９１‬پﻪ وداﻧﻮلﻮ ک‪＊ ３‬ﻪ او ډ‪４‬ره برخﻪ واخ‪５‬ستﻪ‪ .‬پﻪ ت‪５‬ره‬ ‫بﻴا پﻮﻫاﻧﻮ پﻪ دې برخﻪ ک‪ ３‬ډ‪４‬ر کﻮ＊‪＋‬ﻮﻧﻪ او ﻫ（‪ ３‬وک‪７‬ې‪.‬‬

‫په ټولگي کې فعاليت‬

‫پﻪ مزار شرﻳف ک‪ ３‬د حضرت علﻲ بﻦ ابﻲ طالب (رض) زﻳارت ‪＄‬ای‬

‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ دوو ډلﻮ وو‪４‬شل شﻲ‪ .‬لﻮم‪７‬ۍ ډلﻪ دې د اسﻼم خدمتﻮﻧﻪ افغاﻧستان تﻪ او دوﻳﻤﻪ‬ ‫ډلﻪ دې اسﻼم تﻪ د افغاﻧستان خدمتﻮﻧﻪ ＇رگﻨد ک‪７‬ي‪.‬‬

‫؟‬

‫پوښتنې‬

‫‪ -1‬ستاسﻮ پﻪ اﻧد د اسﻼم ډ‪４‬ره مﻬﻤﻪ اغ‪５‬زه پﻪ افغاﻧستان باﻧدې ＇ﻪ وه؟‬ ‫‪ -2‬د اسﻼم لﻪ راتگ ＇خﻪ وروستﻪ‪ ،‬ول‪ ３‬زمﻮږ پﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد ک‪ ３‬پﻮﻫان ډ‪４‬ر شﻮل؟‬ ‫‪ -3‬اﻳا اسﻼم پﻪ دې برﻳالی شﻮ چ‪ ３‬زمﻮږ خلک متحد او ﻳﻮ ک‪７‬ي؟ رو＊اﻧﻪ ﻳ‪ ３‬ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ -4‬ﻻﻧدې تش ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ پﻪ خپل کتابچﻮ ک‪ ３‬ډک ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫اسﻼم راغی ‪ .................‬تﻪ ﻳ‪ ３‬بدلﻮن ورک‪ ７‬او مﻮﻧ‪ ８‬تﻪ ﻳ‪ ............................ ３‬راوبا＊ﻪ‪.‬‬

‫‪12‬‬

‫اوﺿاع ﻋﻤﻮﻣﻲ اروپا در ﻗﺮن وﺳﻄﻲ‬

‫پﻪ ﻫرات ک‪ ３‬د اختﻴارالدﻳﻦ کﻼ‬

‫دويم څپرکى‬

‫د افغاﻧستان خپلﻮاک اسﻼمﻲ حکﻮمتﻮﻧﻪ‬ ‫د افغاﻧستان خپلﻮاک اسﻼمﻲ حکﻮمتﻮﻧﻪ تر سرلﻴک ﻻﻧدې لﻮستﻮﻧﻪ شامل دي‪:‬‬ ‫‪ -1‬طاﻫرﻳان‪ ،‬صفارﻳان او ساماﻧﻴان‪،‬‬ ‫‪ -2‬غزﻧﻮﻳان او سلجﻮقﻴان‪،‬‬ ‫‪ -3‬غﻮرﻳان او خﻮارزم شاﻫان‪،‬‬ ‫‪ -4‬مغﻮﻻن‪ ،‬تﻴﻤﻮرﻳان او د کرت کﻮرﻧ‪.９‬‬

‫‪13‬‬

‫د څپرکي موخې‬

‫پﻪ دې ＇پرکﻲ ک‪ ３‬زده کﻮوﻧکﻲ لﻪ ﻻﻧدې مطالبﻮ او مﻮضﻮعاتﻮ سره آشﻨا ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫‪ -1‬پﻪ افغاﻧستان ک‪ ３‬د خپلﻮاکﻮ سﻴﻤﻪ ﻳﻴزو اسﻼمﻲ حکﻮمتﻮﻧﻮ د جﻮړ‪４‬دو لﻪ ﻻرو‬ ‫چارو سره د زده کﻮوﻧکﻮ آشﻨا ک‪５‬دل‪،‬‬ ‫‪ -2‬لﻪ ﻫغﻮ شخصﻴتﻮﻧﻮ سره چ‪ ３‬د لﻮم‪７‬ي ‪＄‬ل لپاره ﻳ‪ ３‬د خپلﻮاک‪ ９‬پﻪ ﻻره ک‪３‬‬ ‫گامﻮﻧﻪ پﻮرتﻪ ک‪７‬ل‪،‬‬ ‫‪ -3‬پﻪ افغاﻧستان ک‪ ３‬لﻪ اسﻼم ＇خﻪ وروستﻪ د اسﻼمﻲ سﻴﻤﻪ ﻳﻴزو واکﻤﻨاﻧﻮ لﻪ ل‪７‬ﻳﻮ‬ ‫سره د زده کﻮوﻧکﻮ بلدتﻴا‪،‬‬ ‫‪ -4‬د سﻴﻤﻪ ﻳﻴزو حاکﻤاﻧﻮ د کﻮرﻧﻴﻮ او پاچاﻫاﻧﻮ ترمﻨ‪ ＃‬د اړﻳکﻮ پﻪ ＇رﻧگﻮالﻲ باﻧدې‬ ‫د زده کﻮوﻧکﻮ آشﻨا ک‪５‬دل‪،‬‬ ‫‪ -5‬پﻪ افغاﻧستان باﻧدې د چﻨگﻴز او تﻴﻤﻮر د ل‪＋‬کرو د ﻳرغل ＇رﻧگﻮالﻲ او دغﻪ‬ ‫راز د ُمغﻮلﻮ او کرت د اوﻻدې ترمﻨ‪ ＃‬د اړﻳکﻮ د جﻮړ‪４‬دو لﻪ ＇رﻧگﻮالﻲ سره د زده‬ ‫کﻮوﻧکﻮ آشﻨا کﻮل‪.‬‬

‫‪14‬‬

‫پﻨ‪％‬م لﻮست‬

‫ساماﻧﻴانوﺳﻄﻲ‬ ‫در ﻗﺮن‬ ‫ﻋﻤﻮﻣﻲ اروپا‬ ‫صفارﻳان او‬ ‫اوﺿاع طاﻫرﻳان‪،‬‬ ‫د طاهريانو دولت‬ ‫د اويغوريانو دولت‬

‫د‬

‫سپ‬

‫نيب‬ ‫حيره‬

‫د ارال سمندرگی‬

‫‪.‬‬ ‫ليج‬

‫سخ‬ ‫دپار‬

‫د عمان سمندرگ‬

‫آﻳا پﻮﻫ‪８５‬ئ چ‪ ３‬لﻮم‪７‬ﻧﻲ اسﻼمﻲ خپلﻮاک حکﻮمتﻮﻧﻪ زمﻮږ پﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد ک‪ ３‬جﻮړ شﻮل؟‬

‫طاهريان‬ ‫طاهر د حسﻴﻦ زوی پﻪ اصل ک‪ ３‬د ﻫرات د پوشنگ او ﻳا اوسﻨﻲ زنده جان لﻪ وگ‪７‬و ＇خﻪ و‪ .‬دی پﻪ‬ ‫‪ 1۵۹‬سپﻮږمﻴز‪ 776 /‬ز کال ک‪ ３‬ز‪４８４‬دلی دی‪.‬‬ ‫طاﻫر د ‪＄‬ﻮاﻧ‪ ９‬لﻪ پﻴل ＇خﻪ د ﻫ‪５‬ﻮاد پﻪ ！ﻮلﻨﻴزو او سﻴاسﻲ چارو ک‪ ３‬گ‪６‬ون کاوه‪ .‬ده د دوو عباسﻲ ورو‪１‬ﻮ‬ ‫لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ د مامﻮن الرشﻴد پلﻮي کﻮلﻪ او پﻪ ‪ 195‬سپﻮږمﻴز‪ ۸11 /‬ز کال ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬امﻴﻦ وواژه‪.‬‬ ‫لﻪ دې وروستﻪ مامﻮن الرشﻴد د مسلﻤاﻧاﻧﻮ خلﻴفﻪ شﻮ‪ .‬طاﻫر د خلﻴفﻪ لﻪ لﻮري د خراسان د واکﻤﻦ پﻪ تﻮگﻪ‬ ‫وگﻤارل شﻮ او د ‪ 207‬سپﻮږمﻴز‪ ۸22 /‬ز کال د جﻤع‪ ３‬پﻪ ورځ مﻨبر تﻪ ﻻړ او د خلﻴفﻪ ﻧﻮم ﻳ‪ ３‬لﻪ خطب‪３‬‬ ‫＇خﻪ وغﻮر‪＄‬اوه او خپلﻪ خپلﻮاکﻲ ﻳ‪ ３‬اعﻼن ک‪７‬ه‪ ،‬خﻮ د ﻫﻤدغ‪ ３‬ور‪ ３＄‬پﻪ سبا ﻫغﻪ ووژل شﻮ‪ .‬لﻪ طاﻫر‬ ‫＇خﻪ وروستﻪ د ده زامﻨﻮ ‪ 55‬کالﻪ د افغاﻧستان پﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ برخﻮ باﻧدې واکﻤﻨﻲ وک‪７‬ه‪.‬‬ ‫د دې کﻮرﻧ‪ ９‬وروستﻨی تﻦ محمد ﻧﻮم‪５‬ده چ‪ ３‬پﻪ ‪ 259‬سپﻮږمﻴز‪ ۸73 /‬ز کال ک‪ ３‬د لﻴث صفاري د زوی‬ ‫يعقوب صفاري لﻪ خﻮا وﻧﻴﻮل شﻮ او د سﻴستان پﻪ بﻨدتﻮن (زﻧدان) ک‪ ３‬م‪ ７‬شﻮ‪.‬‬ ‫‪15‬‬

‫صفاريان‬ ‫د دې کﻮرﻧ‪ ９‬بﻨس＀ اﻳ‪＋‬ﻮدوﻧکی او پﻴلﻮوﻧکی يعقوب صفاري د لﻴث صفاری زوی دی‪ .‬دی د‬ ‫سﻴستان لﻪ خلکﻮ ＇خﻪ و‪ .‬پﻪ ‪ 207‬سپﻮږمﻴز‪ ۸22 /‬ز کال ک‪ ３‬د افغاﻧستان پﻪ سﻮ‪４‬ل لﻮ‪４‬دﻳ‪ ３％‬سﻴﻤ‪３‬‬ ‫ک‪ ３‬وز‪４８４‬د‪ .‬پﻼر ﻳ‪ ３‬د مسگري دﻧده درلﻮده‪ .‬لﻪ ﻫﻤدې املﻪ ﻳعقﻮب او د ده ورو‪１‬ﻮ عﻤرو‪ ،‬علﻲ او‬ ‫طاﻫر تﻪ صفارﻳان وﻳل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫ﻳعقﻮب پﻪ ‪＄‬ﻮاﻧ‪ ９‬ک‪ ３‬د عيارانو لﻪ ډل‪ ３‬سره ملگری شﻮ‪ .‬دی پﻪ دې ډل‪ ３‬ک‪ ３‬د مشرتابﻪ رتب‪ ３‬تﻪ‬ ‫ورس‪５‬د‪ .‬ﻳعقﻮب صفاري د عﻴاراﻧﻮ پﻪ مرستﻪ د سﻴستان ب‪５‬ﻼب‪５‬ل ＊اروﻧﻪ وﻧﻴﻮل‪ ،‬خﻮ د سﻴستان د‬ ‫خلکﻮ رسﻤﻲ بﻴعت لﻪ ده سره د ‪ 247‬سپﻮږمﻴز‪ ۸61 /‬ز کال د محرم د مﻴاشت‪ ３‬پﻪ پﻨ‪％‬ﻪ وﻳشتﻤﻪ‬ ‫ورځ وشﻮ‪ ،‬لﻪ دې وروستﻪ ﻳعقﻮب لﻪ زنبيل شاه سره جگ‪７‬ې پﻴل ک‪７‬ې چ‪ ３‬د دې جگ‪７‬و پﻪ پاﻳلﻪ ک‪３‬‬ ‫زمﻮږ د ﻫ‪５‬ﻮاد ر！‪ ３‬او مﻬﻤ‪ ３‬سﻴﻤ‪ ３‬د ﻳعقﻮب ل‪＋‬کرو وﻳﻨﻮل‪ ،３‬دغﻪ راز د طاﻫرﻳاﻧﻮ د کﻮرﻧ‪ ９‬وروستی‬ ‫واکﻤﻦ محﻤد ﻫم بﻨدي شﻮ‪.‬‬ ‫ﻳعقﻮب صفاري چ‪ ３‬پﻪ ‪＄‬ان ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د تﻮان او ‪＄‬ﻮاک احساس کاوه‪ ،‬پﻪ ‪ 262‬سپﻮږمﻴز‪ ۸67 /‬ز کال‬ ‫ک‪ ３‬د عباسﻲ خﻼفت د پﻼزم‪５‬ﻨ‪( ３‬مرکز) د بغداد د ادارې غﻮ＊تﻮﻧکی شﻮ چ‪ ３‬پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬دا کار لﻪ‬ ‫عباسﻲ خلﻴفﻪ معتﻤد بااهلل سره پﻪ جگ‪７‬ه واو＊ت‪ ،‬خﻮ ﻳعقﻮب ماتﻪ وخﻮړه او پﻪ شا شﻮ‪.‬‬ ‫ﻳعقﻮب پﻪ ‪ 265‬سپﻮږمﻴز‪ ۸79 /‬ز کال ک‪ ３‬م‪７‬شﻮ او لﻪ ده ＇خﻪ وروستﻪ دده ورور عﻤرو پاچا شﻮ‪.‬‬ ‫صفاري عﻤرو چ‪ ３‬سامانيان ﻳ‪ ３‬خپل رقﻴبان گ‪２‬ل‪ ،‬پﻪ ‪ 2۸7‬سپﻮږمﻴز‪ 900 /‬مﻴﻼدي کال ک‪ ３‬لﻪ ﻫغﻮی‬ ‫سره جگ‪７‬ې تﻪ ورغی‪ ،‬خﻮ بلخ تﻪ ﻧژدې ﻳﻮې سﻴﻤ‪ ３‬ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬مات‪ ３‬وخﻮړه او د اسﻤاعﻴل ساماﻧﻲ لﻪ‬ ‫خﻮا بﻨدي شﻮ‪ .‬لﻪ دې ＇خﻪ وروستﻪ‪ ،‬صفاري حکﻮمت پﻪ محدوده تﻮگﻪ تر ‪ 300‬سپﻮږمﻴز‪ 913 /‬ز‬ ‫کال پﻮرې پﻪ سيستان ک‪ ３‬دوام درلﻮد‪.‬‬

‫د‬

‫د قرغزان‬

‫خزرد‬ ‫ولت‬

‫س‬

‫سمن‬

‫در‬

‫د صفاريانو دولت‬

‫ت‬

‫د‬

‫وسلطنت‬

‫وره‬

‫سم‬

‫ندر‬

‫گی‬

‫يج‬

‫سخل‬ ‫د پار‬

‫د‬

‫پﻮ و‬

‫بﻮ ！ا‬

‫عر‬

‫زمﻪ‬

‫دعمانبحيره‬

‫‪16‬‬

‫اوﺿاع ﻋﻤﻮﻣﻲ اروپا در ﻗﺮن وﺳﻄﻲ‬ ‫ساﻣاﻧﻴان‬ ‫ساماﻧﻴان د ﻳﻮه شخص چ‪ ３‬سامان ﻧﻮم‪５‬ده لﻪ اوﻻدې ＇خﻪ گ‪２‬ل ک‪８５‬ي‪ .‬سامان د بلخ لﻪ خلکﻮ ＇خﻪ‬ ‫و چ‪ ３‬د امﻮﻳاﻧﻮ د خﻼفت پر مﻬال مسلﻤان شﻮی و‪ .‬د ده زامﻦ پﻪ حکﻮمتﻲ دفتروﻧﻮ ک‪ ３‬ر！ﻮ او مﻬﻤﻮ‬ ‫دﻧدو تﻪ ورس‪５‬دل‪ .‬د ساماﻧﻴاﻧﻮ د حکﻮمت بﻨس＀ اﻳ‪＋‬ﻮدوﻧکی اسﻤاعﻴل ساماﻧﻲ دی‪.‬‬ ‫امﻴر اسﻤاعﻴل اتﻪ کالﻪ ！ﻮلﻮاکﻲ وک‪７‬ه‪ .‬د بخارا ＊ار ﻳ‪ ３‬خپلﻪ پﻼزم‪５‬ﻨﻪ و！اکلﻪ او ودان ﻳ‪ ３‬ک‪ .７‬د امﻴر‬ ‫اسﻤاعﻴل لﻪ م‪７‬ﻳﻨ‪ ３‬وروستﻪ‪ ،‬د ده زوی احﻤد او تر ﻫغﻪ وروستﻪ ﻧصر ！ﻮلﻮاک‪ ９‬تﻪ ورس‪５‬د‪ ،‬د ﻧصر د‬ ‫واکﻤﻨ‪ ９‬پﻪ دوران ک‪ ３‬د ساماﻧﻴاﻧﻮ دولت ډ‪４‬ر ＊ﻪ و‪＄‬ل‪５‬د‪ .‬خپل اوج او لﻮړې پﻮړۍ تﻪ ورس‪５‬د‪＄ .‬کﻪ‬ ‫د ده پﻪ زماﻧﻪ ک‪ ３‬ډ‪４‬ر شﻤ‪５‬ر پﻮﻫان د ساماﻧﻴاﻧﻮ پﻪ دربار ک‪ ３‬سره راغﻮﻧ‪ ６‬شﻮل‪.‬‬ ‫ساماﻧﻲ حکﻮمت پﻪ لﻮم‪７‬ي سر ک‪＊ ３‬ﻪ ﻧظم او ＊ﻪ اداره درلﻮده‪ ،‬خﻮ لﻪ ﻫغﻪ ＇خﻪ وروستﻪ چ‪３‬‬ ‫سﻴﻤﻪ ﻳﻴزو واکﻤﻨاﻧﻮ ‪＄‬ﻮاک ترﻻسﻪ ک‪ ،７‬دغﻪ حکﻮمت لﻪ ﻳﻮل‪ ７‬ستﻮﻧزو سره مخامخ شﻮ‪ .‬ﻳﻮ لﻪ دغﻮ‬ ‫محلﻲ امﻴراﻧﻮ ＇خﻪ الپ تگين ﻧﻮم‪５‬ده چ‪ ３‬د ساماﻧﻴاﻧﻮ لﻪ اوامرو ＇خﻪ ﻳ‪ ３‬سر وغ‪７‬اوه‪ .‬ده د افغاﻧستان‬

‫لت‬

‫د سامانيانو دولت‬

‫دکسپﻴ‬

‫ﻦسﻤﻨدرگی‬

‫د‬ ‫د‬

‫بغ‬

‫داد‬

‫خال‬

‫فت‬

‫د عمان سمندرگ‬

‫د سامانى دولت سرﺣدات‬ ‫د غزنويانو عروج‬

‫‪17‬‬

‫ره ب‬

‫خزر‬

‫انو‬

‫دو‬

‫د ارال بحيره‬

‫تو‬

‫حيره‬ ‫ختﻴ‪＃‬‬

‫روم‬

‫پﻪ شﻤال د خلم پﻪ سﻴﻤﻪ ک‪ ３‬ساماﻧﻲ ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻮ تﻪ مات‪ ３‬ورک‪７‬ه او لﻪ ﻫﻤاغﻪ ‪＄‬اﻳﻪ ﻳ‪ ３‬لﻪ خپلﻮ پلﻮﻳاﻧﻮ سره‬ ‫ﻳﻮ‪＄‬ای پﻪ ‪ 351‬سپﻮږمﻴز‪ 962 /‬ز کال پﻪ غزﻧﻲ ک‪ ３‬د ﻳﻮه ﻧﻮي حکﻮمت د بﻨس＀ ډبره ک‪＋５‬ﻮده‪.‬‬

‫د بخارا پﻪ ＊ار ک‪ ３‬د ساماﻧﻲ امﻴر اسﻤاعﻴل قبر‬

‫په ټولگي کې فعاليت‬

‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ ډلﻪ ﻳﻴزه تﻮگﻪ د ساماﻧﻴاﻧﻮ د حکﻮمت پﻪ راپر‪５＄‬دو او ب‪５‬ﻮاکﻪ ک‪５‬دو باﻧدې ﻳﻮ لﻪ بل‬ ‫سره خبرې اترې وک‪７‬ي‪.‬‬

‫؟‬

‫پوښتنې‬

‫‪ -1‬طاﻫر د کﻮم ‪＄‬ای و او ＇رﻧگﻪ حکﻮمتﻲ لﻮړو پﻮړﻳﻮ تﻪ ورس‪５‬د؟‬ ‫‪ -2‬طاﻫر ول‪ ３‬د عباسﻲ خلﻴفﻪ ﻧﻮم لﻪ خطب‪＇ ３‬خﻪ لرې ک‪７‬؟‬ ‫‪ -3‬پﻪ لﻮم‪７‬ي سر ک‪ ３‬کﻮم‪ ３‬ډل‪ ３‬لﻪ ﻳعقﻮب لﻴث صفاري ＇خﻪ پلﻮی وک‪７‬؟‬ ‫‪ -4‬ول‪ ３‬د بغداد لﻪ عباسﻲ خلﻴفﻪ سره‪ ،‬د ﻳعقﻮب لﻴث صفاري اړﻳک‪ ３‬وراﻧ‪ ３‬شﻮې؟‬ ‫‪ -5‬د ساماﻧﻴاﻧﻮ پﻼزم‪５‬ﻨﻪ پﻪ کﻮم ‪＄‬ای ک‪ ３‬مﻮقعﻴت درلﻮد؟‬ ‫‪ -6‬دغﻪ تش ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ پﻪ خپلﻮ کتابچﻮ کی ډک ک‪７‬ئ‪ .‬د ساماﻧﻴاﻧﻮ مﻬم ！ﻮلﻮاک ‪ .........‬ﻧﻮم‪５‬ده او د ﻫغﻪ پﻪ‬ ‫دربار ک‪ ............. ３‬سره را！ﻮل شﻮي وو‪.‬‬ ‫‪ -7‬ستاسﻮ پﻪ اﻧد د ساماﻧﻲ دولت د حالت د خراب‪５‬دو ﻻمل ＇ﻪ و؟‬

‫‪1۸‬‬

‫شپ‪８‬م لﻮست‬

‫اوﺿاع ﻋﻤﻮﻣﻲ اروپا در ﻗﺮن وﺳﻄﻲ‬ ‫غزﻧﻮﻳان او سلجﻮقﻴان‬ ‫د غزنويانو دولت‬ ‫د ارال سﻤﻨدرگی‬ ‫د کسپﻴﻦ سﻤﻨدرگی‬

‫د قره ختائيانو دولت‬

‫ﻮره‬

‫ت‬

‫گی‬

‫سﻤ‬

‫ﻨدر‬

‫ال فت‬ ‫و خ‬ ‫سيا ن‬ ‫عبا‬ ‫د‬

‫س‬

‫د‬

‫پار‬

‫ختﻴ‪＃‬‬

‫روم‬

‫يج‬

‫خل‬

‫د عﻤان سﻤﻨدرگی‬

‫د ﻫﻨد سﻤﻨدر‬ ‫د غزﻧﻮي امپراتﻮرۍ اصلﻲ حدود‬ ‫د غزﻧﻴاﻧﻮ تر واکﻤﻨ‪ ９‬ﻻﻧدې سﻴﻤ‪３‬‬

‫اﻳا پﻮﻫ‪８５‬ئ چ‪ ３‬غزﻧﻮﻳاﻧﻮ او سلجﻮقﻴاﻧﻮ پﻪ افغاﻧستان ک‪＄ ３‬ﻮاکﻤﻦ حکﻮمتﻮﻧﻪ رامﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪７‬ل؟‬

‫د غزﻧﻮﻳاﻧﻮ د ل‪７‬ۍ بﻨس＀ اﻳ‪＋‬ﻮدوﻧکی الپ تگين دی‪ .‬ﻫغﻪ د ساماﻧﻴاﻧﻮ پﻪ دربار ک‪ ３‬لﻪ ترکﻲ‬ ‫تﻮکﻤﻪ امﻴراﻧﻮ او سرداراﻧﻮ ＇خﻪ ﻳﻮ تﻦ و‪ ،‬خﻮ د غزﻧﻮﻳاﻧﻮ حکﻮمت د سبکتگين پﻪ واسطﻪ رامﻨ‪ ＃‬تﻪ‬ ‫شﻮ‪ .‬دی د الپ تگﻴﻦ زوم و او د غزﻧﻲ لﻪ ！ﻮلﻮاک (لﻮﻳک) ＇خﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ جگ‪７‬ه ک‪ ３‬برﻳا ترﻻسﻪ ک‪７‬ه‪.‬‬ ‫ﻫﻤدارﻧگﻪ سبکتگﻴﻦ د غزﻧﻮﻳاﻧﻮ د حکﻮمت لﻤﻦ د ﻫﻨد تر جيپال پﻮرې وغزولﻪ‪ ،‬لﻪ ده ＇خﻪ‬ ‫وروستﻪ د ﻫغﻪ زوی سلطان محمود غزنوي ！ﻮلﻮاک شﻮ‪ .‬ده پﻪ لﻮم‪７‬ي سر ک‪ ３‬دﻧﻨﻪ پﻪ افغاﻧستان‬ ‫ک‪ ３‬خپل حکﻮمت ！ﻴﻨ‪ ，‬ک‪ ７‬او وروستﻪ ﻳ‪ ３‬بﻴا د ﻫﻨد پﻪ لﻮري د عسکري سﻮقﻴاتﻮ پﻪ م＀ د خپل‬ ‫حکﻮمت لﻤﻦ تر ﻫغﻮ سﻴﻤﻮ پﻮرې وغزولﻪ‪ .‬سلطان محﻤﻮد غزﻧﻮي پﻪ دغﻮ سﻮقﻴاتﻮ ک‪ ３‬ډ‪４‬ر غﻨﻴﻤتﻮﻧﻮ‬ ‫ترﻻسﻪ ک‪７‬ل او ﻫغﻪ ﻳ‪ ３‬غزﻧﻲ وﻻﻳت تﻪ ول‪８‬دول‪ .‬پﻪ دغﻮ غﻨﻴﻤتﻮﻧﻮ سره د غزﻧﻲ ＊ار ＇ﻪ ﻧا ＇ﻪ ودان‬ ‫شﻮ‪ .‬پﻪ دغﻪ ‪＄‬ای ک‪ ３‬ډ‪４‬ر پﻮﻫان او شاعران‪ ،‬لکﻪ‪ :‬ابﻮرﻳحان البيروني‪ ،‬ابﻮمﻨصﻮر دقيقي‪ ،‬فرخي‬ ‫سيستاني او عنصري بلخي سره راغﻮﻧ‪ ６‬شﻮي وو‪.‬‬

‫‪19‬‬

‫له سلطان محمود څخه وروسته غزنويان‬

‫سلطان محﻤﻮد غزﻧﻮي پﻪ ‪ 421‬سپﻮږمﻴز‪ 1030 /‬ز کـال ک‪ ３‬م‪ ７‬شﻮ‪ ،‬لﻪ ده ＇خﻪ وروستﻪ د ﻫغﻪ زوی‬ ‫مسعود ！ﻮلﻮاک‪ ９‬تﻪ ورس‪５‬د‪ .‬سلطان مسعﻮد د خپل پﻼر پﻪ شان پﻮﻫﻪ او ذ کاوت ﻧﻪ درلﻮد‪＄ ،‬کﻪ لﻪ ﻫغﻪ‬ ‫＇خﻪ د غزﻧﻮي حکﻮمت سرداران ﻧاﻫﻴلﻲ شﻮل او د ده لﻪ پلﻮۍ ＇خﻪ ﻳ‪ ３‬ﻻس واخﻴست‪ .‬پﻪ ﻫﻤدې‬ ‫حال ک‪ ３‬پﻪ مرکزي آسيا ک‪ ３‬ﻳﻮ بل ترک توکم ‪＄‬ﻮاک رامﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮ‪ .‬دغﻪ ‪＄‬ﻮاک سلجوقيان وو چ‪３‬‬ ‫د مرو‪ .‬ﻧﻴشاپﻮر او ﻫرات تر ﻧﻴﻮلﻮ وروستﻪ لﻪ غزنويانو سره جگ‪７‬ې تﻪ تﻴار شﻮل‪ .‬د دواړو لﻮرﻳﻮ ترمﻨ‪＃‬‬ ‫پﻪ ‪ 431‬سپﻮږمﻴز‪ 1040 /‬ز کـال سرخس تﻪ ﻧژدې د دندان قان پﻪ سﻴﻤﻪ ک‪ ３‬جگ‪７‬ه پ‪＋５‬ﻪ شﻮه چ‪ ３‬پﻪ‬ ‫پاﻳلﻪ ک‪ ３‬سلطان مسعﻮد غزﻧﻮي مات‪ ３‬وخﻮړه او ﻫﻨدوستان تﻪ وت‪＋‬ت‪５‬د‪ .‬لﻪ دې ＇خﻪ وروستﻪ د غزﻧﻮﻳاﻧﻮ‬ ‫کﻤزوری حکﻮمت ‪ 130‬کالﻪ دوام وک‪ ،７‬خﻮ سﻴﻤﻪ ﻳ‪ ３‬ډ‪４‬ره محدوده وه او باﻻخره دغﻪ ل‪７‬ۍ د غﻮري‬ ‫شاﻫاﻧﻮ (！ﻮلﻮاکاﻧﻮ) پﻪ ﻻس لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ ﻻړه‪.‬‬

‫د غزﻧﻲ باﻻحصار‬

‫‪20‬‬

‫اوﺿاع ﻋﻤﻮﻣﻲ اروپا در ﻗﺮن وﺳﻄﻲ‬ ‫سلجوقيان‬

‫سلجﻮقﻴان ﻫم د ترکﻤﻨاﻧﻮ لﻪ تﻮکم ＇خﻪ شﻤ‪５‬رل ک‪８５‬ي‪ .‬د سلجﻮقﻲ ترکﻤﻨاﻧﻮ ﻧﻴکﻪ سلجوق ﻧﻮم‪５‬ده‪.‬‬ ‫ده ＇لﻮر زامﻦ درلﻮدل‪ ،‬د ده ﻳﻮ زوی د اسرائيل پﻪ ﻧامﻪ د سلطان محمود غرنوي لﻪ خﻮا وﻧﻴﻮل شﻮ‪.‬‬ ‫د ﻫﻨدوستان پﻪ کالﻨجر ک‪ ３‬تر‪ ٧‬کلﻮﻧﻮ بﻨدﻳتﻮب ＇خﻪ وروستﻪ ﻫﻤلتﻪ م‪７‬شﻮ‪ .‬دغﻪ کار د غزﻧﻮﻳاﻧﻮ او‬ ‫سلجﻮقﻴاﻧﻮ تر مﻨ‪ ＃‬د د＊ﻤﻨ‪ ９‬ﻻمل وگر‪５＄‬د‪ .‬د سلجﻮقﻴاﻧﻮ د ل‪７‬ۍ بﻨس＀ ا‪＋４‬ﻮدوﻧکی د سلجﻮق لﻤسی‬ ‫طغرل بېگ دی‪ .‬ده د دﻧدان قان پﻪ جگ‪７‬ه ک‪ ３‬سلطان مسعﻮد غزﻧﻮي تﻪ مات‪ ３‬ورک‪７‬ه‪ ،‬رټ او مﻬم‬ ‫وﻻﻳتﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬لکﻪ‪ :‬ماوراءالﻨﻬر‪ ،‬اﻳران او افغاﻧستان ﻳ‪ ３‬وﻧﻴﻮل‪ .‬لﻪ طغرل بﻴگ ＇خﻪ وروستﻪ دده وراره‬ ‫الپ ارسﻼن واکﻤﻨ‪ ９‬تﻪ ورس‪５‬د‪ .‬ده د مﻼزجرد پﻪ جگ‪７‬ې ک‪ ３‬رومﻴاﻧﻮ تﻪ مات‪ ３‬ورک‪７‬ه او کﻮچﻨ‪ ９‬أسﻴا‬ ‫ﻳ‪ ３‬وﻧﻴﻮلﻪ‪ .‬د ده زوی ملکشاه ﻫم پﻪ ختﻴ‪ ＃‬ک‪ ３‬تر چﻴﻦ او پﻪ لﻮ‪４‬دﻳ‪ ＃‬ک‪ ３‬د مدﻳتراﻧ‪ ３‬تر سﻤﻨدرگﻲ پﻮرې‬ ‫وړاﻧدې تگ وک‪.７‬‬ ‫د سلجوقيانو را پرځېدل‬

‫د سلجﻮقﻴاﻧﻮ پراخ ﻫ‪５‬ﻮاد ﻫم د سلجﻮقﻲ شﻬزادگاﻧﻮ ترمﻨ‪ ＃‬وو‪４‬شل شﻮ‪ .‬شﻬزادگاﻧﻮ د خپلﻮ وزﻳراﻧﻮ‬ ‫پﻪ مرستﻪ چ‪ ３‬اتابک ﻧﻮم‪５‬دل‪ ،‬د حکﻮمت چارې پرمخ ب‪５‬ﻮل‪.３‬‬ ‫ﻫﻤدا کار د دې ﻻمل و گر‪５＄‬د ＇ﻮ دغﻪ سلجﻮقﻲ پراخ ﻫ‪５‬ﻮاد ！ﻮ！‪！ ３‬ﻮ！‪ ３‬شﻲ چ‪ ３‬پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬ﻧﻮرې ل‪７‬ۍ‪،‬‬ ‫لکﻪ‪ :‬خﻮارزم شاﻫان‪ ،‬قراختاﻳان او غﻮرﻳان رامﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮل او د سلجﻮقﻲ ستر ﻫ‪５‬ﻮاد سﻴﻤ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬وﻧﻴﻮل‪.３‬‬ ‫تﻮره سﻤﻨدرگی‬

‫د خﻮارزم‬ ‫سﻤﻨدرگی‬

‫د خزر‬ ‫سﻤﻨدرگی‬

‫د مدﻳتراﻧ‪ ３‬سﻤﻨدرگی‬

‫د‬

‫پار‬

‫سخ‬

‫سره بحﻴره‬

‫لﻴج‬

‫اراک‬

‫د عﻤان سﻤﻨدرگی‬

‫‪21‬‬

‫د سلجﻮقﻴاﻧﻮ د واکﻤﻨ‪ ９‬سﻴﻤ‪ ３‬ﻧقشﻪ‬

‫د سلجﻮقﻴاﻧﻮ ستر خدمت‬ ‫ﻳﻮ لﻪ ﻫغﻮ سترو خدمتﻮﻧﻮ ＇خﻪ چ‪ ３‬سلجﻮقﻴاﻧﻮ زمﻮږ د ﻫ‪５‬ﻮاد کلتﻮر او تﻤدن تﻪ وک‪ ،７‬دا و چ‪３‬‬ ‫دوی فارسي ادب او فرﻫﻨگ تﻪ پاملرﻧﻪ ک‪７‬ه‪ .‬فارسﻲ ادب او فرﻫﻨگ د سلجﻮقﻴاﻧﻮ لﻪ ﻻرې عراق‪،‬‬ ‫آذربايجان او کوچن‪ ９‬اسيا تﻪ ول‪８５‬د‪４‬ده‪ .‬ﻫغﻮی د معﻤارۍ پﻪ برخ‪ ３‬ک‪ ３‬ﻫم زمﻮږ ﻫ‪５‬ﻮاد تﻪ ＇ﻪ ﻧا＇ﻪ‬ ‫خدمتﻮﻧﻪ وک‪７‬ل‪ .‬د سلجﻮقﻴاﻧﻮ پﻪ زماﻧ‪ ３‬ک‪ ３‬د جﻮزجان پﻪ سرپل ک‪ ３‬د امام خورد زﻳارت جﻮړ شﻮ‬ ‫او ﻫﻤدارﻧگﻪ د بلخ پﻪ دولت آباد ک‪ ３‬ﻳﻮ منار تزئﻴﻦ‬ ‫ومﻮﻧد‪ .‬ﻫﻤدارﻧگﻪ د بلخ پﻪ لﻮ‪４‬دﻳ‪％‬ﻪ برخﻪ ک‪ ３‬د بابا‬

‫حاتم زﻳارت جﻮړ شﻮ‪.‬‬

‫د سلجﻮقﻲ د دوري ﻳﻮ اثر‬

‫په ټولگي کې فعاليت‬

‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ دوو ډلﻮ وو‪４‬شل شﻲ‪ ،‬ﻳﻮه ډلﻪ دې د غزﻧﻲ د پرمختگ او دغﻪ راز د غزﻧﻮﻳاﻧﻮ پﻪ‬ ‫دورې ک‪ ３‬د فارسﻲ ژبی او کلتﻮر د پالﻨ‪ ３‬ﻻمل و＇‪７５‬ي او دو‪４‬ﻤﻪ ډلﻪ دې د سلجﻮقﻴاﻧﻮ پﻪ دورې ک‪ ３‬د‬ ‫فارسﻲ ژب‪ ３‬او ادب د غﻮړ‪４‬دو ﻻمل ＇رگﻨد ک‪７‬ي‪.‬‬

‫؟‬

‫پوښتنې‬

‫‪.١‬غزﻧﻮﻳان او سلجﻮقﻴان لﻪ کﻮم تﻮکم ＇خﻪ و؟‬ ‫‪.٢‬ول‪ ３‬غزﻧﻮي حکﻮمت پﻪ دې برﻳالی ﻧﻪ شﻮ ＇ﻮ د سلجﻮقﻴاﻧﻮ پﻪ وړاﻧدې مقاومت وک‪７‬ي؟‬ ‫‪.٣‬د غزﻧﻮﻳاﻧﻮ او سلجﻮقﻴاﻧﻮ ترمﻨ‪ ＃‬د جگ‪７‬ې ﻻمل ＇ﻪ و؟‬ ‫‪.٤‬د سلجﻮقﻴاﻧﻮ د دوو مﻬﻤﻮ ！ﻮلﻮاکاﻧﻮ ﻧﻮمﻮﻧﻪ واخلئ‪.‬‬ ‫‪.٥‬ﻻﻧدې تش ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ پﻪ خپلﻮ کتابچﻮ کی ډک ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫د سلجﻮقﻴاﻧﻮ پراخﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد ‪ ........................‬ترمﻨ‪ ＃‬وو‪４‬شل شﻮ او پﻪ ﻫﻤدې‬ ‫‪ ...............................‬ﻫغﻮی‪ .......................................‬شﻮل‪.‬‬ ‫‪22‬‬

‫اووم لﻮست‬

‫د غوريانو دولت‬

‫د‬ ‫پار‬

‫س‬

‫خل‬

‫يج‬

‫قره ختايى سلطنت‬

‫د خوارزم دولت‬

‫د کسپﻴﻦ سﻤﻨدرگی‬

‫ﻗﺮن وﺳﻄﻲ‬ ‫ﻋﻤﻮﻣﻲاواروپا‬ ‫درشاﻫان‬ ‫خﻮارزم‬ ‫اوﺿاع غﻮرﻳان‬

‫ﻤان‬

‫گی‬

‫سﻤ‬

‫ﻨدر‬

‫دع‬

‫د هند سمندر‬

‫د سلطان غﻴاث الدﻳﻦ او سلطان شﻬاب الدﻳﻦ غﻮرى پﻪ‬ ‫زماﻧﻪ ک‪ ３‬د افغاﻧستان د غﻮرﻳاﻧﻮ د امپراتﻮرۍ سرحدات‬

‫اﻳا پﻮﻫ‪８５‬ئ چ‪ ３‬غﻮري کﻮرﻧ‪ ９‬زمﻮږ د ﻫ‪５‬ﻮاد ډ‪４‬ره لرغﻮﻧ‪ ３‬او پخﻮاﻧ‪ ９‬کﻮرﻧ‪ ９‬ده او آﻳا خبر ﻳاست چ‪ ３‬خﻮارزم‬ ‫شاﻫان پﻪ افغاﻧستان ک‪ ３‬د اسﻼمﻲ سﻴﻤﻪ ﻳﻴزو حکﻮمتﻮﻧﻮ د ل‪７‬ۍ وروستﻨی حکﻮمت و؟‬

‫غﻮرﻳان‬ ‫غﻮرﻳان د غﻮر ﻳﻮه ډ‪４‬ره لرغﻮﻧ‪ ３‬او پخﻮاﻧ‪ ９‬کﻮرﻧ‪ ９‬ده‪ .‬د دوی ستر ﻧﻴکﻪ ملک شنسب ﻧﻮم‪５‬ده‪ .‬ده د‬ ‫د خﻼفت پﻪ دورې ک‪ ３‬اسﻼم وماﻧﻪ او د غﻮر د حکﻮمت‬ ‫اسﻼم د ＇لﻮرم خلﻴفﻪ حضرت علي‬ ‫فرمان ﻳ‪ ３‬ور ＇خﻪ ترﻻسﻪ ک‪ .７‬غﻮرﻳان د نبي کريم کﻮرﻧ‪ ９‬بﻨﻲ ﻫاشم تﻪ ډ‪４‬ر وفاداره وو‪＄ ،‬کﻪ خﻮ‬ ‫ﻳ‪ ３‬پﻪ عباسﻲ پا＇ﻮن ک‪ ３‬ﻫم ＊ﻪ ډ‪４‬ره وﻧ‪６‬ه واخﻴستﻪ‪ .‬امير پوالد او امير کروړ د ﻫﻤدې کﻮرﻧ‪ ９‬بچﻴان‬ ‫وو‪ .‬اميرمحمد سوري ﻫم د غﻮري کﻮرﻧ‪ ９‬لﻪ شاﻫاﻧﻮ ＇خﻪ دی‪ .‬ده ﻫم د سلطان محمود غزنوي‬ ‫د ﻧا أرامﻴﻮ پﻪ وړاﻧدې پﻮره ！ﻴﻨگار وک‪ ،７‬خﻮ پﻪ پای ک‪ ３‬د ﻫغﻪ لﻪ خﻮا بﻨدي شﻮ‪ .‬لﻪ دې ＇خﻪ وروستﻪ‬ ‫غﻮرﻳان د غزﻧﻮﻳاﻧﻮ تر سلط‪ ３‬ﻻﻧدې ورغلل‪ .‬کلﻪ چ‪ ３‬د سلجوقيانو حکﻮمت رامﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮ‪ ،‬ﻧﻮ غﻮرﻳاﻧﻮ‬ ‫لﻪ ﻫغﻮی سره ﻫم د واکﻤﻨ‪ ９‬اړﻳک‪ ３‬درلﻮدې‪ .‬سلطان غياث الدين غﻮري او د ﻫغﻪ ورور سلطان شﻬاب‬ ‫الدﻳﻦ غﻮري د غﻮرﻳاﻧﻮ د حکﻮمت ل‪７‬ۍ تر ﻫﻨد پﻮرې و غزولﻪ‪ .‬سلطان شهاب الدين غﻮري پﻪ ‪٦٠٢‬‬ ‫سپﻮږمﻴز‪ 1206 /‬ز کال ک‪ ３‬ﻻﻫﻮر تﻪ ﻧژدې پﻪ ﻳﻮې س‪５‬ﻤ‪ ３‬ک‪ ３‬د ﻫﻨدواﻧﻮ پﻪ واسطﻪ ووژل شﻮ‪ .‬لﻪ ﻫغﻪ‬ ‫＇خﻪ وروستﻪ غﻮري ل‪＋‬کرې د ستﻨ‪５‬دو پﻪ وخت د خپﻪ قﻮمﻮﻧﻮ او قباﻳلﻮ لﻪ خﻮا لﻮټ شﻮې‪ .‬خوارزم‬ ‫شاهانو د دوی لﻪ ضعف او کﻤزورتﻴا ＇خﻪ گ＂ﻪ واخﻴستﻪ او پر افغاﻧستان باﻧدې واکﻤﻨان شﻮل‪.‬‬ ‫‪23‬‬

‫خﻮارزم شاﻫان‬ ‫خﻮارزم شاﻫان پﻪ ماوراءالﻨﻬر ک‪ ３‬د خﻮارزم لﻪ ＊اره را پا＇‪５‬دل‪ .‬وﻳل ک‪８５‬ي چ‪ ３‬د خﻮارزم لﻮم‪７‬ﻧی امﻴر‬ ‫اﻧﻮشتگﻴﻦ غرجﻪ ﻧﻮم‪５‬ده‪ .‬ده د غرجستاﻧﻮ ﻳا اوسﻨﻲ ﻫزاره جاتﻮلﻪ اوس‪５‬دوﻧکﻮ ＇خﻪ و‪ ،‬خﻮ لﻮم‪７‬ﻧی شخص‬ ‫چ‪ ３‬خﻮارزم شاه وﻧﻮمﻮل شﻮ‪ ،‬د ده زوی قطب الدﻳﻦ محﻤد و‪.‬‬ ‫د دې کﻮرﻧ‪ ９‬ﻧﻮمﻴالی ！ﻮلﻮاک عالوالدين تکش ﻧﻮم‪５‬ده‪ .‬ده وروستﻨی سلجﻮقﻲ ！ﻮلﻮاک طغرل‬ ‫بېگ وواژه او د اﻳران زﻳات‪ ３‬س‪５‬ﻤ‪ ３‬او د افغاﻧستان ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬سﻴﻤ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬وﻧﻴﻮل‪ .３‬د ده زوی عﻼؤالدﻳﻦ محﻤد‬ ‫تر ‪ ٦١٢‬سپﻮږ مﻴز‪ 1216 /‬ز کالﻪ پﻮرې غوري دولت لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ ﻳﻮوړ‪ .‬د ده ﻫ‪５‬ﻮاد پﻪ ﻫﻨد ک‪ ３‬ترسﻨد او‬ ‫پﻪ لﻮ‪４‬دﻳ‪ ＃‬ک‪ ３‬تر عراق پﻮرې پراخ و‪ .‬د مغلﻮ پﻪ را مﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪５‬دو سره عﻼؤالدﻳﻦ محﻤد لﻪ ډ‪４‬رو سترو‬ ‫ستﻮﻧزو سره مخامخ شﻮ‪ ،‬پﻪ ‪ ٦١٧‬سپﻮږ مﻴز‪ 1221 /‬ز کال ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬لﻪ مغﻮلﻮ ＇خﻪ مات‪ ３‬وخﻮړه او د‬ ‫اﻳران پﻪ لﻮري وت‪＋‬تﻴد او پﻪ پاى ک‪ ３‬د مازندران د لﻮی سﻴﻨد ﻳﻮې ！اپﻮ وزم‪ ３‬ک‪ ３‬ﻳ‪＄ ３‬ان پ＀ ک‪ ７‬او‬ ‫ﻫﻤلتﻪ م‪ ７‬شﻮ‪ .‬د ده زوی جـﻼل الدﻳﻦ محﻤد چ‪ ３‬د مغﻮلﻮ پﻪ وړاﻧدې ﻳ‪ ３‬د جگ‪７‬ې زﻳات ！ﻴﻨگار کاوه‪،‬‬ ‫پﻪ ‪ ٦٢٧‬سپﻮږمﻴز‪ 1330 /‬ز کـال ک‪ ３‬د کرداﻧﻮ لﻪ خﻮا ووژل شﻮ پﻪ دې تﻮگﻪ خﻮارزمﻲ حکﻮمت پﻪ‬ ‫بشپ‪７‬ه تﻮگﻪ لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ وﻻړ‪.‬‬

‫د خﻮارزم شاﻫﻲ دولت بﻴرغ‬

‫په ټولگي کې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ دوو ډلﻮ وو‪４‬شل شﻲ او د ﻧقش‪ ３‬پﻪ واسطﻪ دې لﻮم‪７‬ۍ ډلﻪ د غﻮرﻳاﻧﻮ او دو‪４‬ﻤﻪ ډلﻪ دې‬ ‫د خﻮارزم شاﻫاﻧﻮ د راپا＇‪５‬دلﻮ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ و＊ﻴﻲ‪.‬‬

‫؟‬

‫پوښتنې‬ ‫‪.1‬د غﻮرﻳاﻧﻮ د اسﻼم راوړﻧ‪ ３‬مخﻴﻨﻪ (سابقﻪ) ＇ﻪ وخت تﻪ رس‪８５‬ي؟‬ ‫‪.2‬د غﻮرﻳاﻧﻮ د مﻬﻤﻮ پاچاﻫاﻧﻮ او ！ﻮلﻮاکاﻧﻮ ﻧﻮمﻮﻧﻪ واخلئ‪.‬‬ ‫‪.3‬خﻮارزم شاﻫان د کﻮمﻮ کساﻧﻮ لﻪ خﻮا ﻧسکﻮر شﻮل؟‬ ‫د تش ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ پﻪ خپلﻮ کتابچﻮ ک‪ ３‬ډک ک‪７‬ي‪.‬‬ ‫‪.4‬سلطان محﻤﻮد غزﻧﻮي پﻪ ‪ ..................‬ﻳرغل وک‪ ７‬او ‪ .......................‬د ﻫغﻪ پﻪ ﻻس بﻨدي‬ ‫شﻮ‪.‬‬

‫‪24‬‬

‫اتم لﻮست‬

‫اوﺿاع ﻋﻤﻮﻣﻲ اروپا در ﻗﺮن وﺳﻄﻲ‬ ‫مغﻮﻻن‪ ،‬ت‪５‬ﻤﻮرﻳان او د کرت اوﻻده‬ ‫دآ‬ ‫رال‬ ‫ﻬﻴل‬ ‫ج‬

‫د‬

‫سﻤ‬ ‫ﻨدر‬ ‫گی‬

‫غﻮل‬ ‫م‬ ‫ﻮد‬

‫کس‬ ‫پﻴﻦ‬

‫رﻳد‬ ‫ب‬

‫د‬

‫وﻧﻮ‬ ‫سﻤت‬ ‫ﻮﻧﻪ‬ ‫پارس‬

‫د‬

‫پار‬

‫سخ‬

‫لﻴج‬

‫پﻴ‪＋‬ﻮر‬

‫آﻳا پﻮﻫ‪８５‬ئ چ‪ ３‬مغﻮﻻﻧﻮ زمﻮږ ﻫ‪５‬ﻮاد پﻪ خاورو او وﻳﻨﻮ لﻴت پﻴت ک‪７‬؟ آﻳا پﻮﻫ‪８５‬ئ چ‪ ３‬د کرت اوﻻدې د‬ ‫مغﻮﻻﻧﻮ پﻪ زماﻧ‪ ３‬ک‪ ３‬حکﻮمت جﻮړ ک‪７‬؟ او آﻳا پﻮﻫ‪８５‬ئ چ‪ ３‬ت‪５‬ﻤﻮرﻳاﻧﻮ ﻫم زمﻮږ د ﻫ‪５‬ﻮاد پﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ برخﻮ‬ ‫حکﻮمت ک‪７‬ی دی؟‬

‫ُمغﻮل‬ ‫ُمغﻮل لﻪ مﻬﻤﻮ أسﻴاﻳﻲ قﻮمﻮﻧﻮ ＇خﻪ دي‪ .‬د دوی سﻴﻤﻪ مغولستان د ترکستان او چﻴﻦ ترمﻨ‪ ＃‬پرتﻪ ده‪ .‬د‬ ‫دې خلکﻮ د ژوﻧد ب‪２‬ﻪ قباﻳلﻲ وه او تل لﻪ ﻳﻮه ‪＄‬اﻳﻪ بل ‪＄‬اى تﻪ ک‪６‬ه ک‪５‬دل‪.‬‬ ‫مغﻮلﻲ قباﻳلﻮ پﻪ ‪ ٦٠٢‬سپﻮږمﻴز‪ 1206 /‬ز کال د ﻳﻮې لﻮﻳ‪ ３‬جرگ‪ ３‬پﻪ ترڅ ک‪ ３‬تموچين د خپل‬ ‫ﻻر＊ﻮد پﻪ تﻮگﻪ و！اکﻪ او ﻫغﻪ تﻪ ﻳ‪ ３‬د چنگېزخان لقب ورک‪ .７‬ده مغﻮلﻲ قﻮمﻮﻧﻪ او قبﻴلﻲ ﻻﻧﻮرې ﻫم‬ ‫سره ﻳﻮ ک‪７‬ې او د خپلﻮ خلکﻮ د ﻻ＊ﻪ ﻧظم او ثبات لپاره ﻳ‪ ３‬د "ياسا" تر سرلﻴک ﻻﻧدې د مقرراتﻮ ﻳﻮه‬ ‫！ﻮلگﻪ جﻮړه ک‪７‬ه‪.‬‬

‫د ُمغﻮلﻮ ﻳرغل‬ ‫چﻨگﻴزخان پﻪ لﻮم‪７‬ي سرک‪ ３‬د ماوراءالﻨﻬر پﻪ ＊اروﻧﻮ برﻳدوﻧﻪ وک‪７‬ل او پﻪ ‪ ٦١٦‬سپﻮږمﻴز‪1220 /‬ز‬ ‫کال ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د اترار ＊ار وﻧﻴﻮ‪ ،‬پﻪ دې ＊ار ک‪ ３‬تر دې مخک‪ ３‬ﻳﻮ مغﻮلﻲ سﻮداگرﻳز کاروان د دغﻪ ＊ار د‬ ‫حاکم لﻪ خﻮا لﻮټ شﻮی و‪.‬‬ ‫‪25‬‬

‫د بخارا‪ ،‬سﻤرقﻨد‪ ،‬خﻮارزم او مروه ＊اروﻧﻪ ﻫم د مغﻮلﻮ ﻻس تﻪ ورغلل او د دغﻮ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮ پﻪ زر‪－‬ﻮﻧﻮ‬ ‫خلک ووژل شﻮل‪ .‬چنگېز خان د دغﻮ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮ تر ﻧﻴﻮلﻮ وروستﻪ‪ ،‬زمﻮږ پر ﻫ‪５‬ﻮاد باﻧدې ﻳرغل وک‪ ７‬چ‪３‬‬ ‫لﻪ املﻪ ﻳ‪ ３‬د ﻫرات‪ ،‬بامﻴان‪ ،‬غزﻧﻲ او کابل ＊اروﻧﻪ وران شﻮل او خلک ﻳ‪ ３‬ووژل شﻮل‪.‬‬ ‫لﻪ دې وروستﻪ‪ ،‬زمﻮږ پﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد ک‪ ３‬ﻳﻮه ډ‪４‬ره تﻴاره تارﻳخﻲ دوره پﻴل شﻮه‪ .‬چﻨگﻴز پﻪ ‪ ٦٢٢‬سپﻮږمﻴز‬ ‫‪ ١٢٢٥‬ز کال مغولستان تﻪ ستﻮن او ﻫم ﻫلتﻪ م‪７‬شﻮ‪.‬‬ ‫پﻪ ‪ ٦٥١‬سپﻮږمﻴز‪ 1253 /‬ز کال ﻳﻮ ‪＄‬ل بﻴا هالکو خان د اسﻼمﻲ ﻧ‪７‬ۍ پر ضد ل‪＋‬کر راوو‪４‬ست او‬ ‫پﻪ ‪ ٦٥٦‬سپﻮږمﻴز‪ 125۸ /‬ز کال ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د بغداد ＊ار وﻧﻴﻮه او عباسﻲ خلﻴفﻪ ﻳ‪ ３‬وواژه‪.‬‬

‫د کرت کورن‪９‬‬ ‫‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬تارﻳخ پﻮﻫان د کرت کﻮرﻧ‪ ９‬د غﻮري د سلسل‪ ３‬او شﻤ‪５‬ر ﻳ‪ ３‬د سلجﻮقﻲ ترکﻤﻨاﻧﻮ لﻪ کﻮرﻧ‪９‬‬ ‫＇خﻪ گ‪２‬ﻲ‪ .‬پﻪ ﻫرات ک‪ ３‬د دې کﻮرﻧ‪ ９‬لﻮم‪７‬ﻧی بﻨس＀ ا‪＋４‬ﻮدوﻧکی ملک شﻤس الدﻳﻦ کرت دی‪ .‬ده لﻪ‬ ‫مغﻮلﻮ سره د روغ‪ ３‬جﻮړې سﻴاست تﻪ مخﻪ ک‪７‬ه او مغﻮلﻮ تﻪ د ر‪＋４‬تﻴﻨﻲ خدمت پﻪ بدل ک‪ ３‬چ‪ ３‬ملک‬ ‫شمس الدين ﻫغﻮی تﻪ وک‪ ،７‬زمﻮږ د ﻫ‪５‬ﻮاد پﻪ مﻬﻤﻮ ＊اروﻧﻮ باﻧدې د حکﻮمت کﻮلﻮ فرمان ﻳ‪ ３‬لﻪ مغﻮلﻮ‬ ‫＇خﻪ ترﻻسﻪ ک‪ .７‬ده پﻪ ﻫرات‪ ،‬کﻨدﻫار‪ ،‬کابل‪ ،‬بُست‪ ،‬ﻫزاره جات‪ ،‬سﻨد او ﻫﻨد باﻧدې حکﻮمت کاوه‪.‬‬ ‫د ده ‪＄‬ا ﻨاستﻮ ﻫم لﻪ مغﻮلﻮ سره د ﻫﻤکاری کﻮلﻮ سﻴاست تﻪ ادامﻪ ورک‪７‬ه‪ .‬پﻪ پاى ک‪ ３‬د کرت کﻮرﻧ‪ ９‬د‬ ‫تيمور لﻪ خﻮا لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ وﻻړه‪.‬‬

‫د ال رت دولت‬

‫ﻨت‬

‫ډ‬

‫ﻫلﻲ‬

‫سلط‬

‫د کسپﻴﻦ سﻤﻨدرگی‬

‫د چغه تاى دولت‬

‫سيمه ايز شاهزاده گان‬

‫س‬

‫د‬

‫پار‬

‫يج‬

‫خل‬

‫د عﻤان سﻤﻨدرگی‬

‫‪26‬‬

‫اوﺿاع ﻋﻤﻮﻣﻲ اروپا در ﻗﺮن وﺳﻄﻲ‬ ‫تيمور‬ ‫تيمور ﻫم د چﻨگ‪５‬ز کﻮرﻧ‪ ９‬پﻮرې ت‪７‬او لري‪ .‬دی د سﻤرقﻨد د سﻮ‪４‬ل پﻪ (شﻬر سبز) ﻳا شﻨﻪ ＊ار ک‪３‬‬ ‫وز‪４８４‬د‪ .‬تيمور پﻪ لﻮم‪７‬ي سرک‪ ３‬مﻨ‪％‬ﻨ‪ ９‬أسﻴا ‪＄‬ان تﻪ تابع ک‪７‬ه او د سﻤرقﻨد ＊ار ﻳ‪ ３‬خپلﻪ پﻼزم‪５‬ﻨﻪ‬ ‫و！اکلﻪ‪.‬پﻪ دې وخت ک‪ ３‬زمﻮږ پﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد ک‪ ３‬پﻴاوړي حکﻮمت شتﻮن ﻧﻪ درلﻮد‪＄ ،‬کﻪ خﻮ تﻴﻤﻮر پﻪ اساﻧ‪９‬‬ ‫سره وکﻮلﻰ شﻮ چ‪ ３‬ﻫغﻪ تر خپل‪ ３‬ولک‪ ３‬ﻻﻧدې راولﻲ‪ .‬ده ﻫﻤدارﻧگﻪ‪ ،‬اﻳران‪ ،‬د ﻫﻨد ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬برخ‪،３‬‬ ‫روسﻴﻪ او د عثﻤاﻧﻲ دولت ‪＄‬ﻤک‪ ３‬وﻧﻴﻮل‪ ،３‬خﻮ چ‪ ３‬کلﻪ ﻳ‪ ３‬د چﻴﻦ د ﻧﻴﻮلﻮ تکل وک‪ ،７‬م‪７‬شﻮ‪.‬‬

‫د هرات تيموريان‬ ‫کلﻪ چ‪ ３‬پﻪ ‪ ٨٠٧‬سپﻮږمﻴز‪ 14۰4 /‬ز کال ک‪ ３‬تﻴﻤﻮر م‪７‬شﻮ‪ ،‬ﻧﻮ ورسره سم د ده پراخﻪ امپراتﻮري ﻫم‬ ‫！ﻮ！‪！ ３‬ﻮ！‪ ３‬شﻮه‪ .‬د ده زامﻦ او لﻤسﻴان پﻪ خپلﻮ مﻨ‪％‬ﻮ ک‪ ３‬پﻪ شخ‪７‬و لگﻴا شﻮل‪ .‬د تﻴﻤﻮر کﻮچﻨﻲ زوی شاهرخ‬ ‫مرزا د خراسان حکﻮمت تر ﻻسﻪ ک‪ .７‬ده د خپل حکﻮمت پﻼزم‪５‬ﻨﻪ د ﻫرات ＊ار و！ا کﻪ او ‪ ٤٣‬کالﻪ ﻳ‪３‬‬ ‫حکﻮمت وک‪ .７‬د تﻴﻤﻮر پﻪ لﻤسﻴاﻧﻮ ک‪ ３‬سلطان حسين بايقرا ﻳﻮ ډ‪４‬ر مﻬم شخصﻴت و‪ .‬ده درې دﻳرش کالﻪ‬ ‫حکﻮمت وک‪ ７‬د ﻫغﻪ د حکﻮمت پﻪ زماﻧﻪ ک‪ ３‬ﻫرات د خپل‪ ３‬ودې‪ ،‬پرمختﻴا او غﻮړ‪４‬داو پﻪ ډ‪４‬رې لﻮړې پﻮړۍ‬ ‫ک‪＄ ３‬اى درلﻮد‪ .‬پﻪ ﻫرات ک‪ ３‬ډ‪４‬ر پﻮﻫان‪ ،‬متفکرﻳﻦ او صﻨعت کاران او د ﻫﻨر خاوﻧدان سره را ！ﻮل شﻮل او‬ ‫ډ‪４‬ر ادبﻲ او ﻫﻨري آثار ﻳ‪ ３‬رامﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪７‬ل‪.‬‬

‫‪27‬‬

‫پﻪ ﻫﻤدې وخت ک‪ ３‬پ‪５‬ژﻧدل شﻮي اﻧ‪％‬ﻮر گران‪ ،‬لکﻪ‪ :‬کمال الدين بهزاد‪ ،‬قاسم علي او د تصﻮف‬ ‫لﻪ مشراﻧﻮ ＇خﻪ سيد قاسم انوار‪ ،‬عبدالرحمان جامي‪ ،‬علي شېرنوايي او ﻳﻮ شﻤ‪５‬ر ﻧﻮرو خپل آثار‬ ‫！ﻮلﻨ‪ ３‬تﻪ وړاﻧدې ک‪７‬ل‪.‬‬

‫د ﻫرات جامع جﻮمات‬

‫په ټولگي کې فعاليت‪:‬‬

‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ دوو ډلﻮ وو‪４‬شل شﻲ‪ .‬د الف ډلﻪ دې لﻪ جغرافﻴاﻳﻲ ﻧقش‪＇ ３‬خﻪ پﻪ گ＂‪ ３‬اخﻴستﻨ‪３‬‬ ‫سره د مغﻮلستان ﻫ‪５‬ﻮاد معلﻮم او د ب ډلﻪ دې زمﻮږ د ﻫ‪５‬ﻮاد ﻫغﻪ وﻻﻳتﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د چﻨگﻴز د ﻳرغل پرمﻬال‬ ‫د مغﻮلﻮ تر ولک‪ ３‬ﻻﻧدې راغللﻲ وو‪ ،‬پﻪ گﻮتﻪ ک‪７‬ي‪.‬‬

‫؟‬

‫پوښتنې‬

‫‪ .1‬د مغﻮلﻮ د ژوﻧد ب‪２‬ﻪ ＇رﻧ‪／‬ﻪ وه؟‬ ‫‪.2‬د چﻨگ‪５‬ز د مقررې ！ﻮلگﻪ ＇ﻪ ﻧﻮم‪５‬ده او ول‪ ３‬ﻳ‪ ３‬جﻮړه ک‪７‬ې وه؟‬ ‫‪.3‬د ال کرت سﻴاست د مغﻮلﻮ پﻪ وړاﻧدې ＇رﻧگﻪ و؟ رو＊اﻧﻪ ﻳ‪ ３‬ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪.4‬د ﻫرات د تﻴﻤﻮرﻳاﻧﻮ د دورې د پﻮﻫ‪ ３‬او کلتﻮر ډگر د در‪４‬ﻮ تﻨﻮ د ﻧامتﻮ لﻮﻳاﻧﻮ ﻧﻮمﻮﻧﻪ واخلئ‪.‬‬ ‫‪ .٥‬عباسی خلﻴفﻪ د کﻮم شخص پﻪ واسطﻪ ووژل شﻮ؟‬ ‫‪2۸‬‬

‫اوﺿاع ﻋﻤﻮﻣﻲ اروپا در ﻗﺮن وﺳﻄﻲ‬

‫درېم څپرکى‬

‫د کﻨدﻫار لﻪ پا＇ﻮن ＇خﻪ مخک‪ ３‬د افغاﻧستان او گاوﻧ‪ ６‬ﻳﻮ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ اړﻳک‪３‬‬ ‫ﻻﻧدې درسﻮﻧﻪ لري‪.‬‬ ‫‪ .1‬د ماوراءالﻨﻬر شﻴباﻧﻴان او استراخاﻧﻴان‪،‬‬ ‫‪ .2‬د ﻫﻨد بابرﻳان‪،‬‬ ‫‪ .3‬د اﻳران صفﻮﻳان‪.‬‬ ‫‪29‬‬

‫د څپرکي موخې‬ ‫د گاوﻧ‪６‬ﻳﻮ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ د واکﻤﻨﻮ ل‪７‬ﻳﻮ سره د زده کﻮوﻧکﻮ آشﻨا کﻮل‪ ،‬لکﻪ‪:‬‬

‫د ماوراءالﻨﻬر شﻴباﻧﻴان او استراخاﻧﻴان‪،‬‬ ‫د ﻫﻨد بابرﻳان‪،‬‬ ‫د اﻳران صفﻮﻳان‪،‬‬ ‫لﻪ‪ -‬افغاﻧاﻧﻮ سره د ﻧﻮمﻮړو ل‪７‬ﻳﻮ د اړﻳکﻮ لﻪ ＇رﻧگﻮالﻲ سره د زده کﻮوﻧکﻮ اشﻨا کﻮل‪.‬‬

‫پﻪ ﻫﻨد ک‪ ３‬د اسﻼمﻲ معﻤارۍ ﻳﻮه ب‪５‬لگﻪ‬ ‫‪30‬‬

‫ﻧﻬم لﻮست‬

‫اوﺿاع ﻋﻤﻮﻣﻲ اروپا در ﻗﺮن وﺳﻄﻲ‬ ‫د ماوراءالﻨﻬر شﻴباﻧﻴان او استراخاﻧﻴان‬

‫اﻳا پﻮﻫ‪８５‬ئ چ‪ ３‬ازبک شﻴباﻧﻴاﻧﻮ او استراخاﻧﻴاﻧﻮ ول‪ ３‬د افغاﻧستان شﻤالﻲ سﻴﻤ‪ ３‬ترخپل ﻳرغل او ولک‪３‬‬ ‫ﻻﻧدې راوست‪ ３‬وې؟‬ ‫پﻪ دې لﻮست ک‪ ３‬بﻪ لﻪ ﻻﻧدې مﻮضﻮعاتﻮ سره آشﻨا شئ‪.‬‬

‫شﻴباﻧﻴان‬ ‫د شيبانيانو د حکﻮمت بﻨس＀ ا‪＋４‬ﻮدوﻧکﻰ محمدخان شيباني دی‪ .‬ﻫغﻪ ادعا کﻮلﻪ چ‪ ３‬د چﻨگ‪５‬ز‬ ‫د زوی جوجي لﻪ اوﻻدې ＇خﻪ دی‪ .‬شﻴباﻧﻴاﻧﻮ پﻪ لسﻤ‪ ３‬ﻫجري پ‪７５‬ۍ ک‪ ３‬ماورالنهر تﻪ ک‪６‬ه وک‪７‬ه او پﻪ‬ ‫‪ 906‬سپﻮږمﻴز‪ 1501 /‬ز کـال ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د ﻳﻮه سﻴﻤﻪ ﻳﻴز حکﻮمت بﻨس＀ ک‪＋５‬ﻮد‪ .‬ده ﻫﻤدا چ‪ ３‬پﻪ مﻨ‪％‬ﻨ‪９‬‬ ‫أسﻴا ک‪ ３‬خپل‪ ３‬د واکﻨﻤ‪ ９‬ستﻨ‪！ ３‬ﻴﻨگ‪ ３‬ک‪７‬ې‪ ،‬ﻧﻮ پﻪ ‪ 912‬سپﻮږمﻴز‪ 1506 /‬مﻴﻼدي کال ک‪ ３‬د أمﻮ لﻪ‬ ‫سﻴﻨد ＇خﻪ را پﻮرې ووت او زمﻮږ د ﻫ‪５‬ﻮاد شﻤالﻲ او لﻮ‪４‬دﻳ‪ ３％‬سﻴﻤ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬لﻪ بلخ ＇خﻪ بﻴا تر ﻫرات‬ ‫پﻮرې وﻧﻴﻮل‪.３‬‬ ‫د سﻴستان او کﻨدﻫار واکﻤﻨاﻧﻮ د خپل‪ ３‬تسلﻴﻤ‪ ９‬خبر ور واستاوه‪ ،‬خﻮ د گرمسير او زمين داور‬ ‫خلک تر اخره تسلﻴم ﻧشﻮل او خپل مقاومت تﻪ ﻳ‪ ３‬دوام ورک‪.７‬‬ ‫محﻤدخان شﻴباﻧﻲ پﻪ ‪ 916‬سپﻮږمﻴز‪ 1510 /‬ز کال ک‪ ３‬لﻪ شاه اسﻤاعﻴل صفﻮي سره پﻪ جگ‪７‬ه ک‪３‬‬ ‫ووژل شﻮ‪ .‬لﻪ ده وروستﻪ ازبکان ب‪ ３‬سﻴکﻪ شﻮل او ب‪５‬رتﻪ ﻳ‪ ３‬ماورالﻨﻬر تﻪ شاتﻪ تگ وک‪ ،７‬خﻮ پر افغاﻧستان‬ ‫ﻳ‪ ３‬لﻪ ﻳرغلﻮﻧﻮ ＇خﻪ ﻻس واﻧﻪ خﻴست‪ .‬د شﻴباﻧﻴاﻧﻮ حکﻮمت تر ‪ 1007‬سپﻮږمﻴز‪ 1599 /‬ز کالﻪ پﻮرې‬ ‫وغ‪％‬ﻴد‪ .‬پﻼزم‪５‬ﻨﻪ ﻳ‪ ３‬ډ‪４‬ر وختﻮﻧﻪ سمرقند او کلﻪ ﻫم بخارا وو‪.‬‬ ‫‪31‬‬

‫استراخاﻧﻴان‬ ‫استراخاﻧﻴان د ازبکاﻧﻮ لﻪ تﻮکم ＇خﻪ شﻤ‪５‬رل ک‪８５‬ي‪ .‬دوی ﻫم ﻫ（ﻪ وک‪７‬ه چ‪ ３‬پﻪ افغاﻧستان ک‪ ３‬خپل‬ ‫ﻧفﻮذ او واک تﻪ پراختﻴا ورک‪７‬ي‪ .‬استراخاﻧﻴاﻧﻮ پﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬ي تﻮگﻪ د افغاﻧستان د تخار وﻻﻳت تر خپل‪３‬‬ ‫ادارې او کﻨ＂رول ﻻﻧدې راوستی و او لﻪ ﻫغﻪ ‪＄‬اﻳﻪ ﻳ‪ ３‬د ﻫرات او بلخ پﻪ لﻮري ﻳرغلﻮﻧﻪ کﻮل‪ .‬د دوی د‬ ‫دغﻮ ﻧاأړامﻴﻮ او ﻳرغلﻮﻧﻮ لﻪ املﻪ زمﻮږ ډ‪４‬ر شﻤ‪５‬ر خلکﻮ خپل ‪＄‬اﻧﻮﻧﻪ لﻪ ﻻسﻪ ورک‪７‬ل‪.‬‬ ‫ازبک استراخاﻧﻲ حکﻮمت لﻪ ‪ 1007‬ﻧﻪ تر ‪ 1167‬سپﻮږمﻴز‪ 1599 /‬تر ‪ 1754‬ز کالﻪ پﻮرې دوام‬ ‫وک‪ .７‬د دوی ‪＄‬ﻴﻨﻮ ！ﻮلﻮاکاﻧﻮ د بلخ ＊ار خپلﻪ پﻼزم‪５‬ﻨﻪ ！اکل‪ ３‬وه‪ .‬پﻪ ت‪５‬ره د محمد خان او سبحان‬ ‫ُقلي خان پﻪ دورو ک‪ ３‬کلتﻮري وضع‪ ３‬تﻪ ＊ﻪ پاملرﻧﻪ شﻮې وه او دغﻪ ＊ار تﻪ لﻴکﻮالﻮ او شاعراﻧﻮ مخﻪ‬ ‫ک‪７‬ې وه‪.‬‬

‫په ټولگي کې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻰ دې د ﻧقش‪ ３‬پرمخ د سﻤرقﻨد او بخارا ＊اروﻧﻪ و＊ﻴﻲ او د افغاﻧستان پر شﻤال باﻧدې دې د شﻴباﻧﻴاﻧﻮ او‬ ‫استراخاﻧﻴاﻧﻮ د احتﻤالﻲ ﻳرغل تگ لﻮرى و＊ﻴﻲ‪.‬‬

‫؟‬

‫پوښتنې‬ ‫‪.١‬ازبکﻮ شﻴباﻧﻴاﻧﻮ چ‪５‬رتﻪ ژوﻧد کاوه‪ .‬او ＇رﻧگﻪ ﻳ‪ ３‬ماورالﻨﻬر او افغاﻧستان تﻪ ﻻره ومﻮﻧدلﻪ؟‬ ‫‪.٢‬محﻤدخان پﻪ اصل ک‪ ３‬د کﻮم شخص لﻪ اوﻻدې ＇خﻪ شﻤ‪５‬رل ک‪８５‬ي؟‬ ‫‪.٣‬تش ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ پﻪ خپلﻮ کتابچﻮ ک‪ ３‬ډک ک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫د ‪ ....................‬او ‪ .........................‬دوې سﻴﻤ‪ ３‬ازبکاﻧﻮ تﻪ تسلﻴﻤ‪ ３‬ﻧﻪ شﻮې او تر پاﻳﻪ ﻳ‪！ ３‬ﻴﻨگار وک‪.７‬‬ ‫د بلخ کلتﻮري حالت د ‪ .......................‬او ‪ ................................‬د واکﻤﻨ‪ ９‬پﻪ دورو ک‪＊ ３‬ﻪ شﻮ او‬ ‫ډ‪４‬رو شاعراﻧﻮ او لﻴکﻮاﻻﻧﻮ دغﻪ ＊ار تﻪ مخﻪ ک‪７‬ه‪.‬‬ ‫استراخاﻧﻴاﻧﻮ معﻤﻮ ًﻻ لﻪ د ‪ .......................‬وﻻﻳت ＇خﻪ د ﻫرات او بلخ پﻪ لﻮر ﻳرغلﻮﻧﻪ کﻮل‪.‬‬

‫‪32‬‬

‫لسم لﻮست‬

‫اوﺿاع ﻋﻤﻮﻣﻲ اروپا در ﻗﺮن وﺳﻄﻲ‬ ‫د ﻫﻨد بابرﻳان‬

‫تاج محل‬

‫آﻳا خبر ﻳاست چ‪ ３‬بابرﻳاﻧﻮ پﻪ ﻫﻨد ک‪＇ ３‬ﻪ ډول مﻮقعﻴت درلﻮد؟ لﻪ افغاﻧاﻧﻮ سره د بابرﻳاﻧﻮ د اړﻳکﻮ پﻪ‬ ‫اړوﻧد ＇ﻪ معلﻮمات لرئ؟‬

‫بابرﻳان‬ ‫د بابريانو د ل‪７‬ۍ بﻨس＀ ا‪＋４‬ﻮدوﻧکﻰ ظهيرالدين محمد بابر دی‪ .‬د ده ﻧسب تيمور گورکان تﻪ‬ ‫رس‪８５‬ي‪ .‬ظﻬﻴرالدﻳﻦ محﻤد بابر ﻫم د مغﻮﻻﻧﻮ لﻪ ډل‪＇ ３‬خﻪ شﻤ‪５‬رل ک‪５‬ده‪ .‬لﻪ ﻫﻤدې کبلﻪ د ﻫغﻮی ل‪７‬ۍ‬ ‫پﻪ ﻫﻨد ک‪ ３‬پﻪ بابرﻳاﻧﻮ‪－ ،‬ﻮرکاﻧﻴاﻧﻮ او مغﻮلﻮ مشﻬﻮره شﻮې ده‪.‬‬ ‫ظﻬﻴرالدﻳﻦ محﻤد بابر پﻪ ‪ ۸۸۸‬سپﻮږمﻴز‪ 14۸3 /‬ز کال د ازبکستان په انديجان ک‪ ３‬ز‪４８４‬دلی دی‪.‬‬ ‫پﻪ ‪ 12‬کلﻨ‪ ９‬ک‪ ３‬د فرغاﻧ‪ ３‬س‪５‬ﻤ‪ ３‬د امﻴر پﻪ تﻮگﻪ وگﻤارل شﻮ‪ .‬ده پﻪ ‪ 906‬سپﻮږمﻴز‪ 1501 /‬ز کال ک‪ ３‬د‬ ‫سمرقند ＊ار وﻧﻴﻮه‪ .‬خﻮ شﻴباﻧﻲ ازبکاﻧﻮ دی لﻪ مﻨ‪％‬ﻨ‪ ９‬أسﻴا ＇خﻪ ت‪＋５‬ت‪ ３‬تﻪ اړ ک‪＄ ،７‬کﻪ خﻮ بابر کابل‬ ‫تﻪ مخﻪ ک‪７‬ه او دغﻪ ＊ار ﻳ‪ ３‬پﻪ ‪ 910‬سپﻮږمﻴز‪1504 /‬ز کال خپلﻪ پﻼزم‪５‬ﻨﻪ و！اکﻪ او ＇ﻮ کالﻪ وروستﻪ ﻳ‪３‬‬ ‫کﻨدﻫار ﻫم وﻧﻴﻮه‪ .‬بابرشاه پﻪ ‪ 932‬سپﻮږمﻴز‪ 1526 /‬ز کال د هندوستان پﻪ لﻮر ل‪＋‬کرې وخﻮ‪＄‬ﻮل‪ .３‬ده‬ ‫پﻪ ﻫﻨدوستان ک‪ ３‬افغاني لودي دولت لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ ﻳﻮ وړ او خپل سلطﻨت ﻳ‪ ３‬اعﻼن ک‪.７‬‬ ‫بابر پر کابل مﻴﻦ و او دلتﻪ ﻳ‪＄ ３‬ﻴﻨ‪ ３‬ما‪ ９１‬و داﻧ‪ ３‬ک‪７‬ې‪ .‬ده لﻪ م‪７‬ﻳﻨ‪＇ ３‬خﻪ د مخﻪ وصﻴت ک‪７‬ی و‪ .‬چ‪３‬‬ ‫دی دې د کابل پﻪ ﻳﻮه ب‪ ０‬ک‪ ３‬خاورو تﻪ وسپارل شﻲ‪ .‬ﻫغﻪ ﻫﻤدا اوس د کابل د بابر پﻪ ب‪ ０‬ک‪＊ ３‬خ دی‪.‬‬ ‫‪33‬‬

‫د بابر زامﻦ‬ ‫لﻪ بابر ＇خﻪ وروستﻪ د ده زوی همايون پاچا شﻮ‪ ،‬خﻮ د ده ورورکامران ميرزا او دغﻪ راز سوري‬

‫شېرشاه ﻳ‪ ３‬پر وړاﻧدې راپﻮرتﻪ شﻮل‪＄ .‬کﻪ ﻧﻮ ﻫﻤاﻳﻮن لﻪ ﻫﻨد ＇خﻪ وت‪＋‬ت‪５‬د او اﻳراﻧﻲ صفﻮﻳاﻧﻮ تﻪ ﻳ‪ ３‬پﻨاه‬ ‫ﻳﻮ وړه‪ .‬ده ﻳﻮ ‪＄‬ل بﻴا د صفﻮﻳاﻧﻮ پﻪ مرستﻪ د افغاﻧستان ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬سﻴﻤ‪ ،３‬پﻨجاب او د ﻫﻨد ډﻫلﻰ وﻧﻴﻮه‪.‬‬

‫جﻼل الدﻳن محمد اکبر‬

‫‪34‬‬

‫اوﺿاع ﻋﻤﻮﻣﻲ اروپا در ﻗﺮن وﺳﻄﻲ‬

‫د ﻫﻤاﻳﻮن زوی جالل الدين اکبر ﻧﻮم‪５‬ده او د ﻫغﻪ د حکﻮمت پﻪ دوران ک‪ ３‬د ﻫﻨد بابرﻳاﻧﻮ ډ‪４‬ر پرمختگ‬ ‫او وده وک‪７‬ه‪ .‬پﻪ دې وخت ک‪ ３‬پﻪ پﻴر رو＊ان باﻧدې معروف‪ ،‬د باﻳزﻳد اﻧصاري تر مشری ﻻﻧدې د افغاﻧاﻧﻮ‬ ‫او گﻮرکاﻧﻲ دولت ترمﻨ‪ ＃‬ﻳﻮ ل‪ ７‬زورورې شخ‪７‬ې رامﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮې د دغﻮ ﻧ‪＋‬تﻮ پﻪ ترڅ ک‪ ３‬باﻳزﻳد اﻧصاري‬ ‫ووژل شﻮ‪ ،‬خﻮ د رو＊اﻧﻴاﻧﻮ خﻮ‪＋＄‬ت د ﻧﻮرو ‪ 65‬کالﻮ لپاره د پ‪＋‬تﻮﻧخﻮا پﻪ ‪＄‬ﻤکﻮ ک‪ ３‬دوام وک‪.７‬‬ ‫لﻪ جﻼل الدﻳﻦ اکبر ＇خﻪ وروستﻪ د ده زوی جهانگير د ﻫﻨدوستان‪ -‬پاچا شﻮ‪ .‬ده د خپل حکﻮمت پﻪ‬ ‫وروستﻨﻴﻮ کلﻮﻧﻮ ک‪ ３‬پﻪ کابل ک‪ ３‬ژوﻧد کاوه‪ ،‬خﻮ د ﻫغﻪ زوی شاه جهان پﻪ ‪ 1067‬سپﻮږمﻴز‪ 1657 /‬ز‬ ‫کال ک‪ ３‬د کﻨدﻫار او بلخ پﻪ لﻮري ل‪＋‬کرې و خﻮزول‪ ３‬او غﻮ＊تل ﻳ‪ ３‬چ‪ ３‬دغﻪ دوه ＊اروﻧﻪ فتح ک‪７‬ي‪،‬‬ ‫خﻮ ﻧاکام شﻮ‪.‬‬ ‫اورنگ زيب ﻫم چ‪ ３‬لﻪ شاه جﻬان ＇خﻪ وروستﻪ د بابرﻳاﻧﻮ د کﻮرﻧ‪ ９‬پاچا شﻮ‪ .‬د افغاﻧاﻧﻮ لﻪ ﻧﻬضت او‬ ‫پا＇ﻮن سره مخامخ شﻮ‪ .‬د دغﻪ پا＇ﻮن او ﻧﻬضت مشري د خﻮشحال خان خ＂ک پﻪ غاړه وه‪.‬‬ ‫دی د پ‪＋‬تﻮ ژب‪ ３‬د ﻧظم او ﻧثر د ډگر ډ‪４‬ر پﻴاوړی او ﻧامتﻮ شاعر او لﻴکﻮال دی‪ .‬خﻮشحال خان ＇لﻮر ﻧﻴم‬ ‫کالﻪ د اورﻧگ زﻳب پﻪ زﻧدان ک‪ ３‬ت‪５‬ر ک‪７‬ل‪.‬‬ ‫د ﻫﻨد بابرﻳاﻧﻮ د حکﻮمت کﻤزورتﻴا د اورنگ زيب لﻪ زماﻧ‪＇ ３‬خﻪ پﻴل شﻮه‪ .‬پﻪ ‪ 1124‬سپﻮږمﻴز‪/‬‬ ‫‪ 1712‬ز کال ک‪ ３‬د دې کﻮرﻧ‪ ９‬د حکﻮمتﻮﻧﻮ ل‪７‬ۍ ختﻤﻪ شﻮه‪ .‬لﻪ دې وروستﻪ سﻴﻤﻪ ﻳﻴز حکﻮمتﻮﻧﻪ د‬ ‫گورکانيانو پﻪ ﻧامﻪ پﻪ ﻫﻨد ک‪ ３‬پات‪ ３‬شﻮل‪ .‬کﻪ ＇ﻪ ﻫم ﻧﻮمﻮړي حکﻮمتﻮﻧﻪ د نادر شاه افشار او ابدالي‬ ‫احمدشاه بابا لﻪ خﻮا کﻤزوري شﻮل‪ ،‬خﻮ پﻪ پاى ک‪ ３‬د گﻮرکاﻧﻴاﻧﻮ پات‪ ３‬شﻮﻧﻲ پﻪ ‪1۸39‬ز کال د برﻳتاﻧﻴا‬ ‫د ختﻴ‪ ＃‬ﻫﻨد د کﻤپﻨ‪ ９‬تر مﻼت‪ ７‬ﻻﻧدې راغلل‪ .‬د ﻧﻮمﻮړې کﻤپﻨ‪ ９‬ﻧفﻮذ د جﻬاﻧگﻴر پاچا لﻪ زماﻧ‪＇ ３‬خﻪ‬ ‫پﻪ ﻫﻨد ک‪ ３‬پﻴل شﻮى و‪.‬‬

‫باﻳزﻳد اﻧصاري (پﻴر رو＊ان)‬

‫‪35‬‬

‫خﻮشحال خان خ＂ک‬

‫د کلتﻮر او تﻤدن ＇رﻧگﻮالﻰ‬ ‫د بابريانو پﻪ زماﻧ‪ ３‬ک‪ ３‬د ﻫﻨدوستان کلتﻮر او تﻤدن وغﻮړ‪４‬د‪ .‬فارسﻲ دري د حکﻮمت رسﻤﻲ ژبﻪ شﻮه‪.‬‬ ‫پرتﻤﻴﻦ ب‪２‬ﻮﻧﻪ‪ ،‬و داﻧ‪ ،９‬او ما‪ ９１‬گاﻧ‪ ،３‬لکﻪ تاج محل او داس‪ ３‬ﻧﻮر ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ آثار رامﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪７‬ای شﻮل‪،‬‬ ‫خﻮ گورکانيانو افغاﻧستان تﻪ ډ‪４‬ره پاملرﻧﻪ ﻧﻪ درلﻮده‪＄ ،‬کﻪ ﻧﻮ ＇ﻪ د ﻳادوﻧ‪ ３‬وړ ارز＊تﻨاک او لﻪ برمﻪ ډک‬ ‫آثار ﻳ‪ ３‬جﻮړ ﻧﻪ ک‪７‬ل‪ ،‬خﻮ سره لﻪ دې ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬آثار پﻪ دې وخت ک‪ ３‬مﻨ‪ ＃‬تﻪ راغلل‪ .‬د ب‪５‬لگ‪ ３‬پﻪ ډول‪:‬‬ ‫د کﻨدﻫار پﻪ سرپﻮزې ک‪ ３‬د چﻬل زﻳﻨ‪ ３‬طاق (پﻴش طاق)‬ ‫چ‪ ３‬د بابرشاه پﻪ امر جﻮړ شﻮ‪ ،‬دغﻪ راز پﻪ کﻨدﻫار‪ ،‬د کابل‬ ‫استالف‪ ،‬شﻤالﻲ او ختﻴ‪％‬ﻮ برخﻮ ک‪＄ ３‬ﻴﻨ‪ ３‬ب‪２‬ﻮﻧﻪ لکﻪ‪:‬‬ ‫د عالم گﻨج ب‪ ،０‬د شﻬرارا ب‪ ،０‬دلکشا ب‪ ،０‬د بابر ب‪ ،０‬د‬ ‫بگرامﻲ ب‪ ０‬او د کﻮکب ب‪ ０‬جﻮړ شﻮل‪.‬‬

‫ﻳﻪ کابل ＊ار ک‪ ３‬د بابرشاه مقبره‬

‫پﻪ ！ﻮلگﻰ ک‪ ３‬فعالﻴت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻰ دې لﻪ ﻧقشﻲ ＇خﻪ پﻪ گ＂‪ ３‬اخ‪５‬ستﻨ‪ ３‬سره ﻫغﻪ سﻴﻤ‪ ３‬و＊ﻴﻲ چ‪ ３‬ﻫلتﻪ د ﻫﻨد د کﻮر‪－‬اﻧﻴاﻧﻮ آثار‬ ‫پات‪ ３‬دي‪.‬‬

‫؟‬

‫پﻮ＊تﻨ‪３‬‬

‫‪！.1‬ﻮلﻮاک بابر چ‪５‬رتﻪ وز‪４８４‬د او چ‪５‬رتﻪ خاوروتﻪ وسپارل شﻮ؟‬ ‫‪.2‬خﻮشحال خان خ＂ک پﻪ ﻫﻨد ک‪ ３‬لﻪ کﻮم مغﻮلﻲ ！ﻮلﻮاک سره شخ‪７‬ه درلﻮده؟‬ ‫‪.3‬ﻻﻧدې تش ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ پﻪ خپلﻮ کتابچﻮ ک‪ ３‬ډک ک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫بابر شاه پﻪ افغاﻧستان ک‪ ３‬د ‪ .................‬پﻪ ＊ار مﻴﻦ و‪.‬‬ ‫باﻳزﻳد اﻧصاري (پﻴررو＊ان) د افغاﻧاﻧﻮ د ‪ .......................‬ﻻر＊ﻮد وواو د ‪.........................‬‬ ‫‪ .............‬پﻪ ضد ﻳ‪ ３‬پا＇ﻮن وک‪７‬؟‬ ‫‪！.4‬ﻮلﻮاک ﻫﻤاﻳﻮن د ﻻﻧدې ﻳا دو شﻮو کﻮمﻮ کساﻧﻮ لﻪ خﻮا مات‪ ３‬وخﻮړه او اﻳران تﻪ ﻳ‪ ３‬وت‪＋‬تﻴد‪.‬‬ ‫ب‪ :‬جﻼل الدﻳﻦ اکبر‬ ‫الف‪ :‬باﻳزﻳد اﻧصاري‪.‬‬ ‫د‪ :‬شﻴرشاه سﻮري‬ ‫ج‪ :‬کامران مﻴرزا او خﻮشحال خان خ＂ک‬

‫لﻪ ！ﻮلگﻰ ＇خﻪ بﻬر فعالﻴت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې د مشراﻧﻮ پﻪ مرستﻪ پﻪ ﻫﻨد ک‪ ３‬د بابرﻳاﻧﻮ د آثارو فﻬرست جﻮړ او پﻪ راتلﻮﻧکﻰ درسﻲ‬ ‫ساعت ک‪ ３‬دې ﻧﻮرو تﻪ وواﻳﻲ‪.‬‬ ‫‪36‬‬

‫ﻳﻮولسم لﻮست‬

‫اوﺿاع ﻋﻤﻮﻣﻲ اروپا در ﻗﺮن وﺳﻄﻲ‬ ‫د اﻳران صفﻮﻳان‬

‫آﻳا پﻮﻫ‪８５‬ئ چ‪ ３‬د اﻳران صفﻮﻳان‪ ،‬د ازبکﻮ شﻴباﻧﻴاﻧﻮ او د ﻫﻨد د بابرﻳاﻧﻮ پﻴاوړي رقﻴبان وو؟‬ ‫صفويان پﻪ اصل ک‪ ３‬شيخ صفي الدين اردبيلي تﻪ مﻨسﻮب دی چ‪ ３‬د تصﻮف لﻪ مشاﻳخﻮ او پﻴراﻧﻮ‬ ‫＇خﻪ و‪ .‬ده پﻪ اتﻤ‪ ３‬پ‪７５‬ۍ ک‪ ３‬ژوﻧد کاوه‪ .‬گﻮرکاﻧﻲ تﻴﻤﻮر ﻫم د ده لﻪ مرﻳداﻧﻮ ＇خﻪ شﻤ‪５‬رل ک‪５‬ده‪.‬‬ ‫د صفﻮي ل‪７‬ۍ د حکﻮمت بﻨس＀ پﻪ ايران ک‪ ３‬شاه اسماعيل صفوي ک‪＋５‬ﻮد‪ .‬دی د شﻴخ صفﻲ‬ ‫الدﻳﻦ اردبﻴلﻲ لﻪ اوﻻدې ＇خﻪ و‪ .‬اسﻤاعﻴل چ‪ ３‬کلﻪ د خپل حکﻮمت ستﻨ‪！ ３‬ﻴﻨگ‪ ３‬ک‪７‬ې‪ ،‬ﻧﻮ ورسره‬ ‫سم د ازبک محمد خان شيباني جگ‪７‬ې تﻪ ﻳ‪ ３‬ور وداﻧگل‪ .‬شﻴباﻧﻴاﻧﻮ دا مﻬال د مﻨ‪％‬ﻨ‪ ９‬اسﻴا ډ‪４‬رې‬ ‫برخ‪ ３‬او زمﻮږ د ﻫ‪５‬ﻮاد شﻤالﻲ او لﻮ‪４‬دﻳ‪ ３％‬سﻴﻤ‪ ３‬تر خپل‪ ３‬ولک‪ ３‬ﻻﻧدې لرل‪.３‬‬ ‫شاه اسماعيل صفوي پﻪ ‪ 916‬سپﻮږمﻴز‪1۵1۰ /‬ز کال ک‪ ３‬لﻪ خپل ل‪＋‬کر سره چ‪ ３‬قزلباش‬ ‫ﻧﻮم‪５‬ده‪ ،‬د ازبکاﻧﻮ ل‪＋‬کروتﻪ مات‪ ３‬ورک‪７‬ه او محمد خان شيباني ﻳ‪ ３‬وواژه‪ .‬پﻪ دې ډول زمﻮږ د ﻫ‪５‬ﻮاد‬ ‫شﻤالﻲ او لﻮ‪４‬دﻳ‪ ３％‬سﻴﻤ‪ ３‬لﻪ هرات ＇خﻪ بﻴا تر بدخشان پﻮرې د صفﻮﻳاﻧﻮ تر ولک‪ ３‬ﻻﻧدې راغل‪ ３‬خﻮ‬ ‫تر پاﻳﻪ د صفﻮﻳاﻧﻮ پﻪ واک ک‪ ３‬پات‪ ３‬ﻧﻪ شﻮې‪＄ ،‬کﻪ د دغﻮ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮ د خلکﻮ د پا＇ﻮﻧﻮﻧﻮ لﻪ املﻪ صفﻮﻳان‬ ‫شاتگ تﻪ اړ شﻮل‪ .‬شاه اسﻤاعﻴل پﻪ ‪ 930‬سپﻮږمﻴز‪ 1524 /‬ز کال ک‪ ３‬م‪７‬شﻮ‪ .‬لﻪ ده ＇خﻪ وروستﻪ زوی‬ ‫ﻳ‪ ３‬تهماسب د اﻳران ！ﻮلﻮاک شﻮ‪ .‬د ده پﻪ دورې ک‪ ３‬همايون گورگاني د اﻳران دربار تﻪ پﻨاه ﻳﻮړه‪.‬‬ ‫تﻬﻤاسب د ده پﻪ مﻼت‪ ７‬د قزلباشاﻧﻮ ﻳﻮ ل‪＋‬کر ول‪８５‬ه او دوی تر کابلﻪ د ﻫﻤاﻳﻮن لپاره سﻴﻤ‪ ３‬وﻧﻴﻮل‪.３‬‬ ‫لﻪ دې ＇خﻪ وروستﻪ صفﻮي ل‪＋‬کر پﻪ کﻨدﻫار ک‪＄ ３‬اى پﻪ ‪＄‬اى شﻮ‪ .‬د ايراني صفويانو او د هند د‬ ‫‪37‬‬

‫بابريانو ترمﻨ‪ ＃‬د کﻨدﻫار اداره ﻳﻮه د اختﻼف او شخ‪７‬ې مسئلﻪ وه‪＄ ،‬کﻪ دواړو ل‪７‬ﻳﻮ ﻫغ‪ ３‬تﻪ د طﻤع‪３‬‬ ‫سترگ‪ ３‬ﻧﻴﻮل‪ ３‬وې‪.‬‬ ‫د صفﻮي ل‪７‬ۍ پﻴاوړي ！ﻮلﻮاک شاه عباس صفﻮي و‪ .‬دی پﻪ ﻫرات ک‪ ３‬وز‪４８４‬د او ﻫم ﻫلتﻪ ستر‬ ‫شﻮ‪ .‬سﻴاست او اداره ﻳ‪ ３‬پﻪ ﻫرات ک‪ ３‬زده ک‪７‬ه‪ .‬د شاه عباس تر م‪７‬ﻳﻨ‪ ３‬وروستﻪ پﻪ ‪ 103۸‬سپﻮږمﻴز‪/‬‬ ‫‪ 1629‬ز کال ک‪ ３‬د صفﻮي ل‪７‬ۍ راپر‪５＄‬دا پﻴل شﻮه او د شاه سلطان حسﻴﻦ پﻪ مﻬال ک‪ ３‬دغﻪ راپر‪５＄‬دﻧﻪ‬ ‫خپل‪ ３‬وروست‪ ９‬پﻮل‪ ３‬تﻪ ورس‪５‬ده‪ .‬د ﻫغﻪ پﻪ زماﻧﻪ ک‪ ３‬ب‪５‬ﻼ ب‪５‬ل پا＇ﻮﻧﻮﻧﻪ رامﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮل‪ .‬پﻪ پاى ک‪ ３‬لﻪ‬ ‫دغﻮ پا＇ﻮﻧﻮﻧﻮ ＇خﻪ پﻪ ﻳﻮه پا＇ﻮن ک‪ ３‬چ‪ ３‬پﻪ کﻨدﻫار ک‪ ３‬د افغاﻧاﻧﻮ لﻪ خﻮا وشﻮ‪ ،‬صفﻮي حکﻮمت پﻪ‬ ‫‪ 1135‬سپﻮږمﻴز‪ 1722 /‬ز کال ک‪ ３‬را وپر‪５＄‬د‪.‬‬

‫د شﻴخ لطف اهلل جﻮمات پﻪ اصفﻬان ک‪３‬‬

‫پﻪ ！ﻮلگﻰ ک‪ ３‬فعالﻴت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻰ دې د ﻧقش‪ ３‬پرمخ کﻨدﻫار پﻴدا ک‪７‬ي او د دوو اﻳراﻧﻲ صفﻮي او د گﻮرگاﻧﻲ ﻫﻨد د‬ ‫ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ ترمﻨ‪ ＃‬دې د ﻫغﻪ د مﻮقعﻴت او ارز＊ت پﻪ اړه خبرې اترې وک‪７‬ي‪.‬‬

‫؟‬

‫پﻮ＊تﻨ‪３‬‬

‫‪.1‬د ﻫغﻮ دوو اسﻼمﻲ ل‪７‬ﻳﻮ چ‪ ３‬لﻪ صفﻮي حکﻮمت سره پﻪ ﻳﻮه مﻬال ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬زمﻮږ د ﻫ‪５‬ﻮاد پﻪ گاوﻧ‪ ６‬ک‪３‬‬ ‫شتﻮن درلﻮد‪ ،‬ﻧﻮم واخلئ؟‬ ‫‪.2‬محﻤد خان شﻴباﻧﻲ ازبک د چا پﻪ م＀ ووژل شﻮ؟‬ ‫‪ .3‬صفﻮي ‪＄‬ﻮاکﻤﻦ ！ﻮلﻮاک ＇ﻪ ﻧﻮم درلﻮد او چ‪５‬رتﻪ ز‪４８４‬دلی و؟‬ ‫‪.4‬ﻻﻧدې تش ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ پﻪ خپلﻮ کتابچﻮ ک‪ ３‬ډک ک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫د کﻨدﻫار برخلﻴک د دوو ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ‪ ...................‬او ‪ .................‬د شخ‪７‬ې او اختﻼف ﻻمل‬ ‫و ‪＄‬کﻪ ﻫغﻮ دواړو ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ غﻮ＊تل کﻨدﻫار پﻪ خپل واک ک‪ ３‬ولري‪.‬‬ ‫د صفﻮي ‪ .....................‬د پاچاﻫ‪ ９‬پﻪ زماﻧ‪ ３‬ک‪ ３‬گﻮرگاﻧﻲ ﻫﻤاﻳﻮن د ﻫﻨد پاچا اﻳران تﻪ ت‪＋５‬تﻪ وک‪７‬ه‪.‬‬ ‫‪3۸‬‬

‫درس ‪1‬‬

‫اوﺿاع ﻋﻤﻮﻣﻲ اروپا در ﻗﺮن وﺳﻄﻲ‬

‫د مﻴروﻳس ﻧﻴکﻪ زﻳارت ‪＄‬ای‬

‫＇لﻮرم ＇پرکی‬

‫د کﻨدﻫار غﻮر‪＄‬ﻨگ (پا＇ﻮن)‬ ‫پﻪ ﻻﻧدې دوو لﻮستﻮﻧﻮ شامل دی‪:‬‬ ‫د کﻨدﻫار د ﻫﻮتکﻴاﻧﻮ پا＇ﻮن د حاجﻲ مﻴروﻳس خان ﻧﻴکﻪ تر مشرۍ ﻻﻧدې؛‬ ‫د حاجﻲ مﻴروﻳس خان ﻫﻮتک ‪＄‬ا ﻴﻨاستﻲ‪.‬‬

‫‪39‬‬

‫د ＇پرکﻲ مﻮخ‪３‬‬ ‫‪.١‬پﻪ کﻨدﻫار ک‪ ３‬د افغاﻧاﻧﻮ د خپلﻮاک‪ ９‬غﻮ＊تﻨ‪ ３‬لﻪ مﻮخﻮ سره آشﻨا ک‪５‬دل‪،‬‬ ‫‪.٢‬د حاجﻲ مﻴروﻳس خان ﻧﻴکﻪ د خپلواک‪ ９‬غﻮ＊تﻨ‪ ３‬د خﻮ‪＋＄‬ت د رامﻨ‪ ＃‬تﻪ‬ ‫ک‪５‬دو لﻪ زمﻴﻨﻮ سره د زده کﻮوﻧکﻮ آشﻨا ک‪５‬دل‪،‬‬ ‫‪.٣‬د مﻴروﻳس خان لﻪ ‪＄‬اﻳﻨاستﻮ او ﻫﻮتکﻴاﻧﻮ د دورې لﻪ پاى تﻪ رس‪５‬دو سره د‬ ‫زده کﻮوﻧکﻮ آشﻨا کﻮل‪.‬‬

‫د کﻨدﻫار پﻪ ارغﻨداب ک‪ ３‬د بابا حسﻦ ابدال (باباي ولﻲ) م‪５‬لﻪ ‪＄‬ای‬

‫‪40‬‬

‫دولسم لﻮست‬

‫اوﺿاع ﻋﻤﻮﻣﻲ اروپا در ﻗﺮن وﺳﻄﻲ‬ ‫د کﻨدﻫار پا＇ﻮن‬

‫حاجي مﻴروﻳس خان نﻴکه‬

‫اﻳا پﻮﻫﻴ‪８‬ئ کلﻪ چ‪ ３‬پﻪ کﻨدﻫار ک‪ ３‬پا＇ﻮن او خﻮ‪＋＄‬ت رامﻨ‪％‬تﻪ ک‪５‬ده‪ .‬زمﻮږ ﻫ‪５‬ﻮاد د گاوﻧ‪６‬ﻳﻮ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ‬ ‫پﻪ مﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬و‪４‬شل شﻮى و؟ آﻳا خبر ﻳاست چ‪ ３‬د کﻨدﻫار خلکﻮ د حاجﻲ مﻴروﻳس خان ﻫﻮتک تر‬ ‫مشرۍ ﻻﻧدې خپلﻪ خاوره د صفﻮﻳاﻧﻮ لﻪ ولک‪＇ ３‬خﻪ خﻼصﻪ ک‪７‬ه؟‬

‫د ﻫﻮتکﻴاﻧﻮ پا＇ﻮن‬ ‫پﻪ کندهار ک‪ ３‬د خلکﻮ د پا＇ﻮن پر مﻬال زمﻮږ ﻫ‪５‬ﻮاد د گورگاني هند‪ ،‬ايراني صفويانو او ماورءالنهري‬ ‫ازبکانو ترمﻨ‪ ＃‬و‪４‬شل شﻮى و‪ .‬ﻫﻤدارﻧگﻪ د ﻫ‪５‬ﻮاد پﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ سﻴﻤﻮ ک‪ ３‬سﻴﻤﻪ ﻳﻴزو واکﻤﻨاﻧﻮ د خپل‬

‫حکﻮمت ！غر غﻮړولی و‪ .‬دغﻪ حالت خلک ډ‪４‬ر پﻪ تﻨگ ک‪７‬ي وو او غﻮ＊تل ﻳ‪ ３‬چ‪ ３‬د خپلﻮ ‪＄‬اﻧﻮﻧﻮ د‬ ‫خﻼصﻮن لپاره ﻳﻮ خﻮ‪＋＄‬ت او پا＇ﻮن و ک‪７‬ي‪ .‬پﻪ ت‪５‬ره د کندهار خلک چ‪＊ ３‬ار ﻳ‪ ３‬پﻪ دغﻮ کلﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د‬ ‫صفﻮﻳاﻧﻮ تر ادارې ﻻﻧدې و‪ .‬دوى لﻪ بل ﻫرچا ＇خﻪ ډ‪４‬ر د پا＇ﻮن او خﻼصﻮن لپاره تﻴار شﻮي وو‪＄ ،‬کﻪ‬ ‫پﻪ کﻨدﻫار ک‪ ３‬د صفﻮﻳاﻧﻮ واکﻤﻦ گرگين د کﻨدﻫار پر خلکﻮ ډول ډول ظلﻤﻮﻧﻪ کﻮل‪ .‬د کﻨدﻫار خلکﻮ د‬ ‫خپل رئﻴس حاجي ميرويس خان هوتك تر مشرۍ ﻻﻧدې چ‪ ３‬ﻳﻮ زړور‪ ،‬باتدبﻴره او ﻫ‪５‬ﻮاد پال مشر و‪،‬‬ ‫پﻪ آزادي ب‪＋‬ﻮوﻧکﻮ اقداماتﻮ ﻻس پﻮرې ک‪ .７‬پﻪ ت‪５‬ره بﻴا کلﻪ چ‪ ３‬پﻪ کﻨدﻫار ک‪ ３‬د صفﻮي واکﻤﻦ گرگﻴﻦ‬ ‫خان لﻪ خﻮا تر ﻧظر او ساتﻨ‪ ３‬ﻻﻧدې اصفﻬان تﻪ ول‪８５‬ل شﻮ‪ ،‬ﻫ（ﻪ ﻳ‪ ３‬وک‪７‬ه‪ ،‬تر＇ﻮ د افغاﻧاﻧﻮ د خﻼصﻮن‬ ‫زمﻴﻨﻪ برابره ک‪７‬ي‪ ،‬خﻮ ﻫلتﻪ ﻳ‪ ３‬وﻧﻪ ک‪７‬ای شﻮ چ‪ ３‬خپل‪ ３‬مﻮخ‪ ３‬تﻪ ورس‪８５‬ي‪ ،‬لﻪ اصفﻬان ＇خﻪ مک‪ ３‬تﻪ‬ ‫وﻻړ او ﻫلتﻪ ﻳ‪ ３‬د گرگﻴﻦ خان پر خﻼف د پا＇ﻮن لپاره د علﻤاوو فتﻮا تر ﻻسﻪ ک‪７‬ه‪.‬‬ ‫ده کﻨدﻫار تﻪ لﻪ ستﻨ‪５‬دو ＇خﻪ وروستﻪ‪ ،‬د گرگﻴﻦ خان لﻪ حکﻮمت ＇خﻪ د خﻼصﻮن ﻧقشﻪ عﻤلﻲ ک‪７‬ه او‬ ‫‪41‬‬

‫د قﻮمﻮﻧﻮ او قباﻳلﻮ پﻪ ﻫﻤکارۍ سره ﻳ‪ ،３‬گرگﻴﻦ او د ﻫغﻪ سرت‪５‬ري ووژل او پﻪ ‪ 1120‬سپﻮږمﻴز‪ 170۸ /‬ز‬ ‫کـال ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د کﻨدﻫار خپلﻮاکﻲ اعﻼن ک‪７‬ه‪ .‬لﻪ دې وروستﻪ پﻪ کﻨدﻫار ک‪ ３‬خپلﻮاک هوتکي حکومت‬ ‫جﻮړ شﻮ‪ .‬حاجﻲ مﻴروﻳس خان تر اتﻮ کالﻮ پﻮرې د کﻨدﻫار مشرتﻮب پﻪ غاړه درلﻮد‪ .‬د کﻨدﻫار خلکﻮ د‬ ‫ده تر مشرۍ ﻻﻧدې‪ ،‬د کﻨدﻫار د بﻴا ﻧﻴﻮﻧ‪ ３‬لپاره د اصفﻬان دربار ！ﻮل‪ ３‬ﻫل‪＄ ３‬ل‪ ３‬ﻧاکام‪ ３‬ک‪７‬ې‪.‬‬

‫مﻴروﻳس خان ﻧﻴکﻪ د خبرو کﻮلﻮ پﻪ حال ک‪３‬‬

‫پﻪ ！ﻮلگﻲ ک‪ ３‬فعالﻴت‬ ‫د ！ﻮلگﻲ زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ ډلﻪ ﻳﻴزه تﻮگﻪ د کﻨدﻫار د پا＇ﻮن پﻪ اړه خبرې اترې وک‪７‬ي‪.‬‬

‫؟‬

‫پﻮ＊تﻨ‪３‬‬

‫‪ -١‬گرگﻴﻦ ＇ﻮک و او ＇ﻪ دﻧده ﻳ‪ ３‬لرلﻪ؟‬ ‫‪ -٢‬حاجﻲ مﻴروﻳس خان د ＇ﻮ کلﻮﻧﻮ لپاره د افغاﻧستان مشري وک‪７‬ه؟‬ ‫‪ -٣‬د افغاﻧستان ډ‪４‬ره برخﻪ د کﻨدﻫار لﻪ پا＇ﻮن ＇خﻪ د مخﻪ پﻪ کﻮمﻮ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ و‪４‬شل شﻮې وه؟ ﻧﻮمﻮﻧﻪ‬ ‫ﻳ‪ ３‬واخلئ‪.‬‬ ‫‪ -٤‬د افغاﻧﻲ ﻫﻮتکﻴاﻧﻮ خپلﻮاک دولت د کﻮم ﻳﻮه تﻦ لﻪ خﻮا رامﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮ‪ ،‬مشخص ﻳ‪ ３‬ک‪７‬ئ؟‬ ‫د‪ -‬محﻤﻮد‬ ‫ج‪ -‬حاجﻲ مﻴروﻳس خان‬ ‫ب‪ -‬عبدالعزﻳز خان‬ ‫الف‪ -‬گرگﻴﻦ‬ ‫‪42‬‬

‫دﻳارلسم لﻮست‬

‫ﻧاستی وﺳﻄﻲ‬ ‫در ﻗﺮن‬ ‫اوﺿاع دﻋﻤﻮﻣﻲ‬ ‫اروپا‪＄‬اى‬ ‫مﻴروﻳس خان‬ ‫د کﻨدﻫار د ﻫﻮتکﻴاﻧﻮ دولت او د ﻫرات د ابدالﻴاﻧﻮ خپلﻮاکﻪ سﻴﻤﻪ‬ ‫د کسپﻴﻦ سﻤﻨدرگی‬

‫د ماوراء الﻨﻬر د جﻨﻴدى ازبکاﻧﻮ دولت‬

‫تﻮر‬

‫گی‬

‫سﻤ‬

‫ﻨدر‬

‫ات‬

‫صرف‬

‫د ﻫرات ابدالﻴان‬

‫ﻰ مت‬

‫ثﻤاﻧ‬

‫دع‬

‫پﻪ اﻳران ک‪ ３‬د افغاﻧﻲ ﻫﻮتکﻴاﻧﻮ دولت‬

‫دﻳره اسﻤاعﻴل خان‬

‫د کﻨدﻫار ﻫﻮتکﻴان‬ ‫دﻳره غازى خان‬

‫لﻴج‬

‫سخ‬

‫د‬ ‫د‬

‫غﻮﻻن‬

‫ﻫﻨد م‬

‫پار‬

‫د عﻤان سﻤﻨدرگی‬

‫أﻳا پﻮﻫﻴ‪８‬ئ چ‪ ３‬د محﻤﻮد ﻫﻮتکﻲ تر مشرۍ ﻻﻧدې افغاﻧاﻧﻮ اصفﻬان وﻧﻴﻮ او صفﻮي حکﻮمت تﻪ ﻳ‪３‬‬ ‫د پاى ！کی ک‪＋５‬ﻮد؟ آﻳا پﻮﻫ‪８５‬ئ چ‪ ３‬شاه حسﻴﻦ ﻫﻮتکﻲ زمﻮږ د ﻫ‪５‬ﻮاد پﻪ فرﻫﻨگ او ادب باﻧدې لﻪ‬ ‫مﻴﻨﻮ ！ﻮلﻮاکاﻧﻮ ＇خﻪ و؟‬

‫مﻴر عبدالعزﻳز‬ ‫د حاجﻲ مﻴروﻳس خان لﻪ م‪７‬ﻳﻨ‪＇ ３‬خﻪ وروستﻪ‪ .‬د ﻫغﻪ‬ ‫ورور مير عبدالعزيز د کﻨدﻫار د رﻳاست چارې پﻪ ﻻس‬ ‫ک‪ ３‬واخﻴست‪ .３‬ﻫغﻪ چ‪ ３‬د ﻧرم مزاج خاوﻧد و‪ ،‬غﻮ＊تل ﻳ‪３‬‬ ‫چ‪ ３‬د اﻳران لﻪ صفﻮي دولت سره د سﻮل‪ ３‬او پخﻼﻳﻨ‪３‬‬ ‫ﻻره وﻧﻴسﻲ‪ ،‬خﻮ دغﻪ سﻴاست د کﻨدﻫار د مشراﻧﻮ د مﻨلﻮ‬ ‫وړ وﻧﻪ گر‪５＄‬د‪＄ ،‬کﻪ خﻮ ﻳ‪ ３‬مﻴر عبدالعزﻳز لﻪ کاره لرې‬ ‫ک‪ ７‬او د ﻫغﻪ پﻪ ‪＄‬ای ﻳ‪ ３‬محمود د حاجﻲ مﻴروﻳس خان‬ ‫زوى چ‪ ３‬با جرئتﻪ او زړور ‪＄‬ﻮان و‪ ،‬غﻮره ک‪ .７‬د مﻴر‬ ‫عبدالعزﻳز د حکﻮمت دوره دوه کالﻪ وه‪.‬‬ ‫د کﻨدﻫار د ＊ار سرپ＂ﻰ بازار‬

‫‪43‬‬

‫شاه محﻤﻮد ﻫﻮتکﻲ‬ ‫کلﻪ چ‪ ３‬پﻪ کﻨدﻫار ک‪ ３‬د ﻫﻮتکﻴاﻧﻮ لﻪ خﻮا د حکﻮمت د چارو واگ‪ ３‬پرمخ وړل ک‪５‬دې‪ ،‬ﻧﻮ ورسره‬ ‫جﻮخت ابدالﻴاﻧﻮ پﻪ ﻫرات ک‪ ３‬ﻳﻮ خپلﻮاک حکﻮمت رامﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪７‬ى و او تر فراه پﻮرې سﻴﻤ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬تر‬ ‫خپل‪ ３‬ولک‪ ３‬ﻻﻧدې درلﻮدې‪ .‬کﻪ ＇ﻪ ﻫم چ‪ ３‬د دغﻮ دوو دولتﻮﻧﻮ ترمﻨ‪ ＃‬د فراه پﻪ سﻴﻤﻪ ک‪ ３‬پﻪ ‪١١٣٢‬ز‬ ‫سپﻮږمﻴ‪ 1720 /８‬ز کـال ک‪ ３‬ﻳﻮه جگ‪７‬ه وشﻮه‪ ،‬خﻮ د شاه محﻤﻮد اصلﻲ مﻮخﻪ د اﻳران ﻧﻴﻮل و‪＄ ،‬کﻪ‬ ‫ﻧﻮ پرتﻪ لﻪ دې ＇خﻪ چ‪＄ ３‬ان ﻻ ډ‪４‬ر پﻪ ﻫرات ک‪ ３‬مصروف ک‪７‬ي‪ ،‬د اﻳران د ﻧﻴﻮلﻮ ﻧقشﻪ ﻳ‪ ３‬تر ﻻس ﻻﻧدې‬ ‫وﻧﻴﻮلﻪ‪.‬‬

‫پﻪ اﻳران باﻧدې برﻳد‬ ‫شاه محﻤﻮد ﻫﻮتکﻲ چ‪ ３‬د اﻳران کﻮرﻧ‪９‬‬ ‫اوضاع ﻳ‪ ３‬لﻪ ﻧژدې ＇ارلﻪ‪ ،‬پﻪ ‪١١٣٣‬‬ ‫سپﻮږمﻴز‪ 1721 /‬ز کال ﻳ‪ ３‬د اﻳران پر‬ ‫کرمان سﻴﻤ‪ ３‬برﻳد وک‪ ،７‬خﻮ د ﻫغﻪ ‪＄‬اى‬ ‫لﻪ حاکم سره ﻳ‪ ３‬تر سﻮل‪ ３‬وروستﻪ خپل‪３‬‬ ‫ل‪＋‬کرې د کﻨدﻫار پﻪ لﻮر و خﻮ‪＄‬ﻮل‪.３‬‬ ‫شاه محﻤﻮد پﻪ ‪ 1135‬سپﻮږمﻴز‪1723 /‬‬ ‫ز کال ک‪ ３‬ﻳﻮ ‪＄‬ل بﻴا خپل‪ ３‬ل‪＋‬کرې د‬ ‫اﻳران پﻪ لﻮر رواﻧ‪ ３‬ک‪７‬ې‪ .‬دا ‪＄‬ل‪ ３‬افغاﻧان‬ ‫پﻪ دې برﻳالﻲ شﻮل چ‪ ３‬د اﻳران پﻼزم‪５‬ﻨﻪ‬ ‫لﻪ ﻳﻮې اوږدې محاصرې وروستﻪ تر‬ ‫خپل‪ ３‬ولک‪ ３‬ﻻﻧدې راولﻲ‪ .‬صفﻮي شاه‬ ‫حسﻴﻦ دې تﻪ اړ شﻮ چ‪ ３‬خپل سلطاﻧﻲ‬ ‫تاج د محﻤﻮد ﻫﻮتکﻲ پر سر ک‪８５‬دي‪.‬‬ ‫شاه محمود هوتک‬

‫‪44‬‬

‫اوﺿاع ﻋﻤﻮﻣﻲ اروپا در ﻗﺮن وﺳﻄﻲ‬ ‫پﻪ اﻳران ک‪ ３‬د ﻫﻮتکﻲ دولت جﻮړول‬ ‫د شاه محمود پﻪ سر لﻪ تاج اﻳ‪＋‬ﻮدﻧ‪ ３‬سره سم پﻪ اﻳران ک‪ ３‬رسﻤاً د هوتکيانو حکﻮمت پﻴل کﻴ‪８‬ي‪ .‬ده‬ ‫دوه ﻧﻴم کالﻪ پﻪ اصفﻬان ک‪ ３‬د حکﻮمت د چاروواک‪ ３‬پﻪ خپل ﻻس ک‪ ３‬لرل‪ ،３‬خﻮ د دماغﻲ ﻧاروغ‪ ９‬لﻪ‬ ‫املﻪ لﻪ کاره گﻮ＊ﻪ شﻮ او کﻤﻪ مﻮده وروستﻪ پﻪ حق ورس‪５‬د‪ .‬د ﻫغﻪ پر ‪＄‬اى د ﻫغﻪ د تره زوى شاه اشرف‬

‫هوتکي د اصفﻬان د حکﻮمت چارې پﻪ خپل ﻻس ک‪ ３‬واخﻴست‪ .３‬ده د خپل حکﻮمت پﻪ اوږدو ک‪３‬‬ ‫د اﻳران خاوره د گاوﻧ‪６‬ﻳﻮ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ لﻪ ﻳرغلﻮﻧﻮ ＇خﻪ وساتلﻪ‪ .‬شاه اشرف د عثماني ترکيې او روسيې‬

‫ﻧقش‪ ３‬ب‪ ３‬اغ‪５‬زې ک‪７‬ې‪ .‬دغﻮ دواړو ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ غﻮ＊تل چ‪ ３‬د اﻳران د خاورې پﻪ دﻧﻨﻪ ک‪ ３‬پرمختگ وک‪７‬ي‬ ‫او ﻳﻮ شﻤ‪５‬ر سﻴﻤ‪ ３‬وﻧﻴس‪ ،３‬خﻮ د شاه اشرف پﻪ تدبﻴر ！ﻮل‪ ３‬ﻧقش‪ ３‬ﻳ‪ ３‬شﻨ‪６‬ې شﻮې‪.‬‬

‫شاه اشرف هوتک‬

‫‪45‬‬

‫د ﻫﻮتکﻲ دولت پاى‬ ‫پﻪ اﻳران ک‪ ３‬د نادرشاه افشار پﻪ را ＇رگﻨد‪４‬دو سره د افغاﻧاﻧﻮ د‬ ‫حکﻮمت کﻮلﻮ چارې لﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮستﻮﻧزو سره مخامخ‪ ３‬شﻮې‪.‬‬ ‫لﻪ بلﻪ پلﻮه د افغاﻧاﻧﻮ پﻪ مﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬د اختﻼف مﻮضﻮع ﻻ ﻧﻮره‬ ‫ﻫم پﻴچل‪ ３‬شﻮه‪＄ ،‬کﻪ شاه اشرف او ﻧﻮرو افغاﻧاﻧﻮ دا ＊ﻪ وبللﻪ‬ ‫چ‪ ３‬لﻪ اﻳران ＇خﻪ شاه تﻪ تگ وک‪７‬ي‪ .‬د ﻫﻤدې شاتﻪ تگ پﻪ‬ ‫ترڅ ک‪ ３‬شاه اشرف د شورابک پﻪ اړوﻧ‪６‬ه سﻴﻤﻪ ک‪ ３‬ووژل‬ ‫شﻮ‪ .‬لﻪ دې وروستﻪ تر ‪ ١١٥١‬سپﻮږمﻴز‪ 1739 /‬مﻴﻼدي کال‬ ‫پﻮرې د ﻫﻮتکﻴاﻧﻮ حکﻮمت پﻪ کندهار ک‪ ３‬محدود پات‪ ３‬شﻮ‬ ‫او شاه حسين د دغﻪ حکﻮمت مشري کﻮلﻪ‪.‬‬ ‫شاه حسﻴﻦ ﻫﻮتکﻲ فرﻫﻨگ پال ！ﻮلﻮاک و‪ ،‬پﻪ پ‪＋‬تﻮ‬ ‫او دري ژبﻮ بﻪ ﻳ‪ ３‬شعروﻧﻪ وﻳل‪ .‬ﻧادر شاه افشار د کﻨدﻫار‬ ‫ﻫﻮتکﻲ حکﻮمت ﻳ‪ ３‬لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ ﻳﻮوړ‪.‬‬

‫شاه حسﻴن هوتک‬

‫پﻪ ！ﻮلگﻲ ک‪ ３‬فعالﻴت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ ډلﻪ ﻳﻴزه تﻮگﻪ د ﻧقش‪ ３‬پر مخ د اصفﻬان پﻪ لﻮر د افغاﻧاﻧﻮ د خﻮ‪＋＄‬ت تگ لﻮرى‬ ‫و＊ﻴﻲ‪.‬‬

‫؟‬

‫پﻮ＊تﻨ‪３‬‬

‫‪ .1‬ول‪ ３‬مﻴر عبدالعزﻳز د افغاﻧاﻧﻮ د مشراﻧﻮ لﻪ خﻮا پﻪ کﻨدﻫار ک‪ ３‬لﻪ کاره اﻳستﻪ ک‪７‬اى شﻮ؟‬ ‫‪ .2‬د اﻳران پﻼزم‪５‬ﻨﻪ (اصفﻬان ＊ار) د چا لﻪ خﻮا فتح شﻮ؟‬ ‫‪ .3‬ﻻﻧدې تش ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ پﻪ خپلﻮ کتابچﻮ ک‪ ３‬ډک ک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫شاه اشرف ﻫﻮتکﻲ لﻪ اﻳران ＇خﻪ د دوو ‪ .........‬او ‪ .........‬ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ د ت‪５‬ري دفاع وک‪７‬ه‪.‬‬ ‫‪ .4‬ستاسﻮ پﻪ اﻧد افغاﻧاﻧﻮ ول‪ ３‬لﻪ اﻳران ＇خﻪ شاتگ وک‪７‬؟‬ ‫‪ .5‬د مﻴروﻳس خان د ‪＄‬اﻳﻨاستﻲ پﻪ ډلﻪ ک‪ ３‬کﻮم ﻳﻮه ﻳ‪ ３‬لﻪ صفﻮﻳاﻧﻮ سره د پخﻼﻳﻨ‪ ３‬ﻻره غﻮره ک‪７‬ه؟‬ ‫مشخص ﻳ‪ ３‬ک‪７‬ۍ‪.‬‬ ‫ب‪ -‬مﻴر عبدالعزﻳز ﻫﻮتکﻲ‬ ‫الف‪ -‬محﻤﻮد ﻫﻮتکئ‬ ‫د‪ -‬شاه اشرف ﻫﻮتکﻲ‬ ‫ج‪ -‬شاه حسﻴﻦ ﻫﻮتکﻲ‬ ‫ول‪ ３‬مﻴر عبدالعزﻳز د افغاﻧاﻧﻮ د مشراﻧﻮ لﻪ خﻮا پﻪ کﻨدﻫار ک‪ ３‬لﻪ کاره اﻳستﻪ ک‪７‬اى شﻮ؟‬ ‫‪ .2‬د اﻳران پﻼزم‪５‬ﻨﻪ اصفﻬان ＊ار د چا لﻪ خﻮا فتح ک‪７‬اى شﻮ؟‬ ‫‪46‬‬

‫اوﺿاع فصل‬ ‫ﻋﻤﻮﻣﻲ ‪1‬اروپا در ﻗﺮن وﺳﻄﻲ‬ ‫درس ‪1‬‬

‫در مورد نیارها اساس چه م دانید ؟‬

‫پﻨ‪％‬م ＇پرکﻰ‬ ‫د گاوﻧ‪６‬ﻳﻮ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ تارﻳخ پﻪ مﻨ‪％‬ﻨﻴﻮ او ﻧﻮﻳﻮ‬ ‫پ‪７５‬ﻳﻮ ک‪３‬‬ ‫د ﻻﻧدې لﻮستﻮﻧﻮ لروﻧکﻰ دی‪:‬‬ ‫اﻳران‬ ‫ﻫﻨد‬ ‫روسﻴﻪ‬ ‫چﻴﻦ‬ ‫معاصره پ‪７５‬ۍ‬

‫ﻧﻮې پ‪７５‬ۍ‬

‫مﻨ‪％‬ﻨ‪ ９‬پ‪７５‬ۍ‬

‫لرغﻮﻧ‪ ３‬پ‪７５‬ۍ‬

‫‪ ١٨‬مﻪ ز‪８４‬دﻳزه پ‪７５‬ۍ ‪١٥‬مﻪ ز‪８４‬دﻳزه پ‪７５‬ۍ ‪٥‬مﻪ ز‪８４‬دﻳزه پ‪７５‬ۍ‬ ‫‪47‬‬

‫د ＇پرکﻲ مﻮخ‪３‬‬ ‫‪.١‬پﻪ مﻨ‪％‬ﻨﻴﻮ او ﻧﻮﻳﻮ پ‪７５‬ﻳﻮ ک‪ ３‬د گاوﻧ‪６‬ﻳﻮ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ لﻪ عﻤﻮمﻲ حالت سره د‬ ‫زده کﻮوﻧکﻮ آشﻨا ک‪５‬دل‪،‬‬ ‫‪.٢‬د اﻳران‪ ،‬ﻫﻨد‪ ،‬روسﻴ‪ ３‬او چﻴﻦ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ د مﻬﻤﻮ ل‪ ７‬ﻳﻮ او پاچاﻫاﻧﻮ سره د‬ ‫زده کﻮوﻧکﻮ آشﻨا ک‪５‬دﻧﻪ؛‬ ‫‪.٣‬پﻪ سﻴﻤﻪ ک‪ ３‬د تارﻳخﻲ بدلﻮن لﻪ ！ﻮل بﻬﻴر سره د زده کﻮوﻧکﻮ آشﻨاﻳﻲ‪.‬‬

‫‪4۸‬‬

‫＇ﻮارلسم لﻮست‬

‫وﺳﻄﻲ‬ ‫اروپااودرﻧﻮﻳﻮﻗﺮن‬ ‫پ‪７５‬ﻳﻮ ک‪３‬‬ ‫ﻋﻤﻮﻣﻲمﻨ‪％‬ﻨﻴﻮ‬ ‫اوﺿاع اﻳران پﻪ‬

‫اﻳا پﻮﻫ‪８５‬ئ چ‪ ３‬د اﻳران د تارﻳخ ډ‪４‬ره برخﻪ زمﻮږ د ﻫ‪５‬ﻮاد لﻪ تارﻳخ سره ورتﻪ والﻰ لري؟ اﻳا پﻮﻫ‪８５‬ئ چ‪３‬‬ ‫پﻪ ﻧﻮﻳﻮ پ‪７５‬ﻳﻮ ک‪ ３‬اﻳران د اروپاﻳاﻧﻮ د پام وړ وگر‪５＄‬ده؟‬ ‫د اﻳران د تارﻳخ ډ‪４‬ره برخﻪ زمﻮږ د ﻫ‪５‬ﻮاد لﻪ تارﻳخ سره ورتﻪ والﻰ لري‪ .‬ﻫغﻮ پاچاﻫاﻧﻮ او ل‪７‬ﻳﻮ چ‪ ３‬پﻪ‬ ‫افغاﻧستان واکﻤﻨﻲ کﻮلﻪ‪ ،‬پﻪ اﻳران ﻳ‪ ３‬ﻫم واک چﻼوه‪.‬د اسﻼم لﻪ راتگ سره د دغﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد تارﻳخ ﻫم بدل‬ ‫شﻮ‪.‬د اﻳران لپاره امﻴران او واکﻤﻨان د امﻮﻳاﻧﻮ او عباسﻴاﻧﻮ لﻪ لﻮري ！اکل ک‪５‬دل‪ ،‬خﻮ د اﻳران پﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮسﻴﻤﻮ‬ ‫ک‪ ３‬د پا＇ﻮﻧﻮﻧﻮ لﻪ املﻪ ‪＄‬اﻳﻲ واکﻤﻨ‪ ９‬رامﻨ‪％‬تﻪ شﻮې چ‪ ３‬د ﻫغﻮى لﻪ جﻤل‪＇ ３‬خﻪ ﻻﻧد‪４‬ﻨﻴﻮ تﻪ اشاره‬ ‫کﻮو‪:‬‬

‫‪ -١‬د طبرستان علﻮﻳان‬ ‫دا ＇اﻧگﻪ د پﻪ هاشمي سيدانو پﻮرې ت‪７‬ل‪ ３‬ده چ‪ ３‬د زﻳد د زوى‪ ،‬سيدحسن پﻪ مشرۍ ﻳ‪ ３‬پﻪ ‪٢۵۰‬‬ ‫سپﻮږمﻴز‪ ۸64 /‬ز ک‪ ３‬د ايران په طبرستان ک‪ ３‬ﻳﻮ خپلﻮاک حکﻮمت رامﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪.７‬د علويانو حکومت‬ ‫تر ＇لﻮرم‪ ３‬ﻫجري پ‪７５‬ۍ پﻮرې دوام وک‪.７‬‬

‫‪ -٢‬زﻳارﻳان‬ ‫د علﻮﻳاﻧﻮ لﻪ کﻤزورتﻴا ＇خﻪ وروستﻪ زياريانو ‪＄‬ﻮاک ترﻻسﻪ ک‪ ７‬او د طبرستان‪،‬گورگان او اصفهان پﻪ‬ ‫وﻻﻳتﻮﻧﻮ ﻳ‪ ３‬واکﻤﻨﻲ وک‪７‬ه‪ .‬د ال زيار حکومت بﻨس＀ اﻳ‪＋‬ﻮدوﻧکﻰ مرداويج ﻧﻮم‪５‬ده‪ .‬زﻳارﻳان تر‪٣٢٠‬‬ ‫سپﻮږمﻴز‪ 932 /‬ز کال پﻮرې واکﻤﻦ پات‪ ３‬شﻮل‪.‬‬ ‫‪49‬‬

‫‪ -٣‬د بﻮﻳﻪ کﻮرﻧ‪９‬‬ ‫دغﻪ اﻳراﻧﻲ واکﻤﻨ‪ ９‬پﻪ ＇لﻮرمﻪ ﻫجري پ‪７５‬ۍ ک‪ ３‬رامﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮه او پﻼزم‪５‬ﻨﻪ ﻳ‪ ３‬د اصفهان ښار و‪ .‬ﻫغﻮى‬ ‫د بغداد د واکمنانو د کﻤزورۍ پرمﻬال د سﻴاست پﻪ ډگر ک‪ ３‬را ＇رگﻨد شﻮل چ‪ ３‬لﻪ ﻫﻤدې املﻪ ﻳ‪３‬‬ ‫د بغداد خﻼفت تر خپل اغ‪５‬ز او ﻧفﻮذ ﻻﻧدې راوست‪.‬‬ ‫لﻪ پﻮرتﻨﻴﻮ درﻳﻮ ل‪７‬ﻳﻮ سرب‪５‬ره غزنويانو‪ ،‬سلجوقيانو‪ ،‬خوارزم شاهانو‪ ،‬مغوالنو او تيموريانو ﻫم پﻪ‬ ‫اﻳران واکﻤﻨﻲ ک‪７‬ې ده‪.‬‬

‫اﻳران پﻪ ﻧﻮﻳﻮ پ‪７５‬ﻳﻮ ک‪３‬‬ ‫الف‪ -‬صفﻮﻳان‬ ‫د لسﻤ‪ ３‬ﻫجري پ‪７５‬ۍ پﻪ پﻴل (‪ ٩٠٧‬سپﻮږمﻴز‪ 1501 /‬ز کال) ک‪ ３‬د صفﻮي دولت مﻨ‪％‬تﻪ راتگ‬ ‫د اﻳران پﻪ ﻧﻮي تارﻳخ ک‪ ３‬ﻳﻮه مﻬﻤﻪ پ‪＋５‬ﻪ وه‪ .‬صفﻮﻳاﻧﻮ د اﻳران سﻴاسﻲ او ！ﻮلﻨﻴز ک‪７‬ک‪５‬چﻦ حالت پاى تﻪ‬ ‫ورساوه او ﻫغﻪ ﻳ‪ ３‬ﻳﻮ مﻮ！ﻰ ک‪ .７‬د صفﻮي ل‪７‬ۍ لﻪ مﻬﻤﻮ پاچاﻫاﻧﻮ ＇خﻪ ﻳﻮ ﻫم لﻮم‪７‬ى شاه عباس و‪ .‬د‬ ‫ﻫغﻪ د واکﻤﻨ‪ ９‬پرمﻬال‪ ،‬اصفﻬان د اﻳران د پﻼزم‪５‬ﻨ‪ ３‬پﻪ تﻮگﻪ د خپل‪＊ ３‬کﻼ او عظﻤت لﻮړې پﻮړۍ تﻪ‬ ‫ورس‪５‬د‪.‬‬

‫پﻪ اصفﻬان ک‪ ３‬د امام خﻤﻴﻨﻲ ډگر‬

‫‪50‬‬

‫اوﺿاع ﻋﻤﻮﻣﻲ اروپا در ﻗﺮن وﺳﻄﻲ‬ ‫پﻪ صفﻮي دوره ک‪ ３‬لﻪ اروپا سره د اﻳران اړﻳکﻮ ﻧﻮې ب‪２‬ﻪ پﻴدا ک‪７‬ه‪＄ ،‬کﻪ چ‪ ３‬دغﻪ مﻬال د اروپا او‬ ‫عثماني ستر واک‪ ９‬اړﻳک‪ ３‬د＊ﻤﻨاﻧﻪ وې او د اﻳران او عثﻤاﻧﻲ ستر واک‪ ９‬اړﻳک‪ ３‬ﻫم س‪７‬ې وې چ‪３‬‬ ‫لﻪ ﻫﻤدې املﻪ اروپاﻳاﻧﻮ لﻪ اﻳران سره تﻮدې اړﻳک‪！ ３‬ﻴﻨگ‪ ３‬ک‪７‬ې‪ .‬اﻳران د اروپاﻳاﻧﻮ لﻪ پﻮ‪＄‬ﻲ پﻮﻫ‪ ３‬گ＂ﻪ‬ ‫واخﻴستﻪ او د خپلﻮسرت‪５‬رو پﻪ روزﻧﻪ او د پﻮ‪＄‬ﻲ ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻮ پﻪ مجﻬزولﻮ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د ﻫغﻮى لﻪ مرستﻮ ＇خﻪ‬ ‫گ＂ﻪ واخﻴستﻪ‪ .‬صفﻮي ل‪７‬ۍ چ‪ ３‬لﻪ اسﻼم ＇خﻪ وروستﻪ ﻳ‪ ３‬د اﻳران شﻬرت لﻮړې پﻮړې تﻪ رسﻮلﻰ و‪،‬‬ ‫پاى تﻪ ورس‪５‬ده او واکﻤﻨﻲ ﻳ‪ ３‬د افغاﻧاﻧﻮ لﻪ خﻮا ختﻤﻪ شﻮه‪.‬‬

‫ب ـ افشارﻳان‬ ‫ﻼ د ترکمنانو د افشار لﻪ قبﻴل‪＇ ３‬خﻪ‬ ‫پر اﻳران د افغاﻧاﻧﻮ واکﻤﻨ‪ ９‬ډ‪４‬ر دوام وﻧﻪ ک‪＄ ،７‬کﻪ نادر چ‪ ３‬اص ً‬ ‫و‪ ،‬ﻳﻮ ‪＄‬ل بﻴا ﻳ‪ ３‬اﻳراﻧﻴان راغﻮﻧ‪ ６‬ک‪７‬ل‪ .‬ﻫغﻪ دا ‪＄‬ل پﻪ خپلﻮ ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻮ ک‪ ３‬لﻪ افغانانو او ازبکانو ﻫم‬ ‫کار واخﻴست‪ .‬د ﻧادر افشار د ‪＄‬اﻧگ‪７‬ي پﻮ‪＄‬ﻲ سﻴاست او ﻫلﻮ ‪＄‬لﻮ پﻪ ترڅ ک‪ ３‬اﻳران وکﻮﻻى شﻮل چ‪３‬‬ ‫پﻪ ل‪ ８‬وخت ک‪ ３‬افغاﻧستان‪ ،‬ﻫﻨد او د مﻨ‪％‬ﻨ‪ ９‬أسﻴا ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬برخ‪ ３‬وﻧﻴس‪ ،３‬خﻮ د افشاري دولت د بخت‬ ‫ستﻮرى ډ‪４‬ر ژر م‪ ７‬شﻮ‪＄ ،‬کﻪ چ‪ ３‬پﻪ ‪ ١١٦٠‬سپﻮږمﻴز‪ 1747 /‬ز ک‪ ３‬ﻧادر ووژل شﻮ او پﻪ اﻳران ک‪３‬‬ ‫گ‪６‬وډي پﻴل شﻮه‪.‬‬

‫ج ـ زﻧدﻳﻪ‬ ‫د ﻧادرشاه افشار لﻪ وژلﻮ سره پﻪ اﻳران ک‪ ３‬کﻮرﻧ‪ ９‬جگ‪７‬ه پﻴل شﻮه او د ﻧادر قﻮمﻨداﻧان لﻪ ﻳﻮ بل سره وﻧ‪＋‬تل‪.‬‬ ‫د ﻧادرشاه پات‪ ３‬شﻮﻧﻮ د اﻳران خراسان د خپل‪ ３‬واکﻤﻨ‪ ９‬لپاره غﻮره ک‪ .７‬د اﻳران پﻪ ﻧﻮرو برخﻮ قﻮمﻨداﻧاﻧﻮ او‬

‫د کرﻳم خان زﻧد ما‪９１‬‬

‫‪51‬‬

‫قباﻳلﻲ مشراﻧﻮ ولکﻪ ！ﻴﻨگﻪ ک‪７‬ه‪ ،‬خﻮ د دوی پﻪ مﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬کريم خان زند تر ！ﻮلﻮ ډ‪４‬ر ‪＄‬ﻮاک تر ﻻسﻪ ک‪.７‬‬ ‫کرﻳم خان د زﻧد لﻪ قبﻴل‪＇ ３‬خﻪ و‪ .‬ﻫغﻪ قاجاريانو تﻪ چ‪ ３‬د اﻳران د پاچاﻫ‪ ９‬دعﻮا ﻳ‪ ３‬درلﻮده‪ ،‬مات‪３‬‬ ‫ورک‪７‬ه او د شېراز ښار ﻳ‪ ３‬خپل مرکز و！اکﻪ‪ .‬ﻫغﻪ مﻬال انگرېزانو پﻪ اﻳران ک‪ ３‬د خپل اغ‪５‬ز لپاره ﻫ（‪３‬‬ ‫کﻮل‪.３‬انگلستان د کرﻳم خان زﻧد لﻪ دولت سره ﻳﻮ ت‪７‬ون ﻻسلﻴک ک‪ ７‬چ‪ ３‬لﻪ مخ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬لﻪ اﻳران ＇خﻪ د‬ ‫فارس د خليج پﻪ بﻨدروﻧﻮک‪ ３‬د سﻮداگرۍ اجازه تر ﻻسﻪ ک‪７‬ه‪.‬‬ ‫پﻪ‪١١٩٣‬سپﻮږمﻴز‪ 1۷۷۹ /‬ز‪ .‬ک‪３‬‬ ‫د کرﻳم خان زﻧد لﻪ م‪７‬ﻳﻨ‪ ３‬سره سم پﻪ‬ ‫اﻳران ک‪ ３‬ﻳﻮ ‪＄‬ل بﻴا کﻮرﻧ‪ ９‬جگ‪７‬ه پﻴل‬ ‫شﻮه چ‪ ３‬پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬د اﻳران د ‪＄‬ﻮاک‬ ‫ﻳﻮ لﻮري چ‪ ３‬قاجارﻳان ﻧﻮم‪５‬دل‪ ،‬د دغﻪ‬ ‫ﻫ‪５‬ﻮاد چارو واک‪ ３‬تر ﻻسﻪ ک‪７‬ې او پﻪ‬ ‫دې ډول اﻳران ﻫم پﻪ خپل معاصر‬ ‫تارﻳخ پل ک‪＋５‬ﻮد‪.‬‬

‫د زﻧدﻳﻪ دورې د معﻤاري ﻫﻨر ﻳﻮه ب‪５‬لگﻪ‬

‫پﻪ ！ﻮلگﻲ ک‪ ３‬فعالﻴت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ دوو ډلﻮ وو‪４‬شل شﻲ‪ .‬لﻮم‪７‬ۍ ډلﻪ دې د ﻫغﻮ ل‪７‬ﻳﻮ پﻪ اړه چ‪ ３‬ﻳﻮازې پﻪ اﻳران ک‪ ３‬ﻳ‪３‬‬ ‫واکﻤﻨ‪ ９‬رامﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪７‬ې او دوﻳﻤﻪ ډلﻪ دې د اﻳران او افغاﻧستان د گ‪６‬و ل‪７‬ﻳﻮ پﻪ اړه بحث وک‪７‬ي‪.‬‬

‫؟‬

‫پﻮ＊تﻨ‪３‬‬

‫‪ .1‬علﻮﻳان پﻪ کﻮم‪ ３‬اسﻼمﻲ ډل‪ ３‬پﻮرې ت‪７‬لﻲ وو او چ‪５‬رتﻪ ﻳ‪ ３‬واکﻤﻨﻲ رامﻨ‪％‬تﻪ ک‪７‬ه؟‬ ‫‪ .2‬د کرﻳم خان پﻪ دوره ک‪ ３‬اﻧگرﻳزاﻧﻮ لﻪ اﻳران ＇خﻪ کﻮم امتﻴازات تر ﻻسﻪ ک‪７‬ل؟ ＇رگﻨد ﻳ‪ ３‬ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ .3‬د ﻫغﻮ مشﻬﻮرو ＇لﻮرو ل‪７‬ﻳﻮ ﻧﻮمﻮﻧﻪ واخلئ چ‪ ３‬پر اﻳران ﻳ‪ ３‬واکﻤﻨﻲ وک‪７‬ه‪.‬‬ ‫‪ .4‬د ﻧادر افشار لﻪ وژﻧ‪＇ ３‬خﻪ وروستﻪ پﻪ ﻻﻧد‪４‬ﻨﻴﻮ کساﻧﻮ ک‪ ３‬کﻮم ﻳﻮه د اﻳران ‪＄‬ﻮاک تر ﻻسﻪ ک‪７‬؟‬ ‫ج _ مرداوﻳج‬ ‫ب_ کرﻳم خان زﻧد‬ ‫الف_ محﻤدحسﻦ خان قاجار‬

‫‪52‬‬

‫پﻨ‪％‬لسم لﻮست‬

‫وﺳﻄﻲ‬ ‫اروپااو در‬ ‫ﻋﻤﻮﻣﻲ‬ ‫ﻗﺮن ک‪３‬‬ ‫ﻧﻮﻳﻮ پ‪７５‬ﻳﻮ‬ ‫مﻨ‪％‬ﻨﻴﻮ‬ ‫اوﺿاع ﻫﻨد پﻪ‬

‫د قطب الدﻳﻦ اﻳبک مقبره‬

‫د ﻫﻨد د پراخ ﻫ‪５‬ﻮاد پﻪ اړه معلﻮمات لرئ؟ پﻮﻫ‪８５‬ئ چ‪ ３‬د افغاﻧاﻧﻮ د ﻫلﻮ‪＄‬لﻮ پﻪ ترځ ک‪ ３‬پﻪ ﻫﻨد ک‪ ３‬د‬ ‫اسﻼم دﻳﻦ ډ‪４‬ره پراختﻴا ومﻮﻧده؟ پﻮﻫ‪８５‬ئ چ‪ ３‬افغاﻧاﻧﻮ تر اوږده مﻬالﻪ پر ﻫﻨد واکﻤﻨﻲ وک‪７‬ه؟‬

‫بن‬

‫گل‬ ‫هدي‬

‫ش‬

‫ﻫﻨد‪ ،‬پاکستان او بﻨگلﻪ د‪４‬ش ﻧﻨﻨﻲ درې ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻪ پﻪ ت‪５‬ر وخت ک‪ ３‬د ﻫﻨد پﻪ ﻳﻮه ﻧﻮم ﻳاد‪４‬دل‪ .‬پﻪ شلﻤﻪ‬ ‫ز‪８４‬د‪４‬زه پ‪７５‬ۍ ک‪ ３‬ﻫغﻮى لﻪ ﻳﻮ بل ب‪５‬ل شﻮل‪ ،‬خﻮ زﻳاتره وخت ﻳ‪ ３‬گ‪ ６‬تارﻳخ او برخلﻴک درلﻮد‪ .‬پﻪ‬ ‫د پاکستان‪ ،‬بﻨگلﻪ د‪４‬ش او ﻫﻨد جغرافﻴاﻳﻲ مﻮقعﻴت‬ ‫مﻨ‪％‬ﻨﻴﻮ پ‪７５‬ﻳﻮ ک‪ ３‬دغﻪ پراخ ﻫ‪５‬ﻮاد ﻻﻫم د گﻮپتا ل‪７‬ۍ‬ ‫لﻪ لﻮري اداره ک‪５‬ده‪ .‬د دغ‪ ３‬ل‪７‬ۍ واکﻤﻨ‪ ９‬د ﻫﻨدوستان‬ ‫پﻪ شﻤال ک‪ ３‬تر ‪ ٥٥٠‬مﻴﻼدي پﻮرې شتﻮن درلﻮد‪ .‬لﻪ‬ ‫پال‬ ‫گﻮپتا ＇خﻪ وروستﻪ د ﻫﻨد پﻪ شﻤال ک‪ ３‬ډ‪４‬رې واکﻤﻨ‪９‬‬ ‫ني‬ ‫رامﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮې چ‪ ３‬تر ！ﻮلﻮ ‪＄‬ﻮاکﻤﻨﻪ واکﻤﻨﻲ ﻳ‪ ３‬د‬ ‫ﻳفتلﻴاﻧﻮ وه‪ .‬ﻫغﻮى پﻪ داس‪ ３‬حال ک‪ ３‬پﻨجاب د خپل‪３‬‬ ‫واکﻤﻨ‪ ９‬مرکز و！اکﻪ چ‪ ３‬د ﻫﻨد پﻪ سﻮ‪４‬ل ک‪ ３‬د گﻮپتا‬ ‫پات‪ ３‬شﻮﻧﻮ خپل ژوﻧد تﻪ دوام ورکاوه‪ .‬ﻳفتلﻴاﻧﻮ لﻪ عرباﻧﻮ‬ ‫او د مﻨ‪％‬ﻨﻲ ختﻴ‪ ＃‬او د آسﻴا د سﻮ‪４‬لﻲ سﻴﻤﻮ لﻪ وگ‪７‬و‬ ‫سره راک‪７‬ه ورک‪７‬ه او سﻮداگرﻳزې اړﻳک‪ ３‬درلﻮدې‪.‬‬ ‫د هند سمندر‬ ‫دغﻮ اړﻳکﻮ د اسﻼم تر راتگ پﻮرې دوام وک‪ .７‬پﻪ ‪ ٧١١‬ز‬ ‫‪53‬‬

‫کال ک‪ ３‬د لﻮم‪７‬ي ‪＄‬ل لپاره مسلﻤاﻧان ﻫﻨد تﻪ ورس‪５‬دل او د سﻨد د رود تر غاړو ﻳ‪ ３‬سﻴﻤ‪ ３‬ﻻﻧدې ک‪７‬ې‪.‬‬ ‫دغﻪ سﻴﻤ‪ ３‬اوس لﻪ پاکستان سره ت‪７‬او لري‪ .‬لﻪ ﻫغﻪ مﻬالﻪ (‪ ٨‬م‪ ３‬پ‪７５‬ۍ) تر ﻳﻮولسﻤ‪ ３‬ز پ‪７５‬ۍ پﻮرې‬ ‫لﻮ‪４‬دﻳ‪ ＃‬ﻫﻨد لﻪ اسﻼمﻲ ﻧ‪７‬ۍ سره ﻧژدې اړﻳک‪ ３‬درلﻮدې‪ .‬ﻫغﻪ مﻬال اسﻼمﻲ مبلغان د ﻫﻨدواﻧﻮ پﻪ مﻨ‪ ＃‬ک‪３‬‬ ‫د اسﻼم أسﻤاﻧﻲ دﻳﻦ پﻪ خپرولﻮ او دودولﻮ بﻮخت وو‪.‬‬ ‫د لسﻤ‪ ３‬ز‪８４‬د‪４‬زې پ‪７５‬ۍ پﻪ وروستﻴﻮ ک‪ ３‬سلطان محﻤﻮد غزﻧﻮي پﻨجاب وﻧﻴﻮه او پﻪ ﻫﻨد ک‪３‬‬ ‫د اسﻼم دﻳﻦ ﻧﻮر ﻫم پﻴاوړى شﻮ او ﻫر لﻮري تﻪ ﻳ‪ ３‬رﻳ‪ ３＋‬و‪＄‬غلﻮل‪ .３‬غﻮرﻳاﻧﻮ ﻫم پﻪ ﻫﻨد واکﻤﻨﻲ وک‪７‬ه‪.‬‬ ‫غﻮري سلطان محﻤد د ﻫﻨد شﻤال د گﻨگا سﻴﻨد تﻪ تر ＇‪５‬رمﻪ سﻴﻤﻮ پﻮرې وﻧﻴﻮه‪ ،‬ډﻫلﻰ ﻳ‪ ３‬ﻫم تر ﻻسﻪ‬ ‫ک‪ ７‬او خپل ترک غﻼم‪ ،‬قطب الدﻳﻦ اﻳبک تﻪ ﻳ‪ ３‬وسپاره‪ .‬غﻮرﻳاﻧﻮ تر بﻨگال پﻮرې ولکﻪ درلﻮده‪.‬‬ ‫د غﻮري سلطان معزالدﻳﻦ محﻤد لﻪ م‪７‬ﻳﻨ‪ ３‬وروستﻪ‪ ۶۰٢ ،‬سپﻮږمﻴز‪ ١٢٠٦ /‬ز ک‪ ３‬قطب‬ ‫الدﻳﻦ اﻳبک ‪＄‬ان د ﻫﻨدوستان خپلﻮاک پاچا وبالﻪ او ډﻫلﻰ ﻳ‪ ３‬خپلﻪ پﻼزم‪５‬ﻨﻪ ک‪７‬ه چ‪ ３‬لﻪ ﻫﻤدې املﻪ‬ ‫د ﻫغﻪ پات‪ ３‬کسان د ډﻫلﻲ د پاچاﻫاﻧﻮ پﻪ ﻧامﻪ مشﻬﻮر شﻮل‪ .‬د اﻳبک خان ترک لﻪ لﻮري جﻮړ شﻮی‬ ‫دولت تر اوږد مﻬالﻪ پﻪ ﻫﻨد واکﻤﻨﻲ وک‪７‬ه او ان گﻮرکاﻧﻰ تﻴﻤﻮر ﻫم پﻪ دې برﻳالﻰ ﻧﻪ شﻮ چ‪ ３‬ﻫغﻪ لﻪ پ‪＋‬ﻮ‬ ‫وغﻮر‪＄‬ﻮي‪ .‬دغﻪ دولت د لسﻤ‪ ３‬ز‪８４‬د‪４‬زې پ‪７５‬ۍ تر وروستﻴﻮ پﻮرې پر ﻫﻨد واکﻤﻦ پات‪ ３‬شﻮ‪.‬‬

‫پﻪ ﻫﻨدوستان ک‪ ３‬د افغاﻧﻲ لﻮدﻳاﻧﻮ او سﻮرﻳاﻧﻮ واکﻤﻨﻲ‬ ‫ﻼ افغاﻧان دي‪ .‬پﻮﻫ‪８５‬و چ‪ ３‬پﻪ ﻫﻨد ک‪ ３‬د افغاﻧاﻧﻮ د شتﻮن مخﻴﻨﻪ لرغﻮﻧﻮ‬ ‫لﻮدﻳان او سﻮرﻳان اص ً‬ ‫پ‪７５‬ﻳﻮ تﻪ رس‪８５‬ي‪ .‬ﻫغﻮى پر ﻫﻨد د مسلﻤاﻧاﻧﻮ پﻪ ل‪＋‬کر اﻳستلﻮ ک‪ ３‬گ‪６‬ون درلﻮد‪ .‬پﻪ ﻫﻨد ک‪ ３‬د دغﻮ وگ‪７‬و‬ ‫پﻪ شﻤ‪５‬ر ک‪ ３‬زﻳاتﻮالﻰ راغﻰ او د دغﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد ﻳﻮه ！ﻮلﻨﻴزه ډلﻪ شﻮه‪.‬‬

‫پﻪ ﻫﻨد ک‪ ３‬د اسﻼمﻲ ﻫﻨر د معﻤارۍ ﻳﻮه ب‪５‬لگﻪ‬

‫‪54‬‬

‫اوﺿاع ﻋﻤﻮﻣﻲ اروپا در ﻗﺮن وﺳﻄﻲ‬ ‫لﻮم‪７‬ﻧﻰ افغان چ‪ ３‬پﻪ ﻫﻨد ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬واکﻤﻨﻲ رامﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪７‬ه‪ ،‬سلطان بهلول لودي و‪ .‬ﻫغﻪ پﻪ ‪٨٥٥‬‬ ‫سپﻮږمﻴز‪ 1451 /‬ز کال ک‪ ３‬د ډﻫلﻲ حکﻮمت تر ﻻسﻪ ک‪ .７‬لﻪ بﻬلﻮل لﻮدي ＇خﻪ وروستﻪ د ﻫغﻪ زوى‬ ‫سلطان سکندر لودي دغ‪ ３‬واکﻤﻨ‪ ９‬تﻪ دوام ورک‪ ،７‬د ﻫغﻪ پﻪ واکﻤﻨ‪ ９‬ک‪ ３‬افغاﻧان ډ‪４‬ر پﻴاوړي شﻮل او‬ ‫د اسﻼم دﻳﻦ ﻫم ډ‪４‬ره پراختﻴا ومﻮﻧده‪ ،‬خﻮ د سلطان سکﻨدر لﻮدي د زوى سلطان ابراﻫﻴم پﻪ واکﻤﻨ‪９‬‬ ‫ک‪ ３‬پﻪ ﻫﻨد ک‪ ３‬د افغاﻧاﻧﻮ ترمﻨ‪ ＃‬اختﻼفات را پﻴدا شﻮل‪＄ ،‬کﻪ چ‪ ３‬ﻫغﻪ ﻳﻮ مغرور او متکبر شخص‬ ‫و‪ .‬بابر شاه چ‪ ３‬د گﻮرکاﻧﻲ تﻴﻤﻮر لﻪ اوﻻدې ＇خﻪ و او دغﻪ مﻬال ﻳ‪ ３‬پﻪ کابل ک‪ ３‬واک تر ﻻسﻪ ک‪７‬ى‬ ‫و‪ ،‬لﻪ دغﻪ حالت ＇خﻪ گ＂ﻪ واخﻴستﻪ او پر ﻫﻨد ﻳ‪ ３‬ﻳرغل وک‪ ７‬چ‪ ３‬پﻪ ترڅ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬سلطان ابراﻫﻴم او گ‪０‬‬ ‫شﻤ‪５‬ر افغاﻧان ووژل شﻮل‪.‬‬ ‫د بابر لﻪ م‪７‬ﻳﻨ‪＇ ３‬خﻪ وروستﻪ‪ ،‬افغاﻧاﻧﻮ ﻳﻮ ‪＄‬ل بﻴا د خپلﻮاک‪ ９‬غﻮ＊تﻨ‪ ３‬خﻮ‪＋＄‬ت پﻴل ک‪ .７‬دا ‪＄‬ل‬ ‫فرﻳدخان سﻮري چ‪ ３‬د شﻴرشاه پﻪ ﻧامﻪ مشﻬﻮر و‪ ،‬پﻪ ‪ ٩٤٦‬سپﻮږمﻴز‪ 1540 /‬ز کال ک‪ ３‬د بابر د زوى‬ ‫ﻫﻤاﻳﻮن گﻮرکاﻧﻲ ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻮ تﻪ مات‪ ３‬ورک‪７‬ه او ډﻫلی او اړوﻧدې سﻴﻤ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬وﻧﻴﻮل‪ ３‬او د ﻫﻨد ډ‪４‬ر ＊اروﻧﻪ‬ ‫ﻳ‪ ３‬تر ﻻسﻪ ک‪７‬ل‪ .‬شﻴرشاه سﻮري د پﻮﻫ‪ ３‬ل‪５‬ﻮال او ﻳﻮ‬ ‫فرﻫﻨگپالﻪ شخص و چ‪ ３‬د ﻫﻨد لپاره ﻳ‪ ３‬ډ‪４‬ر خدمتﻮﻧﻪ‬ ‫وک‪７‬ل او پﻪ ‪ ٩٥٢‬سپﻮږمﻴز‪ 1545 /‬ز کال ک‪ ３‬لﻪ‬ ‫مﻨ‪％‬ﻪ وﻻړ‪.‬‬ ‫لﻪ ش‪５‬رشاه سﻮري ＇خﻪ وروستﻪ د ﻫغﻪ زامﻦ د ډﻫلﻲ‬ ‫پر تخت ک‪５‬ﻨاستل‪ ،‬خﻮ د ش‪５‬رشاه د دورې ﻧظم او‬ ‫！ﻴکاو لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ وﻻړ‪ .‬لﻪ واکﻪ گﻮ＊ﻪ شﻮي گﻮرکاﻧﻲ‬ ‫واکﻤﻦ‪ ،‬همايون لﻪ دغﻪ حالت ﻧﻪ گ＂ﻪ واخﻴستﻪ او‬ ‫د اﻳران د صفﻮﻳاﻧﻮ پﻪ مرستﻪ ﻳ‪ ３‬لﻮم‪７‬ى افغاﻧستان او‬ ‫ورپس‪ ３‬پﻪ ‪ ٩٦٢‬سپﻮږمﻴز‪ 1555 /‬ز کال ک‪ ３‬ﻫﻨد تر‬ ‫ﻻسﻪ ک‪ ７‬چ‪ ３‬پﻪ دې ډول پﻪ ﻫﻨد ک‪ ３‬افغاﻧﻲ واکﻤﻨ‪９‬‬ ‫ﻫم پاى تﻪ ورس‪５‬ده‪.‬‬

‫پﻪ ﻫﻨد ک‪ ３‬د گﻮرکاﻧﻴاﻧﻮ واکﻤﻨﻲ‬ ‫د ﻫﻨد د ُمغﻮلﻮ ﻳا گﻮرکاﻧﻴاﻧﻮ پﻪ اړه مﻮ مخک‪ ３‬ﻫم‬ ‫بحث وک‪ .７‬د ﻫغﻮى پﻪ واکﻤﻨ‪ ９‬ک‪ ３‬د ﻫﻨد سﻴاسﻲ‬ ‫ﻳﻮوالﻰ ！ﻴﻨگ شﻮ او دغﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد ډ‪４‬ر پرمختگ وک‪.７‬‬ ‫د شاه جﻬان جﻮمات‬

‫‪55‬‬

‫د ﻫﻨد اکثره ＊کل‪ ３‬وداﻧ‪ ９‬او آثار پﻪ ﻫﻤدغ‪ ３‬دورې پﻮرې اړه لري‪ .‬د اکبر پاچا پﻪ وخت ک‪ ３‬دغﻪ‬ ‫واکﻤﻨ‪ ９‬د خپل‪ ３‬لﻮړتﻴا او پرمختﻴا لﻮړې پﻮړۍ تﻪ ورس‪５‬ده ‪.‬ﻫﻨد د ﻳﻮه ＊ﻪ اداري ﻧظام ＇‪＋‬تﻦ شﻮ او پﻪ‬ ‫ﻫ‪５‬ﻮاد ک‪ ３‬د مذاﻫبﻮ او قﻮمﻮﻧﻮ تر مﻨ‪ ＃‬ﻳﻮ ډول ﻳﻮوالی رامﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮ‪ ،‬خﻮ دغﻪ حالت دگﻮرکاﻧﻲ واکﻤﻨ‪ ９‬پﻪ‬ ‫وروستﻴﻮ ک‪ ３‬بدلﻮن ومﻮﻧد‪ .‬د اورنگزېب پﻪ واکﻤﻨ‪١٦٥٨-١٧٠٧( ９‬ز) ک‪ ３‬د دغ‪ ３‬ل‪７‬ۍ د کﻤزورتﻴا‬ ‫او ب‪ ３‬ثبات‪ ９‬ﻧ‪ ３＋‬را ＇رگﻨدې شﻮې‪ .‬ﻫغﻪ خپل پﻼر زﻧداﻧﻲ او درې ورو‪１‬ﻪ ﻳ‪ ３‬لﻪ کاره گﻮ＊ﻪ ک‪７‬ل‪ .‬د‬ ‫اورﻧگز‪４‬ب ‪＄‬ا ﻨاستﻮ دگﻮرکاﻧﻲ قلﻤرو د ادارې کﻮلﻮ وړتﻴا لﻪ ﻻسﻪ ورک‪７‬ه چ‪ ３‬پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬د مسلﻤاﻧاﻧﻮ‪،‬‬ ‫ﻫﻨدواﻧﻮ او سکاﻧﻮ ‪＄‬اﻳﻲ ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻪ راپﻮرتﻪ شﻮل او ﻫﻨد د و‪４‬ش پﻪ لﻮر روان شﻮ‪ .‬دغﻪ حالت د اروپاﻳاﻧﻮ پﻪ‬ ‫گ＂ﻪ تﻤام شﻮ‪ .‬اﻧگر‪４‬زاﻧﻮ پﻪ ‪١٧٥٧‬ز ک‪ ３‬د پﻼسﻲ پﻪ جگ‪７‬ه ک‪ ３‬گﻮرکاﻧﻲ ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻮ تﻪ مات‪ ３‬ورک‪７‬ه‪ .‬د ﻫﻨد‬ ‫د چارو واک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬تر ﻻسﻪ ک‪７‬ې او گﻮرکاﻧﻲ دولت ﻳ‪ ３‬د ‪＄‬ان تابع ک‪ .７‬پﻪ دې ډول ﻫﻨد چ‪ ３‬د اﻧگر‪４‬زاﻧﻮ‬ ‫پﻪ مﻨگﻮلﻮ ک‪ ３‬راگﻴر و‪ ،‬پﻪ خپل معاصر تارﻳخ ﻳ‪ ３‬پل ک‪＋５‬ﻮد‪.‬‬

‫پﻪ ！ﻮلگﻲ ک‪ ３‬فعالﻴت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ دوو ډلﻮ وو‪４‬شل شﻲ‪ .‬لﻮم‪７‬ۍ ډلﻪ دې پﻪ ﻫﻨد ک‪ ３‬د اسﻼم د شتﻮن د مخﻴﻨ‪ ３‬پﻪ اړه او‬ ‫دوﻳﻤﻪ ډلﻪ دې پﻪ ﻫﻨد ک‪ ３‬د افغاﻧاﻧﻮ د شتﻮن د مخﻴﻨ‪ ３‬پﻪ اړه بحث وک‪７‬ي او ﻫﻤدا رﻧگﻪ دې دواړه ډل‪３‬‬ ‫پﻪ گ‪６‬ه سره د ﻧقش‪ ３‬پر مخ پﻨجاب او ډﻫلﻰ ＊کاره ک‪７‬ي او ﻫم دې وواﻳﻲ چ‪ ３‬پﻪ مﻨ‪％‬ﻨﻴﻮ پ‪７５‬ﻳﻮ ک‪ ３‬دغﻪ‬ ‫＊اروﻧﻪ دافغاﻧستان د کﻮمﻮ پاچاﻫاﻧﻮ پﻪ ولکﻪ ک‪ ３‬راغلل؟‬

‫؟‬

‫پﻮ＊تﻨ‪３‬‬

‫‪ -1‬پﻪ مﻨ‪％‬ﻨﻴﻮ پ‪７５‬ﻳﻮ ک‪ ３‬سﻮ‪４‬لﻲ ﻫﻨد د أسﻴا لﻪ کﻮمﻮ سﻴﻤﻮ سره ډ‪４‬رې سﻮداگرﻳزې اړﻳک‪ ３‬درلﻮدې؟‬ ‫‪ -2‬مسلﻤاﻧان پﻪ کﻮم کال د لﻮم‪７‬ي ‪＄‬ل لپاره ﻫﻨد تﻪ ﻧﻨﻮتل؟‬ ‫‪ -3‬ﻻﻧدې تش ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ پﻪ خپلﻮ کتابچﻮ ک‪ ３‬ډک ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫سلطان محﻤد غﻮري پﻪ ﻫﻨد ک‪ ３‬د‪＊............‬ار وﻧﻴﻮ او ﻫغﻪ ﻳ‪.................３‬تﻪ وسپاره‪.‬‬ ‫‪ -4‬سم ‪＄‬ﻮاب د(ص)پﻪ تﻮري سره پﻪ ﻧ‪＋‬ﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫پﻪ ﻫﻨد ک‪ ３‬دافغاﻧاﻧﻮ دوه مﻬم پاچاﻫان عبارت وو لﻪ‪:‬‬ ‫الف) قطب الدﻳﻦ اﻳبک او سلطان بﻬلﻮل لﻮدي‪ .‬ب )سلطان محﻤد غﻮري او ش‪５‬رشاه سﻮري‪.‬‬ ‫ج) سلطان بﻬلﻮل لﻮدي او ش‪５‬رشاه سﻮري‪ .‬د) سلطان محﻤﻮد غزﻧﻮي او سلطان سکﻨدر لﻮدي‪.‬‬

‫لﻪ ！ﻮلگﻲ بﻬر فعالﻴت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ ﻫﻨد ک‪ ３‬د لﻮدي او سﻮري کﻮرﻧ‪ ９‬پﻪ اړه معلﻮمات تر ﻻسﻪ ک‪７‬ي او پﻪ ！ﻮلگﻲ ک‪３‬‬ ‫دې ولﻮلﻲ‪.‬‬

‫‪56‬‬

‫شپاړسم لﻮست‬

‫وﺳﻄﻲ‬ ‫ﻋﻤﻮﻣﻲپﻪ اروپا‬ ‫ﻗﺮنپ‪７５‬ﻳﻮ ک‪３‬‬ ‫در ﻧﻮﻳﻮ‬ ‫مﻨ‪％‬ﻨﻴﻮ او‬ ‫اوﺿاع روسﻴﻪ‬

‫لوى پطر‬

‫لوﻳه کاترﻳنه‬

‫د روسﻴ‪ ３‬د تارﻳخ پﻪ اړه ＇ﻪ پﻮﻫ‪８５‬ئ؟ پﻮﻫ‪８５‬ئ چ‪ ３‬لﻮى پطر او لﻮﻳﻪ کاترﻳﻨﻪ د روسﻴ‪ ３‬لﻪ مﻬﻤﻮ واکﻤﻨاﻧﻮ‬ ‫＇خﻪ وو؟‬ ‫پﻪ ﻧﻬﻤﻪ ز‪８４‬د‪８４‬ه پ‪７５‬ۍ ک‪ ３‬د نورمن قﻮمﻮﻧﻮ چ‪ ３‬پﻪ سويډن ک‪ ３‬اوس‪５‬دل‪ ،‬د روسيې پﻪ لﻮر ﻳ‪ ３‬ﻳرغل‬ ‫وک‪ .７‬ﻫغﻪ مﻬال پﻪ روسﻴ‪ ３‬ک‪ ３‬سالو قﻮمﻮﻧﻮ ابتداﻳﻲ ژوﻧد درلﻮد‪ .‬ﻫغﻮى د سﻼوﻳاﻧﻮ ！ﻮل قلﻤرو وﻧﻴﻮ‪ .‬د‬ ‫کيف ＊ار ﻳ‪ ３‬د خپل مرکز پﻪ تﻮگﻪ و！اکﻪ او ورو ورو ﻳ‪ ３‬لﻪ ﻧﻨﻨ‪ ９‬ترکيې او عراق سره سﻮداگرﻳزې اړﻳک‪３‬‬ ‫！ﻴﻨگ‪ ３‬ک‪７‬ې‪ .‬هغوى د عﻴسﻮي دين پﻴروي کﻮلﻪ‪.‬‬ ‫پﻪ دﻳارلسﻤﻪ ز‪８４‬د‪４‬زه پ‪７５‬ۍ ک‪ ３‬روسﻴﻪ ﻫم د مغولو تر برﻳدوﻧﻮ ﻻﻧدې راغلﻪ‪ .‬مغﻮل ‪ ٢٥٠‬کالﻪ پﻪ روسﻴﻪ‬ ‫ک‪ ３‬پات‪ ３‬شﻮل‪ .‬ﻫغﻮى روسي شهزادگان تر فشار ﻻﻧدې راوستل او اړ ﻳ‪ ３‬ک‪７‬ل چ‪ ３‬لﻪ خلکﻮ ＇خﻪ‬ ‫مالﻴات راغﻮﻧ‪ ６‬ک‪７‬ي او مغﻮلﻲ خاﻧاﻧﻮ تﻪ ﻳ‪ ３‬ول‪８５‬ي‪ ،‬خﻮ پﻪ پاى ک‪ ３‬د درېم ايوان پﻪ ﻧامﻪ د روسﻴ‪ ３‬ﻳﻮه‬ ‫شﻬزاده مغﻮلﻮ تﻪ د ماليې لﻪ ورک‪７‬ې ډډه وک‪７‬ه‪ .‬ﻫغﻪ ﻳﻮ ل‪＋‬کر جﻮړ ک‪ ７‬او لﻪ مغﻮلﻮ ﻳ‪＇ ３‬ﻮ ＊اروﻧﻪ وﻧﻴﻮل‪.‬‬ ‫اﻳﻮان د خپلﻮ واکﻤﻨﻴﻮ لﻤﻨﻪ پراخﻪ ک‪７‬ه‪ ،‬کلﻪ چ‪ ３‬پﻪ‪١٤٨٦‬ز کال ک‪ ３‬مغﻮلﻮ د روسﻴ‪ ３‬خاوره پر‪＋４‬ﻮده‪،‬‬ ‫ﻫغﻪ ！ﻮلﻪ روسﻴﻪ وﻧﻴﻮلﻪ‪ .‬پﻪ اوولسﻤﻪ ز‪８４‬د‪４‬زه پ‪７５‬ۍ ک‪ ３‬د روسﻴ‪ ３‬سلطﻨت د رومانوف کﻮرﻧ‪ ９‬تﻪ ورس‪５‬ده‪.‬‬ ‫د ﻫﻤدې کﻮرﻧ‪ ９‬پﻪ وخت ک‪ ３‬روسﻴ‪ ３‬د لﻮ‪４‬دﻳ‪( ＃‬اروپا)پﻪ لﻮر پرمختگ پﻴل ک‪ ７‬او ان لﻪ لﻬستان (پولنډ)‬ ‫او ﻧﻮرو اروپاﻳﻲ سﻴﻤﻮ سره پﻪ جگ‪７‬ه ک‪＊ ３‬ک‪５‬ل شﻮ‪.‬‬ ‫‪57‬‬

‫د لوى پطر سلطنت‬

‫لوى پطر د رومانوف لﻪ کﻮرﻧ‪＇ ９‬خﻪ و‪＇ .‬ﻨگﻪ چ‪ ３‬واک تﻪ ورس‪５‬ده‪ ،‬غﻮ＊تل ﻳ‪ ３‬چ‪ ３‬روسﻴ‪ ３‬تﻪ بشپ‪７‬ه‬ ‫اروپايي ب‪２‬ﻪ ورک‪７‬ي چ‪ ３‬د ﻫﻤدي مﻮخ‪ ３‬لپاره ﻳ‪ ３‬اروپاﻳﻲ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ تﻪ لﻨ‪ ６‬مﻬالﻪ سفر وک‪ ،７‬تر＇ﻮ د‬ ‫اروپاﻳاﻧﻮ لﻪ ادابو او دودونو سره اشﻨاﻳﻲ پﻴدا ک‪７‬ي‪ .‬ﻫغﻪ لﻪ خپلﻮ خاطراتﻮ سره روسﻴ‪ ３‬تﻪ راستﻮن شﻮ‬ ‫او پﻪ ﻳﻮ ل‪ ７‬اصﻼحات ﻳ‪ ３‬پﻴل وک‪ .７‬ﻫغﻪ پﻪ لﻮم‪７‬ي گام ک‪ ３‬روساﻧﻮ تﻪ اعﻼن وک‪ ７‬چ‪ ３‬د اروپاﻳاﻧﻮ پﻪ ډول‬ ‫جامې واغﻮﻧدي‪ ،‬ږيرې وخرﻳﻲ او خپل کالﻲ لنډ ک‪７‬ي بﻴاﻳ‪ ３‬ښوونځي او روغتونونه ودان ک‪７‬ل‪.‬‬ ‫پطر ﻫغﻪ کسان چ‪ ３‬د ده لﻪ سﻴاست سره ﻳ‪ ３‬مخالفت کاوه اعدام او ﻳا ﻫم لﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد ＇خﻪ و اېستل او‬ ‫ان د خپل سﻴاست پﻪ پلﻲ ک‪５‬دو ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د خپلﻮ زامنو لﻪ وژﻧ‪＇ ３‬خﻪ ﻫم ډډه وﻧﻪ ک‪７‬ه‪ .‬ﻫغﻪ د روسﻴ‪ ３‬د‬ ‫پراخﻮالﻲ غﻮ＊تﻨ‪ ３‬سﻴاست تﻪ تر ﻫغﻪ دوام وک‪ ７‬چ‪ ３‬روسﻴﻪ او سويډن پﻪ جگ‪７‬ه ک‪ ３‬را＊ک‪５‬ل شﻮل‪.‬‬ ‫لﻮی پطر پﻪ ﻳﻮه ﻧظامﻲ برﻳد سره سﻮﻳ‪６‬ن تﻪ مات‪ ３‬ورک‪７‬ه‪ .‬دی لﻪ دې پ‪＇ ３＋５‬خﻪ وروستﻪ د روسﻴ‪ ３‬پﻪ‬ ‫لﻮ‪４‬دﻳ‪ ＃‬ک‪ ３‬دﻳﻮه نوي ښار د جﻮړولﻮ پﻪ فکر ک‪ ３‬شﻮ‪.‬دا مﻬال دغﻪ ＊ار د پټرزبورگ پﻪ ﻧامﻪ ﻳاد‪４‬ده‪.‬‬ ‫د اتلسﻤ‪ ３‬پ‪７５‬ۍ پﻪ وروستﻴﻮ ک‪ ３‬د روسﻴ‪ ３‬ﻫ‪５‬ﻮاد د ‪＄‬ﻮاک لﻮړې پﻮړۍ تﻪ ورس‪５‬ده‪ .‬دغﻪ مﻬال لويې‬ ‫کاترينې پﻪ روسﻴ‪ ３‬واکﻤﻨﻲ کﻮلﻪ‪ .‬ﻫغ‪ ３‬خپل ډ‪４‬ر پام پﻮﻫ‪ ３‬او ﻫﻨر تﻪ اړولﻰ و او د سترې روسﻴ‪ ３‬ﻫﻴلﻪ‬ ‫ﻳ‪ ３‬درلﻮده چ‪ ３‬د ﻫﻤدې مﻮخ‪ ３‬لپاره ﻳ‪ ３‬د لهستان (پﻮلﻨ‪ )６‬ﻳﻮه برخﻪ ﻻﻧدې ک‪７‬ه‪ .‬او ورپس‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د ﻧﻨﻨ‪９‬‬ ‫ترکﻴ‪ ３‬دکريمه ！اپﻮوزمﻪ ترﻻسﻪ ک‪７‬ه او عثماني سلطان ﻳ‪ ３‬اړ ک‪ ７‬چ‪ ３‬روسﻲ ب‪７５‬ﻳﻮ تﻪ اجازه ورک‪７‬ي‬ ‫چ‪ ３‬تور سمندرگي تﻪ تگ او راتگ وک‪７‬ي او ﻫﻤاغﻪ و چ‪ ３‬خپل‪ ３‬ب‪７５‬ۍ ﻳ‪ ３‬پﻪ تﻮر سﻤﻨدرگﻲ ک‪３‬‬ ‫‪＄‬ای پﻪ ‪＄‬ای ک‪７‬ې‪.‬‬

‫پﻪ ！ﻮلگﻲ ک‪ ３‬فعالﻴت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ در‪４‬ﻮ ډلﻮ وو‪４‬شل شﻲ‪ ،‬لﻮم‪７‬ۍ ډلﻪ دې د مغﻮلﻮ د ﻳرغل او لﻪ روسﻲ شﻬزادگاﻧﻮ سره‬ ‫د ﻫغﻮی د سلﻮک پﻪ اړه او دوﻳﻤﻪ ډلﻪ دې د لﻮی پطر د واکﻤﻨ‪ ９‬پﻪ اړه او در‪４‬ﻤﻪ ډلﻪ دې د لﻮﻳ‪ ３‬کاترﻳﻨ‪３‬‬ ‫د واکﻤﻨ‪ ９‬پﻪ اړه بحث وک‪７‬ي او د ﻫرې ډل‪ ３‬استازي دې پاﻳلﻪ پﻪ ！ﻮلگﻲ ک‪ ３‬ولﻮلﻲ‪.‬‬

‫؟‬

‫پﻮ＊تﻨ‪３‬‬

‫‪.1‬پﻪ روسﻴ‪ ３‬باﻧدې د ﻧﻮرمﻦ قﻮم ﻳرغل او د دوى د سﻮداگرﻳزو اړﻳکﻮ پﻪ اړه معلﻮمات وړاﻧدې ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪.2‬د مغﻮلﻮ او روسﻲ شﻬزادگاﻧﻮ تر مﻨ‪ ＃‬اړﻳک‪＇ ３‬ﻨگﻪ وې؟‬ ‫‪.3‬اروپا تﻪ د لﻮی پطر د سفر او اصﻼحاتﻮ پﻪ اړه ＇ﻮ کر＊‪ ３‬معلﻮمات ولﻴکئ‪.‬‬ ‫‪.4‬د روسﻴ‪ ３‬او سﻮﻳ‪６‬ن جگ‪７‬ه ول‪ ３‬پﻴل شﻮه او پاﻳلﻪ ﻳ‪＇ ３‬ﻪ وه؟‬ ‫‪.5‬لﻮﻳﻪ کاترﻳﻨﻪ ＇ﻮک وه؟‬ ‫‪5۸‬‬

‫اوولسم لﻮست‬

‫وﺳﻄﻲ‬ ‫ﻗﺮن‬ ‫پ‪７５‬ﻳﻮ ک‪３‬‬ ‫اروپا اودرﻧﻮﻳﻮ‬ ‫ﻋﻤﻮﻣﻲمﻨ‪％‬ﻨﻴﻮ‬ ‫اوﺿاع چﻴﻦ پﻪ‬

‫د چﻴﻦ ستر د‪４‬ﻮال‬

‫د چﻴﻦ د تارﻳخ پﻪ اړه ＇ﻪ پﻮﻫ‪８５‬ئ؟ پﻮﻫ‪８５‬ئ چ‪ ３‬چﻴﻦ پﻪ مﻨ‪％‬ﻨﻴﻮ پ‪７５‬ﻳﻮ ک‪ ３‬د ‪＄‬اﻧگ‪７‬ي فرﻫﻨگ‬ ‫او تﻤدن لروﻧکﻰ و او پﻪ ﻧﻮﻳﻮ پ‪７５‬ﻳﻮ ک‪ ３‬د اروپاﻳاﻧﻮ د پام وړ وگر‪５＄‬ده؟ د دې پﻮ＊تﻨ‪＄ ３‬ﻮاب بﻪ پﻪ دې‬ ‫لﻮست ک‪ ３‬ترﻻسﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫د چين ﻫ‪５‬ﻮاد د مﻨ‪％‬ﻨﻴﻮ پ‪７５‬ﻳﻮ پﻪ ！ﻮلﻪ دوره ک‪ ３‬د رو＊اﻧﻪ تمدن لروﻧکﻰ و‪ .‬پﻪ دې دوره ک‪ ３‬د‬ ‫پاچاﻫﻴﻮ ＇ﻮ ل‪７‬ﻳﻮ د چﻴﻦ پﻪ خاورې واکﻤﻨﻲ وک‪７‬ه‪ .‬د ﻫغﻮی لﻪ جﻤل‪＇ ３‬خﻪ د تانگ (‪ ،)Tang‬سونگ‬ ‫(‪ )Sung‬او مينگ (‪ )Ming‬ل‪７‬ۍ د ﻳادوﻧ‪ ３‬وړ دي‪ .‬د تاﻧگ پﻪ واکﻤﻨ‪ ９‬ک‪ ３‬چﻴﻦ ﻫر اړخﻴز پرمختگ‬ ‫وک‪ .７‬پﻪ ت‪５‬ره بﻴا علﻮمﻮ او ﻫﻨر ﻳ‪ ３‬ډ‪４‬ره پراختﻴا وک‪７‬ه‪ .‬پﻪ دغﻪ دوره ک‪ ３‬چﻴﻦ د خپل‪ ３‬پر مختﻴا لﻮړې پﻮړۍ‬ ‫تﻪ ورس‪５‬ده‪.‬د چﻴﻦ ＊اروﻧﻪ د منځنيو پې‪７‬يو لﻪ سترو ＊اروﻧﻮ ＇خﻪ وو‪ .‬د چانگان (شانگهای) ＊ار چ‪３‬‬ ‫د سترواک‪ ９‬پﻼزم‪５‬ﻨﻪ وه‪ ،‬لﻪ دوو مﻴلﻴﻮﻧﻮ ＇خﻪ ډ‪４‬ر وگ‪７‬ي ﻳ‪ ３‬درلﻮدل‪ .‬دغﻪ ＊ار پﻪ چ＂ک‪ ９‬سره پﻪ ﻳﻮه‬ ‫ﻧ‪７‬ﻳﻮال ＊ار بدل شﻮ‪ .‬ﻫﻤدارﻧگﻪ پﻪ شﻤالﻲ چﻴﻦ ک‪ ３‬د پکن ＊ار د ډ‪４‬ر ارز＊ت لروﻧکﻰ و‪ .‬پﻪ دغﻪ مﻬال‬ ‫ک‪ ３‬د اروپا ﻫ‪ ＆５‬ﻳﻮه ＊ار د دغﻮ ＊اروﻧﻮ پﻪ ＇‪５‬ر ستروالﻰ ﻧﻪ درلﻮد‪ .‬دغ‪ ３‬ل‪７‬ۍ ﻧژدې ‪ ٢٨٨‬کالﻪ پر چﻴﻦ‬ ‫واکﻤﻨﻲ وک‪７‬ه او وروستﻪ ﻳ‪ ３‬خپل ‪＄‬اى د سﻮﻧگ پﻪ ﻧامﻪ ل‪７‬ۍ تﻪ پر‪＋４‬ﻮده‪.‬‬ ‫د سﻮﻧگ ل‪７‬ۍ پر مﻬال د چﻴﻦ ﻫ‪５‬ﻮاد د شﻤال لﻪ لﻮري د مختلفﻮ اقﻮامﻮ تر برﻳدوﻧﻮ ﻻﻧدې راغﻰ چ‪３‬‬ ‫تر ！ﻮلﻮ مﻬم ﻳ‪ ３‬د مغولو ﻳرغل و‪ .‬مغﻮلﻮ لﻪ مغلستان ＇خﻪ د چﻴﻦ پر شﻤالﻲ پﻮلﻮ برﻳدوﻧﻪ پﻴل ک‪７‬ل‪ .‬د‬

‫‪59‬‬

‫دﻳارلسﻤ‪ ３‬ز‪８４‬د‪４‬زې پ‪７５‬ۍ پﻪ لﻮم‪７‬ﻳﻮ ک‪ ３‬مغﻮل پﻪ چﻴﻦ ک‪＄ ３‬ﻮاک تﻪ ورس‪５‬دل او ﻧژدې سل کالﻪ ﻳ‪ ３‬پر‬ ‫دغﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد واکﻤﻨﻲ وک‪７‬ه‪ ،‬تر ＇ﻮ د مﻴﻨگ ل‪７‬ۍ مﻨ‪ ＃‬تﻪ راغلﻪ‪.‬‬ ‫مﻴﻨگاﻧﻮ وکﻮلی شﻮل چ‪ ３‬د مغﻮلﻮ قﻮم د چﻴﻦ لﻪ خاورې ＇خﻪ وباسﻲ‪ ،‬د مﻴﻨگ پﻪ دوران ک‪３‬‬ ‫علﻮمﻮ او ﻫﻨر ډ‪４‬ره پراختﻴا ومﻮﻧده‪ ،‬لﻪ سوېلي ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ سره د چﻴﻦ د وگ‪７‬و سﻮداگرۍ پراختﻴا وک‪７‬ه‪،‬‬ ‫دغﻪ مـﻬال د چﻴﻦ د ﻫ‪５‬ﻮاد ډ‪４‬ر گاوﻧ‪６‬ي ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻪ د چينايي فرهنگ تر اغ‪５‬زې ﻻﻧدې راغلل‪ ،‬د مﻴﻨگ‬ ‫ل‪７‬ۍ ﻧژدې ‪ 300‬کالﻪ پر چﻴﻦ واکﻤﻨﻲ وک‪７‬ه‪.‬‬ ‫پﻪ مﻨ‪％‬ﻨﻴﻮ پ‪７５‬ﻳﻮ ک‪ ３‬د چﻴﻦ د ﻫ‪５‬ﻮاد د وگ‪７‬و ډ‪４‬ره برخﻪ کروﻧدگرو جﻮړولﻪ‪ .‬ﻫغﻮی د چﻴﻦ ﻫﻮارې ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د‬ ‫پرمختللﻮ کرﻧﻴزو وساﻳلﻮ پﻪ استفادې سره کرل‪ ،３‬خﻮ لﻪ دغﻮ زحﻤتﻮﻧﻮ سره سره دغﻪ طبقﻪ ډ‪４‬ره ب‪ ３‬وس‪ ３‬وه‪.‬‬ ‫د ‪＄‬ﻤکﻮ ډ‪４‬ر حاصﻼت خاﻧاﻧﻮ ترﻻسﻪ کﻮل‪ ،‬لﻪ بلﻪ اړخﻪ وچکالﻴﻮ ﻫم ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬وخت دغﻪ طبقﻪ لﻪ‬ ‫ستﻮﻧزو سره مخامخ کﻮلﻪ‪ .‬ﻫغﻮی د وچکالﻴﻮ پﻪ راتلﻮ سره خپل‪ ３‬کرل شﻮې ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پر‪＋４‬ﻮدې او ﻳا ﻳ‪３‬‬ ‫خر＇ﻮل‪ ３‬او اړ وو چ‪ ３‬د ＊ﻮ ‪＄‬ﻤکﻮ د ﻻستﻪ راوړلﻮ لپاره لﻪ ﻳﻮې سﻴﻤ‪＇ ３‬خﻪ بل‪ ３‬سﻴﻤ‪ ３‬تﻪ ک‪６‬ه وک‪７‬ي‬ ‫او پﻪ ﻫغﻪ ‪＄‬ای ک‪ ３‬بﻴا د ‪＄‬ﻤکﻮ پﻪ کرلﻮ اقدام وک‪７‬ي‪.‬‬

‫پﻪ لرغﻮﻧﻲ چﻴﻦ ک‪ ３‬د ＊اري ژوﻧد ﻳﻮه ب‪５‬لگﻪ‬

‫‪60‬‬

‫اوﺿاع ﻋﻤﻮﻣﻲ اروپا در ﻗﺮن وﺳﻄﻲ‬ ‫د چﻴﻦ صﻨعت گراﻧﻮ پﻪ مﻨ‪％‬ﻨﻴﻮ پ‪７５‬ﻳﻮ ک‪ ３‬د خپلﻮ تﻮلﻴداتﻮ غﻮره ﻧﻤﻮﻧ‪ ３‬رامﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪７‬ې‪ .‬ﻫغﻮی کﻮﻻی‬ ‫شﻮل چ‪ ３‬ډ‪４‬رې ＊‪ ３‬پﻨبﻪ ﻳﻲ او ور‪＋４‬ﻤﻴﻨ‪！ ３‬ﻮ！‪ ３‬واوبﻲ او ډ‪４‬ر ＊کلﻲ چﻴﻨﻲ لﻮ＊ﻲ چ‪ ３‬د دې ﻫ‪５‬ﻮاد‬ ‫لرغﻮﻧﻲ صﻨعت گ‪２‬ل ک‪８５‬ي‪ ،‬جﻮړ ک‪７‬ي‪.‬‬ ‫پﻪ دې دوره ک‪ ３‬چﻴﻨاﻳان برﻳالﻲ شﻮل چ‪ ３‬د لﻮم‪７‬ي ‪＄‬ل لپاره د چاپ صﻨعت رامﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪７‬ي‬ ‫او کاغذ‪ ،‬باروت او (قطب ﻧﻤا) لﻮرې معلﻮمﻮوﻧکی جﻮړه ک‪７‬ي او ﻧ‪７‬ۍ تﻪ ﻳ‪ ３‬وړاﻧدې ک‪７‬ي‪ .‬پﻪ داس‪３‬‬ ‫حال ک‪ ３‬چ‪ ３‬د ﻧ‪７‬ۍ پﻪ ﻧﻮرو سﻴﻤﻮ ک‪ ３‬لﻪ دغﻮ ﻧﻮ＊تﻮﻧﻮ ＇خﻪ ＇ﻮک خبر ﻧﻪ و‪ .‬دغﻪ ！ﻮل اختراعات ＇ﻮ‬ ‫پ‪７５‬ۍ وروستﻪ پﻪ اروپا ک‪ ３‬دود شﻮل‪ .‬د اروپا مشﻬﻮر ‪－‬ر‪＄‬ﻨدوی مارکوپولو د مغﻮلﻮ پﻪ واسطﻪ د چﻴﻦ‬ ‫د ﻧﻴﻮلﻮ پر مﻬال دې ﻫ‪５‬ﻮاد تﻪ وﻻړ او خپل ！ا！ﻮبﻲ (وينز) تﻪ تر رس‪５‬دو وروستﻪ ﻳ‪ ３‬د چﻴﻨاﻳاﻧﻮ د فرﻫﻨگ‬ ‫او تﻤدن پﻪ اړه ډ‪４‬ر معلﻮمات د اروپاﻳاﻧﻮ پﻪ واک ک‪ ３‬ورک‪７‬ل چ‪ ３‬ﻫﻤدغﻪ بﻴا ﻫﻨد او چﻴﻦ تﻪ د اروپاﻳاﻧﻮ د‬ ‫مﻬاجرت ﻻمل وگر‪５＄‬ده‪.‬‬ ‫چين په نويو پې‪７‬يو کې‬ ‫کلﻪ چ‪ ３‬پرتگاليانو د افريقا د لويې وچې لﻪ تاو‪４‬دو وروستﻪ د ختﻴ‪ ＃‬پﻪ لﻮر سﻤﻨدري ﻻرې‬ ‫کشف ک‪７‬ې‪ ،‬ﻫﻨد تﻪ ورس‪５‬دل او لﻪ ﻫغﻪ ‪＄‬اﻳﻪ ﻳ‪＄ ３‬اﻧﻮﻧﻪ چﻴﻦ تﻪ ورسﻮل‪ .‬ﻫغﻮی پﻪ ‪ 1۵1۳‬ز کـال ک‪３‬‬ ‫خپل‪ ３‬سﻮداگرﻳزې اړﻳک‪ ３‬لﻪ چﻴﻦ ﻫ‪５‬ﻮاد سره ！ﻴﻨگ‪ ３‬ک‪７‬ې‪ .‬دغﻪ وخت د مﻴﻨگ ل‪７‬ۍ پﻪ چﻴﻦ واکﻤﻨﻲ‬ ‫کﻮلﻪ‪ .‬د چﻴﻦ حکﻮمت د پرتگالﻴاﻧﻮ د سﻮداگرۍ لپاره د کانټون (‪ )Canton‬بﻨدر پراﻧﻴستﻪ او ﻫم ﻳ‪３‬‬ ‫ﻫغﻮی تﻪ اجازه ورک‪７‬ه چ‪ ３‬عيسوي تبليغ کوونکي خپل فعالﻴتﻮﻧﻪ پﻴل ک‪７‬ي‪ .‬د پرتگالﻴاﻧﻮ اړﻳکﻮ لﻪ‬ ‫چﻴﻦ سره دوام درلﻮد چ‪ ３‬د اروپاﻳاﻧﻮ ﻧﻮر ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻪ د سﻮداگرۍ لپاره چﻴﻦ تﻪ ورس‪５‬دل‪.‬‬ ‫د مﻴﻨگ ل‪７‬ۍ پﻪ ‪ 1644‬ز کال ک‪ ３‬لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ وﻻړه او خپل ‪＄‬ای ﻳ‪ ３‬د منچو ل‪７‬ۍ تﻪ پر‪＋４‬ﻮده‪.‬‬ ‫مﻨچﻮﻳاﻧﻮ د چﻴﻦ پﻪ شﻤال ختﻴ‪ ＃‬ک‪ ３‬کﻮچﻴاﻧﻲ ژوﻧد درلﻮد‪ .‬ﻫغﻮی پﻪ دې برﻳالﻲ شﻮل چ‪ ３‬د ﻳﻮې‬ ‫پﻮ‪＄‬ﻲ حﻤل‪ ３‬پﻪ ترڅ ک‪ ３‬د چﻴﻦ ﻫ‪５‬ﻮاد وﻧﻴسﻲ او د مﻴﻨگ ل‪７‬ۍ لﻪ مات‪ ３‬سره مخامخ ک‪７‬ي‪ .‬پﻪ واقعﻴت‬ ‫ک‪ ３‬ﻫغﻮی جگ‪７‬ه مار خلک وو‪ .‬د مﻨچﻮ اشرافﻮ د خپلﻮ جﻨگﻴالﻴﻮ د قرباﻧﻴﻮ لﻪ املﻪ پﻪ کلﻴﻮ ک‪ ３‬ډ‪４‬رې‬ ‫‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻻس تﻪ راوړې‪ .‬ﻫغﻮی لﻪ کروﻧدگرو سره ب‪ ３‬رحﻤاﻧﻪ چلﻨد کاوه‪ .‬لﻪ بل‪ ３‬خﻮا مﻨچﻮﻳاﻧﻮ لﻪ‬ ‫اروپاﻳاﻧﻮ پﻪ ت‪５‬ره بﻴا لﻪ اﻧگر‪４‬زاﻧﻮ سره خپل‪ ３‬اړﻳک‪！ ３‬ﻴﻨگ‪ ３‬ک‪７‬ې وې‪ .‬سره لﻪ دې چ‪ ３‬پﻪ دغ‪ ３‬مرحلﻪ ک‪３‬‬ ‫د چﻴﻦ ﻫ‪５‬ﻮاد د خپل ‪＄‬ﻮاک لﻮړې پﻮړۍ تﻪ رس‪５‬دلی و‪ ،‬خﻮ دغﻪ حالت د پردﻳﻮ پﻪ ت‪５‬ره د اﻧگلﻴساﻧﻮ پﻪ‬ ‫وړاﻧدې د ولسﻲ وگ‪７‬و کرکﻪ ورځ تر بل‪ ３‬ډ‪４‬رولﻪ‪ .‬سره لﻪ دې ﻫم پرتگالﻴان برﻳالﻲ شﻮل چ‪ ３‬تر درې پ‪７５‬ﻳﻮ‬ ‫پﻮرې د مﻨچﻮ حکﻮمت سره خپلﻮ اړﻳکﻮ تﻪ ادامﻪ ورک‪７‬ي‪ .‬اروپاﻳان پﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬ې تﻮگﻪ اﻧگلﻴساﻧﻮ وکﻮﻻی‬ ‫شﻮل چ‪ ３‬پﻪ دغﻮ درې پ‪７５‬ﻳﻮ ک‪ ３‬لﻪ چﻴﻦ ＇خﻪ ډ‪４‬ره گ＂ﻪ ترﻻسﻪ ک‪７‬ي‪.‬‬

‫‪61‬‬

‫د کاغذ لﻪ جﻮړ‪４‬دو وړاﻧدې د لرگﻲ پر مخ چﻴﻨاﻳﻲ لﻴکﻨﻪ‬

‫پﻪ ！ﻮلگﻲ ک‪ ３‬فعالﻴت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې خپلﻮ ！ﻮلگﻴﻮالﻮ تﻪ د لﻮست لﻨ‪６‬ﻳز وواﻳﻲ‪.‬‬

‫؟‬

‫پﻮ＊تﻨ‪３‬‬

‫‪-1‬پﻪ مﻨ‪％‬ﻨﻴﻮ پ‪７５‬ﻳﻮ ک‪ ３‬د چﻴﻦ ＊اروﻧﻪ ＇ﻨگﻪ وو؟‬ ‫‪-2‬پﻪ چﻴﻦ ک‪ ３‬واک تﻪ د مغﻮلﻮ د رس‪５‬دو پﻪ اړه معلﻮمات وک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪-3‬پﻪ مﻨ‪％‬ﻨﻴﻮ پ‪７５‬ﻳﻮ ک‪ ３‬د چﻴﻦ د کروﻧدگرو د ！ﻮلﻨﻴز حالت پﻪ اړه ＇ﻮ کر＊‪ ３‬ولﻴکئ‪.‬‬ ‫‪-4‬ﻻﻧدې تش ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ پﻪ خپلﻮ کتابچﻮ ک‪ ３‬ډک ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪＄‬ای غﻮ＊تﻮﻧکﻮ پرتگالﻴاﻧﻮ ﻫﻨد تﻪ تر رس‪５‬دو وروستﻪ خپل ‪＄‬اﻧﻮﻧﻪ ‪ ...................‬تﻪ ورسﻮل‪ .‬د‬ ‫چﻴﻦ حکﻮمت د پرتگالﻴاﻧﻮ د سﻮداگرۍ لپاره د ‪ ...............‬بﻨدر پراﻧﻴستﻪ‪.‬‬

‫‪62‬‬

‫اوﺿاع ﻋﻤﻮﻣﻲ اروپا در ﻗﺮن وﺳﻄﻲ‬

‫شپ‪８‬م ＇پرکی‬

‫د اروپا تارﻳخ‬ ‫د ﻻﻧدې لﻮستﻮﻧﻮ لروﻧکی دی‪:‬‬ ‫‪-1‬پﻪ مﻨ‪％‬ﻨﻴﻮ پ‪７５‬ﻳﻮ ک‪ ３‬د اروپا عﻤﻮمﻲ وضع‪،‬‬ ‫‪-2‬صلﻴبﻲ جگ‪７‬ې‪،‬‬ ‫‪-3‬پﻪ اروپا ک‪ ３‬رﻧساﻧس‪،‬‬ ‫‪-4‬پﻪ اروپا ک‪ ３‬علﻤﻲ او فرﻫﻨگﻲ بدلﻮﻧﻮﻧﻪ‪،‬‬ ‫‪-5‬پﻪ اروپا ک‪ ３‬ستر اﻧقﻼبﻮﻧﻪ‪.‬‬

‫‪63‬‬

‫د ＇پرکﻲ مﻮخ‪３‬‬

‫‪-١‬پﻪ مﻨ‪％‬ﻨﻴﻮ پ‪７５‬ﻳﻮ ک‪ ３‬د اروپا لﻪ ！ﻮلﻨﻴز‪ ،‬اقتصادي او فرﻫﻨگﻲ حالت سره د زده کﻮوﻧکﻮ آشﻨاﻳﻲ‪،‬‬ ‫‪-٢‬لﻪ صلﻴبﻲ جگ‪７‬و سره د زده کﻮوﻧکﻮ آشﻨاﻳﻲ‪،‬‬ ‫‪-٣‬لﻪ رﻧساﻧس ＇خﻪ وروستﻪ د اروپا لﻪ حالت سره د زده کﻮوﻧکﻮ آشﻨاﻳﻲ‪،‬‬ ‫‪-٤‬لﻪ رﻧساﻧس ＇خﻪ وروستﻪ لﻪ اختراعاتﻮ او علﻤﻲ او ادبﻲ بدلﻮﻧﻮﻧﻮ سره د زده کﻮوﻧکﻮآشﻨاﻳﻲ‪،‬‬ ‫‪-٥‬د اروپا لﻪ سترو اﻧقﻼبﻮﻧﻮ سره د زده کﻮوﻧکﻮ آشﻨاﻳﻲ‪.‬‬

‫‪64‬‬

‫اتلسم لﻮست‬

‫در دﻗﺮن‬ ‫ﻋﻤﻮﻣﻲ‬ ‫وﺳﻄﻲحالت‬ ‫اروپا عﻤﻮمﻲ‬ ‫اروپا ک‪３‬‬ ‫مﻨ‪％‬ﻨﻴﻮ پ‪７５‬ﻳﻮ‬ ‫اوﺿاع پﻪ‬

‫اﻳا د مﻨ‪％‬ﻨﻴﻮ پ‪７５‬ﻳﻮ کلﻤﻪ مﻮ اور‪４‬دل‪ ３‬ده؟ آﻳا‬ ‫پﻮﻫ‪８５‬ئ چ‪ ３‬پﻪ دغﻮ پ‪７５‬ﻳﻮ ک‪ ３‬د اروپا د خلکﻮ‬ ‫حالت ک‪７‬ک‪５‬چﻨﻪ و؟‬ ‫مﻨ‪％‬ﻨﻴﻮ پ‪７５‬ﻳﻮ پﻪ اروپا ک‪ ３‬لس پ‪７５‬ۍ دوام وک‪.７‬‬ ‫دغﻪ دوره د فﻴﻮډال‪５‬زم د عصر پﻪ ﻧامﻪ ﻫم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫فﻴﻮډال‪５‬زم ﻳﻮ سﻴاسﻲ او اقتصادي ﻧظام دی چ‪ ３‬پر‬ ‫ډ‪４‬رې اروپا پﻪ ت‪５‬ره بﻴا پﻪ لﻮ‪４‬دﻳ‪ ３％‬اروپا ﻳ‪ ３‬ولکﻪ‬ ‫درلﻮده‪.‬‬

‫د مﻨ‪％‬ﻨﻴﻮ پ‪７５‬ﻳﻮ د ﻳﻮې کلﻴسا اﻧ‪％‬ﻮر‬

‫！ﻮلﻨﻴز او اقتصادي حالت‬ ‫لﻪ ！ﻮلﻨﻴزه پلﻮه پﻪ دغﻪ دوره ک‪ ３‬کلکﻪ ﻧابرابري واکﻤﻨﻪ وه‪ .‬د اتباعﻮ حقﻮﻧﻪ ﻧﻪ مراعات ک‪５‬دل‪.‬‬ ‫خلک پﻪ دوو طبقﻮ (أربابان او ﻻس ﻻﻧدې کسان) و‪４‬شل شﻮي وو‪ .‬چ‪ ３‬کروﻧدگر ﻫم تر ﻻس ﻻﻧدې‬ ‫کساﻧﻮ پﻪ ډلﻪ ک‪ ３‬شامل وو‪ .‬دغﻪ کروﻧدگران لﻪ ‪＄‬ﻤکﻮ سره ﻳﻮ‪＄‬ای اخﻴستل او خر＇‪５‬دل‪.‬‬ ‫لﻪ اقتصادي پلﻮه د لﻮړو طبقاتﻮ حالت ډ‪４‬ر ＊ﻪ و‪ .‬ﻫغﻮی مالﻴات ﻧﻪ ورکﻮل‪ ،‬خﻮ د ！ﻴ＂ﻮ طبقاتﻮ‬ ‫پر خلکﻮ باﻧدې دراﻧده مالﻴات ا‪＋４‬ﻮدل شﻮي وو‪.‬‬ ‫کروﻧدگرو د ارباباﻧﻮ پر ‪＄‬ﻤکﻮ باﻧدې کار کاوه‪ ،‬خﻮ د پﻴداوارو ډ‪４‬ره برخﻪ ﻳ‪ ３‬ارباباﻧﻮ ﻻس تﻪ‬ ‫راوړه او کﻤﻪ برخﻪ ﻳ‪ ３‬کروﻧدگرو تﻪ ورکﻮلﻪ‪ .‬لﻪ دې املﻪ وﻳلی شﻮ چ‪ ３‬د ！ﻮلﻨ‪ ３‬د ！ﻴ＂ﻮ طبقاتﻮ حالت‬ ‫خراب و‪.‬‬ ‫لﻪ فرﻫﻨگﻲ پلﻮه د مﻨ‪％‬ﻨﻴﻮ پ‪７５‬ﻳﻮ دوره دومره رو＊اﻧﻪ ﻧﻪ وه‪ .‬پﻪ بشپ‪７‬ه تﻮگﻪ فرﻫﻨگﻲ ﻧابرابرۍ دود‬ ‫درلﻮد‪ .‬ﻳﻮازې د لﻮړو طبقﻮ زامﻨﻮ زده ک‪７‬و تﻪ ﻻسرسﻲ درلﻮد‪ .‬مذﻫبﻲ زده ک‪７‬و دود درلﻮد‪ ،‬خﻮ وروستﻪ‬ ‫‪65‬‬

‫غﻴر مذﻫبﻲ زده ک‪７‬ې ﻫم دود شﻮې‪.‬‬ ‫پﻪ مﻨ‪％‬ﻨﻴﻮ پ‪７５‬ﻳﻮ ک‪ ３‬د زده ک‪７‬و مرکزوﻧﻪ پراخ شﻮل او پﻪ ﻫغﻮ ک‪ ３‬د ژب‪ ،３‬گرامر‪ ،‬مﻨطق‪،‬‬ ‫مﻮسﻴقﻲ‪ ،‬حساب‪ ،‬ﻫﻨدس‪ ،３‬ﻧجﻮم او رﻳاضﻲ ＊ﻮوﻧﻪ پﻴل شﻮه‪ .‬د حقﻮقﻮ پﻪ ＇اﻧگﻪ ک‪ ３‬د بولوينا او د‬ ‫طبابت پﻪ ＇اﻧگﻪ ک‪ ３‬د سالرن پﻮﻫﻨتﻮﻧﻮﻧﻪ رامﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮل‪ .‬پﻪ دغﻪ دوره ک‪ ３‬د اروپا کابﻮ ！ﻮلﻮ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ د‬ ‫کاتوليک کليسا تابعﻴت کاوه او مذﻫب د زﻳات ارز＊ت لروﻧکی و‪.‬‬

‫پﻪ مﻨ‪％‬ﻨﻴﻮ پ‪７５‬ﻳﻮ ک‪ ３‬د اروپا د خلکﻮ د ！ﻮلﻨﻴز ژوﻧد ﻳﻮ اﻧ‪％‬ﻮر‬

‫‪66‬‬

‫اوﺿاع ﻋﻤﻮﻣﻲ اروپا در ﻗﺮن وﺳﻄﻲ‬ ‫پﻪ واسطﻪ خپﻮر شﻮ‪ .‬پﻪ ‪ 300‬ز‬ ‫د لﻮم‪７‬ي ‪＄‬ل لپاره پﻪ فلسطﻴﻦ ک‪ ３‬مسﻴحﻴت د حضرت عﻴسی‬ ‫کال ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬پﻪ مﻴلﻮﻧﻮﻧﻮ پﻴروان درلﻮدل‪ .‬پﻪ مﻨ‪％‬ﻨﻴﻮ پ‪７５‬ﻳﻮ ک‪ ３‬کلﻴسا ﻫغﻪ دﻧدې ترسره کﻮل‪ ３‬چ‪ ３‬اوس‬ ‫ﻳ‪ ３‬دولت پﻪ غاړه لري‪ .‬زﻳاتره پاپان‪ ،‬پﻮه او باکفاﻳتﻪ سﻴاست پﻮﻫان وو‪ ،‬لکﻪ لئون کبير او لوی گريگور‬ ‫چ‪ ３‬پﻪ شپ‪８‬مﻪ ز‪８４‬د‪４‬زې پ‪７５‬ۍ ک‪ ３‬اوس‪５‬دل‪.‬‬ ‫لﻪ ‪ 119۸‬ﻧﻪ تر ‪ 1216‬ز کال پﻮرې کلﻴسا د خپل ‪＄‬ﻮاک لﻮړې مرحل‪ ３‬تﻪ ورس‪５‬ده او ان خپلﻪ‬ ‫اراده ﻳ‪ ３‬د فراﻧس‪ ３‬او اﻧگلستان او د جرمﻨﻲ او روم د امپراتﻮرﻳﻮ پر پاچاﻫاﻧﻮ وتپلﻪ‪ .‬لﻪ دې معلﻮم‪８５‬ي چ‪３‬‬ ‫پﻪ مﻨ‪％‬ﻨﻴﻮ پ‪７５‬ﻳﻮ ک‪ ３‬مذﻫب د ＇ﻮمره ارز＊ت لروﻧکی و‪.‬‬

‫پﻪ مﻨ‪％‬ﻨﻴﻮ پ‪７５‬ﻳﻮ ک‪ ３‬سﻴاسﻲ اوضاع‬ ‫پﻪ مﻨ‪％‬ﻨﻴﻮ پ‪７５‬ﻳﻮ ک‪ ３‬گ‪ ０‬شﻤ‪５‬ر کﻮرﻧﻴﻮ واکﻤﻨﻲ درلﻮده چ‪ ３‬د ب‪５‬لگ‪ ３‬پﻪ تﻮگﻪ د کارولنژين د‬ ‫کﻮرﻧ‪ ９‬ﻧﻮم ﻳادولی شﻮ‪ .‬د دې کﻮرﻧ‪ ９‬بﻨس＀ اﻳ‪＋‬ﻮدوﻧکی د شارل مارتل پﻪ ﻧامﻪ ﻳﻮ غ‪＋‬تلی او باتدبﻴره‬ ‫شخص و‪.‬‬ ‫ﻫغﻪ د مﻨ‪％‬ﻨﻴﻮ پ‪７５‬ﻳﻮ د پاچاﻫاﻧﻮ برخﻼف د کلﻴسا ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ضبط ک‪７‬ې او ﻳﻮ مقتدر جﻨگﻲ‬ ‫‪＄‬ﻮاک ﻳ‪ ３‬رامﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪ .７‬د دغ‪ ３‬کﻮرﻧ‪ ９‬د واکﻤﻨ‪ ９‬سﻴﻤﻪ گول ﻳا ﻧﻨﻨ‪ ９‬فراﻧسﻪ وه‪.‬‬ ‫د دغ‪ ３‬کﻮرﻧ‪ ９‬لﻪ غ‪＋‬تلﻮ پاچاﻫاﻧﻮ ＇خﻪ ﻳﻮ ﻫم شارلمان و چ‪ ３‬پﻪ ‪ 765‬ز کال ک‪ ３‬پاچا شﻮ‪،‬‬ ‫ﻫغﻪ ډ‪４‬رې سﻴﻤ‪ ３‬ترﻻسﻪ ک‪７‬ې او کلﻴسا تﻪ ﻳ‪ ３‬ډ‪４‬ر خدمتﻮﻧﻪ وک‪７‬ل‪.‬‬

‫پﻪ مﻨ‪％‬ﻨﻴﻮ پ‪７５‬ﻳﻮ ک‪ ３‬د اروپا د ﻳﻮه ＊ار اﻧ‪％‬ﻮر‬

‫‪67‬‬

‫»‬

‫«‬

‫شارلﻤان پﻪ ‪ ۸00‬ز کال ک‪ ３‬د سترواک‪ ９‬امپراطﻮر تاج پر سر ک‪＋５‬ﻮد او ‪＄‬ان ﻳ‪ ３‬سترواک وﻧﻮماوه‪.‬‬ ‫ﻫغﻪ پﻪ خپلﻮ پﻮلﻮ ک‪ ３‬برابر قﻮاﻧﻴﻦ وضع ک‪７‬ل او تل ﻳ‪ ３‬د اروپا د ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ برخﻮ پر ﻳﻮوالﻲ فکر کاوه او‬ ‫د ملوک الطوايفي د پراختﻴا خﻨ‪ ６‬و‪.‬‬

‫پﻪ اروپا ک‪ ３‬د مﻨ‪％‬ﻨﻴﻮ پ‪７５‬ﻳﻮ اړوﻧده کﻼ‬

‫پﻪ ！ﻮلگﻲ ک‪ ３‬فعالﻴت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ دوو ډلﻮ وو‪４‬شل شﻲ‪ .‬لﻮم‪７‬ۍ ډلﻪ دې د مﻨ‪％‬ﻨﻴﻮ پ‪７５‬ﻳﻮ د ！ﻮلﻨﻴز حالت پﻪ اړه او دوﻳﻤﻪ‬ ‫ډلﻪ دې د اقتصادي حالت پﻪ اړه معلﻮمات وړاﻧدې ک‪７‬ي‪.‬‬

‫؟‬

‫پﻮ＊تﻨ‪３‬‬

‫‪-1‬پﻪ مﻨ‪％‬ﻨﻴﻮ پ‪７５‬ﻳﻮ ک‪ ３‬لﻪ ！ﻮلﻨﻴزه پلﻮه خلک پﻪ ＇ﻮ طبقﻮ و‪４‬شل شﻮي وو؟‬ ‫‪-2‬پﻪ مﻨ‪％‬ﻨﻴﻮ پ‪７５‬ﻳﻮ ک‪ ３‬پاپاﻧﻮ کﻮم واک‪ ３‬درلﻮد؟‬ ‫‪-3‬ﻻﻧدې تش ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ پﻪ خپلﻮ کتابچﻮ ک‪ ３‬ډک ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫د کارولﻨژﻳﻦ کﻮرﻧ‪ ９‬بﻨس＀ اﻳ‪＋‬ﻮدوﻧکی ‪ ...........................‬و‪.‬‬ ‫د ！ﻮلگﻲ د باﻧدې فعالﻴت‬ ‫پﻪ مﻨ‪％‬ﻨﻴﻮ پ‪７５‬ﻳﻮ ک‪ ３‬پﻪ افغاﻧستان ک‪ ３‬کﻮمﻮ واکﻤﻨﻴﻮ شتﻮن درلﻮد؟ ﻧﻮمﻮﻧﻪ دې ولﻴکئ‪.‬‬

‫‪6۸‬‬

‫ﻧﻮلسم لﻮست‬

‫اوﺿاع ﻋﻤﻮﻣﻲ اروپا در ﻗﺮن وﺳﻄﻲ‬ ‫صلﻴبﻲ جگ‪７‬ې‬

‫صلﻴبﻲ جگ‪７‬ې‬

‫آﻳا پﻮﻫﻴ‪８‬ئ چ‪ ３‬صلﻴب ＇ﻪ شی دی او صلﻴبﻲ جگ‪７‬ه ＇ﻪ معﻨا لري؟‬ ‫د‬

‫صلﻴب د عﻴسﻮﻳاﻧﻮ سپ‪（５‬ل‪ ３‬ﻧ‪＋‬ﻪ ده‪ .‬د ﻫغﻮی پﻪ باور دغﻪ ﻧ‪＋‬ﻪ (صلﻴب) د حضرت عﻴسی‬ ‫شﻬادت ＊کاروﻧدﻳﻲ کﻮي چ‪ ３‬لﻪ ﻫﻤدې املﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ خپلﻮ کلﻴساگاﻧﻮ ک‪ ３‬کاروي‪.‬‬ ‫پﻪ ت‪５‬ر لﻮست ک‪ ３‬مﻮ ولﻮستل چ‪ ３‬مسﻴحﻴت پﻪ چ＂ک‪ ９‬سره پﻪ اروپا ک‪ ３‬خپﻮر شﻮ او ډ‪４‬رو‬ ‫خلکﻮ دغﻪ دﻳﻦ تﻪ مخﻪ وک‪７‬ه‪ .‬دغﻪ مﻬال ﻳﻮازې ﻫسپاﻧﻴا د مسلﻤاﻧاﻧﻮ پﻪ ولکﻪ ک‪ ３‬وه‪.‬‬ ‫پﻪ ‪ 11‬ز‪８４‬د‪４‬زې پ‪７５‬ۍ ک‪ ３‬د مسلﻤاﻧاﻧﻮ او اروپاﻳاﻧﻮ ترمﻨ‪ ＃‬صلﻴبﻲ جگ‪７‬ې پ‪ ３＋５‬شﻮې‪ .‬پﻪ دغﻮ‬ ‫جگ‪７‬و ک‪ ３‬د اروپاﻳاﻧﻮ پر جامﻮ د صلﻴب ﻧ‪ ３＋‬وې چ‪ ３‬لﻪ ﻫﻤدې املﻪ صلﻴبﻲ جگ‪７‬ې بلل ک‪８５‬ي‪ ،‬خﻮ‬ ‫ول‪ ３‬دغﻪ جگ‪７‬ې پ‪ ３＋５‬شﻮې؟‬ ‫‪-١‬د عﻴسﻮﻳاﻧﻮ پﻪ اﻧد‪ ،‬ختﻴ‪ ＃‬ﻳعﻨ‪ ３‬د شتﻤﻨ‪ ９‬سرچﻴﻨﻪ او ﻫغﻮی فکر کاوه چ‪ ３‬پر ختﻴ‪ ＃‬د برﻳدوﻧﻮ پﻪ ترڅ‬ ‫ک‪ ３‬بﻪ ډ‪４‬ره شتﻤﻨﻲ ترﻻسﻪ ک‪７‬ي‪.‬‬ ‫‪-٢‬اﻳ＂الﻮي سﻮداگر ل‪５‬ﻮال وو چ‪ ３‬پﻪ ﻧژدې ختﻴ‪ ＃‬ک‪ ３‬د عﻴسﻮي دولتﻮﻧﻮ تر ﻧظر ﻻﻧدې سﻮداگرﻳز‬ ‫مرکزوﻧﻪ رامﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪７‬ي او لﻪ دې ﻻرې لﻪ لرې ختﻴ‪ ＃‬سره خپلﻪ سﻮداگري پﻴل ک‪７‬ي‪.‬‬

‫‪69‬‬

‫‪-٣‬د اشرافﻮ تر ﻳرغل ﻻﻧدې کروﻧدگرو فکر کاوه چ‪ ３‬پﻪ صلﻴبﻲ جگ‪７‬و ک‪ ３‬لﻪ گ‪６‬ون او اروپا تﻪ تر‬ ‫گر‪５＄‬دو وروستﻪ بﻪ ＊ﻪ ژوﻧد ولري‪.‬‬ ‫د صليبي جگ‪７‬و پايلې‬

‫د تارﻳخ پﻪ اوږدو ک‪ ３‬اتﻪ صلﻴبﻲ جگ‪７‬ې پ‪ ３＋５‬شﻮي دي چ‪ ３‬لﻮم‪７‬ۍ جگ‪７‬ه پﻪ ‪ 1095‬ز کال او وروست‪９‬‬ ‫ﻳ‪ ３‬پﻪ ‪ 1270‬ز کال ک‪ ３‬پ‪＋５‬ﻪ شﻮې چ‪ ３‬ﻻﻧدې پاﻳل‪ ３‬ﻳ‪ ３‬لرل‪ ３‬دي‪:‬‬ ‫‪-١‬پﻪ دغﻮ جگ‪７‬و ک‪ ３‬زﻳاتره اشراف ووژل شﻮل او کروﻧدگرو ﻳﻮ‪＄‬ل بﻴا خپلﻮاکﻲ ترﻻسﻪ ک‪７‬ه چ‪ ３‬لﻪ املﻪ‬ ‫ﻳ‪ ３‬د فﻴﻮډال‪５‬زم ﻧظام ﻫم کﻤزوری شﻮ‪.‬‬ ‫‪-٢‬د لﻮ‪４‬دﻳ‪ ＃‬او ختﻴ‪ ＃‬تر مﻨ‪ ＃‬سﻮداگرۍ پراختﻴا ومﻮﻧده‪＄ ،‬کﻪ چ‪ ３‬د صلﻴبﻲ جگ‪７‬و گ‪６‬وﻧﻮالﻮ لﻪ ختﻴ‪＃‬‬ ‫＇خﻪ ﻧﻮي کالﻲ لکﻪ ورﻳ‪＋‬ﻤﻴﻦ تﻮکﻲ‪ ،‬خﻮراکﻲ تﻮکﻲ او ډول ډول درمل لﻪ ‪＄‬ان سره ﻳﻮوړل‪.‬‬ ‫‪＊-٣‬اروﻧﻮ پراختﻴا او پرمختگ وک‪.７‬‬ ‫‪-٤‬د ﻳﻮﻧان او روم ادبﻴات چ‪ ３‬د ډ‪４‬ر وخت‬ ‫لپاره ﻫ‪５‬ر شﻮي وو‪ ،‬ﻳﻮ‪＄‬ل بﻴا د ختﻴ‪ ＃‬لﻪ ﻻرې‬ ‫اروپا تﻪ ﻳﻮوړل شﻮل او ﻫﻤدارﻧگﻪ اروپاﻳان د‬ ‫مسلﻤاﻧاﻧﻮ لﻪ علﻮمﻮ او فﻨﻮﻧﻮ سره آشﻨا شﻮل‪.‬‬ ‫‪ -٥‬د اسﻼمﻲ تﻤدن ډ‪４‬ری پدﻳدې او علﻮم‪،‬‬ ‫لﻪ ﻫغ‪ ３‬جﻤل‪＇ ３‬خﻪ د مسلﻤاﻧاﻧﻮ پﻪ سلگﻮﻧﻮ‬ ‫زره کتابﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬لﻪ ‪＄‬اﻧﻪ سره ﻳﻮوړل چ‪ ３‬تر ﻧﻨﻪ‬ ‫پﻮرې د لﻮ‪４‬دﻳ‪ ＃‬پﻪ کتابتﻮﻧﻮﻧﻮ ک‪ ３‬شتﻪ‪.‬‬ ‫د صلﻴبﻲ جگ‪７‬و ﻳﻮ اﻧ‪％‬ﻮر‬ ‫‪ -٦‬پﻪ شام‪ ،‬ترکﻴ‪ ３‬او مصر ک‪ ３‬پﻪ سلگﻮﻧﻮ‬ ‫زره مسلﻤاﻧان ﻳ‪ ３‬قتل عام ک‪７‬ل‪.‬‬

‫پﻪ ！ﻮلگﻲ ک‪ ３‬فعالﻴت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ دوو ډلﻮ وو‪４‬شل شﻲ‪ .‬لﻮم‪７‬ۍ ډلﻪ دې د صلﻴبﻲ جگ‪７‬و د پ‪５＋５‬دو د ﻻملﻮﻧﻮ پﻪ اړه او‬ ‫دوﻳﻤﻪ ډلﻪ دې د صلﻴبﻲ جگ‪７‬و د پاﻳلﻮ پﻪ اړه معلﻮمات ورک‪７‬ي‪.‬‬

‫؟‬

‫پﻮ＊تﻨ‪３‬‬

‫‪＇-1‬ﻮ ‪＄‬ل‪ ３‬صلﻴبﻲ جگ‪７‬ې پ‪ ３＋５‬شﻮې دي؟‬ ‫‪-2‬د کﻮمﻮ پ‪７５‬ﻳﻮ ترمﻨ‪ ＃‬مسﻴحﻴت د پرمختگ پﻪ حال ک‪ ３‬و؟‬

‫‪70‬‬

‫شلم لﻮست‬

‫رﻧساﻧسدر ﻗﺮن وﺳﻄﻲ‬ ‫اروپا اروپا‬ ‫ﻋﻤﻮﻣﻲ‬ ‫اوﺿاع د‬

‫د رﻧساﻧس د دورې د معﻤاري ﻫﻨر ﻳﻮه بﻴلگﻪ‬

‫رﻧساﻧس پﻪ لغت ک‪ ３‬د فرﻫﻨگ او علﻮمﻮ بﻴا پﻴداﻳ‪＋‬ت تﻪ وﻳل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫د علﻮمﻮ او فرﻫﻨگ پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬دغﻪ بدلﻮﻧﻮﻧﻪ لﻪ ‪ 14‬م‪＇ ３‬خﻪ تر ‪ 16‬م‪ ３‬ز‪８４‬د‪８４‬ې پ‪７５‬ۍ پﻮرې رامﻨ‪＃‬‬ ‫تﻪ شﻮل‪ .‬پﻪ اروپا ک‪ ３‬رﻧساﻧس ورو ورو او پﻪ تدرﻳجﻲ تﻮگﻪ ترسره شﻮ او د اروپا ＇‪５‬رې تﻪ ﻳ‪ ３‬بدلﻮن‬ ‫ورک‪ .７‬پﻪ دې دوره ک‪ ３‬پﻮﻫاﻧﻮ خلکﻮ تﻪ د لرغﻮﻧﻲ ﻳﻮﻧان او روم د فرﻫﻨگ تبلﻴغ کاوه‪.‬‬ ‫لﻪ رﻧساﻧس ＇خﻪ وړاﻧدې د اروپا خلکﻮ تر ډ‪４‬ره روحﻲ مساﻳلﻮ تﻪ پام کاوه او مادﻳاتﻮ تﻪ ﻳ‪ ３‬پام ﻧﻪ‬ ‫درلﻮد‪ ،‬خﻮ د رﻧساﻧس پﻪ دوره ک‪ ３‬د ﻧ‪７‬ۍ چارو تﻪ ﻫم ‪＄‬ﻴر شﻮل‪ .‬ﻫﻨرمﻨداﻧﻮ او پﻮﻫاﻧﻮ ﻧﻮي ﻧظرﻳات‬ ‫وړاﻧدې ک‪７‬ل‪ .‬د چاپ ماشﻴﻦ اختراع شﻮ‪ .‬سﻮداگرۍ او کسبﻮﻧﻮ پراختﻴا ومﻮﻧده‪＊ .‬اري ژوﻧد پﻴل شﻮ‬ ‫او د ارباباﻧﻮ ‪＄‬ﻮاک د کﻤزورتﻴا پﻪ لﻮر روان شﻮ‪.‬‬

‫د ＊اري ژوﻧد پراختﻴا‬ ‫＊اروﻧﻮ تر ډ‪４‬ره پﻪ ساحلﻲ سﻴﻤﻮ ک‪ ３‬پراختﻴا ومﻮﻧده‪＄ ،‬کﻪ چ‪ ３‬پﻪ دغﻮ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮ ک‪ ３‬کروﻧدگر او‬ ‫فﻴﻮډاﻻن ل‪ ８‬وو‪ .‬د بﻨدري ＊اروﻧﻮ پراختﻴا لﻮم‪７‬ى پﻪ ايټاليا او وروستﻪ پﻪ المان ک‪ ３‬پﻴل شﻮه او د خلکﻮ‬ ‫شﻤ‪５‬ر ﻫم زﻳات شﻮ‪ .‬پﻪ دغﻪ دوره ک‪ ３‬د ﻳﻮه مﻨ‪％‬ﻨﻲ ＊ار د وگ‪７‬و شﻤ‪５‬ر پﻨ‪％‬ﻪ زره تﻨﻮ او د سترو ＊اروﻧﻮ‬ ‫د وگ‪７‬و شﻤ‪５‬ر شل زره تﻨﻮ تﻪ رس‪５‬ده‪ .‬د ＊ار دﻧﻨﻪ مﻨظره تل د بدلﻮن پﻪ حال ک‪ ３‬وه‪ ،‬فﻴﻮډاﻻن لﻪ دغﻪ‬ ‫‪71‬‬

‫حالت ＇خﻪ ﻧاخﻮ＊ﻲ وو‪ ،‬خﻮ د مقابل‪ ３‬وس ﻳ‪ ３‬ﻧﻪ درلﻮده‪.‬‬ ‫پاچاﻫاﻧﻮ لﻪ فﻴﻮډاﻻﻧﻮ ＇خﻪ غﻮ＊تل چ‪ ３‬مالﻴﻪ ورک‪７‬ي‪ .‬سوداگري او بانکداري پﻪ ﻧﻮې ب‪２‬ﻪ پﻴل شﻮه‪،‬‬ ‫چ‪ ３‬دغﻪ حالت د ＊اروﻧﻮ اقتصاد پﻴاوړی ک‪.７‬‬ ‫د پاچاﻫاﻧﻮ د ‪＄‬ﻮاک زﻳاتﻮالی‬ ‫د ＊اروﻧﻮ لﻪ جﻮړ‪４‬دو او ＊اري ژوﻧد ‪＄‬خﻪ وروستﻪ د پاچاﻫاﻧﻮ ‪＄‬ﻮاک ﻫم ډ‪４‬ر شﻮ‪ .‬پاچاﻫاﻧﻮ لﻪ فﻴﻮډاﻻﻧﻮ‬ ‫＇خﻪ مالﻴات اخﻴستل او د خپل ‪＄‬ﻮاکﻤﻨتﻮب لپاره ﻳ‪ ３‬ور＇خﻪ گ＂ﻪ اخﻴستلﻪ‪.‬‬ ‫پاچاﻫاﻧﻮ ډ‪４‬ر شﻤ‪５‬ر سرتﻴري وگﻤارل او ﻳﻮ تلپاتی پﻴاوړی پﻮ‪＄‬ﻲ ‪＄‬ﻮاک ﻳ‪ ３‬برابر ک‪ ７‬وسل‪ ３‬او تﻮپﻮﻧﻪ ﻳ‪３‬‬ ‫لﻪ جﻮړ ک‪７‬ل‪ .‬ﻫﻤدغﻪ مﻬال د کلﻴسا ‪＄‬ﻮاک ﻳﻮ ＇ﻪ محدود شﻮ او د حکﻮمت پﻪ چارو ک‪ ３‬د ﻻسﻮﻫﻨ‪３‬‬ ‫اجازه ﻧﻪ ورکﻮل ک‪５‬ده‪.‬‬ ‫کلﻴسا‪－‬اﻧﻮ ورو ورو د مالﻴ‪ ３‬اخﻴستلﻮ‪ ،‬سکالرشيپ ورکﻮلﻮ او د ＊ﻮوﻧ‪ ３‬او روزﻧ‪ ３‬ورکﻮلﻮ حق لﻪ ﻻسﻪ‬ ‫ورک‪ .７‬د رﻧساﻧس پﻪ دوره ک‪ ３‬اروپاﻳﻲ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻪ لﻪ ډ‪４‬رو بدلﻮﻧﻮﻧﻮ سره مخامخ شﻮل‪ .‬ﻫ‪ ＆５‬ﻳﻮه ﻫ‪５‬ﻮاد خپل‬ ‫اوسﻨی حالت ﻧﻪ درلﻮد‪.‬‬ ‫د اﻧگلستان پﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد ک‪ ３‬فﻴﻮډاﻻﻧﻮ او ‪＄‬ﻮاکﻤﻨﻮ اشرافﻮ پﻪ پارلﻤان (ولسﻲ جرگﻪ) ک‪ ３‬شتﻮن پﻴدا ک‪ ７‬او‬ ‫ﻳﻮ مشروطﻪ سلطﻨتﻲ حکﻮمت ﻳ‪ ３‬رامﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪ .７‬د فراﻧس‪ ３‬پاچاﻫان ل‪５‬ﻮال وو چ‪ ３‬د فﻴﻮډاﻻﻧﻮ ‪＄‬ﻮاک‬ ‫کﻤزوری او پﻪ پای ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ ﻳﻮسﻲ‪ .‬ﻫغﻮی د حکﻮمت لپاره ﻳﻮ مرکز جﻮړ ک‪ ７‬او د پارﻳس ＊ار‬ ‫ﻳ‪ ３‬مرکز و！اکﻪ چ‪ ３‬لﻪ ﻫﻤدې املﻪ سختﻪ جگ‪７‬ه پ‪＋５‬ﻪ شﻮه‪.‬‬ ‫لﻪ دې ！ﻮلﻮ سره سره‪ ،‬د فراﻧس‪ ３‬او اﻧگلستان خلکﻮ خپل ملت تﻪ‬ ‫تر ﻫر شﻲ ډ‪４‬ر درﻧاوی درلﻮد‪ .‬پﻪ ﻫسپاﻧﻴا ک‪ ３‬ﻳﻮ بل ډول بدلﻮﻧﻮﻧﻪ راغلﻲ‬ ‫وو‪ .‬د ﻫسپاﻧﻴا شﻤالﻲ وﻻﻳتﻮﻧﻪ د عﻴسﻮي پاچاﻫاﻧﻮ او سﻮ‪４‬لﻲ برخ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د‬ ‫مسلﻤاﻧاﻧﻮ پﻪ ﻻس ک‪ ３‬وې چ‪ ３‬د اروپاﻳاﻧﻮ او مسلﻤاﻧاﻧﻮ ترمﻨ‪ ＃‬جگ‪７‬ې‬ ‫پ‪ ３＋５‬شﻮې او پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬ملﻮک الطﻮاﻳفﻲ لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ وﻻړه‪.‬‬ ‫‪＄‬ﻴﻨﻮ سﻴﻤﻮ چ‪ ３‬ﻳﻮوالی ﻧﻪ درلﻮد‪ ،‬خلک ﻳ‪ ３‬تل لﻪ ﻳﻮ بل سره پﻪ جگ‪７‬ه‬ ‫ک‪＊ ３‬ک‪５‬ل وو‪ .‬او غﻮ＊تل ﻳ‪ ３‬چ‪ ３‬د ب‪５‬لﻮ او خپلﻮاکﻮ کﻮچﻨﻴﻮ دولتﻮﻧﻮ پﻪ‬ ‫تﻮگﻪ ژوﻧد وک‪７‬ي‪.‬‬

‫پﻪ ！ﻮلگﻲ ک‪ ３‬فعالﻴت‬

‫؟‬

‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ دوو ډلﻮ وو‪４‬شل شﻲ‪ .‬لﻮم‪７‬ۍ ډلﻪ دې لﻪ رﻧساﻧس‬ ‫＇خﻪ وروستﻪ د خلکﻮ د ژوﻧد پﻪ اړه او دوﻳﻤﻪ ډلﻪ دې د ＊اري ژوﻧد‬ ‫او د ﻧﻮو ودان شﻮﻳﻮ ＊اروﻧﻮ پﻪ اړه معلﻮمات وړاﻧدې ک‪７‬ي‪.‬‬

‫د رﻧساﻧس د دورې د معﻤارۍ د ﻫﻨر ﻳﻮه ب‪５‬لگﻪ‬

‫پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪ -١‬پﻪ اروپاﻳﻲ ！ﻮلﻨﻪ ک‪ ３‬لﻪ رﻧساﻧس ＇خﻪ وروستﻪ کﻮم بدلﻮﻧﻮﻧﻪ مﻨ‪ ＃‬تﻪ راغلل؟‬ ‫‪-٢‬پﻪ ﻫسپاﻧﻴا ک‪ ３‬ملﻮک الطﻮاﻳفﻲ ﻧظام ＇رﻧگﻪ لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ وﻻړ؟‬ ‫‪72‬‬

‫ﻳﻮوﻳشتم لﻮست‬

‫وﺳﻄﻲ‬ ‫اروپااو در‬ ‫بدلﻮﻧﻮﻧﻪ‬ ‫ﻗﺮنک‪３‬‬ ‫فرﻫﻨگ‬ ‫ﻋﻤﻮﻣﻲ ادب‬ ‫اوﺿاع پﻪ پﻮﻫﻪ‪،‬‬

‫د ！لسکﻮپ اﻧ‪％‬ﻮر‬

‫أﻳا پﻮﻫ‪８５‬ئ چ‪ ３‬لﻪ رﻧساﻧس ＇（ﻪ وروستﻪ پﻪ پﻮﻫﻪ‪ ،‬ادب او فرﻫﻨگ ک‪ ３‬کﻮم بدلﻮﻧﻮﻧﻪ را＇رگﻨد‬ ‫شﻮل؟‬ ‫پﻪ مﻨ‪％‬ﻨﻴﻮ پ‪７５‬ﻳﻮ ک‪ ３‬د اروپا خلکﻮ دﻧﻴﻮي کاروﻧﻮ تﻪ ل‪ ８‬پام درلﻮده‪ ،‬خﻮ د رﻧساﻧس پﻪ دوره ک‪ ３‬د‬ ‫اروپا خلک ورو ورو ژوﻧد او ﻧ‪７‬ۍ تﻪ ‪＄‬ﻴر شﻮل‪ .‬پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ ＇اﻧگﻮ ک‪ ３‬پﻮﻫان‪ ،‬لﻴکﻮاﻻن او ﻫﻨرمﻨدان‬ ‫را＇رگﻨد شﻮل چ‪ ３‬تراوسﻪ ﻳ‪ ３‬آثار پر ‪＄‬ای پات‪ ３‬دي‪.‬‬ ‫ژان ژاک روسو‪ ،‬مونتسکو او ولتر د دې دورې لﻪ وتلﻮ لﻴکﻮاﻻﻧﻮ ＇خﻪ و‪ .‬ﻫﻤدارﻧگﻪ د‬ ‫اﻧ‪％‬ﻮرگراﻧﻮ او مجسﻤﻪ جﻮړووﻧکﻮ لﻪ ډل‪＇ ３‬خﻪ د ميکل انژ او ليونارډ ډاوينچي ﻧﻮمﻮﻧﻪ ﻳادولی شﻮ‪.‬‬ ‫د ادبﻴاتﻮ پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬باﻳد وواﻳﻮ چ‪ ３‬د ژب‪ ３‬گرامر او لغت ډ‪４‬ر ارز＊ت پﻴدا ک‪ ７‬او ﻫﻤدارﻧگﻪ خلک د‬ ‫حقﻮقﻮ د علم پﻪ مقرراتﻮ پﻮه شﻮل‪ .‬د رﻧساﻧس پﻪ دوره ک‪ ３‬لﻪ کلﻴسا ＇خﻪ د باﻧدې ＊ﻮوﻧ‪％‬ﻲ جﻮړ شﻮل‪،‬‬ ‫د اﻧسان د بدن پﻪ اړه مطالعﻪ پﻴل شﻮه او پﻪ طب او طبابت ک‪ ３‬پرمختگ رامﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮ‪.‬‬ ‫لﻪ پﻮﻫاﻧﻮ ＇خﻪ ﻳﻮ تﻦ‪ ،‬وﻳلﻴم ﻫاروي‪ ،‬د اﻧسان پﻪ بدن ک‪ ３‬د وﻳﻨ‪ ３‬د گر‪５＄‬دو پﻪ اړه ＇‪７５‬ﻧ‪３‬‬ ‫وک‪７‬ې‪ .‬د ﻧجﻮمﻮ او جغرافﻴ‪ ３‬پﻪ ＇اﻧگﻮ ک‪ ３‬ﻫم د پام وړ پرمختگ وشﻮ‪ .‬الﻤاﻧﻲ گونټبرگ د چاپ‬ ‫ماشﻴﻦ او گاليله تلسکﻮپ اختراع ک‪７‬ل‪.‬‬ ‫د اووه لسﻤ‪ ３‬پ‪７５‬ۍ پﻪ وروستﻴﻮ ک‪ ３‬د لﻮم‪７‬ي ‪＄‬ل لپاره د بخار ماشﻴﻦ وکارول شﻮ‪ .‬او ﻫم ﻳﻮ‬ ‫‪73‬‬

‫ډول دراﻧده ！ﻮپک جﻮړ شﻮل چ‪ ３‬د وﻳشتلﻮ پﻪ وخت ک‪ ３‬پﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬و پاﻳﻮ ک‪＋５‬ﻮدل ک‪５‬دل‪.‬‬ ‫اروپاﻳاﻧﻮ د ﻧﻮو ترﻻسﻪ شﻮو جغرافﻴاﻳﻲ اطﻼعاتﻮ پﻪ ﻻستﻪ راوړلﻮ سره وکﻮﻻی شﻮل چ‪ ３‬د‬ ‫افرﻳقا سﻮ‪４‬لﻲ برخﻮ او امرﻳکا تﻪ سفر وک‪７‬ي او حتی د ‪＄‬ﻤکﻮ پﻪ غاړو ک‪ ３‬پﻪ سﻤﻨدري چلﻨد ﻻس‬ ‫پﻮرې ک‪７‬ي‪ .‬د لﻮري معلﻮمﻮوﻧکی (قطب ﻧﻤا) پﻪ جﻮړ‪４‬دو سره ﻫغﻮی برﻳالﻲ شﻮل چ‪ ３‬پﻪ خپلﻮ‬ ‫مسافرتﻮﻧﻮ ک‪ ３‬اساﻧتﻴا رامﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪７‬ي‪ .‬چﻴﻦ تﻪ د مارکوپولو سفر د اروپاﻳاﻧﻮ د جغرافﻴاﻳﻲ پﻮﻫ‪ ３‬لﻪ‬ ‫پراختﻴا سره ډ‪４‬ره مرستﻪ وک‪７‬ه‪.‬‬ ‫کلﻪ چ‪ ３‬د جغرافﻴ‪ ３‬پﻪ اړه اﻧساﻧاﻧﻮ زﻳات معلﻮمات ترﻻسﻪ ک‪７‬ل‪ .‬ورو ورو ﻳ‪ ３‬ډ‪４‬رې ＊‪ ３‬ﻧقش‪３‬‬ ‫جﻮړې ک‪７‬ې چ‪ ３‬ورسره د اروپاﻳاﻧﻮ معلﻮمات ﻫم د ﻻرو‪＄ ،‬ﻤکﻮ او سﻤﻨدروﻧﻮ پﻪ اړه بشپ‪ ７‬شﻮ‪.‬‬

‫د ژان ژاک روسﻮ اﻧ‪％‬ﻮر‬

‫د ماري اورواول＂ر اﻧ‪％‬ﻮر‬

‫پﻪ ！ﻮلگﻲ ک‪ ３‬فعالﻴت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ دوو ډلﻮ وو‪４‬شل شﻲ‪ .‬لﻮم‪７‬ۍ ډلﻪ دې د رﻧساﻧس دورې د اختراعاتﻮ د گ＂ﻮ پﻪ اړه او‬ ‫دوﻳﻤﻪ ډلﻪ دې د ＊ﻮوﻧ‪％‬ﻴﻮ لﻪ جﻮړ‪４‬دو ＇خﻪ وړاﻧدې د پﻮﻫ‪ ３‬او زده ک‪７‬ې د مرکزوﻧﻮ پﻪ اړه معلﻮمات‬ ‫وړاﻧدې ک‪７‬ي‪.‬‬

‫؟‬

‫پﻮ＊تﻨ‪３‬‬

‫‪-1‬د رﻧساﻧس پﻪ دوره ک‪ ３‬پﻪ اﻧساﻧاﻧﻮ ک‪ ３‬کﻮم ﻧﻮی احساس رامﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮ؟‬ ‫‪-2‬د دې دورې دوه ﻧﻮمﻴالﻲ لﻴکﻮاﻻن راوپ‪５‬ژﻧئ‪.‬‬ ‫‪-3‬د رﻧساﻧس پﻪ دوره ک‪ ３‬اروپاﻳاﻧﻮ د طب او طبابت پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬کﻮم‪ ３‬ﻻس تﻪ راوړﻧ‪ ３‬درلﻮدې؟‬

‫د ！ﻮلگﻲ د باﻧدې فعالﻴت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې د خپل‪ ３‬کﻮرﻧ‪ ９‬د مشراﻧﻮ پﻪ مرستﻪ د چاپ د ماشﻴﻦ او تلسکﻮپ د گ＂ﻮ پﻪ اړه‬ ‫معلﻮمات ولﻴکﻲ او پﻪ ！ﻮلگﻲ ک‪ ３‬دې ولﻮلﻲ‪.‬‬ ‫‪74‬‬

‫دوه وﻳشتم لﻮست‬

‫اوﺿاع ﻋﻤﻮﻣﻲ اروپا در ﻗﺮن وﺳﻄﻲ‬ ‫پﻪ اروپا ک‪ ３‬لﻮی اﻧقﻼبﻮﻧﻪ‬

‫د بخار ماشﻴﻦ‬

‫آﻳا پﻮﻫ‪８５‬ئ چ‪ ３‬صﻨعتﻲ اﻧقﻼب ＇ﻪ تﻪ واﻳﻲ؟‬ ‫د اﻧگﻠستان صﻨعتﻲ اﻧقﻼب‬ ‫د صﻨعت پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬بدلﻮن ﻳا پﻪ بل عبارت پﻪ پرمختللﻮ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ ک‪ ３‬ﻫغﻪ بدلﻮن چ‪ ３‬د‬ ‫صﻨعتﻲ ماشﻴﻨﻮﻧﻮ د کارولﻮ پﻪ ترڅ ک‪ ３‬رامﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮی‪ ،‬صنعتي انقالب بلل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫د اتلسﻤ‪ ３‬پ‪７５‬ۍ پﻪ دوﻳﻤ‪ ３‬ﻧﻴﻤاﻳﻲ ک‪ ３‬پﻪ برتانيا ک‪ ３‬چ‪ ３‬د صﻨعتﻲ اﻧقﻼب کﻮم‪ ３‬ﻧ‪ ３＋‬لﻴدل‬ ‫ک‪５‬دې‪ ،‬پﻪ صﻨعتﻲ اﻧقﻼب بدل‪ ３‬شﻮې‪.‬‬ ‫دغﻪ اﻧقﻼب تر ‪ ١٨٥٠‬ز کال پﻮرې لﻮﻳﻪ برتاﻧﻴا د ﻧ‪７‬ۍ تر ！ﻮلﻮ‬ ‫ب‪６‬اﻳﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد ک‪ ،７‬خﻮ پﻪ برتاﻧﻴا ک‪ ３‬د صﻨعتﻲ اﻧقﻼب لﻮی ﻻمل د کرﻧﻴز‬ ‫اﻧقﻼب برﻳالﻴتﻮب و‪ .‬د کرﻧ‪ ３‬او مالدارۍ پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬بدلﻮن د دې ﻻمل‬ ‫شﻮ چ‪ ３‬د خﻮراکﻲ تﻮکﻮ پﻪ تﻮلﻴد ک‪ ３‬د پام وړ زﻳاتﻮالﻰ راشﻲ او خلکﻮ تﻪ‬ ‫ارزاﻧﻪ او پر‪４‬ﻤاﻧﻪ خﻮراکﻲ تﻮکﻲ پﻪ ﻻس ورشﻲ‪ .‬چ‪ ３‬پﻪ دې اساس خلکﻮ‬ ‫تﻪ د صﻨعتﻲ کالﻴﻮ د اخﻴستلﻮ زمﻴﻨﻪ برابره شﻮه‪.‬‬ ‫د جيمز واټ پﻪ واسطﻪ د بخار د ماشين اختراع پﻪ دغﻪ اﻧقﻼب ک‪３‬‬ ‫مﻬم رول ولﻮباوه‪ .‬د بخار ماشﻴﻦ لﻪ اختراع او گ＂‪ ３‬اخﻴستﻨ‪ ３‬وروستﻪ‪،‬‬ ‫د اوسپﻨ‪ ３‬د وﻳل‪ ３‬ک‪５‬دو ﻧﻮې ﻻرې ﻫم رامﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮې‪ .‬د ﻧساجﻲ‬ ‫د ！ﻮکر اوبدلﻮ د ماشﻴﻦ اﻧ‪％‬ﻮر‬

‫‪75‬‬

‫صﻨعت ﻫم د صﻨعتﻲ اﻧقﻼب پر لﻮر ﻳﻮ گام و‪.‬‬ ‫د صﻨعت وده چ‪ ３‬لﻮم‪７‬ی پﻪ برتاﻧﻴا ک‪ ３‬پﻴل شﻮه‪ ،‬د ﻧﻮلسﻤ‪ ３‬پ‪７５‬ۍ پﻪ ب‪５‬ﻼ ب‪５‬لﻮ کلﻮﻧﻮ‬ ‫ک‪ ３‬پﻪ چ＂ک‪ ９‬سره د اروپا ﻧﻮرو ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ او امرﻳکا تﻪ پراختﻴا وک‪７‬ه‪ .‬لﻪ ‪ ١٨٥٠‬ز کال‬ ‫وروستﻪ دغﻪ وده د اروپا پﻪ ﻧﻮرو ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ‪ ،‬لکﻪ‪ :‬بلژﻳک‪ ،‬فراﻧس‪ ３‬او الﻤان ک‪ ３‬رامﻨ‪ ＃‬تﻪ‬ ‫شﻮه‪ .‬پﻪ دغﻮ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ ک‪ ３‬ﻫم ﻧساجﻲ رول ولﻮباوه‪ .‬د اﻧگلستان د صﻨعتﻲ اﻧقﻼب پﻪ اړه‬ ‫چ‪ ３‬پﻮه شﻮ اوس را‪＄‬ئ چ‪ ３‬وپﻮﻫ‪８５‬و چ‪ ３‬د فراﻧس‪ ３‬لﻮی اﻧقﻼب ＇رﻧگﻪ رامﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮ؟‬ ‫د فراﻧس‪ ３‬لﻮی اﻧقﻼب‬

‫د فراﻧس‪ ３‬لﻮی اﻧقﻼب پﻪ ‪ 17۸9‬ز کال ک‪ ３‬رامﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮ‪ .‬لﻪ اﻧقﻼب ＇خﻪ وړاﻧدې د‬ ‫فراﻧس‪ ３‬د خلکﻮ حالت لﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ لﻮرﻳﻮ د ！ﻮلﻮ اروپاﻳاﻧﻮ پﻪ پرتلﻪ ﻳﻮ ＇ﻪ ＊ﻪ و‪ ،‬خﻮ لﻪ دې لﻨدن‪ ،‬د بﻴگبﻴﻦ ساعت‬ ‫سرب‪５‬ره ظلم او استبداد د فراﻧس‪ ３‬د واکﻤﻨﻴﻮ لﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬ﻧﻮ ＇خﻪ وو‪ .‬د طبقاتﻮ ترمﻨ‪ ＃‬تﻮپﻴر‬ ‫و او اقتصادي حالت ﻫم خراب و چ‪ ３‬پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻳﻮشﻤ‪５‬ر پﻮﻫان‪ ،‬لکﻪ‪ :‬مونټيسکو‪ ،‬ولټر‪ ،‬ژان‬ ‫ژاک روسو‪ ،‬ديدرو او ادام اسميټ اړ شﻮل چ‪ ３‬د ！ﻮلﻨ‪ ３‬پر وضعﻴت باﻧدې‬ ‫ﻧﻴﻮک‪ ３‬وک‪７‬ي‪ .‬د دولتﻲ خزاﻧ‪ ３‬کﻤ‪５‬دل او اقتصادي مات‪ ３‬ﻫم د اﻧقﻼب د راتلﻮ‬ ‫ﻳﻮ ﻻمل و‪ .‬شپاړسم لﻮﻳﻲ ﻧشﻮاى کﻮﻻی چ‪ ３‬د خلکﻮ اداره وک‪７‬ي‪.‬‬ ‫د ！ﻮلﻨ‪ ３‬د ！ﻴ＂‪ ３‬ﻳا در‪４‬ﻤ‪ ３‬طبق‪ ３‬خلک سره راغﻮﻧ‪ ６‬شﻮل او د دې پر ‪＄‬اى چ‪３‬‬ ‫د لﻮړو طبقاتﻮ استازو سره ﻳﻮ‪＄‬ای شﻲ‪ ،‬پﻪ خپلﻪ ﻳ‪ ３‬ﻳﻮ مجلس جﻮړ ک‪ ７‬او ملي‬ ‫د فراﻧس‪ ３‬د لﻮی اﻧقﻼب اﻧ‪％‬ﻮر‬ ‫مجلس ﻳ‪ ３‬وبالﻪ او ژمﻨﻪ ﻳ‪ ３‬وک‪７‬ه چ‪ ３‬تر ﻫغﻪ بﻪ سره ب‪５‬ل ﻧﻪ شﻲ‪ ،‬تر＇ﻮ فراﻧسﻪ‬ ‫د اساسﻲ قاﻧﻮن ＇‪＋‬تﻨﻪ ﻧﻪ ک‪７‬ي‪ .‬خﻮ شﻮر او زوږ پﻴدا شﻮ چ‪ ３‬پاچا غﻮاړي‬ ‫چ‪ ３‬د دوى مجلس لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ ﻳﻮسﻲ‪ .‬لﻪ ﻫﻤدې املﻪ خلکﻮ پﻪ بلﻮا ﻻس پﻮرې ک‪ ７‬او د ‪ ١٧٨٩‬ز کال د‬ ‫جﻨﻮري پﻪ ‪١٤‬مﻪ ﻳ‪ ３‬د باسټيلي پﻪ زﻧدان برﻳد وک‪ ７‬او زﻧداﻧﻴان ﻳ‪ ３‬ازاد ک‪７‬ل‪.‬‬ ‫شپاړسم لﻮﻳﻲ او د ﻫغﻪ م‪５‬رمﻨ‪ ３‬ماري اﻧتﻮﻧت لﻪ فراﻧس‪＇ ３‬خﻪ د ت‪＋５‬ت‪ ３‬ﻫ（ﻪ‬ ‫وک‪７‬ه‪ ،‬خﻮ مخﻨﻴﻮی ﻳ‪ ３‬وشﻮ‪ .‬چ‪ ３‬پﻪ پای ک‪ ３‬خلکﻮ سلب اعتﻤاد ک‪７‬ل‪.‬‬ ‫د فراﻧس‪ ３‬د اﻧقﻼب اغ‪５‬زې ﻧﻪ ﻳﻮازې پﻪ فراﻧسﻪ ک‪ ،３‬بلک‪ ３‬د اروپا پﻪ زﻳاترو‬ ‫ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ ک‪ ３‬لﻴدل ک‪５‬دې چ‪ ３‬لﻪ ﻫﻤدې املﻪ دغﻪ اﻧقﻼب تﻪ لﻮی اﻧقﻼب واﻳﻲ‪.‬‬

‫د اﻧقﻼب کﻮوﻧکﻮ لﻪ لﻮري د باستﻴل زﻧدان کﻼبﻨدي‬

‫پﻪ ！ﻮلگﻲ ک‪ ３‬فعالﻴت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ دوو ډلﻮ وو‪４‬شل شﻲ‪ .‬لﻮم‪７‬ۍ ډلﻪ دې د صﻨعتﻲ اﻧقﻼب د گ＂ﻮ پﻪ اړه او دوﻳﻤﻪ ډلﻪ‬ ‫دې د فراﻧس‪ ３‬حکﻮمت د ‪＄‬اﻧگ‪７‬ﻧﻮ پﻪ اړه خبرې اترې وک‪７‬ي‪.‬‬

‫؟‬

‫پﻮ＊تﻨ‪３‬‬

‫‪.1‬د بخار ماشﻴﻦ د چا پﻪ واسطﻪ اختراع شﻮ؟‬ ‫‪.2‬صﻨعتﻲ اﻧقﻼب لﻪ اﻧگلستان ＇خﻪ وروستﻪ پﻪ کﻮمﻮ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮ ک‪ ３‬رامﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮ؟‬ ‫‪.3‬پﻪ فراﻧسﻪ ک‪ ３‬ملﻲ مجلس ＇ﻨگﻪ جﻮړ شﻮ؟ رو＊اﻧﻪ ﻳ‪ ３‬ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪76‬‬

‫اوﺿاع ﻋﻤﻮﻣﻲ اروپا در ﻗﺮن وﺳﻄﻲ‬

‫د شمالي سمندر اطلس‬

‫د‬ ‫ﻫﻮد‬ ‫سﻦ‬

‫خ‬ ‫لﻴج‬

‫د امري ا‬ ‫متحده اياالتونه‬

‫دامري امتحدهايالتونه‬

‫دشمال لو سمندر‬ ‫د م زي خليج‬

‫د سرطان مدار راس‬

‫د استﻮا کر＊ﻪ (د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻧﻴﻤﻮل)‬

‫د سهيلي سمندر اطلس‬

‫د سهیل لو سمندر‬

‫اووم ＇پرکی‬ ‫د امرﻳکا تارﻳخ‬ ‫دغﻪ سرلﻴک ﻻﻧدې درسﻮﻧﻮ لروﻧکﻰ دی‪:‬‬ ‫‪ .١‬د ماﻳا (‪ )Maya‬تﻤدن‪،‬‬ ‫‪.٢‬د ازتک (‪ )Aztec‬تﻤدن‪،‬‬ ‫‪.٣‬د اﻳﻨکا (‪ )Aeenka‬تﻤدن‪،‬‬ ‫‪.٤‬د امرﻳکا مﻮﻧدل او د مﻬاجرتﻮﻧﻮ پﻴل‪،‬‬ ‫‪.٥‬د امرﻳکا د متحده اﻳالتﻮﻧﻮ خپلﻮاکﻲ‪.‬‬ ‫‪77‬‬

‫د ＇پرکﻲ مﻮخ‪３‬‬ ‫‪.1‬‬ ‫‪.2‬‬ ‫‪.3‬‬ ‫‪.4‬‬ ‫‪.5‬‬ ‫‪.6‬‬ ‫‪.7‬‬ ‫‪.۸‬‬

‫زده کﻮوﻧکﻲ بﻪ لﻪ آسﻴا ＇خﻪ امرﻳکا تﻪ د خلکﻮ لﻪ ل‪８５‬د سره آشﻨا شﻲ‪،‬‬ ‫د امرﻳکا لﻪ بﻮمﻲ خلکﻮ سره بﻪ آشﻨا شﻲ‪،‬‬ ‫پﻪ مرکزي امرﻳکا ک‪ ３‬بﻪ د ماﻳا لﻪ تﻤدن سره آشﻨا شﻲ‪،‬‬ ‫د ازتک تﻤدن د رامﻨ‪ ＃‬تﻪ کﻴدو پﻪ ＇رﻧگﻮالﻲ بﻪ وپﻮﻫ‪８５‬ي‪،‬‬ ‫پﻪ سﻮ‪４‬لﻲ امرﻳکا ک‪ ３‬بﻪ د اﻳﻨکا لﻪ تﻤدن سره آشﻨا شﻲ‪،‬‬ ‫د امرﻳکا لﻪ کشف او د مﻬاجرتﻮﻧﻮ لﻪ پﻴل سره بﻪ آشﻨا شﻲ‪،‬‬ ‫باﻳد وپﻮﻫ‪８５‬ي چ‪ ３‬اروپاﻳاﻧﻮ ﻧﻮې ﻧ‪７‬ۍ (امرﻳکا) تﻪ ول‪ ３‬مﻬاجرت وک‪،７‬‬ ‫د امرﻳکا د متحده اﻳالتﻮﻧﻮ د خپلﻮاک‪ ９‬لﻪ مراحلﻮ سره بﻪ آشﻨا شﻲ‪.‬‬

‫‪7۸‬‬

‫دروﻳشتم لﻮست‬

‫اوﺿاع ﻋﻤﻮﻣﻲ اروپا در ﻗﺮن وﺳﻄﻲ‬ ‫د ماﻳا تﻤدن ＇رﻧگﻪ مﻨ‪％‬تﻪ راغﻰ؟‬

‫سهيلي امري ا‬

‫‪+‬‬

‫پخﻮاﻧﻲ ＊اروﻧﻪ‬ ‫＊اروﻧﻪ او پخﻮاﻧﻲ عبادت ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ‬

‫د مايانو متدن‬

‫پﻪ دې لﻮست ک‪ ３‬لﻪ اسﻴا ＇خﻪ امرﻳکا تﻪ د ﻫغﻮ قﻮمﻮﻧﻮ لﻪ ل‪８５‬د سره اشﻨا ک‪５‬زئ چ‪ ３‬پﻪ مرکزي امرﻳکا‬ ‫ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د ماﻳا پﻪ ﻧامﻪ د لﻮم‪７‬ﻧﻲ تﻤدن بﻨس＀ ک‪＋５‬ﻮد‪.‬‬ ‫مخک‪ ３‬لﻪ دې چ‪ ３‬اﻧساﻧان کرﻧ‪ ３‬تﻪ مخﻪ ک‪７‬ي‪ ،‬د خپلﻮ خﻮراکﻲ تﻮکﻮ اړتﻴا ﻳ‪ ３‬د وحشﻲ ژوﻳﻮ د ＊کار‬ ‫او د م‪５‬ﻮو راغﻮﻧ‪６‬ولﻮ لﻪ ﻻرې پﻮره کﻮلﻪ‪ .‬ﻫغﻮی د خﻮراکﻲ تﻮکﻮ د ﻻس تﻪ راوړلﻮ لپاره اړ وو چ‪ ３‬لﻪ‬ ‫ﻳﻮې سﻴﻤ‪＇ ３‬خﻪ بل‪ ３‬سﻴﻤ‪ ３‬تﻪ مﻬاجرت وک‪７‬ي او شتﻤﻨ‪＄ ３‬ﻤک‪ ３‬پﻴدا ک‪７‬ي‪ .‬د دغﻮ مﻬاجرو لﻪ‬ ‫جﻤل‪＇ ３‬خﻪ ﻳﻮ ﻫم د مايا قﻮم و‪ .‬د آسﻴا د شﻤال ختﻴ‪ ＃‬ک‪ ３‬ﻳﻮشﻤ‪５‬ر قﻮمﻮﻧﻮ امرﻳکا تﻪ مﻬاجرت وک‪.７‬‬ ‫ﻫغﻮی د ‪＄‬ﻴﻨﻮ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوو او ظاﻫري ورتﻪ والﻲ لﻪ مخ‪ ３‬مغﻮل تﻮکﻤﻪ وو چ‪ ３‬ډ‪４‬ر پخﻮا ﻳ‪ ３‬پﻪ تدرﻳجﻲ‬ ‫تﻮگﻪ لﻪ آسﻴا ＇خﻪ مﻬاجرت پﻴل ک‪ .７‬لﻪ دې املﻪ چ‪ ３‬سﻤﻨدر کﻨگل و د االسکا لﻪ ﻻرې شﻤالﻲ‬ ‫امرﻳکا تﻪ ﻧﻨﻮتل‪＇ .‬ﻪ مﻮده وروستﻪ د ﻫغﻮی ﻳﻮې ډل‪ ３‬شﻤالﻲ امرﻳکا پر‪＋４‬ﻮده او د سﻮ‪４‬لﻲ سﻴﻤﻮ پﻪ لﻮر‬ ‫وخﻮ‪５＄‬دل‪.‬‬ ‫د مايا قﻮمﻮﻧﻮ چ‪ ３‬شل قبﻴل‪ ３‬ﻳ‪ ３‬درلﻮدې‪ ،‬د مرکزي امرﻳکا پﻪ ！ﻮلﻮ سﻴﻤﻮ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ژوﻧد کاوه‪ .‬لﻪ‬ ‫مﻴﻼده شاو خﻮا ‪ ٦١٣‬کالﻪ وړاﻧدې د ماﻳا د قبﻴلﻮ د ژوﻧد پﻪ ډول ک‪ ３‬ﻳﻮ ستر بدلﻮن رامﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮ‪ .‬لﻮم‪７‬ﻧﻰ‬ ‫ژوﻧد ﻳ‪ ３‬پر‪＋４‬ﻮد‪ ،‬کرﻧﻴز ژوﻧد تﻪ ﻳ‪ ３‬مخﻪ ک‪７‬ه او ورو ورو ﻳ‪ ３‬د ﻳﻮه تﻤدن بﻨس＀ ک‪＋５‬ﻮد‪.‬‬ ‫‪79‬‬

‫د ماﻳا خلکﻮ د کرﻧ‪ ３‬پﻪ چارو ک‪ ３‬پرمختگ وک‪ ７‬او لﻪ شﻤالﻲ امرﻳکا سره ﻳ‪ ３‬پﻪ خپل‪ ３‬سﻮداگرﻳزې‬ ‫اړﻳک‪！ ３‬ﻴﻨگ‪ ３‬ک‪７‬ې‪ ،‬خﻮ پﻪ مرکزي امرﻳکا ک‪ ３‬د وچکال‪ ９‬لﻪ راتگ سره د ماﻳا قﻮمﻮﻧﻪ اړ شﻮل چ‪３‬‬ ‫شﻤالﻲ سﻴﻤﻮ تﻪ مﻬاجرت وک‪７‬ي‪ .‬ﻫلتﻪ ﻳ‪ ３‬ﻳﻮ‪＄‬ل بﻴا د ＊اروﻧﻮ‪ ،‬کﻮروﻧﻮ‪ ،‬عبادت ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮ او اﻫرامﻮﻧﻮ پﻪ‬ ‫جﻮړولﻮ پﻴل وک‪ .７‬د ماﻳا وگ‪７‬و لﻪ ب‪５‬ﻼ ب‪５‬لﻮ علﻮمﻮ‪ ،‬لکﻪ ستوري پېژندنې سره أشﻨاﻳﻲ درلﻮده او کليزه‬ ‫ﻳ‪ ３‬ﻫم جﻮړه ک‪７‬ې وه‪ .‬د ماﻳا پﻪ قبﻴلﻪ ک‪ ３‬کاﻫﻨاﻧﻮ (مذﻫبﻲ ﻻر＊ﻮوﻧکﻮ) ډ‪４‬ر رول درلﻮده‪ .‬ﻫغﻮى پﻪ ستﻮري‬ ‫پ‪５‬ژﻧدﻧﻪ پﻮﻫ‪５‬دل چ‪ ３‬لﻪ ﻫﻤدې املﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ خلکﻮ ک‪ ３‬ډ‪４‬ر درﻧاوی ک‪５‬ده‪ .‬د ماﻳا تﻤدن ډ‪４‬ر أثار پات‪ ３‬دي چ‪３‬‬ ‫د ﻫغﻮ لﻪ جﻤل‪ ３‬کﻮلی شﻮ چ‪ ３‬د يو کاتان پﻪ ！اپﻮ وزمﻪ ک‪ ３‬د (الکاستون) اﻫرام تﻪ اشاره وک‪７‬و‪.‬‬

‫لکﻪ ＇ﻨگﻪ چ‪ ３‬پﻪ اﻧ‪％‬ﻮر ک‪ ３‬لﻴدل ک‪８５‬ي‪ ،‬الکاستﻮن ﻫرم ‪ ٢٣‬متره لﻮړوالﻰ لري او د ﻫﻨري معﻤارۍ ډ‪４‬ر ارز＊ت لري چ‪ ３‬ﻫر کال‬ ‫ﻳ‪ ３‬پﻪ زرگﻮﻧﻮ ﻧ‪７‬ﻳﻮال سﻴﻼﻧﻴان لﻴدﻧﻪ کﻮي‪.‬‬

‫پﻪ ！ﻮلگﻲ ک‪ ３‬فعالﻴت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ در‪４‬ﻮ ډلﻮ وو‪４‬شل شﻲ‪ .‬لﻮم‪７‬ۍ ډلﻪ دې لﻪ أسﻴا ＇خﻪ امرﻳکا تﻪ د مﻬاجرت پﻪ اړه‪،‬‬ ‫دوﻳﻤﻪ ډلﻪ دې د ماﻳا تﻤدن د رامﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪５‬دو د ＇رﻧگﻮالﻲ پﻪ اړه او در‪４‬ﻤﻪ ډلﻪ دې د ماﻳا د فرﻫﻨگ او‬ ‫معﻤارۍ پﻪ اړه خبرې اترې وک‪７‬ي او د ﻫرې ډل‪ ３‬استازى دې پاﻳلﻪ پﻪ ！ﻮلگﻲ ک‪ ３‬وړاﻧدې ک‪７‬ي‪.‬‬

‫؟‬ ‫پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪.1‬د ماﻳا قﻮمﻮﻧﻮ ＇رﻧگﻪ شﻤالﻲ امرﻳکا تﻪ مﻬاجرت وک‪７‬؟‬ ‫‪.2‬پﻪ مرکزي امرﻳکا ک‪ ３‬د ماﻳاﻳاﻧﻮ د ژوﻧد د ډول پﻪ اړه ＇ﻮ کر＊‪ ３‬ولﻴکئ‪.‬‬ ‫‪.3‬د الکاستﻮن د اﻫرام پﻪ اړه ＇ﻪ پﻮﻫ‪８５‬ئ؟‬ ‫‪۸0‬‬

‫＇لروﻳشتم لﻮست‬

‫اوﺿاع ﻋﻤﻮﻣﻲ اروپا در ﻗﺮن وﺳﻄﻲ‬ ‫د ازتکاﻧﻮ تﻤدن پﻪ کﻮم ‪＄‬اى ک‪ ３‬رامﻨ‪％‬تﻪ شﻮ؟‬

‫پﻪ ت‪５‬ر لﻮست ک‪ ３‬لﻪ أسﻴا ＇خﻪ امرﻳکا تﻪ د خلکﻮ لﻪ مﻬاجرت او پﻪ مرکزي امرﻳکا ک‪ ３‬د ماﻳا تﻤدن لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ‬ ‫راتلﻮ سره اشﻨا شﻮئ‪ .‬پﻪ دې لﻮست ک‪ ３‬د ازتک تﻤدن سره چ‪ ３‬د ماﻳا پر ‪＄‬ای رامﻨ‪％‬تﻪ شﻮ‪ ،‬آشﻨا کﻴ‪８‬ئ‪.‬‬ ‫د مرکزي امرﻳکا پخﻮاﻧﻴﻮ لﻮم‪７‬ﻧﻴﻮ وگ‪７‬و شل قبﻴل‪ ３‬درلﻮدې‪ .‬لﻪ دغﻮ قبﻴلﻮ ﻳﻮ قﻮم چ‪ ３‬پﻪ مکسيکو‬ ‫ک‪ ３‬م‪５‬شت و‪ ،‬ازتک ﻧﻮم‪５‬ده‪ .‬دغﻪ قﻮم پﻪ زړورتﻮب او جگ‪７‬ه مارۍ مشﻬﻮر و‪ .‬د ＇ﻮارلسﻤ‪３‬‬ ‫ز‪８４‬د‪４‬زې پ‪７５‬ۍ پﻪ لﻮم‪７‬ﻳﻮ ک‪ ３‬ازتکاﻧﻮ د ماﻳا د واک ！ﻮلﻪ سﻴﻤﻪ وﻧﻴﻮلﻪ چ‪ ３‬وروستﻪ د ازتکاﻧﻮ سترواک‪９‬‬ ‫د مرکزي امريکا ！ﻮل‪ ３‬سﻴﻤ‪ ３‬پﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬ې تﻮگﻪ مکسﻴکﻮ پﻪ ولکﻪ ک‪ ３‬درلﻮده‪.‬‬ ‫د ﻫﻨر‪ ،‬معﻤارۍ‪ ،‬ﻧجﻮمﻮ او رﻳاضﻴاتﻮ پﻪ علم ک‪ ３‬پرمختگ د ازتکاﻧﻮ د تﻤدن مﻬﻤ‪ ３‬ﻻستﻪ‬ ‫راوړﻧ‪ ３‬وې‪ .‬د دوی لﻴک د اﻧ‪％‬ﻮر‪４‬ز لﻴک ﻳﻮ ډول و‪＄ .‬ﻴﻨﻮ ازتکاﻧﻮ پﻪ غﻮږوﻧﻮ ک‪ ３‬د وزن پﻪ اچﻮلﻮ‬ ‫سره د خپلﻮ غﻮږوﻧﻮ ﻧرم‪ ９‬اوږدول‪＄ ،３‬کﻪ چ‪ ３‬د غﻮږوﻧﻮ د ﻧرمﻴﻮ اوږدوالﻰ د ﻧجﻴب زادگ‪ ９‬ﻧ‪＋‬ﻪ وه‪.‬‬ ‫کاﻫﻨاﻧﻮ د ازتکاﻧﻮ پﻪ ！ﻮلﻨﻪ ک‪ ３‬د ماﻳاﻳاﻧﻮ پﻪ ＇‪５‬ر مﻬم رول درلﻮده‪ .‬ازتکان ﻫﻮ＊ﻴار او ‪＄‬ﻴرک خلک‬ ‫وو‪ .‬ﻫغﻮی لﻪ سﻮ‪４‬لﻲ امرﻳکا سره خپل‪ ３‬اړﻳک‪！ ３‬ﻴﻨگ‪ ３‬ک‪７‬ې وې او د ﻻسﻲ او ﻫﻨري صﻨاﻳعﻮ تﻮلﻴدات‬ ‫ﻳ‪ ３‬د سوېلي امريکا سﻴﻤﻮ تﻪ صادرول‪.‬‬

‫‪۸1‬‬

‫د ازتکاﻧﻮ سترواک‪ ٢٠٠ ９‬کالﻪ دوام وک‪ .７‬لﻪ جغرافﻴاﻳﻲ مﻮﻧدﻧﻮ وروستﻪ‪ ،‬ﻫسپاﻧﻮﻳان د ازتکاﻧﻮ‬ ‫سﻴﻤ‪ ３‬تﻪ ﻧﻨﻮتل او ﻫغﻪ ‪＄‬اى ﻳ‪ ３‬وﻧﻴﻮ‪ .‬د ازتکاﻧﻮ تارﻳخﻲ آثار د اﻧ‪％‬ﻮرﻳزو تﻮکﻮ پﻪ ب‪２‬ﻪ مﻮجﻮد وو چ‪３‬‬ ‫د اروپاﻳاﻧﻮ لﻪ لﻮري لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ ﻳﻮړل شﻮل‪＄ ،‬کﻪ‬ ‫چ‪ ３‬د ﻫغﻮی د مذﻫبﻲ سلﻴق‪ ３‬او د تفکر لﻪ‬ ‫طرز سره ﻳ‪ ３‬مطابقت ﻧﻪ درلﻮد‪.‬‬ ‫د ازتکاﻧﻮ پﻼزم‪５‬ﻨﻪ چ‪ ３‬د سترواک‪ ９‬ﻳﻮ مﻬم‬ ‫＊ار و‪ ،‬لﻪ خاورو سره برابره شﻮ او پر ‪＄‬ای ﻳ‪３‬‬ ‫ﻫسپاﻧﻮﻳاﻧﻮ ﻳﻮه ستره کلﻴسا وداﻧﻪ ک‪７‬ه‪.‬‬ ‫د اروپاﻳاﻧﻮ د برﻳدوﻧﻮ پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬د ازتکاﻧﻮ‬ ‫！ﻮل ادبﻴات لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ وﻻړل‪ .‬لﻪ ﻫغﻮی ＇خﻪ‬ ‫ﻳﻮازې درې کتابﻮﻧﻪ پات‪ ３‬دي چ‪ ３‬تر دې مﻬالﻪ‬ ‫ﻳ‪＇ ３‬ﻮک پﻪ لﻮستلﻮ ﻧﻪ دي برﻳالﻲ شﻮي‪.‬‬

‫د ازتک د اوږدو غﻮږو مجسﻤﻮ اﻧ‪％‬ﻮر‬

‫پﻪ ！ﻮلگﻲ ک‪ ３‬فعالﻴت‬ ‫زده کﻮوﻧک‪ ３‬دې پﻪ دوو ډلﻮ وو‪４‬شل شﻲ‪ .‬لﻮم‪７‬ۍ ډلﻪ دې د واک تﻪ د ازتکاﻧﻮ د رس‪５‬دو پﻪ اړه او دوﻳﻤﻪ‬ ‫ډلﻪ دې د ازتکاﻧﻮ د تﻤدن د ﻻستﻪ راوړﻧﻮ پﻪ اړه خبرې اترې وک‪７‬ي او د ﻫرې ډل‪ ３‬استازی دې د بحث‬ ‫پاﻳلﻪ پﻪ ！ﻮلگﻲ ک‪ ３‬ولﻮلﻲ‪.‬‬

‫؟‬

‫پﻮ＊تﻨ‪３‬‬

‫‪ .1‬د ماﻳاﻳاﻧﻮ سﻴﻤﻪ کﻮمﻮ وگ‪７‬و وﻧﻴﻮلﻪ؟‬ ‫‪ .2‬ازتکاﻧﻮ لﻪ کﻮمﻮ سﻴﻤﻮ سره سﻮداگرﻳزې اړﻳک‪！ ３‬ﻴﻨگ‪ ３‬ک‪７‬ې وې؟‬ ‫‪ .3‬د ازتکاﻧﻮ سترواک‪ ９‬د چا پﻪ واسطﻪ او ＇رﻧگﻪ لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ وﻻړه؟‬

‫د ！ﻮلگﻲ دباﻧدې فعالﻴت‬ ‫د ازتکاﻧﻮ د تﻤدن پﻪ اړه ﻳﻮ مطلب ولﻴکئ‪.‬‬ ‫‪۸2‬‬

‫پﻨ‪％‬ﻪ وﻳشتم لﻮست‬

‫اوﺿاع ﻋﻤﻮﻣﻲ اروپا در ﻗﺮن وﺳﻄﻲ‬ ‫د اﻳﻨکا تﻤدن ＇رﻧگﻪ تﻤدن و؟‬

‫پﻪ ت‪５‬ر لﻮست ک‪ ３‬مﻮ د ازتکاﻧﻮ پﻪ اړه مﻮضﻮعات ولﻮستل‪ .‬اوس د اﻳﻨکا لﻪ قﻮمﻮﻧﻮ سره چ‪ ３‬پﻪ سﻮ‪４‬لﻲ‬ ‫امرﻳکا ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د ﻳﻮ ستر تﻤدن بﻨس＀ اﻳ‪＋‬ﻲ و‪ ،‬أشﻨا کﻴ‪８‬ئ‪.‬‬ ‫لﻪ آسﻴا ＇خﻪ امرﻳکا تﻪ چ‪ ３‬کﻮمﻮ خلکﻮ مﻬاجرت ک‪７‬ی و‪ ،‬پﻪ دغﻪ ‪＄‬ای ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د تﻤدن‬ ‫درې عﻤده مرکزوﻧﻪ رامﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪７‬ل چ‪ ３‬لﻪ مکسيکو‪ ،‬مرکزي امريکا او پيرو ＇خﻪ عبارت دي‪.‬‬ ‫اﻳﻨکا ﻫم د آسﻴا لﻪ مﻬاجرو قﻮمﻮﻧﻮ ＇خﻪ و‪ .‬ﻫغﻮی لﻪ آسﻴا ＇خﻪ د االسکا لﻪ ﻻرې د سﻮ‪４‬لﻲ امرﻳکا‬ ‫سﻴﻤﻮ تﻪ ‪＄‬اﻧﻮﻧﻪ ورسﻮل‪ .‬د اﻳﻨکا امپراتﻮري قلﻤرو د سﻮ‪４‬لﻲ امرﻳکا ！ﻮل‪ ３‬لﻮ‪４‬دﻳ‪＇ ３％‬ﻨ‪６‬ې پﻪ بر ک‪３‬‬ ‫ﻧﻴﻮل‪ ３‬چ‪ ３‬پﻪ شﻤال ک‪ ３‬تر اکوادور او پﻪ سﻮ‪４‬ل ک‪ ３‬تر چيلي پﻮرې رس‪５‬دې‪.‬‬ ‫د اﻳﻨکا تﻤدن پﻪ دولسمه ز‪８４‬د‪４‬زه پ‪７５‬ۍ ک‪ ３‬پﻴل شﻮ‪ .‬د ازتکاﻧﻮ پﻪ خﻼف اﻳﻨکاﻳان پﻪ دې‬ ‫برﻳالﻲ شﻮل چ‪ ３‬ﻳﻮه متحده او ﻳﻮ مﻮ！ﻰ ！ﻮلﻨﻪ جﻮړه ک‪７‬ي‪ .‬سﻴاسﻲ ‪＄‬ﻮاک پﻪ بشپ‪７‬ه تﻮگﻪ د پاچا پﻪ ﻻس‬ ‫ک‪ ３‬و‪ .‬د اﻳﻨکا پاچا د مذﻫبﻲ کاﻫﻨاﻧﻮ پﻪ مرستﻪ پﻪ خپل قلﻤرو ک‪ ３‬واک پﻪ تﻴزۍ سره چﻼوه او ‪＄‬ان ﻳ‪３‬‬ ‫د خدای زوی او استازۍ بالﻪ‪.‬خلکﻮ پﻪ خپلﻪ ﻫ‪ ＆５‬واک ﻧﻪ درلﻮده او د مذﻫبﻲ کاﻫﻨاﻧﻮ او پاچا تر امروﻧﻮ‬ ‫ﻻﻧدې ﻳ‪ ３‬ژوﻧد کاوه‪.‬‬ ‫اﻳﻨکاﻳان د ﻧجﻮم او رﻳاضﻴاتﻮ پﻪ علم ک‪ ３‬لﻪ ازتکاﻧﻮ ＇خﻪ وروستﻪ پات‪ ３‬وو‪ ،‬خﻮ پﻪ مﻬﻨدس‪ ،９‬معﻤارۍ‬

‫‪۸3‬‬

‫او ﻻسﻲ صﻨاﻳعﻮ ک‪ ３‬مخ وړاﻧدې وو‪ .‬د ﻫغﻮی پﻪ واسطﻪ جﻮړ شﻮي وا！ﻮﻧﻪ او وداﻧ‪ ９‬د ازتکانو پﻪ پرتلﻪ‬ ‫ډ‪４‬رې ＊‪ ３‬وې‪ .‬د ﻫغﻮی لﻴک ﻳﻮ ډول اﻧ‪％‬ﻮرﻳز و‪ .‬اﻳﻨکا خپل‪ ３‬سﻮداگرﻳزې اړﻳک‪ ３‬لﻪ شﻤالﻲ سﻴﻤﻮ پﻪ‬ ‫‪＄‬اﻧگ‪７‬ې تﻮگﻪ د ازتکاﻧﻮ لﻪ سترواک‪ ９‬سره ！ﻴﻨگ‪ ３‬ک‪７‬ې وې‪ .‬ﻫغﻮى د خپلﻮ ﻻسﻲ صﻨاﻳعﻮ تﻮلﻴدات د‬ ‫ازتکانو سترواک‪ ９‬تﻪ صادرول‪ .‬د مرکزي‬ ‫امرﻳکا غل‪ ３‬او د حبﻮباتﻮ تخﻤﻮﻧﻪ پﻪ ډ‪４‬ر‬ ‫مقدار سره سﻮ‪４‬لﻲ امرﻳکا تﻪ رسﻮل ک‪５‬دل‬ ‫او ﻫلتﻪ کرل ک‪５‬دل‪ .‬سره لﻪ دې چ‪３‬‬ ‫هسپانويانو د اﻳﻨکا تﻤدن وﻳجاړ ک‪ ７‬او‬ ‫سترواک‪ ９‬ﻳ‪ ９‬لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ ﻳﻮړه‪ ،‬خﻮ ﻻ تراوسﻪ‬ ‫د دغﻪ تﻤدن ډ‪４‬ر آثار پات‪ ３‬دي‪ ،‬لکﻪ‬ ‫＊کلﻲ د سرو زرو او سپﻴﻨﻮزرو تﻮکﻲ او د‬ ‫اوبﻮ رسﻮلﻮ کاﻧالﻮﻧﻪ‪ .‬دغﻪ کاﻧالﻮﻧﻪ د اڼديز‬ ‫(‪ )Andes‬د غروﻧﻮ پﻪ لﻤﻨﻮ ک‪ ３‬د اوبﻪ‬ ‫خﻮر لپاره جﻮړ شﻮي وو‪ .‬لﻪ دې سرب‪５‬ره‬ ‫پﻪ کوزکو ک‪ ３‬ﻫم ستر استﻮگﻨ‪％‬اﻳﻮﻧﻪ او‬ ‫د اﻳﻨکا کلﻴزه‬ ‫کﻼوې شتﻮن لري چ‪ ３‬د دوی پﻪ واسطﻪ جﻮړې شﻮې دي‪.‬‬

‫پﻪ ！ﻮلگﻲ ک‪ ３‬فعالﻴت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ دوو ډلﻮ وو‪４‬شل شﻲ‪ .‬لﻮم‪７‬ۍ ډلﻪ دې د سﻮ‪４‬لﻲ امرﻳکا د پخﻮاﻧﻴﻮ لﻮم‪７‬ﻧﻴﻮ خلکﻮ پﻪ‬ ‫اړه او دوﻳﻤﻪ ډلﻪ دې د اﻳﻨکا د واک ﻻﻧدې سﻴﻤﻮ پﻪ اړه بحث وک‪７‬ي او د ﻫرې ډل‪ ３‬استازى دې پاﻳلﻪ‬ ‫خپلﻮ ！ﻮلگﻴﻮالﻮ تﻪ وواﻳﻲ‪.‬‬

‫؟‬

‫پﻮ＊تﻨ‪３‬‬

‫‪.1‬د امرﻳکا پﻪ لﻮﻳﻪ وچﻪ ک‪＇ ３‬ﻮ تﻤدﻧﻮﻧﻪ او پﻪ کﻮمﻮ سﻴﻤﻮ ک‪ ３‬جﻮړ شﻮي وو؟‬ ‫‪.2‬د ﻧقش‪ ９‬پر مخ د اﻳﻨکا د سترواک‪ ９‬قلﻤرو سﻴﻤﻪ و＊اﻳاست‪.‬‬ ‫‪.3‬لﻪ سﻴاسﻲ پلﻮه د اﻳﻨکا تﻤدن د ازتک لﻪ تﻤدن سره ＇ﻪ تﻮپﻴر درلﻮد؟‬ ‫‪.4‬د اﻳﻨکا د پات‪ ３‬شﻮﻳﻮ آثارو پﻪ اړه معلﻮمات ورک‪７‬ئ‪.‬‬

‫د ！ﻮلگﻲ دباﻧدې فعالﻴت‬ ‫د لﻮست مﻬم ！کﻲ پﻪ خپلﻮ کتابچﻮ ک‪ ３‬ولﻴکئ‪.‬‬

‫‪۸4‬‬

‫شپ‪ ８‬وﻳشتم لﻮست‬

‫اوﺿاع ﻋﻤﻮﻣﻲ اروپا در ﻗﺮن وﺳﻄﻲ‬ ‫د امرﻳکا کشف او د مﻬاجرتﻮﻧﻮ پﻴل ＇رﻧگﻪ ترسره شﻮ؟‬

‫تاسﻮ د امرﻳکا د پخﻮاﻧﻴﻮ لﻮم‪７‬ﻧﻴﻮ وگ‪７‬و د ژوﻧد پﻪ اړه مﻮضﻮعات ولﻮستل‪ .‬پﻪ دې لﻮست ک‪ ３‬د امرﻳکا‬ ‫د وچﻪ لﻪ مﻮﻧدلﻮ او ﻫغﻪ ‪＄‬ای تﻪ د اروپاﻳاﻧﻮ د مﻬاجرت پﻴل او د امرﻳکا لﻪ بﻮمﻲ خلکﻮ سره د ﻫغﻮى‬ ‫لﻪ سلﻮک سره اشﻨا ک‪８５‬ئ‪.‬‬ ‫د امرﻳکا وچﻪ د ‪ ١٤٩٢‬ز‪８４‬د‪４‬ز کال پﻪ اکتﻮبر ک‪ ３‬د ﻫسپاﻧﻴا د پاچاﻫ‪ ９‬پﻪ مالﻲ مرستﻪ د ﻳﻮه اﻳ＂الﻮي‬ ‫ما‪１‬ﻮ لﻪ لﻮري چ‪ ３‬کرسټيف کولمب ﻧﻮم‪５‬ده کشف‬ ‫شﻮه‪ .‬کرس＂ﻴف کﻮلﻤب د خپل ژوﻧد تر پاﻳﻪ پﻮرې‬ ‫پﻪ دې باور و چ‪ ３‬د ﻫغﻪ پﻪ واسطﻪ کشف شﻮې‬ ‫سﻴﻤ‪ ３‬د آسﻴا د هند‪ ،‬د ختﻴ‪％‬ﻮ سﻮاحلﻮ ﻳﻮه برخﻪ‬ ‫ده چ‪ ３‬لﻪ ﻫﻤدې املﻪ د دغ‪ ３‬سﻴﻤ‪ ３‬بﻮمﻲ خلک‬ ‫ﻳ‪ ３‬ﻫﻨدي وﻧﻮمﻮل‪ .‬وروستﻪ دغﻪ سﻴﻤﻪ د لوېديځ‬

‫هند پﻪ ﻧامﻪ شﻬرت ومﻮﻧده‪ .‬پﻪ داس‪ ３‬حال ک‪ ３‬چ‪３‬‬ ‫لﻪ کﻮمﻮ خلکﻮ سره ﻫغﻪ آشﻨا شﻮى و‪ ،‬د امرﻳکا سره‬ ‫پﻮستﻲ بﻮمﻴان وو‪.‬‬ ‫کرﻳس＂ف کﻮلﻤب‬

‫‪۸5‬‬

‫د شپاړسﻤ‪ ３‬ز‪８４‬د‪４‬زې پ‪７５‬ۍ پﻪ پﻴل ک‪ ３‬د اﻳ＂الﻴا ﻫ‪５‬ﻮاد ﻳﻮ بل شخص چ‪ ３‬امريکا وسپوچي ﻧﻮم‪５‬ده‪،‬‬ ‫د سﻮ‪４‬لﻲ امرﻳکا شﻤالﻲ برخﻮ تﻪ سفر وک‪ .７‬ﻫغﻪ ولﻴدل چ‪ ３‬دا سﻴﻤﻪ ﻫﻨد ﻧﻪ‪ ،‬بلک‪ ３‬ﻳﻮه ﻧﻮې لﻮﻳﻪ وچﻪ‬ ‫ده چ‪ ３‬لﻪ ﻫﻤدې املﻪ‪ ،‬دغﻪ ﻧﻮې وچﻪ د ﻫغﻪ پﻪ ﻧامﻪ (امريکا) ﻳاده شﻮه‪.‬‬ ‫لﻪ دې وروستﻪ د اروپا لﻮﻳﻮ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ د ﻧﻮې ﻧ‪７‬ۍ (امرﻳکا) پﻪ لﻮر مﻬاجرت وک‪ .７‬هسپانويان‬

‫او پرتگاليان چ‪ ３‬کلﻪ د مرکزي او سﻮ‪４‬لﻲ امرﻳکا سﻴﻤﻮ تﻪ ﻧﻨﻮتل‪ ،‬لﻪ تاوترﻳخﻮالﻲ ﻳ‪ ３‬کار واخﻴستﻪ او د‬ ‫امريکا پخواني لوم‪７‬ني وگ‪７‬ي ﻳ‪ ３‬د ‪＄‬ان تابع ک‪７‬ل‪.‬‬ ‫اروپاﻳاﻧﻮ وکﻮﻻی شﻮل چ‪ ３‬ډ‪４‬رۍ سﻴﻤ‪ ３‬وﻧﻴسﻲ او لﻮﻳ‪ ３‬سترواک‪ ９‬پﻪ ﻫغﻪ ‪＄‬اى ک‪ ３‬جﻮړې‬ ‫ک‪７‬ې‪ .‬لﻪ بل‪ ３‬خﻮا مﻬاجرتﻮﻧﻪ د اروپا د سترو ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻮ ترمﻨ‪ ＃‬د جگ‪７‬ې ﻻمل وگر‪５＄‬دل‪ .‬د امرﻳکا د‬ ‫ﻧﻴﻮل شﻮو سﻴﻤﻮ پر سر د اروپاﻳاﻧﻮ د جگ‪７‬و لﻪ املﻪ د امرﻳکا د خلکﻮ لپاره د خپلﻮاک‪ ９‬زمﻴﻨﻪ ﻫم برابره‬ ‫شﻮه‪.‬‬

‫پﻪ ！ﻮلگﻲ ک‪ ３‬فعالﻴت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ دوو ډلﻮ وو‪４‬شل شﻲ‪ .‬لﻮم‪７‬ۍ ډلﻪ دې د امرﻳکا د کشف پﻪ اړه او دوﻳﻤﻪ ډلﻪ دې پﻪ‬ ‫دې اړه چ‪＇ ３‬رﻧگﻪ دغﻪ لﻮﻳﻪ وچﻪ امرﻳکا وﻧﻮمﻮل شﻮه خبرې اترې وک‪７‬ي‪.‬‬

‫؟‬

‫پﻮ＊تﻨ‪３‬‬

‫‪ .1‬د امرﻳکا لﻮﻳﻪ وچﻪ پﻪ کﻮم کال او د چا پﻪ واسطﻪ کشف شﻮه؟‬ ‫‪ .2‬د امرﻳکا وچﻪ ﻳ‪ ３‬ول‪ ３‬پﻪ دغﻪ ﻧامﻪ ﻳاده ک‪７‬ه؟‬ ‫‪ .3‬د امرﻳکا لﻮم‪７‬ﻧﻴﻮ کشف کﻮوﻧکﻮ د دغ‪ ３‬لﻮﻳ‪ ３‬وچ‪ ３‬پﻪ اړه ＇ﻪ فکر کاوه؟‬ ‫‪ .٤‬امرﻳکا تﻪ د اروپاﻳاﻧﻮ ﻧﻨﻮتل ＇ﻪ ډول بدلﻮﻧﻮﻧﻪ رامﻨت‪ ＃‬تﻪ ک‪７‬ل؟‬ ‫‪۸6‬‬

‫اوه وﻳشتم لﻮست‬

‫اوﺿاع ﻋﻤﻮﻣﻲ اروپا در ﻗﺮن وﺳﻄﻲ‬ ‫آﻳا د امرﻳکا د متحده اﻳالتﻮﻧﻮ د خپلﻮاک‪ ９‬پﻪ اړه پﻮﻫ‪８５‬ئ؟‬

‫پﻪ ت‪５‬ر لﻮست ک‪ ３‬مﻮ د کرس＂ف کﻮلﻤب پﻪ واسطﻪ د امرﻳکا د کشفﻮلﻮ او د اروپاﻳاﻧﻮ د مﻬاجرت د پﻴل‬ ‫پﻪ اړه معلﻮمات ترﻻسﻪ ک‪７‬ل‪ ،‬اوس د امرﻳکا د متحده اﻳالتﻮﻧﻮ لﻪ خپلﻮاک‪ ９‬سره آشﻨا ک‪８５‬ئ‪.‬‬ ‫د امريکا لﻪ کشف‪５‬دو سره سم‪ ،‬ﻫغﻪ ډل‪ ３‬چ‪ ３‬د شتﻤﻨ‪ ９‬پﻪ ل＂ﻪ ک‪ ３‬وې دغ‪ ３‬وچ‪ ３‬تﻪ وﻻړې‪ .‬د‬ ‫پرتگال او هسپانيې لﻪ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ وروستﻪ انگلستان او فرانسې د ﻧﻮې ﻧ‪７‬ۍ د زﻳاتﻮ شتﻤﻨﻴﻮ د‬ ‫ترﻻسﻪ کﻮلﻮ پﻪ مﻮخﻪ شﻤالﻲ امرﻳکا تﻪ مخﻪ ک‪７‬ه‪.‬‬ ‫د شﻤالﻲ امرﻳکا دﻳارلس اﻳالتﻮﻧﻪ د اﻧگلﻴس مستعﻤراتﻲ ستر واک‪ ９‬تر ولک‪ ３‬او سﻮ‪４‬لﻲ برخ‪３‬‬ ‫چ‪ ３‬د شﻤال پﻪ پرتلﻪ وروستﻪ پات‪ ３‬وې‪ ،‬د فرانسې د دولت تر ولک‪ ３‬ﻻﻧدې راغل‪.３‬‬ ‫د اﻧگلستان دولت لﻪ خپلﻮ مستعﻤراتﻮ ＇خﻪ د پﻴسﻮ د ترﻻسﻪ کﻮلﻮ لپاره پﻪ ‪ ١٧٦٥‬ز‪８４‬د‪４‬ز‬ ‫ک‪ ３‬د تمبر پﻪ ﻧامﻪ د مالﻴ‪ ３‬اخﻴستلﻮ قاﻧﻮن پﻪ امرﻳکا ک‪ ３‬د دﻳارلسﻮ اﻳالتﻮﻧﻮ پر وگ‪７‬و وضع ک‪ .７‬دغﻪ عﻤل‬ ‫د خلکﻮ د ﻧاخﻮ＊‪ ９‬ﻻمل وگر‪５＄‬ده چ‪ ３‬د اﻧگر‪４‬زاﻧﻮ او د شﻤالﻲ امرﻳکا د وگ‪７‬و ترمﻨ‪ ＃‬د گ‪６‬ودﻳﻮ ﻻمل‬ ‫شﻮ‪.‬‬ ‫د مستعﻤراتﻮ وگ‪７‬و د اﻧگلﻴسﻲ تﻮکﻮ لﻪ اخﻴستلﻮ چ‪ ３‬لﻮړ گﻤرکﻲ مالﻴات پرې وضع شﻮې‬ ‫‪۸7‬‬

‫وو‪ ،‬ډډه وک‪７‬ه او د اړتﻴا‪ ،‬چای او ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬تﻮکﻲ ﻳ‪ ３‬د فراﻧسﻮﻳاﻧﻮ پﻪ مرستﻪ د قاچاق پﻪ ډول خپلﻮ اﻳالتﻮﻧﻮ‬ ‫تﻪ راوړل‪ ،‬خﻮ پﻪ ‪ ١٧٧٣‬ز‪８４‬د‪４‬ز کال ک‪ ３‬د چای درې ب‪７５‬ﻳﻮ د تش‪５‬دو لپاره د بوستون پﻪ بﻨدر ک‪３‬‬ ‫لﻨگر واچاوه‪ .‬سره لﻪ دې چ‪ ３‬خلکﻮ ﻳ‪ ３‬مخالفت وک‪ ،７‬خﻮ ب‪７５‬ۍ ب‪５‬رتﻪ وﻧﻪ گر‪５＄‬دل‪ ３‬چ‪ ３‬پﻪ پاﻳلﻪ ک‪３‬‬ ‫خلکﻮ ﻳﻮ بل تﻪ ﻻسﻮﻧﻪ ورک‪７‬ل‪ .‬او پﻪ پ＂ﻪ ب‪７５‬ۍ تﻪ ﻧﻨﻮتل او ！ﻮل چای ﻳ‪ ３‬سﻤﻨدر تﻪ وغﻮر‪＄‬اوه‪ .‬دغﻪ پ‪＋５‬ﻪ‬ ‫د امرﻳکا د خلکﻮ د خپلواک‪ ９‬د جگ‪７‬ې د پﻴل پلﻤﻪ شﻮه‪.‬‬ ‫د اﻧگلﻴساﻧﻮ پر وړاﻧدې د مﻨظم مقاومت د درلﻮدلﻮ پﻪ مﻮخﻪ‪ ،‬اﻧقﻼبﻴاﻧﻮ جورج واشنگټن د‬ ‫‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻮ د اعلﻰ قﻮمﻨدان پﻪ تﻮگﻪ و！اکﻪ‪ .‬اﻧقﻼبﻴاﻧﻮ پﻪ پﻴل ک‪ ３‬د بﻮستﻮن بﻨدر وﻧﻴﻮ‪ .‬جگ‪７‬ې پﻪ ت‪５‬زی سره‬ ‫دوام درلﻮده‪ ،‬اﻧقﻼبﻴاﻧﻮ ډ‪４‬ر ژر کﻨگره جﻮړه ک‪７‬ه او د امرﻳکا د خپلواک‪ ９‬اعالميه ﻳ‪ ３‬تصﻮﻳب ک‪７‬ه‪.‬‬ ‫پﻪ پای ک‪ ３‬پﻪ ‪ ١٧٨٣‬ز‪８４‬د‪４‬ز کال ک‪ ３‬د انگلستان دولت پﻪ رسﻤﻲ تﻮگﻪ د امريکا د‬ ‫متحده ايالتونو خپلﻮاکﻲ پﻪ رسﻤﻴت وپ‪５‬ژﻧدلﻪ او د فرانسې دولت تﻪ اجازه ورک‪７‬ل شﻮه چ‪ ３‬پﻪ‬ ‫امرﻳکا ک‪ ３‬استحکامﻮﻧﻪ جﻮړ ک‪７‬ي‪.‬‬ ‫د امرﻳکا پﻪ تارﻳخ ک‪ ３‬د لﻮم‪７‬ي ‪＄‬ل لپاره ﻧﻮى ملت مﻨ‪％‬تﻪ راغﻰ چ‪ ３‬گ‪６‬ه اردو او ب‪５‬ﻼ ب‪５‬ل‬ ‫خﻮ ﻳﻮ مﻮ！ﻲ اﻳالتﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬درلﻮدل‪ .‬لﻪ دې وروستﻪ دغﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد د امرﻳکا متحده اﻳالتﻮﻧﻪ وﻧﻮمﻮل شﻮ او د‬ ‫اساسي قانون پﻪ تصﻮﻳب‪５‬دو سره ﻳ‪ ３‬جﻮرج واشﻨگ＂ﻦ د جمهور رئيس پﻪ تﻮگﻪ و！اکل شﻮ‪.‬‬

‫پﻪ ！ﻮلگﻲ ک‪ ３‬فعالﻴت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې لﻪ اﻧگلستان ＇خﻪ د امرﻳکا د خپلﻮاک‪ ９‬اخﻴستلﻮ د ＇رﻧگﻮالﻲ پﻪ اړه خبرې اترې‬ ‫وک‪７‬ي او پاﻳلﻪ دې پﻪ ！ﻮلگﻲ ک‪ ３‬ولﻮلﻲ‪.‬‬

‫؟‬ ‫پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪.1‬د امرﻳکا لﻪ کشف‪５‬دو وروستﻪ اروپاﻳان ول‪ ３‬ﻫلتﻪ وﻻړل؟‬ ‫‪.2‬د اﻧگلستان دولت د پﻴسﻮ د ترﻻسﻪ کﻮلﻮ پﻪ مﻮخﻪ‪ ،‬د امرﻳکا پر خلکﻮ کﻮم قاﻧﻮن وضع ک‪７‬؟‬ ‫‪.3‬د بﻮستﻮن بﻨدر د پ‪ ３＋５‬پﻪ اړه ＇ﻮ کر＊‪ ３‬معلﻮمات ولﻴکئ‪.‬‬ ‫‪.4‬پﻪ کﻮم کال ک‪ ３‬د اﻧگلستان لﻪ لﻮري د امرﻳکا د متحده اﻳالتﻮﻧﻮ خپلﻮاک‪ ９‬پﻪ رسﻤﻴت وپ‪５‬ژﻧدل شﻮه؟‬ ‫‪۸۸‬‬

‫اوﺿاع ﻋﻤﻮﻣﻲ اروپا در ﻗﺮن وﺳﻄﻲ‬ ‫اصطالحات‬

‫لوم‪７‬ى څپرکى‬

‫خالفت‪ :‬ﻫغﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬ي سﻴاسﻲ ﻧظام تﻪ وﻳل ک‪８５‬ي چ‪ ３‬د حضرت محﻤد‬

‫لﻪ رحلت ＇خﻪ وروستﻪ پﻪ‬

‫مسلﻤاﻧاﻧﻮ ک‪ ３‬دود شﻮ او تر ‪ ٤١‬سپﻮږمﻴز کال پﻮرې ﻳ‪ ３‬دوام وک‪.７‬‬ ‫نهضت‪ :‬خﻮ‪＋＄‬ت‪ ،‬ادبﻲ‪！ ،‬ﻮلﻨﻴز او سﻴاسﻲ حرکت‪.‬‬ ‫پاڅون‪ :‬راپﻮرتﻪ ک‪５‬دل‪ ،‬د واکﻤﻦ سﻴاسﻲ ﻧظام پﻪ وړاﻧدې حرکت‪.‬‬ ‫داعي (داعﻴان)‪ :‬دعﻮت کﻮوﻧکﻰ‪ ،‬مبلغ‬ ‫موبد‪ :‬روحاﻧﻲ‪ ،‬زردشتﻲ مﻼ‬ ‫اورتون‪ :‬ﻫغﻪ ‪＄‬اى چ‪ ３‬زردشتﻴان پک‪ ３‬خپل سپ‪（５‬لﻰ اور ساتﻲ‪ ،‬د زردشتﻴاﻧﻮ عبادت ‪＄‬اى‪.‬‬ ‫هويت‪ :‬ﻫغﻪ ＇ﻪ چ‪ ３‬پﻪ ﻫغﻪ باﻧدې ﻳﻮ شخص او ﻳا ﻳﻮه ！ﻮلﻨﻪ پ‪５‬ژﻧدل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫قلمرو‪ :‬ﻫغﻪ سﻴﻤﻪ او ‪＄‬ﻤکﻪ چ‪ ３‬د ﻳﻮه حکﻮمت ﻳا واکﻤﻦ تر فرمان ﻻﻧدې وي‪.‬‬

‫‪۸9‬‬

‫دويم څپرکى‬ ‫عيار (عﻴاران)‪ :‬د خلکﻮ ﻫغﻪ ډلﻪ چ‪ ３‬پﻪ دوﻳﻤﻪ او در‪４‬ﻤﻪ ﻫجري پ‪７５‬ۍ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬پﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ ختﻴ‪％‬ﻮ اسﻼمﻲ ＊اروﻧﻮ‬ ‫ک‪ ３‬فعالﻴت درلﻮد‪ .‬ﻫغﻮی د ‪＄‬ﻮاﻧﻤردو او کاکﻪ پﻪ ﻧﻮمﻮﻧﻮ ﻳاد شﻮي دي‪.‬‬ ‫ياسا‪ :‬ﻫغﻪ قاﻧﻮن او مقررات چ‪ ３‬چﻨگﻴز د ُمغﻮلﻮ لپاره وضع ک‪７‬ى و‪.‬‬ ‫اتابک‪ :‬مربی‪ ،‬شﻬزاده او لﻮی وزﻳر‬

‫درېم څپرکى‬ ‫قزلباش‪ :‬د سرې خﻮل‪ ９‬پﻪ معﻨا ده او پﻪ اصطﻼح ک‪ ３‬د صفﻮﻳاﻧﻮ ﻫغﻮ مﻼت‪７‬و پﻮ‪＄‬ﻲ ډلﻮ تﻪ وﻳل ک‪８５‬ي چ‪３‬‬ ‫سرې خﻮل‪ ９‬ﻳ‪ ３‬پﻪ سر کﻮل‪.３‬‬

‫‪90‬‬