Hieronymi Quaestiones Hebraicae in Libro Geneseos 9781463214616

Citation preview

Hieronymi Quaestiones Hebraicae in Libro Geneseos

Analecta Gorgiana

72 Series Editor George Kiraz

Analecta Gorgiana is a collection of long essays and short monographs which are consistently cited by modern scholars but previously difficult to find because of their original appearance in obscure publications. Carefully selected by a team of scholars based on their relevance to modern scholarship, these essays can now be fully utilized by scholars and proudly owned by libraries.

Hieronymi Quaestiones Hebraicae in Libro Geneseos

Paul de Lagarde

i gorgias press 2009

Gorgias Press LLC, 180 Centennial Ave., Piscataway, NJ, 08854, USA www.gorgiaspress.com Copyright © 2009 by Gorgias Press LLC

All rights reserved under International and Pan-American Copyright Conventions. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, scanning or otherwise without the prior written permission of Gorgias Press LLC. 2009

1

ISBN 978-1-59333-964-7

Printed in the United States of America

ISSN 1935-6854

Postquam academia uindobonensis patrum latinorum edendorum consilium cepit, nemo facile sibi libri alicuius recognoscendi curam inponi patietur, quem ab illa in conlectionem suam receptum iri certum sit. ñeque igitur ego ad Hieronymi quaestiones hebraicas typis exscribendas manum admouissem, nisi propter uersionem septuaginta uirorum, quae dicitur, necessarium uisum esset ex exemplis aliquibus de fide certiorem fieri, qua Hieronymi scripta edita sunt, ad uersionem illam et interpretationes eas cognoscendas, quae illam secutae illius corrumpendae et occasionem et materiam praebuerunt, plurimum facientia. extenderam operam meam ad eiusdem Hieronymi de nominibus hebraicis et de situ et nominibus locorum hebraicorum libros, uerum et aduersa ualetudine et otii mihi concessi breuitate inpeditus sum, quominus illos, quorum partem aliquam iam typis exscribi curaueram, buie opusculo adiungerem. ñeque me inpeditum esse doleo, quum, si ex alto eorum, quibus mea curae esse deberent, silentio et exiguo uenditorum exemplorum numero iudicium sit faciendum, soleant libri mei totidem paginis longiores uideri, quot habent. Hieronymi codices edenti ad manus fuerunt tres, nam quartum nix umquam inspexi, quintum uidi tantum.

IV

ß berolinensis regius theologicus latinus oblongus 353, saeculi XII, antea sanctorum Cosmae et Damiani martyrum in Lisbern. continentur eo: Jeronimi Quaestiones in libro geneseos I s . Explanatio de decern temptationibus 21*. Item succincta commemoratio x temptationum 22 b . Explanatio in cantico debborae et barach 22 b . Questiones de libris malachim id est regum 25". Questiones in dabreiamin 39 b 47". Quaestiones in abbacuc prophetam 52". Cronica succincte scripta de regno hebraeorum 53 b . Proemia in libris noui testamenti 54 \ Prefationes in libris noui testamenti 58 a . Liber in interpretationibus hebraicorum nominum59 b . Liber de locis 84 b . Bedae Super actus apostolorum de nominibus regionum atque locorum 103 b . Isidori Liber de ortu uita uel obitu sanctorum patrum 106'. Defloratio eiusdem in nominatissimis nominibus legis et euangeliorum ad orosium 113 b . non memoratus in hoc indice libellus Hieronymi de hebraicis literis folio 59 ab inueniendus. subscriptum codici 120°, quod me meis libris tandem aliquando subscribere posse uellem, fessi uiatoris suspirium, Haec ad scripta tuos, lector, qui flectis ocellos, Summam scriptori requiem deposce Iohanni.

y scaphusanus (ecclesiae ad sanctum Iohannem) 13 oblongus. pars antiquior saeculo duodecimo ineunti adsignanda uidetur, media multo ilia recentior est, cuius recentioris curam non habui. uide Karoli Halmii librum utilissimum verzeichniss der älteren handschriften latei-

V

nischer kirchenväter in den bibliotheken der Schweiz (1865) p 37. ft frisingensis 111, nunc monaeensis 6311 satis male habitus, quadratus, saeculi noni,

excerpta tantum quae-

dam praebet ex Hieronymi quaestionibus hebraicis neque a me nisi paucis in locis inspectus est, familiae sit, cuius frisingensis prior,

quum eiusdem

ita enim uoco

q> frisingensem 99, qui nunc est monaeensis 6299. dratus saeculi octaui exeuntis uel noni ineuntis.

quaquum

Halmius me ipso melius sciat quid in hoc libro insit et praeter Halmium uix cuiquam haec curae sint, non describo. quintum codicem uidi ratisponensem saneti Emmerami 429, nunc monacensem 14429, saeculi noni, et ipsum quadratura. pauca tantum in eo ex Hieronymi quaestionibus delibata sunt,

quae tempori« angustia praeuentus examinare

non potui. Cur non frisingensem priorem in edendo secutus sim, sed scapliusanum

et

berolinensem

multo

ilio recentiores

duces modestissimae recognitionis meae adhibuerim, id in libro germanice scripto exposui, cui titulum feci vorschlage über die art, auf welche eine für die Wissenschaft verwendbare ausgabe der sogenannten septuaginta hergestellt werden zu können scheint. Scripturae discrepantiam

non poteram adicere inte-

gram : cur non potuerim, taedet exponere et facile diuinabit qui fortunam meam per XL iam annos aduersam nouit.

id

uero liquido constat quam exigui pretii adparatus sit qualis hie meus ex arbitrio, paupertate, infirmitate editoris selectus.

meis rationibus quae inseruirent omnia cum lectore

communicasse mihi uideor. orthographica plura adieci quam par erat in tantis angustiis, sed sciebam amicorum quorun-

VI

dam meorum haec nosse uel maximum referre, nec ego is sum, qui amicorum desideriis,

si modo possim, non coner

satisfacere. Schleusingae Francorum ante diem VI Kal Apriles 1868, die mihi ante hos X I V annos unice faustissimo.

Lagarde.

Gen 1, 1 : 3, 18 Gen 1, 2 : 4, 8 Gcn 1, 10 4, 17

Gen 6, 3 : 11, 30 Gen 6, 3 : 12, 10

Gen 12 Gen 12

9 1 0 : 20, 13 15 1 6 : 20, 17

Gen 6, 4 : 12, 20

Gen 13

1 — 3 : 21, 1

Gen 2, 2 : 4, 24 Gcn 2, 8 : 4, 30

Gen 6, 9 : 12, 29

Gen 13

Gen 6, 1 4 : 13, 1

Gen 13

2 : 21, .7 3 : 21, 16

Gen 2, 11

5, 9

Gen 6, 1 6 : 13, 3

Gen 13

13

Gen 2, 12

Gen 8, 1 2 : 13, 8

Gen 13

14 1 5 : 21, 26

Gcn 2, 15

5, 11 5, 13

Gen 2, 17

5, 19

Gen 8, 6 7 : 13

Gen 2, 21

5, 21 25

Gen 9, 1 8 : 13, 20 Gen 9, 2 7 : 13. 28 Gcn 9, 29 : 14, 1

Gen 14 Gen 14

Gen 10, 2 : 14, 5 Gen 10, 3 : 14, 25 Gen 10, 4 5 : 14, 28

Gen 14

lì

Gen 14 Gen 14

14

Gen 10, 6 : 15, 16 Gen 10, 7 : 15, 26

Gen 15 Gen 15

Gen 10, 7 : 16, 3 Gen 10, 8 : 16, 10 Gen 10, 1 0 : 16 11

Gen 15

Gen 10, 1 1 : 16 21 26 Gen 10, 13 1 4 : 16, 29

Gen 15

10 1 1 : 25, 14 12 : 25, 21 16 25, 24

Gen 16

2 : 26, 3

Gen 10, 1 4 : 42 11 Gen 10, 15 — 18 : 17

Gen 16

7 : 26, 9 11 26, 12

Gen 2, 23 6, 1 Gcn 3, 1 : 6, 14 Gen 3, 8 : 6, 19 Gen 3, 14 7, 4 9 Gen 3, 15

7, 12

Gen 3, 16

7, 17 19

Gen 3, 17

7, 21

Gen 3, 20 : 7, 26 Gen 3, 24 7, 30 Gen 4, 1 : 8, 9 Gen 4, 4 5 : 8 ,

13

Gen 4, 6 7 : 8, 23 Gen 4, 8 : 9, 12 Gen 4, 15

9, 16

Gen 4, 16 : 9, 20 Gen 4, 25

9, 26

Gen 4, 26 : 10, 1

Gen 8, 3 : 13, 10 15

Gen 10, 1 9 : 17 26 Gen 10, 2 2 : 18 3 Gen 10, 2 3 : 18 9

Gen 11, 2 8 : 18 29 Gen 11, 2 8 : 19 , 9 Gen 11, 2 9 : 19 14

Gen 5, 29 : 11, 18 Gen 6, 2 : 11, 22

Gen 12, 4 :

19, 23

Gen 14

7 : 23, 4 8 8 : 23, 13 11 23, 17

1 Gen 16 Gen 16

Gen 5, 4 : 10, 16 10, 19

2

5 : 22, 17

Gen 15

Gen 10, 24 2 5 : 18, 16 Gen 10, 2 6 — 2 9 18, 22

Gen 5, 25 — 2 7 :

Gen 14 Gen 14

Gen 15

Gen 5, 2 : 10, 8 Gen 5, 3 : 10, 11

21, 18 : 22, 3

23, 19

24, 3 18 1 9 : 24, 9 2 3 : 24, 3 0 7 : 19, 12 7 : 25, 11

12

26, 14

Gen 17 Gen 17

15

Gen 17

16 : 27, 22

Gen 17 Gen 17

19

Gen 17

20 : 32, 15

Gen 18

6 : 28, 15

Gen 18

10 : 28, 21

3 - - 5 : 26, 21 27, 7

17 : 28, 3 28, 5

VII Gen 18, 12 : 28, 26

Gen 26, 21 : 42, 3

Gen 35, 16 : 54, 21

Gen 18, 30 : 29, 3

Gen 26, 22 : 42, 9

Gen 35, 18 : 55, 11

Gen 19, 8 : 29, 12

Gen 26, 2 6 : 42, 13

Gen 35, 1 9 : 54, 28

Gen 19, 14: 29, 10

Gen 26, 32 33: 42, 19

Gen 35, 21: 55, 21

Gen 19, 21: 29, 21

Gen 27, 11: 43, 8

Gen 35, 27 : 55, 33

Gen 19, 2 8 : 29, 25

Gen 27, 15: 43, 12

Gen 36, 4 : 56, 3

Gen 19, 30 : 30, 3

Gen 27, 3 5 : 43, 17

Gen 36, 11 12:

Gen 19, 33: 30, 19

Gen 27, 4 0 : 43, 22

Gen 36, 12: 56, 16

Gen 19, 3 6 — 3 8 : 30, 23

Gen 28, 17 : 43, 30

Gen 36, 19: 56, 5

Gen 20, 12 : 31, 3

Gen 28, 19 : 43, 29

Gen 36, 20 : 56, 8

Gen 21, 9 : 31, 9

Gen 29, 27: 44, 9

Gen 36, 2 2 : ÖG, 15

Gen 21, 10 : 31, 17

Gen 29, 3 0 : 44, 16

Gen 36, 24 : 56, 23

Gen 21, 14: 31, 19

Gen 29, 32: 44, 18 20

Gen 36, 33 : 57, 14

Gen 21, 14: 32, 3

Gen 29, 33: 44, 23

Gen 36, 36 : 57, 28

Gen 21, 15—17 : 32, 5

Gen 29, 3 4 ; 44, 28

Gen 37, 3 : 57, 18

Gen 21, 18: 32, 19

Gen 29, 35 : 45, 6

Gen 37, 28 : 57, 25

56, 20

Gen 21, 22: 32, 23

Gen 30, 5 6 : 45, 13

Gen 38, 5 : 58, 11

Gen 21, 30 31: 32, 27

Gen 30, 7 8: 45, 19

Gen 38, 12: 58, 20

Gen 21, 34 : 33, 11

Gen 30, 10 11: 45, 29

Gen 38, 14: 58, 25

Gen 22, 2 : 33, 13

Gen 30, 12 13 : 46, 7

Gen 38, 26 : 58, 30

Gen 22, 3 4 : 33, 27

Gen 30, 17 18: 46, 16

Gen 38, 29: 59, 4

Gen 22, 13: 34, 3

Gen 30, 19 2 0 : 46, 26

Gen 38, 3 0 : 59, 11

Gen 22, 14: 34, 22

Gen 30, 21: 47, 5

Gen 40, 1 : 59, 16

Gen 22, 2 0 — 2 2 : 34, 30

Gen 30, 32 3 3 : 47, 1.1

Gen 40, 9 10 : 59, 24

Gen 23, 2 : 35, 20

Gen 30, 41 4 2 : 49, 3

Gen 40, 16: 59, 28

Gen 23, 6 : 36, 1

Gen 31, 7 8 : 49, 27

Gen 41, 2 ; 59, 31

Gen 23, 16 : 36, 5

Gen 31, 19: 50, 15

Gen 41, 16 : 60, 8

Gen 24, 9 : 36, 18

Gen 31, 2 1 : 50, 20

Gen 41, 29: 60, 13

Gen 24, 2 2 : 36, 25

Gen 31, 36 3 7 : 40, 19

Gen 41, 4 3 : 60, 22

Gen 24, 4 3 : 37, 1

Gen 31, 41 : 50, 24

Gen 41, 4 5 : 61, 1

Gen 24, 59: 38, 5

Gen 31, 46 4 7 : 50, 26

Gen 24, 62 6 3 : 38, 11 Gen 32, 2 3 : 51, 6

Gen 41, 5 0 — 5 2 : 61, 13 Gen 43, 11: 61, 26

Gen 24, 65 : 38, 21

Gen 32, 10 1 1 : 51, 12

Gen 25, 1 — 6 : 38, 24

Gen 32, 28 29 : 51, 18

Gen 44, 1 2 : 62, 7

Gen 25, 3 : 39, 16

Gen 32, 29 : 51, 26

Gen 45, 9 10 : 62, 12

Gen 25, 8 : 39, 22

Gen 32, 30 31 : 52, 24

Gen 45, 17 : 62, 19

Gen 25, 1 3 — 1 8 : 40, 1

Gen 33, 1 — 3 : 52, 30

Gen 45, 21 : 62, 23

Gen 25, 1 8 : 40, 13

Gen 33, 17: 53, 6

Gen 46, 26 27: 63, 1

Gen 25, 21 2 2 : 40, 25

Gen 33, 1 8 : 53, 12

Gen 46, 27: 63, 10

Gen 43, 34 : 62, 3

Gen 25, 25: 40, 30

Gen 3 4 : 66, 15

Gen 46, 2 8 : 64, 18

Gen 25, 3 0 : 41, 1

Gen 34, 20 21: 53, 26

Gen 47, 11: 64, 22

Gen 26, 12: 41, 6

Gen 34, 2 5 : 54, 3

Gen 47, 3 1 : 64, 25

Gen 26, 12 13: 41, 16

Gen 35, 6 : 54, 7

Gen 48, 1: 65, 3

Gen 26, 17 : 41, 20

Gen 35, 8 : 54, 11

Gen 48, 2 : 65, 12

Gen 26, 19: 41, 29

Gen 35, 10: 54, 16

Gen 48, 5 6 : 65, 17

Vili Gen 48, 6 : 65, 33 Gen 48, 7 : 54, 24 Gen 48, 2 2 : 66, 4 22 Gen 49, 3 4 : 66, 25 Gen 49, 5 6 : 67, 8 Gen 49, 7: 67, 22 Gen 49, 8 : 67, 33 Gen 49, 9 : 68, 2 Gen 49, 1 0 : 69, 30 Gen 49, 11 : 68, 13 Gen 49, 13 : 69, 1 Gen 49, 14 15; 68, 27 Gen 49, 17 18: 69, 14 Gen 49, 19: 69, 32 Gen 49, 21 : 70, 11 Gen 49, 2 2 - 2 6 : 70, 25 Gen 49, 27 : 71, 16 Exod 1, 21 : 26, 8 Exod 2, 8 : 37, 28 Exod 13, 18: 25, 26 Exod 32, 6 : 31, 13 Deut 2, 22: 56. 12 Deut 10, 22: 63, 28 Iosue 13, 2 4 : 70, 8 Iosue 19, 1: 67, 26 ludic 17, 5 : 50, 18 Reg /S1 | 23 thardema tp, tardema fiy | 24 katororan karon , garon y : frisingensis prior hoc loco Uteris graecis ita utitur,

fty ì ut Graeci ipsi correctius pingere uix potuissent

6

Hoc nunc os ex ossibus meis et caro ex carne mea: haec 1 uocabitur mulier, quoniam ex uiro sumpta est. non uidetur in graeco et in latino sonare, cur mulier appelletur, quia ex uiro sumpta sit, sed hv^tnloyia in hebraeo sermone seruatur. uir quippe uocatur his et mulier hissa. recte igitur 5 ab his appellata est mulier hissa. unde et Symmachus pulchre hvfioloylav etiam in graeco uoluit custodire dicens haec uocabitur avòolg, on arco avdqng ilrjurp 'd^, quod nos latine possumus dicere: haec uocabitur uirago, quia ex uiro sumpta est. porro Theodotion aliam etymologiam suspicatus 10 quia ex uiro sumpta est dicens haec uocabitur assumptio, est. potest quippe bissa secundum uarietatem accentus et assumptio intellegi. Serpens autem erat sapientior cunctis bestiis super terram. pro sapiente in hebraeo habet arom, quod Aquila et Theo- 15 dotion rcavolqyov interpretati sunt, hoc est nequam et uersipellem. magis itaque ex hoc uerbo calliditas et uersutia quam sapientia demonstratur. Et audierunt uocem domini dei ambulantis in paradiso ad uesperam. in plerisque codicibus Latinorum pro eo, quod 20 hic posuimus ad uesperam, post meridiem, habet: quia TÒ òeihvhv graecum sermonem ad uerbum transferre non possumus : pro quo in hebraeo scriptum est barua haium, quod Aquila interpretatus est TO> àvt/xt•> zTjg ¡¡ftégag, id est in uento diei, Symmachus uero di« nvevuazog rjutqag, id est 25 1 Gen 2, 2 3 | 1 4 Gen 3, 1 1 19 Gen 3, 8 3 r e s o n a r e if | 5 h y s fiy | 5 hyssa /9 | 6 h y s s a fi \ 8 aNdpeicoTia^ro a-.il poc(-AHM1>- u frisingensii

omnibus /.tip | 1 5 a r o m fly, aiom ¡i, panuiON frisingensis

21

21/22

/S ]

TOdiaHNON frisingensis

toaiaetioN prior

|

alter,

TfuaNeMioTHCHMepac frisingensis linensis,

AIANNEYMATOC

23 barua

singensis

prior

prior

• HMEPAC

ip | 14 cunctis /Sy, berolinen-

7raNOvpioN frisingensis

berolinensis,

2 4 twaNeMiueHC • EMepac berolinensis,

similius

aNApeiconoj

aromN ip | 1 6 /raNoypcoN

sis et scaphusanus, habetur

A A

T0aizHN0N

haium

fly,

prior \

scaphusanus,

laroeaiom

TojaNEMtoTHCMEPAC

| 2 5 AianNeMaeoc • HMHPae

scaphusanus,

if \

scaphusanus

DIA^r^YMAIOCHMEPAC

berofri-

7

1 per spiritum diei, porro Theodotion manifestius sv z nvev/tazi Tiqng y.aza ipviii v %rtg huf.Qag, ut meridiano calore transacto refrigerium aurae spirantis ostenderet. Super pectus tuum et uentrem tuum ambulabis. uentrem 5 LXX interpretes addiderunt: ceterum in hebraeo pectus tantum habet, ut calliditatem et uersutias cogitationum eius aperiret: quod omnes gressus ipsius nequitiae essent et fraudis. Sed et id, quod sequitur, terram manducabis, pro terra 10 afar scriptum est, quod nos fauillam possumus dicere et puluerem. Ipse seruabit caput tuum, et tu seruabis eius calcaneum. melius habet in hebraeo ipse conterei caput tuum, et tu conteres eius calcaneum, quia et nostri gressus praepediuntur 15 a colubro et dominus conterei satanan sub pedibus nostris uelociter. Multiplicàns multiplicabo tristitias tuas et gemitus tuos. pro tristitia et gemitu in hebraeo dolores et conceptus habet. Et ad uirum conuersio tua. pro conuersione Aquila 20 societatem, Symmachus appetitum uel impetum transtulerunt. Maledicta terra in operibus tuis. opera hie non ruris colendi, ut plerique putant, sed peccata significant, ut in hebraeo habet. et Aquila non discordai dicens maledicta humus propter te, et Theodotion maledicta adama in trans25 gressione tua. Et uocauit Adam nomen uxoris suae uitam, quia ipsa est mater omnium uiuentium. quare Eua uita sit appellata, demonstrat eo, quod sit mater omnium uiuentium. Eua quippe transfertur in uitam. 30 Et eiecit Adam et habitare fecit contra paradisum uoluptatis. et statuit cherubin et flammeam romphaeam, quae uertitur ad custodiendam uiam Ugni uitae. alius multo sen4 Gen 3, 14 I 9 Gen 3, 14 | 12 Gen 3, 15 | 15 Rom 16, 20 | 17 Gen 3 , 1 6 I 19 Gen 3 , 1 6 | 21 Gen 3, 17 | 26 Gen 3, 20 | 30 Gen 3, 24 esset (f \ 10/11 possumus et puluerem dicere (fi | 2 zrjs > )• | 7 omnis 22 significai ,« | 27 eua id est uita if \ 28 eo >

]aig, unde etymologiam ipsius exprimens ait canithi, id est possedi, hominem per deum. Et respexit deus super Abel et super munera eius, super Cain autem et super sacrificia eius non respexit. et contristatus est Cain ualde. unde scire poterat Cain quod fratris eius 15 munera suscepisset deus et sua repudiasset, nisi ilia interpretatio uera est, quam Theodotion posuit et inflammauit dominus super Abel et super sacrificium eius, super Cain uero et super sacrificium eius non inflamviauit? ignem autem ad sacrificium deuorandum solitum uenire de caelo et in dedi- 20 catione templi sub Salomone legimus et quando Helias in monte Carmeli construxit altare. Et dixit dominus ad Cain Quare concidit uultus tuus? nonne si recte off eras, non recte autem diuidas, peccasti? quiesce, ad te conuersio eius: et tu dominaberis eius. neces- 25 sitate conpellimur in singulis diutius inmorari, siquidem et nunc multo alius in hebraeo quam in LXX translatoribus sensus est ait enim dominus ad Cain Quare irasceris et quare concidit uultus tuus? nonne si bene egeris, dimittetur tibi, et si non bene egeris, ante fores peccatum tuum sedebit, et ad te 30 societas eius: sed tu magis dominare eius. quod autem dicit, hoc est. quare irasceris et inuidiae in fratrem liuore cru9 Gen 4, 1 | 13 Gen 4, 4 5 | 20 Paral /9 7, 1 | 21 Reg y 18, 38 | 2 3 Gen 4, 6 7 4 et 6 quo

anN teaphmmtw

SHCO.ieaaiac berolinensis,

TIJJ 1

xaTcufavtj ex fris:

| 19 THC • o/riaceiac

INHKAWAFANH

frisingensis,

THCo;/TaTiao seaphusanus | 27 Etli abiit in lo-

cum (f | 31 habitasse ad quercum (f>

34

inde usque ad montem Moria uix unius diei iter plenum l sit. Et eleuauit Abraham oculos suos, et ecce aries post tergurn eius tenébatur in virgulto sàbech cornibus suis. ridiculam rem in hoc loco emisenus Eusebius est locutus, sàbech 5 inquiens Aicitur hircus, qui rectis cornibus et ad carpendas arboris frondes sublimis attollitur. rursus Aquila avyveùva interpretatus est, quem nos ueprem possumus dicere uel spinetum et (ut uerbi uim interpretemur) condensa et inter se implexa uirgulta. unde et Symmachus in eandem ductus IO opinionem et apparuit ait aries post hoc retentus in rete cornibus suis. uerum quibusdam in hoc dumtaxat loco melius uidentur interpretati esse LXX et Theodotion, qui ipsum nomen sabech posuerunt, dicentes in virgulto sabeck cornibus suis: etenim ar/veùv siue rete, quod Aquila posuit et Sym- 15 machus, per sin literam scribi, hic uero samech literam positam: ex quo manifestum esse non interpretationem stirpium condensarum et in modum retis inter se uirgulta contexta uerbum sàbech, sed nomen sonare uirgulti, quod ita hebraice dicitur. ego uero diligenter inquirens avyvewva 20 per samech literam scribi crebro repperi. Et uocauit Abraham nomen loci illius „dominus uidet", ut dicant hodie „in monte dominus uidet". prò eo quod hic habet uidet, in hebraeo uidebitur scriptum est. hoc autem apud Hebraeos exiuit in prouerbium, ut, si quando in an- 25 gustia constituti sunt et domini optant auxilio subleuari, dicant „in monte dominus uidebitur", hoc est: sicut Abrahae misertus est, miserebitur et nostri, unde et in signum dati arietis solent etiam nunc cornu clangere. Et nuntiauerunt Abraham dicentes Ecce peperit Melcha et 30 ipsa filios Nachor fratri tuo, Hus primogenitum eius et Buz 3 Geii 22, 13 | 2 2 Gen 22, 5 emesenus