Felsefe Terimleri Sözlüğü [7 ed.] 9751000238

Citation preview

FELSEFE TERiMLERi SÖZLÜ GÜ

© Prof. Dr. Bedia Akarsu ©

1998, inkılap Kitabevi Yayın Sanayi ve Tic. A.Ş. Bu kitabın her türlü

yayın hakları Fikir ve Sanat Eserleri Yasası gereğince

inkıl.'ip Kitabevi Yayın Sanayi ve Ticaret A.Ş.'ye aittir. Dizgi: M. Pamukçuoğlu

Düzelti: Prof. Dr. Bedia Akarsu

Kapak: Vartan Paçacı

Baskı: Teknografik Matbaaolar Sit. No.:

38

Bağcılar- istanbul

975-10-0023-8 99-34-y -0051-0005

ISBN

99 00

Ol

02 03 04 •• .... .

15 14 13 12 11 1 O 9 8 7 ....

·ia· INKilAP Kitabevi Yayın San. ve Tic. A.Ş. Ankara Cad. No.: 95

3441O iSTANBUL 514 06 10 (Pbx) (0 212) 514 0612

Sirkeci

Tel.: (O 212) Fax:

Web sayfası : http://www.inkilap.com e-posta: [email protected]

Prof.

Dr. BEDIA AKARSU

FELSEFE •

•

TERIMLERI

SÖZLÜGÜ

•• .... .

-

·iriNKilAP

Bu

s6z/Okdekl terlm ya da tantm/ar kBynak gfJsterllmeden aktanlamaz. J

IÇINDIKILER ONSOZ 7 3. BASKlYA ONSOZ... . ............. ............................... . . 11 4. BASKlYA ONSOZ....... ;............... ................. ...................... 13 KISALTMALAR : 15 SOZLOK 17-204 KAYNAKÇA................................................ ........................ 205 DIZINLER (Almanca Dizin, Fransızca Dizin, Ingilizce Dizin, Eski Terimler Dizini) 207 ...•.•...•.........•.•..•.....................................•....•..•.........

... .•........

•..•...........•........•...................•........................

...........................................•.....•................•.....•

..........•...•............................................

.

ÖN SÖZ Türk Dil Kurumunca yayınianmaktc olan ''Terim Sözl�kleri" iki ama­ cı gerçekleştirmel)e çalışıyor: 1- Terimierin Türkçe karşılıklarını bulmak. 2- Bu terimierin tanımlarını vermek. Terimierin Türkçe karşılıklannı bulma bakımından, bu sözlüOü yazar­ ken, çok büyük bir güçlüOe ul)radıl)ım söylenemez. Bütün felsefecilerle birlikte sıkıntısını yıllardan beri çektiQimiz bu güçlüOü bugün az çok yen­ miş durumdayız. Yirmi beş yıl önce Türk Dil Kurumu, felsefe terimlerinin gözden geçirilmesi için Istanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Felsefe Bö­ lümüne baş vurmuştu. Prof. Dr. Macit Gökberk'in yönetimi altında, 195053 yılları arasında, haftada bir iki kez toplanıp, Kurumca yayımianmış olan "Felsefe ve Gramer Terimleri"ni de göz önünde bulundurarak, te­ rimlerin Türkçe karşılıklarını yeniden saptadık. Bu çalışmalara, terimierin Türk dilinin kurallanna uygun oluşturulabilmesini saOiamak amacıyla ka­ tılan, yitirmiş oldul)umuz büyük del)erlerden iki dilcimizi şükranla anma­ mız gerekir: Prof. Dr. Mecdut Mansurol)lu, Doç. Dr. Suat Baydur. Aynca bu çalışmalara Prof. Dr. Janos Eckmann, Prof. Dr. Cahit Tanyol ve Prof . Dr. N. Şazi Kösemihal'in de katkıları olmuştur. Felsefe bölümünden bu toplantılara katılanlar: Prof. Hilmi Ziya Ülken, Prof. H. Vehbi Eralp ve o dönemin asistanları: Prof. Dr. Kamuran Birand, Prof. Dr. Nermi Uy­ gur, Doç. Dr. Hüseyin Batuhan, Prof. Dr. Bedia Akarsu. Bu toplantılarda saptadıQımız felsefe terimlerini her birimiz yirmi, yirmi beş yıldan beri ders 7

ve seminerlerimizde, yozılorımızdo işlemekteyiz. Bu orada her birimizin yeni önerileri oldu. Sonunda az çok bir birli�e vardık. Bundan dolayı bu sözlükte yer olon terim ve kavramların büyük ço�unlu�unu, öneri niteli­ �inden kurtulmuş, yerleşmiş sözcükler orasından devşirme olano�ını bul­ dum. irade korşılı{Jı "istenç" gibi kimilerini de yeniden önermek zorun­ do kaldım; yakın zamono dek kullondı�ımız "istem" bizim elimizden �ık­ mış, bir hukuk ve iktisat terimi olmuştu. Şunu do belirtmek isterim: "lm­ gelem", "eytişim", "özdek" gii:ıi sözcükleri öbür terim sözlükleriyle bir­ lik sa�lomak ere�iyle kullandım. Bunlar bugün için benim pek kullonobi­ lece�im sözcükler de�il. Bugün için diyorum; belki de yakın bir gelecek­ te "madde" diyemeyece�im; beş yıl önce "özgürlük" sözc�ünü, iki yıl öne "olanak" sözcü�ünü yodırgıyor, bunlara konuşma ve yazılarımda yer veremeyece�imi sonıyord.um. Oysa bugün bu sözcüklerin eski karşı­ lıklorını onımsomoz oldum. Öte yondon kavramın onlamını karşılamo­ yon kimi yeni öneriler de oldu. Örne�in "idea" sözcü�üne "düşüngü" korşılı�ı önerildi. " Düşüngü" "idea"nın fikir onlamını korşıloyobilir; on­ cak Platon'un "idea"sı için aniamca yanlış bir karşılık olurdu. Bir felsefe sözlü�ünde ise öncelikle, terimin felsefedeki anlamı göz önünde bulun­ durulmalıdır. Bu sözlü�ün yazılmasında asıl güçlük kavramların tanımlarını vermede oldu. Her bilim ve meslek dalında terimierin kesin sınırlarının çizilmesi bü­ yük önem taşır. Düşüncenin açık, anlaşılır olması, o düşünceyi dile geti­ rirken kullanılan terimierin anlamının tom olarak belirlenmiş olmasına bo�­ lıdır. Tonımı verilmeyen bulanık kavramlar kullanmak düşüncede açıklı­ ğa erişmemeye, giderek kavram ve düşünme kargoşolıQıno yol açar; kav­ ramların gelişigüzel kullanılması koranlık bırakır düşünceyi, onlaşma olo­ noQını da ortadon kaldırır. Temeli düşünme olon felsefenin de kendi kav­ ramlarını belirlemesi gerek. Kavram belirlenimi Sokrates'in de boş so­ runudur. Sokrotes ömrü boyuneo hep kavramların tanımını aramış, oma bulamamıştır. Çünkü ele oldıQı kavramlar iyi, güzel, erdem gibi, doğru­ luk, yiğitlik gibi kovromlordır, bunlarınsa matematiksel kesinlikte tonım­ Iarını vermek olono�ı yoktur. Ayrıca, birçok felsefe kavramiarına türlü fel­ sefe akımları deQişik anlamlar vermişler, böylece bir terimin birkoç tonı­ mı ortoya çıkmıştır. Gerçi 17. yüzyılın usçu felsefesi her zaman bir ve oy­ nı kolon bilginin birliQi ülküsünü dile de oktarmak istemiş, mothesis uni­ versolis iste�i yonında Linguo universolis iste�i ortoya çıkmıştır. Felsefeye yalnızca bilimlerin yöntem ve sonuçları üzerinde söz hakkı tanıyan 1 9. yüzyıl olguculuQu do (positivizm) aynı yoldodır. Ama 19. ve 20. yüzyıl­ larda gelişen ve günümüz felsefesini oluşturan yaşoma felsefesi, görün­ gübilim (fenomenoloji), voroluşçu felsefe, varlıkbilim (ontoloji) gibi fizi8

kötesiyle (metafizik) ilgili sorunları ele alan akımlarla ve felsefe tarihi aras­ tırmaları ile olguculu� un bu görüşü aşılmıştır. Felsefe bugün kendi tari hi ile ba�lantı içindedir. Terimlerin i de tarih içinde "sürüp giden felsefe"den devşirmektedir. Kavramın tarih içinde az ya da çok de�işen anlamları nın tek bir tanıma sı�dırılam ayaca�ı da atıklık kazanmıstır. Ben de bu söz­ lü�ü yazarken belli bir akıma bağlan � adan, sorunl� rı belli bi ; eğilimle ele almadan, elden geldiğince yan tutmadan çağdaş felsefenin kavram ve terimlerini olduğu gibi yansıtmaya, aydınlotmaya çalıştım. Gerekti�i yerlerde tanımlada yetinmeyip kısa açıklamala r yapmak zorunluluğ unu duydum. Ayrıca, felsefe ile ilgilenenler in yararlanab ilmesi icin terimierin yanı sıra terim niteliğini aşan kavramlara , deyimiere ve fel�efe okulları­ na da yer verdim. Sözlüğün hazırlanmasında Metzke'nin "Handlexikon der Philosop­ hie"si başta olmak üzere Schmidt-Schischkoff'un "Philosophisches Wör­ terbuch"u, Lalande'ın "Vocabulaire de la philosophie"si ve Foulquie� nin "Dictionnaire de la langue philosophique"i temel kaynak alınmıştır. Her terimin hazırlanışında kaynakçada gösterilen bütün sözlüklerdeki o maddeler gözden geçirilmiş, ayrıca felsefe tarihlerinden yararlanılmış, gerektiğinde belli bir terimin felsefesinde geniş bir yeri olan ya da o teri­ min oluşturucusu olan filozofların yapıtiarına da baş vurulmuştur. Ancak belli bir terim üzerinde iyice açıklığa kavuşulduğu kanısına vanldıktan son­ ra tanıma geçilmiştir. Sözlük, ayrıca Kurumca da Prof. H. Vehbi Eralp ve Prof. Dr. Macit Gökberk' e incelettirilmiştir. Bu sıkıntılı işi titizlikle yürüten ve yararlı öğüt­ leriyle beni uyaran sayın hocalarıma teşekkür borçluyum. Kitabın basılmasını sağlayan, hazırlanmasında ve basılmasında ba­ na her türlü kolaylığı gösteren başta Sayın Ömer Asım Aksoy olmak üze­ re Türk Dil Kurumu Yönetim Kuruluna ve Terim Kolu başkanı sayın Emin Özdemir'e, ayrıca Sözlüğün hazırlanmasında büyük emekleri geçen Te­ rim Kolu görevlileri Ü lker Onart ve Dr. Semih Tezcan'a teşekkürü borç bilirim. Bedia AKARSU 1 974

9

ÜÇÜNCÜ BASKI IÇIN .Bu Sözlü�O, Atatürk'ün kurdu�u ve üyelerini kendisinin seçti�i, be­ nim de bu seçilmiş üyelerce seçilmiş olarak üyesi olmak onurunu 35 yıl­ dan beri ta,ıdı�ım Türk Dil Kurumu için 1970-1974 yıllan arasında hazır­ lamıştım. Kurumca 1975 de ilk baskısı 1 979 da 2. baskısı yapıldı. Bir yıl­ dan beri tükenmiş durumdadır. 3. baskısını yayımlamak olana�ını veren Savaş Yayınevi sahibi Savaş Gezerkaya'ya teJekkürü bir borç bilirim . B.A . 1984

11

DÖRDÜNCÜ BASKI iÇIN ilk b;;ıskısı 1975'te yayımlanmı� olan bu Si.:izlüQün 1 2 yıl gibi kısa bir sürede 4. baskısının yapılabilmesi böyle bir sözlü{Je gereksinme duyul­ du{Junu, bu da ülkemizde felsefe dü�üncesinin olu�tu{Junu göstermesi ba­ kımından sevindirici bir olay. Son yıllarda felsefenin okullardan kaldırıl­ dı{Jını, özellikle yeni açılan üniversitelerde felsefeye gerekli yerin verilme­ di{Jini gözönünde tutarsak bunun önemi daha da artar. Bu bakımdan kitabın 4. baskısını üzerine alan ve titiz bir tutumla ya­ yına hazırlayan lnkılôp Kitabevi ilgililerine te�ekkür borçluyuz. B.A. 1987

KISAtTMALAR VE iMLER Alm. bkz. es. t. Fr. ing. lat. Ör. vb. Yun. ll