Eski Türkçenin Grameri

Citation preview

ESKİ TÜRKÇENÎN GRAMERİ

A T A T Ü R K K Ü L T Ü R , D İL VE T A R t H Y Ü K S E K K U R U M U T Ü R K D İ L K U R U M U Y A Y I N L A R I : 33a

A. V O N GABAIN

ESKÎ TÜRKÇENİN GRAMERİ

Çeviren: M E H M ET AK A LIN

T Ü R K

T A R İ H

K U R U M U

B A S I M

1 9 8 8

E V t

—

A N K A R A

YKRİ

D O L D U R U L A M A Z , YA R D IM SE V E R ,

ŞEFKATLİ

HOCAM

W. B A N G ’ IN (A Z lZ ) H A T IR A S I N A

VB DOSTUM

İÇ İN D E K İL E R Çevirenin ö n Sözü ................................................................................................

s. X I I I

Birinci Baskıya ö n Söz ........................................................................................

s. X V

ikinci Baskıya ö n Söz ..........................................................................................s. X V I I işaretler ve Kısaltmalar .......................................................................................

s. X I X

(Sayılar paragrafları gösterir) G i r i ş ............................................................................................................................

ı-6

A d, Tarihler vs................................................................................................

ı

Ağız Ayrılıkları;y A ğ z ı ................................................................................

2

Kitabelerin A ğ ı z l a r ı ......................................................................................

3

n Ağzı ................................................................................................................

4

Brâhmî Yazm aların ın A ğ ı z l a r ı ..................................................................

5

Hıristiyan Yazmalarının ö z e ll i k l e r i .........................................................

6

Yazı B ilgisi................................................................................................................

7-12

T ü rk Run Y a z ı s ı...................... .....................................................................

8

U ygu r Yazısı ...................................................................................................

9

Soğut Y a z ı s ı .....................................................................................................

10

Mani Yazısı .....................................................................................................

11

Brâhmî Yazısı .................................................................................................

12

Fonetikle İlgili N o t l a r ...........................................................................................

'3-42

V u r g u ................................................................................................................

13

Ü n l ü l e r ..............................................................................................................

14-23

Uzun Ünlüler (14) — Ünlü İndirgenmesi (15) Ünlü Varlığı {a, 5, o — a, e— t, i, t — o, ö; ö,ö — u, ü; ü,ü) ( 16) — Ünlülerin Tasnifi (17) — Ünlülerin yerleri (18) — Dudak uyumu (19) — Seyrek Görülen a/ı, â/i Ünlü Değişmesi (20) — u/t, ü/ı Değişmesi (21) — u ve w Ses Dönüşümü (22) — 2. Hecede o ve ö (23) “ Diftonglar” ....................................................................................................

24

Ü n s ü z l e r ...........................................................................................................

25-39

Ünsüz varlığı (25)— Ünsüzlerin Yeri (26)—_y Ö n Türemesi (27) — Kitabelerdeki Genizliden ö n c e k i b — 'nin Yazm ala rda m — 'ye Değişmesi (28) — Kitabelerdeki —p — , —^'nin Y a z m a ­ larda — b — , — b' ye ve Kitabelerdeki — b — , — A’ nin

VIII

Y a zm a la rd a — w — , — w 'ye Değişmesi (29) — Seyrek rjl~ ğlg Değişmesi (30) — Kitabelerdeki ny’ nin Y a z m a la rd a n v e j ’ye Değişmesi ( 3 1 ) — d Düşmesi (32) Sedalı Son Ses Seyrek O larak Sedasızlaşır (3 3 )— Sedalı Ünsüz İç Seste Sık Sık Sedahlaşır (34) Ü nlüler Arasındaki Sedalı Ünsüz (35) — Ek Başında t ¡d Değişmesi (36) — Ek Başında k, k/ğ, g Değişmesi (37) — }/s Değişmesi (?) (38)— Ünsüz Yığılması (39) Hece Düşmesi .................................................................................................

40

Ses Uyum u ......................................................................................................

41

Y a b an cı K e lim e le r .........................................................................................

42

Kelime T e ş k i l i ..........................................................................................................

43->67

İsimden İsim Y a p a n Ekler: + ° f (44); + ça, + fâ (45); + ° f ak, + °çâk (46); + çı, + f i (47); +han, + kan, +kân (48); + k i, + k t (49); + kün, + gün, + kun, +ğun (50); + ° l (51); + lağ, + lag (52); +ı°ğ> + l°g (53); + l°k (54); + 0™ (55); + m > + * (56); + k, + k (57); + ka, + k(i (58); + (:ak, + kök, + ğak, + gak (59); + ku, + kü, +ğu, + gü (60); (61); + suk, + siik (62); +ju/,

(63); +°/ (64); +< (65); + lai> + lög> + daİ> + dâS (66); + tam, + tam, + dam, +dam (67); + lö f, + d a f, +da} (68); + lag, + lağ, + dag, +dağ (69); +/°n, + + lii (76); + l°ğ , + l°g (77); + J (78); + sak, + sak (79); + s'g (8o); + nr> + sir (81); + s°Z (82); + ta, + lâ (83); +/°n, -t-/1« (84) İsimden Fiil Y a p a n Ekler: + a — , + S — , +« — , + i — , + u — , + ü — , (85); + d — , + a d — , + â d — (86); + gar— , +gcir — , + kar — , + kar — (87); + / - (88); + l a - , + / a - (89); + n - (90); + + 6* - (91); + k a - , + k S - , + ğ a - , + g a - (92); + kır— , + kir— , + ğ ır — vs. (93); + r — (94); + ra — , + r â (95): + 0,ka — , + ° r k â - (96); + sa — , + s â - (97); + « - , + si— (98); + — , + sir â — (99); + su — , + s ü — (100); + ta — , + U i— , + da — , + d â — (ıoı) Sıfatlardan T ü r e t i l e n le r ............................................................................... 102-104 Fiilden İsim Y a p a n Ekler: — a, — â, — t, — i, — u, — ü (105); — d (106); — duk, -d ü k , — tuk, - l ü k (107); - ğ l — °g (108); - ¿ a , ~ g s (109); - ¿ a ç , - g t if, — kaç, - k a ç (110); - ° ğ l t , ° - g l i (ı 11); — c'ğma, -"gm fi (112); ~ ğın, - g in , - k m , — kin, —¿an vs. (113); ~gak - g a k , -g u k , - g ü k (114); - ğ u , - g ü , - k u , - k ü (115); — ağul, — agül (116); — ° / ( ı 17); — °m (118); — ma, — mâ (119); — mak, — mak (120); — maz, — miiz (121); — mı/, — mif (122);

IX

- m ır , -m u r (123); - ° n ( i 2 4 ) ; -°r t(, - nn(u, -"« (11(12 5 ); ~ P (126); - k , - k , - u k , - ü k (127); - r (128); — sek, - s ° k (129); ~ ° l ( 13 1 )î ~ da(', - d a ç i ( ı 32); -y a k , - y a k , -a y a k , -Uyak (133); -y u k , - y ü k (134); — (135) Fiilden Sıfat Y a p a n Ekler: — duk, — dük, — tuk, — tük (136); — cğ, ~ °g (>37); - ¿ “ h, - g a h (138); - ° ğ lı , - ° g lı (139); - > 4 , - °gma (140); - ¿ u , - g ü , — fiu, — kü (141); - m a , - m â (142); — maklığ, — mâklig, — makstz, — mâksiz (143); — maz, — mâz (144); - m ı / , - m i} , -m a }, -m â }, -m u }, -m ü } ( 145); -°m l°ğ , — g vs, (146); — °n (147); - °nçığ, -° n (ig , -°n sığ , - ° n j ı > ( i 4 8 ) ; - k , - k , - u k , - ü k ( 149); - r ( i 5 o ) ; - s ° k , - s ° k (« 5 '); -y » k , - y ü k O 5 2) Fiilden Fiil Y a p a n Ekler: — d — (153); — '’¿sa — , — °gsâ— (154); - ¿ u r - , - g ü r - , - k u r - , - k ü r - (155); - ”/ - (156); — °msın — , — °msin — (157); — ma — , — mü— (158); — °n — ( ' 59 ); ~ ° k ~ , ~ ° k ~ (160); - r - (161); - n - , - s i - (162); — s°k— , — s°k— (163); - ° } ~ (164); - / - (165); - t u r - , — tür — , — dur— , — dür— (166); — °.J — (167) Şekil B ilgisi................................................................................................................ 168-326 tsim S o y l u l a r .................................................................................................. 168-210 Çokluk: + la r, +kün, + z , +arı, + / ................................ .............. 168-174 isim ................................................................................................................... 175-'87 İsmin Halleri (175-177) — Belirsiz Hal (178) — ligi Hali (i 7 9 ) — Yaklaşm a Hali (180) — Yüklem e Hali (181) — Bulunm a-Ayrılm a Hali (182) — Ayrılm a Hali ( 1 8 3 ) — Vasıta Hali (1 8 4 )— Eşitlik Hali (185) — Yön Hali (186) — Diğer Y e r ve Zatnan Belirleyicileri (187) Zamirler ve Y a k ı n l a r ı .................................................................................. 188-201 Şahıs Zamirleri (189) — işaret Zamirleri (190) — Sona Gelen Şahıs Zamirleri (191) İyelik Göstergeleri — iyelik Gösteren Kelimeler (192) — iyelik Ekleri (193) — Soru Kelimeleri (194­ 196) — Belirsizler (197) — Nisbet Zamirleri (198) — Z am ir Ü n ­ lemleri (1 9 9 )— Dönüşlülük Zamirleri: öz, kânlü (200-201) Sayılar ............................................................ .................................................. 202-210 Asıl Sayılar (202) — Sıra Sayıları (203) — Üleştirme Sayıları (204)— Ortaklık Sayıları (205) — K a tlam a Sayıları (206) — Sayılardan Türetilmiş O lan lar (207) — Belirsiz Sayılar (208) — isim Çekimi vd. (209) — Tarihlem e (210) Olum suzluk ..................................................................................................... 211-2 14

X

Fiil Şekilleri............................................................................................................... 215-270 Çekimli F iille r ..................................................................................................215-223 Dilek Kipleri: F.mir vs.........................................................................

215

Basit Z a m a n l a r ..................................................................................... 216-223 Geniş Zam an: — ur mân (216) — Görülen Geçmiş Z a m an I: — t + ım ( 2 1 7 ) — Görülen Geçmiş Z a m an II: —yuk mân ( 2 1 8 ) — Belirsiz Z a m an (Anlatılan Geçmiş Zam an): — mi} mân (2 1 9 )— Gelecek Z a m a n I: — ğay mân (220)— Gelecek Z a m an II: — laçı mân ( 2 2 1 ) — (t, — fi (222) — (a, — çâ (223) tsim F i ille r ........................................................................................................224-228 — duk, — dük, — tuk, — lük (224) —ğu, — gü (225) — ğuka, — gükâ (226)-ğ u lu k , -g ü lü k (22 7)- s ı ğ , - s ig , - s u ğ , - s ü g (228) Z a r f F i i ll e r ........................................................................................................ 229-237 -°/> (230) -°f>(in, °pân (231) - u , - ü ; - a , - a ; - t , - i ; —yu vs. (232) — ğalı, - g â li; - k a lı, - k â l i (233) - ° n , - y ° n (234) — mat1, — madı, — mâlı, — mâdi; — matın, — madın, — mâlin, — mâdin (235) —ğmça, —ginçâ; — kınça, — kinçâ (236) — kan ( 237 ) Bağlı F i i lle r .......................................................................................................238-259 Y a rdım cı Fiiller: âr— , bol— , tur— (238-248) — M odal Y a rdım cı Fiiller, M odal Saygı Fiilleri (249-254) Tasviri Fiiller ( 255 -259 )

•

Şart, Bağlı Za m an , Olm azlık, T em enn i vs.............................................260-270 Soru ve T a h m i n .......................................................................................................

271

Son Çekim Edatları ............................................................................................... 272-326 Fiil Menşeli Son Çekim Edatları .............................................................. 272-303 — u, — a, — ı Z a r f Fiilleri: alku (272), aşa (273), afnu (274), başlayu (275), birlâ (276), iyâ (277), kâçâ (278), örn (279), ötkürü (280), ölrü (281), kodı (282), sayu (283), lapa (284), tâgi (285), tâgrâ (286), ulatı (287), ulayu (288), utru (289), üza (2Qo),ymâ (291 ),yokaru (292) — °n Z a r f Fiilleri: adın (294), bilân (295), iyin (296), kin (297), örjın (298), katın (299), tiyin (300), üçün (301) — °p ve — °pan Z a r f Fiilleri: kop (302), kopan (303). Menşeleri İsim Soylu O la n Son Çekim E d a d a n : al (304), ara (305), asra (306), İÇ (307), uğur (308), orlu (309), öd (310), ön (311), taştın (312), lıllağ (313), üsk (314), üst ( 3 1 5 ) , ( 3 1 6 )

XI

Diğer Soıı Çekim Edatları: ara (317), artuk (318), barü (319), bir, bir, biri (320), ınaru (321), içrti (322), kisrâ (322a), orya (323), tâg (324),y it, ir,y ır,y ın (325) C ü m le Bilgisi............................................................................................................ 3 2 7-455 K elime Ç e ş itle r i............................................................................................. 327-360 İ s i m l e r ..................................................................................................... Sayı ve Cinsiyet (327) — İsim ve Sıfat (328) — Zamirler ve İsimler (329) — Soru ve Belirsizlik Zamirleri (330) — Soru ve Nisbet Zamirleri (331) — Sayılar ve İsimler (332) — Ekli ve Son Çekim Edatlı isim Soylular (333-337)— Genel Değerlendirme (338) Fiil Şekilleri ........................................................................................... 339 - 3 4 ' İsim Soylu Fiil Şekilleri (339) — Z a r f Fiiller (340) — Ara Şekiller (341) Ünlemler, Edatlar, E k l e r .................................................................. 342-360 Ünlemler (343) — İşaret Kelimeleri (344) — Edatlar ve Edat Benzeri Ekler: ok, ök (345); + rak, +rak (346); tag ( 347 ): +f«» + (d (348); + (a , + (â (349); +(ak (350); + kırıya, + kına, + kıya, + kıa, + kinya, -t- kınri, + kiya, + kia ( 3 5 1); ymâ, ma, +ma (352); Diğer kuvvetlendirme Kelimeleri (353); Olumsuzun Kuvvetlendirmesi (354) “ Soru (355-358) - T a h m i n (359) - Belirlilik (360) Kelim e G r u p l a r ı ............................................................................................ 361-414 Y a n D ü z e n le m e .................................................................................... Eş Anlamlı Birleşik ve Eşit Sıralamalı Cümle Unsurları (361) — Sayılar (362) — Eklemeler (363 — 364)— Soyut­ lamalar (365) — İkileme (366 — 368) Alt Sıralama ................................................................................................... 369-414 Birleşik Fiiller (370-377) — Yüklem Belirleyicisi ve Fiil (378390)— T ü m leç ve Fiil Yüklemi (391-3 97)— Vasıflık ve İsim (398 — 4 1 1) — Üstünlük Türleri (412) — Pekiştirme ( 4 1 3 ) — tip ile Sona Eren Kelim e Gurupları (414) Cüm le Ö b e k le ri....................................................................................................... 4 ' 5-445 Cüm le Başı E d a t ı ........................................................................................... 4 ' 5 -4 '9 Cüm le Belirleyicisi ........................................................................................ 420-439 ö z n e .................................................................................................................. 440 T üm leç .............................................................................................................

44' Y ü k l e m ............................................................................................................. 442-445

XII

C ü m le Kurulu şu ..................................................................................................... 446-455 Basit Cüm le; Kelim e S ı r a s ı .........................................................................

446

Y a n C ü m l e l e r ..................................................................................................447-449 Nisbet C ü m le l e r i ............................................................................................ 450-452 Dolaysız ve Dolaylı A n l a t ı m ...................................................................... 453'455 Ekler ............................................................................................................................

s. 127

Dizin ............................................................................................................................

s. 131

Terim le r Dizini ........................................................................................................

s. 185

T ü r k ç e - A l m a n c a .............................................................................................

s. 185

A lm a n e a - T ü v k ç e .............................................................................................

s. 190

B ib liy o g ra fy a .............................................................................................................

s. 195

M e t i n l e r ......................................................................................................................

s. 229

Sözlük ..........................................................................................................................

s. 257

Ç E V İR E N İN ö n s ö z ü Eski Türkçe'nin Grameri ( Alttürkische Grammatik) ilk defa 1941 yılında yayımlanmıştı. Bu tercüme, onun 1974'te yayımlanan üçüncü baskısından yapıldı. Aradan uzun yıllar geçmiş olmasına rağmen eser hâlâ başvuru kitabı niteliğini korumaktadır. Tercüm enin, eserin aslına ulaşamayanlar ve Almanca bilmeyenlere faydalı olacağını umuyorum. Okuyanların kolaylıkla istifade edebilmeleri için kitaba, Türkçe-Alm anca ve Alm aııca-T ürkçe olmak üzere bir terimler dizini ekledik. Ayrıca, kitabın aslında bulunan dizine, gram er bölümünde örnek olarak verilen bütün kelimeleri ilâve ettik. Böylece okuyucu, merak ederse, A. von G A B A I N 'i n kelimelerle ilgili olarak getirdiği yorum ve tahlilleri de kolayca öğrenebilecektir. Prof. Dr. Ahm et T E M İ R sözlük kısmını gözden geçirmek lütfunda bulundu. Eserin aslında bulunan transkripsiyon işaretlerinin büyük bir kısmını olduğu gibi bıraktık. Fakat T ü r k alfabesini göz önünde tutarak, bazılarını değiştirdik. Bu değişikliği aşağıda gösteriyoruz:

1, i

ç

2. y

3- i

ğ c

î

1

4-

5- q 6.

a

1-

X

8. i

k

h j

K en d i kültürümüzle ilgili eserleri basarken gerekli itinayı göstermek, değişik alfabelerle yazılmış metinleri olduğu gibi aktarmak titizliği, maalesef T ü rkiy e’de henüz yerleşmemiştir. Bu bakımdan T ü rk T a rih K u ru m u Başkanı ve Basımevi mensuplarının gösterdiği ilgiye teşekkür etmemek imkânsızdır. K itabı tercüme ettikten sonra, M arm ara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakül­ tesi T ü r k Dili ve Edebiyatı Bölümü araştırma görevlilerinden Mustafa A R G U N Ş A H ile C eval K A Y A , daktilo ve tashihlerini yaptılar. Gösterdikleri gayret ve titizlik için kendilerine teşekkür ediyorum. T ercüm ed e gözden kaçan hususlar için yapılacak uyarılar, memnuniyetle karşılanacak, ikinci baskı imkânı elde edilirse, tabiatıyla, hatalar düzeltilecektir. M E H M ET A K A LIN

BİRİNCİ BASKIYA ÖN SÖZ T u rfan 'd a n derlenen U y gu r yazmaları koleksiyonu üzerinde uzun yıllar çalışmak imkânına sahip oldum. T ü r k dil bilimine ve bilhassa U ygurcaya yönelmemi, öbür d ü nyaya göçmüş olan sevgili hocam W I I .H K ! .M B A N G K A U P ’ a borçluyum. Kendisinin tabiatında var olan sihirli teşviklerle dolu rahatlığı, fikirlerindeki zenginlik, bütün Asya, A vrup a ve K u zey Afrika’ya yayılmış T ü r k dillerindeki tek tek olgular üzerindeki tasavvur edilmesi bile güç olan geniş bilgisi, yanında çalışmayı zevkli bir yaşantıya dönüştürüyordu. O ndan aldıklarımla kendi bulup çıkardıklarımın hangileri olduklarını birbirinden ayıramıyorum. Her hangi bir teori yapm ayan, sadece tasvirci olan, derleyip toparlayıcı bu çalışmamı onun görüşlerine sıınamamış olmam, benim en büyük üzüntümdür. Fakat her ilerleme, başkalarının değerlendirmesini gerektirir. Bundan dolayı, lıenüz dikkate alınmamış her hangi bir yazma dolayısıyla, değiştirilebileceğinin şuurunda olarak bu Eski 7 ürkçrnin Grnmrri’ni meslektaşlarımın dikkatine sunmak zorundayım. V . T H O M S E N ve W. R A D I . O F F ’ un temel atıcı çalışmaları, F. W . K . M Ü L L E R , A. v. L E C O Q ve W. B A N G ’ın olduğu kadar M A L O W , K O T Y V I C Z , S A M O Y L O W I C Z , R A M S T E D T , K. G R Ö N B E C H , F O Y , N E M E T H , R A H M E T İ ve diğerlerinin derinleştirici araştırmalarından sonra bu çalışma, bu güııkü bilgimizin durumunu temsil eder ve meslektaşların tenkit ve katkılarını talep eder. Her bahis özel bir monografiyi gerektiriyordu. Buna rağmen, çalışmamı bu şekliyle gün ışığına çıkarmak cesaretini göstermem, Eski Türkçedeki eksikliklerimizin farkına varm amız ve diğer T ü r k dillerini incelerken, bilhassa nelere dikkat etmek zorunda olduğumuzu hatırlamamız içindir. -Bu en eski T ü r k ağzının Altayistleriıı ve genel dil bilimcilerinin de ilgisini çekeceğini sanıyorum.- Meselâ ağaçtan yapılma nefesli bir sazın Anton B R U C K N F . R ’dc, B E E T H O V E N ’e göre, bambaşka tesirler uyandırması gibi, bu kitaptaki bazı gramerlik isimlendirmelerin de muhakkak bir T ü rk o lo g için bir Germanistten daha başka bir yürürlük sahası olacaktır. Bundan dolayı bu kitapta kullanılan gram er terimlerinin sadece cum grane salis (kelime anlamında) değil, üstelik bir X , Y ve Z olarak anlaşılmasını ve tariflerinin örneklerden çıkarılmasını diliyorum. Yıllardan beri bana rahat çalışma imkânını veren ve bazı araştırma gezilerini destekleyen Bilimler Akademisi’ ne teşekkür borçluyum. Berlin, kendilerinden pek çok tavsiye ve uyarılar aldığım çalışma sahama yakın ve uzak akraba sahaların pek çok mütehassısını barındırması bakımından benim için ideal birşehir. Bundan dolayı, her şeyden önce sayın Prof. H A R T M A N N , sayın Prof. K O W A L S K I ve sayın Prof. S C H A E D E R ’e sadece baskı tekniği türünden değil, düzeltici

XVI

oku yuşlan, sayın Prof. S I E G L 1N G vc sayın Dr. H A N S E N ’e T o h a r ca ve tran ça yabancı kelimelerin açıklanması bakımından, sayın okutm an Ahmet T E M Î R ’e de sözlüğü T ü r k iy e Türkçcsi’ ne çevirdiği için teşekkür ederim.

İKİNCİ BASKIYA ÖN SÖZ Basımcı için üstesinden gelinmesi çok büyük zorlukların var olduğu bir devirde, bu gramerin yeni baskısı gündeme geldi. Birinci baskısından bu yana, Türkoloji yerinde durmadı, ve ayrıca basılı olarak ele alınınca bazı boşluklar dikkat çekti. Gerek yeni görüşler, gerekse yeni problemler bakımından pek çok şey eklenebilirdi. C üm le bilgisinin çerçevesi dalıa çok gcnişletilebilirdi. Maalesef, basımcıdan bir çok değişiklik beklenemeyeceği için, şimdilik sadece en önemli olanlar ilave edildi. “ K on vcrb (zarf fiil)” tabiri şimdiye kadar pek sevilmedi. Bir isim fiilin, yahut bir çekimli fiilin zıddı olarak, § 229’da teferruatıyla anlatıldı, fakat yine de bu konudan bir kere daha söz açmak gerekir. Türkçcye has bu kelime çeşidi için yeni bir tabir bulmak gereği yoktu; z a rf fiil (Konvcrb) terimi, İndo-Gcrmcn dillerinde karşılığı olmayan aynı kategoriyi, kendi çalışma alanlarında tespit edebildikleri için, şekil bakımından hiç bir tenkide tabi tutulmadan Moğolistlerden alındı. “ Gerindium ” ve “ G erindivum ” Latincede isim şekilleridir: dicendum est “ böyle söylenir” ifadesinde fiil şekli bir isim ve üstelik nötrdür; kuruluşun bütünü bir mecburiyet ifade eder. Ars logtıtndi “ konuşma sanatı"nda ise fiil şekli bir ismin ilgi halidir. Ne gram er şekli, n ed e anlam Tü rkçe bir tip, tryii yahut tiyin'e uyar. Burada cinsiyet, hal ve mecburiyet söz konusu değildir. Bu söyleyişler ne elimizdeki münasebetlere, ne de “ Partizipia (isim fiil)” kavramına uyarlar. İsim fiiller, bir çok İndo-Germcn dilinde, aynı zam anda, vasıflık, yani bir ismin belirleyicisi olarak kullanılabilen sıfatlardır. Daha yeni T ü rk ağızları, birbirinden tamamıyla farklı bu iki kelime gurubunu biraz karıştırdılar; en eski münasebetlerde isim fiillerle, yani çekimli fiillerle zarf fiiller esasta farklıdırlar. Z a rf fiiller, ne çokluk eki, ne dc hal ekleri alırlar; yalın halleri eksiz, yani tabanla aynı olan isimlerde olduğu gibi bunlardan yeni kelimeler teşkil edilemez; ne vasıflık, ne de isimlik, yani çekimli fiil olarak kullanılırlar. Bu durum da zarf fiiller (Konverbia), ismin zıddıdırlar. Bu iki kelime gurubu, yani z a rf fiiller ve çekimli fiiller üzerinde Turfan yazmaları çok değerli bir açıklık getirmiştir. Genç Türkologlar yanıltıcı bir durumla karşılaşabilirler: ti-jin “ d iye", lir-ın “ cem aat” , bil-in- “ bilinmek, şuurunda olm ak” , ağı + m “ sözle” ; burada dört ayrı gramatik fonksiyon vardır. Her ne kadar bunların hepsi n ile ifade ediliyorsa da, burada bir tek ek değil, eş sesli dört ek söz konusudur. Anlaşılacağı üzere fonksiyonlar çok, fakat tamamıyla sınırlanmış birses vardır. Eş sesli eklerin aslında eş değerde olduklarını ispat etmeye kalkmak gerekmez; fonksiyon bütün tahlillerde kriterdir.

Birbiriyle hiç bir yakınlığı olmayan beş fiil şeklinin, Moğolistlcre bakarak, “ Vokativische Verbformen (dilek kipleri)” adı altında toplanmasının bir karışıklığa meydan vermeyeceğini umarım. Bir tek şahsı mevcut olan bir fiil şekline O p ta tiv (istek), Desiderativ (dilek), Imperativ (emir), Prekativ veya Voluntativ (arzu) gibi isimler vermek etkileyici görünüyor. H am burg, Eylül 1950

A. v. G A B A I N

İ ş a r e tle r ve K ı s a l t m a l a r +

: G ram er analizinde isim tabanlarının sonunu gösterir.

—

: G ram er analizinde fiil tabanlarının sonunu gösterir; örneklerinin çeviri yazısında, orjinaldc ayrı yazılmıştır.

*

: Belgelenmemiş, fakar örneklerden hareket ederek bulunması gereken şekil.

metin

: Bağlama ünlüsü. (a)

: Parantez içine alman ünlü, orjinalde yazılmamıştır.

'n, 2n

: Belirli ünsüzlerin yanında artlı yahut da önlü bir ünlü,

o, u

: Eksik, yani Y e ’siz yazılan ö, ü.

a—

: Ö n seste eksik, yani bir tek E lifle yazılmış a.

n — , — n — , — n : Başta, ortada veya sonda yer alan harfler, daha doğrusu sesler,

n, n

: Eklemeler, yani yazısında).

III

: Metin örneklerinin çeviri yazısında: Zedelenmiş üç işaretin yerine.

...

: Metin örneklerinin çeviri yazısında: Belirsiz sayıda eksik işaret.


j veya Ali’dir; fakat bazı kitabelerde mân ve mirj şekilleri de vardır 2. -Daha sonraki n veya »' çoğunlukla ny’dir: kony, nnyığ. Çokluk eki + la r yazm alara nazaran daha az kullanılmıştır; alku, sayu, kopan gibi son çekim edatları, yahut kün, +gün kelimeciği bazen çokluk ifade eder. İlgi hali. F.ski Osm anlıcada ve Yedi Su ülkesindeki Nasranî mezar taşlarında olduğu gibi •+• cn şeklindedir. -Ayrılma halinin özellik arz eden + tın biçimi yoktur; bunun, ayn lm a hali fonksiyonu bulunm ayan vasıllık olarak kullanılan bir + l°n şekli vardır. Görülen geçmiş zam an 2. şahsı kısmen — t°ğ, — l°ğ°i (Kâşğari, bazı A rğu 1 ağızlarında — tTn yerine — dıığ dediklerine dikkat çeker) ile teşkil edilir, buna uygun olarak da teklik 2. şahıs iyelik ekleri yer yer 4- °ğ ile ifade edilir (y ağzı: — tcn z , yani + en). — Dilek 3. şahıs eki — zun yerine — sun, yer yer de — p/n’dur. — “ Gereklilik” ofarak v metinlerinin — ğtıluk’u yerine — sığ da kullanılır: alkan — sığ lörü “ övgüye değer töre” . (K â şğa rl’ ye göre O ğuzların bazılarında da bu şekil vardır.) —y ağzında tercih edilen — z a rf fiili kadar — °pan z a rf fiili de sık sık kullanılır. — Ç o k az görülen bir şekli — ft ile teşkil edilir (bk. § 222). Şüphe edatı (bk. § 3 5 9 )_v ağzında hakim olan arki değil, ârinf’tir.

1 T i r iz ile Balasagun arasındaki m ıntıkada yaşayan T ü rk lcr.

F,SKl TURKÇENİN GRAMF.RI

3

n Ağzı 4. Mani yazmalarının çoğu ve bazı Köktiirk harlli yazm alar bu ağzın izlerini taşır. Kitabelerdeki ny, n olm u ştur3. — 1, r’ nin yerine bağlama ünlüsü olarak ve bazı kelime tabanlarının birinci hecesinin dışında a. â bulunur; msl. + an (vasıta hali), — l + am (görülen geçmiş zaman; Kâşğari’ ye göre bu O ğu zcad ır), + amaz. + arjaz (1. vc 2. çokluk şalııs iyelik eki), + ağ (yükleme hali), — arj, — alam (emirdilek), — ap (zarf fiil), + lağ (sıfai); ağaz (ağız yerine) “ a ğız". — Vasıta hali, dudak uyumunun (bk. § 19) tesiri altında kalabilir: +un. Bu durum y ağzında yoktur. + lın eki, ayrılma hali olarak kullanılmaz; bu hal, aynen kitabelerdeki gibi, bulunma haliyle ifade edilir. — İlgi hali, kitabelerde olduğu gibi, bazen + r‘rj şeklindedir. Görülen geçmiş zam an 2. şalııs, kitabelerdeki gibi, bazan — Cğ ile gösterilir. — Gereklilik, aynen kitabelerdeki gibi, — ğuluk ycıine — sığ ile ifade edilir (bk. § 3 ) . — °pan, — °p şeklinden daha sık kullanılır; — °ğlı ve — °ğma da yaygındır.

B râ h m î Y a z m a la r ın ın A ğızları 5. (Bk. § 12) Bu yazmalar, imla bakımından bir birlik arz etmezler. Aynı kelime veya aynı ek, bazan aynı yazm ada dahi değişik şekilde yazılmaktadır. Uzun, kısa vc indirgenmiş ünlüler ayırt edilmiştir: âdhai “ arkadaş", lâg “ gib i” , mâniri “ benim” , möAâ “ b an a” , + la (bulunma hali), — mâ — (olumsuzluk eki), — mâk (mastar eki), — dâci (isim fiil eki). — Aşağıdaki imla şekilleri, muhtemelen indirgenmiş ünlüleri gösterirler: kaphigi “ kapısı” , + lig ( + lğ yerine) sıfat eki, Si'mnü “ şeytan"; kşi “ kişi” ,^7?