Emir Timur [1 ed.] 9786054944316

Citation preview

Prof. Dr. A. AHAT ANDİCAN

Ahat Andican, Özbekistanlı göçmen bir ailenin çocuğu olarak 1 951 yılında Afganistan'ı n Kunduz şehrinde dünyaya geldi. Babasının adı Hacı Yoldaş, annesinin adı Bibi Hacire'dir. Ailesiyle birlikte 1 953 yılında Türkiye'ye göç etti. İlk, orta ve lise öğrenimini Akşehir'de tamamladık­ tan sonra 1 968 yılında Cerrahpaşa Tıp Fakül tesi'ne (CTF) girdi ve 1 974 yılında doktor oldu. Askerlik hizmetinin ardından asistan olarak girdiği CTF Genel Cerrahi Anabilim Dalı'nda, 1 980 yılında uzman, 1984 yılında doçent ve 1 991 yılında profesör olarak akademik kariyerini sürdürdü. Tıp kariyerine paralel olarak İstanbul Üniversitesi (AUZEF) Tarih Fakültesi'ni bitirdi ve tarihçi unvanını aldı. Türkistan ve Avrasya konularında çok sayıda STK'nın kurucusu ve yöneticisi olan Ahat Andican, 1980 yılından itibaren Sovyetler Birliği, Türk Dünyası ve Türk Dış Politikası üzerine çalışmalar yaptı. Bu alanda yayınlanmış yüzlerce makalesi ve Değişim Sürecinde Türk Dünyası (1996), Cedidizm 'den Bağımsızlığa Hariçte Türkistan Mücadelesi (2003) ve Osmanlı'dan Günümüze Türkiye ve Orta Asya (2009) başlıkları altında yayınlanmış üç kitabı vardır. İkinci kitap Turkestan Struggle Abroad başlığıyla İngilizceye çevrilmiş olup Michigan Üniversitesi'nde yüksek lisans ve doktora öğren­ cileri için Orta Asya konusunda tavsiye edilen okuma l istesine alınmıştır. Dr. Ahat Arıdican, 1 995 ve 1 999 genel seçimlerinde art arda iki kez İs­ tanbul milletvekili (ANAP) seçildi. 55. Cumhuriyet Hükümeti'nde Türk Cumhuriyetleri'nden sorumlu Devlet Bakanı ve Hükümet Sözcüsü olarak Türk Dünyası ile ilgili çalışmalarını siyasi alana taşıdı ve bu bölgelere yö­ nelik Türk dış politikalarının düzenleyicisi oldu. İlk siyaset döneminde Milli Eğitim ve Dışişleri komisyonlarında üyelik yapan Dr. Andican, 20002002 yılları arasında Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisi'nde Türkiye'yi temsil etti. 2005 yılında üniversiteye dönen Dr. Andican, CTF'de öğretim üyeliği görevini sürdürürken, Harp Akademileri'ne bağlı Stratejik Araştırmalar Enstitüsü'nde ve 201 5 yılından itibaren de Milli Savunma Üniversitesi'nde Kafkasya ve Orta Asya Jeopolitiği alanında yüksek lisans ve doktora dersleri verdi. Ayrıca, 2003-201 6 yılları arasında Okan Üniversitesi Mütevelli He­ yet Üyeliği görevini yürüttü. 201 7 yılında İYİ Parti kurucuları arasında yer alan Dr. Ahat Andican, 24 Haziran 201 8 seçimlerinde yeniden İstanbul milletvekili seçildi. Halen TBMM'de milletvekili ve Parlamentolar Arası Birlik üyesi olarak görev yapmaktadır. Dr. Andican, Prof. Dr. Gülnur Andican ile evli olup Aybek ve İlbek isimli iki oğulları vardır.

A. AHAT ANDİCAN

•

EMiR T •

Selenge Yayınları İstanbul, 2019

Selenge Yayınlan No:

86

Tarih Serisi: 73

Genel Yayın Yönetmeni

Kadir Yılmaz Editör

Ahsen Batur Tashih ve Redaksiyon

Mustafa Kaya Kapak-Sayfa Düzeni

Ali Kara Baskı-Cilt

Repar Dijital Matbaası Sertifika No: 40675 ©Bu kitabın tüm telif hakları saklıdır. Tanıhm amaçlı kısa alınhlar dışında metin ya da görseller yayınevinin izni olmadan hiçbir yolla çoğalhlamaz. ISBN 978-605-4944-31-6

Selenge Yayınları, Repar Tasarım Matbaa ve Reklamcılık Ticaret Limited Şti'nin tescilli markasıdır Selenge Yayınlan

Alemdar Mahallesi, Güzelsanatlar Sk., No: 2, Cağaloğlu/İSTANBUL Tel: 0212 522 48 45 www.selenge.com.tr e-posta: [email protected]

İÇİNDEKİLER KISALTMALAR Ö NS ÖZ

.

.

.............................................. ................................ ................................

.

. . .. .

.

BÖLÜM 1 Tİ MUR TARİHİ N İ N B İRİ NCİL KAYNAKLARI Timurlu

12

. ................ ......................... ... ........ ............................ 13

. ................. .. .. . .. ........ ..... .

.

. .

.

. ............ 19

... .... .. .... ..... .

Kaynaklan ...................................................................................................................19

Arap Kaynaklan .......................•.................................................................................................23

Arııbşııh

..............................................................................................................................................

İbn Hııldun

23

.

...... .................................................................................................................................

25

Yabancı Kaynaklar .....................................................................................................................25

Dominiken Rııhibi jeıın (1403)

.......................................................................................................

25

Gonzıiles de Clııvijo (1406) ............................................................................................................. 29 Mııreşııl Boucicııut

.

...................................... ....................................................................................

31

Bertrıındo de Mignıınelli (1416) ..................................................................................................... 32 Schiltberger (1427)

....................................•...................................................................•...................

BÖLÜM 2 TÜ ZÜKAT-1 TİMURİ SAHTE M İ, GERÇEK M İ? A- Tüzükat-ı Timuri'nin tarihçesi

Dııvy'nin sözde doğruluk şııhııdetnamesi

.................................................................................

Büyük Oyun dönemi ve Tüzüktit-ı Timuri

.

................................................................................

...................................................................................

Tüzüktit-ı Timuri'nin Asyıı ülkelerindeki mııcerıısı

B- Tüzükdt-ı Timuri üzerine değerlendirmeler

.

.......................................... ........................

....................................................................

.................................................................................................................................

Şehzadeler ve vezirler tüzüklerindeki uyumsuzluklıır Kııbileler ve Emirler konulıınndııki tutıırsızlıklıır

...............................................................

................................................................................................................

.

.............................. ......................................................

.

............................... ....................................

.......................................................................................

.

.

... ..................... ..................................................... .....................................

.

48 53 55 58 60

64 65 71 77

.....................................................................

Ordu büyüklüğü ve ııdlıındınlmııdıı tutıırsızlıklıır

. .

43

.

................................... .........................

.

Mülfuzat ve gerçekliği .

40

.

............................................ ................. .....................................

Sııvıış strııtejisi konusundııki çelişkiler

37

................................................................ ...................

Doğu Hindistıın Şirketi'nin yeni girişimleri

Ordu düzeni konusundııki tutıırsızlıklıır

35

.............................................................................

İngiliz sömürge siyıısetinde Tüzüktit-ı Timuri'nin yeri

Sonuç

35

.

Doğu Hindistıın Şirketi ve Tüzükiit-ı Timuri

Din ıılıınındııki çelişkiler

35

..................................................... ....................................

Tüzükat'ı Timuri'nin Şııh Cihıın'ıı tııkdimi

12 rııkıım kültü

. .

..........................................................................................

Tüzüktit-ı Timuri üzerine tıırtışmıılıır

Tüzükat-ı Timuri ve Frıınsızlıır

.

. ...... .. ......................

33

83 86 92 95 99

, ............................................... 107

............. .. .............. ..................................................................

BÖLÜM 3 M OGOL İM PARATORLUGU'NDAN ÇAG ATAY ULUSUNA

.

........ ...

109

Çağatay ulusunun kuruluşu ......................... ...........................................................................109 Moğol istilasının Orta Asya etnik yapısı üzerine etkileri .................................................111 Çağatay ulusunda idari yapı .................................................................................................... 116 Çağatay ulusunda siyaset ........ ........ .........................................................................................121 Çağatay ulusunun yükselişi

.

....... ............................................................................................

125

Çağatay ulusunun bölünmesi: Çağataylar ve Moğollar .....................................................130

BÖLÜM 4 T İ MUR'UN KÖKENLERİ Cengiz Han'ın Yeke Moğol ulusu yarabnası Timur'un ataları: Barlaslar

.....................................................................

.......................................................................................................

Doğumu ve ailesi

142

.......................................................................................................................

BÖLÜM 5 MAVERAÜ NNEHR HAKİMİ EMiR TİMUR G ÜR G AN İktidara giden yol

134 134 140

........................................................................

.....................

149 149 158 161 164 167 168

.......................................................................................................................

Moğulistan'a seferler Harezm seferleri Horasan ve ötesi İ lhanlı coğrafyasına doğru İ ran ve Doğu Anadolu'ya üç yıllık sefer

.................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.......................................................................................................

................................................................................

BÖLÜM 6 DÜŞMAN KARDEŞLER: ÇAG ATAYLILAR VE ALTIN ORDU Emir Timur ve Toktamış Han Toktamış-Timur Çahşmasına Doğru Kundurça Savaşı

.•........

173 173 175 179

..................................................................................................

.....................................................................................

.........................................................................................................................

BÖLÜM 7 İLHANLI TAHTININ YENİ DEN İ NŞASI İ ran ve Irak'ın fethinin tamamlanması

••.•....••.....•..•.••••.....•..••..•.•....•..•.

184 184 185 187 188 196 199 200 202

..................................................................................

Muzafferilerin sonu Bağdat'ın fethi Memluk Devleti'yle ilk temaslar Güneydoğu-Doğu Anadolu ve yeniden Gürcistan İ kinci Deşt-i Kıpçak seferi Terek Savaşı ve sonrası Saray ve Astrahanın yıkılması

...................................................................................................................

...........................................................................................................................

............................................................................................

.............................................................

......................................................................................................

.............................................................................................................

.................................................................................................

BÖLÜM 8 Hİ NT ALT KITASINA GAZA

204

BÖLÜM 9 TİMUR ORTA DOGU'DA Yedi Yıllık Sefer ve nedenleri Timurlu hanedanında sorunlar Gürcistan üzerine iki aşamalı sefer

211 211 215 216

..............•.•.....•...............•....•..•••.•.•.••.•.•.....•...

...........................................................................

..................................................................................................

...............................................................................................

........................................................................................

BÖLÜM 10 Tİ MUR-BAYEZİ D EKSENİ NDE İLK İLİ ŞKİLER Timur'un ilk Anadolu harekah Timur Doğu Anadolu'da Timur'a karşı ittifak arayıştan Timurlular ile Osmanlılar arasındaki ilk temaslar Bayezid-Timur mücadelesinin başlaması İlk darbe: Sivas ve Malatya Sultan Bayezid'in yanlış politikaları İ ki hükümdar arasında yeni yazışmalar

.................................

...............................................................................................

...........................................................................................................

.................................................................................................

218 218 220 222

224 229 233 236 239

.............................................................

.............................................................................

......................................................................................................

.....................................................................................

................................................................................

BÖLÜM 11 TİMURLULAR VE MEML ÜKLER: İ SLAM D ÜNYASINDA Lİ DERLİK MÜCADELES İ ... Timur'un Suriye seferi Şam şehrinin zaph Timur ve İbn Haldun Memluk hakimiyet ideolojisinin sonu

244

.........•...............•.....................

244 248 252

..............................................................................................................

.....................................................................................................................

................................................................................................................

..................................................................................

254

BÖLÜM 12 HRİ STİYAN DÜNYA S I İLE İL İŞKİ LER ................................................. 257 14001erde Avrupa'daki siyasal dengeler................................................................................257 Avrupa ve Timur. İlk temaslar ................................................................................................260 Diplomatik ilişkilerin başlaması ............................................................................................262 Ankara Savaşı'na kadar Timurlu-Bizans ilişkileri .............................................................. 266 BÖLÜM 13 BÜYÜK ÇATIŞMAYA DOGRU ................................................................ 273 Timur Karabağ'da: Osmanlılar ve Bahlılarla diplomasi ....................................................273 Savaş öncesi Osmanlı karşıh koalisyon ................................................................................275 Bayezid cephesinde hazırlıklar...............................................................................................279 Sivas-Ankara hathnda stratejik hamleler .............................................................................280

BÖLÜM 14 ANKARA SAVA Ş I ....................................................................................... 286 Ankara Savaşı ile ilgili tarhşmalı konular ............................................................................286 Savaşın cereyanı ve uygulanan stratejiler .............................................................................290 Yıldınm'ın esir alınması ...........................................................................................................296

BÖLÜM 15 ANKARA YENİLG İ Sİ: NEDENLER VE SONUÇLAR

299 Ekonomik darboğazın olumsuz etkileri ................................................................................300 Siyasal aynşma ve şehzade-bürokrat ihaneti .......................................................................304 Beyliklerinin ilhakında meşruiyet sorunlan ........................................................................308 Kara Tatarlann saf değiştirmeleri ...........................................................................................314 Osmanlı ordusunun eklektik yapısı ......................................................................................316 Tim ur'un Osmanlı'yı yalruzlaşbrma siyaseti .......................................................................319 Osmanlı'ya karşı yürütülen propaganda savaşı ...................................................................320 Timur'un stratejisi ve Timurlu ordusunun yapısı...............................................................321 .........••.•............

BÖLÜM 16 Tİ MUR'UN ANADOLU HAREKATI... 325 İşgalin stratejik hedefleri..........................................................................................................325 Osmanlı başkenti Bursa ve çevresinin zaph ........................................................................326 İzmir'in fethi ...............................................................................................................................328 Eski Anadolu kervan yolunun ihyası ..................................................................................... 330 Yıldınm Bayezid'in ölümü ....................................................................................................... 334 Kara Tatarlann Türkistan'a sevki ...........................................................................................335 Anadolu'dan çıkış ......................................................................................................................338 ..........................•........................

BÖLÜM

SİYAS İ STRATEJİ S İ .......................... 339 Siyasal yapının yeniden inşası ................................................................................................339 Anadolu beyliklerinin ihyası ..................................................................................................340 17 TİMUR'UN ANADOLU'DAKİ

Karamanoğullan

..............................................................................................................................

340

. . . 341 Amasya'da Osmanlı dışı bir beylik kurma girişimi............................................................343 Diğer Beylikler ...........................................................................................................................344 Osmanlı tarihçilerinin gözüyle Beyliklerin ihyası ..............................................................345 Timur ve Osmanlı şehzadeleri ................................................................................................ 347 Candaroğullan

........... .... ................................................. ..............................................................

Süleyman Çelebi İsa Çelebi

...............................................................................................................................

...........................................................................................................................................

Musa Çelebi

......................................................................................................................................

Mehmed Çelebi

.................................................................................................................................

347 349 351 353

Timur sonrası Anadolu .............................................................................................................355

BÖLÜM 18 ESARETE TERK EDİLEN BİR SULTAN: YILDIRIM BAYEZİD Bayezid'in oğullan tarafından esarete terk edilmesi Sultan Bayezid için fidye önerildi mi? . . Bayezid'in kaçırılma efsanesi .. . . . . . . Yıldırım Bayezid serbest kalsaydı ne olurdu?

........

.

.

............................... ....................... ..

.

.

.

............ ..... ............ . .. ..........

.

357 357

....................................360

362

......... ............ ..... .. . .. .... ......................................................

.

.

364

.

................. . .. ..............................................

BÖLÜM 19 ANKARA SAVAŞI SONRASI DİPLOMASİ

.

.

..................................... ...

.................................... ................................ ... ......

Timur ile Avrupa krallan arasındaki yazışmalar Memluk Devleti'nin Timuı'a tabi olması

366

.......................•...•.......••.••.

Hristiyanlar, Osmanlılar ve Timurlular üçgeninde diplomasi Bizans1a ilişkiler . . .

366

......... .. ............................. 368

.

...... ... .....................................................

.

.............................................. ..............................

BÖLÜM 20 CİHAN H AKİMİYETİ YOLUNDA SON SEFER

375 381

386

..........•...•..........•..•.....

. . . . ......... 386

Timurlu Devleti'nin paylaşhrılması Çin'de Moğol hakimiyetinin sonu ve Ming hanedanının kurulması Tim urlu Devleti ile Ming hanedanı arasındaki ilişkiler . . . . .. Büyük Cihangir'in son durağı: Otrar

................................................................... .. . . ..

389

.............................

.................................

390

............•........................................................................

394

.. . ... ..... .

BÖLÜM 21 SİYASET, SIRATEJİ. KÜLlÜR EKSENİNDE BİR CİHANGİR POR'IRFSİ--400 A- Tim urlu hakimiyet ideolojisinin inşası ..... . . ... .

Vııtıın lcavrıımı .

... .........

. . .

400

...........................................................................

. .. . ... . . .... .. . ...

. .... .

.. ...

. . .

.

. .

. . . .

. . 400

.

..................... .. .. .. ..................... ........... .

İlııhi seçilmişlik

................................................................................................................................

402

Cmgizi gelenek ve ikili hükümdarlık modeli .............................................................................. 403 Türklük

..............................................................................................................................................

İslıımiyet

.

. .

.

.

.

.

.

.

. .

. .

.. ... .

....... ......... . .......... ........... . .... . ... .................... . ...................... . ..

Timur bir şeyhin müridi miydi?. .... .... .... ......... ... .... ... ............... . .. .

.

.

.

Siyıısııl meşruiyet inşıısındıı din t1e gıızıı

.

..

.

.

. .

. .

Dünyıı hıikimiyeti ideolojisi ........................ ............. . . . . .

. . . . ..

. .

.

407

.. ...... .. ........ .... . 409

. ...

............ ............. ........ .....

410

..

.

.

.

............................... . ............. .... .. ...

.......... ... .. ..... ...... 418

......... ... .. ....... ... ... ..... .......................... 421

B- Timurlu Devleti, Cengiz İmparatorluğu'nun devamı mıydı? Timur'un büyük strııtejisi

.

. .

......................................

. . .

.

424

. ................ .. .... 426

... .. ............. ............................... .. ..... . . .............. ...... .

Mutlıık güç, mutlıık iktidıır

..

...................................................................................................

C- Asker ve stratejist olarak Timur

430

.......

.

.

........ .................................. .............................................

Timurlu ordusunun inşası.. Derin sat1aş stratejisi

Çağı aşan istihbıırııt

. .... . .. ... .. ..... . . ..

..... .

. ..

.

.

.

.. .. ..

. .

..... .. .

.. .

. ...

.

...... .. ...... .... .................................. 435 .

.

438

............................................................. ...... ............... .................................

.

.

.

.

. .

......................... ........... ..... .... .. ........... ........................................................

Psikolojik sat1ıış ve terör

.

.

.

................................................................................ ............ ........... .....

Rııkibe ve koşullarıı göre değişen taktikler Timur eğitim görmüş müydü?

.

. 444

. ....... ...... .... .............. .. ... .......... ..... .... .... .. ..... .. ......... 448 .

........................................... .....................

451

......... ....... ..... .. ... ....... ... .. ...... ......... .... ... ... ... ... ... ...... ............ .. ..... ... ... 452

.

.

.

.

............. .............................. ................ .................................................. .....

Mimari ve süsleme sanatlannda Timurlu mirası İslıımi ilimler, bilim ve felsefe

442

. .

D- Kültür, sanat ve bilimde Timurlu Rönesansı Timurlu tıırih yıızımı

434

.

.

. .

.

. .

................................ ....... .......... .. ... .... . .....

.

.

.......... .................................... ......................................................

Uluğbek ve Semerlcand matematik-ııstronomi okulu

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

. .... ......................... .... ... ... .... ... ....... .

Nevıii: Türkçe zemininde Türk milleti projesi ..... .... . . .... ..... .. . . . . ...

.

.

454 458 465 466

........ ... .. ... .......... .. .. ... .. ... ... 468

. . ..

BÖLÜM 22 TİMUR YENİLGİSİNİN OSMANLI DEVLETİ'NDE OLUŞTURDU G U

SİYASİ, ASKERİ, SOSYAL VE KÜLTÜREL DEG İŞİKLİKLER .. . ..... . .. . . Osmanlı'da kimlik krizi ve meşruiyet arayışlan . . . . . . . Kayı-Oğuz kimliğinin inşası

.. ....

471

.................... ......... .. . ... .. ............ .. .. . .

. . .

471

...................................................................................................

477

... ..

. .

. . ...

Merkezi devlet yaratma politikalarının sonlanması 483 Yeni iktidar merkezi: Balkanlar .............................................................................................485 Uc beylerinin Osmanlı merkez siyasetindeki yeri 486 İktidar savaşları: kapıkullan ve uc beyleri 487 Yeniden merkezi devlet, yeniden kul sistemi .. . . .. . .. . 489 Osmanlı ordusunun yeniden yapılandınlması . 490 Balkanlar'da Türkleşme ve İslamlaşma 495 Osmanlı siyaset anlayışı üzerindeki etkiler . . 498 Kardeş katlinin kuıumsallaşması . . 502 Osmanlı coğrafyasına yeni tarikatların gelişi 506 ...........................................................

..............................................................

...........................................................................

....

... ............. .......... . ....................... ..

... .

............................................................. .....

.................................................................................

.................. .................................................. ...

............................................. ......................... ...................

..............•.......................................................

Nakşibendilik Halvetilik .

.

.

508

. ......... ....... ............................................................................................. ................ 509

... ...... .

Kalenderilik Hurufilik

.

............................... .................................... ..............................................................

.

.

.

. . . .... .......... ............... ........................ ... ........... ..... 511

... .............. .... .............................. .. .. .

.

.

. .

. .

.

. . ............................ ... ... ............. 513

..... .................... .............. .. .............. .. .................. ...... . ..

Tarih yazımı, dil ve şiirde Timurlu etkileri Oğuz dışı Türk boylarının Tatar olarak ötekileştirilmeleri Ankara Savaşı'na kadar Osmanlı'daki Tatar Algısı Tatarların Osmanlı tarih yazımından dışlanmaları

.

.................................................. .......................

.. .

......

.

.

.. .......... ..... ..................

. .

514 518 521

................................................. .. .......

............................................................

BÖLÜM 23 BİZANSLI TARİ HÇİLERDE Tİ MUR ALGISI...

BÖLÜM 24 OSMANLI TARİHÇİLERİNİN GÖZÜYLE Tİ MUR İMAJl... BÖLÜM 25 Tİ MUR'UN ARDILLARI Timurlularda taht savaşları . Şahruh dönemi ve sonrası Sultan Ebu Said dönemi . Son Timurlu: Hüseyin Baykara

526 529

....................................

535

.............

543

..••.•.•...•.....•..........••...•.•.••.••.••....•.••••...•••..••..........

. .

.

.

. .

.

.

.

543

................. ........... ... ....... ........ ............. .. ... ......... ..... ..............

.

............................................... ........................................................

544

548

......... .................................................................................................

..

...

.

.

. 552

....................... . ....... . . ........................... ...... .................. ...

BÖLÜM 26 VASSALLIK DÖNEM İNDE OSMANLI-Tİ MURLU İLİ ŞKİLERİ ... Osmanlı'nın biçimsel vassallık dönemi Mehmed Çelebi'nin meşruiyet arayışlan . Mehmed Çelebi-Şahruh ilişkileri . . . . Mustafa Çelebi isyanı Şeyh Bedreddin isyanı il. Murad dönemi Osmanlı-Timurlu ilişkileri . .

555

..

................................................................................

555

. ............................................................................

556

558

............... ............ ......... ............. ......................................

564

...............................................................................................................

............................................................................•.................................

566

................................................ ............. ......

571

BÖLÜM 27 Tİ MUR'UN TORUNLARI: BABÜRLÜLER Babürlü Devleti: Kuruluş ve yükseliş . . .. ..... ..................... .....

Babür Şah

.

...•.•..•.....•.........•...•..•...•......•.

......

.

.

..

..

.......

.

.

578

........................................ ................................ ................. ..............................................

......................................................

Ekber Şah

...........................................................................................................................................

.

Evrengzib

.

.

.

.

.

.

.

. .

. .............. .... .... ........ ..... ...... . ....................

.

.

.

.

.

.

.

.

585

... ........... .................................. ................... 587

. .

.

.

.

. . .

.

. .

. .

.

.

.

.

. . .

. .

.

. . .

.................. . ........ .................... .. .. ..... ........ . .... .. ... ...... ......... . .. .... .... .. . .

Babürlü İmparatorluğu'nda Timur izleri Meşruiyet

582

... ..... ...... ...... .... .... ............. ............................................ .............. .............. ..... .. .......

Gerileme ve çöküş

İsim

.

...................................................... ............ ............ ........................ ...................................

Şah Cihan

578

.... ....................................................................... .......... 581

Hümtiyun Cihangir

578

............. .... .............

.

. .

.

.

.

.............. .. .................................. .......... .......... ...

.

.

.. ........................ ................................... .... ......................................................................

.....................................................................................................................................................

588 590 596

596 601

Yönetim

..............................................................................................................................................

Dil, Kültür ve Sıınat

604 609

.

........... .............................................................................................................

BÖLÜM 28 TÜRK KÜLTÜR DÜNYASINDA TİM UR İZLERİ...

611

..................•..........

Anti-kahraman bir karakter olarak zalim ve yıkıcı Timur ................................................ 611 Tann'nın kutsadığı hükümdar olarak Timur . . .... ..... . . . 612 Timur ve Nasreddin Hoca .. .. . . ... . . .... . . 614 Alhn Ordu coğrafyasında Timur algısı . . . . . .. 616 Edigey Destaru'nda Timur . . . .. . ... . ... .. . . 617 Kazan-Başkurt-Kasım coğrafyalarında Timur algısı . . .. . .. . . 620 . ........ ......

....

... .... .

... .... ..............

...

. . .... .................................

......... ... ..........................................

..................... ........................... ... ........ ..... ... . ......

....... ..... ....................................

... ....

.. . ..

BÖLÜM 29 SLAV D ÜNYASINDA TİMUR EFSANESİ Slav Dünyası ile İlk Temaslar ve Rusya Seferi . Aksak Temir hikayesinin Rus tarihindeki yeri Rus devlet inşa sürecinde Aksak Temir hikayesi Çarlık Rusya'sında Timur algısı . . . .. .

........ .

......... ..

.....

.......... .. .....

...... ....... ....................

624

.•..•.....•...............................•.

.

..

.

624

... ...................... .......... . ................. ..........

. ...........................................................630

..... ..

.

.

634

....................................... ......... ..............

.... ... ..........

.... ......

............................................................638

BÖLÜM 30 RÖNESANS İTALYA'SININ HÜMANİST TİMUR'U Rönesans'ın çağdaş kahramanı Timur .. .. .. . . .. . Papa il. Pius ve Hristiyanlığın kurtarıcısı Timur . . . Castracani: Makyavel'in yerel Timur'u .. . . . . ... .. ... . .. Geç dönem Rönesans'ta kahraman ve anti-kahraman Timur ..........

...

......

. .... .........

642

•....••.......•......•...

..

. 642

.... ..... . ......................... .

.

646

.

. ...... ............ ........... ..... ........................

...........

. . . ..... ..

...

.

. .

. .............................. 652

.... ..

.

.

.

..................... ... ....... .........

BÖLÜM 31 BİR TRAJEDİ KAHRAMANI OLARAK TAMBURLAINE Tamburlaine efsanesinin doğuşu .. . Tamburlaine'in Kaynaklan . . . . . . . . . . . .. . ... . . . Bir Orta Çağ trajedisi olarak Tamburlaine . . . . . . ... .. . .. . . Türklerin ötekileştirilmesinin öznesi olarak Tarnburlaine

.

.......... . .. ................................................. .....

.. . .... .. . .... . . .. ...... ... .

... .

.... .... .. ...

. . . .. ...... . .

...

. .

654

. 658

.............. .

....................658

.................... ................. 659 ..

.

. . 661

. .. ...... . ...................... ... . .

.............................................

..662

BÖLÜM 32 AVRUPA SİYASETİNİN BİR ÖGESİ OLARAK TAMERLANE . . 667 Tamerlane: Timur karakterinin Avrupalılaşhnlması .. . . . . . . . . ... . 670 İngiltere'nin sömürge politikalarında Tamerlane . 674 Amerikan Devrimi'nde Tamerlane esintileri . . .. . . ... .. .. ... . . . .. .. . . . 675 Napolyon: Modem Tamerlan . . . .. 677 Goethe ve daemonik bir varlık olarak Timur ... . .. .. . . . . 681 Edgar Allan Poe ve Yeni Dünya'nın romantik Timur'u . . . . . ... 684 Bah siyasetinde ve askeriyesinde Tamerlane . . . .. . .. 685 ..... .

.

. ... . . . .... ..... ....... ..

.............. ...

.......... ....................................................

.. .. .

.. . ..

......

.

...

.......... . . ...

.

.. ... . ...

........................................................ ............................... ... ..

.....

...... ......

.

.

. .... ............ ... ....................

... ... .. .. ........... ...................

..................................... .......... ....... .

.....

.. ..

....

BÖLÜM 33 HRİSTİYAN KÜLTÜRÜNÜN BİR ÖGESİ OLARAK TAMERLANE 689 Rönesans sonrası Avrupa tarih yazıcılığında Timur . . .. 689 Avrupa edebiyatında Timur . . ... .. . . . .. ... ... . .. ... 691 Avrupa sahne sanatlarında Tamerlane . . . 693 ....

...... ................................. ...............

.......................... .... .........

.

.. .... ... ...

...

.

.. ..

..........

.

.......

................... ........................................................ . ...

Güzel Sanatların objesi olarak Timur Avrupa sosyal hayahnda Tarnerlan . .

.

.

.

........ .. ............................................................6%

. ... ... ...

.. .............

...................................................... ..... ............ 697

BÖLÜM 34 BÜYÜK TAMERLANE'DEN ANTİ-KAHRAMAN TİMUR' A . Büyük Oyun ve Timur'un şeytanlaşhnlması . .. 19. yüzyıl ve itibarsızlaşhnlan fatihler. . . . . 20. yüzyıl Avrupa' sının anti-kahramanı olarak Timur 20. Yüzyıl Batı siyaset bilimcilerinde Timur algısı .. .........

..........

699

. ...... ................. ............................. 699

... .

.

.

.

... . ..... ..... ........... ........... .... ..................................

701

.................................................... ..705

.

.

.

...................................... ... ...

............... 708

BÖLÜM 35 SOVYET İDEOLOJİS İ VE TİMUR TARİHİNİN YENİDEN İNŞASI . 714 Sovyet Komünizm anlayışında Timw...................................................................................714 Türkistan'da Timur'un yeniden yüceltilmesi ....................................................................... 715 Özbek etnogenezinin inşası ve Timur'un Özbekleştirilmesi........................................... 719 Timur'un mezarının açılması: Nedenler ve efsaneler

........................................................

725

Stalin sonrası dönem ve Timur üzerine tartışmalar ............................................................728 Sovyet Özbekistan'ında Timur tartışmaları .........................................................................729

BÖLÜM 36TANZİMAT'TAN U. MEŞRUfİYITE OSMANLI'DA TİMUR ALGISI-733 Osmanlıcılık ve kültürel Türkçülük ekseninde Timur...................................................... 733 Siyasal Türkçülüğün ve Turancılığın öğesi olarak Timur .................................................737 Dönemin Osmanlı tarih yazıcılığında Timur .......................................................................742

BÖLÜM 37 CUMHURİYET TÜRKİYE'SİNDE Tİ M UR İMAJI

...............................

746

Türk tarihinin iki büyük lideri: Atatürk ve Timur .............................................................. 746 Yeni Türk Tarihi yazım sürecinde Timur'un yeri ................................................................ 749 Cumhuriyet'in tarih kitaplannda Timur imajı .................................................................... 753 Cumhuriyet'in akademik dünyasında Timw tartışmaları ................................................755 Cum"1ıuriyet dönemi Türkçülük ve İslamcılık akımlarında Timur ................................. 760 Günümüz Türk tarihçilerinde Timur algısı .........................................................................763

BÖLÜM 38 GÜNÜMÜZ TÜRK TARİHÇİLİGİNDE Tİ MUR ÜZERiNE YARATILAN EFSANELER VE GERÇEKLER

............................•.............

768

Fuad Köprülü'nün yarathğı Bayezid-Timw efsaneleri ...................................................... 768 Osmanlı tarihlerindeki "tahhrevan" nasıl "kafes"e dönüştü? ......................................... 771 Sultan Bayezid zincirlenerek demir kafese kondu mu? ....................................................776 Yinanç Hoca'nın demir kafes efsanesine katkılan.............................................................. 789 Despina Hatun'a çıplak sakilik yaphnldığı iddiası............................................................ 791 Fuad Köprülü, Bayezid'in intihar efsanesini nasıl kurguladı? ........................................803 İntihar meselesinin karşılaşhrmalı tenkidi ..........................................................................807 Bayezid Anadolu'da Türk Birliği inşa etti mi? ..................................................................... 814 Bayezid Ankara'ya gelir gelmez saldırsaydı galip gelirdi efsanesi

.................................

820

......................................................

826

........................................................

829

Kara Tatarlar Bayezid'in isteği üzerine mi götürüldü? Akdes Nimet Kurat'ın yarathğı gerçek dışı efsaneler

Timur'un Alhn Ordu seferleri sebepsiz miydi? ..................................................................832 Alhn Ordu'yu Timur·mu yıktı? ...............................................................................................833 Moskova Knezliği Timur sayesinde mi imparatorluk oldu? ............................................837 Timur'un 8. Yüzyılın Müceddidi olduğu efsanesi ..............................................................840

BÖLÜM 39 21. YÜZYIL VE EM İR Tİ MUR'UN YENİDEN DOGUŞU ................... 844 İslam Kerimov ve Özbekistan'da Timur Kültü yarahlışı. ..................................................844 Efsane ve ideoloji eksenli Timur tarihi inşası

Tİ MUR KRONOLOJİ S İ.

851 856

....................................................................................................................

861

..................................................................................................................................

898

KAYNAKLAR D İZ İN

.....................................................................

..................................................................................................

KISALTMALAR

AÜ: Ankara Üniversitesi AACAR: Association for the Advancement of Central Asian Research Age: Adı geçen eser CCCP: Coıo3 CoııeTCKJllX CoQJ11aAJ11CTWiecKJ11 X Pecny6AJ11K Çev: Çeviren DlA: Diyanet İslam Ansiklopedisi Ed: Editör El: Encyclopedia of lslam Haz.: Hazırlayan INALCO: lnstitut National des Langues et Civilisations Orientales İ.Ü: İstanbul Üniversitesi İA: İslam Ansiklopedisi İSAM: İslam Araşhrmalan Merkezi MEB: Milli Eğitim Bakanlığı PLDR: Parnyatniki Literatur Drevney Rusi PSRL: Polnoe Sobranie Russkih Letopisey Sic: Orijinal metinde böyle yazılmış SSSR: Soyuz Sovetskih Sotsialisticheskih Respublik TDK: Türk Dil Kurumu TTK: Türk Tarih Kurumu YYY : Yayın yılı yok

ÖNSÖZ

"Tarih bilimi gerçeği arayıştır. Gerçeği arama iddiası olmadan ya­ zılan tarih, geçmişle ilgili bir romandan başka bir şey değildir. Gerçeği hedeflemeyen bir çalışma her şey olabilir, fakat 'tarih' olamaz."1 Tarihçi Windschuttle'a ait olan ve bütünüyle katıldığım bu sözler, aynı zamanda elinizdeki kitabın temel yazılış nedenini oluşturmaktadır. Devlet kurma yeteneği, askeri dehası, diplomasi becerisi, kültür-sanat hamiliği ve bıraktığı miras göz önüne alınırsa, Emir Timur, açık ara, in­ sanlık tarihinin gördüğü en büyük fatihtir. Ayrıca Timur, doğu uygarlığı kadar batı uygarlığını da etkileyebilmiş, mirasının izleri Orta Çağ'dan gü­ nümüze kadar taşınabilmiş ender tarihi kişiliklerden birisidir. Dolayısıyla bir batılı yazar, haklı olarak, onun ölümünü, dünya tarihi için bir dönüm noktası olarak tanımlamaktadır.2 Diğer taraftan dünya tarihçiliğinin Timur'a bakışı büyük bir çelişkiler yumağı şeklindedir. Günümüz Özbekistan'ında Timur, sahte tarihi veriler ve asılsız rivayetler üzerinden yüceltilerek ııteredeyse bir aziz mertebesi­ ne çıkarılırken, Timur tarafından işgal edilmiş coğrafyalarda, yine gerçek dışı kaynaklara dayanılarak, hiçbir olumlu icraatı olmayan eli kanlı bir zorba konumuna indirgenmektedir. Günümüz Batı dünyası ise Timur'u bir barbarlık timsali haline getirmiş durumdadır. Tarihçi, tarihi, kendi yaşadığı dönemde ve toplumda geçerli olan si­ yasi, sosyal, ahlaki değerlere ve kendi inanç dünyasındaki ölçülere göre değil, araştırdığı konunun yaşandığı dönemde kabul gören değerler çer­ çevesinde yorumlayarak sonuçlar çıkarmalıdır. Aksi takdirde, isyan eden bir şehir halkının tamamını öldürterek kesik başlarından piramitler yap­ tıran Timur'u lanetleyen, buna karşın Hiroşima ve Nagazaki şehirleriyle birlikte yüzbinlerce masum sivil insanı bir anda yeryüzünden silen atom bombası uygulamalarını alkışlayan ikiyüzlü bir tarih anlayışı ortaya çıkar. Polonyalı tarihçi Marian Malowist, Timur ve Zamanı başlıklı kitabının giriş bölümünde şöyle bir değerlendirme yapmaktad ır: Timur'un kimliği hakkında önemli olan ölçü, yaşadığı yüzyıldaki Orta Asya halkları tarafından bir kahraman mı yoksa bir cani mi olarak görül­ düğüdür. Eğer onu günümüzde geçerli olan ahlaki ölçülerimizle değerlen­ dirmeye kalkarsak, asli bir hata yapmış oluruz.3

Ne yazık ki kendi ülkelerinin tarihsel kişiliklerine bağışlayıcı ve yücel­ tici bir bakış açısıyla yaklaşan tarihçiler, Timur1a ilgili olarak, aksine bir 1 Windschuttle, Killing History, s. 203.

2

3

Darwin, After Tamerlane, s. 6. Nalezy postawic pytanie, czy Tarnerlan uchodzil w opinii wspokz.esnych za zbrodniarza cr.y za bohatera? Powtar7.am, :l.e idzie mi o opiniı: ludzi 14 i 15 w.w Azji Srodkowej, bo tam glownie dzialal. Popehıilibysmy zasadniczy bliskoposu Jean'ın Tirnur ile ilgili notlanru Hetum'wt dosya­ sından ayrrarak, 1894 yılında, Mimoıre sur Tamerlan et sa cour par un dominicain en 1403 (Tirnur ve Başkenti Hakkında Bir Dominiken'ın 1403'teki Anılan) başlığı albnda yayuılanuştır. (Bibliotheque de l'ecole des chartes. 1894, c. 55. s. 433-464). Bu kitap Jean-François Kosta-Thefaine tarafından La vie et la cour de Tamerlan başlığıyla ve çağdaş Fransızca ile 2012 yılında yeniden yayuılannuşbr. 20 Jean'ın Tatar hükümdarı diye söz ettiği şahıs Emir Hüseyin'dir. Tirnur onu yendikten sonra üç oğluyla birlikte öldürtmüş, iki oğlu Hindistan'a kaçnuş, kansı Saraymülk Harum'ı da kendi hare­ mine alnuşbr. Jean'ın "göstermelik han" olarak tanımladığı Sultan Mahmud (metinde Sultama­ cuch) ise bir önceki göstermelik han Su�gatnuş'ın oğluydu. (Yezdl, liıfernılme, s. 97, 171.) 21 Tirnur'wt Gürgan (Gürkan veya Köregan) şeklindeki wtvanının Fransızca söylenişi

A. AHAT ANDİCAN

27

nın karargahındaki herkes tarafından sevilmektedir. Babasından sonra onun iktidara geçeceğine inanılmaktadır. Timur Bey'in bu oğlu Hristi­ yanları ve Frankları -Latinler anlamına geliyor- sevmektedir. O bir diğer Iskender'dir" şeklinde ilginç bir değerlendirme yapmaktadır.22 Timur yönetiminin nasıl başladığına dair bölümde, sıradan bir insa­ nın nasıl bu kadar güçlü bir hükümdar haline geldiği konusuna açıklık getirilmek istenmektedir. Timur'un etrafında her zaman yetenekli insan­ lar bulundurduğunu söyleyen Jean, onun fakirlikten bu noktaya getiren Tanrı'ya şükran duyduğunu ve bütün amacının bunun karşılığını ver­ mek olduğunu belirtmektedir. Hristiyan rahibe göre Timur, ne yapıyorsa Tanrı'nın emriyle ve onun isteğine uygun olarak yaptığını ifade etmekte­ dir. Ayrıca Timur, Tanrı'nın her konuda kendisine bir melek aracılığıyla ilham gönderdiğini söylemektedir.23 Görüldüğü gibi Rahip Jean, Cengiz soyundan gelmeyen Timur'un hükümdarlık erkini, bizzat Timur'un ken­ di ifadelerine dayandırarak, Tanrısal bir seçim ve görevlendirme süreciyle ilişkilendirmekte ve böylece ilahi bir meşruiyet algısı yaratmaktadır. Bir sonraki bölümde Timur'un hakim olduğu bölgeleri sıralayan Jean, bir insanın kesintisiz at sürerek imparatorluğu bir uçtan bir uca ancak bir yılda geçebileceğini ifade etmektedir. Hiçbir şehrin veya kalenin Timur'a karşı direnemediğini, ele geçirdiği şehirlerde ve kalelerde sayısız insanı esir aldığını aktaran Jean, Timur'un büyük Türk hükümdarı Bayezid'i mağlup ve esir ettiğini aktarmakta, böylece Timur'un yenilmezliğine ve askeri deha­ sına vurgu yapmaktadır. Rahip Jean'a göre Timur bu başarıları bir milyon asker, sekiz yüz bin at ve 40 filden oluştuğu söylenen güçlü ve eğitimli ordu­ sunu ustaca kullanarak elde etmiştir. Neredeyse 36 yıldır yanında olan tec­ rübeli komutanlar idaresindeki ordu, hemen her zaman savaşa hazırdır ve askerlerin en etkili silahları kılıç, ok ve yaydan oluşmaktadır. Rahip Jean'ın notlarının bir bölümü Temir Bey'in İyiliği ve Zalimliği gibi ilginç bir başlık ta­ şımaktadır. Bu bölümde yazar, Timur'un, dostlarına ve etrafındakilere kar­ şı çok hoşgörülü davrandığını ve nadir olarak şarap içtiği sıralarda çok iyi ve liberal bir karakter sergilediğini vurgulamaktadır. Diğer taraftan Rahip Jean'e göre Timur, düşmanlarına, yolsuzluk yapanlara, kendisine ihanet edenlere karşı çok acımasız davranmakta ve özellikle adalet söz konusu ol­ duğunda, karşısındakinin sosyal konumuna veya dinine bakmaksızın, çok sert ve hoşgörüsüz bir yaklaşım sergilemektedir. Timur'un mühründe ger­ çek (veritas) sözcüğünün iki kez kazınmış olması, gerçeğe ve adalete verdi­ ği önemin göstergesi gibidir.24 Timur'un karargahında Müslümanların içki içmeleri yasaktır, sadece Hristiyanlar yemekte içki içebilmektedirler. 22 23 24

Jean de Soltanieh, La vie et la cour de Tamer/an, s. 22-23. "il dit que tout ce qu'il possecie et qu'il a fail, il le tient de Dieu, qui le lui a donne et iı qui il doit le rendre. il dit egalement que Dieu lui fait savoir toute chose par le biais de l'ange." (Jean de Sol­ tanieh, La vie et la cour de Tamer/an, s. 25.) Yazar Timuı'un mühründe Farsça gerçek anlamına gelen Rasti sözcüğünün iki kez tekrarlandı­ ğını söylemekteyse de bu doğru değildir. (Jean de Soltanieh, La vie et la cour de Tamer/an, s. 34). Mühürde "Rastı Rusti" sözleri kazınmıştır ve "hakikat kudrettiı'' anlamına gelmektedir.

28

EMİR TİMUR

Jean, Timur'un kendisine direnen bir şehri yerle bir etmek istediği za­ man otağına siyah bayrak çektirdiğini, şehir ele geçirildikten sonra bütün halkın mallarına el konulduğunu, erkekler için fidye alındığını, esir alınan kadın ve çocukların bir kısım erkeklerle birlikte imparatorluğun merkez bölgelerine sevk edildiğini aktarmaktadır. Bu uygulama, Hristiyan ve Müs­ lüman ayrımı gözetilmeksizin bütün esirler için gerçekleştirilmekteydi.

Temir Bey'in Savaş Stratejileri bölümünde Timur'un ordusunu onluk sisteme göre düzenlediğini, asla şehir içinde konaklatmadığını, askerle­ rinin devamlı at sırhnda ve savaşa hazır olduğunu belirten Rahip Jean, uzun yıllar birlikte savaşma tecrübesine sahip, cesur askerlerden oluşan Timurlu ordusunun mutlak hakim olan Timur'un emirlerine kayıtsız şartsız itaat ettiğini aktarmaktadır. Timur, yüzünden veya vücudunun ön cephesinden yaralanan askerlere büyük saygı göstermekte, sırtından ya­ ralananlara olumlu bakmamakta ve savaşta yararlık gösterenlere büyük ödüller vermektedir. Sultaniyeli Jean, anlahsını Timur'un savaşlarda uyguladığı taktiklerden örnekler vererek sürdürmekte, daha sonra Sivas, Şam ve Bursa şehirlerinde yaphğını iddia ettiği bazı uygulamaları gündeme getirmektedir. Söylen­ tilere dayanan bu hikayelerin büyük bir kısmı uydurma olmasına karşın, Timur'la ilgili çalışma yapan bütün Avrupalı tarihçiler ve yazarlar tarafın­ dan kaynak olarak kullanılması nedeniyle büyük önem taşımaktadır. Jean, Timur'un Sivas'ı aldıktan sonra, "kan dökmeme" sözü verdiği için Grekler hariç, erkek, kadın ve çocuk bütün halkı diri diri gömdür­ düğünü ve öldürülenlerin sayısının otuz altı bin kişi olduğunu yazmak­ tadır.25 Timur gerçekten Sivas'ta dört bin muhafızı diri diri gömdürmüş, esir alınanların bir kısmını mal-ı eman karşılığında serbest bırakırken ço­ ğunluğunu kadın ve çocukların oluşturduğu bir grubu da Semerkand'a göndermiştir.26 Fakat Sultaniyeli Jean'ın bütün halkın diri diri gömüldüğü şeklindeki asılsız hikayesi, Avrupalı yazarların bazılarında bütün kadınla­ rın, bazılarında Kur'an taşıyan çocukların, bazılarında ise zeytin dalı taşı­ yan bakire kızların topluca öldürülmesi şeklindeki efsanelere dönüştürü­ lecektir. Ayrıca Timur'un yalnızca Grekleri sağ bıraktığı şeklindeki iddia, Timur'un Greklere karşı iyi davrandığı ve onların kurtarıcısı olduğu şek­ linde bir algının doğmasına neden olacaktır. Jean'ın bir başka hayali öyküsü de Şam şehri ile ilgilidir. İddiaya göre Timur Şam'ı aldıktan sonra bütün Müslüman din adamlarını, onlara des­ tek olmak isteyen 8-9 bin kişilik bir toplulukla birlikte Şam'ın en büyük camisine topladıktan sonra kapıları kilitletmiş ve etrafa yığdırttığı odun­ ları ateşe verdirerek hepsini öldürtmüştür. Jean'ın Bursa şehri ile ilgili hikayesi daha da dramatiktir. Bursa'da kendisine gelen ve aynı Tanrı'ya 25 Jean de Soltanieh, LJı vie et la cour de Tamer/an, s. 40. 26 Yez&, Zafernılme, s. 343; Şfurıi, Zafernılme, s. 262. Her iki Tirnurlu tarihçi de Tirnur'un Müslümanlar­

dan mal-ı eman alırunası, Hristiyanların ise esir edilmesi yönünde emir verdiğini yazmaktadırlar.

A. AHAT ANDİCAN

29

inandıklarını söyleyen hahama Timur, Museviliğe sıcak baktığını söyle­ miş ve bütün Yahudi leri, aileleriyle birlikte bir sinagogda toplamasını is­ temiştir. Yahudilerin sinagogda toplanmasından sonra kapıları kilitleten Tim ur sinagogun ateşe verilmesini emredecektir. Daha sonra Timur bunu Hz. Peygamber' in emri üzerine gerçekleştirdiğini söylemiştir.27 Rahip Jean'ın bu kurgusu Orta Çağ Avrupa'sının Yahudilere yönelik bakış açısı ile ilgilidir. Hristiyanlığın ideoloğu sayılan Paul'e göre Yahu­ diler, günahları nedeniyle Tanrı tarafından dışlanmış ve reddedilmiş bir millettir.28 Tanrı'nın gazabı olarak kabul edilen Timur da onları bu anlayış çerçevesinde cezalandırmaktadır. Ne yazık ki, gerçeklikle hiç ilgisi olma­ yan bu öyküler daha sonraki yıllarda, Tim ur tarihini yazan çeşitli yazarlar tarafından, farklı şehirlerde ve farklı din mensuplarına uygulanmış şekil­ de yaygın olarak kullanılacaktır. Rahip Jean'ın notları Timur'un Kıpçak hanı Edige ile olan ilişkileri ve Osmanlı sultanı Yıldırım Bayezid ile olan mücadelesinin anlatıldığı bö­ lümlerle devam etmektedir. Sonraki bölümde Timur'un ülkesinde eko­ nomik hayatın canlanması açısından yaptığı düzenlemeler ve Avrupa'nın Hristiyan krallıkları ile ticari ilişkiler kurmak konusunda hevesli oluşu gibi değerlendirmeler vardır. Bu bölümü, Timur'a boyun eğen ve rakibi olan hükümdarlar konusunda bilgiler izlemektedir. Doğuda Timur'a ra­ kip olarak sıralanan hükümdarlar, Çin imparatoru, Memlllk sultanı, Altın Ordu hanı ve Mısı r'a sığınan Bağdat hakimi -Ahmed Celayir- şeklindedir. Timur'un dinlere bakışının anlatıldığı bölümde ise onun diğer Müs­ lümanlar gibi namazını kıldığı, din adamlarına büyük saygı gösterdiği, inançlı Müslümanlara karşı çok iyi davrandığı, ahlaksızları ve özellikle eşcinselleri şiddetle cezalandırdığı belirtilmektedir. Başlangıçta Hristi­ yanlara olumsuz bakan Timur'un, özellikle Rahip Jean ve François'in telkinleriyle artık daha ılımlı baktığı, Hristiyan tüccarlara ise her zaman olumlu davrandığı söylenmektedir. Rahip Jean'a göre Timur, Yahudiler­ den hoşlanmamaktadır. Jean'ın kitabı, Timur'un fiziksel görünümü ve sevdiği şeylerin anlatıldığı kısımlarla son bulmaktadır.

Gonzales de Clavijo (1406) Kastilya ve Leon kralı III. Henry tarafından Emir Timur'a gönderilen İspanyol elçi Gonzales de Clavijo'nun Embajada a Tamorlıin (Historia del gran Tamorlan) başlıklı günlükleri Timur'la ilgili olarak birinci elden yazıl­ mış en önem li kaynak eserdir. 1403 yılı Mayıs ayında Cadiz Limanı'ndan yola çıkan İspanyol elçilik heyeti, kraliyet mabeyincisi Gonzales de Cla­ vijo, Alfonso Paez ve Gomez de Salazar olmak üzere üç kişiden oluşmak­ taydı.29 Ayrıca yanlarında Timur'un Ankara Savaşı sonrasında İspanyol 27 Jean de Soltanieh, La vİR et la cour de Tamerlan, s. 42-45. 28 Chazan, Reassessing /ı?wis_h Life in Medieual Europe, s. 38. 29 Evatt, Timurlu elçinariç Ispanyol elçilik heyetinin 15 kişiden oluştuğunu ileri sürmektedir. The Primacy of National Sentimerıt in the Embajada a Tamorlıin and Andanças e viajes, s. 61.)

(Evatt,

30

EMİR TİMUR

gözlemcilerle birlikte Kastilya'ya gönderdiği elçi, Muhammed Algaci bulunmaktaydı. Heyet Cadiz'den Trabzon'a deniz yoluyla, Trabzon'dan Semerkand'a ise kara yoluyla seyahat etti ve yolculuk neredeyse 1 5 ay sür­ dü. Timur'la görüştükten sonra 1 404 Kasım'ında geri dönüş yolculuğuna başlayan heyet, ancak 1 406 Ocak ayı başlarında Cenova'ya ulaşabilecektir. Yolculuğun bu kadar uzun sürmesinin nedeni, giderken İstanbul'da, dö­ nerken de Tebriz'de yaklaşık 5 ay süreyle beklemek zorunda kalmış olma­ larıydı. Clavijo, yol boyunca geçtiği şehirleri, buralarda görüştüğü insanları ve söz konusu bölgelerde Timur yönetiminin uygulamalarını ayrınblı bir şekilde kaydetmiştir.30 Clavijo, Erzincan'dan i tibaren geçtiği önemli yer­ leşim bölgelerinin ve bazı kalelerin Timur tarafından nasıl fethedildiğini anlatarak, bir anlamda, üstün savaşçı nitelikleriyle donanmış, her koşulda s.alip gelmesini bilen yenilmez bir fatih görüntüsü de çizmiş olmaktadır. üte yandan Sivas ve Damgan gibi şehirlerde Çağataylar tarafından ger­ çekleştirilen katliamları ve kafataslarından kurulan kuleleri anlatırken Timur'un şiddeti ve terörü nasıl bir siyaset aracı olarak kullandığını da ortaya koymaktadır.31 Clavijo, imparatorluğun her tarafında güvenli ve hızlı bir ulaşım ve posta sistemi kurulmuş olduğunu, bu nedenle ülke genelinde canlı bir ekonomik hayatın ortaya çıktığını vurgulamaktadır. Clavijo'nun "Timur'un idaresinde bütün ülke barış içerisinde idi" şeklin­ deki sözleri, etkin ve güvenli bir yönetim anlayışının gündemde olduğu­ nu göstermektedir.32 Timurlenk sözcüğünün bir hakaret olduğunun altını çizen Clavijo'nun başlarda Timur Bey tanımlamasını kullanırken Timurlu coğrafyasında se­ yahat ettikçe, Büyük Tim ur veya İmparator Timur adlandırmasını kullan­ maya başlaması ilgi çekicidir. Timur'un ambleminin ve mührünün üçgen şeklinde yerleştirilmiş üç daireden oluştuğunu aktaran Clavijo, bunun dünyanın dörtte üçünü kontrol altına almış olduğuna işaret ettiğini belirt­ mektedir.33 Clavijo, kurallara uymadıkları takdirde kendi çocu klarını bile cezalandırabilen, karargahında sürekli çalışan bir yargıçlar grubu bulun­ duran ve mührüne "güç hakikattir" yazısını kazıtan Timur'u anlatırken, adil ve kararlı bir yönetici portresi çizmektedir.34 Clavijo'nun günlükleri­ ne göre, din adamlarına aşırı hürmet gösteren ve yanında seyyar bir cami taşıyan dindar bir Timur; sürekli olarak bilim adamlarıyla sohbetler ya­ pan, özellikle tarihle ilgili kitapları okutarak tartışan, tarih bilincine sahip bilge bir Timur ve nihayet sanatçıları, bilim insanlarını ve zanaatkarları Semerkand'a toplayarak bu şehri bir dünya başkenti haline getirmeye ça­ lışan yaratıcı bir Timur söz konusudur. Clavijo'nun kitabı ile ilgili araş30 Ewatt, Clavijo'nun kitabındaki Tirnur İmparatorluğu ile ilgili bilgilerin kendilerine eşlik eden Mu-

hammed Algaci araalığıyla aktanldığıru söylemektedir. (s. 63-64)

31 Clavijo, Embassy to Tamerlane, s. 72, 93. 32 Oavijo, Embassy to Tamerlane, s. 76. 33 Oavijo, Embassy to Tamerlane, s. 110. 34 Oavijo, Embassy to Tamerlane, s. 94, 157.

A. AHAT ANDİCAN

31

tırmalar yapan Evatt, Clavijo'nun Timur'u başarılı bir fatih ve otoriter bir imparator olarak tanımlarken aslında kendi ülkesi, yani Kastilya için bir siyasi model olarak sunmak istediği yorumunu yapmaktadır.:ı' Clavijo'nun ülkesine döndükten sonra Kastilya kralı III. Henry'e sun­ mak üzere hazırladığı bu günlüklerden çok sayıda el yazması kopyalar çıkartılmış, fakat ancak bir tanesi Madrid Milli Kütüphanesi'nde sakla­ nabilmiştir. Bu kopya daha sonraki dönemde bazı İspanyol yazarlarca kaynak olarak kullanılacaktır. İlk matbaa baskısı ise Andrea Piscioni ta­ rafından 1 582'de gerçekleştirilecektir. Ne yazık ki eser 1 8001erin sonları­ na kadar diğer Avrupa dillerine tercüme edilmemiş, bu nedenle de kıta genelinde yaygınlaşma imkanı bulamamıştır. Sreznevski, 1 881'de kitabı Rusçaya tercüme etmiş ve bunu başta İngilizce olmak üzere diğer dillere yapılan tercümeler izlemiştir.

Mareşal Boucicaut Timur hakkında, kısa olmakla birlikte, dönem Avrupa'sının Timur'a bakışını çok iyi özetleyen bir değerlendirme Fransız Mareşal Boucicau t'a aittir. Asıl adı Jean le Meingre olan Boucicaut, Niğbolu Savaşı'nda Os­ manlılara esir düşmüş ve bir süre sonra fidye karşılığı serbest bırakılmıştı. Sultan Bayezid'in İstanbul kuşatması esnasında Bizans i mparatorunun yardım isteği üzerine, 1 399 yılında, Fransa kralı tarafından 6 gemilik bir filo ve 1 200 kişilik bir kuvvetle birlikte bölgeye gönderildi. Emrindeki filo ile Marmara sahillerindeki Türk kalelerine baskınlar düzenleyen Mareşal, İstanbul'u kuşatan Osmanlı ordusuna karşı savaştı. Kuşatmanın giderek ağırlaşması üzerine 1 400 yılında Bizans imparatoru Manuel ile birlikte Avrupa'ya geri dönen mareşal, Fransa kralı VI. Charles tarafından söz ko­ nusu dönemde Fransa'ya bağlanmış olan Cenova'ya vali atanacaktır. Sonuç olarak Mareşal Boucicaut hiçbir şekilde Timur1a tanışmamış veya ona karşı savaşmamıştır. Fakat bulunduğu konum itibarıyla ve Yıldırım Bayezid ile olan mücadelesi nedeniyle Timur'un Anadolu'da­ ki harekatını yakından izlemek durumundaydı. Bu nedenle Boucicaut anılarında daha çok Timur-Bayezid çatışmasına yer vermiş ve bu arada Timur'la ilgili kısa değerlendirmeler yapmıştır. Boucicaut, anılarının Konstantinopolis İmparatoru, Bayezid ile nasıl barış yaptı ve Tamburlan (Tim ur) o'ndan nasıl intikam aldı ve Tamburlan 'ın ölümü

başlıklı bölümlerinde, Firavun ile özdeşleştirdiği zalim Bayezid'in Hris­ tiyanları nasıl paramparça ettiğini aktardıktan sonra "Tatarların Büyük Prensi Tamburlan Tanrı'nın gazabı gibi ondan intikam aldı" şeklinde bir değerlendirme yapmaktadır. Mareşal'e göre bu olay "hiçbir kötülüğün cezasız kalmasını istemeyen Tanrı'nın zalimleri nasıl cezalandırdığını" gösteren bir örnektir. Boucicaut'un Timur'la ilgili değerlendirmeleri ise şöyledir: 35 Evatt, The Primııcy of Natiımal Sentiment in the Embajada a Ta11UJr/ıin and Andanças e viajes. s. 205-210.

32

EMİR TİMUR Bu Tamburlan çok cesur birisiydi ve talihin ona yardımı durumunda bü­ tün dünyayı fethetmek istiyordu . . . Silahlandıktan sonraki 30 yıl boyun­ ca, güzel bir şehirde hiç kalmaksızın, savaş alanlarında harikalar yara ttı ve çok büyük işler başardı . . . Tamburlan eğer daha uzun yaşamış olsaydı Hristiyanlara Bayezid'den daha iyi davranacak değildi. Zira bütün dünya­ yı fethetmek istiyordu. Fakat her şeye çözüm bulan Tanrı, H ristiyanların, gerçek inanç düşmanının boyunduruğu altında eziyet çekmesini doğru bulmadı ve ölümü göndererek her şeyin sona ermesini sağladı.36

Görüldüğü gibi, deneyimli bir asker olan Boucicaut, Timur'u yenilmez bir savaş tanrısı olarak tanımlamakta ve hedefinin dünya hakimiyeti ol­ duğunu vurgulamaktadır. Mareşal Boucicaut'a göre Timur, Hristiyanla­ rın en büyük düşmanı olan Sultan Bayezid'i yenmek suretiyle Tanrı'nın gazabı rolünü oynamış ve Niğbolu'da öldürülen Hristiyanların intikamını alarak ilahi adaletin gerçekleşmesini sağlamıştır. Diğer taraftan mareşal, Timur'un kendisinin de bir Hristiyan düşmanı olduğunu özellikle belirt­ mektedir.

Bertrando de Mignanelli (1416) Sienalı bir tüccar olan Bertrando de Mignanelli'nin yazdığı Vita Ta­ merlani (Timur'un Hayatı) veya R uina Damasci (Şam'ın Yıkılışı) kitapçığı,

Timur'un Şam şehrini işgalini konu alan ve bu vesileyle Timur hakkında bilgiler aktaran bir diğer dönem eseridir. Mignanelli uzun yıllar Şam'da ticaret yaptıktan sonra Milan dükü Giovanni Galeazzo'nun elçisi olarak Memluk sarayına gönderilmiş ve burada bir süre Sultan Berkuk'a tercü­ manlık yapmıştır. Timur'un Şam'ı kuşattığı 1 401 yılında Kudüs'te bulu­ nan Mignanelli, Memluk sultanı Ferec'in Timur'dan kaçan ordusuyla bir­ likte Mısır'a gitmiş, daha sonra 1402 yılında Şam'a geri gelerek Vita Tamer­ lani başlıklı yazısına konu olacak gözlemlerde bulunmuştur. Mignanelli kitapçığına "Burada ismi Thomorleng (Timur) olan kötüle­ rin en kötüsü bir adamın Suriye ve Türkiye bölgelerinde yaptığı işler ve Suriye'deki meşhur Şam şehrinin acı veren korkunç yıkımı anlatılacak­ tır" sözleriyle başlamaktadır.37 Bunu Timur'un ordusunun Şam bölgesine gelişinden sonra Memluk sultanı Ferec ile mücadelesi, Ferec'in Kahire'ye kaçması, Şam halkının Timur tarafından kademeli olarak cezalandırılma­ sı, varlıklarının halkın elinden alınması ve nihayet Çağatay ordusunun yağmalaması sırasında çıkan yangının şehri harabeye çevirmesi izlemek­ tedir. Mignanelli, anlattığı olaylara bizzat şahit olmamış, ancak, Timur'un bölgeden ayrılmasından sonra olayları yaşayan insanların anlattıklarını kaleme almıştır. Bu nedenle anlatısı şehirdeki bütün Yahudilerin bir hav­ raya toplandıktan sonra yakıldıkları gibi gerçek olmayan hikayeler de içermektedir. 36 Boucicaut, Le Liure des Faits du Mareschal de Boucicaut, s. 254. Boucicaut'un el yazması anılan ölü­ münden sonra (1421) bir süre ailesinin muhafazasında kalmış ve bilinmeyen bir tarihte Paris Milli Kütüphanesi'ne konulmuştur. Arulann ilk matbaa baskısı 1620 yılında gerçekleştirilmiştir. 37 Fischel, A New Uıtin Source on Tamer/ane's Conquest of Dama.çcus, s. 209.

A. AHAT ANDİCAN

33

Benzer şekilde, Timur1a ilgili yazdıkları da, başkalarından nakledi­ len bilgilerdir. Mignanelli'nin anlatısına göre, Şamlı bir esir ile arasında geçen konuşmada kendisiyle ilgili düşüncelerinin ne olduğunu soran Ti­ mur, övgü dolu bir cevap alması üzerine "Yalan söylüyorsun, zira ben Tanrı'run gazabıyım ve sizleri cezalandırmak üzere görevlendirildim. Si­ zin ahlaksızlıklarınızı benden başkası düzeltemez. Siz kötüsünüz, fakat ben çok daha kötüyüm. Dolayısıyla sesini çıkarma" demektedir.38 Mig­ nanelli, Timur'un fiziki yapısı ile ilgili olarak yaptığı değerlendirmede, bir bacağının kısalığından söz ettikten sonra, onu, çok yakışıklı, kariz­ matik, yumuşak ve nazik görünümlü bir insan olarak tanımlamaktadır. Mignanelli'ye göre Timur, gençliğinde adaletli, iyi, hoşgörülü ve aşırı cö­ mert bir insan iken, 1395 yılındaki Toktamış'a karşı yaptığı sefer sonrasın­ da tamamen değişmiş ve lanetli bir kişilik haline dönüşmüştür. Mignanelli, kitapçığının sonraki bölümünde, Timur'un Anadolu seferi, Sultan Bayezid ile savaşı, İzmir'i ve Bağdat'ı fethi gibi olayları anlatmak­ tadır. Bu son bölümde Mignanelli'nin, Bayezid'in esareti ile ilgili hayali tanımlamaları, daha sonraki dönemlerde başta İtalyanlar olmak üzere Av­ rupalı yazarlara ilham kaynağı olması bakımından önemlidir. Mignanel­ l i, Bayezid'in yakalandıktan sonra ağır hakaretlere maruz kaldığını, bir köpek gibi boynundan zincirlenerek halk arasında gezdirildiğini ve bağlı vaziyetteyken önüne atılan yiyeceklerle beslenmek zorunda bırakıldığını yazmaktadır.39 Mignanelli, Vita Tamerlani'yi Avrupa'ya döndükten sonra, 1416 yılında, Almanya' nın Konstanz şehrinde yazacaktır. El yazmaları Siena ve Viyana kütüphanelerinde bulunan Vita Tamerlani, 1 764 yılında Stephanus Baluzius'un Miscellanea kitabı içerisinde basılmıştır.

Schiltberger (1427) Niğbolu Savaşı'nda Osmanlılara esir düşen Schiltberger, Ankara Savaşı'ndan sonra Timurlu ordusuna nakledilmiş, Timur'un ülkesi­ ne dönüşü sonrasında önce Şehzade Şahruh' un daha sonra da Şehzade Ebubekir'in maiyetine verilmiş ve esaretinden 27 yıl sonra Deşt-i Kıpçak üzerinden ülkesine dönmeyi başarmış Bavyeralı bir Hristiyan'dı. Ülkesine döndükten sonra yazdığı anılar, uzunca bir dönem Tim ur tarihi konusun­ da birincil bir kaynak olarak kabul görmüştür. Ne yazık ki Schiltberger'in Timur1a ilgili yazdıkları, Ankara Savaşı dışında, büyük ölçüde işittiği söy­ lentilere dayanmaktadır. Çünkü Schiltberger, Timur Bayezid'i yendikten ve ülkesine döndükten sonra savaşmak için Müslümanların en büyük kralı olan sultanın üzerine yürüdü"40 şeklindeki sözleriyle, tarihi zaman­ lamaya aykırı bir şekilde, Timur'un Suriye seferini, ardından da Bağdat ve 38 Fischel, A Nroı Lııtin Source on Tamer/ane's Conquest of Dama.