Umut İlkesi [1] 9789750505454

Citation preview

ERN ST B LO C H • U m u t İ l k e s i • CIlt j

Goethe-lnstituı'un katkılanyla yayımlanmıştır.

Das Prinzip Hoffnung © 1959 Suhrkamp Verlag Frankfurt am Main iletişim Yayınları 1269 • Politika Dizisi 62 ISBN-13: 978-975-05-0545-4 © 2007 lletişim Yayıncılık A. Ş. 1. BASKI 2007, İstanbul (1000 adet) Dili KAPAK TASARIMI Utku Lomlu KAPAK Suat Aysu

KAPAK FİLMİ Mat Yapım UYGUİ^LAMA Hüsnü Abbas - Hasan Deniz DÜZELTİ Kerem Ûnüvar MONTAJ Şahin Eyilmez BASKI ve CİLT Sena Ofset İletişim Yayınlan Binbirdirek Meydanı Sokak Heti.şim Han No. 7 Cagaloglu 34122 İstanbul Tel: 212.516 22 60-61-62 • Faks: 212.516 12 58 e-mail: iletisi^[email protected] • web: ^^w.iletisim.com.tr

ERNSTBLOCH

Umut İlkesi C t L T

1

D a s P r in z ip H o ffn u n g ç e v i r e n T a n ıt B o r a

ERNST BLOCH 1885'te Yahudi bir küçük memur ailesinin çocuğu olarak Ludwigshafen'de doğdu. Münih'te, fizik ve müzik yan daUanyla destekleyerek, felsefe dok­ torası yaptı. “Emperyalist işgal savaşı" olarak gördüğü Birinci Dünya Savaşı'nın başlaması üzerine lsviçre'ye iltica etti. 1920’lerde Berlin’de bulunduğu yıllarda, Marksist tiyatrocu-yazar Brecht'le ve düşünür Benjamin'le yakın ilişkisi vardı. Nazilerin iktidara gelmesi üzerine tekrar ülke dışına çıktı. Son olarak gittiği Prag'ın da Nazi işgaline uğ^^raı arefesinde ABD'ye göç etti. 1949’da, ikinci Dünya Savaşı'ndan sonra Sovyeder Birliği ^^yesinde kurulan Demokratik Almanya Cumhuriyeti’ne taşındı, Leipzig Üniversitesinde çalıştı ve bir süre “devlet filozofu" mu­ amelesi gördü. 1956'da Sovyeder Birliği'nin Macaristan'daki liberal-sosyalist rejime müdahalesini eleştirmesi ve derslerinde bu eleştirisi doğrultusunda “özgürlük ide­ ali”™ işlemesi üzerine, zorunlu emekliliğe s^k edildi. l961'de Batı Almanya'ya geçti ve Tübingen Üniversitesi'nde ders vermeye başladı. 1968 öğrenci hareketine eleştirel ama hararetli bir destek verdi. 1977de Tübingen'de öldü. Ûç bine yakın öğrencinin meşaleli yürü^yüşüyle uğurlandı. Eserleri: Geist der Utopie (Ütop^rnın Tini], 1918; Thomas Münzer als Theologe der Revolution [Devrimin Teologu Olarak Thomas Müntzer), 1921; Freiheit und Ordnung [Özgürlük ve Düzeni, 1947; Spuren (İzler), 1930; Subjeht-Objeht [ÖzneNesne], 1949; Erbschaft clieser leit [Bu Çağın Mirası], 1935; Avicenna und diearistotelische Linke [lbn-i Sina ve Aristotelik Sol), 1949; Das Prinzip Hoffnung [Umut ilkesi], 1954-1959; Natumcht und mmschliche Würde [Doğal Hukuk ve insan Onuru], 1961; Tübinger Einleitung in die Phüosophie [Tübingen MukaddimesiFelsefeye Giriş], 1963; Atheismus im Christentum [Hıristiyanlıktaki Ateizm], 1968; Das M^ateridismuspmblm, seine Geschichte und Substanz [Materyalizm Sorunu, Ta­ rihi ve Özü], 1972; ^Experim^entun Mundi. Frage, Kategorien des Herausbringens, Praxis [Dünya Deneyi. Soru, Çıkarsamanın Kategorileri, Praxis), 1975.

O ğ lu m ja n Robert Bloch'a

İÇ İN D E K İL E R

ERNST BLOCH H A KKINDA I TANIL BORA................. 15 Ö N S Ö Z ..........................................................................................19

BİRİNCİ BÖLÜM (Havadis) KÜÇÜK G Ü N D Ü Z D Ü ŞLERİ ' 1 BOŞ B A ŞLA RIZ......................................................................... 41 2 B lR Ç O K ŞEYDE DAHA FA ZLA SIN IN TADI VARDIR........:................................................................... 41 3. HER GÜN M AVlNIN İ Ç İ N E ............................................... 42 4 SAKLANACAK YER VE GÜZEL YABANCI.................. 43 Kendi aramızda 43 • Daha evdeyken yola çıkmış 43 5 KAÇIŞ VE G A LİB İN D Ö N Ü Ş Ü ..........................................45 Haydi gemiye 45 • Panldayan hdse 4 7 6 DAHA OLG U N ARZULAR VE R E S İM L E R İ................. 51 Mefluç beygirler 51 • Uzun bıçaklar gecesi 52 • Kapının kapatılma­ sından az önce 53 • Yeni bir neşenin keşfi 55 • Dostane olma fırsatı 57

7 YAŞLILIKTA HALA A RZULANABİLİR OLARAK K A L A N ..................................................................... 58 Şarap ve kese 58 • Çagnlan belâ, gençlik; karşı arzu: hasat 59 • Ah­ şam ve ev 62

8 D Ö N D Ü REN İŞ A R E T .............................................................64

ik in c i bölüm

(Esaslar)

Ö N G Ü R Ü C Ü T A S A V V U R U N B İL tN C İ 9 N E D İR , TE PI H A LİN D E O LU P B lT E N ? .......................69 10 ÇIPLA K T E Pİ VE ARZU, D O Y U R U LM A M IŞ.............. 70 11 HAYLİ H A C İM Lİ BİR CA N LI OLARAK İN S A N .........12 Tekil beden 12 • Ardında beden olmayan güdü olmaz 12 • Değişen tut­ ku 74

12 i n s a n i t e m e l g ü d ü y e d a i r D E Ğ İŞİK KAVRAYIŞLAR...................................................... 15 Cinsel güdü 75 • Ben güdüsü ve bastırma 76 • Bastırma, kompleks, bilinç-dışı ve uçundurma 79 • iktidar güdıiSü, sarhoşluk güdüsü, hollehtifbilinç-dışı 82 • “Eros" ve arhetipler 87

13 BÜTÜN TEM EL G Ü D Ü L E R İN TARİHSEL S IN IR L IL IĞ I, Ö Z -Ç IK A R IN M U H TELİF D URU M LA RI, DOYURULAN DUYULAR VE BEK LEN Tİ D UYULARI..........................................................9 1 Acil ihtiyaç 91 •E n itimat edilir temel güdü: Beka/hayata kalma 92 • Güdülerin ve beka güdüsünün tarihsel dönüşümü 94 • Keyif/gönül ha­ reketi ve Benlik hali, beklenti duyulannın iştahı, bilhassa umudun 96 • tleriye dogru kendini genişletme güdüsü, faal beklenti 103

14 G Ü N D Ü Z D Ü ŞL E R İN İN GECE D Ü ŞLER İN D EN TEM EL FARKI. G ECE D Ü ŞÜ N D E G lZ L l VE ESKİYE DAİR DOYURULUŞU A R ZU N U N , G Ü N D Ü Z FA N T E Z İL E R İN D E İSE HAYALLEYEREK, Ö N C E D E N TASARLAYARAK.....105 Rüyaya eğilim 105 • Arzunun doyurulması olarak dfyler 106 • Korku düşü ve arzunun doyurulması 110 • Bir temel mesele: Gündüz düşü

gece düşünün ilk basamağı değildir 115 • Gündüz düşünün birinci ve ikinci karakteri: Serbest gidiş, korunmuş Ego 117 • Gündüz düşünün üçüncü karakteri: Daha iyi bir dünya 122 • Gündüz düşünün dördün­ cü karakteri: Sona gidiş 127 • Gece ve gündüz düşü oyunlannın içiçeliği, çöz:ülmesi 131 • Tekrar düşe eğilim: Gündüz düşlerinin medyumu olarak “ruh hali» 136 • Tekrar, beklenti etkileri (endişe, korku, ürkün­ tü, umutsuzluk, umut, güven) ve uyanıkken görülen düş 141

15 H EN Ü Z -B İL İN C İN E -V A R IL M A M IŞ’IN KEŞFİ VEYA İLERİYE D O Ğ RU ALACAKARANLIK. YENİ B İL İN C İN S IN IF I VE YENİ O LA N IN BİLİN Ç S IN IF I OLARAK H EN Ü Z-B İLİN C İN E-V A R ILM A M IŞ: G EN ÇLİK , ÇAĞ D Ö N Ü M Ü , Ü R ETK EN LİK Ü T O P İK İŞLEV KAVRAMI, ONU N ÇIK A RLA , İD EO LO JİY LE, A R K ETtPLER LE, İD EA LLERLE, A LEG O RİLERLE-SEM BO LLERLE KA R ŞILA ŞM A SI......................................................................148 İki kenar 148 • Bilinçdışı ile Bilinçli Olan arasındakinin ikili anlamı 149 • Henüz-Bilincine-Vanlmamış Olan: Gençlikte, çağ dönümünde, üretkenlikte 151 • Üretkenliğe devam: Onun üç merhalesi 157 • Unu­ tulmuşun ve Henüz-Bilincine-Vanlmamış’ın aydınlanmaya karşı koy­ duğu direncin farklan 164 • Henüz-Bilincine-Vanlmamış'ın kavran­ masını onca uzun süre engelleyen kısıt üzerine son söz 169 • HenüzBilincine-Vanlmamış'taki bilinçli ve bilinen etkinlik, ütopik işlev 181 • Ütopik işleve devam: Ondaki özne ve halihazırdaki kötüye karşı hamle 186 • Ütopik işlevin çıkarla teması 190 • Ütopik işlevin ideolojiyle karşılaşması 193 • Ütopik işlevin arketiplerle karşılaşması 200 • Üto­ pik işlevin ideallerle karşılaşması 208 • Ütopik işlevin AlegorilerleSembollerle karşılaşması 219

16 G ER Ç EK LEŞTİR M ED EK İ Ü T O PİK İM GE A R TIĞ I M ISIR L I VE TROYALI H E L E N A .....................................224 Düşler çekip gitmek ister 224 • Yeterli gelmemek - ve bunda ne yatı­ yor olabilir? 225 • Hayal kıriklığının birinci nedeni: Orada, senin ol­ madığın yerdedir mutluluk; İkinci neden: Kendibaşınalaşmış düş ve İki Helena'nın Destanı 227 • Birinci ve ikinci nedene itiraz: Devre dışı kalmanın Odyseus'u 234 • Ütopik artık-imgelerin üçüncü nedeni: Ger­ çekleştirmenin aporileri 237

17 DÜNYA: Ü T O P İK FA N T E Z İN İN NERED E BİR M U A D İLİ O LD U Ğ U N A DAİR. R E E L İM K A N ,C E P H E ,N O V U M , ULTlMUM K A TEG O R İLER İ VE U F U K ........................244 insan sıkı sıkıya kapalı değildir 245 • ^Dünyada birçok şey k^apanmamıştır daha 245 • Militan iyimserlik, Ctpht, Novum, Ultimum katego­ rileri 247 • “İmkânlara göre" ve “îmfkdn dahilinde {olmaktal olan“, Marksizmin soğuk ve sıcak akıntılan 256 • Görülebilir ön-görünüş olarak sanatsal görünüş 262 • Yanlış otarşi; reel fragman olarak öngörünûş 270 • Sözkonusu olan gerçekçiliktir; her gerçeğin bir ufku vardır 276

18 ‘İM K A N ' K A T E G O R İS İN İN TABAKALARI................ 278 Biçimsel Mûmkûn 2 79 • Maddeten-nesnel olarak Mûmkûn 280 • Maddi-nesnel ölçûye göre Mûmkûn 284 • Nesnel-reel Mûmkûn 291 • Hatırlama: Mümhûn'e karşı mantıksal-statik mücadele 298 • Imkdnı gerçekleştirmek 305

19 DÜNYANIN D E Ğ İŞ T İR İL M E S İ VEYA M ARX'IN FEUERBACH Ü ZER İN E O N B lR T E Z İ ......................... 308 Telif etme zamanı 309 • Gruplama sorunu 313 • Bilgi teorisi grubu: Temaşa ve Eyle^m/Faaliyet (5., L, 3. Tezler) 315 • Antropolojik-tarihsel grup: Kendine yabancılaşma ve gerçek materyalizm (4., 6., 7., 9., 10. Tezler) 323 • Teori-Pratik Grubu: Kanıt ve Teyid (2. ve 8. Tezler) 329 • Parola ve onun anlamı (11. Tez) 338 • Arşimet noktası: Sadece Geçmiş Olanla değil esasen Gelmekte Olanla bağıntılı Bilme 346

20 TOPARLAMA / Ö N G Ö R Ü C Ü TASAVVURUN TEŞEKKÜLÜ VE K U TU PLA RI: KARANLIK AN - (U C U ] A Ç IK E L V E R İŞ L İL İK ......352 Nabız ve yaşanan karanlık 352 • Mûmkûn bir ileri yürüyûş için yer 353 • Kaynak ve Menfez: Mutlak soru olarak hayret 354 • Tekrar: Ya­ şanan dnın karanlıgı; Carpe diem 356 • Yaşanmış dnın karanlığı, de­ vam: On plan, zararlı uzam, ifddatki melankoli, kendini dolayımlamah 361 • Somut soru olarak tekrar hayret, gerek endişe gerek mutluluk suretinde; ûtopik arketip: en yüksek iyi 367 • Kökendeki Değil, tarih­ teki Henûz-Değil, sondaki Hiç veya Her Şey 374 • Ütopya daimi hal değil; o halde gerçekten de Carpe diem, fakat sahici mevcudiyette, sa­ hici bir şey olarak 382

21 ALIM LI SURETİYLE G Ü N D Ü Z D Ü ŞÜ : PAMİNA VEYA ERO TİK VAAD OLARAK İM G E .....386 lhtimamh sabah 386 • Portrenin tesin 387 • Karşılaşma etrafındaki lıdle, nişanlanma 391 • Fazla imge, bunıdan kurtuluş, evlilik etrafın­ daki lıdle 393 • Yüksek çift, C o ^ ^ Christi veya kozmik ve lsa-biçimli olmuş olan evlilik ütopyası 398 • Aşkın sonradan beliren imgesi 403

21 SEM BOLİK SU RETİY LE G Ü N D Ü Z DÜŞÜ: PA N D O R A N IN K U TU SU ; BAKİ KALAN SERVET .. 405

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM (Geçiş) A Y N A D A K İ A R Z U İM G E L E R İ (T E Ş H lR , MASALLAR, SEYAHAT, FİLM , SAHNE) 23 K EN D İN İ O LD U Ğ U N D A N GÜZEL YAPMAK........... 413 24 BUGÜN AYNA İNSA N A NE A N L A T IR ?...................... 414 İnce olmak 414 • Eğilip bükülmekte güçlü 415

25 Y EN İ ELB İSE, IŞ IK L A N D IR IL M IŞ V İT R İN ............. 416 İyi yapılı 416 • Reklamın ışıgı 418

26 GÜZEL M ASKE, KUKLUXKLAN, RENKLİ M A G A Z İN L E R ...................................................... 420 Yamuk yollar 420 • Korku yoluyla başan 422 • Başan hitaptan, şu­ rup gibi hikdyeler 425 27 PANAYIRDA DAHA İYİ GÖKYÜZÜ SARAYLARI VE MASALLARLA BAYAĞI EDEBtYATTAKİ S İR K .......................... ............................... 4 29 Akıllının cesareti 430 • A m ut piş ağzıma düş, lambanın cini 432 • "Şarkının kanatlannda, canımın içi, taşır götürürüm seni" 434 • “He­ ri, çıkıştaki düzlüklere doğru, orsada en güzel yeri biliyorum” 437 • Panayırdaki ve Sirkteki Güney Denizi 440 • Vahşi masal: bayağı ede­ biyat 445

28 SEYAHATİN C A Z İB E Sİ, ANTİK A LA R, KORKU R O M A N IN IN V E R D İĞ İ M U TL U L U K ..........448 Güzel yabancılık 449 • Iraklan arzulamak ve 19. y^ rıld a tarihsel­ leştiren ooda 454 • Antik mobilyalann hâlesi, kalıntılann büyüsü, mü-

ze 461 • Arkadia'nın saray bahçeleri ve binalan 469 • Harika hava, geceleyin Apollo 473

29 DANSTAKİ ARZU İM G E S İ, PANTOM İM VE FİLM Ü L K E S İ........................................476 Yeni dans ve eskisi 477 • Bir zamanlann dışavurumcusu olarak dans, Egzotik 480 • Kûlt dansı, dervişler, saadetli rond 482 • Sağır-dilsiz ve anlamlı pantomim 487 • Kamerayla yeni Mimus 491 • Çürümüş ve şeffaf anlamıyla düşfabrikası 494

30 PARADİGM ATİK M Ü ESSESE OLARAK BAK ILD IĞ IN D A G Ö STER İ SA H N ESİ VE ORADA B E L İR L E N E N ................................................. 498 Perde kalkıyor 498 • Örnekle deney 499 • Aranan emsalin deneyine ilişki daha fazlası 502 • Okuma, konuşma mimiği ve sahne 505 • İl­ lüzyon, dûrüst görünûş, ahlâk! müessese 510 • Yanlış ve sahici güncel­ leştirme 514 • Daha hakiki güncelleştirme: Korku ve acıma değil, hafa tutma ve umut 517

31 ALAYA ALINAN VE N EFRET EDİLEN ARZU İM G ELER İ, G Ö N Ü LLÜ M İZ A H İ...................... 520 Eğer sözcûgıl 520 • “Yeni moda şeylerin hiçbiri işe yaramaz" 521 • Le Ntant; un autre monde [Hiçlik; bir başka dünya] 522 • Aristophanes'in “Kuşlar"ı ve bulutlardaki guguk kuşu yuvası 525 • Neşeli artınm: Lukian'ın Vera historiaSı 526 • Gönûllû-mizahi arzu imgeleri 529

32 HAPPY-END, H İLESİ A ÇIĞ A ÇIKM IŞ AMA YİNE DE SA V U N U L A N ........532

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM (inşa) D A H A lY l B İR D Ü N Y A N I N T E M E L L E R İ (ŞİFA SANATI, TOPLUM SAL SI STE MLE R, TEK N İK , M tM A R t, COĞRAFYA, SANAT VE BİLGELİK PER SPEK TİFİ) 33 BİR DÜŞÇÜ HEP DAHA FAZLASINI İS T E R .............543 34 BEDENİN İD M A N I, TOUT VA B lE N .........

544

35 SAĞLIK KAVGASI, H EK İM LİK ÜTOPYALARI... .... .541 Delilik ve masallar 547 • ilaç ve planlama 549 • Sahici bedensel yeni­ den inşadaki tereddüt ve hedef.556 • Malthus, doğum rakamlan, gıda 562 • Hekimin ihtimamı 565

36 ÖZG Ü RLÜ K VE DÜZEN, SOSYAL ÜTOPYALARDAN BİR K E S İT ........... ........... 567 I. G t Rt S I Basit bir yemek 568 • Kızarmış güvercinler 568 • Ka­ çıklık ve bayağı edebiyat, burada da 569 • Ufukta New Moral Worlds 572 • Otopyalann kendi seyir planlan vardır 576

II. G E Ç M İŞİN SOSYAL ARZU İM G E L E R İ I Solon ve mütevazı orta 579 • Diyojen ve numunelik dilenciler 579 • Aristipp ve numunelik asalaklar 580 • Platon'un Dor Devletine dair düşü 582 • Helenistik devlet masallan, Jambulos'nun güneş adası 587 • Stoa ve uluslararası dünya devleti 590 • Incil ve komşunu sevenler ülkesi 596 • Augustin'in Diriliş'ten olma Tann Devleti 603 • Fioreli Joachim, Üçüncü Incil ve onun krallığı 612 • Thomas More veya sosyal özgür­ lük ütopyası 620 • More’un zıddı: Campanella'nın Güneş Devleti veya sosyal düzen ütopyası 628 • özgürlak ve düzene dair Sokratik soru, Ütopya ve Civitas solis’i göz önüne alarak 636 • Devam: Sosyal ütop­ yalar ve klasik doğal hukuk 643 • Sosyal ıltopyalann yerine aydınlan­ mış doğal hukuk 650 • Fichte'nin kapalı ticaret devleti veya akli hu­ kuktan sonra üretim ve mübadele 659 •19. yüzyılda federatif ütopya. lar: Owen, Fourier 668 • 19. yüzyılda merkevyetçi ütopyalar: Cabet, Saint-Simon 675 • Bireysel ütopyacılar ve Anarşi: Stimer, Proudhon, Bakunin 683 • Mart Arefesmdm proleter düş sarayı: Weitling 691 • Bir bilanço: Rasyonel ütopyalann zaaftan "e mevkii 695 III. PROJELER VE BlLlME DOĞRU tLERLEME / Güncel ba­ kiye: burjuva grup ütopyalan 701 • Gençlik hareketinin başlangıcı, programı 703 • Yeni kadın için mücadele, kadın hareketinin programı 708 • Eskiyeni ülke, Siyonizmin programı 719 • Marxtan sonra Gele­ cek romanlan ve bütüncül ütopyalar: Bellamy, William Morris, Carly­ le, Henry George 735 • Marksizm ve somut öngörücü tasavvur 745

37 İRADE VE D O Ğ A , TEK N İK ÜTOPYALAR................. 151 l. BÜ^ÛSEL GEÇMİŞ I Sefalete düşmüş 752 • Ateş ve yeni dona­ nım 753 • Delilik ve Alaaddin'in masallan 753 • “Profesör Mystos" ve icat 756 • Andred'nın“Christiani Güllü Haç simya düğünü, anno [yıl] 1459" 762 • Tekrar simya: mutatio specierum (anoı:ganik türlerin dö­ nüşümü) ve onun kuluçka makinesi 769 • Barok dönemde kuralsız icatlar ve “orantılar“ 778 • Bacon'un Ars inveniendiSi: Lullik sanatın yaşamını sürdürüşü 781 • Nova Atlantis, ütopik laboratuar 787

II. Ö K L lD Ç l OLMAYAN BUGÜN VE G E L E C E K , T E K N İK RABITA SO R U N U / Planlann da güdülenmesi gerekir 791 • Geç buıjuva dönemde tekniğin gemlenmesi, askeriye ha­ riç 792 • Makinenin organik olmaktan çıkanlması, nükleer enerji, öklidçi-olmayan teknik 795 • Övıe, hammtadeler; y