The World of Journalism: educational manual 9786010415577

Citation preview

ƏЛ-ФАРАБИ атын­да­ғы ҚА­ЗАҚ ҰЛТ­ТЫҚ УНИ­ВЕР­СИТЕТІ

М. Қ. Дауытбекова А. И. Исаева

ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНДАҒЫ БАТЫРЛЫҚ ДӘСТҮРЛЕР Оқу құ­ра­лы

Ал­ма­ты «Қа­зақ уни­вер­си­те­ті» 2016

ƏОЖ 94 (574) КБЖ 63.3 (5 қаз) Д 19 Әл-Фа­ра­би атын­да­ғы Қа­зақ ұлт­тық уни­вер­си­те­ті жа­нын­да­ғы ҚР БжҒМ жо­ға­ры жә­не жо­ға­ры бі­лім бе­ру­ден ке­йін­гі Рес­пуб­ли­ка­лық оқу-әдіс­те­ме­лік Ке­ңе­сі­нің гу­ма­ни­тар­лық жә­не жа­ра­ты­лы­стану ма­ман­дық­та­ры бо­йын­ша оқу-әдіс­те­ме­лік бір­лес­ті­гі мә­жі­лі­сі­нің ше­ші­мі­мен ұсы­ныл­ған (№1 хат­та­ма 7 қа­зан 2015 жыл) Пі­кір жаз­ған­дар: т.ғ.д., про­фес­сор Г.Б. Ха­би­жа­но­ва т.ғ.д., про­фес­сор К.М. Тө­леубаева т.ғ.к., до­цент Б. Хи­наят Жауапты редакторы А.Б. Қалыш

Д 19

Дауытбекова М.Қ. Қазақ халқындағы батырлық дәстүрлер: оқу құралы / М.Қ. Дауытбекова, А.И. Исаева; жауапты ред. А.Б. Қалыш. – Алматы: Қазақ университеті, 2016. – 246 б. ISBN 978-601-04-1557-7 Оқу құралында дәстүрлі қазақ қоғамындағы батыршылық институтының қалыптасуы мен оның негізгі қызметі тарихи тұрғыдан қарастырылған. Батырлардың жеке әлеуметтік топ ретінде институт­ ция­лануы мен оның саяси-қоғамдық, әлеуметтік-экономикалық қызме­ тінің сипаты талданып, дәстүрлі қазақ қоғамының рухани құндылықтар жүйесіндегі орны ашып көрсетілген. Оқу құралында қол жеткізілген тұжырымдарды ЖОО студенттеріне «Қазақ қоғамындағы саяси – потес­ тарлық институттар» атты элективті курсты оқытуда, жаңа заман­дағы Қазақстан тарихынан жалпы және арнаулы курстар оқығанда, қазақ халқының саяси-әлеуметтік құрылымы жайлы зерттеулер жүргіз­ген­ де пайдалануға болады. Сондай-ақ дәстүрлі қазақ қоғамының руха­нимәдени дамуы мен ұлттық құндылықтар жүйесі туралы мәселелерді зерттеу мен мәдениеттану, әлеуметтану пәндерінің жалпы курстарын оқытуда көмекші оқу құралы ретінде пайдалануға, сонымен қатар қазақ халқының тарихына қызығатын оқырмандарға арналған.

ƏОЖ 94 (574) КБЖ 63.3 (5 қаз) © Дауытбекова М.Қ., Исаева А.И., 2016 ISBN 978-601-04-1557-7 © Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 2016

КІ­РІС­ПЕ

Б

ү­гін­гі таң­да ғы­лы­ми әде­биет­тер­де ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты ұғы­мы қол­да­ны­лып ке­ле жат­ қа­ны­мен, ол әлі күн­ге де­йін­ дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мы­ның саяси-әлеу­мет­тік құ­ры­лы­мы­ның ажы­ра­ мас бө­лі­гі ре­тін­де то­лық қа­рас­ты­ры­лып отыр­ған жоқ. Қа­зақ та­ри­хын­да­ғы же­ке­ле­ген ба­тыр­лар­дың қыз­ме­ті мен өмір­бая­нын баян­даумен ға­на шек­те­лу әлі­ де бол­ са ба­сым. Де­ген­мен бү­гін­гі та­рих ғы­лы­мы үшін жа­лаң фак­ті­лер­ді баян­дап қа­на қою аз­дық ете­ді. Ке­рі­сін­ше, осы оқи­ға­лар­дың туу се­беп­те­рін, сал­да­ры мен нә­ти­ же­ле­рін, өзін­дік ерек­ше­лік­те­рін анық­тау­ға ба­са на­зар ауда­ры­луы тиіс. Оқу құ­ра­лын­да ба­тыр­шы­лық инс­ти­ ту­ты қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы өзін­дік ерек­ше­лі­гі бар же­ке әлеу­мет­тік инс­ти­тут ре­тін­де зерт­те­ле­ді. Дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мы­ның жал­пы си­па­тын, мә­нін, ма­ңы­зын, одан әрі жал­пы қо­ғам­ның мә­де­ни-ру­ха­ни дам­уын­ың не­гіз­де­рін тү­сі­ну­ге қол жет­кі­зе­міз. Жал­пы та­ри­хи – мә­де­ни да­му­ дың өзін­дік ерек­ше­лік­те­рі­не бай­ла­ныс­ты ел ішін­де­гі қо­ғам­дық тәр­тіп­ті сақ­тау қа­жет­ті­лі­гі әс­ке­ри іс­пен кә­ сі­би тұр­ғы­да айна­лы­са­тын адам­дар­дың пай­да болуына жә­не олар­дың осы қо­ғам­дық қыз­мет­тер­ді ат­қа­ру­ды өз мін­де­ті­не алу ба­ры­сын­да же­ке әлеу­мет­тік жік ре­тін­де қа­лып­тас­уына әкел­ді. Дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мы­на тән ба­ тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның қа­лып­тас­уын­ың қай­нар көз­ де­рі ежел­гі за­ман­дар­дан бас­тау ала­ды. Ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты өзі­нің қа­лып­та­су ке­зең­де­рін­де көш­пе­лі­лер 3

4

Қазақ халқындағы батырлық дәстүрлер

қо­ға­мы­на тән бас­қа да әлеу­мет­тік инс­ти­тут­тар­мен бір­ге да­мы­ды. Дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ба­тыр­лар әрі би, әрі жы­рау, әрі ел­ші, әрі ру бас­шы­сы қыз­ме­тін қо­са ат­қа­ра бе­руімен ерек­ше­ле­не­ді. Оқу құ­ра­лы­ның зерт­теу ны­са­ны – қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ба­тыр­ шы­лық инс­ти­ту­ты­ның қа­лып­та­суы мен оның саяси, әлеу­мет­тік қыз­ме­ті жә­не ру­ха­ни құн­ды­лық­тар жүйе­сін­де­гі ор­нын, рө­лін зерт­ теу бо­лып та­бы­ла­ды. Ер­те за­ман­нан бел­гі­лі ба­тыр­шы­лық инс­ти­ ту­ты­ның қа­зақ да­ла­сын­да ша­рық­тау шы­ңы­на жет­кен, аса пәр­мен­ ді әлеу­мет­тік – саяси күш­ке айна­лып, бар­лық мән­ді бел­гі­ле­рі мен қа­сиеті жар­қы­рай ашыл­ған тұ­сы – XVIII-XIX ға­сыр­дың ал­ғаш­қы жар­ты­сын­да­ғы дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ба­тыр­шы­лық инс­ти­ ту­ты­ның саяси- әлеу­мет­тік жә­не сырт­қы саяси қа­рым-қа­ты­нас­тар­ да­ғы ор­ны мен рө­лі, ба­тыр­лық­қа тәр­бие­леу мек­теп­те­рі қа­рас­ты­ры­ ла­ды. Та­ри­хи қа­лып­тас­қан жағ­дай олар­дың бар­лық өмі­рін әс­ке­ри­ лен­ді­ру­ге әке­ліп соқ­ты. XVII ға­сыр­дың аяғы мен XVIII ға­сыр­дың ба­сын­да­ғы қа­зақ қо­ға­мы­ның іш­кі жә­не сырт­қы саяса­ты­ның да­му ерек­ше­лік­те­рі ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты ық­па­лы­ның арт­уын­ту­ғыз­ ды. Осы ке­зең­нен бас­тап ба­тыр­лар же­ке әлеу­мет­тік-саяси инс­ти­ тут ре­тін­де қа­лып­тас­ты. Дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мы­на тән ба­тыр­шы­ лық инс­ти­ту­ты­ның саяси-әлеу­мет­тік күш ре­тін­де қа­лып­та­суы қа­ зақ қо­ға­мы­ның әлеу­мет­тік ұйым­да­суы­нан ке­ліп туын­дайт­ын саяси жүйе­сін­де­гі ерек­ше­лік­те­рі­мен бай­ла­ныс­ты бол­ды. ХVІІІ ға­сыр­да қа­зақ хал­қы­на төрт жа­ғы­нан да қа­уіп­ тө­ніп, ха­лық бо­лып та­рих сах­на­сын­да қа­лу­дың өзі күр­де­лі мә­се­ле­лер қа­та­ры­нан са­нал­ған тұс­та, ел үшін ба­сын қа­тер­ге тік­кен ұлы ба­ба­лар ба­тыр­лар та­ри­ хын бі­лу студент­тер мен ма­гис­т­ра­нт­тар­дың Отан­ға де­ген пат­риот­тық се­зі­мін арт­ты­ра тү­се­рі сөз­сіз. Кез кел­ген ха­лық­ты бі­рік­ті­ру ісін­де ерек­ше орын ала­тын тұл­ға­лар қа­та­ры­нан са­на­ла­тын, XVIIIXIX ға­сыр­дың ал­ғаш­қы жар­ты­сын­да да қа­зақ қо­ға­мын­да саясиэко­но­ми­ка­лық рө­лі ерек­ше әлеу­мет­тік топ­тың бі­рі – ба­тыр­лар екен­ді­гі дау­сыз. Қа­зақ қо­ға­мы­ның іш­кі қо­ғам­дық-саяси ұйым­да­су түр­ле­рі ту­ра­лы сөз ет­кен­де оның бір­лі­гі­не не­гіз бол­ған әлеу­мет­тік топ­тар­дың инс­ти­туцияла­нуы ту­ра­лы мә­се­ле әлі күн­ге де­йін­ отан­ дық та­рих ғы­лы­мын­да ше­ші­мін тап­пай ке­ле жат­қан мә­се­ле­лер­дің бі­рі екен­ді­гі­не көз жет­кі­зе­міз.

Кіріспе

5

Дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ба­тыр­лар то­бын әлеу­мет­тік инс­ ти­тут ре­тін­де қа­рас­ты­ру үшін біз бі­рін­ші­ден, ба­тыр­лар ат­қа­ра­тын қыз­мет­тің жә­не оны рет­тейт­ін ере­же­лер­дің маз­мұ­нын ашып қа­ рас­ты­руымыз қа­жет. Жо­ға­ры­да айт­ып кет­ке­ні­міз­дей, та­рих ғы­лы­мын­да ба­тыр­лар же­ ке тұл­ға ре­тін­де ға­на қа­рас­ты­ры­лып, ба­тыр­лық адам­ның же­ке ба­сы­ ның қа­сиеті са­на­лып, бұл ұғым­дар­дың та­ри­хи жә­не әлеу­мет­тік мә­ні ғы­лы­ми тұр­ғы­дан то­лық зерт­тел­ме­ген. Ежел­гі дәуір­ден-ақ бар­лық қо­ғам­дар­да әс­ке­ри адам­дар то­бы бол­ға­ны бел­гі­лі жә­не олар­дың бас­ ты қыз­ме­ті сол қо­ғам­ды қор­ғау­мен ты­ғыз бай­ла­ныс­ты бол­ды. Бі­рақ со­ны­мен бір­ге әр­бір қо­ғам­ның да­му дең­ге­йіне бай­ла­ныс­ты әс­ке­ри қыз­мет­тің өзін­дік ерек­ше­лік­те­рі де бол­ды. Көш­пе­лі ха­лық­тар­дың та­ри­хи-мә­де­ни дам­уын­ың өзін­дік ерек­ше­лік­те­рі­не бай­ла­ныс­ты ел­ дің қа­уіп­сіз­ді­гін, мем­ле­кет­тің тәуел­сіз­ді­гін, ел ішін­де­гі қо­ғам­дық тәр­тіп­ті сақ­тау қа­жет­ті­лі­гі көш­пе­лі қо­ғам­да да әс­ке­ри іс­пен кә­сі­ би тұр­ғы­да айна­лы­са­тын адам­дар­дың пай­да болуын­, олар­дың осы қо­ғам­дық қыз­мет­тер­ді ат­қа­ру­ды өз мін­де­ті­не алу ба­ры­сын­да же­ке әлеу­мет­тік жік ре­тін­де қа­лып­тас­уына әкел­ді. Бас­қа ха­лық­тар­да әс­ ке­ри тап өкіл­де­рін «са­му­рай», «ры­царь», «кшат­рий» деп өзін­дік атауы­мен ата­ға­ны сияқ­ты дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы кә­сі­би әс­ке­ ри­лер әлеу­мет­тік жі­гі­нің өкіл­де­рі «ба­тыр­лар» деп атал­ды. Со­ғыс ісі ба­тыр­лар­дың не­гіз­гі кә­сі­бі бол­ған­мен, бұл кә­сіп­тің бас­ты мақ­са­ты Отан­ды жау­дан қор­ғау, ел­ді бас­қын­шы­лар­дан азат ету, ха­лық­тың қо­ны­сын, же­рін ке­ңейту, тұт­қын­да кет­кен отан­ дас­та­рын азат ету, жау қо­лы­нан қа­за тап­қан ата ке­гін қайтару­ мен ерек­ше­ле­не­ді. Бі­рақ, та­рих ғы­лы­мын­да көш­пе­лі ха­лық­тар­ дың та­ри­хы­на де­ген еуро­па­це­нт­рис­тік көз­қа­рас­тың үс­тем бо­лып келуіне бай­ла­ныс­ты, олар «адам­зат­тың арам­та­мақ­та­ры» ре­тін­де тек оты­рық­шы-егін­ші өр­ке­ниет ошақ­та­рын қи­ра­ту­шы­лар ре­тін­де ға­на ба­ға­лан­ды. Ұзақ уа­қыт­тар бойы көш­пе­лі ха­лық­тар­дың қо­ ғам­дық-саяси жә­не әлеу­мет­тік инс­ти­тут­та­ры­ның дам­уына бай­ла­ ныс­ты қа­ра­ма-қай­шы­лық­ты пі­кір­лер ба­сым бо­лып кел­ді. Тіп­ті, дәс­түр­лі қо­ғам­ға тән би­лер, ба­тыр­лар инс­ти­тут­та­ры­ның көш­пе­лі жә­не жар­ты­лай көш­пе­лі қо­ғам­ның өзі­не ға­на тән мә­де­ни-әлеу­ мет­тік та­ри­хи та­мыр­ла­ры мен оның ерек­ше­лі­гі ес­ке­ру­сіз қал­ды.

6

Қазақ халқындағы батырлық дәстүрлер

Мә­се­лен дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы «ба­тыр» атауы тек құр­мет­ті атақ ре­тін­де ға­на қа­рас­ты­рыл­ды. Дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ба­тыр­лар­дың ерек­ше әлеу­мет­тік топ ре­тін­де өзін­дік идеоло­гиясы, қо­ғам­дық қыз­ме­ті­не бай­ла­ныс­ты тек өз­де­рі­не тән өмір сү­ру сал­ты, жа­уын­гер­лік салт-дәс­тү­рі, бас­қа әлеу­мет­тік жік­тер­мен ара қа­ты­на­сын рет­тейт­ін әлеу­мет­тік ере­же­ ле­рі, эти­ка­сы жә­не т.б. «сос­ло­виелік» ерек­ше­лік­те­рі қа­лып­тас­ты. Ба­тыр­лар­дың ерек­ше әлеу­мет­тік жік ре­тін­де­гі бас­ты ерек­ше­лі­гі – олар­дың тек қа­на әс­ке­ри кә­сіп­пен айна­лыс­уын­ан кө­рі­не­ді. Бұл ту­ра­лы құн­ды мә­лі­мет­тер қа­зақ ауыз әде­биетін­де – эпос­тар­да, та­ ри­хи жыр­лар­да, жы­раулар поэзия­сын­да, ба­тыр­лық ер­те­гі­ле­рін­де жә­не т.б ауыз әде­биеті де­рек­те­рін­де та­ма­ша кө­рі­ніс тап­қан. Ба­тыр­ лар жы­рын­да елін сырт­қы жау­дан қор­ғау идеясы бей­не­ле­ніп қой­ май­ды, со­ны­мен бір­ге ха­лық­тың дү­ниета­ны­мы, өзі ту­ра­лы ұғымтү­сі­ні­гі, мо­раль­дық-эти­ка­лық ұстаным­да­ры, қа­һар­ман­дық идеалы, салт-са­на­сы, өмір­ді өзін­дік қа­был­дау ерек­ше­лі­гі т.б. эт­ни­ка­лық си­пат­та­ры бей­не­ле­не­ді. Сон­дық­тан дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ба­тыр­лар инс­ти­ту­тын ха­лық­тың ру­ха­ни құн­ды­лық­тар жүйе­сін­де­гі өзін­дік алар ор­ны­мен бір­ге қа­рас­ты­ру қа­жет. Осы орай­да «ба­тыр» сө­зі­нің эти­мо­ло­гиясы мен қа­зақ қо­ға­ мын­да­ғы ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты­ның ге­не­зи­сі­нен қа­лып­тас­уына де­йін­гі эво­лю­циясы­ның ерек­ше­лі­гін, қа­лып­тас­уын­, дәс­түр­лі қа­ зақ қо­ға­мы­ның іш­кі саяси-әлеумет­тік құ­ры­лы­мы мен сырт­қы қа­рым-қа­ты­нас­тар са­ла­сын­да­ғы өзін­дік қыз­ме­ті­нің қыр­ла­рын ке­шен­ді түр­де зерт­теу қа­жет­ті­лі­гі туын­дай­ды. «Қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы саяси-по­тес­тар­лық инс­ти­тут­тар» пә­ні «Ар­хе­оло­гия жә­не эт­но­ло­гия» ма­ман­ды­ғы бо­йын­ша бі­лім алу­ шы­лар­дың өз ма­ман­ды­ғы­на сай теория­лық жә­не прак­ти­ка­лық та­ным­да­рын қа­лып­тас­ты­ру­ға мүм­кін­дік бе­ре­ді. Оқу үде­рі­сі­не қойы­лып оты­рғ­ ан за­ма­науи та­лап­тар мен көз­қа­рас­тар бо­ла­шақ ма­ман­дар, яғ­ни, бү­гін­гі сту­дент, ма­ги­ст­рант жас­тар­дың бо­ла­шақ­ та иге­ре­тін ма­ман­дық­та­ры­на сай те­рең бі­лім мен дү­ниета­ным­ды бой­ла­ры­на сі­ңі­ру­ді та­лап ете­ті­ні ақи­қат. Осы тұс­та қа­зақ мем­ле­ кет­ті­лі­гі­мен бір­ге жа­са­сып, қа­лып­тас­қан, күр­де­лі эво­лю­циялық да­му жо­лын бас­тан ке­шір­ген ерек­ше құ­бы­лыс бо­лып та­бы­ла­тын

Кіріспе

7

қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның ат­қар­ған қыз­ мет­те­рін тал­дау олар­дың дәс­түр­лі қо­ға­мы­ның саяси эли­та­сы­ның ажы­ра­мас бө­лі­гі екен­ді­гін ғы­лы­ми са­ра­лау аса өзек­ті мә­се­ле­лер­ дің бі­рі бол­ға­нын көр­се­те­ді. Бұл пән ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы әс­ке­ри іс­тің, мем­ле­кет­тік бас­қа­ру­дың жә­не мә­де­ни да­му­ға елеу­лі үлес қос­қан әлеу­мет­тік инс­ти­тут­тың бі­рі екен­ді­гін оқы­та­ды. Ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның та­ри­хи рө­лі мен ма­ңы­зын тек әс­ке­ри тұр­ғы­дан ға­на зер­де­леу дұ­рыс емес. Ба­тыр­ лар­дың қа­зақ қо­ға­мы­ның саяси-қо­ғам­дық, мә­де­ни жә­не әлеу­мет­ тік–эт­ни­ка­лық өмі­рін­де­гі ма­ңы­зы­на ерек­ше на­зар ауда­ру қа­жет. Сон­дық­тан да ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­на тән қыз­мет­тер­ді жан-жақ­ты зерт­теу қа­зақ мем­ле­кет­ті­гі та­ри­хын қал­пы­на кел­ті­ру­ ге өте қа­жет­ті са­ла­ның бі­рі деп есеп­тей­міз. Та­қы­рып­тың өзек­ті­ лі­гі оның бү­гін­гі та­рих ғы­лы­мы­ның сұ­ра­ны­сы­мен, яғ­ни дәс­түр­лі қо­ғам­ға тән әлеу­мет­тік инс­ти­тут­тар­ды қо­ғам­ның өзін­дік мә­де­ниқо­ғам­дық дам­уын­ың ерек­ше­лік­те­рі тұр­ғы­сы­нан зерт­теу қа­жет­ті­ лі­гі­мен де ай­қын­да­ла тү­се­ді. Курс­тың мақ­са­ты мен мін­дет­те­рі Пән­нің мақ­са­ты – XVIII-XIX ға­сыр­дың ал­ғаш­қы жар­ты­сын­да­ ғы ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты­ның ге­не­зи­сін, қа­лып­та­су, да­му та­ри­хын жә­не қа­зақ қо­ға­мы­ның сырт­қы саяси өмі­рін­де­гі ат­қар­ған қо­ғам­ дық-саяси қыз­мет­те­рін дәс­түр­лі қо­ғам­ның ру­ха­ни құн­ды­лық­тар жүйе­сін­де­гі ор­ны­мен бай­ла­ныс­та зерт­теу бо­лып та­бы­ла­ды. Ай­ қын­дал­ған мақ­сат­қа же­ту үшін зерт­теу ба­ры­сын­да тө­мен­де­гі­дей мін­дет­тер қой­дық: – «ба­тыр» ұғы­мы мен мә­ні­не тал­дау жа­сай оты­рып, қа­зақ қо­ ға­мы­ның әлеу­мет­тік құ­ры­лы­мын­да­ғы өзін­дік ор­ны мен рө­ лін са­ра­лау; – ба­тыр­шы­лық ин­си­ту­ты­ның пай­да бо­луы, та­ри­хи ал­ғы­шарт­ та­ры, қа­лып­тас­уын­ тұ­тас ке­шен­ді үр­діс ре­тін­де көр­се­те оты­рып, оның же­ке әлеу­мет­тік инс­ти­тут ре­тін­де қа­лып­тас­уын­ың не­гіз­гі ке­зең­де­рін анық­тау; – XVIII-XIX ға­сыр­дың ал­ғаш­қы жар­ты­сын­да­ғы ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның әлеу­мет­тік-іш­кі саяси қыз­ме­тін нақ­ты тал­дау; – ба­тыр­шы­лық инс­титуты­ның сырт­қы саяси қыз­ме­ті­не ба­ға бе­ру:

8

Қазақ халқындағы батырлық дәстүрлер

– Дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ба­тыр­дың әлеу­мет­тік-ру­ха­ни бе­де­лі мен бол­мы­сын ай­қын­дау; – Қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ба­тыр­лық­қа тәр­бие­леу мен баулу ісін ашып қа­рас­ты­ру; – Дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мын­да ерек­ше әлеу­мет­тік жік ре­тін­де қа­лып­тас­қан қа­зақ ба­тыр­ла­ры­ның қа­ру-жа­рақ түр­ле­рі мен олар­дың қол­да­ныс ерек­ше­лік­те­рін, со­ғыс жүр­гі­зу әдіс-тә­ сіл­де­рін са­рап­тау. Оқу үде­рі­сін­де ала­тын бі­лім­дер – «Ба­тыр» эти­мо­ло­гиясы­ның ұғым­дық, тер­ми­но­ло­гия­лық мә­ се­ле­ле­рі тал­да­нып, әлеу­мет­тік та­би­ға­тын бі­лу; – Отан та­ри­хы ғы­лы­мын­да ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­тын дәс­түр­ лі қа­зақ қо­ға­мы­ның әлеу­мет­тік фе­но­ме­ні ре­тін­де қа­рас­ты­ру; – XVIII-XIX ға­сыр­дың ал­ғаш­қы жар­ты­сын­да­ғы қа­зақ қо­ға­ мы­ның іш­кі саяси ке­ңіс­ті­гін­де бар­лық бел­гі­ле­рі бо­йын­ша же­тек­ші орын­ға ие бол­ған ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты­ның іш­кі саяси жүйеде­гі әлеу­мет­тік-эко­но­ми­ка­лық қыз­ме­ті не­гі­зі­нен «ба­рым­та», «ол­жа», «­сау­ға» тә­різ­ді ұғым­да­ры­мен бай­ла­ ныс­та қа­рас­ты­ру ар­қы­лы тал­дау; – Ба­тыр­лар­дың ел­ші­лік қыз­ме­тін са­рап­тау ар­қы­лы қа­зақ қо­ға­ мын­да­ғы олар­дың сырт­қы саяси рө­лі­не на­зар ауда­ру; – Ба­тыр­лар­дың әлеу­мет­тік топ ре­тін­де­гі ру­ха­ни-мо­раль­дік бет-бей­не­сі мен не­гіз­гі қыз­мет­те­рі­нің қа­зақ қо­ға­мы­ның жал­пы ру­ха­ни құн­ды­лық­тар жүйе­сін­де­гі ор­нын са­рап­тау; – Қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ба­тыр­лық­қа тәр­бие­леу мек­те­бі мен ба­ тыр­лық өмір сал­ты­ның эт­но­пе­да­го­ги­ка­лық жүйеде­гі ор­ны­ ның та­ри­хи та­мыр­ла­ры қа­рас­ты­рыл­ды. Дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ мә­се­ле­сі­нің де­рек­тік не­гі­зі. Мә­се­ле­нің де­рек­тік не­гі­зін қа­рас­ты­ ру ба­ры­сын­да та­қы­рып­қа қа­тыс­ты де­рек­тер­ді не­гі­зі­нен екі топ­қа бө­ліп қа­рас­тыр­дық: 1. Жаз­ба де­рек­тер мә­лі­мет­те­рі. 2. Ауыз­ша де­рек­тер мә­лі­мет­те­рі. Бі­рін­ші топ­ты құ­райт­ын жаз­ба де­рек мә­лі­мет­те­рін өз ішін­де екі топ­қа – ор­та­ға­сыр­лық жаз­ба де­рек­тер мен орыс ті­лін­де­гі мұ­ра­ғат

Кіріспе

9

құ­жат­та­ры мен қол­жаз­ба­лар деп жік­те­дік. Се­бе­бі, ор­та­ға­сыр­лық жаз­ба де­рек­тер не­гі­зі­нен дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты­ның ге­не­зи­сін, қа­лып­та­суы мен да­му жол­да­рын, өзін­дік ерек­ше­лік­те­рін тал­дау ба­ры­сын­да ма­ңыз­ды бо­ла түс­пек. Осы топ­та­ғы де­рек­тер­ге қыс­қа­ша тоқ­та­лып өт­сек. Түр­кі ха­ лық­та­ры­ның жаз­ба мә­де­ниеті­нің ең кө­не нұс­қа­ла­ры бо­лып та­бы­ ла­тын Ор­хон-Ени­сей жаз­ба­ла­ры1 мен ХІ ға­сыр­да­ғы «Қор­қыт ата кі­та­бын­да»2 кез­де­се­тін мә­лі­мет­тер қа­зақ қо­ға­мы­ның ежел­гі жә­не ор­та­ға­сыр­лар дәуі­рін­де­гі қо­ғам­дық-әлеу­мет­тік жә­не саяси қа­ рым-қа­ты­нас­тар­дың ерек­ше­лік­те­рін зер­де­леуге мүм­кін­дік бе­ре­ді. Сон­дай-ақ моң­ғол шап­қын­шы­лы­ғы мен моң­ғол үс­тем­ді­гі дәуірі­не қа­тыс­ты ор­та­ға­сыр­лық шы­ғар­ма­лар­дың да ма­ңы­зы зор. Мә­се­лен, «Моң­ғол­дың құ­пия ше­жі­ре­сі»3 мен Рашид ад-Дин­нің «Жыл­на­ма­лар жи­на­ғын­да»4 моң­ғол­дық ба­һа­дүр сө­зі жиі кез­де­се­ ді, әрі бұл ти­тул­ды ноя­н, бек жә­не т.б. ие­лен­ген­де­рі ту­ра­лы мә­лі­ мет­тер мол кел­ті­ріл­ген. Ти­зен­гау­зен­нің ау­дар­ма­сы­мен жа­рық көр­ген Ал­тын Ор­да та­ ри­хы­на қа­тыс­ты ма­те­ри­ал­дар жи­на­ғы­ның екі том­ды­ғын­да араб, пар­сы де­рек­те­рі топ­тас­ты­рыл­ған5. Бұл жи­нақ­тар­ға ен­ген ор­та­ға­ сыр­лық де­рек ав­тор­ла­ры ең­бек­те­рі­нен біз моң­ғол үс­тем­ді­гі тұ­ сын­да қа­лып­тас­қан әс­ке­ри-әкім­ші­лік құ­ры­лым жүйе­сін­де бі­раз уа­қыт бойы өзі­нің бұ­рын­ғы қо­ғам­дық-саяси өмір­де­гі ық­па­лы­нан айы­рыл­ған ба­тыр­лар рө­лі­нің ХІV ға­сыр­дың екін­ші жар­ты­сы­нан бас­тап қайтадан күш ала бас­та­ға­нын кө­ре­міз. Ор­та­ға­сыр­лар дәуі­рін­де-ақ ба­тыр­лар­дың ық­пал­ды күш ре­тін­де кө­рі­ніс бер­ге­ні­не ав­то­ры бел­гі­сіз «­Тауа­рих-и гу­зи­да-ий нус­рат-на­ Қа­зақ­стан та­ри­хы ту­ра­лы түр­кі де­рек­те­ме­ле­рі. ІІ том. Кө­не тү­рік бі­тік тас­та­ры мен ес­ке­ рт­кіш­те­рі (Ор­хон, Ени­сей, Та­лас). – Ал­ма­ты: Дайк-Пресс, 2005. – 252 б. 2 Қор­қ ыт ата кі­т а­б ы. – Ал­ма­ты: Жа­зу­ш ы, 1986. – 32 б. 3 Ко­зин С.К. Сок­ро­вен­ное ска­за­ние. Мон­голь­ская хро­ни­ка 1240 г. под наз­ва­нием MONGOLUN HIRUCA TOBCIYAN. ЮАНЬ ЧАО БИ ШИ. Мон­гольс­кий обы­ден­ный с­бор­ник. Вве­ де­ние в изу­че­ния па­мят­ни­ка, пе­ре­вод, текс­ты, глос­са­рий. – М. – Л., 1941. – Т. 1. – 619 с. 4 Рашид ад-Дин. Сбор­ник ле­то­пи­сей / пер. с пер­сидс­ко­го Л.А. Хе­та­гу­ро­ва, ред. и при­меч. А.А. Се­ме­но­ва. – М. – Л., 1952. – Т. I. – Кн. 1. – 222 с.; Рашид ад-ДИн. Сбор­ник ле­то­пи­сей / пер. с пер­сидс­ко­го О.И. Смир­но­вой, ред. А.А. Се­ме­но­ва. – М. – Л., 1952. – Т. I. – Кн. 2. – 316 с.; Рашид ад-ДИн. Сбор­ник ле­то­пи­сей / пер. с пер­сидс­ко­го Ю.П. Вер­ховс­ко­го, при­меч. И.П. Пет­ру­ше­вс­ко­го. – М. – Л., 1960. – Т. 2. – 248 с. 5 Ти­зен­гаузе­н В. Сбор­ник ма­те­риалов, от­но­ся­щих­ся к ис­то­рии Зо­ло­той Ор­ды. Изв­ле­че­ния из со­чи­не­ний арабс­ких. – СПб., 1884. – Т. 1. – 563 с.; Сбор­ник ма­те­риалов, от­но­ся­щих­ся к ис­то­рии Зо­ло­той Ор­ды. Изв­ле­че­ние из со­чи­не­ний пер­сидс­киих. – М. – Л.: Изд-во АН ССР, 1994. – Т. II. – 308 с. 1

10

Қазақ халқындағы батырлық дәстүрлер

ма», Ос­ман Ку­хи­стани­дың «Та­рих-и Абул­хайр ха­ни»6 шы­ғар­ма­ла­ рын қа­рас­ты­ру ба­ры­сын­да көз жет­кі­зе ала­мыз. Мә­се­лен, «Та­рих-и Абул­хайр-ха­ни» ең­бе­гін­де «көш­пе­лі өз­бек­тер» ха­ны Әбіл­хайыр­ дың «қа­зақ­шы­лық» құ­рып жүр­ген кез­де­рі­нен бас­тап оның атақдаң­қы өс­кен ке­зең­дер­де де оны қол­да­ған тар­хан, қо­жа, бек, би­лер­ мен қа­тар атақ­ты ба­һа­дүр­лер­дің де есім­де­рі нақ­ты ата­ла­ды. Біз­дің зерт­теу ең­бе­гі­міз­дің де­рек­тік не­гіз­де­рін тал­да­ған­да Қ. Жа­лайыри7 мен Әбіл­ға­зы Ба­һа­дүр хан­ның «Тү­рік ше­жі­ре­сі»8 ең­бек­те­рін де атап өту орын­ды. Бұл ор­та­ға­сыр­лық жаз­ба де­рек­тер ба­тыр­лар­дың қа­зақ қо­ға­мын­да ерек­ше мәр­те­бе­ге ие же­ке инс­ти­ тут ре­тін­де қа­лып­тас­уын­ың эво­лю­циясын қа­рас­тыр­ған­да ма­ңыз­ ды рөл ат­қа­ра­ты­ны­на көз жет­кі­зе­міз. Ал, нақ­ты ХVІІІ-ХІХ ға­сыр­дың ал­ғаш­қы жар­ты­сын­да­ғы қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның қыз­мет­те­рін тал­дау­да осы ке­зең­ге жа­та­тын орыс ті­лін­де­гі мұ­ра­ғат құ­жат­та­ры – Ре­сей әкім­ші­лі­гі ше­неунік­те­рі­нің күн­де­лік­те­рі, есеп­те­рі, хат­та­ры, баян­ да­ма­ла­ры жә­не т.б. құ­жат­тар бо­лып та­бы­ла­ды. Мі­не, осы де­рек­ тер та­қы­ры­бы­мыз­ға қа­тыс­ты жаз­ба де­рек­тер­дің екін­ші то­бын құ­ рай­ды. «Ма­те­ри­алы по ис­то­рии Ка­за­хс­кой ССР (1785-1828 гг.)»9, «Ка­за­хс­ко-русс­кие от­но­ше­ния в XVI-XVIII ве­ках»10, «Ка­за­хс­корусс­кие от­но­ше­ния в XVIII-ХІХ ве­ках»11, «Ма­те­ри­алы по ис­то­ рии Рос­сии. Сбор­ник ука­зов и дру­гих до­ку­мен­тов, ка­сающих­ся уп­рав­ле­ния и уст­рой­ст­ва Орен­бург­ско­го края»12, «Прош­лое Ка­ за­х­стана в ис­точ­ни­ках и ма­те­риалах»13 ат­ты ма­те­ри­ал­дар мен құ­ Ма­те­ри­алы по ис­то­рии Ка­за­хс­ких ханс­тв XV-XVIII ве­ков (Изв­ле­че­ния из пер­сидс­ких и тюркс­ких со­чи­не­ний) / Сост.: С.К. Иб­ра­ги­мов, Н.Н. Мин­гу­лов, В.П. Юдин. – Ал­ма-Ата, 1969. – 652 с. 7 Қа­дыр­ға­ли Жа­лайыр. Ше­жі­ре­лер жи­на­ғы / Ша­ға­тай-қа­зақ ті­лі­нен ауда­рып, ал­ғы сө­зін жаз­ған­дар Н. Мин­гу­лов, Б. Кө­ме­ков, С. Өте­ниязов. – Ал­ма­ты, 1997. – 128 б. 8 Әбіл­ға­зы. Тү­рік ше­жі­ре­сі. – Ал­ма­ты: Ана ті­лі, 1992. – 208 б. 9 Ма­те­ри­алы по ис­то­рии Ка­за­хс­кой ССР. – Т. ІV. (1785-1828 гг.). – М. – Л.: Изд. АН СССР, 1940. – 543 с. 10 Ка­за­хс­ко-русс­кие от­но­ше­ния в ХVІ-ХVІІІ ве­ках (Сбор­ник до­ку­мен­тов и ма­те­риалов). – Ал­ма-Ата: АН Каз ССР, 1961. – 744 с. 11 Ка­з а­хс­ко-русс­кие от­н о­ш е­н ия в ХVІІІ-ХІХ ве­ках (1771-1867 го­д ы). Сбор­ник до­ку­м ен­ тов и ма­т е­р иалов. – Ал­ма-Ата: Наука, 1964. – 575 с. 12 Ма­те­ри­алы по ис­то­рии Рос­сии. Сбор­ник ука­зов и дру­гих до­ку­мен­тов, ка­сающих­ся уп­ рав­ле­ния и уст­рой­ст­ва Орен­бург­ско­го края: По ар­хив­ным до­ку­мен­там Тур­гайско­го об­ла­ ст­но­го прав­ле­ния / сост.: А.И. Доб­рос­мыс­лов. 1734. – Орен­бург, 1900. – Т. 1. – 303 с. 13 Прош­лое Ка­за­х­стана в ис­точ­ни­ках и ма­те­риалах. Сбор­ник. (V в. н.э., – XVIII в. н.э.). – М. – Ал­ма­ты, 1935. – Ч. 1. – 300 с. 6

Кіріспе

11

жат­тар жи­нақ­та­ры мен Қы­тай де­рек­те­рі не­гі­зін­де жа­риялан­ған «100 құ­жат»14 жә­не соң­ғы кез­де­гі Қа­зақ­стан Рес­пуб­ли­ка­сы үкі­ме­ ті­нің «Мә­де­ни мұ­ра» бағ­дар­ла­ма­сы ая­сын­да жа­рық көр­ген «Ис­ то­рия Ка­за­х­стана в русс­ких ис­точ­ни­ках XVI-XX ве­ков»15 жә­не Бө­кей Ор­да­сы­ның та­ри­хы­на қа­тыс­ты жа­риялан­ған жи­нақ­тар­да16 ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты­ның іш­кі саяси жә­не әлеу­мет­тік, ел­ші­лік қыз­ мет­те­рі ту­ра­лы нақ­ты де­рек­тер топ­тас­ты­рыл­ған. Зерт­теу ең­бе­гі­міз­дің де­рек­тік не­гі­зі­нің екін­ші үл­кен то­бын құ­ райт­ын ауыз әде­биеті ма­те­ри­ал­да­ры не­ме­се ауыз­ша де­рек­тер то­бы. Дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­на тән ұғым­дық өл­шем­дер­дің, мы­с а­лы, «кек алу», «ант бе­ру», «ол­ жа», «­с ау­ға» жә­не т.б. өзін­дік ерек­ше­лік­те­рі мен ба­тыр­лар­ дың ру­ха­ни бет-бей­не­сі мен қыз­ме­ті­нің хал­қы­мыз­дың ру­ха­ни құн­ды­лық­т ар жүйе­сін­де­гі ор­нын қа­рас­ты­ру­да ауыз әде­биеті де­рек­те­рі­нің ма­ңы­зы өте зор. Се­бе­бі, ха­лық­тың өзі­мен бір­ге жа­с ас­қан, оның іш­кі-бол­мы­сы­мен бі­те қай­на­сып кет­кен ауыз­ ша та­рих айту дәс­тү­рі ұлт­тық бол­мыс пен оның ерек­ше­лік­те­ рін тү­сі­ну­ге кө­мек­те­с е­ді. Ауыз­ша де­рек мә­лі­мет­те­рі қо­ғам­дық да­му ба­ры­сын­да­ғы құ­бы­лыс­т ар­дың кең та­ри­хи па­но­ра­ма­сын көр­с е­те алуы­мен құн­ды. Сон­дық­тан біз, өз зерт­теуі­міз­де ба­тыр­лық жыр­лар мен та­ри­хи жыр­лар­ды не­гіз­гі де­рек­тер ре­тін­де ке­ңі­нен пай­да­лан­дық. Мә­се­ лен, «Еді­ге», «Нұ­рад­дин», «Еді­ге мен Тоқ­та­мыс» сияқ­ты та­ри­хи жыр­лар топ­та­ма­сын Мұ­рын жы­рау жә­не т.б. нұс­қа­ла­ры бо­йын­ ша жа­зып алын­ған «Қы­рым­ның қы­рық ба­ты­ры» жи­на­ғы ар­қы­ 100 құ­жат: қа­зақ хан­ды­ғы мен Чин им­пе­риясы ара­сын­да­ғы қа­рым-қа­ты­нас­тар­ға бай­ла­ ныс­ты құ­жат­тар. – Ал­ма­ты: Са­нат, 1998. – 176 б. 15 Ис­то­рия Ка­за­х­стана в русс­ких ис­точ­ни­ках в ХVІ-ХХ ве­ков. Русс­кие ле­то­пи­си и офи­ци­ альные ХVІ - пер­вой тре­ти ХVІІІ в. О на­ро­дах Ка­за­х­стана / сост., транск­рип­ция, ком­мен­ та­рии, вс­ту­пи­тел­ная статья И.В. Еро­феевой. –Ал­ма­ты: Дайк-Пресс, 2005. – Т. 2 – 448 с.; Ис­то­рия Ка­за­х­стана в русс­ких ис­точ­ни­ках ХVІ-ХХ ве­ков. Жур­на­лы и слу­жеб­ные за­пис­ки дип­ло­ма­та А.И. Тев­ке­ле­ва по ис­то­рии и эт­ног­ра­фии Ка­за­х­стана (1731-1759 гг.) / сос­тав­ ле­ние, транск­рип­ция, ско­ро­пи­си ХVІІІ в., ис­то­риог­ра­фи­чес­кий очерк и ком­мен­та­рии И.В. Еро­феевой. – Ал­ма­ты: Дайк-Пресс, 2005. – Т. 3. – 484 с.; Ис­то­рия Ка­за­х­стана в русс­ких ис­точ­ни­ках ХVІ-ХХ ве­ков. Пер­вые ис­то­ри­ко-эт­ног­ра­фи­чес­кие опи­са­ние ка­за­хс­ких зе­мель XVIII в. / сос­то­ви­тель, транск­рип­ция ско­ро­пи­си XVIII ве­ка И.В. Еро­феевой, А.А. Альму­ хам­бе­та. – Ал­ма­ты: Дайк-Пресс, 2007. – Т.4. – 368 с. жә­не т.б. 16 Ис­то­рия Бу­кеевс­ко­го ханс­тва. 1801 – 1852 гг. // Сбор­ник до­ку­мен­тов и ма­те­риалов / сост.: Жа­наев Б.М., Иноч­кин В.А., Саг­наева С.Х. – Ал­ма­ты: Дайк – Пресс, 2002 – 1120 с. 14

12

Қазақ халқындағы батырлық дәстүрлер

лы пай­да­лан­дық17. Сон­дай-ақ «Бес ға­сыр жыр­лайды»18, «Ал­дас­ пан»19 жи­нақ­та­ры­ның да ма­ңы­зы зор. Атақ­ты Шал­киіз, Дос­пам­ бет, Ақ­там­бер­ді, Үм­бе­тей, Жием­бет сын­ды жә­не т.б. әрі жы­рау, әрі ба­тыр, әрі аузы дуалы би бо­ла біл­ген тұл­ға­лар­дың ең­бек­те­рі­ нен қа­зақ ба­тыр­ла­ры­ның өмі­рі, ба­тыр­лық ұстаным­да­ры, өзін­дік ар-на­мыс ко­де­кс­те­рі, бет-бей­не­сі мен тұл­ға­сы, әсі­ре­се ба­тыр­лық қыз­ме­ті­нің мә­ні ту­ра­лы құн­ды мағ­лұ­мат­тар ала­мыз. Сон­дай-ақ «Қо­бы­лан­ды», «Ал­па­мыс», «Қам­бар ба­тыр», «Ер Тар­ ғын» жә­не т.б. ба­тыр­лар жы­ры­ның да де­рек­тік ма­ңы­зы зор. Бұл ба­ тыр­лық жыр­лар­дың да де­рек­тік құн­ды­лы­ғы жо­ға­ры­да атал­ған та­ ри­хи-қа­һар­ман­дық жыр­лар­мен бір­дей. Тек олар­дың бас­ты ерек­ше­ лі­гі әсі­ре ұл­ғайт­ып су­рет­теу мен ер­те­гі­лік си­па­ты­ның ба­сы­мы­рақ бо­луымен, мә­се­лен ба­тыр­дың күн са­нап, са­ғат са­нап өсуі, аты­мен адам­ша тіл қа­ты­суы сияқ­ты жә­не т.б. си­пат­та­ры­мен ерек­ше­ле­не­ді. Дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мы­на тән ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты та­рих ғы­лы­мын­да әлеу­мет­тік инс­ти­тут ре­тін­де ке­шен­ді түр­де зерт­тел­ ген емес. Де­ген­мен қа­зақ қо­ға­мын­да ға­на өте ерек­ше мән­ге ие бол­ған ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның кей­бір мә­се­ле­ле­рі XVIII ға­ сыр­дан бас­тап орыс пат­ша­сы­ның отар­лау саяса­ты­на бай­ла­ныс­ ты қа­зақ да­ла­сы­на аяқ бас­қан орыс зерт­теу­ші­ле­рі мен сая­хат­шы­ ла­ры­ның ең­бек­те­рін­де кө­рі­ніс бер­ген. Мә­се­лен, П.И. Рыч­ков20, И.Г. Анд­реев21, Е.К. Мейен­дорф22, А.И. Лев­шин23, И.Ф. Бла­рам­ берг24, А. Кос­тен­ко25 ең­бек­те­рін атап өту­ге бо­ла­ды. П.И. Рыч­ков­ Ба­тыр­лар жы­ры. Қы­рым­ның қы­рық ба­ты­ры (Мұрын жы­раудан жа­зыл­ған мұ­ра­лар). – Ал­ма­ты: Жа­зу­шы, 1989. – Т. 5. – 380 б. 18 Бес ға­сыр жыр­лайды ХV ға­сыр­дан ХХ ға­сыр­дың бас кезiне дейiнгi қа­зақ ақын-жы­раула­ ры­ның шы­ғар­ма­ла­ры. 2-том­дық / құ­раст.: М.Ма­ғауин, М.Байдiлдаев.– Ал­ма­ты: Жазушы, 1989. – Т. 1. – 384 б. 19 Ал­дас­пан. – Ал­ма­ты: Жа­зу­шы, 1971. – 241 б. 20 Рыч­ков П.И. Ис­то­рия Орен­бург­ская (1730-1750). – Орен­бург: Ти­по-ли­тог­ра­фия Ив. Ефимс­ко­го-Ми­ро­виц­ко­го, 1896. – 95 с. 21 Анд­реев И.Г. Опи­са­ние Сред­ней Ор­ды кир­гиз-кай­са­ков. – Ал­ма­ты: Ғы­лым, 1998. – 280 с. (Фонд Со­рос-Ка­за­хс­тан). 22 Мейен­дорф Е.К. Пу­те­ше­ст­вие из Орен­бур­га в Бу­ха­ру. – М.: Наука, 1975. – 180 с. 23 Лев­шин А.И. Опи­са­ние кир­гиз-ка­зачь­их или кир­гиз-кай­сац­ких Орд и сте­пей. – Ал­ма­ты: Са­нат, 1996. – 656 с. 24 Бла­рам­берг И.Ф. Воен­но-ста­ти­чес­кое обоз­ре­ние зем­ли кир­гиз-кай­са­ков Внут­рен­ней (Бу­кеевс­кий) и Зау­ральс­кой (Ма­лой) Ор­ды Орен­бург­ско­го ве­до­мс­тва // Воен­но-ста­ти­чес­ кое обоз­ре­ние Рос­сийскии им­пе­рии. – СПб., 1848. –Т. 16. – Ч. 1. – 322 с. 25 Кос­тен­ко Л.Ф. Сред­няя Азия и вод­во­ре­ние в ней русс­кой граж­данст­вен­нос­ти. – СПб.: Изд-во А.Ф. Ба­зу­но­ва, 1871. – 358 c. 17

Кіріспе

13

тың күн­де­лі­гін­де XVIII-XIХ ға­сыр­лар­да­ғы қа­зақ ба­тыр­ла­ры­ның өмі­рі мен қыз­мет­те­рі­не қа­тыс­ты, олар­дың қа­зақ-орыс қа­ты­нас­ та­рын­да­ғы ел­ші­лік қыз­мет­те­рі ту­ра­лы мә­лі­мет­тер кел­ті­ріл­ген. Әсі­ре­се, П.И. Рыч­ков Жә­ні­бек ба­тыр­дың сән-сал­та­на­ты ту­ра­лы там­са­на жа­за оты­рып, осы ке­зең­де­гі қа­зақ ба­тыр­ла­ры­ның қо­ғам­ дық-саяси өмір­де­гі бе­де­лі мен ор­ны ту­ра­лы тұ­жы­рым­да­рын кел­ тір­ген26. Ал, не­гі­зі­нен ор­та жүз қа­зақ­та­ры ту­ра­лы эт­ног­ра­фиялық ең­бек­тің ав­то­ры И.Г. Анд­реев­тің ең­бе­гін­де қа­зақ ба­тыр­ла­ры­ның қо­ғам­дық-саяси өмір­де­гі әр ­түр­лі қыз­мет­те­рі ту­ра­лы мә­лі­мет­тер бар27. Е.К. Мейен­до­рф­тың Орын­бор­дан Бұ­хар­ға бар­ған са­па­рын­ да жи­на­ған ма­те­ри­ал­да­ры­ның жаз­ба­сын­да қа­зақ­тар­ды не­гі­зі­нен ақ­са­қал­дар, би­лер, ба­тыр­лар, сұл­тан­дар мен хан­дар бас­қа­ра­ды дей ке­ле: «... ба­ты­ра­ми на­зы­вают лю­дей храб­рых, сп­ра­вед­ли­вых и предп­рим­чи­вых, во вре­мя вой­ны это наезд­ни­ки», – деп анық­ та­ма бе­ре­ді28. Ал, А. Кос­тен­ко «бұ­ры­ны­рақ­та ұры­лар мен қа­рақ­ шы­лар ха­лық ара­сын­да зор бе­дел­ге ие бол­ған жә­не олар ба­тыр ата­ғын ие­лен­ген» де­ген қо­ры­тын­ды жа­са­ған29. Ал, ХІХ ға­сыр­дың екін­ші жар­ты­сы­нан бас­тап пат­ша үкі­ме­ті қа­зақ да­ла­сын мақ­сат­ ты түр­де зерт­теу­ге кі­ріс­ке­ні аян. Л. Мейер30, И.И. Крафт31, В.Н. Ви­те­вс­кий32, А.И. Доб­рос­мыс­лов33 сияқ­ты пат­ша әкім­ші­лі­гі­нің әс­ке­ри ше­неунік­те­рі­нің зерт­теу­ле­рін­де XVIII-ХІХ ға­сыр­лар­да­ғы ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның іш­кі-сырт­қы саяси өмір­де­гі ат­қар­ған қыз­мет­те­рі ту­ра­лы мол мағ­лұ­мат­тар кел­ті­ріл­ген. XVIII-ХІХ ға­сыр­да­ғы дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мы­на тән ба­тыр­шы­ лық инс­ти­ту­ты­ның та­ри­хын зерт­теу­де Ш.Ш. Уәли­ха­нов, А. Құ­нан­ баев ең­бек­те­рі­нің ор­ны ерек­ше. Ш.Ш. Уәли­ха­нов ең ал­ғаш бо­лып қа­зақ ба­тыр­ла­ры ту­ра­лы аңыз-әң­гі­ме­лер­ді хат­қа тү­сі­ріп, ба­тыр­лар­ Рыч­ков П.И. Ис­то­рия Орен­бург­ская (1730-1750). – С. 39, 73, 88. Анд­реев И.Г. Опи­са­ние Сред­ней Ор­ды кир­гиз-кай­са­ков. – С. 112. Мейен­дорф Е.К. Пу­те­ше­ст­вие из Орен­бур­га в Бу­ха­ру. – С. 41. 29 Кос­тен­ко Л.Ф. Сред­няя Азия и вод­во­ре­ние в ней русс­кой граж­данст­вен­нос­ти. – С. 42. 30 Мейер Л. Кир­гизс­кая степь Орен­бург­ско­го ве­до­мс­тва. – СПб.: Тип. Э. Вей­ма­ра и Ф. Пер­со­на, 1865. – 288 с. 31 Крафт И.И. Сбор­ник уза­ко­не­ний о кир­ги­зах степ­ных об­лас­тей. – Орен­бург: Ти­по-ли­тог­ ра­фия П.Н. Жа­ри­но­ва, 1898. – 532 с. 32 Ви­те­вс­кий В.Н. И.И. Неп­люев и Орен­бургс­кий край в преж­нем его сос­та­ве до 1758 г. – Ка­зань: Ти­по­ли­тогр. В.М. Ключ­ни­ко­ва, 1897. – Т.1. – 292 с. 33 Доб­рос­мыс­лов А.И. Тур­гайская об­лас­ть. Ис­то­ри­чес­кий очерк. – Орен­бург, 1900. – 524 с. 26 27 28

14

Қазақ халқындағы батырлық дәстүрлер

дың тек қа­зақ қо­ға­мы­на тән өзін­дік ор­ны мен рө­лі ту­ра­лы құн­ды тұ­жы­рым­дар жа­са­ған34. Ал, Абай фи­ло­со­фия­лық тұр­ғы­дан ба­тыр, ба­тыр­лық ұғым­да­ры ту­ра­лы пайым­даула­рын ұсын­ған35. Ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның та­ри­хын зерт­теу­ге қа­тыс­ты тұ­ жы­рым­дар­ды ХХ ға­сыр ба­сын­да­ғы қа­зақ зиялы­ла­ры­ның ең­бек­ те­рі­нен кез­дес­ті­ру­ге бо­ла­ды. А. Байт­ұр­сы­нұлы, Х. Дос­мұ­ха­ме­ дұлы ең­бек­те­рін­де ба­тыр­лық ұғы­мы мен ба­тыр­лар ту­ра­лы тал­дау жа­сал­ған. А. Байт­ұр­сы­нұлы­ның: «ба­тыр әң­гі­ме­сі өті­рік-шы­ны ара­лас қойырт­пақ әң­гі­ме бо­ла­ды. Шын жа­ғы – бұ­рын ба­тыр­лар бо­луы. Ба­тыр­лар за­ма­нын­да со­ғыс бо­луы, ба­тыр­лар ха­лық үшін қай­рат қы­луы, жұр­тын қор­ғауы. Өті­рік жа­ғы – олар­дың мін­ген аты­на, тұ­тын­ған за­ты­на, өз­де­рі­не біт­пе­ген қа­сиет­тер­ді та­ңу, бол­ ма­ған күш­тер­ді, бол­ма­ған іс­тер­ді те­лу», – деп жа­зуы ба­тыр­шы­ лық инс­ти­ту­ты­ның зерт­те­лу дең­ге­йіне қа­тыс­ты со­нау ХХ ға­сыр ба­сы­нан бас­тап әлі күн­ге де­йін­ ше­ші­мін тап­пай ке­ле жат­қан мә­ се­ле­лер­дің бе­тін ашып тұр36. Ал, Х. Дос­мұ­ха­ме­дұлы ең­бе­гін­де ала­ман­дық пен ба­тыр­лық ұғы­мы тал­да­на­ды. Зерт­теу­ші ала­ман­дық пен ба­тыр­лық­тың си­ па­тын ашып көр­се­те оты­рып: «Бас­тық­тың» лұқ­са­тын­сыз бі­реуді ша­бу­ға, ол­жа­лау­ға ат­тан­ған да­ра тәр­тіп­сіз топ­ты ала­ман дей­ді. Ала­ман­дық­тан өзім­шіл­дік, бә­се­ке­лес­тік туады», – дей ке­ле, ауыз әде­биеті үл­гі­ле­рі мы­са­лын­да ал­ды-ар­тын ойла­май, жауға же­ке шап­қан, ел бір­лі­гі мен отан­шыл­дық се­зі­мін өзі­нің мен­мен­ді­гі­нен тө­мен қой­ған әре­кет­тер­ді тал­дайды37. Мә­се­ле­нің зерт­те­лу дең­ге­йін­ тал­дау ба­ры­сын­да ХХ ға­сыр ба­сын­да­ғы көр­нек­ті қо­ғам қай­рат­ке­рі, бел­гі­лі зерт­теу­ші М.Ты­ ныш­паев зерт­теу­ле­рі­нің ор­ны ерек­ше деп атап көр­се­ту­ге бо­ла­ды. Қа­зақ та­ри­хы ту­ра­лы ғы­лы­ми жүйе­лен­ген, ал­ғаш­қы ір­ге­лі зерт­ теу­дің ав­то­ры бо­лып та­бы­ла­тын М. Ты­ныш­паев­тың «Ақ­та­бан шұ­бы­рын­ды» ат­ты ғы­лы­ми ма­қа­ла­сын­да ХVІІІ ға­сыр­да гүл­де­ну дәуі­рін ба­сы­нан өт­кер­ген ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты ту­ра­лы тұ­жы­ Уәли­ха­нов Ш. Таң­да­ма­лы. 2 бас.– Ал­ма­ты: Жа­зу­шы, 1985. – 258 б. Құ­нан­баев А. Қа­ра­сөз. – Ал­ма­ты: Меж­ду­на­род­ный клуб Абая, 2009. – 340 б. 36 Байт­ұр­сы­нов А.Б. Шы­ғар­ма­ла­ры. Өлең­дер, ау­дар­ма­лар, зерт­теу­лер. –Ал­ма­ты: Жазушы, 1989. – 320 б. 37 Дос­мұ­ха­ме­дұлы Х. Ала­ман. – Алматы: Жалын, 1993. 147-148 б. 34 35

Кіріспе

15

рым­да­ры же­ке­ле­ген ба­тыр­лар­дың өмір­баян­дық фак­ті­ле­рін кел­ті­ ру­ден гө­рі, олар­дың осы ке­зең­де­гі әлеу­мет­тік жік ре­тін­де­гі қо­ғам­ дық-саяси өмір­де­гі қыз­ме­тін тал­дау не­гі­зін­де жа­сал­ған38. Ал, ке­ңес­тік ке­зең­де­гі зерт­теу­ші­лер­дің ішін­де ең ал­ғаш С. Ас­ фен­дия­ров­тың ең­бе­гін­де ба­тыр­лар би­леуші фео­дал­дық ақ­сүйек­ тер­дің то­бы ре­тін­де көр­се­тіл­ген. Зерт­теу­ші хан­дар­дың әс­ке­ри жа­са­ғы – ба­тыр­лар ол­жа­ның ең көп бө­лі­гін иеле­ніп отыр­ды жә­не т.б. ар­тық­шы­лық­тар­ды пай­да­лан­ды деп жа­за­ды39. Әри­не, С. Ас­ фен­дия­ров­тың мұн­дай қо­ры­тын­ды­ла­ры тап­тық тұр­ғы­дан тұ­жы­ рым­дал­ға­ны­на қа­ра­мас­тан, зерт­теу­ші­нің бі­рін­ші рет ба­тыр­лар­ды әлеу­мет­тік топ ре­тін­де қа­рас­тыр­ға­нын атап өтуі­міз қа­жет. XVIII-XIX ға­сыр­дың ал­ғаш­қы жар­ты­сын­да­ғы қа­зақ қо­ға­мы­на тән ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның зерт­телуіне елеу­лі үлес қос­қан ға­лым­дар ре­тін­де Е.Б. Бек­ма­ха­нов40, М.П. Вят­кин41 ең­бек­те­рін ай­ рық­ша атап өту­ге бо­ла­ды. Е. Бек­ма­ха­нов Ке­не­са­ры бас­та­ған ұлтазат­тық қоз­ға­лыс та­ри­хын зерт­тей оты­рып, осы ке­зең­де­гі қа­зақ қо­ ға­мы­ның әлеу­мет­тік жік­телуін­қа­рас­ты­ра­ды. Е. Бек­ма­ха­нов ал­ғаш рет қа­зақ қо­ға­мы­на тән «ақ­сүйек», «қа­ра­сүйек», «тө­ре», «тө­лең­ гіт», «қа­ра­шы», «сұл­тан», «би», «ба­тыр», «бай» деп атал­ған ұғым­ дар әлеу­мет­тік өл­шем­дер­ді ғы­лы­ми тұр­ғы­дан тал­да­ған42. Зерт­теу­ ші қа­зақ қо­ға­мын­да елеу­лі күш бо­лып са­нал­ған қа­зақ ба­тыр­ла­ры­ ның қо­ғам­дық-саяси өмір­де­гі бел­сен­ді­лі­гі­нің өсуі се­беп-сал­дар­ла­ рын тал­дай оты­рып, кей­бір же­ке­ле­ген ең­бек­те­рін­де XIX ға­сыр­да­ғы ба­тыр­лар­дың әлеу­мет­тік си­па­ты ту­ра­лы мә­се­ле­ге ар­найы тоқ­та­ла­ ды43. Е.Б. Бек­ма­ха­нов ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты­ның әлеу­мет­тік өл­ше­мі ре­тін­де пай­да бо­луы әс­ке­ри-фео­дал­дық ақ­сүйек­тер­дің пай­да бо­ луымен ты­ғыз бай­ла­ныс­ты дей ке­ле, «ба­тыр» сө­зі­нің ежел­гі за­ман­ дар­дан бас­тау ала­тын­ды­ғы ту­ра­лы тұ­жы­рым жа­сай­ды44. Ты­ныш­паев М. Ис­то­рия ка­за­хс­ко­го на­ро­да: учеб­ное по­со­бие. – Ал­ма­ты: Са­нат, 1998. °221 с. 39 Ас­фен­дия­ров С.Д. Ис­то­рия Ка­за­х­стана (с древ­ней­ших вре­мен)– С. 90. 40 Бек­ма­ха­нов Е.Б. Қа­зақ­стан ХІХ ға­сыр­дың 20-40 жыл­да­рын­да. (оқу құ­ра­лы). – Ал­ма­ты: Са­нат, 1994. – 416 б.; Бек­ма­ха­нов Е.Б. К воп­ро­су о со­ци­аль­ной при­ро­де ба­ты­ров (XIX в.) // Из­вес­тия АН Каз­ССР. – 1947. – № 8 (29). – С. 62-64. 41 Вят­кин М.П. Ба­тыр Сы­рым. – М. – Л.: Изд-во АН СССР, 1947. – 390 с. 42 Бек­ма­ха­нов Е.Б. Қа­зақ­стан ХІХ ға­сыр­дың 20-40 жыл­да­рын­да (оқу құ­ра­лы). – Ал­ма­ты: Са­нат, 1994. – 416 б. 43 Бек­ма­ха­нов Е.Б. К воп­ро­су о со­ци­аль­ной при­ро­де ба­ты­ров (XIX в.). – С. 6264. 44 Бек­ма­ха­нов Е.Б. К воп­ро­су о со­ци­аль­ной при­ро­де ба­ты­ров (XIX в.). – С. 62. 38

16

Қазақ халқындағы батырлық дәстүрлер

Дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мы­на тән ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның зерт­ те­лу та­ри­хын­да М. Вят­кин ең­бек­те­рі­нің ма­ңы­зы зор. Зерт­теу­ші ба­ тыр­лар­дың түр­кі ха­лық­та­ры­ның бә­рін­де кең та­рал­ған­ды­ғын жа­за ке­ле, де­ген­мен ол тек дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мы­на ға­на тән ерек­ше құ­ бы­лыс ре­тін­де кө­рі­ніс бер­ді деп ба­ға­лай­ды. Бі­рақ зерт­теу­ші «ба­ тыр» тер­ми­нін әлеу­мет­тік-тап­тық мә­ні жоқ ұғым ре­тін­де қа­рас­ты­ рып, ХVІІІ ға­сыр­лар­да­ғы та­ри­хи ке­зең­де­гі ба­тыр­лар­дың қо­ғам­дық си­па­тын (об­ще­ст­вен­ная при­ро­да) анық­тау жөн де­ген тұ­жы­рым­ға ке­ле­ді45. Та­рих­ты тап­тық тұр­ғы­дан ға­на қа­рас­тыр­ған зерт­теу­ші­нің дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ба­тыр­лар­дың «ақ­сүйек», «қа­ра­сүйек» өкіл­де­рі­нен де шы­ғуы, олар­дың аса бай не­ме­се жал­ғыз ат­ты ке­дей ре­тін­де де өмір сүр­уіне бай­ла­ныс­ты өзін­дік ерек­ше­лі­гін тал­дау­да­ ғы бас­ты ұстаны­мы­ның қа­те бол­ға­ны бел­гі­лі. ХVІІІ ға­сыр­да­ғы қа­зақ қо­ға­мы­ның әлеу­мет­тік құ­ры­лы­мы, әлеу­мет­тік тер­мин­дер мен өл­шем­дер, со­ның ішін­де ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның өзін­дік ерек­ше­лік­те­рі Н.Г. Апол­ло­ва­ның зерт­теу­ ле­рі­нен кө­рі­ніс тап­қан46. ХVІІІ ға­сыр­дың 30-40 жыл­да­рын­да­ғы Қа­зақ­стан­ның Ре­сей­ге қо­сы­лу та­ри­хын зерт­тей оты­рып, атал­ған ке­зең­де­гі қа­зақ хан­ды­ғы­ның саяси құ­ры­лы­мын ар­найы та­рау ре­ тін­де қа­рас­ты­ра­ды. Зерт­теу­ші хан би­лі­гі, ха­лық жи­на­лы­сы, хан сай­лау дәс­тү­рі, ақ­са­қал­дар мен би­лер ке­ңе­сі, сон­дай-ақ ба­тыр­ лар­дың саяси, әлеу­мет­тік қыз­мет­те­рін тал­дайды. ХVІІІ ға­сыр­дың ал­ғаш­қы жар­ты­сын­да қа­зақ қо­ға­мын­да ба­тыр­лар­дың рө­лі күрт өс­ке­ні­не тоқ­та­ла оты­рып, олар­дың тек әс­ке­ри жо­рық­тар ке­зін­ де ға­на емес, бей­біт ке­зең­дер­де де ел­ші­лер, ақ­са­қал­дар ке­ңе­сі­нің бел­ді мү­ше­ле­рі ре­тін­де ма­ңыз­ды рөл ат­қар­ған­да­рын атап өте­ді47. Мә­се­ле­нің зерт­те­лу дең­ге­йіне тал­дау жа­сай оты­рып бұ­дан ке­ йін­гі жыл­да­ры жа­рық көр­ген, қа­зақ қо­ға­мы­ның әлеу­мет­тік-саяси құ­ры­лы­мы­на бай­ла­ныс­ты ір­ге­лі зерт­теу­лер­де ба­тыр­лар­дың же­ ке әлеу­мет­тік топ ре­тін­де қа­рас­ты­рыл­ма­ған­ды­ғын кө­ре­міз. Бі­рақ ХVІІІ-ХІХ ға­сыр­дың ал­ғаш­қы жар­ты­сын­да­ғы ба­тыр­лар­дың қо­ Вят­кин М.П. Ба­тыр Сы­рым. – С. 115. Ап­по­ло­ва Н.Г. При­соеди­не­ние Ка­за­х­стана к Рос­сии в 30-х го­дах ХVІІІ в. – Ал­ма-Ата: АН ССР, 1948. – 254 с. 47 Аппо­ло­ва Н. Г. Ру­коп­рик­ла­дс­тво как ис­точ­ник для изу­че­ния со­ци­аль­ных от­но­ше­нии в Ка­за­х­стане во вто­рой по­ло­ви­не XVIII ве­ка // Воп­ро­сы со­ци­ально-эко­но­ми­чес­кой ис­то­рии и ис­точ­ни­ко­ве­де­ния пе­ри­ода феода­лиз­ма в Рос­сии. – М.: АН СССР, 1961. – 366 с. 45 46

Кіріспе

17

ғам­дық-саяси өмір­де­гі рө­лі олар­дың әлеу­мет­тік, қо­ғам­дық, саяси қыз­мет­те­рі ту­ра­лы тұ­жы­рым­дар­ды атал­ған ке­зең­де­гі қа­зақ-орыс қа­ты­нас­та­ры, Қа­зақ­тан­ның Ре­сей­ге қо­сы­луы мен отар­лау саяса­ ты­на қар­сы ұлт-азат­тық кү­рес­тер, қа­зақ қо­ға­мы­ның әлеу­мет­тікэко­но­ми­ка­лық да­муы ту­ра­лы жа­зыл­ған ең­бек­тер­ден кез­дес­ті­ру­ге бо­ла­ды. Осы жыл­да­ры тек же­ке­ле­ген ғы­лы­ми ма­қа­ла кө­ле­мін­де жа­зыл­ған М. Би­жа­нов­тың XVIII ға­сыр­да­ғы қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы әлеу­мет­тік ка­те­го­рия­лар­дың орыс зерт­теу­ші­ле­рі­нің ең­бек­те­рін­де зерт­телуін­ тал­да­ған ең­бе­гі де ма­ңыз­ды бо­лып та­бы­ла­ды. Бұл ең­ бе­гін­де зерт­теу­ші ба­тыр әлеу­мет­тік ка­те­го­рия емес, ол ең ал­ды­мен құр­мет­ті атақ де­ген тұ­жы­ры­мын ұсы­на­ды48. Кө­ріп отыр­ға­ны­мыз­ дай, ке­ңес­тік зерт­теу­ші­лер­ ба­тыр­лар­ды же­ке әлеу­мет­тік инс­ти­тут ре­тін­де ға­на емес, тіп­ті же­ке әлеу­мет­тік ка­те­го­рия ре­тін­де де қа­рас­ ты­р­ма­ған. Мұн­дай жағ­дай­дың бас­ты се­бе­бін анық­тау үшін ке­ңес­ тік та­рих­на­ма­да қа­лып­тас­қан әлеу­мет­тік ұйым­ның жұ­мыс іс­те­уін­ жә­не оның көш­пе­лі ор­та­да­ғы би­лі­гін та­ну­да­ғы көз­қа­рас­тар мен әдіс­те­ме­лер­дің та­рих­на­ма­сын тал­дау­дың да ма­ңы­зы зор. Бұл жер­ де көш­пе­лі­лер қо­ға­мы­ның мә­се­ле­ле­рі­не қа­тыс­ты көз­қа­рас­тар­дың эво­лю­циясы­на на­зар ауда­ру орын­ды бо­ла­ды. Се­бе­бі, та­рих ғы­лы­ мын­да соң­ғы ке­зең­дер­ге де­йін­ көш­пе­лі қо­ғам­ның саяси-әлеу­мет­тік ұйым­дас­уын­да­ғы ба­тыр­лар­дың же­ке әлеу­мет­тік инс­ти­тут ре­тін­де қа­рас­ты­рыл­мауы­ның се­беп­те­рін тал­дау­ға мүм­кін­дік бе­ре­ді. Көш­пе­лі­лер­дің әлеу­мет­тік құ­ры­лы­мы жай­лы пі­кір­та­лас­тар­ да өз за­ма­ны­ның бел­гі­сі бар. Орыс ав­тор­ла­ры­ның төң­ке­ріс­ке де­ йін­гі көш­пе­лі­лер жай­лы ең­бек­те­рі мал өсі­ру­ші ха­лық өмі­рі­нің әр ­түр­лі қыр­ла­рын эм­пи­ри­ка­лық тұр­ғы­дан баян­дауға ар­нал­ған. Олар­дың қо­ғам­дық құ­ры­лы­мы­ның мә­се­ле­сі үс­тірт қа­ра­лып, «рутай­па­лық» не­ме­се «ру­лық» деп тай­па­лық қо­ғам­дық ұйым­да­суы атал­ды. Де­ген­мен «ру­лық» де­ген атау­ға көп жағ­дайға көш­пен­ді­ лер­дің жал­пы қо­ғам­дық құ­ры­лы­мы ие бол­ған. Осы мә­се­ле­лер­ді орыс эт­ног­ра­фы Н.А. Арис­тов бір­ша­ма то­лық тү­йін­де­ді49. Ғы­ Би­жа­нов М.Со­ци­альные ка­те­го­рии ка­за­хс­ко­го об­ще­ст­ва XVIII ве­ка в тру­дах русс­ких уче­ных // Ка­за­хс­тан в XV – XVIII ве­ках (воп­ро­сы со­ци­ально-по­ли­ти­чес­кой ис­то­рии Издво Наука Ка­за­хс­кой ССР. – Ал­ма-Ата, 1969. – С. 166. 49 Арис­тов Н.А. За­мет­ки об эт­ни­чес­ком сос­та­ве тюркс­ких пле­мен и на­род­нос­тей и све­де­ ния об их чис­лен­нос­ти // Жи­вая ста­ри­на.– СПб., 1896. – Вып. ІІІ-ІV. – C. 277-456. 48

18

Қазақ халқындағы батырлық дәстүрлер

лым­да «ру­лық тео­рия» деп атал­ған бұл ги­по­те­за өт­кен ға­сыр­дың 20 жыл­дарында, со­ның ішін­де ке­ңес ға­лым­да­ры А.П. Чу­лош­ни­ков50, В.Г. Со­ко­ло­вс­кий51 ең­бек­те­рін­де кең кө­рі­ніс бер­ді. 1930 жыл­да­ры ке­ңес ғы­лы­мын­да бес фор­ма­циялы эн­гельсста­лин­дік схе­ма пай­да бол­ды. Көш­пе­лі ха­лық­тар ара­сын­да­ғы тап­тық кү­рес­ті дә­лел­деу­дің саяси қа­жет­ті­лі­гі ту­ды. Сон­дық­тан, «ру­лық теорияны» сы­нау көш­пе­лі­лер­дің қо­ғам­дық құ­ры­лы­мын «тап­тық қо­ғам» деп қа­рас­ты­ру тұр­ғы­сы­нан жүр­гі­зіл­ді. Осы тұ­ жы­рым­ның бел­ді өкі­лі С.П. Толс­тов көш­пе­лі­лер­де бұ­рын­ғы за­ ман­нан бас­тап да­мы­ған фео­дал­ды қа­ты­нас ор­на­ды деп пайым­да­ ған52. Кей­бір зерт­теу­ші­лер көш­пе­лі­лер­дің қо­ғам­дық қа­ты­на­сын ер­те­фео­дал­дық деп қа­рас­тыр­ды. Мы­са­лы, П.И. Куш­нер­дің ойын­ ша, қыр­ғыз­дар­да ХVІІІ ға­сыр­ға де­йін­ ру­лық қа­ты­нас­тар ба­сым бол­ды, ал феода­ли­зм­нің бел­гі­ле­рі бай-ма­нап­тар сос­ло­виесі­нің қа­лып­тас­уына орай ке­йін­пай­да бо­ла бас­та­ды53. Бұл ба­ғыт­та­ғы жа­ңа тұр­ғы – «көш­пе­лі феодо­лизм» теориясы бо­лып та­бы­ла­ды. Оның не­гі­зін көш­пе­лі­лер­дің әлеу­мет­тік құ­ры­лы­ мын еу­ро­па­лық феода­ли­зм­мен бір­дей қа­рап жә­не осы ба­ғыт­та­ғы олар­дың да­му ба­ғы­ты­ның ерек­ше­лі­гін атап өт­кен Б.Я. Вла­ди­мир­ цев қа­ла­ды54. Оның осы схе­ма шең­бе­рін­де­гі көш­пе­лі қо­ғам­дар та­ ри­хы­на қа­тыс­ты тұ­жы­ры­мы тех­но­ло­гиялық жә­не эко­но­ми­ка­лық өсу­дің үз­дік­сіз үде­рі­сі, ал­ғаш­қы қауым­дық құ­ры­лыс­тың ал­ды­мен фео­дал­ды қо­ғам­дар­да­ғы­дай не­гі­зін жайы­лым мен мал­ға мен­шік құ­ра­ған «көш­пе­лі феодо­ли­зм­нің» ер­те тү­рі­нің, ке­йін­нен да­мы­ған тү­рі­мен ал­ма­суы ре­тін­де көр­се­тіл­ген. Осы теорияны Ал­тын Ор­ да ке­зе­ңі­нің бел­гі­лі ар­хе­оло­гы Г.А. Фе­до­ров-Да­вы­дов қол­да­ды55. Бұл тұр­ғы­ны сы­наушы­лар­дың бі­рі А.Я. Яку­бо­вс­кий­дің ойын­ша фео­дал­дық тә­сіл моң­ғол­дар­да орын ал­ған сияқ­ты тек жау­лап алу Чу­лош­ни­ков А.П. Очер­ки по ис­то­рии ка­зак-кир­гизс­ко­го на­ро­да в свя­зи с об­щи­ми ис­ то­ри­чес­ки­ми судь­ба­ми дру­гих тюркс­ких пле­мен. – Орен­бург: [б. и.], 1924. – Ч. 1. – 291 с. 51 Со­ко­ло­вс­кий В.Г. Ка­за­кс­кий аул. – Таш­кент, 1926. – 49 с. 52 Толс­тов СП. Ге­не­зис феода­лиз­ма в ко­че­вых ско­то­вод­чес­ких об­ще­ст­вах // Проб­ле­мы ис­ то­рии до­ка­пи­та­лис­ти­чес­ких об­ще­ств. – Л.: ГАИМК, 1934. – Вып. 103. – С.12-15. 53 Куш­нер П.И. (Кны­шев). Гор­ная Кир­ги­зия (Со­ци­оло­ги­чес­кая раз­вед­ка). – М., 1929. – 288 с. 54 Вла­ди­мир­цев Б.Я. Об­ще­ст­вен­ный ст­рой мон­го­лов. Мон­гольс­кий ко­че­вой феода­лизм. – Л.: Из­д-­во АН СССР, 1934. – 223 с. 55 Фе­до­ров-Да­вы­дов Г.А. Об­ще­ст­вен­ный ст­рой Зо­ло­той Ор­ды. – М.: Из­д-­во Мос­ковс­ко­го уни­вер­си­те­та, 1973. – 180 с. 50

Кіріспе

19

жә­не көш­пе­лі им­пе­рия­ның қа­лып­та­суы жағ­да­йын­да ға­на же­ңіс­ке же­те­ді56. ХХ ғ. 50 жыл­да­ры­ның ба­сын­да көш­пе­лі­лер­дің фео­дал­ ды жә­не пат­риар­хал­ды-ру­лық бел­гі­лер­дің үйле­суі ре­тін­де­гі қо­ ғам­дық құ­ры­лы­мы ту­ра­лы тұ­жы­рым пай­да бол­ды. Бұл тұ­жы­рым, Л.П. По­та­пов­тың ең­бек­те­рін­де ары қа­рай да­мы­ды57. Фео­дал­дық қа­ты­нас­тар­дың орын ал­уын­ зерт­теу­ші бі­рін­ші ке­зек­те фео­дал­ды тәуел­ді­лік пен қа­науды ту­дыр­ған ке­дей­лер­ге мал­ды жаюға бе­ру­ ден (­са­уын­) жә­не кө­сем­дер­дің жайы­лым­дар­ға би­лік жүр­гізуін­ен көр­ді. Осы жол­мен ол көш­пе­лі­лер­де өн­ді­ріс тә­сі­лі­не жер жа­та­ ды деп са­на­ған. Мұн­дай қа­ты­нас­тар пат­риар­хал­дық ру-тай­па­лық (пат­риар­хал­ды-ру­лық) дәс­түр­дің қал­ды­ғы ре­тін­де есеп­тел­ді. Бұл гипо­те­за­ны И.Я. Злат­кин58, С.З. Зи­ма­нов59 сияқ­ты бас­қа да ға­лым­ дар қол­да­ды. Осы теория шең­бе­рін­де, бі­рақ бас­қа көз­қа­рас тұр­ғы­сы­нан В.Ф. Шах­ма­тов60 пен С.Е. То­лы­бе­ков61 жайы­лым көш­пе­лі­лер­де өн­ді­ріс­тің бас­ты тә­сі­лі ре­тін­де де, фео­дал­ды жер қа­ты­нас­та­ры­ ның не­гі­зі ре­тін­де де бо­ла ал­майт­ын­ды­ғы жай­лы пі­кір біл­дір­ді. Бұл көш­пе­лі мал ша­ру­ашы­лы­ғы жағ­да­йын­да күш ті­ке­лей та­би­ғи қал­пын­да пай­да­ла­ны­ла­тын жер­ге жұм­сал­майт­ын­ды­ғы­мен бай­ла­ ныс­ты. Көш­пе­лі­лер­де­гі өн­ді­ріс­тің не­гіз­гі құ­ра­лы да, өн­ді­ріс­тің не­гіз­гі өні­мі мен тұ­ты­ну за­ты да мал. Со­ны­мен, қа­ра­лып отыр­ған көз­қа­рас­ты жақ­тау­шы­лар әжеп­тәуір мал ба­сы­на ие бо­лу ар­қы­лы қа­науды жүр­гіз­ген бай-ку­лак­ты фео­дал деп са­на­ды. 1950 жыл­дар­ дың аяғы мен 1960 жыл­дар­дың ба­сын­да көш­пе­лі­лер­дің ер­те та­ ри­хы­на (ша­ма­мен І мың­жыл­дық­тың ор­та­сы­нан бас­тап) қа­тыс­ты «әс­ке­ри де­мок­ра­тия» тұ­жы­ры­мы қол­да­ны­ла бас­та­ды. Мем­ле­кет­ Яку­бо­вс­кий А.Ю.Из ис­то­рии изу­че­ния мон­го­лов пе­ри­ода XI-XII вв. // Очер­ки по ис­то­ рии русс­ко­го вос­то­ко­ве­де­ния. – М.: АН СССР, 1953. – 232 с. 57 По­та­пов Л.П. О сущ­нос­ти пат­риар­халь­но-фео­даль­ных от­но­ше­ний у ко­че­вых на­ро­дов Сред­ней Азии и Ка­за­х­стана // Воп­ро­сы ис­то­рии. – 1954. – № 6. – C. 21-23. 58 Злат­кин И.Я. К воп­ро­су о сущ­нос­ти пат­риар­халь­но-фео­даль­ных от­но­ше­ний у ко­че­вых на­ро­дов // Воп­ро­сы ис­то­рии. – 1955. – № 4. – C. 14-17.; Зи­ма­нов С.З. Об­ще­ст­вен­ный ст­рой ка­за­хов пер­вой по­ло­ви­ны ХІХ ве­ка. – Ал­ма-Ата: Изд-во АН Каз­ССР, 1958. – 296 с. 59 Зи­ма­нов С.З. Об­ще­ст­вен­ный ст­рой ка­за­хов пер­вой по­ло­ви­ны ХІХ ве­ка. – Ал­ма-Ата: Изд-во АН Каз­ССР, 1958. – 296 с. 60 Шах­ма­тов В.Ф. К воп­ро­су о сло­же­нии и спе­ци­фи­ке пат­риар­халь­но-фео­даль­ных от­но­ше­ ний Ка­за­х­стана // Вест­ник АН Каз­ССР. – 1951. – № 7. – С.18-36. 61 То­лы­бе­ков С.Е. Ко­че­вое об­ще­ст­во ка­за­хов в XVІІ - на­ча­ле XX ве­ка: По­ли­ти­ко-эко­но­ми­ чес­кий ана­лиз. – Ал­ма-Ата: Наука, 1971. – 634 с. 56

20

Қазақ халқындағы батырлық дәстүрлер

ті­лік пен тап­тық қо­ғам­ның құ­ры­луы бұл схе­ма бо­йын­ша ке­йін­гі көш­пе­лі­лер­ге, ор­та­ға­сыр­лар дәуірі­не жа­та­ды. Бұл тұр­ғы­ның өкі­лі С.А. Плет­не­ва­ның ойын­ша, феода­ли­зм­нің қа­лып­тас­уын­ың да­ла­ лық жо­лы – «қыс­тақ­тан қа­ла­ға» қа­рай өсе­ді62. ХХ ға­сыр­дың 60 жыл­да­ры­ның ба­сы­нан бас­тап, көш­пе­лі­лер­дің әлеу­мет­тік та­ри­хы­ның фео­дал­дық емес тү­сін­дір­ме­сі шы­ға бас­та­ ды. Л.Н. Гу­ми­лев фор­ма­циялық шең­бер­ге кір­мейт­ін көш­пе­лі­лер­ дің ор­та­ға­сыр­лық әле­мі­нің кө­рі­ні­сін жа­са­ды. Л.Н. Гу­ми­лев ғы­лы­ ми айна­лым­ға би­лік­тің әу­лет­те­гі жо­лы үл­кен­ге бе­рі­лу прин­ці­пі­не қа­тыс­ты қол­да­ны­ла­тын «ұлыс­тық-бас­пал­дақ­тық жүйе» тер­ми­ нін ен­гіз­ді63. Ал, Г.Е. Мар­ков­тың но­ма­ди­зм­ге қа­тыс­ты қо­ғам­дық да­му­дың ба­ла­ма тә­сі­лі ре­тін­де­гі көз­қа­ра­сы осы ба­ғыт­қа қос­қан ма­ңыз­ды үле­сі. Оның тұ­жы­ры­мы­ның ма­ңыз­ды­лы­ғы – көш­пе­лі қо­ғам­ның бей­біт­ші­лік жә­не со­ғыс ке­зін­де­гі жағ­дайла­ры, яғ­ни, «­қауым­дық-көш­пе­лі» жә­не «әс­ке­ри-көш­пе­лі» өмір сал­ты ара­сын­ да­ғы ерек­ше­лік­тің ен­гі­зі­луі64. Көш­пе­лі­лер­дің әлеу­мет­тік құ­ры­лы­ мы жа­йын­да­ғы әрі қа­рай­ғы пі­кір­та­лас­тар­да олар­дың дам­уын­да­ғы ең жо­ға­ры шың ре­тін­де­гі ер­те мем­ле­кет тұ­жы­ры­мы қол­да­ны­ла бас­та­ды. Осы ба­ғыт­та­ғы ең көр­нек­ті ең­бек А.М. Ха­за­нов­тың скиф қо­ға­мы жай­лы ең­бе­гі65. Со­ны­мен қа­тар, атал­ған зерт­теу­ші көш­пе­лі­лер та­ри­хы­на де­ген ба­ла­ма көз­қа­рас­тың қа­лып­тас­уына зор ең­бек сі­ңір­ді. Көш­пе­лі­лер­де­гі ер­те мем­ле­кет тұ­жы­ры­мы кон­ текс­тін­де А.И. Пер­шиц66, С.Г. Кляш­тор­ный мен Т.И. Сұл­та­нов­ тар67 зерт­теу­лер жүр­гіз­ді. Е.И. Кы­ча­нов та көш­пе­лі­лер қо­ға­мын­ да­ғы по­ли­то­ге­нез­дің іш­кі ал­ғы­шарт­та­ры жә­не осы жол­мен мем­ ле­кет­ті­лік­тің қа­лып­тас­уын­ мо­йын­дай­ды68. Б.В. Анд­риа­нов­тың Плет­не­ва С.А. Ко­чев­ни­ки сред­не­ве­ковья: поис­ки ис­то­ри­чес­ких за­ко­но­мер­нос­тей. – М.: Наука, 1982. –190 с. 63 Гу­милёв Л.Н. Ис­то­рия на­ро­да хун­ну: в 2-х кни­гах. – М.: Инс­ти­тут Ди-Дик, 1998. – 448 с. 64 Мар­ков Г.Е. Ко­чев­ни­ки Азии. Ст­рук­ту­ра хо­зяй­ст­ва и об­ще­ст­вен­ной ор­га­ни­за­ции. – М.: Из­да­тель­ст­во Мос­ковс­ко­го уни­вер­си­те­та, 1976. – 321 с. 65 Ха­за­нов A.M. Со­ци­альная ис­то­рия ски­фов. Ос­нов­ные проб­ле­мы раз­ви­тия древ­них ко­ чев­ни­ков ев­ра­зийс­ких сте­пей. – М.: Наука, 1975. – 343 с. 66 Пер­щиц А.И. Вой­на и мир на па­ро­ге ци­ви­ли­за­ций. Ко­че­вые ско­то­во­ды // А. И. Пер­шиц, Ю. И.Се­ме­нов,В.А.Шни­рель­ман.Вой­на и мир в ран­ней ис­то­рии че­ло­ве­чест­ва: в 2 то­мах. °М.: Инс­титут эт­но­ло­гии и ант­ропо­ло­гии РАН, 1994. – Т. II. – Ч.III. – С. 131-245. 67 Кляш­тор­ный С.Г., Сул­та­нов Т.И. Го­су­да­рс­тва и на­ро­ды ев­ра­зийс­ких сте­пей: Древ­ность и сред­не­ве­ковь­е. – СПб.: Пе­тер­бург­ское Вос­то­ко­ве­де­ние, 2004. 2-е изд., исп­равл. и доп. 368 с. 68 Кы­ча­нов Е.И. Ко­че­вые го­су­да­рс­тва от гун­нов до мань­чжу­ров. – М.: Вос­точ­ная ли­те­ра­ ту­ра, 1997. – 130 с. 62

Кіріспе

21

әлем ха­лық­та­ры­ның көш­пе­лі өмір сал­ты ерек­ше­лі­гі жай­лы ең­бе­гі на­зар ауда­ру­ға тұ­рар­лық69. Осы ба­ғыт­та­ғы Э.С. Куль­пиннің көш­ пе­лі қо­ғам­дар­дың эт­но-эко­ло­гиясы жай­лы зерт­теуі де қы­зық­ты70. Қа­зір­гі Ре­сей та­рих­на­ма­сын­да көш­пен­ді­лер­дің әлеу­мет­тік-саяси құ­ры­лы­мын си­пат­тайт­ын мы­нан­дай тер­мин­дер мен анық­та­ма­лар ен­ген (ба­тыс саяси ант­ро­по­ло­гиясы­ның әсе­рі де бар): қа­наудың эк­зо­ли­тар­лы әді­сі, по­тес­тар­лық, ксе­нок­ра­тия (әс­ке­ри би­лік), ді­ни әу­лет, ре­ди­ст­ри­бу­тив­ті­лік. Осы зерт­теу­лер­де көш­пе­лі қо­ғам­дар­ дың қа­лып­та­су та­ри­хы, көр­ші­лес оты­рық­шы өр­ке­ниет­тер­ге қа­ра­ ған­да, өзін­дік ерек­ше бел­гі­лер­ге ие ре­тін­де кө­рі­не­ді. Көш­пе­лі­лер­ дің әлеу­мет­тік эво­лю­циясы­ның бас­ты фак­то­ры, тір­ші­лік ету­дің қа­таң эко­ло­гиялық жағ­дайы­мен қа­тар, олар­дың да­му мүм­кін­дік­ те­рі­нің оты­рық­шы ха­лық­тар әле­мі­мен түйісуі де­ген ой айт­ыл­ған. Осы ба­ғыт­қа Н.Н. Кра­дин71,Т.Д. Ск­рын­ни­ко­ва72 В.В. Тре­пав­лов73, отан­дық та­рих ғы­лы­мы­ның өкі­лі Н.Э. Ма­са­нов74 жә­не та­ғы бас­ қа­лар зор үлес қос­ты. Көш­пе­лі им­пе­рия­ның эк­зо­по­ли­тар­лы құ­ ры­лым­дар ре­тін­де­гі жа­ңа тұ­жы­ры­мы Н.Н. Кра­дин­нің ең­бе­гін­ де де не­гіз­де­ле­ді75. Бұл жер­де көш­пе­лі қо­ғам­дар­дың әлеу­мет­тік та­ри­хы­на де­ген ба­тыс ғы­лы­мы­ның ұстаным­да­рын да атап өту ке­рек. Көш­пе­лі­лік та­рих­на­ма­сы мұн­да әлеу­мет­тік-эко­но­ми­ка­ лық үде­ріс­ті фор­ма­циялық тұр­ғы­дан қа­рас­ты­ру­дан тыс да­мы­ды. А.И. Пер­шиц­тің жазуын­ша, көп­те­ген ең­бек­тер көш­пе­лі ор­та­да­ғы әлеу­мет­тік по­ля­ри­за­цияның бол­мауы­мен шек­тел­ді76. А. Той­нби­ дің көш­пе­лі қо­ғам­дар то­лы­ғы­мен оты­рық­шы-егін­ші қо­ғам­дар­ға қар­сы тұ­ра­тын са­ра­лан­ба­ған құ­ры­лым ре­тін­де өз­де­рін көр­сет­ті Анд­риа­нов Б.В. Нео­сед­лое на­се­ле­ние ми­ра. – М.: Наука, 1985.– 278 с. Куль­пин Э.С. Зо­ло­тая Ор­да: Проб­ле­ма гене­зи­са Российского го­су­да­рства. – М.: Ком­ ɦни­га, 2006. – 176 с. 71 Кра­дин Н.Н. Ко­че­вые об­ще­ст­ва: Проб­ле­ма фор­ма­ци­он­ной ха­рак­те­рис­ти­ки. – Вла­ди­вос­ ток, 1992. – 240 с. 72 Ск­рын­ни­ко­ва Т.Д. Ха­риз­ма и влас­ть в эпо­ху Чин­гис­ха­на – М.: Ло­гос, 1997. – 120 c. 73 Тре­пав­лов В.В. Го­су­да­рст­вен­ный ст­рой Мон­гольс­кой им­пе­рии в XIII ве­ке. – М.: Наука, 1993. – 165 с. 74 Ма­са­нов Н.Э. Ко­че­вая ци­ви­ли­за­ция ка­за­хов: (Ос­но­вы жиз­не­деятель­ности но­мад­но­го об­ ще­ст­ва). – Ал­ма­ты. – М.: Со­цин­вест-Го­ри­зонт, 1995. – 325 с. 75 Кра­дин Н.Н. Ко­чев­ни­ки, мир-им­пе­рии и со­ци­альная эво­лю­ция // Аль­тер­на­тив­ные пу­ти к ци­ви­ли­за­ции. – М.: ЦЦРИ РАН, 2000. – 201 с. 76 Пер­шиц А.И. Не­ко­то­рые осо­бен­нос­ти клас­сооб­ра­зо­ва­ния и ран­нек­лас­со­вых от­но­ше­ний у ко­чев­ни­ков ско­то­во­дов // С ­ танов­ле­ние клас­сов и го­су­да­рс­тва. – М: Наука, 1976. – 350 с. 69 70

22

Қазақ халқындағы батырлық дәстүрлер

де­ген те­зи­сі де көп ма­ңыз­ға ие77. Н.Э. Ма­са­нов­тың айт­уын­ша, қа­зір­гі таң­да ба­тыс та­рих­на­ма­сын­да зерт­теу­ші­лер­дің көп бө­лі­гі бұ­рын­ғы­дай тап­сыз көш­пе­лі со­циум­дар де­ген көз­қа­рас­ты ұстану­ да78. Кө­ріп отыр­ға­ны­мыз­дай та­ри­х­на­ма ғы­лы­мын­да ба­сым бол­ ған бұл көз­қа­рас­тар жал­пы көш­пе­лі­лер қо­ға­мы­ның саяси-әлеу­ мет­тік ұйым­да­суы­ның ерек­ше­лік­те­рін зерт­теу­де ба­сым бо­лып қа­лып отыр. Дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мы­на тән ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты­ның мә­се­ ле­ле­рін зерт­теу Қа­зақ­стан Рес­пуб­ли­ка­сы тәуел­сіз­ді­гін ал­ған­нан ке­йін­гі жыл­да­ры жа­рық көр­ген, жо­ға­ры­да­ғы теория­лық, әдіс­на­ ма­лық ұстаным­дар­ды тал­дау не­гі­зін­де жа­рық көр­ген ең­бек­тер­де жал­ға­сын тап­ты. Біз қа­рас­ты­рып отыр­ған мә­се­ле­ге бай­ла­ныс­ты К.Л. Ес­ма­ғам­бе­тов79, Ж.Қ. Қа­сым­баев80, М.Ж. Аб­ди­ров81, И.В. Еро­феева­лар­дың82 ең­бек­те­рін атап өту­ге тиіс­піз. К.Л. Ес­ма­ғам­бе­тов ең­бек­те­рін­де ХVІІІ-ХІХ ға­сыр­лар­да­ғы қа­зақ ба­тыр­ла­ры, олар­дың тар­хан­дық құ­қық­та­ры ту­ра­лы шет ел­дік зерт­теу­ші­лер­дің ең­бек­те­ рі тал­дан­ған. Ж.Қ. Қа­сым­баев, М.Ж. Аб­ди­ров ең­бек­те­рін­де пат­ша үкі­ме­ті­нің қа­зақ да­ла­сын­да жүр­гіз­ген отар­лау саяса­ты­ның сал­дар­ ла­ры ұлт-азат­тық кү­рес­тер, қа­зақ же­рін­де­гі орыс-ка­зак әс­кер­ле­рі­ нің та­ри­хы мә­се­ле­ле­рі қа­рас­ты­рыл­ға­ны­мен, бұл зерт­теу­лер біз­дің та­қы­ры­бы­мыз үшін де ма­ңыз­ды бо­ла түс­пек. К.Л. Ес­ма­ғам­бе­тов қа­зақ қо­ға­мы­на тән ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­тын «қа­зақ мем­ле­кет­ті­лі­ гі­мен бір­ге жа­са­сып, қа­лып­тас­қан, күр­де­лі эво­лю­циялық да­му жо­ лын бас­тан ке­шір­ген ерек­ше құ­бы­лыс», – деп ба­ға­лай­ды83. Атал­ған зерт­теу­ші­лер­дің ішін­де И.Еро­феева­ның ең­бек­те­рін ерек­ше атап өту­ге бо­ла­ды. Зерт­теу­ші ба­тыр­лар­дың қа­зақ қо­ға­ Той­нби А.Д. Пос­ти­же­ние ис­то­рии. – М.: Прог­ресс-Куль­ту­ра, 1996. – 608 с. Ма­са­нов Н.Э. Ко­че­вая ци­ви­ли­за­ция ка­за­хов: (Ос­но­вы жиз­не­деятель­ности но­мад­но­го об­ ще­ст­ва). – Ал­ма­ты. – М.: Со­цин­вест-Го­ри­зонт, 1995. – 325 с. 79 Ес­ма­гам­бе­тов К.Л. Что пи­са­ли о нас на За­па­де. – Ал­ма­ты: Қа­зақ уни­вер­си­те­ті, 1992. – 52 с.; Ес­ма­ғам­бе­тов К. Ба­тыр­лар та­ри­хы – ру­ха­ни бай­лы­ғы­мыз // Қа­зақ та­ри­хы. – 2007. – № 4. – 15-19 бб. 80 Ка­сым­баев Ж.К. Го­су­да­рст­вен­ные деяте­ли ка­за­хс­ких ханс­тв в ХVІІІ пер­вой чет­вер­ти ХІХ вв.: Хан Жан­тө­ре (1789-1809). – Ал­ма­ты: Бі­лім, 2001. – Т. 3. – 301 с. 81 Аб­ди­ров М.Ж. Ис­то­рия ка­за­че­ст­ва Ка­за­х­стана. – Ал­ма-Ата: Ка­за­хс­тан, 1994. – 160 с. 82 Еро­феева И.В. Хан Абул­хаир: пол­ко­во­дец, пра­ви­тель и по­ли­тик. – Ал­ма­ты: Са­нат, 1999. – 336 с. 83 Ес­ма­ғам­бе­тов К. Ба­тыр­лар та­ри­хы – ру­ха­ни бай­лы­ғы­мыз. – 21 б. 77 78

Кіріспе

23

мы­ның әлеу­мет­тік ст­ра­ти­фи­ка­циясы мен по­тес­тар­лық-саяси ұйым­дас­уын­да­ғы ор­ны­на ерек­ше на­зар ауда­ра­ды. Сон­дай-ақ, XVIII ға­сыр­дың ба­сын­да қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ба­тыр­лар рө­лі­нің өс­уін­сырт­қы саяси жағ­дай­дың шиеле­ні­суі мен қа­зақ­тар­дың әлеу­ мет­тік ұйым­дас­уын­да­ғы әс­ке­ри-по­тес­тар­лық құ­ры­лым­дар­дың бел­сен­ді­лі­гі­нің ар­туымен бай­ла­ныс­ты­ра­ды84. Ба­тыр­лар инс­ти­ту­ ты­ның кей­бір мә­се­ле­ле­рін зерт­теу А.К. Куш­кум­баев85, Ал­ла­ния­ зов86, Ш.Е. Кар­таева87, Қ. Ах­мет­жа­нов88, сын­ды зерт­теу­ші­лер­дің қа­зақ хал­қы­ның со­ғыс өне­рі мен жа­уын­гер­лік дәс­тү­рі­не ар­нал­ған ең­бек­те­рін­де кө­рі­ніс тап­қан. Ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның қа­лып­та­суы, оның не­гіз­гі ат­қар­ ған қыз­мет­те­рі, ту­ра­лы тың тұ­жы­рым­дар соң­ғы жыл­да­ры жа­рық көр­ген Н.А. Аб­дол­лаев, Е.С. Са­ты­пал­ды89, Қ.С. Қа­ра­жан­ның90, ба­рым­та­ның ба­тыр­лық мек­те­бі ре­тін­де­гі ор­ны ту­ра­лы А.У. Тоқ­ та­бай­дың91 ғы­лы­ми ма­қа­ла­ла­рын­да бе­ріл­ген. Г. Қайыр­ға­лиева­ ның «Ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты жә­не оның дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мын­да­ ғы ор­ны (Бө­кен­бай ба­тыр әуле­ті­нің не­гі­зін­де)» ат­ты кан­ди­дат­тық дис­сер­та­циясы қор­ғал­ды92. Г. Қайыр­ға­лиева өз ең­бе­гін­де ба­тыр­ лар инс­ти­ту­ты­ның қа­лып­та­суы мен дам­уын­ың мә­се­ле­ле­рі атақ­ ты ба­тыр Бө­кен­бай Қа­ра­ұлы мен оның ұр­пақ­та­ры­ның та­ри­хы не­ гі­зін­де қа­рас­тыр­ған. Де­ген­мен бұл зерт­теу ең­бе­гін­де, ба­тыр­лар инс­тит­уын­ың әлеу­мет­тік-эко­но­ми­ка­лық жә­не іш­кі-сырт­қы саяси Еро­ф еева И.В. Хан Абул­хаир: пол­ко­во­д ец, пра­в и­т ель и по­л и­т ик. – С. 33 – 35. Куш­кум­баев А.К. Воен­н ое де­л о ка­з а­хов в XVII–XVIII вв. – Ал­ма­ты: Дайк-Пресс, 2001. – 184 с. 86 Ал­ла­ния­зов Т.К. Очер­ки воен­но­го де­ла ко­чев­ни­ков Ка­за­х­стана. – Ал­ма­ты: Фонд «XXI век», 1997. – 94 с. 87 Кар­таева Ш.Е. Қа­з ақ хал­қы­н ың әс­ке­ри өне­р і жә­н е жа­у ын­гер­лік дәс­т ү­р і (XV-XVI ғғ.): та­р их ғыл. канд. ... дисс. – Ал­ма­ты, 1999. – 157 б. 88 Ах­мет­жа­нов Қ. С. Жа­ра­ған те­мір ки­ген­дер: Ба­тыр­лар­дың қа­ру-жа­ра­ғы, әс­ке­ри өне­рі, салт-дәс­түр­ле­рі. – Ал­ма­ты: Дәуір, 1996. – 256 б. 89 Аб­дол­лаев Н.А., Са­ты­пал­ды Е.С. Дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мы­ның ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты: әлеу­ мет­тік си­па­ты мен қо­ғам­дық қыз­ме­тін­де­гі ерек­ше­лік // Әл-Фа­ра­би атын­да­ғы Қа­зақ ұлт­тық уни­вер­си­те­ті­нің Ха­бар­шы­сы. Та­рих се­риясы. –2002. – № 4. – 12-17 бб. 90 Қа­ра­жан Қ.С. XVIII ға­сыр­да­ғы қа­зақ хал­қы­ның жоң­ғар бас­қын­шы­ла­ры­мен кү­ре­сін­де­гі қа­зақ ба­тыр­ла­ры­ның рө­лі // Ша­пы­раш­ты Нау­рыз­бай: Ша­пы­раш­ты Нау­рыз­бай ба­тыр­дың 300 жыл­дық ме­рейт­ойы қар­са­ңын­да өт­кі­зіл­ген ғыл.-теор. конф. ма­тер. – Ал­ма­ты: Қа­зақ уни­вер­си­те­ті, 2003. – 79-82 бб. 91 Тоқ­та­бай А.У. Ба­рым­та – ба­тыр­лық мек­те­бі // Отан та­ри­хы. – 2007. – № 3. – 186-194 бб. 92 Қайыр­ға­лиева Г. Ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты жә­не оның дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ор­ны (Бө­кен­бай ба­тыр әуле­ті­нің не­гі­зін­де): та­рих ғыл. канд. дисс. ... ав­то­реф. – Орал, 2010. – 24 б. 84 85

24

Қазақ халқындағы батырлық дәстүрлер

қыз­мет­те­рін то­лық тал­дау мен оның дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мы­ның құн­ды­лық­тар жүйе­сін­де­гі ор­ны жал­пы­ла­ма қа­рас­ты­рыл­ған. Жал­ пы, ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты­ның әлеу­мет­тік та­би­ға­тын, оның дәс­түр­ лі қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ор­нын анық­тау ба­ғы­тын­да зерт­теу жүр­гі­зу ба­ры­сын­да мә­се­ле­нің теория­лық-ме­то­до­ло­гиялық не­гіз­де­рі­не ба­ са на­зар ауда­ру қа­жет. Қа­зақ қо­ға­мы­на тән би­лер, тар­хан­дар инс­ти­тут­та­ры та­ри­хы­ның зерт­те­луі де біз­дің та­қы­ры­бы­мыз үшін ма­ңыз­ды бо­ла түс­пек. Би­ лер инс­ти­ту­ты та­ри­хы А.И. Ораз­баева­ның93, тар­хан­дар инс­ти­ту­ ты та­ри­хы Ө. Исе­нов­тың дис­сер­та­ция­лық зерт­теу­ле­рі­нде ке­шен­ді түр­де зерт­тел­ген. Ө. Исе­нов ХVІІІ-ХІХ ғғ. тар­хан­дық инс­ти­тут­тың та­ри­хын зерт­тей оты­рып, Ре­сей пат­ша­лы­ғы ба­тыр­лар инс­ти­ту­тын бір­те-бір­те тар­хан­дар инс­ти­ту­ты­на ай­нал­ды­ру ар­қы­лы әл­сі­ре­ту­ді мақ­сат тұт­ты, дәс­түр­лі қа­зақ би­лік инс­ти­тут­та­ры­на іш­тен іріт­кі са­ ла­тын ре­сей­лік жүйені ен­гіз­ді, – деп тұ­жы­рым жа­сай­ды94. Со­ны­мен қа­тар, та­қы­рып­тың зерт­телуін­қа­рас­ты­ру ба­ры­сын­да соң­ғы жыл­да­ры көп­теп жа­рық кө­ріп жат­қан та­ри­хи-әде­би тұр­ ғы­дан жа­зыл­ған зерт­теу­лер­ді де атап өту­ге бо­ла­ды. Атал­ған та­ қы­рып­қа қа­лам тарт­қан әуес­қой зет­теу­ші­лер ең­бек­те­рі­нің өзін­дік ма­ңы­зын мо­йын­дай оты­рып, де­ген­мен бұл ба­ғыт­та­ғы ең­бек­те­рдің тө­мен­де­гі­дей кем­ші­лік­те­рін де атап өту­ге тиіс­піз. Мә­се­ле ер­ лі­гі мен ат­қар­ған іс­те­рі бо­йын­ша ба­тыр­лар­дың өзін­дік, шы­найы ба­ға­сын ал­уына қа­тыс­ты. Се­бе­бі, өз руы­ның ға­на ба­тыр­ла­рын дә­ ріп­теп, өз тай­па­сы­ның ға­на кү­йін­ күйт­теп жүр­ген әуес­қой зерт­ теу­ші­лер­дің сал­да­ры­нан әр ру­лар мен тай­па­лар­дан шық­қан ат­тас ба­тыр­лар­дың өз­ге ру­лар­ға те­лі­ніп, ауыс­ты­ры­лып жа­туы шы­найы та­рих­ты бұр­ма­лауға әке­ліп со­ғу­да. Бұл ба­ғыт­та­ғы ең­бек­тер­дің та­ ғы бір атап өте­тін кем­ші­лі­гі – бел­гі­лі бір та­ри­хи ке­зең­де өмір сүр­ ген, бел­гі­лі бір ба­тыр­лар­дың тым әсі­ре­ле­ніп көр­се­ті­луі. Әуес­қой зерт­теу­ші­лер­дің сө­зі­не сен­сек, қа­зақ ба­тыр­ла­ры­ның бі­рі алып айда­һар­мен со­ғы­сып жең­се, ен­ді бі­рі най­за­сын бір сер­ме­ген­де он­да­ған сар­баз­ды жай­пап өте­тін алып тұл­ға бо­лып су­рет­те­ле­ді. Ораз­баева А. Қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы би­лер инс­ти­ту­ты: та­ри­хи бас­тау­ла­ры, ор­ны жә­не рө­лі (ХVІІІ ға­сыр): та­рих ғыл. канд. ... дисс. – Ал­ма­ты, 1998. – 151 б. 94 Исе­нов Ө.И. Қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы тар­хан­дар инс­ти­ту­ты та­ри­хы (ХVІІІ-ХІХ ғғ.): та­рих ғыл. канд. дисс. ... ав­то­реф. – Ал­ма­ты, 2009. – 24 б. 93

Кіріспе

25

ХVІІ ға­сыр­дың екін­ші жар­ты­сы – ХVІІІ ға­сыр­дың ор­та­сын­да қа­ зақ-жоң­ғар со­ғы­сы ке­зін­де ерен ер­лік көр­сет­кен бі­лек­ті де жү­рек­ті ба­тыр­лар қай ру не­ме­се тай­па­дан шық­са да, олар са­йып­ кел­ген­де қа­зақ елі­нің ор­тақ ба­тыр­ла­ры бо­лып қал­ды. Сон­дық­тан та­рих­тың те­рең қой­на­уына сі­ңіп ба­ра жат­қан ба­тыр­ла­ры­мыз­ды, ел ау­зын­да­ғы ауыз­ша та­ри­хы­мыз ар­қы­лы, ер­те ке­зең­дер­де жа­зы­лып кет­кен де­рек­ тер мен ма­те­ри­ал­дар ар­қы­лы да сү­зіп алып, бо­ла­шақ ұр­пақ ал­дын­да дә­ріп­теу – та­рих са­ла­сы­ның ең өзек­ті мін­дет­те­рі­нің бі­рі. Қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты ту­ра­лы зерт­теу­ лер­ге тал­дау жа­сау ба­ры­сын­да эпос­тар­дың, ба­тыр­лар жыр­ла­ры­ ның зерт­телуіне тоқ­тал­май ке­ту­ге бол­майды. Не­гі­зі­нен ба­тыр­ лар жы­ры­ның әде­би-фи­ло­ло­гия­лық тұр­ғы­дан зерт­тел­ге­ні бел­гі­ лі. Де­ген­мен бұл зерт­теу­лер­дің ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты­ның ру­ха­ни қыз­ме­тін тал­дау­да ма­ңы­зы зор. Эпос­тар­ды жан-жақ­ты зерт­теу, ғы­лы­ми тұр­ғы­дан са­ра­лауда М.О. Әуе­зов95, Ә.Х. Мар­ғұ­лан96, М. Ғаб­дул­лин97, Б. Кен­же­баев98, Ә. Қо­ңы­рат­баев99, Н. Смир­но­ ва100, Р. Бер­ді­бай101, Ә. Қай­да­ров102, Т. Қо­ңы­рат­баев103, жә­не т.б. отан­дық зерт­теу­ші­лермен қа­тар түр­кі-моң­ғол ха­лық­та­ры­ның эпос мұ­ра­сы бо­йын­ша жан-жақ­ты зерт­теу­лер жүр­гіз­ген А. Ве­ се­ло­вс­кий104, В. Жир­мунс­кий105, Е. Ме­ле­ти­нс­кий106, А. Ор­лов107, Р. Ли­пец108, С.Су­ра­за­ков109 жә­не т.б. ең­бек­те­рін­де­гі ба­тыр бей­не­сі Әуе­зов М., Со­бо­лев Л. Қа­зақ хал­қы­ның эпо­сы мен фолькло­ры / Ауд., А. Нұр­қа­тов // Әуе­ зов М. Жиыр­ма том­дық шы­ғар­ма­лар жи­на­ғы. – Т. 17. – Ал­ма­ты: Жа­лын, 1985. – 156-205 бб. 96 Мар­ғұ­лан Ә. Ежел­гі жыр-аңыз­дар: ғы­лы­ми зерт­теу­лер / құ­раст.: Р. Бер­ді­баев. – Ал­ма­ты: Жа­лын, 1985. – 367 б. 97 Ғаб­дул­лин М., Сы­ды­қов Т. Қа­зақ хал­қы­ның ба­тыр­лық жы­ры. – Ал­ма­ты: Ғы­лым, 1972. – 340 б. 98 Кен­же­баев Б. Әде­биет бе­лес­те­рі. – Ал­ма­ты: Жа­лын, 1986. – 400 б. 99 Қо­ңы­рат­баев Ә. Қа­зақ эпо­сы жә­не түр­ко­ло­гия. – Ал­ма­ты: Ғы­лым, 1987. – 368 б. 100 Смир­но­ва Н.С. Ка­за­хс­кая на­род­ная поэ­зия: науч­но-по­пу­ляр­ный очерк. – Ал­ма-Ата: Наука, 1967. – 134 с. 101 Бер­ді­бай Р. Эпос мұ­ра­ты. – Ал­ма­ты: Бі­лім, 1997. – 320 б. 102 Кай­да­ров А.Т. Дос­пе­хи и воору­же­ние воина-ба­ты­ра в ка­за­хс­ком эпо­се и их эт­но-линг­вис­ти­ чес­кое объяс­не­ние // Из­вес­тия АН Каз­ССР. Се­рия об­ще­ст­вен­ных наук. – 1973. – № 6. – С. 25-40. 103 Қо­ңы­рат­бай Т. Эпос жә­не эт­нос. Қа­зақ эпо­сы жә­не оның эт­ни­ка­лық си­па­ты. – Ал­ма­ты: Ғы­лым, 2000. – 268 б. 104 Ве­се­ло­вс­кий А.Н. Ис­то­ри­чес­кая поэти­ка. – М.: Выс­шая шко­ла, 1989. – 406 с. 105 Жир­мунс­кий В.М. Тюркс­кий ге­роичес­кий эпос. Изб­ран­ные тру­ды. – Л.: Наука, 1974. – 728 с. 106 Ме­ле­ти­нс­кий Е.М.Проис­хож­де­ние ге­роичес­ко­го эпо­са: ран­ние фор­мы и ар­хаичес­кие па­мят­ни­ки. – М.: Вос­точ­ная ли­те­ра­ту­ра, 2004. – 462 с. 107 Ор­лов А.С. Ка­за­хс­кий ге­роичес­кий эпос. – М. – Л: Изд. АН СССР, 1945. – 148 с. 108 Ли­пец Р. Об­ра­зы ба­ты­ра и его ко­ня в тюр­ко-мон­гольс­ком эпо­се. – М.: Наука, 1984. – 264 с. 109 Су­ра­за­ков С.С. Ал­тайс­кий ге­роичес­кий эпос. – М.: Наука, 1985. – 256 с. 95

26

Қазақ халқындағы батырлық дәстүрлер

мен оның өзін­дік ұстаным­да­ры, ар-на­мыс ко­де­кс­те­рі, бет-бей­не­ ле­рі ту­ра­лы тұ­жы­рым­да­ры біз­дің зерт­теу ны­са­ны­мыз­дың та­рих­ на­ма­сын­да ма­ңыз­ды орын ала­ды. Зерт­теу жұ­мы­сы­мыз­дың ме­то­до­ло­гиялық не­гі­зін диа­лек­ти­ка­ лық та­ри­хи да­му заң­ды­лық­та­ры мен өр­ке­ниет­тік, са­лыс­тыр­ма­ лық, тал­дау, жи­нақ­тау, қо­ры­ту, жүйелі­лік әдіс­те­рі құ­ра­ды. Сон­ дай-ақ, та­ри­хи ұстаным­дар мен тұ­жы­рым­да­ма­лық ере­же­лер, та­ ным­дық теория не­гіз­де­рі бас­шы­лық­қа алын­ды. Қа­зақ хал­қы­ның ауыз­ша та­рих­на­ма­сы (ис­то­риоло­гия) – ше­жі­ре мә­лі­мет­те­рі, аңызәң­гі­ме­лер, та­ри­хи жыр­лар сы­ни тұр­ғы­дан тал­да­нып, өза­ра са­лыс­ ты­рыл­ды. Зерт­теу ба­ры­сын­да плю­ра­лис­тік көз­қа­рас ме­то­до­ло­ гиялық не­гіз ре­тін­де бас­шы­лық­қа алын­ды. Со­ны­мен қа­тар зерт­ теу ең­бе­гі­нің ғы­лы­ми теория­лық жә­не ғы­лы­ми-ме­то­до­ло­гиялық не­гіз­де­рін қа­рас­ты­ру­да жо­ға­ры­да тал­дан­ған А. Той­нби, А. Ве­бер. Л.Н. Гу­ми­лев, И.П. Пер­шиц, А. Жда­нов ең­бек­те­рі не­гіз­гі теория­ лық-ме­то­до­ло­гиялық зерт­теу­лер ре­тін­де бас­шы­лық­қа алын­ды.

1-тарау ҚА­ЗАҚ ҚОҒА­МЫН­ДАҒЫ БА­ТЫР­­ЛЫҚ ДӘСТҮРЛЕРДІҢ ТАРИХИ БАС­ТАУЫ ЖӘНЕ ЭВОЛЮЦИЯСЫ

1.1. «Ба­тыр» сө­зі­нің эти­мо­ло­гиясы «Ба­тыр» сө­зі Қиыр Шы­ғыс­та­ғы ал­тай тіл семьясы­на жа­та­тын ха­лық­тар­дан бас­тап, ба­ты­сын­да Шы­ғыс Ев­ро­па­да­ғы сла­вян тіл­ дес ха­лық­тар­да, сол­түс­ті­гін­де фин-угор тіл семьясы­на жа­та­тын ха­лық­тар­да, ал оң­түс­тік­те Сол­түс­тік Кав­каз ха­лық­та­ры ара­сын­ да кең та­ра­ған сөз бол­ды. Бұл фе­но­мен­нің бас­ты се­бе­бі көш­пе­ лі дү­ниенің қоз­ға­лыс­қа түс­уіне бай­ла­ныс­ты жа­ңа әлеу­мет­тік топ «ба­тыр­лар­дың» қа­лып­та­суы бол­ды. Бү­гін­де «ба­тыр» сө­зі­нің эти­ мо­ло­гиясы ту­ра­лы нақ­ты ғы­лы­ми дә­лел­ден­ген ор­тақ пі­кір жоқ. Бі­рақ бұл сөз­дің бір ерек­ше­лі­гі қан­дай тіл құ­ра­мын­да қол­да­ныл­ ма­сын бар­лық тіл­дер­де­гі ұғы­мы бір. Қа­зір­гі ке­зең­де­гі та­ри­хи зерт­теу­лер­ге тал­дау жа­сай оты­рып, «ба­ тыр» сө­зі­нің эти­мо­ло­гиясы­на бай­ла­ныс­ты зерт­теу­лер­ді үш топ­қа бө­ ліп қа­рас­ты­ру­ға бо­ла­ды. Бі­рін­ші топ­қа «ба­тыр» сө­зі кө­не түр­кі ті­лін­де қа­лып­тас­қан ұғым де­ген пі­кір­ді қол­дау­шы­лар­ды жат­қы­зу­ға бо­ла­ды. 1891 жы­лы жа­рық көр­ген эн­цик­ло­пе­диялық сөз­дік­те «бо­га­ тырь» – тү­рік сө­зі. «Бах­га­тур», «ба­га­дур», «ба­тур», «ба­тырь», «ба­тор» де­ген әр­ түр­лі үл­гі­де қол­да­ныл­ға­ны айтылып, «бо­га­ тырь» сө­зі­нің ең ал­ғаш Сер­ниц­кий­дің 1585 жыл­ғы кі­та­бын­да кез­ де­се­тін­ді­гі атап көр­се­тіл­ген110. 110

Рад­лов В.В. Опыт сло­ва­ря тюркс­ких на­ре­чий. – СПб.: Имп. АН, 1911. – Т. 4. – Ч. 2. – С. 95 - 96.

27

28

1-ТАРАУ. Қа­зақ қоға­мын­дағы ба­тыр­­лық дәстүрлердің тарихи бас­тауы ...

Про­фес­сор И.Е. Анд­реевс­кий­дің эн­цик­ло­пе­диялық сөз­ді­гін­ де «ба­тыр» сө­зі­нің еш­қан­дай да орыс­тық та­мы­ры жоқ, ол ал­ғаш­ қы кез­де та­тар­лар­дың әс­кер ба­сы­ның ти­ту­лы ре­тін­де қол­да­ныл­ ға­нын жә­не ба­тыр­лар­дың тек та­тар­лар за­ма­ны­нан бас­тап пай­да бол­ды де­ген пі­кір­ден ау­лақ еке­нін айта ке­ліп, та­тар­лар ке­зе­ңі­не де­йін­бұл сөз­дің си­но­ним­де­рі ре­тін­де «храб­рь», «хо­роб­рь» сияқ­ ты сөз­дер­дің пай­да­ла­ныл­ға­нын айтады111. Ал М. Фас­мер сөз­ді­ гін­де «ба­тыр» сө­зі­нің ор­та­лық Вол­га же­рін­де ар­тель стар­ши­на­ сы, жүк­ші­сі деп қол­да­ныл­ға­ны ту­ра­лы айта ке­ле Со­бо­ле­вс­кий­ге сіл­те­ме жа­сай оты­рып, бұл сөз тү­рік­тің «ба­тыр» сө­зі­нен шық­қан дей­ді. Ол «ер­жү­рек, күш­ті, ат­та ша­ба ала­тын адам» орыс­тың «бо­ га­ты­ры­мен» ұқ­сас деп есеп­тейді. Се­ман­ти­ка­лық тұр­ғы­дан ата­ман сө­зі­мен са­лыс­ты­ру­ға бо­ла­тын­ды­ғын атап өте­ді112. Бір­қа­тар зерт­теу­ші­лер «ба­тыр» сө­зі­нің эти­мо­ло­гиясы­на ерек­ше мән бе­ре оты­рып, оның түр­кі ха­лық­та­ры ара­сын­да ке­ ңі­нен та­рауы VI ға­сыр­дан бас­тау алып, IX-X ға­сыр­лар­да Вол­ га бо­йын­да­ғы тү­рік тіл­дес бул­гар­лар мен ха­зар­лар ара­сын­да та­рай бас­та­ды деп есеп­тейді. Мы­са­лы, бел­гі­лі түр­кі­та­ну­шы С.Г. Кляш­тор­ный «ба­га­тур» тер­мин-ти­ту­лы кө­не түр­кі­лер ара­ сын­да VI ға­сыр­дан бас­тап та­рай бас­та­ды деп есеп­те­се113, ал Ми­ но­рс­кий Х ға­сыр­да ха­зар­лар ара­сын­да ке­ңі­нен та­ра­ған «ба­га­тар» ти­ту­лын Ала­нияның би­леуші топ­та­ры қол­да­на бас­та­ды, – дей ке­ле, бұл сөз­ді «ба­га­ир» тү­рін­де алан­дар ара­сын­да ке­ңі­нен та­ра­ ға­нын Ибн Руст жа­зып кет­се, ал гру­зин хро­ни­ка­ла­рын­да да осы ұғым кез­де­се­ді деп жаз­ды114. В.Б. Пфафф «осе­тин княз­да­рын­да та­тар­лар­дың құр­мет­ті «Ба­га­тар» ти­ту­лы VIII ға­сыр­да ха­зар­лар­ мен ара­ла­су­дың нә­ти­же­сін­де пай­да бол­ды деп жаз­са115, В.Ф. Мил­ лер «тү­рік сөз­де­рі, со­ның ішін­де «Ба­га­тар» сө­зі де, осе­тин ті­лі­ Эн­цик­ло­пе­ди­чес­кий сло­варь / под. ред. проф. И.Е.Анд­реевс­ко­го. – СПб.: Ти­по-лит И.А. Еф­ро­на, 1891. – Т. 4. – С. 108, 147. 112 Фас­мер М. Эти­мо­ло­ги­чес­кий сло­варь русс­ко­го язы­ка: в 4-х то­мах. – М.: Наука, 1986. – Т. 1. – С. 135 с. 113 Кляш­тор­ный С.Г. Древ­не­тю­рк­ские ру­ни­чес­кие па­мят­ни­ки как ис­точ­ник по ис­то­рии Сред­ней Азии / отв. ред. А.Н. Ко­но­нов. – М.: Наука, 1964. – С.113. 114 Ми­но­рс­кий В.Ф. История Шир­вана и Дербен­да X-XI веков. – М.: Из­да­тель­ст­во восточ­ ной ли­те­ра­ту­ры, 1963. – С. 221. 115 Пфаф В.Б. Ма­те­ри­алы для ис­то­рии осе­тин // Сбор­ник све­де­ний о кав­казс­ких гор­цах. – Тиф­лис, 1871. – Вып. V. – С. 19. 111

1.1. «Ба­тыр» сө­зі­нің эти­мо­ло­гиясы

29

не XIII ға­сыр­да­ғы та­тар­лар­дың Сол­түс­тік Кав­каз­ды ба­ғын­дыр­ ған ке­зі­не де­йін­ ен­ген сияқ­ты. Ба­ха­тур сө­зі қып­шақ­тар­да бол­ған сияқ­ты» деп жаз­ды116. М.И. Ар­та­мо­нов осы ке­зең­де ха­зар­лар­да та­ра­ды деп жаз­ды117. Қа­зақ­стан­дық бел­гі­лі зерт­теу­ші И. Еро­феева: «тюр­ко-мон­ гольское сло­во «ба­тыр», «ба­га­тур», «ба­ха­дур» пер­во­на­чаль­но оз­ на­ча­ло храб­ре­ца, вы­зы­вающе­го вра­га пе­ред бит­вой на про­ти­во­ борс­тво. В этой транск­рип­ции оно еще в XIV в. про­ник­ло в русс­ кий язык, по­тес­нив бо­лее ран­ний, ав­тах­тон­ный тер­мин юж­нос­ ла­вя­нс­кой книж­нос­ти «храбр», т.е. «вои­тель». На­ря­ду с русс­кой каль­кой дан­но­го тер­ми­на – «бо­га­тырь» в Мос­ковс­ком го­су­да­рс­тве кон­ца XV – пер­вой тре­ти XVI ве­ка для обоз­на­че­ния ино­зем­ных храб­рых вои­нов уже ис­поль­зо­вал­ся собст­вен­но тюр­коя­зыч­ный тер­мин «ба­тыр», подт­верж­де­нием че­му мо­гут слу­жить от­дель­ ные за­ме­ча­ния не­бе­зыз­вест­но­го ав­то­ра «За­пи­сок о Мос­ко­вии», гер­манс­ко­го пос­ла Си­гиз­мун­да Гер­берш­тей­на (1486-1566), впер­ вые ус­лы­шав­ше­го это наиме­но­ва­ние от русс­ких лю­дей», – деп тұ­ жы­рым­дайды118. «Ба­тыр» не­ме­се «ба­га­турь» сө­зі орыс жыл­на­ма­ла­рын­да тек мон­ғол-та­тар ке­зе­ңін­де ға­на пай­да бол­ға­ны­мен бел­гі­лі ақын, зерт­теу­ші Ол­жас Су­лей­ме­нов «АЗиЯ» ат­ты ең­бе­гін­де «Игорь пол­ кы ту­ра­лы» жыр­да­ғы «бойт­ур» сө­зін «ба­тыр сө­зі­мен бай­ла­ныс­ ты­ра­ды. Ол «ба­тыр» сө­зі­нің «буйт­ур», «ба­тыр», «ба­тур», «боо­ тур», «бо­га­турь», «бо­га­тырь» де­лі­ніп пай­да­ла­ныл­ға­нын, мұн­да­ғы буйт­ур сө­зін­де буй-та­ғы, жа­байы де­ген­ді біл­дір­се, тур-өгіз, бұ­қа де­ген ма­ғы­на­да айтыла­ды, осы екі сөз қо­сы­лып ай­бын­ды, күш­ті, өгіз­дей күш­ті де­ген­ді біл­дір­се ке­рек де­ген бол­жам­дар жа­сап өте­ ді119. О. Сү­лей­ме­нов­тың бұл пі­кір­ле­рі кей жағ­дай­лар­да VІІ-VШ ға­сыр­лар­да­ғы оғыз ба­тыр­лар жы­ры ту­ра­лы баян­да­ла­тын Қор­қыт ата кі­та­бын­да­ғы «Дер­се хан ұғ­лы Бұ­қаш хан ту­ра­лы» жы­ры­мен тү­йін­дес бо­лып ке­ле­ді. Бұл жыр­да бас­ты ке­йіп­кер Дер­се хан­ның Мил­лер В.Ф. Древ­неосе­ти­нс­кий па­мят­ник из Ку­ба­нс­кой об­лас­ти // Ма­те­ри­алы по ар­хе­ оло­гии Кав­ка­за. – M., 1893. – Вып. III. – С. 117. 117 Ар­та­мо­нов М. И. Ис­то­рия ха­зар. – Л.: Изд-во Гос. Эр­ми­та­жа, 1962. – С. 241. 118 Еро­феева И.В. Хан Абул­хаир: пол­ко­во­дец, пра­ви­тель и по­ли­тик. – С. 41. 119 Сү­лей­ме­нов О. АЗ и Я. – Ал­ма-Ата: Жа­зу­шы, 1975. – С. 51. 116

30

1-ТАРАУ. Қа­зақ қоға­мын­дағы ба­тыр­­лық дәстүрлердің тарихи бас­тауы ...

құ­дай­дан сұ­рап ал­ған жал­ғыз ұлы күш­ті бұ­қа­мен айқа­сып, же­ңіс­ ке же­тіп, осы­ған орай оның азан ша­қы­ры­лып қойыл­ған аты өз­гер­ ті­ліп бұ­қа­ны жең­ген айба­ты­ның құр­ме­ті­не Бұ­қаш деп атал­ға­ны біз­ге жыр жол­да­ры­нан бел­гі­лі120. Зерт­теу­ші­лер­дің екін­ші бір то­бы «ба­тыр» сө­зі­нің түп-төр­кі­ні кө­не арий­лер­ден бас­та­ла­ды деп есеп­тейді. Мы­са­лы, О.Ф.Мил­лер «ба­га­дур» сө­зі та­тар сө­зі емес, санск­рит­тік «bagadhara», яғ­ни ба­ қыт иесі, жо­лы бол­ғыш де­ген­ді біл­ді­ре­ді, ал орыс­тың бо­га­тырь сө­зі праа­рий­лік бас­тау­ға тән», – де­ген пі­кір ұстана­ды121. Ал ен­ді зерт­теу­ші­лер­дің үшін­ші бір то­бы – «ба­тыр» сө­зінің бас­та­уын­мон­ғол ті­лі­нен із­дей­ді. Мы­са­лы С.Е. Ма­лов ба­тыр сө­зін пар­сы не­ме­се мон­ғол ті­лі­не жат­қы­за­ды122. Сон­дай-ақ Б.Я. Вла­ ди­мир­цев «ба­тыр» лауазы­мы­ның моң­ғол дәуі­рін­де де бол­ға­нын жә­не оның кей­бір кір­ме сөз­дер­мен ауы­сып «тай­шы», «бұй­рық», «ноян» (қы­тай ті­лі­нен), «те­гін», «бұй­рық» (түр­кі ті­лі­нен) деп атал­ға­нын айтады123. «Ба­тыр» сө­зі кө­неарий­лік не­ме­се мон­ғол ті­лі­нен шық­ты деп дә­лел­деп жүр­ген зерт­теу­ші­лер­дің ба­сым бө­лі­гі кө­не ру­ни­ка­лық жа­зу­лар мен түр­кі дәуі­рін­де­гі жаз­ба де­рек­тер­де «ба­тыр» сө­зі­нің бол­ма­уын­ ал­ға тар­та­ды. Осы­ған бай­ла­ныс­ты ер­те түр­кі дәуі­рін­ де «ба­тыр» сө­зі­нің ор­ны­на «ер» сө­зі­нің кең қол­да­ныл­ға­нын атап өт­кі­міз ке­ле­ді. Мы­са­лы, Р.С. Ли­пец Күл­те­гін­нің Үл­кен жә­не Кі­ ші жаз­ба­сы­ның өн бо­йын­да кез­де­се­тін эпос­қа тән баян­дау тә­сіл­ де­рін тал­дай ке­ле, ес­ке­рт­кіш­тің лек­си­ка­сы да эпос­қа тән екен­ді­ гін ал­ға тар­та­ды. Мұн­да «алп» (алып, ба­тыр ма­ғы­на­сын­да), «ар» (ер, на­ғыз жі­гіт не­ме­се ба­тыр ма­ғы­на­сын­да), «кулг» (даңқ­ты, бел­гі­лі адам, қа­зір­гі те­леут­тер ті­лін­де күш­ті адам ма­ғы­на­сын­ да қол­да­ны­ла­ды) де­ген сөз­дер жиі кез­де­се­ді124. «Ба­тыр» сө­зі­нің эти­мо­ло­гия­сын тал­дай оты­рып, бұл сөз не­гі­зі­нен түр­кі-моң­ғол ха­лық­та­ры­ның ті­лін­де қа­лып­тас­қан ұғым екен­ді­гін кө­ре­міз. Түр­ Қор­қыт ата кі­та­бы. – Ал­ма­ты: Жа­зу­шы, 1986. – 11 б. Мил­лер О.Ф. Сла­вя­нс­тво в Ев­ро­пе. Стать­и и ре­чи // Со­чи­не­ние. – СПб., 1847. – С. 52. Ма­лов С. Е. Па­мят­ни­ки древ­не­тю­ркс­кой пись­меннос­ти. Текс­ты и исс­ле­до­ва­ния. – М. – Л.: Изд-во АН СССР, 1951. – С.17. 123 Вла­ди­мир­цев Б.Я. Об­ще­ст­вен­ный ст­рой мон­го­лов. Мон­гольс­кий ко­че­вой феода­лизм. – С.74. 124 Ли­пец Р. Об­ра­зы ба­ты­ра и его ко­ня в тюр­ко-мон­гольс­ком эпо­се. – С. 84. 120 121 122

1.1. «Ба­тыр» сө­зі­нің эти­мо­ло­гиясы

31

кі-моң­ғол деп атап көр­се­тіп оты­руымыз­дың се­бе­бі, қа­зір­гі таң­ да түр­кі-моң­ғол­дар­дың ор­тақ эт­ни­ка­лық не­гіз­де­рі ту­ра­лы ба­сым айтылып жүр. Де­ген­мен әлі күн­ге де­йін­ бұл мә­се­ле­ге қа­тыс­ты ор­тақ ұстаным бол­ма­ған­дық­тан, «ба­тыр» сө­зі­нің түр­кі­лік не­гі­зі ту­ра­лы тұ­жы­рым жа­сай­мыз. Ал ен­ді «ба­тыр» сө­зі­нің эт­но­ни­мі­не, яғ­ни ма­ғы­на­сы­на ке­ле­тін бол­сақ, он­да зерт­теу­ші­лер­дің ба­сым бө­лі­гі ор­тақ пі­кір­де сияқ­ты. Бел­гі­лі қа­зақ та­ри­хын зерт­теу­ші­лер­дің бі­рі М.В. Вят­кин «ба­ тыр» сө­зі­нің екі түр­лі нұс­қа­сын ұсын­ған бо­ла­тын: бі­рін­ші нұс­ қа­сы бо­йын­ша «ба­тыр» деп қа­ра ха­лық ара­сы­нан шық­қан ба­тыл, жа­уын­гер, ер жү­рек адам­ды айт­са, екін­ші нұс­қа­сын­да «ба­тыр» деп ерек­ше жа­уын­гер­лік өнер иесі атал­ған125 – дей ке­ле, бұл сөз­дің түп-төр­кі­ні моң­ғол­дың – «ba,tur», орыс­тың – «бо­га­тырь» сөз­де­рі­ нің ма­ғы­на­сы­мен төр­кін­дес ке­ле­ді деп өз ойын­жал­ғас­ты­ра­ды126. М. Вят­кин «ба­тыр» сө­зі­нің ХVІ ға­сыр­ға де­йін­де адам­ның есі­мі­не қо­сы­лып айтыла­тын ти­тул ре­тін­де пай­да­ла­ны­лып ке­ле жат­қа­нын, ал «ба­ха­дур», «ба­га­тур» ерек­ше ба­тыл­ды­ғы үшін кей жағ­дайда «то­лы ба­тыр» яғ­ни то­лық ба­тыр деп те қол­да­ны­ла­ды жә­не ХV ға­ сыр­ға де­йін­бұл ти­тул «бек» деп ата­лып моң­ғол­дың ной­ан, арабпар­сы­лар­дың әмір лауа­зым­да­ры­мен ма­ғы­на­лас бо­лып, ХV ға­сыр­ дан бас­тап оның би лауазы­мы­мен орай­лас­қа­ны ту­ра­лы тұ­жы­рым жа­са­ған. Төң­ке­ріс­ке де­йін­гі ке­зең­де­гі бел­гі­лі ға­лым Л. Кос­тен­ко өзі­нің зерт­те­уін­де «ба­тыр» сө­зі түр­кі-моң­ғол­дың «ба­һа­дур, ba,tur, ба­га­дур, бак-ха­ту» де­ген сөз­дер­ден шық­қан, не­гіз­гі ма­ғы­на­сы ер жү­рек, қа­һар­ман, ба­тыл де­ген­ді біл­ді­ре­ті­нін атап өте­ді127. ХХ ға­сыр­дың І жар­ты­сын­да­ғы қа­зақ та­ри­хын­да­ғы есі­мі ерек­ ше ата­ла­тын та­рих­шы-ға­лым Ер­мұ­хан Бек­ма­ха­нұлы Бек­ма­ха­нов ең­бек­те­рін­де «ба­тыр» – тер­ми­ні тү­рік­тің «ба­га­дур», «бак­ха­тур» де­ген сөз­де­рі­нен шық­қа­нын ал­ға тар­та­ды. Ол тіп­ті со­нау ықы­ лым за­ман­дар­дан-ақ сырт­қы жау­дан қор­ға­ну үшін ар­найы топ­тар­ дың топ­тас­қа­нын айта ке­ліп, оны әс­ке­ри қол­бас­шы бас­қар­ға­ны­на тоқ­та­ла­ды. Осын­дай топ­тар­дың ерек­ше көз­ге түс­кен қа­һар­ман­да­ 125 126 127

Вят­кин М.П. Ба­тыр Сы­рым. – С. 108. Вят­кин М.П. Ба­тыр Сы­рым. – С. 109. Кос­тен­ко Л.Ф. Сред­няя Азия и вод­во­ре­ние в ней русс­кой граж­данст­вен­нос­ти. – С. 42.

32

1-ТАРАУ. Қа­зақ қоға­мын­дағы ба­тыр­­лық дәстүрлердің тарихи бас­тауы ...

рын ба­тыр деп ата­ған. Ба­тыр сө­зі қа­зақ жә­не түр­кі тіл­де­рін­де де «кү­ре­су­ші, күш­ті, ба­тыр, ер­жү­рек» де­ген­ді біл­ді­ре­ді деп тұ­жы­ рым­дайды. Зерт­теу­ші Ке­не­са­ры хан­ның жа­қын се­рі­гі Тө­ле­бай ба­ тыр­дың же­ке ба­тыр­лық ерек­ше­лі­гі­мен көз­ге түс­кен­ді­гі­не бай­ла­ ныс­ты «Же­ке ба­тыр» атан­ға­ны ту­ра­лы де­рек кел­ті­ре­ді128. Е. Бек­ ма­ха­нов ке­йін­гі ке­зең­де­рі руара­лық қақ­ты­ғыс­тар ке­зін­де не­ме­се ба­рым­та­ға шы­ғып көз­ге түс­кен­дер­ді де «ба­тыр» атай бас­та­ға­нын қын­жы­ла жет­кі­зе­ді. Ба­тыр ата­ғы­на ке­дей адам­дар да қол жет­кі­зе ал­ған. Ол бұ­лар­дың қа­та­ры­на Ар­ғын Бұ­хар­бай ба­тыр, шұ­бы­рт­па­ лы Ағы­бай ба­тыр­лар­ды қо­са­ды129. «ХV-ХVІІІ ға­сыр­лар­да­ғы Қа­зақ хан­ды­ғы та­ри­хы­на қа­тыс­ты ма­те­ри­ал­дар» ат­ты ең­бек ав­тор­ла­ры қа­зақ­тар өз­де­рі­нің ер­лі­гі­мен де, қуат-кү­ші­мен де бү­кіл әлем­ге та­ныл­ған ха­лық дей ке­ле, ба­тыр­ лық­тың ха­лық ара­сын­да ежел­ден бар еке­нін жа­за­ды130. «Қа­дыр­ ға­ли би Қо­сы­мұлы жә­не оның жыл­на­ма­лар жи­на­ғы» ат­ты ең­бек ав­тор­ла­ры Р. Сыз­ды­қо­ва мен М. Қой­гел­диев «ба­ха­дур» тұл­ға­сы екі ма­ғы­на­да: бі­рін­ші – ба­тыр, жү­рек­ті адам, екін­ші­сі – сол ба­тыр адам­ға бе­рі­ле­тін атақ­ты біл­ді­ре­ді. Ба­ха­дур сө­зі моң­ғол би­лі­гі тұ­ сын­да фео­дал­дық қо­ғам­да­ғы әс­ке­ри иреар­хияның ти­ту­лы бол­ған, ал «бек» сө­зі хан­нан ке­йін­гі би­леуші­нің ти­ту­лы деп жа­за­ды131. Ке­ңес­тік дәуір ке­зе­ңі­не тән көп­те­ген сөз­дік­тер­де «ба­тыр» тер­ ми­ні­нің мә­ні В.В. Рад­лов, М.П. Вят­кин, Е. Бек­ма­ха­нов пі­кір­ле­ рі­мен бір ар­на­да то­ғы­сып жа­та­ды. Атап айт­сақ, Қа­зақ Ке­ңес Эн­ цик­ло­пе­диясын­да132, Кө­не түр­кі сөз­ді­гін­де, «Боль­шая Со­ве­тс­кая эн­цик­ло­пе­дия»133, жә­не т.б. сөз­дік­тер­де «ба­тыр», «араб жә­не иран тіл­де­рін­де­гі «ба­ха­дур» – жау­гер­ші­лік кез­де­рі­мен, әс­ке­ри жо­рық­ тар­да же­ке ер­лік­те­рі­мен ерек­ше көз­ге түс­кен ер­жү­рек, қа­һар­ман адам­дар­ға бе­рі­ле­тін құр­мет­ті атақ» – де­ген мә­лі­мет­тер кел­ті­ріл­ Бек­ма­ха­нов Е.Б. Қа­зақ­стан ХІХ ға­сыр­дың 20-40 жыл­да­рын­да (оқу құ­ра­лы). – 98 б. Бек­ма­ха­нов Е.Б. Қа­зақ­стан ХІХ ға­сыр­дың 20-40 жыл­да­рын­да (оқу құ­ра­лы). – 99 б. 130 Ма­те­ри­алы по ис­то­рии Ка­за­хс­ких ханс­тв XV-XVIII ве­ков (Изв­ле­че­ния из пер­сидс­ких и тюркс­ких со­чи­не­ний) / сост.: С.К. Иб­ра­ги­мов, Н.Н. Мин­гу­лов, В.П. Юдин. – Ал­ма-Ата: Наука, 1969. – С. 28. 131 Сыз­ды­қо­ва Р., Қой­гел­диев М. Қа­дыр­ға­ли би Қо­сы­мұлы жә­не оның жыл­на­ма­лар жи­на­ ғы. – Ал­ма­ты : Қа­зақ ун-ті, 1991. – 57, 68 бб. 132 Қа­зақ Со­вет эн­цик­ло­пе­диясы. – Ал­ма­ты: Қа­зақ эн­цик­ло­пе­диясы, 1973. – Т. 2. – 199 б. 133 Боль­шая Со­ве­тс­кая Эн­цик­ло­пе­дия / гл. ред. В.Г. Па­нов. – М.: Сов. эн­цик­ло­пе­дия, 1990. – Вып. 34. – С. 339. 128 129

1.1. «Ба­тыр» сө­зі­нің эти­мо­ло­гиясы

33

ген. «Қа­зақ ті­лі­нің тү­сін­дір­ме сөз­ді­гі» де­ген ең­бек­те «Ба­тыр ел қа­мы үшін жау­мен сайыс­қан та­ри­хи қа­һар­ман, алып ер» де­ген анық­та­ма бе­ріл­ген134. В. Даль сөз­ді­гін­де Вол­га бо­йын­да ба­тыр деп ат үс­тін­де бұ­зық­тық жа­саушы­лар­ды, жі­гіт­тік көр­се­ту­ші­лер­ді, ба­тыр­лық жор­туыл­дар жа­саушы­лар­ды атайт­ын­ды­ғы, ба­тыр­лық­ тың мұ­ра­гер­лік­ке қал­ды­рыл­майтыны жа­зыл­ған. Со­ны­мен қа­тар В. Даль «ба­тыр» азиат­тық­тар­да бі­лік­ті күш иесі, ба­тыл, же­ңіс­кер, са­баз, ша­бан­доз де­ген­ді біл­ді­ре­ді, – дей ке­ле ба­тыр лауазы­мы­ның атақ­қа бе­рі­ле­ті­ні­не де тоқ­тал­ған135. Орыс­тың фи­ло­ло­гия­лық сөз­ді­гін­де «ба­тыр» – күш­ті адам, са­ баз, ша­бан­доз ма­ғы­на­сын біл­ді­ре­ті­нін оқу­ға бо­ла­ды136. Ал, Қа­ зақ­стан Рес­пуб­ли­ка­сы өз тәуел­сіз­ді­гін ал­ған­нан ке­йін­гі кез­дер­де жа­рық көр­ген Қа­зақ­стан Ұлт­тық эн­цик­ло­пе­диясы­ның екін­ші то­ мын­да «ба­тыр» сө­зі пар­сы­ның ба­һа­дүр-ер­жү­рек, ба­тыл, әс­ке­ри өнер­ді жақ­сы мең­гер­ген, жау тү­сі­рер ер­лі­гі­мен аты шық­қан қа­ һар­ман адам­ға бе­рі­ле­тін құр­мет­ті атақ», – де­лін­ген137. Со­ны­мен, жо­ға­ры­да айт­ыл­ған ойла­ры­мыз­ды қо­ры­тын­ды­лай ке­ле тө­мен­де­гі­дей тұ­жы­рым­дар жа­сай­мыз: 1. «Ба­тыр» сө­зі қан­дай тіл құ­ра­мын­да қол­да­ныл­ма­сын, оның бар­лық тіл­дер­де­гі ұғы­мы бір. «Ба­тыр» сө­зі Қиыр Шы­ғыс­ та­ғы ал­тай тіл семьясы­на жа­та­тын ха­лық­тар­дан бас­тап, ба­ ты­сын­да Шы­ғыс Ев­ро­па­да­ғы сла­вян тіл­дес ха­лық­тар­да, сол­ түс­ті­гін­де фин-угор тіл семьясы­на жа­та­тын ха­лық­тар­ды, ал оң­түс­тік­те Сол­түс­тік Кав­каз ха­лық­та­ры ара­сын­да кең та­ра­ ған. Бұл фе­но­мен­нің бас­ты се­бе­бі көш­пе­лі дү­ниенің қоз­ға­ лыс­қа түс­уіне бай­ла­ныс­ты жа­ңа әлеу­мет­тік топ «ба­тыр­лар­ дың» қа­лып­та­суымен ты­ғыз бай­ла­ныс­ты. 2. «Ба­тыр» сө­зі­нің мә­ні ер­жү­рек, ба­тыл, әс­ке­ри өнер­ді же­тік мең­гер­ген, ер­лі­гі­мен аты шық­қан де­ген ма­ғы­на бе­ре­ді. Ал, ба­ тыр ата­ғы тек қа­на адам­ның же­ке бас қа­сит­те­рі­не, оның әлеу­ мет­тік шы­ғу те­гі­не қа­ра­ма­стан бе­рі­ле­тін атақ. Ба­тыр сө­зі­нің Қа­зақ ті­лі­нің тү­сін­дір­ме сөз­ді­гі. – Ал­ма­ты: Ғы­лым, 1976. – Т. 2. – 122, 152 бб. Даль В. Тол­ко­вый сло­варь жи­во­го ве­ли­ко­русс­ко­го язы­ка: в че­ты­рех то­мах. – М.: Русс­ кий язык, 1978. – Т. 1. – С. 54, 55. 136 Русс­кий фи­ло­ло­ги­чес­кий вест­ник. – СПб., 1913. – Т. 70. – С. 77. 137 Қа­зақ­стан Ұлт­тық эн­цик­ло­пе­диясы. / бас. ред. Ны­сан­баев Ә.А. – Ал­ма­ты: Қа­зақ эн­цик­ ло­пе­диясы, 1999. – Т. 2. – 125, 184 бб. 134 135

34

1-ТАРАУ. Қа­зақ қоға­мын­дағы ба­тыр­­лық дәстүрлердің тарихи бас­тауы ...

мә­ні ер­жү­рек, ба­тыл, әс­ке­ри өнер­ді же­тік мең­гер­ген, ер­лі­гі­ мен аты шық­қан де­ген ма­ғы­на бе­ре­тін­ді­гі­не көз жет­кі­зе­міз. Ал, ба­тыр ата­ғы тек қа­на адам­ның же­ке бас қа­сиет­те­рі­не, яғ­ни ба­тыр сө­зі­нің жо­ға­ры­да­ғы анық­та­ма­сы­на ға­на сәй­кес ке­ле­тін тұл­ға­ға ға­на бе­рі­ле­тін атақ де­ген тұ­жы­рым жа­сай­мыз. Сту­де­нт­тер­дің өз бі­лі­мін тек­се­ру­ге ар­нал­ған сұ­рақ­тар: 1. «Ба­тыр» сө­зі­нің эти­мо­ло­гиясы. 2. «Ба­тыр» сө­зі­нің эт­но­ни­мі­не бай­ла­ныс­ты не­гіз­гі пі­кір­лер. 3. Қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы саяси-по­тес­тар­лық инс­ти­тут­тар жүйе­сін­де­гі ба­тыр­лар­дың ор­ны. 4. Ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты­ның «қа­зақ та­ри­хы­ның фе­но­ме­ні» ре­тін­де­гі си­па­ты. 5. Ру, тай­па, жүз құ­ры­лы­мын­да­ғы би­лік тар­мақ­та­ры.

1.2. Ба­тыр­шы­лық дәстүрдің қа­лып­та­суы жә­не да­муы Жал­пы ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның қа­лып­та­суы, ге­не­зи­сі со­ нау ежел­гі за­ман­дар­дан бас­тау ала­ды. Қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ба­тыр­ лар­дың әс­ке­ри топ ре­тін­де қа­лып­тас­уына та­ри­хи жағ­дай­лар әсер етіп отыр­ды. Ежел­гі ав­тор­лар­дың көп­ші­лі­гі көш­пе­лі ха­лық­тар­дың жа­уын­ гер­лі­гі мен ер­жү­рек­ті­лі­гін ерек­ше атап көр­сет­кен. Мә­се­лен Цы­ма Сянь ежел­гі көш­пе­лі ха­лық­тар ту­ра­лы айта ке­ле, «олар­дың бар­ лы­ғы бей­біт күн­де­рі мал­ша­ру­ашы­лы­ғы­мен айна­лы­са­ды, ал қа­уіп­ ту­ған жағ­дайда әс­ке­ри іс­пен айна­лы­са­ды. Әс­ке­ри іс­пен айна­лы­су олар­дың та­би­ғи қа­сиет­те­рі бо­лып та­бы­ла­ды, олар­дың бар­лы­ғы ат­ты са­дақ­шы­лар жә­не жер өң­деумен емес, мал­ша­ру­ашы­лы­ғы­ мен айна­лы­са­ды; Мұн­дай ха­лық еш­қа­шан же­ңі­лу­ді біл­ген емес» – деп атап өте­ді138. А. Смит көш­пе­лі­лер­дің жау­лап алу со­ғыс­та­ры ту­ра­лы тал­дау жа­сай ке­ле, со­ғыс ке­зін­де «вар­вар­лар­дың жа­сақ­та­ ры өр­ке­ниет­ті ха­лық­тар­дың жа­сақ­та­ры­на қа­ра­ған­да ар­тық­шы­лы­ ғын нақ­ты көр­се­те­тін­ді­гін» жаза­ды139. Ма­те­ри­алы по ис­то­рии Сюн­ну – С. 34. Смит А. Исс­ле­до­ва­ние о при­ро­де и при­чи­нах бо­га­тс­тва на­ро­дов, в 4-х то­мах. – М. – Л.: Со­цэк­гиз, 1935. – Т. 1-2. – С. 246. 138 139

1.2. Ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның қа­лып­та­суы жә­не да­муы

35

Қа­зір­гі кез­де­гі зерт­теу­ші­лер­дің көп­ші­лі­гі де көш­пе­лі­лер­дің жа­уын­гер­лік ру­хы­ның жо­ға­ры болуын­көш­пе­лі мал ша­ру­ашы­лы­ ғы­ның экс­тен­сив­ті тү­рі­мен, әс­ке­ри ар­тық­шы­лық­та­рын қо­ғам­ның жал­пы қа­лып­ты жағ­дайы ре­тін­де кең кө­лем­ді ау­мақ­тар­ды тұ­рақ­ ты түр­де қор­ғап оты­ру қа­жет­ті­лі­гін туын­да­ған ди­на­ми­зм­нің нә­ ти­же­сі деп тү­сін­ді­ре­ді. Мә­се­лен, көш­пе­лі­лер­дің жа­уын­гер­лік ру­ хы­ның жо­ға­ры болуын­ Л. Кр­же­виц­кий мал­ды тұ­рақ­ты түр­де кү­ зе­ту қа­жет­ті­лі­гі өмір сал­ты ре­тін­де қа­рас­ты­рыл­ған­дық­тан деп тү­ сін­дір­се140, Ф. Рат­цель көш­пе­лі қо­ғам­ның жыл­жы­ма­лы­лы­ғы мен жал­пы іс-қи­мыл­дар жа­сауға бейім­ді­лі­гі­мен бай­ла­ныс­тыр­ды141. Эт­но­ло­гиялық ба­ғыт­та­ғы зерт­теу­лер­дің көп­ші­лі­гін­де көш­пе­ лі­лер­дің жа­уын­гер­лі­гі мен ба­тыр­лы­ғы­ның се­беп­те­рін олар­дың со­ғыс­құ­мар­лы­ғы­мен бай­ла­ныс­ты деп тү­сін­ді­ру ба­сым. Осын­дай пі­кір­лер­дің ба­сым көп­ші­лі­гі ағыл­шын зерт­теу­ші­сі Дж. Флет­чер­ дің ең­бе­гін­де тө­мен­де­гі­дей тұ­жы­рым­дал­ған: 1) көш­пе­лі­лер­дің аш­көз­ді­гі мен жырт­қыш­тық та­би­ға­ты; 2) да­ла­ның құр­ғауы; 3) ха­лық са­ны­ның өсуі; 4) оты­рық­шы егін­ші­лер­мен сау­да бай­ла­ныс­та­ры­ның үзі­луі; 5) оты­рық­шы ша­ру­ашы­лық өнім­де­рі­не де­ген зә­ру­лік; 6) көш­пе­лі­лер­дің би­леуші то­бы­ның бас­қа тай­па­лар­ға қа­тыс­ты саяси үс­тем­дік­ке ұм­ты­луы; 7) өзі­нің же­ке атақ-даң­қын шы­ға­ру мақ­са­ты мен иедеоло­ гиясы­на бай­ла­ныс­ты142. Кө­ріп отыр­ға­ны­мыз­дай, көп­ші­лік зерт­теу­ші­лер көш­пе­лі­лер­ дің ба­тыр­лық өмір сал­ты­ның қа­лып­та­суы мен жа­уын­гер­лік ру­ хы­ның жо­ға­ры болуын­ не­гі­зі­нен еуро­це­нт­рис­тік көз­қа­рас­тар не­ гі­зін­де жал­пы­ла­ма түр­де үс­тірт қа­рас­тыр­ған. Біз­дің пі­кі­рі­міз­ше, мә­се­ле­ні, яғ­ни көш­пе­лі­лер қо­ға­мын­да­ғы қан­дай се­беп-сал­дар­лар ба­тыр­лық қа­сиет­тер­дің ерек­ше­лен­уіне сұ­ра­ныс ту­ғыз­ға­ны ту­ра­ Кр­жи­виц­кий Л. Ант­ро­по­ло­гия / пер. с пол. С.Д. Ро­ма­но­вс­ко­го-Ро­мань­ко; под ред. Р.И. Се­ме­нт­ковс­ко­го. – СПб.: Изд. Ф. Пав­лен­ко­ва: Тип. А. По­ро­хов­щи­ко­ва 1896. – С. 123. 141 Рат­цель Ф. На­ро­до­ве­де­ние: в 2 т-х. / пер. Д.А. Ко­роп­чевс­ко­го. – 4-е изд. – Спб: Ти­пог­ ра­фия то­ва­ри­щест­ва «Прос­ве­ще­ние», 1902. – Т. 1. – С.27. 142 Fletcher J. The Mongols: Ecological and Soscial Perspectives // Harvard Journal of Asiatic Studies. – 1986. – Vol. 46. – N. 1. – P. 11-50. 140

36

1-ТАРАУ. Қа­зақ қоға­мын­дағы ба­тыр­­лық дәстүрлердің тарихи бас­тауы ...

лы қойылуы ке­рек. Мұн­дай се­беп­тер­ді тө­мен­де­гі­дей топ­тас­ты­ру­ ға бо­ла­ды: 1. Же­ке не­ме­се ұжым­дық қа­уіп­сіз­дік. Да­ла өмі­рі өзі­нің қа­уіпқа­тер­ге то­лы­лы­ғы­мен адам­ның же­ке ба­сы мен жа­қын­да­ры­ның қа­уіп­сіз­ді­гі­не жа­уап­кер­ші­лік се­зі­мін қа­лып­тас­ты­ра­ды. Олар кез кел­ген жағ­дайда орын ал­ған кі­сі өл­ті­ру, де­не зақы­мын кел­ті­ру, дү­ние-мү­лік­ке қол сұ­ғу­шы­лық сияқ­ты қа­тер­лер­дің ал­дын алу үшін тек же­ке ба­сы­ның ба­тыр­лық қа­сиет­те­рі­нің ба­сым­ды­ғы­мен ға­на өз қа­уіп­сіз­ді­гін қам­та­ма­сыз ете ала­ды. Ал, жо­ға­ры­да атап өт­кен­дей ки­кіл­жің се­беп­те­рі көш­пе­лі­лер­дің күн­де­лік­ті тұр­мыстір­ші­лі­гін­де жиі кез­де­сіп отыр­ды. Көп­те­ген зерт­теу­ші­лер бұл жағ­дайды жал­пы көш­пе­лі­лер өмір сал­ты­ның әс­ке­ри­ле­ну си­па­ ты­мен, яғ­ни қа­ру-жа­рақ­тың көп­ті­гі­мен, ер адам­дар­дың жап­пай қа­ру­ла­нуы­мен, әс­ке­ри ойын­дар мен топ­тық аң ау­лау дәс­тү­рі­нің кең жайылуы­мен бай­ла­ныс­ты­ра­ды143. Ал, бас­ты се­беп ре­тін­де А.Я. Гу­ре­вич кө­ше­лі­лер қо­ға­мын­да­ғы же­ке тұл­ға­ның бас бос­тан­ ды­ғы­ның жо­ға­ры ба­ға­лан­уын­атай­ды144. 2. Мү­лік­тік ки­кіл­жің­дер. Кө­бі­не­се көш­пе­лі­лер­дің бас­ты бай­ лы­ғы – мал­ға бай­ла­ныс­ты туын­дай­ды. Ба­рым­та – дәс­түр­лі-құ­ қық­тық инс­ти­тут­тың құ­ра­лы ре­тін­де бел­гі­лі. Ба­рым­та не­гі­зі­нен ашық түр­де жүр­гі­зіл­ген. Мал­да­рын ұр­лат­қан жақ мін­дет­ті түр­де кі­нә­лі­лер­дің ма­лын қуып­ ала­ды. Бұл шын мә­нін­де ұр­лан­ған дү­ ние-мүл­кі­нің то­лық қайтарылуын­ың ке­піл­де­ме­сі бо­лып та­был­ ған. Ба­ты­ры бар, қа­руы сай ру, тай­па ға­на өзі­нің мү­лік­тік қа­уіп­сіз­ ді­гі­не қол сұ­ғу­шы­лық­тан то­лық­тай бол­ма­са да, бір­ша­ма тәуел­сіз са­нал­ған. 3. Жер. Көш­пе­лі­лер ара­сын­да не­гі­зі­нен бас­ты жай­лым­дық жер­лер үшін өза­ра қақ­ты­ғыс­тар жиі бо­лып тұр­ды. Су көз­де­рі ор­ на­лас­қан жайы­лым­дар, со­ны­мен қа­тар өң­де­ле­тін жер­лер мен ке­ руен жол­да­ры­ның бар­лы­ғы не­гі­зі жер ие­лік­те­рі ре­тін­де көш­пе­лі тай­па­лар­дың өз ішін­де жә­не оты­рық­шы көр­ші­ле­рі­мен бей­біт жә­ не әс­ке­ри әре­кет­те­рі­нің объек­ті­сі бо­луы мүм­кін еді. Ива­нов М.С. Пле­ме­на Фар­са. Каш­кайс­кие, хам­се, кух­ги­луйе, мам­са­ни. – М.: Изд-во АН СССР, 1961. – С.112. 144 Гу­ре­вич А.Л Проб­ле­мы ге­не­зи­са феода­лиз­ма в За­пад­ной Ев­ро­пе. – М.: Выс­шая шк., 1970. – С. 119-120, 122-123. 143

1.2. Ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның қа­лып­та­суы жә­не да­муы

37

Көш­пе­лі­лер­дің жайы­лым­дар мен су көз­де­рін пай­да­ла­ну тәр­ ті­бі ту­ра­лы мә­лі­мет­тер әр­ түр­лі бо­лып ке­ле­ді. Олар мы­на­дай үш топ­қа бө­лі­не­ді: бар­лық көш­пе­лі­лер­дің пай­да­лан­уын­да бо­ла­тын жайы­лым­дар; көш­пе­лі­лер­дің бел­гі­лі бір бір­лес­тік­те­рі­нің ара­сын­ да қа­таң түр­де бө­лін­ген жайы­лым­дар, жал­пы жә­не же­ке­ле­ген ие­ лік­тер­ге бө­лін­ген жайы­лым­дар. Бұл мә­се­ле жайы­лым­дар­да ор­на­ лас­қан су көз­де­рі­не де ті­ке­лей қа­тыс­ты. Бі­рін­ші топ­қа қа­тыс­ты нақ­ты мә­лі­мет­тер­ді тал­да­сақ. Өт­кен ға­сыр­дың со­ңын­да орыс ше­неуні­гі И.И. Гейер Сыр­да­рия об­лы­ сы­ның қа­зақ­та­ры ту­ра­лы бы­лай деп жа­за­ды: «да­ла­ның ер­кін өс­ кен ұлы өзі­нің бо­йына жер­дің (ше­ка­ра­ның – авт.) қа­сиет­ті бел­гі­ сін сі­ңі­ре ал­май ке­ле­ді. Олар кең да­ла­да­ғы шал­ғын­ды жайы­лым ма­лы бар адам­дар­дың бар­лы­ғы­на тиесі­лі болуына үй­рен­ген»145. Г.Е. Мар­ков­тың мә­лі­мет­те­рі бо­йын­ша хиуа­лық түрк­мен­дер­де «жайы­лым­дық жер­ле­рі­нің кең­ді­гі мен ха­лық са­ны аз бол­ған­ ды­ғы­нан да­ла­да­ғы мал­шы­лар­дың жер пай­да­лан­уын­ еш­кім рет­ те­ме­ген, жә­не әр көш­пе­лі топ өзі­не ың­ғай­лы жер­де ма­лын ба­ға ал­ған»146. Жер­ді пай­да­ла­ну­дың екін­ші тү­рі жай­лы, мә­се­лен, қа­зақ рутай­па­ла­ры­ның өз­де­рі­нің ата-ба­ба­ла­ры жүр­ген жол­да­рын (жайы­ лым­ды) өз­гер­туі «со­ғыс­тың орын алуы­ның бас­ты се­бе­бі» бо­лып та­бы­ла­тын­ды­ғы ту­ра­лы мә­лі­мет­тер орыс зерт­теу­ші­ле­рі­нің ең­бек­ те­рін­де жиі кез­де­се­ді. Соң­ғы, жер иеле­ну­дің үшін­ші тү­рі ту­ра­лы мә­лі­мет­тер көп, он­ да жайы­лым­дық жер­лер тай­па­лар­дың бө­лім­де­рі ара­сын­да өза­ра бө­лін­ген. Бұл «бел­гі­лі бір ру­ға бе­ріл­ген ше­ка­ра­ны еш­кім бұ­за ал­ майт­ын» моң­ғол­дар­ға жә­не қа­зақ­тар­ға қа­тыс­ты де­ген си­пат­та­ғы тұ­жы­рым­ға ке­ліп саяды. Жо­ға­ры­да­ғы мә­лі­мет­тер­дің қа­ра­ма-қай­шы­лық­ты бо­лып келуін­ің әр­ түр­лі не­гіз­де­рі бар. Кей­бір жағ­дай­лар­да көш­пе­лі­лер­дің әдет­тік құ­қық­тық ере­же­ле­рі­нің әр топ­та әр­қа­лай бо­луы әсер ет­ Гейер И.М. Го­лод и ко­ло­ни­за­ция в Сыр­да­ри­нс­кой об­лас­ти // Сбор­ник ма­те­риалов для ста­тис­ти­ки Сыр-Дарь­инс­кой об­лас­ти. – Таш­кент: изд: Сыр-Дарь­инск. Обл. Стат. Ко­ми­те­ та, 1892. – Т. 2. – С. 70. 146 Мар­ков Г.Е. Ко­чев­ни­ки Азии. Ст­рук­ту­ра хо­зяй­ст­ва и об­ще­ст­вен­ной ор­га­ни­за­ции. – М.: Из­д-­во Мос­ковс­ко­го уни­вер­си­те­та, 1976. – С. 22-26. 145

38

1-ТАРАУ. Қа­зақ қоға­мын­дағы ба­тыр­­лық дәстүрлердің тарихи бас­тауы ...

кен, ол жайы­лым­дар­мен қам­та­ма­сыз ету­ге, жайы­лым­дар­дың жыл мез­гіл­де­рін­де­гі жағ­да­йына, тай­па­лар мен ру­лар­дың кө­ле­мі­не жә­ не т.б. жағ­дай­лар­ға бай­ла­ныс­ты бол­ған. Жайы­лым­дық жер­лер­ді пай­да­ла­ну де­рек­тер­де әр ­түр­лі бей­не­лен­ге­ні­мен, ол жер­ге бай­ла­ ныс­ты туын­да­ған қақ­ты­ғыс­тар­мен бір­ге айтыла­ды. Бұл ту­ра­лы мә­лі­мет­тер ер­те ке­зең­нен де бел­гі­лі. Мә­се­лен, ғұн­ дар­дың бі­рін­ші шань­юйі Мө­де­нің жер­ге бай­ла­ныс­ты көз­қа­ра­сын көр­се­те­тін Сы­ма Цян­ның бел­гі­лі әң­гі­ме­сі бар. Әң­гі­ме же­лі­сі бо­ йын­ша ғұн­дар­дың ішін­де­гі та­лас-тар­тыс­ты пай­да­лан­ғы­сы кел­ген көр­ші­лес көш­пе­лі дун­ху тай­па­сы олар­дың ең жақ­сы атын сұ­ра­та­ ды. Ғұн­дар­дың ақ­са­қал­да­ры қар­сы бо­ла­ды, бі­рақ Мө­де бы­лай деп айтады: «Бір жыл­қы­ны аяп, бас­қа мем­ле­кет­пен қа­лай көр­ші тұ­ ру­ға бо­ла­ды»? – дей­ді де жыл­қы­сын бе­ре­ді. Одан ке­йін­дун­ху­лар шань­юй­дің әйел­де­рі­нің бі­рін сұ­ра­та­ды. Ақ­са­қал­дар та­ғы да қар­ сы бо­ла­ды, бі­рақ Мө­де бы­лай деп айтады: «Бір әйел­ді аяп, бас­қа мем­ле­кет­пен қа­лай көр­ші тұ­ру­ға бо­ла­ды»? – деп, әйе­лін бе­ре­ді. Сон­да дун­ху тай­па­сы бос жат­қан ке­рек­сіз ше­ка­ра­лас жер­ді ғұн­ дар­дан бер­уін­сұ­рай­ды. Бұ­ған кей­бір ақ­са­қал­дар бы­лай деп жа­уап­ қайтара­ды: «Бұл бос жат­қан, ке­рек­сіз жер, оны бе­ру­ге де, бер­ меуге де бо­ла­ды». Бі­рақ Мө­де қар­сы шы­ғып: «Жер – мем­ле­кет­тің не­гі­зі, оны бе­ру­ге бо­ла­ды ма?» деп, жер­ді бе­ру­ге ке­ліс­кен адам­ дар­дың ба­сын ке­су­ге бұй­рық бе­ре­ді. Еура­зияның ор­та­ға­сыр­лық көш­пе­лі­ле­рі­нің де жағ­дайы осын­дай: жыл­на­ма­лық мә­лі­мет­тер бо­йын­ша, пе­че­нег­тер мен по­лов­цы­лар­дың ара­сын­да жайы­лым­ дық жер үшін өт­кір кү­рес жүр­ген. Көш­пе­лі өз­бек­тер­дің жер­ді өз бе­тін­ше пай­да­ла­нуы со­ғыс­тар­ға алып кел­ге­ні бел­гі­лі. Жа­ңа за­ ман­да қыр­ғыз­дар­дың ара­сын­да­ғы «со­ғыс жайы­лым­дық жер­лер үшін бол­ған»147. Ең жақ­сы жайы­лым­дық жер үшін со­ғыс түрк­ мен­дер­де де бол­ған. Жайы­лым­дық жер­дің ше­ка­ра­сын бұ­зу тек қа­на сол жер­дің иесі­нің рұқ­са­ты­мен бол­ған, ол не­гі­зі­нен бел­гі­лі бір мез­гіл­дер­де не­ме­се та­би­ғат апат­та­ры ке­зін­де жә­не кө­мек сұ­ ра­ған не­ме­се мал жай­ға­ны үшін ерек­ше алым тө­ле­ге­ні үшін дос­ тық қа­рым-қа­ты­нас­та­ғы тай­па­лар­ға бе­ріл­ген. Илья­сов С.М. Зе­мель­ные от­но­ше­ние в Кир­ги­зии в кон­це XIX – на­ча­ле ХХ в. – Фрун­зе: Кир­гиз­го­сиз­дат, 1963. – С. 41. 147

1.2. Ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның қа­лып­та­суы жә­не да­муы

39

Көш­пе­лі­лер өз­де­рі­нің оты­рық­шы көр­ші­ле­рі­нің жайы­лым­да­ рын пай­да­лан­ған, олар ауыл­дар­ға жә­не қа­ла­лар­ға сау­да­мен айна­ лы­су үшін кө­шіп бар­ған. Көш­пе­лі­лер пар­ға қал­ды­рыл­ған жер­лер­ ге өз­де­рі­нің ма­лын жай­ға­ны­мен, ол жер тың­айт­қыш­пен ты­ңаятын бол­ған. Бұл оты­рық­шы жә­не көш­пе­лі тұр­ғын­дар­дың ара­сын­да­ғы қа­рым-қа­ты­нас­ты жақ­сар­ту­ға әсер ет­кен. Жайы­лым­дар сияқ­ты, он­да ор­на­лас­қан су көз­де­рі­не мен­шік ұжым­дық не­ме­се же­ке­ше бол­ған. Оны пай­да­ла­ну құ­қы­ғы әр­түр­ лі. Қа­лып­тас­қан дәс­түр­ге қа­ра­мас­тан, бұл құ­қық­тың бұ­зы­луы жайы­лым­дық жер­лер­де­гі­дей шиеле­ніс­тер­ге алып кел­ген. Көш­пе­лі­лер өң­дейт­ін жер­лер­ді бұ­зу да әс­ке­ри қақ­ты­ғыс­тар­ға түрт­кі бо­ла­тын еді. Сон­дай-ақ ке­руен жол­да­ры өте­тін көш­пе­лі­лер же­рін­дей су көз­де­рі тай­па­лар­дың не­ме­се көш­пе­лі, оты­рық­шы би­ леуші­лер­дің ара­сын­да­ғы со­ғыс­тың тұ­тан­уын­ың бас­ты се­бе­бі бо­ла­тын. 4. Саяси үс­тем­дік­ке ұм­ты­лу. Әл­сіз ру-тай­па­лар­ды ба­ғын­ды­ ру­мен қа­тар оты­рық­шы-егін­ші ха­лық­тар­мен бас­ты сау­да-тауар орта­лы­ғы бо­лып та­бы­ла­тын ай­мақ­тар үшін де жиі-жиі кү­рес­тер жүр­гі­зу­ге мәж­бүр бол­ды. 5. Көш­пе­лі­лер­дің кең кө­лем­ді шап­қын­шы­лық­та­ры. Та­рих­та мұн­дай шап­қын­шы­лық­тар­дың мы­сал­да­ры өте көп. Зерт­теу­ші­лер мұ­ның се­беп­те­рін әр­түр­лі тү­сін­ді­ру­ге ты­рыс­қан­да­ры­мен, не­гі­зі­ нен олар­дың пі­кір­ле­рі­нің ба­сым көп­ші­лі­гі эко­ло­гиялық теорияға ке­ліп саяды. Де­ген­мен осы теория­лық ба­ғыт­ты қол­дау­шы­лар­дың өзі мұ­ны екі қа­ра­ма-қар­сы көз­қа­рас­пен тү­сін­ді­ре­ді. Ал­ғаш­қы­лар кө­бі­не­се өз пі­кір­ле­рін көш­пе­лі­лер қо­ға­мын­да­ғы оң өз­ге­ріс­тер­мен бай­ла­ныс­ты­ра­ды. Мә­се­лен, мал не­ме­се адам са­ны­ның өсуі жа­ ңа жайы­лым­дық жер­лер із­деуге итер­ме­лей­ді. Бұл пі­кір ал­ғаш рет Ибн Хал­дун­ның ең­бе­гін­де кө­рі­ніс тап­қан еді. Ал екін­ші топ­та­ ғы­лар ке­рі­сін­ше, та­би­ғат апат­та­ры құр­ғақ­шы­лық, жұт жә­не т.б. көш­пе­лі­лер­ді жа­ңа жер­лер­ді ба­сып алу­ға итер­ме­ле­ген бас­ты се­ беп деп тү­сін­ді­ре­ді. Еура­зияның, со­ның ішін­де ор­та­лық-азия­лық арид­ті ай­мақ әр­қа­шан кли­мат­тық тол­қу­лар үдері­сі­не жиі ұшы­рап отыр­ған148. Шнит­ни­ков А.В. Из­мен­чи­вос­ть об­щей ув­лаж­нен­нос­ти ма­те­ри­ков се­вер­но­го по­лу­ша­ рия. – М.-Л.: АН СССР, 1957. – С. 175 – 176. 148

40

1-ТАРАУ. Қа­зақ қоға­мын­дағы ба­тыр­­лық дәстүрлердің тарихи бас­тауы ...

Атал­ған ай­мақ­қа тән ерек­ше­лік үл­кен ау­мақ­ты қам­ти­тын ыл­ға­да­ ну­дың ұзақ фа­за­сы мен құр­ғақ­шы­лық­тың ауыс­па­лы­лы­ғы бо­лып ке­ле­ді. Ыл­ғал­да­ну фа­за­сы туын­да­ған жағ­дай көш­пе­лі мал ша­ру­а­шылы­ғы­на не­гіз­дел­ген аг­рар­лы эко­но­ми­ка­ға қан­дай жа­ғым­ ды әсер ет­се, ұзақ уа­қыт­тар­ға со­зы­ла­тын құр­ғақ­шы­лық жыл­да­ры жұт­пен бір­ге ке­ле­ді. Мұн­дай кли­мат­тық тол­қу­лар зерт­теу­ші­лер­ дің пі­кі­рін­ше, 1-3 жыл­ға де­йін­гі ұзақ­тық­қа со­зы­луы мүм­кін. Бұл жағ­дайда көш­пе­лі­лер та­би­ғат­тың мұн­дай ерек­ше­лі­гін өз дең­ге­ йін­де рет­теп оты­ру ме­ха­ни­зм­де­рін мең­гер­ген149. Бі­рақ, кей­де бас­ қа жағ­дай да орын алуы мүм­кін. Мә­се­лен, мау­сым­дық өз­ге­ріс­ тер­ді есеп­те­ме­ген­де іш­кі цикл­дық өз­ге­ріс­тер­ге бай­ла­ныс­ты ша­ ру­ашы­лық­қа қо­лай­лы ай­мақ­тар он­да­ған жыл­дар­ға де­йін­ жа­рам­ сыз бо­лып қа­луы мүм­кін. Осын­дай ұзақ­қа со­зы­ла­тын кли­мат­тық өз­ге­ріс­тер ке­зе­ңін­де кең кө­лем­де­гі ша­ру­ашы­лық­тық дағ­да­рыс­тар құр­ғақ­шы­лық­қа ұшы­ра­ған ай­мақ­қа ға­на емес, көр­ші ау­мақ­тар­ға да өз әсе­рін ти­гі­зе­ді. Осын­дай жағ­дайда көш­пе­лі­лер со­циумы жа­ңа жайы­лым­дық жер­лер із­деу мақ­са­тын­да бас­қа ау­мақ­тар­ға жап­пай кө­шу, жыл­ жу­ға ұшы­рай­ды. Мұн­дай көш өз ке­зе­гін­де бас­қа ау­мақ­тар­да ор­ на­лас­қан көш­пе­лі­лер­дің дәс­түр­лі кө­ші-қон ба­ғыт­та­рын бұ­зу­ға, олар­ды ба­сып алу­ға әке­ліп со­ға­ды. Бұл ба­сып алу­лар әри­не, әс­ ке­ри қақ­ты­ғыс­тар мен со­ғыс­тар нә­ти­же­сін­де жү­зе­ге асы­ры­ла­ды. Се­бе­бі көш­пе­лі­лер қо­ға­мын­да әуел бас­тан бар­лық жер­лер бел­гі­лі бір ру-тай­па­ның қа­лып­тас­қан кө­ші-қон айма­ғы бо­лып та­бы­ла­ты­ ны бел­гі­лі. Ал, та­би­ғат апат­та­ры­ның сал­да­ры­нан жайы­лым­дық жер­ле­рі жа­рам­сыз бо­лып қал­ған со­циум­дар үшін жа­ңа жер­лер­ді иеле­ну әуел бас­тан олар­дың әс­ке­ри қо­ғам ре­тін­де де ерек­ше­лен­уін­ ту­ғы­за­ды. Сон­дық­тан жа­ңа жайы­лым­дық жер­лер­ді иеле­ну жо­лын­да ең үл­кен не­ме­се ық­пал­ды ру не­ме­се тай­па­ның бас­та­ ма­сы­мен со­ғыс ке­зін­де көз­ге түс­кен жа­уын­гер­лер мен қа­тар­да­ғы тай­па мү­ше­ле­рі­нің ара­сы­нан осы әс­ке­ри қи­мыл­дар­ды бас­қа­ра­тын тұл­ға­ны бел­гі­лей­ді. Ол же­ке ша­ру­ашы­лық құ­ры­лым­ның өкі­лі ре­ тін­де­гі ру-тай­па кө­сем­де­рі мен ақ­са­қал­дар­мен бас­қа да ық­пал­ды, Шнит­ни­ков А.В. Из­мен­чи­вос­ть об­щей ув­лаж­нен­нос­ти ма­те­ри­ков се­вер­но­го по­лу­ша­ рия. – С. 103, 182. 149

1.2. Ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның қа­лып­та­суы жә­не да­муы

41

бе­дел­ді тұл­ға­лар­дың жә­не қа­тар­да­ғы қауым мү­ше­ле­рі­нің қа­ты­ суымен өте­тін ке­ңес­те бе­кі­ті­ле­ді. Бұл құ­бы­лыс­тың жар­қын кө­рі­ні­сін ежел­гі үн­діс тай­па­ла­ры­ ның мы­сал­да­ры­нан да бай­қауға бо­ла­ды. Мә­се­лен, үн­діс тай­па­ ла­ры­ның бі­рі иро­кез­дер­де тай­па ке­ңе­сі же­ке­ле­ген ақ­са­қал­дар мен әс­кер бас­шы­ла­ры­нан құ­рал­ған. Бұл ке­ңес кез-кел­ген мә­се­ле­ ні ше­шу үшін тай­па­ның өз­ге мү­ше­ле­рі­нің то­лық қа­ты­суымен өз жиын­да­рын өт­кі­зе­ді. Ке­ңес қа­рас­ты­ра­тын ма­ңыз­ды мә­се­ле­лер­дің бі­рі со­ғыс мә­се­ле­сі еді. Жауға қар­сы мұн­дай жо­рық­тар­ды кө­бі­ не­се же­ке­ле­ген мық­ты әс­ке­ри­лер (ба­тыр­лар) ұйым­дас­ты­ра­тын. Мә­се­лен, олар көп­ші­лік­тің ал­ды­на шы­ғып әс­ке­ри би би­лей бас­ тайды. Бұл би­ге бір­тін­деп өз ерік­те­рі­мен қо­сыл­ған­дар осы әре­ кет­те­рі­мен жо­рық­қа қа­ты­су­ға ке­лі­сім­де­рін біл­дір­ген бо­лып са­ нал­ған150. Ал, ежел­гі гер­ман­дық­тар­дың бас­қа­ру жүйесі ту­ра­лы жа­за оты­рып, Та­цит әс­ке­ри кө­сем­дер шы­ғу те­гі­не қа­ра­мас­тан, тек қа­на же­ке ба­сы­ның қа­бі­ле­ті мен қа­сиеті­не бай­ла­ныс­ты сай­ла­на­ тын­ды­ғын, олар­дың бас­қа адам­дар­ға тек өз­де­рі­нің же­ке үл­гі­сі­мен ға­на ық­пал етіп, би­лік жүр­гі­зе ала­тын­ды­ғын атап көр­сет­кен151. Жал­пы көш­пе­лі мал ша­ру­ашы­лы­ғы­ның пай­да бо­луымен ша­ ру­ашы­лық ау­мақ­тар­ды күш­теу әді­сі­мен бө­ліп алу, иеле­ну әді­сі де бір­ге пай­да бол­ған деу­ге не­гіз бар. Арид­тық ау­мақ­та­ғы көш­пе­ лі­лер қа­тал та­би­ғи шарт­тар­ды ше­шу­мен қа­тар, түр­лі әс­ке­ри мә­ се­ле­лер­ді де қа­тар ат­қа­рып оты­ру­ға мәж­бүр бол­ған. Сон­дық­тан көш­пе­лі қо­ғам со­циум­да­ры әр­қа­шан әс­ке­ри де­мок­ра­тия ере­же­ле­ рін бас­шы­лық­қа алып отыр­ды. Осы орай­да кө­шпе­лі­лер қо­ға­мын­ да қауым мү­ше­ле­рі үшін ең ал­ды­мен әр ин­ди­вит­ті жақ­сы аң­шы, жа­уын­гер, со­дан ке­йін­ ға­на ба­рып мал­шы ре­тін­де си­пат­тайт­ын бел­гі­лер ал­дың­ғы орын­ға шы­ғуы заң­ды­лық бо­лып та­бы­ла­ды. Ұсақ ру-тай­па­лар­дың бі­рі­гуі тек қа­на ша­ру­ашы­лық тұр­ғы­ дан ға­на емес, өзін-өзі қор­ғау мақ­са­тын­да да тиім­ді бо­ла тү­се­ді. Қо­ғам со­ғыс­қа не­ме­се қор­ға­ныс­қа да­йын­ әс­ке­ри қо­ғам­ға айна­ла бас­тайды. Әс­ке­ри қақ­ты­ғыс­тар ке­зе­ңін­де жо­ға­ры­да айт­ып өт­ке­ні­ Эн­гель­с Ф. Проис­хож­де­ние семь­и, част­ной собст­вен­нос­ти и го­су­да­рс­тва. – М.: По­ли­тиз­дат, 1985. – С. 105. 151 Эн­гель­с Ф. Проис­хож­де­ние семь­и, част­ной собст­вен­нос­ти и го­су­да­рс­тва. – С. 65 150

42

1-ТАРАУ. Қа­зақ қоға­мын­дағы ба­тыр­­лық дәстүрлердің тарихи бас­тауы ...

міз­дей ке­ңес­те сай­лан­ған әс­ке­ри кө­сем ерек­ше жағ­дайға ие бо­ла­ ды. Ол әс­ке­ри ке­ңес­ті бас­қа­ра­ды. Соң­ғы ше­шім қа­был­дау ке­зін­де оның дау­сы ше­шу­ші рөл­ге ие бо­ла­ды. Әс­ке­ри кө­сем же­ке­ле­ген адам­дар­ды ға­на емес, тіп­ті ру­лар­ды да жа­за­лауға, сон­дай-ақ со­ ғыс қа­же­ті үшін са­лық жи­науға, со­ғыс­тан түс­кен ол­жа­ны бө­лі­су ке­зін­де бас­қа­лар­мен са­лыс­тыр­ған­да үлес­тің көп бө­лі­гін алу­ға да құ­қы­лы бо­ла­ды. Құ­қық­та­ры­ның шек­сіз­ді­гі­не бай­ла­ныс­ты мұн­ дай әс­ке­ри кө­сем құ­қық­та­ры бір­дей бас­қа қауым мү­ше­ле­рі ара­ сын­да ал­ғаш­қы бо­лу мәр­те­бе­сін иеле­не­ді. Со­ғыс­тан түс­кен ол­жа тек кө­сем­ді есеп­те­ме­ген­де жо­рық­қа қа­тыс­қан­дар­дың ара­сын­да тең­дей бө­лі­не­ді. Бұл ке­зең­де­гі әс­ке­ри ұйым ша­ру­ашы­лық­тық коор­ди­на­циямен сәй­кес ке­луі шарт емес. Бұл ке­зең­де­гі әс­ке­ри кө­сем де­ге­ні­міз – же­ке ба­сы­ның ер­лі­гі­мен, ба­тыр­лығ­ымен көз­ге түс­кен, әс­ке­ри та­ лан­ты мен әс­ке­ри қи­мыл­дар жүр­гі­зу ше­бер­лі­гі бар, де­не бі­ті­мі де өзі­не сай, бар­лық ру­лық бір­лес­тік­тер мү­ше­ле­рі­нің ал­дын­да же­ке ба­сы­ның бе­де­лі жо­ға­ры тұл­ға. Бас­қа­ша айт­қан­да біз­дің зерт­теу ны­са­ны­мыз бо­лып отыр­ған – ба­тыр. Бұл де­ге­ні­міз көш­пе­лі­лер қо­ға­мын­да мем­ле­кет­ті­лік пай­да бол­ған­ға де­йін­гі ру­лық, қауым­ дық би­лік­тің бір үл­гі­сі бо­лып та­бы­ла­ды152. Көш­пе­лі­лер­дің әс­ке­ри құ­ры­лы­мы ғы­лы­ми әде­биет­тер­де «әс­ ке­ри де­мок­ра­тия» ұғы­мы­мен тең­дес­ті­рі­ле­ді. А.М. Ха­за­нов ер­те көш­пе­лі­лер­дің әс­ке­ри құ­ры­лы­мын тек со­ғыс кез­де­рін­де ға­на уа­ қыт­ша пай­да бо­ла­тын «өзі­нің құ­ра­мы бо­йын­ша ағым­ды» бо­лып ке­ле­тін «жағ­дай­лық кө­сем­дік­пен» (си­ту­ацион­ное вож­дест­во) те­ ңес­ті­ре­ді153. Зерт­теу­ші­лер әс­ке­ри де­мок­ра­тия тү­рін­де­гі бас­қа­ру ап­па­ра­ты­ ның бо­луы қо­ғам өзі­нің ру­лық құ­ры­лы­мы­ның да­му ше­гі­не жет­ кен­ді­гін жә­не оның ыды­ра­уына ал­ғы­шарт­тар бо­лып та­бы­ла­тын құ­бы­лыс­тар­дың пай­да бол­ға­нын көр­се­те­ді, – деп атап өте­ді154. Ал, аридт­тық ай­мақ­та­ғы ру­лық қауым қо­ла дәуірі­нің ба­сын­да Жу­ма­гам­бе­тов Т.С. Древ­не­тю­ркс­кий ка­га­нат: ­станов­ле­ние и раз­ви­тие го­су­да­рст­вен­нос­ ти. VI-VIII вв. – Ал­ма­ты: ААЭС, 2006. – С. 53. 153 Ха­за­нов А.М. Ко­чев­ни­ки и внеш­ний мир. – Ал­ма­ты: Дайк -Пресс, 2000. – С. 370. 154 Ко­тен­ко В.Д. Ос­нов­ные за­ко­но­мер­нос­ти воз­ник­но­ве­ния го­су­да­рс­тва у вос­точ­ных сла­ вян.: дисс. ... канд. юр. наук. – Харь­ков,1986. – 153 с. 152

1.2. Ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның қа­лып­та­суы жә­не да­муы

43

ыды­ра­ға­нын ес­кер­сек, он­да көш­пе­лі­лер­дің әс­ке­ри ұйым­да­су үл­ гі­сін қо­ла дәуірі­не де­йін­ ға­на уа­қыт­ша пай­да бо­ла­тын жа­сақ ре­ тін­де қа­рас­ты­ру­ға бо­ла­ды. Бұл ке­зең­де­гі әс­ке­ри кө­сем­нің қауым мү­ше­ле­рі­не қа­тыс­ты би­лі­гі тек кө­сем­нің же­ке қа­сиет­те­рі мен ха­риз­ма­сы­на, яғ­ни ба­тыр­лы­ғы­на бай­ла­ныс­ты бол­ған. Бұ­ны ар­ хе­оло­гиялық қаз­ба жұ­мыс­та­ры­ның нә­ти­же­ле­рі ар­қы­лы да анық­ тау­ға бо­ла­ды. Мә­се­лен, бел­гі­лі ар­хеолог, зерт­теу­ші К.А. Аки­шев сақ дәуірі­нің атақ­ты ес­ке­рт­кі­ші «Ал­тын адам­ға» бай­ла­ныс­ты зерт­теу­ле­рін­де: «Ис­сы­кс­кий кос­тюм сим­во­ли­зи­рует кон­та­ми­на­ цию воен­ной и жре­чес­кой функ­ций в ли­це сакс­ко­го вож­дя, что соот­ве­тс­тво­ва­ло од­ной из ста­дий раз­ви­тия воен­но-теок­ра­ти­чес­ кой идеоло­гии в сакс­ком об­ще­ст­ве, где вер­хов­ные жре­чес­кие функ­ции вы­пол­нял один из вож­дей, выб­ран­ный из сре­ды воен­ной эли­ты. Он оли­цет­во­рял со­ляр­но­го бо­га (Мит­ру?), воинст­вен­но­го и мо­гу­че­го, пра­вед­но­го и пра­вя­ще­го, пос­ред­ни­ка меж­ду не­бом и зем­лей, сра­жающе­го­ся со Злом», – деп тұ­жы­рым жа­сай­ды155. Ал, В.Д. Ку­ба­рев «пог­ре­бе­ниях мо­гильни­ков Уланд­ры­ка, оче­вид­но, пог­ре­ба­ли вы­дающих­ся вои­нов, за­ни­мав­ших осо­бое по­ло­же­ние в ие­рар­хии»,156 – деп жаз­са, зерт­теу­ші­лер­дің бір то­бы бұл жа­ уын­гер­лер қа­тар­да­ғы қауым мү­ше­ле­рі­нен гө­рі ру­лық ақ­сүйек­тер то­бы­на жа­қын әрі со­ғыс пен әс­ке­ри қақ­ты­ғыс­тар ке­зін­де көз­ге түс­кен адам­дар бо­луы ке­рек деп тұ­жы­рым жа­сай­ды157. Ал, қа­зақ да­ла­сын­да­ғы кес­кін­дел­ген адам, не­ме­се ба­тыр бей­не­сі ту­ра­лы зерт­теу­ші­лер: «ат­ты жа­уын­гер не­ме­се ба­тыр бей­не­сі ка­зақ­тың эт­ но­га­фиялық су­рет­те­рін­де өте қа­ра­пайым түр­де, яғ­ни бет-әл­пе­ті өң­сіз, бос бо­лып, ал кеуде­сі мен қол-аяқ­та­ры жай сы­зық­тар­мен, кей­бір­де тік бұ­рыш­тар­мен, кеуде­сі – қа­зақ­тың ант­ро­по­мо­рф­ты мү­сі­ні­не ұқ­сас бол­са, ал аяғы – қо­ны­шы кең, биік өк­ше­лі, киіз бай­пақ­ты, сап­та­ма етік тү­рін­де қа­лып­тан тыс ұл­ғайтылып бе­ріл­ ген», – деп тұ­жы­рым жа­сай­ды158. Аки­шев А. К. Кос­тюм «зо­ло­то­го че­ло­ве­ка» и проб­ле­ма ка­таф­рак­та­рия // Воен­ное де­ло древ­них пле­мен Си­би­ри и Цент­раль­ной Азии. – Но­во­си­бирск: Наука, 1981. – C. 64. 156 Ку­ба­рев В.Д. Кур­га­ны Уланд­ры­ка. – Но­во­си­бирск: Наука, 1987. – С. 30. 157 Ко­чеев В. А. Воины па­зы­ры­кс­ко­го об­ще­ст­ва // Проб­ле­мы изу­че­ния древ­ней и сред­не­ве­ ко­вой ис­то­рии Гор­но­го Ал­тая. – Гор­но-Ал­тай­ск, 1990. – С. 107. 158 Са­ма­шев З., Же­ті­баев Ж. Қа­зақ пет­рог­лиф­те­рі: кө­не та­мы­ры мен са­бақ­тас­ты­ғы. – Ал­ма­ ты: «Иль-Тех-Кі­тап», 2005. – 9 б. 155

44

1-ТАРАУ. Қа­зақ қоға­мын­дағы ба­тыр­­лық дәстүрлердің тарихи бас­тауы ...

Адам­зат қо­ға­мы­ның дам­уын­да ерек­ше рөл ат­қар­ған оқи­ға­лар­ дың бі­рі жыл­қы­ны қол­ға үйре­ту мен жыл­қы ша­ру­ашы­лы­ғы­ның пай­да бо­луы бол­ға­ны бел­гі­лі. Жыл­қы­ны қол­ға үйре­ту­мен ежел­ гі ру-тай­па­лар­дың өмі­рін­де аса зор өз­ге­ріс­тер орын ал­ды. Ен­ді олар алыс­тар­ға ұзап кө­ше бас­та­са, ру-тай­па­лар­дың мұн­дай қо­ныс ауда­ру­ла­ры олар­дың өза­ра әс­ке­ри қақ­ты­ғыс­та­рын да кү­шейте түс­ті. Жыл­қы өсі­ру­дің, қо­лө­нер­дің (те­рі өң­деу, әс­ке­ри қа­ру жа­рақ жа­сау ісі, жыл­қы­ның ер тұр­ма­нын жа­сау жә­не т.б.) да­муымен, яғ­ ни қо­ғам­да­ғы екін­ші ең­бек бө­лі­ні­сі­нің, қо­лө­нер­дің бө­лін­уіне бай­ ла­ныс­ты қо­ғам­дық құ­ры­лым­да да елеу­лі өз­ге­ріс­тер пай­да бол­ды. Әс­ке­ри қақ­ты­ғыс­тар жиі­лей түс­кен са­йын­тұ­рақ­ты әс­ке­ри­лер, яғ­ ни со­ғыс ісі­не «ма­ман­дан­ған» жа­уын­гер­лер­дің бо­луы заң­ды­лық­ қа айна­ла бас­тайды. Олар жауға тойтарыс бе­ру­ге әрі өз­де­рі де тұ­ рақ­ты әс­ке­ри жо­рық­тар ұйым­дас­ты­рып тұ­ру­ға тиіс еді. Мі­не, осы жа­уын­гер­лер бо­ла­шақ­та­ғы тек қа­зақ қо­ға­мы­на тән ба­тыр­лар инс­ ти­ту­ты­ның не­гіз­гі әлеу­мет­тік қыз­ме­тін – ба­тыр­лар­дың аза­мат­тық іс­тер­ге ара­лас­уын­ан бас­қа әлеу­мет­тік си­па­ты­ның не­гіз­гі қы­ры, ең бас­ты ерек­ше­лі­гі дәс­түр­лі қо­ғам­да олар­дың тек әс­ке­ри кә­сіп­пен айна­лыс­уын­қа­лып­тас­тыр­ды. Сі­бір аума­ғын­да жүр­гі­зіл­ген ар­хе­оло­гиялық зерт­теу­лер­де те­ мір дәуі­рін­де Ба­тыс Сі­бір аума­ғын­да ат­ты жа­уын­гер-ба­тыр куль­ті ор­на­ға­нын көр­се­тіп отыр. Ат­ты жа­уын­гер­лер­дің қо­ла мү­сін­де­рі­ нің көп­теп та­бы­луы ба­тыр­лар мен әс­ке­ри кө­сем­дер­ді құ­дай­мен те­ңес­ті­ру тү­сі­ні­гі қа­лып­тас­қа­нын, бұл өз ке­зе­гін­де ба­тыр­лар­дың со­нау ежел­гі за­ман­дар­дан-ақ қо­ғам­дық өмір мен әлеу­мет­тік са­ты­ да ма­ңыз­ды орын ал­ға­нын кө­се­те­ді159. Г.А. Фе­до­ров-Да­вы­дов Еура­зия көш­пе­лі­ле­рі­нің өне­рін тал­дай ке­ле, Ко­пен чаа-тас­тың бе­дер­ле­рі мен Су­лек жаз­ба­сы­ның бей­не­ ле­рін си­пат­тай ке­ле: «в Су­ле­кс­кой пи­са­ни­це воп­ло­тил­ся очень яр­ ко об­раз степ­но­го воина, ко­то­рый во гла­ве своих от­ря­дов со­вер­ шал гран­диоз­ные за­воева­ния и об­ра­зо­вал в VI-VII вв. ог­ром­ный ка­га­нат, а за­тем се­рию го­су­да­рс­тв, та­ких как Кыр­гызс­кая дер­жа­ Ко­ни­ков Б.А. Не­ко­то­рые воп­ро­сы ран­нес­ред­не­ве­ко­вой ар­хе­оло­гии таеж­но­го Приир­ тышья (в свя­зи с исс­ле­до­ва­ниями по­се­ле­ния и кур­ган­ной груп­пы у д. Кипо-Ку­ла­ры Омс­ кой об­лас­ти) // Проб­ле­мы эт­ни­чес­кой ис­то­рии тюркс­ких на­ро­дов Си­би­ри и соп­ре­дель­ных тер­ри­то­рий. – Омск: Омск. ун-т, 1984. – C. 36-49. 159

1.2. Ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның қа­лып­та­суы жә­не да­муы

45

ва, Ха­за­рия, Бол­гарс­кое и Аварс­кое объеди­не­ния и т.п.»160 – де­ ген қо­ры­тын­ды­ға ке­ле­ді. Зерт­теу­ші А.Т. Қай­да­ров ар­хе­оло­гиялық зерт­теу­лер­дің мә­лі­мет­те­рі мен ха­лық ауыз әде­биетін­де­гі ба­тыр­ лар­дың об­ра­зы мен қа­ру-жа­рақ­та­ры­ның бей­не­лен­уін­ са­лыс­ты­ра ке­ле, түр­кі дәуірі­не жа­та­тын (VI-XII ғғ.) ма­те­ри­ал­дық ес­ке­рт­кіш­ тер мен ха­лық ауыз әде­биеті мә­лі­мет­те­рі­нің бі­рін-бі­рі қайталайт­ын­ды­ғы ту­ра­лы қо­ры­тын­ды жа­сай­ды161. Өт­кен ға­сыр­дың ал­ғаш­қы жар­ты­сын­да өмір сүр­ген, та­рих­шыға­лым Бі­ләл Ас­пан­дия­ров­тың (1886-1958) 1947 жы­лы жа­зыл­ған «Об­ра­зо­ва­ние Бу­кеевс­кой ор­ды и ее лик­ви­да­ция» ат­ты ең­бе­гі­нің қол­жаз­ба­сын­да қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты­ның қа­ лып­тас­уын­«В ран­ний пе­ри­од ка­за­хс­кой ис­то­рии в слу­чаях опас­ нос­ти или при на­па­де­ниях изв­не из ря­до­вых ка­за­хов обыч­но фор­ми­ро­ва­лись воен­ные дру­жи­ны со своими воена­чальни­ка­ми. Та­кие дру­жи­ны час­то возг­лав­ля­лись ба­ты­ра­ми. В пос­ле­дующие же пе­ри­оды фор­ми­ро­ва­ние ба­ты­рс­тва, как со­ци­аль­ной ка­те­го­ рии, тес­но свя­за­но с воз­ник­но­ве­нием воен­но-фео­даль­ной зна­ти», – деп көр­се­туі162 бел­гі­лі та­рих­шы Е.Б. Бек­ма­ха­нов­тың зерт­теу­ле­ рін­де де одан әрі бе­кі­ті­ле түс­кен163. Ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның бас­тау кө­зі, қа­лып­та­су ке­зең­де­ рі­нің та­ри­хи эво­лю­циясы ба­тыр­лар жы­ры­нан анық кө­рі­ніс бе­ ре­ді. Ба­тыр­лар жы­рын тал­дай оты­рып, ба­тыр­лар­дың әлеу­мет­тік топ ре­тін­де қа­лып­та­су жо­лын кө­ру­ге бо­ла­ды. Бұл ту­ра­лы бел­гі­лі зерт­теу­ші Р.С. Ли­пец бы­лай деп жа­за­ды: «тюр­ко-мон­гольские на­ ро­ды про­хо­ди­ли путь ис­то­ри­чес­ко­го раз­ви­тия не­рав­но­мер­но и к мо­мен­ту сло­же­ния у них эпо­са в нем ока­за­лись за­фик­си­ро­ван­ны­ ми раз­лич­ные ста­дии про­цес­са. Кар­ти­на об­ще­ст­вен­ной жиз­ни в эпо­се неод­ноз­нач­на. Об­раз эпи­чес­ко­го ге­роя мо­ди­фи­ци­рует­ся. От ба­ты­ра оди­ноч­ки, генети­чес­ки еще во мно­гом свя­зан­но­го с оди­ но­ким охот­ни­ком док­лас­со­во­го об­ще­ст­ва, он про­хо­дит ряд эта­пов Фе­до­ров-Да­вы­дов Г.А. Ис­ку­сс­тво ко­чев­ни­ков и Зо­ло­той Ор­ды. – М.: Ис­ку­сс­тво, 1976. – С. 82. 161 Кай­да­ров А.Т. Дос­пе­хи и воору­же­ние воина-ба­ты­ра в ка­за­хс­ком эпо­се и их эт­но-лин­ ɟвис­тическое объяс­не­ние // Из­вестия АН Каз­ССР. Серия об­ще­ст­вен­ных наук. – 1973. – № 6. – С. 26. 162 Ас­пан­дия­ров Б. Об­ра­зо­ва­ние Бу­кеевс­кой ор­ды и ее лик­ви­да­ция. – С. 108. 163 Бек­ма­ха­нов Е.Б. К воп­ро­су о со­ци­аль­ной при­ро­де ба­ты­ров (XIX в.). – С. 18, 62. 160

46

1-ТАРАУ. Қа­зақ қоға­мын­дағы ба­тыр­­лық дәстүрлердің тарихи бас­тауы ...

до чле­на ди­ффе­рен­ци­ро­ван­но­го воинс­ко­го сод­ру­же­ст­ва при став­ ке мо­гу­ще­ст­вен­но­го влас­ти­те­ля «се­ми­де­ся­ти­хан­ной ст­ра­ны», ор­ га­ни­зующе­го по­хо­ды на силь­ные осед­лые го­су­да­рс­тва»164. Қа­зақ хал­қы­ның ба­тыр­лар жы­ры­нан да со­нау ру­лық қауым­дас­тық ке­ зе­ңі­нің бү­гін­ге жет­кен, қауым мү­ше­ле­рін аң­шы­лық­пен асы­рап, же­ке ба­сы­ның қа­сиет­те­рі­мен ру­лас­та­ры­ның құр­ме­ті­не бө­лен­ген жал­ғыз мер­ген-ба­тыр об­ра­зы­ның бел­гі­ле­рін кез­дес­ті­ру­ге бо­ла­ды. Мі­не, осы ке­зең­дер­де­гі ба­тыр жа­уын­гер бей­не­сі ха­лық жа­ дын­да сақ­тал­ған түр­лі ба­тыр­лар жы­рын­да нақ­ты кө­рі­ніс бер­ге­нін анық бай­қауға бо­ла­ды. Мер­ген-аң­шы бей­не­сін­де­гі миф­тік сю­жет­ тер ба­тыр-жа­уын­гер бей­не­сі­мен ұш­та­сып кет­кен. Мә­се­лен, «Қам­бар ба­тыр» жы­ры­ның бас қа­һар­ма­ны Қам­бар­ дың жал­ғыз өзі аң­шы­лық­пен тоқ­сан үйлі қып­шақ­ты асы­ра­уын­ осын­дай жағ­дай­мен бай­ла­ныс­ты­ру­ға бо­ла­ды. Бі­рақ қо­ғам­дық қа­ рым-қа­ты­нас­тар­дың өз­ге­руі­мен жал­ғыз аң­шы-ба­тыр об­ра­зы бір­ те-бір­те ат­ты ба­тыр-жа­уын­гер бей­не­сі­мен ауыса бас­тайды. Адам­ зат қо­ға­мы­ның да­муымен жал­ғыз-аң­шы ба­тыр­лар­дан бір­те-бір­те әс­ке­ри кө­сем­дер – ба­тыр-жа­уын­гер­лер то­бы қа­лып­та­са бас­та­ды. Зерт­теу­ші­лер­дің көп­шілі­гі түр­кі жаз­ба ес­ке­рт­кіш­те­рі­нің та­ ма­ша үл­гі­сі бо­лып та­бы­ла­тын Ор­хон-Ени­сей жаз­ба­ла­рын сти­лі жа­ғы­нан эпос­қа жа­қын деп ба­ға­лай­ды. Р.С. Ли­пец Күл­те­гін­нің Үл­кен жә­не Кі­ші жаз­ба­сы­ның өн бо­йын­да кез­де­се­тін эпос­қа тән баян­дау тә­сіл­де­рін тал­дайды. Ес­ке­рт­кіш­тің лек­си­ка­сы да эпос­қа тән. Мұн­да «алп» (алып, ба­тыр ма­ғы­на­сын­да), «ар» (ер, на­ғыз жі­гіт не­ме­се ба­тыр ма­ғы­на­сын­да), «кулг» (даңқ­ты, бел­гі­лі адам, қа­зір­гі те­леут­тер ті­лін­де күш­ті адам ма­ғы­на­сын­да қол­да­ны­ла­ды) де­ген сөз­дер жиі кез­де­се­ді165. Ор­та ға­сыр­лар ке­зе­ңін­де, әсі­ре­се түр­кі-моң­ғол ха­лық­та­ры­ ның қо­ғам­дық құ­ры­лы­мын­да ерек­ше рөл­ге ие бол­ған ба­тыр­лар ал­ғаш­қы кез­ден әс­ке­ри жа­уын­гер­лер ре­тін­де ру-тай­па кө­сем­де­рі­ не не­ме­се қа­ған­дар­ға ба­ғы­ныш­ты бол­ды. Осы жер­де атап өте­тін бір жағ­дай, ал­ға­шын­да қа­ған лауазы­мын ру-тай­па кө­сем­де­рі ие­ лен­ген­де­рі ту­ра­лы пі­кір­лер жет­кі­лік­ті. Мә­се­лен, В.В. Вла­ди­мир­ 164 165

Ли­пец Р. Об­ра­зы ба­ты­ра и его ко­ня в тюр­ко-мон­гольс­ком эпо­се. – М.: Наука, 1984. – С. 4. Ли­пец Р. Об­ра­зы ба­ты­ра и его ко­ня в тюр­ко-мон­гольс­ком эпо­се. – С. 84.

1.2. Ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның қа­лып­та­суы жә­не да­муы

47

цев Ра­шид ад Дин­нің мә­лі­мет­те­рі­не сүйене оты­рып, моң­ғол­дар ту­ра­лы: «... кө­бі­не­се, әсі­ре­се со­ғыс, ірі аң ау­лау кез­де­рін­де тай­ па ке­ңе­сі же­тек­ші кө­сем (Вож­дь пред­во­ди­тель) сай­лайт­ын, олар бей­біт ке­зең­дер­де де кө­сем­дер бо­лып қа­ла бе­ре­тін. Олар­ды не­ гі­зі­нен хаан деп атайт­ын», – дей ке­ле ежел­гі моң­ғол тай­па­ла­ры­ ның кө­се­мі – хаан­дар не­гі­зі­нен тек со­ғыс ке­зін­де ға­на ең жо­ғар­ғы бас­шы ре­тін­де та­ныл­ған деп са­най­ды166. Зерт­теу­ші бұ­дан әрі хаан (қа­ған) ти­ту­лын кей­де тіп­ті ұсақ бір­лес­тік­тер­дің, құ­ра­мын­да әр түр­лі ру­лар­дың бір­не­ше тар­мақ­та­ры ға­на бар тай­па кө­сем­де­рі де иелен­ген­де­рін ал­ға тар­та­ды167. Ке­ле­сі зерт­теу­ші А.Н. Бернш­там: «qaan, qavan» тер­ми­ні әр ­түр­лі кон­текс­те кез­де­се­ді, бі­рақ ол бел­гі­ лі бір ру­мен не­ме­се тай­па­мен бай­ла­ныс­ты, – дей ке­ле, – кө­сем, ру ақ­са­қа­лын біл­ді­ре­тін тер­мин ке­ле-ке­ле хан лауазы­мын біл­ді­ре­тін тер­мин­ге ай­нал­ды, – деп жа­за­ды168. Қа­рас­ты­рып отыр­ған ке­зең­де қа­ған­дар де­ге­ні­міз дәл қа­зір­гі ма­ғы­на­сын­да қол­да­нып отыр­ға­ны­ мыз­дай ба­тыр бо­ла ал­ға­нын кө­ре­міз. Се­бе­бі, олар бұл лауа­зым­ға не­гі­зі­нен мұ­ра­гер­лік жол­мен емес, тек өзі­нің же­ке бас қа­сиет­те­ рі­мен қол жет­кіз­ген. Көп­те­ген зерт­теу­ші­лер, мә­се­лен қыр­ғыз кө­ сем­де­рі – би­лер мен тү­рік­мен кө­сем­де­рі – хан­дар­дың да не­гі­зі­нен әс­ке­ри кө­сем­дер-ба­тыр­лар­дан шық­қа­нын атап өте­ді169. XII-XIII ға­сыр­лар­да­ғы моң­ғол­дар­дың қо­ғам­дық құ­ры­лы­мы ту­ ра­лы жа­за ке­ліп, Б.Я. Вла­ди­мир­цев моң­ғол ру­ла­ры­ның тар­мақ­та­ луы, бө­лін­уін­ің бас­ты се­бе­бі уа­қыт өте ке­ле мық­ты от­ба­сы­ның бө­ лі­нуі не­ме­се бір ру­дың екі­ге жа­ры­луы ар­қылы жү­зе­ге аса­тын­ды­ғын көр­се­те­ді. Осы жа­ңа құ­ры­лым­дар жа­ңа ру­дың не­гі­зін қа­лаушы­лар бо­лып та­бы­ла­ды. Ал, жа­ңа құ­ры­лым­дар­дың пай­да болуын­да олар­ ға ті­рек бо­ла­тын әс­ке­ри күш­тер не­ме­се же­тек­ші адам­ның же­ке бас қа­сиет­те­рі, мә­се­лен ба­тыр­лы­ғы ту­ра­лы атақ-даң­қы аса сал­мақ­ты ма­ңыз­ға ие бо­ла­тын деп атап көр­се­те­ді. Зерт­теу­ші одан әрі «весь Вла­ди­мир­цев Б.Я. Об­ще­ст­вен­ный ст­рой мон­го­лов. Мон­гольс­кий ко­че­вой феода­лизм. – С. 80. 167 Вла­ди­мир­цев Б.Я. Об­ще­ст­вен­ный ст­рой мон­го­лов. Мон­гольс­кий ко­че­вой феода­лизм. – С. 81. 168 Бернш­там А.Н. Со­ци­ально-эко­но­ми­чес­кий ст­рой ор­хо­но-ени­сейс­ких тю­рок VI-VIII ве­ ков. – М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1946. – С. 99. 169 Илья­сов С.М. Зе­мель­ные от­но­ше­ние в Кир­ги­зии в кон­це XIX – на­ча­ле ХХ в. – Фрун­зе: Кир­гиз­го­сиз­дат, 1963. – С. 71. 166

48

1-ТАРАУ. Қа­зақ қоға­мын­дағы ба­тыр­­лық дәстүрлердің тарихи бас­тауы ...

про­цесс мож­но оха­рак­те­ри­зо­вать, как об­ра­зо­ва­ние степ­ной ро­до­ вой арис­ток­ра­тии, вы­рос­шей из борь­бы с хо­зяй­ст­вен­но сла­бы­ми груп­па­ми. Вез­де и всю­ду во гла­ве арис­ток­ра­ти­чес­ких до­мов или ро­дов ока­зы­вают­ся осо­бые пред­во­ди­те­ли или вож­ди. При этом пред­во­ди­те­ли эти по­лу­чают влас­ть не как стар­шие в ро­де, не в ка­ че­ст­ве ро­до­вых кров­ных ста­рей­шин, а как наибо­лее сильные, лов­ кие, смыш­лен­ные, бо­га­тые. Влас­ть их мож­но на­зы­вать влас­тью зах­ват­ни­чес­кой. Та­ких пред­во­ди­те­лей арис­ток­ра­ти­чес­ких до­мов на­зыают вооб­ще «noyan» (гос­по­дин), но очень час­то они но­сят ха­рак­тер­ное проз­ви­ще, как бы по­ка­зы­вающие кто они та­кие. Их час­то на­зы­вают «ba’ atur» (бо­га­тырь), «sesen» (муд­рый), «mergen» (мет­кий ст­ре­лок), «boko» (си­лач)»170 – деп жа­за­ды. Ор­та­ға­сыр­лар ке­зе­ңін­де адам­ның же­ке бас қа­сиет­те­рі, әсі­ре­се ба­тыр­лы­ғы же­ке ру­лық қа­на емес, кей­де жа­ңа мем­ле­кет­тік құ­ры­ лым­дар­дың пай­да болуын­ың ал­ғы­шарт­та­рын қа­лайтыны ай­қын. Мә­се­лен, атақ­ты Шың­ғыс хан­ның әке­сі Есу­гей, дәс­түр­лі қы­тай ше­неуні­гі­нің пі­кі­рін­ше, «он адам­ның бас­шы­сы» бол­са, Ра­ши ад-дин сияқ­ты ірі мем­ле­кет қай­рат­ке­рі, та­рих­шы үшін «пат­ша», ал шын мә­нін­де моң­ғол­дар үшін тек қа­на «ба­һа­дүр» екен­ді­гі бел­ гі­лі171. Мұн­дай мы­сал­ды атақ­ты Еді­ге та­ри­хы­нан да кө­ру­ге бо­ ла­ды. Еді­ге жә­не онық ұр­пақ­та­ры «Қырым­ның қы­рық ба­ты­ры» ту­ра­лы ба­тыр­лар жы­ры­на ар­қау бол­ға­ны мә­лім172. Ор­та­ға­сыр­лар дәуірі­не тән ерек­ше­лік атақ­ты ба­тыр­лар бел­гі­лі бір ұлыс би­леуші­ ле­рі ре­тін­де мем­ле­кет­тің қо­ғам­дық-саяси өмі­рін­де ма­ңыз­ды рөл ат­қар­ған тұл­ға­лар бол­ған. Мұн­да­ғы ұлыс де­ге­ні­міз не­гі­зі­нен ірі тай­па­лар то­бы, ол бі­рін­ші сол ұлыс­ты құ­райт­ын ру-тай­па адам­ да­ры­на, со­дан ке­йін­ ға­на олар­ға тиесі­лі кө­ші-қон айма­ғын біл­ді­ ре­тін бел­гі­лі бір тер­ри­то­рияға қа­тыс­ты. В.Я. Вла­ди­мир­цев моң­ғол ноян­да­ры өз би­лік­те­рі­не ру­дың ақ­ са­қал­да­ры ре­тін­де емес, не­гі­зі­нен күш­ті, еп­ті да­ла жырт­қы­шы, ба­тыр ре­тін­де қол жет­кіз­ге­нін атап өте­ді173. Вла­ди­мир­цев Б.Я. Об­ще­ст­вен­ный ст­рой мон­го­лов. Мон­гольс­кий ко­че­вой феода­лизм. – С. 74. 171 Вла­ди­мир­цов Б.Я. Чин­гис-Хан. – Бер­лин – Пет­рог­рад. – М., 1922. – С. 18-19. 172 Ба­тыр­лар жы­ры. Қы­рым­ның қы­рық ба­ты­ры. (Мұ­рын жы­раудан жа­зыл­ған мұ­ра­лар). – Ал­ма­ты: Жа­зу­шы, 1989. – Т. 5. – 380 б. 173 Вла­ди­мир­цев Б.Я. Об­ще­ст­вен­ный ст­рой мон­го­лов. Мон­гольс­кий ко­че­вой феода­лизм. – С. 74 – 75. 170

1.2. Ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның қа­лып­та­суы жә­не да­муы

49

С.М. Аб­рам­зон да ал­ға­шын­да тек со­ғыс ке­зін­де ға­на ерек­ше рөл­ге ие қыр­ғыз­дың әс­кер­ба­сы-ба­тыр­лар­дың бір­те-бір­те ру ақ­ са­қал­да­рын екін­ші қа­тар­ға ығыс­тыр­ға­ны ту­ра­лы жа­за­ды174. Тү­ рік­мен­дер­де «сәт­ті ала­ман­дар­дың бас­шы­ла­ры Хиуа мем­ле­ке­ тін­де ірі са­нов­ник, тай­па кө­сем­де­рі» дә­ре­же­сі­не кө­те­ріл­ген­де­рі бел­гі­лі175. Бі­рақ, моң­ғол шап­қын­шы­лы­ғы дәуірі­нен ке­йін­ жер­гі­ лік­ті ру-тай­па­дан шық­қан ба­тыр­лар мен бек­тер­дің жә­не т.б. да­ ла ак­сүйек­те­рі­нің түр­лі өкіл­де­рі­нің мем­ле­кет­тің қо­ғам­дық-саяси өмір­де­гі бе­де­лі мен ор­ны күрт тө­мен­де­ге­ні бел­гі­лі. Де­ген­мен бұл ке­зең­де ба­тыр­лық же­ке адам­ның қа­сиеті ре­тін­де ға­на дә­ріп­те­ліп, да­ла сал­ты­ның ажы­ра­ғы­сыз ұғы­мы ре­тін­де қа­был­дан­ға­ны аян. Моң­ғол шап­қын­шы­лы­ғы­нан ке­йін­ құ­рыл­ған жа­ңа ұлыс­тық жүйе бұ­рын­нан қа­лып­тас­қан ру­лық-тай­па­лық бө­лі­ніс­тер­ге қа­ра­ ма-қай­шы бол­ға­нын да ес­ке­руі­міз ке­рек. Моң­ғол­дар­ға ба­ғы­ныш­ ты­лық­қа түс­кен ру-тай­па­лар өза­ра бө­лі­ніп-бө­лі­ніп кет­ті, олар­дың бұ­рын­ғы кө­ші-қон ай­мақ­та­ры, ба­ғыт­та­ры өз­гер­ді, әрі олар бір-бі­ рі­мен жә­не өза­ра туыс өз­ге ру-тай­па­лар­мен бай­ла­ныс­та­рын үзіп ал­ды. Бұ­рын­ғы ру-тай­па­лық жүйе­нің бұ­зылуына ен­ді­гі жер­де­гі би­леуші әу­лет пен олар­ға ба­ғы­ныш­ты тай­па­лар­дың ара­сын­да қа­ лып­тас­қан жа­ңа қа­рым-қа­ты­нас­тар­дың үл­гі­сі мен маз­мұ­ны ерек­ ше әсер ет­ті. Ба­ғы­ныш­ты­лық­қа түс­кен ру-тай­па­лар жа­ңа әс­ке­ри әкім­ші­лік бө­лі­ніс­ке сәй­кес тү­мен­дер, мың­дық­тар, жүз­дік­тер шы­ ға­ра ала­тын әкім­ші­лік ай­мақ­тар­ға бө­лін­ді. Шың­ғыс хан тұ­сын­даақ бү­кіл тұр­ғын­дар­ды он­дық жүйе бо­йын­ша бө­лу ру-тай­па­лық топ­тар­ды әс­ке­ри тұр­ғы­дан ға­на жа­ңа­дан құ­рып қою емес, ол со­ ны­мен қа­тар «хан­ның са­на­лы түр­де дәс­түр­лі ру-тай­па­лық құ­ры­ лым­ды күй­ре­туі бол­ды»176. Ал­тын Ор­да мем­ле­ке­ті­нің қо­ғам­дық құ­ры­лы­мы ту­ра­лы ір­ге­ лі зерт­теу ең­бе­гі­нің ав­то­ры Г.А. Фе­до­ров-Да­вы­дов Ал­тын Ор­да мем­ле­ке­ті­нің де өз ішін­де ұсақ ұлыс­тар­ға бө­лін­ге­нін дә­лел­дейді. Бі­рақ бұл ұлыс­тар­дың ше­ка­ра­ла­рын анық­тау­да нақ­ты­лық­тың Аб­рам­зон С.М. Кир­ги­зы и их эт­но­ге­не­ти­чес­кие и ис­то­ри­ко-куль­турные свя­зи. – Л.: Наука, 1971. – С. 166 – 167. 175 Рос­ля­ков А.Л. Ала­ма­ны // Со­ве­тс­кая эт­ног­ра­фия. – 1955. – № 2. – С. 49. 176 Вла­ди­мир­цев Б.Я. Об­ще­ст­вен­ный ст­рой мон­го­лов. Мон­гольс­кий ко­че­вой феода­лизм. – С. 109 – 110. 174

50

1-ТАРАУ. Қа­зақ қоға­мын­дағы ба­тыр­­лық дәстүрлердің тарихи бас­тауы ...

сақ­тал­майт­ын­ды­ғын атап өте­ді. Ав­тор үлес­ке бе­ріл­ген жер­лер­дің үне­мі өз­ге­ріп отыр­ған­ды­ғын, со­ған бай­ла­ныс­ты бұл үлес­тер­дің иесі бо­лып са­нал­ған әмір­лер­дің қол ас­ты­на қа­рас­ты жүз­дік, мың­ дық­та­ры­мен бір­ге кө­ші-қон ау­мақ­та­ры да өз­ге­ріп отыр­ған­ды­ғын жа­за­ды177. Бі­рақ уа­қыт өте ке­ле, атақ­ты, бел­гі­лі бір ұлыс би­леуші­ ле­рі ре­тін­де ба­тыр­лар мем­ле­кет­тің қо­ғам­дық-саяси өмі­рін­де ма­ңыз­ды рөл ат­қар­ған тұл­ға­лар ре­тін­де қайта кө­рі­не бас­тайды. Мы­са­лы, ор­та­ға­сыр­лық де­рек­тер­де әмір Те­мір мен Тоқ­та­мыс хан ара­сын­да­ғы шай­қас­ты си­пат­тай ке­ле, Тоқ­та­мыс хан Бах­рин­дер ұлы­сы­ның бас­шы­сы бол­ған Яғ­лы бай ба­һа­дүр Бах­рин­ге ер­тең­гі ұрыс­та сол қа­нат әс­ке­рі құ­ра­мын­да шай­қа­су­ға бұйыр­ға­нын ха­ бар­лайды. Со­ны­мен ер­тең­гі шай­қас­қа, Яғ­лы­бай (Жақ­сы­бай) ба­ ха­дүр өзі­нің елі­мен (иль – өз тай­па­сы­мен) сол қа­нат әс­ке­рі құ­ ра­мын­да шай­қа­са­ды. Мі­не, осы ке­зең­нен бас­тап, – дей­ді де­рек ав­то­ры, Бах­рин­дер ұлы­сы өз­бек сұл­тан­да­ры­ның құ­рыл­та­йын­да сол қа­нат­тан орын ал­ды178. Де­рек­тер­ге зер сал­сақ, жер­гі­лік­ті ру-тай­па өкіл­де­рі­нің (ба­тыр, би нем­се т.б тұл­ға­лар) моң­ғол шап­қын­шы­лы­ғы дәуірі­нен ке­йін­ бір­ша­ма әл­сі­ре­ген қо­ғам­дық-саяси өмір­де­гі бел­сен­ді­лі­гі­нің тек XIV ға­сыр­лар­ға та­ман ға­на қайта кү­шейе бас­та­ға­нын бай­қауға бо­ла­ды. Се­бе­бі, ал­ғаш­қы ке­зең­де­гі моң­ғол­дық би­лік пен олар құр­ған мем­ле­кет­тер­дің қуаты уа­қыт өте ке­ле әл­сі­рей бас­тайды. Уа­қыт өте ке­ле жер­гі­лік­ті ру-тай­па­лар мен салт-дәс­түр­лер қайтадан бел алып, моң­ғол­дық фак­тор­ды жұ­та бас­тайды. Осын­дай жағ­ дайда жер­гі­лік­ті түр­кі жә­не түр­кі­лен­ген ру-тай­па әмір­ле­рі дер­ бес­тік­ке ұм­ты­лып, XIV ға­сыр­ға де­йін­гі ке­зең­мен са­лыс­тыр­ған­да мем­ле­кет­тің әкім­ші­лік-саяси өмі­рін­де ма­ңыз­ды рөл ат­қа­ра бас­ тайды. Бұл үр­діс ХІV-ХV ға­сыр­лар­да кү­ше­йіп­, анық бай­қал­ды. М.Г. Са­фар­га­лиев та ор­та­ға­сыр­лық араб та­рих­шы­сы әл-Ома­ри­ дің Өз­бек хан ту­ра­лы: «өз мем­ле­ке­ті­не қа­тыс­ты іс­тер­де ол (яғ­ни, Өз­бек хан) тек іс­тің жал­пы си­па­ты­на ға­на на­зар ауда­рып, оның мән-жа­йына те­рең­деп бар­май, ол ту­ра­лы өзі­не бе­ріл­ген есеп­тер­ Фе­до­ров-Да­вы­дов Г.А. Об­ще­ст­вен­ный ст­рой Зо­ло­той Ор­ды. – С. 108. Сбор­ник ма­те­риалов, от­но­ся­щих­ся к ис­то­рии Зо­ло­той Ор­ды. Изв­ле­че­ние из со­чи­не­ний пер­сидс­киих. – М.-Л.: Изд-во АН ССР, 1994. – Том II. – С. 108. 177 178

1.2. Ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның қа­лып­та­суы жә­не да­муы

51

мен ға­на шек­те­ле­ді ...» деп жаз­ған мә­лі­мет­те­рін не­гіз­ге ала оты­ рып, осы тұс­та мем­ле­кет­тік би­лік­тің бү­кіл ма­ңыз­ды те­тік­те­рін қол­да­ры­на ұс­тап тұр­ған әмір­лер би­лі­гі­нің кү­шейе түс­кен­ді­гін атап өт­кен бо­ла­тын179. Мә­се­лен, Тоқ­та­мыс пен Әмір Те­мір ара­сын­да­ғы шай­қас­тар­ды баян­дайт­ын ав­тор­лар Тоқ­та­мыс әс­ке­рін бас­қар­ған әмір­лер мен ноян­дар­дың есім­де­рін, олар­дың кей­бі­реуле­рі­нің шық­қан тай­па­ сын да нақ­ты атай­ды. Де­рек­тер­де Жо­шы ұлы­сы­ның осы ке­зең­де­гі әмір­ле­рі мен ноян­да­ры ре­тін­де: «Әли Сү­лей­мен Су­фи Қо­ңы­рат, Нау­рыз Қо­ңы­рат, Ақ­тау, Урус­чук Қият, Иса­бек, Ха­сан­бек Са­рай, Кө­ке-Бұ­ғы, Жағ­лы би Бах­рин, Қо­ңыр би есім­де­рі ата­ла­ды. Бұ­дан әрі қа­рай тал­да­сақ, Тоқ­та­мыс пен Әмір Те­мір ара­сын­да­ғы екін­ші шай­қас ке­зін­де­гі Тоқ­та­мыс әс­ке­рі­нің қа­та­рын­да Ақ­тау, Дәуіт со­ фы, Удур­ку, сон­дай-ақ жо­ға­ры­да атал­ған Иса­бек пен Жақ­сы­қо­жа, ке­зін­де Орыс хан­нан Тоқ­та­мыс жа­ғы­на өт­кен Қа­зан ба­ха­дүр мен Ұрық-Те­мір есім­де­рі бел­гі­лі180. ХІV-ХV ға­сыр­лар ара­сын­да Деш­ті Қып­шақ да­ла­сын­да, Ор­да Ежен ұлы­сы­на, яғ­ни Ақ Ор­да­ға қа­ра­ған түр­кі тай­па­ла­ры­нан шық­ қан Алаш ба­һа­дүр есі­мі де та­рих­тан бе­лі­гі­лі. Ор­та­ға­сыр­лық сәу­ лет өне­рі­нің ес­ке­рт­кі­ші Ала­ша хан ма­за­ры осы та­ри­хи тұл­ға­ның ба­сы­на ор­на­тыл­ған деу­ге не­гіз бар. Мон­ғол ұлыс­та­ры ыды­рар тұс­та, жа­ңа әлеу­мет­тік жә­не тер­ри­то­риялық бө­лі­ніс­тер бас­тал­ ған­да, Алаш ұлы­сы­на кі­ре­тін түр­кі тай­па­ла­ры әс­ке­ри тұр­ғы­дан мың­дық­тар­ға бө­лін­ді, мі­не, осы­ған бай­ла­ныс­ты «үш сан Алаш мы­ңы» де­ген ұғым пай­да бол­ды. Қа­дыр­ға­ли Жа­лайыри олар­дың есім­де­рін нақ­ты атап көр­сет­кен181. Ш.Уәли­ха­нов ке­зін­де Әмір Те­мір мен Тоқ­та­мыс­тың ара­сын­да бол­ған қан­тө­гіс­те осы оқи­ға­ ға қа­тыс­қан Алаш ба­ла­ла­ры ту­ра­лы айта кет­кен еді. Осы де­рек­ ті өзі­нің зерт­те­уін­де пай­да­лан­ған М.Ты­ныш­паев Әмір Те­мір­дің Са­фар­га­лиев М.Г. Рас­пад Зо­ло­той Ор­ды // На сты­ке кон­ти­нен­тов и ци­ви­ли­за­ции. Из опы­та об­ра­зо­ва­ния и рас­па­да им­пе­рий Х-ХVІ вв. – М.: Рос­сийская по­ли­ти­чес­кая эн­цик­ ло­пе­дия, 1996. – С. 367- 368. 180 Сбор­ник ма­те­риалов, от­но­ся­щих­ся к ис­то­рии Зо­ло­той Ор­ды. Изв­ле­че­ние из со­чи­не­ний пер­сидс­киих. – М. – Л.: Изд-во АН ССР, 1994. – Том II. – С.118-121, 131-132, 146-148. 181 Қа­дыр­ға­ли Жа­лайыр. Ше­жі­ре­лер жи­на­ғы / Ша­ға­тай-қа­зақ ті­лі­нен ауда­рып, ал­ғы сө­зін жаз­ған­дар Н. Мин­гу­лов, Б. Кө­ме­ков, С. Өте­ниязов. – Ал­ма­ты: Қа­зақ­стан, 1997. – 27 б. 179

52

1-ТАРАУ. Қа­зақ қоға­мын­дағы ба­тыр­­лық дәстүрлердің тарихи бас­тауы ...

1391 жыл­ғы жо­ры­ғын­да осы Алаш ба­һа­дүр­дің ба­ла­ла­рын өл­тір­ ге­ні ту­ра­лы жа­за­ды182. Зерт­теу­ші Т. Омар­бе­ков: «Бұл жер­де әң­гі­ме жо­ға­ры­да атал­ған Алаш ба­һа­дүр­дің қа­ра­уын­да­ғы бұ­рын­ғы Ақ Ор­да­ны ме­кен­де­ген тай­па­лар ту­ра­лы бо­лып отыр деу­ге то­лық не­гіз бар. Ал­ғаш осы ба­һа­дүр­ге ба­ғын­ған ай­мақ «Алаш мы­ңы» атал­ған әс­ке­ри жа­сақ шы­ға­ра ал­са, бір­тін­деп осы ай­мақ­та­ғы бас­ты-бас­ты ірі тай­па­лар­ дың өз­де­рі де «Ал­ты сан Алаш» ата­на­тын бол­ды», – деп тұ­жы­ рым­дайды183. Сон­дық­тан, XIV-XV ға­сыр­лар­да қа­лып­тас­қан саяси жағ­дай ба­тыр­лар­дың ық­пал­ды топ ре­тін­де қо­ғам­дық-саяси өмір­ де­гі бел­сен­ді­лі­гі­нің арт­уына қо­лай­лы ал­ғы­шарт­тар жа­са­ға­нын кө­ре­міз. Сон­дық­тан қа­рас­ты­ры­лып отыр­ған ке­зең­де ұлыс би­леуші­сі, ру­ба­сы – ба­тыр­дың бір жа­ғы­нан эко­но­ми­ка­лық мүм­кін­ді­гі мол бол­са, тиі­сін­ше ол көш­пе­лі қо­ғам­да­ғы би­леуші хан мен сұл­тан­ дар­дан да ық­пал­ды бол­ды. Жо­ға­ры­да кел­ті­ріл­ген Алаш ба­һа­дүр, Қа­ра­қо­жа ба­тыр­лар мі­не, осын­дай тұл­ға­лар бол­ған. Осы орай­да та­ғы да бір ма­ңыз­ды мә­се­ле­нің ба­сын ашып алу қа­жет. Ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның ге­не­зи­сін қа­рас­тыр­ған­да оны бел­гі­лі та­ри­хи ке­зең­дер­де көш­пе­лі­лер қо­ға­мы­на тән бас­қа да әлеу­мет­тік инс­ти­тут­тар­дан дер­бес то­лық же­ке құ­ры­лым ре­тін­де қа­рас­ты­ра ал­май­мыз. Зерт­теу­ші А.И. Пер­щиц көш­пе­лі ха­лық­тар­ дың саяси құ­ры­лы­мы­ның ерек­ше­лік­те­рі ту­ра­лы жа­за ке­ле, араб бедуин­де­рі­нің мы­са­лын ал­ға тар­та­ды. Мә­се­лен олар­ды бей­біт ке­ зең­дер­де шейх­тар бас­қар­са, со­ғыс ке­зең­де­рін­де акы­ды­лар – со­ ғыс кө­сем­де­рі, ариф­тер – ме­ди­ато­рлар со­ты­ның қыз­ме­тін жү­зе­ге асы­ру­шы­лар бол­ға­нын ал­ға тар­та­ды. Ал са­ха­ра көш­пе­лі­ле­рі­нің кө­сем­де­рі ша­ру­ашы­лық өмір­ді үй­лес­ті­ру­ші­лер, әс­ке­ри кө­сем­дер мен судья­лар мін­дет­те­рін бір­ге ат­қа­ра­тын. Бұ­дан әрі зерт­теу­ші ал­ғаш­қы құ­ры­лым екін­ші құ­ры­лым­ға қа­ра­ған­да бі­рін­ші пай­да бол­ған, се­бе­бі көш­пе­лі­лер­дің тай­па кө­сем­де­рі ру­лық жә­не іш­кі ру­лық құ­ры­лым­дар­дың бас­шы­ла­ры­мен са­лыс­тыр­ған­да не­гі­зі­нен әс­ке­ри кө­сем­дер бол­ған, – дей ке­ле, мұ­ны ежел­гі ке­зең­де жо­ға­ Ты­ныш­паев М. Таң­да­ма­лы. Изб­ран­ное. – Ал­ма­ты, 2001. – 163 б. Омар­бе­ков Т. «Алаш» атауы ту­ра­лы не бі­ле­міз? // Қа­зақ ру-тай­па­ла­ры­ның та­ри­хы. Най­ ман. – Ал­ма­ты: «Алаш» та­ри­хи-зерт­теу­лер ор­та­лы­ғы, 2008. – Т. 10. – 1-кі­тап. – 51 б. 182 183

1.2. Ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның қа­лып­та­суы жә­не да­муы

53

ры­да айт­ып өт­кен араб бе­ду­ин­де­рін­де тай­па­ны тек қа­на әс­ке­ри кө­сем­дер – сеийтт­ер бас­қар­ға­ны­нан кө­ре­міз де­ген тұ­жы­рым жа­ сай­ды184. Дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мы­на тән би­лер инс­ти­ту­ты­ның ерек­ше­лік­ те­рі ту­ра­лы жа­за ке­ле, зерт­теу­ші А. Ораз­баева­ның «XIV-XVI ға­сыр­лар­да­ғы қа­зақ қо­ға­мы­ның әлеу­мет­тік өмі­рін­де­гі би­лер инс­ти­ ту­ты өзін­ше дер­бес, ара-жі­гі бас­қа­дай әлеу­мет­тік топ­тар­дан ажы­ ра­тыл­ған құ­ры­лым деу­ге кел­мейді»185 – де­ген тұ­жы­ры­мын ба­тыр­ шы­лық инс­ти­ту­ты­на да то­лық қол­да­ну­ға бо­ла­ды. Бұл пі­кі­рі­міз­ге ха­лық ауыз әде­биеті де­рек­те­рі­нен мол мы­сал ке­ті­ру­ге бо­ла­ды. Қа­зақ хан­ды­ғы құ­рылуын­ың қар­са­ңын­да­ғы Шы­ғыс Деш­ті Қып­ шақ­тың бе­дел­ді би­ле­рі­нің бі­рі – Ақ­жол тек би ға­на емес, ба­тыр. XV ға­сыр­да өмір сүр­ген Қаз­ту­ған; Дос­пам­бет, Шал­киіз Ті­лен­ шіұлы, Жием­бет, Мар­ғас­қа, Ақ­там­бер­ді жы­раулар да қол ба­ста­ ған ба­тыр­лы­ғы­мен та­ныл­ған тұл­ға­лар. Зерт­теу­ші А.Ораз­баева сөз бо­лып отыр­ған ке­зең­де­гі би, жы­рау, ба­тыр ұғым­да­ры­ның өза­ ра ты­ғыз ас­та­сып жа­тқа­ны кү­мән ту­ғыз­байды жә­не мұ­ның бел­гі­лі та­ри­хи не­гі­зі де жоқ емес, – деп атап өте­ді186. Зерт­теу­ші Т.И. Сұл­та­нов та «би» сө­зі ежел­гі «бек» сө­зі­нің сәл өз­гер­ген атауы деп көр­се­те­ді. Се­бе­бі би сө­зі XV ға­сыр­ға де­йін­ гі де­рек­тер­де кез­дес­пей­ді. Түр­кі­нің «бек» сө­зі моң­ғол­дың ноян, араб-пар­сы­ның әмір сө­зі­не сәй­кес ке­ле­ді деп жа­за­ды187. Би­лер төрт қа­сиеті: әс­кер­ба­сы, әкім­ші­лік тұл­ға, судья, да­ла ақ­сүйегі­ нің өкі­лін бі­рік­ті­ру­ші. Деш­ті-Қып­шақ­тың би­ле­рі не­ме­се бек­те­рі Шың­ғыс тұ­қым­да­ры­нан да ежел­гі, дәс­түр­лі ұлыс­тық ақ­сүйек­тер­ дің өкіл­де­рі. Жо­ға­ры­да­ғы пі­кі­рі­міз­ді Тоқ­та­мыс хан дәуі­рін­де­гі та­ри­хи тұл­ ға Қа­ра­қо­жа ба­тыр­дың мы­са­лын­да да дә­лел­деу­ге бо­ла­ды. «Еді­ге» жы­ры­ның Ш. Уәли­ха­нов жә­не Қ. Сәт­паев жа­рияла­ған нұс­қа­сын­да Ар­ғын­нан шық­қан Қа­ра­қо­жа ба­тыр Тоқ­та­мыс хан­ Пер­щиц А.И. Вой­на и мир на па­ро­ге ци­ви­ли­за­ций. Ко­че­вые ско­то­во­ды – С. 150. Ораз­баева А. Қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы би­лер инс­ти­ту­ты: та­ри­хи бас­тау­ла­ры, ор­ны жә­не рө­лі (ХVІІІ ға­сыр): та­рих ғыл. канд. ... дисс. – Ал­ма­ты, 1998. – 66 б. 186 Ораз­баева А. Қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы би­лер инс­ти­ту­ты: та­ри­хи бас­тау­ла­ры, ор­ны жә­не рө­лі (ХVІІІ ға­сыр): та­рих ғыл. канд. ... дисс. – Ал­ма­ты, 1998. – 67 б. 187 Кляш­тор­ный С.Г., Сул­та­нов Т.И. Го­су­да­рс­тва и на­ро­ды ев­ра­зийс­ких сте­пей: Древ­ность и сред­не­ве­ковь­е. – СПб.: Пе­тер­бург­ское Вос­то­ко­ве­де­ние, 2004. 2-е изд., исп­равл. и доп. С. 351. 184 185

54

1-ТАРАУ. Қа­зақ қоға­мын­дағы ба­тыр­­лық дәстүрлердің тарихи бас­тауы ...

ның ба­тыр­ла­ры­ның бі­рі ре­тін­де ата­ла­ды188. Ар­ғын Қа­ра­қо­жа ба­ тыр есі­мі жыр­да өзі­не қас­тық ойла­ға­нын біл­ген­нен соң Еді­ге­нің Тоқ­та­мыс хан­нан қа­шып құ­тылуын­ан ке­йін­, хан өзі­не жа­қын «то­ ғыз ерін алып ке­ліп, есі­гі­нің ал­ды­на қо­йып­, бір-бір­леп ша­қы­рып сұ­ра­ған» ке­зін­де айтыла­ды. Хан Қа­ра­қо­жа­ға бы­лай дей­ді: Көш­кен­де кө­шін айла­ған, Жа­ны­на өт­кір сем­сер бай­ла­ған, Жау қа­ра­сын көр­ген­де ­Жауар күн­дей тор­лан­ған, Ке­тер құс­тай сай­лан­ған, Ал­ла­дан ті­лек ті­леп зар­лан­ған, Ар­ғын­дар­дың ба­сы едің, Қа­ра­қо­жа ба­ты­рым, Сен бір кі­ріп тол­ға­шы189.

1398 жыл­ғы 12 та­мыз­да Ворс­кла өзе­ні­нің жа­ға­сын­да­ғы ше­шу­ ші шай­қас­та Тоқ­та­мыс пен Ви­товт әс­кер­ле­рі әмір Те­мір­ден кө­мек ал­ған Ал­тын Ор­да ха­ны Те­мір Құт­лық пен оның әмі­рі Еді­ге­ден тал­қа­ны шы­ғып, же­ңіл­ді. Тоқ­та­мыс Сі­бір­ге қаш­ты. Осы кез­де­гі оқи­ға­лар­ды баян­дай ке­ле, Қа­дыр­ға­ли Жа­лайыри: «Бұл Тоқ­та­мыс хан Еділ өзе­нін­де бол­ған, Той­хо­жа ұлан­ның ұлы еді. Оның хи­ каяла­ры әр­қа­шан мә­лім, әрі бел­гі­лі. Құт­лы­қия ұлы Еді­ге Кү­шік оның шо­ра­сы еді. Бір уа­қыт­та, онан кө­ңі­лі қа­лып, Еді­ге Кү­шік­ке қа­һар қы­лып өл­тір­мек­ші бол­ды. Онан азат бо­лып, бір­не­ше жыл өт­кен соң Те­мір бек­тің әс­ке­рін бас­тап ке­ліп, Тоқ­та­мыс хан­ды қа­шыр­ды. Те­мір бек­тің сұс­ты­нан Тоқ­та­мыс хан сол­түс­тік­ке қа­ рай қаш­ты. Аш-жа­ла­ңаш жүр­ді. Со­ңы­нан қа­рауыл сал­ды. Етим (Ятым) ба­һа­дур­ды, онан соң Ту­бал Ба­һа­дур­ды сал­ды, онан соң Ар­ғын Қа­ра­қо­жа­ны сал­ды. Өз­ге­ле­рі бір­не­ше нө­кер­ле­рі­мен (де­ ма­лу­ға) жат­ты. Еді­ге Кү­шік ұлы Нұ­рад­дин қо­сым­ша әс­кер ер­тіп, қа­рауыл­ды ға­пыл қал­ды­рып, әуелі Етим Ба­һа­дур­ды өл­тір­ді, онан бә­рін ға­пыл қал­ды­рып өл­тір­ді, хан нө­кер­ле­рі ға­пыл еді, олар­ды да опат қыл­ды. Бар­лық жан-жа­ну­ар өліп, өзі­нің иесі­не ора­ла­ ды»190 – де­ген мә­лі­мет­тер кел­ті­ріл­ген. Еді­ге ба­тыр. – Ал­ма­ты: Ғы­лым, 1995. – 362-363 бб. Еді­ге ба­тыр. – 57 б. Қа­дыр­ға­ли Жа­лайыр. Ше­жі­ре­лер жи­на­ғы / Ша­ға­тай-қа­зақ ті­лі­нен ауда­рып, ал­ғы сө­зін жаз­ған­дар Н. Мин­гу­лов, Б. Кө­ме­ков, С. Өте­ниязов. – Ал­ма­ты: Қа­зақ­стан, 1997. – 114-115 бб. 188 189 190

1.2. Ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның қа­лып­та­суы жә­не да­муы

55

Та­та­рс­тан­дық зерт­теу­ші ға­лым Д.М. Ис­ха­ков Қа­ра-Қо­жа­ның ше­жі­ре­сін кел­ті­ріп жә­не оған тү­сі­нік­те­ме бе­ре оты­рып «Связь меж­ду дву­мя ро­дос­лов­ны­ми идет че­рез зве­но Ка­ра-Код­жа-бе­ ка (Ка­ра Гу­жа). Этот бек в Крымс­ком ханс­тве счи­тал­ся ро­до­на­ чальни­ком од­но­го из кла­нов ка­ра­ча-беев – Ар­гы­нов», – деп жа­ за­ды191. Ал, М. Ах­мет­зя­нов бы­лай дей­ді: «Қа­ра­қо­жа (Қа­ра бек) ше­жі­ре­сі та­тар хал­қы­ның та­ри­хын­да зор та­ри­хи мә­ні бар құ­ жат. Оның екі дес­те­ден ар­тық нұс­қа­ла­ры бар. Қа­ра бек ше­жі­ре­сі ХІV ға­сыр со­ңын­да Қы­рым мен Кав­каз­дан та­тар тай­па­ла­ры­ның (оғыз-қып­шақ­тар) Ал­тын Ор­да­ның Бұл­ғар айма­ғы­на кө­шіп ке­лу та­ри­хын баян­дай­ды192. Кө­ріп отыр­ға­ны­мыз­дай, та­ри­хи де­рек­тер Қа­ра­қо­жа­ны әрі ба­тыр, әрі би ре­тін­де де бей­не­лей­ді. Ба­тыр­лар­дың әлеу­мет­тік, саяси күш ре­тін­де инс­ти­тут­қа айна­ луы бұ­дан ке­йін­гі ке­зең­дер­де бір­те-бір­те жү­зе­ге ас­ты. Сон­дық­тан бел­гі­лі зерт­теу­ші Е. Бек­ма­ха­нов XIII-XIV ға­сыр­лар­да­ғы ба­тыр­ лар мен XVIII-XIX ға­сыр­лар­да­ғы ба­тыр­лар­ды бір­дей қа­рас­ты­ру­ ға бол­майды деп атап көр­сет­кен еді193. Ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты­ның қа­лып­тас­уын­ың аяқ­талуын­не­гі­зі­нен XVIII ға­сыр­мен бай­ла­ныс­тыр­амыз. Сон­дық­тан дәл осы ке­зең­де ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның күр­де­лі қа­лып­та­су үдері­сі аяқ­та­лып, ол өзі­нің дәл осы ке­зең­де­гі дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мы­на тән ерек­ше­ лі­гі­не сай өзін­дік қыз­мет­те­рін ат­қар­ды. Ке­ле­сі та­раула­ры­мыз­да дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның ат­қар­ ған әлеу­мет­тік-саяси қыз­ме­ті­не, оның іш­кі-сырт­қы саяси қыз­ме­ ті­нің ерек­ше­лік­те­рі­не тоқ­та­ла­мыз. Со­ны­мен дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ ты­ның пай­да бо­луы мен қа­лып­тас­уын­ың эво­лю­циясын қа­рас­ты­ ра ке­ле, тө­мен­де­гі­дей қо­ры­тын­ды­лар­ға ке­ле­міз. – ба­тыр­лар­дың пай­да бо­луы мен жа­уын­гер­лер то­бы­ның же­ тек­ші­ле­рі ре­тін­де ерек­ше­ле­нуі қо­ғам дам­уын­ың «әс­ке­ри де­мок­ра­тия» ке­зе­ңі­мен ты­ғыз бай­ла­ныс­ты. Дәл осы ке­зең­ Ис­ха­ков Д.М. Ро­дос­лов­ные и эпи­чес­кие произ­ве­де­ния как ис­точ­ник ис­то­рии сос­ло­вий Улу­са Джу­чи и та­та­рс­ких ханс­тв // Ис­точ­ни­ко­ве­де­ние Улу­са Джу­чи (Зо­ло­той Ор­ды): от Кал­ки до Аст­ра­ха­ни. 1223-1556. – Ка­зань, 2002. – С. 347. 192 Ах­мет­зя­нов М. Та­та­рс­кие шед­же­ре. – Ка­зань: Татк­ни­го­из­дат, 1991. – 15 б. 193 Бек­ма­ха­нов Е.Б. Қа­зақ­стан ХІХ ға­сыр­дың 20-40 жыл­да­рын­да (оқу құ­ра­лы). – 104 б. 191

56

1-ТАРАУ. Қа­зақ қоға­мын­дағы ба­тыр­­лық дәстүрлердің тарихи бас­тауы ...

де көш­пе­лі қо­ғам­ның қоз­ға­лыс­қа тү­суімен ба­тыр­лар­дың қо­ ғам­дық-саяси өмір­де­гі рө­лі ерек­ше­ле­ніп, «ба­тыр­лар куль­ті» пай­да бо­ла­ды. Ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның қа­лып­тасу үр­ді­сі­ нің ге­не­зи­сі мен ба­ры­сы ба­тыр­лар жы­ры­нан кө­рі­ніс тап­қан. – ор­та­ға­сыр­лар ке­зе­ңін­де жа­ңа ру­лық, тай­па­лық бір­лес­тік­тер­ дің құ­ры­луы же­ке­ле­ген тұл­ға­лар­дың ба­тыр­лық қа­сиет­те­рі­мен ті­ке­лей бай­ла­ныс­ты бол­ды. Сон­дық­тан көш­пе­лі­лер­дің мем­ ле­кет­ті­лік мә­се­ле­ле­рі зерт­теу­ші­лер ең­бек­те­рін­де «кө­сем­дік» («вож­дест­во») деп ата­лып, оның түр­ле­рі ай­қын­дал­ды. – Моң­ғол шап­қын­шы­лы­ғы­ның нә­ти­же­сін­де ба­тыр­лар­дың же­ ке кө­сем­дік қыз­мет­те­рі шек­те­ліп, ба­тыр­лық тек же­ке тұл­ға­ лық қа­сиет ре­тін­де қа­рас­тыр­ылып, олар­дың қо­ғам­дық-саяси өмір­де­гі бел­сен­ді­лі­гі бә­сең­дейді. Ба­тыр­лар­дың қо­ғам­дық өмір­де­гі бел­сен­ді әлеу­мет­тік топ ре­тін­де кө­рі­ніс бе­руі XIVXV ға­сыр­лар­мен ты­ғыз бай­ла­ныс­ты. – XIV-XVI ға­сыр­лар­да­ғы қа­зақ қо­ға­мы­ның әлеу­мет­тік өмі­рін­де­ гі ба­тыр­лар инс­ти­ту­тын өзін­ше дер­бес, ара-жі­гі бас­қа­лай әлеу­ мет­тік топ­тар­дан ажы­ра­тыл­ған құ­ры­лым ре­тін­де қа­рас­ты­ру­ға кел­мейді. Дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ба­тыр­лар мен би­лер инс­ти­ту­ты­ның қыз­мет­те­рі бір-бі­рі­мен ас­та­сып жат­ты. Оны ор­ та­ға­сыр­лық «бек­тер­дің» ат­қар­ған қыз­ме­ті­нен ай­қын кө­ре­міз. – Ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның ге­не­зи­сі мен қа­лып­тас­уын­ың ке­зең­де­рін­де, да­му эво­лю­циясын­да көш­пе­лі қо­ғам­ның өзін­дік ерек­ше­лік­те­рі ма­ңыз­ды рөл ат­қар­ды, ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты көш­пе­лі қо­ғам­ның ша­ру­ашы­лық­тық-мә­де­ни ке­ ше­ні­нің қа­лып­та­суы нә­ти­же­сін­де пай­да бол­ған әлеу­мет­тік сұ­ра­ныс­тың қа­жет­ті­лі­гі ре­тін­де пай­да бол­ды. Сту­де­нт­тер­дің өз бі­лі­мін тек­се­ру­ге ар­нал­ған сұ­рақ­тар: 1. Сақ­тар ода­ғы, би­лік жүйесі, әлеу­мет­тік құ­ры­лы­мы 2. Үй­сін­дер. Күн­би жә­не сай­лау­лы әс­кер. 3. Қаң­лы­лар одақ­та­ры. 4. Ғұн­дар ода­ғы. Тәңір­құ­ты­ның мін­дет­те­рі мен қыз­ме­ті. 5. Қа­зақ­тар­дың по­тес­тар­лық жүйе­сін­де­гі жүз. 6. Ор­та ға­сыр­лық түр­кі мем­ле­кет­те­рі­нің бас­қа­ру жүйе­сін­де­гі та­ри­хи тұл­ға­лар. 7. Ор­та ға­сыр­лық мем­ле­ке­тт­тер­де­гі би­лік құ­ры­лы­мы.

1.3. Ба­тыр­лар­дың әлеу­мет­тік құ­ра­мы жә­не инс­ти­ту­ционал­дық ста­ту­сы

57

1.3. Ба­тыр­лар­дың әлеу­мет­тік құ­ра­мы жә­не ста­ту­сы Ен­ді қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ба­тыр­лар­дың әлеу­мет­тік құ­ра­ мы мен инс­ти­ту­ционал­дық ста­ту­сы­на тоқ­т а­ла кет­с ек, се­бе­бі дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы жа­уын­гер­лік дәс­түр­ді жал­ғас­ты­ ру­шы­лар ре­тін­де өзін­дік ерек­ше­лі­гі ай­қын әлеу­мет­тік топ­ты құ­ра­ған қа­зақ ба­тыр­ла­ры­ның өзін­дік ұғым­дық бет-бей­не­сі қа­ лып­т ас­ты. Ба­тыр­лар­дың қо­ғам­да­ғы порт­ре­ті мен ат­қар­ған қыз­ме­ті бей­біт за­ман­да нақ­ты кө­рін­бе­сі анық. Сон­дық­тан ба­тыр­лар­дың тұл­ға­ сы мен ер­лік іс­те­рі жау­гер­ші­лік за­ман­дар­ға тән еке­ні бел­гі­лі. Қай ке­зең­де бол­ма­сын ба­тыр­лар – жа­уын­гер­лік дәс­түр­ді жал­ғас­ты­ру­ шы­лар ре­тін­де ба­ға­лан­ды. Ел­дің ел­ді­гін сақ­тау­ға айтулы үлес қо­сып, қа­зақ хал­қын ор­тақ жауға қар­сы ұйым­дас­ты­рып, оның ке­ле­ше­гі үшін топ ал­дын­да сөз сөй­леп, ха­лық­ты бір ар­на­ға то­ғыс­ты­рып, олар­ды мың­дық­тар мен тү­мен­ба­сы­ла­ры­на топ­тас­ты­рып, ұйыс­ты­рып, әс­кер­дің жі­ге­ рін жа­ни тү­се­тін, айба­ры­на ай­бар қо­са­тын ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты «қа­зақ та­ри­хы­ның фе­но­ме­ні» ре­тін­де қа­рас­ты­ры­ла­ды194. Ба­тыр­лар өз­де­рі­нің қа­ра­ма­ғын­да­ғы ру­ла­ры мен тай­па­ла­рын бас­тап шы­ғар жол­бас­та­ры, қол­ба­сы, ру­ба­сы, жөн сіл­те­рі бол­ды. Олар­дың мүд­де­ле­рін қор­ғап, үл­кен-үл­кен бас­қо­су­лар­да ар­тын­да қал­ған ру­лас­та­ры­ның та­лап-ті­ле­гін жет­кіз­ді. Се­бе­бі қа­зақ­тың кез кел­ген ба­ты­ры сөз қа­ді­рін же­те бі­ле­тін, тү­сі­не­тін жо­ға­ры ин­те­ лек­туал­ды дә­ре­же­де еді. Абай: «Біз­дің қа­зақ­тың жү­рек­ті кі­сі де­ге­ні – ба­тыр кі­сі», – деп анық­та­ма бер­се195, про­фес­сор Ға­ри­фол­ла Есім Райым­бек ба­тыр­ дың әулие­лік қа­сиеті ту­ра­лы жаз­ған ма­қа­ла­сын­да, ба­тыр­лық ұғы­ мын фи­ло­со­фия­лық тұр­ғы­дан тұ­жы­рым­дайды. Со­ны­мен қа­тар, «ба­тыр­лық», «ер­лік» ұғым­да­ры ту­ра­лы үл­кен тал­дау жа­сай оты­ рып: «Ер­лік адам бол­мы­сы­ның ерек­ше қа­сиеті. Жа­ра­ту­шы ерек­ ше жан­дар­дың та­би­ғи бол­мы­сы­на ер­лік қуа­тын бе­ре­ді, бі­рақ сол қуат­ты адам қан­дай мақ­сат­қа пай­да­лан­бақ... Ер адам мерт бо­лам Еро­феева И. Ба­ты­ры как фе­но­мен ис­то­рии ка­за­хс­ко­го на­ро­да // Ка­за­хс­танс­кая прав­да. – 1992. – 25 сен­тяб­ря. 195 Құ­нан­баев А. Қа­ра­сөз. – 68 б. 194

58

1-ТАРАУ. Қа­зақ қоға­мын­дағы ба­тыр­­лық дәстүрлердің тарихи бас­тауы ...

де­мей­ді, се­бе­бі, оған қуат бе­ре­тін – на­мыс. Ер­лік де­ген тек бір сәт­тік кө­рі­ніс емес, ер­лік ба­тыр­дың қа­лып­ты жағ­дайы», – деп тү­ йін­дей­ді ға­лым. Ер­лік идеоло­гиялық ұғым­ға ай­нал­ған­да, оның та­би­ғи бол­мы­сын­да­ғы із­гі­лік өз­ге іс­ке, зұлым­дық­қа айна­лып ке­ ту мүм­кін­ді­гі үне­мі бо­лып тұ­ра­ды. Қал­мақ ба­тыр­ла­ры да ба­тыр, ал­ай­да, олар­дың ісі із­гі­лік­ті ме. Олай бол­са ер­лік­тің өл­ше­мі не бол­мақ? Ер­лік­тің өл­ше­мі – із­гі­лік – деп анық­та­ма бе­ре­ді. Одан әрі зерт­теу­ші қа­зақ ба­тыр­ла­ры­ның мақ­са­ты елін, же­рін қор­ғау, – дей ке­ле, Райым­бек ба­тыр­ды әулие де­ген­де ол ел­дің қор­ға­ны, қа­лың жұрт­тың көш­бас­шы­сы, адас­қан шақ­та жол та­ба­тын ке­мең­ гер әулиелі­гін айтады. «Әулие ар­лы адам, ар­лы адам на­мыс­шыл ке­ле­ді, сон­дық­тан Райым­бек ба­ба­мыз­дың ба­тыр­лы­ғы, ел қор­ға­ны бол­ға­ны да әулие­лік­тің кө­рі­ні­сі», – деп тұ­жы­рым жа­сай­ды196. Қа­зақ қо­ға­мы үшін ба­тыр­лық­тың бел­гі­сі – ең ал­ды­мен сырт­қы жауға қар­сы кү­рес­те­гі ер­лік. Мә­се­лен, хал­қы­мыз­бен бір­ге жа­са­ сып ке­ле жат­қан «қа­һар­ман­дық эпос­та бел­гі­лі бір жыр­дың бас­ ты ге­ройы ең мық­ты ба­тыр бо­лып көр­се­ті­ле­ді. Ол же­ңі­лу де­ген­ді біл­мейді, оны­мен тең ке­лер, күш та­лас­ты­ра алар жан жоқ. «Ал­па­ мыс» жы­рын­да еш­кім Ал­па­мыс­тың бе­ті­не шы­дай ал­май­ды, «Қо­ бы­лан­ды­да» но­ғай­лы­ның ең үл­кен ба­ты­ры осы Қо­бы­лан­ды­ның өзі, ал, «Ер Са­йын­» жы­рын­да Са­йын­ның ер­лі­гі Қо­бы­лан­ды­дан асың­қы­рап кет­кен­дей бо­ла­ды. Ба­тыр­лық жыр­лар­да­ғы не­гіз­гі мо­ тив – ер­лік, сырт­қы жау­лар­ға қар­сы кү­рес. Әйт­пе­се жыр ба­тыр­ лық деп атал­мас та еді»197. Қа­зақ ұғы­мын­да «ба­тыр» ата­ғы ми­рас­қор­лық жо­лы­мен бе­ ріл­мейді, оған әр­бір адам же­ке ба­сы­ның ер­лі­гі­мен ие бо­ла­ды. Ел үшін жа­нын қи­ған ба­тыр­лар­дың есі­мі ел ұра­ны­на айна­лып, ха­лық олар­дың аруақ­та­рын қас­тер­ле­ген. Ата-ба­ба­ла­ры­нан бе­ рі қа­рай «Ба­тыр» ата­нып ке­ле жат­қан, ауыр жа­ра­лан­са да ұрыс да­ла­сын тас­та­ма­ған­дар «қа­ра Ба­тыр», не­ме­се «қа­ра Бе­рен Ба­ тыр», қа­уіп-қа­тер­ді еле­мей, ұрыс­қа жал­ғыз кі­ріп ер­лік көр­сет­кен адам «же­ке Ба­тыр» атан­ған. Та­лай рет қақ­па бұ­зып жау қа­ма­лы­на Есім Ғ. Әлие Райым­бек  жо­лы  ел­дік­ке  бас­тайды:  Райым­бек  ба­тыр­дың  туға­ны­на жыл // Жеті­су. – 2005. – 30 шіл­де. 197 Ма­ғауин М. Ға­сыр­лар бе­де­рі. – Ал­ма­ты: Жа­зу­шы, 1991. – 186,192 бб. 196

1.3. Ба­тыр­лар­дың әлеу­мет­тік құ­ра­мы жә­не инс­ти­ту­ционал­дық ста­ту­сы

59

ой­ран сал­ған ер­ле­рін қа­зақ «қа­мал бұз­ған қас ба­тыр» деп ерек­ше­ леп ата­ған198. С.Г. Кляш­тор­ный мен Т.И. Сұл­та­нов­тың «Ка­за­хс­тан – ле­ то­пись трех ты­ся­че­ле­тий» зерт­те­уін­де «За лич­ную храб­рость в сра­же­нии и за уме­лое ру­ко­во­дс­тво воен­ны­ми дей­ст­виями прис­ ваи­вал­ся по­чет­ный ти­тул «ба­тыр». Осо­бо вы­дающиеся ру­ба­ки, мно­гок­рат­ные ге­рои по­ля бра­ни по­лу­ча­ли, как сви­де­тель­ст­вует ис­точ­ник XV в., ти­тул или проз­ва­ние то­лу­ба­тыр /то­лу­ба­ха­дур/ – собст­вен­но «пол­ный ба­га­тырь, то есть че­ло­век без­вер­ной от­ва­ги, стой­кос­ти, си­лы. Как ти­тул сло­во ба­тыр при­бав­ля­лось к собст­ вен­но­му име­ни храб­ре­ца»199, – деп жа­за­ды. Қа­зақ ба­тыр­ла­ры­ның дә­ре­же­ле­нуі (яғ­ни, же­ке ба­тыр, хас ба­тыр жә­не т.б. атақ­та­ры­мен ата­луы) ежел­ден ке­ле жат­қан дәс­түр. Мә­се­лен, Ге­ра­дот­тың мә­лім­де­уін­ше, скиф­тер­де со­ғыс­та көз­ге түс­кен жа­уын­гер­лер­ге ерек­ше құр­мет көр­се­ті­ле­ті­ні айтыла­ды200. Би­леуші ар­найы да­йын­да­та­тын тос­та­ған­нан тек жауды өл­тір­ген жа­уын­гер­лер ға­на су­сын іше­тін, ал жауды өл­ті­ре ал­ма­ған­дар шет­ те оты­рып, мұ­ны өз­де­рі үшін на­ғыз мас­қа­ра ре­тін­де қа­был­дайтын дәс­түр бол­ған. Дәл осы­ған ұқ­сас дәс­түр ғұн­дар­да бол­ға­ны бел­ гі­лі201. Бас­қа­ша ай­қан­да ба­тыр­лық көш­пе­лі ха­лық­тар­да ежел­ден жо­ға­ры ба­ға­лан­ған әрі бұл олар­дың дәс­түр­лі қо­ға­мы­ның бас­ты идеоло­гиясы­ның ерек­ше­лік­те­рі­нің бі­рі ре­тін­де жа­ңа за­ман­да да сақ­та­лып отыр. Сон­дық­тан дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ба­тыр­лар рө­лі­нің ар­ туы осын­дай мәр­те­бе­леу жүйесі­мен де ті­ке­лей бай­ла­ныс­ты бол­ ған. Се­бе­бі, со­ғыс­та көз­ге түс­кен көз­сіз ба­тыр­лар­ды мәр­те­бе­леу жүйесі ар­қы­лы әс­ке­ри атақ үлес­ті­ру, жақ­сы со­ғыс­қан жа­уын­гер­ лер­ге он­ба­сы, жүз­ба­сы не­ме­се ба­тыр ата­ғы бе­ріл­ген. Бұ­ған қо­са, ба­тыр­лар­ға жау­дан түс­кен ол­жа­ның бір бө­лі­гі, атақ, дә­ре­же /тар­ Ах­мет­жа­нов К.С. Жа­ра­ған те­мір ки­ген­дер: Ба­тыр­лар­дың қа­ру-жа­ра­ғы, әс­ке­ри өне­рі, салт-дәс­түр­ле­рі. – Ал­ма­ты: Дәуір, 1996. – 3 б. 199 Кляш­тор­ный С.Г., Сул­та­нов Т.И. Ка­за­хс­тан: Ле­то­пись трех ты­ся­че­ле­тий. – Ал­ма-Ата: Ра­уан­, 1992. – С. 345. 200 Ла­ты­шев В.В. Из­вес­тия древ­них пи­са­те­лей гре­чес­ких и ла­ти­нс­ких о Ски­фии и Кав­ка­за. – Вып. I. Гре­чес­кие пи­са­те­ли. – СПб, 1893. – С. 66. 201 Ма­те­ри­алы по ис­то­рии Сюн­ну / пре­дисл., пер. и при­меч. В. С. Тас­ки­на. – М.: Наука, 1968. – С. 41. 198

60

1-ТАРАУ. Қа­зақ қоға­мын­дағы ба­тыр­­лық дәстүрлердің тарихи бас­тауы ...

хан т.б./, мен­шік­ке жер, қа­ла, ұлыс­тар бе­рі­ліп, зат­тай, қар­жы­лай сый-сия­пат жа­са­лып, хан ке­ңе­сі­не қа­тыс­ты­ры­луы сын­ды т.б. ма­ ра­пат көр­се­ті­ліп отыр­ған202. Ба­тыр­лар­ды мәр­те­бе­леу ша­ра­сы­на қа­тыс­ты мә­лі­мет­тер­ді ака­ де­мик Әл­кей Мар­ғұ­лан жа­рияла­ған Ол­жа­бай ба­тыр ту­ра­лы ел ау­зын­да сақ­тал­ған әң­гі­ме­лер­ден кө­ру­ге бо­ла­ды. Он­да Ол­жа­бай ба­тыр үш жүз­дің сай­дауыт қо­лын бас­тап Түр­кіс­тан­ға әмі­р жүр­гі­ зіп тұр­ған жоң­ғар­лар­ды Сыр­да­риядан, одан ары Же­ті­су­дан қуып­, Қы­тай же­рі­не ысы­рып тас­та­ға­ны баян­да­ла­ды. Ба­тыр­дың ер­лік іс­ те­рі­не ра­зы­лық­та­рын біл­дір­ген Әбіл­қайыр, Сә­ме­ке, Әбіл­мәм­бет хан­дар Яс­сауи ме­ші­тін­де көп за­ма­на­лар­дан бе­рі сақ­тау­лы тұр­ған ал­тын бал­дақ, қай­қы қы­лыш­ты сый­ға тар­та­ды. Бұл қы­лыш­тың әуел­гі иесі Әмір Те­мір. Ме­шіт­ке сый ре­тін­де бер­ген де со­ның өзі екен тә­різ­ді әң­гі­ме­лер де ба­тыр­лық­қа де­ген ел­дің құр­мет се­зі­мін арт­ты­ра тү­се­ті­ні бе­лі­гі­лі203. Та­рих­шы Б. Бер­лі­баев ба­тыр­лар­ды – жа­уын­гер­лік дәс­түр­ді жал­ғас­ты­ру­шы­лар деп анық­та­ма бе­ре оты­рып: «Қа­зақ­тың әс­ке­ри жа­уын­гер­лік өне­рі көш­пе­лі өмір­дің әсе­рі­мен көр­ші­лес ел­дер­мен тұ­рақ­ты атыс-ша­быс­тар­да, сырт­қы жау­лар­дың шап­қын­шы­лық­та­ ры­нан қор­ға­ну ба­ры­сын­да шың­дал­ған», – деп тү­йін­дей­ді204. Ба­тыр­лар­дың көп­те­ген сын са­ғат­та­рын­да шың­да­ла­ты­ны ту­ра­ лы ға­лым М. Қо­зы­баев тө­мен­де­гі­дей тұ­жы­рым жа­сай­ды: «Олар­ дың қай-қай­сы­сы да бол­ма­сын «са­рап­қа тү­сіп, сын ке­ше жү­ріп, қат­ты­ны бі­ліп, қа­лың­ды жа­рып, тол­қы­май өтіп ба­рып», жар­қы­рап жү­зі, жал­ты­рап ал­мас бойы ашыл­ған жан­дар. Ел іші – кен дей­ді ха­лық. Қиын-қыс­тау за­ман­да ха­лық­тың бол­мы­сы та­рих сах­на­сы­ на шы­ғып, оның бү­гін­гі­сі мен ер­те­ңі са­рап­қа түс­кен­де ел өз ор­ та­сы­нан елі үшін, Ота­ны үшін, ар-на­мы­сы үшін, ел на­мы­сын ер на­мы­сы­на ұш­тас­тыр­ған ер­лер шы­ғар­ды. За­ма­на де­ген ұс­та ер­лер­ ді ту­дыр­ды, олар­дың өл­мес атын өш­пес іс­пен нұр­лан­дыр­ды»205. Ах­мет­жа­нов Қ.С. Жа­ра­ған те­мір ки­ген­дер: Ба­тыр­лар­дың қа­ру-жа­ра­ғы, әс­ке­ри өне­рі, салт-дәс­түр­ле­рі. – 230 б. 203 Мар­ғұ­лан Ә. Ол­жа­бай // Жұл­дыз. – 1984. – № 2. – 170-175 бб. 204 Бер­лі­баев Б. Райым­бек ба­тыр жә­не та­ри­хи та­ным­да­ғы жа­уын­гер­лік дәс­түр // Райым­бек – қа­зақ хал­қы­ның даңқ­ты ұлы. – Ал­ма­ты, 2005. – 46-53 бб. 205 Қо­зы­баев М. Жауды шап­тым ту бай­лап. – Ал­ма­ты: Қа­зақ­стан, 1994. – 60 б. 202

1.3. Ба­тыр­лар­дың әлеу­мет­тік құ­ра­мы жә­не инс­ти­ту­ционал­дық ста­ту­сы

61

Бар­лық зерт­теу­ші­лер көш­пе­лі ха­лық­тар­дың жа­уын­гер­лі­гі, ба­ тыр­лы­ғы, тіп­ті жал­пы құн­ды­лық­тар жүйе­сін­де әс­ке­ри ер­лік­ті ерек­ше жо­ға­ры ба­ға­лайт­ын­ды­ғын атап өте­ді. Көш­пе­лі­лер өмі­ рін­де­гі со­ғыс­тың ор­ны мен олар­дың жал­пы өмі­рі­нің әс­ке­ри­ле­ну ерек­ше­лі­гі олар­дың пси­хо­ло­гиясы мен идеоло­гиясы­на өз әсе­рін ти­гіз­ген. Дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ба­тыр­лық, ер­лік қа­сиет­тер­ дің ха­лық­пен бір­ге жа­са­сып ке­ле жат­қан, ұлт­тық ерек­ше қа­сиет­ те­рі­нің қы­ры екен­ді­гі­не шет ел­дік сая­хат­шы­лар мен зерт­теу­ші­ лер де ба­са на­зар ау­дар­ға­нын кө­ре­міз. Мә­се­лен, қа­зақ да­ла­сын ара­лап, ел­дің тұр­мы­сы мен салт-са­на­сын зерт­те­ген ше­тел­дік сая­ хат­шы­лар­дың бі­рі Н. Зе­ланд: «Қа­зақ­тар­дың бо­йын­да қа­жет жағ­ дайда ба­тыр жа­уын­гер бо­ла­тын­дай бар­лық қа­сиет­тер бар. Да­ла­ да­ғы өмір қа­уіп-қа­тер­ге үйре­те­ді»206, – де­ген тұ­жы­рым жа­са­ған. Қа­зақ ұғы­мын­да­ғы ба­тыр­лық­тың бар­лық сыр-си­па­тын Ма­ хам­бет Өте­мі­сұлы: Бер­кі­ніп са­дақ асын­бай, Бір­тін­деп жауды қа­шыр­май. Біл­те­лі­ге доп сал­май, Қо­рам­сақ­қа қол сал­май, Қо­зы жауы­рын оқ ал­май, Ат­қан оғы жо­ғал­май, Бал­да­ғы ал­тын құ­рыш бо­лат, Бал­да­ғы­нан қан­ға боял­май, Қа­са­рыс­қан жа­уына Қан­ды кө­бік жұт­қыз­бай, Ха­лық­қа тен­тек атан­бай Ер­лер­дің ісі бі­тер ме?!207,

– деп анық көр­се­те­ді. Ба­тыр­лар­дың бас­ты қа­сиет­те­рі мен ерек­ше­лік­те­рін са­на­ма­лай ке­ле, Қ. Ах­мет­жа­нов: «Ба­тыр­дың же­ке ерек­ше­лі­гі­не тоқ­тал­сақ, олар­дың бас­ты ерек­ше­лі­гі олар тек қа­на әс­ке­ри кә­сіп­пен айна­ лыс­ты. Жа­пон­ның са­му­рай­ла­ры, фран­цуз­дар­дың ры­цар­ла­ры, ин­ Зе­ланд Н. Қыр­ғыз­дар. Ба­тыс Сі­бір бө­лі­мі­нің жаз­ба­ла­ры // Қа­зақ­тар. Қа­зақ­стан һәм қа­ зақ­тар ха­қын­да. – Ал­ма­ты, 1998. – 67 б. 207 XVІІІ-XІX ға­сыр­лар­да­ғы қа­зақ ақын­да­ры­ның шы­ғар­ма­ла­ры / ред. Дүй­сен­баев Ы.Т. – Ал­ма­ты : Қаз­ССР ҒА басп., 1962. – 10 б. 206

62

1-ТАРАУ. Қа­зақ қоға­мын­дағы ба­тыр­­лық дәстүрлердің тарихи бас­тауы ...

диялық­тар­дың кшат­рийле­рі сияқ­ты әс­ке­ри қыз­мет қа­зақ ба­тыр­ла­ ры­ның қо­ғам­дық мо­но­по­лиясы еді. Бас­қа кә­сіп­пен шұ­ғыл­да­ну­ды олар өз­де­рі­не ар көр­ді. Қа­бан­бай, Бө­ген­бай, Жә­ні­бек ба­тыр­лар­ дың өмір­ле­рі осы­лай өт­ті», – деп жа­за­ды208. «Ба­тыр» сө­зі­нің ұғы­мы мен мә­нін тал­дай оты­рып, ба­тыр­лар­ дың қа­зақ қо­ға­мы­ның саяси-әлеу­мет­тік құ­ры­лы­мын­да­ғы ор­ны ерек­ше топ­ты құ­ра­ға­ны­на көз жет­кі­зе­міз. Кө­ріп отыр­ға­ны­мыз­дай ба­тыр­лық қа­зақ хал­қы­ның бол­мы­сы­мен бі­те қай­на­сып кет­кен, ұлт­тық ерек­ше­лі­гі­міз­дің ажы­ра­ғы­сыз бір­лі­гі бо­лып та­бы­ла­ды. Егер құн­ды­лық­ты та­ри­хи-мә­де­ни ерек­ше­лік­тер­ден туын­дайт­ын қо­ғам­дық фе­но­мен ре­тін­де қа­рас­ты­ра­тын бол­сақ, он­да қа­зақ хал­ қы­ның да дәс­түр­лі қо­ға­мы­на ға­на тән ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­тын осы өл­шем­нің ажы­ра­мас бөл­ше­гі ре­тін­де зерт­теу қа­жет. Қа­зір­гі ке­зең­де та­ри­хи бол­мыс­ты мә­де­ни құн­ды­лық­тар тұр­ғы­сы­нан қа­ рас­ты­ру ғы­лы­ми көз­қа­рас­тың шы­найылы­ғы бо­лып та­бы­ла­тын­ ды­ғы ба­сым айтылып жүр209. Көш­пе­лі жә­не жар­ты­лай көш­пе­лі қо­ғам­ның өзі­не ға­на тән мә­де­ни-әлеу­мет­тік та­ри­хи та­мы­рын ай­ қын­дау­ға ұм­ты­лыс жа­сау осы мә­де­ни-әлеу­мет­тік та­мыр­дың ерек­ ше­лі­гін біл­ген кез­де ға­на қо­ғам­дық өмір­дің же­ке­ле­ген са­ла­ла­ры ға­на емес, сол сияқ­ты бұл са­ла­лар­дың ара­сын­да­ғы бай­ла­ныс­тар­ дың қайталан­бас си­па­ты­на көз жет­кі­зу­ге бо­ла­ды210. Әлеу­мет­тік құ­бы­лыс оған қо­ғам та­ра­пы­нан қа­жет­ті­лік ту­ған кез­де ға­на пай­да бо­ла­ды. Қо­ғам­дық сұ­ра­ныс қа­на бел­гі­лі әлеу­мет­тік құ­бы­лыс­тың пай­да болуын­ың не­гі­зі бо­лып та­бы­ла­ды. Ал, дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­ мын­да­ғы ба­тыр­шы­лық­тың инс­титу­цияла­нуы қо­ғам­ның ру­ха­нимә­де­ни да­му ерек­ше­лі­гі­мен де ты­ғыз бай­ла­ныс­ты. Кез кел­ген қо­ғам­ның ерек­ше­лі­гі оның ша­ру­ашы­лық-эко­но­ ми­ка­лық құ­ры­лы­мы­ның си­па­ты­мен ға­на емес, сол сияқ­ты мә­де­ ни-ру­ха­ни тұр­мыс-тір­ші­лі­гі­не де ті­ке­лей бай­ла­ныс­ты. Ал, көш­ пе­лі қо­ғам­дар үшін бұл екеуі ажы­ра­ғы­сыз ұғым­дар. Көп­те­ген Ах­мет­жа­нов Қ.С. Жа­ра­ған те­мір ки­ген­дер: Ба­тыр­лар­дың қа­ру-жа­ра­ғы, әс­ке­ри өне­рі, салт-дәс­түр­ле­рі. – 15 б. 209 Алим­баев Н. Воп­ро­сы ти­по­ло­гии тра­ди­ци­он­ной ко­че­вой куль­ту­ры ка­за­хов // Куль­ту­ра ко­чев­ни­ков на ру­бе­же ве­ков (XIX-XX вв.). Проб­ле­мы ге­не­зи­са и транс­фор­ма­ции: те­зи­сы док­ла­дов межд. конф. – Ал­ма­ты, 1995. – С. 47. 210 Ше­мя­кин Я.Г. Проб­ле­ма ци­ви­ли­за­ции в со­ве­тс­кой научной ли­те­ра­ту­ре 60-80 го­дов // Ис­то­рия СССР. – 1991. – № 5. – С. 94. 208

1.3. Ба­тыр­лар­дың әлеу­мет­тік құ­ра­мы жә­не инс­ти­ту­ционал­дық ста­ту­сы

63

ға­лым­дар мен зерт­теу­ші­лер қа­зақ­тар­дың са­на-се­зі­мі, әдет-ғұр­пы, салт-дәс­тү­рі, та­ны­мы, бір сөз­бен айт­қан­да бү­кіл өмі­рі көш­пе­лі­лік үр­ді­сі­мен ты­ғыз ас­та­сып жат­қан­ды­ғы­на ерек­ше на­зар ауда­ра­ды. Көш­пе­лі қа­зақ қо­ға­мын зерт­тей оты­рып, С.Е. То­лы­бе­ков «Ба­тыр­ лық­сыз көш­пе­лі ха­лық­тың қа­лып­та­суы ойға сыйым­сыз»211, – деп атап өт­кен еді. Сон­дық­тан ба­тыр­лар­дың қа­зақ қо­ға­мы­ның әлеу­мет­тік-саяси құ­ры­лы­мын­да әлеу­мет­тік инс­ти­тут ре­тін­де ерек­ше орын­ға ие болуын­ың мә­се­ле­ле­рін қа­рас­тыр­мас бұ­рын, ал­ды­мен әлеу­мет­тік құ­ры­лым де­ген­міз не, оның инс­ти­тут­циялан­уын­ың өзін­дік ерек­ ше­лік­те­рі­нің жал­пы заң­ды­лық­та­ры қан­дай де­ген сұ­рақ­тар­дың ба­сын ашып алуы­мыз қа­жет. Құ­ры­лым тү­сі­ні­гі обьек­тің іш­кі құ­ ры­лы­мын құ­райт­ын бай­ла­ныс­тар мен тәуел­ді­лік­тер­ден тұ­ра­тын бір-бі­рі­мен бай­ла­ныс­ты қыз­мет­тер жиын­ты­ғын біл­ді­ре­ді. Объек­ тің құ­ры­лы­мын оны құ­раушы­лар­дың са­ны, олар­дың ор­на­ла­суы жә­не өза­ра бай­ла­ны­су ерек­ше­лік­те­рі анық­тайды. Бұл өл­шем­ді осы­лай­ша тү­сі­ну әлеу­мет­тік құ­ры­лым­ды зерт­теу­де де рас­тал­ған. Б.Рас­сел­дің пі­кі­рін­ше, обьект құ­ры­лы­мын ға­на зерт­теу оны та­ну­ да жет­кі­лік­сіз. Тіп­ті, құ­ры­лым­ға тал­дау жа­са­лын­ған тұс­тың өзін­ де, біз ол объект бө­лік­те­рі­нің қан­дай еке­нін жә­не олар­дың бір-бі­ рі­не қа­ты­на­сын ға­на бі­ле ала­мыз. Ал, ол обьек­ті өзі­нің құ­рам­дас бө­лі­гі не­ме­се ком­по­не­нт­пен бір емес бас­қа обьек­ті­лер­мен бай­ла­ ныс­ты­ра­тын қа­ты­нас­тар ту­ра­лы еш­те­ңе айт­пайды. Көп­те­ген ав­тор­лар, құ­ры­лым­ның тұ­тас­тық ше­гін­де­гі эле­ме­нт­ тер­дің бай­ла­ныс жүйесі­нің қайтала­нуы мен тұ­рақ­ты­лы­ғы сияқ­ ты қа­сиет­те­рі­не ба­са на­зар ауда­ра­ды. Олар, эле­ме­нт­тер­дің өза­ра тәуел­ді­лік си­па­ты­на жә­не олар­дың қа­рас­ты­ры­лып отыр­ған тұ­ тас­тық ішін­де­гі қыз­ме­ті мен өз­гер­уін­ анық­тау қа­жет­ті­лі­гі­не тоқ­ та­ла­ды. Тұ­тас жүйе­лер (со­ның ішін­де, әлеу­мет­тік) ди­на­ми­ка­лы бол­ған­дық­тан құ­ры­лым­ның тұ­рақ­ты­лық пен қайтала­ну сияқ­ты қа­сиет­те­рі қа­лай жү­зе­ге аса­ды де­ген сұ­рақ туын­дай­ды. Жүйе – ди­на­миз­мін бір күй­ден екін­ші күй­ге ауыс­ты­рып тұ­ра­тын құ­ры­ лым­дық эле­ме­нт­тер­дің өз­ге­руі мен олар­дың өза­ра бай­ла­ны­сы. То­лы­бе­ков С.Е. Об­ще­ст­вен­но-эко­но­ми­чес­кий ст­рой ка­за­хов в ХVІ-ХІХ ве­ках. – Ал­маАта, 1959. – С. 257. 211

64

1-ТАРАУ. Қа­зақ қоға­мын­дағы ба­тыр­­лық дәстүрлердің тарихи бас­тауы ...

Тұ­тас­тық бұл – үр­діс, сон­дық­тан да құ­ры­лым оны уа­қыт ке­ңіс­ті­ гін­де ұйым­дас­ты­ру бо­лып та­бы­ла­ды. Жал­пы құ­ры­лым­дар ішін­де әлеу­мет­тік құ­ры­лым­ның өзін­дік бел­гі­ле­рі қан­дай? Әлеу­мет­тік өмір­ді құ­ры­лым­дық тұр­ғы­дан тал­ дау­дың өзін­дік үл­кен та­ри­хы бар. Та­би­ғат ту­ра­лы ғы­лым­да құ­ры­ лым тү­сі­ні­гі бір бү­тін­ді құ­райт­ын бө­лік­тер­дің өза­ра бай­ла­ны­сын си­пат­тау үшін, XVI ға­сыр­дың со­ңын­да-ақ пай­да­ла­ны­ла бас­та­ды. Ал, «әлеу­мет­тік құ­ры­лым» тер­ми­ні­нің өзі тек 1945 жыл­дан ке­йін­ ға­на айна­лым­ға ен­ді. Ма­ли­но­вс­кий мен Радк­лифф-Браун қо­ғам құ­ры­лы­мы ту­ра­лы мә­се­ле­ні ал­ғаш­қы­лар­дың бі­рі бо­лып кө­тер­ді. Радк­лифф-Браун бас­ты мақ­сат – қо­ғам­ның өмір сү­руі де­ген. Ол өмір сү­ру үшін со­циум мү­ше­ле­рі­нің бі­рігуін­қа­жет ете­ді. Әлеу­мет­тік бі­рі­гу қыз­ ме­тін әлеу­мет­тік инс­ти­тут­тар ат­қа­ра­ды. Оның пі­кі­рін­ше, қо­ғам – тұ­рақ­ты­лы­ғы­мен, тө­зім­ді­лі­гі­мен ерек­ше­ле­не­тін әлеу­мет­тік құ­ры­лым. Биоло­гияда, қор­ша­ған ор­та­мен айыр­бас ар­қы­лы құ­ ры­лым­дық тұ­рақ­ты­лық­ты ұс­тап тұр­ған үдеріс­ті өмір деп атай­ ды. Қо­ғам­ның өмі­рі де­ге­ні­міз, оның құ­ры­лым­да­ры­ның іш­кі ке­ лі­сім­ді­лік­пен, үйле­сім­ді­лік­пен жұ­мыс жа­сауы, бас­қа­ша айт­қан­да Радк­лифф-Браун әлеу­мет­тік жүйе эле­ме­нт­те­рі­нің бір­лі­гі ги­по­те­ за­сын ал­ға тар­та­ды. Кез кел­ген зат­тың ат­қа­ра­тын қыз­ме­ті оның бү­кіл жүйені сау қал­пын­да ұс­тап тұр­уына ба­ғыт­та­ла­ды. Әлеу­мет­тік ант­ро­по­ло­гия­ның осы мек­те­бі­нің көш­бас­шы­ла­ры бас­ты на­зар­ды бір­тұ­тас ағ­за (тай­па, қауым, нақ­ты та­ри­хи қо­ғам) ауқы­мын­да нақ­ты қо­ғам­дық инс­ти­тут­тар ие қыз­мет­те­рін зерт­теу­ ге ауда­ра­ды. Бұл мек­теп 1920 жыл­да­ры мо­йын­дал­ды. Әлеу­мет­тік құ­ры­лым­ дар тұ­рақ­ты қа­лып­та қа­лу үшін қыз­мет ете­ді деп сен­ген­дік­тен құ­ ры­лым­ды­лық (ст­рук­ту­ра­лизм – авт.) се­беп­ті ме­ха­ни­зм­дер­ге на­зар ау­дар­ма­ды. Ра­сын­да да қо­ғам бір ағ­за ма, бір қо­ғам­мен екін­ші қо­ғам ара­сы­на қай жер­ге ше­ка­ра жүр­гі­зу­ге бо­ла­ды, па­то­ло­гия­лық жағ­дайда­ғы қо­ғам мен сау қо­ғам­ды қа­лай ажы­ра­ту­ға бо­ла­ды де­ ген сияқ­ты кей­бір сұ­рақ­тар­ға жа­уап­бе­ріл­ме­ді. Әлеу­мет­тік ере­же­лер (ла­тын­ша norma – бас­қа­ру­шы бас­та­ма, ере­же, үл­гі) – топ­тар мен ин­ди­вид­тер­дің тәр­ті­бін рет­теу құ­ра­лы.

1.3. Ба­тыр­лар­дың әлеу­мет­тік құ­ра­мы жә­не инс­ти­ту­ционал­дық ста­ту­сы

65

Әлеу­мет­тік ере­же­лер кө­ме­гі­мен қо­ғам мен әлеу­мет­тік қауым­дас­ тық (тап­тар, қауым­дар, әлеу­мет­тік ұйым­дар) өз өкіл­де­рі­не та­лап қоя ала­ды, ал ол та­лап олар­дың тәр­ті­бін қа­на­ғат­тан­ды­руы тиіс. Әлеу­мет­тік ере­же­лер адам­дар­дың мүм­кін, қа­лаулы, рас­тау­лы, тиім­ді не­ме­се ке­рі­сін­ше тиім­сіз, қа­лаусыз, мүм­кін емес де­ген сияқ­ты тү­сі­нік­те­рін­де кө­рі­ніс та­ба­ды. Адам­дар­дың әлеу­мет­тік жү­ріп-тұ­ру­ла­ры­ның бар­лық тү­рі, со­ның ішін­де же­ке тұл­ға ре­ тін­де қа­лып­та­суы өз өмі­рін­де әлеу­мет­тік ере­же­ле­рін сі­ңі­руі мен жү­зе­ге асы­руы жо­лы ар­қы­лы қам­та­ма­сыз еті­ле­ді. Қо­ғам та­ла­бы­ нан туын­дап ор­на­ған әлеу­мет­тік ере­же­лер не­гі­зін­де сол топ­тар өкіл­де­рі­нің мо­де­лі, эта­ло­ны қа­лып­та­са­ды. Әлеу­мет­тік ере­же­лер қо­ғам­ның тұ­рақ­ты­лы­ғын, оның қа­лып­ты қа­был­дан­уын­, іш­кі – сырт­қы қи­рат­қыш әсер­лер­ден сақ­талуын­қам­та­ма­сыз ете­ді. Сон­ дық­тан да әлеу­мет­тік ере­же­лер, қо­ғам­ның өмір­ге қа­бі­лет­ті­лі­гін рет­теп, қол­дап оты­ра­ды. Қо­ғам­дық қа­ты­нас­тар­дың әлеу­мет­тік та­би­ға­ты­ның бас­ты сә­ті – әр ұр­пақ­тың әлеу­мет­те­нуі мен олар­дың әлеу­мет­тік ере­же­лер­ді үйрен­уін­де. Ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты да қа­ зақ қо­ға­мын­да­ғы ерек­ше әлеу­мет­тік инс­ти­тут ре­тін­де қа­лып­та­са оты­рып, өзін­дік ұстаным­да­ры мен ере­же­ле­рі ай­қын топ ре­тін­де ай­қын­дал­ға­нын кө­ре­міз. Ере­же­лер­ді бір ұр­пақ­тан екін­ші ұр­пақ­қа бе­руі са­бақ­тас­тық­пен қа­тал бай­ла­ныс­ты. Ере­же­лер­дің тұ­рақ­ты­ лы­ғы әлеу­мет­те­ну жә­не қа­лып­тас­қан тәр­тіп­ті бұз­ға­ны үшін санк­ ция­лар­дың бо­луымен анық­та­ла­ды. Ал ен­ді, қауым­дас­тық­ты (топ­тар) қа­рас­ты­ру­дан әлеу­мет­тік құ­ ры­лым­ның не­гіз­гі эле­ме­нт­те­рі­нің бі­рі – «әлеу­мет­тік инс­ти­тут­ты» тал­дау­ға кө­шейік. Инс­ти­тут (лат. – ор­нау) – адам қыз­ме­ті­нің әр ­түр­лі са­ла­ла­рын рет­теу­ші жә­не олар­ды рөл­дер мен ста­ту­сы бо­ йын­ша ұйым­дас­ты­ру­шы әлеу­мет­тік теория­лар­дың кө­бін­де фор­ мал­ды жә­не фор­мал­ды емес ере­же­лер, прин­цип­тер, ұстаным­дар­ ды бел­гі­леу үшін қол­да­ны­ла­тын тү­сі­нік. Біз «әлеу­мет­тік инс­ти­ тут» тү­сі­ні­гін пай­да­лан­сақ, ол өз ке­зе­гін­де фор­мал­ды рөл­дер­дің ірі топ­та­ры қа­рас­ты­ры­ла­тын­ды­ғын біл­ді­ре­ді. Инс­ти­тут­тар­ды зерт­теу қо­ғам­ның да­муы мен құ­ры­лы­мын, өз­ге­ріс­тер­дің пай­ да бо­луы мен өс­уін­ зерт­теу де­ген пі­кір Г. Спен­сер­ден бас­та­ла­ ды. Инс­ти­ту­ци­она­лис­тер (со­ның ішін­де Т. Веб­лен) инс­ти­тут­тар­

66

1-ТАРАУ. Қа­зақ қоға­мын­дағы ба­тыр­­лық дәстүрлердің тарихи бас­тауы ...

ды зерт­теу­ді бар­лық қо­ғам­дық ғы­лым­дар­ға бас­ты мақ­сат ре­тін­ де қой­ған. Инс­ти­тут тү­сі­ні­гін қа­лып­тас­ты­ра оты­рып, бұл ба­ғыт өкіл­де­рі инс­ти­тут­ты бел­гі­лі бір қыз­мет ат­қа­ру үшін мақ­сат­та­ры бір адам­дар­дың то­бы ре­тін­де тал­да­ған. Көп­те­ген ба­за­лық ғы­лы­ ми тү­сі­нік­тер сияқ­ты, инс­ти­тут әде­биет­те кең жә­не нақ­ты емес түр­де тү­сін­ді­рі­ле­ді. Де­ген­мен де, инс­ти­ту­ционал­дық – өза­ра әсер ету­дің анық­тау­шы қы­ры ре­тін­де ұйым­дас­қан­ды­ғын алу­ға бо­ла­ды. Ал, инс­ти­ту­ционал­дық құ­ры­лым­ның бас­ты эле­ме­нт­те­рі – әлеу­ мет­тік ере­же­лер, рөл­дер. Инс­ти­ту­ци­она­ли­зм­ді қо­ғам ішін­де­гі әр түр­лі ин­ди­вид­тер, топ­тар, ұйым­дар, са­ла­лар ара­сын­да­ғы айыр­бас ре­тін­де алу­ға бо­ла­ды. Адам­дар­дың шы­найы ұм­ты­лыс­та­ры мен мақ­сат­та­ры ба­сым жағ­дайда олар­дың құ­ры­лым­дық ұстаным­да­ ры­нан жә­не со­ған сәй­кес ба­сым­ды­лық­пен бай­ла­ныс­ты. Ту­ра осы­ лай, олар­дың қо­лын­да­ғы ре­су­рс­тар со­лар­дың инс­ти­ту­ционал­дық ұстаным­да­ры­нан (по­зи­циясы­нан), әр ­түр­лі инс­ти­ту­ционал­дық ай­мақ­тар­дың ерек­ше­лі­гі­нен шы­ға оты­рып өз­ге­ре­ді. Бұл ре­су­рс­ тар әр ­түр­лі же­ке да­ра мақ­сат­тар­ды жү­зе­ге асы­ру­дың құ­ра­лы жә­ не де ин­ди­вид­тер­ге ті­ке­лей обьект не­ме­се мақ­сат бо­ла ала­ды. Қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ең­бек бө­лі­ні­сі жә­не әлеу­мет­тік-эко­но­ми­ ка­лық диф­фе­рен­циация қо­ғам­ға қа­жет­ті құ­ры­лыс­та­ғы рө­лі мен түр­лі қыз­ме­тін­де кө­рі­ніс та­ба­тын әлеу­мет­тік инс­ти­тут­тар­дың жал­ға­сы бо­лып та­бы­ла­ды. Әлеу­мет­тік ст­ра­ти­фи­ка­ция қо­ғам­дық ең­бек бө­лі­ні­сі жә­не түр­лі ин­ди­вид­тер­дің идеал­ды мо­де­лін қа­лып­ тас­ты­ру­да әлеу­мет­тік-эко­но­ми­ка­лық құ­ры­лым үр­ді­сін­де пай­да бол­ды. Со­ған қа­ра­мас­тан, қа­зақ­тар­дың әлеу­мет­тік-эко­но­ми­ка­лық құ­ры­лы­мы жә­не әлеу­мет­тік ст­ра­ти­фи­ка­циясы көп жағ­дайда сәй­ кес кел­ме­ді, ал кей­де тіп­ті бір-бі­рі­не қай­шы кел­ді. Адам­дар­дың әлеу­мет­тік дә­ре­же­сі үне­мі оның эко­но­ми­ка­лық жағ­дайы­мен анық­тал­ма­ды, өз ке­зе­гін­де, оның қо­ға­мын­да­ғы ор­ ны­на да ба­ғы­ныш­ты бол­ма­ды. Ке­ңес­тік та­рих­на­ма­да ба­тыр­лар­дың би­леуші­лер то­бы­на жат­ қы­зы­луы, біз қа­рас­ты­рып отыр­ған ке­зең­де қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы әс­ке­ри-по­тес­тар­лық құ­ры­лым рө­лі­нің үл­кен­ді­гі­мен анық­тал­ды, сон­дай-ақ мұн­дай би­лік пен бе­дел­ге ба­тыр­лар да ие бол­ды (әс­ке­ ри конф­рон­та­ция дәуі­рін­де­гі бас­шы­лар – авт.).

1.3. Ба­тыр­лар­дың әлеу­мет­тік құ­ра­мы жә­не инс­ти­ту­ционал­дық ста­ту­сы

67

Жал­пы қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы әлеу­мет­тік ст­ра­ти­фи­ка­ция ХVІІІХІХ ға­сыр­лар­дың ор­т а­сын­да сырт­қы эко­но­ми­ка­лық қа­ты­нас­ тар со­н­ша­лық­ты ма­ңы­зы бол­ма­ған­ды­ғын дә­лел­дейді. Қа­зақ қо­ға­мы­ның дам­уын­да­ғы спе­ци­фи­ка­лық кө­рі­ніс­тер көп­те­ген ка­те­го­рия­лар­дың да­мы­ма­ған­ды­ғын, әлеу­мет­тік, әс­ке­ри-саяси жә­не сот қыз­мет­те­рін жү­зе­ге асы­ру­да кә­сі­би­лік­тің жоқ­ты­ғы­ мен си­пат­т а­лып, осы­ның нә­ти­же­сін­де әлеу­мет­тік инс­ти­тут­т ар мен бел­гі­лі топ­т ар­дың қа­лып­т ас­уына әкел­ді. Жер­ді пай­да­ла­ ну, кө­ші-қон мә­с е­ле­ле­рі, тай­па­лар ара­сын­да­ғы қай­шы­лық­т ар қо­ғам­ның әр­ түр­лі топ­т а­ры ара­сын­да­ғы қа­ты­нас­т ар­ды рет­теу, көр­ші мем­ле­кет­тер­мен жә­не ха­лық­т ар ара­сын­да­ғы қа­ты­нас­т ар қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы әлеу­мет­тік-саяси ме­ке­ме­лер­дің өмір сү­ру дең­ге­йін­анық­т а­ды. Оған әлеу­мет­тік инс­ти­тут­т ар­дың түр­лі қо­ ғам­дық қыз­мет­тер­ді (әлеу­мет­тік, сот, әс­ке­ри-саяси, т.б.) жү­зе­ге асы­руы тән бол­ды. Қо­ғам­дық қа­ты­нас­т ар­да­ғы әр­бір тип же­ ке-же­ке бол­ды, со­ның нә­ти­же­сін­де оның құ­ры­лы­мы да өз­ге­ ріс­тер­ге ұшы­ра­ды. Қа­зақ қо­ға­мы­ның не­гіз­гі әлеу­мет­тік-саяси ме­ке­ме­ле­рі­не екі тип жат­ты: қо­ғам­дық қа­ты­нас­т ар­да­ғы эко­но­ ми­ка­лық емес қа­ты­нас­т ар­ды рет­теп оты­ра­тын әлеу­мет­тік құ­ ры­лым­дар жә­не әс­ке­ри-саяси қыз­мет­тер­ді, жер­ді пай­да­ла­ну жүйе­сін рет­тейт­ін, кө­ші-қон жол­да­рын анық­т айт­ын қыз­мет­ тер. Іс жү­зін­де бұл хан­дар­дың, сұл­т ан­дар­дың, тай­па бас­шы­ла­ ры-стар­шын­дар­дың кө­шу жүйе­сін рет­теуі­мен си­пат­т ал­ды. Ас­ со­циация­ның бас­қа бір ма­ңыз­ды қыз­ме­ті эко­но­ми­ка­лық спек­ тор­ға жат­пайт­ын өзі­нің қа­ты­нас­т а­рын рет­теу бо­лып та­был­ды, әсі­ре­с е ба­қы­лау, кі­нә­лі­лер­ді анық­т ау, тай­па­лар мен бас­қа ха­ лық­т ар ара­сын­да­ғы қай­шы­лық­т ар­ды ше­шу, қа­уіп­сіз­дік­ті қам­ та­ма­сыз ету, ба­рым­т а жә­не т.б. Жаз мез­гі­лі жә­не бас­қа да жыл мез­гіл­де­рі ке­зін­де­гі түр­лі қо­ ғам­дық қа­ты­нас­тар­ды рет­тейт­ін құ­ры­лым­дық ұйым­дар бол­ды, оның қыз­ме­ті­не көш­пе­лі­лер жә­не бас­қа да тай­па­лар ара­сын­да­ғы әс­ке­ри-саяси қа­ты­нас­тар­ды рет­теу жат­ты. Орын ал­ған іш­кі жә­не сырт­қы эко­но­ми­ка­ны жү­зе­ге асы­ру мүм­кін бол­ған­дық­тан, олар­ дың бар­лы­ғы да бір қол­дан (хан, сұл­тан не­ме­се ба­тыр) ше­шіл­ді, ал бей­біт­ші­лік ке­зін­де олар бө­лі­ніп кет­ті.

68

1-ТАРАУ. Қа­зақ қоға­мын­дағы ба­тыр­­лық дәстүрлердің тарихи бас­тауы ...

Біз қа­рас­ты­рып отыр­ған ке­зең­де­гі ба­тыр­лар­дың саяси-әлеу­ мет­тік күш ре­тін­де ерек­ше­лен­уіне қа­зақ қо­ға­мы­ның әлеу­мет­тік ұйым­да­суы­нан ке­ліп туын­дайт­ын саяси жүйе­сін­де­гі ерек­ше­лік­ те­рі әсер ет­ке­ні анық. Қа­зақ хан­ды­ғы­ның саяси құ­ры­лы­мы­ның өзе­гі ру­лар ара­сын­да­ғы қа­рым-қа­ты­нас­тар­дан бас­тау ала­тын­ды­ ғын атап көр­сет­тік. Оның бас­ты се­бе­бі мем­ле­кет тұр­ғын­да­ры­ ның, яғ­ни ха­лық­тың ру жүйесі шең­бе­рі­не енуі. Қа­зақ қо­ға­мын­да­ ғы қо­ғам­дық-саяси өмір­ді ге­но­ло­гия­лық тұр­ғы­дан рет­теу – жал­ пы көш­пе­лі­лер қо­ға­мы­на өте ер­те кез­ден тән құ­бы­лыс. Ру­лар­дың бел­гі­лі бір тәр­тіп­ке не­гіз­дел­ген өза­ра қа­рым-қа­ты­ на­сы по­тес­тар­лы би­лік­ті ту­ғы­за­ды. Қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы би­лік­тің саяси жә­не по­тес­тар­лы жүйеле­рі­нің қа­тар өмір сү­руі XVIII ға­ сыр­да­ғы қа­зақ қо­ға­мы­на тән бол­ған саяси құ­ры­лы­мын­да­ғы ба­ тыр­лар­дың әлеу­мет­тік-саяси инс­ти­тут ре­тін­де­гі ор­нын ай­қын­дап бер­ген бас­ты фак­тор бол­ға­нын кө­ре­міз. П. Рыч­ков «сол ор­да­лар­да­ғы үкі­мет­ті не­гі­зі­нен де­мок­ра­тиялық деп атау­ға лайық, – дей ке­ле, – се­бе­бі әр ру өз ішін­де кә­рі­сі мен байы бол­са со­ны құр­мет­тей­ді. Бі­рақ, ха­лық­ты бас­қа­ру­ға жет­кі­ лік­ті би­лік­ті би­лер тү­гі­лі, ел ба­сы­ла­ры да мең­гер­ме­ген. Тек қа­ на ол­жа із­деп жо­рық­қа шық­қан­да, не жаула­ры­нан қор­ға­нар­да өз хан­да­ры мен би­ле­рі­не тіз­гін бе­ре­ді, со­лар­дың бұй­ры­ғы бо­йын­ша жи­на­лып іс ат­қа­ра­ды»212, – де­ген тұ­жы­рым­ға кел­ген. П. Пал­лас та әр ру­дың не­ме­се ай­мақ­тың өз бас­шы­сы бар дей ке­ле, оған сол ру­дан та­райт­ын ата­лар­дың бә­рі өз ер­кі­мен қыз­мет іс­те­йтін­ді­гін атап көр­се­те­ді213. И. Геор­ги мұн­дай саяси жүйеде би­лік­ке ие әлеу­ мет­тік топ­тар­дың ішін­де би ор­ны сұл­тан­нан тө­мен, қо­жа­лар­дан жо­ға­ры екен­ді­гі­не на­зар ауда­ра оты­рып, «оның се­бе­бі би­лер­ге ба­ тыр­лар ба­ғы­ныш­ты, ай­мақ бас­шы­ла­ры, ең та­ны­мал бел­гі­лі жә­не бай қа­зақ­тар­дан сай­ла­на­ды. Оның өзін­де де әр­кім өз бас пай­да­ сын көз­деп ба­ғы­на­ды. Егер ел­ге ұна­ма­са ай­мақ бас­шы­ла­ры­ның сө­зі де жер­де қа­ла­ды», – деп жа­за­ды214. Осы ара­да зерт­теу­ші­нің Рыч­ков П.И. Ис­то­рия Орен­бург­ская (1730-1750). – С. 72. Пал­лас П.С. Пу­те­ше­ст­вие по раз­ным про­вин­циям Рос­сийс­кой им­пе­рии. – СПб.: При Им­пе­рат. Акад. наук, 1773. – Т. І. – С. 378. 214 Геор­ги И. Опи­са­ние всех оби­тающих в Рос­сийс­ком го­су­да­рс­тве на­ро­дов.– СПб.: при Имп. Акад. наук, 1799. – Ч. 2. – С.124. 212 213

1.3. Ба­тыр­лар­дың әлеу­мет­тік құ­ра­мы жә­не инс­ти­ту­ционал­дық ста­ту­сы

69

саяси би­лік­ке ие әлеу­мет­тік топ­тар­дың ішін­де би­лер­ге ба­тыр­ лар­дың ба­ғы­ныш­ты бо­луы ал­ғаш­қы­ла­ры­ның би­лі­гі­нің жо­ға­ры болуын­ың кө­рі­ні­сі бол­ған­ды­ғы ту­ра­лы пі­кі­рін то­лы­ғы­рақ тал­дай ке­ту қа­жет. Се­бе­бі, біз қа­рас­ты­рып отыр­ған ке­зең­де ба­тыр­лар­дың саяси жүйеде­гі ор­ны би­лер­ден тө­мен бол­ма­ға­нын кө­ре­міз. Се­бе­бі бұ­дан бұ­рын да айт­ып өт­ке­ні­міз­дей қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы би, ба­ тыр, жы­рау не­ме­се та­ғы да бас­қа қыз­мет­те­рі­нің ара-жі­гі­нің кей­ де қа­бы­сып жат­уын­да. Бас­қа­ша айт­сақ, бұл ке­зең­де­гі қа­зақ қо­ға­ мын­да­ғы ба­тыр­лар­дың инс­ти­туцияла­нуы олар­дың тек қа­на же­ке ба­тыр ре­тін­де ға­на емес, би, ше­шен, жы­рау, ұлыс, ру би­леуші­сі ре­тін­де­гі қыз­мет­тер­ді бір қол­ға жи­нақ­тауы­нан ке­ліп туын­да­ға­ нын кө­ре­міз. XVIII ға­сыр­да­ғы қа­зақ қо­ға­мы­мен та­ныс­қан адам­дар ай­мақ­ тар­ды сұл­тан­дар, ұлыс­тар­ды қа­зақ­тар­дың би­ле­рі бас­қа­ра­ды, ұсақ ру­лар мен оның тар­мақ­та­рын қа­ра сүйек­тер­ден шық­қан өз ата­лас­ та­ры би­лей­ді де­ген пі­кір­ді біл­ді­ре­ді215. Де­ген­мен, бұл тұ­жы­рым­ дар қа­зақ қо­ға­мы­ның саяси жүйе­сін­де­гі би­лер­дің не­ме­се ба­тыр­ лар­дың би­лі­гі­нің шек­сіз­ді­гін біл­дір­мей­ді. Олар бел­гі­лі бір ай­мақ, ұлыс не­ме­се ру-тай­па бас­шы­сы ре­тін­де қан­ша бе­дел­ді бол­ға­ны­ мен олар­дың би­лі­гін әр­қа­шан хан бе­кі­туі ке­рек. Осы ке­зең­дер­де­гі орыс де­рек­те­рін­де ұлыс­ты би­лейт­ін ел бас­шы­ла­рын сол ел­дің игі жақ­сы­ла­ры таң­дап сай­лай­ды, тіп­ті ай­мақ ел­ді бас­тайт­ын би­лер­ді де жақ­сы­лар­дың жиыны бе­кі­те­ді. Де­ген­мен олар­дың бе­де­лі тек хан мо­йын­да­ған­да, қол­да­ған­да ға­на үс­тем бол­мақ де­ген са­рын­да­ ғы пі­кір­лер­ді көп­теп кез­дес­ті­ру­ге бо­ла­ды. Бі­рақ осы орай­да хан би­лі­гі­нің де бе­де­лі оны атақ­ты ба­тыр­лар мен би­лер­дің қол­да­уына да ті­ке­лей қа­тыс­ты екен­ді­гін кө­ре­міз. Мә­се­лен, ірі мем­ле­кет қай­рат­ке­рі Абы­лай­дың кү­ші мен бе­де­ лі ар­ғын­дар­дың (Ор­та жүз­де­гі ірі тай­па) мық­ты­лы­ғын көр­сет­ті. Сон­дай-ақ шек­ті жә­не төрт­қа­ра­ның бе­де­лін арт­тыр­ған Қа­йып­ хан, най­ман­дар­ды Ба­рақ хан, қып­шақ­тар­ды Ке­не­са­ры Қа­сы­мұлы, жә­не т.б. Әс­ке­ри-саяси ұйым­ның құ­ра­мы­на ор­та есеп­пен 10 мың адам кір­ді, тек Ке­не­са­ры Қа­сы­мұлы­ның қоз­ға­лы­сы ке­ Прош­лое Ка­за­х­стана в ис­точ­ни­ках и ма­те­риалах. Сбор­ник. (V в. н.э. – XVIII в. н.э.). °М. – Алма-Ата, 1935. – Ч. 1. – С. 186. 215

70

1-ТАРАУ. Қа­зақ қоға­мын­дағы ба­тыр­­лық дәстүрлердің тарихи бас­тауы ...

зін­де олар­дың са­ны ша­ма­мен 20-25 мың адам­ды құ­ра­ды. Көр­ші мем­ле­кет­тер­ден қа­уіп­ төн­ген жағ­дай­лар­да ер адам­дар­дың са­ны айт­ар­лық­тай өс­ті. Олар­дың рө­лі қа­зақ­тар­дың оты­рық­шы көр­ші мем­ле­кет­тер­мен (Ре­сей, Қы­тай, Ор­та Азия­лық хан­дық­тар) жер қа­ты­нас­та­рын рет­те­ген кез­де кү­шей­ді. Көш­пе­лі­лер мен оты­рық­ шы ша­руалар­дың әле­мін­де әс­ке­ри-саяси ор­та­лық­тар­дың, әсі­ре­ се Түр­кіс­тан­да­ғы қа­зақ хан­да­ры­ның ре­зи­ден­циясы­ның құ­ры­луы жай­дан-жай емес еді. Көш­пе­лі ша­ру­ашы­лық жүйе­сін рет­теу­мен қо­ғам­дық дә­ре­же­де­гі әлеу­мет­тік инс­ти­тут­тар айна­лыс­ты. Әлеу­ мет­тік-саяси бас­қа­ру­да­ғы әр ­түр­лі са­ла­лар­дың ара­сын­да­ғы ал­ шақ­тық бү­кіл қа­зақ қо­ға­мын ор­та­лық­тан­ды­ру­ға жә­не оның мем­ ле­кет­тік құ­ры­лы­мы­ның тұ­рақ­сыз­ды­ғы­на әкел­ді. Н. Рыч­ков би­лік түр­ле­рі ту­ра­лы айта ке­ліп «еш­қан­дай қа­зақ, тіп­ті ел ба­сы, хан­да­ры­ның өзі қа­лауы­мен ең ауыр қыл­мыс жа­ са­ған қыл­мыс­кер­ді жа­за­лай ал­май­ды. Әр­кім­нің бе­де­лі мен абы­ ройы руына бай­ла­ныс­ты, қа­жет бол­ған жағ­дайда әр­кім де әділ заң­ды із­де­мей өз руы­ның кү­шін қор­ға­ныс­қа пай­да­ла­на ала­ды. Қа­зақ­тар­ды бір іс­ке бас­тау үшін ең ал­ды­мен ру ба­сы кө­сем­дер­дің қол­да­уына ие бо­лу ке­рек, тіп­ті хан­ның би­лі­гі­нің де олар­мен са­ лыс­тыр­ған­да сал­ма­ғы жоқ»216, – деп жа­за­ды. Хан-сұл­т ан­дар­дың би­лі­гі ру кө­с ем­де­рі­не ті­ке­лей ба­ғы­ныш­ ты бол­ға­нын пайым­дай оты­рып, ха­лық та­ра­пы­нан би­лер мен ба­тыр­лар­ға де­ген көз­қа­рас­тың да қа­т ал екен­ді­гін бай­қай­мыз. Ру бас­шы­ла­ры ха­лық ке­лі­сі­мін ал­май өз бет­те­рі­мен қо­ғам­дық ша­руалар­ды ше­ше ал­май­ды. Орын­бор ше­ка­ра бас­қар­ма­сы­ ның құ­жат­т а­рын­да «аты атал­ған би­лер, хан ба­ла­ла­ры, бас­қа сұл­т ан­дар ел та­ла­бы­на сай қыз­мет іс­те­с е ха­лық­қа жа­ғым­ды, сый­лы, ал ке­рі­сін­ше жа­с а­с а, еш­кім олар­мен са­нас­пайды, ті­лін ал­май­ды»217 де­ген мә­лі­мет­тер анық кел­ті­ріл­ген. Ал, И. Геор­ги «бү­кіл ай­мақ бас­шы­ла­ры­ның қол­дауы­мен жа­с ал­ған ке­лі­сім­ дер­ді де ха­лық өзі­не жа­ғым­ды бол­с а ға­на іс­ке асы­ра­ды»218, – деп нақ­ты­лай тү­с е­ді Рыч­ков П.И. Ис­то­рия Орен­бург­ская (1730-1750). – С. 23-24. Ма­те­ри­алы по ис­то­рии Ка­за­хс­кой ССР. – Т. ІV. (1785-1828 гг.). – С. 120. 218 Геор­ги И. Опи­са­ние всех оби­тающих в Рос­сийс­ком го­су­да­рс­тве на­ро­дов. – СПб.: при Имп. Акад. наук, 1799. – Ч. 2. – С. 124. 216 217

1.3. Ба­тыр­лар­дың әлеу­мет­тік құ­ра­мы жә­не инс­ти­ту­ционал­дық ста­ту­сы

71

Ба­тыр­лар­дың ық­па­лы тек же­ке ба­сы­ның қа­сиеті­не ға­на бай­ла­ ныс­ты емес, руы­ның кү­ші­не, ал ру кү­ші оның са­ны­на бай­ла­ныс­ ты бол­ды. Ру­лас­тар­дың көп бо­луы, ол ру­дың жа­уын­гер­лік қа­бі­ ле­тін кү­шейтеді. Л. Га­вер­довс­кий «ке­дей қа­зақ­тар өз от­ба­сы­мен бір­ге атақ­ты бір би­лер­дің қа­ра­ма­ғын­да­ғы ауыл­дар­ға кі­ре­ді, өз бас аман­ды­ғы үшін қам­қор­шы­сы­ның айт­қа­ны­мен жү­ре­ді, кей­де қы­ сы­мы­на да шы­дай­ды. Ал ті­зе­сі тие бер­се қар­сы ру­лар­дың бі­рі­не қо­сы­лып ке­тіп бұ­рын­ғы қам­қор­шы­сы­ның ма­лын ба­рым­та­лап ай­ дап ала­ды», – деп жа­за­ды219. Ал Орын­бор гу­бер­на­то­ры Вол­конс­ кий «күш­ті ру ба­сы­лар не­ме­се жай қа­ра­пайым ел­дің ор­та­сы­нан шық­қан жі­гіт­тер жә­не бас­қа­ла­ры өз­де­рі­нің со­ңы­на ер­ген қа­зақ­ тар­мен бір­ге ұр­лық жа­сап, ел то­най­ды, би­лер­ге, сұл­тан­дар­ға, тіп­ ті хан­ның өзі­не ба­ғын­бақ тү­гі­лі, олар­ға қа­уіп­ төн­ді­ріп, қол­да ба­ рын тар­тып ала­ды» де­ген пі­кір айтады220. Ха­лық аты­нан сөй­леу құ­қы­ғы бар би­лер мен ба­тыр­лар­дың сал­ма­ғы­ның жо­ға­ры бол­ға­нын орыс де­рек­те­рі рас­тай тү­се­ді. Мә­ се­лен, 1785 ж. Кі­ші жүз ру кө­сем­де­рі Ека­те­ри­на ІІ пат­шайым­ға «Кі­ші жүз­дің би, ба­тыр, мыр­за­ла­ры сіз­ден өте өті­ніп сұ­рай­мыз. Әбіл­қайыр ба­ла­ла­рын тү­гел қыз­мет­тен бо­са­тып, ар­тық­шы­лық­ та­ры­нан алас­та­са­ңыз. Олар біз­дің қа­ра ха­лық­ты жа­ман­дап, ыза­ лан­ды­рып, көп­ші­лі­гін рен­жіт­ті, олар­дың аз­ғын сө­зі­не сен­бе­ңіз» де­ген хат жол­дайды221. Ке­йін­гі оқи­ға­лар көр­сет­кен­дей, Сы­рым ба­тыр бас­та­ған бұл топ­тың ауыз­бір­ші­лі­гі­нен сес­кен­ген пат­ша үкі­ме­ті бұл та­лап­тар­ды орын­дау­ға мәж­бүр бо­ла­ды. XVIII ға­сыр­да­ғы қа­зақ қо­ға­мы­ның әлеу­мет­тік-саяси құ­ры­лы­ мы­ның ерек­ше­лік­те­рі ту­ра­лы айта ке­ле, И. Геор­ги «соң­ғы кез­де қа­ра сүйек­тен шық­қан­дар кү­шей­ді. Олар өз­де­рі­не би, ба­тыр де­ ген лауа­зым­дар­ды алып, сұл­тан тұ­қым­да­ры­мен туы­сып, көп­те­ген ауыл­дар­ға бас­шы­лық жа­сай бас­та­ды»222 – деп жа­за­ды. Өз ке­зе­гін­ де зерт­теу­ші Ж. Ар­тық­баев орыс де­рек­те­рін­де­гі қа­зақ хал­қы­ның әлеу­мет­тік тұр­ғы­дан үл­кен екі топ­қа бө­лі­не­тін­ді­гі ту­ра­лы мә­лі­ мет­тер анық бол­ға­ны­мен, сәл үс­ті­рт­теу, – дей ке­ле, қа­ра сүйек­ Вят­кин М.П. Ба­тыр Сы­рым. – С. 19, 143. Ма­те­ри­алы по ис­то­рии Ка­за­хс­кой ССР. – Т.ІV. (1785-1828 гг.). – С. 93, 135. 221 Ма­те­ри­алы по ис­то­рии Ка­за­хс­кой ССР. – Т.ІV. (1785-1828 гг.). – С. 65. 222 Геор­ги И. Опи­са­ние всех оби­тающих в Рос­сийс­ком го­су­да­рс­тве на­ро­дов. – С. 135. 219 220

72

1-ТАРАУ. Қа­зақ қоға­мын­дағы ба­тыр­­лық дәстүрлердің тарихи бас­тауы ...

тен шық­қан би, ба­тыр­лар­дың күш­ті бо­луы көш­пе­лі­лік­пен, оның ру­лық құ­ры­лы­мы­мен ты­ғыз бай­ла­ныс­ты, ол тек XVIII ға­сыр­да шық­қан нәр­се емес. Олар ру же­тек­ші­ле­рі есе­бін­де өте бе­дел­ді, бұл қа­ты­нас әлеу­мет­тік құ­ры­лым­ның туыс­тық не­гіз­ге сүйенуі­мен қа­бат пай­да бол­ған. Қа­ра­ша ха­лық­тың өзін-өзі бас­қа­ру жүйесі саяси тұр­ғы­дан ал­ған­да бір­тұ­тас күш­ті мем­ле­кет­тің қа­лып­тас­уына елеу­лі ке­дер­гі, хан би­лі­гі­не қа­ра­ма-қар­сы саяси күш – де­ ген тұ­жы­рым­ға ке­ле­ді223. Кө­ріп отыр­ға­ны­мыз­дай, қа­зақ қо­ға­мы­ның саяси-әлеу­мет­тік құ­ры­лы­мын­да­ғы ба­тыр­лар­дың ор­ны мен рө­лі­нің өс­уіне бір­не­ше жағ­дай әсер ет­кен. ХVІІІ ға­сыр­да­ғы қа­лып­тас­қан жағ­дай саяси би­лік инс­ти­тут­та­рын өте қиын жағ­дайға қой­ды. Дәс­түр­лі көш­ пе­лі қо­ғам­ға тән, көш­пе­лі­лер қо­ға­мын­да­ғы қа­лып­ты мем­ле­кет­тік тәр­тіп­тің қай­нар кө­зі жау­гер­ші­лік тұр­мыс­пен ті­ке­лей бай­ла­ныс­ ты бол­ға­нын да пайым­дауға бо­ла­ды. XVIII ға­сыр­да­ғы де­рек­тер қа­зақ­тар­ды өр мі­нез­ді, жа­уын­гер ха­лық ре­тін­де су­рет­тейді. Орыс зерт­теу­ші­ле­рі «ер­те уа­қыт­та қа­ зақ­тар ең жа­уын­гер ел са­нал­ған. Қа­зір жоң­ғар­лар жойыл­ған­нан ке­йін­бұ­лар­дан көп жә­не күш­ті­сі жоқ. Олар еш­қа­шан еш­кім­ге де алым-са­лық тө­леп көр­ме­ген» – деп атап көр­се­те­ді224. Де­ген­мен атал­ған ке­зең­де­гі саяси-по­тес­тар­лық би­лік дәс­түр­ ле­рі дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мы­ның өзін­дік ерек­ше­лі­гі ре­тін­де ай­қын­ да­ла­ды. Көш­пе­лі­лер қо­ға­мын­да по­тес­тар­лы ата­ла­тын би­лер мен ба­тыр­лар­дың, ақ­са­қал­дар­дың қо­лын­да­ғы би­лік саяси құ­ры­лым­ ның не­гі­зі бол­ған. Сон­дық­тан дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ба­тыр­лар­дың ор­ны заң­дық тұр­ғы­дан рет­те­ліп, ай­қын­да­лып отыр­ған. Мә­се­лен, қа­зақ хан­ды­ғы­ның ір­ге­сін қа­лаушы хан­дар­дың бі­рі Қа­сым хан (1511 – 1523) саяси жағ­дайға жә­не ха­лық бұ­қа­ра­сы мен би­лер то­бы­ның ті­ле­гі­не не­гіз­де­ліп, қа­зақ хал­қы­ның ежел­гі әдет-ғұ­рып­тық ере­жетәр­тіп­те­рі­не мән­ді өз­ге­ріс­тер ен­гі­зіп, да­мы­тып, би­лер ке­ңе­сін­де ақыл­да­са оты­рып, «жар­ғы» за­ңын жа­са­ды. «Қа­сым хан­ның қас­қа Ар­тық­баев Ж. XVIII ға­сыр­да­ғы қа­зақ қо­ға­мы­ның эт­ноәлеу­мет­тік құ­ры­лы­мы: та­рих ғыл. докт. ... дисс. – Ал­ма­ты, 1997. – 263-264 бб. 224 Ма­те­ри­алы по ис­то­рии Ка­за­хс­кой ССР. – Т. ІV. (1785-1828 гг.). – С. 477. 223

1.3. Ба­тыр­лар­дың әлеу­мет­тік құ­ра­мы жә­не инс­ти­ту­ционал­дық ста­ту­сы

73

жо­лы» деп ата­лып кет­кен заң­дар жи­на­ғы­ның үшін­ші ере­же­сі Әс­ ке­ри заң (қо­сын құ­ру, ала­ман мін­де­ті, қа­ра қа­зан, ер­дің құ­ны, тұл­ пар ат). «Же­ті жар­ғы» заң­дар жи­на­ғы­ның бе­сін­ші бу­на­ғы да ел бір­лі­гін сақ­тау, ота­нын қор­ғау, сырт­қы жау­лар­ға тойтарыс бе­ру, жа­сақ құ­ру, сар­дар сай­лау, са­уын­айту тә­різ­ді жау­гер­ші­лік ке­зең­ де­гі мем­ле­кет­тік ірі оқи­ға­лар жүйе­сін қам­ты­ған. Атал­мыш жи­ нақ­та­ғы әс­ке­ри жа­за­ның бір тү­рі «қа­ра мыл­тық алу» екен. Бұл жа­за бо­йын­ша әс­ке­ри қыл­мыс­кер­дің қар­уын­ жою ша­ра­сы өт­кі­ зіл­ген. Ол өте ауыр са­на­лып, өлім жа­за­сы­мен тең дә­ре­же­де қа­ был­дан­ған225. Дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ба­тыр­лар­дың сұл­тан­дар то­бы­мен қа­тар жо­ға­ры мәр­те­бе­лі топ бо­лып қа­лып­та­сып, қа­зақ жұр­тын «ба­тыр­лар елі­не» ай­нал­дыр­уына ел та­ри­хы­ның ру­лық, тай­па­лық жүйе­ден тұ­ра­тын құ­ры­лы­мы ті­ке­лей ық­пал ет­ті. Се­бе­бі, қа­зақ жауға қар­сы ұйым­да­сып, ұйыс­қан­да ең ал­ды­мен сол ру­лар­дың ру­ба­сы не­ме­се ба­тыр­ла­ры, би­ле­рі ар­қы­лы топ­та­сып, ат­тан­дап жауға ат­та­на­тын­ды­ғы та­ри­хи шын­дық. Мі­не, осы ке­зең­де өз­де­ рі­нің ру­ла­ры­ның атын шы­ға­рып, өзі­нің тай­па­сы­ның бел­гі­сі таң­ ба­лан­ған туын­биік ұс­тап шық­қан ба­тыр­лар­дың тұл­ға­сы ас­қақ­тай түс­ті. Қа­зақ­тың жауға шап­қан ба­тыр­ла­ры­на ру­ла­рын бір­ге қо­сып «Қан­жы­ға­лы Бө­ген­бай», «Шақ­шақ Жә­ні­бек», «Қа­ра­ке­рей Қа­бан­ бай», «Ша­пы­раш­ты Нау­рыз­бай» деп ұран­дауы­ның ас­та­рын­да үл­ кен ма­ғы­на бар. Бұл жер­де «әне, анау Қа­ра­ке­рей ба­ты­ры», «мі­не мы­нау Қа­ра­ке­сек ба­ты­ры»» де­ген анық­та­ма бар. Әри­не, бұ­дан ке­ йін­ өз­ге тай­па­лар­дан шық­қан ба­тыр­лар­дың да на­мыс отын жа­ни тү­сіп, өз ру­ла­ры­ның атын шы­ға­рып, жауды түй­реу үшін құл­шы­на суыры­лып шы­ғып, атой са­ла­ты­ны сөз­сіз. Қа­зақ әс­ке­рі­нің жо­ғар­ғы бас қол­бас­шы­сы бо­лып та­бы­ла­тын хан әс­ке­ри қи­мыл­дар­дың бас­ты ұйым­дас­ты­ру­шы­сы, же­тек­ші­сі жә­не үй­лес­ті­ру­ші­сі мін­де­тін орын­да­ды. Со­ғыс ке­зін­де­гі әс­ке­риұйым­дас­ты­ру­шы­лық те­ті­гі хан­ның ер­жү­рек­ті­лік, қол­бас­шы­лық да­рын­ды­лы­ғы, бе­де­лі сын­ды қа­сиет­те­рі­не ті­ке­лей бай­ла­ныс­ты Ела­ма­нов Қ. Қа­зақ­тың бұ­рын­ғы ел бас­қа­ру құ­ры­лы­мы жә­не би­лер қыз­ме­ті // Қа­зақ­тың ата заң­да­ры. Құ­жат­тар, де­рек­тер жә­не зерт­теу­лер. – 10 том­дық / бас ред.: С.З. Зи­ма­нов. – Ал­ма­ты: Же­ті жар­ғы, 2004. – Т. 2. – 244 б. 225

74

1-ТАРАУ. Қа­зақ қоға­мын­дағы ба­тыр­­лық дәстүрлердің тарихи бас­тауы ...

еді. Олар­дың би­лі­гі мен бе­де­лі­нің ар­туы мен тө­мен­деуі қа­зақ қо­ ға­мын­да­ғы жо­ғар­ғы әлеу­мет­тік топ­тар­ға да ті­ке­лей бай­ла­ныс­ты бол­ды. Сон­дық­тан қа­зақ хан­да­ры да өз есім­де­рі­мен қа­тар «ба­һа­ дүр», «ба­тыр» ата­ғын ие­лен­ген. Ал, хан­дық­тың бас әс­кер­ба­сын хан өзі та­ға­йын­да­ған. Оған ұйым­дас­ты­ру қа­бі­ле­ті бар, қол бас­тай ала­тын, ша­буыл мен қор­ ға­ну ісі­не ше­бер, әрі ұрыс­тар­да ба­тыл­дық көр­сет­кен, жек­пе-жек­ тер­де же­ңіс­ке жет­кен адам бо­луы ке­рек. Осын­дай ба­тыр­ды ға­на әс­кер­ба­сы етіп қой­ған226. Не­гі­зі­нен тап­тық ұстаным­ға не­гіз­дел­ген ке­ңес­тік зерт­теу­ші­ лер­дің ең­бек­те­рін­де қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ба­тыр­лар­дың мұн­дай ай­рық­ша рө­лі мен ор­ны дұ­рыс тү­сін­ді­ріл­ме­ді. Мә­се­лен, М. Вят­ кин­нің өзі ба­тыр тер­ми­нін әлеу­мет­тік-тап­тық мә­ні жоқ ұғым ре­ тін­де қа­рас­ты­ра оты­рып, әсі­ре­се XVIII ға­сыр­да ерек­ше рөл­ге ие бол­ған ба­тыр­лар­дың қо­ғам­дық си­па­тын (об­ще­ст­вен­ная при­ро­да) анық­тау­дың қиын­ды­ғын ал­ға тар­та­ды. Мұн­дай «қиын­дық­ты» қо­ ғам­дық қа­ты­нас­тар­ды тек тап­тық тұр­ғы­дан тү­сін­ді­ре­тін әдіс­те­ ме­ні (ме­то­до­ло­гияны) бас­шы­лық­қа ал­ған ке­ңес­тік зерт­теу­ші­нің бас­тан өт­ке­руі таң­да­нар­лық жайт­емес. Се­бе­бі, қа­зақ қо­ға­мын­да­ ғы ба­тыр­лар өз­де­рі­нің тап­тық си­па­ты жа­ғы­нан үс­тем тап не­ме­се қа­на­лу­шы жә­не езіл­ген тап ара­сы­нан да шық­қан тұл­ға­лар бол­ған­ ды­ғын ұмыт­пауы­мыз ке­рек. Дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы әлеу­мет­тік жік­те­лу ба­ры­сын­да ба­тыр­лар­дың үс­тем тап­қа жат­қы­зы­луы та­ри­хи ке­зең­де­гі әс­ке­ ри-бас­қа­ру құ­ры­лы­мы­ның үл­кен рөл ат­қа­руы­мен, де­мек, әс­ке­ри қар­сы­ла­су дәуі­рін­де ба­тыр­лар – кө­сем­дер ие бо­ла­тын зор би­лік ық­па­лы­мен анық­тал­ды. Бұл жағ­дай­дың та­ри­хи се­беп­те­рі­не ке­ле­ сі бө­лім­де то­лы­ғы­рақ тоқ­та­ла­мыз. – Ба­тыр­лар дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мын­да жа­уын­гер­лік дәс­түр­ді жал­ғас­ты­ру­шы­лар ре­тін­де өзін­дік ерек­ше­лі­гі ай­қын әлеу­мет­ тік топ ре­тін­де өзін­дік ұғым­дық бет-бей­не­сі мен ерек­ше­лі­гі қа­зақ қо­ға­мы­ның ұлт­тық құн­ды­лық­та­ры­мен бір­ге ұш­та­сып кет­ кен, ажы­ра­ғы­сыз әлеу­мет­тік өл­шем­нің жиын­ты­ғын құ­рай­ды. Ела­ма­нов Қ. Қа­зақ­тың бұ­рын­ғы ел бас­қа­ру құ­ры­лы­мы жә­не би­лер қыз­ме­ті // Қа­зақ­тың ата заң­да­ры. Құ­жат­тар, де­рек­тер жә­не зерт­теу­лер. – 10 том­дық. – Т. 2. – 186 б. 226

1.3. Ба­тыр­лар­дың әлеу­мет­тік құ­ра­мы жә­не инс­ти­ту­ционал­дық ста­ту­сы

75

– Ба­тыр­лар­дың қа­зақ қо­ға­мы­ның саяси-әлеу­мет­тік құ­ры­лы­ мын­да ерек­ше орын­ға ие болуына жал­пы көш­пе­лі қо­ғам­ ның, со­ның ішін­де ру-тай­па­лық құ­ры­лы­мы мен саяси-по­ тес­тар­лы ұйым­да­суы­ның ерек­ше­лі­гі ті­ке­лей ық­пал жа­са­ды. Ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның тек дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мы­на ға­на тән әлеу­мет­тік инс­ти­тут­қа айналуын­ың не­гіз­гі заң­ ды­лы­ғын жал­пы қа­зақ қо­ға­мы­ның қа­лып­тас­уын­ың өзін­дік ерек­ше­лік­те­рі­мен бай­ла­ныс­ты бол­ды. Қа­зақ қо­ға­мы дам­уын­ың мә­се­ле­ле­рі жал­пы көш­пе­лі ха­лық­тар­дың қо­ғам­дық құ­ры­лы­мы мен мем­ле­кет­ті­лі­гі мә­се­ле­ле­рі­мен ті­ке­лей бай­ ла­ныс­ты. Дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мы­ның ру­лық-тай­па­лық құ­ры­ лы­мы­ның ерек­ше­лі­гі – оның Қа­зақ хан­ды­ғы пай­да бол­ған­ға де­йін­гі қа­зақ же­рін­де бол­ған ежел­гі мем­ле­кет­тік құ­ры­лым­ дар мен хан­дық бір­лес­тік­тер­дің саяси, әлеу­мет­тік жә­не әс­ ке­ри өмі­рін­де­гі, дәс­түр­лі ша­ру­ашы­лық пен бол­мыс­та­ғы да­ муымен ты­ғыз бай­ла­ныс­ты. Бір-бі­рі­мен ты­ғыз бай­ла­ныс­ты бұл фак­тор­лар­дың ма­ңыз­ды да ше­шу­ші рө­лі­не ерек­ше на­зар ау­дар­ған жағ­дайда ға­на ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты­ның қа­лып­та­су жол­да­ры мен не­гіз­гі ат­қар­ған қыз­мет­те­рі­нің ерек­ше­лік­те­рін тү­сі­не ала­мыз. Сту­де­нт­тер­дің өз бі­лі­мін тек­се­ру­ге ар­нал­ған сұ­рақ­тар: 1. Ру, тай­па, жүз құ­ры­лы­мын­да­ғы би­лік тар­мақ­та­ры. 2. Қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы саяси-по­тес­тар­лық инс­ти­тут­тар жүйе­сін­де­гі ба­тыр­лар­дың ор­ны. 3. Ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты­ның «қа­зақ та­ри­хы­ның фе­но­ме­ні» ре­тін­де­гі си­па­ты.

2-тарау XVIII-XIX ҒА­СЫР­ДЫҢ АЛ­ҒАШ­ҚЫ ЖАР­ТЫ­СЫН­ДАҒЫ ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНДА БА­ТЫР­ЛЫҚ ДӘСТҮРІ

2.1. Қа­зақ қо­ға­мы­ның саяси жә­не әлеу­мет­тік жүйе­сін­де­гі ба­тыр­лық дәстүрдің қыз­ме­ті Әр­бір қо­ғам­дық құ­бы­лыс­тың жан-жақ­ты тал­да­ма­сы оның туын­дау, пай­да бо­лу жә­не әрі қа­рай­ғы да­муы тә­різ­ді іш­кі мүм­кін­ дік­те­рін көр­се­те­тін бел­гі­лер­ден тұ­ра­ды. Дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мын­ да си­па­ты мен қыз­ме­ті жа­ғы­нан әлеу­мет­тік топ ре­тін­де же­тіл­ген ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты дәл осы қа­ғи­да­ға сай да­мы­ды. Ал оған әсер ету­ші қан­дай бел­гі де­ген­ге кел­сек, ол – көш­пе­лі қо­ғам қа­ рым-қа­ты­нас­та­ры­ның бас­ты жиын­ты­ғын құ­райт­ын ру-тай­па­лық жүйе. Та­ри­хи ке­зең­дер­де орын ал­ған түр­лі оқи­ға­лар­ға бай­ла­ныс­ ты көш­пе­лі қо­ғам­дық құ­ры­лым­дар тез ара­да қайта қа­лып­та­сып, со­ның не­гі­зін­де әс­ке­ри-саяси мүд­де­лер ал­дың­ғы орын­ға шы­ғып, әлеу­мет­тік-эко­но­ми­ка­лық ұстаным­дар­ға не­гіз­дел­ген са­ла­лар ке­ йін­ге ше­ге­ріл­ді не бол­ма­са, мүл­де іс­тен шық­ты. Бұл жер­де ре­ сей­лік ға­лым Г.В. Мар­ков ұсын­ған көш­пе­лі­лер­дің қо­ғам­дық құ­ ры­лы­мын­да­ғы ке­зек­те­сіп оты­ра­тын екі түр­лі жағ­дай идеясы­мен ке­лі­су­ге бо­ла­ды227. Идея бо­йын­ша бей­біт уа­қыт­та ша­ру­ашы­лық мүд­де­ле­рі көш­пе­лі қо­ғам­ның өз бе­тін­ше да­мып жә­не тай­па­лық би­лік инс­ти­тут­та­ры­ның әл­сі­ре­уіне әкел­ді; ал со­ғыс ке­зін­де ша­ ру­ашы­лық мүд­де­ле­рі ысы­ры­лып, тай­па кө­сем­де­рі­нің би­лі­гі арта 227 Мар­ков Г.Е. Ко­чев­ни­ки Азии. Ст­рук­ту­ра хо­зяй­ст­ва и об­ще­ст­вен­ной ор­га­ни­за­ции. – С. 311-312.

76

2.1. Қа­зақ қо­ға­мы­ның саяси жә­не әлеу­мет­тік жүйе­сін­де­гі ба­тыр­шы­лық ...

77

түсті жә­не бар­лық қо­ғам­дық ұйым «әс­ке­ри-көш­пе­лі» қа­лып­қа кө­ ші­ріл­ді. Мұн­дай ұйым­дар­дың ба­сын­да ру жә­не тай­па бас­шы­ла­ ры­ның бас­қо­су­ла­рын­да сай­лан­ған ық­пал­ды жә­не саяси қа­бі­ле­ті мол же­тек­ші­лер тұр­ды да, олар­дың бас­ты қыз­ме­ті іш­кі тұ­рақ­ты­ лық­ты сақ­тай оты­рып, сырт­қы саяси мә­се­ле­лер­ді ше­шу бол­ды. Мі­не осы кез­де та­қы­ры­бы­мыз­дың өзе­гі бо­лып отыр­ған ба­тыр­лар­ дың сын са­ға­ты со­ғып, қо­ғам­ның бо­ла­ша­ғы олар­дың іс-әре­ке­ті­не қа­рай да­мы­ды. XVII ға­сыр­дың аяғы XVIII ға­сыр­дың ба­сын­да­ғы қа­зақ қо­ға­ мы­ның іш­кі жә­не сырт­қы саяса­ты­ның да­му ерек­ше­лік­те­рі ба­тыр­ лар инс­ти­ту­ты­ның ық­па­лы­ның ар­туы мен олар­дың же­ке әлеу­ мет­тік топ ре­тін­де то­лық­қан­ды қыз­мет ат­қар­уын­ай­қын­дап бер­ді. XVII ға­сыр­дың аяғы XVIII ға­сыр­дың ба­сын­да­ғы қа­зақ хал­қы­ның сырт­қы жауы тек жоң­ғар­лар ға­на емес еді. Ба­тыс­тан Еділ қал­ мақ­та­ры қыс­ты, оң­түс­тік­те Хиуа мен Бұ­ха­ра хан­ды­ғы ма­за­ла­ды, те­ріс­кейде баш­құрт­тар қи­қу са­лып, сырт­тан орыс пат­ша­сы азу са­лу­ға даяр тұр­ды228. Мі­не, осын­дай ала­са­пы­ран, қи­лы ке­зең­де Тәуке хан­нан ке­йін­ би­лік тұт­қа­сын ұс­та­ған қа­зақ хан­да­ры ара­сын­да алауыз­дық туып­, ел­дің ел­ді­гін сақ­тап қа­лу жо­лын­да ба­тыр­лар­дың ық­па­лы айт­ар­ лық­тай ар­тып шы­ға кел­ді. Тиі­сін­ше, сырт­қы жау­лар­ға ха­лық­ты бір­лік­ке жұ­мыл­ды­рып бір ор­та­лық­тан бас­қа­ру жо­лын­да әл­сіз­дік та­ныт­қан қа­зақ хан­да­ры­ның бе­де­лі тө­мен­де­ді. Ен­ді осы бо­йын­ша бір­қа­тар де­рек­тер­ге ке­зек бер­сек. Жал­пы, қа­зақ хан­да­ры­ның би­ лік­те­гі осал­ды­ғы ту­ра­лы әр т­ үр­лі құ­жат­тар­да куә­лік ете­ді. Қа­зақ жүз­де­рі ара­сын­да­ғы хан би­лі­гі­нің әл­сіз­ді­гі жө­нін­де 1732 жыл­ғы М.Тев­ке­лев­тің Сырт­қы іс­тер Ал­қа­сы­на Ор өзе­ні бо­йына бе­кі­ніс са­лу жә­не Хиуаға Әбіл­қайыр хан­ның ұлын жө­ не­лтіп, сау­да қа­ты­на­сын ор­на­ту бо­йын­ша жаз­ған ха­ты­нан да аң­ға­ру­ға бо­ла­ды. Та­ри­хи құ­жат­та мы­на­дай дәйек­сөз бе­ріл­ген: «...қыр­ғыз – қай­сақ­тар – тұ­рақ­сыз адам­дар, хан­да­ры­нан мүл­дем қо­рық­пайды»229. Ва­ли­ха­нов Ч.Ч. Соб­ра­ние со­чи­не­ний в пя­ти то­мах.– Ал­ма-Ата: Наука, 1985. – Т. 4. – С. 75. Ка­за­хс­ко-русс­кие от­но­ше­ния в ХVІ-ХVІІІ ве­ках (Сбор­ник до­ку­мен­тов и ма­те­риалов). – Ал­ма-Ата: АН Каз ССР, 1961. – С. 96. 228

229

78

2-ТАРАУ. ХVІІІ – ХІХ ға­сыр­дың ал­ғаш­қы жар­ты­сын­дағы қа­зақ қоғамында ...

Кі­ші жүз­де­гі ру­лар ара­сын­да­ғы өзі­нің хан­дық би­лі­гі­нің әл­сіз­ ді­гі ту­ра­лы Әбіл­қайыр хан­ның 1734 жыл­ғы қа­ра­ша айын­да им­пе­ ра­тор Ан­на­ға Ор өзе­ні­нің са­ға­сы­на бе­кі­ніс са­лу­ды қайтара ұсы­ нып жаз­ған ха­тын­да да ашық мо­йын­да­ған. Ен­ді сө­зі­міз дә­лел­ді бо­лу үшын дәйек­сөз­ден үзін­ді кел­тір­сек: «Мен Әбіл­қайыр хан, жо­ға­ры мәр­те­бе­лім, сіз­ге еш пай­дам бол­ма­ды. Өйт­ке­ні қыр­ғыз – қай­сақ хал­қы ме­нің жар­лық­та­рым­ды мүл­де тың­да­май­ды...»230. П. Рыч­ков де­ре­гін­де де мы­на­дай ци­та­та ұшы­ра­са­ды, де­рек­тің ма­ғы­на­сын жо­ға­лт­пас үшін сол қал­пын­да бе­ріп отыр­мыз: «Пра­ ви­тель­ст­во в тех ор­дах по боль­шей час­ти по­хо­дитъ на де­мок­ра­ти­ чес­кое; ибо кто въ ка­ком ро­де ста­рые и бо­га­тые, то­го и по­чи­тают. Но влас­ти над­ле­жа­щей не толь­ко стар­ши­ны, но и са­ми вла­дель­цы надъ на­ро­домъ поч­ти не имеютъ, раз­ве тог­да, ког­да для до­бы­чи ез­дятъ, или за­щи­щают­ся отъ неп­ріяте­лей своихъ, ха­намъ и стар­ ши­намъ своимъ по­ви­нуют­ся, и по ихъ при­ка­замъ со­би­рают­ся и пос­ту­паютъ»231. Та­рих­шы Е.Бек­ма­ха­нов­тың ең­бе­гін­де­гі: «...ба­тыр­лар­дың әлеу­ мет­тік рө­лі­нің өс­уіне қа­зақ­тар­дың жоң­ғар­лар­мен, одан ке­йін­Ор­ та Азия жау­лап алу­шы­ла­ры­мен бол­ған со­ғыс­та­ры ерек­ше ық­пал ет­ті. Осы со­ғыс­тар­дың нә­ти­же­сін­де ба­тыр­лар ру бас­шы­сы тіз­ гі­нін қол­да­ры­на алып, қо­ғам­дық өмір­де­гі же­тек­ші тұл­ға­ға ай­ нал­ған. Бұл ту­ра­лы қа­зақ ағар­ту­шы­сы Ш. Уәли­ха­нов бы­лай деп жаз­ды: «Ба­тыр – қа­зақ­тар ара­сын­да сұл­тан­нан ке­йін­гі ең атақ­ты тұл­ға... Ол ең бе­дел­ді адам, оның ке­ңес­те­рі ха­лық ара­сын­да сал­ мақ­ты...»232 – де­ген сөй­лем­де­рі де осы­ны көр­се­те­ді. Со­ны­мен қа­тар, көш­пе­лі қа­зақ қо­ға­мын­да құр­мет­ті ба­тыр ата­ғы­ на ба­сы ерік­ті кез кел­ген адам­ның қол жет­кі­зе ала­тын­ды­ғы­на орай қа­зақ­тың бе­дел­ді хан­да­ры, мә­се­лен, Тәуке хан жә­не т.б. ба­тыр ата­ ғын қо­са ие­лен­ген. Тіп­ті Абы­лай хан­ның өзі қал­мақ ба­ты­ры Ша­ рыш­тың ба­сын ал­ға­ннан ке­йін­ға­на қа­лың ел­ге та­ныл­ға­ны бел­гі­лі. Хан­дық би­лік­тің әл­сіз­ді­гі­не сол кез­де­гі ха­лық ара­сы­нан шық­ қан ба­тыр­лар мен би­лер­дің, тұл­ға­лар­дың рө­лі­нің өсуі де өзін­дік Ка­за­хс­ко-русс­кие от­но­ше­ния в ХVІ-ХVІІІ ве­ках (Сбор­ник до­ку­мен­тов и ма­те­риалов). – С. 121. 231 Рыч­ков П.И. Ис­то­рия Орен­бург­ская (1730-1750). – С. 71. 232 Уәли­ха­нов Ш. Таң­да­ма­лы. 2 бас. – 101 б. 230

2.1. Қа­зақ қо­ға­мы­ның саяси жә­не әлеу­мет­тік жүйе­сін­де­гі ба­тыр­шы­лық ...

79

ық­па­лын жа­са­ды. Же­ке­ле­ген дуалы би­лер­дің би­лі­гі хан­дар­дың жар­лы­ғы­нан кем қа­был­дан­ба­ды. Қа­зақ­тар­дың не­ғұр­лым үл­кен қауым­дас­ты­ғы­ның ішін­де хан­ға қа­ра­ған­да ру­ба­сы­ла­ры мен ақ­са­ қал­дар­дың бе­де­лі күш­ті­рек бол­ды233. Қа­зақ­та «хан та­лау, тон –то­нау» де­ген бол­ған. Қа­зақ­тар хан­ мен араз­дас­са не қа­ша кө­ше­тін не­ме­се ор­да­сын ша­ба­тын234. «Бө­ген­бай ба­тыр» жы­рын­да да ба­тыр­дың хан­ның би­лі­гін мо­ йын­сын­ба­ға­ны тай­ға таң­ба бас­қан­дай анық бе­ріл­ген: «Сон­да да хан­ға Бө­ген ба­ғын­байды, Ерік­ті – кү­ші жет­кен не қыл­майды. Әбіл­мәм­бет не­ше жар­лық қыл­са-да­ғы, Бө­ген­бай жар­лы­ғы­нан та­был­майды»235.

XVІІІ ға­сыр­дың 20 жыл­да­ры Кі­ші жүз қа­зақ­та­ры не­гіз­гі күш­ ті те­ріс­тік­ке қа­рай топ­тас­тыр­ды. Қа­шан­да тір­ші­лік кө­зі бо­лып та­бы­ла­тын жайы­лым, су көз­де­рі, сау­да жол­да­ры өте­тін жол­дар үшін Жайық орыс-ка­зак­та­ры, Еділ қал­мақ­та­ры жә­не баш­құрт­тар­ мен бі­тіс­пес кү­рес жүр­гіз­ді. Тек, XVІІІ ға­сыр­дың ба­сы­нан бас­тап, пат­ша өкі­ме­ті ка­закорыс­тар­ды отар­лау саяса­ты­ның бас­ты аван­гар­ды ре­тін­де пай­да­ ла­нып, қа­зақ­тар­ды ата­ме­ке­ні­нен тық­сы­рып, олар­дың құ­нар­лы жер­ле­рін ка­зак­тар­ға тар­тып ала бас­та­ған­нан ке­йін­-ақ, қа­зақ жі­ гіт­те­рі­нің орыс бе­кі­ніс­те­рі­не ша­буылы үдеп кет­ті236. Кө­ріп отыр­ ға­ны­мыз­дай пат­ша үкі­ме­ті­нің отар­лау саяса­ты да отар­шыл­дық­қа қар­сы кү­рес­те ба­тыр­лар­дың рө­лі­нің арт­уына се­беп бол­ға­нын кө­ ре­міз. Сон­дық­тан осы ке­зең­де­гі қа­зақ хал­қын отар­лау­ды бас­ты мақ­сат етіп, оның бол­мыс-бі­ті­мін зерт­теп, жа­ға­лай қор­шау бе­кі­ ніс­те­рін са­ла бас­та­ған Ре­сей ше­неунік­те­рі де қа­зақ жі­гіт­те­рі­нің ал­ғыр­лы­ғы мен ба­тыл­ды­ғы ту­ра­лы жиі жа­зып қал­дыр­ған. Қа­зақ сар­баз­да­ры­ның жү­рек­ті­лі­гі мен жі­гер­лі­гі­не Аст­ра­хань гу­бер­на­то­ры Во­лы­нс­кий­дің жаз­ба­сын­да­ғы мы­на сө­зі дә­лел бо­ Вят­кин М. Сұл­та­ны и бии // Қа­зақ­тың ата заң­да­ры. Құ­жат­тар, де­рек­тер жә­не зерт­теу­ лер. – 10 том­дық / бас ред.: Зи­ма­нов С.З. – Ал­ма­ты: Же­ті жар­ғы, 2004. – Т. 2. – 213-217 б. 234 Ал­мас қы­лыш: ба­тыр­лар жы­ры / құ­раст. Дәуітұлы С. – Ал­ма­ты: Жа­лын, 1993. – 31 б. 235 Ал­мас қы­лыш: ба­тыр­лар жы­ры / құ­раст. Дәуітұлы С. – Б. 47. 236 Доб­рос­мыс­лов А.И. Суд у кир­гиз Тур­гайс­кой об­лас­ти въ XVІІІ и XІX ве­ках. – Ка­зань: Ти­по-ли­тог­ра­фия Ка­за­нс­ко­го уни­вер­си­те­та, 1904. – С. 104. 233

80

2-ТАРАУ. ХVІІІ – ХІХ ға­сыр­дың ал­ғаш­қы жар­ты­сын­дағы қа­зақ қоғамында ...

ла­ды: «қал­мақ­тар қа­зақ­тар­дың ал­дын­да жас­қа­на­ды, олар­дың бес не­ме­се ал­ты мы­ңы бес жүз қа­зақ­қа қар­сы тұ­ра ал­май­ды»237. Ға­лым М. Әб­ді­ров­тың «За­воева­ние Ка­за­х­стана Царс­кой Рос­ сией и борь­ба ка­за­хс­ко­го на­ро­да за не­за­ви­си­мос­ть» ат­ты кі­та­ бын­да та­рих­шы А. Ря­бин­нің ең­бе­гі­не сіл­те­ме жа­сай оты­рып, мы­на­дай дәйек­сөз кел­ті­ре­ді: «Жайық ка­зак­та­рын­да өліс­пей бе­ ріс­пейт­ін бір ға­на жау бол­ды – ол қа­зақ­тар еді. Олар қор­қу мен шар­шауды біл­мейт­ін өте қай­сар жә­не қа­жы­майт­ын жау бол­ды. Жайық ка­зак­та­ры олар­ға қар­сы қиян-кес­кі на­ғыз со­ғыс жүр­гіз­ ді»238. Бұл жер­де зерт­теу­ші­нің пат­ша өкі­ме­ті­нің қа­зы­на есе­бі­нен жыл са­йын­бө­ліп оты­ра­тын қа­ру-жа­ра­ғы­на ие Жайық ка­зак­та­ры­ на қар­сы қа­ра­пайым қа­ру­лан­ған Кі­ші жүз қа­зақ­та­ры­ның қайт­пас қай­сар­лы­ғын ба­ға­ла­ға­ны анық. Қа­зақ сар­баз­да­ры­ның бұл сын­ды ша­буыл­да­ры Н. Рыч­ков­тың күн­де­лік­те­рін­де де кез­де­се­ді: «Қа­зақ­тың ең атақ­ты­ла­ры көр­ші ел­дер­ді то­нау үшін ма­ңа­йына жа­сақ­тар да жи­най­ды. Қа­ра­қал­пақ­ тар, арал­дық­тар, таш­кент­тік­тер олар­дан ыл­ғи да жа­па ше­ге­ді»239. Соң­ғы жыл­дар­да­ғы зерт­теу­ші­лер ба­тыр­лар инс­тит­уын­ың қа­ лып­та­су үр­ді­сі­нің аяқ­талуын­XVII-XVIII ға­сыр­лар­мен бай­ла­ныс­ ты­ра­ды. Зерт­теу­ші Н.А. Аб­дол­лаев, Е.С. Са­ты­пал­ды: «Ең ал­ды­ мен, ХVІІ ға­сыр мен ХVІІІ ға­сыр­да­ғы дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мы­ның саяси та­ри­хы­на тән ерек­ше­лік­тер бас­ты ық­пал ет­ті. Ты­ным­сыз сырт­қы жау­гер­ші­лік со­ғыс­тар, көр­ші­лес ел­дер­дің аг­рес­сия­лық саяса­ты­нан кор­ға­ну, іш­кі тар­тыс­та ел бір­лі­гін сақ­тап, ыды­рат­пау тә­різ­ді күр­де­лі мә­се­ле­лер­дің қай­на­ған ор­та­сын­да ба­тыр­лар жүр­ ді, ше­шу­ші рөл ат­қар­ды. Сол се­беп­ті ба­тыр­лар­дың мүд­де­сі­мен да­ла эли­та­ла­ры «ақ­сүйек» (хан, сұл­тан, қо­жа) жә­не «қа­ра­сүйек» (би, ру­ба­сы-ақ­са­қал) өкіл­де­рі үне­мі са­на­су­ға мә­жүр бо­ла­тын. Көш­пе­лі қо­ғам өмі­рі­нің не­гіз­гі тір­ші­лік көз­де­рі әс­ке­ри кә­сіп­ке де тәуел­ді. Оның те­ті­гі жо­ға­ры­да­ғы күр­де­лі мә­се­ле­лер­мен бі­те қай­на­сып жат­қан­дық­тан ба­тыр­лар­дың қыз­ме­ті­не де­ген сұ­ра­ныс Ба­син В.Я. Рос­сия и ка­за­хс­кие ханс­тва в XVІ-XVІІІ вв. – Ал­ма-Ата: Наука,1971. – С. 180. Аб­ди­ров М. За­воева­ние Ка­за­х­стана царс­кой Рос­сией и борь­ба ка­за­хс­ко­го на­ро­да за не­ за­ви­си­мос­ть. – А­стана: Елор­да, 2000. – С. 112. 239 Рыч­ков Н. Днев­ные за­пис­ки пу­те­ше­ст­вия в кир­гиз-кай­сац­кой сте­пи в 1771 го­ду. – СПб.: Акад. Наук, 1772. – С. 26. 237

238

2.1. Қа­зақ қо­ға­мы­ның саяси жә­не әлеу­мет­тік жүйе­сін­де­гі ба­тыр­шы­лық ...

81

өте жо­ға­ры бол­ды. Бұл ба­рып, түр­лі әлеу­мет­тік топ­тар­дың іші­нен ба­тыр­лар­дын, бір­те-бір­те инс­ти­ту­циялан­уына алып кел­ді. Ба­тыр­ лар­дың әлеу­мет­тік си­па­тын­да­ғы ерек­ше­лік осын­да. Мә­се­лен, би тө­ре, тө­ре би бо­ла ал­май­ды. Бі­рақ, екеуі де жаужү­рек­ті­лі­гі­мен қо­ са ақыл­ды­лы­ғы­мен ба­тыр ата­на ал­ды жә­не айы­рык­ша құр­мет­ке бө­ле­не түс­ті», – деп тұ­жы­рым жа­сай­ды240. Осы­лай­ша XVII-XVIII ға­сыр­лар­да­ғы іш­кі жә­не сырт­қы фак­ тор­лар қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ба­тыр­лар­дың саяси, әлеу­мет­тік с­та­ тус­қа ие болуына қо­лай­лы жағ­дай ту­ғыз­ға­ны ту­ра­лы тұ­жы­рым жа­сай­мыз. Сон­дық­тан ел ба­сы­на күн түс­кен сәт­те саяси ба­сым­ ды­лық ба­тыр­лар қо­лы­на өт­ті. Бұл ту­ра­лы зерт­теу­ші Н.Г. Апол­ ло­ва: «XVIII ға­сыр­дың бі­рін­ші жар­ты­сын­да­ғы ба­тыр­лар тек қа­ на әс­ке­ри жо­рық­тар­да ма­ңыз­ды рөл ат­қар­ған жоқ. Олар әр­түр­лі дип­ло­ма­тиялық тап­сыр­ма­лар­ды орын­дайт­ын ел­ші­лер ре­тін­де де бел­сен­ді­лік та­ны­та­ды. Ақ­са­қал­дар ке­ңе­сі­не де құл­шы­на ара­ла­са­ ды. 30 жыл­дар­да­ғы фео­дал­дық кү­рес ке­зін­де бе­рік топ­ты құ­ра­ған Бө­кен­бай­дың бас­қар­уын­да­ғы ба­тыр­лар қа­зақ­тар­дың Ре­сей­дің қа­ ра­ма­ғы­на өт­уіне ше­шу­ші күш бол­ған», – деп жаз­ды241. Сырт­қы жау­дан қор­ға­ну, ел­дің іш­кі бір­лі­гін сақ­тау сияқ­ты күр­де­лі мә­се­ ле­лер­де ба­тыр­лар­дың рө­лі жо­ға­ры бол­ды. Ба­тыр ата­ғын ақ­сүйек жә­не қа­ра­сүйек өкіл­де­рі де қо­ғам­дық дә­ре­же­сі­не қа­ра­мас­тан бір­ дей иеле­не ала­тын, әрі ба­тыр­лар XVII-XVIII ға­сыр­лар­да­ғы сырт­ қы фак­тор­дың күш­ті­лі­гі­нен қо­ғам­дық қа­ты­нас­тар­да ба­сым­ды­ лық­қа ие бол­ды. Ен­ді­гі жер­де ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты­ның ат­қар­ған қыз­ме­ті мен оны рет­тейт­ін ере­же­лер­дің маз­мұ­нын жә­не қа­лып­тас­уын­ то­лы­ ғы­рақ ашып кө­ре­лік. Ол үшін бұл мә­се­ле­ні ба­тыр­лар­дың әлеу­ мет­тік-эко­но­ми­ка­лық жә­не іш­кі саяси қыз­ме­ті деп бө­ліп қа­рас­ тыр­ға­ны­мыз жөн. Ал­ды­мен қа­рас­ты­ры­лып отыр­ған инс­ти­тут­тың әлеу­мет­тік-эко­но­ми­ка­лық қыз­ме­ті­не тоқ­тал­сақ. Аб­дол­лаев Н.А., Са­ты­пал­ды Е.С. Дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мы­ның ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты: әлеу­ мет­ті си­па­ты мен қо­ғам­дық қыз­ме­тін­де­гі ерек­ше­лік // Әл-Фа­ра­би атын­да­ғы Қа­зақ ұлт­тық уни­вер­си­те­ті­нің Ха­бар­шы­сы. Та­рих се­риясы. –2002. – № 4. – 12-17 бб. 241 Ап­о­лло­ва Н.Г. При­соеди­не­ние Ка­за­х­стана к Рос­сии в 30-х го­дах ХVІІІ в. – Ал­ма-Ата: АН ССР, 1948. – С. 169. 240

82

2-ТАРАУ. ХVІІІ – ХІХ ға­сыр­дың ал­ғаш­қы жар­ты­сын­дағы қа­зақ қоғамында ...

Ба­тыр­лар то­бы­ның инс­ти­тут ре­тін­де­гі әлеу­мет­тік-эко­но­ми­ ка­лық қыз­ме­ті ең ал­ды­мен «ба­рым­та», «ол­жа», «­сау­ға» тә­різ­ді ұғым­дар­мен са­бақ­та­сып жа­тыр. Өйт­ке­ні ба­тыр жай ға­на қол бас­ та­ған жа­уын­гер емес, қа­лып­тас­қан жағ­дайға бай­ла­ныс­ты ірі мал жә­не жер иеле­ну­ші, ба­рым­та­шы, аң­шы т.б. бо­ла­тын. Та­қы­ры­бы­ мыз­дың то­лық маз­мұ­нын ашу үшін олар­дың әр­қай­сы­сы­на же­кеже­ке тү­сін­дір­ме­лік тал­дау бер­сек. Қа­зақ ұлт­тық эн­цик­ло­пе­дия­сын­да «ба­рым­та» ұғы­мы­на мы­ на­дай анық­та­ма бе­рі­ле­ді: «Ба­рым­та – қа­зақ хал­қы­ның дәс­түр­лі құ­қық­тық мә­де­ниетін­де ер­те за­ман­дар­да қа­лып­тас­қан ұғым. Ба­ рым­та бас­тап­қы кез­де прог­рес­сив­ті рөл ат­қар­ған: «қан­ға – қан, жан­ға – жан» дәс­тү­рі адам мен адам, ру мен ру ара­сын­да­ғы қас­ тық­ты кү­шейте тү­се­тін­дік­тен, кек қайтару­ды құн тө­леумен ал­ мас­ты­ру, егер де кі­нә­лі жақ әр түр­лі се­беп­тер­мен бел­гі­лен­ген құн мөл­ше­рін өтей ал­ма­са не­ме­се бұл­тар­са ақ­са­қал­дар ал­қа­сы­ның, би­лер со­ты­ның ке­сі­мі­мен ба­рым­та жа­сауға, яки, оның өріс­те­гі ма­лын ай­дап әке­ту­ге рұқ­сат етіл­ген. Сон­дық­тан ба­рым­та­ны ұр­ лық­пен, то­наушы­лық­пен, шап­қын­шы­лық­пен ша­тас­ты­ру­ға бол­ майды. Ке­зін­де ба­рым­та­ны ке­гі қайт­па­ған, есе­сі кет­кен жақ жа­ риялы түр­де жа­са­ған. Оған бі­реудің ақ ба­та­лы же­сі­рін не не­ке­лі әйе­лін аз­ғы­рып әке­ту, кі­сі өл­тір­ген жақ­тың ке­сім­ді құн­ды тө­лей ал­мауы, бі­реудің қо­рық же­рі­не мал жа­йып­, қыс қыс­та­уына, жаз жай­ла­уына рұқ­сат­сыз қо­ну, ор­та­ға түс­кен ол­жа­дан тиіс­ті үлес-сы­ ба­ға бер­меу, той­ға ша­қыр­май елеу­сіз қал­ды­ру, т.с.с. да­ла за­ңы­на, салт-са­на­сы­на қай­шы ке­ле­тін жағ­даят­тар се­беп бол­ған. Сон­дық­ тан, ба­рым­та­лаушы­ның ісі заң­ды әре­кет са­нал­ған. Егер ба­рым­та шек­теу­лі мөл­шер­ден ар­тық жа­сал­са, он­да жа­па шек­кен жақ қа­ рым­та қайт­ар­ған. «Ба­рым­та­ға – қа­рым­та» де­ген мә­тел со­ған бай­ ла­ныс­ты шық­қан. Екі жақ­тың дауы біт­кен кез­де ба­рым­та­лан­ған мал, мү­лік тү­гел­дей есеп­ке алын­ған. Ал са­нақ­қа ілін­бей, бі­лін­бей қал­ған­да­ры сы­рым­та ре­тін­де сі­ңіп кет­кен. «Біл­се – ба­рым­та, біл­ ме­се – сы­рым­та» де­ген сөз­де со­дан қал­ған. Тәуке хан­ның тұ­сын­ да құн тө­леу инс­ти­ту­ты­ның тәр­тіп­телуіне бай­ла­ныс­ты, ба­рым­та да­ла қо­ға­мын­да­ғы заң­ды­лық пен рет­ті­лік­ті сақ­тау­дың бір­денбір құ­ра­лы­на ай­нал­ды. XVIII ға­сыр­дың аяғы мен XIX ға­сыр­дың­

2.1. Қа­зақ қо­ға­мы­ның саяси жә­не әлеу­мет­тік жүйе­сін­де­гі ба­тыр­шы­лық ...

83

ба­сын­да Қа­зақ елі Ре­сей­дің қол ас­ты­на қа­рап, отар­лық өк­тем­дік­ тің кү­шеюіне, да­ла хал­қын би­леп-төс­теу­дің жа­ңа әкім­ші­лік-құ­ қық­тық те­тік­те­рі ен­гі­зілуіне орай, көп­те­ген әдет-ғұ­рып қа­ғи­да­ла­ ры өзі­нің бас­тап­қы мән-ма­ғы­на­сын жо­ға­лт­ты. Әсі­ре­се, құн өтеу ама­лы – ба­рым­та мал ұр­лау мен та­лан-та­раж, шап­қын­шы­лық ре­ тін­де айып­тал­ды. Мы­са­лы, 1822 ж. 22 мау­сым­да­ғы «Сі­бір қа­зақ­ та­ры ту­ра­лы жар­ғы­ның» 202 – ба­бын­да: «қа­зақ­тар­ға қа­тыс­ты тек: 1) мем­ле­кет­тік мүд­де­ні са­ту; 2) кі­сі өл­ті­ру; 3) то­нау мен ба­рым­та; 4) өкі­мет би­лі­гі­не әдейі ба­ғын­бау қыл­мыс­тық іс са­нал­сын» деп атап көр­сет­кен. Со­дан бас­тап қа­зақ же­рі­нің әр та­ра­бын­да би­лер со­ты ба­рым­та­ны ұр­лық­қа жат­қы­зып, ба­рым­та­шы­лар­ды қа­таң жа­ за­лау ту­ра­лы үкім­дер шы­ға­ра бас­та­ды»242. Со­ны­мен кел­ті­ріл­ген тү­сі­нік­тің не­гі­зін­де қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы «ба­рым­та» ұғы­мы ба­тыр­лық пен ба­тыл­дық көр­сет­кі­ші ре­тін­де ба­ға­лан­ған­ды­ғы­на көз жет­кі­зе­міз. Яғ­ни, ба­рым­та­ның өзі қо­ғам­да орын ал­ған жер дауы, же­сір дауы, ол­жа тү­сі­ру, кек алу, та­ла­бын орын­да­ту т.б. осын­дай қа­рым-қа­ты­нас қыз­мет­те­рі­не қа­рай туын­ дап отыр­ған. Қа­рас­ты­ры­лып отыр­ған ке­зең­де­гі тү­сі­нік­те ба­рым­та не­гі­зі­нен ер­жү­рек жә­не бі­лек­ті жі­гіт­тер­дің, бір сөз­бен айт­қан­да ба­тыр­лар қыз­ме­ті­нің бір тү­рі бол­ған. ХVІІІ-ХІХ ға­сыр­лар­да­ғы Ре­сей зерт­ теу­ші­ле­рі мен әс­ке­ри-әкім­ші­лік қыз­мет­кер­ле­рі бұл құ­бы­лыс­тың маз­мұ­нын ұғы­на ал­май, қа­рақ­шы­лық­тың бір тү­рі деп си­пат­та­ды. Мә­се­лен, орыс де­рек­те­рін­де «қа­зақ­тар ба­рым­та­да­ғы ер­жү­рек­ті­ лі­гі ар­қа­сын­да ба­тыр де­ген құр­мет­ке ие бо­ла­ды», – деп жаз­са243, Л. Кос­тен­ко: «Еш­те­ңе­ден тай­сал­майт­ын қа­рақ­шы­лар мен ұры­лар ха­лық ара­сын­да құр­мет­ке ие бо­лып, ба­тыр де­ген ат­қа лайық бо­ла­ тын», – деп атап өте­ді244. Олар­дың бұ­лай қо­ры­тын­ды жа­саула­ры­ ның бас­ты се­бе­бі, бі­рін­ші­ден, өз­ге мә­де­ниет өкіл­де­рі бол­ған­дық­ тан, екін­ші­ден, тұр­мыс сал­ты оты­рық­шы­лық­қа не­гіз­дел­ген­дік­тен Дауле­но­ва С., Ба­рым­та и ее лик­ви­да­ция в пер­вые го­ды Со­ве­тс­кой влас­ти в Ка­за­х­стане. Проб­ле­мы ка­за­хс­ко­го обыч­но­го пра­ва. – Алма-Ата, 1984. – С. 159. 243 Гур­лянд Я. Степ­ное за­ко­но­да­тель­ст­во с древ­ней­ших вре­мен до XVIII сто­ле­тия // Из­вес­ тия Об­ще­ст­ва ар­хе­ло­гии, ис­то­рии и эт­ног­ра­фии при Ка­за­нс­ком уни­вер­си­те­те.– Ка­зань, 1904. – Т. 20. – Вып. 4-5. – С. 63. 244 Кос­тен­ко Л.Ф. Сред­няя Азия и вод­во­ре­ние в ней русс­кой граж­данст­вен­нос­ти. – С. 42. 242

84

2-ТАРАУ. ХVІІІ – ХІХ ға­сыр­дың ал­ғаш­қы жар­ты­сын­дағы қа­зақ қоғамында ...

қа­зақ қо­ға­мы­ның бол­мы­сын тү­сі­не ал­ма­ды. Есе­сі­не бұл мә­се­ле­ні зерт­теу­ші С. То­лы­бе­ков жан-жақ­ты тал­дай ке­ле тө­мен­де­гі­дей қо­ ры­тын­ды бе­ре­ді: то­наушы­лық пен қа­рақ­шы­лық­ты олар (қа­зақ­тар – авт.) ұят іс деп са­на­ма­ды, ке­рі­сін­ше кім мұн­дай іс-әре­кет­тер­ді көп жа­са­са, өз ор­та­сын­да үл­кен құр­мет­ке ие бо­лып, оны алып күш иесі жә­не ер­жү­рек адам ре­тін­де көп­ші­лік ара­сын­да ма­дақ­та­ды245. Оның үс­ті­не осы мә­се­ле жө­нін­де адай руы­ның ақ­са­қа­лы айт­қан тө­мен­де­гі сөз­дер бі­раз жайт­ты аң­ға­рт­са ке­рек: «Біз­ді, адай­лар­ ды жа­байы, та­ғы, ақыл­сыз тіп­ті то­наушы­лар деп те айтады, айт­са айта бер­сін ... бі­рақ адай­лар ұры емес»246. Бір айта ке­те­ті­ні ба­рым­та­ның бас­тап­қы бел­гі­ле­рі ер­те ке­зең­де­ гі сақ – скиф­тер­де жә­не ке­йін­гі түр­кі­лер­де бі­лі­не бас­та­ған. Ежел­ гі ав­тор­лар­дың бі­рі Лу­киян Са­мо­са­тс­кий сақ-скиф­тер­дің еш­бір қо­ғам­дық ке­лі­сім­сіз тек қа­на ол­жа тү­сі­ру мақ­са­тын­да ба­сын қа­ уіп-қа­тер­ге ті­ге оты­рып, то­наушы­лық­тар ұйым­дас­тыр­ға­нын жа­ за­ды247. Ежел­гі тү­рік тай­па­ла­ры бі­рін-бі­рі ба­ғын­ды­ру үшін, ал­ды­ мен қар­сы­ла­сы­ның жыл­қы­ла­рын қуып­ алып, олар­ды әл­сі­ре­ту­ге ты­рыс­қан. Де­мек ба­рым­та жай­дан-жай пай­да бол­ған құ­бы­лыс емес, та­ри­хи та­мы­ры бар саяси-әлеу­мет­тік бол­мыс. Қа­рас­ты­ры­ лып отыр­ған уа­қыт­та ба­рым­та қа­лып­ты жә­не күн­де­лік­ті жағ­дайға ай­нал­ды деу­ге бо­ла­ды. Егер­де қан­дай да бір руара­лық ки­кіл­жің орақ тіл­ді би­лер та­ра­пы­нан ше­шіл­ме­се, он­да іс­ке екі жақ­тың ба­ рым­та­шы ба­тыр­ла­ры ара­ла­сып, мә­се­ле­ні сойыл-шоқ­пар­дың кө­ ме­гі­мен рет­теу­ге ты­рыс­қан. Кей кез­де­рі ру ара­лық ба­рым­та бір­ ша­ма уа­қыт­қа де­йін­ со­зы­лып, ушық­қа­ны сон­ша­лық адам өлі­мі де орын алып отыр­ған. Мә­се­лен, зерт­теу­ші Т. Шо­йын­баев­тың ең­бе­гін­де­гі де­рек­тер­ге сүйен­сек, шек­ті руы­ның бір­не­ше ба­рым­ та­шы­сы Жан­қо­жа ба­тыр­дың ауылы­нан жыл­қы ай­дап әке­те­ді. Со­ ңы­на түс­кен ба­тыр олар­дың еке­уін­де қол­ға тү­сі­ріп, Сыр­тай ат­ты бейіт­тің жа­ны­на асып қояды248. Көп жағ­дайда ба­рым­та ке­зін­де То­лы­бе­ков С.Е. Об­ще­ст­вен­но-эко­но­ми­чес­кий ст­рой ка­за­хов в ХVІ-ХІХ ве­ках. – Ал­маАта, 1959. – С. 220. 246 Се­дельни­ков Т. Борь­ба за зем­лю в кир­гизс­кой сте­пи: Кир­гизс­кий зе­мель­ный воп­рос и ко­ло­ни­за­ци­он­ная по­ли­ти­ка пра­ви­тель­ст­ва. – СПб.: Де­ло. Изд. С. До­ра­то­вс­ко­го и А. Ча­ руш­ни­ко­ва, 1907. – С. 14. 247 Ма­те­ри­алы по ис­то­рии Сюн­ну. – С. 58. 248 Шо­йын­баев Т. Вос­стание Сыр-Дарь­инс­ких ка­за­хов. – Ал­ма-Ата: Изд-во АН Каз­ССР, 1949. – С. 33. 245

2.1. Қа­зақ қо­ға­мы­ның саяси жә­не әлеу­мет­тік жүйе­сін­де­гі ба­тыр­шы­лық ...

85

екі жақ адам өлі­мі­нен сақ бо­лу­ға ты­ры­са­тын. Со­ған бай­ла­ныс­ты «Бас жа­рыл­са, бө­рік ішін­де, қол сын­са, жең ішін­де» де­ген сөз тір­ ке­сі ба­рым­та­ның бас­ты қа­ғи­да­сы бол­ған. Ба­рым­та ке­зін­де өлімжі­тім­ге жол бер­меуі­нің бас­ты се­бе­бі құн тө­леу жүйе­сін­де жат­ты. Мы­са­лы, то­бық­ты­лар мен ма­тай­лар ара­сын­да­ғы бір ба­рым­та­ла­су ке­зін­де ма­тай руы­ның ба­ты­ры Тә­не­ке Дө­се­тұлы жі­гіт­те­рі­не сақ бо­лың­дар өлім бол­ма­сын, бір бей­бақ­тың құ­ны – 100 жыл­қы, оны тө­лейт­ін жайы­мыз жоқ де­се, ке­рей мен най­ман ара­сын­да орын ал­ған ба­рым­та­да­ғы сойыл­да­су­да ке­рей­дің әйгі­лі ба­рым­та­шы ба­ ты­ры Тө­лен най­ман­ның үш бір­дей жі­гі­тін ат­тан құ­ла­та­ды. Сол кез­де най­ман­ның 16 жа­сар Бар­лы­бай ат­ты жас ба­ты­ры Тө­лен­мен алы­са ке­те­ді де кү­ші асып оны қо­лын­да­ғы бал­та­сы­мен ұра­йын­ де­ген­де, әке­сі қо­лы­нан ұс­тап алып, өл­тір­ме құ­нын не­мен тө­лей­ сің деп тоқ­та­та­ды249. Сол се­беп­ті де ба­рым­та уақы­тын­да қа­зақ­тар қан­дай ашу үс­тін­де бол­ма­сын іс­ті на­сыр­ға шап­тыр­мауға ты­рыс­ қан. Ең бас­ты­сы құн тө­леуден ерек­ше қо­рық­қан. Осы­дан алып қа­ра­ған­да құн тө­леу жүйесі ба­рым­та ке­зін­де адам өлі­мін бол­дыр­ мауда прог­рес­сив­ті рөл ат­қар­ған. Ба­рым­та­ның сәт­ті аяқ­та­луы кө­бі­не бір топ­тың қа­та­рын­да есі­мі сол өл­ке­де­гі жал­пақ жұрт­қа та­ны­мал айтулы ба­тыр­лар­дың көп­теп тар­тылуына бай­ла­ныс­ты бол­ған. Сол се­беп­ті де бай-шон­жар­лар өз­де­рі­нің ма­ңа­йына та­қы­мы мық­ты, бі­лек­ті жі­гіт­тер­ді топ­тас­ты­ рып, көр­ші­лес ру­лар­ға жә­не сау­да ке­руен­де­рі­не ба­рым­та ұйым­дас­ тыр­ған. Ал кей­де ке­рі­сін­ше бо­лып ба­рым­та­шы ба­тыр­лар бай-шон­ жар­лар­дың, сұл­тан­дар­дың мал­да­рын ба­рым­та­лап ке­дей-кеп­шік­ке үлес­ті­ріп бе­ріп отыр­ған. ХХ ға­сыр­дың ба­сын­да Шың­жаң­да өмір сүр­ген Зу­ха ба­тыр ма­ңа­йына өзі тә­різ­дес жаужү­рек жі­гіт­тер­ді топ­ тас­ты­рып қа­зақ, қы­тай, моң­ғол бай­ла­ры­ның жыл­қы­ла­рын ай­дап әке­тіп тұр­мы­сы на­шар ауыл­дар­ға та­рат­қан. Мон­ғо­лияның Бая­нөл­ гей айма­ғын­да Ра­ма­зан де­ген атақ­ты ба­рым­та­шы бо­лып, ол 19 жыл бойы ба­рым­та ар­қы­лы бір ауыл­ды асы­рап тұр­ған250. Та­ри­хи мә­лі­мет­тер­ге жү­гін­сек көп жағ­дайда ба­рым­та­ға бас­ қа мү­лік­тен гө­рі, мал түс­кен жә­не оны бел­гі­лі бір та­лап­ты орын­ 249 250

Тоқ­та­бай А.У. Ба­рым­та – ба­тыр­лық мек­те­бі. – 188 б. Тоқ­та­бай А.У. Ба­рым­та – ба­тыр­лық мек­те­бі. – 192 б.

86

2-ТАРАУ. ХVІІІ – ХІХ ға­сыр­дың ал­ғаш­қы жар­ты­сын­дағы қа­зақ қоғамында ...

да­ту үшін ке­піл­дік­те ұс­та­ған251. Ба­рым­та­ның мұн­дай тү­рі әсі­ре­ се Ре­сей­дің қа­зақ же­рі­не отар­лық пи­ғыл­мен аяқ бас­қан күн­нен бас­тап жиілей тү­се­ді. Мә­се­лен, ел­ші М. Тев­ке­лев­тың кел­ге­ні­не на­ра­зы бол­ған Бақ­ты­бай ба­тыр пол­ков­ник Гер­бер­дің бас­шы­лы­ ғы­мен Ре­сей­ден Бұ­ха­ра мен Хиуаға бет ал­ған 500 түйелі ке­руен­ді тоқ­та­тып, оның жар­ты­сын жер­гі­лік­ті ха­лық­қа та­ра­тып бе­ре­ді252. Ал қа­зақ да­ла­сын Ре­сей та­ра­пы­нан бе­кі­тіл­ген хан-сұл­тан­дар бас­ қа­ра бас­та­ған тұс­та, бар­лық би­лік ру-тай­па­ға ар­қа сүйе­ген ба­ тыр­лар мен би­лер­дің қо­лы­на кө­шіп, ба­рым­та тіп­ті құ­лаш жаяды. 1799 жы­лы Кі­ші жүз­дің Төрт­қа­ра руы­ның ба­тыр­ла­ры Қа­рал­тай мен Са­ры­ал­тай Бұ­ха­ра­ға жол тарт­қан ке­руен­ді ба­рым­та­лап, Ре­ сей­ге 295 мың сом ша­ма­сын­да шы­ғын кел­ті­ре­ді253. Ре­сей­дің та­ ра­пы­нан қол­дау та­уып­, Кі­ші жүз­дің ха­ны де­ген лауа­зым­ға бей­біт түр­де қол жет­кі­зе ал­ма­ған сұл­тан Қа­ра­тай Нұ­ра­лы­ұлы жа­ны­на Ор­да­ға бел­гі­лі ба­тыр­лар­ды топ­тас­ты­рып, Ре­сей мен Ор­та Азия хан­дық­та­ры ара­сын­да жүр­ген сау­да ке­руен­де­рі­нің кез-кел­ге­нін ба­рым­та­лап оты­ра­ды254. Осы ар­қы­лы ол өзі­нің та­ла­бын орын­ дат­қы­сы кел­ген­ді­гі тү­сі­нік­ті жайт­. Со­ны­мен бір­ге осы ке­зең­де Кө­ті­бар, Арыс­тан тә­різ­ді ба­тыр­лар Ор­да­да­ғы (Кі­ші жүз­де – авт.) на­ғыз кә­сіп­қой ба­рым­та­шы­лар­ға ай­нал­ған бо­ла­тын. Олар Ор­да ішін­де­гі ба­рым­та­мен шек­тел­мей, тіп­ті шеп бо­йын­да­ғы орыс бе­кі­ ніс­те­рін­де­гі жыл­қы­лар­ды да қуып­ала­ды255. Кө­ріп отыр­ға­ны­мыз­ дай де­рек­тер не­гі­зін­де кел­ті­ріл­ген ба­рым­та­лар­дың қай-қай­сы­сы бол­ма­сын ба­тыр­лар­дың қа­тыс­уын­сыз өт­пе­ген. Бұл жер­де та­ғы бір мә­се­ле­ні ес­тен шы­ға­ру­ға бол­майды. Ол қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ба­тыр­лар­дың бар­лы­ғы бір­дей дә­ре­же­де бол­ған жоқ, мә­се­лен, бі­рі ру ішін­де­гі ға­на ба­тыр бол­са, ке­ле­сі­сі бү­кіл бір Ор­да­ға та­ны­мал Лев­шин А. Опи­са­ние кир­гиз-кай­сац­ких или кир­гиз-ка­зачь­их орд и сте­пей.– Спб: Тип. Кар­ла Крайя, 1832. – Ч. ІІІ. – С. 133-134;170. 252 Ка­за­хс­ко-русс­кие от­но­ше­ния в ХVІ-ХVІІІ ве­ках (Сбор­ник до­ку­мен­тов и ма­те­риалов). – Ал­ма-Ата: АН Каз ССР, 1961. – С. 89. 253 Доб­рос­мыс­лов А.И. Тур­гайская об­лас­ть. Ис­то­ри­чес­кий очерк. – Орен­бург, 1900. – С. 218. 254 Ря­за­нов А.Ф. Со­рок лет борь­бы за на­циональ­ную не­за­ви­си­мос­ть ка­за­хс­ко­го на­ро­ да (1737-1838 гг) // Очер­ки по ис­то­рии на­циональ­но­го дви­же­ния Ка­за­х­стана в 2-час­тях. – Кзыл-Ор­да, 1926. – С. 34. 255 Ря­за­нов А.Ф. Со­рок лет борь­бы за на­циональ­ную не­за­ви­си­мос­ть ка­за­хс­ко­го на­ро­ да (1737-1838 гг) // Очер­ки по ис­то­рии на­циональ­но­го дви­же­ния Ка­за­х­стана в 2-час­тях. – Кзыл-Ор­да, 1926. – С. 54-63. 251

2.1. Қа­зақ қо­ға­мы­ның саяси жә­не әлеу­мет­тік жүйе­сін­де­гі ба­тыр­шы­лық ...

87

бол­ды, ал үшін­ші бі­реуле­рі ұлт­тық дең­гейде­гі тұл­ға­лар бо­ла­тын. Сон­дық­тан ал­ғаш­қы екі топ­қа жа­та­тын ба­тыр­лар­дың іс-қи­мы­ лын ба­рым­та­мен бай­ла­ныс­тыр­сақ та, соң­ғы топ ба­тыр­ла­ры­ның әре­ке­ті ба­рым­та­дан гө­рі ша­уып­алу­ға, яғ­ни саяси құ­бы­лыс­қа жа­ қы­ны­рақ. Көш­пе­лі­лер­де­гі мұн­дай құ­бы­лыс­ты ХVІІІ ға­сыр­да-ақ П. Пал­лас бай­қа­ған бо­ла­тын. Зерт­теу­ші­нің көр­сет­уін­ше кез-кел­ ген ша­уып­ алу, яғ­ни ба­рым­та аяқ-ас­ты­нан пай­да бо­лып, оған ру ішін­де­гі қай­сы­бір тәжір­ибелі адам бас­шы­лық жа­сай ал­ған. Ал ірі кө­лем­де­гі ба­рым­та ал­дын-ала ке­ңес­те тал­қы­ла­нып, оны бас­қа­ ру­ға жал­пы ха­лық мо­йын­да­ған тұл­ға бе­кі­тіл­ген256. Бұ­ған қа­тыс­ ты бел­гі­лі та­рих­шы С. Мә­жи­тов бы­лай деп жа­за­ды: «­Ша­уып­алу жүйесі Ор­та Азия мен сол­түс­тік Кав­каз­дың кей­бір ха­лық­та­ры­ның қо­ғам­дық да­му заң­ды­лық­та­ры­мен ты­ғыз бай­ла­ныс­ты құ­бы­лыс... Ша­уып­алу би­лік­тің ық­па­лы­ның, ру­дың бай­лы­ғы­ның өс­уіне әсер ет­ті. Со­ны­мен бір­ге жо­рық­қа қа­тыс­қан қа­ра­пайым жа­уын­гер­дің ма­те­ри­ал­дық сұ­ра­ны­сын да қа­на­ғат­тан­дыр­ды257. Осы­лар­мен бір­ге ХІХ ға­сыр­да қа­зақ да­ла­сын­да түр­лі әс­ке­ри-әкім­ші­лік іс­тер ат­қар­ ған Н. Гро­де­ков­тың ең­бе­гін­де кел­ті­ріл­ген мә­лі­мет­тер­ге сүйен­сек, ба­рым­та­да бел­гі­лі бір ере­же­лер сақ­тал­ған. Мә­се­лен, бір де­рек­тер бо­йын­ша ба­рым­та тек түн­де ға­на орын­дал­са, та­ғы бір ақ­па­рат­та ба­рым­та­ның орын ал­ған­ды­ғы қар­сы жақ­қа ес­кер­тіл­ген258. Ба­рым­та­ның та­ғы бір ерек­ше­лі­гі ол не­гі­зі­нен тек көш­пе­лі ха­ лық­тар­ға тән құ­бы­лыс. Мә­се­лен, түрк­мен­нің ала­ман­да­ры бір­не­ ше мың адам­ға де­йін­ топ­та­сып қор­ға­ны­сы на­шар бе­кі­ніс­тер мен ке­руен­дер­ді то­на­са259, оң­түс­тік Иран­да­ғы көш­пе­лі каш­кай­лық­тар ХХ ға­сыр­дың ор­та ше­ні­не де­йін­ тұ­рақ­ты әс­кер­ден тай­сал­мас­тан ба­рым­та­мен айна­лы­сып, мұн­дай қа­рақ­шы­лық­ты олар қыл­мыс емес, ке­рі­сін­ше, тай­па­ның ба­тыл­ды­ғы мен айбы­ны­ның кө­рі­ні­сі деп есеп­те­ген260. Зерт­теу­ші­лер­дің көр­сет­уін­ше, ба­рым­та ұйым­ Пал­лас П.С. Пу­те­ше­ст­вие по раз­ным про­вин­циям Рос­сийс­кой им­пе­рии. – СПб.: При Им­пе­рат. Акад. наук, 1773. – Т. І. – С. 579-580. 257 Ма­жи­тов С.Ф. Проб­ле­мы ис­то­рии, теории и ис­то­риог­ра­фии на­род­но-ос­во­бо­ди­тель­но­го дви­же­ния ХVІІІ-на­ча­ла ХХ вв. в Ка­за­х­стане. – Ал­ма­ты: Мек­теп, 2007. – С. 243. 258 Гро­де­ков Н.И. Вой­на в Турк­ме­нии. По­ход Скобеле­ва в 1880-1881 гг. – СПб.: Тип-я В.С. Ба­ла­ше­ва, 1883. – Т. 1. – С. 171. 259 Дос­мұ­ха­ме­дұлы Х. Ала­ман. – 45 б. 260 Ива­нов М.С. Пле­ме­на Фар­са. Каш­кайс­кие, хам­се, кух­ги­луйе, мам­са­ни. – М.: Изд-во АН СССР, 1961. – С. 97 – 98. 256

88

2-ТАРАУ. ХVІІІ – ХІХ ға­сыр­дың ал­ғаш­қы жар­ты­сын­дағы қа­зақ қоғамында ...

дас­ты­ру­шы­лар екі мақ­сат көз­де­ген. Бі­рін­ші­сі, ол­жа тү­сі­ру, ен­ді бі­рі әлеу­мет­тік ста­ту­сын жо­ға­ры­ла­ту бол­ған. Түрк­мен­дер­де ала­ ман бас­шы­ла­ры бас­қа­лар­ға қа­ра­ған­да екі есе мөл­шер­де ол­жа ал­ са261, оң­түс­тік иран тай­па­ла­ры­ның бас­шы­ла­ры әр түр­лі мә­лі­мет бо­йын­ша ол­жа­ның он­нан бі­рі­нен он­нан бе­сі­не де­йін­гі мөл­ше­рін ала­тын бол­ған262. Ол­жа­дан елеу­лі үлес ал­майт­ын­дар ба­рым­та­ға әлеу­мет­тік дә­ре­же­сін жо­ға­ры­ла­ту үшін қа­тыс­қан. Тіс қақ­қан жа­ уын­гер үшін ба­рым­та қо­ғам­дық дә­ре­же­сін одан ары бе­кі­те тү­су бол­са, жас­тар­ға көп­ші­лік ор­та­ға та­ны­ла тү­су мүм­кін­ді­гін бе­ре­ тін. Жал­пы көш­пе­лі­лер қо­ға­мын­да­ғы ба­рым­та ба­тыр­шыл­дық­қа өте­тін са­ты бол­ды деп айтуға бо­ла­ды. Оған Со­зақ өңі­рін­де өмір сүр­ген Абақ ба­тыр­дың өз ауызы­нан айтылып, ұр­пақ­та­рын­да сақ­ тал­ған мы­на­дай әң­гі­ме дә­лел бо­ла ала­ды: «Мен 13 жа­сым­да ере­ сек­тер­ге іле­сіп, жыл­қы кү­зе­ті­не шық­тым. Ол кез­де ба­рым­та көп, алып кет­ті, қуып­ кет­ті де­ген сөз құ­лақ­қа күн­де ес­ті­ле­ді. Қал­мақ тие ме, қыр­ғыз тие ме не­ме­се қа­зақ­тың өз ба­рым­та – сы­рым­та­ шы­ла­ры тие ме, әйт­еуір, ты­ныш­тық жоқ. Қан-жо­са бо­лып, таяқ же­ген күн­дер де аз бол­ған жоқ. Сөйт­іп жү­ріп сүйек қат­ты. Мал адам­ның бауыр еті, ай­дап ке­тіп ба­ра жат­са, қа­лай жі­бе­ре бе­ре­сің, шыр пыр бо­лып жыл­қы­ны бер­меуге әре­кет ете­сің, жау се­ні ая­май­ ды, сойыл сіл­теп, ұрып тү­сі­ру­ге ұм­ты­ла­ды, сен де қа­рап тұр­май­ сың, қар­сы қа­ру жұм­сай­сың, бас­та жа­ры­лып, қол­да мер­ті­ге­ді. Аға­йын­ ара­сын­да кем­ші­лік көр­ге­ні ма­ған ке­ліп ша­ғын­ды. Най­за­ға сүйе­ніп тұ­рып ұйық­тап, ат үс­тін­де тұ­рып су іш­кен күн­ де­рім көп бол­ды. Сол жы­лы он то­ғыз­да едім. Со­дан бы­лай ме­нің қа­тар­ла­рым ба­тыр деп дә­ріп­тейт­ін бол­ды»263. Со­ны­мен бір­ге ба­рым­та ар­қы­лы ар­найы бір ри­ту­ал­дық бел­ гі­лер анық­тал­ған. Сол­түс­тік со­ма­ли­лық­тар жа­уын­гер қа­та­ры­на өту үшін көр­ші­лес тай­па­ға қар­сы жо­рық­қа қа­ты­суы ке­рек бол­ ды. Ара­вияның, Си­рия шө­лі­нің жә­не Иран қо­сө­зе­ні­нің бе­ду­ин­де­ рін­де то­наушы­лық жо­рық­та өзін көр­сет­пе­ген жі­гіт әйел­сіз қа­лу қау­пін­де бол­ған, не бол­ма­са нақ­ты се­беп­сіз жо­рық­қа қа­тыс­па­ған 261 262 263

Ива­нов М.С. Пле­ме­на Фар­са. Каш­кайс­кие, хам­се, кух­ги­луйе, мам­са­ни. – С. 194. Ива­нов М.С. Пле­ме­на Фар­са. Каш­кайс­кие, хам­се, кух­ги­луйе, мам­са­ни. – С. 87. Тоқ­та­бай А.У. Ба­рым­та – ба­тыр­лық мек­те­бі. – 189 б.

2.1. Қа­зақ қо­ға­мы­ның саяси жә­не әлеу­мет­тік жүйе­сін­де­гі ба­тыр­шы­лық ...

89

ер адам­ның күр­ке­сі­не әйел­дер ма­зақ ре­тін­де қа­ра жа­лау іліп ке­те­ тін264. Бұл айт­ыл­ған­дар атал­ған ха­лық­тар­да ба­рым­та ісі­не қан­дай дең­гейде мән бе­ріл­ге­нін көр­се­те­ді. Қа­зақ хал­қын­да да ба­рым­та­ ның өзін­дік си­па­ты бол­ған­ды­ғы­на жо­ға­ры­да тоқ­та­лып өт­кен­біз. Бір аны­ғы қа­зақ хал­қы­ның қо­ғам­дық құ­ры­лы­мын­да ба­рым­та­ның мақ­са­ты мен ма­ғы­на­сы, мін­дет­те­рі өз­ге ха­лық­тар­ді­кі­не қа­ра­ған­да ана­ғұр­лым кең бол­ды жә­не ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты­ның әлеу­мет­тікэко­но­ми­ка­лық қыз­ме­тін то­лық­тай көр­сет­ті. Со­ны­мен бір­ге ба­ рым­та­ның, жал­пы ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты­ның іш­кі-бол­мы­сын ашу­ да «ол­жа», «­сау­ға» ұғым­да­ры ерек­ше ма­ңыз­ға ие. Біз жо­ға­ры­да бас­қа көш­пе­лі ха­лық­тар­да ба­рым­та­дан түс­кен ол­жа­ның ба­сым бө­лі­гін ұйым­дас­ты­ру­шы­лар ал­ған­ды­ғын атап өт­ кен­біз. Қа­зақ хал­қын­да да ол­жа­ның не­гіз­гі бө­лі­гін ба­тыр­лар ал­ ға­ны­мен де, өзін­дік ере­же­лер сақ­тал­ған бо­ла­тын. Қа­рас­ты­ры­лып отыр­ған та­қы­рып­тың бір өзе­гі бо­лып та­бы­ла­тын­дық­тан атал­ған ұғым­дар­ға те­ре­ңі­рек тоқ­тал­сақ. «Ол­жа» – бұл ба­рым­та ба­ры­сын­да не­ме­се со­ғыс­та қол­ға түс­кен жау­дың қа­ру-жа­ра­ғы, ма­лы, бай­лы­ғы жә­не тұт­қын­дар. Ұғым­ның маз­мұ­нын то­лы­ғы­рық тү­сі­ну үшін 2005 жы­лы жа­рық көр­ген Ұлт­тық эн­цик­ло­пе­дияның 7-ші то­мын­да бе­ріл­ген рес­ ми анық­та­ма­ға жү­гін­сек: «Ол­жа – дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ұғым. Жо­рық ба­ры­сын­да қол­ға түс­кен тұт­қын­дар мен ма­те­ри­ал­ дық бай­лық­тар(мал, қа­ру-жа­рақ, т.б.) ол­жа са­на­лып, әс­кер­ді ма­ ра­пат­тау­дың бір тү­рі ре­тін­де көр­се­ткен ер­лік­ке, атақ-дә­ре­же­ге сай бө­лін­ген. Ол­жа­ның бес­тен бір бө­лі­гі (ең жақ­сы­сы) хан­ның, әмір­ші­нің үле­сі­не тиіп, қал­ған­да­ры же­ңіс­ке қос­қан үлес­те­рі­не қа­рай ба­тыр­лар мен жа­уын­гер­лер­ге бө­лі­ніп бе­ріл­ген. Ба­тыр­лық жыр­лар­да қа­зақ ба­тыр­ла­ры­ның ол­жа­ға түс­кен қал­мақ қыз­да­ры­на үй­лен­ге­ні айтыла­ды. Әс­кер­дің, ба­тыр­лар­дың, қол­бас­шы­лар­дың ең­бе­гін, қыз­ме­тін әділ ба­ға­лап, уақы­тын­да ма­ра­пат­тау, ол­жа бе­ру жа­уын­гер­лер­дің әс­ке­ри ру­хын кө­тер­ген. Бұл әс­ке­ри дәс­түр қа­зақ хан­ды­ғын­да XIX ға­сыр­ға де­йін­сақ­тал­ды. Қа­зір­гі кез­де кез­дей­соқ та­уып­алын­ған зат ол­жа бо­лып са­на­ла­ды». Де­мек ол­жа жа­уын­гер­ Ива­нов М.С. Пле­ме­на Фар­са. Каш­кайс­кие, хам­се, кух­ги­луйе, мам­са­ни. – М.: Изд-во АН СССР, 1961. – C. 195. 264

90

2-ТАРАУ. ХVІІІ – ХІХ ға­сыр­дың ал­ғаш­қы жар­ты­сын­дағы қа­зақ қоғамында ...

лік дәс­түр­дің бір жұр­на­ғы ре­тін­де қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы әлеу­мет­ тік-эко­но­ми­ка­лық қа­рым-қа­ты­нас­тар­дың құ­рам­дас бір бөл­ше­гі бо­лып та­бы­ла­ды. Ол­жа­ның мән-маз­мұ­ны та­ри­хи-әде­би шы­ғар­ма­лар­да ке­ңі­нен ашыл­ған. Мә­се­лен, со­ғыс­тан түс­кен ол­жа ту­ра­лы Ақ­там­бер­ді жы­раудың тө­мен­де­гі жыр жол­да­ры ай­қын мә­лі­мет бе­ре­ді: «Май­дан­да да­был қақ­ты­рып, Ер­лер­дің жо­лын аш­ты­рып, Ата­сы бас­қа қал­мақ­ты, Жұр­ты­нан ша­уып­бас­ты­рып, Түйеде­гі пар­ша­сын, Әл­пеш­те­ген хан­ша­сын, Ат ар­ты­на мін­гі­зіп, Те­гін бір ол­жа алар ма екен­біз»265.

Бұл жер­де жы­рау әрі қол­бас­шы Ақ­там­бер­ді­нің қал­мақ­тар та­ ра­пы­нан көр­се­тіл­ген зор­лық-зом­бы­лық­қа ашуы ше­гі­не же­тіп, қа­зақ ба­тыр­ла­ры­ның бір жең­нен қол, бір жа­ға­дан бас шы­ға­ру ар­қы­лы жауға тойтарыс бе­ріп, ол­жа­ға же­ту кү­нін аң­са­ған­ды­ғы кө­рі­ніп тұр. Бір жа­ғы­нан Ақ­там­бер­ді жы­раудың «ол­жа­сын» қа­ зақ хал­қы­ның ер­кін­де­гі ұғы­мы­мен де са­бақ­тас­ты­ра қа­рас­ты­ру­ға бо­ла­тын­дай. Ке­ле­сі жыр жол­да­ры­ның да маз­мұ­ны қа­рас­ты­ры­лып отыр­ған мә­се­ле­мен са­бақ­та­сып жа­тыр: «Мен Қоя­нақ ба­ла­сы... Ба­рым­та­да ол­жа ал­ған, Ке­зе­гін жауға өт­кіз­ген, Тор­ғауыт бұ­зып жол сал­ған Қарт Қо­жақ дейт­ін ба­тыр­мын»266.

Ал Бұ­қар жы­раудың тол­ға­уын­да Абы­лай хан­ның ба­тыр­лар­ды жиып со­ғыс­тан түс­кен ол­жа­ны бө­ліс­ке сал­ға­ны бе­ріл­ген: Ал­дас­пан. – Ал­ма­ты: Жа­зу­шы, 1971. – 112 б. Ер Тар­ғын: Ба­тыр­лық эпос / Қа­ра сөз­бен жыр­ла­ған М. Ма­ғауин. – Ал­ма­ты: Жа­зу­шы, 1985. – 18 б. 265 266

2.1. Қа­зақ қо­ға­мы­ның саяси жә­не әлеу­мет­тік жүйе­сін­де­гі ба­тыр­шы­лық ...

91

«Өң­кей ба­тыр жиыл деп, Хан Абы­лай ша­қыр­ды, Бө­ліс­ке ол­жа түс­сін деп, Хан Абы­лай бұйыр­ды...»267.

Со­ны­мен бір­ге қа­зақ ба­тыр­ла­ры түс­кен ол­жа­ны ха­лық­қа үлес­ ті­ріп бер­ген. Оны біз «Қа­ра­дөң ба­тыр» жы­рын­да­ғы мы­на жол­дар­ дан анық бай­қай­мыз: «Қал­мақ­тан көп мал алып Елі­не сон­да ке­ле­ді, Үлес­ті­ріп ба­ты­рың Бә­рін де ел­ге бе­ре­ді. Жар­лы­сын бай­ға те­ңе­ді»268, ал «Ер Бе­гіс» жы­рын­да: «Алыс­пай-ақ Сүйе­ніш, Аты мен сауы­тын Ол­жа қы­лып алып­ты269

– деп со­ғыс ке­зін­де жә­не жо­рық­тан ке­йін­ ол­жа ре­тін­де қа­ру-жа­ рақ пен мал­ды та­ра­ту жа­йын­баян­дай­ды. Ке­ле­сі быр жыр үзін­ді­ сін­де қол­ға түс­кен тұт­қын­дар­ды бө­лу ба­ры­сы си­пат­та­ла­ды: «Елі­не же­тіп кел­ге­сін Ата-ана­ның жұр­ты­на Қы­зыл­бас ұл­да­ры бө­лін­ді Көп ол­жа бо­лып кө­рін­ді»270.

Қа­зақ хал­қы­ның ба­тыр­лар дәс­тү­рін­де со­ғыс­тан ке­йін­ ол­жа бө­лі­су ба­ры­сын­да жо­рық­қа қа­тыс­қан адам өзі­не тиесі­лі үле­сін қол­бас­шы­ға не­ме­се жа­сы үл­кен­ге «тар­ту» ре­тін­де ұсы­на ал­ған. Мы­са­лы, Ол­жа­бай Нұ­ра­лы­ұлы­ның «Са­ба­лақ» та­ри­хи поэма­сын­ да бы­лай жыр­ла­на­ды: Ал­дас­пан. – 196 б. Қа­зақ ха­лық әде­биеті. Көп том­дық. Ба­тыр­лар жы­ры. – Ал­ма­ты: Жа­зу­шы, 1989. – Т. 4. – 196 б. 269 Қа­зақ ха­лық әде­биеті. Көп том­дық. Ба­тыр­лар жы­ры. – 196 б. 270 Қа­зақ ха­лық әде­биеті. Көп том­дық. Ба­тыр­лар жы­ры. – 305 б. 267 268

92

2-ТАРАУ. ХVІІІ – ХІХ ға­сыр­дың ал­ғаш­қы жар­ты­сын­дағы қа­зақ қоғамында ...

«Қал­мақ­ты тас-тал­қан ғып ша­уып­ал­ды, Қа­лың қол көп ол­жа­ға ба­тып қал­ды, Он нар­ға то­ға­нақ­тап жа­сау ар­тып, Са­ба­лақ Бө­ке­ңе әкеп тар­ту сал­ды271.

Жал­пы, жо­ға­ры­да кел­ті­ріл­ген жыр үзін­ді­ле­рі қа­зақ қо­ға­мын­да, со­ның ішін­де ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты қыз­ме­тін­де ол­жа­ның өзін­дік ерек­ше­лік­те­рі бол­ған­ды­ғын анық көр­се­тіп отыр. Біз­дің жо­ға­ры­да ол­жа­ның бас­қа көш­пе­лі ха­лық­тар­ға қа­ра­ған­да, қа­зақ қо­ға­мын­да ма­ғы­на­сы кең жә­не маз­мұ­ны те­рең деуі­міз осы­дан. Мұ­ның өзі те­ гін­нен-те­гін емес. Өйт­ке­ні оның та­ри­хи та­мы­ры кө­не түр­кі дәуі­ рін­де қа­лан­ған­ды­ғын де­рек­тер рас­тай тү­се­ді. Сө­зі­міз дә­лел­сіз бол­мас үшін кө­не тү­рік жаз­ба ес­ке­рт­кіш­те­рін­де­гі үзін­ді­ге ке­зек бер­сек: «Қа­ған бол­ған­да жо­рық­тар­ға шы­ғып, мү­сә­пір­лер мен ке­ дей­лер­дің жағ­да­йын­кө­тер­дім, ке­дей­лер бай бол­ды...» не бол­ма­са «...ба­са кі­ріп (ол ел­ден) қы­зыл ал­тын мен ақ­шыл кү­міс, қы­зыл жі­бек пен асыл­тас­та­рын, қи­сап­сыз (әр­ түр­лі) алым­дар әкел­дім», – деп тү­рік қа­ған­да­ры­ның бі­рі тас бе­ті­не бе­дер­ле­ген272. Ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты әлеу­мет­тік-эко­но­ми­ка­лық қыз­ме­тін­де «ол­жа» ұғы­мы­мен қа­тар «­сау­ға» сө­зі жап­сар­лас жү­ре­ді. Әдет­те «ол­жа» со­ғыс­қа қа­тыс­қан адам­дар ара­сын­да жә­не жо­рық­қа қа­ты­ сып, қайт­ыс бол­ған­дар­дың от­ба­сы­ла­ры­на бө­лін­се, ал «­сау­ға­ның» бір­не­ше тү­рі бол­ған. Ал­ғаш­қы­сы ол жо­рық­тан қайт­қан ба­тыр­дан сый­лық алу­дың бір тү­рі. Бұл ұғым­ның ті­ке­лей әс­ке­ри ол­жа­мен бай­ла­ныс­ты­лы­ғын ха­лық ара­сын­да­ғы «ба­тыр­дан сау­ға, аң­шы­дан сы­рал­ғы» сөз тір­ке­сі дә­лел­дей тү­се­ді. Мә­се­лен, «Ақ­жол­тай Ағы­ бай ба­тыр» жы­рын­да: «Бі­реуі сол то­ғыз­дың Ақауыз ат По­ры­мы жа­ну­ар­дың жыл­қы­дан жат. «Сауға» деп Ер Нау­рыз­бай сұ­рап ал­ды, Жү­рі­сі, сүйегі­мен бә­рі де ұнап»273. Нұ­ра­лы­ұлы О. Са­ба­лақ-Абы­лай хан: Та­ри­хи дас­тан / да­йын­да­ған Қ. Нұ­ра­лин // Жұл­ дыз. – 1992. – №7. – 31 б. 272 Са­ма­шев З., Же­ті­баев Ж. Қа­зақ пет­рог­лиф­те­рі: кө­не та­мы­ры мен са­бақ­тас­ты­ғы. – 8 б. 273 Ақ­жол­тай Ағы­бай ба­тыр. жи­нақ / құ­раст. М. Ә. Ағы­байтегі; ред. Қ. Сә­ду­ақа­сов. – Жез­ қаз­ған: Жез­каз­ганс­кая обл­ти­пог­ра­фия, 1992. – 47 б. 271

2.1. Қа­зақ қо­ға­мы­ның саяси жә­не әлеу­мет­тік жүйе­сін­де­гі ба­тыр­шы­лық ...

93

Қа­рас­ты­рылып отыр­ған ұғым­ның ке­ле­сі бір ма­ғы­на­сы же­ ңіл­ген не­ме­се тұт­қын­ға түс­кен жа­уын­гер­дің жа­нын сау­ға­лаумен бай­ла­ныс­ты­ры­ла­ды. Мә­се­лен, «Қа­бан­бай ба­тыр» жы­ры­ның маз­ мұ­ны бо­йын­ша ба­тыр­дың соң­ғы жо­ры­ғы қыр­ғыз­дар­ға қар­сы ба­ ғыт­та­ла­ды. Сол жо­рық­та атал­ған ба­тыр қыр­ғыз­дың Ама­нә­лі ат­ты ба­ты­рын жек­пе-жек­те өл­ті­ре­ді. Сон­да же­ңіл­ген ба­тыр­дың қы­зы зар жы­лап, жоқ­тау айт­ып «сүйек сұ­рау» дәс­тү­рі бо­йын­ша, яғ­ни сау­ға ре­тін­де әке­сі­нің де­не­сін алып ке­те­ді274. Жал­пы, «­сау­ға сұ­рау» тү­сі­ні­гі Қ. Ах­мет­жа­нов­тың пайым­да­ уын­ша ел ішін­де­гі асы­раушы­сы жоқ жар­лы мен же­тім­дер­дің әс­ ке­ри ол­жа­дан үлес алу не­гі­зін­де пай­да бол­ған275. Сон­дай-ақ «­сау­ ға» ба­тыр­лар­дың ма­ңыз­ды әлеу­мет­тік қыз­ме­ті­нің бі­рі – со­ғыс­та қа­за тап­қан жа­уын­гер­лер­дің, ба­тыр­лар­дың от­ба­сы­ла­ры­на кө­мек­ тес­уін­ің тү­рі. Ба­тыр­лар жы­рын­да осы қыз­мет­ке ерек­ше кө­ңіл бө­ лі­не­ді. Мы­са­лы, «Ер Бе­гіс» жы­рын­да: Жол­да­сым са­пар ше­гер­де Тап­сы­рып кет­кен өлер­де Ата ме­нен ана­сын Іш­те қал­ған ба­ла­сын Жар жол­да­сы се­ні де Тап­сыр­ды ма­ған ке­тер­де276,

– деп ба­тыр­лар­дың әлеу­мет­тік жа­уап­кер­ші­лі­гі жыр­ла­на­ды. Бел­гі­ лі бір әлеу­мет­тік жа­уап­кер­ші­лік­ті өз мо­йын­да­ры­на ал­ған ба­тыр­ лар­дың та­ғы бір ерек­ше­лі­гі олар­дың мен­шік иеле­рі бо­луымен ай­ қын­дал­ды. Мен­шік­ке олар мұ­ра­гер­лік не­ме­се әс­ке­ри қыз­ме­ті­мен ие бо­ла­тын. Мы­са­лы Жә­ні­бек ба­тыр «тар­хан» лауазы­мын ал­ған соң оған жер т.б. же­ңіл­дік­тер мен жа­ла­қы­лар та­ға­йын­дал­ға­ны бел­гі­лі. Мы­са­лы, Кі­ші жүз­ге ба­рып қайт­қан ка­зак ата­ма­ны Ғаб­ді­ра­ зақов Ис­ма­гил мол­да­ның 1748 жы­лы қа­ра­ша­да тір­кел­ген жаз­ба­ сын­да Жә­ні­бек тар­хан мен Есет тар­хан­дар­ға қа­рас­ты ру­лар­дың Кар­таева Ш.Е. Қа­зақ хал­қы­ның әс­ке­ри өне­рі жә­не жа­уын­гер­лік дәс­тү­рі (XV-XVI ғғ.). – 90 б. Ах­мет­жа­нов К.С. Жа­ра­ған те­мір ки­ген­дер: Ба­тыр­лар­дың қа­ру-жа­ра­ғы, әс­ке­ри өне­рі, салт-дәс­түр­ле­рі. – 19 б. 276 Ба­тыр­лар жы­ры. Қы­рым­ның қы­рық ба­ты­ры. (Мұ­рын жы­раудан жа­зыл­ған мұ­ра­лар). – 258 б. 274

275

94

2-ТАРАУ. ХVІІІ – ХІХ ға­сыр­дың ал­ғаш­қы жар­ты­сын­дағы қа­зақ қоғамында ...

да ме­кен ету айма­ғы көр­се­тіл­ген277. Бұл құ­жат­тар­дан жо­ға­ры­да атал­ған ба­тыр­лар­дың бір­қа­тар ру­лар мен тай­па­лар­ға би­лік­те­рін жүр­гі­зіп, бас­қа­ру құ­ры­лы­мын­да­ғы дә­ре­же­сін көр­сет­се ке­рек. Со­ны­мен өзі­міз жо­ға­ры­да тоқ­та­лып өт­кен үш ұғым­ға қа­тыс­ты қо­ры­тын­ды шы­ға­ру ар­қы­лы бай­қайтыны­мыз, бі­рін­ші­ден, атал­ ған ұғым­дар­дың маз­мұ­ны­на сәй­кес орын­да­ла­тын іс-әре­кет­тер­дің бар­лы­ғы зерт­теу та­қы­ры­бы­мыз­дың не­гі­зі бо­лып отыр­ған ба­тыр­ лар инс­ти­ту­ты­ның қа­тыс­уын­сыз өт­пе­ген. Екін­ші­ден, осы ұғым­ дар ар­қы­лы қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ба­тыр­лар­дың әлеу­мет­тік-эко­но­ ми­ка­лық қыз­ме­ті то­лық кө­рі­не­ді. Бір сөз­бен айт­қан­да ба­тыр­дың қо­ғам­дық мәр­те­бе­сі атал­ған ұғым­дар­мен бай­ла­ныс­ты іс- әре­кет­ тер­ге тар­ты­лу мөл­ше­рі­не қа­рай анық­тал­ған. Ен­ді дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мын­да әр ­түр­лі си­па­ты мен қыз­ме­ті жа­ғы­нан әлеу­мет­тік топ ре­тін­де же­тіл­ген ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты­ ның іш­кі саяси қыз­ме­ті­не тоқ­тал­сақ. Зерт­теу та­қы­ры­бы­мыз­дың уа­қыт шең­бе­рі қа­зақ та­ри­хын­да­ ғы түр­лі өз­ге­ріс­тер әкел­ген бет­бұ­рыс­ты ке­зең­ге сәй­кес ке­ле­ді. Оның бас­ты се­бе­бі геог­ра­фия­лық, ша­ру­ашы­лық-эко­но­ми­ка­лық жә­не саяси-әлеу­мет­тік жа­ғы­нан үш су­бэт­нос­тық ай­мақ­қа бө­лін­ ген қа­зақ хан­ды­ғы­ның іш­кі бай­ла­ныс­та­ры­ның әл­сіз­ді­гін, ру-тай­ па­лар ара­сын­да­ғы қа­рым-қа­ты­нас­тар­дың тұ­рақ­сыз­ды­ғы­нан жә­не би­леуші топ­тар­дың саяси бақ­та­лас­ты­ғы­нан туын­да­ды. «Ор­тақ өгіз­ден, оңа­ша бұ­зауды» ар­тық көр­ген би­леуші­лер ара­сын­да­ғы алауыз­дық қа­зақ хал­қы­ның бо­ла­ша­ғын ты­ғы­рық­қа ті­ре­ді. Жоң­ ғар шап­қын­шы­лы­ғы­на дер ке­зін­де тойтарыс бе­ріл­меуі­нен «Ақ­та­ бан шұ­бы­рын­ды», «Ал­қа­көл сұ­ла­ма», «Сау­ран ай­нал­ған» тә­різ­ді зұл­мат­тар орын ал­ды. Мұ­ның бар­лы­ғы хан­дық инс­ти­тут­ты дағ­ да­рыс­қа әке­ліп, есе­сі­не ру-тай­па игі-жақ­сы­ла­рын, яғ­ни ба­тыр­лар мен би­лер­дің үс­тем түс­уіне жағ­дай жа­са­ды. Бас­қа­ша айт­қан­да: «ХVІІІ ға­сыр­дың бі­рін­ші жар­ты­сын­да ба­тыр­лар­дың бе­де­лі мен әлеу­мет­тік ма­ңы­зы мей­лін­ше күш­ті өс­ті, мұ­ның өзі сырт­қы қа­ уіп­ке жә­не қа­зақ­тар­дың әлеу­мет­тік ұйым­дас­уын­да әс­ке­ри құ­ры­ лым­дар рө­лі­нің ар­та түс­уіне бай­ла­ныс­ты бо­ла­тын. Жоң­ғар­лар Ка­за­хс­ко-русс­кие от­но­ше­ния в ХVІ-ХVІІІ ве­ках (Сбор­ник до­ку­мен­тов и ма­те­риалов). – Ал­ма-Ата: АН Каз ССР, 1961. – С. 436. 277

2.1. Қа­зақ қо­ға­мы­ның саяси жә­не әлеу­мет­тік жүйе­сін­де­гі ба­тыр­шы­лық ...

95

бас­қын­шы­лы­ғы­на пәр­мен­ді тойтарыс бе­ру­ді ұйым­дас­ты­ру қа­ жет­ті­лі­гі әуелі әс­ке­ри сах­на­да, ал со­нан соң саяси сах­на­да да ха­ лық­тың жол бас­тау­шы­ла­ры мен қол­бас­шы­ла­ры – ба­тыр­лар­дың аса көр­нек­ті шо­ғы­ры­ның пай­да болуына жет­кіз­ді»278. Үм­бе­тей жы­раудың: «Ба­ты­ры хан­ға сай бол­ды, Елің жай­пақ бол­ды»,

– деп жыр­лайтыны осы ке­зең 279. Та­ри­хи да­му үде­рі­сі­нің бір­кел­кі бол­ма­уына орай қо­ғам­дық инс­ти­тут­тар бі­рін-бі­рі жиі ал­мас­ты­рып, со­ған бай­ла­ныс­ты әр ­түр­лі әлеу­мет­тік құ­ры­лым­дар­дың бі­рі ал­ға шы­ғып, екін­ші­сі кен­ же­леп отыр­ды. Зерт­теу жұ­мы­сы­ның та­қы­ры­бы­ның уа­қыт шең­ бе­рін қам­ти­тын аума­лы-төк­пе­лі ке­зең­де ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты­ның ал­дың­ғы қа­тар­ға шы­ғуы заң­ды құ­бы­лыс бо­ла­тын. Әс­ке­ри өнер­ді кә­сіп етіп, ел қор­ғау ар­қы­лы даңқ пен абы­рой­ ға бө­лен­ген ба­тыр­лар ен­ді­гі жер­де жәй ға­на қа­ру асын­ған сар­баз емес, ха­лық­қа сө­зін өт­кі­зіп, би­лік айтатын саяси тұл­ға­ға ай­нал­ды. Олар­дың атап өтер­лік­тей ма­ңыз­ды іш­кі саяси қыз­мет­те­рі қа­та­ры­ на аза­мат­тық бас­қа­ру іс­те­рі­не тар­ты­ла бас­тау­ла­рын жат­қы­за­мыз. Тіп­ті кей­бір жағ­дайда хан мен сұл­тан­дар­дың өзі ба­тыр­лар­мен са­ на­сып оты­ру­ға мәж­бүр бол­ған. Өйт­ке­ні хан­ның не­ме­се сұл­тан­ ның қо­ғам­да­ғы ор­ны оған қол­дау біл­дір­ген ба­тыр­лар­дың бе­де­лі мен са­ны­на қа­рай анық­тал­ды. Оның үс­ті­не ба­тыр­дың шық­қан руы үл­кен бо­лып, өзі ау­қат­ты бол­са, осы­ған қа­тыс­ты біз­дің ойтұ­жы­рым­да­ры­мыз­дың ба­ры­сын тү­сі­ну қиын емес. Хал­қы­мыз­ дың «ба­тыр бо­лып, бай бол­са, хан­нан не­сі кем» деп сөз сап­тауы осы­ған қа­тыс­ты айт­ыл­са ке­рек. Бұл айт­ыл­ған тұ­жы­рым­да­ры­ мыз­ды та­ри­хи де­рек­тер­мен не­гіз­де­сек. ХVІІІ ға­сыр­дың ал­ғаш­қы жар­ты­сын­да қа­зақ ел бас­шы­ла­ры­нан ант қа­был­да­ған Та­ти­щев Әбіл­қайыр хан­ды көп еш­кім тың­да­майт­ын­ды­ғын айта ке­ліп, Ор­ та Жүз­ден Жә­ні­бек ба­тыр мен Шү­рек ба­тыр жә­не Кі­ші Жүз­ден Қа­зақ­стан та­ри­хы кө­не за­ман­дар­дан бү­гін­ге де­йін­. Бес том­дық. – Ал­ма­ты: Ата­мұ­ра, 2002. – Т. 3. – 238 б. 279 Ал­дас­пан. – 134 б. 278

96

2-ТАРАУ. ХVІІІ – ХІХ ға­сыр­дың ал­ғаш­қы жар­ты­сын­дағы қа­зақ қоғамында ...

Бө­кен­бай ба­тыр жо­ға­ры бе­дел­ге ие екен­дік­те­рін жа­за­ды280. Қа­зақ ба­тыр­ла­ры­ның іш­кі саяси жүйе­сін­де­гі ық­па­лын тө­мен­де­гі та­ри­хи оқи­ға­лар­дың же­лі­сі не­гі­зін­де одан ары да­мыт­сақ. Ал­ғаш­қы оқи­ға есі­мі ұран­ға ай­нал­ған Ал­дияр ба­тыр­мен бай­ла­ныс­ты. М. Ты­ныш­ баев ең­бе­гін­де кел­ті­ріл­ген мә­лі­мет­тер­ге сүйен­сек, Ал­дияр ба­тыр Тәуке хан­ның за­ман­да­сы жә­не хан­ның оң жа­ғын ала оты­ра­тын ба­тыр­дың бі­рі бол­ған­ға ұқ­сай­ды281. Мі­не осы Ал­дияр ба­тыр мем­ ле­кет­тік іс­тер­ді ақыл­да­са­тын ша­руалар туын­да­ған­да Тәуке хан­ ның жа­ны­нан та­бы­лып, өзі­нің пайым­даула­рын біл­ді­ріп отыр­са ке­рек. Тіп­ті кей жағ­дайда хан мен ба­тыр ара­сын­да бір мә­се­ле­ ге бай­ла­ныс­ты ке­ліс­пеуші­лік­тер де туын­да­ған. Мә­се­лен, ел ара­ сын­да­ғы аңыз бо­йын­ша Ал­дияр ба­тыр­ға ке­ліс­сөз жүр­гі­зу үшін жоң­ғар қон­тайшы­сы ке­ле­ді. Бұ­дан ха­бар­дар бол­ған Тәуке хан қон­тайшы­ны өл­ті­ру үшін сар­баз­да­рын жі­бе­ре­ді. Ауылы­на кел­ ген ел­ші­ні қор­ғау мақ­са­тын­да ба­тыр өзі­нің ха­ны­на қар­сы шы­ғып, хан мен ба­тыр сар­баз­да­ры бір күн бойы шай­қа­са­ды. Шай­қас­та Ал­дияр ба­тыр­дың кен­же іні­сі Май­лан қа­за та­ба­ды. Осы оқи­ға­ға бай­ла­ныс­ты Ал­дияр ба­тыр ұр­пақ­та­рын­да тө­мен­де­гі­дей өлең жол­ да­ры сақ­тал­ған: «Ұзын ағаш, той­ке­де кел­ді қал­мақ, Хан Тәуке ба­сып ба­рып, ба­сын ал­мақ, Кел­ме­гір­дің қал­ма­ғы қай­дан кел­ді, Екі қа­зақ со­ғыс­ты, Май­лан өл­ді»282.

Та­ри­хи аңыз не­гі­зін­де әң­гі­ме­ле­ніп отыр­ған оқи­ға­ның ба­ ры­сы бы­лай­ша аяқ­та­ла­ды. «Тәуке хан нө­кер­ле­рі­нің ша­буылын тойт­ар­ған Ал­дияр ба­тыр ер­те­ңі­не қон­тайшы­ны елі­не аман-есен қайтара­ды. Қон­тайшы Ор­да­сы­на бар­ған соң тұт­қын­да­ғы қа­зақ­ тар­дың ішін­де­гі са­дыр­лар­ды ға­на емес, бар­лық най­ман­дар­ды, оған қо­са Ал­дияр ба­тыр­дың есі­мін ес­ті­ген­дер­ді де тұт­қын­нан бо­

Ви­те­вс­кий В.Н. И.И. Неп­люев и Орен­бургс­кий край в преж­нем его сос­та­ве до 1758 г. – Ка­зань: Ти­по­ли­тогр. В.М. Ключ­ни­ко­ва, 1897. – Т. 1. – С. 160. 281 Ты­ныш­паев М. Ис­то­рия ка­за­хс­ко­го на­ро­да: – С. 220. 282 Ты­ныш­паев М. Ис­то­рия ка­за­хс­ко­го на­ро­да: – С. 221. 280

2.1. Қа­зақ қо­ға­мы­ның саяси жә­не әлеу­мет­тік жүйе­сін­де­гі ба­тыр­шы­лық ...

97

са­та­ды283. Осы та­ри­хи аңыз­ға қа­тыс­ты қо­ры­тын­ды жа­сайт­ын бол­ сақ. Мұн­да­ғы қон­тайшы деп отыр­ға­ны­мыз жоң­ғар ноян­да­ры­ның бі­рі бо­луы мүм­кін. Ал ба­тыр­дың іні­сі­нің өмі­рін қия оты­рып хан­ға қар­сы тұр­уын­ан біз ба­тыр­дың ел­ші­лер­ге зиян ти­гіз­бейт­ін да­ла за­ ңын бе­рік ұс­тан­ған­ды­ғын анық бай­қай­мыз. Ең бас­ты­сы бұл аңыз­ да ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты­ның іш­кі саяси іс­тер­ге бел­се­не ара­ла­сып, мем­ле­кет­тік ма­ңы­зы бар ша­руалар­ға аза­мат­тық по­зи­циясын та­ ны­туы. Оның үс­ті­не ел­ші­нің ха­лы­қа­ра­лық мә­се­ле­ні хан­мен емес, ба­тыр­мен тал­қы­лауы­ның өзі көп нәр­се­ні аң­ға­рт­са ке­рек. Же­лі­сі осы­ған ұқ­сас ке­ле­сі оқи­ға жо­ға­ры­да Та­ти­щев­тің ті­зі­ мін­де кез­де­се­тін та­бын Бө­кен­бай ба­тыр­дың есі­мі­мен бай­ла­ныс­ ты. Кі­ші Жүз ха­ны Әбіл­қайыр­дың еш­бір ке­ңес­сіз Ре­сей қа­ра­ма­ ғы­на өту өті­ні­шін жа­са­ған­ды­ғы та­ри­хи де­рек­тер­ден бел­гі­лі. Сол өті­ніш­ке сай қа­зақ­тар­дан ант қа­был­дау мақ­са­тын­да Қа­зақ­стан­ ның ба­тыс өңі­рі­не М. Тев­ке­лев ке­ле­ді. Хан­ның ха­лық­пен ке­ңе­сіп іс қыл­ма­ға­ны­на на­ра­зы бол­ған ба­тыр­лар мен би­лер ел­ші­ні, оған қо­са хан­ды да өл­тір­мек бо­ла­ды. Мә­се­лен, жа­ғал­байлы руы­ның ба­ты­ры Сер­ке «егер де ха­лық­тың жә­не өзі­нің ты­ныш­ты­ғын сақ­ та­ғы­сы кел­се, біз­ді тың­да­сын», – деп Әбіл­қайыр хан­ға ба­ла­сын жі­бе­ре­ді284. Хан­ның әл­сіз­ді­гін бай­қа­ған М. Тев­ке­лев­тың өзі де, ор­та­лық­қа жаз­ған хат­та­ры­ның бі­рін­де қа­зақ­тар хан­нан қо­рық­ пайды, – деп атап өте­ді285. Мұ­ны хан­ның өзі де мо­йын­дап, орыс пат­шайымы­на жаз­ған ха­тын­да ха­лық­тың оның заң­да­ры­на құ­лақ ас­пайт­ын­ды­ғын өкі­ніш­пен баян­да­ған286. Мі­не осы­лай­ша хан­нан қол­дау тап­па­ған М. Тев­ке­лев өз өлі­мін сәт са­йын­ кү­ту­мен бо­ла­ ды. Сол кез­де ел­ші­мен бір­ге еріп кел­ген баш­құрт би­ле­рі оған ел ішін­де бе­дел­ді Бө­кен­бай ба­тыр­ға жо­лы­ғу­ға ке­ңес бе­ріп, өлім­нен сол құт­қа­рып қа­луы мүм­кін екен­ді­гін жет­кі­зе­ді. Сө­зі­міз дә­лел­ді бо­луы үшін құ­жат­қа ке­зек бер­сек. «…Ор­да­ға атақ­ты Бө­кен­бай ба­ тыр, оның күйеу ба­ла­сы Есет ба­тыр не­ме­ре іні­сі Құ­дай­мыр­за бар. Ты­ныш­паев М. Ис­то­рия ка­за­хс­ко­го на­ро­да. – С. 221. Вят­кин М. Сұл­та­ны и бии // Қа­зақ­тың ата заң­да­ры. Құ­жат­тар, де­рек­тер жә­не зерт­теу­ лер. – 10 том­дық / бас ред.: Зи­ма­нов С.З.– Ал­ма­ты: Же­ті жар­ғы, 2004. – Т. 2. – С. 217. 285 Ка­за­хс­ко-русс­кие от­но­ше­ния в ХVІ-ХVІІІ ве­ках (Сбор­ник до­ку­мен­тов и ма­те­риалов). – С. 96. 286 Ка­за­хс­ко-русс­кие от­но­ше­ния в ХVІ-ХVІІІ ве­ках (Сбор­ник до­ку­мен­тов и ма­те­риалов). – С. 121. 283 284

98

2-ТАРАУ. ХVІІІ – ХІХ ға­сыр­дың ал­ғаш­қы жар­ты­сын­дағы қа­зақ қоғамында ...

Олар бар­лық ру бас­шы­ла­ры­нан күш­ті, …осы­лар­дан Тев­ке­лев­ ке пай­да бо­ла­ды…287. Ал осы­ған қа­тыс­ты А. Лев­шин бы­лай деп жа­за­ды: «Ор­та жә­не Кі­ші Жүз­де бе­дел­ді Бө­кен­бай ба­тыр оның (Тев­ке­лев­тің – авт.) қор­ғаушы­сы бо­лу­ға ниет біл­дір­ді288. Бұ­ған қо­ са Әбіл­қайыр хан­ның өзі ха­лық­тың се­ні­мі­нен айры­ла бас­та­уына бай­ла­ныс­ты Тев­ке­лев­ке оның өмі­рі­не ке­піл­дік бе­ре ал­майт­ын­ды­ ғын айт­ып, Бө­кен­бай ба­тыр­мен та­быс­уын­ма­құл кө­ре­ді. Шы­нын­ да да Бө­кен­бай ба­тыр ел­ші­нің бас­ты ті­ре­гі­не айна­лып, оның жә­не се­рік­те­рі­нің ел­де­рі­не аман-есен ора­лу­ла­ры­на жәр­дем ти­гі­зе­ді . Бө­кен­бай ба­тыр, оның күйеу ба­ла­сы Есет ба­тыр, не­ме­ре іні­ сі Құ­дай­на­зар мыр­за т.б. – М. Тев­ке­лев­тің мой­ны­на ал­ған ша­ руасын абы­рой­мен орын­дап шығуына бір­ден-бір ке­піл­дік бер­ген адам­дар. Бо­дан­дық үр­ді­сі­нің осы тұ­сын­да Әбіл­қайыр­дан да кө­рі Же­ті­ру бас­шы­ла­ры­мен ты­ғыз қа­рым-қа­ты­нас­та бол­ған баш­құрт ба­ты­ры Тай­мас Шайі­мов­тың ең­бе­гі ба­сы­мы­рақ. Бө­ген­бай орыс ел­ші­сі­нің сый­лы­ғы­нан бас тар­та­ды. Ол ел­ші­нің ұсын­ған 500 руб. тауа­рын ал­май, өзі­нің дү­ние үшін са­тыл­майтынын, ойына ал­ған қыз­мет­ті те­гін-ақ жа­сайтыны­н мә­лім­дей оты­рып, қа­зақ ба­тыр­ла­ ры­ның ру­ха­ни-мо­раль­дік бет-бей­не­сі­нің жо­ға­ры­лы­ғын та­ғы да дә­лел­деп бе­ре­ді. Де­ген­мен Бө­кен­бай ба­тыр қол­да­ған күн­нің өзін­де де ел жиыны Әбіл­қайыр мен ел­ші­ге қы­сым көр­сет­уін­ тоқ­тат­па­ға­нын да атап өтуі­міз қа­жет. Ел ба­сы­ла­ры «хан өз бе­ті­мен, еш­кім­мен ке­ліс­пей бо­дан­дық ту­ра­лы өті­ніш біл­дір­ді. Қа­зақ­ты Ре­сей­ге тұт­қын­дық­қа сат­ты. Дәс­түр бо­йын­ша ру ба­сы­ла­ры­мен ақыл­дас­пай хан қи­мыл жа­са­мауы ке­рек. Ен­де­ше осы тәр­тіп­ті бұз­ған үшін хан өлім жа­за­ сы­на лайық» деп қо­ры­тын­ды­ға кел­ді289. Хан­ға қар­сы кө­те­ріл­ген адам­дар ара­сы­нан Ба­ба би, Жан­ту­ма би, Бай­мұ­рат би, Сыр­лы­ бай ба­тыр­лар­ды кез­дес­ті­ре­міз. Ба­тыр сұл­тан мен Тә­ңір­бер­ді би­ дің көп жі­гіт­пен Хиуаға ба­ра жат­қан Ре­сей­дің ірі ке­руенін то­нап алуы да ел на­ра­зы­лы­ғы­ның бір кө­рі­ні­сі деу­ге бо­ла­ды. Ка­за­хс­ко-русс­кие от­но­ше­ния в ХVІ-ХVІІІ ве­ках (Сбор­ник до­ку­мен­тов и ма­те­риалов). – С. 51. 288 Лев­шин А.И. Опи­са­ние кир­гиз-ка­зачь­их или кир­гиз-кай­сац­ких Орд и сте­пей. – С. 182. 289 Ка­за­хс­ко-русс­кие от­но­ше­ния в ХVІ-ХVІІІ ве­ках (Сбор­ник до­ку­мен­тов и ма­те­риалов). – С. 95. 287

2.1. Қа­зақ қо­ға­мы­ның саяси жә­не әлеу­мет­тік жүйе­сін­де­гі ба­тыр­шы­лық ...

99

Осы­лай­ша, сырт­қы жау­лар­ға қар­сы со­ғыс ба­ры­сын­да то­ғыс­ қан ба­тыр­лар қа­зақ елі­нің Ре­сей­дің бо­дан­ды­ғы­на мо­йын­сы­ну үр­ ді­сі­не кел­ген­де екі­ге жа­рыл­ды. Жал­пы, қа­зақ хал­қы ту­мы­сын­да, бол­мы­сын­да бо­дан­дық­қа жа­ны қар­сы еді. Бұл ту­ра­лы А. Лев­шин өзі­нің «Қа­зақ ор­да­сы мен да­ла­сын зерт­теу» ат­ты ең­бе­гін­де айт­ып ке­те­ді. Зерт­теу­ші қа­зақ­тар­дың бү­кіл бол­мы­сы мен ты­ныс-тір­ші­лі­ гін, салт-дәс­тү­рін зерт­теп, зер­де­леп ке­ліп, жал­пы қа­зақ хал­қы­ның мі­нез-құл­қы ер­кін­дік­ке не­гіз­дел­ген, бо­дан­дық­қа, мо­йынұсы­ну­ шы­лық­қа жат де­ген қо­ры­тын­ды шы­ға­ра­ды. Мұ­ны оның ең­бе­гін­ де­гі «Қа­зақ хал­қы­ның әдет-ғұр­пы» та­ра­уын­да­ғы мы­на дәйек­сө­зі­ нен аң­ға­ру­ға бо­ла­ды: «...по­то­му что они не из­не­же­ны, не сла­бы и не знают не толь­ко рабс­тва, но и под­данс­тва»290. Бо­дан­дық­қа қар­сы топ­тың ба­тыр­ла­ры да қа­зақ елін бо­дан­дық­қа ен­гі­зу бо­йын­ ша кел­ген орыс ел­ші­ле­рін қу­ғын­шы­лық­қа ұшы­рат­ты. Оның бі­рі Бақ­ты­бай ба­тыр еді. М.Тев­ке­лев­тің Ре­сей Сырт­қы іс­тер ми­ни­ст­ рлі­гі­не жаз­ған құ­пия ха­тын­да пол­ков­ник Гар­бер­дің бас­шы­лы­ғы­ мен Ре­сей­ден Бұ­ха­ра мен Хиуаға бет ал­ған 500 түйелі ке­руенін Бақ­ты­бай ба­тыр ба­сып алып, дү­ние-мүл­кін жер­гі­лік­ті ел­ге та­ра­ тып бер­ге­ні баян­да­ла­ды. Ба­тыр­дың әуел­гі ойы керуен­ді тал­қан­ дап, адам­да­рын тұт­қын­ға тү­сір­мек бо­лып 12 күн бойы қор­шауға ала­ды. Алай­да бұл іс­ке Ба­тыр сұл­тан мен Тә­ңір­бер­ді ақ­са­қал ара­ ла­сып, ке­руен­де­гі 500 түйе­нің жар­ты­сын қайтарып бе­ре­ді291. Бақ­ты­бай ба­тыр­ды ха­лық «Әлім Қа­ра­са­қал әу­лие» деп те атай­ ды. Ба­тыр на­ғыз ер­лер­ше май­дан­да қа­за тап­ты. Бақ­ты­бай ба­тыр ту­ра­лы орыс де­рек­те­рі де куә­лік бе­ре­ді 292. Әбіл­қайыр хан­ның қа­сын­да бол­ған пра­пор­щик Му­ра­вин­нің жур­на­лын­да Шек­ті Бақ­ ты­бай ту­ра­лы мә­лі­мет­тер кез­де­се­ді. Он­да­ғы дәйек­сөз бы­лай бе­ ріл­ген: «Уве­до­мил­ся я, что кир­гиз­цы Мень­шей ор­ды Чек­линс­ко­ го ро­ду, у ко­то­рых глав­ным был Бю­люк­чю­ра Чек­линс­ко­го ро­ду, Бак­ты­бай ба­тыр, соб­ра­лись ит­тить под ниж­них кал­мык, о ко­то­ Лев­шин А.И. Опи­са­ние кир­гиз-ка­зачь­их или кир­гиз-кай­сац­ких Орд и сте­пей. – С. 51. Ка­за­хс­ко-русс­кие от­но­ше­ния в ХVІ-ХVІІІ ве­ках (Сбор­ник до­ку­мен­тов и ма­те­риалов). – С. 89. 292 Ис­то­рия Ка­за­х­стана в русс­ких ис­точ­ни­ках ХVІ-ХХ ве­ков. Жур­на­лы и слу­жеб­ные за­пис­ ки дип­ло­ма­та А.И. Тев­ке­ле­ва по ис­то­рии и эт­ног­ра­фии Ка­за­х­стана (1731-1759гг.) / Сос­ тав­ле­ние, транск­рип­ция ско­ро­пи­си ХVІІІ в., ис­то­риог­ра­фи­чес­кий очерк и ком­мен­та­рии И.В. Еро­феевой. – Ал­ма­ты: Дайк-Пресс, 2005. – Т. 3. – С. 106. 290 291

100

2-ТАРАУ. ХVІІІ – ХІХ ға­сыр­дың ал­ғаш­қы жар­ты­сын­дағы қа­зақ қоғамында ...

рых оне уве­до­ми­лись, яко­бы без ос­тат­ку взя­ты в Аст­ра­хань про­ тив ша­ха пер­сидс­ко­го, и на­ме­ре­ны бы­ли жен и де­тей их к се­бе в плен взять»293. Ал, ке­те тай­па­сы­ның ту ұс­тар ба­тыр­ла­ры­ның бі­ рі­нен са­на­ла­тын, 10 мың­ға де­йін­ жет­кен қо­лы­на қол­бас­шы­лық жа­са­ған Арал ба­тыр да Қа­зақ­стан­ның Ре­сей­дің қо­лас­ты­на өт­ уіне қар­сы бол­ған адам. Арал ба­тыр ту­ра­лы орыс­тың та­ри­хи құ­ жат­та­рын­да да кез­де­се­ді. Оның бі­рі 1747 жы­лы 21 жел­тоқ­сан­да Орын­бор гу­бер­на­то­ры И. Неп­люев­тің Сырт­қы іс­тер ал­қа­сы­на жі­бер­ген ха­ты294. Бай­мұ­рат ба­тыр да Әбіл­қайыр хан­ның Ре­сей­дің қа­ра­ма­ғы­на өту саяса­ты­на ті­ке­лей қар­сы­лық көр­сет­кен тұл­ға­лар­ға жа­та­ды. 1731 жы­лы қа­зан айын­да жа­са­ғы­мен Әбіл­қайыр хан­ның ор­да­ сы мен Ре­сей­дің ел­ші­лі­гін қор­шап ала­ды. Бұл қор­шау­дың Әбіл­ қайыр хан­ға қат­ты ти­ге­ні сон­ша­лық ол Бай­мұ­рат­тың тұт­қын­да­ғы екі ада­мын бо­са­тып жі­бе­ру­ге мәж­бүр бол­ған. Өзі­нің екі ада­мын бо­са­тып ал­ған соң, Бай­мұ­рат бас­та­ған на­ра­зы топ ат­та­ры­ның ба­ сын ке­рі бұр­ған. Ре­сей им­пе­риясы­ның бо­дан­ды­ғы­на өту­ге на­ра­зы топ 3 қа­ра­ша кү­ні та­ғы бір ша­буыл ұйым­дас­ты­ра­ды. Таң ат­қан­ша қиян-кес­кі ұрыс бо­ла­ды. Де­ген­мен Бай­мұ­рат то­бы Тев­ке­лев­тің 17 аты мен 3 түйе­сін ай­дап әкет­ті295. Осы­лай­ша, ба­тыр­лар­дың саяси ұстаным­да­ры­на бай­ла­ныс­ты мә­се­ле өте шиеле­ні­сіп кет­ті. Ел ба­сы­на түс­кен, мұн­дай ше­ші­мі қиын қо­ғам­дық мә­се­ле­лер­дің ел жиы­нын­да ше­ші­ле­ті­ні Тев­ке­лев­ ке жо­лы­ғу­ға кел­ген кі­ші ар­ғын руы­нан қа­ра ба­лу­ан Бө­ген­бай­дың айт­қа­ны­нан да бі­лі­не­ді. Ол «ма­мыр айын­да Ор­та жүз­дің бү­кіл ел бас­шы­ла­ры: хан­дар мен сұл­тан­дар, қа­зақ­тың тү­гел ру ба­сы­ла­ ры жи­нал­ған ке­ңес бо­ла­ды. Егер бо­дан­дық мә­се­ле­сін тү­бе­гей­лі ше­ше­мін де­се ел­ші со­ған қа­тыс­сын» де­ді296. Тев­ке­лев саяси би­ лік­тің тіз­гі­ні хан­дар­да емес, би-ба­тыр­лар­да еке­нін ұғын­ған соң Ка­за­хс­ко-русс­кие – С. 280. 294 Ка­за­хс­ко-русс­кие – С. 369. 295 Ка­за­хс­ко-русс­кие – С. 56. 296 Ка­за­хс­ко-русс­кие – С. 63. 293

от­но­ше­ния в ХVІ-ХVІІІ ве­ках (Сбор­ник до­ку­мен­тов и ма­те­риалов). от­но­ше­ния в ХVІ-ХVІІІ ве­ках (Сбор­ник до­ку­мен­тов и ма­те­риалов). от­но­ше­ния в ХVІ-ХVІІІ ве­ках (Сбор­ник до­ку­мен­тов и ма­те­риалов). от­но­ше­ния в ХVІ-ХVІІІ ве­ках (Сбор­ник до­ку­мен­тов и ма­те­риалов).

2.1. Қа­зақ қо­ға­мы­ның саяси жә­не әлеу­мет­тік жүйе­сін­де­гі ба­тыр­шы­лық ...

101

Ор­та Жүз­дің ру ба­сы­ла­ры Шақ­шақ Жә­ні­бек пен Қаз­дауыс­ты Қа­ зы­бек­ке сый-сия­пат жі­бе­ріп кө­ңі­лін ау­лау­ға ты­рыс­ты. Ба­лу­ан Бө­ ген­бай­дың ел тағ­ды­рын те­рең ой­лайт­ын ке­мең­гер аза­мат еке­нін 1748 ж. Орын­бор кез­дес­уін­ен бай­қай­мыз. Көш­пе­лі ел­дің тағ­ды­ры не бол­мақ, за­ма­на ты­ны­сы қа­лай, ел­дің бо­ла­ша­ғы үшін қан­дай сая­сат ұстану ке­рек – осы­ның бә­рі ба­тыр­дың Ре­сей бас­шы­ла­ры­ на қой­ған кей сау­ал­да­ры­нан кө­рі­ніп тұ­ра­ды. Қа­зақ сая­сат­кер­ле­рі­ нің көп­ші­лі­гі қайт­кен күн­де де қа­лып­ты өмір соқ­па­ғын бұз­бауға ты­рыс­са, Бө­ген­бай сияқ­ты ба­тыр­лар өз­ге­ріс­тер­дің бол­май қой­ майтынын аң­да­ған. Би-ба­тыр­лар­дың іш­кі саяси қыз­ме­ті­нің бел­сен­ді­лі­гін 1734 жыл­ғы Ұлы жүз аты­нан жүр­гі­зіл­ген бо­дан­дық ке­ліс­сөз құ­жат­та­ры­нан да кө­ре­міз. Ұлыс аты­нан Тө­ле, Бө­лек, Са­тай, Қо­дар би­лер, Қан­ гел­ді сияқ­ты ба­тыр­лардың аты жүр. 1740 жы­лы Ор кез­дес­уін­ен Ор­та жүз­дің тағ­ды­ры­на то­лық қа­ты­сы бар Нияз ба­тыр­дың рө­лі аса ма­ңыз­ды бол­ды. Де­рек­тер бо­йын­ша ол Сә­ме­ке хан тұ­сын­да Түр­кіс­тан ал­қа­бын мең­гер­ген, Князь Уру­сов­қа қа­зақ хан­да­ры­ ның ше­жі­ре­сін баян­дап бер­ген бі­лім­паз ба­тыр әр ха­лық­тың ерек­ ше та­би­ға­тын айыра бі­ле­ді, ол бір сө­зін­де «орыс­тың ақы­лы ба­сы мен жү­ре­гі­нің тү­бін­де, қа­зақ­ті­кі кө­зін­де» дей­ді297. Көш­пе­лі­лер дү­ниенің әр құ­бы­лы­сы­ның сырт­қы тү­рі­не, әше­кей, қы­зы­ғы-шы­ жығы­на көп кө­ңіл бө­ле­ті­нін ба­тыр дәл айт­қан. Со­ны­мен жо­ға­ры­да баян­дал­ған екі та­ри­хи мә­лі­мет­тер­ді қор­ тын­ды­ла­сақ. Бұл мә­лі­мет­тер­дің бар­лы­ғы қа­зақ же­рі­не кел­ген ел­ ші­лер­ді ба­тыр­лар­дың қор­ғау қыз­ме­ті­мен бай­ла­ны­сып жа­тыр. Ал­ ғаш­қы ба­тыр ел­ші­ні қор­ғап қа­лу үшін хан­ға қар­сы­лық біл­дір­се, соң­ғы­сы хан­ның қо­лы­нан кел­ме­ген іс­ті жү­зе­ге асы­ра­ды. Әри­не, біз бұл ара­да хан­дар­дың дә­ре­же­сін тө­мен­де­тіп, олар­дың қа­зақ мем­ле­кет­ті­лі­гін құ­ру мен одан ары да­мы­ту­да­ғы ерен ең­бек­те­рін жоқ­қа шы­ға­ру­дан ау­лақ­пыз. Біз тек қа­рас­ты­ры­лып отыр­ған та­қы­ рып­қа сәй­кес ба­тыр­лар­дың қыз­ме­тін көр­се­ту­ге ты­рыс­тық. Баян­ дал­ған екі оқи­ға­ның ХVІІІ ға­сыр­дың ал­ғаш­қы жар­ты­сын­да орын ал­ған­ды­ғын ес­ке­рер бол­сақ, осы ке­зең­де-ақ ба­тыр­лар инс­ти­ту­ Ка­за­хс­ко-русс­кие от­но­ше­ния в ХVІ-ХVІІІ ве­ках (Сбор­ник до­ку­мен­тов и ма­те­риалов). – С. 156. 297

102

2-ТАРАУ. ХVІІІ – ХІХ ға­сыр­дың ал­ғаш­қы жар­ты­сын­дағы қа­зақ қоғамында ...

ты­ның іш­кі саяси жүйеде айт­ар­лық­тай дә­ре­же­ге ие бол­ған­ды­ғын аң­ға­ра­мыз. Де­мек, осы уа­қыт­та ба­тыр­лар жай ға­на қа­ру асын­ған жа­уын­гер не­ме­се қол­бас­шы ға­на емес, мем­ле­кет­тік мә­се­ле­лер­де сө­зі бар, өзі ше­шім қа­был­дай ала­тын әлеу­мет­тік құ­ры­лым ре­тін­ де пі­сі­п же­тіл­ген. Бұл да­ла де­мок­ра­тиясы­ның өзін­дік құн­ды­лы­ ғы бо­ла­тын. Г. Спасс­кий­дің де­рек­те­рі­не сүйен­сек, қа­рас­ты­рып отыр­ған ке­зең­де үш жүз­ге бө­лін­ген 67 ру-тай­па­лық бір­лес­тік­тің жиыр­ма бе­сі­нің би­лік ба­сын­да (37,3%) ба­тыр­лар бол­ған298. Би-ба­тыр­лар­дың саяси өмір­де­гі ауыр сал­ма­ғын ке­ле­сі ста­ тис­ти­ка­лық де­рек­тер­ден бай­қауға бо­ла­ды. 1743 ж. Ор кез­дес­уіне Шақ­шақ Жә­ні­бек 431 ел бас­шы­сын ер­тіп ке­ле­ді, та­ма Есет ба­тыр 153 адам­мен кел­ді, ал Әбіл­қайырдың күйеу ба­ла­сы Жә­ні­ бек сұл­тан­ға 47 адам ға­на ер­ген. Ре­сей құ­жат­та­рын­да Жә­ні­бек­ті «өз­ге ру ба­сы­ла­ры­нан көп жо­ға­ры, қа­зақ­тың екі ор­да­сын­да да хан­ме­нен тең би­лі­гі бар. Орын­бор­ға кел­ген ке­зін­де оған ер­ген би­лер са­ны хан­ға ер­ген­дер­ден көп жә­не бә­рі сал­мақ­ты, бел­гі­лі би­лер» де­ген ба­ға кез­де­се­ді299. И. Неп­люев­тің өзі Жә­ні­бек­пен тең сөй­ле­су­ге мәж­бүр. Дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы әлеу­мет­тік жік­те­лу ба­ры­сын­да ба­тыр­лар­дың үс­тем тап­қа жет­уіне та­ри­хи ке­зең­де­гі әс­ке­ри-бас­ қа­ру құ­ры­лы­мы­ның үл­кен рөл ат­қа­руы жат­ты. Жо­ға­ры­да айт­ып өт­ке­ні­міз­дей қан­дай да бір әлеу­мет­тік инс­ти­тут­тың ма­ңы­зы оған де­ген шы­найы қа­жет­ті­лік­тің арт­уына не­ме­се тө­мен­де­уіне бай­ла­ныс­ты рет­те­ліп отыр­ған. Осы қа­ғи­да­ны ұстана­тын бол­сақ, ХVІІІ ға­сыр­дың ал­ғаш­қы ши­ре­гі ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты­ның қо­ ғам­ның сұ­ра­ны­сын қа­на­ғат­тан­ды­рып, со­ның нә­ти­же­сін­де хан­ дық инс­ти­тут­ты би­лік те­тік­те­рі­нен ығыс­тыр­ды. Есе­сі­не Шың­ғыс тұ­қым­да­ры қа­лай де­ген­де де би­лік тіз­гі­нін қол­дан шы­ға­рып ал­ маудың ама­лын із­деп, орыс шек­пе­ні­нің ас­ты­нан ың­ғай­лы жә­не пай­да­лы орын қа­рас­тыр­ды. Мұн­дай әре­кет­тер ке­рі­сін­ше ба­тыр­лар та­ра­пы­нан на­ра­зы­лық ту­ды­рып, Сы­рым Да­тұлы, Иса­тай Тай­ма­ нұлы тә­різ­ді ба­тыр­лар бас­та­ған қоз­ға­лыс­тар жал­ғас­қан бо­ла­тын. Еро­феева И.В. Хан Абул­хаир: пол­ко­во­дец, пра­ви­тель и по­ли­тик. – Ал­ма­ты: Са­нат, 1999. – С. 34. 299 Ка­за­хс­ко-русс­кие от­но­ше­ния в ХVІ-ХVІІІ ве­ках (Сбор­ник до­ку­мен­тов и ма­те­риалов). – С. 156. 298

2.1. Қа­зақ қо­ға­мы­ның саяси жә­не әлеу­мет­тік жүйе­сін­де­гі ба­тыр­шы­лық ...

103

Осы­ған қа­тыс­ты А.И. Лев­шин өзі­нің ең­бе­гін­де бы­лай деп жаз­ ды: «Сұл­тан­дар­дың ба­сым бө­лі­гі өз­де­рін әмір­ші­міз деп ата­ға­ны­ мен, шын­ды­ғы­на кел­ген­де олар­дың қол­да­рын­да еш­қан­дай би­лік жоқ. Тек ша­ру­ашы­лық мін­дет­те­рін ға­на ат­қа­ра­тын. Олар­дың қа­ ра­пайым ха­лы­ққа де­ген ық­па­лы тек күз­де бас­та­лып, көк­тем­де аяқ­та­ла­тын, яғ­ни қа­зақ ауыл­да­ры біз­дің ше­ка­ра­мыз­ға кел­ген­де ға­на»300. Ал Жан­қо­жа ба­тыр бол­са, орыс әкім­ші­лі­гі­не жаз­ған ха­ тын­да сұл­тан­дар­ды оның қа­ра­ма­ғын­да­ғы ха­лық­тың ісі­не ара­лас­ тыр­ма­уын­ сұ­рай­ды301. Мә­се­лен, ба­тыр би­леуші сұл­тан қыз­ме­тін ат­қар­ған Ал­тын­ға­зы Нұ­ры­мов­ты дә­ре­же­сін пай­да­ла­нып Құл­ба­ рақ би­дің аулы­нан жыл­қы тар­тып ал­ға­ны үшін ор­ны­нан ал­ғыз­ ды­рып тас­тайды302. Қа­рас­ты­ры­лып отыр­ған мә­се­ле тө­ңі­ре­гін­де А. Доб­рос­мы­лов өзі­нің ең­бе­гін­де гу­бер­на­тор Об­ру­чев Жан­қо­жа ба­тыр­ды би­леуші-сұл­тан­дар­дың қа­ра­ма­ғы­на бе­ру ар­қы­лы қа­те­лік жа­са­ды, бі­рақ ол өз қа­те­лі­гін тү­сі­ніп, би­леуші сұл­тан­дар­ға ба­тыр­ дың іс­те­рі­не ара­лас­пауды тап­сыр­ды деп жа­за­ды303. Та­ри­хи құ­жат­ тар ба­тыр­лар­дың би­леуші сұл­тан би­лік­те­рі­мен мүл­де са­нас­па­ған­ ды­ғын көр­се­те­ді. Мә­се­лен, Адай­дың бел­гі­лі ба­ты­ры Сү­йін­қа­ра би­леуші сұл­тан­дар­дың бі­рі­не тө­мен­де­гі­дей хат жол­дайды: «Мы­ на­дай ма­қал бар, «отар­да мың қой бол­са, оның ішін­де бір ға­на сер­ке бо­ла­ды». Сол се­беп­ті мен кел­ме­ген жағ­дайда бү­кіл адай­лар да кел­мейді»304. Бұл кел­ті­ріл­ген де­рек­тер­дің бар­лы­ғы біз­дің жо­ ға­ры­да тү­йін­де­ген ойла­ры­мыз­ды бе­кі­тіп отыр. Тіп­ті сұл­тан­дар­ ға қол­дау біл­ді­ріп, қыз­мет­ке та­ға­йын­да­ған орыс әкім­ші­лі­гі­нің өзі ба­тыр­лар­мен ымы­ра­ға кел­ген­ді­гін нақ­ты мә­лі­мет­тер ар­қы­лы дә­ лел­де­дік. Ба­тыр­лар­дың қо­ғам­дық қа­ты­нас­тар­да­ғы ор­нық­қан бе­де­лін ес­кер­ген сұл­тан­дар жә­не Ре­сей әкім­ші­лі­гі олар­ға қа­тыс­ты ерек­ ше сая­сат ұс­тан­ды. Бе­дел­де­рі­нің Ре­сей­дің қол­дауы ар­қы­лы ға­на Лев­шин А.И. Опи­са­ние кир­гиз-ка­зачь­их или кир­гиз-кай­сац­ких Орд и сте­пей. – С. 365. Мейер Л. Кир­гизс­кая степь Орен­бург­ского ве­до­мс­тва. – СПб.: Тип. Э. Вей­мара и Ф. Персона, 1865. – С. 67-68. 302 Шо­йын­баев Т. Во­сстание Сыр-Дарь­инс­ких ка­за­хов. – Ал­ма-Ата: Изд-во АН Каз­ССР, 1949. – С. 33-34. 303 Доб­рос­мыс­лов А.И. Тур­гайская об­лас­ть. Ис­то­ри­чес­кий очерк. – Орен­бург, 1900. – С. 406. 304 Шо­йын­баев Т. Во­сстание Сыр-Дарь­инс­ких ка­за­хов. – С. 30. 300 301

104

2-ТАРАУ. ХVІІІ – ХІХ ға­сыр­дың ал­ғаш­қы жар­ты­сын­дағы қа­зақ қоғамында ...

емес, жа­ны­нан та­был­ған ба­тыр­лар­дың са­ны­на қа­рай ар­та­ты­нын сұл­тан­дар тү­сі­не­тін. Сон­дық­тан да олар айтулы ба­тыр­лар­мен дос­ тық, туыс­қан­дық т.б. қа­рым-қа­ты­нас­тар ор­на­ту­ға ты­ры­са­тын не­ ме­се ерек­ше сый-сия­пат бе­ре­тін. Сұл­тан Бай­мұ­ха­мед Айшуақұлы Ор­да­да ты­ныш­тық ор­на­ту­да Сү­йін­қа­ра ба­тыр­ға сүйену үшін оған бір үйір жыл­қы бе­ре­ді305. Орыс әкім­ші­лі­гі­нің қыз­ме­тін­де­гі сұл­ тан­дар өз­де­рі­не бе­ріл­ген тап­сыр­ма­ны орын­дау­да ба­тыр­лар инс­ти­ ту­ты­ның өкіл­де­рін іс­ке қо­су­ға күш сал­ған. Ал егер­де қа­зақ елі­нің іш­кі жүйе­сін­де Ре­сей бел­гі­ле­ген қыз­мет­тер­ден сұл­тан­дар тыс қа­ лып жат­са, олар өз­де­рі­нің қар­сы­лық­та­рын біл­ді­ру­ге ты­ры­са­тын. Мұн­да да олар ба­тыр­лар­дың қол­да­уын­сыз еш­те­ңе іс­тей ал­майт­ын­да­рын тү­сі­ніп, зерт­теу ны­са­ны­мыз­дың қыз­мет­те­рі­не жү­гі­ ну­ге мәж­бүр бол­ған. Сө­зі­міз дә­лел­ді бо­луы үшін де­рек­ке ке­зек бер­сек: «Біз­дің құр­мет­ті аға­мыз Сү­йін­қа­ра ба­тыр­ға... сый­лас­ты­ ғы­мыз­ды біл­ді­ре­міз. Сен тау шы­ның­да­ғы арыс­тан ре­тін­де, бү­кіл ха­лық­тың ар-на­ мы­сы үшін еш­те­ңе­ден аян­ба­дың. Се­нің ті­рі ке­зің­де-ақ біз орыс­ тар­дан қы­сым­шы­лық кө­ріп отыр­мыз. Егер сен біз­ді өзің­нің туы­ сың жә­не бауы­рың ре­тін­де са­на­саң, он­да аза­мат­та­рың­мен бір­ге біз­ді құт­қар»306. Отар­лау саяса­ты қар­қын­ды жү­руі үшін қа­зақ қо­ға­мы­ның ерек­ ше­лі­гін зерт­те­ген орыс үкі­ме­ті, ру-тай­па­лық жүйеге не­гіз­дел­ген қа­зақ­тың қо­ғам­дық фор­ма­циясын­да ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты­ның өз­де­рі қол­дау біл­ді­ріп отыр­ған хан-сұл­тан­дық инс­ти­тут­тан әл­ деқай­да жо­ға­ры екен­ді­гін тү­сін­ді. Сон­дық­тан олар­дың саяса­ты дәс­түр­лі би­лік жүйе­сін сақ­тай оты­рып, ба­тыр­лар қауымы­на өз­ де­рі­нің тұр­ғы­сы­нан алып қа­ра­ған­да бел­гі­лі бір ар­тық­шы­лық­тар бе­ру­ге не­гіз­дел­ді. Бір сөз­бен айт­қан­да қа­зақ қо­ға­мын­да он­сыз да же­тек­ші рөл ат­қар­ған ба­тыр­лар то­бы­на ерек­ше бір би­лік лауа­ зым­да­рын ұсы­ну­ға ты­рыс­ты жә­не әр­түр­лі сый-сия­пат­тар ар­қы­лы олар­дың кө­ңі­лін ау­лап, ба­тыр­лар мен сұл­тан­дар ара­сын­да­ғы тү­сі­ Ря­за­нов А.Ф. Со­рок лет борь­бы за на­циональ­ную не­за­ви­си­мос­ть ка­за­хс­ко­го на­ро­ да (1737-1838 гг) // Очер­ки по ис­то­рии на­циональ­но­го дви­же­ния Ка­за­х­стана в 2-час­тях. – Кзыл-Ор­да, 1926. – С. 269. 306 Ка­за­хс­ко-русс­кие от­но­ше­ния в ХVІ-ХVІІІ ве­ках (Сбор­ник до­ку­мен­тов и ма­те­риалов). – С. 258-259. 305

2.1. Қа­зақ қо­ға­мы­ның саяси жә­не әлеу­мет­тік жүйе­сін­де­гі ба­тыр­шы­лық ...

105

ніс­пеуші­лік­те екі жақ­ты сая­сат ұс­тан­ды. Оның бір ай­қын дә­ле­лі жо­ға­ры­да өзі­міз тоқ­та­лып кет­кен Жан­қо­жа ба­тыр мен сұл­тан­дар ара­сын­да­ғы ки­кіл­жің­де орыс әкім­ші­лі­гі­нің ба­тыр ті­лек­те­рін қа­ был етуі. Бұ­ған қо­са атал­ған ба­тыр­ға қа­тыс­ты гу­бер­на­тор Пе­ро­ вс­кий­дің қыз­мет­кер­ле­рі­не бер­ген тө­мен­де­гі­дей тап­сыр­ма­сы көп жайт­тар­ды аң­ға­рт­са ке­рек: «... әзір­ше ба­тыр­ды сы­лап-си­пап оның аш­уын­кел­тір­мең­дер, ол әлі біз­ге қа­жет307. Мұн­дай сая­сат жал­ғыз Жан­қо­жа ба­тыр­ға ға­на емес, жал­пы қа­рас­ты­ры­лып отыр­ған ке­ зең­де­гі іш­кі жә­не сырт­қы саяси қа­рым-қа­ты­нас­тар­да ық­па­лы бар тұл­ға­лар­дың бар­лы­ғы­на қа­тыс­ты қол­дан­ған деп тү­сі­ну ке­рек. Ре­сей әкім­ші­лі­гі­нің ба­тыр­лар инс­ти­ту­тын өз­де­рі­нің саяса­ты­на пай­да­лан­уын­ың та­ғы бір кө­рі­ні­сі «тар­хан­дық» лауазы­мын ен­гі­ зу­ден бай­қал­ды. Тар­хан ата­ғын ие­лен­ген­дер­дің қа­та­рын­да шақ­ шақ Жә­ні­бек Қош­қа­рұлы­ның, Есет Кө­кі­ұлы­ның, Жо­ла­ман Ті­лен­ шіұлы­ның, Сы­рым Да­тұлы­ның бол­ған­ды­ғы­на қа­рап, бұл лауа­зым көп жағ­дайда бе­дел­ді ба­тыр­лар­ға ға­на бе­ріл­ген деп қо­ры­тын­ды жа­сай ала­мыз. Шын­ды­ғы­на кел­ген­де тар­хан­дық әлеу­мет­тік инс­ ти­тут ре­тін­де түр­кі дәуірі­нен бас­тау алып, түр­кі-моң­ғол тұ­тас­ты­ ғы ыды­рай бас­та­ған ХV ға­сыр­ға де­йін­түр­лі да­му ке­зе­ңі­нен өт­ті. Ал Ре­сей әкім­ші­лі­гі бол­са, бұл инс­ти­тут­ты дәс­түр­лі би­лік­ке қа­ ра­ма-қай­шы қоя­тын күш ре­тін­де пай­да­ла­ну­ға ұм­тыл­ды. Та­ны­мал та­рих­шы М. Қо­зы­баев осы­ған қа­тыс­ты бы­лай деп жаз­ды: «Пат­ша Жә­ні­бек­ке тар­хан­дық­тың бі­рін­ші дә­ре­же­сін, Та­ма Есет­ке екін­ші дә­ре­же­сін бер­ді. Бе­ріп қой­ма­ды, Есет­тің іші күй­сін, екі ба­тыр­ дың арақа­ты­на­сы шиеле­ні­сіп, қа­зақ тай­па­ла­ры­ның, жүз­де­рі­нің ара­сын­да­ғы қа­рым-қа­ты­нас бұ­зыл­сын деп есеп­те­ді»308. Бір жа­ ғы­нан зерт­теу­ші­нің тұ­жы­ры­мын­да шын­дық бол­ға­ны­мен, екін­ші жа­ғы­нан алып қа­райт­ын бол­сақ, ең ма­ңыз­ды­сы – бұл құ­бы­лыс­ та да зертттеу ны­са­ны­мыз ба­тыр­лар­дың ал­дың­ғы орын­да жү­руі. Бір бай­қайтыны­мыз тар­хан­дық атақ­ты ХVІІІ ға­сыр­дың со­ңы мен ХІХ ға­сыр­дың ал­ғаш­қы ши­ре­гін­де ие­лен­ген ба­тыр­лар осы лауа­ зым­ды бе­кіт­кен Ре­сей­ге қар­сы азат­тық кө­те­рі­ліс­тер­ді ұйым­дас­ Анич­ков И. Қа­зақ ба­ты­ры Жан­қо­жа Нұр­мұ­ха­ме­дов. – Ал­ма­ты: Тер­ме бір­ле­сті­гі, 1991. – 22 б. 308 Қа­зақ­тар. Қа­зақ­стан һәм қа­зақ­тар ха­қын­да. – Ал­ма­ты, 1998. – 83 б. 307

106

2-ТАРАУ. ХVІІІ – ХІХ ға­сыр­дың ал­ғаш­қы жар­ты­сын­дағы қа­зақ қоғамында ...

ты­ру­шы­лар. Бұл тар­хан­дық лауа­зым­ның түр­кі дәуі­рін­де жо­ға­ры лауа­зым­дық дә­ре­же­ні біл­дір­ге­ні­мен, дәл қа­рас­ты­рып отыр­ған ке­ зең­де тек ба­тыр­дың ба­ла­ма­сы ре­тін­де ға­на қол­дан­ған де­ген қо­ры­ тын­ды шы­ға­ру­ға итер­ме­лей­ді. Тар­хан­дық лауа­зым­дық атақ­тан бө­лек Ре­сей әкім­ші­лі­гі бас­қа да іс-ша­ра­лар жүр­гіз­ді. Мә­се­лен, ар­найы заң­мен Жан­қо­жа ба­тыр­ ды Сыр­да­рияның оң жа­ға­ла­уын­да, Қа­ра­құм мен Бор­сық құм­да­ рын­да кө­шіп жүр­ген ру-тай­па­лар­дың бас­қа­ру­шы­сы етіп бе­кі­те­ді жә­не есаул ше­нін бе­ре­ді309. Бі­рақ, өзі­міз жо­ға­ры­да айт­ып өт­ке­ ні­міз­дей Ре­сей әкім­ші­лі­гі бе­кіт­кен қыз­мет­тер­дің сұл­тан­дар үшін ма­ңы­зы бол­ға­ны­мен, ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты үшін дә­ре­же­лік маз­мұ­ ны бол­ма­ды. Өйт­ке­ні ба­тыр­лар он­сыз да өзі шық­қан ру­дың бас­ шы­ла­ры­ның бі­рі бо­ла­тын. Сон­дай-ақ хан-сұл­тан­дар­дың өзі де кей­де ба­тыр­лар­дың би­лі­ гін әл­сі­ре­ту­ге мүд­де­лі бол­ған­ды­ғын кө­ре­міз. Мә­се­лен, Нұ­ра­лы хан дәс­түр­лі би­лік жүйесі­не соқ­қы бе­ру­дің оң­тай­лы әдіс­те­рін ой­ лас­ты­ра оты­рып, Әбіл­қайыр­дың тұ­сын­да ел би­лі­гі­не ара­лас­қан Нұ­ра­лы хан би­лі­гі­нің ады­мын ашыр­май, тіз­гін­деп, те­жеп оты­ра­ тын ел­дің бе­дел­ді би-ба­тыр­ла­ры еке­нін жақ­сы тү­сі­не­ді. Сон­дық­ тан олар­ға Ре­сей үкі­ме­тін ай­дап са­лу­ды көз­дей оты­рып, Орын­ бор­ға жаз­ған ха­тын­да Нұ­ра­лы Ор­та жүз­ден төр­туыл, қа­ра­ке­сек ұлыс­та­ры­ның бас­шы­ла­ры Қа­зы­бек би, Ша­қыл, Тө­ле­бай, Мыр­за­ ғұл­ды, не олар­дың ба­ла­ла­ры, тіп­ті бол­ма­са туыс­та­рын ұс­тап алу­ ды, сол сияқ­ты қа­ра­ке­рей най­ман елі­нен Қа­бан­бай ба­тыр­ды, ал­ тай елі­нен Тоқ­бу­ра би­ді, ма­тай най­ман­ның іші­нен қол­ға түс­кен­ нің бә­рін тұт­қын­дауды, ама­нат­қа алып қа­лу­ды ұсы­на­ды. Хан­ның айт­уы бо­йын­ша бұл атал­ған кө­сем­дер­дің бә­рі де Ре­сей­ге қар­сы іс­тер­ге бас­шы, қол­да­рын­да орыс тұт­қын­да­ры көп адам­дар. Нұ­ ра­лы Кі­ші жүз­дің төрт­қа­ра руы­нан Қа­ра­то­қа мен Құ­даш би­лер­ді, Мыр­за­кел­ді ба­тыр­дың төрт іні­сін, қа­ра­са­қал руы­нан Ті­леубер­ді ба­тыр­ды жә­не туыс­та­рын, шек­ті, ақ­ке­те руы­нан Қай­ғу мен Қал­ ма­қай би­лер­ді, бай­бақ­ты­дан Ақ­жі­гіт, Қа­ра би­ді, таз елі­нен Есен­ кел­ді, Тім­ға­на би­лер­ді, ысық іші­нен Қа­дыр­құл, Бас­ман ба­ла­ла­ Анич­ков И. Қа­зақ ба­ты­ры Жан­қо­жа Нұр­мұ­ха­ме­дов. – Ал­ма­ты: Тер­ме бір­ле­сті­гі, 1991. – 8-9 бб. 309

2.1. Қа­зақ қо­ға­мы­ның саяси жә­не әлеу­мет­тік жүйе­сін­де­гі ба­тыр­шы­лық ...

107

ры­ның (бар­лы­ғы 10 аға­йын­ды) бі­рін, Май­дан қал­пе ба­ла­ла­рын ұс­тауды өтін­ді. Хан жо­ға­ры­да­ғы кө­сем­дер ұс­тал­ма­ған күн­де әр ру­дан елу мен жүз ара­сы­нан адам ұс­тап, сол ру­лар­ды тәуел­ді етіп қоюды та­лап ет­ті310. Кі­ші жүз ха­ны­ның бұл ха­ты қа­зақ да­ла­сын­да­ ғы әлеу­мет­тік-саяси жүйеде­гі те­рең дағ­да­рыс­ты анық көр­се­те­ді. Қа­лып­тас­қан дәс­түр­лі би­лік жүйесі мен әлеу­мет­тік инс­ти­тут­тар­ дың қыз­мет­те­рі іш­кі-сырт­қы фак­тор­ла­рдң шиеле­ніс­уін­ен қа­ра­мақай­шы­лық­қа ұшы­рай бас­та­ға­нын кө­ре­міз. Ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның іш­кі саяси қыз­ме­тін ай­қын­дау­ да қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы бар­лық игі-жақ­сы­лар­дың бас қо­суымен өте­тін жиын­дар­дың ма­ңы­зы зор. Олар­дың ішін­де әсі­ре­се қа­зақ қо­ға­мын­да қа­лып­тас­қан саяси-әлеу­мет­тік жағ­дай­лар­ды тал­қы­ лау үшін ұйым­дас­ты­ры­ла­тын хан ке­ңе­сі­нің өзін­дік ор­ны бол­ды. Зерт­теуі­міз­дің не­гі­зі бо­лып отыр­ған ба­тыр­лар, одан бас­қа би­лер мен жы­раулар ке­ңес­тің тұ­рақ­ты мү­ше­ле­рі бол­ған. Хан­ның ке­ңес құ­руы жо­рық үс­тін­де де, жо­рық ал­дын­да­ғы да­йын­дық пен ба­ғытбағ­дар­ды ай­қын­дау ал­дын­да да іс­ке асы­ры­ла­ды. Хан­ның жо­рық ке­зін­де ұйым­дас­тыр­ған ке­ңе­сі­не, не­гі­зі­нен, ба­тыр­лар қа­ты­са­ды. Хан ба­тыр­лар­мен жо­рық ба­ры­сын­да қа­лып­тас­қан жағ­дайды тал­ қы­лай­ды. Ба­тыр­лар өз ке­зе­гін­де пі­кір­ле­рін бүк­пе­сіз айт­ып, хан­ ның кей­бір ше­шім­де­рін қол­да­майт­ын­дық­та­рын да біл­ді­ріп отыр­ ған. Бұл әс­ке­ри де­мок­ра­тияның бір кө­рі­ні­сі ре­тін­де­гі ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты­ның ша­рық­тау ше­гі­не жет­кен­ді­гі­нің бел­гі­сі бо­ла­тын. Бұ­дан бас­қа да ұйым­дас­ты­ры­ла­тын ха­лық ке­ңес­те­рі­нің ма­ңы­зы хан ке­ңе­сі­мен қа­тар бол­ма­са, тө­мен бо­ла қой­ған жоқ. М. Гро­де­ ков­тың көр­сет­уін­ше, он­дай ха­лық­тық мәс­ли­хат­тар­да мы­на­дай төрт мә­се­ле қа­рас­ты­рыл­ған: жай­лау, қыс­тау, со­ғыс жә­не бі­тім жа­ риялау311. Бұ­лар­дың қа­та­ры­на хан сай­лау мә­се­ле­сін де кір­гі­зу­ге бо­ла­ды. Те­ре­ңі­рек үңі­ліп қа­рас­ты­ра­тын бол­сақ, атал­ған мә­се­ле­ лер­дің бе­сеуі де ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты­ның ер­кі­нен тыс ше­шіл­ме­ ген­ді­гін аң­ға­ра­мыз. Мә­се­лен, қыс­тау мен жай­лау жер мә­се­ле­сі­не не­гіз­дел­ген­дік­тен, соң­ғы сөз ру бас­шы­сы бо­лып ке­ле­тін ба­тыр­ Ка­за­хс­ко-русс­кие от­но­ше­ния в ХVІ-ХVІІІ ве­ках (Сбор­ник до­ку­мен­тов и ма­те­риалов). – С. 498. 311 Гро­де­ков Н.И. Кир­ги­зы и ка­ра­кир­ги­зы Сыр-Дарь­инс­кой об­лас­ти. Юри­ди­чес­кий быть. – Таш­кент: Ти­по-ли­тог­ра­фия С.И. Лах­ти­на, 1889. – Т. 1. – С. 25. 310

108

2-ТАРАУ. ХVІІІ – ХІХ ға­сыр­дың ал­ғаш­қы жар­ты­сын­дағы қа­зақ қоғамында ...

лар­да бол­ған­ды­ғы анық. Олай деп тұ­жы­рым жа­сау се­бе­бі­міз қа­ зақ қо­ға­мы­ның ерек­ше­лі­гі­не сәй­кес әр­бір ру­дың ар­найы ба­ған­ дар­мен бө­лін­бе­се де, шарт­ты түр­де бел­гі­лен­ген кө­шіп-қо­на­тын аума­ғы бо­ла­тын. Сол заң­ды­лық­тар­ды сақ­тау, ру ара­лық ке­лең­сіз оқи­ға­лар­дың орын ал­ма­уын­ қа­да­ға­лау ру бас­шы­сы жә­не сол ке­ зең­де­гі мем­ле­кет­тің тұт­қа­сын ұс­таушы ре­тін­де­гі ба­тыр­лар­дың бас­ты іш­кі саяси қыз­мет­те­рі бо­ла­тын. Қа­рас­ты­ры­лып отыр­ған уа­қыт­та орын ал­ған жау­гер­ші­лік қа­зақ ру-тай­па­ла­ры­ның көп­ ші­лі­гін ор­нық­қан кө­ші-қон үр­діс­те­рі­нен тар­ты­ну­ға мәж­бүр­ле­ді. Со­ған бай­ла­ныс­ты өрі­сі та­рыл­ған ру көр­ші­лес ор­на­лас­қан ру­ дың же­рі­нен уа­қыт­ша ен­ші ала­тын. Бұл, әри­не, ке­ңес­те тал­қы­ ла­нып, екі жақ­ты ке­лі­сім ар­қы­лы ше­ші­мін та­ба­тын. Кей уа­қыт­ тар­да күш­ті ру­лар­дың өз­де­рі­нен әл­сіз­деу ру­лар­ды қо­ныс­та­ры­ нан ығыс­ты­рып жі­бе­ріп отыр­ған­дық­та­рын да жоқ­қа шы­ға­ру­ға бол­майды. Мұн­дай жағ­дай­лар­да да ал­дың­ғы қа­тар­да ба­тыр­лар қаумы­ның өкіл­де­рі жүр­ген­ді­гі ай­дай анық. Ал со­ғыс пен бі­тім ту­ра­лы айтатын бол­сақ, мем­ле­кет­тің бас­ты ұстаным­да­рын бел­ гі­леп, анық­тайт­ын, бұл екі үде­ріс­те ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты­ның қа­ тыс­уын­сыз ше­шіл­ме­ген­ді­гі дау­сыз. Оның да се­беп­те­рі жоқ емес. Атал­ған екі мә­се­ле­нің ал­ғаш­қы­сы то­лы­ғы­мен қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ба­тыр­лар­дың өмір­лік қа­ғи­да­ла­ры­мен ұш­та­сып, олар­дың мо­йын­ да­ры­на ілін­ген Отан ал­дын­да­ғы бо­рыш қа­мы­ты ре­тін­де си­пат­ та­ла­ды. Со­ған бай­ла­ныс­ты, бұл мә­се­ле­де­гі соң­ғы әрі тү­йін­ді сөз ба­тыр­лар та­ра­пы­нан жа­са­ла­тын. Бі­тім­гер­лік хан­ның ше­ші­мі­мен, би­лер­дің ара­ла­суы ар­қы­лы орын­да­ла­тын мә­се­ле деп айт­қан­мен де, бұл та­ғы да ба­тыр­лар­дың ке­лі­сі­мін­сіз өт­пе­ген деп тұ­жы­рым жа­сай ала­мыз. Өйт­ке­ні со­ғыс ке­зін­де ба­тыр­дың жа­уына есе­сі кет­ кен шақ­та­ры бо­ла­ды. Ал оны қайтару не­ме­се құ­нын дау­лау, яғ­ни, ке­гін алу ба­тыр ата­ғын ием­ден­ген кез-кел­ген аза­мат­тың ал­ды­ға қой­ған прин­ци­пі бо­ла­тын. Оның орын­дал­мауы на­ғыз ба­тыр үшін өл­ген­мен бір­дей бо­ла­тын. Осы­дан ке­ліп бұл мә­се­ле де ба­тыр­дың ара­лас­уын­сыз өт­пе­ген­ді­гі­не көз жет­кі­зе­міз. Құ­рыл­тайда қа­рас­ ты­ры­ла­тын та­ғы бір ма­ңыз­ды мә­се­ле, хан сай­лау тә­різ­ді рә­сім, ба­тыр­лар қауымы­ның ті­ке­лей на­за­рын­да бол­ған. Мы­сал­ға, Әбіл­ қайыр хан қайт­ыс бол­ған тұс­та Ре­сей­ге қар­сы ба­тыр­лар то­бы Ба­

2.1. Қа­зақ қо­ға­мы­ның саяси жә­не әлеу­мет­тік жүйе­сін­де­гі ба­тыр­шы­лық ...

109

тыр сұл­тан­ды ақ ки­гіз­ге кө­те­ріп хан сай­ла­са312, Ре­сей­лік ба­ғыт­ты ұстана­тын ба­тыр­лар­дың бір бө­лі­гі Нұ­ра­лы сұл­тан­ды хан етіп бе­ кі­ту­ді өті­ніп, Ре­сей әкім­ші­лі­гі­не хат жол­да­ған313. Бұл кел­ті­ріл­ген де­рек­тер бі­рін­ші­ден, ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның қа­зақ мем­ле­ке­ ті­нің іш­кі саяси жүйе­сін­де қан­ша­лық­ты ық­пал­ға ие бол­ған­ды­ғын көр­сет­се, екін­ші­ден, Ре­сей­дің ай­мақ­та­ғы би­лі­гі­нің арт­уына қа­рай ба­тыр­лар­дың бі­раз бө­лі­гі­нің саяси ұстаным­да­ры­ның Ре­сей­ге қа­ рай ауып­ба­ра жат­қан­ды­ғын аң­ғар­та­ды. Қа­лай де­ген­де де кез кел­ ген сұл­тан­ның тақ­қа қол жет­кі­зуі әс­ке­ри күш­ті қо­лы­на шо­ғыр­ лан­дыр­ған ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның мақ­сат-ті­лек­те­рі­не қа­рай анық­тал­ған­ды­ғын жоқ­қа шы­ға­ру­ға бол­майды. Әс­ке­ри де­мок­ра­ тияның бас­ты қоз­ғаушы те­ті­гі ре­тін­де ба­тыр­лар өз­де­рі тә­різ­ді со­ ғыс май­да­нын­да қан ке­шіп, жо­рық­тар­дың ыс­тық-суы­ғын бас­тан өт­кер­ген сұл­тан­дар­ға қол­дау көр­се­те­тін. Со­ған бай­ла­ныс­ты тақ­қа үміт­кер сұл­тан­ның бас­қа қар­сы­лас­та­ры­нан оза шығуына жағ­дай туын­дайт­ын. Бұл ежел­ден та­мыр тар­та­тын да­ла ере­же­ле­рі­нің нақ кө­рі­ні­сі деу­ге бо­ла­ды. Жал­пы жо­ға­ры­да­ айт­ыл­ған­дар­дың не­гі­зін­де мы­на­дай заң­ды­ лық­ты анық аң­ға­руы­мыз­ға бо­ла­ды. Ол XVII ғ. со­ңы мен XVIII ғ. ал­ғаш­қы жар­ты­сын­да­ғы жә­не XVIII ғ. екін­ші жар­ты­сы мен XIX ғ. бі­рін­ші жар­ты­сын­да­ғы ба­тыр­лар инс­ти­тут­та­ры­ның қа­зақ қо­ға­ мы­ның іш­кі саяси жүйе­сін­де­гі қыз­мет­те­рін­де ай­рық­ша үн­дес­тік­ тің бол­мауы. Мә­се­лен, ал­ғаш­қы ке­зең­де ба­тыр­лар­дың іш­кі саяси қыз­ме­ті ана­ғұр­лым кең бо­лып, ба­тыр­лар­дың іс-әре­кет­те­рі ұлт­тық жа­уап­кер­ші­лік­ке не­гіз­дел­се, одан ке­йін­гі ке­зең­де ба­тыр­лар­дың қы­зы­ғу­шы­лық­та­ры көп жағ­дайда ру-тай­па­лық прин­цип­тен ас­пай қал­ды. Оның бас­ты се­бе­бі Ре­сей­дің жүр­гіз­ген отар­лау саяса­ты­ мен ті­ке­лей ұш­та­сып жат­ты. Қа­лай айт­қан­да да өзі­міз жо­ға­ры­ да тоқ­та­лып кет­ке­ні­міз­дей ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты қа­рас­ты­ры­лып отыр­ған ке­зең­де қа­зақ қо­ға­мы­ның іш­кі саяси мә­се­ле­ле­рін ше­шу­ де жә­не да­мы­ту­да же­тек­ші орын­ға ие бол­ған. Со­ны­мен жо­ға­ры­да айт­ыл­ған­дар­ды тү­йін­дей ке­ле мы­на­дай қо­ры­тын­ды­лар шы­ға­ра­мыз: Ка­за­хс­ко-русс­кие от­но­ше­ния в ХVІ-ХVІІІ ве­ках (Сбор­ник до­ку­мен­тов и ма­те­риалов). – С. 433. 313 Құн­тө­леуұлы А. Әбіл­қайыр хан. – Ал­ма­ты: Дәуір, 2008. – 453 б. 312

110

2-ТАРАУ. ХVІІІ – ХІХ ға­сыр­дың ал­ғаш­қы жар­ты­сын­дағы қа­зақ қоғамында ...

– XVII-XVIII ға­сыр­лар­да­ғы іш­кі жә­не сырт­қы фак­тор­лар қа­ зақ қо­ға­мын­да­ғы ба­тыр­лар­дың саяси, әлеу­мет­тік с­та­тус­қа ие болуына қо­лай­лы жағ­дай ту­ғыз­ды. Хан­дық би­лік­тің әл­ сі­реуі тұ­сын­да саяси ба­сым­ды­лық ба­тыр­лар қо­лы­на өт­ті. XVIII ға­сыр­да ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның күр­де­лі қа­лып­ та­су үдері­сі аяқ­та­лып, ол өзі­нің дәл осы ке­зең­де­гі өзін­дік қыз­ме­тін ат­қар­ды; – оқу құ­ра­лы­ның хро­но­ло­гия­лық шең­бе­рін қам­ти­тын уа­қыт­та ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты қа­зақ қо­ға­мы­ның іш­кі саяси ке­ңіс­ ті­гін­де бар­лық бел­гі­ле­рі бо­йын­ша же­тек­ші орын­ға ие бол­ ған. Нақ­ты­рақ айт­қан­да қо­ғам­да жү­зе­ге асы­ры­ла­тын саясиәлеу­мет­тік іс-әре­кет­тер­дің бар­лы­ғы ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ ты­ның ше­ші­мі ар­қы­лы рет­тел­ген; – ба­тыр­лар­дың іш­кі саяси жүйеде­гі әлеу­мет­тік-эко­но­ми­ка­лық қыз­ме­ті «ба­рым­та», «ол­жа», «­сау­ға» тә­різ­ді ұғым­дар ар­қы­ лы си­пат­тал­ған; – ба­рым­та­шыл­дық­тан ба­тыр­лық­қа өту­де өзін­дік ор­ны бол­ған ба­рым­та – тек көш­пе­лі ха­лық­тар­ға тән ұғым. Ол – кей­бір зер­теу­ші­лер­дің жа­зып кет­ке­нін­дей қа­рақ­шы­лық не­ме­се ұр­ лық емес, ке­рі­сін­ше көш­пе­лі қо­ғам­да­ғы ру-тай­па­лар­дың жә­ не олар­дың ли­дер­ле­рі­нің бол­мы­сын анық­тайт­ын құ­бы­лыс. Сту­де­нт­тер­дің өз бі­лі­мін тек­се­ру­ге ар­нал­ған сұ­рақ­тар: 1. ХVІІ ға­сыр­дың ағы – ХVІІІ ға­сыр­дың ба­сын­да­ғы қа­зақ қо­ға­мы­ның іш­кі жә­не сырт­қы саяса­ты­ның да­му ерек­ше­лік­те­рін си­пат­та­ңыз. 2. «Ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты» жә­не «ба­рым­та», «­сау­ға», «ол­жа» ұғым­да­ры. 3. Хан би­лі­гі: құ­қық жә­не қыз­ме­ті. Хан Ке­ңе­сі. 4. Әс­ке­ри де­мок­ра­тия жә­не ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты. 5. Ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның қыз­ме­ті­нің жы­раулар поэзия­сын­да си­пат­талуына тал­дау жа­са­ңыз.

2.2. Ба­тыр­­лық дәстүр сырт­қы саяси қа­рым-қа­ты­нас­та­ғы ор­ны мен рөлі Қа­зақ хан­ды­ғы қа­лып­тас­қан кү­ні­нен бас­тап мем­ле­кет­тік прин­цип­тер­ге сәй­кес мем­ле­кетара­лық, ай­мақара­лық жә­не ха­лықара­

2.2. Ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның сырт­қы саяси қа­рым-қа­ты­нас­та­ғы ор­ны мен ро­лі

111

лық бай­ла­ныс­қа тар­тыл­ды. Ха­лы­қа­ра­лық жағ­дай эко­но­ми­ка­ны, саяси идеоло­гиялық, құ­қық­тық, дип­ло­ма­тиялық әс­ке­ри жә­не бас­ қа да бай­ла­ныс­тар­ды, со­ны­мен бір­ге әлем­дік аре­на­да­ғы мем­ле­ кет­тер мен ұйым­дар ара­сын­да бо­ла­тын саяси прин­цип­тер­ді бір жүйеге тар­та­тын ор­та бо­лып та­бы­ла­ды. Со­ған бай­ла­ныс­ты қа­рас­ ты­ры­лып отыр­ған ке­зең­де ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты­ның өкіл­де­рі де со­ған тар­ты­лып, қа­зақ елі­нің бо­ла­ша­ғын ай­қын­дайт­ын қа­ты­нас­ тар­да же­тек­ші орын­ға ие бол­ды. Оның бас­ты се­бе­бі, ха­лық­тар ара­сын­да­ғы саяси қа­рым-қа­ты­нас­тар үде­рі­сі көп­те­ген адам­дар мен тұл­ға­лар­дың тағ­ды­ры­на жә­не мүд­де­ле­рі­не әсер ет­кен оқи­ға­ лар мен құ­бы­лыс­тар­дың жиын­ты­ғы тә­різ­дес. Оның өр­біп, да­му қар­қы­ны мен си­па­ты­на же­ке тұл­ға­лар­дың бел­гі­лі мүд­де­ні қор­ғау жо­лын­да­ғы әре­кет­те­рі­мен қа­тар өз­ге бір ел­дер­дің саяси ұстаным­ да­рын­да­ғы өз­ге­ше­лік­тер мен геосаяси жағ­да­йын­да­ғы өз­ге­ріс­тер де өз әсе­рін ти­гі­зіп отыр­ды деп айтуға бо­ла­ды. Осы­лар­ды ес­ке­рер бол­сақ, ха­лы­қа­ра­лық бай­ла­ныс­тар өза­ра қақ­ты­ғыс­тар мен ын­ты­ мақ­тас­тық­тар не­гі­зін­де да­мы­ған­ды­ғы­на көз жет­кі­зе­міз. Со­ған бай­ла­ныс­ты қа­зақ ба­тыр­ла­ры­ның да сырт­қы сая­сат­та­ғы қыз­ме­ті отан қор­ғау жә­не ел­ші­лік тә­різ­ді екі ба­ғыт­та да­мы­ды. Ал­ғаш­қы­ сы­ның өзі ба­тыр­лар­дың іс-әре­кет­те­рі­не қа­рай бір­не­ше ба­ғыт­тар­ ға жік­те­ле­тін. Ен­ді осы­лар­ға же­ке-же­ке тоқ­тал­сақ. Ал­ды­мен ба­ тыр­лар­дың сырт­қы сая­сат­та­ғы қыз­ме­ті­не тоқ­тал­сақ. Ол ең бі­рін­ ші қа­зақ – жоң­ғар қа­ты­нас­та­ры­мен, одан ке­йін­ қа­зақ-орыс жә­не бас­қа­да көр­ші ха­лық­тар ара­сын­да­ғы бай­ла­ныс­та­ры­мен ай­қын­да­ ла­ды. Қа­рас­ты­ры­лып отыр­ған ке­зең­де­гі саяси жағ­дай­дың тұ­рақ­ сыз­ды­ғы­на орай ба­тыр­лар­дың қыз­ме­ті ұдайы атыс-ша­быс­тар­да шың­дал­ды. Бір сөз­бен айт­қан­да бұл қа­рым-қа­ты­нас­тар­дың бар­ лы­ғын со­ғыс ұғы­мы бі­рік­тір­ді. Со­ғыс – қа­ру­лы күш­теу ар­қы­лы мем­ле­кет­тер­дің, бел­гі­лі бір топ­тар­дың саяси кү­ре­сін қам­ти­тын күр­де­лі қо­ғам­дық құ­бы­лыс. Осы орай­да қа­зақ ба­тыр­ла­ры­ның со­ ғыс­та­ры да бір­не­ше ба­ғыт­та жү­ріп, кө­бі­не­се сыр­қы жау­дан қор­ ға­ну­ға не­гіз­дел­ді. ХVІІ ға­сыр­дың со­ңы мен ХVІІІ ға­сыр­дың ба­сын­да ара­кі­дік қақ­ты­ғыс­тар бол­ма­са, не­гі­зі­нен ма­мыра­жай тір­ші­лік қа­зақ хал­қы үшін дауыл ал­дын­да­ғы те­ңіз­дің ты­ныш­ты­ғын­дай өт­кін­ші уа­қыт

112

2-ТАРАУ. ХVІІІ – ХІХ ға­сыр­дың ал­ғаш­қы жар­ты­сын­дағы қа­зақ қоғамында ...

бол­ды. Бұл қа­зақ та­ри­хын­да­ғы ала­бө­тен ор­ны бар Тәуке хан­ның үш жүз­дің ба­сын бі­рік­ті­ріп, жоң­ғар­дың ал­ғаш­қы қар­қы­ны­ның бе­ тін қайы­рып, Күл­тө­бе­де ел мә­се­ле­сін би-ба­тыр­лар­дың ор­та­сын­да оты­рып тал­қы­лап, «Же­ті жар­ғы» ере­же­сі не­гі­зін­де іш­кі-сырт­қы қа­ты­нас­тар­ды рет­ке кел­ті­ріп, ел тіз­гі­нін өз қо­лы­на ал­ған шақ бо­ ла­тын. Осы­ған қа­тыс­ты Ш. Уәли­ха­нов «қа­зақ та­ри­хы­ның Ге­ро­до­ ты деп ба­ға­ла­ған А. Лев­шин бы­лай деп жаз­ды: «Тәуке хан жай­лы айт­ыл­ған­да әр­бір қа­зақ­тың жү­ре­гін­де ол ту­ра­лы шы­най ықы­лас пай­да бо­ла­ды. Ол қа­зақ да­ла­сы­ның Ли­кур­гы, Дра­кон­ты. Тәуке бір­не­ше жыл­ға со­зыл­ған руара­лық қан­тө­гіс­ті тоқ­та­тып, ха­лық­ты күш­пен емес, ақыл­мен жә­не әділ­дік­пен бас­қар­ды. Ол әл­сіз ру­лар­ ды бі­рік­ті­ріп күш­ті­лер­ді ба­сып отыр­ды. Со­ны­мен бір­ге ха­лық­тың бар­лы­ғы­на ор­тақ заң жүйе­сін ен­гіз­ді»314. Алай­да қа­зақ қо­ға­мы­ ның ерек­ше­лі­гі са­на­ла­тын ру-тай­па­лық жүйе­нің күш­ті­лі­гі, әкім­ ші­лік-ай­мақ­тық бө­лі­ніс ре­тін­де пай­да бол­ған қа­зақ жүз­де­рі ара­ сын­да өза­ра күш­ті саяси-эко­но­ми­ка­лық бай­ла­ныс­тың бол­мауы, оның үс­ті­не да­ра би­лік­ке ұм­тыл­ған сұл­тан­дар­дың іс-әре­кет­те­рі Тәуке хан­ның ті­рі ке­зін­де-ақ бі­лі­не бас­та­ған. Қа­зақ­тың кө­ме­кей әулиесі Бұ­қар жы­раудың тө­мен­де­гі­дей жыр жол­да­ры осы ке­зең­ге қа­тыс­ты айт­ыл­са ке­рек: «Ақ­тың жо­лын кү­зет­пей, Жа­ман­дық­ты тұт­қан жұрт, Бай­сал та­уып­жорт­қан жұрт, Хан­ға тіз­гін сал­ма­ды, Хан жар­лы­ғын ал­ма­ды, Баяғы­дай бар­мын­дап, Бі­рауыз­ды бол­ма­ды»315.

Бұл де­ге­ні­міз Еура­зия ке­ңіс­ті­гін ат дү­бі­рі­мен ді­ріл­дет­кен, оқдә­рі пай­да бол­ған­ға де­йін­са­йын­да­ла­ның ды­рау қам­шы­сы бол­ған алып көш­пе­лі им­пе­рия­лар­дың мұ­ра­ге­рі са­на­ла­тын қа­зақ хан­ды­ ғы­ның өт­кен­нің еле­сін­дей бо­лып, кел­мес­ке ке­тіп ба­ра жат­қан­ды­ Лев­шин А.И. Опи­са­ние кир­гиз-ка­зачь­их или кир­гиз-кай­сац­ких Орд и сте­пей. – С. 64. Бес ға­сыр жыр­лайды ХV ға­сыр­дан ХХ ға­сыр­дың бас кезiне дейiнгi қа­зақ ақын-жы­ раула­ры­ның шы­ғар­ма­ла­ры. 2-том­дық / құ­раст.: М. Ма­ғауин, М. Байдiлдаев.– Ал­ма­ты: Жа­ зу­шы, 1989. – Т. 1. – 84 б. 314 315

2.2. Ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның сырт­қы саяси қа­рым-қа­ты­нас­та­ғы ор­ны мен ро­лі

113

ғы­ның ал­ғаш­қы бел­гі­сі еді. Ал оған жол бер­меуі үшін көш­пе­лі­ лер­дің ер­лі­гі мен ел­ді­гі сын­ға түс­кен бо­ла­тын. Қа­рас­ты­ры­лып отыр­ған ке­зең­де қа­зақ хан­ды­ғы­ның осын­дай дә­ре­же­ге жет­уіне гео-саяси ор­на­ла­суы өз әсе­рін ти­гіз­бей қой­ма­ ды. Та­ри­хи уа­қыт­ты өз де­ге­нін­ше пай­да­лан­ған Ре­сей мен Қы­тай тә­різ­ді көр­ші­лес ор­на­лас­қан екі алып им­пе­рия­лар­дың сырт­қы саяса­тын­да қа­зақ елі ерек­ше мән­ге ие бол­ды. Олар­дан қа­лыс­қы­ сы кел­ме­ген Ор­та Азия хан­дық­та­ры қа­лай­да өз үлес­те­рін алып қа­лу­ды көз­де­ді. Ал ең бас­ты қа­уіп­ ша­ру­ашы­лы­ғы мен тір­ші­лі­гі­ нің кей­бір са­ла­ла­рын­да қа­зақ хал­қы­на ұқ­сас жақ­та­ры бар, өз ал­ ды­на қуат­ты мем­ле­кет ре­тін­де құ­рыл­ған Жоң­ғар хан­ды­ғы та­ра­ пы­нан төн­ген еді. «Жау жа­ға­дан, бө­рі етек­тен» ал­ған бұл ке­зең­ді Ш.Ш. Уәли­ха­нов бы­лай си­пат­та­ған: «ХVІІІ ға­сыр­дың ал­ғаш­қы он жыл­ды­ғы қа­зақ хал­қы үшін қор­қы­ныш­ты уа­қыт бол­ды. Жоң­ ғар­лар, Еділ қал­мақ­та­ры, Жайық ка­зак­та­ры жә­не баш­құрт­тар қа­ зақ­тар­дың ұлыс­та­рын жан-жақ­тан та­лап, мал­да­рын ай­дап әке­тіп, адам­да­рын отбасыларымен тұт­қын­да­ды»316. Зерт­теу­ші­нің си­пат­тап отыр­ған жағ­да­йын­ сол за­ман­да-ақ Ақ­ там­бер­ді жы­рау тө­мен­де­гі­ше қи­на­ла жыр­ла­ған бо­ла­тын: «Сұ­мы­рай­ға күт­пес сұм­дық­ты, Ті­ле­дік қа­шан, ойла­дық, Кө­шіп, бо­сып қо­ныс­тар, Қан­жы­ға­ға сап­таяқ, Қа­лай­ша бү­гін бай­ла­дық! Үде­ре кө­шіп қон­ған жер, То­қы­ра­уын­, Жам­шы кеп, Са­ры­су мен Ата­су, Бер­мек­піз кім­ге ал­шы деп?! Ер­тіс­тің ұзы­на бо­йына, Ша­қы­рып едік біз қа­шан, Осы­ған қор­ған сал­шы деп?!317.

Мі­не осын­дай қи­лы за­ман­да ха­лық­тың бо­ла­ша­ғы үшін қам­ сыз қал­мау ке­рек екен­ді­гін ұғы­на біл­ген кө­ре­ген ел кө­сем­де­рі­нің 316 317

Ва­ли­ха­нов Ч.Ч. Соб­ра­ние со­чи­не­ний в пя­ти то­мах.– Ал­ма-Ата: Наука, 1985. – Т. 4. – С. 111. Қа­зақ хан­ды­ғы дәуі­рін­де­гі әде­биет. – Ал­ма­ты: Ана ті­лі, 1993. – 57 б.

114

2-ТАРАУ. ХVІІІ – ХІХ ға­сыр­дың ал­ғаш­қы жар­ты­сын­дағы қа­зақ қоғамында ...

қа­та­рын­да зерт­теу ны­са­ны­мыз ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты­ның өкіл­де­рі де бар бо­ла­тын. Ен­ді­гі жер­де қа­зақ ба­тыр­ла­ры үшін кө­не тү­рік тас­та­ғы жа­зу­ла­рын­да: «Қы­зыл қа­ным­ды төк­тім, Қа­ра те­рім­ді ағыз­дым, Күш қуа­тым­ды бер­дім, Бұл тү­рік хал­қы­на Қа­ру­лы жауды кел­тір­ме­дім, Ат­ты әс­кер­ді жо­лат­па­дым»,318

– деп айтыла­тын­дай іс-әре­кет­тер­ді жү­зе­ге асы­ру­ға ту­ра кел­ді. Осы­лай­ша со­ғыс, яғ­ни, ел­ді қор­ғау ХVІІІ ға­сыр­да қа­зақ қо­ға­мын­ да­ғы ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты сырт­қы саяса­ты­ның бас­ты қыз­ме­ті бол­ ды. Оны Ма­хам­бет­тің мы­на өлең жол­да­ры то­лық ашып көр­се­те­ді: «Ереуіл ат­қа ер сал­май, Егеулі най­за қол­ға ал­май, Ең­ку-ең­ку жер шал­май, Қо­ңыс сал­қын төс­ке ал­май, Те­бін­гі тер­ге ші­рі­мей, Тер­лі­гі май­дай ері­мей, Ал­ты мал­та ас бол­май, Ат үс­тін­де күн көр­мей, Ашар­шы­лық, шөл көр­мей, Өзе­гі та­лып ет же­мей, Ер тө­сек­ке бе­зін­бей, Ұлы түс­ке ұрын­бай, Түн қа­тып жү­ріп, түс қаш­пай, Те­бін­гі те­ріс та­ғын­бай, Те­мір қа­зық жас­тан­бай, Қу то­ла­ғай бас­тан­бай, Ер­лер­дің ісі бі­те ме?»319.

Осы жыр­да айтылып өт­кен­дей ба­тыр­лар сос­ло­виесі, тек қа­на сырт­қы жау­лар­дан қор­ға­нып қой­май, ел­дің ата-қо­ны­сын, жайы­ Иол­лығ­те­гін. Күл­те­гін. Кө­не жаз­ба ес­ке­рт­кіш­те­рі. – Ал­ма­ты: Жа­лын, 1986. – 76 б. Қа­зақ ақын­да­ры­ның поэзиясы: оқу кұ­ра­лы / Сү­йін­шә­лиев Х.Ж. – Ал­ма­ты: Каз­ГУ, 1982. – 103 б. 318 319

2.2. Ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның сырт­қы саяси қа­рым-қа­ты­нас­та­ғы ор­ны мен ро­лі

115

лым­дық жер­ле­рін ке­ңейту мақ­са­тын­да да тер төк­ті. Осын­дай әре­кет­тер ба­тыр­лар­дың ел ара­сын­да­ғы абы­ройы­ның ас­қақ­тап, бе­де­лі­нің өс­уіне әсер ет­ті. Ауызе­кі де­рек­тер­ге сүйен­сек, Әйтеке би айт­ып­ты де­ген сөз бар: «Хал­қы­на құт әкел­мей тұ­рып ер мақ­ сұ­ты­на жет­тім дей алар ма? Ер­жі­гіт­тің ер­лі­гі­нің ба­ға­сын бер­ мей тұ­рып, елес жия алар ма? Мұ­қым дү­ниенің мә­ні де, сә­ні де ел­дің ті­ре­гі ер бол­ған жер­де ға­на, ер­дің ті­ре­гі ел бол­ған жер­де ға­на кір­мек. Ба­ты­рың­ның ба­ғын бай­ла­ға­ның – ба­рың­ды жо­ғал­ тып, бә­ле­ге жо­лық­қа­ның. Айна­лып ке­ліп, ал­тын та­ғы­ңа ниеті те­ріс адам­ды отыр­ғыз­ға­ның. Арам – өзін ой­лай­ды, адал – өз­ге­ сін ой­лай­ды. Ха­лық­тың таң­дауы – өз­ге­сі­нің қа­мын жейт­ін­нің жа­ғын­да»320. Бұл үзін­ді­ден да­на­гөй би­дің ел бо­ла­ша­ғы тар­тыс­қа түс­кен­де оны тек ба­тыр­лар қауымы­ның бі­рік­кен кү­ші құт­қа­ра­ тын­ды­ғы се­нім біл­дір­ген­ді­гін бай­қау қиын емес. Мұ­ны біз Қо­ жа­бер­ген жы­раудың Әйтеке би­ге сіл­те­ме жа­са­ған мы­на­дай жыр жол­да­ры­нан бай­қай­мыз: «Тө­ре­ден Әйтеке би бе­зін де­ді, Кел­ді ғой кө­сем сай­лар ке­зің де­ді, Қа­зақ­ты ба­тыр кө­сем бас­қар­ма­са, Быт-шыт қы­лар жау қал­мақ, се­зін де­ді»321.

Шын­ды­ғын­да да Әйтеке би­дің қа­ла­ға­нын­дай ХVІІІ ға­сыр ба­ тыр­лар инс­ти­ту­ты­ның ал­тын ға­сы­ры бол­ды. Ал­дын­да­ғы бө­лім­де айт­ып кет­ке­ні­міз­дей ен­ді­гі жер­де ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты отан қор­ ғау қыз­ме­ті ар­қы­лы сырт­қы сая­сат­та елеу­лі же­тіс­тік­тер­ге же­тіп, со­ның нә­ти­же­сін­де іш­кі саяси-әлеу­мет­тік қа­рым-қа­ты­нас­тар­да бас­ты орын­ға шық­қан бо­ла­тын. Зерт­теу­ші Н. Апол­ло­ва­ның пі­кі­ рін­ше, Қа­ра­құм құ­рыл­тайы ба­тыр­лар­дың қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы жо­ ға­ры әлеу­мет­тік топ­тар­дан үс­тем түс­кен жиыны бол­ған322. Оның да се­бе­бі жоқ емес. Атал­ған құ­рыл­тайда ел бас­та­ған кө­сем­дер ты­ғы­рық­тан шы­ғу жо­лы­ның ше­ші­мін тап­пай тұр­ған­да, ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты­ның өкі­лі Бө­ген­бай ба­тыр суыры­лып ор­та­ға шы­ғып өз Ораз­баева А. Дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мы­на тән би­лер инс­ти­ту­ты. – Ал­ма­ты: Дайк-Пресс, 2004. – 104 б. 321 Үш Пай­ғам­бар. – Ал­ма­ты: Дәуір, 1992. – 160 б. 322 Ап­по­ло­ва Н.Г. При­соеди­не­ние Ка­за­х­стана к Рос­сии в 30-х го­дах ХVІІІ в. – С. 169. 320

116

2-ТАРАУ. ХVІІІ – ХІХ ға­сыр­дың ал­ғаш­қы жар­ты­сын­дағы қа­зақ қоғамында ...

киі­мін өзі жыр­та қы­лы­шын жо­ға­ры кө­те­ріп, тө­мен­де­гі­дей жа­ лын­ды сөз­дер айтады: «Та­лан­ған көш­тің, тұт­қын­дал­ған ба­ла-ша­ ға­ның бей­ша­ра куәсі бол­майық. Жау­дан кек алып, өл­сек, қа­ру ұс­ тап өле­міз, қып­шақ да­ла­сы­ның ер­ле­рі қа­шан қор­қып еді? Қо­лым­ ды жау қа­ны­на мал­ған­да, са­қа­лым әлі бу­рыл тарт­па­ған бо­ла­тын! Жау­дың зұлым­ды­ғы­на шы­дап оты­ра ал­ман! Жауға мі­нер тұл­пар аз­дық емес! Өт­кір же­бе­ге то­ла қо­рам­сақ әлі бо­са­ған жоқ»323. Мі­не бұл сөз­дер ба­тыр­лар­дың ел қор­ғау қыз­ме­ті­нің нақ­ты дә­ле­лі бо­ лып, олар­дың сырт­қы сая­сат­та­ғы не­гіз­гі іс-әре­кет­те­рі­нің ба­ры­ сын ай­қын­дайды. Біз­дің бұл тұ­жы­ры­мы­мыз­ды Жә­ні­бек ба­тыр­ дың орыс ел­ші­сі­не айт­қан мы­на сөз­де­рі то­лық­ты­ра тү­се­ді.: «...өз туыс­та­рым­ды жә­не ар-на­мы­сым­ды қор­ғау үшін олар­ға (жоң­ғар­ лар­ға) қар­сы со­ғы­су­ға мәж­бүр бол­дым...». Осын­дай та­ри­хи де­ рек­тер­мен қа­тар қа­рас­ты­ры­лып отыр­ған мә­се­ле, яғ­ни ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты­ның ел қор­ғауға не­гіз­дел­ген сырт­қы саяси қыз­мет­те­рі сол ке­зең­де­гі жы­раулар поэзия­сын­да жақ­сы кө­рі­ніс бер­ген. Мә­се­ лен, Ақ­там­бер­ді жы­раудың:

не­ме­се

«Дұш­пан­нан көр­ген қор­лық­тан, Жа­лын­ды жү­рек, қан қай­нап, Ел-жұрт­ты қор­ғай­лап, Өлім­ге жүр­міз бас бай­лап» «Жауға шап­тым ту бай­лап, Шеп­ті бұз­дым ай­қай­лап»324,

не бол­ма­са бас­қа бір жыр жол­да­рын­да «Жау екен деп име­ніп, Ат­тың ба­сын тарт­па­ған, Жауға ке­зек бе­ру­ден, Жа­ңыл­мап­ты қал­қа­сын Бер­мей­мін деп еш жауға Көк­ше­тау мен Ар­қа­ны, Жау­дың ал­дын ті­ре­ген»325 Еро­феева И.В. Хан Абул­хаир: пол­ко­во­дец, пра­ви­тель и по­ли­тик. – С. 325. Бес ға­сыр жыр­лайды ХV ға­сыр­дан ХХ ға­сыр­дың бас кезiне дейiнгi қа­зақ ақын-жы­ раула­ры­ның шы­ғар­ма­ла­ры. – Т. 1. – 61 б. 325 Ал­дас­пан. – 8 б. 323 324

2.2. Ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның сырт­қы саяси қа­рым-қа­ты­нас­та­ғы ор­ны мен ро­лі

117

– деп ке­ле­тін жыр жол­да­ры ел ал­дын­да­ғы ба­тыр бо­ры­шы­ның бір қы­рын көр­се­те­ді. Сол ке­зең­де­гі же­ке­ле­ген ба­тыр­лар­дың сырт­қы сая­сат­та­ғы бір бел­гі­сі са­на­ла­тын ұрыс да­ла­сын­да­ғы іс-қи­мыл­да­ры жы­раулар поэзия­сын­да өзі­нің бас­ты ор­нын ал­ған. Со­ның не­гі­зін­де ел ба­ сы­нан өт­кен, ха­лық тағ­ды­ры­на те­рең із қал­дыр­ған та­ри­хи жә­не саяси оқи­ға­лар нақ­ты тұл­ға­лар­дың бей­не­сі ар­қы­лы, со­лар өмір кеш­кен, азат­тық жо­лын­да ар­па­лы­сып өт­кен за­ман ке­ңіс­ті­гі ар­қы­ лы көр­кем жыр­лан­ды. Оның ба­сын­да Бұ­қар жә­не Үм­бе­тей тә­різ­ ді жы­раулар тұ­рып, қа­рас­ты­рып отыр­ған та­қы­ры­бы­мыз олар­дың жыр­ла­ры­ның маз­мұ­ны бол­ған. Мы­са­лы, мы­на жыр үзін­ді­сі­не на­ зар ау­дар­сақ: «Қал­дан­ме­нен ұры­сып, Же­ті күн­дей жү­рі­сіп, Сон­да­ғы жол­дас адам­дар Қа­ра­ке­рей Қа­бан­бай, Қан­жы­ға­лы Бө­ген­бай, Шақ­шақұлы Жә­ні­бек, Сір­ге­лі қа­ра Ті­леуке, Қа­ра­қал­пақ Құ­лаш­бек, Ті­ге­ден шық­қан Ес­тер­бек, Ша­пы­раш­ты Нау­рыз­бай, Құ­да­мен­ді Жі­бек­пай қа­сын­да, Бақ-дәуле­ті ба­сын­да Се­кер­бай мен Мү­бек­бай Таң­сық қо­да, Ма­мыт бар, Қас­қа­ра­ұлы Мол­да­бай, Қа­тар­дан жақ­сы қал­дыр­май, Айна­құл Бә­ти ішін­де, Өң­кей ба­тыр жиы­лып Абы­лай сал­ды жар­лық­ты»326.

Бұл жыр жол­да­ры­нан ел ба­сы­на қа­уіп­ бұл­ты үйі­ріл­ген шақ­та ба­тыр­лар то­бы­ның бір ту ас­ты­на жиы­лып, өз­де­рі­нің бас­ты мін­ дет­те­рін ат­қар­ған­ды­ғын аң­ға­ра­мыз. Мұ­ның өзі та­ғы да біз­дің жо­ ға­ры­да түй­ген тұ­жы­рым­да­ры­мыз­ды бе­кі­те тү­се­ді. 326

Қа­зақ ақын­да­ры­ның поэзиясы. – 47 б.

118

2-ТАРАУ. ХVІІІ – ХІХ ға­сыр­дың ал­ғаш­қы жар­ты­сын­дағы қа­зақ қоғамында ...

Жы­рау ба­ба­ла­ры­мыз­дың бі­рі осы­лай тол­ға­ған тұс­та, ке­ле­сі бір сол за­ман куәге­рі Үм­бе­тей бы­лай­ша жыр­лайды: «Бая­нау­ла, Қы­зыл­тау, Абы­ра­лы, Шың­ғыс­тау, Қо­зы­ма­ңы­рақ, Қой­ма­ңы­рақ, Ара­сы тол­ған көп қал­мақ, Қал­мақ­ты қуып­қа­шыр­дың, Қа­ра Ер­тіс­тен өт­кі­зіп, Ал­тай тау­ға асыр­дың! Ақ­шәулі­ге қос ті­гіп, Ауыр қол жи­нап ал­дыр­дың Қа­бан­бай мен Бө­ген­бай Ар­ғын ме­нен най­ман­ға Қо­ныс қы­лып қал­дыр­дың»327.

Мұн­да ба­тыр­лар­дың сырт­қы саяси ба­ғыт­т а­ғы екі қыз­ме­ті си­пат­т а­ла­ды. Ал­ғаш­қы­сы ба­тыр­лар­дың бас­қын­шы­лар­ға қар­ сы кү­ре­сі бол­с а, екін­ші­сі со­лар­дың не­гі­зін­де азат етіл­ген атажұрт­қа қа­ра­ма­ғын­да­ғы ха­лық­ты ор­на­лас­ты­ру. Бұл де­ге­ні­міз ба­тыр­лар сос­ло­виесі тек қа­на сырт­қы жау­лар­ды ел тер­ри­то­ риясы­нан шы­ға­рып қа­на қой­май, ел­дің ата-қо­ны­сын, жайы­ лым­дық жер­ле­рін ке­ңейту мақ­с а­тын­да да тер төк­кен. Біз­дің бұл пі­кі­рі­міз­ді Адай­дың Шо­т ан, Ес­бо­лай, Ата­қо­зы тә­різ­ді ба­ тыр­ла­ры­ның ер­лік іс­те­рі­не ар­нал­ған ке­ле­сі­дей жыр жол­да­ры дә­лел­дей тү­с е­ді: «Ер­ле­рім де бар екен, Тұл­пар мі­ніп ту ал­ған, Жауды көр­се қуан­ған, Қы­лы­шын қан­ға суар­ған, Сол ер­лер­дің ба­рын­да, Ті­ле­гі қа­был ша­ғын­да, Маң­қыс­тау тү­бек – мұ­ны ал­ған. Аң­ды­сып жү­ріп дұш­па­нын Тү­бек­тен ай­дап шы­ғар­ған»328. 327 328

Қа­зақ ақын­да­ры­ның поэзиясы. – 107 б. Қаз­же­нұлы Ұ. Әнес­тен бер­гі та­рих // Адай-ата. – Ал­ма­ты, 2005. – 2-кі­тап. – 435 б.

2.2. Ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның сырт­қы саяси қа­рым-қа­ты­нас­та­ғы ор­ны мен ро­лі

119

Ба­тыр­лар жо­ға­ры­да­ғы та­ри­хи-әде­би шы­ғар­ма­лар­дың үзін­ді­ ле­рін­де кел­ті­рі­ліп кет­кен іс-әре­кет­тер­ді орын­дау­мен шек­тел­мей, сол ке­зең­де­гі ха­лы­қа­ра­лық қа­ты­нас­тар­да­ғы саяси оқи­ға­лар­ға да бел­се­ніп кі­ріс­кен. Отан қор­ғау со­ғы­сын­да­ғы ер­лік, со­ның нә­ти­ же­сін­де кел­ген та­ны­мал­дық ба­тыр­лар­дың көр­ші­лес ел­дер­мен қа­ рым-қа­ты­нас­қа түс­уіне ай­рық­ша сеп­ті­гін ти­гіз­ді. Нақ­ты­рақ айт­ қан­да қа­зақ ба­тыр­ла­ры көр­ші­лес ел­дер­де­гі саяси оқи­ға­лар­ды өз пай­да­ла­ры­на жа­ра­ту­ға ты­рыс­ты. Оның ал­ғаш­қы бір дә­ле­лі қа­зақорыс жә­не қа­зақ-жоң­ғар қа­ты­нас­та­рын­да өзін­дік орын қал­дыр­ған қа­ра­са­қал Шо­на оқи­ға­сы. 1735-1744 жыл­да­ры Ре­сей­дің отар­лау саяса­ты­на қар­сы қа­ра­са­қал (М. Юлаев) бү­кіл баш­құрт хал­қын кө­те­ре­ді. Алай­да күш­тің тең бол­ма­уына орай кө­те­рі­ліс же­ңі­ліп, ұйым­дас­ты­ру­шы­лар жа­за­лау ша­ра­ла­ры­на іл­ікпеу үшін бас сау­ ға­лап қа­ша­ды. Көп­те­ген та­ри­хи де­рек­тер­де кө­те­рі­ліс же­тек­ші­сі Қа­ра­са­қал­дың қа­зақ­тар ара­сы­нан қол­дау тап­қа­ны айтыла­ды329. Те­ре­ңі­рек үңіл­сек оған Қа­бан­бай ба­тыр мен Қа­зы­бек би­дің сүйе­ ніш біл­ді­ріп, па­на бер­ген­дік­те­рі­не де көз жет­кі­зе­міз. Қа­ра­са­қал­ ды қа­был­да­ған қа­зақ­тың қос айтулы тұл­ға­сы оны Шо­на ба­тыр деп жал­пақ жұрт­қа жа­риялап жі­бе­ре­ді. Шын­ды­ғын­да Шо­на (Шо­ на – Лау­зан) Це­ван Раб­дан­ның Еділ қал­мақ­та­рының ха­ны Аюке­ нің қы­зы­мен не­ке­сі­нен туыл­ған ұлы бо­ла­тын. ХVІІІ ға­сыр­дың ба­сын­да Гал­дан Це­рен­нің өзін тақ мұ­ра­гер­лі­гі­не үміт­кер ре­тін­де ті­рі қой­ма­сы­на се­нім­ді бол­ған ол, на­ға­шы жұр­ты Еділ қал­мақ­та­ ры­на қа­шып ба­рып, сон­да 1732 жы­лы өл­ген330. Ал оның ті­рі екен­ ді­гі ту­ра­лы жал­ған ха­бар бү­кіл да­ла­ны дүр сіл­кін­ді­ріп, жоң­ғар би­леуші­сі Гал­дан Це­рен­ді ұйқы­дан айыр­ды. Осы­лай­ша Қа­ра­са­ қал Ре­сей үшін қайтадан баш­құрт кө­те­рі­лі­сін бас­тау мүм­кін­ді­гі­ мен, жоң­ғар хан­ды­ғы үшін тақ­қа үміт­кер­лі­гі­мен қа­уіп­ті бол­ды. Осы­ны жақ­сы тү­сін­ген Қа­бан­бай ба­тыр мен Қа­зы­бек би қа­зақ би­леуші­ле­рі­нің қар­сы­лы­ғы­на қа­ра­мас­тан оны ба­рын­ша қор­ғап, қол­да­ған. Әри­не, қа­зақ ба­тыр-би­ле­рі оның шы­найы Шо­на емес­ті­ Ма­те­ри­алы по ис­то­рии Баш­кирс­кой АССР. – М.– Л.: Изд-во АН СССР, 1949. – Т. ІІІ. – С.339;43. 330 Иг­нать­ев Р. Ка­ра­са­кал, Лже-хан Баш­ки­рии // Тру­ды науч­но­го об­ще­ст­ва по изу­че­ нию бы­та, ис­то­рии и куль­ту­ры баш­кир при нар­комп­рос­се БАС­СР. – Стер­ли­та­мак, 1922. – Вып. 2. – С. 204, 36. 329

120

2-ТАРАУ. ХVІІІ – ХІХ ға­сыр­дың ал­ғаш­қы жар­ты­сын­дағы қа­зақ қоғамында ...

гін бі­ле тұ­ра, мұн­дай қа­дам­ға бар­уын­ саяси қа­дам деп ба­ға­лауға бо­ла­ды. Яғ­ни, со­ғыс­тың тек ұрыс да­ла­сын­да ға­на емес, сырт­тай саяси жү­ріс­тер ар­қы­лы да жүр­гі­зу­ге бо­ла­тын­ды­ғын ес­кер­ген ба­ тыр­ла­ры­мыз қы­ты­ғы­на тиюге ты­рыс­қан тә­різ­ді. Олар­дың мұн­дай ше­шім­дері нә­ти­же де бер­ген бо­ла­тын. Мә­се­лен Гал­дан Це­рен Қа­ ра­са­қал­ды өл­ті­ру үшін адам жал­да­са, Ре­сей жа­ғы Әбіл­қайыр хан­ ға оны ұс­тап бе­ру­ді тап­сыр­ған. Хан­ның жо­ға­ры­да атал­ған би мен ба­тыр­дан Қа­ра­са­қал­ды тар­тып ала ал­майт­ын­ды­ғы бел­гі­лі жәйт­ еді. Сол се­беп­ті Әбіл­қайыр хан Ре­сей­ге жі­бер­ген хат­та­ры­ның бі­ рін­де Қа­ра­са­қал­ды қайтару үшін най­ман­дар­дың 30 ада­мын ке­піл­ дік­ке алу­ды ке­ңес ет­се, ба­ла­сы Нұ­ра­лы гу­бер­на­тор И. Неп­люев­ке мы­нан­дай маз­мұн­да­ғы хат жаз­ған: «қа­зақ елін­де­гі қаш­қын­дар­ды жә­не орыс тұт­қын­да­рын бо­са­тып алу үшін Ор­та Жүз­де­гі Қа­ра­ке­ сек руы­ның өкі­лі Қа­зы­бек би­дің ба­ла­ла­рын, туыс­та­рын, Қа­ра­ке­ рей най­ман руы­ның ба­ты­ры Қа­бан­бай­дың ба­ла­ла­рын, не бол­ма­са жа­қын­да­рын ұс­тап алу қа­жет»331. Осы­ған ұқ­сас оқи­ға ХVІІІ ға­сыр­дың 50 жыл­да­ры та­ғы да қайтала­нып, он­да да зерт­теуі­міз­дің не­гі­зі ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты­ ның өкіл­де­рі өз­де­рі­нің қо­ғам­да­ғы же­тек­ші рөл­ді иеле­не­тін­дік­ те­рін та­ғы да дә­лел­дейді. То­лы­ғы­рақ тоқ­та­ла­тын бол­сақ, ара­сы­ на он жыл­дан ар­тық уа­қыт са­лып бұрқ етіп кө­те­ріл­ген баш­құрт хал­қы отар­лау­шы ел та­ра­пы­нан та­ғы да ба­сып жан­шы­ла­ды. Ен­ ді­гі жер­де кө­те­рі­ліс бас­шы­ла­ры ға­на емес, бір­ша­ма ха­лық қазақ да­ла­сы­на қа­рай ағы­ла­ды. Ке­зін­де М. Тев­ке­лев­ті әкел­гені үшін Әбіл­қайыр­ға қар­сы шық­қан Сер­ке ба­тыр, со­ны­мен бір­ге Бек­ баулы, Бай­дәу­лет, Қо­тыр тә­різ­ді Кі­ші Жүз­дің ба­тыр­ла­ры олар­ды өз­де­рі­не қа­был­дап, қор­ғай­мыз деп уәде бе­ре­ді. Бұл үшін атал­ған ба­тыр­лар мен орыс әкім­ші­лі­гі­нің бұй­ры­ғын сөз­сіз орын­дайт­ын Нұ­ра­лы хан жа­сақ­та­ры ара­сын­да бір­не­ше адам­ның өлі­мі­не әкел­ ген қақ­ты­ғыс та орын ала­ды332. Осы жә­не жо­ға­ры­да баян­дал­ған оқи­ға­лар көш­пе­лі­лер­дің, оның ішін­де түр­кі тіл­дес баш­құрт­тар­ дың қа­зақ хан-сұл­тан­да­ры­нан емес, ба­тыр­лар қауымы­нан қол­дау Ка­за­хс­ко-русс­кие от­но­ше­ния в ХVІ-ХVІІІ ве­ках (Сбор­ник до­ку­мен­тов и ма­те­риалов). – С. 298, 497-498. 332 Ка­за­хс­ко-русс­кие от­но­ше­ния в ХVІ-ХVІІІ ве­ках (Сбор­ник до­ку­мен­тов и ма­те­риалов). – С. 538-539. 331

2.2. Ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның сырт­қы саяси қа­рым-қа­ты­нас­та­ғы ор­ны мен ро­лі

121

тап­қан­ды­ғы, ба­тыр­ла­ры­мыз­дың есі­мі ел ішін­де ға­на емес, сырт­та да та­ны­мал­ды­лы­ғы­ның кө­рі­ні­сі. Яғ­ни, бұл ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты­ ның сырт­қы сая­сат­та­ғы іс-әре­кет­те­рі­нің же­ңі­сі деп қо­ры­тын­ды­ лауы­мыз­ға бо­ла­тын­дай. Ба­тыр­ла­ры­мыз­дың сырт­қы саяси оқи­ға­ лар­ға бел ше­шіп ара­лас­қан­ды­ғын 1752 жылы орын ал­ған «қа­ра­ қал­пақ оқи­ға­сы» одан әрі нақ­ты­лан­ды­ра тү­се­ді. Атал­ған жыл­дың көк­те­мін­де жоң­ғар қон­тайшы­сы Ла­ма Дор­жы Шыр­шық өзе­ні­нің жо­ғар­ғы ағы­сын­да ор­на­лас­қан қа­ра­қал­пақ­тар­ға жо­ңғар хан­ды­ғы­ ның қа­ра­ма­ғы­на қо­сы­лың­дар деп ел­ші­лік жі­бе­ре­ді. Ал­ға­шын­да қа­зақ­тар­дан бі­раз қы­сым­шы­лық көр­ген қал­пақ би­леуші­ле­рі ке­ лі­сім бе­ріп, ал дәл сөз­ден іс­ке кө­ше­тін шақ­та өз­ге дін­де­гі жоң­ғар қа­ра­ма­ғын­да бол­ған­ша туыс­қан қа­зақ­пен бір­ге бол­а­мыз деп, ай­ нып қа­ла­ды. Бұ­ған ашу­лан­ған жоң­ғар бас­шы­сы олар­ды күш­пен ба­сып алу­ға ше­шім қа­был­дайды. Іс­тің на­сыр­ға шап­қа­нын сез­ген қа­ра­қал­пақ би­леуші­ле­рі Қа­бан­бай ба­тыр­ға ел­ші жі­бе­ріп кө­мек сұ­рай­ды. Мұн­дай өті­ніш­ті ерек­ше іл­ти­пат­пен қа­был ал­ған ба­тыр бір­ден жо­рық­қа ат­та­на­ды333. Мұ­ның бә­рі қа­зақ ба­тыр­ла­ры­ның сырт­қы сая­сат­та ел­дің қа­мын ға­на емес, бауыр­лас ха­лық­тар­ды да сырт­қа теп­пей, тұ­тас­тық идея­сын бас­ты на­зар­да ұс­та­ған­ды­ғы­нан ха­бар бе­ре­ді. ХVІІІ ға­сыр­дың екін­ші жар­ты­сы­нан қа­зақ ба­тыр­ла­ры­ның сырт­қы геосаяса­тын­да «жоң­ғар фак­то­ры» күн тәр­ті­бі­нен тү­сіп, есе­сі­не «қы­тай фак­то­ры» пай­да бо­лып, қа­зақ мем­ле­ке­ті алып им­пе­рия­мен бет­пе-бет ке­ле­ді. Көр­ші ха­лық­тар­мен саяси қа­рымқа­ты­нас жүр­гі­зу­де бай дәс­тү­рі бар қы­тай­мен бай­ла­ныс жа­сауда ерек­ше сақ­тық­пен ыж­да­һат­ты­лық ке­рек екен­ді­гін ба­тыр би­ле­рі­ міз тү­сін­ді. Жал­пы 1755-1799 жыл­дар ара­лы­ғын­да қа­зақ­тар та­ ра­пы­нан қы­тай­ға жиыр­ма ел­ші­лік жі­бе­рі­ліп, оның жар­ты­сы­на жуы­ғын ба­тыр­лар мен би­лер бас­қар­ған­ды­ғы та­ри­хи де­рек­тер­ден бел­гі­лі 334. Со­ны­мен бір­ге ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты­ның өкіл­де­рі жоң­ғар­лар­ дан бо­са­ған өз­де­рі­нің ата-ме­кен­де­рі­не ха­лық­ты қо­ныс­тан­ды­ру­ Ма­те­ри­алы по ис­то­рии ка­ра­кал­па­ков // Тру­ды Инс­ти­ту­та вос­то­ко­ве­де­ния Ака­де­мии наук СССР: сб. – М.-Л.: АН СССР, 1935. – Т. VII. – С. 222-223. 334 Ар­тық­баев Ж. XVIII ға­сыр­да­ғы қа­зақ қо­ға­мы­ның эт­ноәлеу­мет­тік құ­ры­лы­мы. – 262-267 б. 333

122

2-ТАРАУ. ХVІІІ – ХІХ ға­сыр­дың ал­ғаш­қы жар­ты­сын­дағы қа­зақ қоғамында ...

да қы­тай­мен қа­ру­лы қақ­ты­ғыс­қа де­йін­ ба­ра­ды. Мә­се­лен, қы­тай им­пе­ра­то­ры қа­зақ би­леуші­ле­рі­не мы­на­дай маз­мұн­да­ғы хат жол­ дайды: «...қа­зақ­тың же­рі аса кең, жүйеге жү­гі­нер бол­са­ңыз­дар сол бұ­рын­ғы ше­ка­ра­ла­ры­ңыз­ды сақ­та­ған жөн. Қо­ныс ке­ңейту ойын­ да бол­ма­ңыз­дыр. ... Егер де адам­да­ры­ңыз­дан сол жер­ге кө­шіп қон­ған­дар бай­қал­са, не қу­да­лай­ды, не тұт­қын­дай­ды»335. Мұн­дай ес­кер­ту­мен шек­тел­ме­ген Қы­тай им­пе­ра­то­ры 1762 жы­лы Жоң­ғар хан­ды­ғы­нан бо­са­тыл­ған жер­ге қо­ныс­тан­ған әр­бір қа­зақ­ты тұт­ қын­дауға, ма­лын тар­тып алу­ға рұқ­сат ете­ді336. Зерт­теу­ші Б. Гу­ ре­вич­тің пі­кі­рін­ше, бұл Цин­дік Қы­тай­дың қа­зақ­тар­ға қар­сы «жа­ рияла­ма­ған со­ғы­сы» бол­ған337. Бі­рақ бұл қа­таң та­лап­тар­дың әсе­рі ша­ма­лы еді. Бі­рін­ші­ден, қы­тай әс­ке­рі­нің жа­қын­да­ға­нын бай­қа­ған қа­зақ­тар қо­ныс­тан­ған жер­ле­рін тас­тап бұ­рын­ғы ме­кен­де­ріне кө­ шіп ке­тіп отыр­ған. Ал қы­тай­лар ке­ті­сі­мен қайтадан жа­ңа жер­ле­ рі­не орал­ған. Бұ­лар­ды қайта-қайта ба­қы­лауға жә­не ол жер­лер­де тұ­рақ­ты іс­кер ұс­тауға Қы­тай­дың ша­ма­сы бол­ма­ды. Екін­ші­ден, қы­тай­лар­дың қа­зақ­тар­дан мал тар­тып алуы, қа­рым­та іс-әре­кет­ тер ту­дыр­ған. Мә­се­лен, қы­тай­лар жа­ңа жер­ге қо­ныс­тан­ған Көк­ жар­лы Ба­рақ ба­тыр­дың ауылы­нан бір мың жыл­қы ай­дап әке­те­ ді. Бұ­ған жа­уап­ ре­тін­де Ба­рақ ба­тыр екі жүз адам­дық жа­сақ­пен қы­тай ше­ка­ра­сын­да­ғы төрт әс­ке­ри бе­кі­ніс­ті тал­қан­дап, мал­да­рын қуып­ ала­ды338. Мі­не осын­дай ба­тыр­лар­дың сырт­қы сая­сат­та­ғы ба­тыл әре­кет­те­рі­не қа­рай Қы­тай әкім­ші­лі­гі қа­зақ­тар­ға қа­тыс­ты кей­бір саяси мә­се­ле­лер­де сәл ше­гі­ніс жа­сауға мәж­бүр бол­ған. Со­ ған бай­ла­ныс­ты қа­зақ­тар мен қы­тай­лар ара­сын­да жы­лы­мық қа­ ты­нас­тар ор­на­ған. Мы­са­лы, Қа­бан­бай ба­тыр Үрім­жі­ге сау­да жа­ сау үшін үш жүз жыл­қы ай­дап апар­са339, қы­тай им­пе­ра­то­ры қа­зақ бас­шы­ла­рын өзі­мен бір­ге аң ау­лау­ға ша­қы­рып, иық­та­ры­на ша­пан 100 құ­жат: қа­зақ хан­ды­ғы мен Чин им­пе­риясы ара­сын­да­ғы қа­рым-қа­ты­нас­тар­ға бай­ла­ ныс­ты құ­жат­тар. – Ал­ма­ты: Са­нат, 1998. – 50-51 б. 336 Куз­не­цов В.С. Цинс­кая им­пе­рия на ру­бе­жах Цент­раль­ной Азии. – Но­во­си­бирск: Наука, 1983. – С. 32. 337 Гу­ре­вич Б.П. Меж­ду­на­род­ные от­но­ше­ния в Цент­раль­ной Азии в ХVІІ – пер­вой по­ло­ви­ не ХІХ в. – М.: Наука, 1983. – С. 172. 338 Су­лей­ме­нов Р.Б. Моисеев В.А. Из ис­то­рии Ка­за­х­стана ХVІІІ ве­ка. – Ал­ма-Ата: Наука, 1988. – С. 78. 339 Мұ­қа­мет­қа­нұлы Н. Та­ри­хи зерт­теу­лер / Ау­дар­ған А. Қо­жа­бе­ков – Ал­ма­ты: Жа­лын, 1994. – 91 б. 335

2.2. Ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның сырт­қы саяси қа­рым-қа­ты­нас­та­ғы ор­ны мен ро­лі

123

жа­уып­ отыр­ған340. Со­ны­мен қа­рас­ты­ры­лып отыр­ған ке­зең­де­гі «қы­тай фак­то­ры» ба­тыр­ла­ры­мыз­дың ара­ла­суы нә­ти­же­сін­де ше­ ші­мін тап­қан­ды­ғы жо­ға­ры­да кел­ті­ріл­ген де­рек­тер ар­қы­лы бел­гі­лі бо­лып отыр. Жоң­ғар хан­ды­ғы құ­ла­ған­нан ке­йін­гі ай­мақ­та­ғы геосаяси жағ­ дай қа­зақ – қыр­ғыз қа­ты­нас­та­ры­на да өз әсе­рін ти­гіз­бей қой­ма­ ды. Жоң­ғар­ға қар­сы кү­рес­те­гі одақ­тас­тар ара­сын­да жайы­лым үшін тар­тыс бас­та­лып, оның ар­ты өза­ра ба­рым­та­мен, ша­быс­тың өршуіне әке­ліп соқ­тыр­ды. Қыр­ғыз­дар­ды ты­ныш­тан­ды­ру үшін Абы­лай хан­ның бас­тауы­мен қа­зақ­тың сол ке­зең­де­гі көп­те­ген айтулы ба­тыр­ла­ры бас қо­сып, жо­рық­қа шы­ға­ды. Үм­бе­тей жы­ раудың тө­мен­де­гі­дей жыр жол­да­ры бұ­ған қа­тыс­ты бір­ша­ма мә­ лі­мет бе­ре­ді: «...Ұлы сәс­ке бол­ған­да Жа­са­ған жақ­сы жол бе­ріп, Жол бер­ген­де мол бе­ріп, Ойла­ма­ған бақ бе­ріп Қыр­ғыз­ды тә­ңі­рім қақ бө­ліп, Са­дыр­ба­ла бі­тем деп, Әте­ке со­ғыс кү­тем деп, Бі­рі көн­бей бі­рі­не Са­дыр кет­ті бө­лі­ніп, Со­ғы­су­дан тү­ңі­ліп, Әте­ке сын­ды жы­рық­тың Қа­быр­ға­сы сө­гі­ліп, Шап­қан­да ба­тыр тө­гі­ліп: Қа­ра­ке­рей Қа­бан­бай Қан­жы­ға­лы Бө­гем­бай Са­ры, Баян мен Са­ғын­бай Қыр­мап па еді жауың­ды Қуант­пап па еді қауым­ды...»341.

Ха­лық ішін­де­гі та­ри­хи аңыз­дар бо­йын­ша екі ел ара­сын­да­ғы қақ­ты­ғыс­тар­дың ең ма­ңыз­ды­сы «Жайыл қыр­ғы­ны» деп ата­ла­ды. Куз­не­цов В.С. Цинс­кая им­пе­рия и Ка­за­хс­кие ханс­тва. Вто­рая по­ло­ви­на ХVІІІ – пер­вая треть ХІХ в. – Но­во­си­бирск: Наука, 1983. – С. 141-142. 341 Бес ға­сыр жыр­лайды ХV ға­сыр­дан ХХ ға­сыр­дың бас кезiне дейiнгi қа­зақ ақын-жы­ раула­ры­ның шы­ғар­ма­ла­ры. – Т. 1. – 78-79 бб. 340

124

2-ТАРАУ. ХVІІІ – ХІХ ға­сыр­дың ал­ғаш­қы жар­ты­сын­дағы қа­зақ қоғамында ...

Оның се­бе­бі қа­зақ ба­тыр­ла­ры қыр­ғыз­дар­ды же­ңіп, елеу­лі қар­сы­ лық көр­сет­кен Жайыл бас­та­ған қыр­ғыз­дың Са­дыр,Үсен, Те­ке, Ите­ке тә­різ­ді ба­тыр­ла­рын тұт­қын­ға ала­ды. Бұ­лар­дың Ите­ке­ден бас­қа­сы­ның бар­лы­ғы дар­ға асы­ла­ды. Атал­ған ба­тыр­дың аман қалуын­ың се­бе­бі Жау­ғаш ба­тыр, Жайыл ба­тыр­дың өті­ні­ші бо­ йын­ша әлі үй­лен­бе­ген Ите­ке­ні өл­ті­рт­пей бо­сат­ты­ра­ды. Мұн­да да ба­тыр­лар­дың аса кө­ре­ген­дік та­ны­тып, көш­пе­лі­лер­дің да­ла за­ңы­ на сәй­кес ше­шім қа­был­да­ған­дық­та­рын аң­ға­ра­мыз. XVIII ға­сыр­дың 60-70 жыл­да­ры пат­ша­лы Ре­сей­дің қа­зақ да­ла­ сы­на күн са­нап іш­кер­лей енуі жә­не сол ар­қы­лы түр­лі әкім­ші­лік ре­фор­ма­лар­мен қа­зақ­тар­дың құ­қы­ғын шек­тей бас­тауы ба­тыр­лар қауымы­ның қайтадан ат­қа қо­нып, тәуел­сіз­дік жо­лын­да­ғы қа­ру­лы кү­рес­ке шығуына се­беп бол­ды. Ба­тыр­ла­ры­мыз­дың Ре­сей­дің отар­ лау саяса­ты­на қар­сы кү­рес жүр­гіз­ді де­ге­ні­міз­бен, көп жағ­дайда шын мә­нін­де­гі кү­рес орыс үкі­ме­ті­не сүйен­ген хан мен сұл­тан­дар­ дың жә­не олар­ды қо­ғам­дық қа­ты­нас­тар­да­ғы не­гіз­гі орын­да­ры­нан ығыс­тыр­ған ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты өкіл­де­рі ара­сын­да жүр­ді. Отар­ лау­шы ел­дің қол­шоқ­па­ры бол­ған ал­ғаш­қы топ қам­қор­шы­сы­ның кө­ме­гі ар­қы­лы бұ­қа­ра ха­лық ал­дын­да жо­ға­лт­қан по­зи­цияла­рын ны­ғайтуды көз­де­се, зерт­теу ны­са­ны­мыз­дың өкіл­де­рі қа­лып­тас­қан жағ­дайды те­ре­ңі­рек тү­сін­ді. Мұ­ның ар жа­ғын­да қа­зақ қо­ғам­дық жүйесі­нің ерек­ше­лі­гі бо­лып са­на­ла­тын ру-тай­па­лық құ­ры­лым жат­ты. Құ­ры­лым­ды құ­ра­ған әр­бір ру­дың ежел­ден қа­лып­тас­қан кө­ші-қон жол то­рап­та­ры бол­ған­ды­ғы бел­гі­лі. Ал Ре­сей­дің отар­ лау саяса­ты шеп­тер құ­рып, бой­ла­ры­на бе­кі­ніс­тер ор­на­туы рутай­па­лар­дың жайы­лым­дық жер­ле­рін шек­те­ді. Бұ­ған на­ра­зы­лық ре­тін­де ру бас­шы­сы, яғ­ни көп жағ­дайда ба­тыр мә­се­ле­ні қа­ру­дың кө­ме­гі­мен ше­шу­ге ты­рыс­қан. Қа­зақ та­ри­хын­да­ғы кез кел­ген азат­ тық кө­те­рі­ліс­тің ба­ры­сы мен си­па­ты­на үңі­ле­тін бол­сақ мы­на­дай бел­гі­лер­ді анық бай­қай­мыз. Бі­рін­ші­ден, кө­те­рі­ліс­тің қай-қай­сы­сын ал­­сақ­та оны ұйым­дас­ ты­ру­шы жә­не жү­зе­ге асы­ру­шы қыз­ме­тін ба­тыр ат­қар­ған. Атап айт­ар бол­сақ – Сы­рым Да­тұлы, Иса­тай Тай­ма­нұлы, Жо­ла­ман Ті­лен­шіұлы т.б. тұл­ға­лар зерт­те­ліп отыр­ған та­қы­рып өкіл­де­рі бо­ ла­тын. Бұ­лар­дың қа­та­ры­на ақ­сүйек тұ­қы­мы бол­са да, Ке­не­са­ры

2.2. Ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның сырт­қы саяси қа­рым-қа­ты­нас­та­ғы ор­ны мен ро­лі

125

Қа­сы­мұлын да қо­су­ға бо­ла­ды. Өйт­ке­ні бір жа­ғы­нан Ке­не­са­ры да­ ла­лық ере­же­лер­дің бар­лы­ғын бо­йына сі­ңі­ре оты­рып, өзін ба­тыр ре­тін­де мо­йын­дат­қан тұл­ға бол­са, екін­ші жа­ғы­нан оның же­ңіс­те­ рі­нің ба­сы-қа­сын­да Ағы­бай, Бұ­қар­бай, Иман т.б. айтулы ба­тыр­ лар жүр­ді. Екін­ші­ден, қа­зақ­тар­дың оның ішін­де ба­тыр­лар­дың кө­те­рі­ ліс­ке ара­ла­суы олар­дың Ре­сей әкім­ші­лі­гі не­ме­се жер­гі­лік­ті би­ ліктен (хан, сұл­тан) көр­ген қы­сым­шы­лық­та­ры­ның мөл­ше­рі­мен анық­тал­ды. Яғ­ни, бел­гі­лі бір ру­дың қо­ны­сы­на еш­бір зиян ти­ме­ се, оның кө­те­рі­ліс­ке бой ұруы екі та­лай бо­ла­тын. Ал егер жағ­ дай ке­рі­сін­ше бол­са, ба­тыр­дың со­ңы­нан ер­ген ру шеп бе­кі­ніс­ те­рі­нің ма­за­сын ала­тын, не бол­ма­са ау­қым­ды қа­ру­лы қоз­ға­лыс ұйым­дас­ты­ра­тын. Мә­се­лен, кө­те­рі­ліс­тер­дің та­ри­хы­на көз сал­сақ, ал­ғаш­қы қақ­ ты­ғыс­тар орыс би­лі­гі­нің ор­ны­ғып, жер­гі­лік­ті ха­лық­ты ысы­рып қо­йып­өзі­не тиім­ді сая­сат­ты жү­зе­ге асыр­ған жер­лер­де орын ал­ ған. Он­дай жер­лер Жайық, Жем, Қоб­да, Ойыл өзен­де­рі­нің ма­ңы бо­ла­тын. Сы­рым Да­тұлы, Жо­ла­ман Ті­лен­шіұлы, Иса­тай Тай­ма­ нұлы тә­різ­ді ба­тыр­лар­дың кө­те­рі­ліс ошақ­та­ры атал­ған өзен­дер­ дің аума­ғын қам­ты­ған бо­ла­тын. Ал Ре­сей Сыр бо­йына бе­кі­ніс­ тер ше­бін со­ғып, әкім­ші­лік ре­фор­ма­лар жү­зе­ге асы­ра бас­та­ған­ да Есет Кө­ті­ба­рұлы, Жан­қо­жа Нұр­мұ­ха­ме­дұлы­ның қоз­ға­лыс­та­ ры бұрқ ете қа­ла­ды. Қа­зақ та­ри­хын­да­ғы азат­тық кү­рес­тің кез кел­ге­нін са­ра­лайт­ын бол­сақ, мы­на­дай заң­ды­лық­ты аң­ға­ра­мыз. Отар­лық сая­сат кү­ше­йіп­жә­не те­рең­де­ген са­йын­ба­тыр­лар та­ра­ пы­нан көр­се­тіл­ген қар­сы­лық та ба­рын­ша күш­ті жә­не ау­қым­ды бол­ған. Қа­зақ ба­тыр­ла­ры­ның отар­лық ез­гі­ге қар­сы кү­ре­сі­нің ал­ғаш­қы бел­гі­ле­рі Е. Пу­га­чев бас­та­ған ша­руалар со­ғы­сы ке­зін­де кө­рі­не­ді. Бір бе­кі­ніс­ке ша­буыл­дан бас­тал­ған бұл кө­те­рі­ліс Еділ мен Жайық бо­йына жә­не Ба­тыс пен Сол­түс­тік Қа­зақ­стан­ның аума­ғын қам­ты­ ған ірі со­ғыс­қа ұла­са­ды. Осы өңір­лер­де қо­ны­станып, Ре­сей та­ ра­пы­нан қы­сым­шы­лық көр­ген қа­зақ ру-тай­па­ла­ры­ның кө­те­рі­ліс­ ке бел­се­не ара­ла­суы орыс әкім­ші­лі­гі та­ра­пы­нан алаң­да­ту­шы­лық ту­дыр­ған. Оған жа­за­лаушы әс­кер­дің бас­шы­сы Би­би­ков­тың ор­та­

126

2-ТАРАУ. ХVІІІ – ХІХ ға­сыр­дың ал­ғаш­қы жар­ты­сын­дағы қа­зақ қоғамында ...

лық­қа жаз­ған мы­на­дай сөз­де­рі дә­лел бо­ла ала­ды: «...ең қиыны қа­зақ­тар­дың бұл кө­те­рі­ліс­ке бел­се­не ара­ла­суы бо­лып тұр»342. Н. Бек­ма­ха­но­ва­ның ең­бе­гін­де­гі мә­лі­мет­тер­ге сүйен­сек Сы­рым ба­тыр Е. Пу­га­чев со­ғы­сы ке­зін­де қол бас­тап, орыс бе­кі­ніс­те­рі­нің ты­ныш­ты­ғын ал­ған343. Сы­рым Да­тұлы­нан бас­қа та­ри­хи де­рек­тер­ де атал­ған кө­те­рі­ліс­ке Бай­бақ­ты қо­лын бас­та­ған Ай­дар жә­не Қа­ ра ба­тыр­дың, Бе­ріш қо­лын бас­та­ған Құр­бан­бай ба­тыр­дың, Ала­ ша­лар­ды Бай­мұ­рат ба­тыр­дың бас­тап қа­тыс­қан­дық­та­ры кел­ті­рі­ле­ ді344. Атал­ған жә­не де бас­қа ба­тыр­лар­дың кө­те­рі­ліс­те­гі қыз­ме­ті шеп бо­йын­да­ғы бе­кі­ніс­тер­ге ша­буыл жа­сап, адам­да­рын тұт­қын­ға алу­мен жә­не мал­да­рын ай­дап әке­ту­мен си­пат­та­ла­ды. Жал­пы қа­зақ ба­тыр­ла­ры­ның атал­ған кө­те­рі­ліс­ке қа­ты­сып шың­ да­луы, бо­ла­шақ­та ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты өкіл­де­рі­нің та­ра­пы­нан орын ала­тын азат­тық кү­рес­тер­дің не­гіз­де­ме­сі­не сүйе­ніш бол­ды. Со­ны­мен қа­тар ұлт-кө­те­рі­ліс­тер­інің маз­мұ­ны оны бас­қар­ған ба­ тыр­дың мақ­са­ты мен мін­дет­те­рі­не қа­рай анық­тал­ды. Олар­ды біз екі топ­қа бө­ліп жік­теуі­міз­ге бо­ла­ды. Ал­ғаш­қы­сы бо­йын­ша ба­тыр­ лар­дың азат­тық кү­ре­сі жер­гі­лік­ті би­лік өкіл­де­рі­не ба­ғыт­тал­ды. Оның бас­ты се­бе­бі Ре­сей­ге ар­қа сүйе­ген сұл­тан­дар қа­ра­пайым ха­ лық­қа жә­не ба­тыр­лар­ға ті­зе­ле­рін ба­ты­ру­ға ты­рыс­ты. Со­ның сал­да­ ры олар­ға де­ген өш­пен­ді­лік­ті ту­дыр­ған еді. Мұ­ны «Бе­кет ба­тыр» жы­ры­нан алын­ған мы­на үзін­ді­лер нақ­ты­лай тү­се­ді: «Бү­гін өліп кет­сем де, Ар­ма­ным жоқ Ал­ла­ға, Тал­таң­да­ған тө­ре­ні Са­қа­лы­нан ұс­тап ап Қо­нақ­қа сой­ған қо­зы­дай, Қо­лым­нан өлім бер­ген­мін. Өл­тір­ген не­ше тө­ре­ні Сал мо­йын­Бе­кет де­ген­мін»345. Бек­ма­ха­нов Е. Се­ме­нюк Г. Ка­за­хи в крес­тьянс­кой вой­не 1773-1775 гг. // Уче­ные за­пис­ ки. Т. LІV. Се­рия ис­то­ри­чес­кая. – Ал­ма-Ата, 1963. – Вып. 12. – С. 70. 343 Бек­ма­ха­но­ва Е. Ле­ген­да о не­ви­дим­ке: (учас­тие ка­за­хов в крес­тьянс­кой вой­не под ру­ко­ во­дст­вом Пу­га­че­ва в 1773-1775 го­дах) / Н. Е. Бек­ма­ха­но­ва; ред. Г. Кар­пен­ков. – Ал­ма-Ата: Ка­за­хс­тан, 1968. – С. 126. 344 Ка­за­хс­ко-русс­кие от­но­ше­ния в ХVІІІ-ХІХ ве­ках (1771-1867 го­ды). Сбор­ник до­ку­мен­тов и ма­те­риалов. – Ал­ма-Ата: Наука, 1964. – С. 27 – 28. 345 Қа­зақ әде­биеті­нің та­ри­хы. Фольклор. – Ал­ма­ты: Қа­зақ ССР Ғы­лым Ака­де­миясы, 1948. – Т. І. – 335 б. 342

2.2. Ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның сырт­қы саяси қа­рым-қа­ты­нас­та­ғы ор­ны мен ро­лі

127

Сы­рым бас­та­ған кө­те­рі­ліс­ті де бі­рін­ші топ­қа жат­қы­зу­ға бо­ла­ ды. Мә­се­лен, ба­тыр өз жақ­тас­та­ры­мен ке­лі­се оты­рып, Орын­бор гу­бер­на­то­ры О. Игель­ст­ром­ға жол­да­ған ха­тын­да, егер Ре­сей Кі­ші жүз­дің би­лі­гі­нен Әбіл­қайыр ұр­пақ­та­рын ала­тын бол­са ға­на, кү­ рес­ті тоқ­та­та­тын­дық­та­рын мә­лім­де­ген бо­ла­тын346. Со­ған сәй­кес Нұ­ра­лы хан би­лік­тен ке­тіп, Кі­ші Жүз­ді бас­қа­ру О. Игель­ст­ром ре­фор­ма­сы бо­йын­ша ба­тыр­лар мен би­лер­ге бе­ріл­ген бо­ла­тын. Алай­да ре­фор­ма­ның же­тіл­ме­ген­ді­гін бай­қа­ған Ре­сей әкім­ші­лі­гі Кі­ші жүз­де­гі хан­дық би­лік­ті қайта қал­пы­на кел­ті­ре­ді. Бұ­ған на­ ра­зы бол­ған Сы­рым ба­тыр 1792 жы­лы Ре­сей­ге со­ғыс жа­риялау­ ға де­йін­бар­са, 1797 жы­лы оның жақ­тас­та­ры Ре­сей­дің та­ра­пы­нан бе­кі­тіл­ген Есім хан­ды өл­ті­ре­ді347. Бұл топ­қа жат­қы­зыл­ған кө­те­рі­ ліс­тер­дің бас­ты ерек­ше­лі­гі оның бас­шы­ла­ры­ның, яғ­ни ба­тыр­лар­ дың орыс әкім­ші­лі­гі­мен ымы­ра­ға келуін­де жә­не олар­дың бас­шы­ ла­ры өз­де­рі­нің на­ра­зы­лық­та­рын жер­гі­лік­ті би­лік­ке қар­сы шы­ғу ар­қы­лы көр­се­ту­ге күш сал­ған. Екін­ші топ­қа жа­та­тын қоз­ға­лыс­ты ұйы­дас­ты­ру­шы ба­тыр­лар мен отар­лау­шы­лар ара­сын­да ке­лі­су­ші­лік бо­луы мүм­кін емес еді. Олай дейтіні­міз бұл топ­та­ғы ба­тыр­лар­дың ал­ға жос­пар­ла­ған мақ­ сат­та­ры ма­ңыз­ды жә­не Ре­сей­ге қой­ған та­лап­та­ры саяси тұр­ғы­дан ау­қым­ды бол­ды. Мә­се­лен Жо­ла­ман Ті­лен­шіұлы­ның Орын­бор әс­ ке­ри-гу­бер­на­то­ры­на жол­да­ған ха­тын­да Елек өзе­ні бо­йына ор­на­ тыл­ған әс­ке­ри бе­кі­ніс­тер­ді алып тас­тау­ды, қа­зақ­тар­ға Елек жә­не Жайық өзен­де­рі ара­сын­да кө­шіп-қо­ну­ға рұқ­сат бе­ру­ді жә­не Іш­кі Ре­сей­де тұтқ­ы­н­да отыр­ған Арын­ға­зы сұл­тан­ды қайтару ту­ра­лы та­лап қояды348. Әри­не, бұл та­лап­тар­дың еш­қай­сы­сын Ре­сей әкім­ ші­лі­гі орын­да­май­ды, нақ­ты­рақ айт­қан­да олар отар­лық сая­сат­тың жо­ба­сы­мен үй­лес­пейт­ін еді. Сон­дық­тан да Жо­ла­ман ба­тыр­дың Ре­сей­мен ке­лі­сім­ге ке­луі екі­та­лай бо­ла­тын. Екін­ші топқа жа­та­ тын ба­тыр­лар­дың қыз­ме­тін И. Бла­рам­берг жақ­сы ашып көр­се­ те­ді: «Жо­ла­ман бас­та­ған кө­те­рі­ліс­ші­лер атақо­ныс үшін со­ғы­сып Ма­те­ри­алы по ис­то­рии Ка­за­хс­кой ССР. – Т. ІV. (1785-1828 гг.). – М.–Л.: Изд. АН СССР, 1940. – С. 53. 347 Вят­кин М.П. Ба­тыр Сы­рым. – С. 298; 339. 348 Ма­те­ри­алы по ис­то­рии Ка­за­хс­кой ССР. – Т. ІV. (1785-1828 гг.). – С. 433-434. 346

128

2-ТАРАУ. ХVІІІ – ХІХ ға­сыр­дың ал­ғаш­қы жар­ты­сын­дағы қа­зақ қоғамында ...

қан төк­ті. Олар атажұрт­тан ай­рыл­ған­ша, жан қи­ған­да­рын қа­лайт­ ын­дық­та­рын жет­кіз­ді»349. Бұл айт­ыл­ған­дар­дың бар­лы­ғы ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты өкіл­ де­рі­нің Ре­сей­ге қа­тыс­ты ұс­тан­ған жә­не жүр­гіз­ген сая­сат­та­рын жан-жақ­ты қы­ры­нан ашып көр­се­тіп отыр. Ба­тыр­ла­ры­мыз­дың бір то­бы би­лік ба­сын­да қа­лу үшін Ре­сей­мен ымы­ра­ға ке­лу­ге де­йін­ бар­са, екін­ші топ­ты құ­ра­ған ба­тыр­лар одан да отар­лау саяса­ты­на жа­лаң қы­лыш­пен қар­сы шы­ғып өлу­ді ар­тық көр­ді. Қа­рас­ты­ры­лып отыр­ған ке­зең­де ба­тыр­ла­ры­мыз­дың сырт­қы сая­сат­та сын­ға түс­кен та­ғы бір же­рі қа­зақ-қо­қан қа­ты­нас­та­ры бо­ ла­тын. Ре­сей ба­ғын­дыр­ған­ға де­йін­ Ор­та Азия хан­дық­та­ры көр­ ші­лес ау­дан­дар­да­ғы қа­зақ ауыл­да­рын өз­де­рі­нің мен­ші­гі са­на­ды. Әсі­ре­се Қо­қан хан­ды­ғы­ның жүр­гіз­ген саяса­тын айт­ып жет­кі­зу мүм­кін емес еді. Қа­зақ­тар ара­сын­да та­ра­ған «әзі­рейіл бар­да жа­ ным бар де­ме, қо­қан бар жер­де ма­лым бар де­ме» де­ген сөз тір­ке­сі көп нәр­се­ні аң­ға­рт­са ке­рек. Қо­қан­дық­тар­ға қар­сы кү­рес­те та­ныл­ ған ба­тыр­ла­ры­мыз­дың бі­рі Жан­қо­жа Нұр­мұ­ха­ме­дұлы бол­ды. Ол жа­ны­на бір­не­ше бел­гі­лі ба­тыр­лар­ды топ­та­сты­рып, қо­қан­дық­тар ор­нық­қан Со­зақ бе­кі­ні­сін тал­қан­дауды ал­ды­на мақ­сат етіп қояды. Жо­рық ал­дын­да ба­тыр үзең­гі­лес се­рі­гі Тө­ре­мұ­рат жы­рауға сар­ баз­дар­ды рух­тан­ды­рып, бо­ла­шақ же­ңіс­ке жі­гер­лен­ді­ру­ді өтін­ген­ де, жы­рау тө­мен­де­гі­дей жыр жол­да­рын ағы­за­ды: «Екі жүз­ді сем­сер­дің Бал­да­ғы қол­да қал­ған­ша, Ат ба­сын­дай сан жү­рек От бо­лып қау­лап жан­ған­ша, Мөл­ді­ре­ген екі көз Жұ­мы­лып қан­ға тол­ған­ша Ты­ным алып, ас іш­пей Ат бауыры­нан қан кеш­пей Ел бе­тін көр­мес күн бү­гін! Со­зақ­ты ал­сақ осы­дан, Қо­қан­ның туын­құ­ла­тып, Бла­рам­берг И.Ф. Воен­но-ста­ти­чес­кое обоз­ре­ние зем­ли кир­гиз-кай­са­ков Внут­рен­ней (Бу­кеевс­кий) и Зау­ральс­кой (Ма­лой) Ор­ды Орен­бург­ско­го ве­до­мс­тва // Воен­но-ста­ти­чес­ кое обоз­ре­ние Рос­сийскии им­пе­рии. – СПб., 1848. – Т. 16. – Ч. 1. – С. 96. 349

2.2. Ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның сырт­қы саяси қа­рым-қа­ты­нас­та­ғы ор­ны мен ро­лі

129

Сүйік­ті ту­ған ер­лер­ге, Та­был­мас мұн­дай а­зат­тық. Қа­зақ үшін қан төк­кен Өз­де­рің­дей ер­лер­ге...»350.

Жал­пы бұл жыр үзін­ді­ле­рі қа­зақ та­ри­хын­да елі үшін еңі­реп өмі­рі­нің көп бө­лі­гін ат үс­тін­де өт­кіз­ген ба­тыр­лар­дың іс-әре­кет­те­ рін анық­тап тұр­ған­дай. Ба­тыр­лар­дың сырт­қы саяси бе­лес­те та­ныл­ған та­ғы бір қыз­ме­ ті – ел­ші­лік. Қа­зақ хан­ды­ғы­ның көр­ші­лес ор­на­лас­қан ел­дер­мен түр­лі мә­се­ле­лер­ге бай­ла­ныс­ты жүр­гіз­ген ке­ліс­сөз­де­рі, қа­зақ хал­ қы­ның мүд­де­сі үшін өз­ге ел­ге бар­ған ел­ші­лер, қа­зақ­тар­ға сырт­ тан кел­ген ел­ші­лік­тер қа­рас­ты­ры­лып отыр­ған жау­гер­ші­лік за­ман шын­ды­ғы­ның ажы­ра­мас бір бөл­ше­гі. Өйт­ке­ні, қан­ша­ма қан тө­гі­ ліп, ел зұл­мат шек­кен за­ман бол­ма­сын ел­ді жау­дан қор­ғау, ха­лық­ тың бо­ла­шақ­қа де­ген се­ні­мі мен мұ­ра­тын жү­зе­ге асы­ру тек қа­на шап­қын­шы­лық, ұрыс – со­ғыс жол­да­ры ар­қы­лы орын­дал­май, бей­ біт ке­лі­сім­дер не­гі­зін­де ше­шу де қа­рас­ты­рыл­ған. Бір сөз­бен айт­ қан­да, ел­дің мүд­де­сін қор­ғап, на­мы­сын жоқ­тау жә­не ер­дің құ­нын дау­лау тә­різ­ді қо­ғам­дық ма­ңы­зы бар қыз­мет­тер ел­ші­лік ар­қы­лы ше­ші­мін тап­қан. Сон­дық­тан да ел­ші бо­лу – мем­ле­кет­тік ма­ңы­зы бар өте жа­уап­ты іс. Хал­қы­мыз­да «ел­дес­тір­мек ел­ші­ден, жау­лас­ тыр­мақ жаушы­дан» де­ген сөз тір­ке­сі бе­кер айт­ыл­ма­са ке­рек. Өйт­ ке­ні ел­ші­нің бас­ты мін­де­ті Қа­зы­бек би­дің жоң­ғар би­леуші­сі­не: «Сен те­мір де мен кө­мір, Еріт­ке­лі кел­ген­мін, Екі елік­тің ба­ла­сын Те­літ­ке­лі кел­ген­мін. Еге­се­тін жау шық­са, Иілт­ке­лі кел­ген­мін»351,

– деп айт­қан­дай екі ел ара­сын­да­ғы со­ғыс­ты тоқ­та­тып, бей­біт қа­ рым-қа­ты­нас ор­на­ту. Егер қан­дай да бір жағ­дай­лар­ға бай­ла­ныс­ты ке­лі­сім жү­зе­ге ас­пай қал­са ел­ші: 350 351

Қа­на­зов М. Жан­қо­жа ба­тыр // Жұл­дыз. – 1991. – №12. – 142-143 бб. Тө­ре­құ­лов Н. Қа­зақ­тың би-ше­шен­де­рі. – Ал­ма­ты: Жа­лын, 1993. – 100 б.

130

2-ТАРАУ. ХVІІІ – ХІХ ға­сыр­дың ал­ғаш­қы жар­ты­сын­дағы қа­зақ қоғамында ...

«Та­бы­су­ға кел­ме­сең, Тұ­ры­са­тын же­рің­ді айт­»352,

– деп ке­сіп айтатын бол­ған. Ел­ші­лер ал­ды­на қойыл­ған мақ­сат­ тар­ды то­лық жү­зе­ге асы­ру­да түр­лі әдіс­тер­ге жү­гін­ген. Бір­де олар қар­сы­ла­сын жал­ған ақ­па­рат бе­ру ар­қы­лы қор­қыт­са, ен­ді бі­рін­ де ай­ғай­лап ашу ша­қы­ру ар­қы­лы өз­де­рін ай­бат­ты етіп көр­се­тіп, жаула­ры­нан үс­тем бо­лу­ға ты­рыс­ты353. Сон­дық­тан да аса ма­ңыз­ды мә­се­ле­лер кө­те­рі­ле­тін ел­ші­лік­ке көп жағ­дайда тә­жі­ри­бе­сі мол, әк­ кі тұл­ға­лар жі­бе­рі­ле­тін. Қа­зақ хан­ды­ғы­ның көр­ші ел­дер­мен ел­ші­ лік қа­рым-қа­ты­нас­та­ры­ның шы­найылы­ғын бей­не­лі түр­де ай­қын­ дайт­ын та­ри­хи аңыз­дар шо­ғы­ры бар. Олар­да қа­зақ ел­ші­ле­рі бір­де қи­сын­сыз та­лап қой­ған Ежен хан­ға бар­са, ке­ле­сі бі­рін­де жұрт­қа ой­ран сал­ған қал­мақ­тар­ға қай­мық­пай ба­рып, ел ме­рейі мен абы­ ро­йын­ ас­қақ­та­та­ды. Та­ғы бір­де бай­лы­ғы мен сән-сал­та­на­ты­на ма­сат­тан­ған Бұ­ха­ра ха­ны­на бар­ған қа­зақ ел­ші­ле­рі өз хал­қы­ның тұр­мыс-тір­ші­лі­гі­нің ар­тық­шы­лы­ғын, бас­шы­сы­ның асыл те­гін та­ ны­тып қайтады. Мә­се­лен, ел ара­сын­да­ғы аңыз бо­йын­ша То­ға­ныс ба­тыр ел қа­мы­мен Қо­қан елі­не ел­ші бо­лып ба­ра­ды. Бек ба­тыр­дың де­ген­де­рі­не еш­бір дау айт­пай мә­се­ле­ні ше­шіп бе­ре­ді. Бұ­ған аң таң бол­ған бек нө­кер­ле­рі: «Сіз­ге не бол­ды? Жал­ғыз қа­зақ­тың айт­ қан­да­ры­на ке­лі­се бер­ді­ңіз ғой» – дей­ді. Сон­да бек: «Мен ке­лі­се бе­ре­йін­ деп ке­ліс­ті ғой дей­сің­дер ме? Са­рай­ға ба­тыр­дан бұ­рын екі жол­ба­ры­сы кі­ріп, екі иығы­ма аяқ­та­рын са­лып тұр­ды ғой», – деп жа­уап­ қайтара­ды354. Не­гі­зі­нен ал­ған­да ел­ші­лік би­лер­дің бас­ ты қыз­ме­ті бол­ға­ны­мен, ба­тыр­лар­дың да өзін­дік үле­сі бол­ға­ны бел­гі­лі. Оны та­ри­хи құ­жат­тар­дан де­рек­тер кел­ті­ре оты­рып ашып көр­сет­сек. Бір мә­лі­мет­тер бо­йын­ша Қа­йып­ хан Сі­бір гу­бер­на­то­ ры М. Га­га­рин­мен ке­ліс­сөз­дер жүр­гі­зу­де ел­ші ре­тін­де ба­тыр­лар­ ды пай­да­лан­ған. Мә­се­лен, Са­пар жә­не Ит­мә­мет ба­тыр­лар Қа­йып­ хан­ның аты­нан гу­бер­на­тор­лар­ға екі ел ара­сын­да­ғы сау­да-сат­тық­ қа бай­ла­ныс­ты ел­ші бо­лып бар­са, Бай­бек жә­не Тө­леубай ба­тыр­ Тө­ре­құ­лов Н. Қа­зақ­тың би-ше­шен­де­рі. – Ал­ма­ты: Жа­лын, 1993. – 100 б. Ли­пец Р. Об­ра­зы ба­ты­ра и его ко­ня в тюр­ко-мон­гольс­ком эпо­се. – М.: Наука, 1984. – С. 60. 354 Сүлеймен М. Ел мен жерінің қорғаны // Еларна. – 2015. – 14 қыркүйек. 352 353

2.2. Ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның сырт­қы саяси қа­рым-қа­ты­нас­та­ғы ор­ны мен ро­лі

131

лар жоң­ғар­ға қар­сы одақ құ­ру жө­нін­де­гі ел­ші­лік­ті бас­қар­ған 355. Кел­ті­ріл­ген де­рек­тер ар­қы­лы ба­тыр­лар­дың ел­ші­лік­тің мақ­са­ты­на қа­рай бе­кі­тіл­ген­ді­гі ту­ра­лы қо­ры­тын­ды шы­ға­ру­ға бо­ла­ды. Олай дейтіні­міз эко­но­ми­ка­лық қа­ты­нас ор­на­ту­да­ғы ел­ші­лік құ­ра­мын­ да­ғы ба­тыр­лар, саяси бай­ла­ныс­тар­ға не­гіз­діл­ген ел­ші­лік­тің қа­та­ ры­нан тыс қа­лып, оған бас­қа ба­тыр­лар ен­гі­зіл­ген. Арал­бай жә­не Араз­кел­ді тә­різ­ді Ұлы жүз­дің ба­тыр­ла­ры 1732 жы­лы Ера­лы сұл­тан бас­қар­ған ел­ші­лік­тің құ­ра­мын­да Ре­сей астана­сы Пе­тер­бург­ке де­йін­ба­рып қайтады356. Ал Ақ­шо­ра ба­тыр 1741 жы­лы Жоң­ғар хан­ды­ғы­на бей­біт ке­лі­сім­ге ке­лу жө­нін­де­гі ел­ші­лік­ті бас­қа­рып ба­ра­ды357. Кө­ріп отыр­ға­ны­мыз­дай ел­ші­лік қыз­ме­ті ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ ның жан-жақ­ты қыз­ме­тін та­ғы бір дә­лел­дейді. Осы­лай­ша ба­тыр­лар қа­рас­ты­ры­лып отыр­ған ке­зең­де қа­зақ мем­ле­ке­ті­нің сырт­қы бай­ла­ ныс­та­рын өз уыс­та­рын­да ұс­та­ған де­ген тұ­жы­рым жа­сауға бо­ла­ды. Со­ны­мен, жо­ға­ры­да­ғы тұ­жы­рым­да­ры­мыз­ды не­гіз­дей ке­ле тө­ мен­де­гі­дей қо­ры­тын­ды­лар шы­ға­ра­мыз: – зерт­теу ны­са­ны­мыз бо­лып та­бы­ла­тын ба­тыр­шы­лық инс­ти­ ту­ты­ның сырт­қы саяси қыз­ме­ті не­гі­зі олар­дың отан қор­ғау прин­цип­те­рі­мен нақ­ты­лан­ды. ХVІІІ ға­сыр­дың ал­ғаш­қы ши­ ре­гін­де жоң­ғар қаупі­нің бе­лең алуы, оған қар­сы­лық біл­ді­ре­ тін ба­тыр­лар қауымы­ның қо­ғам­дық қа­ты­нас­тар­да ал­дың­ғы орын­ға шығуына түрт­кі бол­ды; – Қа­ра­құм жиыны ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның пі­сіп-же­тіл­ ген­ді­гінің нақ­ты кө­рі­ні­сі бо­ла оты­рып, олар­дың ал­да­ғы екі ға­сыр­лық уа­қыт­та қо­ғам­дық қа­ты­нас­­тар­дың бас­ты рет­теу­ші күш­те­рі бо­ла­тын­ды­ғын бе­кі­тіп бер­ді; – ба­тыр­лар отан қор­ғау­мен шек­тел­мей, ха­лы­қа­ра­лық саяси қа­ ты­нас­тар­ға бел­се­не ара­ла­сып, қиын жағ­дайға түс­кен бауыр­ лас ха­лық­тар­ға ба­рын­ша кө­мек қо­лын со­зу­ға ты­рыс­қан; Ис­то­рия Ка­за­х­стана в русс­ких ис­точ­ни­ках в ХVІ-ХХ ве­ков. Русс­кие ле­то­пи­си и офи­ци­ альные ХVІ – пер­вой тре­ти ХVІІІ в. О на­ро­дах Ка­за­х­стана / сост., транск­рип­ция, ком­мен­ та­рии, вс­ту­пи­тел­ная статья И.В. Еро­феевой. – Т. 2 – С. 286-287. 356 Ка­за­хс­ко-русс­кие от­но­ше­ния в ХVІ-ХVІІІ ве­ках (Сбор­ник до­ку­мен­тов и ма­те­риалов). – С.101 – 103. 357 Су­лей­ме­нов Р.Б. Моисеев В.А. Из ис­то­рии Ка­за­х­стана ХVІІІ ве­ка. – Ал­ма-Ата: Наука, 1988. – С. 36. 355

132

2-ТАРАУ. ХVІІІ – ХІХ ға­сыр­дың ал­ғаш­қы жар­ты­сын­дағы қа­зақ қоғамында ...

– отар­лық ез­гі­ге қар­сы кү­рес­те ба­тыр­лар өз­де­рі­нің әс­ке­ри ұйым­дас­ты­ру­шы­лық жә­не бас­қа­ру­шы­лық қа­сиет­те­рі ар­қы­ лы жақ­сы та­ны­ла­ды жә­не өз­де­рі­нің та­лап­та­рын ба­тыл әрі нақ­ты қояды; – ел­ші­лік қыз­мет­тен де тыс қал­ма­ған ба­тыр­лар өз­де­рі­нің кез кел­ген саяси-қо­ғам­дық қа­ты­нас­тар­ды ше­шу­ге қа­бі­лет­ті екен­дік­те­рін көр­сет­ті. Сту­де­нт­тер­дің өз бі­лі­мін тек­се­ру­ге ар­нал­ған сұ­рақ­тар: 1. Қа­ра­құм құ­рыл­тайы жә­не қа­зақ ба­тыр­ла­ры. 2. «Жоң­ғар фак­то­ры» жә­не ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты. 3. «Қы­тай фак­то­ры» жә­не ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты. 4. «Ре­сей фак­то­ры» жә­не ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты. 5. Қа­зақ – Қо­қан қа­ты­нас­та­ры жә­не ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты. 6. Ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты өкіл­де­рі­нің ел­ші­лік қыз­ме­ті.

3-тарау БА­ТЫР­ДЫҢ ЕР ҚОР­ҒАНЫ РЕ­ТІН­ДЕГІ ЖА­УЫН­ГЕР­ЛІК ҚЫЗ­МЕТІ

3.1. Қа­ру түр­ле­рі жә­не олар­дың қол­да­ныс ерек­ше­лік­те­рі Қа­зақ ба­тыр­ла­ры­ның қа­ру-жа­рақ түр­ле­рі мен әс­ке­ри өне­рі де ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның ажы­ра­мас бө­лі­гі бо­лып та­бы­ла­ды. Осы­ған бай­ла­ныс­ты – қа­зақ хал­қы­ның қа­ру-жа­рақ түр­ле­рі жө­нін­ де бе­ріл­ген бір­ша­ма де­рек­көз­де­рі­не на­зар ау­дар­сақ. Жал­пы, бұл мә­се­ле­нің зерт­те­луі ХVІІ – ХVІІІ ға­сыр­лар­да Ре­ сей­дің Қа­зақ­стан жә­не Ор­та Азия жер­ле­рі­не де­ген қы­зы­ғу­шы­ лы­ғы арт­қан тұс­та қол­ға алы­на бас­та­ған. Әр ­түр­лі мақ­сат­тар­мен қа­зақ то­пы­ра­ғы­на тоқ­та­ған орыс жә­не еуро­па­лық зерт­теу­ші­ле­рі­ нің жаз­ба­ла­рын­да біз қа­рас­ты­рып отыр­ған мә­се­ле ті­ке­лей бол­ма­ са­да, қо­сым­ша мә­лі­мет­тер ар­қы­лы бе­рі­ліп отыр­ған. Дж. Кэст­ль, А.И. Лев­шин, П.И. Рыч­ков ең­бек­те­рін­де крем­нийлі қа­ру­дың бол­ған­ды­ғы жай­лы айт­ыл­са, П.С. Пал­лас, Я. Га­вер­довс­кий ең­ бек­те­рі­нен әр­бір ау­қат­ты қа­зақ­та біл­те­лі мыл­тық, от­ты қа­ру­дың бол­ған­ды­ғы бе­рі­ле­ді. Қа­зақ қар­уын­ эт­ног­ра­фиялық тұр­ғы­дан зерт­те­ген Ш.Ш. Уәли­ха­нов ең­бек­те­рі бо­лып та­бы­ла­ды. Ке­ңес­тік дәуір­де­гі та­рих­на­ма­ның қа­та­рын Г.И. Се­ме­нюк, К. Сма­ғұ­ло­ва, А.Т. Қай­да­ров, В.П. Ку­ры­лев­тің ең­бек­те­рі то­лық­ты­ра­ды. Тәуел­ сіз­дік­тен ке­йін­гі та­ри­хи ке­зең­де­гі қа­зақ хал­қы­ның қа­ру-жа­рақ мә­се­ле­сі­не те­рең қа­лам тарт­қан та­рих­шы­лар А. Куш­кум­баев, Т. Ал­ла­ния­зов, Қ. Ах­мет­жа­нов, Ш. Кар­таева ең­бек­те­рін­де кө­ рі­ніс тап­қан. Қа­зақ хал­қы­ның қа­ру-жа­рақ мә­се­ле­сі­не те­рең та­ рих­на­ма­лық тал­дау А.Қ. Жұ­ма­діл­дің «Воен­ное де­ло ко­чев­ни­ков 133

134

3-ТАРАУ. Ба­тыр­дың ер қор­ғаны ре­тін­дегі жа­уын­гер­лік қыз­меті

Ев­ра­зии: ис­то­риог­ра­фи­чес­кий ана­лиз» ат­ты мо­ног­ра­фиясын­да бе­рі­ле­ді. Қа­зақ жа­уын­гер­ле­рі­нің қа­ру-жа­рақ мә­се­ле­сі­не бір та­ рауы ар­на­лып, оның та­ри­хи да­му ке­зең­де­рі­не бай­ла­ныс­ты аса құн­ды мә­лі­мет­тер­ғы­лы­ми айна­лым­ға ен­гі­зі­ле­ді358. «Қа­ру» – со­ғыс­та қол­ға ұс­тап қол­да­ны­ла­тын ша­буыл құ­ра­лы бо­лып та­бы­ла­ды. «Қа­зақ­тың эт­ног­ра­фиялық ка­те­го­рия­лар, ұғым­ дар мен атау­ла­ры­ның дәс­түр­лі жүйесі» ат­ты эн­цик­ло­пе­диялық ең­бек­тің ІІІ – то­мын­да «Қа­зақ хал­қын­да қа­ру­дың пай­да бол­ған ке­зе­ңі тас дәуірі­не жат­қы­зыл­ға­ны­мен көш­пе­лі ха­лық­тар­дың қар­ уын­ың не­гіз­гі түр­ле­рі б.з.д. І – мың­жыл­дық­та қа­лып­тас­қан»359 де­ ген тұ­жы­рым жа­сай оты­рып, қа­ру сө­зі­нің не­гіз­гі төр­кі­ні адам­ның қол­ға ұс­тап ша­буыл­ға шы­ға­тын­ды­ғы жө­нін­де мә­лі­мет­тер бе­рі­ле­ ді. Бұ­дан шы­ға­тын қо­ры­тын­ды, адам­зат ба­ла­сы­ның пай­да бол­ған кү­ні­нен бас­тап оған ең ал­ды­мен азық қа­жет­ті­лі­гі туын­дайтыны сөз­сіз. Осы­ған орай ал­ғаш­қы қауым­дық құ­ры­лыс­та өмір сүр­ген адам­зат ба­ла­сы өз азы­ғын та­бу үшін аң ау­лау­ды қол­ға ал­ға­ны біз­ ге та­ри­хи әде­биет­тер­ден ке­ңі­нен та­ныс. Осы азық­ты та­бу жо­лын­ да ол қа­ру­ды иге­ріп, оны қо­ғам дам­уына сай эво­лю­цияға әке­ліп отыр­ды. Де­ген­мен қан­дай та­ри­хи ке­зең­де бол­ма­сын қа­ру-жа­рақ түр­ле­рі да­му эво­лю­циясы­на ұшы­ра­ға­ны­мен өзі­не тән, өзін­дік құ­рам­дас бө­лік­те­рі­нің не­гі­зі мен дәс­тү­рін жо­ға­лт­па­ған­ды­ғы­на көз жет­кі­зу­ге бо­ла­ды. Сон­дық­тан­ да қа­зақ ба­тыр­шы­лық инс­ти­ ту­ты­ның ажы­ра­мас құ­рам­дас бө­лі­гі ре­тін­де қа­рас­ты­ры­лып отыр­ ған қа­ру-жа­рақ түр­ле­рі­нің та­ри­хын, дам­уын­жә­не оның түр­ле­рін зерт­теу көш­пе­лі ха­лық­тың та­ри­хы­мен бір­ге қа­рас­ты­ры­ла­тын­ды­ ғы дау­сыз. Қа­зақ фольклор­та­ну ғы­лы­мы кө­не тү­сі­нік­тер­ге сүйене оты­ рып, жа­уын­гер­лік қа­ру ас­пан­нан түс­кен киелі зат­тар­дың бі­рі деп са­най­ды. Жал­пы қа­ру қа­зақ хал­қы үшін аса қа­сиет­ті са­нал­ған. Бұл ту­ ра­лы қа­зақ қа­руы мә­се­ле­сі­не қа­лам тарт­қан ке­ңес­тік ав­тор­лар­ Жу­ма­дил А.К. Воен­ное де­ло ко­чев­ни­ков Ев­ра­зии: ис­то­риог­ра­фи­чес­кий ана­лиз. – Алматы, Қа­зақ уни­вер­си­те­ті, 2014. – С. 272. 359 Қа­зақ­тың эт­ног­ра­фиялық ка­те­го­рия­лар, ұғым­дар мен атау­ла­ры­ның дәс­түр­лі жүйесі. (Ғы­лы­ми ре­дак­тор жә­не жоба жетек­ші­сі Н. Ә­бай) Эн­цикло­пе­дия. – Алматы, 2012. Т. ІІІ. – 484 б. 358

3.1. Қа­ру түр­ле­рі жә­не олар­дың қол­да­ныс ерек­ше­лік­те­рі

135

дың бі­рі В.П. Ку­ры­лев: «са­дақ пен же­бе түр­кі тай­па­ла­ры үшін әлеу­мет­тік-құ­қық­тық қа­ты­нас­тар­да­ғы ерек­ше сим­вол» – де­ген тұ­жы­рым жа­сай­ды360. Біз­де осы пі­кір­ді то­лық­тай қол­дап, өз та­ ра­пы­мыз­дан қа­ру – жа­рақ қай­сар­лық пен ба­тыр­лық­тың сим­во­лы де­ген қо­ры­тын­ды­ға ке­ле­міз. Жал­пы әр қа­зақ­тың са­на­сын­да «қар­уын­ан айыры­лу – на­мыс­тан айыры­лу» де­ген тү­сі­нік­тің бар еке­ні бел­гі­лі. Ха­лық ау­зын­да «Ер қа­руы – бес қа­ру» де­ген ұғым қа­лып­тас­ қан, әдет­те олар­ға са­дақ­ты, қы­лыш­ты, най­за­ны, ай­бал­та­ны, шоқ­ пар­ды жат­қы­за­ды. Алай­да, ха­лық ауыз әде­биетін­де жыр­ла­на­тын ба­тыр­дың қа­руы бұ­дан әл­де­қай­да көп: ал­тын бал­дақ, ақ сем­сер, ба­да­на көз кі­реуке, то­ғыз қа­бат ақ сауыт, ал­тын сауыт ке­бе, қо­зы­ жауы­рын же­бе, бал­да­ғы ал­тын ақ бе­рен, бо­лат­тан соқ­қан ай­бал­ та, гүр­зі, қан­жар, мыл­тық жә­не та­ғы бас­қа көп­те­ген түр­ле­рі­нің ата­ла­тын­ды­ғын айта ке­туіміз ке­рек. Қа­зақ хал­қы­ның қа­ру түр­ле­ рі та­ри­хи да­му ке­зең­де­рін­де өзін­дік да­му, же­ті­лу үдері­сін бас­тан кеш­кен. Оған қа­зақ хал­қы­ның ір­ге­лес жат­қан көр­ші мем­ле­кет­ тер­мен бай­ла­ныс жа­са­ған­ды­ғы да өзін­дік ық­па­лын ти­гіз­ген­ді­гі, соң­ғы жыл­да­ры жа­рық көр­ген эн­цик­ло­пе­диялар бе­тін­де бы­лай си­пат­та­ла­ды: «... Со­ны­мен бір­ге қа­зақ қар­уын­ың кей­бір фор­ма­ ла­рын­да, кей­бір үл­гі­ле­рі­нің, тип­те­рі­нің пай­да болуын­да қа­зақ эт­ но­сы ға­сыр­лар бойы та­ри­хи – мә­де­ни бай­ла­ныс­та бол­ған көр­ші иран, моң­ғол, тү­рік, қы­тай, орыс ха­лық­та­ры қар­уын­ың ық­па­лын­ да кө­ру­ге бо­ла­ды»361. Дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мын­да қа­ру ба­тыр­мен бір­ге жа­са­сып, оны­мен бір­ге өле­ді де­ген се­нім орын ал­ды. Егер ба­тыр­дың ар­тын­да ұр­па­ғы қал­са, әке жо­лын қуып­ ба­тыр атан­са – мұн­дай үдеріс «шын­жыр­лы тұ­қым» деп атал­ған, ал ба­тыр­дың ісін жал­ғас­ты­рар ұр­пақ бол­ма­ған жағ­дайда «най­за сын­ды­ру» сал­ ты жа­сал­ған. Көш­пе­лі қа­зақ қо­ға­мын­да қол­да­ны­лу тү­рі­не сәй­кес қа­ру­дың бір­не­ше тү­рі бол­ған. Атап айт­ар бол­сақ: кә­сі­би әс­ке­ри­ лер со­ғыс­та қол­да­на­тын қа­ру тү­рі – жа­уын­гер­лік қа­ру тү­рі­не жат­ қы­зыл­са, аң ау­лау қа­ру­ла­ры мен тұр­мыс­тық қа­ру­лар кә­сі­би со­ Ку­ры­лев В.П. Ору­жие ка­за­хов // СМАЭ. Т. 34. Ма­те­ри­альная куль­ту­ра и хо­зяй­ст­во на­ ро­дов Кав­ка­за, Сред­ней Азии и Ка­за­х­стана. – Л., 1978. – С. 21. 361 Қа­зақ­тың эт­ног­ра­фиялық ка­те­го­рия­лар, ұғым­дар мен атау­ла­ры­ның дәс­түр­лі жүйесі (Ғы­лы­ ми ре­дак­тор жә­не жо­ба же­тек­ші­сі Н. Әлім­бай) Эн­цик­ло­пе­дия. – Алматы, 2012. Т. ІІІ. – 484 б. 360

136

3-ТАРАУ. Ба­тыр­дың ер қор­ғаны ре­тін­дегі жа­уын­гер­лік қыз­меті

ғыс қар­уын­ан әл­де­қай­да қа­ра­пайым бол­ған. Со­ғыс қа­руы «Ер қа­руы» деп ата­лып оның қа­та­ры­на сем­сер, қы­лыш, бал­та, най­за, шоқ­пар, күр­зі сын­ды көп­те­ген кә­сі­би со­ғыс­құ­рал­да­ры жат­қы­зы­ лып, өз ке­зе­гін­де олар­да ша­буыл құ­рал­да­ры жә­не қор­ға­ныс құ­ рал­да­ры бо­лып бө­лін­ген. Қа­зақ хал­қы­ның қа­ру-жа­рақ мә­се­ле­сін же­те зерт­теп, осы та­қы­рып­қа елеу­лі ең­бе­гін ар­на­ған Қ. Ах­мет­жа­ нов өзі­нің «Жа­ра­ған те­мір ки­ген­дер» ең­бе­гін­де со­ғыс құ­рал­да­ рын ат­қа­ра­тын қыз­ме­ті­не қа­рай екі топ­қа бө­ле­ді. Бі­рін­ші­сі, Ша­ буыл құ­ал­да­ры – «қа­ру», екін­ші­сі, қор­ға­ныс құ­рал­да­ры – «жа­ рақ». Сон­дай-ақ, зерт­теу­ші, ер қа­руы – бес қа­ру­ды жік­тей оты­ра, 1. Өзін­дік жұм­сау тә­сі­лі бар. 2. Ба­тыр­лар ға­на ұс­тайт­ын. 3. Со­ ғыс­қа ға­на қол­да­ны­ла­тын. 4. Жек­пе-жек сайы­сын өт­кі­зу­ге бо­ла­ тын. 5. Әс­ке­ри бө­лік­тер­ді құ­ру­ға не­гіз бо­ла­тын. 6. Әс­ке­ри так­ти­ ка­ны анық­тайт­ын. 7. Әр­ түр­лі жо­ға­ры дә­ре­же­лі әс­ке­ри лауа­зым­ ды бел­гі­лейт­ін қа­ру­дың бес тү­рін – са­дақ, най­за, қы­лыш, шоқ­пар, ай­бал­та деп көр­се­те­ді. Бұ­дан ке­йін­ зерт­теу­ші қа­ру-жа­рақ­тар­дың өзін: Ату қа­ру­ла­ры – жақ, са­дақ, мыл­тық. Түй­рейт­ін қа­ру­лар – най­за, сүң­гі, жы­да. Ке­су қа­ру­ла­ры – қы­лыш, сем­сер, са­пы. Ша­бу қа­ру­ла­ры – ай­бал­ та. Со­ғу қа­ру­ла­ры­на – шоқ­пар, гүр­зі дей ке­ле, қо­сым­ша құ­рал­ дар ре­тін­де қан­жар, пы­шақ, ар­қан сын­ды зат­тар­ды да атап ке­те­ді. Қ. Ах­мет­жа­нов бұл зерт­те­уін­де әр қа­ру­ға же­ке-же­ке же­те тоқ­та­ лып, жі­лік­теп ке­те­ді362. Қа­зақ ба­тыр­ла­ры­ның қа­ру-жа­рақ түр­ле­рін өте әсер­лі, қа­нық си­пат­тау­да сол ала­са­пы­ран жыл­дар­дың куәсі Ақ­там­бер­ді жы­ раудан ар­тық еш­кім айта ал­мас. Жы­раудың жыр жол­да­рын­да­ғы «кү­де­рі­ден бау та­ғып, ақ кі­реуке киер ме екен­біз, жа­ға­сы ал­тын, же­ңі жез, шы­ғыр­шы­ғы тор­ғай көз сауыт киер ме екен­біз, қо­ңы­ раулы най­за қол­ға алып жау қа­шы­рар ма екен­біз» де­ген сөз­дер­ден қа­зақ ба­тыр­ла­ры­ның қа­ру­мен жа­рақ­та­ну тұл­ға­сы анық су­рет­тел­ ген 363. Ба­тыр­лар қа­ру-жа­ра­ғын үне­мі өзі­мен алып жүр­ді. Қа­ша­ ған Күр­жі­ма­нұлы «Ата­ме­кен» да­станын­да: Жүй­рік­те­рі бап­тау­лы, Ах­мет­жа­нов К.С. Жа­ра­ған те­мір ки­ген­дер: Ба­тыр­лар­дың қа­ру-жа­ра­ғы, әс­ке­ри өне­рі, салт-дәс­түр­ле­рі. – 47-96 бб. 363 Алдаспан. – 115 б. 362

3.1. Қа­ру түр­ле­рі жә­не олар­дың қол­да­ныс ерек­ше­лік­те­рі

137

най­за­ла­ры сап­тау­лы, сауыт­та­ры сақ­тау­лы. Қо­зы жауы­рын көк жен­дет, қо­рам­сақ­пен қап­тау­лы, ер­лер­дің сойы бар екен, бі­рі­нен бі­рі мақ­тау­лы»364 де­мек­ші, жау­гер­ші­лік за­ман­да бі­рі­нен бі­рі өт­кен көп­те­ген ба­тыр­лар қа­зақ­тың са­йын­да­ла­сы мен елін қор­ғап қал­ды. Қа­зақ сар­баз­да­ры да қал­мақ, жоң­ғар, орыс-ка­зак сын­ды, сырт­қы жаула­ры­на қар­сы өз­де­рі­нің қа­ру-жа­ра­ғын қа­бі­ле­тін­ше жұм­са­ды. Бес қар­уын­ асы­нып жауға шап­қан қа­зақ сар­ба­зы үс­ті­не Ба­да­на мен Зе­ре сауыт не­ме­се Кө­бе мен Кі­реуке ки­ді. Ай­бал­та­сын асы­ нып, қы­лы­шын қы­са ұс­тап, қо­рам­са­ғы же­бе­ге то­лы са­да­ғы­мен жа­рақ­тан­ды, жа­лаулы най­за­сы бас­ты ті­ре­гі бол­са, қал­қа­ны­мен өзін қал­қа­лап, шоқ­па­ры­мен жау әс­ке­рін күй­ре­те соқ­ты. Бұ­ған қо­ са, қа­зақ сар­ба­зы ал­дас­пан, қан­жар, дойыр қам­шы, сойыл, құ­рық тү­рін­де­гі қа­ру түр­ле­рін де қа­же­тін­ше пай­да­ла­на біл­ді. Қа­ру-жа­рақ­тың жа­са­лу жол­да­ры мен өң­де­лу жол­да­ры Қ. Ах­ мет­жа­нов­тың ең­бе­гін­де ке­ңі­нен бе­ріл­ген. Те­мір­ден жа­сал­ған қа­ру­лар­ды ұс­та­лар «со­ғу» не «­құю» ар­қы­лы жа­сай­ды. Жақ­ты, оқ­тың ағаш­та­ры қы­рық күн кеп­ті­рі­ле­ді, қы­рық мал­дың ма­йына суары­ла­ды. Осын­дай ырым­да­ры бол­ған. Най­за мен оқ же­бе­ле­ рі­нің ұш­та­ры, қыр­ла­ры егеу­мен еге­ле­ді. Бұ­дан ке­йін­ «ал­тын­мен бұ­лау», «ал­тын­ға мал­ды­ру» т.б. әдіс­тер­мен әше­кей­ле­не­ді. Со­ғыл­ ған, құйыл­ған, өң­дел­ген қа­ру­лар ағаш­қа сап­та­лып, те­мір, жез­ бен «қы­на­ла­ды», та­ра­мыс­пен «буыла­ды». Су өт­пес үшін май­ға суары­ла­ды. Оқ­тар­ды жо­нып жа­сай­ды. Те­мір қа­ру­лар­дың сап­та­ ры, ағаш­та­ры түр­лі бояу­мен сыр­ла­нып, бояла­ды. Ер қар­уына кө­ бі­не­се әс­ке­ри қо­ғам­дық жік­тің сим­вол­дық тү­сі – қы­зыл түс қол­ да­ны­ла­ды 365. Ж. Тұр­лы­бай­ұлы: «Қа­ру» де­ге­ні­міз со­ғыс ұрыс құ­ра­лы бол­са, «жа­рақ» ем­деу, жа­ра­ны жа­зу құ­ра­лы бол­ған» де­ген ойын­ айт­ып, оған «Ер Тар­ғын» жы­рын­да­ғы мы­на жол­дар­ды мы­сал­ға кел­ті­ре­ді: «Жа­ра­қат­ты жан тәт­ті, Жа­ра аузы­на қан қат­ты. Ақ­бе­рен. XVIII-XIX ға­сыр­лар­да­ғы қа­зақ ақын-жы­раула­ры­ның жыр­ла­ры: оқу құ­ра­лы. – Ал­ма­ты: Жа­зу­шы, 1972. – 125 б. 365 Ах­мет­жа­нов К.С. Жа­ра­ған те­мір ки­ген­дер: Ба­тыр­лар­дың қа­ру-жа­ра­ғы, әс­ке­ри өне­рі, салт-дәс­түр­ле­рі. – 96 б. 364

138

3-ТАРАУ. Ба­тыр­дың ер қор­ғаны ре­тін­дегі жа­уын­гер­лік қыз­меті

Жа­рақ­шы­лар мұн­да жоқ, Жан­қа­лап сүйек алар­ға, Жа­рып мал­та са­лар­ға» 366.

Қа­зақ­тар қор­ға­ныс жа­рақ­та­ры ре­тін­де сауыт, кө­бе сауыт, кі­ реуке сауыт, бе­рен сауыт, қат­та­ма сауыт, жа­лаң­қат сауыт, тор­ ғауыт сауыт, ша­рай­на­лар, ду­лы­ға, қал­қан, ат сауыт­та­ры т.б. қол­ дан­ған. Са­дақ­ты, жақ­ты ұс­таудың екі әді­сі бол­ған: 1. Бе­лі­нен ұс­ тау, 2. Иіні­нен ұс­тау367. Ал, Кі­ші жүз­дің айтулы са­дақ­ке­рі Бүр­кі­рек Мар­қа­да­мұлы он екі тұ­там оқ ата­ды екен. Оның он екі тұ­там оқ­ты деп ата­ла­тын се­бе­бі екі са­да­ғы бо­ла­ды екен. Бі­рі же­ңіл қол са­дақ, екін­ші­сі кі­сі бо­йын­дай ауыр көн са­дақ, сол көн са­дақ­қа он екі тұ­там ұзын же­ бе са­лып, көн са­дақ­тың кі­рі­сін ба­сын іліп, өзі ша­уып­ба­ра жат­қан ат­тың екін­ші қап­та­лы­на ең­ке­йіп­, бү­кі­ре­йіп­ әл­гі ұзын оқ­ты топ­ тал­ған жауға ата­ды екен. Есен­те­мір тай­па­сы­нан шық­қан са­дақ­шы Көк­тау­бай ба­тыр­дың мер­ген­ді­гі­не тән­ті бол­ған ел оны «Көк са­дақ­ты Көк­тау­бай» деп ата­ған. Ел ау­зын­да өзі­нен бас­қа еш­бір жан тар­та ал­майт­ын сол са­да­ғын Иса­тай­дың қо­лы­на тап­сыр­ған кө­рі­не­ді368. 1698 жыл­ға қа­тыс­ты құ­жат­тар­да Сыр­да­рияның тө­мен­гі ағы­ сын­да­ғы қа­ла­лар­да тұ­ра­тын қа­зақ­тар мен қа­ра­қал­пақ­тар­дың қор­ ға­сын бал­қы­тып, жез өн­ді­ріп, се­лит­ра, оқ­дә­рі жа­сайт­ын­ды­ғы, ал от­қа­ру­ды Бұ­ха­ра­дан әке­ле­тін­ді­гі ту­ра­лы мә­лі­мет­тер кез­де­се­ді. Қа­ра­тау та­уын­да­ғы кен өн­ді­ру мен оқ­дә­рі жа­сау кә­сі­бі не­гі­зі­нен бұ­хар­лық тұт­қын­да­ры­ның жұ­мыс кү­ші­мен іс­ке асы­ры­лып отыр­ ған. Ал. ХVІІ ғ. 30 жыл­да­ры Қа­ра­тау тауы кен орын­да­ры­мен қо­ са, Сыр­да­рияға жа­қын тау­лы өл­ке­лер­де де қа­зақ­тар мен қа­ра­қал­ пақ­тар қор­ға­сын бал­қы­тып, одан оқ­тар құй­ған екен369. Тұр­лы­бай­ұлы Ж. Та­ри­хи де­рек­тер жә­не көр­кем шы­ғар­ма // Жи­нақ­та: Райым­бек – қа­зақ хал­қы­ның даңқ­ты ұлы: Тү­ке­ұлы Райым­бек­тің 300 жыл­ды­ғы­на бай­ла­ныс­ты өт­кі­зіл­ген рес­ публ. ғыл.-теор. конф. ма­те­ри­ал­да­ры. – Ал­ма­ты: «Же­дел ба­су» бас­па­ха­на­сы, 2005. – 33 б. 367 Ах­мет­жа­нов К.С. Жа­ра­ған те­мір ки­ген­дер: Ба­тыр­лар­дың қа­ру-жа­ра­ғы, әс­ке­ри өне­рі, салт-дәс­түр­ле­рі. – 100-150, 219 бб. 368 Қос­жа­нұлы Н. Сар­тай ба­тыр. Дас­тан. – Ал­ма­ты: Қа­зақ­стан, 1997. – 30 б. 369 Материалы по истории каракалпаков // Труды института востоковедения АН СССР. – М. – Л.: АН СССР, 1935. – Т. VІІ. – С. 49 366

3.1. Қа­ру түр­ле­рі жә­не олар­дың қол­да­ныс ерек­ше­лік­те­рі

139

А. Лев­шин өзі­нің «Опи­са­ние киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и сте­пей» ең­бе­гін­де қа­зақ­тар­дың қа­ру-жа­рақ­та­ры ту­ ра­лы жа­за оты­рып, 1771 жы­лы Еділ қал­мақ­та­ры­ның ата­жұр­ты­на үде­ре кө­шу ке­зін­де олар­ды тоқ­та­ту­ға қа­тыс­қан ка­пи­тан Рыч­ков­қа сіл­те­ме жа­сай­ды. Он­да ол қа­зақ­тар­дың қа­ра­пайым қа­ра оқ­дә­рі­ мен қо­са, ақ түс­ті оқ­дә­рі де жа­сай ала­тын­дық­та­рын жа­зып қал­ дыр­ған. Бұ­ған қо­са, қа­зақ­тар­дың ас­пид не­ме­се бас­қа ме­тал­дан оқ құя­тын­ды­ғын да айт­ып кет­кен370. М. Тев­ке­лев жаз­ба­ла­рын­да қа­зақ­тар­дың қа­ру­ла­ры ту­ра­лы де­ рек­тер кел­ті­рі­ле­ді. Ел­ші­нің құ­жат­та­рын­да «Қа­зақ­тар зең­бі­рек қар­уын­ құй­май­ды екен. Олар со­ғыс­та зең­бі­рек қол­дан­бай­ды. Сон­дай-ақ, мыл­тық та жа­са­май­ды. Олар мыл­тық­ты Хиуа мен Бұ­ ха­ра­дан қой­ға, жыл­қы­ға айыр­бас­тап ала­ды. Ал, се­лит­ра мен оқдә­рі­ні әр­кім өзі­не ке­ре­гін­ше жа­сап ала­ды. Бас­қа­дай зауыт­та­ры жоқ. Со­ғыс­та са­дақ­ты си­рек қол­да­на­ды, кө­бі­не­се шү­ріп­пе­сі жоқ біл­те­лі мыл­тық­тар қол­да­на­ды. Ал, баш­құрт­тар ұрыс ке­зін­де кө­бі­ не­се са­дақ­пен қа­ру­ла­на­ды, ке­рі­сін­ше от­ты қа­ру­ла­ры жоқ371. Орын­бор экс­пе­ди­циясы­ның бас­ты­ғы И. Ки­ри­лов­тың жаз­ба­ сын­да қа­зақ­тар­дың оқ-дә­рі жа­сау тех­но­ло­гиясы ту­ра­сын­да айт­ыл­ған. Құ­жат­та Сыр­да­рия өзе­ні­не жа­қын тау жо­та­ла­ры мен Арал те­ңі­зі­не жа­қын өл­ке­лер­де қор­ға­сын, се­лит­ра, кү­кірт ши­кі­ за­ты­ның көп екен­ді­гі, олар­ды қа­зақ­тар қа­же­ті­не жа­ра­тып оқ-дә­рі жа­сайт­ын­ды­ғы, қор­ға­сын­ды бал­қы­тып оқ құя­тын­ды­ғы баян­дал­ ған372. Қа­рас­ты­ры­лып отыр­ған ке­зең­де­гі қа­зақ­тар­дың қа­ру-жа­рақ­та­ ры ту­ра­лы П.И. Рыч­ков: «Ружье имеютъ они ог­нен­ное съ фи­ти­ ля­ми, и по­рох поч­ти каж­дой изъ них самъ про се­бя де­лаетъ»,373 – деп жа­за­ды. Шо­қан Уәли­ха­нов та қа­зақ ба­тыр­ла­ры­ның ер­те кез­де­гі қа­ ру-жа­рақ­та­ры­на тоқ­та­лып өте­ді. Ға­лым са­дақ, жақ, сауыт­бұ­зар /­сауыт бұ­зу­ға ар­нал­ған/, қо­зы­жауы­рын /ер­то­қым­нан ауда­рып тү­ су­ге ар­нал­ған/, же­бе түр­ле­рі­не, най­за, қы­лыш, нар­кес­кен сын­ды Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. – С. 37. Казахско-русские отношения в ХVІІІ-ХІХ веках (1771-1867 годы). – С. 86. 372 Казахско-русские отношения в ХVІІІ-ХІХ веках. – С. 111. 373 Рычков П.И. История Оренбургская (1730-1750). – С. 6. 370 371

140

3-ТАРАУ. Ба­тыр­дың ер қор­ғаны ре­тін­дегі жа­уын­гер­лік қыз­меті

қа­ру түр­ле­рі­не тал­дау жа­сап өте­ді. Де­ген­мен, Шо­қан Уәли­ха­нов қа­зақ да­ла­сын­да мыл­тық түр­ле­рі­нің қа­зақ да­ла­сын­да си­рек қол­ да­ныс­та бол­ған­ды­ғын айтады374. Сі­бір кор­пу­сы­ның ау­дар­ма­шы­сы Фи­липп На­за­ров­тың жаз­ған­ да­рын­да қа­зақ­тар­дың піл­те­лі мыл­тық, шоқ­пар, сойыл, сақ­пан, қы­ лыш, са­дақ сын­ды қа­ру түр­ле­рі­нің ті­зі­мі ұшы­ра­са­ды375. Бро­нис­лав За­лес­кий­дің «Қа­зақ да­ла­сы­ның тір­ші­лік-ты­ны­сы» ең­бе­гін­де қа­зақ­тар­дың қа­ру-жа­рақ түр­ле­рі­не де орын бе­ріл­ген: «Жо­рық­қа шық­қан кез­де­рін­де олар ұзын сап­ты най­за­ны тас­та­ май­ды, жа­ны­на қай­қы қы­лыш іліп, қа­зір қол­да­ну­дан қа­лып ба­ра жат­қан же­бе­лер са­лын­ған қо­рам­сақ, кей­бі­реуле­рі пис­то­лет бай­ лай­ды. Бі­рақ қа­зақ жа­уын­ге­рі піл­те­мен от ала­тын ауыр да тым ұзын мыл­тық­ты жиі пай­да­ла­на­ды, көз­де­ген кез­де оғы ны­са­на­ға дөп тию үшін жер­ге ті­рейт­ін мыл­тық­тың ұзын си­рақ­та­ры да бір­ге жү­ре­ді. ...Шы­ғыс ха­лық­та­ры­на тән суын­кел­ті­ріп, әб­ден шы­нық­ ты­рып со­ғыл­ған қы­лыш пен пы­шақ­та­ры қа­шан да ұс­та­ра­дай бо­ лып қыл­пып тұ­ра­ды»376. Бү­гін­гі таң­да қа­зақ хал­қы­ның от­ты қар­уын­ың пай­да бо­луы жә­ не да­му та­ри­хы мә­се­ле­сі та­рих жә­не эт­ног­ра­фия сын­ды ғы­лым са­ла­ла­рын­да ар­найы зерт­тел­ме­ген өзек­ті мә­се­ле­лер­дің бі­рі бо­ лып та­бы­ла­ды. Бұл та­қы­рып өкі­ніш­ке орай, же­ке зерт­теу ны­са­ны ре­тін­де алы­нып, мо­ног­ра­фиялық дең­гейде зерт­тел­ген емес. Әлем ха­лық­та­ры­ның та­ри­хын­да қа­ру-жа­рақ­қа бай­ла­ныс­ты түр­лі мо­ тив­тер­ді өза­ра са­лыс­ты­рып, за­ман ағы­мы­на сай өз­ге­ру жол­да­рын жүйе­леу, теория­лық тал­дау­дан өт­кі­зіл­ген жұ­мыс­тар бар­шы­лық. Осы тұр­ғы­дан кел­ген­де қа­зақ хал­қы­ның от­ты қа­руы мә­се­ле­сін жан жақ­ты зерт­теу­дің ғы­лы­ми мә­ні зор. Атал­мыш мә­се­ле жө­нін­ де­гі мә­лі­мет­тер ха­лық ауыз әде­биетін­де, түр­лі жаз­ба ес­ке­рт­кіш­ тер­де жә­не бей­не­леу өне­рі ес­ке­рт­кіш­те­рін­де ке­ңі­нен сақ­тал­ған. Әри­не бұл мә­лі­мет­тер те­рең зерт­теу­ді, тал­дау­ды, са­рап­тау­ды қа­ жет ете­ді. Қа­зақ хал­қы­ның от­ты қа­руы жө­нін­де мә­лі­мет қал­дыр­ған ға­ лым­дар­дың ал­дың­ғы қа­та­ры­на Ш.Ш. Уәли­ха­нов­ты жат­қы­зу­ға 374 375 376

Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в пяти томах. – Т. 4. – С. 35. Казахско-греческие отношения в ХVІІІ-ХІХ веках. – С. 97. Залесский Б. Қазақ даласының тіршілік тынысы. – С. 152.

3.1. Қа­ру түр­ле­рі жә­не олар­дың қол­да­ныс ерек­ше­лік­те­рі

141

бо­ла­ды. Ға­лым өз ең­бек­те­рін­де қа­зақ­тың от­ты қа­ру­ла­ры­ның көп­ те­ген түр­ле­рін атап, оқ-дә­рі­лер­дің жа­са­лу жол­да­рын си­пат­тайды, ату құ­рал­да­ры­на қа­жет­ті құ­рал­дар ту­ра­лы мә­лі­мет­тер бе­ре­ді. Де­ ген­мен ара­ға жүз­де­ген жыл­дар өт­ке­ні­не қа­ра­мас­тан бұл мә­се­ле ға­лым­дар­дың на­за­ры­нан тыс қа­лып отыр. Мыл­тық от­ты қа­ру ре­ тін­де XV ға­сыр­да араб­тар­да пай­да бо­лып күл­лі Шы­ғыс­қа та­ра­ ған. Еги­пет­пен саяси жә­не эко­но­ми­ка­лық ты­ғыз бай­ла­ныс от­ты қа­ру­дың Ал­тын Ор­да же­рін­де де ке­ңі­нен та­ны­мал болуына ық­пал ет­кен. Жал­пы от­ты қа­ру­дың қа­зақ же­рін­де XVІ ға­сыр­дың екін­ші жар­ты­сын­да-ақ пай­да бол­ға­ны ту­ра­лы де­рек­тер бар 377. Дж. Кэст­ль­дің жа­зып қал­дыр­ған мә­лі­мет­те­рін па­рақ­тай оты­ рып XVІІІ ға­сыр­дың ал­ғаш­қы жар­ты­сын­да қа­зақ­тар­дың піл­те­лі қа­ру­дан өз­ге тү­тік­ті мыл­тық пай­да­лан­ға­нын жә­не мұн­дай қа­ру­ дан атыл­ған оқ өте алыс­қа ұша­ты­ны­на көз жет­кі­зу­ге бо­ла­ды 378. XVІІ-XVІІІ ға­сыр­лар­да­ғы қа­зақ­тар­дың со­ғыс өне­рі мен қа­ружа­рақ түр­ле­рін зерт­теп, елеу­лі ең­бе­гін ар­на­ған А.К. Куш­кум­баев­ тың ең­бе­гін­де жоң­ғар­лар қа­зақ же­рі­не ша­буыл ұйым­дас­ты­рар ал­дын­да, жо­ға­ры­да атал­ған швед ин­же­не­рі­нің бас­шы­лы­ғы­мен 20 дан аса зең­бі­рек жа­са­тып алып, бас­қын­шы­лық со­ғыс­қа тың­ғы­ лық­ты әзір­лен­ге­ні айт­ыл­ды. Бұ­дан ке­йін­ XVІІІ ға­сыр­да Жоң­ға­ рияның же­ке ар­ти­лле­риясы құ­ры­ла­ды. 1726 жы­лы Жоң­ға­рияның Ыс­тық­көл аума­ғын­да ар­ти­лле­риялық қа­ру-жа­рақ жа­сайт­ын зауыт іс­ке қо­сы­ла­ды 379. Бұ­ған қо­са, тұт­қиыл­дан ба­сып кір­ген жоң­ғар әс­ке­рі­нің бы­ ты­рап жат­қан қа­зақ жа­сақ­та­рын тоз-тоз етіп же­ңі­ліс­ке ұшы­ рат­уына олар­да зең­бі­рек­тің көп бо­луы әсе­рін ти­гіз­ді. Қал­мақ қол­ба­сы­ла­ры­на зең­бі­рек жа­сауды Пол­та­ва тү­бін­де орыс­тар­ға, 1719 жы­лы Ер­тіс­тің жо­ғар­ғы ағы­сын­да, Ямы­шев тұз кө­лі­нің ма­ ңын­да қал­мақ­тар­ға тұт­қын­ға түс­кен Ио­ган Гус­тав Ре­нат­тың үй­ рет­ке­ні бел­гі­лі. Швед ин­же­не­рі­нің сы­зып-көр­се­туімен зең­бі­рек­ тер мен олар­ға ар­нал­ған сна­ряд құю зауыт­та­ры са­лын­ған­ды­ғы Орыс геог­ра­фия­лық қо­ға­мы­ның эт­ног­ра­фиялық бө­лі­мі­нің жаз­ Сә­ду­ақа­сұлы Ә. Қа­ра­ке­рей Қа­бан­бай // Қа­зақ ба­тыр­ла­ры. – 2000. – №4. – 4 б. Дж. Кэст­ль. 1736 жы­лы Кі­ші жүз ха­ны Әбіл­қайыр­ға ба­рып қайт­қан са­па­ры ту­ра­лы. – А­стана: Ау­дар­ма бас­па­сы, 2002. – 138 б. 379 Аты­рау. Эн­цик­ло­пе­дия. – Ал­ма­ты: Ата­мұ­ра, 2000. – 246 б. 377 378

142

3-ТАРАУ. Ба­тыр­дың ер қор­ғаны ре­тін­дегі жа­уын­гер­лік қыз­меті

ба­ла­ры са­на­тын­да­ғы «По­соль­ст­во къ зюн­гарс­ко­му хунъ-тай­чжи Цэ­ванъ Раб­та­ну ка­пи­та­на отъ ар­ти­ле­ріи Ива­на Ун­ко­вс­ка­го и пу­ те­вой жур­налъ его за 1722-1724 го­ды» ат­ты та­ри­хи ма­те­ри­алы­нан оқу­ға бо­ла­ды: «Русс­кіе плен­ные за­ве­ли раз­ныя ре­мес­ла: Штыкъ юн­керъ Ре­нотъ вы­лилъ Кон­тайше 6 пу­ше­чекъ мед­ныхъ, да три мар­тир­ца, а ка­кихъ ка­либ­ровъ, о том неиз­ве­ст­но» 380. Жал­пы қа­ зақ хал­қын­да от­ты қа­ру­дың же­зайыр, біл­те мыл­тық, қа­ра мыл­ тық, ора­ма мыл­тық, қыр­лы мыл­тық сияқ­ты түр­ле­рі пай­да­ла­ныл­ ған381. ХІХ ға­сыр­да қа­зақ­тар ши­ті мыл­тық қол­да­ныс­қа ене бас­та­ ған. Оның оқ-дә­рі­ле­рі қор­ға­сын­нан ар­найы қа­лып­тар­ға құйы­лып да­йын­дал­ған. Мұн­дай оқ-дә­рі­лер са­лы­на­тын құ­ты­лар­ды оқ­шан­ тай деп ата­ған. Мұ­нан өз­ге за­ман ағы­мы­на сай қа­зақ да­ла­сы­на атал­ған ке­зең­де та­пан­ша бү­гін­де «пис­то­лет» де­ген ат­пен ке­ңі­нен та­ны­мал қа­ру тү­рі ене бас­та­ған. Бұл, әри­не, ше­ка­ра­лас мем­ле­кет­ тер­мен те­рең бай­ла­ныс­тың нә­ти­же­сі екен­ді­гі сөз­сіз. Осы­ның бар­лы­ғын ес­ке­ре ке­ле, қа­зақ хал­қы­ның қа­ру түр­ ле­рі жә­не олар­дың қол­да­ныс ерек­ше­лік­те­рі­нің та­ри­хы те­рең­де екен­ді­гі­не жә­не олар­дың жа­са­лу тех­но­ло­гиясы­ның­да за­ман та­ ла­бы­на сай жо­ға­ры дә­ре­же­де же­тіл­ді­рі­ліп отыр­ған­ды­ғы­на көз жет­кі­зе­міз. 3.2. Со­ғыс жүр­гі­зу тә­сіл­де­рі Қа­зақ­тар ұрыс сал­ған­да әс­кер са­пы азия­лық он­дық жүйесі бо­ йын­ша, яғ­ни он­дық, жүз­дік, мың­дық, тү­мен бо­лып бө­лін­ді. Көш­ пе­лі­лер­дің со­ғыс тә­сіл­де­рі­нің осы­ған ұқ­сас та­ғы бір ерек­ше­лік­ те­рі әс­ке­ри бө­лім­дер­ді ор­та­лық, оң жә­не сол қа­нат, аван­гард (ал­ дың­ғы бө­лім) жә­не тос­қауыл деп жік­те­ді. Ал­дыңғы бө­лім бас­ты күш бо­лып та­бы­лып, не­гі­зі­нен са­дақ, най­за­мен қа­ру­лан­ған жа­сақ­тар­дан тұр­ды. Ал­дың­ғы қа­тар­лы бө­ Куш­кум­баев А.К. Воен­ное де­ло ка­за­хов в XVII-XVIII вв. – Ал­ма­ты: Дайк-Пресс, 2001. – С. 115. 381 Ах­мет­жан К.С. Ис­то­рия руч­но­го ог­не­ст­рель­но­го ору­жия ка­за­хов // «Шо­қан тағ­лы­мы – 6». ҚР Тәуел­сіз­ді­гі­нің 10-жыл­ды­ғы­на ар­нал­ған ха­лы­қа­ра­лық ғы­лы­ми-прак­ти­ка­лық кон­ фе­рен­ция ма­те­ри­ал­да­ры. – Т. 1. – Көк­ше­тау, 2001. 380

3.2. Со­ғыс жүр­гі­зу әдіс-тә­сіл­де­рі

143

лім­дер өте жа­уап­ты деп есеп­тел­ген­дік­тен оның қа­та­ры­на өте ер­ жү­рек, ал­ғыр сар­баз­дар­ды ірік­теп алып отыр­ды. Бұл бө­лім­нің қол­бас­шы­лы­ғы­на хан­ның ең се­нім­ді адам­да­ры­ның бі­рі /туысы, әмір­лер, бек­тер/ та­ға­йын­дал­ды. Қа­зақ әс­ке­рі­нің ке­ле­сі са­пы оң қа­нат яғ­ни «май­ма­на» деп атал­ са, сол қа­на­ты «май­са­ра» деп атал­ды. Бұл екі топ­тың сар­баз­да­ры көш­пе­лі әс­ке­ри құ­ра­ма­ның ең бас­ты ек­пін­ді бө­лім­де­рі бо­лып та­ был­ды. Оның ал­дың­ғы қа­та­рын­да өте тә­жі­ри­бе­лі, көп­те­ген қан­ ды со­ғыс­тар­ды ба­сы­нан кеш­кен сар­баз­дар тұр­ды. Оң жә­не сол қа­нат әс­ке­ри бө­лім­де­рі­нің әс­кер­ба­сы­лы­ғы­на сұл­тан­дар, әмір­лер, бек­тер, ба­һа­дүр­дер же­тек­ші­лік ет­ті 382. Қа­зақ жа­са­ғы­ның төр­тін­ші бө­лі­мі «ор­та» деп атал­ды. Бұл құ­ ра­ма екі қа­нат­тың ор­та­сын алып сап түз­ді. Бұл әс­ке­ри бө­лім­нің ба­сы-қа­сын­да хан тұр­ды. Хан­ның ор­да­сы осы ор­та­лық бө­лім­де де не­ме­се тыл­да да ор­на­ла­са ала­тын. Хан­ның ша­ты­ры кө­бі­не­се биік шо­қы не­ме­се жо­та­ның ба­сы­на ор­на­ла­суы заң­ды құ­бы­лыс еді. Се­бе­бі биік жер­ге ор­ны­ғып ал­ған бас қол­бас­шы май­дан да­ла­ сын­да бо­лып жат­қан со­ғыс­тың ба­ры­сын кө­зі­мен кө­ріп, ке­рек ке­ зін­де қа­жет­ті так­ти­ка­лық айла-әдіс­тер қол­да­нып оты­ру­ға ұтым­ды еді. Бұ­ған қо­са, ірік­те­ліп алын­ған хан­ның же­ке кү­зе­ті­не жа­уап­ бе­ре­тін ұлан жа­сақ­та­лып, хан ор­да­сы тө­ңі­ре­гі­не ор­на­лас­ты­рыл­ ды. Атал­ған ұлан­ның са­пы­на аса тә­жі­ри­бе­лі, көп­те­ген сы­нақ­тан өт­кен, хан­ға жан-тә­ні­мен бе­ріл­ген ба­тыр­лар мен сар­баз­дар жи­ нақ­тал­ды. С.Г. Кляш­тор­ный мен Т.И. Сул­та­нов­тың «Ка­за­хс­тан – ле­то­ пись трех ты­ся­че­ле­тий» ат­ты ең­бе­гін­де қа­зақ жүз­де­рі­нің өзін­дік ор­ны мен ноқ­тааға­лы­ғы мы­на­дай бір­не­ше қа­ғи­дат­қа бай­ла­ныс­ты деп көр­се­ті­ле­ді: 1. Со­ғыс жағ­да­йын­да­ғы орын бел­гі­леу ба­ры­сын­да. 2. Со­ғыс ба­ры­сын­да қол­ға түс­кен ол­жа­ны бө­ліс­ке са­лу жә­не т.б.383. Май­дан да­ла­сын­да мер­ген­дер са­пы да зор үлес қо­сып, жау­дың қо­лын ойсы­ра­та түс­кен. Қа­зақ ба­тыр­ла­ры да «оғын жү­зік­тің кө­ 382 Ал­ла­ния­зов Т.К. Очер­ки воен­но­го де­ла ко­чев­ни­ков Ка­за­х­стана. – Ал­ма­ты: Фонд «XXI век», 1997. – С. 12. 383 Кляш­тор­ный С.Г., Сул­та­нов Т.И. Ка­за­хс­тан: Ле­то­пись трех ты­ся­че­ле­тий. – С. 350.

144

3-ТАРАУ. Ба­тыр­дың ер қор­ғаны ре­тін­дегі жа­уын­гер­лік қыз­меті

зі­нен өт­кі­зе­тін», «құ­ра­лай­ды көз­ге ат­қан» мер­ген, са­дақ тар­ту­ды ше­бер мең­гер­ген са­дақ­кер­лер бол­ған. Мұ­ны атақ­ты са­дақ­шы, үз­ дік мер­ген Ес­пен­бет ба­тыр­дың ер­лі­гі де дә­лел­дей тү­се­ді. Ол бір­де ор­ға тү­сіп кет­кен Ақ­бан­тай ба­тыр­ды көз­деп тұр­ған жау­дың са­ дақ­шы­сын көз ілес­пес жыл­дам­дық­пен атып өл­ті­ре­ді. Са­да­ғын қа­ лың жауға кер­ген мер­ген­дер са­пын­да Есе­кей, Жо­лай бол­са, оның бі­рі би, бі­рі ба­тыр атан­ған 384. Көш­пе­лі жұрт­тар­дың эпос­тық жыр­ла­рын же­те зерт­те­ген Р.Г. Ли­пец: «Түр­кі-моң­ғол­дар­дың ат­ты әс­ке­рі ор­тан­ғы шеп жә­ не оң қа­нат, сол қа­нат бо­лып, көш­пе­лі­лер­дің ұрыс са­лу дағ­ды­сы­ на қа­рай орай­лас­ты­рыл­ған. Бұ­лай шеп құ­ру жау әс­ке­рін жыл­дам қор­шауға алу­ға тиім­ді еді. Та­ғы бір қо­са­тын жайт­, ат­ты әс­кер бы­ ты­раң­қы бо­лып ша­буыл­ға шық­са, емін ер­кін ұрыс са­лу­ға ың­ғай­ лы, оң­тай­лы деп есеп­те­лін­ді» деп жаз­ды 385. Көш­пе­лі ха­лық­тар­ дың әс­ке­ри жүйесі оң қа­нат, сол қа­нат, ор­та /қол/ бо­лып шеп құ­ру жа­йын­да зерт­теу­ші Қ. Ах­мет­жа­нов та жа­зып қал­дыр­ған. Оның ең­бе­гін­де май­дан да­ла­сы бы­лай су­рет­те­ле­ді «Ай­қас ал­дын­да сап тү­зеуді «шеп құ­ру» дей­ді. Оң қа­нат, сол қа­нат бо­лып екі­ге бө­лі­ не­ді, олар­дың ал­дын­да жау­дың ба­ғы­тын аң­лайт­ын қа­рауыл то­бы бө­лі­нуі мүм­кін. Бұл әс­кер­дің ке­зуіл­ші бө­лі­гі бол­ды. Хан бас­қол­ ба­сы ре­тін­де, өзі­нің бас­қа­ру то­бы­мен, ай­қас­ты ба­қы­лап, бас­қа­ рып оты­ру үшін әс­кер­дің ар­тын ала ор­на­ла­са­ды, оның жо­лын­ да айна­ла қор­ша­ған хан жа­са­ғы қор­ған тұ­ра­ды. Бұл тос­қауыл­шы бө­лі­гі. Ең арт жақ­та әс­кер­дің қор­да­ғы ат­та­ры, обоз­дар, жаб­дық зат­та­ры са­лын­ған ар­ба­лар, мал­шы­лар, қыз­мет­ші­лер, әс­кер­дің ша­ ру­ашы­лық бө­лі­гі ор­на­ла­са­ды. Әс­кер са­ны «он­дық», «жүз­дік», «мың­дық», «тү­мен» /он мың/ бо­лып құ­ры­ла­ды. Әр он­дық, жүз­дік­тер­дің әс­ке­ри бай­рақ­та­ры, мың­дық­тың, тү­мен­дер­дің әс­ке­ри ту­ла­ры бол­ды. Көш­пе­лі­лер әс­ кер­ді ту­мен, бай­рақ­пен есеп­те­ген 386. Мұ­ны Сар­шуаш жы­раудың: «То­ғыз таң­ба Най­ман­нан, То­ғыз құй­рық ту алып, Сә­нік З., Са­ды­қа­нұлы Б. Қа­ра­ке­рей Қа­бан­бай. – Ал­ма­ты: Жа­зу­шы, 1991. – Б. 138. Ли­пец Р. Об­ра­зы ба­ты­ра и его ко­ня в тюр­ко-мон­гольс­ком эпо­се. – С. 102. 386 Ах­мет­жа­нов К.С. Жа­ра­ған те­мір ки­ген­дер: Ба­тыр­лар­дың қа­ру-жа­ра­ғы, әс­ке­ри өне­рі, салт-дәс­түр­ле­рі. – Б. 178 – 184. 384 385

3.2. Со­ғыс жүр­гі­зу әдіс-тә­сіл­де­рі

145

То­ғыз ту­мен қол шық­са, Қол аға­сы – Қа­бан­бай!» 387

де­ген сөз өрім­де­рі қуат­тай тү­се­ді. Он­да­ғы «то­ғыз ту» деп отыр­ға­ны мың­дық не­ме­с е тү­мен жа­ са­ғын айт­ып тұр­ға­ны. Әри­не, бір бі­рі­не жа­қын кел­ген екі жақ­ тың әс­ке­рі ең ал­ды­мен хас ба­тыр­ла­рын шы­ға­рып жек­пе-жек өт­кі­зе­тін бол­ған. Қа­зақ жа­с ақ­т а­ры жаула­ры­на қар­сы әр ­түр­лі со­ғыс так­ти­ка­сын ұстанып отыр­ды. Ен­ді қол­да бар де­рек­тер ар­қы­лы қа­зақ әс­ке­рі қол­дан­ған ұрыс са­лу тә­сіл­де­рі, со­ғыс өне­ рі, май­дан да­ла­сын­да­ғы қор­ға­ныс ма­не­вр­ле­рі, так­ти­ка­ла­ры ту­ ра­лы айтуға сөз қоз­ғай­мыз. Қа­лып­т ас­қан та­ри­хи жағ­дай­лар­ға қа­зақ ба­тыр­ла­ры­ның ға­сыр­лар бойы тә­жі­ри­бе жи­нақ­т а­уына өзі­нің се­бін ти­гіз­ді. Сон­дық­т ан күр­де­лі жағ­дайға орай олар ст­ра­те­гиялық жә­не так­ти­ка­лық ұрыс са­лып, жаула­ры­на қар­ сы ат­т а­на­тын. Әс­кер­ба­сы бо­лып та­бы­ла­тын сар­дар­лар хан­дық ке­ңес мү­ше­лі­гін­де бо­лып, со­ғыс ба­ры­сы­ның жос­пар­ла­ры мен мін­дет­те­рін тал­қы­лап отыр­ды388. Ба­тыр­лар ке­ңе­сі де жау­гер­ші­лік за­ман­да әс­ке­ри өнер мен со­ ғыс так­ти­ка­сын тал­қы­лап отыр­ды. Ба­тыр­лар ке­ңе­сі мен Қор­ға­ныс мә­се­ле­сін ше­шу кол­ле­гиясы­ның не­гіз­гі қыз­ме­ті: қор­ға­ныс ст­ра­ те­гиясын құ­ру, со­ғыс так­ти­ка­сы, ше­га­ра кү­зе­ті т.б. Ке­ңес мү­ше­ле­ рін бе­дел­ді ба­тыр­лар құр­ған. Көп­те­ген көр­кем-та­ри­хи шы­ғар­ма­ лар­да «Ақыл­да­су ал­қа­сы» ту­ра­лы айтыла­ды. Мұн­да­ғы ақыл­дас­ тар ал­қа­сы деп отыр­ға­ны­мыз – ба­тыр­лар ке­ңе­сі деп ба­тыл айта ала­мыз. Ен­ді, қа­зақ ба­тыр­ла­ры ұрыс­тар­да қол­дан­ған өз­ге де әдіс-тә­ сіл­де­рі­не тоқ­та­ла кет­сек. Зерт­теу­ші­лер З. Сә­нік пен Б. Са­ды­хан Қа­бан­бай ба­тыр ту­ра­лы қал­дыр­ған ең­бек­те­рін­де де Қа­бан­бай ба­ тыр­дың жауды өз-өзі­мен со­ғыс­ты­ру жә­не от­пен ой­ран­дау со­ғыс тә­сіл­де­рін қол­дан­ға­ны ту­ра­лы де­рек кел­ті­ре­ді 389. Сәдуақасұлы Ә. Қаракерей Қабанбай // Қазақ батырлары. – 2000. – № 4. По­соль­ст­во къ зюн­гарс­ко­му хунъ-тай­чжи Цэ­ванъ Раб­та­ну ка­пи­та­на отъ ар­ти­ле­ріи Ива­на Ун­ко­вс­ка­го и пу­те­вой жур­налъ его за 1722-1724 го­ды. – СПб., 1887. – С. 232; Кушкумбаев А.К. Военное дело казахов в ХVІІ-ХVІІІ вв. – С. 15. 389 Куш­кум­баев А.К. Воен­ное де­ло ка­за­хов в XVII–XVIII вв. – С. 15. 387 388

146

3-ТАРАУ. Ба­тыр­дың ер қор­ғаны ре­тін­дегі жа­уын­гер­лік қыз­меті

Та­рих­шы Ма­наш Қо­зы­баев та Абы­лай хан­ның жиыр­ма екі жа­ сы­нан жауға ша­уып­, «Абы­лай­ша» де­ген ша­буыл так­ти­ка­сын тұң­ ғыш рет қол­да­нып же­ңіс­ке жет­ке­нін жа­за­ды 390. Сон­дай-ақ та­рих­шы Б. Бер­лі­баев Райым­бек ба­тыр­дың со­ғыс ке­зеңінде «Тұл­ға­ма» әді­сін пай­да­лан­ға­нын, қа­жет бол­ған шақ­ та жа­нын шү­бе­рек­ке тү­йіп­, жау­дың іші­не жа­сы­рын еніп ке­те­тін тәуе­кел­шіл қа­сиетін жа­тық баян­дап ке­те­ді. Бұ­ған қо­са, Райым­ бек ба­тыр он же­ті жек­пе-жек­ті ба­сы­нан ке­шір­ге­ні ту­ра­лы жа­за­ды 391 . Райым­бек ба­тыр өзі­не тиесі­лі со­ғыс­тан түс­кен үлес­ті, ол­жа­ны мерт бол­ған­дар­дың ба­ла-ша­ға­ла­ры­на, мү­ге­дек­тер­ге, қарт­тар­ға, же­тім­дер­ге жө­нел­тіп отыр­ған. Райым­бек ба­тыр қа­зақ қо­ға­мын­да­ ғы ұс­та­ха­на­лық өнер­ді ха­лық ішін­де­гі бай­лық көз­де­рін пай­да­ла­ну ар­қы­лы оны жа­уын­гер­лік дәс­түр­мен бай­ла­ныс­тыр­ған. Ол со­ғыс­ тан да­мыл­да­ған сәт­тер­де қа­ру-жа­рақ жа­сап, оны кө­бейтуге мән бе­ріп отыр­ған. Осы­ған қа­ра­ған­да оның жа­са­ғын­да қа­ру-жа­рақ­ты рет­ке кел­ті­ре­тін қо­сын бол­ған. Ши­кі­зат­ты «Те­мір­лік», «Кө­мір­ші» де­ген жер­лер­ден алып отыр­ған бо­луы ке­рек. ...­Жа­уын­гер­лік жо­ рық ке­зін­де ар­найы қа­зақ қо­сы­ны көш­пе­лі ұс­та­ха­на кө­рі­гін алып жүр­ген. Оны «Жел­буаз кө­рік» деп ата­ған. Мұн­дай ұс­та­ха­на со­ғыс ке­зін­де майыс­қан қа­ру-жа­рақ­ты тү­зеп, сө­гіл­ген сауыт-сай­ман­ды жа­маумен айна­лыс­қан. Жа­уын­гер­лер­дің бо­са­ған қо­рам­са­ғын дер ке­зін­де же­бе­мен тол­тыр­ған. Ат­тың та­ға­ла­нуы, ер-тұр­ман­ның жөн­де­луі, ат әб­зел­де­рі­нің рет­ке кел­ті­рі­луі, қы­лыш­тар мен най­ за­лар­ды қай­рау сияқ­ты со­ғыз ке­зін­де қауырт іс­те­ле­тін нәр­се­нің бә­рі­не осы кө­рік ұс­та­ла­ры жа­уап­бер­ген 392. Осы жер­де от­ты қа­ру – мыл­тық­тың қа­зақ же­рін­де пай­да бо­ла бас­та­ға­ны ту­ра­лы ма­те­ри­ал­дар­ға көз жү­гір­ту­ге ту­ра ке­ле­ді. Мыл­ тық­тың түр­ле­рі жа­уын­гер­лер ара­сын­да Ор­бұ­лақ шай­қа­сы­на де­йін­ XVІ ға­сыр­дың ІІ-жар­ты­сын­да-ақ пай­да бол­ға­ны жай­лы де­рек­тер бар. Бұл ту­ра­лы А.К. Куш­кум­баев­тың «Воен­ное де­ло ка­за­хов в XVІІ-XVІІІ ве­ках» ең­бе­гін­де Қа­зақ­стан аума­ғы­на от­ты қа­ру­дың Сә­нік З., Са­ды­қа­нұлы Б. Қа­ра­ке­рей Қа­бан­бай. – 71 б. Қо­зы­баев М. Жауды шап­тым ту бай­лап. – 35 б. 392 Бер­лі­баев Б. Райым­бек ба­тыр жә­не та­ри­хи та­ным­да­ғы жа­уын­гер­лік дәс­түр // Райым­бек – қа­зақ хал­қы­ның даңқ­ты ұлы. – Ал­ма­ты, 2005. – 62-63 б. 390 391

3.2. Со­ғыс жүр­гі­зу әдіс-тә­сіл­де­рі

147

са­ты­луы екі ба­ғыт бо­йын­ша жүр­гі­зіл­ге­нін айтады 393. Да­ла хал­қы біл­те­лі мыл­тық түр­ле­рі­не Ор­та­лық Азия хан­дық­та­ры мен Ре­сей мем­ле­ке­ті ар­қы­лы сау­да жол­да­ры жә­не әс­ке­ри кө­мек ре­тін­де қол жет­кі­зіп тұр­ған. Бұ­дан жо­ға­ры­да­ғы де­рек­көз­де «в те шан­цы по­са­ дил трис­та че­ло­век с вог­нен­ным боем» деп атап көр­се­тіл­ген­дей, ал­дын ала ма­шық­тан­ған Жәң­гір сұл­тан­ның 300 мер­ге­ні та­са­да тұ­рып қор­шауда қал­ған жауға оқ жау­дыр­ған деп те тұ­жы­рым жа­ сауға бо­ла­тын сияқ­ты. Атақ­ты Ор­бұ­лақ шай­қа­сы­на қа­тыс­қан ба­тыр­лар мен олар­дың көр­сет­кен ер­лік­те­рі ту­ра­лы фак­ті­лер мен пі­кір­лер бір­жақ­ты емес. Бұл шай­қас ту­ра­лы де­рек тек Г. Ильин мен сі­бір­лік қыз­мет­ші та­ тар Кө­шім­бер­ді Кө­шеев­тің айт­ып кел­ге­ні бол­ма­са, жоқ­тың қа­сы. Біз­дің ойы­мыз­ша, Ор­бұ­лақ шай­қа­сы­на Жәң­гір хан өзі­нің қа­ра­ ма­ғын­да­ғы жау­гер, кә­сі­би ма­ман­дан­ған жа­са­ғы­мен ға­на шық­қан бо­луы ық­ти­мал. Жауды ойсы­ра­та же­ңіп шы­ғу­ға тау-тас­тың ың­ ға­йына қа­рай ой­лас­ты­ры­лып, орай­лас­ты­рыл­ған бе­рік қор­ға­ныс пен та­са­дан дүр­кі­рей атыл­ған піл­те­лі мыл­тық оғы көп сеп­ті­гін ти­гі­зіп, жау-жа­ра­ғы сай­ла­нып кел­ген жоң­ғар әс­ке­рін күт­пе­ген жер­ден есең­гі­ре­тіп тас­та­ған. Бір­те-бір­те есін жи­ған жау әс­ке­рі жа­ңа ша­буыл­ға көш­кен тұс­та Жа­лаң­төс ба­һа­дүр кө­мек­ке жет­кен. Бұл ба­тыр­дың өз­ге ел­де «сұл­тан» бо­ла жү­ріп, өз елі­не «ұл­тан» бо­лып қыз­мет ет­кен­ді­гі­нің бір кө­рі­ні­сі. Ақ­там­бер­ді жы­раудың мы­на бір тол­ғауы қа­зақ хал­қы­ның сол жау­гер­ші­лік за­ман­да­ғы жор­туыл іс-қи­мы­лы­нан нақ ха­бар бе­ре­ді: «Құ­ла­ты тау­ға қол са­лып, Са­дақ­тың оғын мол са­лып. Бет­пақ­тың ен біл шө­лі­нен, Тө­те­леп жү­ріп жол са­лып. Қол­ды бір бас­тар ма екен­біз!» 394.

Қа­ра­ке­сек тай­па­ла­ры­ның же­рі­мен жү­ріп өт­кен Я.П. Га­вер­довс­кий «Бө­ген­бай шо­қы­сы» де­ген ат­пен қал­ған тау жо­та­ла­ры ту­ра­лы мағ­лұ­мат бе­ріп ке­те­ді. Осы тау­лар­дың бір бет­ке­йін­де сүйір кел­ген 393 394

Бер­лі­баев Б. Райым­бек ба­тыр жә­не тари­хи таным­да­ғы жа­уынгер­лік дәс­түр. – Б. 62-63. Куш­кум­баев А.К. Воен­н ое де­л о ка­з а­хов в XVII–XVIII вв. – С. 70.

148

3-ТАРАУ. Ба­тыр­дың ер қор­ғаны ре­тін­дегі жа­уын­гер­лік қыз­меті

жар­тас «Бөген­бай шо­қы­сы» деп ата­лып кет­кен. Оның мә­ні­сі жау­ гер­ші­лік за­ман­да қал­мақ­тар қа­зақ ауыл­да­ры­ның бы­ты­рап жат­қан ке­зін пай­да­ла­нып, мал­да­рын та­лан-та­раж­ға са­лып ке­тіп отыр­ған. Осы кез­де Бөген­бай би­ге қа­рас­ты ру­лар осы өңір­ге мал­да­рын жа­ йып­, қал­мақ­тар­дың суыт жү­рі­сі­нен сақ­та­ну үшін осы мұ­на­ра­ны ор­на­тып, ха­бар бе­ру­ші ре­тін­де пай­да­лан­ған кө­рі­не­ді 395. Ше­гі­ніс тә­сі­лі де – май­дан да­ла­сын­да қол­да­ны­ла­тын со­ғыс айла­сы­ның бі­рі. Бұл со­ғыс­тан қа­шу емес, тиі­сін­ше жау әс­ке­рін со­ңы­нан ілес­ті­ре оты­рып, жа­сы­ры­нып жат­қан тос­қауыл­ға ұрын­ ды­ру­ға қо­лай­лы бол­ды. Егер жау жа­са­ғы ора­сан көп бол­ған жағ­ дайда ше­гі­не оты­рып, қа­зақ­тың кең да­ла­сын­да ти­тық­та­та оты­ рып, со­ңы­нан күш топ­тас­ты­ра соқ­қы бер­ген. Бұл ту­ра­лы М. Қо­зы­баев­тың мы­на сөз­де­рі сәт­ті бей­не­лей­ді: «Қа­зақ­тың па­на­сы – са­йын­ да­ла­сы еді. Жау бір ше­ті­не ти­с е, ен да­ла­ның екін­ші ше­ті­не кет­ті. Да­ла пер­зен­тін Да­ла ана­сы қор­ға­ды» 396. Жоң­ғар­лар қа­зақ же­рі­не ба­сып кір­ген­де қа­зақ ұлыс­та­ры­ның едеуір бө­лі­гі өз ме­кен­де­рін­де мық­ты тау­лар­ға бе­кі­ніп алып, бе­ріл­ мей кү­рес жүр­гі­зе бер­ген. Жоң­ғар­лар ба­сып ал­ған жер­де­гі қа­зақ­тар жау­дың арт ше­бін­де қа­ру­лы кө­те­рі­ліс­тер жа­сап отыр­ған 397. «Есен­кел­ді» да­станын­д а да Қо­ң ыр­ш әулі та­уына кел­ген­де қа­зақ­т ар­дың ба­т ы­р ы Шөң­кей өзі­н е таң­дап жүй­рік ат мі­ніп алып, қал­мақ­т ар­ғ а кө­р і­н е бе­р е қаш­қан бо­л а­ды. «Елі­не ха­бар бе­рер, ұс­т ай­м ыз» деп со­ң ы­н ан тұ­р а шап­қан қал­мақ қо­л ын қа­ зақ жа­с ақ­т а­ры то­руыл­д ап тұ­р ып, қы­р ып сал­ға­ны сәт­ті су­рет­ тел­ген 398. Бұ­ған қо­са, жо­рық­қа ат­тан­ған­да көш­пе­лі­лер­де әс­кер­ді бір­не­ ше топ­қа бө­ліп, әр жер­ден шы­ғып, жау ше­га­ра­сы­на жа­қын бел­гі­ лен­ген мер­зім­де, бел­гі­лен­ген жер­ге же­те жи­на­ла­тын әс­ке­ри әдіс бол­ған. Сон­дай-ақ май­дан да­ла­сын­да өз­де­рі­нің әс­ке­рін есе­леп Ал­д ас­пан. – 112 б. Ис­то­рия Ка­з а­х­с тана в русс­к их ис­точ­ни­ках ХVІ-ХХ ве­ков. Пер­вые ис­то­р и­ко-эт­н ог­ ра­ф и­ч ес­кие опи­с а­н ие ка­з а­хс­к их зе­м ель пер­вая по­л о­в и­на XIХ в. / сос­т а­в и­т ель, ком­ мен­т а­рии И.В. Еро­ф еевой, Б.Т. Жа­н аева. – Ал­ма­ты: Дайк-Пресс, 2007. – Т. 5. – C. 92. 397 Қо­зы­баев М. Жауды шап­тым ту бай­лап. – Ал­ма­ты: Қа­зақ­стан, 1994. – 25 б. 398 Пал­лас П.С. Пу­те­ше­ст­вие по раз­ным про­вин­циям Рос­сийс­кой им­пе­рии. – СПб.: При Им­пе­рат. Акад. наук, 1773. – Т. І. – С. 276. 395 396

3.2. Со­ғыс жүр­гі­зу әдіс-тә­сіл­де­рі

149

көр­се­ту әді­сі де ке­ңі­нен қол­да­ныл­ған. Бұл тә­сіл­ді Қа­бан­бай ба­ тыр Ша­ған со­ғы­сын­да ұтым­ды пай­да­ла­на біл­ген. Он­да не­ба­ры екі мың­дық қа­зақ жа­са­ғы түйе­лер­ді ор­та­ла­ры­на алып, жа­уына өз­ де­рі­нің қа­ра­сын есе­леп көр­сет­кен 399. Со­ны­мен қа­тар, қа­зақ әс­кер­ба­сы­ла­ры май­дан да­ла­сын­да­ ғы ұрыс­тар­ға жас боз­ба­ла­лар­дан тұ­ра­тын жүз­дік­тер­ді де қо­сып отыр­ған. Бұл ұлан­дар­дың со­ғыс өне­рі­не ер­те жас ке­зі­нен бас­тапақ ысы­ла бас­тауы үшін қа­жет бол­ған. Бұл ту­ра­лы ақын Нұр­ма­ған­бет Қос­жа­нұлы­ның да­станын­ да көр­кем түр­де баян­да­ла­ды. Он­да Бай­жан би­ден ба­т а ал­ған 15 жас­т а­ғы Сар­т ай ба­ла мың боз­ба­ла­ны ертіп, жо­рық­қа ат­т а­ на­ды. Жас ба­тыр­дың асын­ға­ны са­дақ, қо­рам­с ақ­т а­ғы­сы қо­зы жауы­рын қу же­бе, қа­сын­да Ду­ла де­ген аға­сы бар деп су­рет­те­ ле­ді 400. Сар­т ай ба­тыр­дың ке­йін­гі жыл­дар­да­ғы қо­ғам­да­ғы қыз­ ме­ті ту­ра­лы М. Тев­ке­лев­тің 1732 жыл­ғы 6 нау­рыз­да­ғы жаз­ба­ сын­да ұшы­ра­с а­ды 401. Осы тұс­т а қа­з ақ жа­с ақ­т а­р ы­н ың са­н ы не­ме­с е әлеуеті ту­ ра­лы бір­қа­т ар де­р ек­т ер­д і ұсы­н а­м ыз. Мә­с е­л ен, П. Рыч­ков­тың де­ре­гі­не сүйен­с ек, Ор­т а жүз бен Кі­ш і жүз­дің өз­де­рі кем де­ ген­де 40-50 мың­д ық әс­ке­р и күш бі­р ік­т і­ре ала­ды 402. Неп­л юев 1744 жы­лы 14 қаң­т ар­д а өзі­н ің Се­н ат­қа бер­ген баян­да­ма­сын­ да, қа­зақ­т ар­дың та­б и­ғ а­т ы­н ан ұрыс­қа бейім екен­ді­гі, ер­жү­рек екен­ді­гін баян­д ап, Кі­ш і жүз бен Ор­т а жүз­дің қа­жет бол­ған жағ­дайда 300 мың адам­ғ а де­й ін­ әс­кер шы­ға­ру­ға қа­бі­л ет­ті екен­ді­гін жә­не олар­д ың де­н і от­т ы қа­ру­мен қа­ру­л ан­ған де­ген мағ­лұ­мат жет­к і­з е­д і. Та­ри­хи құ­жат­тар­ды зерт­теп, өзін­дік пайым­даула­рын жет­кіз­ген кә­сі­би ма­ман­дар да осы де­рек­тер­ді рас­тайды: «Қа­зақ­тың үш жү­зі 300-400 мың сар­баз­дан тұ­ра­тын әс­кер жа­сақ­тау­ға қа­бі­лет­ті екен­ ді­гін көп­те­ген та­ри­хи ма­те­ри­ал­дар рас­тайды. Ал, жал­пы ал­ған­ Ал­мас қы­лыш: ба­тыр­лар жы­ры / құ­раст. Дәуітұлы С. – Ал­ма­ты: Жа­лын, 1993. – 36 б. Сә­нік З., Са­ды­қа­нұлы Б. Қа­ра­ке­рей Қа­бан­бай. – Ал­ма­ты: Жа­зу­шы, 1991. – 134 б. Қос­жа­нұлы Н. Сар­тай ба­тыр. Дас­тан. – Ал­ма­ты: Қа­зақ­стан, 1997. – 3 б. 402 Ис­то­рия Ка­за­х­стана в русс­ких ис­точ­ни­ках ХVІ-ХХ ве­ков. Жур­на­лы и слу­жеб­ные за­ пис­ки дип­ло­ма­та А.И. Тев­ке­ле­ва по ис­то­рии и эт­ног­ра­фии Ка­за­х­стана (1731-1759гг.) / сос­ тав­ле­ние, транск­рип­ция ско­ро­пи­си ХVІІІ в., ис­то­риог­ра­фи­чес­кий очерк и ком­мен­та­рии И.В. Еро­феевой.– С. 104. 399 400 401

150

3-ТАРАУ. Ба­тыр­дың ер қор­ғаны ре­тін­дегі жа­уын­гер­лік қыз­меті

да сырт­қы жау­лар­ға қар­сы күш шы­ғар­ған қа­зақ әс­ке­рі 30-50 мың адам­нан тұ­ра­тын әс­кер шы­ға­рып отыр­ған» 403. Кел­ті­ріл­ген фак­ті­лер­де көр­се­тіл­ген­дей қа­зақ әс­ке­рі­нің қа­ружа­рақ­пен қам­ты­луы, ар­ти­ле­риямен жаб­дық­тал­ған жоң­ғар жа­сақ­ та­ры мен ба­қай­ша­ғы­на де­йін­қа­ру­лан­ған орыс әс­кер­ле­рі­нің ар­се­ на­лы­на қа­ра­ған­да кем­шін тү­сіп жат­ты. Де­ген­мен, қа­зақ жа­уын­ гер­ле­рі­нің елі мен же­рін азат ету жо­лын­да­ғы кү­рес­те же­ңіс­тер мен же­тіс­тік­тер­ге же­ту­ле­рі­не ар-на­мы­сы же­те­ле­ді. Олар іш­кі жан дү­ниесін­де «Ер бо­лу үшін, ел бо­лу үшін» кү­рес­ті. Өз­де­рі­нің же­ке қа­сиет­те­рі­мен, ер­лік­те­рі ар­қа­сын­да қо­ғам­дық іс­тер­ге ете­не ара­ла­сып да­ла арис­ток­ра­тиясы­на ай­нал­ған ба­тыр­ лар­дың рө­лі ке­йін­гі ға­сыр­лар­да өз­ге­ріс­ке ұшы­ра­ды. Қа­зақ­стан­ ның ше­ка­ра­ла­рын­да­ғы әс­ке­ри-саяси жағ­дай­дың са­лыс­тыр­ма­лы түр­де тұ­рақ­та­на бас­та­уына бай­ла­ныс­ты XІX ға­сыр­дың ор­та­сын­ да бұл жүйе өзі­нің ма­ңы­зын жо­ғал­тып, бір­те-бір­те екін­ші қа­тар­ға ығыс­ты. XIX ға­сыр­дың екін­ші жар­ты­сы­нан бас­тап ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты бір­те-бір­те өзі­нің ма­ңы­зы­нан, өзін­дік ере­кше­лік­те­рі­нен айыры­ лып, жойыл­ды. Осы­лай­ша дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мы­на тән ба­тыр­лар ин­с­ти­ту­ты­ның жойылуы­мен қа­зақ хал­қы­ның дәс­түр­лі қо­ға­мы­на тән құн­ды­лық­та­ры да бір­ге жойыла бас­та­ды. Бұ­ған Б. Ас­пан­ дия­ров­тың «в Бу­кеевс­кой ор­де, в ус­ло­виях рос­та ханс­кой влас­ти и осу­ще­ст­вле­ния ко­ло­ни­за­то­рс­кой по­ли­ти­ки ца­риз­ма, ба­ты­рс­тво по­те­ря­ло вся­кое зна­че­ние, и сло­во «ба­тыр» ста­ло упот­реб­лять­ся в на­ри­ца­тель­ном зна­че­нии, иног­да да­же с пре­неб­ре­жи­тель­но-шу­ точ­ным от­тен­ком. Толь­ко в го­ды вос­стания в ор­де на­род­ные мас­ сы, упот­реб­ляя это сло­во в пер­во­на­чаль­ном его зна­че­нии, наз­ва­ли Иса­тая Тай­ма­но­ва за его храб­рость и от­ва­гу ба­ты­ром», 404 – де­ ген тұ­жы­ры­мы ар­қы­лы дә­лел­дер кел­ті­ру­ге бо­ла­ды. Бұл жағ­дай, пат­ша үкі­ме­ті­нің отар­лау саяса­ты­ның дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мы­на тән бар­лық әлеу­мет­тік инс­ти­тут­тар­мен қа­тар, олар­ға бай­ла­ныс­ты ха­лық­тың ру­ха­ни та­ным-тү­сі­ні­гі­мен бі­те қай­на­сып кет­кен ұғым­ дар­ды да күй­рет­кен­ді­гін көр­се­те­ді. 403 404

Рыч­ков П.И. Ис­то­рия Орен­бург­ская (1730-1750). – С. 71. Кляш­тор­ный С.Г., Сул­та­нов Т.И. Ка­за­хс­тан: Ле­то­пись трех ты­ся­че­ле­тий. – С. 340.

3.2. Со­ғыс жүр­гі­зу әдіс-тә­сіл­де­рі

151

Осы орай­да ке­зін­де әлем­ді ба­ғын­дыр­ған, өзі­нің ба­тыр­лық дәс­тү­рі мен жа­уын­гер­лік ру­хы­ның күш­ті­лі­гі­мен там­сан­дыр­ ған көш­пе­лі­лер ұр­пақ­та­ры­ның та­ри­хи са­бақ­тас­ты­ғын жо­ғал­тып алуы­ның се­беп­те­рі не­де де­ген заң­ды сұ­рақ туын­дай­ды. Та­рих­та оты­рық­шы им­пе­рия­лар­дың көш­пе­лі ха­лық­тар­дың әс­ке­рін өз­де­ рі­не жал­да­ма­лы ар­мия ре­тін­де қыз­мет­ке тарт­қа­ны бел­гі­лі. Бі­рақ, мұн­дай тә­жір­ибе өзі­нің еш­қан­дай нә­ти­же­сін бер­ген емес. Олар түп­тің-тү­бін­де им­пе­рияға қар­сы шы­ға­ды. А. Той­нби им­пе­рия әс­ке­рі қа­та­рын­да қыз­мет ат­қа­ру (тұ­рақ­ты жа­ла­қы, ма­те­ри­ал­дық жағ­дайы­ның жақ­са­руы жә­не т.б.) тиім­ді бол­са да, олар­дың им­пе­ рияға қар­сы шығуын­вар­вар­дың эко­но­ми­ка­лық мүд­де­сі­нің бө­тен мә­де­ниет­тің құн­ды­лық­та­ры­мен бе­кі­тіл­ме­ген­ді­гі­мен, оның әле­ мі­нің бас­қа екен­ді­гі­мен бай­ла­ныс­ты­ра­ды. Өр­ке­ниет олар­дың көз ал­дын­да өз ар­тық­шы­лы­ғын жой­ған. Ал ке­рі­сін­ше, көш­пе­лі­лер им­пе­рия тұр­ғын­да­ры үшін идеал­ға айна­ла­ды 405. Да­ла жа­уын­ге­рі­нің ба­тыр­лық ру­хы, идеалы тек қа­зақ қо­ға­ мын­да ға­на емес, моң­ғол, баш­құрт, қал­мақ жә­не т.б. көш­пе­лі­ле­ рі­нің ке­йін­гі ұр­пақ­та­ры­ның бойы­нан өше бас­та­ды. А.И. Пер­щиц Ор­та­лық Азия, Тө­мен­гі Еділ бойы, Ор­та Азия көш­пе­лі­ле­рі Қы­ тай, Ре­сей, Ор­та Азия хан­дық­та­ры сияқ­ты мем­ле­кет­тер­дің құ­ра­ мын­да өтуі­мен бас­тал­ған бей­біт өмір­дің нә­ти­же­сін­де өз­де­рі­нің жа­уын­гер­лі­гі мен ба­тыр­лық ру­хын жо­ғал­та бас­та­ды. Сон­дық­тан XIX ға­сыр­дың екін­ші жар­ты­сы­нан бас­тап моң­ғол­дар, Еділ қал­ мақ­та­ры, қа­ра­қал­пақ­тар, тү­рік­мен­дер жә­не т.б. «бей­біт­сүй­гіш» ха­лық­тар ре­тін­де ата­ла­ды. Мұ­ның се­бе­бі бей­біт өмір қо­ғам­ның әс­ке­ри­ле-н­уін­ің қа­жет­ті­лі­гін жой­ған­дық­тан бір­те-бір­те көш­пе­лі­ лер пси­хо­ло­гиясы мен идеоло­гиясы да өз­ге­ре бас­та­ды деп тұ­жы­ рым жа­сай­ды 406. Ав­тор­дың не­гіз­гі тұ­жы­ры­мы­мен ке­лі­се оты­рып, де­ген­мен көш­пе­лі­лер­дің жа­уын­гер­лік ру­хы­ның жойы­луы, дәс­ түр­лі қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты­ның өз ма­ңы­зы­нан айыры­луы Ре­сей им­пе­риясы­ның ұзақ уа­қыт бойы жүр­гіз­ген мақ­ сат­ты отар­лау саяса­ты­ның нә­ти­же­сі екен­ді­гін атап өтуі­міз қа­жет. Той­нби А.Д. Пос­ти­же­ние ис­то­рии. – С. 33. Пер­щиц А.И. Вой­на и мир на па­ро­ге ци­ви­ли­за­ций. Ко­че­вые ско­то­во­ды // А.И. Пер­шиц, Ю.И. Се­ме­нов, В.А. Шни­рель­ман Вой­на и мир в ран­ней ис­то­рии че­ло­ве­чест­ва. В двух то­мах. – С. 165. 405 406

152

3-ТАРАУ. Ба­тыр­дың ер қор­ғаны ре­тін­дегі жа­уын­гер­лік қыз­меті

Осы не­гіз­гі се­беп­ті ес­кер­ме­ген, көш­пе­лі­лер та­ри­хын зерт­те­ген кей­бір зерт­теу­ші­лер «мал­шы­лық өмір жал­қау­лық­қа тәр­бие­лей­ ді..., инерт­ті­лік­ті, жа­уын­гер­лік рух пен еп­ті­лік­тің жо­ғалуына ық­ пал жа­сай­ды... Се­бе­бі көш­пе­лі­лер өмір сү­ріп жат­қан шек­сіз тү­зу да­ла бір­кел­кі, өз­ге­ріс­сіз жә­не олар­дың өмі­рі де сұ­рық­сыз, әс­ке­ри құл­шы­ныс­тан айы­рыл­ған», – де­ген пайым­даулар­ға кел­ген407. Осы­лай­ша, ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты XIX ға­сыр­дың екін­ші жар­ ты­сы­нан бас­тап жойыла бас­тайды. Бұл ту­ра­лы К. Ес­ма­ғам­бе­тов: «Пат­ша өкі­ме­ті қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы дәс­түр­лі би­лік инс­ти­тут­та­ рын жоюды ең ал­ды­мен ба­тыр­лар­дың кө­зін құр­ту жол­да­рын із­ дес­ті­ру­ден бас­та­ды. Се­бе­бі, олар ел­дік­тің, қа­зақ же­рі­нің тәуел­ сіз­ді­гі мен бү­тін­ді­гі­нің жоқ­шы­сы еді. Ба­тыр­лар­дан құ­ты­лу, сол ар­қы­лы қа­зақ хал­қын жуасы­ту­ға, рух­сыз­дан­ды­ру­ға ба­ғыт­тал­ған әре­кет отар­лық сая­сат­тың құ­рам­дас бө­лі­гі, бас­ты ба­ғыт­та­ры­ның бі­рі бол­ған­ды­ғы пат­ша­лық Ре­сей­дің рес­ми құ­жат­та­ры­нан да кө­ рі­не­ді. 1806 ж. 31 ма­мыр­да им­пе­ра­тор I Алек­сандр­дың Бө­кей ор­да­сы үшін бе­кіт­кен «Хан ке­ңе­сі үшін ере­же­лер­де» «ба­тыр­лар пай­да бол­ма­сын жә­не кү­шей­ме­сін» де­ген нақ­ты нұс­қау жа­зыл­ ған», – деп атап көр­се­те­ді 408. XIX ға­сыр­дың екін­ші жар­ты­сы­нан бас­тап дәс­түр­лі қа­зақ қо­ ға­мы­на тән инс­ти­тут­тар­дың бір­те-бір­те өз рөл­де­рі­нен айры­ла бас­тауы­мен, ен­ді­гі тұс­та олар ат­қар­ған қо­ғам­дық-саяси қыз­мет­ тің үл­гі­сі мен маз­мұ­ны жа­ңа күш­тер­дің қо­лы­на өте бас­тайды. Бас­қа­ша айт­қан­да, XVII-XVIII ға­сыр­лар­мен са­лыс­тыр­ған­да XIX ға­сыр­да­ғы қа­зақ қо­ға­мы­на әсер ет­кен іш­кі-сырт­қы фак­тор­ лар бір­те-бір­те Ре­сей пат­ша­лы­ғы­ның отар­лық саяса­ты­ның кү­ шеюі­мен жа­ңа маз­мұн­ға ие бол­ды. Ен­ді­гі тұс­та қа­зақ қо­ға­мы­ның ру­ха­ни-мә­де­ни, қо­ғам­дық-саяси дам­уын­ың жо­лын­да­ғы кү­ре­сін жа­ңа күш­тер – ру­ха­ни тұл­ға­лар бас­та­ды. Бас­қа­ша айт­қан­да, би­ лер, ше­шен­дер, ақын­дар мен жы­раулар, ишан­дар мен имам­дар өз­де­рі­нің ру­ха­ни-шы­ғар­ма­шы­лық, қо­ғам­дық қыз­мет­те­рі ар­қы­лы қа­зақ қо­ға­мы­ның отар­шыл­дық­қа қар­сы азат­тық кү­ре­сі­не жа­ңа­ша маз­мұн бер­ді. Тут­ковс­кий П.А. Геог­ра­фи­чес­кие при­чи­ны на­ше­ст­вий вар­ва­ров // Киевс­кое уни­ верситетское известие. – 1915. – № 7. – С. 8-9. 408 Ес­ма­ғам­бе­тов К. Ба­тыр­лар та­ри­хы – ру­ха­ни бай­лы­ғы­мыз // Қа­зақ та­ри­хы. – 65-66 бб. 407

3.2. Со­ғыс жүр­гі­зу әдіс-тә­сіл­де­рі

153

Сту­де­нт­тер­дің өз бі­лі­мін тек­се­ру­ге ар­нал­ған сұ­рақ­тар: 1. Қа­зақ жа­са­ғы­ның он­дық жүйе бо­йын­ша бө­лін­уін­си­пат­та­ңыз. 2. Со­ғыс құ­рал­да­рын ат­қа­ра­тын қыз­ме­ті­не қа­рай топ­та­ңыз. 3. Қа­зақ ба­тыр­ла­ры­ның қор­ға­ныс жа­рақ­та­рын ата­ңыз. 4. Май­дан да­ла­сын­да­ғы қол­да­ны­ла­тын со­ғыс так­ти­ка­ла­ры­на тал­дау жа­са­ңыз. 5. Ба­тыр­лық мек­те­бі жә­не оның не­гіз­гі ұстаным­да­рын көр­се­ті­ңіз.

4-тарау БА­ТЫР ӘЛЕУ­МЕТ­ТІК-МӘДЕ­НИ КАТЕГОРИЯ РЕ­ТІН­ДЕ

4.1. Ба­тыр­дың әлеу­мет­тік-ру­ха­ни бол­мы­сы мен бе­де­лі Ға­сыр­лар бойы үз­дік­сіз то­лас­та­ма­ған адам­зат қо­ға­мы­ның да­ му үр­ді­сі дәуір­лер­ге ұла­сып, та­рих кө­ші ба­ры­сын­да қа­зақ хал­қы қа­лып­тас­са, нә­ти­же­сін­де оның өзін­дік мен­та­ли­те­ті мен бет-бей­ не­сін ай­қын­дайт­ын дәс­түр­лер жиын­ты­ғы тү­зіл­ді. Сол ке­зең­де­гі дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мы­ның саяси-әлеу­мет­тік құ­ры­лы­сы, оның тү­ зі­лі­сі де да­ла ғұр­пы мен тұр­мы­сы­на бейім­де­ліп, де­мок­ра­тиялық үр­діс­пен жүйеле­ніп, жал­ғас­қа­ны ай­қын бай­қа­лып тұр­ды. Көш­ пе­лі қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы дәс­түр­лі де­мок­ра­тиялық би­лік те­тік­те­рі де өзі­нің та­мы­рын ер­те ке­зең­дер­ден бас­тайды. Мұн­дай ұйым­дар ел­дің ел­ді­гін сақ­тап, ір­ге­сін бе­рік ету ба­ғы­тын­да те­ле­гей қыз­мет­ тер ат­қар­ды. Дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мы­на ға­на тән ба­тыр­лар инс­ти­ ту­ты­ның хал­қы­мыз­дың ру­ха­ни құн­ды­лық­тар жүйе­сін­де ала­тын ор­нын, әлеу­мет­тік ру­ха­ни бол­мы­сы мен бе­де­лін зерт­те­ген­де ең ал­ды­мен бас­ты на­зар­ды та­би­ғи ор­та­да­ғы эко­ло­гиялық бейім­де­ лу үр­ді­сі­мен қо­са, әлеу­мет­тік-эко­но­ми­ка­лық да­му дең­гейі мен ұқ­сас та­би­ғи-геог­ра­фия­лық жағ­дайда өмір сү­ре­тін, бі­рақ та­ри­хи әр түр­лі ха­лық­тар­дың қа­лып­тас­қан ша­ру­ашы­лық пен мә­де­ниет ерек­ше­лі­гін көр­се­те­тін ша­ру­ашы­лық­-мә­де­ни тип­ті бас­ты на­зар­да ұс­таумыз қа­жет 409. Му­ка­нов М.С. Жи­ли­ще в сис­те­ме куль­ту­ры жиз­нео­бес­пе­че­ния эт­но­са // Из­вес­тия НАН РК. – 1994. – № 1. – С. 4. 409

154

4.1. Ба­тыр­дың әлеу­мет­тік-ру­ха­ни бол­мы­сы мен бе­де­лі

155

Сон­дық­тан ба­тыр­лар­дың әлеу­мет­тік-ру­ха­ни бол­мы­сы мен бе­ де­лін қа­рас­ты­ра оты­рып, қа­зақ хал­қы­ның ұр­пақ­тан ұр­пақ­қа жет­ кен мә­де­ни мұ­ра­сы – ауыз әде­биеті ма­те­ри­ал­да­рын бас­ты на­зар­да ұс­тай­мыз. Қа­зақ фоль­кло­ры­ның елеу­лі бір ар­на­сы – эпос бол­са, оның ішін­де ба­тыр­лар­дың отан­шыл­дық се­зі­мі, ту­ған хал­қы­ның азат­тық жо­лын­да­ғы кү­рес­те­рін жыр­ға қос­қан ба­тыр­лық эпос­та­ ры­ның мә­ні өте жо­ға­ры. Қа­зақ та­ри­хын жа­зу­да­ғы бас­ты ерек­ше­лік­тер он­да­ғы саяси үр­ діс­тер мен сан қи­лы оқи­ға­лар­дың ке­йін­гі ұр­пақ­қа ауыз­ша та­рих не­гі­зін­де, жыр, дас­тан­дар, аңыз-әң­гі­ме­лер ар­қы­лы да же­тіп отыр­ ға­нын бас­ты на­зар­да ұс­тауды та­лап ете­ді. Сон­дық­тан қа­зақ­тың ше­жі­ре­ші қарт­та­ры мен кө­не­көз қа­рияла­ры ба­ла­ла­ры мен не­ме­ ре­ле­рін елін қор­ғар аза­мат бол­сын де­ген мақ­сат­пен ба­тыр­лар жы­ ры мен аңыз, дас­тан­дар­ды құ­лақ­та­ры­на құ­йып­ өсір­ген. Ба­ла­лық шақ­тан бо­йына ба­тыр­лық қа­сиет­ті сі­ңі­ріп өс­кен ұр­пақ өзі­нің атаба­ба­ла­ры­на ұқ­сап ер­лік көр­се­ту­ге ұм­ты­луы сон­дай та­ғы­лым­нан ту­ған. Қа­зақ­стан же­рі­не аяқ бас­қан ше­тел сая­хат­шы­ла­ры өз де­рек­те­ рін­де қа­зақ­тар­дың ән са­лып, ба­тыр­лар жы­рын тың­да­ған­ды ұна­ та­тын­дық­та­рын, ер­те­гі айт­ып, ба­ла­ла­рын ба­тыр­лық­қа тәр­бие­леп оты­ра­тын­дық­та­рын ба­са көр­се­те­ді Қа­зақ ба­тыр­ла­ры­ның ру­ха­ни жа­ғы­нан же­тілуін­де бұл бас­ты фак­тор бол­са ке­рек. Ен­ді, дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ба­тыр­лар­дың ру­ха­ни бол­ мы­сы мен бе­де­лін, ат­қар­ған іс­те­рі­нің ор­ны мен рө­лі ту­ра­лы то­лы­ ғы­рақ та­ри­хи тұр­ғы­дан зер­де­леп кө­ре­лік. Ба­тыр­лық, қа­һар­ман­дық дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ерек­ше әлеу­мет­тік топ – ба­тыр­лар­ға тән қа­сиет­тер мен өмір сал­ты. Ба­ тыр­лар сос­ло­виесі­нің ерек­ше­лі­гі көш­пе­лі­лер әс­ке­ри­ле­рі­нің, ба­ тыр­ла­ры­ның өз­де­рі­не тән қа­ғи­да­ла­ры, жа­уын­гер­лік эти­ка­сы, мо­ раль­дық ко­дек­сі, өзін­дік ді­ни ырым-жо­рал­ғы­ла­ры, салт­та­ры­ның бо­луы. Қа­зақ ба­тыр­ла­ры­ның әлеу­мет­тік ерек­ше топ ре­тін­де өзін­ дік мұ­ра­ты, қо­ғам­дық қыз­ме­ті­не сәй­кес ру­ха­ни бет-бей­не­сі қа­ лып­тас­қан. Олар­дың ең бас­ты ерек­ше­лі­гі – тек әс­ке­ри кә­сіп­пен айна­лы­су. Ба­тыр­лар ел­ді бас­қын­шы­лық­тан құт­қа­ру­ды, тұт­қын­да

156

4-ТАРАУ. Ба­тыр – әлеу­мет­тік-мәде­ни категория

кет­кен отан­дас­та­рын азат ету­ді, жау қо­лы­нан қа­за тап­қан ата-ба­ ба ке­гін қайтару­ды өмір­лік мақ­сат тұт­қан. Әс­ке­ри кә­сіп­тің бас­ты мақ­са­ты ел­ді сырт­қы жау­дан қор­ғау жә­не іш­кі тәр­тіп­ті сақ­тау 410. Қа­зақ ұғы­мын­да ба­тыр бо­лып туу – ту­мы­сы­нан Құ­дай­дың ар­ тық адам етіп жа­рат­уын­ың нақ­ты кө­рі­ні­сі. Се­бе­бі, ба­тыр әр­кім­нің қо­лы­нан ке­ле бер­мейт­ін қа­сиет­ті іс. Бұл ту­ра­лы Шал ақын­ның «Құ­дай ар­тық жа­рат­қан Са­ры, Баян­ды» деп олар­дың ба­тыр­лық қа­бі­ле­ті Тә­ңір­ден нә­сіп бол­ға­нын ес­ке са­ла­ды 411. Зерт­теу­ші Қ. Ах­мет­жа­нов ба­тыр­лар­дың тұл­ға­лық қа­сиет­те­рін бы­лай ай­қын­дап өте­ді: со­ғыс ісін кә­сіп­ке ай­нал­дыр­ған, өмі­рі со­ ғыс­та өте­тін, кә­сі­бі әуле­ті­не жал­ға­сып оты­ра­тын, ел­дік, мем­ле­ кет­тік, би­лік­ті қол­да­ры­на ұс­та­ған, әр ­түр­лі мен­шік иеле­рі бол­ған, хан­дық би­лік­пен ты­ғыз бай­ла­ныс­ты, өз­де­рі­нің же­ке идеоло­гиясы, мо­рал­дық эти­ка­сы, жа­уын­гер­лік на­мыс ко­дек­сі, өзін­дік салт-дәс­ тү­рі, ді­ни на­ны­мы, ырым жо­рал­ғы­ла­ры бар көш­пе­лі­лер қо­ға­мы­ ның, қа­зақ қо­ға­мы­ның ерек­ше жі­гі 412. Ба­тыр­лар­дың әлеу­мет­тік – ру­ха­ни бет-бей­не­сін аша­тын бас­ты қа­ғи­да олар­дың өлім­ге де­ген көз­қа­ра­сы­на бай­ла­ныс­ты. Ба­тыр­лар­ ға со­ғыс­та өлу қа­сиет­ті са­на­лып, үйде, тө­сек­те өту өкі­ніш бол­ды. Түр­кі-моң­ғол ха­лық­та­ры­ның ұғы­мын­да хас ба­тыр­дың шай­қас­та шейіт бо­лу­ды ар­ман­да­ға­ны ту­ра­лы Р.Г. Ли­пец: «Его кос­тям мес­то в по­ле, как и кос­тям его со­то­ва­ри­ща – боево­го ко­ня. Лиш­няя го­ реть пра­ха, нес­колько лиш­них ка­пель кро­ви на зем­ле – так и дол­ жен кон­чать жиз­нь муж­чи­на! По­зор – уме­реть в юр­те от ста­рос­ти и бо­лез­ней»413, – деп тұ­жы­рым жа­сай­ды. Ба­тыр­лар­дың мұн­дай қа­ғи­да­сы Дос­пам­бет жы­раудың: «Екі арыс­тан жау шап­са, оқ қыл­қан­дай шан­шыл­са, қан жу­сан­дай егіл­ се, ақ­қан су­дай тө­гіл­се, бе­те­ге­лі са­ры ар­қа­ның бо­йын­да со­ғы­сып өл­ген өкін­бес!» де­ген жыр жол­да­ры­нан ай­қын аң­ға­ры­ла­ды 414. Ах­мет­жа­нов К.С. Жа­ра­ған те­мір ки­ген­дер: Ба­тыр­лар­дың қа­ру-жа­ра­ғы, әс­ке­ри өне­рі, салт-дәс­түр­ле­рі. – 15 б. 411 Ал­дас­пан. – 191 б. 412 Ах­мет­жа­нов К.С. Жа­ра­ған те­мір ки­ген­дер: Ба­тыр­лар­дың қа­ру-жа­ра­ғы, әс­ке­ри өне­рі, салт-дәс­түр­ле­рі. – 28 б. 413 Ли­пец Р. Об­ра­зы ба­ты­ра и его ко­ня в тюр­ко-мон­гольс­ком эпо­се. – М.: Наука, 1984. – С. 113. 414 Ал­дас­пан. – 67 б. 410

4.1. Ба­тыр­дың әлеу­мет­тік-ру­ха­ни бол­мы­сы мен бе­де­лі

157

Ғұ­мы­рын на­ғыз ба­тыр­лар­ша май­дан да­ла­сын­да өт­кіз­ге­ні­мен «Қы­рық жыл қыр­ғын бол­са да, ажал­ды өле­ді» де­мек­ші, Ақ­там­ бер­ді жы­рау тоқ­сан жас­қа кел­ген­де «Бар ар­ма­ным, айтайын­, ба­ тыр­лар­ша жо­рық­та, өл­ме­дім оқ­тан, қайтейін­!...» деп өкі­не отып, ба­тыр­лық прин­ци­пін жо­ға­ры қояды 415. Қал­нияз ақын­ның «Ер Қар­мыс» да­станын­да­ғы: «Жо­рық­та ал деп жа­ным­ды, әуел­ден ті­лек сал­ған­мын» де­ген сөз­де­рі де ба­тыр­ лар­дың жа­уын­гер­лік дәс­түр­ге де­ген қа­ғи­да­ла­ры­ның бе­рік екен­ дік­те­рін нақ­ты­лай тү­се­ді416. Ба­тыр­лар өлім­ді кез кел­ген уа­қыт­та қа­был алу­ға тәр­бие­лен­ді. Олар үшін со­ғыс­та өл­меу – өкі­ніш. Олар үшін жа­уын­гер­лік на­ мы­сы, әс­ке­ри па­ры­зы жо­ға­ры тұр­ды. Елі­нің, өзі­нің на­мы­сы үшін, ха­ны үшін, әс­ке­ри па­ры­зын өтеу үс­тін­де жан қию – даңқ, на­ғыз ба­тыр­лық өл­ше­мі. Бұл олар­дың қа­ны­на тәр­бие ар­қы­лы жә­не үл­ кен ба­тыр­лар­дың қа­сы­на еріп, нө­кер­лік­те жү­ру ар­қы­лы сің­ді 417. Елім деп ту­ған ұл­дың мұн­дай асыл мұ­ра­тын хал­қы­ да қас­тер­лей біл­ген. Ха­лық да­на­лы­ғы «Ерім дейт­ін ел бол­ма­са, елім дейт­ін ер қай­дан бол­сын» де­ген қа­сиет­ті ұстаным­ды бе­рік ұс­тан­ған. Ота­ ны үшін от ке­шіп, қа­сық қа­ны қал­ған­ша кү­ре­сіп, ба­қи­лық бол­ған ба­тыр ұл­да­рын Жер-Ана­ның қой­на­уына бер­ген тұс­та да қол­дан кел­ген­ше хан­мен тең ба­ға­ла­ған. Бұ­ған ұл­ты­ның ұлы­ла­ры жер­ лен­ген Қо­жа Ах­мет Ясауи ке­се­не­сін­де ел би­ле­ген хан­дар­мен, би­ лер­мен қа­тар ба­тыр­лар­дың­ да жер­ле­нуі дә­лел бо­ла ала­ды. XVІІXVІІІ ға­сыр­лар­да осы ке­се­не­де жер­лен­ген ба­тыр­лар­дың ті­зі­мі­нен үзін­ді бе­ре кет­сек: Қан­жы­ға­лы Бө­ген­бай ба­тыр. – 1775 ж. Шақ­шақ Жә­ні­бек ба­тыр. – XVІІІ ғ. Ма­тай Бө­рі­бай ба­тыр. – шамамен 1756-60 жж туылған. Қой­кел­ді ба­тыр 1795 ж. То­бық­ты Ма­май ба­тыр XVІІ ғ. – 1810 жж. То­бық­ты Кө­ке­най ба­тыр 1648-1728 жж. То­бық­ты Жан­дос ба­тыр Ол­жай­ұлы 1715-52 жж. 415 Ал­д ас­пан. – 32 б. 416 Ал­д ас­пан. – 121 б. 417 Ақ­бе­р ен. XVIII-XIX ға­с ыр­лар­д а­ғы қа­з ақ ақын-жы­р аула­р ы­н ың жыр­л а­р ы: оқу құ­ ра­л ы. – Ал­ма­ты: Жа­зу­ш ы, 1972. – 53 б.

158

4-ТАРАУ. Ба­тыр – әлеу­мет­тік-мәде­ни категория

Қо­ра­лас Жау­ғаш ба­тыр Қыр­ба­сұлы. – 1733-82 жж. Қа­ра­ке­сек Жа­рыл­ғап ба­тыр. – 1784-86 жж. Сей­да­лы Нияз ба­тыр. – XVІІІ ғ. Қо­ңы­рат Сыр­ғақ ба­тыр Ниязұлы ... Қар­пы­құлы Те­кей ба­тыр ... Мән­жі­ғұл­ба­тыр ... Сір­ге­лі Ті­леуке ба­тыр ... Аты­ғай Қой­лы Ан­ды­қо­жа­ба­тыр. – 1752 ж. Та­рақ­ты Най­ман­тай ба­тыр. – 1745 ж. Есір­кеп ба­тыр ... Есей ба­тыр ... Әжі­бай ба­тыр ... Қар­жас Мыр­зақұл­ба­тыр ... Ар­ғын Күл­ке ба­тыр Тә­ңір­бер­ді­ұлы Есен­құл. – 1750-60 жж. Шек­ті Ті­леу ба­тыр Айтұлы. – 1630-84 жж., Шек­ті Жол­дыаяқ ба­тыр Ті­леуұлы. – 1665-84 жж. Қан­жы­ға­лы Әлі­бек ба­тыр Құ­дай­бер­ді­құлы. – XVІІІ ғ. Есен­бай ба­тыр. – 1778-1844 жж. Най­ман Кө­шер­байұлы Ду­лы­ға ба­тыр. – 1836-90 жж.418

– ті­зім­нен ке­се­не­де жер­лен­ген игі жақ­сы­лар­дың қа­та­рын­да қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның көр­нек­ті өкіл­де­рі­нің, есі­мі ел­ге ке­ңі­нен та­ныс емес, зерт­теу­ді қа­жет ете­тін есім­дер­дің бар екен­ді­гі­не көз жет­кі­зу­ге­бо­ла­ды. Әс­ке­ри сос­ло­виенің екін­ші ерек­ше­лі­гі ба­тыр­лар үшін әс­ке­ри кә­сіп ата кә­сіп са­нал­ған, яғ­ни әке­ден ба­ла­ға мұ­ра бо­лып жал­ ғас­қан. Ба­тыр­лар әуле­тін­де ту­ған ба­ла­лар жас­тайы­нан ел қор­ғау ісі­не ара­ла­сып, әс­ке­ри кә­сіп­пен айна­лы­су­ға мін­дет­тел­ді. Қа­зақ­ та мұ­ны «шын­жыр­лы тұ­қым» – деп ата­ған. Бұл ту­ра­лы ба­тыр­лар жы­рын­да: «Тақ­та­бо­лат, Тас­бо­лат, Шын­жыр­лы ер­дің бі­рі еді»,

– деп көр­се­тіл­ген419. Рыс­кел­диев Т. Әзі­рет Сұл­тан. Мем­ле­кет­тік та­ри­хи-мә­де­ни қо­рық му­зейі. Ал­ма­ты: Нұр, 2003 – 17 б. 419 Ах­мет­жа­нов К.С. Жа­ра­ған те­мір ки­ген­дер: Ба­тыр­лар­дың қа­ру-жа­ра­ғы, әс­ке­ри өне­рі, салт-дәс­түр­ле­рі. – 25 б. 418

4.1. Ба­тыр­дың әлеу­мет­тік-ру­ха­ни бол­мы­сы мен бе­де­лі

159

Бұл сө­зі­міз­ді ба­тыр­лар эпо­сы «Нұ­ра­дын» жы­рын­да­ғы мы­на шу­мақ­тар­мен де қуат­тауға бо­ла­ды: «Но­ғай­лы­ның ішін­де, Шын­ жыр­лы тұ­қым аз еді»420. Ел­дің сө­зі­не қа­ра­ған­да, Иса­тай­дың те­гі Шын­жыр­лы ба­тыр. Бе­сін­ші буын­да­ғы ба­ба­сы Бе­ріш де­ген ру­дың ұра­ны­на шық­қан Аға­тай421. Осы жер­де Сү­йін­бай ақын­ның: «Ұр­па­ғы Қа­ра­сай­дың тү­гел ба­тыр, Ор­нат­қан дұш­па­ны­на за­ман ақыр»422,

– де­ген жол­да­ры­нан-ақ ба­тыр­лық дәс­тү­рі­нің са­бақ­та­сып, ұр­пақ­ тан-ұр­пақ­қа жал­ға­сып отыр­ға­ны ай­қын кө­рі­не­ді. Қа­зақ та­ри­хын­да әке­лі-ба­ла­лы ба­тыр­лар ту­ра­лы мә­лі­мет­тер өте көп. Қа­зақ ба­тыр­ла­ры жа­уына әке­лі-ба­ла­лы, аға-іні­лі бо­лып шын­жыр­лы тұ­қы­мы­мен шап­қан. Ба­тыр­лар әуле­ті үшін ата кә­сі­бін жал­ғас­тыр­мау – мас­қа­ра­лық еді. Ке­ле­сі бір ес­ке­рер ерек­ше­лік – ба­тыр­лар­ды ұрыс­та қор­ғайт­ын, же­леп-же­беп жү­ре­тін сиына­тын пір­ле­рі, аруақ­та­ры бол­ған. Мы­ са­лы, Жа­лаң­төс ба­һа­дүр әке­сі­мен Даһ­бет­те­гі Мах­ду­ми Ағ­зам­ның не­ме­ре­сі – сол дәуір­де­гі со­пы­лар­дың же­тек­ші пі­рі Қо­жа Ха­ши­ми­ ға ке­ліп қол бе­ріп, мү­рид­тік­ті қа­был­дап ала­ды да оның тәр­биесі­ не кі­ре­ді423. Бұ­дан өз­ге: «Пір­ле­рі­не сиы­нып Ен­ді аты­на мі­не­ді»,

– де­ген жол­дар­ды «Қа­ра­дөң» жы­ры­нан да кез­дес­ті­ре­міз. Ба­тыр­лық эпос­тар­да Ба­ба Түк­ті Шаш­ты Әзиз сияқ­ты пір­ле­ рі жиі айтыла­ды. Н. Қос­жа­нұлы­ның «Сар­тай ба­тыр» да­станын­да мы­на­дай жыр жол­да­ры бе­ріл­ген: Бұл Са­сық де­ген бақ­сы еді Даусы ел­ді шар­ла­ған. Ба­тыр­лар жы­ры. / ред. ал­қа­сы Ас­қа­ров Ә., Бер­ді­баев Р., Қас­қа­ба­сов С. – Ал­ма­ты: Жа­ зу­шы, 2001. – Т. 5. – 98 б. 421 Дос­мұ­ха­ме­дұлы Х. Ала­ман. – 79 б. 422 Қа­зақ­тың Қа­ра­сай ба­ты­ры / құ­раст.: Дәуі­тов С. – Ал­ма­ты: Жа­лын, 2000. – 26 б. 423 Өт­кел­баев Н. Жа­лаң­төс ба­һа­дүр // Та­мы­ры те­рең, та­ри­хы ке­нен – Қа­за­лы. – Ал­ма­ты: Те­ле­ар­на, 2008. – 39 б. 420

160

4-ТАРАУ. Ба­тыр – әлеу­мет­тік-мәде­ни категория

Құлым­бет­тің пі­рі еді, Қа­ра аруақ ор­на­ған424.

Та­ғы бір де­рек­тер­де, 1680 жы­лы Күл­тө­бе­де Тәуке­ні хан ре­ тін­де тақ­қа отыр­ған­да ру­ха­ни тұл­ға ре­тін­де Сұ­пы Әжі­нің пір сай­лан­ға­ны да айтыла­ды425. Сон­дай-ақ ис­лам­ға де­йін­гі кө­не рух­ тар­дың бі­рі – Ға­йып­ Ирен, қы­рық шіл­тен де ба­тыр­лар­дың пі­рі ре­тін­де бел­гі­лі. Ис­лам ді­ні­нің ен­гі­зі­луімен бір­ге қа­зақ­тар Қы­дыр ата­ны пір тұ­ та­ды. Дәуіт пай­ғам­бар ең бі­рін­ші ме­талл өң­деуді үй­рен­ген адам. Ал­ла та­ға­ла оған те­мір со­ғып, сауыт жа­сауды үй­рет­кен. Сон­дық­ тан ол қа­ру-жа­рақ жа­саушы ұс­та­лар­дың пі­рі са­нал­ды. Сон­дық­тан ұс­та­лар соқ­қан сауыт­тар­ға Дәуіт пай­ғам­бар­дың бал­ға­сы ти­ген деп сен­ген. Сон­дай-ақ бү­кіл мұ­сыл­ман­дар­дың атақ­ты ба­ты­ры, төр­тін­ші ха­лиф – Ға­ли (Әлі, Хаз­рет Әлі) қа­зақ ба­тыр­ла­ры пір тұ­ тып, сы­йынатын әулие­лер­дің бі­рі. Ба­тыр­лар қи­нал­ған шақ­та, со­ғыс­қа түс­кен­де аруақ­та­рын ша­ қы­ра­тын бол­ған. Олар ұйық­та­ған­да да киеле­рі олар­ды қо­рып, қор­ған бо­лып жү­ре­ді. Ба­тыр­дың киесі бо­луы оның күш­ті­лі­гі­нің бел­гі­сі. Не­гі­зі­нен ба­тыр­дың киесі жай­шы­лық­та көз­ге тү­се бер­ мейт­ін, тек со­ғыс ке­зін­де, қи­нал­ған ша­ғын­да ба­тыр­ды қол­дап жү­ ре­тін ерек­ше күш ре­тін­де си­пат­тал­ды. Ба­тыр­лар­дың ке­ле­сі ерек­ше­лі­гі олар қа­ру-жа­рақ­та­рын соқ­ тыр­ған­да да әр ­түр­лі ырым-жо­рал­ғы жа­са­тып отыр­ған. Мы­са­лы: қы­рық күн кеп­ті­ру, қы­рық ұс­та­ға соқ­ты­ру т.б. Олар қа­ру­ды жан­ ды са­нап, оған ма­дақ айт­ып, ай­қас­қа кі­рер ал­дын­да қа­ру­ла­ры­ мен серт­те­се­тін. Ер Са­йын­жы­рын­да «Қа­тар­лан­ған қа­мал­ды, Қақ жар­ма­саң – са­ған серт, Оқ жет­кіз­сем – ма­ған серт» де­ген жол­дар да дә­лел­дей тү­се­ді426. Ба­тыр­лар, әс­ке­ри­лер­дің ұс­та­ған қа­ру­ла­рын қа­ра­пайым адам­ға асы­ну­ға рұқ­сат ет­пе­ген, се­бе­бі ер қар­уын­ асы­ну – ба­тыр­лар­дың Қос­жа­нұлы Н. Сар­тай ба­тыр. Дас­тан. – Ал­ма­ты: Қа­зақ­стан, 1997. – 31 б. Боль­шая Со­ве­тс­кая Эн­цик­ло­пе­дия / гл. ред. В.Г. Па­нов. – М.: Сов. эн­цик­ло­пе­дия, 1990. – Вып. 34. – С. 46. 426 Ах­мет­жа­нов К.С. Жа­ра­ған те­мір ки­ген­дер: Ба­тыр­лар­дың қа­ру-жа­ра­ғы, әс­ке­ри өне­рі, салт-дәс­түр­ле­рі. – 22 б. 424 425

4.1. Ба­тыр­дың әлеу­мет­тік-ру­ха­ни бол­мы­сы мен бе­де­лі

161

сос­ло­виелік бел­гі­сі. Ба­тыр­лар әуле­тін­де қа­ру-жа­рақ ата­дан ба­ла­ ға мұ­ра бо­лып қал­ды­рыл­ды. Егер мұ­ра жоқ бол­ған жағ­дайда ба­ тыр өл­ген­де қар­уын­бір­ге көм­ген. Оны сын­ды­рып, бүл­ді­ру ыры­ мы бар. Эпос қа­һар­ма­ны үшін де, ке­йін­гі қа­зақ ба­ты­ры үшін де қа­ружа­рақ өте қа­сиет­ті бұйым бо­лып са­нал­ған. Қа­ру-жа­рақ түр­ле­рін қа­сиет­ті деп са­нау хал­қы­мыз­дың күн­де­лік­ті тұр­мыс-тір­ші­лі­гін­де қа­лып­тас­қан салт-дәс­түр­ле­рі­нен ай­қын кө­рі­не­ді. Мә­се­лен, туыс­ тас түр­кі ха­лық­та­ры­ның бі­рі баш­құрт­тар да қа­ру-жа­рақ түр­ле­рін үйле­рі­нің тө­рі­не, көр­нек­ті жер­ле­рі­не іліп қоя­тын дәс­түр әлі күн­ге де­йін­ сақ­та­л­ған427. Ал, түрк­мен­дер үйде­гі қа­ру-жа­рақ Қағ­ба­ға қа­ рап тұр­ған қа­быр­ға­да ілу­лі тұ­руы тиіс деп са­най­ды. Қа­рау-жа­рақ иесі­нің рұх­са­тын­сыз оған еш­кім­нің қол ти­гі­зу­ге құ­қы­ғы жоқ428. Жал­пы қа­зақ ба­ты­ры үшін же­ке әс­ке­ри қа­ру жа­ра­ғын асы­нып жү­ру ең бас­ты та­лап бол­ды. Қа­ру-жа­ра­ғы­нан айры­лып қа­лу өзі­ нің ар-на­мы­сын жо­ғал­ту­мен па­ра­-пар деп са­нал­ды. Бұ­ған атақ­ты «Же­ті жар­ғы» за­ңы бо­йын­ша қа­ру-жа­ра­ғы жоқ ба­тыр­дың ке­ңес­ке қа­тысу­ға құ­қы­ның бол­мауы дә­лел бо­ла ала­ды. Бұл жағ­дай ауыз әде­биеті үл­гі­ле­рін­де ай­қын кө­рі­ніс бер­ген. Мә­се­лен «Еді­ге» да­ станын­да хан жұм­бақ жа­сы­ра оты­рып, Еді­ге­ні қа­ру-жа­ра­ғы­нан айыру­ды бас­ты мақ­са­ты етіп қояды. Бұл хан­ның Еді­ге­ні тез же­ңу-­ ді көз­деуі бол­са, екін­ші жа­ғын­ан оның аза­мат­тық ар-на­мы­сын тү­ сі­ру­ді мақ­сат тұ­туы еді. Се­бе­бі Еді­ге­нің қы­лы­шы – ата-ба­ба­сы­нан қал­ған қа­сиет­ті қа­ру. Бұл қа­ру­ды жо­ғал­ту Отан, ата-ба­ба, бо­ла­ шақ ұр­пақ ал­дын­да бар бе­де­лі­нен айыры­лу­ды біл­дір­ді. Ар­хеолог ға­лым­дар кө­не за­ман­дар­дан бе­рі түр­кі­лер­дің жер­леу ғұ­рып­та­ рын­да жа­уын­гер-ба­тыр­ды бар­лық қа­ру-жа­ра­ғы­мен бір­ге жер­леу дәс­тү­рі бол­ға­ны­мен, бі­рақ қы­лыш­ты бас­қа қа­ру­лар­мен бір­ге қо­са жер­ле­мейт­ін­дік­те­рін атап өте­ді. Се­бе­бі қы­лыш ата­дан ба­ла­ға мұ­ ра ре­тін­де өтіп отыр­ған 429. Ба­тыр­лар жы­ры. / ред ал­қа­сы Ас­қа­ров Ә., Бер­ді­баев Р., Қас­қа­ба­сов С. – Ал­ма­ты: Жа­зу­ шы, 2001. – Т. 5.– 125 б. 428 Баш­к ор­тос­т ан: Крат­кая эн­ц ик­л о­п е­д ия. – Уфа: Науч­н ое из­д а­т ель­с т­во «Баш­кирс­кая эн­ц ик­л о­п е­д ия», 1996. – С. 301 429 Бо­тя­ков Ю.М., Ян­бо­ри­сов В.Р. Хо­лод­ное ору­жие турк­мен. Па­мят­ни­ки тра­ди­ци­он­но-бы­ то­вой куль­ту­ры на­ро­дов Сред­ней Азии, Ка­за­х­стана и Кав­ка­за. – Л.: Наука, 1989. – С. 54. 427

162

4-ТАРАУ. Ба­тыр – әлеу­мет­тік-мәде­ни категория

Бұл мы­сал қа­ру-жа­рақ­тың та­ғы бір қа­сиетін ашып көр­се­ді. Яғ­ ни, атақ­ты ба­тыр­ла­рдың қа­ру-жа­рақ­та­ры ұр­пақ­тан-ұр­пақ­қа мұ­ра бо­лып қал­ған. Қа­ру-жа­рақ­ты мұ­ра­ға қал­ды­ру ата ер­лі­гін ба­ла­ға мұ­ра ету, ата-ба­ба қор­ға­ған ту­ған жер­ді қор­ғау сияқ­ты қа­сиет­ті мін­дет­ті де та­быс ету де­ген­ді біл­дір­ді. Сон­дай-ақ ба­тыр­лар бірбі­рі­мен дос­тық­қа серт ет­кен­де де бір-бі­рі­мен қа­ру-жа­рақ­та­рын ал­мас­тыр­ған. Қа­ру-жа­рақ­тар­ға қа­тыс­ты өзін­дік ма­гиялық дәс­түр­ лер де қа­лып­тас­қан. Қа­ру-жа­рақ тек қа­на жауыз күш­ті же­ңе­тін құ­рал ға­на емес, ол әділ­дік­тің, қа­уіп­сіз­дік­тің ­де ны­ша­ны бол­ды. Көп­те­ген әлем ха­лық­та­ры­ның дәс­тү­рін­де кі­нә­лі адам­ды анық­тау үшін олар­дың са­дақ тар­ту ар­қы­лы сын­нан өтуі сияқ­ты мы­сал жиі кез­де­се­ді. Кі­нә­сіз адам кө­зі жа­бық кү­йін­де ны­са­на­ға дәл ти­гіз­се, кі­нә­лі­нің оғы айда­ла­ға ұшып ке­те­ді. Көп­те­ген түр­кі ха­лық­та­рын­да ба­тыр­лар ант бер­ген кез­де өз қы­лы­шы­ның жү­зін сүйе­тін салт бол­ға­нын көр­се­тіп отыр. Бұл ту­ра­лы Л.В. Греб­нев: «В ста­рое вре­мя че­ло­век, произ­но­ся сло­ ва клят­вы, в подт­верж­де­ние ее ли­зал ост­рие ст­ре­лы, но­жа и т.п. По­ни­ма­лось, что ст­ре­ла, нож или дру­гие пред­ме­ты, ко­то­рые даю­ щий клят­ву ли­зал, в слу­чае на­ру­ше­ния клят­вы по­ра­зят его», 430 – деп жа­за­ды. Мы­са­лы, «Ес­пен­бет» жы­рын­да Қа­бан­бай ба­тыр жар са­лып, қал­мақ­қа атан­бақ бо­лып жат­қан­да жас Ес­пен­бет ба­тыр­дың ты­ ным тап­пай Ақ­бөр­те атын бап­та­ға­ны, са­ры ыр­ғай са­дақ­қа адыр­ на­ны тақ­қа­ны, те­рі­сі­нен бұ­ғы­ның ал­мас қы­лыш асын­ға­ны, емен­ ге най­за сап­та­ға­ны су­рет­те­ле­ді431. Ба­тыр­лар­дың өз­де­рі­не тән на­мыс ко­дек­сі­не бе­рік­ті­гі де жиі кө­рі­ніс бе­ре­ді. Ол – ең бі­рін­ші Отан, ел, ха­лық мүд­де­сін же­ке бас мүд­де­сі­нен жо­ға­ры қою. Мә­се­лен, Мағ­жан Жұ­ма­бай­ұлы­ның «Ба­тыр Баян» да­станын­да­ғы Баян ба­тыр­дың қал­мақ қы­зы­мен жат ел­ге қа­шып ба­ра жат­қан Ноян іні­сін атып өл­ті­руі де ар-на­мыс­ты, ба­тыр­лық, жа­уын­гер­лік дәс­түр­ді туыс­тық­тан жо­ға­ры қою әре­ке­ ті­нен ту­ған 432. Греб­нев Л.В. Ска­за­ния о бо­га­ты­рях: Ту­ви­нс­кий ге­роичес­кий эпос / пре­дисл., пер. и ком­ мент. Греб­не­ва Л.В. – Кы­зыл: Ту­ви­нк­ни­го­из­дат, 1960. – С. 179. 431 Ал­мас қы­лыш: ба­тыр­лар жы­ры / құ­раст. Дәуітұлы С. – Ал­ма­ты: Жа­лын, 1993. – 165 б. 432 Жумабаев М. Батыр Баян. – Петропавл: «Полиграфия» АҚ, 2008. – 36 б. 430

4.1. Ба­тыр­дың әлеу­мет­тік-ру­ха­ни бол­мы­сы мен бе­де­лі

163

Ел ау­зын­да сақ­тал­ған әң­гі­ме­лер­де Ар­ғын мен Най­ман тай­па­ ла­ры ара­сын­да үл­кен дау-да­май туып­, оның ар­ты ушы­ғып ба­ра жат­қан­да Арал­бай ба­тыр өзі­нің он же­ті жа­сар ба­ла­сы Жан­дыр­ ды оқ­қа қи­ға­ны ту­ра­лы оқи­ға баян­да­ла­ды. Ба­тыр­лар ара­сын­да­ғы бір­лік­ті ру мүд­де­сі­нен жо­ға­ры қой­ған Арал­бай ба­тыр мы­на­дай шарт қояды. Құн дау­лап кел­ген най­ман ба­тыр­ла­ры­ның бі­рі кө­зін бай­лап, ал­ды­нан ша­уып­ өту­ге ке­ліс­кен Жан­дыр­ды ату­ға тиіс бо­ ла­тын. Бұл Арал­бай ба­тыр­дың екі тай­па ара­сын­да­ғы кі­сі өлі­мі­не соқ­ты­рар құн да­уын­бей­біт жол­мен ше­шу­ге ты­ры­сып, өзі­нің жар де­ген­де жал­ғыз ба­ла­сын құр­бан­дық­қа ша­лып, тәуе­кел­ге бар­ған ха­ре­ке­ті еді. Ал, Ақ­там­бер­ді, Қа­бан­бай ба­тыр­лар өз ке­зе­гін­де әке­ сі­нің сө­зін екі ет­пей көз­дел­ген жер­ге ба­рып қал­шиып ны­са­на бо­ лып тұ­ра қал­ған Жан­дыр­дың бе­ті­нен сү­йіп­: «Адам бол, Жан­дыр ба­лам! Жү­ре­гің – жау­дан, ті­ле­гің ел­ден қайт­па­сын!» деп ба­та­сын бе­ріп, екі ру бей­біт жол­мен тар­қас­қан екен 433. Мі­не, ел бір­лі­гі жо­ лын­да­ғы ба­тыр­лар­дың биік прин­цип­те­рі осын­дай қа­сиет­те­рі­нен кө­рін­се ке­рек. Ба­тыр­лық­қа тән қа­сиет­тің бі­рі – шы­дам­ды­лық. Олар ап­тап ыс­ тық­қа да, ыз­ғар­лы суық­қа шы­дам­ды­лық та­ны­тып, де­не­ге түс­кен жа­ра­қа­тын да еле­мей ұры­сын жал­ғас­ты­ра бе­ре­ді. Олар­дың бұл қа­сиеті қа­зақ «Еті­гі­мен су ке­шіп» де­ген сө­зі­нен кө­рі­не­тін сияқ­ты. Ба­тыр­лар­дың шы­дам­ды­лы­ғы ту­ра­лы Ба­зар жы­раудың шы­ғар­ма­ ла­рын­да кө­рі­ніс тап­қан. Ақын­ның тол­ға­уын­да­ғы: «Ере­гіс­кен хан­дар­ды, Ал­тын тақ­тан тай­дыр­ған, Же­ті­де та­ғам бір тат­қан, Қыс­қа күн­де қы­рық шап­қан»434,

– деп ке­ле­тін жыр жол­да­ры ай­қын біл­дір­се ке­рек. Ба­тыр­лар­дың бас­ты на­мыс ко­де­кс­те­рі­нің бі­рі – кек алу. Кек алу жауға кет­кен есе­ні қайтару, кек алу ер­лік, ке­гін қайтара ал­ ма­ған­дар­ды ел-жұрт на­мыс­сыз деп та­ны­ған. Бұл кез­де «қан­ға – қан, жан­ға – жан» за­ңын қол­да­на­ды. Ата ке­гін, ха­лық ке­гін алу 433 434

Ал­мас қы­лыш: ба­тыр­лар жы­ры. – 170 б. Сма­таев С. Елім-ай: Ро­ман. – Ал­ма­ты: Жа­зу­шы, 1978. – 158 б.

164

4-ТАРАУ. Ба­тыр – әлеу­мет­тік-мәде­ни категория

– ба­тыр­лар­дың бас­ты мін­де­ті. Сон­дық­тан өмір бойы ел­дің ке­гін кек­теп, ат­тан түс­пе­ген ба­тыр­лар­дың есі­мі ха­лық­тың есін­де мәң­гі сақ­та­лып, өмір­ле­рі жыр­ға өзек бо­лып, есім­де­рі ел ұра­ны­на айна­ ла­тын 435. Кек алу жә­не дау­ға ара­ла­су ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты­ның қа­лып­тас­уына жә­не дам­уына әсер ет­кен не­гіз­гі идея­лар­дың бі­рі бол­ды. Мы­са­лы, «Қы­рым­ның қы­рық ба­ты­ры» цик­лын­да­ғы «Аң­ шы­бай ба­тыр» жы­рын­да елі­не кел­ген Аң­шы­бай қол­бас­шы рө­лін ат­қа­ру үшін «Өш­тес­кен бар ма жаула­рың. Біт­пей жат­қан дау­ла­ рың», – деп сұ­рай­ды 436. Ал Ақ­там­бер­ді жы­рау: Ел ше­ті­не жау кел­се, Ал­ды­на сі­рә дау кел­се, Ба­тыр­сын­ған жі­гіт­тің Кү­шін сон­да сы­на­са –

деп осы ойы­мыз­ды дә­лел­дей тү­се­ді 437. «­Жау» ұғы­мы әдет­те сырт­қы дұш­пан­дар­ға бай­ла­ныс­ты қол­да­ ны­ла­ды жә­не «өш­тес­кен жау­дан» кек алу қа­жет. «Кек алу» ежел­гі дәуір­ден ке­ле жат­қан әлеу­мет­тік ере­же­лер­дің бі­рі. «Қан­ға қан» ұстаны­мы ор­та ға­сыр­лар­да да ке­ңі­нен та­ра­ды. Сон­дық­тан да «кек алу» ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты­ның бас­ты қыз­мет­те­рі­нің бір деп есеп­ теу­ге бо­ла­ды. Мы­са­лы, Пар­па­рияның әке­сі Ба­ба Түк­ті Шаш­ты Әзиз жау шап­ты де­ген ха­бар­ды есі­тіп ба­ла­сы­на бы­лай дей­ді: Елің­ді жау шап­қан­да Же­дел жет­ке­нің жөн де­ді. Ша­маң кел­се жан ба­лам Жі­бер­ме кек­ті сен де­ді. Ар­ты­нан қуып­жет де­ді, Ер­лер­ше қай­рат ет де­ді 438. Қа­зақ ақын­да­ры­ның поэзиясы. – 238 б. Батырлар жыры. Қырымның қырық батыры. (Мұрын жыраудан алынған мұралар). – 60 б. Бес ға­сыр жыр­лайды ХV ға­сыр­дан ХХ ға­сыр­дың бас кезiне дейiнгi қа­зақ ақын-жы­ раула­ры­ның шы­ғар­ма­ла­ры. 2-том­дық / құ­раст.: М. Ма­ғауин, М. Байдiлдаев. – Ал­ма­ты: Жа­зу­шы, 1989. – Т. 1. – 60 б. 438 Бес ға­сыр жыр­лайды ХV ға­сыр­дан ХХ ға­сыр­дың бас кезiне дейiнгi қа­зақ ақын-жы­ раула­ры­ның шы­ғар­ма­ла­ры. – Т. 1. – 60 б. 435 436

437

4.1. Ба­тыр­дың әлеу­мет­тік-ру­ха­ни бол­мы­сы мен бе­де­лі

165

Ал ен­ді «кек алу» ұғы­мы­ның маз­мұ­ны­на ке­ле­тін бол­сақ, он­да осы жыр­да қал­мақ ха­ны­мен кез­дес­кен Пар­па­рия бы­лай дей­ді: Ай­дап ал­дың ма­лым­ды Қы­рып кет­тің жа­ным­ды. Бұ­ры­мын ке­сіп тұл ет­тің Сү­йіп­ал­ған жа­рым­ды. Аяқ­қа бас­тың, ит қал­мақ. На­мы­сым­ды, арым­ды Ке­гім­ді ал­май кет­пей­мін, Тө­ге­мін се­нің қа­ның­ды 439.

«­Дау» ұғы­мы әдет­те іш­кі жан­жал­ға бай­ла­ныс­ты қол­да­ны­ла­ тын ұғым. Бұл мә­се­ле­де де ба­тыр­лар­дың өзін­дік мін­де­ті бол­ған. Мы­са­лы, руара­лық жан­жал­дың нә­ти­же­сін­де қайт­ыс бол­ған ада­ мы­на құ­нын дау­ла­ған ақын: Құл­на­зар ке­ліп өл­ді ауылы­ңа Ішім от­тай күйеді бауыры­ма Ал­ты жақ­сы, жүз жыл­қы пұл бер­ме­сең, Есе­кем таң­ба ба­сар сауыры­ңа,

– деп Есен­бай, Ес­пен­бет де­ген ба­тыр­ла­ры­мен қор­қы­та­ды 440. Дауды ше­шу қыз­ме­ті би­лер­ге тән бол­ға­ны­мен, олар уақы­тын­да ше­ше ал­ ма­ған жан­жал­ды қа­ру­лы жол­мен ба­тыр­лар ше­шіп отыр­ған. Бі­рақ ба­тыр­лар­дың іш­кі дау­ды ке­лі­сім ар­қы­лы емес қа­ру­лы жол­мен шешуін­ көп жағ­дайда «кек алу­дан гө­рі» «­ша­уып­ алу­ға» жат­қы­зу­ға бо­ла­ды. Қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы іш­кі дау­ды ше­шу құ­ра­лы ре­тін­де «­ша­уып­алу» адам өлі­мі­не жол бер­мей, ма­лын не­ме­се же­ рін тар­тып алу. Мы­са­лы, ХІХ ға­сыр­дың ор­та ше­нін­де Бұ­хар­бай ба­тыр шек­ті руы­ның ба­тыр­ла­ры­ның қо­лы­нан қа­за тап­қан бауыры Бай­қа­дам үшін қо­қан­дық­тар­мен бі­рі­гіп шек­ті руын­ша­уып­ала­ды. Сол жо­рық­та ол 555 түйе, 934 жыл­қы, 139 сиыр, 20  800 қой­ды алып ке­те­ді 441. 439 Ба­тыр­лар жы­ры. Қы­рым­ның қы­рық ба­ты­ры. (Мұ­рын жы­раудан жа­зыл­ған мұ­ра­лар). – 46 б. 440 Ба­тыр­лар жы­ры. Қы­рым­ның қы­рық ба­ты­ры. (Мұ­рын жы­раудан жа­зыл­ған мұ­ра­лар). – 59 б. 441 Аницков И. Қазақ батыры Жанқожа Нұрмұхамедов. – 14 б.

166

4-ТАРАУ. Ба­тыр – әлеу­мет­тік-мәде­ни категория

«Ант бе­ру» де ба­тыр­лар­дың бұл­жы­май орын­да­луы тиіс ко­де­ кс­те­рі­нің бі­рі. Ант бе­ру дәс­тү­рі­нің дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мын­да бір­ не­ше түр­ле­рі бол­ған. Зерт­теу­ші Ш.Е. Кар­таева ант бе­ру дәс­тү­рі­ нің түр­ле­рін тө­мен­де­гі­дей топ­тас­тыр­ған: 1. «Ат құй­ры­ғын түйісу» – серт­тен қайт­пау­дың шар­тты бел­гі­сі. Ер­те­де қа­ру­лас қол жо­рық­қа ат­та­нар­да ат­тың жал-құй­ры­ғын түю ар­қы­лы өза­ра ант­тан айны­мас­қа серт­тес­кен. Түр­кі ті­лін­де «түй» сө­зі ант, серт сөз­де­рі­мен ауыса­ды. 2. «Ат құй­ры­ғын ке­сі­су» – айыры­лы­сып бі­ті­су. Қа­зақ ба­тыр­ ла­ры жа­уын­гер­лік дәс­түр бо­йын­ша әс­ке­ри іс­ке, бас­қа мә­се­ле­ге бол­сын уағ­да­лас­са «ат ті­зе­сін қос­тым», ал ке­ліс­пей қал­са «ат құй­ ры­ғын кес­тім», – деп кет­кен. 3. «Ақ үйлі ама­нат» – екін­ші рет сол ел­ге шап­қын­шы­лық жа­са­ мауға бе­ріл­ген уәде442. Жо­ға­ры­да айт­ыл­ған «ат құй­ры­ғын ке­сі­су» прин­ци­пі­нің бас­ты ма­ғы­на­сын анық­тау­да қа­зақ­та ер адам қайт­ыс бол­ған­да оның мін­ген атын құй­рық-жа­лын ке­сіп, бір жыл­дан ке­ йін­оны сол адам­ның асын бер­ген­де соя­тын дәс­түр бол­ға­нын атап өту ке­рек деп есеп­тей­міз. Қа­зақ хал­қы­ның ұлт­тық дәс­тү­рі­нің бі­рі ба­та бе­ру де ба­тыр­лар­ дың салт-дәс­түр­ле­рі­мен ұш­та­сып жа­тыр. Ба­тыр­лар үй­ден ат­та­ нар­да ба­та­гөй әулие ақ­са­қал­дар­дан, ата-ана­сы­нан, ұрыс­қа тү­сер ал­дын­да хан­дар­дан не­ме­се үл­кен ба­тыр­лар­дан рұқ­сат сұ­рап, ба­та ал­ға­ны ту­ра­лы жы­раулар­дың шы­ғар­ма­ла­рын­да да ба­тыр­лар жы­ рын­да жиі айтыла­ды. Мы­са­лы, Әйтеке би Арал ба­тыр­ға мы­на­дай ба­та бе­ре­ді: «Ше­ге та­ға­ны сақ­тайды, Та­ға тұл­пар­ды сақ­тайды, Тұл­пар ер­ді сақ­тайды, Ер ел­ді сақ­тайды»443.

Та­ғы бір­де, Бал­та ба­тыр­дың ба­ла­сы Қар­мыс ба­тыр Әжі­бай Кар­таева Ш.Е. Қа­зақ хал­қы­ның әс­ке­ри өне­рі жә­не жа­уын­гер­лік дәс­тү­рі (XV-XVI ғғ.). – 96 б. 443 Жо­ра­баева Г., Дай­ра­бай Т. Арал ба­тыр // Қа­зақ­стан. Ұлт­тық эн­цик­ло­пе­дия. – Ал­ма­ты. 1998. – Т. 1. – 47 б. 442

4.1. Ба­тыр­дың әлеу­мет­тік-ру­ха­ни бол­мы­сы мен бе­де­лі

167

би­дің ба­та­сын алып, Арал ба­тыр­дың қа­ра сауы­тын киіп жек­пежек­ке шы­ға­ды. Жек­пе-жек­те Қар­мыс қал­мақ ба­ты­рын өл­ті­ре­ді. Мұ­нан ке­йін­ қа­зақ әс­ке­рі бел алып, қал­мақ­тар­ды шы­ғын­ға ұшы­ ра­та­ды444. Адай­дың Мұ­ңа­лы­нан шық­қан Шо­тан ба­тыр – жас­қа­ну біл­мес, сес­ке­ну тап­пас тас­тү­йін­дік­пен кү­рес­кен елеу­лі тұл­ға. Ел ау­зын­ да­ғы жыр­лар­да­ғы: Жол­да­сы Ес­бо­лай мен Есек мер­ген Өң­шең ба­тыр, қайыс­пас көп­ті көр­ген. Елі­не қо­ныс із­деп шық­қан ер­ге Би Әжі­бай Шо­тан­ға ба­та бер­ген»

– де­ген жол­дар­дан олар­дың Ке­те тай­па­сы­ның атақ­ты Әжі­бай биі­ нен ба­та ал­ға­нын бі­лу­ге бо­ла­ды445. Ен­ді ба­тыр­лар­дың кес­кін-кел­бе­ті, түр-тұл­ға­сы ту­ра­лы мә­се­ле­ ге де тоқ­та­ла кет­сек. Қа­зақ­тың ба­тыр­лық жыр­ла­рын­да ба­тыр­дың бей­не­сі өте әсі­ре­ле­ніп бе­рі­ле­ді. Олар­ды тіп­ті ат­та­ры кө­те­ре ал­ май жат­са, соқ­қы­ла­ры да жой­қын, дауыс­та­ры жер жа­ра­ды, ұйқы­ ла­ры да ерек­ше. Ұрыс­тан соң не­ме­се үл­кен жо­рық­тан орал­ған олар бір­не­ше тәу­лік бойы ұйық­тап, со­ның сал­да­ры­нан қиын­дық­ қа, ал­дауға, тұт­қын­ға тү­сіп те қа­лып жа­та­ды. Ба­тыр­лық­тың кел­бе­тін Шал­киіз жы­рау: «Ду­лы­ғам­ның тө­бе­сі, ту­ған ай­дай бол­ма­са, ба­тыр­шы­лық сүр­мен-ді!» деп тол­ғайды446. Қа­йып­хан­ның ел­ші­сі, ба­ты­ры Арыс­тан­бай Айба­сұлы­ның бір­ де Әбіл­қайыр хан­ға айт­қа­ны мы­нау екен: «Жо­рық­қа кі­сі көп нәр­ се алып шы­ға ал­май­ды ғой, ал­дияр. Мен де бір тоқ­ты қой­да жүр­ ген­ше, бой­да жүр­сін­ші деп мы­на ал­дас­пан­ды ал­ған­мын, бір тай саяқ­та жүр­ген­ше, аяқ­та жүр­сін­ші деп мы­на үзең­гі­ні ал­ған­мын. Бар кү­шім өзім­нің бойым­да жүр­ген­ше, жұрт­тың ойын­да жүр­сін­ ші деп не іс­те­сем де ер­кін іс­тейт­ін тәуе­кел­ді ал­ған­мын. Со­дан қал­ған же­рі­не са­быр­ды жүк­те­гем!»447. Сей­дім­бек А. Қа­зақ­тың ауыз­ша та­ри­хы: ше­жі­ре­лік де­рек­тер­ді пайым­дау. – А­стана: Фо­ ли­ант, 2008. – 304 б. 445 Ке­лім­бер­диев А.М. Ел қор­ға­ны – ба­тыр­лар // Ақ­тө­бе. – 1993. – 16 қаң­тар. 446 Ал­дас­пан. – 75 б. 447 Дай­ра­бай Т. Сыр­дың сыр­лы сы­ры. – Ал­ма­ты: Арыс, 2005. – 83 б. 444

168

4-ТАРАУ. Ба­тыр – әлеу­мет­тік-мәде­ни категория

Ба­тыр­лар жы­рын­да ба­тыр­лар­дың тұл­ға­сы ерек­ше бо­ла­ды. Ол тіп­ ті күн са­йын­, са­ғат са­йын­өсе­ді. Де­ген­мен шы­найы өмір­де­гі ба­тыр­ лар­дың түр-тұл­ға­сы да ке­ліс­ті бол­ға­ны ту­ра­лы қа­зақ­тың жы­раула­ ры­ның шы­ғар­ма­ла­ры­нан ай­қын аң­ға­ру­ға бо­ла­ды. Ба­зар Өте­мі­сов: «Қас ба­тыр­дың бел­гі­сі, қайт­пайды салсаң аран­нан» де­се, ен­ді бір­де: «Ба­тыр­лар жауға шап­қан­да, Қо­лы­на жа­сыл ту алар, Най­за­сын қар­ға асы­нып, Ал­ма­сын қан­ға суа­рар», –

дей­ді448. Пар­па­рия жы­рын­да­ғы Аң­шы­бай­дың мы­на да­на­лы сөз­де­рі ба­ тыр­лар­дың жал­пы қа­ғи­да­ла­рын ті­зіп бер­ген де­се де бо­ла­ды: «Ор­ны­ңа та­уып­жұм­сай біл, Бойыңа біт­кен күш-қай­рат, Ақыл-ой мен са­на­ның. Дү­ниенің сы­ры көп, Әк­кі жау­дың қы­ры көп, Жан-жа­ғың­ды шо­лып қа­ра­ғын. Өз бойыңа сай бол­сын ­Сауыт-сай­ман жа­ра­ғың. Тұл­пар бол­сын мін­ге­нің Сұң­қар бол­сын іл­ге­нің Сұ­лу бол­сын сүй­ге­нің, Асыл бол­сын ки­ге­нің» 449.

Ба­тыр­лар жа­уын­гер­лік эти­ка­сын қа­таң ұстана­тын. Осын­дай тәр­бие­лік мә­ні бар да­ла ко­дек­сі­нің бі­рі – ба­тыр­лар­ға қойыла­тын та­лап­тар жүйесі бол­ды. Бұл та­лап­тар­ды екі­ге бө­ліп қа­рас­ты­ру­ға бо­ла­ды. Бі­рін­ші­сі, со­ғыс ба­ры­сын­да қол­да­ны­ла­тын жа­зыл­ма­ған заң­дар – жек­пе-жек­ке шық­қан­да ке­зек­ті бұз­бау, же­ңіл­ген дұш­па­ ны­на дос­та­ры­мен қош­та­су­ға рұқ­сат бе­ру, қа­ру­ды дұ­рыс пай­да­ла­ ну. Үл­кен ай­қас­тар­да жек­пе-жек­ке қа­ты­су – ба­тыр­лар­дың бас­ты мін­де­ті. Жа­уын­гер­лер­дің шын мә­нін­де ба­тыр ата­нуы осы жек­пежек­те же­ңу­ден бас­та­ла­тын. 448 449

Қа­зақ ақын­да­ры­ның поэзиясы. – 233 б. Ба­тыр­лар жы­ры. – Т. 5. – С. 169.

4.1. Ба­тыр­дың әлеу­мет­тік-ру­ха­ни бол­мы­сы мен бе­де­лі

169

И.В. Еро­феева жек­пе-жек­те же­ңіп ба­тыр ата­ну­дың өзін­дік шарт­та­ры бол­ға­нын атап өте­ді. Мә­се­лен, зерт­теу­ші XVIII ға­сыр­ дың аяғы – XIX ға­сыр­дың ба­сын­да­ғы қа­зақ қо­ға­мы­на қа­тыс­ты мә­лі­мет­тер­ді жи­наушы­лар­дың ең­бек­те­рі­нен на­ғыз ба­тыр ата­ғын иеле­ну үшін со­ғыс ке­зін­де жау жа­ғы­на үш рет өтіп, қы­лыш не­ме­ се най­за­мен жау ба­ты­рын түй­реп өл­тір­ген­де ға­на ба­тыр ата­ну­ға бо­ла­ты­ны ту­ра­лы мә­лі­мет­тер кез­дес­тір­ге­нін ал­ға та­рта­ды 450. Бір-бі­рі­не жа­қын кел­ген екі жақ­тың әс­ке­рі ең ал­ды­мен хас ба­ тыр­ла­рын шы­ға­рып жек­пе-жек өт­кі­зе­ді. Жек­пе-жек ал­дын­да ба­ тыр­лар бір-бі­рі­не ай­бар көр­се­тіп, сөз қа­ғыс­ты­рып, бір-бі­рі­не ай­ бат ше­гіп ала­ды. Қа­зақ, қыр­ғыз, қа­ра­қал­пақ, якут, баш­құрт, ал­тай, өз­бек т.б. эпос­та­рын­да­ғы ба­тыр­лар бей­не­сін ашу­ды мақ­сат тұт­қан Р.С. Ли­ пец өзі­нің ең­бе­гін­де ба­тыр­лар­дың жек­пе-же­гі ке­зең-ке­зең­мен өте­ті­нін жа­за­ды. Ал­ды­мен са­дақ­тан аты­са­ды, одан ке­йін­ алыс­ тан ша­уып­ ке­ліп най­за түй­реп, ат­тан жұлып тү­сі­ру­ге ты­ры­са­ды, со­ңы­нан қы­лыш сер­ме­се­ді. Бой­ла­рын­да­ғы бар­лық қа­ру-жа­рақ­та­ ры күй­реп, сы­нып іс­ке жа­рам­сыз бо­лып қал­ған соң қоян-қол­тық ұрыс­қа кі­рі­се­ді451. Ұрыс­тың жек­пе-жек са­ла­сы да бір­қа­тар зерт­ теу­ші­лер­дің қа­ла­мы­на ар­қау бол­ған. Олар жек­пе-жек­тің ма­ңыз­ ды­лы­ғын бы­лай тү­сін­ді­ре­ді: – бі­лек­ті, жү­рек­ті сар­баз­да­ры мен сар­дар­ла­рын та­ны­тып, жап­ пай шай­қас ал­дын­да қар­сы­лас­та­ры­ның ме­се­лін қайтарып, ба­сып, ық­ты­рар­лық дө­ңай­бат көр­се­ту; – уа­қыт ұту, арт жақ­та­ғы жа­сақ­тар­дың келуін­ кү­ту, так­ти­ка­ лық әдіс­тер­ді ой­лас­ты­ру; – ұзақ жыл со­ғыс­қан екі жақ ба­тыр­ла­ры­ның өшігуін­ің сал­да­ ры­нан кек алу мақ­са­ты. Жек­пе-жек­тің екі тү­рі: 1. Екі жақ жұп­та­сып күш сы­на­суы. 2. Же­ңім­паз ба­тыр­ға қар­сы жақ­тың бір­не­ше ба­ты­ры шы­ға­ды. Жек­пе-жек ке­зін­де мәрт­тік та­ныт­қан ба­тыр­лар аз бол­ма­ған. Егер қар­сы­ла­сы­ның най­за­сы сын­са, аты мер­тік­се ауыс­ты­рып ал­ уына мүм­кін­дік бер­ген. Он­дай сәт­ті пай­да­ла­нып ке­ту­ге құ­нық­ Еро­феева И. Ба­ты­ры как фе­но­мен ис­то­рии ка­за­хс­ко­го на­ро­да // Ка­за­хс­танс­кая прав­да. – 1992. – 25 сен­тяб­ря. 451 Ли­пец Р. Об­ра­зы ба­ты­ра и его ко­ня в тюр­ко-мон­гольс­ком эпо­се. – С. 94. 450

170

4-ТАРАУ. Ба­тыр – әлеу­мет­тік-мәде­ни категория

па­ған. Та­ғы бір ес­ке­ре ке­те­тін жайт­, жек­пе- жек заң­ды­лық­та­ры­ на сәй­кес, хан­ға хан не­ме­се хан ұр­па­ғы шы­ғып отыр­ған. Хан не тө­ре тұ­қы­мын қа­ра­дан шық­қан ба­тыр­лар жек­пе-жек­ке ша­қыр­ма­ ған. Зерт­теу­ші­лер жек­пе-жек түр­ін төмен­де­гі­дей топ­тас­ты­ра­ды: 1. Ба­тыр­лар­дың өза­ра күш сы­на­суы. 2. Со­ғыс тағ­ды­рын ба­тыр­лар жек­пе-же­гі­мен ше­шіп, қан­тө­гіс­ті азайту. 3. Жау­дың ба­ты­рын құр­ ту. Жек­пе-жек ал­дын­да ба­тыр­лар бір-бі­рі­нің аты-жө­нін сұ­ра­са­ды. Бұл кім­ді жең­ге­нін не­ме­се же­ңіл­ге­нін бі­лу үшін ке­рек еді», – деп бе­ріл­ген 452. Жек­пе-жек ал­дын­да ба­тыр­лар бір-бі­рі­нен «атыс­пақ ке­рек пе, ша­быс­пақ ке­рек пе» сұ­райт­ын дәс­түр қа­лып­тас­қан. Бұл олар­дың бес қар­уын­тү­гел ер­кін мең­ге­ріп, қар­сы­ла­сы­на таң­дау бер­ге­ні. Бұ­ ған қо­са, ба­тыр­лар жа­сы үл­кен, жо­лы үл­кен­де­рі­не де жол ре­тін­де бі­рін­ші ке­зек бе­ре­тін. Қа­зақ­тың ауыз­ша та­ри­хын­да­ғы кей­бір де­рек­тер­де «ал­ға­дай» де­ген ырым кез­де­се­ді. Бұл ырым ба­тыр­лар жы­ры­мен су­сын­дап, елі мен же­рін қор­ғауға ба­ла ке­зі­нен ын­та­ла­нып өс­кен боз­ба­ла­ ның ең ал­ғаш бо­лып жек­пе-жек­ке шы­ғуы. Жек­пе-жек­ке шық­қан жас ба­тыр «ал­ға­дай» деп ата­ла­ды. Олар үл­кен ба­тыр­лар­дан ба­та алып, жау­дың ба­ты­ры­мен шай­қас­қа түс­кен­де өзі­нің же­ңіс­ке же­те­ ті­нін не­ме­се же­ңі­ліс­ке ұшы­райтынын біл­мейді. Сон­дық­тан олар өз­де­рі­нің жа­на­за­сын ал­дын ала шы­ға­рып қоя­тын да дәс­түр қа­ лып­тас­қан. Екін­ші та­лап жауды жең­ген­нен ке­йін­ орын­да­ла­тын та­лап­тар. Бұл та­лап­тар­ды – ба­тыр­лар ко­дек­сі деп айтуға бо­ла­ды. Мы­са­лы, Пар­па­рия ба­тыр ел­ге та­ны­мал қарт ба­тыр Аң­шы­бай­дан ба­та алу­ ға бар­ған­да ол бы­лай дей­ді: Жауың­ды же­ңіп ел ал­саң, Қа­тын ба­ла­ға ти­ме­гін. Жа­зық­сыз жан­ды жы­лат­па, Та­ри­хи там­ды құ­лат­па. Қай­ра­ты­ңа ма­станып Кем адам­ды ке­мі­тіп, Ах­мет­жа­нов Қ.С. Жа­ра­ған те­мір ки­ген­дер: Ба­тыр­лар­дың қа­ру-жа­ра­ғы, әс­ке­ри өне­рі, салт-дәс­түр­ле­рі. – 26-27 бб. 452

4.1. Ба­тыр­дың әлеу­мет­тік-ру­ха­ни бол­мы­сы мен бе­де­лі

171

Қа­ғып-со­ғып құ­лат­па. Қарт­ты көр­сең қай­ры­лып Ба­рың бол­са бе­ріп кет. Үй-үй­ден қайыр сұ­рат­па. Жауың­ды же­ңіп ел ал­саң, Ел сен­ген­ше өзі­ңе Сол жер­де жыл­дап тұ­рақ­та 453.

Осы жыр жол­да­рын­да ба­тыр­дың әлеу­мет­тік қыз­мет­те­рі­мен қа­ тар ерек­ше мән бе­ре­тін екі мін­де­ті­не – та­ри­хи ес­ке­рт­кіш­тер­ді қи­ рат­пау жә­не ба­сып алын­ған жер­ді бас­қа­ру – бұл ба­тыр­лар инс­ти­ту­ ты­ның саяси қыз­ме­ті деп есеп­теу­ге бо­ла­ды. Та­ри­хи ес­ке­рт­кіш­тер­ді қи­рат­пау бұл ба­сып ал­ған ел­дің дәс­тү­рін, та­ри­хын, на­ным-се­ні­мін сый­лау де­ген сөз. Ал ен­ді ба­сып ал­ған ел­де тұ­рақ­тау­дың бас­ты мақ­ са­ты – бо­ла­шақ­та дұш­пан жи­на­мау, мем­ле­кет­ті­лік­тің не­гі­зін қа­лау. Қа­зақ ба­тыр­ла­ры­ның бір ерек­ше­лі­гі – олар­дың жы­раулық дәс­түр­ді жал­ғас­ты­ру­шылр ре­тін­де кө­рі­ніс бер­уін­де. Жал­пы жы­ раулық дәс­түр­дің өзі ба­тыр­лар идеоло­гиясы­мен ты­ғыз бай­ла­ныс­ ты. Қа­зақ әде­биеті­нің та­ри­хын­да бел­гі­лі жы­раулар­дың ба­сым бө­ лі­гі ба­тыр­лар әуле­ті­нен шық­қан не­ме­се өзі атақ­ты ба­тыр ре­тін­де бел­гі­лі бол­ған тұл­ға­лар. Ба­тыр-жы­раулар – ба­тыр­лық идеоло­ гияны, ба­тыр­лық рух­ты дә­ріп­теу­ші­лер 454. Дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ба­тыр­лар­дың бе­де­лі­нің арт­уына, олар­дың на­мыс отын жа­ни тү­сіп, бі­рік­кен ор­тақ күш­ке топ­тас­уына, ұрыс­тан ке­йін­гі олар­дың ер­лі­гін қы­рық ру­лы ел­ге та­ра­ту жо­лын­да жы­раулар­дың ең­бе­гі елеу­лі бол­ды. Кі­ші жүз­ден шық­қан Жием­бет жы­рау туын­ды­ла­ры­ның маз­мұ­нын­да көр­се­тіл­ген­дей, қа­жет бол­ған кез­де ол Есім хан­мен те­ре­зе­сі тең сөй­ле­сіп, өз пі­ кі­рін ашық айта ала­тын, оның өр­кө­кі­рек өзім­шіл­ді­гін, іс-әр­еке­ тін­де­гі қа­те­лік­те­рін көр­се­те ала­тын өте ық­пал­ды адам бол­ған. Ол 1620 жыл­ғы ой­рат­тар­мен бол­ған ірі со­ғыс­та Кі­ші жүз қо­лын бас­қа­рып, қа­зақ­тар­дың же­ңіс­ке жет­уіне мұ­рын­дық бол­ған455. Ба­тыр­лар жы­ры. – Т. 5. – 49 б. Тұр­сы­нов Е.Д. Қа­зақ ауыз әде­биетін жа­саушы­лар­дың байыр­ғы өкіл­де­рі. – Ал­ма­ты: Ғы­ лым, 1976. – 158 б. 455 Бай­бо­лұлы Қ. Есім хан ту­ра­лы жыр // Бай­бо­лұлы Қ. Тө­ле би: Дас­тан­дар. – Ал­ма­ты: Жа­зу­шы, 1991. – 54 б. 453 454

172

4-ТАРАУ. Ба­тыр – әлеу­мет­тік-мәде­ни категория

Жием­бет жы­рау ту­ра­лы Қа­зан­ғап Бай­бо­лұлы­ның «Ең­се­гей бой­ лы Ер Есім» ту­ра­лы да­станын­да көр­кем түр­де баян­да­ла­ды456. Та­ғы бір кө­ңіл ауда­рар­лық жайт­, қа­зақ жа­с ақ­т а­ры­ның ұрыс ал­дын­да­ғы Мұ­хам­мед /с.ғ.с./ Ра­сул­ға са­лауат айт­ып, дұ­ға жа­ сап, Ал­ла­ға мі­на­жат етуі еді. Бұ­дан ке­йін­ екі жақ­тың атақ­ты ба­тыр­ла­ры жек­пе-жек­ке шы­ғып, оның ар­ты бес күн­ге со­зыл­ ған ала­пат май­дан­ға ұла­с а­ды. Нә­ти­же­сін­де қа­зақ­т ар жа­ғы­ның ме­рейі үс­тем бо­лып, қал­мақ­т ар ұрыс да­ла­сын тас­т ап қа­ша­ды. Дас­т ан­ның не­гіз­гі бө­лі­мі Есім хан мен Тұр­сын хан ара­сын­да­ғы ала­пат со­ғыс ал­дын­да­ғы қол жи­нау, әс­кер­лер­ге рух бе­ру, ұран са­лу, үн­деу тас­т ау сияқ­ты іс-қи­мыл әре­кет­тер­ге көп орын бе­ ріл­ген. Де­ген­мен, Есім хан­ның не­гіз­гі қол­ба­сы­ла­ры Ер Ала­т ау мен Жием­бет ба­тыр, Ер Си­қым­бай екен­ді­гін ақын жиі ес­ке са­ лып оты­ра­ды. Ең­се­гей бой­лы ер Есім қа­зақ та­ри­хын­да­ғы би­лі­гі тұ­рақ­ты, ау­ зын айға бі­ле­ген атақ­ты хан­дар­дың қа­та­ры­нан орын ала­ды. Оның есі­мі тіп­ті көр­ші­лес ха­лық­тар­ға да же­тіп жат­ты. Ел ау­зын­да­ғы әң­гі­ме­лер­ге қа­ра­ған­да Есім хан­ды ақ киіз­ге са­лып хан кө­те­ру­ші­ лер­дің бі­рі де осы – Жием­бет ба­тыр. Тол­ғауда жы­раудың сөз­де­ рі­нен оның қан­ша­лық­ты қай­рат­ты, ба­тыр бол­ған­ды­ғы тіл­ге тиек еті­ле­ді: Ме­нің ер­лі­гім­ді сұ­ра­саң, Жол­ба­рыс пен аю­дай, Өр­лі­гім­ді сұ­ра­саң, Жыл­қы­да­ғы асау тайың­дай.

Әри­не, өзі­нің ба­ға­сын біл­ген, сырт­қы жауға қай­мық­пай ша­ уып­, ер­лік көр­сет­кен тұл­ға­лар ға­на осын­дай сөз­дер айта ал­са ке­ рек-ті. Ен­ді бір­де: «Әуел­ден бір­ге са­пар­лас, жо­рық­тас бол­дық, сы­нақ­ты жыл­да­ры ме­нің ер екенім­ді көр­ген­сің, оған кө­зің жет­ кен, есе­сі­не ме­нің де сө­зім жү­ріп, де­ге­нім­ді қыл­ған­сың, қай­ра­ тым­ды біл­ген­сің» деп хан­ның өзін мо­йын­да­та ба­тыл сөй­лей­ді 457. Мұх­тар Ма­ғауин де Шал­киіз жы­раудың шы­ғар­ма­шы­лы­ғын 456 457

Бай­бо­лұлы Қ. Еңсеген бойлы Ер Есім // Қазақ үні. –2010. – 17 наурыз. Бай­бо­лұлы Қ. Есім хан ту­ра­лы жыр. –54 б.

4.1. Ба­тыр­дың әлеу­мет­тік-ру­ха­ни бол­мы­сы мен бе­де­лі

173

тал­дай оты­рып, оның ба­тыр, әс­кер­ба­сы, жа­уын­гер, жо­рық­шы бол­ған­ды­ғын айта ке­ле: «Шал­киіз поэзиясы­ның ру­хы – ер­лік. Жы­раудың кей шы­ғар­ма­ла­ры май­дан да­ла­сы­ның өзін­де ту­ған­ға ұқ­сай­ды» деп тұ­жы­рым жа­сай­ды458. Ақ­там­бер­ді жы­рау да – ой­рат­тар­мен кү­рес дәуі­рін­де қа­зақ қо­ лы­ның ба­сын­да жүр­ген аруақ­ты ер­лер­дің бі­рі. Ол атақ­ты Қа­ра­ ке­рей Қа­бан­бай­мен бір­ге Най­ман­ның ру­ба­сы кө­се­мі, әс­кер­ба­сы ба­ты­ры. Со­ны­мен қа­тар, Ақ­там­бер­ді жортуыл жыр­шы­сы, әлеует­ ті жы­рау бол­ған. ...Ол ой­рат­тар­ға қар­сы кү­рес­ті ұйым­дас­ты­ру­ шы­лар­дың ал­дың­ғы са­пын­да жү­ре­ді, ел­ге ұйыт­қы бо­ла­ды. Ба­сы­ нан таяқ өтіп, қан­нан қай­мық­қан, бет-бе­ті­мен бас сау­ға­лап ке­ту­ге ай­нал­ған жұрт­қа жан­қияр ісі­мен де, жа­лын­ды жы­ры­мен де дем бе­ре­ді459. Дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мы­на тән құн­ды­лық­тар жүйе­сін­де­гі ба­тыр­ лар инс­ти­ту­ты­ның ор­нын қа­рас­тыр­ған­да ба­тыр­лар аты­ның бей­ не­сі­не де тоқ­тал­май өту­ге бол­майды. Бел­гі­лі зерт­теу­ші А. Ве­бер: «Ор­та­лық Азия­дан шық­қан көш­пе­лі ха­лық­тар­дың Қы­тай, Үн­ діс­тан жә­не Ба­тыс ел­де­рі­не ба­са-көк­теп же­туі (ежел­гі дү­ние­нің осы­нау ұлы мә­де­ниет­те­рі көш­пе­лі­лер­ден жыл­қы­ны пай­да­ла­ну­ды үй­рен­ді) дү­ниенің үш аты­ра­бы­на да бір­дей ық­пал ет­ті, ат үс­тін­ де­гі көш­пе­лі ха­лық­тар дү­ниенің кең­ді­гін та­ны­ды. Олар ежел­гі дү­ниенің ұлы мә­де­ниеті бар мем­ле­кет­те­рін жау­лап ал­ды. Қиынқыс­тау тір­ші­лік пен қа­уіп-қа­те­рі мол жо­рық­тар ар­қы­лы дү­ние­нің жал­ған­ды­ғын тү­сін­ді, үс­тем нә­сіл ре­тін­де олар дү­ниеге ер­лік пен тра­ге­диялық са­на­ны ор­нық­ты­рып, оны эпос тү­рін­де паш ет­ті», – дей ке­ле көш­пе­лі ха­лық­тар­ды эпос ту­ды­ру­шы ха­лық ре­тін­де да­ра­лап көр­сет­кен460. Сон­дық­тан ба­тыр­лар­дың қа­зақ қо­ға­мын­да­ ғы құн­ды­лық­тар жүйе­сін­де­гі ала­тын ор­нын қа­зақ эпос­та­рын­да­ғы ба­тыр тұл­па­ры­ның бей­не­сі­мен бір­ге қа­рас­ты­ру қа­жет. Се­бе­бі, ба­тыр­лар­дың бас­ты өз­ге­ше­лік­те­рі­нің бі­рі – өз­де­рі­не сай ар­ғы­мақ­та­ры­ның бо­луы. «Ер қа­на­ты – ат» де­мек­ші ба­тыр­лар өзі­нің же­ңіс­те­рі­не ас­тын­да­ғы қа­за­нат­та­ры­ның кө­ме­гі­мен де қол 458 459 460

Ма­ғауин М. Ға­сыр­лар бе­де­рі. – Ал­ма­ты: Жа­зу­шы, 1991. – 51 б. Ма­ғауин М. Ға­сыр­лар бе­де­рі. – 67 б. Карл Яс­перс. Смысл и наз­на­че­ние ис­то­рии / пер. с нем. – М.: По­ли­тиз­дат, 1991. – С. 46.

174

4-ТАРАУ. Ба­тыр – әлеу­мет­тік-мәде­ни категория

жет­кі­зе ала­ды. Сон­дық­тан олар­дың ат­та­ры да өз­де­рі­не сай ақыл­ ды, сүйек­ті, ірі, тұ­рақ­ты бо­лып кел­ген. Р.С. Ли­пец эпос­та­ғы ар­ғы­ мақ­тар­дың ба­тыр­лар­ға бе­рер кө­ме­гі мен олар­дың кү­ті­мі ту­ра­лы ба­рын­ша то­лық баян­дап жа­зып кет­кен461. Ал, қа­зақ эпо­сын­да­ғы ат об­ра­зы же­ке бей­не емес, эпос­тың бас ке­йіп­ке­рі­мен бір­тұ­тас бір бей­не ре­тін­де кө­рі­не­ді. Сон­дық­тан ба­тыр­лар­ды ат бей­не­сі­нен бө­ліп алып қа­рас­ты­ру мә­се­ле­ні то­лық­тай зерт­теу­ге мүм­кін­дік бер­мейді. Қ. Ах­мет­жа­нов ба­тыр­лар­дың ар­ғы­мақ­та­ры ту­ра­лы, қол­да­ныс­ та­ғы «Қа­за­нат», «Пы­рақ», «Дүл­дүл» сөз­де­рі­не тү­сі­нік бе­ріп ке­ те­ді. Сон­дай-ақ зерт­теу­ші ар­ғы­мақ жер­гі­лік­ті жер­ге бейім­дел­ген, қа­зақ­тың өзін­дік сұ­рып­та­лып өсі­ріл­ген асыл жыл­қы тұ­қы­мы деу­ ге бо­ла­ды. Сон­дық­тан бұл жыл­қы тұ­қы­мы ба­тыр­лар сос­ло­виесі­ мен ті­ке­лей бай­ла­ныс­ты, – деп тұ­жы­рым жа­сай­ды 462. Кө­бі­не­се ба­тыр­лар жы­рын­да ба­тыр­дың аты өзі­не се­рік, же­беуші, құт­қа­ру­ шы, қа­сиет­ті жа­ну­ар ре­тін­де су­рет­те­ле­ді. Ба­тыр­лар жы­рын­да­ғы Ал­па­мыс­тың Бай­шұ­ба­ры, Ер Тар­ғын­ның Тар­ла­ны, Қо­бы­лан­ды­ ның Тай­бу­ры­лы өте әсі­ре­ле­ніп бе­ріл­се де, жоң­ғар­лар мен өз­ге де сырт­қы жау­лар­ға атой­лап қар­сы шап­қан қа­зақ ба­тыр­ла­ры­ның ар­ ғы­мақ­та­ры жауды же­ңіп шы­ғу жо­лын­да елеу­лі үлес қо­сып, иеле­рін қа­уіп­ті сәт­тер­ден аман алып қа­лып отыр­ған. Ға­лым М. Ма­ғауин өзі­нің қа­зақ эпос­та­рын­да­ғы ба­тыр­лар жы­ры­на ар­на­ған «Тоз­бас мұ­ра» зерт­те­уін­де Тар­ғын­ның Тар­лан ат­ты ар­ғы­ма­ғы­ның да де­не бі­ті­мі бө­лек бо­лып су­рет­тел­ге­ні­не ар­найы тоқ­та­ла­ды 463. Ел ау­зын­да сақ­тал­ған әң­гі­ме­лер­ге қа­ра­ған­да Қа­ра­сай ба­тыр­ дың ала­ман ай­қас­қа мі­не­тін аты бас­қа да, жол са­пар­ға мі­не­рі бас­ қа бол­ған. Бір­де са­пар­ға мі­не­тін аты – Саң­лақ­кер­ді қал­мақ­тар қуып­кет­ке­ні­не қа­ра­мас­тан ба­тыр ебін та­уып­алып қайт­қан 464. Ал, Қа­ра­ке­рей Қа­бан­бай ба­тыр­дың Қу­ба­сы­мен та­лай қиын­ дық­тар мен ауыр ке­зең­дер­ді бір­ге өт­кіз­ге­ні, ба­тыр өзі­нің Қу­ба­ сы­мен серт­те­сіп, тіл­дес­ке­ні екеуі­нің ала­пат со­ғыс­тар­да бір-бі­рі­не Ли­пец Р. Об­ра­зы ба­ты­ра и его ко­ня в тюр­ко-мон­гольс­ком эпо­се. – С. 120. Ах­мет­жа­нов К.С. Жа­ра­ған те­мір ки­ген­дер: Ба­тыр­лар­дың қа­ру-жа­ра­ғы, әс­ке­ри өне­рі, салт-дәс­түр­ле­рі. – 34 б. 463 Ма­ғауин М. Ға­сыр­лар бе­де­рі. – 174 б. 464 Ама­нұлы Ж. Қа­ра­сай // Еге­мен Қа­зақ­стан. – 1998. – 4 қыр­күйек. 461 462

4.1. Ба­тыр­дың әлеу­мет­тік-ру­ха­ни бол­мы­сы мен бе­де­лі

175

се­рік бол­ға­ны, та­лай қиын­дық­тар мен ауыр ке­зең­дер­ді бір­ге өт­ кіз­ге­ні жыр­ға ар­қау бо­лып, сон­дай-ақ жо­рық­тар­да­ғы ар­ғы­мақ­тың да елеу­лі үле­сі ашы­ла түс­кен 465. XІX ға­сыр­дың ор­та ше­нін­де қа­зақ хал­қы­ның әдет-ғұр­пын, салт-дәс­тү­рі мен фоль­кло­рын зерт­теу­ге үлес қос­қан Бро­нис­лав За­ле­сс­кий­дің ең­бе­гі­нен: «Қа­зақ да­ла­сы­ның тір­ші­лік-ты­ны­сы» ең­бе­гін­де «Қа­зақ­ты ат үс­тін­де та­ну қа­жет. Жер тү­бі­не де­йін­шар­ ша­май-шал­дық­пай ат үс­тін­де жү­ре бе­рер тө­зім­ді­лі­гін, еп­ті­лі­гін көр­ген­де қа­зақ­тар осы ер үс­тін­де жа­рал­ған­дай кө­рі­не­ді» де­ген жол­дар­ды кез­дес­ті­ре­міз466. Зерт­теу­ші Р.Г. Ли­пец эпос­тар­дан кел­тір­ген бір мы­сал­да «ел­ші­ лік­ке жі­бе­ріл­ген бір салт ат­ты ит­тер­дің аба­лап қаума­ла­ға­ны­нан аты үр­кіп құ­лап қа­ла­ды. Ол хан­ның ал­ды­на жаяу кел­ген­де, оны уә­зір­лер мо­йын­да­май кір­гіз­бей қояды» деп жа­за­ды467. Бұл оқи­ға көш­пелілер қо­ға­мын­да жаяу адам­ның еш­қан­дай ор­ны мен сал­ ма­ғы жоқ еке­нін ашық көр­се­те­ді. Сон­дық­тан жа­уын­гер үне­мі ат үс­тін­де бо­луы қи­лы ке­зең­де­гі за­ман та­ла­бы­нан ту­ған шарт бо­лып қал­ған. Қа­зақ хал­қы­ның жыл­қы ма­лы­на де­ген көз­қа­ра­сы мен құр­ме­ті де ерек­ше. Қа­зақ со­ны­мен қа­тар, ат не­ме­се жыл­қы­ны «қа­нат­ты тұл­пар», «дүл­дүл» «пы­рақ» сияқ­ты те­ңеулер ар­қы­лы дә­ріп­те­ген. «Пы­рақ», «дүл­дүл» ис­лам ді­ні­мен ен­ген. «Пы­рақ» (араб­ша «Бу­ рақ»/ Мұ­хам­мед /с.ғ.с.) пай­ғам­бар­дың Ми­радж тү­ні же­ті қат ас­ пан­ға кө­те­рі­ліп, Ал­ла­ның та­ғы­ның ал­ды­на бар­ған­да мін­ген аты. «Дүл­дүл» – Ха­зі­рет Әлі­нің та­лай шай­қас­қа мін­ген аты­ның есі­ мі468. Осы­ған орай қа­зақ ба­тыр­ла­рын­да «ат сүйек бе­ру» де­ген дәс­ түр бол­ға­нын атап өту қа­жет. Бұл дәс­түр бо­йын­ша май­дан­да аты оқ­қа ұш­қан ба­тыр­ды жау қо­лын­да қал­дыр­май бас­қа ат­қа ауы­сып мін­уін­ қам­та­ма­сыз ету ке­рек бол­ған. Ал, ен­ді ба­тыр­лар аты­ның бей­не­сін қа­зақ эпос­та­рын­да­ғы, со­ның ішін­де ба­тыр­лар жы­ры мен та­ри­хи жыр­лар­да­ғы кө­рі­ні­сі­мен са­лыс­ты­ра отырып тал­дайық. Сә­нік З., Са­ды­қа­нұлы Б. Қа­ра­ке­рей Қа­бан­бай. – Ал­ма­ты: Жа­зу­шы, 1991. – 141 б. За­лес­ский Б. Қа­зақ да­ла­сы­ның тір­ші­лік-ты­ны­сы // Әлем альма­нах. – Ал­ма­ты, 1990. – 145 б. 467 Ли­пец Р. Об­ра­зы ба­ты­ра и его ко­ня в тюр­ко-мон­гольс­ком эпо­се. – С. 241-243. 468 Ах­мет­жа­нов К.С. Жа­ра­ған те­мір ки­ген­дер: Ба­тыр­лар­дың қа­ру-жа­ра­ғы, әс­ке­ри өне­рі, салт-дәс­түр­ле­рі. – 40 б. 465 466

176

4-ТАРАУ. Ба­тыр – әлеу­мет­тік-мәде­ни категория

Ба­тыр­лық жыр­лар­да­ғы ба­тыр­лар­дың ат­та­ры өз­де­рі­нің ар­ха­ика­лық эпос­тан қал­ған ерек­ше қа­бі­лет­те­рі­нің кей­бі­рін сақ­тап қа­ луымен қа­тар, үл­кен ақыл-ес­тің, адал­дық, се­нім­ді­лік сияқ­ты мо­ раль­дық қа­сиет­тер­дің иесі бол­ған аса қа­дір­лі жа­ну­ар­лар, ора­сан зор эпи­ка­лық тұл­ға­лар дә­ре­же­сі­не бе­рі­ле­ді. Қа­зақ эпо­сы­ның пай­да болуына, әсі­ре­се, ини­ци­ация үр­ді­сі­мен ша­ман­дық миф­тер үл­кен әсе­рін ти­гіз­ген. Бір­қа­тар зерт­теу­ші­лер көш­пе­лі ха­лық­тар­дың ини­ци­ация сал­ты­ның ат­пен, со­ның ішін­де ат­ты үйре­ту, бас біл­ді­ру әре­ке­ті­мен өза­ра бай­ла­ныс­ты­лы­ғын атап көр­се­те­ді. Ба­тыр­ға «өзі­не ар­нал­ған» ат­тың бас біл­дір­уіне қа­рап есім бе­рі­ле­ті­ні кез­дей­соқ­тық емес. Бұл жа­сөс­пі­рім­нің жа­уын­гер ре­тін­де пі­сіп-же­тіл­ге­нін дә­лел­дейт­ін ини­ци­ация­ның өзін­дік бір тү­рі. Эпос­та кө­бі­не ат­қа бас біл­ді­ру­ден соң ба­тыр­ға есім бе­ру сал­ та­на­ты бо­ла­ды», – деп жа­за­ды Р.С. Ли­пец 469. Қа­зақ хал­қын­да да өт­кен дәуір­лер­де ба­тыр­ға, оның аты­на есім бе­ру рә­сі­мі ини­ци­ ация сал­ты­ның бір бө­лі­гі бол­ған деп бол­жам­дауға не­гіз бар жә­не бұл рә­сім фольклор­да кең кө­рі­ніс тап­қан (мы­са­лы, Кер­құ­ла ат­ты Кен­де­бай, Қа­ра қас­қа ат­ты Қам­бар бек). Г.Н. По­та­нин: «Моң­ғол жә­не шы­ғыс түр­кі ер­те­гі­ле­рін­де (ав­тор бұл сөз­ді «эпос» ма­ғы­ на­сын­да қол­да­нып отыр – авт.) ба­тыр­дың жа­сө­сі­пі­рім ша­ғы­нан ере­сек жас­қа өтуі атап өті­ле­тін салт жиі баян­да­ла­ды. Бұл жағ­ дайда ба­тыр­ға жа­ңа есім бе­рі­ле­ді» деп жа­за­ды470. С.А. Плет­не­ ва «оғыз­дар­да 15 жас­та­ғы жа­сө­сі­пі­рім өзі­не есім жә­не мі­не­тін ат алып, ере­сек жа­уын­гер деп есеп­те­ле­ті­нін» атап өте­ді. Оның айт­уына қа­ра­ған­да бұл салт қо­ғам­дық да­му­дың бел­гі­лі бір са­ты­сын­ да әлем­нің бар­лық ха­лық­та­рын­да бо­ла­тын ини­ци­ация сал­ты­ның қал­ды­ғы бо­лып та­бы­ла­ды екен. С.А. Плет­не­ва «Көш­пе­лі ха­лық­ тар­дың көп­те­ген ер­те­гі­ле­рі қа­һар­ман­ның әке­сі­нен өзі­не есім бе­ ру­ді, қа­ру-жа­рақ пен мі­не­тін ат бе­ру­ді сұ­ра­ған жа­уап­ты сә­ті­нен бас­та­ла­ды», – деп жа­за­ды471. Сон­дай-ақ ол ежел­гі түр­кі­лер­дің қо­ Ли­пец Р. Об­ра­зы ба­ты­ра и его ко­ня в тюр­ко-мон­гольс­ком эпо­се. – С. 103. Аносс­кий сбор­ник. Ни­ки­фо­ров Н. Соб­ра­ние ска­зок ал­тай­цев с при­ме­ча­ниями Г. По­та­ ни­на // Зап. За­пад­но-Си­би­рс­ко­го от­де­ла РГО.– Омск, 1915. – Т. XXXVII. – С. 28. 471 Плет­не­ва С. Пе­че­не­ги, тор­ки и по­лов­цы в юж­но­русс­ких сте­пях // Ма­те­ри­алы и исс­ле­до­ ва­ния по ар­хе­оло­гии. – 1958. – № 62. – С. 78. 469 470

4.1. Ба­тыр­дың әлеу­мет­тік-ру­ха­ни бол­мы­сы мен бе­де­лі

177

рым­да­ры­нан қа­руымен жә­не аты­мен бір­ге жер­лен­ген ба­ла­лар­дың та­былуын­да осы ғұ­рып­пен бай­ла­ныс­ты­ра­ды472. Зерт­теу­ші­лер эпос­тың әр­бір жан­ры ат об­ра­зын жа­сауда өз көр­кем­дік құ­рал­да­рын, дәс­түр­лі бей­не­леу үл­гі­ле­рін қа­лып­тас­ты­ ра­тын­ды­ғын атап өте­ді. Мә­се­лен, синк­рет­тік, миф­тік-ер­те­гі­лік шы­ғар­ма­лар­дан ен­ді ға­на ен­ші­сін бө­ліп ала бас­та­ған ар­ха­ика­лық эпос­та ат­тар қиял-ға­жа­йып­қа­сиет­тер­ге ие бей­не­лер­дің қа­та­рын­да, әр­қи­лы ерек­ше қа­бі­лет­те­рі, ма­гиялық күш-қуаты, құ­ді­ре­ті бар жан иесі тү­рін­де си­пат­та­ла­ды. Ал, ха­лық­тық, эт­ни­ка­лық ұғым-тү­сі­нік­ тер­ді бо­йына мо­лы­нан жи­нақ­та­ған қа­һар­ман­дық эпос­тар­да ат­тар өз­де­рі­нің ар­ха­ика­лық эпос­тан қал­ған ерек­ше қа­бі­лет­те­рі­нің кей­бі­ рін сақ­тап қа­луымен қа­тар, үл­кен ақыл-ес­тің, адал­дық, се­нім­ді­лік сияқ­ты мо­раль­дық қа­сиет­тер­дің иесі бол­ған аса қа­дір­лі жа­ну­ар­лар, ора­сан зор эпи­ка­лық тұл­ға­лар дә­ре­же­сі­не кө­те­рі­ле­ді 473. Мә­се­лен, эпос­та ба­тыр­дың ат таң­дауы, тұл­па­рын та­буы; оны құлы­ны­нан бап­тап ба­ғып, же­тіл­ді­ру, ат­тың сы­ны, сырт кө­рі­ні­сі, ер-тұр­ма­ны, әб­зе­лі, жа­сы, тұл­пар­дың ке­ңіс­тік­те­гі қоз­ға­лы­сы, ат­ тың жү­ре­тін ке­ңіс­ті­гі­нің кө­рі­ніс­те­рі, жү­ріп өт­кен жо­лы­ның ұзақ­ ты­ғы, жү­ру уақы­ты, ша­бы­сы, ша­быс ке­зін­де­гі си­па­ты, ди­на­ми­ка­ лық қоз­ға­лыс үс­тін­де­гі сырт кө­рі­ні­сі, со­ғыс май­да­нын­да­ғы әре­ кет­те­рі, ат­тың ба­тыр­мен жә­не эпос­тың бас­қа да ке­йіп­кер­ле­рі­мен тіл­де­суі, сөй­ле­су­ле­рі, бас­қа да бел­гі­ле­рі ке­ңі­нен си­пат­тал­ды. Зерт­теу­ші А. Кө­ше­ко­ва: «эпос­тар­дың кө­не нұс­қа­ла­рын­да ат ба­тыр­дың ба­ғы­ныш­ты кө­мек­ші­сі, кө­лі­гі, айт­қа­ны­нан, ер­кі­нен шық­пайт­ын жа­ну­ар ға­на емес, то­лық­қан­ды же­ке да­ра ке­йіп­кер ре­тін­де ба­тыр­ды өзі­не ба­ғын­ды­рып, ал­ға бас­тап, ба­ғыт­тап оты­ ра­ды, ал бас қа­һар­ман өз аты­ның айт­қа­нын екі ет­пей орын­дайды. Бі­рақ уа­қыт өте ке­ле ба­тыр­лар жы­рын­да бей­не­ле­нетін ат­тар­дың кей­бір қыз­мет­те­рі, мә­се­лен, си­қыр­лы, кө­мек­ші­лік, тіп­ті, қол­дапже­беуші­лік, жөн-жо­ба көр­се­ту­ші­лік қа­сиет­те­рі сақ­та­лып қал­ ған», – дей ке­ле бұ­лар­дың өзін­дік тө­мен­де­гі­дей ерек­ше­лік­те­рін бө­ліп көр­се­те­ді: Плет­не­ва С. Пе­че­не­ги, тюр­ки и по­лов­цы в юж­но­русс­ких сте­пях. – С. 78. Кө­ше­ко­ва А.А. Қа­зақ эпо­сын­да­ғы ат об­ра­зы: фи­ло­ло­гия ғыл. канд. дисс... ав­то­реф. – Ал­ма­ты, 2009. – Б.8. 472 473

178

4-ТАРАУ. Ба­тыр – әлеу­мет­тік-мәде­ни категория

– бұл топ­та­ғы эпос­тар – соң­ғы дәуір­дің туын­ды­ла­ры, сон­дық­ тан олар­ға қа­һар­ман­дық эпос­тар­да­ғы ат бей­не­сін сом­дау­дың эле­ме­нт­те­рі көп­теп ен­ген; – ар­ха­ика­лық мо­тив­тер­дің көп­теп сақ­талуына қа­ра­мас­тан, олар­да­ғы ат бей­не­сі ежел­гі эпос­тар­да­ғы­дай өз бе­тін­ше әре­ кет ете­тін, же­ке-да­ра тұл­ға, тәуел­сіз ке­йіп­кер дә­ре­же­сі­не кө­ те­ріл­мейді; – бұл топ­та­ғы эпос­тар­да қиял-ға­жа­йып­тық, ар­ха­ика­лық-ми­ фо­ло­гия­лық мо­тив­тер соң­ғы дәуір­дің ұғым-тү­сі­нік­те­рі тұр­ ғы­сы­нан қайта қа­ра­лып, өң­дел­ген; – бұл эпос­т ар­да­ғы ат бей­не­сі ба­рын­ша бей­не­лі, же­тіл­ген, да­мы­ған тіл­мен су­рет­те­ліп, ең үз­дік клас­си­ка­лық қа­һар­ ман­дық эпос­т ар­мен тең­дес­ті­ре­тін­дей көр­кем­дік дә­ре­же­ге жет­кен 474. Ба­тыр­лық жыр­ла­рын жал­пы эпос жан­ры­ның шы­ңы, қа­һар­ман­ дық, ба­тыр­лық ту­ра­лы, адам­гер­ші­лік­ті қо­ғам­дық-әлеу­мет­тік қа­ рым-қа­ты­нас­тар ту­ра­лы идеал­да­рын бо­йына жи­нақ­та­ған ең құн­ды бө­лі­гі деу­ге бо­ла­ды. Ба­тыр­лық жыр­лар­да­ғы ат бей­не­сін шы­ғар­ма­ ның бас ке­йіп­ке­рі ба­тыр­дың тұл­ға­сы­нан тыс қа­рау мүм­кін емес еке­ні анық. Ат ешуа­қыт­та да қа­зақ эпо­сы­ның дер­бес қа­һар­ма­ны бол­ған емес, ол тек ба­тыр­дың тұл­ға­сы бар жер­де ға­на пай­да бо­лып, оның се­нім­ді «жан се­рі­гі», күн­де­лік­ті өмір­де­гі, шай­қас май­да­нын­ да­ғы кө­лі­гі, кө­мек­ші­сі ре­тін­де си­пат­та­ла­ды Со­ны­мен, жо­ға­ры­да жа­уын­гер­лік дәс­түр­ді жал­ғас­ты­ру­шы ре­тін­де ба­тыр­лар­дың өзін­дік салт-са­на­сы мен прин­цип­те­рі­нің дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мы­на тән ру­ ха­ни құн­ды­лық­тар жүйе­сін­де­гі ор­ны мен ма­ңы­зы қа­рас­ты­рыл­ды. Осы та­рауда айт­ыл­ған ойла­ры­мыз­ды тұ­жы­рым­дай ке­ле тө­мен­ де­гі­дей қо­ры­тын­ды­лар­ға ке­ле­міз: – Дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы қа­зақ ба­тыр­ла­ры­ның өзін­дік ұстаным­да­ры, дәс­түр­ле­рі, қа­сиет­те­рі мен тұр­мы­сы, салт-са­ на­сы, ар-на­мыс ко­де­кс­те­рі, прин­цип­те­рі, порт­ре­ті мен бей­ не­лік тұл­ға­ла­ры, өзін­дік мұ­ра­ты, қо­ғам­дық қыз­ме­ті, эти­ка­ лық ерек­ше­лік­те­рі, ырым-жо­рал­ғы­ла­ры са­на­да­ғы құн­ды­ лық­тар жиын­ты­ғы­мен то­ғыс­қан. 474

Кө­ше­ко­ва А.А. Қа­зақ эпо­сын­да­ғы ат об­ра­зы. – Ал­ма­ты, 2009. – 15 б.

4.2. Дәс­түр­лі қа­зақы ор­та­да­ғы ба­тыр­шы­лық­қа тәр­бие­леу мен баулу ісі

179

– Ба­тыр­лар­дың ар-на­мыс ко­де­кс­те­рі мен бет-бей­не­сі қа­зақ қо­ ға­мын­да­ғы дәс­түр­лі тәр­бие мек­те­бі бо­лып та­был­ды. Ба­тыр­ лар отан­шыл­дық пен аза­мат­ты­лық­тың ең жо­ғар­ғы бей­не­сін құ­ра­ды. – Да­ла ақ­сүйек­те­рі­нің өкіл­де­рін құр­ған би­лер мен ба­тыр­лар­ дың, жы­раулар­дың аузы­нан шық­қан асыл сөз­де­рі мен жыр жол­да­ры, дас­тан­да­ры та­ри­хи жә­не мә­де­ни мұ­ра ре­тін­де ұр­ пақ­тан ұр­пақ­қа жал­ға­сып дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы құн­ ды­лық­тар жүйе­сін то­лық­тыр­ды. Сту­де­нт­тер­дің өз бі­лі­мін тек­се­ру­ге ар­нал­ған сұ­рақ­тар: 1. Қа­зақ ба­тыр­ла­ры­ның әлеу­мет­тік топ ре­тін­де­гі мақ­са­тын си­пат­та­ңыз. 2. Ба­тыр­лар­дың тұл­ға­лық қа­сие­т­те­рін тал­да­ңыз. 3. Ба­тыр­лар­дың әс­ке­ри қа­ру-жа­рақ­қа көз­қа­ра­сын си­пат­та­ңыз. 4. Ба­тыр­лар­дың бас­ты на­мыс ко­де­кс­те­рін ата­ңыз. 5. Ба­тыр­лар­дың жа­уын­гер­лік эти­ка­сы. 6. «Ер қа­на­ты – ат» де­ген ата­лы сөз­дің қа­зақ ба­тыр­ла­ры­ның өмі­рін­ де­гі мә­ні.

4.2. Дәс­түр­лі қа­зақы ор­та­да­ғы ба­тыр­шы­лық­қа тәр­бие­леу мен баулу ісі Дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мын­да ба­тыр­лық ежел­ден өмір сал­ты ре­ тін­де қа­рас­ты­рыл­ған. Біз бұл бө­лім­де дәс­түр­лі қа­зақы ор­та­да­ ғы ба­тыр­шы­лық­қа тәр­бие­леу мен баулу ісін, ба­тыр­лық­тың өмір сал­ты ре­тін­де қа­лып­тас­уына ық­пал жа­са­ған дәс­түр­лі қо­ғам­ның тәр­бие мек­те­бі­не, оның әдіс-тә­сіл­де­рі­не тоқ­та­ла­мыз. Дәс­түр­лі қа­ зақ қо­ға­мын­да ба­тыр ата­ғын иеле­ну үшін жас адам бел­гі­лі бір әлеу­мет­тік ор­та­ның та­лап­та­ры­на сай бо­луы қа­жет еді. Ба­тыр­лар жы­рын­да осы бір да­ла­лық салт­тың мә­де­ни идеалы жа­сал­ған. Бі­ рін­ші­ден, бо­ла­шақ ба­тыр дү­ниеге кел­мей тұ­рып, ерек­ше­ле­не­ді. Кей­бір жыр­лар­да оның дү­ниеге келуін­ің өзі күр­де­лі бір сю­жет­тен тұ­ра­ды. Бо­ла­шақ ба­тыр­дың дү­ниеге келуін­ аруақ­тар мен пір­ле­рі де­меп, ата-ана­ла­ры­на ал­дын-ала аян бе­ре­ді. Кей кез­де тіп­ті оның атын қоюға де­йін­ олар ара­ла­са­ды. Екін­ші­ден, бо­ла­шақ ба­тыр

180

4-ТАРАУ. Ба­тыр – әлеу­мет­тік-мәде­ни категория

он жас­қа то­лар тол­мас­тан, қа­ру асы­нып, ел қор­ғау ісі­не ара­ла­са бас­тайды. Ба­тыр­лар жы­рын­да әсі­ре­лен­ген он жас­тан ас­қан ба­ла­ лар­дың ер­лік көр­сет­уін­ің ас­та­рын­да кө­не дәуір­ден ке­ле жат­қан ини­ци­ация дәс­тү­рі бар. Мы­са­лы, якут­тар­да жас ба­ла­ны әс­ке­ри өнер­ге үйре­ту үш жас­тан бас­тал­ған. Бас­тап­қы­да оған шоқ лақ­ты­ рып, тез қи­мыл­дау­ға үй­рет­кен. Со­нан соң қа­ру ұс­тауды жә­не са­ дақ оғы­нан жал­та­ру­ды үй­рет­кен475. Ай­рық­ша Сі­бір кор­пу­сы­ның ау­дар­ма­шы­сы, 1813-1814 жыл­да­ры Қо­қан­ға жі­бе­ріл­ген Фи­липп На­за­ров­тың жаз­ба­ла­рын­да да «...қа­зақ­тар әсі­ре­се ат­қа мық­ты, өйт­ке­ні ба­ла­ла­ры төрт жас­қа ке­лер-кел­мес­тен олар­ды ат­қа мін­гі­ зіп үйре­те­ді», – деп жаз­ды 476. Қа­зақ­тар­да ер ба­ла­лар­ды жас­тайы­нан ат үс­тін­де ер­кін жү­ру­ге бейім­де­ген. Ба­ла­ға бе­лі қа­тай­ған ке­зін­де «ат мін­гі­зер» дәс­тү­рін ат­қар­ған. Сон­дай-ақ, 12-15 жа­сар ер ба­ла­ға қын­ды пы­шақ­пен бір­ ге бел­беу та­ғу дәс­тү­рі қа­лып­тас­қан. Бұл дәс­түр жас ба­ла­ның ер жі­гіт­ке айналуын­бе­кі­ту рә­сі­мі ре­тін­де қа­был­дан­ған, яғ­ни ен­ді ол үл­кен­дер то­бы­на қо­сы­лып, бұ­дан бы­лай ер адам­дар­мен оты­рып та­мақ жеуге, олар­мен бір­ге бір бөл­ме­де жа­ту­ға құ­қы­лы бол­ды 477. Та­ри­хи қа­лып­тас­қан жағ­дай көш­пе­лі­нің бар­лық өмі­рін әс­ке­ ри­лен­ді­ру­ге әке­ліп соқ­ты. Мә­се­лен, Шың­ғыс хан­ның ұлы Яс­са­ сы­ның бір тар­ма­ғы бек­тер­ге «ұл ба­ла­лар­ды са­дақ ату мен ат­қа оты­ру ше­бер­лі­гі­не жақ­сы­лап үйре­ту мен жат­тық­ты­ру­ды жә­не олар­ды ер­жү­рек жә­не ба­тыр ре­тін­де тәр­бие­леу­ді» мін­дет­те­ге­ні айт­ыл­ған478. Бел­гі­лі зерт­теу­ші С.М. Аб­рам­зон қыр­ғыз­дар­да 6-7 жас­та­ғы ұл ба­ла­лар­дың ал­ды­мен қой­ға, со­дан ке­йін­ ар­найы ер-тұр­ман­мен тай­ға мі­ніп, сон­дай-ақ олар ар­найы са­дақ­тар­мен құс атып, ауыл­ дан жы­рақ­та тү­неуге үйре­не­тін­дік­те­рін атап өте­ді. Со­ны­мен бір­ге ұл ба­ла­лар­ды тәр­бие­леуде олар­дың қа­ру қол­да­ну бі­лік­ті­лі­гін ар­ Ксе­но­фон­тов Г. В. Эл­лэй­ада. Ма­те­ри­алы по ми­фо­ло­гии и ле­ген­дар­ной ис­то­рии яку­тов. – М.: Наука, 1977. – С. 115. 476 Ка­за­хс­ко-русс­кие от­но­ше­ния в ХVІ-ХVІІІ ве­ках (Сбор­ник до­ку­ментов и ма­те­риалов). – Ал­ма-Ата: АН Каз ССР, 1961. – С.97. 477 Ку­ры­лев В.П. Па­мят­ни­ки тра­ди­ци­он­но-бы­то­вой куль­ту­ры на­ро­дов Сред­ней Азии, Ка­ за­х­стана и Кав­ка­за. – Л.: Наука, 1989. – С. 97. 478 Гур­лянд Я. Степ­ное за­ко­но­да­тель­ст­во с древ­ней­ших вре­мен по XVII сто­лет // Изв. общва ар­хе­ол., ист. и эт­ногр. при Имп. Ка­зан, уни­вер. – 1904. – Т. 20. – Вып. 4-5. – С. 68. 475

4.2. Дәс­түр­лі қа­зақы ор­та­да­ғы ба­тыр­шы­лық­қа тәр­бие­леу мен баулу ісі

181

ты­ру мен әс­ке­ри өнер­ге баулу­ға ерек­ше на­зар ауда­ры­ла­тын­ды­ғын атап өте­ді479. Көш­пе­лі тай­па­лар­ға тән осын­дай тәр­бие жүйесі­нің ай­қын кө­ рі­ні­сін қа­зақ қо­ға­мын­да кез­дес­ті­ре ала­мыз. Мы­са­лы, Райым­бек ба­тыр же­ті жас­қа тол­ған­да на­ға­шы ата­сы көк тай мен қа­ру жа­рақ­ тың бү­кіл түр­ле­рін алып ке­ліп, Қан­гел­ді ба­тыр­ға әс­ке­ри өнер­ге баулу­ды та­быс­тайды480. Ба­тыр­лар жы­рын­да бо­ла­шақ ба­тыр мал со­ңын­да жүр­меуі ке­ рек. «Нұ­ра­дын» ба­тыр жы­рын­да жас ба­ла Мал бақ­па­йын­мен де­ді Мал со­ңын­да жал­пыл­дап Ат­қа мі­ніп жүр­мей­мін

– деп өзі­нің ба­тыр­лық өнер­ге да­йын­да­ла­ты­нын біл­ді­ре­ді 481. Ха­лық жа­дын­да сақ­т ал­ған об­раз­дар бо­йын­ша ба­тыр ата­ғын ер жі­гіт шын мә­нін­де өзі­нің жа­уын­гер­лік аты­мен қауы­шып, өзі­нің ал­ғаш­қы ер­лік ісін ат­қар­ған­нан ке­йін­ ға­на ала­ды. Бі­ рақ, ол бұ­ған де­йін­ әр­ түр­лі жол­дар­дан өтуі тиіс. Мә­с е­лен, ол өз құр­дас­т а­ры­нан ерек­ше күш­ті бо­луы ке­рек, күн са­нап өсіп же­ті­луі тиіс т.с.с. Сон­дық­т ан жас ба­тыр­дың аты­мен қауышуы түр­кі-моң­ғол ха­лық­т а­рын­да кең та­ра­ған жа­сөс­пі­рім жі­гіт­тің жа­уын­гер­ге өтуі дәс­тү­рі­мен, осы сәт­те­гі ең құн­ды сый­лық өз аты­на ие бо­луымен ті­ке­лей бай­ла­ныс­ты туын­да­ған эпи­зод деп қа­ра­с ақ, мұн­дай ерек­ше­лік­ті Күл­те­гін жы­ры­нан да кез­дес­ті­ре­ міз. Күл­те­гін бұл дәс­түр­ден он жа­сын­да өте­ді. Жыр­да «он жа­ сын­да Умай тә­різ­ді анам ха­тун­ның қуаны­шы­на ме­нің кі­ші інім Күл­те­гін ба­тыр­ға лайық есі­мін иеле­ніп, ба­тыр атан­ды» де­ген жол­дар бар. Ба­тыр­лық­қа тәр­бие­леу­дің үл­кен мек­те­бі хан­дар мен хас ба­ тыр­лар­дың қа­сы­на еріп, нө­кер бо­лып жү­ру салт-дәс­тү­рі­мен ты­ғыз бай­ла­ныс­ты. Бұл мек­теп жас та­лап­кер­лер­дің ғұ­мы­рын Бер­ді­баев Б. Райым­бек ба­тыр жә­не та­ри­хи та­ным­да­ғы жа­уын­гер­лік дәс­түр. – 56 б. Ба­тыр­лар жы­ры. Қы­рым­ның қы­рық ба­ты­ры. (Мұ­рын жы­раудан жа­зыл­ған мұ­ра­лар). – 96-117 бб. 481 Ба­тыр­лар жы­ры. Қы­рым­ның қы­рық ба­ты­ры. – 96-117 бб. 479 480

182

4-ТАРАУ. Ба­тыр – әлеу­мет­тік-мәде­ни категория

қа­һар­ман­дық жол­мен жал­ғас­тыр­уына, олар­ды өз­де­рі­не тән қа­ ғи­да­лар мен ар-на­мыс ко­де­кс­те­рі­не тәр­бие­леу­де үл­кен бас­т а­ма бол­ды. Көш­пе­лі­лер эпос­та­рын­да хан­дар мен бек­тер­ге қыз­мет ет­кен нө­кер­лер ту­ра­лы да жиі ұшы­ра­са­ды. Олар хан­ның жа­қын се­рік­ те­рі не­ме­се әс­ке­ри қыз­мет­ші­сі бол­ды. «Нө­кер» сө­зі кө­не моң­ ғол тер­ми­ні «жа­сақ» /дру­жен­ник/, «әке­ри қыз­мет­ші» ма­ғы­на­сын бе­ре­ді. Нө­кер­дің бас­ты қа­сиеті бас­шы­сы­на де­ген адал­дық жә­ не се­нім­ді­лік бол­ды. Зерт­теу­ші Р.Г. Ли­пец­тің пі­кі­рін­ше, нө­кер­ лік – ба­тыр­лық­тың ал­ғаш­қы әс­ке­ри мек­те­бі бол­ды: «Ну­ке­ры как пос­тоянное воен­ное сод­ру­же­ст­во, со­жи­тель­ст­вующее вмес­то со своим вож­дем, бы­ли эмб­роар­мией и эмб­риог­вар­дией; в то же вре­ мя ну­ке­рс­тво «своеоб­раз­ная воен­ная шко­ла»482. М.П. Вят­кин «егер ежел­гі гер­ман­дық­тар­да әс­ке­ри кө­сем өзі­нің айна­ла­сы­на адал бе­ріл­ген жас­тар­ды жи­на­са, қа­зақ­тар­да да ба­тыр­ лар ерек­ше­ле­ніп, оның айна­ла­сы­на да адал бе­ріл­ген жі­гіт­тер­топ­ та­са­ды», – деп атап өте­ді483. Мә­се­лен, та­ри­хи де­рек­тер­де атақ­ты ба­тыр, тар­хан Жә­ні­бек Қош­қа­рұлы­ның И. Неп­люев­пен ке­ліс­сөз жүр­гі­зу­ге 1742 жы­лы 14 мау­сым­да Ор бе­кі­ні­сі­не кел­ген­де қа­сы­ на 513 жі­гіт ер­тіп кел­ге­ні айтыла­ды. Мұн­да­ғы бір на­зар ауд­а­рар­ лық жағ­дай бар­лық жі­гіт­тер бір түс­ті ат мі­ніп, бір­кел­кі киін­ген. П.И. Рыч­ков мұн­дай сән-сал­та­нат­тың кө­не құр­лық­тың еш­бір мем­ле­ке­тін­де кез­дес­пейтінін айт­ып, там­са­на жаз­ған 484. Да­ла ба­ты­ры­ның не­гіз­гі өмір­лік жо­лы­ның қа­лып­та­суы «Ер Тар­ғын» жы­рын­да­ғы қарт ба­тыр Қарт­қо­жақ өмі­рі­нің мы­са­лы ар­ қы­лы анық көр­се­тіл­ген. Мә­се­лен Қарт­қо­жақ ба­тыр: 1) бес жа­сын­да же­бе жа­сап, са­дақ тар­ту­ды үй­рен­ген; 2) он жа­сын­да қы­лыш асы­нып, кү­рес­тен жа­рыс­қа тү­се­ді; 3) он бес жа­сын­да ат­қа мі­ну, қы­лыш­та­су мен най­за­ла­су ше­ бер­лі­гін шың­дайды; 4) жиыр­ма жа­сын­да түр­лі ат жә­не т.б. жа­рыс­тар­ға қа­ты­сып ше­бер­лі­гін арт­ты­ра тү­се­ді; Ли­пец Р. Об­ра­зы ба­ты­ра и его ко­ня в тюр­ко-мон­гольс­ком эпо­се. – С. 24. Вяткин М.П. Батыр Сырым. – М.–Л.: АНСССР, 1947. – С. 38. 484 То­пог­ра­фия Орен­бургс­кой гу­бер­нии. Со­чи­не­ние П.И. Рыч­ко­ва 1762 го­да. – Орен­бург: Тип. Б. Брес­ме­на, 1887. – С. 53. 482 483

4.2. Дәс­түр­лі қа­зақы ор­та­да­ғы ба­тыр­шы­лық­қа тәр­бие­леу мен баулу ісі

183

5) жиыр­ма бес жа­сын­да сауыт-сай­ман асы­нып, әс­ке­ри жо­рық­ қа қа­ты­сып, жек­пе-жек­те жа­уын­же­ңіп на­ғыз ба­тыр­ға айна­ ла­ды. Елі­нің, же­рі­нің қор­ға­ны бо­ла­ды; 6) отыз бес жа­сын­да үкі­лі най­за қо­лы­на алып, жауға қар­сы әс­кер­ді бас­та­ған қол­бас­шы­ға айна­ла­ды; 7) қы­рық жа­сын­да елі­нің се­нім­ді ті­ре­гі, қор­ға­ны­на айна­ла­ды; 8) елу жа­сын­да ақы­лы мен па­ра­са­ты­ның ар­қа­сын­да ел ішін­де­ гі қи­лы дау­лар ба­тыр­дың ал­дын­да ше­ші­мін та­ба­ды 485. Қа­зақ хал­қы­ның ұлт­тық-спорт­тық ойын­да­ры­ның өзін­дік та­ри­ хи да­му жол­да­ры, қа­лып­та­су ке­зең­де­рі, тәр­бие­лік ма­ңы­зы ха­лық­ тың саяси әлеу­мет­тік дам­уын­ың не­гі­зі бол­ды. «Жам­бы ату», «ауда­ рыс­пақ», «ала­ман бәй­ге», «қыз қуу», «көк­пар», «кү­рес» сын­ды сайыс жә­не т.б. ұлт­тық ойын­дар­дың әс­ке­ри тәр­биеге бейім­деу мен тәр­бие­леу­де ма­ңы­зы зор бол­ған. Бұл ойын­дар не­гі­зі­нен шы­дам­ды­ лық­ты, мер­ген­дік, мақ­сат­кер­лік, қы­сыл­ған сәт­те тез ше­шім қа­был­ дай алу, еп­ті­лік қа­сиетін та­лап ет­ті. Сон­дық­тан бұл ойын­дар­ды кез кел­ген ба­ла ой­най ал­майт­ын. Осын­дай ойын­дар­дың бү­гін­гі ба­ла­ның ер­тең­гі жа­уын­гер ре­ тін­де қа­зақ әс­кер­ле­рі­нің со­ғыс­та мық­ты да тө­зім­ді, най­за лақ­ тыр­ған кез­де мер­ген де ке­сек, ба­тыр, тұл­ға­лы бо­лып ке­луі мен жек­пе-жек кел­ген жаула­рын же­ңу­ге да­йын­ болуын­ың бас­ты ке­ пі­лі бол­ған. Аң­шы­лық, саят­шы­лық құ­ру дәс­тү­рі де – жа­уын­гер-ба­тыр­дың қа­сиет­те­рін шың­дайт­ын өзін­дік мек­теп бол­ды. Қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ұйым бо­лып аң ау­лау дәс­тү­рі хал­қы­мыз­ дың та­ри­хи-мә­де­ни ке­ше­ні­нің ажы­ра­мас бө­лі­гі. Қаума­лай аң ау­лау көш­пен­ді­лер өмі­рін­де ай­қын эко­но­ми­ка­лық ма­ңыз­ға ие бол­ды жә­не сон­дық­тан әлеу­мет­тік қа­ты­нас­тар жүйесі­не тән «қо­ ғам­дық инс­ти­тут» 486 іс­пет­тес бол­ды. Әр ер адам ұйым бо­лып аң ау­лау­ға мін­дет­ті. Әс­ке­ри өнер­дің өзін­дік қа­лып­тас­қан мек­те­бі бо­ла оты­рып, көш­пе­лі­лер­де қаума­лай аң ау­лау әс­кер ұйым­дас­ты­ру жүйесі­мен өз сәй­кес­ті­лі­гін де тап­қан. Ер Тар­ғын: Ба­тыр­лық эпос / Қа­ра сөз­бен жыр­ла­ған М. Ма­ғауин. – Ал­ма­ты: Жа­зу­шы, 1985. – 23-25 бб.   486 Жам­ба­ло­ва С.Т. Тра­ди­ци­он­ная охо­та бу­рят: ав­то­реф. дисс. ... канд. ист. наук. – Л., 1986. – С. 11. 485

184

4-ТАРАУ. Ба­тыр – әлеу­мет­тік-мәде­ни категория

Аң­шы­лық – көш­пе­лі­лер өмі­рін­де да­ла дәс­түр­ле­рі­нің бі­рі бо­ лып са­на­ла­ды. Аң­шы­лық­тың адам­ды со­ғыс ісі­не бейім­дейт­ін не­ гіз­гі әре­ке­ті – жа­байы аң­ды топ бо­лып «қаума­лау» дәс­тү­рі. Аң­шы­лық жа­уын­гер­ді жә­не ұйым­дар­ды «қу­лық», «қор­шау», «қол­ға тү­сі­ру», «бар­лау», «ізін ке­су», «кө­зін құр­ту» се­кіл­ді әс­ке­ ри іс-қи­мыл­да­ры­на үйре­ту­де­гі мек­теп бол­ды. Аң­шы­лық әс­кер­ді так­ти­ка­лық ой­лар мен ше­бер­лік­ке шың­да­ды487. Зерт­теу­ші­лер аң­шы­лық­тың әс­ке­ри мек­теп ре­тін­де­гі рө­лін ерек­ше атап өте­ді. Мә­се­лен, К.И. Бо­ча­ров жа­уын­гер­лер аң­шы­ лық­қа шық­пас бұ­рын іс-қи­мыл­ды қа­лай жүр­гі­зу ке­рек екен­ді­гін ал­дын-ала ке­лі­сіп ал­ды. Аң­шы­лар үш так­ти­ка­лық бір­лік­ке бө­лін­ ді: ор­та, оң жә­не сол қа­нат, – дей ке­ле, бұл өз ке­зе­гін­де көш­пе­лі­ лер­дің не­гіз­гі со­ғыс так­ти­ка­сы бол­ға­ны­на на­зар ауда­ра­ды488. Аң­ ға шық­қан­да ол­жа­лы бо­лу іс-қи­мыл­дың тез­ді­лі­гі­не, сап құ­ру­ға бейім­ді­лі­гі­не, ұйым­шыл­ды­ғы­на бай­ла­ныс­ты бол­ды. Аң­шы­лық қа­зақ­тар­да тек ха­лық­тың ша­ру­ашы­лы­ғы ға­на емес, со­ны­мен қа­ тар үл­кен әс­ке­ри ма­ңыз­ға ие бол­ды. Аң­шы­лық кез кел­ген жо­рық­ тың, со­ғыс­тың, шап­қын­шы­лық­тың се­рік­те­сі бол­ды. Аң­шы­лық әс­кер­ді әрі та­мақ­пен қам­та­ма­сыз ет­се, әрі айла-тә­сіл жүр­гі­зу­дің да­йын­ды­ғы бол­ды. Әс­ке­ри өнер мек­теп­те­рі ер­тең­гі жә­не бү­гін­гі жа­уын­гер­лер­ді со­ғыс ке­зін­де жас­қан­шақ­ты­лық­тан, қор­қақ­тық­тан, бо­саң­дық­тан, жан сау­ға­лаушы­лық­тан бой тар­ту­ға, ке­йін­ ше­гі­ну­ші­лік­тен жат, қор­шауға тү­сіп қал­ған жағ­дайда тез ше­шім­ді­лік­пен кү­ре­су­ге, ұрыс­тың түр­лі тә­сіл­де­рін қол­да­ну­ға, жауы­нан құ­ты­лу­ға, жау­дың кү­шін көп жұм­сат­қы­зу­ға, бет-ал­ды қан төк­пеуге, қа­жет­ті жер­де қан тө­гу­ден бас тарт­пауға, өзі­нің жә­не ат кү­шін сақ­тай ық­тияр­ лық­пен кү­ре­су­ге жақ бо­лу­ға бау­лып, тәр­биеле­ді. Көш­пе­лі қо­ғам­да­ғы жа­уын­гер әс­ке­ри өнер­ді иге­ру үшін бар­ лық қа­ру түр­ле­рін мең­ге­ру, со­ғыс амал-айла­ла­рын мең­ге­руі қа­ жет бол­ды. Олар: са­дақ­пен аты­су, қы­лыш­пен ша­бы­су, алы­су жә­не най­за­ла­су. Мы­са­лы, «Аң­шы­бай ба­тыр» жы­ры­ның бас ке­йіп­ке­рі Ах­мет­жа­нов К.С. Жа­ра­ған те­мір ки­ген­дер: Ба­тыр­лар­дың қа­ру-жа­ра­ғы, әс­ке­ри өне­рі, салт-дәс­түр­ле­рі. – 246 б. 488 Бо­ча­ров К.И. Очер­ки ис­то­рии воен­но­го ис­ку­сс­тва. Древ­ний мир. – М.: Со­цэ­гиз, 1936. – Т. 1. – С. 9. 487

4.2. Дәс­түр­лі қа­зақы ор­та­да­ғы ба­тыр­шы­лық­қа тәр­бие­леу мен баулу ісі

185

Аты­сам де­сең – аты­сам, Ша­бы­сам де­сең – ша­бы­сам. Алы­сам де­сең – алы­сам. Ақ най­за­ны са­лы­сам, 489

– деп өзі­нің әс­ке­ри өнер­ді жан-жақ­ты игер­ге­нін көр­се­те­ді. Жас ке­зі­нен осын­дай әс­ке­ри өнер­ге тәр­бие­лен­ген жі­гіт­тің ба­ тыр ата­нуы да үл­кен сы­нақ­тан бас­та­ла­ды. Ба­тыр ата­ну үшін бі­ рін­ші­ден, ту ұс­тап жауға ша­буы ке­рек, екін­ші­ден ай­қай­лап шеп­ті бұ­зуы ке­рек жә­не ең бас­ты­сы жек­пе-жек­те жау­дың ба­ты­рын же­ ңуі ке­рек. Мы­са­лы, Ақ­там­бер­ді жы­раудың тол­ға­уын­да Жауға шап­тым ту бай­лап Шеп­ті бұз­дым ай­қай­лап,

– деп ба­тыр­лық­қа тән та­лап­тар­ды орын­да­ға­нын айтады490. Со­ны­мен бір­ге ба­тыр­лық өмір сал­тын на­си­хат­тау жә­не дә­ріп­ теу – бұл да­ла пе­да­го­ги­ка­сы­ның ма­ңыз­ды бір бө­лі­гі, па­то­ри­от­тық тәр­бие­нің не­гі­зі бол­ды. Мы­са­лы, Жал­ғыз­бын деп жа­бық­па. Ба­тыр жал­ғыз бол­майды Жақ­сы­лы­ғы ти­се ха­лық­қа. «Ба­тыр – ха­лық ұлы» деп Айт­па­ған бе­кер та­рих­та. Жал­ғыз­дық жоқ ба­тыр­ға, Са­лып қа­ра ақыл­ға. Се­нің осы же­ңі­сің Жыр бо­ла­ды ха­лық­қа 491

– деп ба­тыр ер­лі­гін хал­қы еш уа­қыт­та ұмыт­пайт­ын­ды­ғы­на ерек­ ше мән бе­рі­ле­ді. Қа­зақ ба­тыр­ла­ры­ның шың­да­лып өту мек­те­бі­нің бі­рі – ба­рым­ та­ға қа­ты­су. Жал­пы дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ба­рым­та­ның ор­ 489 Ба­тыр­лар жы­ры. Қы­рым­ның қы­рық ба­ты­ры. (Мұ­рын жы­раудан жа­зыл­ған мұ­ра­лар). – 34 б. 490 Бес ға­сыр жыр­лайды ХV ға­сыр­дан ХХ ға­сыр­дың бас кезiне дейiнгi қа­зақ ақын-жы­ раула­ры­ның шы­ғар­ма­ла­ры. 2-том­дық. – 61 б. 491 Ба­тыр­лар жы­ры. Қы­рым­ның қы­рық ба­ты­ры. (Мұ­рын жы­раудан жа­зыл­ған мұ­ра­лар). – 62-63 бб.

186

4-ТАРАУ. Ба­тыр – әлеу­мет­тік-мәде­ни категория

ны ту­ра­лы зерт­теу­лер­ге көз сал­сақ, оны ұр­лық-қар­лық, то­нау, тек жыл­қы ұр­лау сияқ­ты тү­сі­нік­тер­мен бай­ла­ныс­ты­ру ба­сым бол­ға­ нын кө­ре­міз. Де­ген­мен ба­рым­та дәс­түр­лі құ­қық ере­же­сі ре­тін­де қа­рас­ты­ры­ла­ды492. Біз ба­рым­та­ның не­гіз­гі ұғы­мы ұр­лық емес, оны дәс­түр­лі қо­ ғам­да­ғы құық­тық ере­же ре­тін­де қа­рас­ты­ра оты­рып, ба­тыр­лар­дың тәр­бие мек­те­бін­де­гі ор­ны ту­ра­лы ға­на сөз қоз­ға­мақ­пыз. П. Алек­санд­ров күн­де­лік­ті жай зат­тар­дың өзін ұр­лау үл­кен айып­, ал «ба­рым­та» деп ата­ла­тын жыл­қы ұр­лап әке­лу мық­ты­лық пен ер­лік са­на­ла­ды, 493 – деп жа­за­ды. Сон­дық­тан ба­рым­та­ға қа­ты­ су қа­зақ ба­тыр­ла­ры­ның шың­далуын­ың не­гі­зі бол­ған. Осы орай­да ХІХ ға­сыр­да­ғы орыс зерт­теу­ші­сі П.Е. Ма­ко­вец­кий «ба­рым­та­да көз­ге түс­кен­дер ба­тыр­лар қа­та­рын кө­бейт­іп, олар­ға ба­рыс, қа­бан де­ген атақ­тар бе­рі­лу­де»,494 – деп жа­за­ды. Зерт­теу­ші А.У. Тоқ­та­бай: «ба­рым­та көш­пен­ді­лер қо­ға­мын­ да­ғы ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты­ның бей­біт уа­қыт­та­ғы әс­ке­ри да­йын­ ды­ғы, қа­зір­гі тіл­мен айт­сақ, «воен­ное ученье» сияқ­ты бол­ған. Се­бе­бі, ХІХ ға­сыр­дың өн бо­йын­да қа­зақ же­рі­нің сырт­қы жауы жоқ, орыс әс­ке­рі­мен қор­лан­ған. Ер­те­де­гі әс­ке­ри де­мок­ра­тия жау­гер­ші­лік за­ман­ды аң­са­ған көш­пе­лі рух – ба­рын ба­рым­та­дан, жыл­қы ұр­лаудан ала­ды», – дей ке­ле, қа­зақ ба­тыр­ла­ры­ның ба­ рым­та дәс­тү­рін, мә­се­лен, өз туын­, ел, тай­па туын­ алып шық­ па­ға­нын, өзін­дік ырым-жо­рал­ғы­ла­рын қа­таң сақ­та­ға­ны ту­ра­лы мә­лі­мет­тер кел­ті­ре­ді 495. Егер ба­тыр ата­ну­дың бас­ты та­лап­та­ры айқа­йлап шеп­ті бұ­зу мен ту ұс­тап жауға ша­бу жә­не жек­пе-жек­те жау ба­ты­рын өл­ті­ру де­сек, дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ба­тыр­лық­тың ең жо­ғар­ғы өл­ ше­мі оның есі­мі­нің ұран­ға айна­луымен жә­не ірі со­ғыс­тар ке­зін­де ту ұс­тау құр­ме­ті­не ие бо­луымен ті­ке­лей бай­ла­ныс­ты бол­ды. Фукс С.Л. Ба­рым­та // Фукс С.Л. Очер­ки ис­то­рии го­су­да­рс­тва и пра­ва ка­за­хов в ХVІІІ и пер­вой по­ло­ви­не ХІХ в. – А­стана-СПб.: ТОО Юри­ди­чес­кая кни­га Рес­пуб­ли­ки Ка­за­хс­тан, 2008. – С. 420-465. 493 Алек­санд­ров П. Ко­нок­радс­тво сре­ди кир­ги­зов // Тур­кес­танс­кие ве­до­мос­ти. – 1886. – № 10. – С. 10. 494 Ма­ко­вец­кий П.Е. Ма­те­ри­алы для юри­ди­чес­ких обы­чаев кир­ги­зов. / Се­ми­па­лат. об­ла­ст­ ной стат. ко­ми­тет. – Вып. 1. Ма­те­ри­альное пра­во. – Омск, 1886.– С. 61. 495 Тоқ­та­бай А.У. Ба­рым­та – ба­тыр­лық мек­те­бі – Б. 192-193. 492

4.2. Дәс­түр­лі қа­зақы ор­та­да­ғы ба­тыр­шы­лық­қа тәр­бие­леу мен баулу ісі

187

Эн­цик­ло­пе­диялық жи­нақ­тар­да «Ұран – ха­лық­ты, кей­де же­ке адам­дар­ды да же­ңіс­ке, ер­лік­ке ша­қы­ра­тын сөз» 496 де­ген анық­та­ ма бе­ріл­ген. Жауға қар­сы ат­тан­ған­да ру­лас­тар­ды жі­гер­лен­ді­ріп, олар­дың ру­хын кө­те­ру үшін ұран ша­қы­ру қа­зақ хал­қы­ның ер­те­ ден ке­ле жат­қан сал­ты. Мы­са­лы кей­бір ру­лар­дың бір­не­ше ұран­ да­ры бол­ған. Бұ­ған Кі­ші жүз­де­гі Қа­ра­ке­сек тай­па­сы­ның ұра­ны «Ақ­пан», Шек­ті тай­па­сы­ның ұра­ны «Бақ­ты­бай», «Жаң­қо­жа», Ке­те тай­па­сы­ның ұра­ны «Май­лы­бай» бол­ға­нын, ал осы ұран­ға шық­қан атау­лар­дың сол ру­лар­дан шық­қан ба­тыр­лар­дың аты­мен атал­ға­ны айт­па­са да бел­гі­лі, – деп жа­за­ды 497. Ба­тыр­лар­ды жі­гер­лен­ді­ру­дің бас­ты құ­ра­лы­на ай­нал­ған ұран ту­ра­лы Н.И. Гро­де­ков те зерт­теу­ле­рін ар­нап, жа­зып қал­дыр­ған: «Бое­вой кличъ сос­тоитъ въ наз­ва­ніи пред­ка въ 7-10-мъ ко­ле­не. Бе­руть кли­чемъ так­же имя ка­ко­го ни­будь ак­са­ка­ла но­вей­ша­го вре­ме­ни...» 498. Ш.Ш. Уәли­ха­нов өзі­нің «Сле­ды ша­ма­нс­тва у кир­ги­зов» ма­қа­ла­сын­да «Они в труд­ные ми­ну­ты жиз­ни при­зы­вают имя своих пред­ков, как му­сул­ма­не своих свя­тых», – деп атап көр­ се­те­ді 499. Ру-тай­па­лар­дың ұран­да­ры ту­ра­лы про­фес­сор А. Сей­дім­бек өзі­нің «Қа­зақ­тың ауыз­ша та­ри­хы» ең­бе­гін­де тоқ­та­лып өте­ді. Жа­ ңа­дан ұран­ға шық­қан тұл­ға тек қан­дай да бір ру­дың ұран дең­ге­ йін­де ға­на қа­лып қой­май, көр­сет­кен ер­лік-іс­те­рі­не қа­рай тай­па­ ның тіп­ті, жүз­дің ұра­ны­на ай­нал­ған 500. Сон­дық­тан ұран­ға айна­ лу кез кел­ген адам­ның қо­лы­нан ке­ле бер­мейт­ін іс. Бұл мәр­те­бе­ ге жау­гер­ші­лік со­ғыс­та елі мен же­рі үшін жа­нын қиюға тәуе­кел етіп, ер­лік­тің ерен үл­гі­сін көр­се­ту сияқ­ты сы­нақ­тан өт­кен, оның ба­ры­сын­да ру­лас­та­ры мен тай­па­ның бел­ді ба­тыр­ла­ры мен би­ле­ рі мо­йын­да­ған, құп­та­ған ба­тыр­лар мен тұл­ға­лар ға­на ие бол­ған. Қа­зақ со­вет эн­цик­ло­пе­диясы / бас ред. М.Қ. Қа­ра­таев – Ал­ма­ты: Қа­зақ Эн­цик­ло­пе­ диясы, 1977. – Т. 11. – 389 б. 497 Ты­ныш­паев М. Ис­то­рия ка­за­хс­ко­го на­ро­да: – С. 30. 498 Гро­де­ков Н.И. Кир­ги­зы и ка­ра­кир­ги­зы Сыр-Дарь­инс­кой об­лас­ти. Юри­ди­чес­кий быть. – Таш­кент: Ти­по-ли­тог­ра­фия С.И. Лах­ти­на, 1889. – Т. 1. – С. 1. 499 Ва­ли­ха­нов Ч.Ч. Изб­ран­ные произ­ве­де­ния. – М.: Наука, 1986. – С. 301. 500 Сейдімбек А. Қазақтың ауызша тарихы: шежірелік деректерді пайымдау. – Астана: Фолиант, 2008. – 41 б. 496

188

4-ТАРАУ. Ба­тыр – әлеу­мет­тік-мәде­ни категория

Нә­ти­же­сін­де ұран­ға ай­нал­ған адам руы мен тай­па­сы­ның атын ас­ қақ­та­тып, со­ның ба­ры­сын­да өзі де олар­ға ар­қа сүйеп отыр­ған. Ұран­да­тып жауға ша­бу сал­ты­ның қан­ша­лық­ты ма­ңыз­ға ие еке­нін Ақ­тан Ке­рей­ұлы­ның «Ба­тыр­лық­тың бел­гі­сі жауға шап­қан ұран­дап» не­ме­се «Ер жі­гіт ша­уып­ шеп бұз­бас, Ай­қай­лап ұран шап­па­са»501 – де­ген сөз­де­рі­нен де ұғы­ну­ға бо­ла­ды. Дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ұран­ның мән-ма­ғы­на­сы мен рө­ лі ту­ра­лы «Қа­зақ ру-тай­па­ла­ры­ның та­ри­хы» көп­том­ды­ғын­да жан-жақ­ты тал­дан­ған. Зерт­теу ав­тор­ла­ры кей­бір ру-тай­па­лар­дың ұран­да­ры қан­ша­ма ға­сыр­лар өт­се де, өз­гер­мей ке­ле жат­қа­ны­на на­зар ауда­ра­ды. Мы­са­лы, Ар­ғын­дар­да­ғы – Ақ­жол, Та­ма­лар­да­ғы – Қа­ра­бу­ра ға­сыр­лар сы­ны­нан өт­кен ұран­дар. Ақ­жол – XІV ға­ сыр­дың со­ңын­да­ғы – XV ға­сыр­дың бі­рін­ші жар­ты­сын­да­ғы Ар­ ғын тай­па­ла­ры­ның атақ­ты, аузы дуалы, аруақ­ты тұл­ға­сы бол­са, Қа­ра­бу­ра – ХІІ ға­сыр­да өмір сүр­ген, Қо­жа Ах­мет Яс­сауи­дің шә­ кір­ті, әрі се­рі­гі бол­ған киелі та­ри­хи тұл­ға. Мұн­дай адам­дар есім­ де­рі­нің қан­ша­ма ға­сыр­лар өт­се де ұран ре­тін­де ру­ға қыз­мет етуі – олар­дың ең ал­ды­мен әулие ре­тін­де ба­ға­лан­уын­да. Ар­ғын мен Та­ма тай­па­ла­ры өз ор­та­ла­ры­нан қан­ша­ма ру ба­сы­лар, кө­сем­дер, ба­тыр­лар шы­ғар­са да, олар­дың биік бе­де­лі Ақ­жол би мен Қа­ра­ бу­ра әулие­нің қа­сиет­ті ру­хы­нан аса ал­май тұр. Ке­ңес­тік дәуір­де­гі әде­биет­тер­де ұран­дар­ға анық­та­ма бер­ген­де, жо­ға­ры­да айт­қа­ны­ мыз­дай осы жа­ғы айт­ыл­май қал­ған еді. Біз­дің ойы­мыз­ша, та­ри­хи тұл­ға есі­мі­нің ұран­ға айна­луы үшін ең ал­ды­мен, оның әулиелі­гі, киелі­лі­гі ба­сым тү­сіп, ха­лық се­ні­мі­не ие бо­ла­ды. Ал оның ба­тыр­ лы­ғы, кө­сем­ді­гі мен ше­шен­ді­гі айт­ыл­ған қа­сиет­тер­ден соң­ғы ке­ зек­те тұ­ра­ды», – де­ген тұ­жы­рым жа­сай­ды 502. С.Г. Кляш­тор­ный мен Т.И. Сул­та­нов­тың «Ка­за­хс­тан – ле­то­ пись трех ты­ся­че­ле­тий» зерт­те­уін­де де ұран­ның дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы мә­ні мен ма­ғы­на­сы­на орын бер­ген. Он­да «Ро­доп­ ле­мен­ной от­ряд предс­тав­лял со­бой са­мос­тоя­тель­ную вой­ско­вую Ақ­бе­рен. XVIII-XIX ға­сыр­лар­да­ғы қа­зақ ақын-жы­раула­ры­ның жыр­ла­ры: Оқу құ­ра­лы. – Ал­ма­ты: Жа­зу­шы, 1972. – 161-163 бб. 502 Қа­зақ ру-тай­па­ла­ры­ның ұран­да­ры жө­нін­де // Қа­зақ ру-тай­па­ла­ры­ның та­ри­хы. Най­ман. – Ал­ ма­ты, «Алаш» та­ри­хи-зерт­теу­лер ор­та­лы­ғы, 2008. – Т.10. – 1-кі­тап. – 124-125 бб. 501

189

4.2. Дәс­түр­лі қа­зақы ор­та­да­ғы ба­тыр­шы­лық­қа тәр­бие­леу мен баулу ісі

еди­ни­цу: во гла­ве его стоял пред­во­ди­тель ро­да, каж­дое опол­че­ние име­ло свой бое­вой стяг и свой уран – бое­вой при­зыв­ной клич»503. Бұл ту­ра­лы «Қа­зақ­тың кө­не та­ри­хы» кі­та­бын­да «Қа­зақ­тар ер­ те кез­де қайт­ыс бол­ған ата-ба­ба­ла­ры­ның аруақ­та­ры­на сыйын­ған, ол аруақ­тар өзі­нің ұр­пақ­та­рын, ру­лас­та­рын қол­дайды деп сен­ген. Сон­дық­тан со­ғыс, шай­қас­қа кір­ген­де, ат бәй­ге­ден ке­ле жат­қан­да, па­лу­ан кү­ре­сі­нің жұл­қыс­та­рын­да қа­зақ ру-тай­па­ла­ры ата-ба­ба­ла­ ры­ның атын ұран етіп ша­қы­рып, олар­дың аруағы­нан ме­дет күт­ кен», – деп жа­зыл­ған 504. Қа­зақ ру­ла­рын же­те зерт­те­ген Л. Мейер де ұран­да­ры­ның өз­ гер­уіне қа­тыс­ты мы­на­дай пі­кі­рін біл­ді­ре­ді: «Эти сло­ва од­на­ко не так ст­ро­го сох­ра­няют­ся как там­ги и из­ме­няют­ся от вре­ме­ни, вс­ледс­твие раз­ных при­чин; иног­да ура­ном ­стано­вит­ся имя из­ ве­ст­но­го че­ло­ве­ка, уп­рав­ляв­ше­го дол­го ро­дом или от­де­ле­нием, иног­да он из­ме­няет­ся вс­ледс­твие враж­ды с ро­дом, имею­щим тот же уран. На­ко­нец, по ме­ре за­ми­ре­ния сте­пи, зна­че­ние это­го от­ ли­чи­тель­но­го зна­ка са­мо со­бою долж­но бы­ло умень­шиться» 505. Ұран­ды қол­да­ну, пай­да­ла­ну – жауға шап­қан­да әс­кер­ді рух­тан­ ды­ру, жі­гер­лен­ді­ру, на­мыс отын жа­ни тү­су үшін аса қа­жет бол­ды. Тө­мен­де­гі кес­те­де Кі­ші жүз құ­ра­мын­да­ғы он екі ата Бай­ұлы бір­ лес­ті­гі­не кі­ре­тін ру-тай­па­лар­дың ұран­да­ры бе­ріл­ген: Он екі ата Бай­ұлы тай­па­лық бір­лес­ті­гі­не кі­ре­тін ру-тай­па­ла­ры­ның ұран­да­ры ­Тай­па 1 Адай­ Бе­ріш­ Ал­тын­ Жап­пас­ ­Таз­ 503 504 505

1-кес­те

Ұра­ны­ 2 Бе­кет, Адай­ Аға­тай­ ­Бай­мұ­рат­ ­Бай­мұ­рат­ Ба­қай, Тө­ре­мұ­рат­

Кляш­тор­ный С.Г., Сул­та­нов Т.И. Ка­за­хс­тан: Ле­то­пись трех ты­ся­че­ле­тий. – С. 340. Қа­зақ­тың кө­не та­ри­хы. – Ал­ма­ты: Жа­лын, 1994. – Б. 373. Мейер Л. Кир­гизс­кая степь Орен­бург­ско­го ве­до­мс­тва. – С. 94.

190

4-ТАРАУ. Ба­тыр – әлеу­мет­тік-мәде­ни категория

1 Есен­те­мір­ Та­на­ ­Бай­бақ­ты Мас­қар­ Ала­ша­ Қы­зыл­құрт Шер­кеш­ Ысық­

2 Ал­доң­ғар Та­на, Жием­бет­ Дәуқа­ра­ Қа­ра­тай­ ­Бай­ба­рақ­ Жием­бай, Жием­бет­ Ша­ғы­рай­ ­Бәйтерек­

Мұн­дайда мы­на­ны да ес­кер­ген жөн: кез кел­ген бір ру­дың ұра­ ны бол­ған ба­тыр­дан соң уа­қыт өте ке­ле әл­де­қай­да бе­дел­ді та­ғы бір атақ­ты ба­тыр шық­са, жа­ңа ба­тыр­дың есі­мі бір­те-бір­те ұран­ға айна­ла­ды да, бұ­рын­ғы ұран-есім ұмы­ты­ла бас­тайды. Көп­те­ген де­рек­тер­де қа­зақ ру-тай­па­ла­ры ұран­да­ры­ның бір­не­ше бо­лып кез­ дес­уін­ес­кі ру­лық ұран­дар­дың әлі де ұмы­тыл­ма­ған­ды­ғы­мен жә­не де жа­ңа ұран­дар­дың қа­тар қол­да­ны­луымен тү­сін­ді­ре­міз. М. Ты­ ныш­паев­тың ең­бе­гін­де­гі 506. Ду­лат тай­па­сын­да­ғы Си­қым, Жа­ныс, Бот­бай, Шы­мыр ру­ла­рын­да, Жа­лайыр, Ар­ғын, Най­ман тай­па­ла­ рын­да бір­не­ше ұран­дар­дың көр­се­ті­луі біз­дің осы айт­қан ойла­ры­ мыз­ға дә­лел бо­ла ала­ды. Ба­тыр­лық­тың та­ғы бір бел­гі­сі, оның ба­тыр­лы­ғының мо­йын­ да­луы­ның бі­р кө­рі­ні­сі – ту ұс­тау құр­ме­ті. Қа­зақ әс­ке­рі күш бі­рік­ тір­ген­де не­гі­зі­нен ру­лық-тай­па­лық прин­цип­тер бо­йын­ша жа­сақ­ та­лып отыр­ға­ны бел­гі­лі. Осы­дан ке­ліп ұлыс­тық әс­кер бө­лім­де­рі құ­рыл­ды. Сон­дық­тан көш­пе­лі­лер­дің ру­лық не­гіз­де құ­рыл­ған бө­ лім­ше­ле­рі­нің көр­сет­кен ер­лік­те­рі мен май­дан да­ла­сын­да­ғы іс­те­ рі­нің ба­ға­сын алуы жә­не олар­ды айыру үшін же­ке-же­ке ту­ла­ры мен таң­ба­ла­ры ай­шық­тал­ды. Жа­лаулар­дың түс­те­рі әр­ түр­лі жа­ сыл, ашық­көк, күл­гін т.б. бо­лып кел­ді. Хан­ның туы тек кө­рі­нер көз­ге алып шы­ғар би­лік­тің рә­мі­зі ға­на емес, бү­кіл әс­кер­дің, тіп­ ті әс­кер­ба­сы­ның ары мен на­мы­сы бо­лып есеп­тел­ді. Бұл ел­дік­тің рә­мі­зі бо­лып та­бы­ла­тын ту бей­біт кез­де аса сақ­тау­да бо­лып, тек со­ғыс ке­зін­де ға­на алып шы­ға­рыл­ды. Оны алып жү­ру, ұс­тау, сақ­ 506

Ты­ныш­паев М. Ис­то­рия ка­за­хс­ко­го на­ро­да. – С. 106 – 108.

4.2. Дәс­түр­лі қа­зақы ор­та­да­ғы ба­тыр­шы­лық­қа тәр­бие­леу мен баулу ісі

191

тау мәр­те­бе­сі­не кө­бі­не­се бе­дел­ді сұл­тан­дар, би­лер, ба­тыр­лар ие бо­лып, бас қол­бас­шы­дан ке­йін­гі екін­ші тұл­ға ре­тін­де ба­ға­ла­на­ тын. Екі жақ­тың қоян-қол­тық ұры­сы ке­зін­де ту­ды жы­ғу мақ­са­ тын­да ар­найы то­сын әре­кет­тер ұйым­дас­ты­ры­ла­тын. Ал, ту ұс­ таушы сар­баз­дың мерт бо­луы не­ме­се ту­дың жы­ғы­луы сар­баз­дар ара­сын­да бей-бе­ре­кет­сіз­дік­ке соқ­ты­рып, тіп­ті әс­кер­дің же­ңілуіне әкеп соқ­ты­ра­тын 507. Со­ғыс ту­ла­ры – қа­зақ­тар­дың әс­ке­ри қа­ру­ла­нуы­ның бас бел­ гі­сі. Ту­лар кем де­ген­де екі қыз­мет­ті орын­дайды: олар қа­сиет­ті бел­гі жә­не ұрыс ке­зін­де әс­кер бас­қа­ра­тын бір­ден-бір пай­да­лы жа­ғы бол­ды»508. Жал­пы түр­кі-моң­ғол ха­лық­та­ры ежел­ден ту­ды ру-тай­па­лық одақ­тың дә­не­ке­рі, жо­рық­тар­да рух бе­ру­ші са­на­ған. Зерт­теу­ші­лер қа­зақ да­ла­сын­да­ғы ор­та­ға­сыр­лар ке­зе­ңі­не жа­та­тын пет­рог­лиф­тер­де бай­рақ­тың көп кез­дес­уін­жо­ға­ры­да атал­ған ерек­ ше­лік­пен бай­ла­ныс­ты­ра­ды. Ә.Т. Қай­да­ров қа­зақ эпо­сын­да­ғы ба­ тыр жа­уын­гер­лер­дің қа­ру жа­ра­ғы мен рә­міз­де­рін зерт­тей оты­рып, ха­лық шы­ғар­ма­ла­рын­да ақ, жа­сыл, са­ры, қы­зыл, қа­ра ту­лар­мен қа­тар, көп түс­ті, яғ­ни, ақ жа­сыл, ақ са­ры, ақ қа­ра тә­різ­ді ту­лар­дың да кез­де­се­тін­ді­гін айтады 509. Қа­зақ­тар ел есін­де қал­ған атақ­ты ба­тыр­лар­дың ту­ла­рын ата­дан ба­ла­ға мұ­ра ре­тін­де қал­ды­рып отыр­ған. Мә­се­лен, хал­қы­мыз­дың эт­но­ге­не­ти­ка­лық тол­ғауы бо­лып та­бы­ла­тын ше­жі­ре­де Абақ-Ке­рей тай­па­сы­ның көр­нек­ті тұл­ға­ла­ры­ның бі­рі – Шақ­ша­құлы Жә­ні­бек ба­тыр­дың туы ту­ра­лы айтыла­ды. Жә­ні­бек туы Абақ-Ке­рей тай­па­ сы­ның қа­сиет­ті туы ре­тін­де са­нал­ған әрі бей­біт өмір ке­зін­де ар­ найы сан­дық­та сақ­та­лып, оның үс­ті­не оты­ру­ға тыйым са­лын­ған. Ту ха­лық­тың не­ме­се бел­гі­лі-бір тай­па­ның же­леп-же­беп жү­ ру­ші­сі, рух­тан­ды­ру­шы­сы бо­лып та­бы­ла­ды. Ту – ха­лық бір­лі­гі­нің сим­во­лы. Бұл ру-тай­па­лық құ­ры­лым мен мем­ле­кет құ­р­лы­сын­да­ ғы ту­дың не­гіз­гі ма­ңыз­да­ры­ның бі­рі. Бұл жө­нін­де А.П. Ок­лад­ни­ков: «Ту – жал­пы тай­па­лық не­ме­се ру­лық бір­лес­тік­тер­дің зат­ Кляш­тор­ный С.Г., Сул­та­нов Т.И. Ка­за­хс­тан: Ле­то­пись трех ты­ся­че­ле­тий. – С. 342. Қа­зақ­тың кө­не та­ри­хы. – 179 б. 509 Кай­да­ров А.Т. Дос­пе­хи и воору­же­ние воина-ба­ты­ра в ка­за­хс­ком эпо­се и их эт­но-линг­ вис­ти­чес­кое объяс­не­ние // Из­вес­тия АН Каз­ССР. Се­рия об­ще­ст­вен­ных наук. – 1973. – № 6. – С. 25. 507 508

192

4-ТАРАУ. Ба­тыр – әлеу­мет­тік-мәде­ни категория

тық рә­мі­зі, әрі қа­сиет­ті бас ұра­тын­да­ры. Екін­ші қы­рын алып қа­ ра­сақ, ту кө­сем­нің ти­ту­лы мен дә­ре­же-бе­де­лін көр­се­те­тін бол­ған. Бұл екі қа­сиет­бір-бі­рі­мен өте ты­ғыз бай­ла­ныс­та. Ту­сыз кө­сем, не хан бол­ма­ған», – деп жа­за­ды 510. Жо­рық ке­зін­де ту кө­те­ріп жү­ру үл­кен мәр­те­бе бо­лып са­нал­ған. Ту­ды, бас­қа да би­лік­тің ма­ңыз­ды ат­ри­бу­тын жо­ғал­ту жа­уын­гер үшін, ол мү­ше бо­лып есеп­те­ле­тін әс­кер үшін үл­кен мас­қа­ра­шы­лық бол­ды 511. Ә. Ди­ваев: «Қа­зақ­тар­ дың эт­ног­ра­фиялық ма­те­ри­ал­да­ры ту қыз­ме­ті­не жер­леу рә­сім­де­рі ке­зін­де мы­на­дай фор­му­ла жа­та­ты­нын куә­лік ете­ді: ту – адам жа­ ны­ның сыйым­ды­лы­ғы. Қа­зақ­тар егер өл­ген кі­сі ті­рі ке­зін­де оны ием­ден­ген бол­са, оның туын­үс­ті­не қой­ған, не­ме­се най­за­ға шү­бе­ рек та­ғып қой­ған. Ал егер ол қа­тар­да­ғы адам, жәй қо­ғам мү­ше­сі, жа­уын­гер бол­са, жер­леу­ден ке­йін­ша­ңы­рақ тө­бе­сі­нен ту шы­ға­рып қой­ған, егер өл­ген кі­сі қо­ға­мы­ның ал­дың­ғы әлеу­мет­тік та­бы­ның өкі­лі бол­са, бо­ла­тын ша­быс­тар­да жә­не бас­қа ойын­дар­да, де­не бас­та­ма­сын ке­йіп­теу дәс­тү­рін­де, ту аға­шын не най­за­ны қа­ра­лы күн­ге ар­нал­ған та­мақ да­йын­да­лып жат­қан от­қа, ошақ­қа сын­ды­ рып лақ­тыр­ды. Қол­бас­шы­ның же­ке туы ұр­пақ­та­ры ар­қы­лы сол ру-тай­па­ның қас­тер­лі бел­гі­сі ре­тін­де сақ­тал­ды, ал қо­ғам­ның мү­ ше­ле­рін жер­леу­де қол­дан­ған қа­ра­лы ту­лар оған, най­за сы­нық­та­ ры­мен бір­ге өр­тел­ді, 512 – деп тұ­жы­рым жа­сай­ды. Осы та­рауша­да айт­ыл­ған ойла­ры­мыз­ды қо­ры­та ке­ле, дәс­түр­ лі қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ба­тыр­лық­қа тәр­бие­леу мек­те­бі­нің өзін­дік ерек­ше­лік­те­рі ту­ра­лы тө­мен­де­гі­дей тұ­жы­рым­дар жа­сай­мыз: – қа­зақ қо­ға­мын­да ба­тыр­лық өмір сал­ты ре­тін­де қа­рас­ты­рыл­ған­ дық­тан бо­ла­шақ ба­тыр осы әлеу­мет­тік ор­та­ның та­лап­та­ры­на сай бо­луы қа­жет, сон­дық­тан ол бел­гі­лі бір та­лап­тар­ды орын­ дау­ға мін­дет­ті бол­ған. Ба­тыр­лық өмір-салты­ның ере­же­ле­рі не­ гі­зі­нен ха­лық ауыз әде­биеті үл­гі­ле­рі­нен ай­қын кө­рін­ген; – дәс­түр­лі қо­ғам­ның мә­де­ни-ша­ру­ашы­лық­ ти­пі­нің ерек­ше­ лік­те­рі өзін­дік әс­ке­ри өнер мек­теп­те­рін қа­лып­тас­ты­рып, 510 Ок­лад­ни­ков А.П. Конь и зна­мя на Ленс­ких пи­са­ни­нах // Тюр­ко­ло­ги­чес­кий сбор­ник. – М. – Л., 1951. – Вып. 1. – С. 151. 511 Лев­шин А. Опи­са­ние кир­гиз-кай­сац­ких или кир­гиз-ка­зачь­их орд и сте­пей. – С. 53. 512 Диваев А. Обычай киргизов Семипалатинской облости // Русский вестник. – СПб., 1878. – Т. 137. – С. 57.

4.2. Дәс­түр­лі қа­зақы ор­та­да­ғы ба­тыр­шы­лық­қа тәр­бие­леу мен баулу ісі

193

бұл мек­теп­тер бо­ла­шақ жа­уын­гер-ба­тыр­лар­ды тәр­бие­леу­де өзін­дік рөл ат­қар­ған; – аң ау­лау, түр­лі спорт­тық-ұлт­тық ойын­дар­мен қа­тар ба­рым­ та сияқ­ты дәс­түр­лі құ­қық­тық ере­же өл­шем­де­рі де ба­тыр­лар­ дың шың­да­луы мен қа­лып­тас­уын­ың өзін­дік мек­те­бі бо­лып та­был­ған; – қа­зақ ба­тыр­ла­ры­ның ба­тыр­лық өл­шем­де­рі олар­дың есім­де­ рі­нің ұран­ға айна­луы мен ту ұс­тау сияқ­ты құр­мет­ті қыз­ме­ті­ не ие бо­луымен де анық­тал­ды. Ұран­ға шы­ғу – ба­тыр­лық­тың биік өл­ше­мі бо­лып та­бы­ла­ды. Се­бе­бі, ба­тыр ұран­ға ай­нал­ ған­да оның ер­лі­гін өз­ге үзең­гі­лес се­рік­те­рі мен бас­қа да тұл­ ға­лар­дың мо­йын­дауы­ның нақ­ты көрі­ні­сі­не ай­нал­ған; – ба­тыр­лар ұран­ға айна­луы үшін оның бо­йын­да әулие­лік, ба­ тыр­лық, кө­сем­дік, ше­шен­дік, ұйым­дас­та­ру­шы­лық қа­сиет­те­ рі бо­луы ке­рек; – ұран – ба­тыр­лар­дың даңқ­қа бө­лен­уіне бас­ты сти­мул бе­ре­тін ру­ха­ни құ­рал әрі ба­тыр­лар­дың қай ру­ға жа­та­тын­ды­ғын біл­ ді­ре­тін ауыз­ша де­рек бо­лып та­был­ды. Сту­де­нт­тер­дің өз бі­лі­мін тек­се­ру­ге ар­нал­ған сұ­рақ­тар: 1. «Ат мін­гі­зер» дәс­тү­рін – ба­тыр­лық мек­те­бі­нің ал­ғаш­қы са­ты­сы ре­ тін­де си­пат­та­ңыз. 2. Қа­зақ хал­қы­ның ұлт­тық спорт ойын­да­ры­ның ба­тыр­лық­қа тәр­бие­ леу­де­гі ор­нын тал­да­ңыз. 3. Қа­зақ ру тай­па­ла­ры­ның таң­ба­ла­ры мен ұран­да­рын ата­ңыз. 4. Ту – ха­лық бір­лі­гі­нің рәмізі. 5. Ұран­ға ай­нал­ған қа­зақ ба­тыр­ла­рын ата­ңыз.

ҚОРЫ­ТЫН­ДЫ

Қ

а­зақ қо­ға­мын­да­ғы ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ ның қа­лып­та­суы мен оның қо­ғам­дық-саяси қыз­ме­тін, ор­нын зерт­тей ке­ле, тө­мен­де­гі­дей қо­ры­тын­ды­лар жа­сай­мыз. Ке­ңес­тік та­рих­на­ма­да ба­тыр­лар­дың XVIII-XIX ға­ сыр­лар­да­ғы қо­ғам­дық-саяси өмір­де­гі ық­па­лы­на на­зар ауда­рыл­ға­ны­мен, олар же­ке әлеу­мет­тік топ ре­тін­де қа­ рас­ты­рыл­ған жоқ. Ке­ңес­тік зерт­теу­ші­лер­дің тап­тық идеоло­гияға не­гіз­дел­ген ме­то­до­ло­гиялық ұстаным­да­ ры ба­тыр­лар­дың қо­ғам­дық си­па­тын анық­тау­да ты­ғы­ рық­қа ті­рел­ді. Се­бе­бі қа­зақ қо­ға­мын­да ба­тыр ата­ғы­на өзі­нің әлеу­мет­тік шы­ғу те­гі­не қа­ра­ма­стан кез кел­ген адам қол жет­кі­зе ала­тын. Отан­дық та­рих ғы­лы­мын­да қа­зақ қо­ға­мы­на тән әлеу­мет­тік инс­ти­тут­тар­дың өзін­дік ерек­ше­лік­те­рін зерт­теу соң­ғы жыл­да­ры қол­ға алы­на бас­та­ды. Ел­дің қа­уіп­сіз­ді­гін, мем­ле­кет­тің тәуел­сіз­ді­гін, ел ішін­де­гі қо­ ғам­дық тәр­тіп­ті сақ­тау қа­жет­ті­лі­гі көш­пе­лі қо­ғам­да да әс­ке­ри іс­пен кә­сі­би тұр­ғы­да айна­лы­са­тын адам­дар то­ бы­ның пай­да болуына әкел­ді. Олар өзін­дік қо­ғам­дық қыз­мет­тер­ді ат­қа­ру­ды өз мін­де­ті­не алу ба­ры­сын­да же­ ке әлеу­мет­тік жік ре­тін­де қа­лып­тас­ты. Көш­пе­лі ха­лық­ тар­дың та­ри­хи-мә­де­ни дам­уын­ың өзін­дік ерек­ше­лік­ те­рі­не бай­ла­ныс­ты бір­те-бір­те әлеу­мет­тік инс­ти­тут ре­ тін­де қа­лып­тас­ты. Ба­тыр­лар­дың қа­зақ қо­ға­мын­да ға­на же­тек­ші күш­ке айна­лып, инс­ти­ту­циялан­уын­ың бас­ты 194

Қорытынды

195

се­бе­бі – көш­пе­лі қо­ғам қа­рым-қа­ты­нас­та­ры­ның бас­ты жиын­ты­ ғын құ­райт­ын ру-тай­па­лық жүйе­нің ерек­ше­лі­гі­мен ті­ке­лей бай­ ла­ныс­ты бол­ды. Бі­рақ ұзақ уа­қыт бойы та­рих ғы­лы­мын­да әлеу­мет­тік ұйым­ ның жұ­мыс іс­те­уін­ жә­не оның көш­пе­лі ор­та­да­ғы би­лі­гін та­ну­да еуропо­це­нт­рис­тік ұстаным­дар үс­тем­дік ет­ті. Көш­пе­лі­лер қо­ға­ мы­ның мә­се­ле­ле­рі­не қа­тыс­ты көз­қа­рас­тар­дың эво­лю­циясы­на та­ рих­на­ма­лық тал­дау жа­сау та­рих ғы­лы­мын­да соң­ғы ке­зең­дер­ге де­йін­ көш­пе­лі қо­ғам­ның саяси-әлеу­мет­тік ұйым­дас­уын­да­ғы ба­ тыр­лар­дың же­ке әлеу­мет­тік инс­ти­тут ре­тін­де­гі қа­рас­ты­рыл­мауы­ ның се­беп­те­рін көр­се­те­ді. XVIII ға­сыр­дың ба­сын­да қа­лып­тас­қан іш­кі-сырт­қы саяси жағ­ дай­лар­ға бай­ла­ныс­ты қа­зақ қо­ға­мын­да әс­ке­ри-саяси мүд­де­лер ал­дың­ғы орын­ға шы­ғып, әлеу­мет­тік-эко­но­ми­ка­лық ұстаным­дар­ ға не­гіз­дел­ген са­ла­лар ке­йін­ге ше­ге­ріл­ді. Қо­ғам­ның әс­ке­ри-по­ тес­тар­лық ұйым­да­су ерек­ше­лі­гі­не бай­ла­ныс­ты ба­тыр­лар­дың қо­ ғам­дық рө­лі арт­ты. Әлеу­мет­тік құ­бы­лыс оған қо­ғам та­ра­пы­нан қа­жет­ті­лік ту­ған кез­де ға­на пай­да бо­ла­ды. Қо­ғам­дық сұ­ра­ныс қа­на бел­гі­лі әлеу­ ме­ттік құ­бы­лыс­тың пай­да болуын­ың не­гі­зі бо­лып та­бы­ла­ды. Ал, дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ба­тыр­лар­дың инс­титу­цияла­нуы қо­ ғам­ның ру­ха­ни-мә­де­ни да­му ерек­ше­лі­гі­мен де ты­ғыз бай­ла­ныс­ты бол­ды. Қа­зақ қо­ғам­ның ша­ру­ашы­лық-эко­но­ми­ка­лық құ­ры­лы­мы­ ның си­па­ты мен мә­де­ни-ру­ха­ни тұр­мыс-тір­ші­лі­гі­нің өзін­дік ерек­ ше­лік­те­рі ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты­ның қа­лып­тас­уын­да ше­шу­ші рөл ат­қар­ды. ХVІІІ-ХІХ ға­сыр­лар­дың ор­та­сын­да­ғы қа­зақ қо­ға­мы­ның әлеу­ мет­тік ст­ра­ти­фи­ка­циясын­да сырт­қы эко­но­ми­ка­лық қа­ты­нас­тар сон­ша­лық­ты ма­ңы­зды бол­ма­ды. Қа­зақ қо­ға­мы­ның дам­уын­да­ғы спе­ци­фи­ка­лық кө­рі­ніс­тер көп­те­ген ка­те­го­рия­лар­дың да­мы­ма­ ған­ды­ғын, әлеу­мет­тік, әс­ке­ри-саяси жә­не сот қыз­мет­те­рін жү­зе­ ге асы­ру­да кә­сі­би­лік­тің жоқ­ты­ғын көр­се­те­ді. Бұл ерек­ше­лік­тер әлеу­мет­тік инс­ти­тут­тар мен бел­гі­лі топ­тар­дың қа­лып­тас­уына әкел­ді. Қа­зақ қо­ға­мы­ның саяси-әлеу­мет­тік құ­ры­лы­мын­да­ғы ба­ тыр­лар­дың ор­ны мен рө­лі­нің өс­уіне бір­не­ше жағ­дай әсер ет­ті.

196

Қазақ халқындағы батырлық дәстүрлер

ХVІІІ ға­сыр­да­ғы қа­лып­тас­қан жағ­дай саяси би­лік инс­ти­тут­та­ рын өте қиын жағ­дайға қой­ды. Дәс­түр­лі көш­пе­лі қо­ғам­ға тән, көш­пе­лі­лер қо­ға­мын­да­ғы қа­лып­ты мем­ле­кет­тік тәр­тіп­тің қай­нар кө­зі жау­гер­ші­лік тұр­мыс­пен ті­ке­лей бай­ла­ныс­ты бол­ға­ны­на көз жет­кі­зе­міз. Сон­дық­тан жұ­мыс­тың хро­но­ло­гия­лық шең­бе­рін құ­райт­ын мер­ зім ара­лы­ғын­да ба­тыр­лар дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы жа­уын­гер­ лік дәс­түр­ді жал­ғас­ты­ру­шы­лар ре­тін­де өзін­дік ерек­ше­лі­гі ай­қын әлеу­мет­тік топ ре­тін­де өзін­дік ұғым­дық бет-бей­не­сі мен ерек­ше­лі­ гі қа­лып­тас­қан әлеу­мет­тік ка­те­го­рия­ның жиын­ты­ғын құ­ра­ды. Дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мын­да си­па­ты мен қыз­ме­ті жа­ғы­нан әлеу­ мет­тік топ ре­тін­де же­тіл­ген ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты бел­гі­лі бір қо­ғам­дық құ­бы­лыс ре­тін­де туын­дау, пай­да бо­лу жә­не да­му мен қа­ лып­та­су үр­ді­сін ба­сы­нан өт­кер­ді. Ба­тыр­лар­дың әлеу­мет­тік, саяси күш ре­тін­де инс­ти­тут­қа айна­лу үде­рі­сі бір­те-бір­те жү­зе­ге ас­ты. Ба­тыр­лар­дың пай­да бо­луы мен жа­уын­гер­лер то­бы­ның же­тек­ші­ ле­рі ре­тін­де ерек­ше­ле­нуі қо­ғам дам­уын­ың «әс­ке­ри де­мок­ра­тия» ке­зе­ңі­мен ты­ғыз бай­ла­ныс­ты бол­ды. Осы ке­зең­де көш­пе­лі қо­ғам­ ның қоз­ға­лыс­қа тү­суімен ба­тыр­лар­дың қо­ғам­дық-саяси өмір­де­гі рө­лі ерек­ше­ле­ніп, «ба­тыр­лар куль­ті» пай­да бо­ла­ды. Ба­тыр­лар­дың қо­ғам­дық-саяси өмір­де­гі ық­па­лы та­рих ғы­лы­мын­да­ғы «кө­сем­ дік» («вож­дест­во») ұғы­мы­мен ты­ғыз бай­ла­ныс­ты. Бі­рақ, моң­ғол шап­қын­шы­лы­ғы­ның нә­ти­же­сін­де ба­тыр­лар­дың же­ке кө­сем­дік қыз­мет­те­рі шек­те­ліп, ба­тыр­лық тек же­ке тұл­ға­лық қа­сиет ре­тін­ де қа­рас­тыр­ылып, олар­дың қо­ғам­дық-саяси өмір­де­гі бел­сен­ді­лі­гі бә­сең­дейді. Ба­тыр­лар­дың қо­ғам­дық өмір­де­гі бел­сен­ді әлеу­мет­тік топ ре­тін­де кө­рі­ніс бе­руі XIV-XV ға­сыр­лар­дан ке­йін­ қайта кө­рі­ ніс бе­ре­ді. Бі­рақ, бұл ке­зең­де­гі ба­тыр­лар инс­ти­ту­тын өзін­ше дер­ бес, ара-жі­гі бас­қа­лай әлеу­мет­тік топ­тар­дан ажы­ра­тыл­ған құ­ры­ лым ре­тін­де қа­рас­ты­ру­ға кел­мейді. Дәл осы ке­зең­де­гі ба­тыр­лар мен би­лер инс­ти­ту­ты­ның қыз­мет­те­рі бір-бі­рі­мен ас­та­сып жат­ты. Ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның қа­лып­тас­уын­да көш­пе­лі қо­ғам­ның өзін­дік ерек­ше­лік­те­рі ма­ңыз­ды рөл ат­қар­ды, ол көш­пе­лі қо­ғам­ ның ша­ру­ашы­лық­тық-мә­де­ни ке­ше­ні­нің қа­лып­та­суы нә­ти­же­сін­ де туын­да­ған сұ­ра­ныс­тың қа­же­тті­лі­гі ре­тін­де пай­да бол­ды.

Қорытынды

197

Ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның қа­лып­тас­уын­ың аяқ­талуын­ не­гі­ зі­нен XVIII ға­сыр­мен бай­ла­ныс­ты­ра­мыз. Осы ке­зең­де ба­тыр­шы­ лық инс­ти­ту­ты­ның күр­де­лі қа­лып­та­су үде­рі­сі аяқ­та­лып, ол өзі­нің дәл осы уа­қыт­та­ғы дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мы­на тән ерек­ше­лі­гі­не сай қыз­мет­те­рін ат­қар­ды. XVII-XVIII ға­сыр­лар­да­ғы іш­кі жә­не сырт­қы фак­тор­лар қа­ зақ қо­ға­мын­да­ғы ба­тыр­лар­дың саяси, әлеу­мет­тік са­та­тус­қа ие болуына қо­лай­лы жағ­дай ту­ғыз­ды. Сон­дық­тан ел ба­сы­на күн туған сәт­те саяси ба­сым­ды­лық ба­тыр­лар қо­лы­на өт­ті. Ең ал­ды­ мен сырт­қы сая­сат­та­ғы жоң­ғар фак­то­ры, одан ке­йін­пат­ша үкі­ме­ ті­нің отар­лау саяса­ты нә­ти­же­сін­де отар­шыл­дық­қа қар­сы кү­рес­те ба­тыр­лар рө­лі­нің арт­уына се­беп бол­ды. Сон­дық­тан осы ке­зең­де­гі қа­зақ хал­қын отар­лау­ды бас­ты мақ­сат етіп, оның бол­мыс-бі­ті­мін зерт­теп, жа­ға­лай қор­шау бе­кі­ніс­те­рін са­ла бас­та­ған Ре­сей ше­ неунік­те­рі де қа­зақ жі­гіт­те­рі­нің ал­ғыр­лы­ғы мен ба­тыл­ды­ғы ту­ра­ лы жиі жа­зып қал­дыр­ған. XVIII ға­сыр­да ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты қа­зақ қо­ға­мы­ның іш­кі саяси ке­ңіс­ті­гін­де бар­лық бел­гі­ле­рі бо­йын­ша же­тек­ші орын­ға ие бол­ды. Ба­тыр­лар­дың іш­кі саяси жүйеде­гі әлеу­мет­тік-эко­но­ми­ка­ лық қыз­ме­тін «ба­рым­та», «ол­жа», «­сау­ға» тә­різ­ді ұғым­дар­ды тал­ дау ар­қы­лы си­пат­тау­ға бо­ла­ды. Ба­тыр­лар то­бы­ның инс­ти­тут ре­тін­де­гі әлеу­мет­тік-эко­но­ми­ка­ лық қыз­ме­ті ең ал­ды­мен жо­ға­ры­да атал­ған ұғым­дар­мен са­бақ­та­ сып жа­тыр. Өйт­ке­ні ба­тыр жай ға­на қол бас­та­ған жа­уын­гер емес, қа­лып­тас­қан жағ­дайға бай­ла­ныс­ты ірі мал жә­не жер иеле­ну­ші, ба­рым­та­шы, аң­шы т.б. бо­ла­тын. Ба­тыр­лар­дың іш­кі саяси қыз­ме­ті­нің ерек­ше­лі­гі де қа­зақ қо­ға­ мы­ның осы ке­зең­де­гі саяси дам­уын­ың си­па­ты­нан ке­ліп туын­да­ ды. Әс­ке­ри өнер­ді кә­сіп етіп, ел қор­ғау ар­қы­лы даңқ пен абы­рой­ ға бө­лен­ген ба­тыр­лар ен­ді­гі жер­де жәй ға­на қа­ру асын­ған сар­баз емес, ха­лық­қа сө­зін өт­кі­зіп, би­лік айтатын саяси тұл­ға­ға ай­нал­ ды. Олар­дың атап өтер­лік­тей ма­ңыз­ды іш­кі саяси қыз­мет­те­рі аза­мат­тық бас­қа­ру іс­те­рі­не тар­ты­ла бас­тауы­нан кө­рін­ді. Бұл ке­ зең­де көп жағ­дайда хан мен сұл­тан­дар­дың өзі ба­тыр­лар­мен са­на­ сып оты­ру­ға мәж­бүр бол­ды. Өйт­ке­ні, хан­ның не­ме­се сұл­тан­ның

198

Қазақ халқындағы батырлық дәстүрлер

қо­ғам­да­ғы ор­ны оған қол­дау біл­дір­ген ба­тыр­лар­дың бе­де­лі мен са­ны­на қа­рай анық­тал­ды. Оның үс­ті­не ба­тыр­дың шық­қан руы үл­кен бо­лып, өзі ау­қат­ты бол­са, оның ық­па­лы сон­ша­лық­ты зор бол­ды. Сон­дай-ақ хан­дық би­лік­тің әл­сіз­ді­гі де ха­лық ара­сы­нан шық­қан ба­тыр­лар мен би­лер рө­лі­нің өс­уіне де өзін­дік ық­па­лын жа­са­ды. Же­ке­ле­ген дуалы би­лер­дің би­лі­гі хан­дар­дың жар­лы­ғы­ нан кем қа­был­дан­ба­ды. Ба­тыр­лар­дың сырт­қы саяси өмір­де­гі рө­лі ел­ші­лік қыз­ме­ті ар­ қы­лы кө­рін­ді. Ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның сырт­қы саяси қыз­ме­ ті не­гі­зі­нен олар­дың отан қор­ғау ұстаным­да­ры­мен нақ­ты­лан­ды. ХVІІІ ға­сыр­дың ал­ғаш­қы ши­ре­гін­де жоң­ғар фак­то­ры­ның бе­лең алуы, оған қар­сы азат­тық кү­рес­ті ұйым­дас­ты­ру­шы же­тек­ші күш ба­тыр­лар қауымы­ның қо­ғам­дық қа­ты­нас­тар­да ал­дың­ғы орын­ға шығуына түрт­кі бол­ды. Қа­ра­құм жиыны ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ ты­ның пі­сіп-же­тіл­ген­ді­гі­нің нақ­ты кө­рі­ні­сі бо­ла оты­рып, олар­ дың ал­да­ғы екі ға­сыр­лық уа­қыт­та қо­ғам­дық қа­ты­нас­тар­дың бас­ ты рет­теу­ші күш­те­рі бо­ла­тын­ды­ғын бе­кі­тіп бер­ді. Ба­тыр­лар Отан қор­ғау­мен ға­на шек­тел­мей, ха­лы­қа­ра­лық саяси қа­ты­нас­тар­ға да бел­се­не ара­лас­ты. Отар­лық ез­гі­ге қар­сы кү­рес­те ба­тыр­лар өз­де­ рі­нің әс­ке­ри ұйым­дас­ты­ру­шы­лық жә­не бас­қа­ру­шы­лық қа­сиет­те­ рі ар­қы­лы жақ­сы та­ны­ла­ды жә­не өз­де­рі­нің та­лап­та­рын ба­тыл әрі нақ­ты қоя біл­ді. Ба­тыр­лар­дың ел­ші­лік қыз­мет­те­рін тал­дай оты­ рып, олар­дың кез кел­ген саяси-қо­ғам­дық қа­ты­нас­тар­ды ше­шу­ге қа­бі­лет­ті бол­ған­ды­ғы­на көз жет­кіз­дік. Қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы қа­зақ ба­тыр­ла­ры­ның өзін­дік ұстаным­да­ ры, дәс­түр­ле­рі, қа­сиет­те­рі мен тұр­мы­сы, салт-са­на­сы, ар-на­мыс ко­де­кс­те­рі, прин­цип­те­рі, порт­ре­ті мен бей­не­лік тұл­ға­ла­ры, өзін­ дік мұ­ра­ты, қо­ғам­дық қыз­ме­ті, эти­ка­лық ерек­ше­лік­те­рі, ырымжо­рал­ғы­ла­ры ұлт­тық құн­ды­лық­тар жүйе­сін құ­ра­ды. Дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мын­да ба­тыр­лық ежел­ден өмір сал­ты ре­тін­де қа­рас­ты­ рыл­ды. Дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­на тән ұғым­дық өл­шем­дер, мы­са­лы, «кек алу», «ант бе­ру», «ол­жа», «­сау­ ға» жә­не т.б. өзін­дік ерек­ше­лік­те­рі қа­лып­тас­ты. Ба­тыр­лар­дың ру­ха­ни бет-бей­не­сі мен қыз­ме­ті­нің хал­қы­мыз­дың ру­ха­ни құн­ды­

Қорытынды

199

лық­тар жүйе­сін­де­гі ор­нын қа­рас­ты­ру­да ауыз әде­биеті де­рек­те­ рі­нің ма­ңы­зы өте зор. Се­бе­бі, ха­лық­тың өзі­мен бір­ге жа­сас­қан, оның ішкі бол­мы­сы­мен бі­те-қай­на­сып кет­кен ауыз­ша та­рих айту дәс­тү­рі ұлт­тық бол­мыс пен оның ерек­ше­лік­те­рін ашып көр­се­те ала­ды. Ауыз­ша де­рек мә­лі­мет­те­рі қо­ғам­дық да­му ба­ры­сын­да­ғы құ­бы­лыс­тар­дың кең та­ри­хи па­но­ра­ма­сын көр­се­те алуы­мен құн­ ды. Сон­дық­тан қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты­ның та­ғы бір қыз­ме­ті оның ру­ха­ни қыз­ме­ті­не ті­ке­лей бай­ла­ныс­ты бол­ға­ нын кө­ре­міз. Ол әр­бір ұлт­тың өзін­дік ұлт­тық си­па­тын көр­се­те­тін ай­рық­ша бел­гі­ле­рі­нің бі­рі ре­тін­де қа­зақ хал­қы­ның да «ба­тыр­лар елі», «ба­тыр ха­лық», яғ­ни ба­тыр­лық­ты хал­қы­мыз­дың ұлт­тық бол­ мы­сы­ның ажы­ра­мас бір қы­ры ре­тін­де көр­се­те оты­рып, ке­ле­шек жас ұр­пақ­ты шы­найы ұлт­жан­ды­лық­қа тәр­бие­леу­дің тап­тыр­мас құ­ра­лы бо­лып та­бы­ла­ды. XVII ға­сыр­дың со­ңы мен XVIII ға­сыр­дың ал­ғаш­қы жар­ты­сын­да­ ғы жә­не XVIII ға­сыр­дың екін­ші жар­ты­сы мен XIX ға­сыр­дың бі­рін­ші жар­ты­сын­да­ғы ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның қа­зақ қо­ға­мы­ның іш­кі саяси жүйе­сін­де­гі қыз­мет­те­рін­де ай­рық­ша үн­дес­тік бол­ма­ды. Мә­ се­лен, ал­ғаш­қы ке­зең­де ба­тыр­лар­дың іш­кі саяси қыз­ме­ті ана­ғұр­лым кең бо­лып, ба­тыр­лар­дың іс-әре­кет­те­рі ұлт­тық жа­уап­кер­ші­лік­ке не­ гіз­дел­се, одан ке­йін­гі ке­зең­де ба­тыр­лар­дың қы­зы­ғу­шы­лық­та­ры көп жағ­дайда ру-тай­па­лық прин­цип­тен ас­пай қал­ды. Оның бас­ты се­бе­ бі, Ре­сей­дің жүр­гіз­ген отар­лау саяса­ты­мен ті­ке­лей ұш­та­сып жат­ты. Пат­ша үкі­ме­ті­нің мақ­сат­ты түр­де жүр­гіз­ген отар­лау саяса­ты­ның нә­ ти­же­сін­де қа­зақ қо­ға­мы­на тән әлеу­мет­тік инс­ти­тут­тар бір­те-бір­те өз ма­ңы­зы­нан айыры­лып, жойыла бас­та­ды. XIX ға­сыр­дың екін­ші жар­ты­сы­нан бас­тап, дәс­түр­лі қа­зақ қо­ ға­мы­на тән ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты­ның жойылуы­мен қа­зақ хал­қы­ ның дәс­түр­лі қо­ға­мы­на тән құн­ды­лық­тар бір­ге жойыла бас­та­ды. Бұл жағ­дай, пат­ша үкі­ме­ті­нің отар­лау саяса­ты­ның дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мы­на тән бар­лық әлеу­мет­тік инс­ти­тут­тар­мен қа­тар, олар­ға бай­ла­ныс­ты ха­лық­тың ру­ха­ни та­ным-тү­сі­ні­гі­мен бі­те қай­на­сып кет­кен ұғым­дар­ды да күй­рет­кен­ді­гін көр­се­те­ді. Ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның жойылуы­мен жал­пы әлем­ді өзі­ нің ба­тыр­лық дәс­тү­рі мен жа­уын­гер­лік ру­хы­ның күш­ті­лі­гі­мен

200

Қазақ халқындағы батырлық дәстүрлер

там­сан­дыр­ған көш­пе­лі­лер ұр­пақ­та­ры өз­де­рі­нің та­ри­хи са­бақ­тас­ ты­ғын да жо­ға­лт­ты. Да­ла жа­уын­ге­рі­нің ба­тыр­лық ру­хы, идеалы тек қа­зақ қо­ға­мын­да ға­на емес, моң­ғол, баш­құрт, қал­мақ жә­не т.б. көш­пе­лі­ле­рі­нің ке­йін­гі ұр­пақ­та­ры­ның бойы­нан өше бас­та­ды. Дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның өз ма­ ңы­зы­нан айыры­луымен хал­қы­мыз­дың ру­ха­ни-мә­де­ни та­ри­хи та­ мыр­ла­ры­ның үзіл­ген­ді­гін де атап өтуі­міз қа­жет. Елі­міз­дің тәуел­сіз­дік алуы­мен бір­ге, қо­ғам­ның қайта тү­леуі, ұлт­тық рух пен та­ри­хи са­на­ның жан­да­нуы орын ал­ды. Осы­ған орай есім­де­рі ел есі­нен ұмы­ты­ла бас­та­ған ба­тыр ба­ба­ла­ры­мыз­ дың тәуел­сіз­дік жо­лын­да­ғы ерен ең­бек­те­рі мен та­ғы­лым­ды өмір­ баян­да­ры хал­қы­мыз­бен қайта қауышу­да. Қа­зір­гі қа­зақ қо­ға­мын­да ХVІІІ-ХІХ ға­сыр­дың бі­рін­ші жар­ты­сын­да ер­лік көр­сет­кен бі­лек­ ті де жү­рек­ті ба­тыр­лар­дың өмір­баяны мен ер­лік іс­те­рі ке­ңі­нен дә­ріп­те­ліп отыр. Бі­рақ, бұл ба­ғыт­та мә­се­ле­ні ғы­лы­ми тұр­ғы­дан жүйелі түр­де зерт­теу қа­жет­ті­лі­гі әлі де бол­са күн тәр­ті­бін­де тұр. Та­рих­тың те­рең қой­на­уына сі­ңіп ба­ра жат­қан ба­тыр­ла­ры­мыз­ ды, ел ау­зын­да­ғы ауыз­ша та­ри­хы­мыз ар­қы­лы, ер­те ке­зең­дер­де жа­зы­лып кет­кен де­рек­тер мен ма­те­ри­ал­дар ар­қы­лы сү­зіп алып, бо­ла­шақ ұр­пақ са­на­сы­на сі­ңі­ру – та­рих са­ла­сы­ның ең өзек­ті мін­ дет­те­рі­нің бі­рі. Сон­дық­тан бұл ең­бек төл та­ри­хы­мыз­дың өзін­дік ерек­ше­лі­гін ай­шық­тап көр­се­те­тін ба­тыр­шы­лық инс­ти­ту­ты­ның та­ри­хи рө­лі мен қыз­ме­тін ғы­лы­ми тұр­ғы­дан тал­дау­ға ар­нал­ды.

ҚОРЫ­ТЫН­ДЫ БАҚЫЛАУҒА АР­НАЛ­ҒАН СҰ­РАҚ­ТАР

1. «Қа­зақ хал­қы­ның по­тес­тар­лық-саяси инс­ти­тут­та­ры» пә­ні­нің мақ­са­ты мен мін­дет­те­рі. 2. «Қа­зақ хал­қы­ның по­тес­тар­лық-саяси инс­ти­тут­та­ры» пəні­нің Қа­ зақ­стан та­ри­хы, эт­но­ло­гия жəне т.б. пəндер­мен бай­ла­ны­сы. 3. «Қа­зақ хал­қы­ның по­тес­тар­лық-саяси инс­ти­тут­та­ры» пəні­нің зерт­те­луі. 4. Сақ­тар ода­ғы. Би­лік жүйесі, әлеу­мет­тік құ­ры­лы­мы. 5. Үй­сін­дер. Күн­би жә­не сай­лау­лы әс­кер. 6. Қаң­лы­лар одақ­та­ры. 7. Ғұн­дар ода­ғы. Тә­ңір­құ­ты­ның мін­дет­те­рі мен қыз­ме­ті. 8. Ер­те ор­та ға­сыр­лар­да­ғы саяси-по­тес­тар­лық би­лік құ­ры­лы­мы. 9. Ке­йін­гі ор­та ға­сыр­лар­да­ғы саяси-по­тес­тар­лық би­лік құ­ры­лы­мы. 10. Қа­зақ­тар­дың по­тес­тар­лық жүйе­сін­де­гі жүз. 11. Ру, тай­па, жүз өкіл­де­рі­нің инс­ти­ту­ты. 12. Қа­зақ ру-тай­па­ла­ры­ның таң­ба­ла­ры мен ұран­да­ры. 13. Ор­та ға­сыр­лық түр­кі мем­ле­кет­те­рі­нің бас­қа­ру жүйе­сін­де­гі та­ри­ хи тұл­ға­лар. 14. Ор­та ға­сыр­лық мем­ле­ке­ттер­де­гі би­лік құ­ры­лы­мы. 15. Ру, тай­па, жүз құ­ры­лы­мын­да­ғы би­лік тар­мақ­та­ры. 16. Қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ақ­са­қал­дар ал­қа­сы. 17. Қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ата­лық­тар та­ри­хы. 18. Би­лер инс­ти­ту­ты, қыз­ме­ті, та­ри­хи ма­ңы­зы. 19. Би­лер инс­ти­ту­ты – қо­ғам­дық қа­ты­нас­тар жүйе­сін­де. 20. ХVІІІ ғ. қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы би­лер инс­ти­ту­ты­ның іш­кі-саясиәлеу­мет­тік қыз­ме­ті. 21. Қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты­ның пай­да бо­луы. 22. Қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты­ның жойы­луы. 23. «Ба­тыр» сө­зі­нің эти­мо­ло­гиясы. 202

203

Дәс­түрлі қа­зақ қоға­мын­дағы ба­тыр­шы­лық институты

24. «Ба­тыр» сө­зі­нің эт­но­ни­мі. 25. Хан­дық жүйеде­гі да­ла де­мок­ра­тиясы. 26. Хан би­лі­гі: құ­қық жә­не қыз­ме­ті. Хан ке­ңе­сі. 27. Қа­зақ жер­ле­рін­де пат­ша­лық би­лік жүйесі­нің енуі. 28. Кі­ші жә­не Ор­та жүз­де­гі хан­дық би­лік­тің жойы­луы. 29. Қа­зақ хал­қы­ның саяси-по­тес­тар­лық инс­ти­тут­та­ры жүйесі­нің жойы­луы. 30. Бас­қа­ру­дың отар­лық ор­ган­да­ры. 31. Пат­риар­халь­ды-ру­лық идеоло­гия – по­тес­тар­лық би­лік­тің не­гі­зі. 32. Би­лер­дің тө­тен­ше съезі. 33. Хан ке­ңе­сі. 34. Ха­лық ке­ңе­сі. 35. Хан­дар мен сұл­тан­дар айна­ла­сы­на ба­тыр­лар­дың топ­та­лу қа­ғи­ дат­та­ры. 36. Түр­кі қо­ға­мы­ның по­тес­тар­лық-саяси құ­ры­лы­мын­да­ғы ба­тыр бей­не­сі. 37. Қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты­ның қа­лып­та­су та­ри­хы мен оның қо­ғам­дық-саяси қыз­ме­ті. 38. Ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты­ның ХVIIІ ға­сыр­да пат­ша­лық Ре­сей­дің қа­ зақ да­ла­сы­на енуі­мен тү­бе­гей­лі өз­ге­ріс­ке ұшы­рауы. 39. Пат­ша­лық Ре­сей­дің шы­ғыс­тық саяса­ты. Қа­зақ же­рін бас­қа­ру ере­же­ле­рі.

ТЕСТ СҰ­РАҚ­ТАРЫ

1. Әс­ке­ри де­мок­ра­тия пай­да бо­ла бас­та­ды: А) ал­ғаш­қы қауым­дық құ­ры­лыс­та Б) қо­ла дәуі­рін­де В) те­мір дәуі­рін­де Д) ғұн­дар­да Е) түр­кі ке­зе­ңін­де 2. Сақ жа­уын­гер­ле­рі­нің киім тү­сі: А) қы­зыл жә­не са­ры қы­зыл Б) са­ры В) қа­ра Д) әр түр­лі Е) ақ 3. Сақ қо­ға­мын­да­ғы адам­дар то­бы атал­ды: А) пат­ша, мал­шы­лар, қо­лө­нер­ші­лер Б) жа­уын­гер­лер, абыз­дар, қо­лө­нер­ші­лер В) кө­сем­дер, жа­уын­гер­лер, егін­ші­лер Д) кө­сем­дер, абыз­дар, мал­шы­лар Е) жа­уын­гер­лер, абыз­дар, мал­шы­лар мен егін­ші­лер 4. Сақ жа­уын­ге­рі­нің қа­ру-жа­ра­ғы мен сауыт-сай­ма­ны та­был­ған жер: А) Ші­лік­ті Б) Бе­рел В) Ші­рік-Ра­бат Д) Есік Е) Тас­мо­ла

203

204

Дәс­түрлі қа­зақ қоға­мын­дағы ба­тыр­шы­лық институты

5. Ғұн­дар­дың не­гіз­гі әс­кер­ле­рін құ­ра­ды: А) жаяу әс­кер­лер Б) са­дақ­шы­лар В) ат­ты әс­кер­лер Д) ар­ба­кеш­тер Е) жал­да­ма­лы­лар 6. Ғұн мем­ле­ке­ті­нің тү­мен­ба­сы әс­ке­рі­нің са­ны: А) 1000 жа­уын­гер Б) 3000 жа­уын­гер В) 5000 жа­уын­гер Д) 10000 жа­уын­гер Е) 100000 жа­уын­гер 7. Тү­рік қа­ға­на­ты­ның көш­бас­шы­сы: А) Мұ­қан Б) Бу­мын В) Иш­те­ми Д) Сұлық Е) Үш Елік 8. «Күл­те­гін» ес­ке­рт­кі­ші­нің кі­ші жазуын­да кез­де­с е­тін әс­ке­ри шен­дер: А) ер, ел­те­бер, иам­тар Б) сю­ба­шы В) сар­дар­бек Д) бек­лер­бек Е) ту­дун 9. Оғыз әс­ке­рі­нің қол­ба­шы­сы ие­лен­ген лауа­зым: А) күл-ер­кін Б) сю­ба­шы В) сар­дар­бек Д) бек­лер­бек Е) ту­дун 10. Қып­шақ хан­ды­ғын­да әс­ке­ри би­лік бө­лін­ді: А) оң қа­нат, сол қа­нат, ор­та­лық Б) оң қа­нат, сол қа­нат

Тест сұрақтары

205

В) оң қа­нат, сол қа­нат, бас­шы­лық Д) хан­дар, бай­лар, тар­хан­дар Е) оң қа­нат, сол қа­нат, гол 11. Сойыр­ғал – бұл: А) ді­ни ағым Б) са­лық В) жер­ге ие­лік­тің тү­рі Д) әс­ке­ри қыз­ме­ті үшін мұ­ра­ға бе­рі­ле­тін жер Е) жер иесі 12. Ата­бек­тер – бұл: А) мол­да Б) са­лық жи­наушы В) жер­ге ие­лік­тің тү­рі Д) хан­ның ба­ла­сы­ның ар­найы тәр­бие­леу­ші­ле­рі Е) жер иесі 13. Қа­зақ – Бұ­қар со­ғы­сын­да Есім хан қол­дан­ған ұтым­ды со­ғыс тә­сі­лі: А) ша­буыл жа­сау Б) қор­ға­ныс­ты шай­қас В) пар­ти­зан­дық әдіс Д) бар­лау әді­сі Е) окоп­тық тә­сіл 14. Ға­жа­йып­ ер­лік­те­рі үшін Жәң­гір хан­ға ха­лық­тың бер­ген атауы: А) Ең­се­гей ер Жәң­гір Б) Сал­қам Жәң­гір В) Ба­тыр Жәң­гір Д) Алып Жәң­гір Е) Зор де­не­лі ба­тыр 15. Жәң­гір хан 600 жа­уын­ге­рі­мен жоң­ғар­дың 50 мың жа­уын­ге­рі­ не қар­сы тұр­ған шай­қас: А) Аңы­ра­қай Б) Ая­гөз В) Қал­мақ қы­рыл­ған

206

Қазақ халқындағы батырлық дәстүрлер

Д) Ор­бұ­лақ Е) Бұ­лан­ты 16. Ор­бұ­лақ шай­қа­сы бол­ған жыл: А) 1628 жыл Б) 1630 жыл В) 1640 жыл Д) 1642 жыл Е) 1643 жыл 17. Қа­зақ хан­ды­ғы XVI ға­сыр­дың бі­рін­ші ши­ре­гін­де қай хан тұ­ сын­да үл­кен күш­ке ай­нал­ды? А) Бұ­рын­дық Б) Қа­сым В) Ке­рей Д) Жəні­бек Е) Хақ­на­зар 18. Қа­зақ хал­қы­ның көп ға­сыр­лық эт­ни­ка­лық тер­ри­то­риясы­ ның анық­та­луы қа­шан аяқ­тал­ды? А) XIII ға­сыр Б) XIV ға­сыр В) XII ға­сыр Д) XV-XVI ғғ. Е) XV ға­сыр 19.Тəуке хан қа­зақ хан­ды­ғын қай жыл­дар­да би­ле­ді? А) 1680-1718 жж. Б) 1645-1675 жж. В) 1578-1618 жж. Д) 1688-1705 жж. Е) 1633-1701 жж. 20. Тəуке хан тұ­сын­да­ғы Қа­зақ хан­ды­ғы­ның астана­сы? А) Түр­кіс­тан Б) Сай­рам В) Сы­ға­нақ Д) Оты­рар Е) Суяб

Тест сұрақтары

207

21. 1710 ж. Тəуке хан­ның ор­да­сын­да үш жүз­дің өкіл­де­рі қан­дай мəсе­ле­ні тал­қы­ла­ды? А) жа­ңа са­лық­тар Б) хан­ды сай­лау В) жоң­ғар­лар­ға тойтарыс бе­ру үшін əске­ри күш­ті ұйым­дас­ты­ру Д) бей­біт ке­лі­сім жа­сау Е) ­сау­да­ның да­муы 22. Тəуке хан­ның “Же­ті жар­ғы” за­ңы қа­шан дү­ниеге кел­ді? А) XVII ға­сыр Б) XV ға­сыр В) XIV ға­сыр Д) XII ға­сыр Е) XIII ға­сыр 23. Жоң­ға­рияда­ғы жо­ға­ры би­леуші­нің ти­ту­лы: А) қоң­тайшы Б) қа­ған В) хан Д) пат­ша Е) шад 24. XVII ғ. Қа­зақ хан­ды­ғы­ның астана­сы қай қа­ла бол­ды? А) Таш­кент Б) Сы­ға­нақ В) Сай­рам Д) Түр­кіс­тан Е) Суяб 25. XVII ғ. Қа­зақ хан­ды­ғы­на қа­уіп­төн­дір­ген көр­ші ел: А) Сі­бір хан­ды­ғы Б) Но­ғай Ор­да­сы В) Хиуа хан­ды­ғы Д) Жоң­ғар мем­ле­ке­ті Е) Қы­тай мем­ле­кет 26. Бей­біт­ші­лік жағ­дайда хан­ның рұқ­са­тын­сыз жол бе­ріл­мейді А) кө­шіп – қо­ну­ға Б) со­ғыс­ты бас­тау­ға

208

Қазақ халқындағы батырлық дәстүрлер

В) са­лық­ты кө­бейтуге Д) егін­ді жи­науға Е) жайы­лым­дық бел­гі­леуге 27. Қа­зақ­тар­дың 1718 жы­лы Ая­гөз бо­йын­да­ғы со­ғыс­та же­ңі­лу се­бе­бі: А) қа­зақ­тар­дың на­шар қа­ру­ла­нуы Б) қа­зақ қо­лы­ның аз­ды­ғы В) ауа-райы­ның қо­лай­сыз­ды­ғы Д) Әбіл­қайыр мен Қа­йып­тың со­ғыс қи­мыл­да­рын­да­ғы ке­ліс­пеуші­лі­гі Е) қа­зақ­тар­дың со­ғыс­қа жет­кі­лік­сіз да­йын­ды­ғы 28. «Ақ­та­бан – шұ­бы­рын­ды» жыл­да­ры: А) 1718-1720 жж. Б) 1720-1723 жж. В) 1720-1729 жж. Д) 1723-1727 жж. Е) 1735-1739 жж. 29. «Елім-ай» әні­нің ав­то­ры: А) Дос­пам­бет Б) Бұ­қар В) Тәт­ті­қа­ра Д) Қо­жа­бер­ген Е) Үм­бе­тей 30. 1726 жы­лы қа­зақ жа­са­ғы­ның ба­сы­на сай­лан­ды: А) Қа­бан­бай Б) Райым­бек В) Бө­ген­бай Д) Әбіл­қайыр Е) Сау­рық 31. 1726 жы­лы өзен­нің жа­ға­сын­да шай­қас бол­ды: А) Жайық Б) Есіл В) Ер­тіс Д) Бұ­лан­ты Е) Обь

Тест сұрақтары

209

32. Әбіл­қайыр хан­ның өмір сүр­ген жыл­да­ры: А) 1650-1723 жж. Б) 1670-1731 жж. В) 1680-1748 жж. Д) 1690-1750 жж. Е) 1695-1748 жж. 33. Өз шы­ғар­ма­ла­ры­ның ба­сым бө­лі­гін Қа­бан­бай мен Бө­ген­бай ба­тыр­лар­ға ар­на­ған ХVІІІ ға­сыр­да өмір сүр­ген жы­рау: А) Шал­киіз Б) Бұ­қар В) Жа­нақ Д) Ақ­там­бер­ді Е) Үм­бе­тей 34. Абы­лай­дың ке­ңес­ші­сі бол­ған жы­рау: А) Дос­пам­бет Б) Бұ­қар В) Тәт­ті­қа­ра Д) Ақ­там­бер­ді Е) Үм­бе­тей 35. Қа­зақ­тар­дың азат­тық кү­ре­сі­нің бас­та­уын­: А) Сы­рым Да­тұлы Б) Иса­тай Тай­ма­нұлы мен Ма­хам­бет Өте­мі­сұлы В) Ке­не­са­ры Қа­сы­мұлы Д) Есет Кө­ті­ба­рұлы Е) Жан­қо­жа Нұр­мұ­ха­ме­дұлы кө­те­рі­лі­сі­нен 36. Ор­та жүз­де­гі хан­дық би­лік жойыл­ды: А) 1822 жыл Б) 1824 жыл В) 1834 жыл Д) 1841 жыл Е) 1867 жыл 37. «Жа­ра­ған те­мір ки­ген­дер» ең­бе­гі­нің ав­то­ры: А) М. Қо­зы­баев. Б) Е. Бек­ма­ха­нов.

210

Қазақ халқындағы батырлық дәстүрлер

В) Қ. Ах­мет­жа­нов Д) А. Лев­шин. Е) М. Тев­ке­лев. 38. «Же­ті жар­ғы» қа­зақ хал­қы­ның дәс­түр­лі әдеп-ғұ­рып заң­да­ры жи­на­ғы­ның ав­то­ры: А) Қа­сым хан Б) Есім хан В) Тұр­сын хан Д) Тәуке хан Е) Жә­ні­бек хан 39. «Бо­га­тырь» сө­зі ең ал­ғаш қан­дай ең­бек­те қол­да­ныл­ған: А) М. Ду­ла­ти – «Та­ри­хи Ра­ши­ди». Б) А. Құ­нан­байұлы – «Қа­ра сөз­дер». В) Сер­ниц­кий – «Ес­кі жә­не жа­ңа Поль­ша­ның си­пат­та­ма­сы». Д) Қа­дыр­ға­ли Жа­лайыр – «Жыл­на­ма­лар жи­на­ғы» Е) М. Фас­мер – «Орыс ті­лі­нің эти­мо­ло­гия­лық сөз­ді­гі» 40.Тәуке хан тұ­сын­да үш жүз­дің ба­сы қо­сы­лып, жиын өт­кен та­ ри­хи орын А) Ақ­тө­бе Б) Күл­тө­бе В) Ақ­тау Д) Ақ­ме­шіт Е) Арал те­ңі­зі ма­ңын­да 41. Ең ал­ғаш бо­лып қа­зақ ба­тыр­ла­ры ту­ра­лы аңыз-әң­гі­ме­лер­ді хат­қа тү­сі­ріп, ба­тыр­лар­дың тек қа­зақ қо­ға­мы­на тән өзін­дік ор­ны мен рө­лі ту­ра­лы құн­ды тұ­жы­рым­дар жа­са­ған: А) А. Лев­шин Б) Ә. Мар­ғұ­лан В) Ш. Уәли­ха­нов Д) А. Януш­ке­вич Е) Мар­ко­пол­ло 42. Ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты­ның гүл­де­ну дәуірі: А) XVIII ға­сыр Б) XVII ға­сыр

Тест сұрақтары

211

В) XVI ға­сыр Д) XV ға­сыр Е) XIV ға­сыр 43. Кө­ме­кей әулие атан­ған жы­рау: А) Бұ­қар Б) Ақ­там­бер­ді В) Дос­пам­бет Д) Ма­лай­са­ры Е) Қаз­ту­ған 44. Түр­кі ха­лық­та­рын­да «ба­тыр» сө­зі қол­да­ны­ла бас­та­ды: А) VІ ға­сыр­да Б) VІІ ға­сыр­да В) VІІІ ға­сыр­да Д) ІХ ға­сыр­да Е) Х ға­сыр­да 45. Ба­тыр сө­зі қа­зақ жә­не түр­кі тіл­де­рін­де де «кү­ре­су­ші», «күш­ ті», «ба­тыр», «ер­жү­рек» де­ген­ді біл­ді­ре­ді де­ген жол­дар­дың ав­то­ры: А) Ш. Уәли­ха­нов Б) Е. Бек­ма­ха­нов В) М. Қо­зы­баев Д) С. Ас­фен­дия­ров Е) Ж. Қа­сым­баев 46. 1732 ж. Ера­лы сұл­тан бас­қар­ған ел­ші­лік­тің құ­ра­мын­да Ре­ сей астана­сы Пе­тер­бор­ға бар­ған Ұлы жүз ба­тыр­ла­ры: А) Ақ­шо­ра мен Тө­леубай Б) Арал­бай мен Араз­кел­ді В) Бай­бек пен Қа­йып­хан Д) Нау­рыз­бай мен Бө­ген­бай Е) Ай­дар мен Қа­ра 47. Қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы саяси – по­тес­тар­лы би­лік құ­ры­лы­мы­ ның не­гі­зі: А) би­лер, ба­тыр­лар, ақ­са­қал­дар Б) жы­раулар, ақын­дар

212

Қазақ халқындағы батырлық дәстүрлер

В) сая­хат­шы­лар, та­рих­шы­лар Д) дін қыз­мет­кер­ле­рі Е) ел­ші­лер 48. Ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты­ның қа­лып­та­суы бас­та­уын­ала­ды: А) ежел­гі ке­зең­нен Б) ор­та ға­сыр­лар ке­зе­ңі­нен В) моң­ғол шап­қын­шы­лы­ғы­нан ке­йін­гі ке­зең­нен Д) Жа­ңа за­ман­нан Е) ке­йін­гі ор­та­ға­сыр­лар­дан 49. Жоң­ғар хан­ды­ғы­ның өмір сүр­ген уақы­ты: А) 1625-1735 жж. Б) 1635-1758 жж. В) 1645-1765 жж. Д) 1650-1735 жж. Е) 1625-1723 жж. 50. Тәуке хан­ның би­лік ет­кен уақы­ты: А) 1652-1723 жж. Б) 1626-1718 жж. С) 1680-1718 жж. Д) 1643-1719 жж. Е) 1682-1720 жж. 51. Қа­зақ әс­ке­рі­нің ал­дың­ғы қа­та­рын­да­ғы жа­сақ­тың қа­ру тү­рі: А) са­дақ, най­за Б) ай­бал­та, сем­сер В) қы­лыш, са­дақ Д) пы­шақ, сүң­гі Е)шоқ­пар, бал­та 52. Әс­кер са­пы­ның азия­лық бө­лі­ніс тү­рі: А) мың­дық, екі жүз­дік, жүз­дік Б) он­дық, жүз­дік, мың­дық, тү­мен В) тай­па, жүз, ру Д)оң қа­нат, сол қа­нат, жа­сақ Е) ке­зуіл­ші топ, тос­қауыл­шы топ, қа­рауыл­шы топ.

Тест сұрақтары

213

53. Әс­ке­ри дә­ре­же атау­ла­ры: А) он­ба­сы, жүз ба­сы, мың ба­сы Б) ауыл­най, бо­лыс, уезд ба­сы В) хан, би, әмір Д) ше­жі­ре­ші, жыр­шы, тер­ме­ші Е) ақын, әкім, ру ба­сы. 54. А.И. Лев­шин­нің қай ең­бе­гін­де қа­зақ­тар­дың қа­ру-жа­рақ­та­ры ту­ра­лы жа­зыл­ған: А) «Ка­за­хс­тан – ле­то­пись трех ты­ся­чи ле­ти» Б) «Ко­чев­ни­ки» В) «Опи­са­ние кир­гиз-ка­зачь­их, или кри­гиз-кай­сацс­ких орд и сте­пей» Д) «Орал қа­зақ­та­ры­ның та­ри­хы жә­не ста­тис­ти­ка­лық си­пат­та­ма­сы» Е) «Ыс­тық­көл са­па­ры­ның күн­де­лі­гі» 55. Ату қа­ру­ла­ры: А) та­пан­ша, най­за Б) сүң­гі, жы­да В) са­дақ, мыл­тық Д) пы­шақ, сүң­гі Е) шоқ­пар, бал­та 56. Түй­рейт­ін қа­ру­лар: А) най­за, сүң­гі, жы­да Б) қы­лыш, сем­сер, сүң­гі В) жақ, шоқ­пар, сүң­гі Д) та­пан­ша, мыл­тық, ай­бал­та Е) ал­мас, са­пы, ал­дас­пан 57. Ке­су қа­ру­ла­ры: А) қы­лыш, сем­сер, са­пы Б) ай­бал­та, са­дақ, най­за В) сем­сер, мыл­тық, гүр­зі Д) адыр­на, же­бе, сар­са­дақ Е) та­пан­ша, шоқ­пар, сүң­гі 58. Ша­бу қа­ру­ла­ры: А) най­за Б) ай­бал­та

214

Қазақ халқындағы батырлық дәстүрлер

В) сем­сер Д) ал­мас Е) та­пан­ша 59. Со­ғу қа­ру­ла­ры: А) шоқ­пар, гүр­зі Б) қан­жар, пы­шақ В) ар­қан, сем­сер Д) ду­лы­ға, ке­жім Е) сауыт, най­за 60. Қор­ға­ныс жа­рақ­та­ры: А) қан­жар, ауыз­дық Б) қал­қан, сем­сер В) қал­қан, сауыт Д) шек­пен, тұ­мақ Е)бия­лай, ша­рық 61. Ор­бұ­лақ шай­қа­сы бол­ған жыл: А) 1635 жыл Б) 1643 жыл В) 1652 жыл Д) 1660 жыл Е) 1662 жыл 62. Ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты­ның та­рих сах­на­сы­нан жойыла бас­та­ ған ке­зе­ңі: А) ХVIІ ға­сыр Б) ХІХ ғ. І жар­ты­сы В) ХІХ ғ. ІІ жар­ты­сы Д) ХVІІІ ға­сыр Е) ХХ ғ. ал­ғаш­қы жар­ты­сы. 63. Ата­бек­тер – бұл: А) хан­дар Б) хан ке­ңес­ші­ле­рі В) хан ор­да­сын­да тақ мұ­ра­ге­рі­не әс­ке­ри тәр­бие бе­ре­тін жә­не оқы­та­тын жо­ға­ры мәр­те­бе­лі адам.  Д) жек­пе-жек­ті бас­тау­шы­лар Е) хан ор­да­сы­на кел­ген қо­нақ­ты қар­сы алу­шы топ бас­шы­сы

Тест сұрақтары

215

64. Жам­бы ату – бұл: А) ұлт­тық ойын­ Б) әс­ке­ри так­ти­ка В) әс­ке­ри мек­теп Д) ала­ман бәй­ге Е) көк­пар 65. Ба­рым­та – бұл: А) со­ғыс тә­сі­лі Б) ұлт­тық ойын­тү­рі В) дәс­түр­лі ойын­ Д) қа­зақ хал­қы­ның ­дәс­түр­лі­ құ­қық­тық мә­де­ниетін­де ер­те за­ман­ дар­да қа­лып­тас­қан ұғым. Е) екі ел ара­сын­да­ғы алыс-бе­ріс 66. Ұран – бұл: А) ба­тыр­лық­тың биік өл­ше­мі Б) ұрыс­та бо­ла­тын әдіс В) ба­тыр­лар­дың даңқ­қа бө­лен­уіне бас­ты тал­пы­ныс бе­ре­тін ру­ха­ни құ­рал Д) бе­кер ай­қай Е) ел­ші­лік бел­гі­сі 67. Ту – бұл: А) ха­лық бір­лі­гі­нің сим­во­лы Б) кө­сем­нің ти­ту­лы мен дә­ре­же бе­де­лі В) ру­лық бір­лес­тік­тер­дің зат­тық рә­мі­зі Д) мем­ле­кет­тік рә­міз Е) екі ел ара­сын­да­ғы ке­ліс­сөз 68. Со­ғыс – бұл: А) екі ел ара­сын­да­ғы жай ға­на ке­ліс­пеуші­лік Б) қа­ру­лы күш­теу ар­қы­лы мем­ле­кет­тер­дің, бел­гі­лі бір топ­тар­дың саяси кү­ре­сін қам­ти­тын күр­де­лі қо­ғам­дық құ­бы­лыс В) кек алу мақ­са­тын­да­ғы ша­буыл Д) на­па­қа та­бу құ­ра­лы Е) екі ел ара­сын­да­ғы ке­лі­сім­ге ке­лу

216

Қазақ халқындағы батырлық дәстүрлер

69. Ба­тыр үшін қа­сиет­ті өлім: А) ту­ған жер­де өлу Б) со­ғыс­та өлу В) өз­ге ел­де өлу Д) ел­ге бел­гі­сіз жағ­дайда өлу Е) жас ша­ғын­да өмір­ден өту 70. Ба­тыр­лық өл­ше­мі: А) де­не бі­ті­мі­нің ке­ліс­ті бо­луы Б) қа­ру-жа­рақ­тар­ды жақ­сы пай­да­ла­на бі­лу В) елі үшін ба­сын қа­тер­ге ті­ге бі­луі Д) қа­ру­дың бар­лық тү­рі­мен қа­ру­ла­ну Е) би­лік ба­сын­да бо­лу 71. Ба­тыр­лар үшін ата кә­сіп: А) аң ау­лау Б) ба­рым­та­ға қа­ты­су В) әс­ке­ри іс Д) ұлт­тық ойын­дар­ға үне­мі қа­ты­су Е) қа­ру жа­сай бі­лу 72. Шын­жыр­лы тұ­қым: А) ба­тыр­лар әуле­тін­де­гі жа­ңа ту­ған ба­ла­ның жас­тайы­нан әс­ке­ри кә­сіп­пен айна­лы­суы Б) ақ­сүйек тұ­қы­мы В) жас­тайы­нан ел қор­ғауға ара­лас­қан ба­тыр­лар Д) ұр­пақ­тар жал­ға­сын­да бір­не­ше ба­тыр­дың бо­луы Е) үне­мі ду­лы­ға киіп жү­ре­тін адам 73. Ант бе­ру – бұл: А) ба­тыр­лар­дың өз қы­лы­шы­ның жү­зін сүю сал­ты Б) ырым – жо­рал­ғы­лар­ға се­ніп серт­те­су В) дәс­түр­ге сай уәде ету Д) аға­йын­ара­сын­да­ғы сый­ла­су дәс­тү­рі Е) ақыл – ке­ңес 74. «­Жау» ұғы­мы: А) көр­ші ел Б) өз­ге ел В) дұш­пан

Тест сұрақтары

Д) ба­сын бай­ге­ге ті­гу Е) елі үшін жан бе­ру 75. «Ба­та» бе­ру: А) ақыл – ке­ңес бе­ру Б) ри­за­шы­лық бе­ру В) ақ­са­қал­дар, ата – ана­сы мен хан­дар­дың ақ ті­ле­гі Д) ырым – жо­рал­ғы­лар­ға се­ну Е) дәс­түр­ге сай уәде ету 76. Ду­лы­ға – бұл: А) қал­пақ Б) қор­ға­ныс жа­ра­ғы В) сауыт Д) әше­кей бұйым Е) ша­бу құ­ра­лы 77. Шал­киіз жы­раудың өмір сүр­ген уақы­ты: А)1564-1605 жж. Б) 1465-1560 жж. В)1645-1750 жж. Д) 1428-1468 жж. Е) 1635-1665 жж. 78. Жек­пе-жек – бұл: А) жү­рек­ті сар­дар­лар­дың өза­ра же­ке шай­қа­сы Б) төрт ба­тыр­дың шай­қа­сы В) кек алу шай­қа­сы Д) мал ұр­лы­ғы Е) то­сын­нан ша­буыл жа­сау 79. «Ал­ға­дай» ыры­мы – бұл: А) Жам­был­дың ба­ла­сы­ның қа­за бол­ған кү­ні Б) шай­қас­та­ғы ырым В) өс­ке­лең боз­ба­ла­ның ал­ғаш рет жек­пе-жек­ке шы­ғуы Д) ал­ғаш аң ау­лау­ға шы­ғу Е) асық ату тә­сі­лі

217

218

Қазақ халқындағы батырлық дәстүрлер

80. Қа­ра­сай ба­тыр­дың шын есі­мі: А) Әбіл­ман­сұр Б) Абы­лай В) Ера­сыл Д) Әбу-Саид Е) Қа­сым 81. Ини­ци­ация үр­ді­сі – бұл: А) боз­ба­ла мен бой­жет­кен­нің есе­йіп­ ба­ли­ғат­қа толуына бай­ла­ ныс­ты бо­ла­тын дәс­түр Б) қо­ғам­дық жә­не өн­ді­ріс­тік өмір­ге да­йын­дау В) Құ­дай­ға се­ну Д) Са­да­қа бе­ру Е) ел­ден жы­рақ бо­лу 82. Ре­сей та­ра­пы­нан хан­дық би­лік жою­дың ал­ғаш­қы әре­ке­ті жүр­гі­зіл­ді: А) 1786 ж. Кі­ші жүз­де Б) 1824 ж. Кі­ші жүз­де В) 1822 ж. Ор­та жүз­де D) Бө­кей ор­да­сын­да Е) 1867-1868 жж. ре­фор­ма ба­ры­сын­да 83. Тәуке хан­ның үш жүз­дің ба­сын бі­рік­ті­ріп мә­жі­ліс өт­кіз­ген ор­ны: А) Күл­тө­бе Б) Қо­зы­ба­сы В) Ор­бұ­лақ Д) Шы­ғыс Түр­кіс­тан же­рі Е) Са­мар­қан 84. Ақ­там­бер­ді жы­раудың өмір сүр­ген уақы­ты: А) 1567-1678 жж. Б) 1657-1785 жж. В) 1675-1768 жж. Д) 1680-1723 жж. Е) 1710-1758 жж. 85. Қа­зақ хан­ды­ғы­ның әкім­ші­лік ор­та­лы­ғы: А) Түр­кіс­тан Б) Сы­ға­нақ

Тест сұрақтары

219

В) Оты­рар D) Та­раз Е) Суяб 86. Иса­тай Тай­ма­нұлы­ның өмір сүр­ген ке­зе­ңі: А) 1791-1838 жж. Б) 1763-1824 жж. В) 1793-1845 жж. Д) 1801-1845 жж. Е) 1799-1867 жж. 87. Ша­ған со­ғы­сын­да ерек­ше ұтым­ды әдіс пай­да­ла­на біл­ген ба­тыр: А) Нау­рыз­бай Б) Қа­бан­бай В) Бө­ген­бай Д) Ма­лай­са­ры Е) Райым­бек 88. Райым­бек ба­тыр­дың со­ғыс ке­зін­де «Тұл­ға­ма» әді­сін пай­да­ лан­ға­нын айт­қан та­рих­шы: А) Куш­кун­баев А.К. Б) Бер­лі­баев Б. В) Сә­нік З. Д) Лев­шин А. Е) Уәли­ха­нов Ш. 89. Ж. Тұр­лы­бай­ұлы­ның айт­уын­ша «Жа­рақ » де­ге­ні­міз не? А) со­ғыс­та­ғы ұрыс құ­ра­лы Б) со­ғыс ке­зін­де­гі ең­бек құ­ра­лы В) ем­деу, жа­ра­ны жа­зу құ­ра­лы Д) ба­тыр­лар­дың ант бе­ру рә­сі­мі Е) са­дақ оқ­та­рын сақ­тау құ­ра­лы 90. Эпос – бұл: А) әде­биет­тің бір са­ла­сы.  Б) көр­кем фильм В) мо­ног­ра­фия Д) ғы­лы­ми туын­ды Е) адам­ның же­ке өмі­рін баян­дауға ар­нал­ған ең­бек

220

Қазақ халқындағы батырлық дәстүрлер

91. Ке­не­са­ры Қа­сы­мұлы бас­та­ған кө­те­рі­ліс­тің қа­зақ­тар­дың бас­қа отар­лау­ға қар­сы қоз­ға­лыс­та­ры­нан айыр­ма­шы­лы­ғы: А) қа­зақ мем­ле­кет­ті­гін қал­пы­на кел­ті­ру­ге ұм­ты­лыс Б) әс­ке­ри бе­кі­ніс­тер­ді са­лу­ға қар­сы­лық В) жер­ді қайтару­ға әре­кет D) жер жә­не су мә­се­ле­ле­рін ше­шу­ге әре­кет Е) Ре­сей­дің пай­да­сы­на ше­ші­ле­тін са­лық­тар­дың өс­уін­ тоқ­та­ту­ға әре­кет 92. Сы­рым Да­тұлы­ның өмір сүр­ген ке­зең­де­рі: А) 1723-1835жж. Б) 1712-1809 жж. В) 1712-1802 жж. Д) 1753-1835 жж. Е) 1765-1825 жж. 93. Жек­пе-жек – бұл: А) же­ке ба­тыр­лар шай­қа­сы.  Б) топ­пен шай­қас В) тұт­қиыл­дан лап бе­ру Д) қа­ру­сыз шай­қас тү­рі Е) не­гіз­гі қол­ға кө­мек бе­ру­ге кел­ген топ атауы 94. «Ат құй­ры­ғын түйісу» – бұл: А) Серт­тен қайт­пау­дың шарт­ты бел­гі­сі Б) айыры­лы­сып бі­ті­су В) екін­ші рет сол ел­ге шап­қын­шы­лық жа­са­мауға бе­ріл­ген уәде Д) жас ба­ла­ны ат­қа отыр­ғы­зу ісі­не баулу Е) ұлт­тық ойын­тү­рі 95. «Ат құй­ры­ғын ке­сі­су» – бұл: А) серт­тен қайт­пау­дың шарт­ты бел­гі­сі Б) айыры­лы­сып бі­ті­су В) екін­ші рет сол ел­ге шап­қын­шы­лық жа­са­мауға бе­ріл­ген уәде Д) жас ба­ла­ны ат­қа отыр­ғы­зу ісі­не баулу Е) ұлт­тық ойын­тү­рі 96. «Ақ үйлі ама­нат» – бұл: А) серт­тен қайт­пау­дың шарт­ты бел­гі­сі Б) айыры­лы­сып бі­ті­су

Тест сұрақтары

221

В) екін­ші рет сол ел­ге шап­қын­шы­лық жа­са­мауға бе­ріл­ген уәде Д) ел­ші­лік­ке ат­та­ну Е) әс­ке­ри так­ти­ка 97. Ха­лық ара­сын­да «Әлім Қа­ра­са­қал әулие » атан­ған ба­тыр: А) Ба­тыр сұл­тан Б) Бақ­ты­бай ба­тыр В) Есет ба­тыр Д) Қа­бан­бай ба­тыр Е) Бө­ген­бай ба­тыр 98. «Сауға» – бұл: А) со­ғыс­та қа­за тап­қан ба­тыр­лар­дың, жа­уын­гер­лер­дің от­ба­сы­ла­ ры­на кө­мек­те­су­дің тү­рі Б) кі­нә­лі­нің бас сау­ға­лауы В) ата­дан ба­ла­ға ми­рас бо­лып қа­ла­тын нәр­се Д) жер­ге ие­лік­тің тү­рі Е) со­ғыс жа­риялау тү­рі 99. Ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты­ның ал­тын ға­сы­ры: А) XVII ға­сыр Б) XVIII ға­сыр В) XIX ға­сыр Д) ХІХ ға­сыр­дың ІІ жар­ты­сы Е) XХ ға­сыр­дың ба­сы.

ӘДЕ­БИЕТ­ТЕР

1. Аб­ди­ров М.Ж. Ис­то­рия ка­за­че­ст­ва Ка­за­х­стана. – Ал­маты: Ка­за­хс­тан, 1994. – 160 с. 2. Аб­ди­ров М.Ж. За­воева­ние Ка­за­х­стана царс­кой Рос­сией и борь­ ба ка­за­хс­ко­го на­ро­да за не­за­ви­си­мос­ть. – Астана: Елор­да, 2000. – 302 с. 3. Аб­дол­лаев Н.А., Са­ты­пал­ды Е.С. Дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мы­ның ба­ тыр­лар инс­ти­ту­ты: әлеу­мет­тік си­па­ты мен қо­ғам­дық қыз­ме­тін­де­ гі ерек­ше­лік // Әл-Фа­ра­би атын­да­ғы Қа­зақ ұлт­тық уни­вер­си­те­ті­ нің Ха­бар­шы­сы. Та­рих се­риясы. – 2002. – № 4. – 12-17 бб. 4. Аб­рам­зон С.М. Кир­ги­зы и их эт­но­ге­не­ти­чес­кие и ис­то­ри­ко-куль­ турные свя­зи. – Л.: Наука, 1971. – 403 с. 5. Ама­нұлы Ж. Қа­ра­сай // Еге­мен Қа­зақ­стан. – 1998. – 4 қыр­күйек. 6. Аки­шев А. К. Кос­тюм «зо­ло­то­го че­ло­ве­ка» и проб­ле­ма ка­таф­рак­ та­рия // Воен­ное де­ло древ­них пле­мен Си­би­ри и Цент­раль­ной Азии. – Но­во­си­бирск: Наука, 1981. – C. 123–131. 7. Ақ­бе­рен. XVIII-XIX ға­сыр­лар­да­ғы қа­зақ ақын-жы­раула­ры­ның жыр­ла­ры. – Ал­ма­ты: Жа­зу­шы, 1972. – 221 б. 8. Ақ­жол­тай Ағы­бай ба­тыр. жи­нақ / құ­раст. М. Ә. Ағы­байтегі; ред. Қ. Сә­ду­ақа­сов. – Жез­қаз­ған: Жез­каз­ганс­кая обл­ти­пог­ра­фия, 1992. – 180 б. 9. Ал­дас­пан. – Ал­ма­ты: Жа­зу­шы, 1971. – 241 б. 10. Алим­баев Н. Воп­ро­сы ти­по­ло­гии тра­ди­ци­он­ной ко­че­вой куль­ту­ ры ка­за­хов // Куль­ту­ра ко­чев­ни­ков на ру­бе­же ве­ков (XIX-XX вв.). Проб­ле­мы ге­не­зи­са и транс­фор­ма­ции: те­зи­сы док­ла­дов межд. конф. – Ал­ма­ты, 1995. – С. 300. 11. Ал­ла­ния­зов Т.К. Очер­ки воен­но­го де­ла ко­чев­ни­ков Ка­за­х­стана. – Ал­ма­ты: Фонд «XXI век», 1997. – 94 с. 12. Ал­мас қы­лыш: ба­тыр­лар жы­ры / құ­раст. Дәуітұлы С. – Ал­ма­ты: Жа­лын, 1993. – 224 б. 222

Әдебиеттер

223

13. Алек­санд­ров П. Ко­нок­радс­тво сре­ди кир­ги­зов // Тур­кес­танс­кие ве­до­мос­ти. – 1886. – № 10. – 120 с. 14. Ни­ки­фо­ров Н. Аносс­кий сбор­ник. Соб­ра­ние ска­зок ал­тай­цев с при­ме­ча­ниями Г. По­та­ни­на // За­пад­но-Си­би­рс­ко­го от­де­ла РГО. – Омск, 1915. – Т. XXXVII. – 40 с. 15. Анд­реев И.Г. Опи­са­ние Сред­ней Ор­ды кир­гиз-кай­са­ков. – Ал­ма­ ты: Ғы­лым, 1998. – 280 с. 16. Анд­риа­нов Б.В. Нео­сед­лое на­се­ле­ние ми­ра. – М.: Наука, 1985. – 278 с. 17. Анич­ков И. Қа­зақ ба­ты­ры Жан­қо­жа Нұр­мұ­ха­ме­дов. – Ал­ма­ты: Тер­ме бір­ле­сі­гі, 1991. – 31 б. 18. Ап­по­ло­ва Н.Г. При­соеди­не­ние Ка­за­х­стана к Рос­сии в 30-х го­дах ХVІІІ в. – Ал­ма-Ата: АН ССР, 1948. – 254 с. 19. Апол­ло­ва Н. Г. Ру­коп­рик­ла­дс­тво как ис­точ­ник для изу­че­ния со­ци­аль­ных от­но­ше­нии в Ка­за­х­стане во вто­рой по­ло­ви­не XVIII ве­ка // Воп­ро­сы со­ци­ально-эко­но­ми­чес­кой ис­то­рии и ис­ точ­ни­ко­ве­де­ния пе­ри­ода феода­лиз­ма в Рос­сии. – М.: АН СССР, 1961. – 366 с. 20. Ар­тық­баев Ж. XVIII ға­сыр­да­ғы қа­зақ қо­ға­мы­ның эт­ноәлеу­мет­ тік құ­ры­лы­мы: та­рих ғыл. докт. ... дисс. – Ал­ма­ты, 1997. – 501 б. 21. Арис­тов Н.А. За­мет­ки об эт­ни­чес­ком сос­та­ве тюркс­ких пле­мен и на­род­нос­тей и све­де­ния об их чис­лен­нос­ти // Жи­вая ста­ри­на. – СПб., 1896. – Вып. ІІІ-ІV. – C. 277-456. 22. Ар­та­мо­нов М.И. Ис­то­рия ха­зар. – Л.: Изд-во Гос. Эр­ми­та­жа, 1962. – 523 с. 23. Ас­пан­дия­ров Б. Об­ра­зо­ва­ние Бу­кеевс­кой ор­ды и ее лик­ви­да­ция // Ни­ва. – 2002. – №2. – С. 101-118. 24. Ас­фен­дия­ров С.Д. Ис­то­рия Ка­за­х­стана (с древ­ней­ших вре­мен) / под ред. А.Та­ке­но­ва. - 3-е изд. – Ал­ма­ты: Са­нат, 1998. – 304 с. 25. Аты­рау. Эн­цик­ло­пе­дия. – Ал­ма­ты: Ата­мұ­ра, 2000. – 383 б. 26. Ах­мет­жа­нов Қ.С. Жа­ра­ған те­мір ки­ген­дер: ба­тыр­лар­дың қа­ружа­ра­ғы, әс­ке­ри өне­рі, салт-дәс­түр­ле­рі. – Ал­ма­ты: Дәуір, 1996. – 256 б. 27. Ах­мет­жан К.С. Ис­то­рия руч­но­го ог­не­ст­рель­но­го ору­жия ка­за­хов // «Шо­қан тағ­лы­мы – 6». ҚР Тәуел­сіз­ді­гі­нің 10 жыл­ды­ғы­на ар­ нал­ған ха­лы­қа­ра­лық ғы­лы­ми-прак­ти­ка­лық кон­фе­рен­ция ма­те­ри­ ал­да­ры. – Көк­ше­тау, 2001. – Т. 1. – 230 б. 28. Ах­мет­зя­нов М. Та­та­рс­кие шед­же­ре. – Ка­зань: Татк­ни­го­из­дат, 1991. – 156 с.

224

Қазақ халқындағы батырлық дәстүрлер

29. Әбіл­ға­зы. Тү­рік ше­жі­ре­сі. – Ал­ма­ты: Ана ті­лі, 1992. – 208 б. 30. Әуе­зов М., Со­бо­лев Л. Қа­зақ хал­қы­ның эпо­сы мен фольклол­ры / ауд., А. Нұр­қа­тов // Әуе­зов М. Жиыр­ма том­дық шы­ғар­ма­лар жи­ на­ғы. – Т. 17. – Ал­ма­ты: Жа­лын, 1985. – 156-205 бб. 31. Бай­бо­лұлы Қ. Есім хан ту­ра­лы жыр // Бай­бо­лұлы Қ. Тө­ле би: Дас­тан­дар. – Ал­ма­ты: Жа­зу­шы, 1991. – 57-172 бб. 32. Байт­ұр­сы­нов А.Б. Шы­ғар­ма­ла­ры. Өлең­дер, ау­дар­ма­лар, зерт­теу­ лер. – Ал­ма­ты: Жа­зу­шы, 1989. – 320 б. 33. Ба­син В.Я. Рос­сия и ка­за­хс­кие ханс­тва в XVІ-XVІІІ вв. – Ал­маАта: Наука,1971. – 273 с. 34. Ба­тыр­лар жы­ры. Қы­рым­ның қы­рық ба­ты­ры. (Мұ­рын жы­раудан жа­зыл­ған мұ­ра­лар). – Ал­ма­ты: Жа­зу­шы, 1989. – Т. 5. – 380 б. 35. Ба­тыр­лар жы­ры. – Т. 5. / ред. ал­қа­сы Ас­қа­ров Ә., Бер­ді­баев Р., Қас­қа­ба­сов С. – Ал­ма­ты: Жа­зу­шы, 2001. – 296 б. 36. Баш­кор­тос­тан: Крат­кая эн­цик­ло­пе­дия. – Уфа: Из­д-­во «Баш­кирс­кая эн­цик­ло­пе­дия», 1996. – 560 с. 37. Бек­ма­ха­нов Е.Б. Қа­зақ­стан ХІХ ға­сыр­дың 20-40 жыл­да­рын­да: оқу құ­ра­лы. – Ал­ма­ты: Са­нат, 1994. – 416 б. 38. Бек­ма­ха­нов Е.Б. К воп­ро­су о со­ци­аль­ной при­ро­де ба­ты­ров (XIX в.) // Из­вес­тия АН Каз­ССР. – 1947. – № 8 (29). – С. 62-64. 39. Бек­ма­ха­нов Е. Се­ме­нюк Г. Ка­за­хи в крес­тьянс­кой вой­не 17731775 гг. // Уче­ные за­пис­ки. Т.LІV. Се­рия ис­то­ри­чес­кая. – Ал­маАта, 1963. – Вып. 12. – С. 68-71. 40. Бек­ма­ха­но­ва Е. Ле­ген­да о не­ви­дим­ке: (учас­тие ка­за­хов в крес­ тьянс­кой вой­не под ру­ко­во­дст­вом Пу­га­че­ва в 1773-1775 го­дах) / Н.Е. Бек­ма­ха­но­ва; ред. Г. Кар­пен­ков. – Ал­ма-Ата: Ка­за­хс­тан, 1968. – 190 с. 41. Бер­ді­бай Р. Эпос мұ­ра­ты. – Ал­ма­ты: Бі­лім, 1997. – 320 б. 42. Бес ға­сыр жыр­лайды ХV ға­сыр­дан ХХ ға­сыр­дың бас кезiне дейiнгi қа­зақ ақын-жы­раула­ры­ның шы­ғар­ма­ла­ры. 2-том­дық / құ­раст.: М. Ма­ғауин, М. Байдiлдаев. – Ал­ма­ты: Жа­зушы, 1989. – Т. 1. – 384 б. 43. Бернш­там А.Н. Со­ци­ально-эко­но­ми­чес­кий ст­рой ор­хо­но-ени­ сейс­ких тю­рок VI-VIII ве­ков. – М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1946. – 207 с. 44. Бер­ді­баев Б. Райым­бек ба­тыр жә­не та­ри­хи та­ным­да­ғы жа­уын­ гер­лік дәс­түр // Райым­бек – қа­зақ хал­қы­ның даңқ­ты ұлы: Тү­ке­ ұлы Райым­бек­тің 300 жыл­ды­ғы­на бай­ла­ныс­ты өт­кі­зіл­ген рес­пуб. ғыл.-теор. конф. ма­тер. – Ал­ма­ты: «Же­дел ба­су бас­па­ха­на­сы», 2005. – 156 б.

Әдебиеттер

225

45. Бер­ді­баев Б. Райым­бек ба­тыр жә­не та­ри­хи та­ным­да­ғы жа­уын­гер­ лік дәс­түр // Райым­бек – қа­зақ хал­қы­ның даңқ­ты ұлы. – Ал­ма­ты, 2005. – 46-53 бб. 46. Би­жа­нов М. Со­ци­альные ка­те­го­рии ка­за­хс­ко­го об­ще­ст­ва XVIII ве­ка в тру­дах русс­ких уче­ных // Ка­за­хс­тан в XV – XVIII ве­ках (воп­ро­сы со­ци­ально-по­ли­ти­чес­кой ис­то­рии. – Ал­ма-Ата: Наука 1969. – 203 с. 47. Бла­рам­берг И.Ф. Воен­но-ста­ти­чес­кое обоз­ре­ние зем­ли кир­гизкай­са­ков Внут­рен­ней (Бу­кеевс­кий) и Зау­ральс­кой (Ма­лой) Ор­ды Орен­бург­ско­го ве­до­мс­тва // Воен­но-ста­ти­чес­кое обоз­ре­ние Рос­ сийскии им­пе­рии. – СПб., 1848. –Т. 16. – Ч. 1. – 322 с. 48. Боль­шая Со­ве­тс­кая Эн­цик­ло­пе­дия / гл. ред. В.Г. Па­нов. – М.: Сов. эн­цик­ло­пе­дия, 1990. – Вып. 34. – 556 с. 49. Бо­тя­ков Ю.М., Ян­бо­ри­сов В.Р. Хо­лод­ное ору­жие турк­мен. Па­ мят­ни­ки тра­ди­ци­он­но-бы­то­вой куль­ту­ры на­ро­дов Сред­ней Азии, Ка­за­х­стана и Кав­ка­за. – Л.: Наука, 1989. – 206 с. 50. Бо­ча­ров К.И. Очер­ки ис­то­рии воен­но­го ис­ку­сс­тва. – Т.1. Древ­ ний мир. – М.: Со­цэ­гиз, 1936.– 104 с. 51. Ва­ли­ха­нов Ч.Ч. Изб­ран­ные произ­ве­де­ния. – М.: Наука, 1986. – 413 с. 52. Ва­ли­ха­нов Ч.Ч. Соб­ра­ние со­чи­не­ний в пя­ти то­мах. – Ал­ма-Ата: Наука, 1985. – Т. 4. – 461 с. 53. Ве­се­ло­вс­кий А.Н. Ис­то­ри­чес­кая поэти­ка. – М.: Выс­шая шко­ла, 1989. – 406 с. 54. Ви­те­вс­кий В.Н. И.И. Неп­люев и Орен­бургс­кий край в преж­нем его сос­та­ве до 1758 г. – Ка­зань: Ти­по­ли­тогр., 1897. – Т. 1. – 292 с. 55. Вла­ди­мир­цев Б.Я. Об­ще­ст­вен­ный ст­рой мон­го­лов. Мон­гольс­кий ко­че­вой феода­лизм. – Л.: Из­да­тель­ст­во АН СССР, 1934. – 223 с. 56. Вла­ди­мир­цов Б.Я. Чин­гис-Хан. – Бер­лин-Пет­рог­рад-М., 1922. – 182 с. 57. Вят­кин М.П. Ба­тыр Сы­рым. – М. – Л.: Изд-во АН СССР, 1947. – 390 с. 58. Вят­кин М. П. Сұл­та­ны и бии // Қа­зақ­тың ата заң­да­ры. Құ­жат­тар, де­рек­тер жә­не зерт­теу­лер. – 10 том­дық / бас ред.: Зи­ма­нов С.З. – Ал­ма­ты: Же­ті жар­ғы, 2004. – Т. 2. – 213-217 бб. 59. Гейер И.М. Го­лод и ко­ло­ни­за­ция в Сыр­да­ри­нс­кой об­лас­ти // Сбор­ник ма­те­риалов для ста­тис­ти­ки Сыр-Дарь­инс­кой об­лас­ти. – Таш­кент: изд: Сыр-Дарь­инск. Обл. Стат. Ко­ми­те­та, 1892. – Т. 2. – 547 с.

226

Қазақ халқындағы батырлық дәстүрлер

60. Греб­нев Л.В. Ска­за­ния о бо­га­ты­рях: Ту­ви­нс­кий ге­роичес­кий эпос. – Кы­зыл: Ту­ви­нк­ни­го­из­дат, 1960. – 321 с. 61. Геор­ги И. Опи­са­ние всех оби­тающих в Рос­сийс­ком го­су­да­рс­тве на­ро­дов.– СПб.: при Имп. Акад. наук, 1799. – Ч. 2. – 135 с. 62. Гро­де­ков Н.И. Кир­ги­зы и ка­ра­кир­ги­зы Сыр-Дарь­инс­кой об­лас­ти. Юри­ди­чес­кий быть. – Таш­кент: Ти­по-ли­тог­ра­фия С.И. Лах­ти­на, 1889. – Т. 1. – 298 с. 63. Гро­де­ков Н.И. Вой­на в Турк­ме­нии. По­ход Ско­бе­ле­ва в 18801881 гг. – СПб.: Тип-я В. С. Ба­ла­ше­ва, 1883. – Т. 1. – 158 с. 64. Гу­милёв Л.Н. Ис­то­рия на­ро­да хун­ну. В 2-х кни­гах. – М.: Инс­ти­ тут Ди-Дик, 1998. – 448 с. 65. Гу­ре­вич Б.П. Меж­ду­на­род­ные от­но­ше­ния в Цент­раль­ной Азии в ХVІІ – пер­вой по­ло­ви­не ХІХ в. – М.: Наука, 1983. – 309 с. 66. Гу­ре­вич А.Л. Проб­ле­мы ге­не­зи­са феода­лиз­ма в За­пад­ной Ев­ро­ пе. – М.: Выс­шая школа, 1970. – 224 с. 67. Гур­лянд Я. Степ­ное за­ко­но­да­тель­ст­во с древ­ней­ших вре­мен до XVIII сто­ле­тия // Из­вес­тия Об­ще­ст­ва ар­хе­ло­гии, ис­то­рии и эт­ ног­ра­фии при Ка­за­нс­ком уни­вер­си­те­те. – Ка­зань, 1904. – Т. 20. – Вып. 4-5. – С. 49-158. 68. Ғаб­дул­лин М., Сы­ды­қов Т. Қа­зақ хал­қы­ның ба­тыр­лық жы­ры. – Ал­ма­ты: Ғы­лым, 1972. – 340 б. 69. Дай­ра­бай Т. Сыр­дың сыр­лы сы­ры. – Ал­ма­ты: Арыс, 2005. – 496 б. 70. Даль В. Тол­ко­вый сло­варь жи­во­го ве­ли­ко­русс­ко­го язы­ка. В че­ты­ рех то­мах. – М.: Русс­кий язык, 1978. – Т. 1. – 700 с. 71. Дауле­но­ва С. Ба­рым­та и ее лик­ви­да­ция в пер­вые го­ды Со­ве­тс­ кой влас­ти в Ка­за­х­стане. Проб­ле­мы ка­за­хс­ко­го обыч­но­го пра­ва. – Алма-Ата, 1984. 72. Дж. Кэст­ль. 1736 жы­лы Кі­ші жүз ха­ны Әбіл­қайыр­ға ба­рып қайт­ қан са­па­ры ту­ра­лы. – Астана: «Ау­дар­ма бас­па­сы», 2002. – 138 б. 73. Ди­ваев А. Обы­чай кир­ги­зов Се­ми­па­ла­ти­нс­кой об­лас­ти // Русс­кий вест­ник. – СПб., 1878. – Т. 137. – 96 с. 74. Древ­не­тю­ркс­кий сло­варь. – Л.: Наука, 1969. – 676 с. 75. Доб­рос­мыс­лов А.И. Тур­гайская об­лас­ть. Ис­то­ри­чес­кий очерк. – Орен­бург, 1900. – 524 с. 76. Доб­рос­мыс­лов А.И. Суд у кир­гиз Тур­гайс­кой об­лас­ти въ XVІІІ и XІX ве­ках.– Ка­зань: Ти­по-ли­тог­ра­фия Ка­за­нс­ко­го уни­вер­си­те­та, 1904. – 105 с. 77. Дос­мұ­ха­ме­дұлы Х. Ала­ман. – Ал­ма­ты: Өл­ке, 1991. – 256 б. 78. Еді­ге ба­тыр. – Ал­ма­ты: Ғы­лым, 1995. – 152 б.

Әдебиеттер

227

79. Ела­ма­нов Қ. Қа­зақ­тың бұ­рын­ғы ел бас­қа­ру құ­ры­лы­мы жә­не би­ лер қыз­ме­ті // Қа­зақ­тың ата заң­да­ры. Құ­жат­тар, де­рек­тер жә­не зерт­теу­лер. – 10 том­дық / бас ред.: С.З. Зи­ма­нов. – Ал­ма­ты: Же­ті жар­ғы, 2004. – Т. 2. – 240-249 бб. 80. Елеу­сі­зұлы Қ. Адам­ның сұң­қа­ры. Та­ри­хи-та­ным­дық жи­нақ. – Ал­ма­ты: Жа­лын, 2001. – 201 б. 81. Ер Тар­ғын: Ба­тыр­лық эпос / Қа­ра сөз­бен жыр­ла­ған М. Ма­ғауин. – Ал­ма­ты: Жа­зу­шы, 1985. – 88 б.   82. Еро­феева И.В. Ба­ты­ры как фе­но­мен ис­то­рии ка­за­хс­ко­го на­ро­да // Ка­за­хс­танс­кая прав­да. – 1992. – 25 сен­тяб­ря. 83. Еро­феева И.В. Хан Абул­хаир: пол­ко­во­дец, пра­ви­тель и по­ли­тик. – Ал­ма­ты: Са­нат, 1999. – 336 с. 84. Есім Ғ. Әулие Райым­бек жо­лы ел­дік­ке бас­тайды: Райым­бек ба­ тыр­дың ту­ға­ны­на 300 жыл // Же­ті­су. – 2005. – 30 шіл­де. 85. Ес­ма­гам­бе­тов К.Л. Что пи­са­ли о нас на За­па­де. – Ал­ма­ты: Қа­зақ уни­вер­си­те­ті, 1992. – 52 с. 86. Ес­ма­ғам­бе­тов К. Ба­тыр­лар та­ри­хы – ру­ха­ни бай­лы­ғы­мыз // Қа­зақ та­ри­хы. – 2007. – № 4. – 15-19 бб. 87. Жам­ба­ло­ва С.Т. Тра­ди­ци­он­ная охо­та бу­рят: ав­то­реф. дисс. ... канд. ист. наук. – Л., 1986. – 20 с. 88. Жир­мунс­кий В.М. Тюркс­кий ге­роичес­кий эпос. Изб­ран­ные тру­ ды. – Л.: Наука, 1974. – 728 с. 89. Жо­ра­баева Г., Дай­ра­бай Т. Арал ба­тыр // Қа­зақ­стан. Ұлт­тық эн­ цик­ло­пе­дия. – Ал­ма­ты. 1998. – Т. 1. – 47 б. 90. Жу­ма­дил А.Е. Воен­ное де­ло ко­чев­ни­ков Ев­ра­зии: ис­то­риог­ра­фи­ чес­кий ана­лиз. – Ал­ма­ты: Қа­зақ уни­вер­си­те­ті, 2014. – 270 с. 91. Жу­ма­гам­бе­тов Т.С. Древ­не­тю­ркс­кий ка­га­нат: ­станов­ле­ние и раз­ви­ тие го­су­да­рст­вен­нос­ти. VI-VIII вв. – Ал­ма­ты: ААЭС, 2006. – 291 с. 92. Жумабаев М. Батыр Баян. – Петропавл: «Полиграфия» АҚ, 2008. – 36 б. 93. За­лес­ский Б. Қа­зақ да­ла­сы­ның тір­ші­лік-ты­ны­сы // Әлем альма­ нах. – Ал­ма­ты, 1990. – 23-28 бб. 94. Зе­ланд Н. Қыр­ғыз­дар. Ба­тыс Сі­бір бө­лі­мі­нің жаз­ба­ла­ры // Қа­зақ­ тар. Қа­зақ­стан һәм қа­зақ­тар ха­қын­да. – Ал­ма­ты, 1998. – 432 б. 95. Зи­ма­нов С.З. Об­ще­ст­вен­ный ст­рой ка­за­хов пер­вой по­ло­ви­ны ХІХ ве­ка. – Ал­ма-Ата: Изд-во АН Каз­ССР, 1958. – 296 с. 96. Злат­кин И.Я. К воп­ро­су о сущ­нос­ти пат­риар­халь­но-фео­даль­ ных от­но­ше­ний у ко­че­вых на­ро­дов // Воп­ро­сы ис­то­рии. – 1955. – № 4. – C. 14-17.

228

Қазақ халқындағы батырлық дәстүрлер

97. Ива­нов М.С. Пле­ме­на Фар­са. Каш­кайс­кие, хам­се, кух­ги­луйе, мам­са­ни. – М.: Изд-во АН СССР, 1961. – 172 с. 98. Иг­нать­ев Р. Ка­ра­са­кал, Лже-хан Баш­ки­рии // Тру­ды науч­но­го об­ ще­ст­ва по изу­че­нию бы­та, ис­то­рии и куль­ту­ры баш­кир при нар­ комп­рос­се БАС­СР. – Стер­ли­та­мак, 1922. – Вып.2. – С. 112-116. 99. Илья­сов С.М. Зе­мель­ные от­но­ше­ние в Кир­ги­зии в кон­це XIX – на­ча­ле ХХ в. – Фрун­зе: Кир­гиз­го­сиз­дат, 1963. – 106 с. 100. Исе­нов Ө.И. Қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы тар­хан­дар инс­ти­ту­ты та­ри­хы (ХVІІІ-ХІХ ғғ.): та­рих ғыл. канд. дисс. ... ав­то­реф. – Ал­ма­ты, 2009. – 24 б. 101. Ис­то­рия Ка­за­х­стана в русс­ких ис­точ­ни­ках в ХVІ-ХХ ве­ков. Русс­кие ле­то­пи­си и офи­ци­альные ХVІ – пер­вой тре­ти ХVІІІ в. О на­ро­дах Ка­за­х­стана / Сост., транск­рип­ция, ком­мен­та­рии, вс­ту­ пи­тел­ная статья И.В. Еро­феевой. – Ал­ма­ты: Дайк-Пресс, 2005. – Т. 2 – 448 с. 102. Ис­то­рия Ка­за­х­стана в русс­ких ис­точ­ни­ках ХVІ-ХХ ве­ков. Жур­на­ лы и слу­жеб­ные за­пис­ки дип­ло­ма­та А.И. Тев­ке­ле­ва по ис­то­рии и эт­ног­ра­фии Ка­за­х­стана (1731-1759гг.) / сос­тав­ле­ние, транск­рип­ ция ско­ро­пи­си ХVІІІ в., ис­то­риог­ра­фи­чес­кий очерк и ком­мен­та­ рии И.В. Еро­феевой. – Ал­ма­ты: Дайк-Пресс, 2005. – Т. 3. – 484 с. 103. Ис­то­рия Ка­за­х­стана в русс­ких ис­точ­ни­ках ХVІ-ХХ ве­ков. Пер­ вые ис­то­ри­ко-эт­ног­ра­фи­чес­кие опи­са­ние ка­за­хс­ких зе­мель XVIII в. / сос­т., транск­рип­ция ско­ро­пи­си XVIII ве­ка И.В. Еро­феевой, А.А. Альму­хам­бе­та. – Ал­ма­ты: Дайк-Пресс, 2007. – Т. 4. – 368 с. 104. Ис­то­рия Ка­за­х­стана в русс­ких ис­точ­ни­ках ХVІ-ХХ ве­ков. Пер­вые ис­то­ри­ко-эт­ног­ра­фи­чес­кие опи­са­ние ка­за­хс­ких зе­мель пер­вая по­ло­ви­на XIХ в. / сос­т., ком­мен­та­рии И.В. Еро­феевой, Б.Т. Жа­ наева. – Ал­ма­ты: Дайк-Пресс, 2007. – Т. 5. – 620 с. 105. Ис­то­рия Бу­кеевс­ко­го ханс­тва. 1801 – 1852 гг. // Сбор­ник до­ку­ мен­тов и ма­те­риалов / сост.: Жа­наев Б.М., Иноч­кин В.А., Саг­ наева С.Х. – Ал­ма­ты: Дайк – Пресс, 2002 – 1120 с. 106. Ис­ха­ков Д.М. Ро­дос­лов­ные и эпи­чес­кие произ­ве­де­ния как ис­точ­ ник ис­то­рии сос­ло­вий Улу­са Джу­чи и та­та­рс­ких ханс­тв // Ис­точ­ ни­ко­ве­де­ние Улу­са Джу­чи (Зо­ло­той Ор­ды): от Кал­ки ло Аст­ра­ха­ ни. 1223-1556. – Ка­зань, 2002. – С. 316-347. 107. Иол­лығ­те­гін. Күл­те­гін. Кө­не жаз­ба ес­ке­рт­кіш­те­рі. – Ал­ма­ты: Жа­лын, 1986. – 78 б. 108. Ка­за­хс­ко-русс­кие от­но­ше­ния в ХVІ-ХVІІІ ве­ках (Сбор­ник до­ку­ мен­тов и ма­те­риалов). – Ал­ма-Ата: АН Каз ССР, 1961. – 744 с.

Әдебиеттер

229

109. 105 Ка­за­хс­ко-русс­кие от­но­ше­ния в ХVІІІ-ХІХ ве­ках (1771-1867 го­ды). Сбор­ник до­ку­мен­тов и ма­те­риалов. – Ал­ма-Ата: Наука, 1964. – 575 с. 110. Кай­да­ров А.Т. Дос­пе­хи и воору­же­ние воина-ба­ты­ра в ка­за­хс­ком эпо­се и их эт­но-линг­вис­ти­чес­кое объяс­не­ние // Из­вес­тия АН Каз­ССР. Се­рия об­ще­ст­вен­ных наук. – 1973. – № 6. – С. 25-40. 111. Карл Яс­перс. Смысл и наз­на­че­ние ис­то­рии / пер. с нем. – М.: По­ ли­тиз­дат, 1991. – 527 с. 112. Ке­лім­бер­диев А.М. Ел қор­ға­ны – ба­тыр­лар // Ақ­тө­бе. – 1993. – 16 қаң­тар. 113. Кен­же­баев Б. Әде­биет бе­лес­те­рі. – Ал­ма­ты: Жа­лын, 1986. – 400 б. 114. Кляш­тор­ный С.Г., Сул­та­нов Т.И. Го­су­да­рс­тва и на­ро­ды ев­ра­зийс­ ких сте­пей: Древ­ность и сред­не­ве­ковье. – СПб.: Пе­тер­бург­ское Вос­то­ко­ве­де­ние, 2004. 2-е изд., исп­равл. и доп. – 368 с. 115. Кляш­тор­ный С.Г., Сул­та­нов Т.И. Ка­за­хс­тан: Ле­то­пись трех ты­ся­ че­ле­тий. – Ал­ма-Ата: Ра­уан­, 1992. – 384 с. 116. Кляш­тор­ный С.Г. Древ­не­тю­рк­ские ру­ни­чес­кие па­мят­ни­ки как ис­точ­ник по ис­то­рии Сред­ней Азии / отв. ред. А.Н. Ко­но­нов. – М.: Наука, 1964. – 214 с. 117. Ку­ры­лев Ору­жие ка­за­хов // СМАЭ. Ма­те­ри­альная куль­ту­ра и хо­ зяй­ст­во на­ро­дов Кав­ка­за, Сред­ней Азии и Ка­за­х­стана. – Л., 1978. – Т. 34. – С. 4-22. 118. Ко­ни­ков Б.А. Не­ко­то­рые воп­ро­сы ран­нес­ред­не­ве­ко­вой ар­хе­оло­ гии таеж­но­го Приир­тышья (в свя­зи с исс­ле­до­ва­ниями по­се­ле­ния и кур­ган­ной груп­пы у д. Ки-по-Ку­ла­ры Омс­кой об­лас­ти) // Проб­ ле­мы эт­ни­чес­кой ис­то­рии тюркс­ких на­ро­дов Си­би­ри и соп­ре­ дель­ных тер­ри­то­рий. – Омск: Омск. ун-т, 1984. – C. 36-49. 119. Ко­зин С.К. Сок­ро­вен­ное ска­за­ние. Мон­голь­ская хро­ни­ка 1240 г. под наз­ва­нием Mongrol-un Niruca tobciyan. Юань Чао Би Ши. Мон­гольс­кий обы­ден­ный из­бор­ник. Вве­де­ние в изу­че­ния па­мят­ ни­ка, пе­ре­вод, текс­ты, глос­са­рий. – М. – Л., 1941. – Т. 1. – 619 с. 120. Ко­тен­ко В.Д. Ос­нов­ные за­ко­но­мер­нос­ти воз­ник­но­ве­ния го­су­да­ рс­тва у вос­точ­ных сла­вян.: дисс. ... канд. юр. наук. – Харь­ков, 1986. – 153 с. 121. Кос­тен­ко Л.Ф. Сред­няя Азия и вод­во­ре­ние в ней русс­кой граж­ данст­вен­нос­ти. – СПб.: Изд-во А.Ф. Ба­зу­но­ва, 1871. – 358 c. 122. Ко­чеев В.А. Воины па­зы­ры­кс­ко­го об­ще­ст­ва // Проб­ле­мы изу­че­ ния древ­ней и сред­не­ве­ко­вой ис­то­рии Гор­но­го Ал­тая. – Гор­ноАл­тай­ск, 1990. – С. 105-118.

230

Қазақ халқындағы батырлық дәстүрлер

123. Кра­дин Н.Н. Ко­че­вые об­ще­ст­ва: Проб­ле­ма фор­ма­ци­он­ной ха­рак­ те­рис­ти­ки. – Вла­ди­вос­ток, 1992. – 240 с. 124. Кра­дин Н.Н. Ко­чев­ни­ки, мир-им­пе­рии и со­ци­альная эво­лю­ция // Аль­ тер­на­тив­ные пу­ти к ци­ви­ли­за­ции. – М.: ЦЦРИ РАН, 2000. – 201 с. 125. Крафт И.И. Сбор­ник уза­ко­не­ний о кир­ги­зах степ­ных об­лас­тей. – Орен­бург: Ти­по-ли­тог­ра­фия П.Н. Жа­ри­но­ва, 1898. – 532 с. 126. Кр­жи­виц­кий Л. Ант­ро­по­ло­гия / пер. с пол. С.Д. Ро­ма­но­вс­ко­гоРо­мань­ко; под ред. Р.И. Се­ме­нт­ковс­ко­го. – СПб., 1896. – 352 с. 127. Ксе­но­фон­тов Г. В. Эл­лэй­ада. Ма­те­ри­алы по ми­фо­ло­гии и ле­ген­ дар­ной ис­то­рии яку­тов. – М.: Наука, 1977. – 248 с. 128. Ку­ба­рев В.Д. Кур­га­ны Уланд­ры­ка. – Но­во­си­бирск: Наука, 1987. – 302 с. 129. Куз­не­цов В.С. Цинс­кая им­пе­рия и Ка­за­хс­кие ханс­тва. Вто­рая по­ ло­ви­на ХVІІІ – пер­вая треть ХІХ в. – Но­во­си­бирск: Наука, 1983. – 126 с. 130. Куз­не­цов В.С. Цинс­кая им­пе­рия на ру­бе­жах Цент­раль­ной Азии. – Но­во­си­бирск: Наука, 1983. – 120 с. 131. Куль­пин Э.С. Зо­ло­тая Ор­да: Проб­ле­ма ге­не­зи­са Рос­сийско­го го­ су­да­рс­тва. – М.: Комк­ни­га, 2006. – 176 с. 132. Куш­нер П.И. (Кны­шев). Гор­ная Кир­ги­зия (Со­ци­оло­ги­чес­кая раз­ вед­ка). – М., 1929. – 288 с. 133. Ку­ры­лев В.П. Па­мят­ни­ки тра­ди­ци­он­но-бы­то­вой куль­ту­ры на­ро­ дов Сред­ней Азии, Ка­за­х­стана и Кав­ка­за. – Л.: Наука, 1989. – 97 с. 134. Куш­кум­баев А.К. Воен­ное де­ло ка­за­хов в XVII–XVIII вв. – Ал­ ма­ты: Дайк-Пресс, 2001. – 184 с. 135. Кы­ча­нов Е.И. Ко­че­вые го­су­да­рс­тва от гун­нов до мань­чжу­ров. – М.: Вос­точ­ная ли­те­ра­ту­ра, 1997. – 130 с. 136. Қа­дыр­ға­ли Жа­лайыр. Ше­жі­ре­лер жи­на­ғы / ша­ға­тай-қа­зақ ті­ лі­нен ауда­рып, ал­ғы сө­зін жаз­ған­дар Н. Мин­гу­лов, Б. Кө­ме­ков, С. Өте­ниязов. – Ал­ма­ты: Қа­зақ­стан, 1997. – 128 б. 137. Қайыр­ға­лиева Г. Ба­тыр­лар инс­ти­ту­ты жә­не оның дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы ор­ны (Бө­кен­бай ба­тыр әуле­ті­нің не­гі­зін­де): та­рих ғыл. канд. дисс. ... ав­то­реф. – Орал, 2010. – 24 б. 138. Қа­зақ со­вет эн­цик­ло­пе­диясы / бас ред. М.Қ. Қа­ра­таев – Ал­ма­ты: Қа­зақ Эн­цик­ло­пе­диясы, 1977. – Т. 11. – 632 б. 139. Қа­зақ әде­биеті­нің та­ри­хы. Фольклор. – Ал­ма­ты: Қа­зақ ССР Ғы­ лым Ака­де­миясы, 1948. – Т. І. – 440 б. 140. Қа­зақ ру-тай­па­ла­ры­ның та­ри­хы. Ар­ғын. – Ал­ма­ты.: «Алаш» та­ ри­хи-зерт­теу­лер ор­та­лы­ғы, 2007. – Т. ІХ. – 2-кі­тап. – 500 б.

Әдебиеттер

231

141. Қа­зақ Со­вет эн­цик­ло­пе­диясы. – Ал­ма­ты: Қа­зақ эн­цик­ло­пе­диясы, 1973. – Т. 2. – 640 б. 142. Қа­зақ ха­лық әде­биеті. Көп том­дық. Ба­тыр­лар жы­ры. – Ал­ма­ты: Жа­зу­шы, 1989. – Т. 4. – 400 б. 143. Қа­зақ ті­лі­нің тү­сін­дір­ме сөз­ді­гі. – Ал­ма­ты: Ғы­лым, 1976. – Т. 2. – 695 б. 144. Қа­зақ хан­ды­ғы дәуі­рін­де­гі әде­биет. – Ал­ма­ты: Ана ті­лі, 1993. – 17 б. 145. Қа­зақ­тың кө­не та­ри­хы. – Ал­ма­ты: Жа­лын, 1994. – 400 б. 146. Қа­зақ ру-тай­па­ла­ры­ның ұран­да­ры жө­нін­де // Қа­зақ ру-тай­па­ла­ ры­ның та­ри­хы. Най­ман. – Ал­ма­ты, «Алаш» та­ри­хи-зерт­теу­лер ор­та­лы­ғы, 2008. – Т.10. – 1-кі­тап. – 122-134 бб. 147. Қа­зақ ақын­да­ры­ның поэзиясы: оқу кұ­ра­лы / Сү­йін­шә­лиев Х.Ж. – Ал­ма­ты: Каз­МУ, 1982. – 173 б. 148. Қа­зақ­стан та­ри­хы кө­не за­ман­дар­дан бү­гін­ге де­йін­. Бес том­дық. – Ал­ма­ты: Ата­мұ­ра, 2002. – Т. 3. – 768 б. 149. Қа­зақ­стан та­ри­хы ту­ра­лы түр­кі де­рек­те­ме­ле­рі. ІІ том. Кө­не тү­рік бі­тік тас­та­ры мен ес­ке­рт­кіш­те­рі (Ор­хон, Ени­сей, Та­лас). – Ал­ма­ ты: Дайк-Пресс, 2005. – 252 б. 150. Қа­зақ­стан Ұлт­тық эн­цик­ло­пе­диясы / бас. ред. Ны­сан­баев Ә.А. – Ал­ма­ты: Қа­зақ эн­цик­ло­пе­диясы, 1999. – Т. 2. – 720 б. 151. Қа­зақ­тың Қа­ра­сай ба­ты­ры / құ­раст.: Дәуі­тов С. – Ал­ма­ты: Жа­ лын, 2000. – 127 б. 152. Қаз­же­нұлы Ұ. Әнес­тен бер­гі та­рих // Адай-ата. – Ал­ма­ты, 2005. – 2 кі­тап. – 504 б. 153. Қа­на­зов М. Жан­қо­жа ба­тыр // Жұл­дыз. – 1991. – №12. – 139-148 бб. 154. Қа­ра­жан Қ.С. XVIII ға­сыр­да­ғы қа­зақ хал­қы­ның жоң­ғар бас­қын­ шы­ла­ры­мен кү­ре­сін­де­гі қа­зақ ба­тыр­ла­ры­ның рө­лі // Ша­пы­раш­ ты Нау­рыз­бай: Ша­пы­раш­ты Нау­рыз­бай ба­тыр­дың 300 жыл­дық ме­рейт­ойы қар­са­ңын­да өт­кі­зіл­ген ғыл.-теор. конф. ма­тер. – Ал­ ма­ты: Қа­зақ уни­вер­си­те­ті, 2003. – 79-82 бб. 155. Қар­таева Ш.Е. Қа­зақ хал­қы­ның әс­ке­ри өне­рі жә­не жа­уын­гер­лік дәс­тү­рі (XV-XVI ғғ.): та­рих ғыл. канд. ... дисс. – Ал­ма­ты, 1999. – 157 б. 156. Қа­сым­баев Ж.К. Го­су­да­рст­вен­ные деяте­ли ка­за­хс­ких ханс­тв в ХVІІІ пер­вой чет­вер­ти ХІХ вв.: Хан Жан­тө­ре (1789-1809). – Ал­ ма­ты: Бі­лім, 2001. – Т. 3. – 301 с. 157. Қо­зы­баев М. Жауды шап­тым ту бай­лап. – Ал­ма­ты: Қа­зақ­стан, 1994. – 192 б.

232

Қазақ халқындағы батырлық дәстүрлер

158. Қо­ңы­рат­баев Ә. Қа­зақ эпо­сы жә­не түр­ко­ло­гия. – Ал­ма­ты: Ғы­ лым, 1987. – 368 б. 159. Қо­ңы­рат­бай Т. Эпос жә­не эт­нос. Қа­зақ эпо­сы жә­не оның эт­ни­ка­ лық си­па­ты. – Ал­ма­ты: Ғы­лым, 2000. – 268 б 160. Қор­қыт ата кі­та­бы. – Ал­ма­ты: Жа­зу­шы, 1986. – 32 б. 161. Қос­жа­нұлы Н. Сар­тай ба­тыр. Дас­тан. – Ал­ма­ты: Қа­зақ­стан, 1997. – 72 б. 162. Кө­ше­ко­ва А.А. Қа­зақ эпо­сын­да­ғы ат об­ра­зы: фи­ло­ло­гия ғыл. канд. дисс. ... ав­то­реф. – Ал­ма­ты, 2009. – 24 б. 163. Қа­зақ­тың эт­ног­ра­фиялық ка­те­го­рия­лар, ұғым­дар мен атау­ла­ры­ ның дәс­түр­лі жүйесі. (Ғы­лы­ми ре­дак­тор жә­не жо­ба же­тек­ші­сі Н. Әлім­бай) Эн­цик­ло­пе­дия. Алматы, 2012. – Т. ІІІ. – 484 б. 164. Құ­нан­баев А. Қа­ра­сөз. – Ал­ма­ты: Меж­ду­на­род­ный клуб Абая, 2009. – 340 б. 165. Құн­тө­леуұлы А. Әбіл­қайыр хан. – Ал­ма­ты: Дәуір, 2008. – 600 б. 166. Ла­ты­шев В.В. Из­вес­тия древ­них пи­са­те­лей гре­чес­ких и ла­ти­нс­ ких о Ски­фии и Кав­ка­за. – Вып. I. Гре­чес­кие пи­са­те­ли. – СПб., 1893. – 946 с. 167. Лев­шин А.И. Опи­са­ние кир­гиз-кай­сац­ких или кир­гиз-ка­зачь­их орд и сте­пей.– СПб: Тип. Кар­ла Крайя, 1832. – Ч. ІІІ. – 304 с. 168. Лев­шин А.И. Опи­са­ние кир­гиз-ка­зачь­их или кир­гиз-кай­сац­ких Орд и сте­пей. – Ал­ма­ты: Са­нат, 1996. – 656 с. 169. Ли­пец Р. Об­ра­зы ба­ты­ра и его ко­ня в тюр­ко-мон­гольс­ком эпо­се. – М.: Наука, 1984. – 264 с. 170. Ма­ғауин М. Ға­сыр­лар бе­де­рі. – Ал­ма­ты: Жа­зу­шы, 1991. – 432 б. 171. Ма­жи­тов С.Ф. Проб­ле­мы ис­то­рии, теории и ис­то­риог­ра­фии на­ род­но-ос­во­бо­ди­тель­но­го дви­же­ния ХVІІІ-на­ча­ла ХХ вв. в Ка­за­ х­стане. – Ал­ма­ты: Мек­теп, 2007. – 350 с. 172. Ма­ко­вец­кий П.Е. Ма­те­ри­алы для юри­ди­чес­ких обы­чаев кир­ ги­зов. / Се­ми­па­лат. об­ла­ст­ной стат. ко­ми­тет. – Вып. 1. Ма­те­ри­ альное пра­во. – Омск, 1886.– 88 с. 173. Ма­лов С.Е. Па­мят­ни­ки древ­не­тю­ркс­кой пись­меннос­ти. Текс­ты и исс­ле­до­ва­ния. – М. – Л.: Изд-во АН СССР, 1951. – 451 с. 174. Мар­ков Г.Е. Ко­чев­ни­ки Азии. Ст­рук­ту­ра хо­зяй­ст­ва и об­ще­ст­вен­ ной ор­га­ни­за­ции. – М.: Из­д-­во Мос­ковс­ко­го уни­вер­си­те­та, 1976. – 321 с. 175. Мар­ғұ­лан Ә. Ол­жа­бай // Жұл­дыз. – 1984. – № 2. – 170-175 бб. 176. Мар­ғұ­лан Ә. Ежел­гі жыр-аңыз­дар: ғы­лы­ми зерт­теу­лер / құ­раст.: Р. Бер­ді­баев. – Ал­ма­ты: Жа­лын, 1985. – 367 б.

Әдебиеттер

233

177. Ма­са­нов Н.Э. Ко­че­вая ци­ви­ли­за­ция ка­за­хов: (Ос­но­вы жиз­не­ деятель­ности но­мад­но­го об­ще­ст­ва). – Ал­ма­ты – М.: Со­цин­вестГо­ри­зонт, 1995. – 325 с. 178. Ма­те­ри­алы по ис­то­рии Сюн­ну / пре­дисл., пер. и при­меч. В.С. Тас­ки­на. – М.: Наука, 1968. – 176 с. 179. Ма­те­ри­алы по ис­то­рии Ка­за­хс­кой ССР (1785-1828 гг.). – М. – Л.: Изд. АН СССР, 1940. – Т. ІV. – 543 с. 180. Ма­те­ри­алы по ис­то­рии Рос­сии. Сбор­ник ука­зов и дру­гих до­ку­мен­ тов, ка­сающих­ся уп­рав­ле­ния и уст­рой­ст­ва Орен­бург­ско­го края: По ар­хив­ным до­ку­мен­там Тур­гайско­го об­ла­ст­но­го прав­ле­ния / сост.: А.И. Доб­рос­мыс­лов. – Орен­бург, 1900. – Т. 1. – 303 с. 181. Ма­те­ри­алы по ис­то­рии Ка­за­хс­ких ханс­тв XV-XVIII ве­ков (Изв­ ле­че­ния из пер­сидс­ких и тюркс­ких со­чи­не­ний) / сост.: С.К. Иб­ ра­ги­мов, Н.Н. Мин­гу­лов, В.П. Юдин. – Ал­ма-Ата: Наука, 1969. – 652 с. 182. Ма­те­ри­алы по ис­то­рии ка­ра­кал­па­ков // Тру­ды Инс­ти­ту­та вос­то­ ко­ве­де­ния Ака­де­мии наук СССР: сб. – М. – Л.: АН СССР, 1935. – Т. VII. – 289 с. 183. Ма­те­ри­алы по ис­то­рии Баш­кирс­кой АССР. – М. – Л.: Изд-во АН СССР, 1949. – Т. ІІІ. – 524 с. 184. Мейер Л. Кир­гизс­кая степь Орен­бург­ско­го ве­до­мс­тва. – СПб.: Тип. Э. Вей­ма­ра и Ф. Пер­со­на, 1865. – 288 с. 185. Мейен­дорф Е.К. Пу­те­ше­ст­вие из Орен­бур­га в Бу­ха­ру. – М.: Наука, 1975. – 180 с. 186. Ме­ле­ти­нс­кий Е.М. Проис­хож­де­ние ге­роичес­ко­го эпо­са: ран­ние фор­мы и ар­хаичес­кие па­мят­ни­ки. – М.: Вос­точ­ная ли­те­ра­ту­ра, 2004. – 462 с. 187. Мил­лер В.Ф. Древ­неосе­ти­нс­кий па­мят­ник из Ку­ба­нс­кой об­лас­ти // Ма­те­ри­алы по ар­хе­оло­гии Кав­ка­за. – M., 1893. – Вып. III. – С. 183-230. 188. Мил­лер О.Ф. Сла­вя­нс­тво в Ев­ро­пе. Статьи и ре­чи // Со­чи­не­ние. – СПб., 1847. – С. 52-67. 189. Ми­но­рс­кий В. Ф. Ис­то­рия Шир­ва­на и Дер­бен­да X-XI ве­ков. – М.: Из­да­тель­ст­во вос­точ­ной ли­те­ра­ту­ры, 1963. – 265 с. 190. Му­ка­нов М.С. Жи­ли­ще в сис­те­ме куль­ту­ры жиз­нео­бес­пе­че­ния эт­но­са // Из­вес­тия НАН РК. – 1994. – №1. – С. 3-11. 191. Мұ­қа­мет­қа­нұлы Н. Та­ри­хи зерт­теу­лер / Ау­дар­ған А. Қо­жа­бе­ков. – Ал­ма­ты: Жа­лын, 1994. – 144 б. 192. Нұ­ра­лы­ұлы О. Са­ба­лақ-Абы­лай хан: Та­ри­хи дас­тан / да­йын­да­ған Қ. Нұ­ра­лин // Жұл­дыз. – 1992. – №7. – 145-156 бб.

234

Қазақ халқындағы батырлық дәстүрлер

193. Ок­лад­ни­ков А.П. Конь и зна­мя на Ленс­ких пи­са­ни­нах // Тюр­ко­ ло­ги­чес­кий сбор­ник.. – М. – Л., 1951. – Вып. 1. – С. 143-154. 194. Омар­бе­ков Т. «Алаш» атауы ту­ра­лы не бі­ле­міз? // Қа­зақ ру-тай­ па­ла­ры­ның та­ри­хы. Най­ман. – Ал­ма­ты: «Алаш» та­ри­хи-зерт­теу­ лер ор­та­лы­ғы, 2008. – Т. 10. – 1-кі­тап. – 33-53 бб. 195. Ораз­баева А. Қа­зақ қо­ға­мын­да­ғы би­лер инс­ти­ту­ты: та­ри­хи бас­ тау­ла­ры, ор­ны жә­не рө­лі (ХVІІІ ға­сыр): та­рих ғыл. канд. ... дисс. – Ал­ма­ты, 1998. – 151 б. 196. Ораз­баева А. Дәс­түр­лі қа­зақ қо­ға­мы­на тән би­лер инс­ти­ту­ты. – Ал­ма­ты: Дайк-Пресс, 2004. – 206 б. 197. Ор­лов А.С. Ка­за­хс­кий ге­роичес­кий эпос. – М. – Л: Изд. АН СССР, 1945. – 148 с. 198. Өт­кел­баев Н. Жа­лаң­төс ба­һа­дүр // Та­мы­ры те­рең, та­ри­хы ке­нен – Қа­за­лы. – Ал­ма­ты: Те­ле­ар­на, 2008. – 34-58 бб. 199. Пал­лас П.С. Пу­те­ше­ст­вие по раз­ным про­вин­циям Рос­сийс­кой им­пе­рии. – СПб.: При Им­пе­рат. Акад. наук, 1773. – Т. І. – 472 с. 200. Пер­щиц А.И. Вой­на и мир на па­ро­ге ци­ви­ли­за­ций. Ко­че­вые ско­ то­во­ды // Пер­шиц А.И., Се­ме­нов Ю.И., Шни­рель­ман В.А. Вой­ на и мир в ран­ней ис­то­рии че­ло­ве­чест­ва. В двух то­мах. – М.: Инс­ти­тут эт­но­ло­гии и ант­ро­по­ло­гии РАН, 1994. – Т. II. – Ч.III. – С. 131-245. 201. Пер­щиц А.И. Не­ко­то­рые осо­бен­нос­ти клас­сооб­ра­зо­ва­ния и ран­ нек­лас­со­вых от­но­ше­ний у ко­чев­ни­ков ско­то­во­дов // С ­ танов­ле­ние клас­сов и го­су­да­рс­тва. – М.: Наука, 1976. – 350 с. 202. Плет­не­ва С.А. Ко­чев­ни­ки сред­не­ве­ковья: поис­ки ис­то­ри­чес­ких за­ко­но­мер­нос­тей. – М.: Наука, 1982. –190 с. 203. Плет­не­ва С. Пе­че­не­ги, тюр­ки и по­лов­цы в юж­но­русс­ких сте­ пях // Ма­те­ри­алы и исс­ле­до­ва­ния по ар­хе­оло­гии. – 1958. – № 62. – С. 151-226. 204. По­соль­ст­во къ зюн­гарс­ко­му хунъ-тай­чжи Цэ­ванъ Раб­та­ну ка­пи­ та­на отъ ар­ти­ле­ріи Ива­на Ун­ко­вс­ка­го и пу­те­вой жур­налъ его за 1722-1724 го­ды. – СПб., 1887. – 320 с. 205. По­та­пов Л.П. О сущ­нос­ти пат­риар­халь­но-фео­даль­ных от­но­ше­ ний у ко­че­вых на­ро­дов Сред­ней Азии и Ка­за­х­стана // Воп­ро­сы ис­то­рии. – 1954. – № 6. – C. 21-23. 206. Прош­лое Ка­за­х­стана в ис­точ­ни­ках и ма­те­риалах. Сбор­ник (V в. н.э. – XVIII в. н.э.). – М. – Ал­ма-Ата, 1935. – Ч.1. – 300 с. 207. Пфаф В.Б. Ма­те­ри­алы для ис­то­рии осе­тин // Сбор­ник све­де­ний о кав­казс­ких гор­цах. – Тиф­лис, 1871. – Вып. V. – 150 c.

Әдебиеттер

235

208. Рад­лов В.В. Опыт сло­ва­ря тюркс­ких на­ре­чий. – СПб.: Имп. АН, 1911. – Т. 4. – Ч. 2. – 1118 с. 209. Рат­цель Ф. На­ро­до­ве­де­ние: в 2 т-х. / пер. Д.А. Ко­роп­чевс­ко­го. – 4-е изд. – СПб.: Ти­пог­ра­фия то­ва­ри­щест­ва «Прос­ве­ще­ние», 1902. – Т. 1. – 764 с. 210. Рашид ад-Дин. Сбор­ник ле­то­пи­сей / пер. с пер­сидс­ко­го Л.А. Хе­ та­гу­ро­ва, ред. и при­меч. А.А. Се­ме­но­ва. – М. – Л.: Изд-во АН СССР, 1952. – Т. I. – Кн. 1. – 222 с. 211. Рашид ад-Дин. Сбор­ник ле­то­пи­сей / пер. с пер­сидс­ко­го О.И. Смир­но­вой, ред. А.А. Се­ме­но­ва. – М. – Л.: Изд-во АН СССР, 1952. – Т. I. – Кн. 2. – 316 с. 212. Рашид ад-Дин. Сбор­ник ле­то­пи­сей / пер. с пер­сидс­ко­го Ю.П. Вер­ховс­ко­го, при­меч. И. П. Пет­ру­ше­вс­ко­го. – М. – Л.: Изд-во АН СССР, 1960. – Т. 2. – 248 с. 213. Рос­ля­ков А.Л. Ала­ма­ны // Со­ве­тс­кая эт­ног­ра­фия. – 1955. – № 2. – С. 41-53. 214. Русс­кий фи­ло­ло­ги­чес­кий вест­ник. – СПб., 1913. – Т. 70. – 120 с. 215. Рыч­ков П.И. Ис­то­рия Орен­бург­ская (1730-1750). – Орен­бург, 1896. – 95 с. 216. Рыч­ков Н. Днев­ные за­пис­ки пу­те­ше­ст­вия в кир­гиз-кай­сац­кой сте­пи в 1771 го­ду. – СПб.: Акад. Наук, 1772. – 104 с. 217. Ря­за­нов А.Ф. Со­рок лет борь­бы за на­циональ­ную не­за­ви­си­ мос­ть ка­за­хс­ко­го на­ро­да (1737-1838 гг) // Очер­ки по ис­то­рии на­циональ­но­го дви­же­ния Ка­за­х­стана в 2-час­тях. – Кзыл-Ор­да, 1926. – С. 5-24. 218. Са­ма­шев З., Же­ті­баев Ж. Қа­зақ пет­рог­лиф­те­рі: кө­не та­мы­ры мен са­бақ­тас­ты­ғы. – Ал­ма­ты: «Иль-Тех-Кі­тап», 2005. – 132 б. 219. Сау­рық ба­тыр. – Ал­ма­ты: Қа­зақ уни­вер­си­те­ті, 1993. – 109 б. 220. Сә­ду­ақа­сұлы Ә. Қа­ра­ке­рей Қа­бан­бай // Қа­зақ ба­тыр­ла­ры. – 2000. – №4. 221. Сә­нік З., Са­ды­қа­нұлы Б. Қа­ра­ке­рей Қа­бан­бай. – Ал­ма­ты: Жа­зу­ шы, 1991. – 176 б. 222. Са­фар­га­лиев М.Г. Рас­пад Зо­ло­той Ор­ды // На сты­ке кон­ти­нен­тов и ци­ви­ли­за­ции. Из опы­та об­ра­зо­ва­ния и рас­па­да им­пе­рий Х-ХVІ вв. – М.: Рос­сийская по­ли­ти­чес­кая эн­цик­ло­пе­дия, 1996. – С. 277-526. 223. Сбор­ник ма­те­риалов, от­но­ся­щих­ся к ис­то­рии Зо­ло­той Ор­ды. Изв­ле­че­ние из со­чи­не­ний пер­сидс­киих. – М. – Л.: Изд-во АН ССР, 1994. – Том II. – 308 с.

236

Қазақ халқындағы батырлық дәстүрлер

224. Се­дельни­ков Т. Борь­ба за зем­лю в кир­гизс­кой сте­пи: Кир­гизс­кий зе­мель­ный воп­рос и ко­ло­ни­за­ци­он­ная по­ли­ти­ка пра­ви­тель­ст­ва. – СПб., 1907. – 79 с. 225. Сей­дім­бек А. Қа­зақ­тың ауыз­ша та­ри­хы: ше­жі­ре­лік де­рек­тер­ді пайым­дау. – Астана: Фо­ли­ант, 2008. – 728 б. 226. Ск­рын­ни­ко­ва Т.Д. Ха­риз­ма и влас­ть в эпо­ху Чин­гис­ха­на – М.: Ло­гос, 1997. – 120 c. 227. Сма­таев С. Елім-ай: Ро­ман. – Ал­ма­ты: Жа­зу­шы, 1978. – 158 б. 228. Смир­но­ва Н.С. Ка­за­хс­кая на­род­ная поэ­зия: науч­но-по­пу­ляр­ный очерк. – Ал­ма-Ата: Наука, 1967. – 134 с. 229. Смит А. Исс­ле­до­ва­ние о при­ро­де и при­чи­нах бо­га­тс­тва на­ро­дов: в 4-х то­мах. – М. – Л.: Со­цэк­гиз, 1935. – Т. 1-2. – 123 с. 230. Со­ко­ло­вс­кий В.Г. Ка­за­кс­кий аул. Мик­роафи­ша. – Таш­кент, 1926. – 49 с. 231. Су­ра­за­ков С.С. Ал­тайс­кий ге­роичес­кий эпос. – М.: Наука, 1985. – 256 с. 232. Су­лей­ме­нов Р.Б. Моисеев В.А. Из ис­то­рии Ка­за­х­стана ХVІІІ ве­ ка. – Ал­ма-Ата: Наука, 1988. – 144 с. 233. Сү­лей­ме­нов О. АЗ и Я. – Ал­ма-Ата: Жа­зу­шы, 1975. – 288 с. 234. Сыз­ды­қо­ва Р., Қой­гел­диев М. Қа­дыр­ға­ли би Қо­сы­мұлы жә­не оның жыл­на­ма­лар жи­на­ғы. – Ал­ма­ты: Қа­зақ университеті, 1991. – 271 б. 235. Ти­зен­гаузе­на В. Сбор­ник ма­те­риалов, от­но­ся­щих­ся к ис­то­рии Зо­ло­той Ор­ды. Изв­ле­че­ния из со­чи­не­ний арабс­ких. – СПб.: Ти­ пог­ра­фия Им­пе­ра­то­рс­кой Ака­де­мии нау, 1884. – Т. 1. – 563 с. 236. Той­нби А.Д. Пос­ти­же­ние ис­то­рии. – М.: Прог­ресс-Куль­ту­ра, 1996. – 608 с. 237. Тоқ­та­бай А.У. Ба­рым­та – ба­тыр­лық мек­те­бі // Отан та­ри­хы. – 2007. – № 3. – 186-194 бб. 238. Толс­тов С.П. Ге­не­зис феода­лиз­ма в ко­че­вых ско­то­вод­чес­ких об­ ще­ст­вах // Проб­ле­мы ис­то­рии до­ка­пи­та­лис­ти­чес­ких об­ще­ств. – Л.: ГАИМК, 1934. – Вып. 103. – С.12-15. 239. То­лы­бе­ков С.Е. Ко­че­вое об­ще­ст­во ка­за­хов в XVІІ – на­ча­ле XX ве­ка: По­ли­ти­ко-эко­но­ми­чес­кий ана­лиз. – Ал­ма-Ата: Наука, 1971. – 634 с. 240. То­лы­бе­ков С.Е. Об­ще­ст­вен­но-эко­но­ми­чес­кий ст­рой ка­за­хов в ХVІ-ХІХ ве­ках. – Ал­ма-Ата, 1959. – 448 с. 241. То­пог­ра­фия Орен­бургс­кой гу­бер­нии. Со­чи­не­ние П.И. Рыч­ко­ва 1762 го­да. – Орен­бург: Тип. Б. Брес­ме­на, 1887. – 405 с.

Әдебиеттер

237

242. Тре­пав­лов В.В. Го­су­да­рст­вен­ный ст­рой Мон­гольс­кой им­пе­рии в XIII ве­ке. – М.: Наука, 1993. – 165 с. 243. Тө­ре­құ­лов Н. Қа­зақ­тың би-ше­шен­де­рі. – Ал­ма­ты: Жа­лын, 1993. – 400 б. 244. Тут­ковс­кий П.А. Геог­ра­фи­чес­кие при­чи­ны на­ше­ст­вий вар­ва­ров // Киевс­кое уни­верс. изв. – 1915. – № 7. – С.54-55. 245. Тұр­лы­бай­ұлы Ж. Та­ри­хи де­рек­тер жә­не көр­кем шы­ғар­ма // Райым­бек – қа­зақ хал­қы­ның даңқ­ты ұлы: Тү­ке­ұлы Райым­бек­тің 300 жыл­ды­ғы­на бай­ла­ныс­ты өт­кі­зіл­ген рес­публ. ғыл.-теор. конф. ма­те­ри­ал­да­ры. – Ал­ма­ты: «Же­дел ба­су» бас­па­ха­на­сы, 2005. – 3145 бб. 246. Тұр­сы­нов Е.Д. Қа­зақ ауыз әде­биетін жа­саушы­лар­дың байыр­ғы өкіл­де­рі. – Ал­ма­ты: Ғы­лым, 1976. – 200 с. 247. Ты­ныш­паев М. Ис­то­рия ка­за­хс­ко­го на­ро­да: учеб­ное по­со­бие. – Ал­ма­ты: Са­нат, 1998. – 221 с. 248. Ты­ныш­паев М. Таң­да­ма­лы. Изб­ран­ное. – Ал­ма­ты, 2001. – 163 б. 249. Уәли­ха­нов Ш. Таң­да­ма­лы. 2 бас.– Ал­ма­ты: Жа­зу­шы, 1985. – 258 б. 250. Үш Пай­ғам­бар. – Ал­ма­ты: Дәуір, 1992. – 184 б. 251. Фас­мер М. Эти­мо­ло­ги­чес­кий сло­варь русс­ко­го язы­ка: в 4-х то­ мах. – М.: Наука, 1986. – Т. 1. – 135 с. 252. Фе­до­ров-Да­вы­дов Г.А. Об­ще­ст­вен­ный ст­рой Зо­ло­той Ор­ды. – М.: Из­да­тель­ст­во Мос­ковс­ко­го уни­вер­си­те­та, 1973. – 180 с. 253. Фе­до­ров-Да­вы­дов Г.А. Ис­ку­сс­тво ко­чев­ни­ков и Зо­ло­той Ор­ды. – М.: Ис­ку­сс­тво, 1976. – 227 с. 254. Фукс С.Л. Ба­рым­та // Фукс С.Л. Очер­ки ис­то­рии го­су­да­рс­тва и пра­ва ка­за­хов в ХVІІІ и пер­вой по­ло­ви­не ХІХ в. – Астана – СПб.: ТОО Юри­ди­чес­кая кни­га Рес­пуб­ли­ки Ка­за­хс­тан, 2008. – 500 с. 255. Ха­за­нов A.M. Со­ци­альная ис­то­рия ски­фов. Ос­нов­ные проб­ле­мы раз­ви­тия древ­них ко­чев­ни­ков ев­ра­зийс­ких сте­пей. – М.: Наука, 1975. – 343 с. 256. Ха­за­нов А.М. Ко­чев­ни­ки и внеш­ний мир. – Ал­ма­ты: Дайк-Пресс, 2000. – 604 с. 257. Чу­лош­ни­ков А.П. Очер­ки по ис­то­рии ка­зак-кир­гизс­ко­го на­ро­да в свя­зи с об­щи­ми ис­то­ри­чес­ки­ми судь­ба­ми дру­гих тюркс­ких пле­ мен. – Орен­бург: 1924. – Ч. 1. – 291 с. 258. Шах­ма­тов В.Ф. К воп­ро­су о сло­же­нии и спе­ци­фи­ке пат­риар­халь­ но-фео­даль­ных от­но­ше­ний Ка­за­х­стана // Вест­ник АН Каз­ССР. – 1951. – № 7. – С. 18-36. 259. Ше­мя­кин Я.Г. Проб­ле­ма ци­ви­ли­за­ции в со­ве­тс­кой научной ли­те­ ра­ту­ре 60-80 го­дов // Ис­то­рия СССР. – 1991. – № 5. – С. 86-103.

238

Қазақ халқындағы батырлық дәстүрлер

260. Шнит­ни­ков А.В. Из­мен­чи­вос­ть об­щей ув­лаж­нен­нос­ти ма­те­ри­ ков се­вер­но­го по­лу­ша­рия. – М. – Л.: АН СССР, 1957. – 337 с. 261. Шо­йын­баев Т. Во­сстание Сыр-Дарь­инс­ких ка­за­хов. – Ал­ма-Ата: Изд-во АН Каз­ССР, 1949. – 200 с. 262. Эн­гельс Ф. Проис­хож­де­ние семьи, част­ной собст­вен­нос­ти и го­ су­да­рс­тва. – М.: По­ли­тиз­дат, 1985. – 366 с. 263. Эн­цик­ло­пе­ди­чес­кий сло­варь / под. ред. проф. И.Е. Анд­реевс­ко­го. – СПб.: Ти­по-лит И.А. Еф­ро­на, 1891. – Т. 4. – 950 с. 264. Яку­бо­вс­кий А.Ю. Из ис­то­рии изу­че­ния мон­го­лов пе­ри­ода XI-XII вв. // Очер­ки по ис­то­рии русс­ко­го вос­то­ко­ве­де­ния. – М.: АН СССР, 1953. – 232 с. 265. 100 құ­жат: қа­зақ хан­ды­ғы мен Чин им­пе­риясы ара­сын­да­ғы қа­ рым-қа­ты­нас­тар­ға бай­ла­ныс­ты құ­жат­тар. – Ал­ма­ты: Са­нат, 1998. – 176 б. 266. XVІІІ-XІX ға­сыр­лар­да­ғы қа­зақ ақын­да­ры­ның шы­ғар­ма­ла­ры / ред. Дүй­сен­баев Ы.Т. – Ал­ма­ыты: Қаз­ССР ҒА баспасы, 1962. – 421 б. 267. Fletcher J. The Mongols: Ecological and Soscial Perspectives // Harvard Journal of Asiatic Studies. – 19 р.

239

Қосымшалар

Қо­сым­ша­лар

1-су­рет. Кө­не сақ жа­уын­гер­ле­рі. Б.д.д. V-ІІІ ғғ. (Ах­мет­жа­нов Қ.С. Жа­ра­ған те­мір ки­ген­дер. – Ал­ма­ты, 1996).

240

Қазақ халқындағы батырлық дәстүрлер

2-су­рет. Сар­мат жа­уын­гер­ле­рі. Б.д.д. ІV-І ғғ. (Ах­мет­жа­нов Қ.С. Жа­ра­ған те­мір ки­ген­дер. – Ал­ма­ты, 1996).

Қосымшалар

3-су­рет. Қи­мақ-қып­шақ жа­уын­гер­ле­рі. VІІІ-Х ғғ. (Ах­мет­жа­нов Қ.С. Жа­ра­ған те­мір ки­ген­дер. – Ал­ма­ты, 1996).

241

242

Қазақ халқындағы батырлық дәстүрлер

4-су­рет. Қо­бы­лан­ды ба­тыр (Ах­мет­жа­нов Қ.С. Жа­ра­ған те­мір ки­ген­дер. – Ал­ма­ты, 1996).

Қосымшалар

5-су­рет. Қа­зақ жа­уын­гер­ле­рі. Б.д.д. ХV-ХVІІІ ғғ. (Ах­мет­жа­нов Қ.С. Жа­ра­ған те­мір ки­ген­дер. – Ал­ма­ты, 1996).

243

МАЗ­МҰНЫ

КІ­РІС­ПЕ................................................................................................3 1-та­рау. ҚА­ЗАҚ ҚОҒА­МЫН­ДАҒЫ БА­ТЫР­­ЛЫҚ ДӘСТҮРЛЕРДІҢ ТАРИХИ БАС­ТАУЫ ЖӘНЕ ДАМУ ЭВОЛЮЦИЯСЫ...................................27 1.1. «Ба­тыр» сө­зі­нің эти­мо­ло­гиясы..................................27 1.2. Ба­тыр­шы­лық дәстүрлердің қа­лып­та­суы жә­не да­муы..................................................................34 1.3. Ба­тыр­лар­дың әлеу­мет­тік құ­ра­мы жә­не ста­ту­сы.........................................................................57 2-та­рау. ХVІІІ – ХІХ ҒА­СЫР­ДЫҢ АЛ­ҒАШ­ҚЫ ЖАР­ТЫ­СЫН­ДАҒЫ ҚА­ЗАҚ ҚОҒА­МЫН­ДА БА­ТЫР­ЛЫҚ ДӘСТҮРІ......................76 2.1. Қа­зақ қо­ға­мы­ның саяси жә­не әлеу­мет­тік жүйе­сін­де­гі ба­тыр­­лық дәстүрдің қыз­ме­ті.........................................................................76 1.2. Ба­тыр­­лық дәстүр сырт­қы саяси қа­рым-қа­ты­нас­та­ғы ор­ны мен ро­лі........................110 3-та­рау. БА­ТЫР­ДЫҢ ЕР ҚОР­ҒАНЫ РЕ­ТІН­ДЕГІ ЖА­УЫН­ГЕР­ЛІК ҚЫЗ­МЕТІ........................................133 3.1. Қа­ру түр­ле­рі жә­не олар­дың қол­да­ныс ерек­ше­лік­те­рі.............................................................133 3.2. Со­ғыс жүр­гі­зу әдіс-тә­сіл­де­рі...................................142

244

Мазмұны

245

4-та­рау. БА­ТЫР – ӘЛЕУ­МЕТ­ТІК-МӘДЕ­НИ КАТЕГОРИЯ...................................................................154 4.1. Ба­тыр­дың әлеу­мет­тік-ру­ха­ни бол­мы­сы мен бе­де­лі..................................................154 4.2. Дәс­түр­лі қа­зақы ор­та­да­ғы ба­тыр­шы­лық­қа тәр­бие­леу мен баулу ісі............................................179 ҚОРЫ­ТЫН­ДЫ................................................................................194 ҚОРЫТЫНДЫ БАҚЫЛАУҒА АРНАЛҒАН СҰРАҚТАР.......201 ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ........................................................................203 ӘДЕБИЕТ­ТЕР..................................................................................222 ҚО­СЫМ­ША­ЛАР.............................................................................239

Оқу басылымы

Дауытбекова Маржан Қанатбекқызы Исаева Алия Исақызы ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНДАҒЫ БАТЫРЛЫҚ ДӘСТҮРЛЕР Оқу құралы Редакторы К. Мұхадиева Компьютерде терген М.-А. А. Боранбай Компьютерде беттеген Ғ. Қалиева Мұқабасын көркемдеген Р. Сқақов ИБ №9190

Басуға 26.02.2016 жылы қол қойылды. Пішімі 60х84 1/16. Көлемі 15,37 б.т. Офсетті қағаз. Сандық басылыс. Тапсырыс №239. Таралымы 500 дана. Бағасы келісімді. Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің «Қазақ университеті» баспа үйі. 050040, Алматы қаласы, әл-Фараби даңғылы, 71. «Қазақ университеті» баспа үйі баспаханасында басылды