Sentencia libri De sensu et sensato cuius secundus tractatus est De memoria et reminiscencia 2204067806, 9782204067805

Citation preview

o original perdu

I

/'I Qu.

O

apographe supposé *-

1

(ou

QQ.

2-22

première hypothèse

deuxième hypothèse

a2)

-Ouae~tionesdis-utatae de veritate SIGLA CODICUM

Quaestio

i

B Bibl. Apost. Vat., Vat. lat. 781 ff. 42 ra - 47 fa E Erfurt, Wiss. Bibl. d. Stadt, Amplon. Fol. 31% Paris, Bibl. Nat., lat. 15810 P T Troyes, Bibl. Municip. 506 ff. 93 ra - 106 vb Vs--Bibl. Apos. Vat., Vat. lat. 4426 (art. 1 tantum) @ ut infra QQ.

QQ.

- 22

a.1;

22

a.i i 204 - 29

Paris, Bibl. Nat., lat. 15810 (ex occa~ione)

P

cc

2

Bibl. Apost. Vat., Vat. lat. 781 A. 51 ra- 140 vb Firenze, Bibl. Laurenz., Santa Croce Plut. XXIX dextr. 8 (4.13 aa.1-2) Paris, Bibl. Nat., lat. i 5 810 (ex occasione) Vincentius Bellovac., Spec. Natur. 26 cc.ioi-ito (4.13) ut injra

A F P V @

i

K1 Klosterneuburg, Stiftsbibl. 275 O1 Oxford, Bailiol Coll. 48 Os Oxford, Merton Coll. 1.3.1 (96) Tl1 Toulouse, Bibl. Municip. 243

supplebunt Maa Paris, Bibl. Mazarine 805 Va Bibl. Apost. Vat., Vat. iat. 786

Av Avignon, Musée Calvet 257 OP Oxford, Balliol Coll. 49 Pa Paris, Bibl. Nat., lat. 15808 Ti1 Troyes, Bibl. Municip. 142 supplebunt Éra Erhrt, Wiss. Bibl. der Stadt, Amplon. Fol. 319 Ve Venezia, Bibl. Naz. Marciana, Fondo ant. lat. 121 (1819) Leipzig, Universitatsbibl. 479 München, Bayer. Staatsbibl., Clm I 1281 Bibl. Apost. Vat., Ottob. lat. 208

M

supplebif q.t a.1 Oxford, Corp. Chr. Coll. 490, fragmenta

, 0'

Du OS Mas P1

Durham, Chapter Library B.I.22 Oxford, Lincoln Coll., Lat. 4 Paris, Bibl. Mazarine 806 Paris, Bibl. Nat., Iat. 3 101

supplebunt Ca Cambridge, Pernbroke Coll. 37 OtP Bibl. Apost. Vat., Ottob. lat. 204

\

C3 Cambridge, Pembroke Coll. 127 K Koln, Stadtarchiv, Historisches Archiv G.B. f0 i 3 i 0' Oxford, Merton Coll. 1.1.6 (77) ) 0 t 4 Bibl. Apost. Vat., Ottob. lat. 214 ~~pplebitq.5 a.9 315 q.6 a.g 149 'i Ka Koln, Stadtarchiv, Historisches Archiv W. f o 142

/

-

Sancti Thomae de Aquino Opera omnia t. XLV, 1 Sentencia libri De anima

COMPARATIO NVMERORVM

librorum et capitulorum commentarii S. Thomae in De anima

Edd ant. III III III III III III

1 2 3 4 5 6

III III III III III III III III III III III III

7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18

Ed. Leon.

III III III III

1 2 3 4

III III III III III

5 6 7 8 9

III 10 III 11 III 12 Ceteri non mutantur

Sancti Thomae de Aquino Opera omnia t. XLV, 2

Sentencia libri De sensu

COMPARATIO NVMERORVM capitulorum commentarii S. Thomae in De sensu et sensato Edd ant.

Ed. Leon.

De sensu et sensato

De sensu et sensato

Lect. 1

Lect. Lect. Lect. Lect. Lect. Lect. Lect. Lect. Lect. Lect. Lect. Lect. Lect. Lect. Lect. Lect. Lect. Lect.

2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

De memoria et reminiscencia Lect. 1 Lect. 2 Lect. 3 Lect. 4 Lect. 5 Lect. 6 Lect. 7 Lect. 8

Prohemium Tractatus 1 : De sensu exteriori I l 1 2 1 3 1 4 1 5 1 6 1 7 1 8 1 9 1 10 1 11 1 12 1 13 1 14 1 15 1 16 1 17 1 18 Tractatus II : De memoria et reminiscencia II 1 II 2 II 3 II 4 II 5 II 6 II 7 II 8

SANCTI T H O M A E DE A Q U I N O

OPERA OMNIA

SANCTI THOMAE DE AQUINO

OPERA OMNIA IUSSU LEONIS XII1 P. M. EDITA

TOMUS XLV,

i

SENTENCIA LIBRI DE ANIMA

CURA ET STUDIO FRATRUM PRAEDICATORUM

COMMISSIO LEONINA

LIBRAIRIE PHILOSOPHIQTJE J. VRIN

Piazza Pietro d'llliria, 1 00153 ROMA

6, Place de la Sorbonne 75005 PARIS

1984

La lai du 11 mars 1957 n'autorisant. aux termes des alinéas 2 et 3 da i'artiele 41. d'une part, que les r copies ou rrproductionr strictement résenées à l'usage prive du copiste et non destin& à une utilisation coiiectivei et, d'autre part, que les analvses et les murtes citations dans un but d'amnle et d'illustration e mute représentation ou reproduction integrale, ou partielle, faite sans le consentement de l'auteur ou de ses ayants droit ou ayants cause, est illicite = (Alinéa 1- de i'anicie 40). Cette reprksentation ou reproduction, par quelque prosede que ce soit, consti. nierait donc une contrefaçon ianctionnk par les Articles 425 et suivants du Code Penal.

O Commissio Leonina, 1984 ISBN 2-7116-9262-0 - Vrin

CH-~PITRE 1 : Les témoins d u texte

1. Les manuscrits Manuscrits principaux. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Extraits et fragments.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . i.

II. Les éditions.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

III. Les œuvres inspirées par la Santencia de saint Thomas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . La Sentencia tibri De mima de Gui Vemani. . . . . r . Ls Lecfura II et III De anima semdum sendenciam uenerditis sancff Thme doctotoris de Jean Grimaldi. . j. LIExposifiomper ires dibros de anima de Dominique de Flandre.. .......................... 4. Les Triam librorum de anima copulafa et I'Expositio ~ d u b m i m ade Lambert de 's Heerenberg ...... 5. Le fiber de &a nrm commentarioiis dnn Thomae de Kilien Reuter. .......................... 6. Le Texfus friurn librorum de anima de Johann findhoh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Les Eruditissimae diltmtm&tiones de Vincenzo Patina. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. .

III. La famille italienne. . . . . . . . . . . ....... i. Permanence de la famille italienne. .......... r. Variations de struaure de la famille italienne. . j. Tableau des témoins de la famille italienne. .... 4. Les réviseurs de la famille italienne.. . . . . . . . . Condusion : le texte italien, texte savant. . . . . .

85

*

Sj*

89* ii5

*

iiG* izs*

CHAPITREIII : Le texte d'Aristote commenté par S. Thomas. La Nom de Guillaume de Moerbeke

i.

IV. Les traductions médiévales. . . . . . . . . . . . . . Le Bi'rir S-fer Hn-tl-feei, traduction hébraïque du XI@ siècle.. ........................... r . La traduction grecque de Gennade Scholarios. i.

CHAPITREI I : Critique textuelle

1. Stemma général (d'après u n test sur le ch. 1 i) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . i. Distinction de la famille parisienne ).

Firenze, Biblioteca nazionale conv. soppr. J.V. 40. Codices, n. 964. F4a F. lira-33rb : livres II-III. Composé de deux cahiers de iz foljos (réclame auf. zzv; les f. j3rb-34rb, d'abord laissés blancs, ont été utilisés au xve siècle pour écrire le De ente e t essencia), ce manuscrit a été écrit à la fin I ~au début du xrve siècle par un scribe qui du ~ I I ou copie le texte indépendant, mais dont rien n'indique qu'il soit italien ;par contre, il a été corrigé au xve siècle par une main humanistique italienne (voir notamment la longue addition des f. qv-zjr). Le livre 1 a été volontairement omis (cf. plus loin, p. 278*). Ni titre ni souscription proprement dite, mais après la fin du texte on lit de la main du scribe la note : ((Gloria sit Christo de cuius munere sisto )) (cf. plus loin, p. io*, description du ms. P8). F4b '3. ira-iovb : lime 1. Ce cahier de 10 folios a été écrit au début du mve siècle pour remédier à l'omission du livre 1 dans F4&; il a été copié à Paris, sans doute directement sur l'exeplar universitaire, comme le laissent penser les indices suivants : f. zvb, ligne 8 du bas : mouet .ea corpora )) (le point qui interrompt le sens semble marquer le changement de pièce entre les pièces I et 2) ; f. 4vb, ligne j du bas : a moueret. credebant [quod eidem sit snjpléé en marge] connaturale Q'omission de « quod eidem sit )) se situe juste à la charnière des pièces z et 3 ;l'écriture s'a&ne peut-être un peu à cet endroit) ;f. 6vb-7ra : a motus [+en marge eius non exp.] /7r/ eius non resident )) (la pièce 4 commence là ; les mots « eius non >) peuvent avoir été en réclame). Pas de titre (Rubr. : « L. DE m ~ » ~; d'une main postérieure : « S. Tho. de aqui. super li. AR. de anima ») ; sousuiption de la main du scribe, en fin du texte f. iovb : explicit primus liber. amen »,

TT

et en bas de la colonne : cc M t o libro sit laus et gloria Christo a. Firenze, Biblioteca nazionale conv. soppr. da ordinare 280, f. g6ra-ijgvb. Codices, n. 977. Composé de quatre cahiers de 8 folios (réclame au f. 1 2 9 ~ )et d'un cahier de i o folios, ce manuscrit peut n'avoir été écrit qu'au xme siède : le texte qu'il présente semble supposer une évolution déjà longue; cf. plus loin, p. 60*-61*.

F5

Grottaferrata, Bibliothèque du Collége des éditeurs de saint Thomas 10, deuxième partie, f. ir-gjr. CoDces, n. 2803. Autrefois à Rome, ce manuscrit et le suivant se trouvent aujourd'hui à Grottaferrata où a été transféré le siège du Collège des éditeurs de saint Thomas. Le commentaire sur la Pbsiqne qui occupe la première partie du manuscrit a été achevé le 20 août 1467 ; le commentaire sur le De a/zima est de la même main et sensiblement de la même date, sans qu'il soit possible de préciser : il forme avec les commentaires sur le De smsn et le De cansis un ensemble indépendant qui a pu être écrit avant ou après le commentaire sur la Pbsa'q~e.Le commentaire sur le De anima occupe neuf cahiers de io folios et trois folios du dixième cahier (gjv est blanc) ; le manuscrit a été très soigneusement corrigé sur un modèle de famille différente, si bien que le texte de première main est souvent difficile ou impossible à discerner. Pas de titre; souscription de la main du scribe : « Expliciunt [rationes de second8 main snrg~attage]de anima secundum sanctum Thomam de aquino. Laus deo ».

Gj

Grotteferrata, Bibliothèque du Collège des éditeurs Gfl de saint Thomas i i, f. 13lra-i78va. Codices, n. 2804. Ce manuscrit du x ~ v esiècle se compose de trois cahiers de 1 2 folios (réclames aux f. i46v, 1j8v et i7ov) et un cahier de 8 folios (écrit d'une autre main, il forme un manuscrit distinct du commentaire sur la Métaphysique qui prtcède). Ni titre ni souscription, mais après la fin du teMe on lit, de la main du scribe, les vers : (cf. plus loin, p. i4*, description du ms. Vea) Actor scriptorum [sanctus snrchargé] thomas fuit horum qui nunc doaorum flos est et philosophorum.

ï

Leipzig, Universitatsbibliothek i406, f. ira-@va. Codices, n. 1433. La composition de ce manuscrit est complexe et mérite qu'on s'y arrête un instant. La répartition des ~ cahiers que nous allons proposer n'est pas sûre, car nous n'avons pu examiner le manuscrit directement, mais seulement sut rnicrofiim; au début nous avons certainement deux cahiers de 12 folios (réclames aux

L

6*

LES îÉMOINS

f. izv et 24v) ; peut-être avons-nous ensuite un cahier de 8 folios (f. 21-32)> puis un cabier de 12 folios (f. 33-40 et 47-10) ; le cahier supplémentaire de 6 folios (f. 41-46) aurait d'abord été inséré après ce cahier, c'est-à-dire après le f. 10, avant d'être mis à sa place actuelle. Les différences d'écriture et un accident de transcription amènent en effet à distinguer dans ce manuscrit trois parties : F. ira-;~vb : livre 1-11 ; scribe A. Cette partie du manuscrit a été écrite par un premier scribe, A. Titre (de la main du scribe, mais cursive ; répété de main postérieure) : «Super librum de anima thome de aquino »; titre du livre II, de la main du scribe (f. i jva) : « Secundus liber de anima secundum fratrem thomam )) ; souscription : « Explicit liber 2. Explicit. Deus faciat me discere )) (9 lignes restent blanches en bas de colonne). F. ;;ra-4ovb, qra-48va : livre III (dans la division cc grecque », c'est-à-dire I I 21, 424b22) ; scribe B. Cette partie du manuscrit a été écrite par un deuxième scribe, B. Titre (de la main du scribe, répété de main postérieure) : a Incipit expositor super tercium de anima )) ; souscription de la main du scribe (répétée de main postérieure) : « Explicit sententia super libnim de anima ». Après 4ovb, il faut lire 47ra : le texte continue sans interruption, III 4, 141 : (( [4ovb] nam intellectus possibilis non habet determina[47ra]te naturam alicuius rerum sensibilium )) ; au reste, nous sommes invités à passer au f. 47ra pax une note apposée après la dernière ligne du f. 4ovb : Cr post sex folia quere h e m , ubi uidebis hoc signum », signe qui se trouve effectivement en marge de 4 7 r a ~Mais, à la ligne 42 du f. 47ra (qui en compte 49). on passe directement de III 4, 206 : supra dixit quod », à III 11, 44 : tangibilium )) ; voici en effet cette ligne : tantum set de vtroque quia de vtroque supra dixit quod tangibilium a ;le scribe B a dû oublier un cabier de son modèle (le texte omis comprend la & de la pièce 16, la pièce 17 et la plus grande partie de la pièce 18 de i'exemplar universitaire). F. 4ira-46rb (la colonne 46rb ne compte que 5 lignes et demi; le reste de la colonne et le f. 46v sont blancs) ; scribes A (f. 41-44) et B (f. 45-46). Ce cahier supplémentaire contient le texte omis en 47ra42, de III 4, 206 : «est separatus a, à III 11, 44 : qualitatum >i,comme l'indique une note en face de 47ra42 : nota : quod hic deficit require in (?)[vltimis quatuor foliis barré] » ;suit d'une autre main : primis sex foliis ubi uidebis hoc signum A », signe qui se trouve en effet en face de 4irai (on peut penser, comme nous l'avons dit plus haut, que le cahier supplémentaire d'abord inséré 4 folios plus loin, pour la commodité de la composition en cahiers, a été ensuite reporté sa place actuelle) ; en outre, après la

fin du texte du cahier supplémentaire en 46rb5, on lit la note (répétée de main postérieure) : cc uerte folium, ubi uidebis hoc signum :- et dictionem scilicet tangibiliurn sequentem )> ;de fait, le signe :- se trouve bien en 47ra42 avant tangibilium ». On pourrait être tenté de croire que les trois parties du ms. L sont en réalité trois manuscrits d'origine et d'époque différentes ; or, il n'en est rien, comme le prouve le fait que le cahier supplémentaire 41-46 est lui-même écrit partie par le scribe A, copiste des f. 1-32, et partie par le scribe B, copiste des f. 33-40, 47-48 ; en outre, d'un bout à l'autre du ms., le texte reste constant et il appartient toujours à la même sous-famille bien caractérisée (cf. plus loin, p. j6*). Force est donc de conclure que, si le ms. a été écrit par deux scribes, ces deux scribes travaillaient en étroite collaboration dans le même atelier et se servaient du même modèle; d'ailleurs leurs écritures, si elles comportent des divergences, sont d'un type très proche. On peut donc considérer le ms. L comme un seul ms., écrit probablement au x~vesiècle (plutôt qu'au xxre : une date plus tardive s'accorde mieux avec la place de son texte dans le développement de la tradition). Liège, Bibliothèque de l'université 161 C, f. i4irai8ora. Codices, n. 1416. Ce manuscrit du m e siècle ne comporte pas de titre, mais chaque Livre y a sa souscription propre, de la main du scribe : f. i1ovb : « Explicit sententia fratris thome de aquino supra primum de anima » ; f. 17ivb : cr Explicit sententia fratris thome de aquino supra secundum de anima. Penna nichil valuit dicit qui scribere nescit. Verbula de sero cras sunt contraria vero. Verbula nocturna raro sunt facta diurna » (souscription correctement placee après le ch. ;O et dernier du livre II) ; f. 18ora : « D e 0 gratias. Penna nichil valuit dicit qui scribere nescit. Explicit sententia super tercium de anima a fratre tboma de aquino tradita ».

Lg

London, Lambeth Palace Library 97, f. 16;ra-zizvb. Lo Codices, n. 1 5 17. Composé de quatre cahiers de 1 2 folios (réclames aux f. 174v, 18617, 198v et riov) et de trois folios supplémentaires 211-zij ( z i j est blanc ;ces trois folios forment cahier avec les ;f. zjS-z40, qui contiennent la fin de la Sentenda libri De sensu, cf. t. XLV 2, Préf.), ce manuscrit écrit d'une main anglaise à la i h du x n ~ e ou au début du x ~ v esiècle, ne comporte pas de titre (titre courant cursif : (( 1 de anima ») ; souscription : cc Explicit sentencia super librum de anima secundum fratrem Thornam de aquino ordinis predicatorum ». Lüneburg, Ratsbücherei Theol. 20 17, f. i8ra-jqvb. Codices, n. 1138. Ce manuscrit du xrve siède est trés mutilé : il manque

Li

LES MANUSCRITS

un folio entre les f. ig et 20, c'est-à-dire le texte de 1 4, 35 : c( esset n, à 1 j, 243 : u "mam » (420 lignes) ; un folio entre les f. 22 et 23, c'est-à-dire le texte de 1 io, 98 : (( quod aliquid », i 1 11, 216 : « n o n solum » (419 lignes) ; un folio entre les f. 28 et 27, soit le texte de II 8, 97 : « habexet n, à II IO, i z : « resumit )) (3 8i lignes) ; un folio entre les f. 3 i et 32, soit lc tcxte de II 11, 16 : rr propter sui dcbilitatem 11, à II 16, 238 : « sonum » (4j 5 lignes) ; enfin le texte s'arrete ex abrqto au f. jqvb à II 22, 189-190 : « in lingua ».

M

IV'

München, Bayerische Staatsbibliothek Clm. 8002, f. iiira-ijîrb. Codices, n. 1777. Le titre en tête du f. i i i r semble avoir été ajouté de deuxième main : cc Super librum de anima sentencia sancti Thome » ; souscription de la main du scribe : « Explicit sentencia super librum de anima secundum fratrem Thomam de aquino ordiius predicatorum ». München, Bayerische Staatsbibliothek Clm. 23808, f. 3 5ra-5ora. Codices, n. 1870. Ce manuscrit du xve siècle est inconiplet : le scribe a cessé d'écrire, sans raison apparente, au bas du f. Iora (jorb et jov sont blancs), après II 4, 236 : Deinde cum dicit D. München, Baperische Staatsbibliothek Clm. 26930, Codices, n. 1878. Par suite de la perte de ses premiers cahiers, ce manuscrit du xrve siècle commence ex ~brapoen II 9, 127 : « linquitut ergo quod alimentum » (mais les lignes précédentes II 7, 122-127 : (( Dicit mgo i n ipsum ; re » ont été suppléées dans la marge supérieure par une main du xvPsiècle); il se compose de trois cahiers :le premier est Lin cahier de i 2 folios, complet (réclame à rjgv) ;le deuxième (f. 240-249) est également un cahier de 12 folios. mais mutilé de son oremier diplOme (il manque un folio avant le f. 240, soit le texte de II 22, 37 : «set Caro », à II 23, 13-14 : latct nos de aere n, et un folio après le f. 249, soit le texte de III i, 343 : fi existens n, à III 2, 196 : « Deiude cum dicit 1)) ; enhn, le troi5ième cahier (f. i jo-160) est un cahier de 12 folios mutilé de son dmnier folio (mais celui-ci devait etre blanc, comme est blanc le f. 260v). Souscription de la main du scribe : « Explicit sentencia super librum de anima secundum fratrem thomam de aquino ordinis predicatorum. deo gracias amen 1). f. 228ra-z6orb.

PRINCIPAUX

7*

Oxford, Balliol College 278, f. yra-4ivb. Codices, n. 2094. Ce manuscrit forme un seid ensemble avec les commentaires sur le De sensa et le De memoria qui suivent (f. 42ra-6iva; 6ivb et 62 sont blancs, i part une note surajoutée). Le commentaire sur le De anima a été copié par un scribe anglais, mais à Wris et directement sur I'exempiar universitaire : les pièces ne sont pas marquées, mais on relève plusieurs incidents caractéxistiques de la copie sur pitces : à la dernière ligne du f. iovb, les dcrniers mots de la pièce 3 : « sapicns quando motus eius )i(1 8, 237) sont écrits dans la marge inférieure et le f. l i r a commence avec le début de la pièce 4 : « non resident » ; à la dernière Ligne du f. 14vb, la iîn de la pièce j est marquée par un trait ondulé : « subiecturn a ;au f. i ~ r ale , début de la pièce 6 est marqué par un point : « .poni »; au f. zira, la pièce 8 se termine à la ligne 28 avec le mot «simile. » suivi d'un point, et l'écriture est plus fine à la ligne 29 pour Ic début de la piCce g ; au f. tjra, l'écriture s'affine pour le dbbut de la pièce 10 (à la Ligne 28 « distinxit n, ou à la ligne 27 « .hic determinat >), cf. plus loin, p. 7i*b) ; au f, 27ra47, un point marquc le début de la pièce i 2 : « euaporatio ndaueris » ; le f. 39ra commence avec le début de la pièce 18 : « a u a d in vnoquoque 1) (cf. p. 72*a), NOUSverrons que le ms. O a presque toujours été copié sur l'exemphr tardif O3: il semble donc qu'il ait été écrit au début du xrve siècle plutôt qu'à la fin du mIre siècle'. Pas de titre (indication de la main du scribe pour le rubricateur : «supra librum de anima »; rubr. : « sv1.u LIRRVM DB ANIMA) ; souscription de la main du scribe : « Explicit sententia super librum de anima secundum fratrem thomam de aquino ordinis prediCatorUm )).

O

--

Oxford, BaUiol College j i i , f. ara-jgvb. Codicer, n. 2076. Le commentaire sur le De anima occupe trois cahiers de i r folios (réclames aux f. i j v , 257- et 37v) et le début d'un quatrième cahier de 12 folios (suit de même main lc commentaire de saint Thomas sut la Pbsiqze). Il a été écrit au xrvc siècle par un scribe anglais. Pas de titre (titre courant : « 1 de anima » ; au verso du f. de garde, f. iv, onlit d'une main postérieure : « I n isto libro continentur libri subscripti. Sentencia super libros de anima secundm sanctum Thomam de

i . Les autres commentaires de saint Thomas conmus dans ce ms. sembknt avoir &b copits à Paris sur les eremplnri~univenitaires ( d. II. D. Saffrey, S m f i T h m m da Aqxim Stqw i i b m da cari$ oxprifio, Friboorg-Louvain 1 9 1 4 Intr., p. XLVI ; Sancti Thomae de Aquino, Opgra ornia, cd. Lcon., X L V n i , Praef., p. 7* ; XLVID, PrCf., p. A 21-28) ; ib ont CtC Ceria par le m6me scribe anglais, mais ils lorrnent des ensembles différents qui peuvent s'&helonner à des dates diverses de Pactivitd de cc scribe, qui peut avoir kt6 longue.

O'

8*

LES &MOINS

Nquino ») ; souscription de la main du scribe : rr deo gracias. amen. Expliciunt sentencie. super librum de anima ». Oxford, Balliol College 313, f. 87ra-i 30ra. Cadices, n. 2098. Le commentaire sur le De anima occupe trois cahiers de 12 folios (rtclames aux f. 98v, iiov et izrv) et un cahier de 8 folios. Il a été écrit au xme siècle par un scribe anglais. Pas de titre (titre courant : «liber i de anima »);souscription de la main du scribe : « Explicit sentencia fratris Thome de aquino ordinis predicatons (1) super librum de anima ».

O8

Oxford, Magdalen College lat. 209, f. ii6ra-ij3ra. Codice~,n. 2124. Le commentaire sur le De anima occupe deux cahiers de 1 2 folios (réclames aux f. i n 7 et 139~).un cahier de io folios (réclame à i49v) et un cahier de 4 folios (150-153). II a été écrit au xrve sikcle par un scribe anglais. Pas de titre (titre courant : « L. I DE ANIMA ») ; souscription de la main du scribe : « Et sic terminatur expositio ffmtris Thome Alquin super librurn de anima. I n nomine Jhesu Christi qui animam in esse produxit. Explicit ».

O'

Oxford, Merton College H.3.6 (275), f. 4m-43vb. Cobce~,n. 21 34. Le commentaire sur le De mima et les commentaires sur le De sens# et le De memoriz qui suivent forment un seul ensemble, composé de cinq cahiers de 12 folios (réclames aux f. ijv, 27v, 397, 5 IV, G~v),auxquels s'ajoutent les f, 64-66. Le tout a été copié par un scribe anglais, mais à Paris, à la fin du XIIIC ou au début du X N ~siècle. Le commentaire sur le De anima a été copiC directement sur l'extmplr universitaire; les pièces sont marqutes en marge en chiffres arabes (sauf la pike XI marquée en chiffres romains) : f. Grani : n a (en face de 1 3, i36 : « mouet ea » ; l'écriture est plus fine à partir de cc ea ») ; f. 8ra4i : .?a. (en face de 1 6, 61 : « credebant ») ;f. iorbj8 : .48 (en face de 18,237-238 : « n o n resident nec quiesnint » ; l'écriture est plus fine à partir de «nec »; les mots «non resident 1) appartiennent déjà à la pièce 4, mais semblent avoir é t t écrits en réclame à la fin de la pitce 3) ; f. ~ r r b , ligne 7 du bas : 5' (en face de 1 i i , 63-64 : a quod motus puncti n) ; f. 14va7 : 68 (en face de I I 1, 67 : « subiectum poni ») ; f. iGvaj9 : la pitce 7 n'est pas marqute, mais l'écriture est plus fine à partir de II 3, 239 : «que habent >) (les mots précédents « gradus est eorum » appartiennent déjà à la pitce 7, mais (en face de devaient être la réclame) ; f. i8vbibjt : 3%. I I 6, 190 : (1 per prius cognosceretur ab ea », mots qui sont écrits plus &) ; f. tira6 : la pièce 9 n'est pas

marquée, mais à I I 10, 29 : « simile .simili », il semble h avant « simili », et l'écriture y avoir un point trts i devient plus fine; f. 2jrb2 : la pièce I O n'est pas marquée et il n'y a rien à noter; f. zjrbqi : .Xia. (en face de I I 16, 152 : « fortis .tunc »; l'écriture est Iégkrement plus fine à partir de « tunc D) ; f. 2;rvaqj : 128 (en partie coupée ; en face de II no, GG-G7 : « corporalis .euaporatio 1) ;avant a euaporatio )I il y a un point trts fin et l'écriture devient plus fine) ;f. zgvbjo : .i38 (en face de I I 23, 198-199 : fl esse humecta. § Deinde » ; l'écriture est plus fine à partir de «Deinde » ; ((humecta » semble appartenir à la pitce, mais avoir été en réclame) ;f. jzrai9 : . i p . (en face de I I 26, 149 : « que ostensa sunt in go phisicorum )) ; l'écriture est plus fine à partir de « i n n, mais les mots « que ostensa sunt » semblent avoir été la réclame) ;f. 3qrbio : . I I % (en face de I I 29, 107 : a quod autem operantur propter finem » ; l'écriture est plus fine à partir de « propter », mais les mots « quod autem operantur » semblent avoir tté la réclame) ; f. 3Gvai : /Ga (l'inscription est coupée; le verso du f. comrnence avec les premiers mots de la pièce 16, au ch. III z , 36 : « quod species r)) ; f. j8vai4 : .i7&.(en face de III 1, 101 : «actu. licet »; l'écriture est plus h e à partir de cc licet n) ;f. 40V244 : la pitce 18 n'est pas marquée, mais en marge, en face de III 8, i i j : « sequetur quod in vnoquoque eorum 11, on lit dans la marge, au crayon : « sequetur » ; en outre, l'ecriture semble plus fine à partir de rr eorum » ;or, les mots : « sequetur quod in unoquoque », début de la pièce 18, semblent avoir Cté écrit en réclame au bas de la pitce 1 7 ; f. 43raij : .19~.(en face de III i l , i64-i6j : «est quia sine sensu n ; l'écriture est plus fine à partir de « sine 11). Pas de titre; souscription de la main du scribe : « Explicit sentencia super librum de anima secundm fratrem thomam de aquino ordinis predicatorum. amen. amen ». Oxford, Oriel College 48, f. gira-izova. Cadices, n. 2169. Le commentaire sur le De anima forme un seul ensemble avec le commentaire sur le De memo~aqui suit, ensemble composé de trois cahiers de iz folios (réclames aux f. 102v et 114v ; le troisième cahier 115 i 35 est mutilé de son dernier folio ; le commentaire sur le De cassis qui suit de la mème main commence avec un nouveau cahier de 1 2 folios, f. 126-i37 de la nouvelle foliotation, réclame au f. 137x7). Cet ensemble a été écrit d'une main anglaise au xrve siècle (le commentaire sur le De memariz a été copié sur le ms. W: écrit lui-même à la fin du X I I I ~ ou au début du xrve sihcle, cf. t. XLV 2, Préf., p. ii*b). Le commentaire sur le De anima ne comporte que les livres II et III : le livre 1 a été volontairement omis

Os

LES MANUSCRITS PRINCIPAUX (cf. plns loin, p. 278*). Pas de titre (en haut du f. 9ir : « 29 de anima ») ; souscription de la main du scribe : « Explicit sentencia super librum de anima secundum fratrem thomam de aquino ordinis predicatorum ».

Pa

Pa

Pb

Pamplona, Biblioteca del Cabildo j 3, f. i iora-i j 8va. Codices, n. 2243. Le commentaire sur le Di anima occupe quatre cahiers de i z folios (réclames aux f. 12ix7, iijjv, I ~ T V I, J ~ V ) , auxquels s'ajoute le f. 158 (seuls sont numérotés les f. iio, 120, 121, 122, 130, 140, 145, 110, 118; cette numérotation est fautive, un folio ayant été omis dans l'œuvre précédente, mais il est préférable de ne pas la changer). Pas de titre (titre courant : « L I DE .N~LL.. ») ; souscription de la main du scribe : « Explicit summa (!) .T. de alquino ordinis pred' fratris super librum de anima ». Il est difficile de préciser l'origine et la date de ce manuscrit : le scribe est ignare et ses graphies sont souvent dépourvues de sens (si de telles appréciations avaient un sens, je dirais que, de tous les manuscrits du cotnmentaire sur le De anima, c'est là le plus mauvais). Cependant, le texte qu'il présente le situe très loin dans l'évolution de la tradition : son modèle semble avoir déjà été corrigé sur le texte, lui-même très évolué, de P5 (cf. plus loin, p. io*). Peut-être le ms. a-t-il été écrit pai un scribe anglais du xme siècle avancé. Paris, Bibliothèque de l'Arsenal 741, f. 87ra-13irb. Codicer, n. 2499. p. 87-96. Ce cahier de dix folios (réclame au f. 96v) a été écrit au début du xrve siècle d'une main italienne ; il s'arrête avec la dernière ligne du f. 96vb eu I I 1, 14 : « d e ueritate » (réclame : « invenienda D). Le scribe wpie le texte indépendant dans une recension étroitement apparentée à V 2 F (cf. plus loin, p. j ~ * b ) .Titre d'une main cursive (dont il est difficile de dire si c'est ou non la main même du scribe) : ((Incipit scriptum de anima secundum uenerabilem doctorem fratrem thomam de aquino ordinis predicatorum n. P. 97.131. On a là cinq cahiers, numérotés de 2 à j en haut de la marge intérieure de leur premier folio (f. 97~3,io7ra, 117ra, 127ra) ; ce sont des cahiers de i o folios, sauf le dernier. Ces cinq cahiers sont écrits d'une main italienne, qui est peut-être différente de la première, qui en tout cas copie un modèle différent, appartenant au texte parisien (cf. plus loin, p. 93*a). Souscription de la main du scribe : amen dico obis », sans plus; une main postérieure a ajouté : finito libro sit laus et gloria Christo etc. finito libro sit laus et gloria Christo. amen. Explicit scriptum super librum Methaphisice sancti Thome de aquino. De ordine fratnun Predicatorum » ; erreur qui s'explique

9*

parce que le commentaire sur la ~Métaphysiqwe est contenu dans le même ms. aux f. 1-86. Il n'est pas impossible que les deux parties du ms. aient été écrites dans le même atelier qui disposait de deux modèles du texte, mais il semble plus vraisemblable que Pa était d'abord complet et que Pb a été écrit après la perte des derniers cahiers de Pa pour compléter le texte. Paris, Bibliothèque de l'Arsenal 82 1, f. ira-66vb. P1 Codicef, n. 2 5 O 1. Ce manuscrit semble composé de deux parties, écrites par deux scribes différents : P. 1-18 : livre 1. Cette partie se compose de deux cahiers, un cahier de 8 folios (réclame à 8v) et un cahier de I O folios. Pas de titre; souscription (de main postérieure, semble-t-il) : « Explicit setitencia primi libri de anima aristotilis secundum fratrem Thomam de aquino sacre theologie doctorem eximium De ordine fratrum predicatorum S. F. 17-66 : livres II-IiI. Cette partie se compose de cinq cahiers (trois cahiers de 1 2 folios, un cahier de 8 folios et un de 4 ;réclames aux f. 3ov,42v, j4v, 621). Pas de titre; souscription de la main du scribe : « Explicit sententia super librum de anima secundum fratrem Thomam de aquino ordinis predicatorum )>. Cependant la première partie et le début de la seconde, jusqu'au début de la pièce 8, c'est-à-dire jusqu'à II 7, 119 ((corporis D, appartiennent à une même sous-famille bien caractérisée, PlVe2 (cf. plus loin, p. 65"-66* et 77*) ; ce fait ne peut s'expliquer que si elles ont été copiées sur le même modèle dans le même atelier. On peut pourtant penser que la seconde partie a été écrite la première, le livre 1 étant volontairement omis (cf. plus loin, p. 278*) ; ensuite, pendant que le premier scribe hissait de copier le commentaire sur un second modèle (à partir de II 7), le second scribe a tté chargé de le compléter en copiant le livre 1 sur le premier modèle : la iïn du livre 1, au verso du f. 18, est en effet écrite d'une écriture plus lâche et presque sans abréviations, ce qui semble trahir le souci de faire coïncider la fin du livre 1 avec la fin du folio. L'altération du texte semble inviter reporter la copie du ms. au début du xrve siècle @lutôt qu'à la fin du XIII~). Paris, Bibliothèque nationale lai. i i 133, f. Sra-lova. Codices, n. 23 10. Ce manuscrit du x ~ v esiècle commençait primitivement avec le f. 8 : les f. 1-7 ont été ajoutés après coup. Il est composé de 6 cahiers : i 5 7.8 35 45 5 6 66 (réclames aux f. ilv, zjv, 31v, 39v, 4 j v ; numérotation des cahiers : IUS,f. 8r ; IIUSf. 16r ; 111"s f. zqs ;IV f. jzr ; VUS f. 4or; V i U 8 f. 461). La fin du dernier cahier,

Pa

IO*

LES

*OINS

c'est-à-dire les deux tiers de jova, jovb et j in, restée inoccupée, a été employée à écrire des notes diverses, notamment au f. j ira S. Thomas, In Put. Anal., 1 4, n. 5-40). Pas de titre (f. 7v, de main postérieure : c( Thomas super librum de anima o) ; souscription de la main du scribe : (c Explicit sentencia fratris thome de aquino ordinis fratrum predicatorum supra librum de anima D.

P3

Paris, Bibliothèque nationale lat. 12968, f. i47raigiva. Codices, n. 2313. Ce manuscrit a été écrit par une main française à la hn du xIIIe ou au début du xlve siècle. Il est composé de trois cahiers de 12 folios (147-15 8, i j 9.170, 171-i8~), marqués respectivement au bas des f. i j 8v, 17ov et i8zv par les lettres q, r, s, et d'un cahier de I O folios (183-192 ; les deu tiers de 191va, igivb et 172 sont blancs, si l'on ne tient pas compte de notes surajoutées). Pas de titre (titre courant : cc I DE AKIMA 1)) ; SOUScription de la main du scribe : (( Expositiones fratris thome de acquine (!) super librum De anima hic Expliciunt. Gloria sit Christo. De Cuius munere sisto » (cf. plus haut, p. j*, description du ms. F49.

Ph

Paris, Bibliothèque nationale lat. i2992, f. 7zvailzrb. Codices, n. 23 14. Ce manuscrit du milieu du xrve siècle appartient jusqu'à la fin de la pièce 1i à une sous-famille anglaise très altérée (OZP801PP),puis il change de famille, mais sans qu'aucun indice matériel n'indique une discontinuité quelconque ; la main reste la même. Ni titre ni souscription.

PS

Paris, Bibliothèque nationale lat. 14722, f. 18oraz izva. Codices, n. 23 36. Les folios 180-zjz forment un manuscrit indépendant, composé de j cahiers de $ 2 folios (le dernier mutilé), dont les 3 premiers (180-191, réclame à 191%' ; 193-203 et 7.04-215) contiennent le commentaire sur le De anima (auquel fait suite de la même main la Sentencia Iibri De sen514, cf. t. XLV 2, Préf.). Le texte semble avoir été écrit à la findu X I I I ~ou au début du xlve siècle, d'une main anglaise. Pas de titre ;souscription de la main du scribe : « Expliciunt sentencie super jm librum de anima 11 ; une main postérieure a ajouté : (c sancti tbome n. Au f. i8gra-va, après le ch. 1 du livre II, se trouve insérée de la main même du scribe une question de la Somme de théologie, Ia, q. 76, a. 4, introduite par la formule : « Occasione iam dictorum queratur hic utrum in homine sit alia forma preter animam intellectiuam ? ». Dans la marge inférieure, une main postérieure a ajouté ces vers (qu'on lit aussi en marge 1.

inférieure dans le ms. Brugge Stadsbibl. 480, f. Gv, au bas du début du livre I I du De anima d'Aristote) : Alquinus posuit quod forma sit vnica rebus Hoc tamen illidunt hüs affirmare diebus Quod sapit errorem cum dero secta minorum disputat. inde pudet iacobinos valde suorum. Puis, de la bouche d'un dominicain : Si foret in vita thomas quondam iacobita Nudipedes propere faceret ratione silere (tacere Bruge) auquel un franciscain répond : Si respiraret thomas nisi faisa negaret posset carbones sentire pei has rationes. Au f. i9prb24, dans la marge extérieure, on lit : pl : ce pourrait être une indication de pièce coupée, qu'il faudrait peut-être lire : 3a pecia f i t » ;il s'agirait alors d'un exemplar composé de pièces de 1 2 folios, car l'indication se trouve en face de I I 20, 38 : « nam aer motus », alors que dans I'exemphr que nous connaissons, composé comme c'était la coutume de pièces de 4 folios, on en est là, à quelques lignes près (II 20, 67). à la fin de la pièce 1i ; on sait que de rares exemplaria de i r folios sont apparus à Paris en 1290 et à Oxford vers la même date1. Cependant la diffusion de cet exemplar à pièces de 12 folios aurait été très limitée et son existence même n'est pas attestée : le ms. Pb est trop libre et trop personnel pour pouvoir être une copie d'exemplar; sa notation pourrait tout au plus être une référence à cet exenzplar hypothétique. ja

Paris, Bibliothèque nationale lat. 16102, f. 96rb- P B 129va Coddcls, n. 2430. Ce manuscrit, tout entier écrit de la même main ou du debut du xIve siècle, parisienne de la fin du est composé de cahiers de i z folios ; le commentaire sur le De anima occupe la fm d'un cahier (rédame à gGv), deux cahiers de iz folios (réclames aux f. 108v et IZOV) et le début d'un autre cahier de 12 folios (rédame à 13zv). Le commentaire sur le De anima suit immédiatement le commentaire de saint Thomas sur la iMétaphysique et entre les deux on lit la rubrique : c( Explicit liber scriptum methaphisice secundumffratrem thomam de Aquino ordinis predicatorum. Incipit scriptum super librum de anima secundum eundem n ; par contre, la souscription est de la main même du scribe : a Explicit sentencia super librum de anima secundum fratrem thomam de aquino ordinis predicatomm ». Paris, Bibliothèque nationale lat. 16121, f. zlraz36va. CocG'ces, n. 2437. Les f. 5-36 constituent un ensemble écrit de la

Cf. Jean Destru, L o Pecin rLuir ier miül~i, éd. Verbeke, p. 143, 61) qu'il insère dans le commentaire de saint Thomas (11 17, 86-90). Le commentaire de saint Thomas commence en I I 17. 109, avec les cinq derniers mots de ziraz : « secundum autem inpedimentum auditus ponit » et se poursuit sans désemparer jusqu'a la fin.

(cf. S. THOMAS DE AQVINO, Sententia lihri Efhicorum, ed. Leon., XLVII 1, Pmef., p. IO*). Le commentaire sut lc DI anima, qui occupe trois cahiers (deux de i z folios et un de 8 ; les f. zozvb et 2.03 sont blancs), semble avoir été écrit vers le milieu du x ~ v esiècle par un scribe anglais : son texte appartient à la famille anglaise tres altérée 0aP8@P4(cf. plus loin, p. 67*-68*). Pas de titre; souscription de la main du scribe : « Explicit liber 39 de anima », complétk de main postérieme : « fratris thome de aquino » ; suit de la main du scribe lui-même : ((Nota secundum T.de A. quod potencia quod (!) ordinatur ad aliquod obiectum ... » : c'est, avec quelques variantes, le corps de l'article I*, q. 82, a. 5. Paris, Bibliothèque nationale lat. 16612, f. qra-5irb. Codices, n. 2449. Ce ms. SC compose de deux parties, dont la plus ancienne semble être la seconde (f. 36-164) et la plus réceilte la première (f. 3-3 g). La partie ancienne (f. 36-164) semble écrite de plusieurs mains flamandes du xlve siklc ;elle comprend notamment, outre la iin du commentaire sur le De anima à partir du début de I I 21, les commentaires de S. Thomas S U l'Éthique (cf. S. THOMAS DE AQVINO, Sentmtia Zibri Etbicorwz, ed. Leon., t. XLVII 1, Praef., p. i i*) et la Poldh'qze (ed. Leon., t. XLVIII, Prff., p. A il-in). Souscription du commentaire sur le De anima, de la main du scribe : a Explicit sententia super librum de anima secundum fratrem thomam de aquino ordinis predicatorum ». La partie récente (f. 3-3 5 ) est écrite de deux mains, dont la premièxe a écrit aux f. 3-7 (le f. 8 est blanc) le commentaire de saint Thomas sur le De memoria (cf. t. XLV 2, Préf.) tandis que la seconde a écrit aux f. 3-31 le début du commentaire sur le De anima jusqu'à la fin de II 22 ; m i s ces deux mains sont toutes deux anglaises et il semble assuré que ce sont les mains de deux scribes travaillant dans le même atelier : eii effet les f. 3-8 et 29-34 appartiennent à un même cahier de i z folios, au milieu duquel a été inséré un cahier de 20 folios, f. 9-28 (réclame à z8v) ; le f. jy est surajouté et écrit d t n e écriture plus lâche et peu abrégée, ce qui confirme que cette partie a étt écrite après coup pour compléter la partie ancienne, mutilée par la perte de ses premiers cahiers. Le commentaire sur le De m i m ~ne comporte pas de titre (titre courant coupé).

Pg

Paris, Bibliothèque nationale lat. 161~4,f. 17212202va. Codices, n. 2440. Ce recueil artificiel, qui réunit huit auvres de mains et de dates dsérentes, a été Iéguk à la Sorbonne par Jacques de Padoue, qui était encorc en activité en i 3 y 3

Paris, Bibliothèque nationale lat. 17818, f. zr-izzr. Cadices, n. 2464. &rit au me sikde en écriture hunnnistique, ce manuscrit contient, outre le commentaire sur le De anima, les commentaires sur le De senssr et le

Pi0

De memoria. Le commentaire sur le De mima occupe cahiers de io folios et le recto du premier folio du onzième cahier. Rien ne vient en interrompre la continuité matérielle, pourtant le ms. change de famille : il appartient d'abord, au livre 1 1-6, à une sous-famille du texte indépendant, ViVZPl0, puis, à partir de 1 7, il se rattache au texte parisien. Titre : C0bfhl~'pn'h.I DIVI THOME DE AQVINO IN UBROS ARISTOTELIS DE ANMA mLIcIrm INCIPIT » ; titre du livre I I (f. jzv) : « COMMENTVM DIYI THOME DE AQYNO IN SECWDVM LIBRVM ARISTOTELIS DE ANIMA FELICITER INCIPIT 1); titre du livre Iil (dans la division « grecque » ; f. 8zv) : « COIVIYENTVM DM THOME DE .4QVINO IN T E R T n ? < LIBRVM AR. DE ANIMA FELICITER INCIPIT » ; souscription au f. 1221 : «A&IEN. coblhm?1'M DIVT TH041E DE AQVIPIO IN TERTIW ET VLTIMT'M LïBRVM ARISTOTELIS DE ANIMA FINIT FELICITER. L.WS IhOlORTALI DE0 ». 12

Pg

Perugia, Biblioteca comunale Augusta G. 66 (477). f. 84r-196~.Codices, n. 2602. Avant le commentaire de saint Thomas a été relié (f. 2-8jv) le texte de la Translatio noaa du De anima que Guaspar de Tuderto acheva d'écrire au soir du j octobre 145 1, mais ce sont deux manuscrits distincts. Cependant le commentaire de saint Thomas, qui occupe treize cahiers de 8 folios et un de 10 (il faut lire le f. ~ j j avant r le f. i j z v ; de même, 1 4 avant ~ i4jv. comme l'indiquent des signes marginaux), a été écrit au xve siècle par un scribe italien qui copie le texte indépendant. Ni titre ni souscription.

Pi

Pisa, Biblioteca del Seminario arcivescovile S. Caterina 18, f. j4ra-7gvb. Codices, n. 2613. Les diverses œuvres de saint Thomas contenues dans ce manuscrit ont toutes été copiées à Paris, de la main du même scribe, à la fin du X I I I ~ ou au début du xnre siècle, directement sur les exemplaria parisiens ; le manuscrit était déjà à Pise en 1489 (cf. t. XLV z, Préf., p. 4*b, ms. Fia). Le commentaire sur le De anima occupe trois cahiers de 1 2 folios (réclames auxf.4jv, j7v et Ggv) et dix folios (70-79) d'un cahier de 12 f. Pas de titre; souscription de la main du scribe : « Explicit sententia super librum de anima secundum fratrem thomam de aquino. ordinis predicatorum 1). Plusieurs pièces sont marquées en chiEres romains, très petits et peu visibles : la pièce z, f. jGrbz7 : I I (en face de 1 j, 136 : « mouet ea corpora ») ; la pièce 3, f. j8vbz : III (en face de : « cum debeant », faute de lecture pour 1 6, 61 : e credebant ») ; la pikce j, f. 43vaji-32 : Va (en face de 1 i l , 63-64 : « quod motus puncti »). Le passage de la pièce 6 à la pièce 7, au f. @va-vb, est marqué par la répétition de la ligne II 3, 228-229, répétition qui peut s'expliquer par

la double copie de la rédame : la dernière ligne du f. 48va est en effet : vagradus est eorum que habent nim hiis etca"»; cette ligne est annulée par le signe « va ...cat », et la première ligne du f. 48vb reprend : « gradus est eorum que habent cum hiis [et uz-dexsuls de la ligne de première mai;r]intellectum. Deinde cum » ; on remarquera que la première ligne de 48vb contient plus de texte que la dernière ligne de 48va : c'est que les deux dernières lignes de 48va sont écrites sans abréviations, tandis qu'avec 48vb les abréviations réapparaissent et l'écriture est plus fine. La pièce 9 commence avec le f. j4ra à I I 10, 29 : «simili i» ; la pièce 1 2 commence avec le f. Giva en il 20, 66-67 : «esset quod aliqua corporalis euaporatio cadaueris usque ad tantum »; la pièce 1 5 commence avec le f. Ggra à II 29, 107 : « quod autem operantur propter h e m »». San Daniele del Friuli, Biblioteca comunale Guarne- Dn riana 109, f. ira-jGvb. Codcex, n. 288 i. Composé de trois cahiers de 12 folios (réclames aux f. 12v et zqv), ce manuscrit a été écrit au xme siècle. Pas de titre; souscription de la main du scribe : r< Explicit sententia super librum de anima secundum [sanctulm (comigé sur grattage) thomam de aquino ordinis predicatorum. Qui scripsit scribat semper cum domino uiuat. Uiuat in celis Guiscardus nomine felix. finito libro referamus gratias Christo s. Dans les marges ont été copiés, jusqu'au f. 121, de larges extraits du De anima de saint Albert. Stuttgart, Landesbibliotbek H.B. X.7, f. ira-jjrb.

Sg

Codice~,n. 3029. Composé de quatre cahiers de 12 folios (réclames aux f. izv, 24v, 36v et 487) et des 7 folios 49-5 1. ce manuscrit du xrve siècle appartient à la famille parisienne, mais il a été très corrigé par une seconde main sur un texte indépendant. Pas de titre (titre courant : « I DE ANIMA )»); souscription de la main du scribe : « Explicit summa (!) super librum de anima secundum fratrem thomam )». Toledo, Biblioteca Provincial

i l , f.

ira-liva.

T

Codicex, n. 3087. &rit d'une majn italienne du xve siècle, ce manuscrit ne comporte ni titre ni souscription, du moins à la fin de l'cuvre; mais il y en a une, de la main du scribe, à la fin du premier livre, f. i j r a : « Explicit primus liber de anima secundum fratrem thomarn in quo sunt quatuordecim lectiones secundum quod patet diligente1 intuenti. deo gratias. amen 1). Troyes, Bibliothèque de la ville 866, f. ira-ljra.

Codices, n. 3196. Composé de quatre cahiers de

12

folios (réclames

Tr

LES

MANUSCRITS PRINCIPdUX

aux f. izv, 24v, 36v, 48v) et d'un cahier de 6 folios (réclame à 54v) auquel s'ajoute le folio supplémentaire jj, ce manuscrit du xlve siècle dépend indirectement de l'exemphr parisien tardif 0 3 . Ni titre (titre courant : « L. I »), ni souscription.

V

Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Borgh. I 14, f. 16jra-194rb. Codice~,n. 342 3. Ce manuscrit a été écrit d'une main italienne à la fin du xrIre ou plutôt au début du mve siècle (son texte est composite et suppose un modèle déjà éloigné des origines). La Sentencia Jdbri De anima occupe deux cahiers de iz f. (f. 161-176 et 177.188) et le début d'un troisième cahier (suit la Sentencia 2ibri De sen^^, cf. t. XLV 2, Préf.). Pas de titre (d'une main postérieure : « Thomas 1) ;titre courant : « L. I DE ANIMA )>); souscription de la main du scribe : « Explicit lectura fratris thome super tres libros de anima. deo gratias ».

Vl

Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Borgh. 169, f. ira-j6ra. Cadices, n. 3431. Ce manuscrit du x ~ v esiècle se compose de quatre cahiers de iz folios (réclames aux f. izv, 247, j6v, 48v) et d'un cahier de 8 folios (49-5 6). Ni titre (titre courant : « L. I N) ni souscription. Le texte qu'il présente appartient à une sous-famille V I L ( B o a jqui, au ch. j du livre II, passe de la famille indépendante à la famille parisienne (contaminée),

VZ

Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Pal. lat. 998, f. zjra-72ra. Codices, n. 3505. Composé de quatre cahiers de 12 folios (réclames aux f. 36v, 48v, 6ov; 72rb et 72v sont blancs), ce manuscrit a été écrit à la fin du mrIe ou au début du xrve siècle. Copié sur un témoin de la famille indépendante (cf. plus loin, p. II*, TI*et i i6*), il a été corrigé sur un texte parisien, en plusieurs fois, semble-t-il : certaines corrections ont en &et été faites avant que ne soient insérées en marge des gloses extraites du commentaire de Gilles de Rome (voir le f. 63va, où l'extrait de Gilles de Rome encadre la correction au texte «indirecte »), tandis que d'autres ont été faites après (voir le f. 4ova, où les corrections sont décalées : la place qu'elles auraient dû occuper est prise par deus extraits de Gilies, aussi sont-elles renvoyées l'une au-dessus, l'autre au-dessous de ces extraits). Ni titre ni souscription de première main; mais une main tardive a ajouté en haut du f. 251 le titre : « Rationes libri de anima compilate a fratre thoma » ; de même, une autre main d u xve siècle a ajouté, en haut du f. 57v : ((Incipit Tercius liber de anima secundum doctriaam venerabiiis fratris h o m e » (en tête du ch. z j du libre II, ch. i du livre III selon la division « grecque » ; la première main faisait correc-

$3'

tement commencer le livre III au f. 62vb, mais son inscription en tête de III i : ((Incipit tercius liber de anima » a été grattée). Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Urb. lat. 213, f. r6zra-zj8vb. Codices, n. 3560. Composé de sept cahiers de I O folios signés a-g (réclames aux f. i p v , 18iv, i91v. ZOIV, zirv, zziv, 2 3 1 ~ )et d'un cahier de 8 folios signé h (232-239; le f. 239 est blanc), ce manuscrit a été écrit dans la première moitié du xve siècle d'une main humanistique ~I (le c ajot/té italienne. Titre : a C O ~ I E NSANIC>TI OL-de~tl~de /a &Be) THOhIE DE AQVINO IN LIBRIS DE ANIMA [R] ARISTOTELIS FELICITER INCIPIT » ; souscription de la main du scribe : ((Expliut liber tercius et vltimns de anima n.

Va

Citth del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vat. V4 lat. 762, f. Gyra-gava. Codices, n. 3305. Le commentaire sur le De anima a été écrit au x ~ v esiècle de la même main que le commentaire sur la Phy~igtlequi précède ; il commence dans le cours du sixième cahier (rédame à 724, occupe denx cahiers de 1 2 folios (réclames aux f. 84v et 96v) et les deux f. 97-98. A la ligne I O du f. 77ra, après la fin du commentaire de saint Thomas sur Le livre 1, le scribe écrit : Hic incipit secundus liber de anima secundum quosdam » et il copie, jusqii'au f. 76rbi7, le début du commentaire de saint Albert sur le livre II (éd. de Cologne, p. 64, 8 : cc Hec igitur », jusqu'à p. 70, j j : « nauta in naiii que non ») ; au f. 76rbi 8, on retrouve le commentaire de saint Thomas au début du livre II (rien ne manque), précédé de la rubrique : ((Incipit liber secundus de anima a. Le manuscrit a été corrigé, sur un modèle qui appartenait à une familie différente (cf. plus loin, p. 6o*b), par un correcteur qui a signé son œuvre au f. 98va, dans la marge, après la 6x1du texte : « correctum est totum et bene a. Titre de la main du scribe : ((Incipit scriptum de anima secundum [sanctulm (corrigé sur grattaze) Thomam de aquino ordinis predicatorum » (de main postérieure, au-dessus de la ligne : « Sanctus Thomas doctor egregius » ; titre courant : L. I DE ANINA ») ; pas de souscription. Città del Vaticano, Eblioteca Apostolica Vat. V6 lat. 771, f. ira-jota CoaSces, n. 3314. Le commentaire sur le De aeima écrit d'une main italienne du milieu du xnTe siècle, occupe quatre cahiers de 2 0 folios (réclames aux f. iov, zov, jov, 40v) et la plus grande partie du cinquième cahier (réclame à lov, suit de la même main le De kwlitate àntellecfns). Ni titre (titre courant surajouté : « L. I DE ANIMA » ; en tête du f., de main récente : «S. Thomas ») ni souscription.

*4*

V6

Ve

V

LES T h

Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vat. lat. 9664, f. 6jr-io7v. Codices, n. 3390. Composé de dcux cahiers de io folios, de deux de 12 (réclames aux f. 72v, 82v, 94v et 1 0 6 ~et ) du f. supplémentaire 107, ce manuscrit a été écrit au début du xrve siècle par une main italienne qui copie le texte indépendant jusqu'à III, 7, puis à partir de III, 8 (f. iojv) le texte parisien sans qu'aucune discontinuité matérielle n'apparaisse dans le ms. Titre de la main du scribe, au bas du f. 63r : ((Incipit sententia fratris thome super libro de anima D. Le texte se terminait primitivement au f. io7v avec les lignes III sr, 122-130 : « gni6cetur - suffilciant )) et était suivi de la souscription parisienne : e Explicit sententia super librum de anima a e c u n d u m fratrem thomarn de> aquino » (en partie lisible à l'ultraviolet). Ces lignes effacées et grattées, le corrcctcur a gratté le bas du f. io7r et récrit la fin du texte, 15 lignes (dont 3 dépassent la justification), à partir de III 12, 88 : « secundum s ; nouvel explicit abregé : « Explicit sententia libri de anima 1). Venezia, Biblioteca nazionale hlarciana 1826 (Z.L. 213). f. zra-t8rb. Codices, n. 3594. Copié à la iïn du xlve ou au début du xve siècle par Joachim de Brescia sur le texte indépendant, le cornmentaire sur le De anima occupe (si l'on en croit l'annotateur) trois cahiers de 8 folios (f. 2-9, 10-17 avec réclame à 17v, 18-25) et z folios et demi (soit le diplôme 26-27, réclame à 27v, et lc f. z8r; z8v est blanc). Joachim de Brescia a volontairement omis le livre 1 et n'a copié que les livres I I et III (cf. plus loin, p. 278*a). Titre de sa main, en tête du f. z (le f. I n'est en réalité qu'un folio de garde) : «Incipit liber secundus de anima >) ; souscription : (( Explicit tercius liber de anima. deo gracias. amen. quem scripsit Johacbim brixiensis [+aIia mas# et sunt quaterni .iii. et .ii. carte et media.] Explicit tercius liber de anima. deo gracias. amen. amen. amen ». V e n d a , Biblioteca nazionale Marciana 21 3 1 (Lat.

tard pour transcrire notamment la première qucstjon du commentaire sur le De anima de Raoul Lebreton), ce manuscrit a été écrit au x ~ v esitcle. Pas de titre (titre courant : « L. DE »); souscription de la main du scribe : « Explicit sentencia super librum de anima secundum fratrem thomam de aquino ordinis predicatorum. Amen s ; suit d'une autre main : Actor scriptorum frater thomas fuit horum. Qui nunc doctorum flos est et philosophorum. Deo gracias. frater thomas » (cf. plus haut, p. >*b, description du ms. Gf) ;ces mêmes vers sont répétés d'une troisitme main, ct entre eux est intercalé par deux fois cet autre vers : a Omnibus omnia non mea sompnia dicere possum ». Vicenza, Biblioteca civica Bertoliana 493 (G.3.9.8), f. ira-4orb. Codices, n. 3631. h i t d'une mainitalienne au X I V ~siècle. ce manuscrit occupe deux cahiers de 12 folios (réclames aux f. 12v et 24v), un diplôme (réclame à 26v), un cahier de i 2 (réclame au f. jSv) et un diplôme (f. 38-40 ; 4ov est blanc). l'as de titre (titre courant surajouté : « L. I DE &YIMI »; sur le plat, d'une main du xve siècle : «Sanctus thomas de aquino super libris de anima loci S. Blasii prope vincentiam) ; suuscription de la main du scribe : « Explicit liber tercius de anima >) ; une autre main a ajouté : « Editus a [sancto ssurgrattag] thoma de aquino ordinis predicatorum a.

VP'

Wien, Nationalbibliothek 1470, f. 61ra-9ova. Codcef, n. 3666. Écrit de la même main du xlve siècle que le commentaire sur la Physiqae qui préctde, le commentaire sur le De anima occupe deux cahiers de 1 2 folios (réclames aux f. 72v et 84v) et un cahier de 6 folios (81-90). Titre de la main du scribe : «Incipit liber primus de anima expositus a fratre thoma de aquino ordinis fratrum predicatorum » (titre courant : « L. 1 D E -MA ») ; souscription de la main dv scribe : rr Expliciunt Rationes Fratris Thome de aquino super librum de anima. deo gracias. amen ».

W

W. i j 8), f. I ra-4ora. Cosces, n. 36i 8. Composé d'un cahier de I O folios, de trois cahiers de 8 folios (réclames aux f. 26v, jqv) et d'un cahier de 6 folios (3 1-40), ce manuscrit a été écrit au xlve sitcle par un scribe italien qui copie le texte parisien. Ni titre ni souscription (mais une main du xve siécle a ajouté le titre : « Scriptum super librum de anima sancti Thome » ; au f. 4ov. par ailleurs blanc, on lit : « Scriptum super libro de anima »).

Vea

Venezia, Biblioteca dei Padri Redentoristi della Fava 1, f. ira->gra. Composé de cinq cahiers de iz folios (réclames aux f. 24v, ?Gv; le f. j9r-v laissé blanc a été utilisé plus

Cambridge, Peterhouse Library 208, f. zir-271. Codices, n. 5 3i. Écrits vers le milieu du X V ~siècle, les f. 1-33 de ce manuscrit sont un recueil de Notrabilia dont deux se présentent expressément comme des extraits d'œuvres de saint Thomas : f. ior : ~Notabiliaprime partis Summe abstracta a sancto Tboma )) ;f. 27v : u Incipiunt quedam notabilia abstracta a sancto Thorna super libros methaphisice ». Les Notabilia du De mima ne sont pas attribués; ils commencent au f. z i r par la

LES

MANUSCRmS

table : ((Incipit Tabula de anima. primo incipit per a », qui se termine au f. ziv par les mots : « Explicit Tabula notabilium de anima que sequntur » ;les Notabidia proprement dits commencent auf. t trpar cet extrait du commentaire de saint Thomas, 1 1, 43-51 : Nota quod omnis sciencia bona est et non solum bona verum eciam honorabilis. nichilominus tamen in hoc una sciencia superexcedit aliam. Quod autem omnis sciencia sit bona patet, quia bonum rei est id secundum quod res habet esse perfectum. hoc enim vnaqueque res querit et desiderat. Cum igitur sciencia sit perfectio hominis in quantum homo sciencia est bonum hominis » ;ce Nofabile figure bien au f. 2 lva dans la table alphabétique : rr Sciencia omnis bona, de libro primo », ce qui confirme l'unité des deux parties de l'œuvre. Nous noterons aussiau f. zzrio ce hbtabib : a Nota. sicut dicit philosophus libro X de animalibus magis concupiscimus scire modicum de rebus honorabili(ori)bus et altissimis eciarn si topice pocius et probabiliter id sciamus quam scire multa eciam per certitudinem de rebus minus nobilibus ». qui correspond à 1 1, 85-90 : la leçon « topice » semble attester u n texte corrigé (cf. plus loin, p. lo*a). En dépit de ces exemples, les Notabiiia se composent surtout de schémas et de résumés qui ne peuvent guère être utilisés pour l'établissement du texte. Erlangen, Universitatshibliothek 7.10, f. jgr&-+pa.

Codices, n. 7j 8. Les f. 39-41 forment u n cahier indépendant d u reste du manuscrit, cahier écrit d'une main ciirsive au xlve siècle. Il semble que nous ayons là les notes prises pour son usage personnel par un maître qui copie tour à tour, et assez librement, le commentaire de saint Thomas et le commentaire d'un Jacques inconnu ; les extraits de ce dernier sont généralement attribués en marge par l'abriviation : « Jac. », mais il arrive aussi qu'ils ne soient pas attribués, par exemple au f. 4ovbjj : « Vel aliter sic... » : les lignes qui suivent ne sont pas de saint Thomas et doivent appartenir à Jacques ; les extraits de saint Thomas ne sont généralement pas attribués, cependant au f. 4ira, ligne j du bas, en face de la citation de III 6, i 5 6 : comparat cognitionem ... », nous lisons en marge : R th. ». L'intention de notre maître était de constituer un recueil de notes sur le livre III du De anima, livre III qu'il fait commencer, suivant une des divisions en usage, à I I 28, 427ai7, d'où l'incipit de l'œuvre, au f. 39ra : « III9 liber. Quoniam autem dmbw diffmncris. Postquam ostendit quod due operationes - inducunt. nota bene hec » (= Thomas, II 28, 1-107 ;le reste du ch. 28 est omis, ainsi que les ch. 29-30 : l'auteur passe aussitôt à III 1, « D e parte autem anime 11) ; le recueil se termine au

f. 44r : « necesse est animali inesse [= Thomas, III

12,

961. Super j m de anima sentencia bona explicit 11. Le texte de saint Thomas que copie notre maître est le texte parisien, mais il ne se prive pas de le couper, de le compléter et de l'accommoder à sa guise. Nous donnerons à titre d'exemple les principales altérations du texte dans le pièce i 9 et dernihre : III 11,166 : conseruabitur] f non enim inest eis sensus ut nutrimenturn acquirant set ut moueantur corpora 173-231 Deinde - tactus] om. 232 Deinde] post 232-277 primo -esse talia et] om. 277 sicut] Deinde cum dicit : Sic in aiteratione [qjyai], ostendit quod praem. z8z de depeiiente] +in motu locali, inpellens enim uidetur moueri cum pellit sicut apparet in motu proiectionis III 12, 1-22 Quod - medium] am. 22 ex quo] Deinde cum dicit : Quare huiusmodi elementorum [4jyai9-~0],ostendit quod ex dictis 43 ossibus - partibus] +sicut dicit themisnus [p. 279, 141, quia terra insensibilissima est et minime apta ad sentiendum, ideo taaus qui est comprehensiuus qualitatum tangibilium non potest esse terre ;et hoc declarat in particularibus nosai corporis quia pili et ossa que ad omnino sunt terrea non habent sensum nec eis 97.130 Deinde - sufficiant]

+

am. Fabriano, Biblioteca comunale 195 (la), troisième cahier, f. jrb. Corlites, n. 816. Une main de la fin du x ~ v esiècle a copié 90 lignes du début du commentaire de saint Thomas : 1 i, i-ij7 : ct Sicut - quia quedam » ; le texte remplit exactement une colonne, sans qu'il soit possible de savoir pourquoi le scribe a arr&tésa copie. Firenze, Biblioteca Riccardiana 111, f. i6jr-180v (de la nouvelle foliotation). Codices, n. 985. Ces notes de lecture, écrites dans la seconde moitié du xve siècle de la main de Bartolomeo della Fonte, sont souvent trop libres pour réellement témoigner du texte. Titre : « Tomas in animam » ; suivent divers e s s ~ i sde résumé de 1 3 , 18-46 : s Cum anitnata ab inanimatis in sentire et moueri Merant, magis hec manifesta uidentur » ; ces mots semblent annulés et remplacés par : Cum inmanifesta per [in]mani€esta cognoscantur, anima autem inmanifesta esset quid esset, esse autem in anima manifestum esset mouere et sentire quibus duobus ab inanirnis differre uidetur motu uel se ipsam mouere et sensu [... blanc d'me ligne] labomuerunt naturam motus et sensus intelligere. Itaque aliqui per motum aliqui per sensum cognitionem in anime scienciam uenire tentauerunt... n ;les extraits du livre II commencent au f. i68r ;au f. 17ora on hnit sur un extrait de II i8, 16-68 ;de là on passe au f. 17ov à I I 29, 48, et au bas de ce même f. 17ov à III 1, 38 ; les extraits se terminent au f. i8ov en III 1, 207-213 :

Fa

cc Si autem est intellectus cui non est unum contrarium ad cognitionem alterius, oportet quod primo cognoscat se ipsum et per se alia et quod semper sit in actu et sit penitus separabile a materia etiam secundum esse, ut ostensum est de intellectu dei a.

Frankfurt am Main, Stadt- und Universitatsbibliothelr Barth. 73, f. 9 l r - i ~ 6 vCodice~,n. 988. Ce manuscrit ne contenait primitivement que le texte de la TramIatio noua du De anima d'Aristote, écrit d'une main allemande du début du xrve siècle ; ce texte a été à l'usage de plusieurs maîtres, qui chacun à son tour l'ont orné d'un apparat complexe ; il semble qu'on doive distinguer au moins deux glossateurs :

Ff

Premier glossateur : écriture cursive du milieu du x ~ v esiècle ;la main de ce glossateur apparaît d'un bout à l'autre du manuscrit, mais d'une manière différente : Livres 1-11,f. 9jr-iigr : le premier glossateur n'écrit que de courtes gloses, de provenances diverses. Averroès est quelquefois cité, par exemple f. ioov : Auerrois : mernbra leonis non differunt a mernbris cerui nisi quia anima diuersa est in ipsis )) (I 53, 17-19 ; ed. Crawford, p. 71). Mais notre glossateur a deux sources préférées. La première est Adam de Bocfeld, que le glossateur cite quelquefois sans le nommer (par exemple au f. 95v, dans la marge inférieure, la note est un résumé du texte d'Adam tel qu'on le lit dans le ms. Urb.lat.zo6, f. zjgv, co!onne médiane de la marge inférieure), mais qu'il nomme souvent, par exemple au f. loir, dans la m a g e inféiieure . (( Nota quod huiusmodi motus fiunt a3 animam et ab anima : ad anirnam ut motus sensus qui fit ab ipsis sensibilibus ad animam. ab anima ut motus rememorationis y r i fit ab anima et quandoque peruenit ad i n s t m e n t u m uirtutis rememoratiue et non pertransit ad aliud, quandoque autem pertransit ultenus ad instrumenta sensus et ad motus qui sunt in organis sensibilibus. Hec adam 1) (cf. Urb. lat. 206, f. 266v, colonne médiane de la marge inférieure); voir encore f. 118r, marge inf. ; izlv, marge inf. ; 1z4v, marge id.; i zjra, en haut. La seconde source est saint Thomas, lui aussi souvent cité sous le voile de l'anonymat (par exemple f. 1071 : «hoc rationabiliter - ab ea s = II 6, 40-190). mais quelquefois nommé, par exemple f. iogr, dans la m a g e inférieure : « Ratione exempli propositi notandum quod figurarum - propter quid. hec th. n (cf. II 3, 50-ioj) ; f. ioGr, dans la marge intérieure : « Quod autem quibusdam. Nota : potest - in hac particula. hec th. )) (= II 4, 147-154); f. ~ i o r dans , la marge inférieure : (( Sensibilium autem. Nota secundum thomam : sensus cornmunis est - uisibile )) (II 13, 98-118) ; vers la fin du livre II, les extraits de saint Thomas se font plus abondants : au f. ii8r, on lit

une bonne partie du ch. 27 (lignes 90.93, 102-124, 148-236) ; au f. 1i Sv-119r, on a une bonne partie de II 29. Livre 111, f. I igv-126~: le livre est copié presque intégralement, à l'exception des ch. 7 et 8, dont le glossateur n'a retenu que de couas extraits ; on notera qu'au f. iz)rb, dans la m a g e extérieure, après avoir cité Thomas : «quia manus - omnium formarum. hec th. )) (= III 7, 50-j8), le glossateur lui oppose Adam : cc sed adam sic dicit ... )) ; au f. i r jva, l'extrait de saint Thomas est doublement attribué : th. Adhuc autem. ponit terciam rationem, dicens quod eciam uis - ad irascibilem. bec th. )) (= III 8, 99-162) Après la fin du commentaire de saint Thomas sur le De anima, le même glossateur a copié le commentaire de saint Thomas sur le De memoria (cf. t. XLV z, Préf.). Deuxième glossateur, f. gjr-i i 8r, éaiture cursive Ffe de la fin du xrve ou du début du xve siècle, qui couvre la plus grande paxtie des marges. Cependant, seuls nous intéressent les folios 97r-v et $2, marge supérieure : là en effet le second glossateur a copié une bonne partie du ch. i du livre 1 du commentaire de saint Thomas, et quelques lignes du ch. 2 : les trois premières lignes de la marge supérieure du f. 96r (si l'on ne tient pas compte des deux lignes du haut, surajoutées) sont en effet : «fieqne hoc sine corpore etc. [At., 403ag-io]. Nota : sicut dicit philosophus in 3O huius - set coniuncti », qui sont de saiut Thomas (i z, 62-74), mais il semble que ce soient les dernières lignes de saint Thomas citées : le glossateur s'en tient désormais au commentaire de Gilles de Rome, d'où il tire tous ses extraits ; il s'arrête au f. ii8r avec la 6n du commentaire de Gilles de Rome sur le livre II (dans la division de Gilles de Rome, c'est-à-dire à la fin de II 27, 427a16) : (( secundum quod sentit animal determinatum est hoc modo )) (cf. éd. de Venise, 1496, f. &va). Voici la liste des extraits de saint Thomas copiés aux f. 95r-v : F. 95r, marge supérieure et int. : 1 1, 1-32 ; 43-51 ; 16-61 ; 64-66; 71-74; 78-97 (les lignes suivantes sont résumées : «et ide0 dicit : Bonorum etc. )) ; suivent des gloses étrangeresà saint Thomas) ;f. 95r, marge extérieure : 1 i, 109-112; 126-131; 137-166; 172-ij5; 180-186 (après les mots : « uel inpartibilis n, le texte continue : « secundum substanciam et secundum subiectum et secundum uirtutes et potencias ut sit quoddam totum potenciale, ut hic didt Commentator.. . )) : ce n'est plus du saint Thomas, mais du Gilles de Rome; cf. éd. de Venise 1496. f. 3rb; saint Thomas ne reprend qu'au verso) ; f. 95v, marge extérieure : 1 1 , 191-227; les lignes suivantes, zzj-230, sont introduites par les mots : «Nota tamen secundum thomam quod si acdpiatur natura animalis... », et suivies à partir de la ligne 9 d'un long extrait de Giiles de Rome : Set nota secundum Egidium [éd. Venise 1496. f. )va-vb]

LES

MANUSCRITSFRAGMJWTMRES

quod differt universale quod est genus ab uniueisali quod est species... »; f. gjv, marge intérieure : 1 1, ~31.~46, en face de la ligne j du texte d'Aristote; 250-260 ; les lignes suivantes, ~60.~68, ont d'abord b6 omises, à desswi, parce que le glossateur les jugeait inutiles : il se contente en effet d'écrire : «quia accidencia conferuni etc. sicut patet in littera n, et il passe à la ligne 268 : « Si quis... » ; mais il a eu des remords et a suppléé les lignes 260-268 seize lignes plus bas, avec des signes de renvoi, on lira donc en suivant ces signes !es lignes 260-268, puis les lignes 268-273.

Gx

Graz, Universitatsbibliothek 721, 2 ff. Codices, n. 1059. Ces deux folios, jadis employés comme feuilles de garde, sont tout ce qui reste d'un manuscrit du x~vesiècle ; il faut les lire dans l'ordre : IIr-IIv = Livre I I 9, 196 : « E x prernissis » jusqu'à I I iz, 154 : non simpliciter » ; puis Ir-Iv = I I 17, 95 : « alicuius extranei » jusqu'à I I 20, 3 : « e t primo a.

Kr

Krak6w, Biblioteka Jagiello6ska 848, f. ir-v et ioor-v (feuillets de garde). Codices, n. 1263 A. Ces deux folios, restes d'un manuscrit du xrve siède, contiennent le livre III, à partir de 1, 168 : sensibilis », jusqu'à 4, 249 : « discutere )I,

Kr1

Krakow, Biblioteka Jagielloilslra 1453. 2 ff. Codic~s, n. 17.69. Ces deux folios, restes d'un manuscrit du x~vesjède, contiennent lcs ch. 9 à i z du livre 1 ; le baut des folios étant coupé, le texte est mutilé; on a donc : 9, 3j : « ... que resultabat », jusqu'à IO, 39 : « opinatur »; IO, j 2 : « opinati sunt i), jusqu'à io, 260 : « interius >) ; IO, 273 : ~huiusmodihabentis », jusqu'à 11, 178 : apunctorum anime a ; i i , 186 : cr corporibus », jusqu'à 12, 199 : « de primis ».

Krx

I devrait se rattacher à la première partie du titre). Simone Gabi a été le premier à introduire, avant chaque paragraphe du commentaire de saint Thomas, le texte de la Tramlario noua d'Aristote, emprunté à l'édition de Venise 1482 (cf. plus loin, p. ijq*) ; on a donc au f. zra un double titre; en tête du texte d'Aristote : « Aristoteiis stragyrite peripateticorum j principis de anima textus libri primi » ; en tête du commentaire : «Diui Thome aquinatis almi ordinis predicatorum / in primum librum de anima Aristotelis clarissimi ac / fidelissirni commentatoris preclarissima commentaria ».Colophon au f. 81va : « Uenetiis per Simonem / beuilaqua papienlsem cum gratia ». J'ai utilisé un microfilm de l'exemplaire de la Bayerische Staatsbibliothek de Munich. On compte 8 exemplaires de cette édition en Italie (Indice generar'e..., n. 96i6 ;je ne compte pas les exemplaires de Bergame et Bologne, qui ne contiennent que la seconde panie, c'est-à-dire le commentaire de Dominique de Flandre), un exemplaire à Madrid (Catdogo de Inczinables de h Bibkoteca ,Vacional, publicado por Diosdado Garcia Rojo y Gonzalo Ortiz de Montalvin, Madrid 1941, n. 1823), un à Ségovie, 490. Le British Museum de Londres semble ne posséder que la seconde panie, c'est-à-dire le commentaire de Dominique de Flandre. Venise, Pietro de Quarengi, 7 avril i j o i . 76 folios, le dernier blanc ; i 3 cahiers signés a-m6 n4. Le texte de saint Thomas occupe les f. rra-? ira; suit Dominique de Flandre, f. j tra-7jra Frontispice : « Diui Thome aquinatis in librum de / anima Aristotelis Expositio // mag gis tri Dominici de Aandria ordinis prejdicatomm in eundemlibrum acutissime / questiones et annotationes ». Colophon, f. 7jr : « Impressum Uenetijs per 1Magistrum / Petrum de quarengbis Pergomensern. Anno ab In/carnatione Domini .i j 01. die .70. Mensis Aprilis ». Ja'i consulté les exemplaires de la bibliothèque Mazarine de Paris, cote 7i1(1), et de la bibliothèque Vaticane, cote Prop. Fid. III i40 (1). Autres exemplaires

...

à la bibliothèque Sperelliana de Gubbio, ainsi qu'à Cologne et à &tayence (cf. H. Schüling, Bibliographie der pgchologirchen Literatnr des 16. Jahrhunàerts, Hildes-

heim 1967, p.

21

i).

Venise, imprimée par Boneto Locatelli, pour le Eds compte des héritiers d'ottaviano Scotto, 1503. Je ne connais aucun exemplaire de cette édition. Le catalogue de vente Basler Biche.freued, hg. von dem Antiquariat Rudolf Geering, Basel (Schweiz), II. Jahrgang, Heft 1-3, April 1926, p. jz, n. 199, 2, en donne la description suivante : «Divi Thome Aquinatis in librum de anilma Aristotelis Expositio. // Magister (!) Dominici de flandria ordinis / predicatorum in eundem librum acutissime questiones et annotationes. // If. 744. Venetiis, per Bon. Locatellum, i l o j . 74ffch. a. Un inventaire du mrre siècle de la bibliothèque du couvent dominicain de Cosenza la dit imprimée « Venetiis p. presbiterum Bonetum de Locatellis, bergomatem; anno domini il03 » (Arch. Fr. Pr&., 47, 1977, p. 466, n. 38). J. Quétif et J. Echard, Scriptores ordinis Praedcatomm, t. 1, Lutetiae Parisiorum 1721, p. 894b, mentionnent dans leur catalogue des œuvres de Dominique de Flandre : rr Qaaestiones et annotafiones in tres /ihros de anima. Prodierunt cum commentariis S. Thomae in eosdem, Venetiis, Octaviani Scoti 1503 fol. ». Par contre, à la p. 284b, ligne 7 du bas, du même ouvrage, dans le catalogue des œuvres de saint Thomas, on lit : (Commentaria in tres libros Aristotelis de anima) « Prodierunt Venetiis, Liechtestein, i 103 n. Nous savons qu'à cette époque Boneto Locatelli imprimait pour le compte, non pas certes d'ottaviano Scotto l'Ancien, mort en 1498, mais de ses héritiers, nombre d'œuvres de saint Thomas (par exemple les questions De um'd-ah en 1503, le commentaire sur la Phsiqw en 1104, le commentaire sur l'Éthique en i l 01; cf. S. Thomae de Aquino Opera omnia,ed.Leon., t. XXII, Préf., p. 37*-38*; t. II, Praef., p. XIII; t. XLVII i, Praef., p. jj*) ; il est donc probable que l'édition du commentaire sur le De anima de 1503 a été imprimée pour les héritiers d'ottaviano Scotto ; la mention de « Liechtestein n (il ne pourrait s'agir que de Petrus Liechtenstein, qui était en pleine activité à cette époque) doit provenir d'une défaillance de mémoire. Venise, [Simone de Luere], 2 j octobre i 507. Edr 64 folios numérotés ; i i cahiers signés a-kg 14. Frontispice (f. ir) : a Diui Thome Aquinatis in libros de Anima Aristote/lis Expositio. et cum tex. JO. Argyropyli ubique primo / loco addito »; f. 64rb : rr VENETIIS .XXv. OCTOBRIS .M.cccccvii. ». J'ai utilisé l'exemplaire de la bibliothèque du Collège des éditeurs de saint Thomas à Grottaferrata. Autres

exemplaires à Londres, au British Museum, cote 5 19. i. 27, et à la Wellcome Historical Medical Library (cf. Schüling, p. ~ 5 1 ) ~ .

Eds

Venise, édition préparée par Bartolomeo Spina, [imprimée par Boneto Locatelli ?], pour le compte des héritiers d'ottaviano Scotto, 9 mars 1518. 86 folios numérotés ; 1 5 cahiers signés a-na o-p4; saint Thomas, f. zra-6jvb.b; Dominique de Flandre, f. 64ra-86rb. Frontispice : « Diui Thome Aquinatis in libros / de anima histotelis / Expositio // Magistri Dominici de Flandria ordinis / predicatorum in eosdem libros acutissime / questiones et annotationes n ; sousaiptjon à la fin du texte de saint Thomas, f. 63vb : « Expliciunt Diui Thome Aquinatis almi ordinis predi/catoium : in tres libros de anima Aristotelis preclatissima com/mentaria summa cura et diligentia emendata per v. p. fratrem / Bartholomeum spineum seu de spina pisanum ordinis predica/torum. Uite regularis » ; colopbon, après le texte de Dominique de Flandre, f. 86rb : « ... Uenetijs vero sumptu ac expensis / heredum quondam domini Octauiani / Scoti Modoetiensis ac / sociorum quam accuratis/sime impressa.9. / hlartij. / 1518 2. J'ai consulté l'exemplaire de la bibliothèque SainteGeneviève de Paris. Autres exemplaires : Londres, British Museum, cote $462. 1. 19 (l'impression est attribuée à Boneto Locatelli par Sbort-Tifle CutaIoge of Books Printed in Itabj and of Italian Books prinfed in otber Counfriesfrom 1461 to 1600 nolv in the Brjtdsb LWmeum, Londres 19g8, p. 44) ; Rome, Bibliothèque nationale, cotes : i4.3.Q.zo; 69.j.E.4.z; 69.4.G.29,~. Quoi qu'on en ait dit, l'édition n'a rien de « critique » : c'est une pièce de circonstance, qui s'insére dans la campagne que menait alors Spina pour la défense de la doctrine thomiste, pervertie, d'après lui, par Cajetan2. Venise, Luc'Antonio Giunta, 24 juillet 1 5 18. 86 folios numérotés ; 15 cahiers signés A-NG O-P1. F. i : Sanctus Thomas super anima/ Sancti doctoris Thome de aquino :in tres libros Asistote/lis de anima : profundissima commentaria cum duplici textu : antiquo scilicet : et Joannis argyropili bizantij : nunc

EdSbiB

pnmum con/grue reposito : Nouissime post omnes impressiones vbique lo/conim excussas : collatis antiquissimis exemplaribus manu/saiptis : a bene docto philosopho affatim recognita : cunctisque / mendis expurgata : Adiectis insuper Dominici de Flandria : / thomistarum magistri precipui :in eosdem libros de anima sub/tilissimis questionibus : et annotationibus : in quibus etiaml que ceci impressoris culpa antea deerantl castigata fuere » ; au f. 86r, après la souscription du texte de Dominique de Flandre : « Impressaque summa dilligentia Uenetijs per d. Lucan/tonium de giunta florentinum. Anno domini 1118/ die 24. menIsis Julij D. D'après Wolo Camerini, Annula' dei Gimh', Vol. primo : Venezia. Parte prima (Bibl. Bibliogr. Italiana, 26), Firenze 1962, p. 178, n. 211. - Je n'ai pas pu trouver d'exemplaire de cette édition. - J. Quétif et J. Échard, Scriptores ordinis Pruedicatomm, t. 1, p. 894b, après avoir mentionné l'édition de 1503 des commentaires de saint Thomas et de Dominique de Flandre, ajoutent : (Prodierunt) ii Tum accurante et ad amussim recognoscente Bartholomeo de Spina Pisano ejusdem o r d i s , Venetiis Luc. Ant. de' Giunta 1518 fol. charact. Goth. ». Cette indication a été répétée par les historiens de Dominique de Flandre, depuis J. N. Paquot, &lémoires pow servir B I'bi~foireBtt. des dix-sept prouinces lies Pqs-Bus, de Lu principauté de Liège e t de queIques contrées voisines, t. XIV, Louvain 1768, p. 193, jusqu'à Léon Mahieu, Domifliqm de Flandre ( X V e siècle). Sa mihzphy~ique(Bibl. thomiste XXIV), Paris 1942, p. 33, n. 1. Puisqu'il est hors de doute que Spina a préparé l'édition des Scotti, parue quatre mois auparavant, il semble que, jusqu'à plus ample informé, on sojt en droit de considérer l'édition des Giunti comme un plagiat. Venise, chez les héritiers d'ottaviano Scotto, EdBter z i mars 1533. i cahier préliminaire marqué t4 et i l cahiers signés A-NB 0-P4 = 4 folios préliminaires et 86 folios numérotés (f. 86 blanc) ;in-40 (3 tex 218). Frontispice : «S. Tho. super li/bros de anima. / Expositio aurea Angeliu Dojctoris Diui Thome Aquinatis super / tres libros Aristotelis de anilma am duplici textu : veteris /

1. La principale innovstion d'Ed7est l'insertion dans le commentaire de saint Thomas de la traduction du De anima de Jean Argyropoulos. Ijlu professeur au Studio de Florence, Argyropoulosy avait fait des courssur l'Bibigrre, puis suila Pbj~iqxe;il y eomrnenp un cours sur le Da mimo le 5 novembre i460 et dédia la première redaction de sa traduction du De mims à Cosme de M&dicis(donc avant ,464, date de la mort de Cosme) ; mais la deuxieme rédaciion de eette traductionne fut achevée que vers ,485 (c6 G . Carnmelli, 1 dotfi b i v t i n i e le origini &/l'Oomanerimo.II. Gioami Argimpr/o, Florence ,941 ; L. blinio.PaluelIo, Op~i~culs. The Loti" /Iri~Iofle,Amsterdam ~ 9 7 2 ,p. 266.270). La traduction d'Argyropoulos avait &teimprimée à Venise le i1 juillet ,496 ( G K W , n. 2 j 4 i ; Pellechet, n. "77). puis de nouveau à Venise vers ~ j o o(GK\V, n. 2346), vers 1505 (Indar AweIiensit, nn.$07.729 et '07.7) j) et en i j a 7 (ibid., n. 107.7j1, avec la correction de P. Edward Ganz, A Bib/iogrnp& ofArirlotl8 FAtion~ rjor-1600, Bada-Bsdm i97i, p. xr). mima Arirtoelis, vol. 1, Rome 1938, 2. Cf,M.-H. Laurent, dans T b m m De V i o Cnrdidi~C a j e b m ~ Scriptaphilo~opbico.Commetfmia in lm., p. YL-XLWI : et.Gilson, .4irfour de Pomponq~i.ProbPmah'qie de I'immorffaiifé& l'âme an Italie ou débd ds XVI' ~ièrle,dans Arch. d'biri. doo. litf. d # M , A., t. 28 (1961). p. 196-206, ~ j q - t j 8;R. Qeytens, dans A r ~ b i m mFr. Prned., j z (i962). p. 256, avec la note jaz.

...

i 89 (le folio 90 est blanc); 12 cahiers signés A-Ka L'O. Le cahier préliminaire contient les Indices ; le texte de saint Thomas occupe les f. 1-63v, il est suivi de celui de Dominique de Flandre, f. 64ra89vb. Frontispice : « D . THOMAE AQVINATIS / IN LIBROS DE .*NIMA A R I S T O ~ L I S / EXPOSITIO. / Cum duplici Textus translatione, Antiqua scilicet et Argyropyli, nuper / recognita, et doaissimonun vironun cura et ingenio, innumeris / expurgata erroribus, nec non curiosis et ante hac non visis / exactissimis adnotationibus, copiosissime referta. / Accedant udhmc acutissimae Quaestiones Magistri Dominici rle Fbndria,

/ à qwmpIurimi~menfi recew cmtigatae, ad Textus et / expusifionis diIucidaatnem pewtile~. / Adduntur his, omnium in hoc opere contentorum, duo accuratissimi, ac copiosissimi Indices : / alter in Textus expositionem, alter in Dominici Flandrensis Questiones. » ;au-dessous de la marque de l'éditeur, on lit : « VENETIIS APVD IVNTASI M. D. XLIX. » ; au f. 90v, sous la marque de l'éditeur, on lit : ~Venetijsin officina h~redum Luce Antonij Iunte / Mense Martio. M. D. XLIX. ». J'ai consulté les exemplaires de la bibliothèque Mazarine, cote 3481 C (1). et de la bibliothèque de l'Institut catholique de Paris. Autres exemplaires : à la bibliothèque nationale de Naples, cote zj.F.iG(i) ; à la bibliothèque nationale de Rome, cotes : 68.io.F.10, i et 68.10.F.i i,i ;à la bibliothèque universitaire Alessandrina de Rome, etc.1. Venise, chez Girolamo Scotto, i 550. 6 folios non marqués 84 folios numérotés de i à 84; i 5 cahiers signés A - 0 % Le cabier préliminaire contient les Indices ; le texte de saint Thomas occupe les f. ira-59va, il est suivi de celui de Dominique de Flandre, f. ~gva-84rb.Le frontispice est une copie de celui de E&, dont il ne differe que par de menus détails : C D . THOMAE AQVINATIS / IlrT TRES LIBROS D E ANIMA / ARISTOTELIS EXPOSITIO. / Cum duplici Textus translatione, Antiqua scilicet et Argyropyli, nuper / recognita, et doaissimorum uirorum cura et ingenio, innumeris / expurgata erroribus, nemon curiosis et ante hac non uisis exa/ctissimis adnotationibus, copiosissime referta. / Accedunt udhmc amtisrime Qnmstiones iMag>fri Dominici de Fimld~ia, à pampiuridmir meinds recens cmtkate ad Textus e t / exposifion" diluci&tionem perutiIes. / Adduntur his, omnium in hoc opere contentonun, duo accuratissimi, ac copiosissimi Indijces alter in Textus expositionem, alter in Dominici Flandrensis Quaestiones. »;au-dessous de la marque de l'éditeur, on lit : cc Venetii~Apnà Hieroymum Scotum / i J J O ».

+

+

J'ai utilisé l'exemplaire de la bibliothèque Vaticane, Barb. J.IV.60 (3). Autres exemplaires à Philadelphie (cf. L. W. Riley, Aridotle Texts and Commentaries to 1700 in the Univers+ of PemjZvania Lbbraty, Philadelphie 1961, p. 25, n. 59). à la bibliothèque nationale de Rome, cotes 12.26.H.7,4 et 14.8.F.1,3, à la Marcienne de Venise, cote 120.D.42,2, etc. Venise, chez Girolamo Scotto, 1159. 6 folios non numérotés ; 95 folios dont les colonnes sont numérotées de i à 380; au f. 96r le registre et la marque de l'éditeur (96v blanc) ; 13 cahiers signés * 6 A-Ms. Frontispice : « S. THOMAE AQVINATIS / I N TRES LIBROS ARISTO. D E ANIMA / praeclarissima Expositio : / cvar DVPLICI TEXTUS TRAXSLATIONE : ~ T I Q V A/ scilicet, et noua Argyropyli :NVPER recognita, et Doctissimorum viromm cura et ingenio / ab innumeris expurgata erroribus : nemon curiosis et ante hac non visis / exactissimis Adnotationibus copiosissimèreferta : / Cui etiam singulanun Lectionum summae mira breuitate collectae, / ad Studiosonun commodum additae sunt. / ACCEDVNTAD HAEC ACVTISSI~IAE Q V ~ ~ S T T O N E S/ MagiiJti Dominici de FZandria, à q~ampZurimismendis recens castigatae / ad T e x t u et expositionis diIucidationemperufiles./ ADDVNTUR HIS, O ~ N I V M IN HOC OPERE COXTEXTOR~;I, / Tres accuratissimi, ac copiosissimi Indices : vnus in Textus expositionem, / alter in DOMINICIFlandrensis Quaestiones, / Reliquus ad lectionum summas. » On a en dessous la « V K R ~ARISTOTELIS STAGIRITAE EFIGIES PERIPATETICAE DISCIPLINE PRINCIPIS )), puis : « VENET I I ~ , Apud Hieronymum Scottum. / M D LIX. »; au f. 96r, sous la marque de l'éditeur, on lit : « VENETTIS, Apud Hieronymum Scottum. / hf D LIX. ». Le seul exemplaire que je connaisse est celui de la bibliothèque de l'université Grégorienne à Rome, cote Mag. 36 G 41. Venise, chez Girolamo Swtto, 1560. m a Cette édition est rigoureusement identique à la précédente, sauf la date M D LX (au lieu de M D LIX), au bas du frontispice et au f. 96r :ce doit être un second tirage. J'ai consulté sur microhlm l'exemplaire du British Museum, 29. f. 4 (1). Autres exemplaires : à la bibliothèque Angelica et à la bibliothèque nationale de Rome (trois exemplaires : 8.lz.F.zo; 12.27.H.14,j ; i4.7.Q.26), à la Marcienne de Venise, zi4.C.18,~. L'exemplaire de la bibliothèque du Saulchoir à Paris est mutilé tant du frontispice que du f. 96, il est donc impossible d'a&rmer qu'il s'agit de ce tirage plutôt que de celui de i 5 19 (cote : 341 B 4).

i . L'édition de ,149 a pour~uivile travail de rkvision du texte d'Aristote commencé par Antoine de Mouchy dans Ed. : des+elle qui a fixé le texte de l'a anriqua >i que reprendront les éditions posArieures. Cç. plus loin, p. 135*b.

U6 Venise, chez les héritiers de Luc'Antonio Giunta, 1165. 6 folios non numérotés+gr folios numérotés de 1 à 92 (92v est blanc) ; 1) cahiers signés + O a-ks 1-mG. Le cahier préliminaire contient les Indices ; le texte de saint Thomas occupe les f. 1-6Srb, celui de Dominique de Flandre les f, 6gra-gzrb. Frontispice : R D . THOMAE AQVINATIS / I N LIBROS D E ANIMA ARISTOTELIS / EXPOSITIO. / c m TRIPLICI TEXTVS TRANSL.4TIONP,.WTIQVA, / ARGYROPYLI, ET MICIIAELISS O P H I ~ I /, MER ADDITA. / Accedmt ardhaec ac#tissimae Quae~riones Magistri Dominici de Flandria, / ad Textus e t e t Exposi~io~is diIucidationempmtil6s. / Adduntur his, omnium in hoc opere contentonun, duo accuratissimi Indices : alter in / Textus expositionem, alter in Dominici Flandrensis Quaestiones. »; puis, sous la marque de l'éditeur : « VENETIIS APVD IVNTAS. / a1 D LXV. » ; au f. 92r, sous la marque de l'éditeur, on lit : « Venetijs in officina haeredum Lucae Antonij Iunte. / D LXV. 1). Une nouvelle traduction d'Aristote fait ici son apparition, celle de Sophianusl. J'ai consulté l'exemplaire de la bibliothèque SainteGeneviève de Paris. Autres exemplaires : A Londres au British Museum, >no. 1. ij(z), à la bibliothèque de la ville de Lyon io7.zl1, de Niort (Cat. III, n. 237), à la bibliothèque de Pembroke College à Oxford, à la bibliothèque de Saint-Louis-des-Françâis à Rome (Cote : 22.11.20), à la bibliothèque des dominicains de Vienne en Autriche.

Ed'O

en caractères italiques la traduction de Sophianus, sous le titre : a Michaelis Sophiani interpret. »; le commentaire de saint Thomas encadre le texte d'Aristote ;titre au f. i r : cc DIVI / THOMAE AQVINATIS / DOCTORIS ANGELICI / C O ~ ~ M E N T A R IIN .~ TRES LIBROS / ARISTOTELIS, DE ANIMA » ; au f. 54v, sous la marque d'A. Blado, on lit : « ROMAE / Apud haeredes Antonij Bladij, et Ioannem Osmarinum Liliotum socios. / M D L X X ». Les trois parties qui composent ce volume (en ttte le commentaire sur les ~Wétéores,61 f., et en troisième lieu, le commentaire sur les Pama nratuiralia, 40 f.) semblent avoir été composées à part et riunies après coup sous le titre (diplôme surajouté) : « Tomus Tertius / D. THOMAE AQVINXTIS / DOCTORIS ANGELICI, / COMPLECTENS EXPOSI~ONEM, / In quatuor libros Meteororum. / In tres libros de Anima, et / In eos, qui Parua naturalia dicuntiir, / ARISTOTELIS. / Qui autem sint exacte expositi, qzi zdero mordis ca&a imperfecti rehti, / propriif manyesbt/m est l0ci.r 11 ; suit, sous l'effigie de saint Thomas : « ROMAE M.D.LXX n. Sur l'édition dite Piana des œuvres complttes de saint Thomas, voir S. Thomae de Aquino Opera ornnia, ed. Leon., t. XLVII 1, Praef., p. yz*. Les héritiers d'Antonio Blado, mort en février 1567, ttaicnt sa veuve Paola et ses quatre fils, Bartolomeo, Stefano, Paolo et Orazio (cf. Diqionario Biogra/So degi Itadiani, X , Rome 1968, p. 753-717) ; Giovanni Osmarino (Liliotum serait un toponyme ?) est mal connu, p. 214. cf. Index Aureiensis, Tertia Pars, t. 1, 1967, , Ja' i utilisé les exemplaires de la bibliothtque du Collège des éditeurs de saint Thomas à Grottaferrata.

Rome, chez les héritiers d'Antonio Blado, associes avec Giovanni Osmarino, 1570 [partie de Tomus Venise, chez Girolamo Scotto, 1570. Tertius. D. THOMAE AQVINATIS ... complectens Ed" expositionem... In tres libros de Anima... ARISTOTE~JS]. 6 folios non numérotis 75 folios dont les colonnes 54 folios numérotés de 1 à 74; 7 cahiers signés sont numérotées de I à 380 (le f. 96 est blanc); A-Iis G6. En milieu de page, Ic texte d'Aristote, avec i g cahiers signés *O A-Ms. Le cahier prCliminaire contient les Indices ; le texte de saint Thomas occupe le titre, f. I r : « ARISTOTELIS STAGIRITAD / PERIPATETICOR\~I PRINCIPIS / DE ANIIL4 LIBBR PRIYVS.)) ; les colonnes 1-262, Dominique de Flandre les le texte est en double traduction :à gauche en caracttres colonnes 263-380. Frontispice : S. T H O M A E / romains, le texte de la Noru de Guillaume de Moerbeke, A Q V 1 N A T 1S / I N TRES LIBROS ARISTOsous le titre au f. i : « Antiqua Translatio )) ; à droite T E L I S / De Aninda praeclarissima Erpositio : / Cum

+

i. Michel Sophianus émit né dans I'lle de Chio, mais sonpbre Georges Sophianus &taitoriginWe de Constantinople : i l aimera se parer lui-même du titre de a Byzantin a ; itudiant à Padoue, il y revint, après un voyage en Grèce, pour y enseigner le Grec; en ~ 5 5 ~il .collabore à l'Eschyle de R o b o d l o , en 1564 Camérarius lui dédie son édition diArchytas ; vers ,565, il meurt A la flcur de l'gge A Fcrrarc (cf. fi. Lcgrand, BibIi~pphie IxliBniqsre der X V e 'ez X V i e rilrles, Paris 1761, t. II, p. 168-176). Sa traduction di, De ani~m&mitparue pour la premiire fois à Venise chez les ctt8 i de I I A n f i q ~et de i'arabo-lztine) dans le commentaire d'Averroès sur le Dz mirna ; elle fsiMit partie d u t . \V de Juntes en ,562, insérée ( la seconde Mition, en II volume8 in-quarm, dcs mivrcs complètes d'Ariotate avec les commentaires d'AvcrraCs publifcs par les Cditcurs vénitiens (la premierc, cn i i volumes in-folio, amit été imprimée en I>TO-~Z) ; les éditeurs nvnient demandé à Sopbinnus de revoir le texte de I'Arrziq!~, mais, devant les incertitudes de sa ünditiun, Sophianus avait reciilé : à quoi bon se fatiguer poix restituer les mots authentiques d'un traducteur qui de toute fagon ignorait le grec et ne sarait pas ie latin ? Argyrnpoulos, lui, savait le grec, mais sa traduction prenait des libertés qu'on peut prendre avec d'autres, mais pas avce Ic Philosophe ... Resuit a faire utle traduction nouvelle, fidele au gr-, rerpecnieuse de la langue latine (avec les umcessions nécessaires au vocribulaire des éaoles) et siiffisammentlittkale ; c'est la tâche que Sophiarius *&va le 26 juin ,562, comme nous au cardinal Frangoii de Gomapie. La traduction de Sophianus sera réimprimée à part & Leipzig en i>67 (Index A n . , l'apprend sa dddin. lo8.55%) et d e nouveau avcc Averrds chcz Icr Juntes cn ,574 et '575 (Qid., n. ia8.59~et ta8.5gg). Mais auparavant, Ics Juntcs en avaient fait bhiéficier leur édition du commeiitaire de saint Thomas de ,561

26*

LES +OINS

oronun, / Tres Libros de Anima, / Et Parua Naturalia/ ... », puis, sous l'effigie de saint Thomas : « VENETIIS M D XCV / Apud Haeredem Hieroymi Scoti)). La date de 1595 est purement fictive : c'est bien l'édition de 1197 qui est contenue à l'intérieur du volume. J'ai consulté l'exemplaire de la bibliothèque des Jésuites de Fourvière (cote 1409, 3 ; cet exemplaire a disparu dans l'incendie qui a détruit une partie de cette bibliothéque en décembre 1974, lors de son transfert à la bibliothèque du Centre Sèvres à Paris) ; le volume faisait partie de la série complète des Opera omniu ; c'est aussi le cas à la bibliothèque de Saintes et à la bibliothèque nationale de Rome, 8.49.F.ii. Le volume séparé est à la bibliothèque de Merton College à Oxford, à la bibliothèque Vaticane (cote Chigi 11.604, à la bibliothèque des dominicains de Vienne en Autriche, à la bibliothèque universitaire Alessandrina de Rome.

W1 Anvers, édition préparée par Cosmas Moreiles, pour le libraire Jan Keerberg, 1612. Partie du t. III des Opera omniu (cf. S. Thomae de Aquino Opera omnia, ed. Leon., t. XLVII 1, Praef., p. j?*-14*) Simple copie de Ed", dont est reproduite la foliotation de i à 14, et, avec de légères modifications, la mise en pagel. J'ai consulté l'exemplaire de la bibliothèque nationale de Paris, D. 2594.

Edea

Paris, chez Denis Moreau, 1649. Après les Indices, le texte de saint Thomas occupe les p. 1-146, celui de Dominique de Flandre les p. 147r i 1. Frontispice :/ SANCTI / THOMAE / AQVINATIS

/

DOCTORIS ANGEUCI

/

ORDINIS PRAEDIC.%TORCY,

/

/

IN

de Anima praeclarissima Expositio : / Cam duilici Textns Translatione:Antigua sciiicet, e t noua / Argyropofi: / NVPERRECOGNITA, ET ~ o c r ~ s s ~ i rVIRORV~I r o ~ ~ ï CURA / et ingenio ab innumeris expurgata erroribus : necnon curiosis et ante haclnon visis exactissimis Adnotationibus copiosissimè referta : Cui / etiam singuiarum Lectionum summae mira breuitate / collectae, ad studiosorum commodum / additae sunt. / Accedunt ud haec acutissimae Quaestiones Mugistri Dominici de Flandriu, à quàmplurimis / mendis recns cmt&aatee ad Textus e t exposifionds di/ucidationem perntiies. Addnnfur / bis, omnium in hoc opere conbmtorum, duo accwatissimi, ac copio~issimiIndices : / vnus in Textus expositionem, alter ad lectionum summm. 11 ; puis, TRES LIBROS ARISTOTELIS

sous la marque du libraire : ((PARISIIS / Apud ~ r o h r s n mMOREAV, viâ Iacobaeâ, / sub signo Salamandrae. / M. DC. XLIX. / cvhi PRMLEGIO FLEGIS. » L'édition ne dépend pas des précédentes, mais se rattache directement à E&8. J'ai consulté l'exemplaire de la bibliothèque nationale de Paris, R. 1250. Paris, chez les libraires associés, 1660. Il ne s'agit pas là d'une nouvelle édition, ni d'une nouvelle impression, ni même d'un nouveau tirage : ce sont seulement les invendus de la précédente édition qui ont été rachetés et intégrés dans les Opera omiu pour lesquels le P. Jean Nicolaï avait obtenu en 1657 un privilège qu'il céda aux Libraires associés en la Compagnie des CEuvres de S. Thomas ; les libraires associés se sont contentés de faire refaire de nouvelles pages de titre, le commentaire sur le De anima est ainsi inséré dans la deuxième partie du t. ILI, sous le titre : « saNcrr / THOMAE / AQVINATIS / EX ORDINE PRAEDICATORESI / QUINSI ECCLESIAE DOCTORIS &GELICI / IN TRES LIBROS ARISTOTBLIS / D E ANIMA / PRAECLARISSIMA BXPOSITIO : /.../ CVM DUPLICI TEXTUS TRANSLATIONE : / Antiqua scilicet, et noua Argyropoli. / Accednnt ad haec acntissimue Quuestiones Mugistri Dominici de F/undPio, à quamp/tlrdmis mendis Tecens / custigatue e t ad Textus e t expo~itionisdiiscdLtionem persfiler. / Operum TOMI TERTII / PARS SECWDA. » ; suit, sous la marque des libraires : « PARISIIS. / Apud SOCIETATEM BIBLIOPOLARVM, / vià Iacobaeâ.1 M. DC. LX. / c m PR~VILEGIO REGIS. )> ; par une insigne maladresse, les libraires associés ont intercalé, entre les mots « expositio » et cc cum duplici textu )), l'annonce du commentaire sur le De generutione, qu'ils avaient placé après le commentaire sur le De anima pour compléter la deuxième partie du t. III, alors que la suite du texte se rapporte au commentaire sur le De anima et non au commentaire sur le De gerteratione. J'ai consulté l'exemplaire de la bibliothèque nationale de Paris, D. 2595 (III, 2).

EdZa Parme, Pietro Fiaccadori, décembre 1866. Dans l'édition de Parme des Operu otrmia, le commentaire sur le De anima occupe les pages 1-144 du t. XX. L'avis au lecteur, daté du mois de décembre 1866, n'apporte aucun détail sur les caractéristiques de l'édition, mais, conformément A son habitude (cf. l'a-is au lecteur du t. XVIII et celui du t. XIX), elle suit l'édition Vénitienne de Scotto, c'est-à-dire l'édition de

i. JO.Fr. B.M. de Ruheis, O.P., Degerfir,LI rcriprir,or docfrim sancii Thom* &i ; p. 260 : « .F Achevé d'imprimer / le 2 1 juin 1901 / Des presses de l'Imprimerie / de / l'Institut supérieur de Philosophie / Louvain / 138, rue de Tirlemont ». Cette édition reproduit le texte de saint Thomas de I'édition de , uniquement le texte de Venise 1197, W Omais saint Thomas à l'exclqsion du texte d'Aristote ; elle n'a pas rétabli les lemmes, mais a au contraire supprimé les formules d'introduction : « Consequeuter cum dicit », etc. Les lettres a, b, etc., qui marquent les paragraphes, posent un petit problème : ont-elles été empruntées à la Piana ? Mais dans la Piana, elles renvoyaient au texte d'Aristote, qui ici est absent. J'ai consulté l'exemplaire de la bibliothèque des Jésuites de Chantilly w t é C.41.7 Autre exemplaire à la bibliothèque Vaticane, R.G. Teol.N.6343.

i. Le résultat est décevant, d'abord parce que la consuitation des mss a eté toute sporadique, mais s m o u t parce qu'un malheureux hasard a voulu que les mss consultés soient P5,représentant marginal de la famille la moins autori& 'P, P', qui se ramche 3 la méme famille, P,le plus mauvais témoin de la sous-famille détériorée O*PaDP' et lui aussi contaminé par Y, enfin PB,qui appartient à la sous-famillecontnminée Ba'GPPg ; les quatre mss consiiltés par I'abbé Fretté donnent donc une idée fausse de la tradition.Dans ces conditions, il n'est pas étonnant que les rares corrections qu'il a introduites dans le texte de l'édition de Parnie, ou les m s notes qu'il lui a ajout-, détériorent k texte plus qu'elles ne l'am6liorent.

[OINS

Ede6

Turin, édition préparée par le P. Angelo M. Pirotta, O.P., pour la librairie Marietti, 1925. i vol. i 5 x zz, x11+307 p. Page de titre : « SANCTI THOMAE AQUINATIS / DOCTORIS ANGELICI ORD. PR.^. / I N / ARISTOTELIS LIBRUM D E ANIMA / COMMENTARIUM / Editio Recentissima / cura ac studio / P.F. ANGELI M. PIROTTA, O.P. / S. th. lect., Phil. doct. ac profess. / provinciae Melitensis... TAURINI (Italia) / Ex officina Libraria Marietti anno 1820 condita / ... / MCMXXV ».

Ed26b'a

Turin, édition préparée par le P. Angelo M. pirotta' O.P., pour la librairie Marietti, 1936. Deuxième tirage inchangé de la précédente ; dans le titre « Editio Secunda », et la date « MChIXXXVI ».

Ed2'ter

Turin-Rome, édition préparée par le P. Angelo

M. Pirotta, O.P., pour la librairie Marietti, 1948. 1 vol. 17x25 ; vrrrfzzj p. Nouvelle composition de la précédente, mais sans changements (volontaires : quelques fautes d'impressions se sont ajoutées ici ou là, par exemple p. 3, n. 6, ligne 19 : al lege ad ;p. 4, n. 12, ligne 6 : ed Iege et). Dans le tiee : a Editio Tertia » et : (( TAURINI - MARIETTI - R o s m / 1948 ».

Edesau*ter

[Turin-Rome], édition préparée par le P. Angelo M. Pirotta, O.P., pour la librairie Marietti, 119191. 1 vol. 17x25 ; v111+223 p. Nouveau tirage de la précédente (avec les mêmes fautes d'impression). Dans le titre : « Editio Quarta I), et la simple indication a MARIETTI 11, sans lieu ni date.

résumé du traité de l'âme (cf. S. Thornae de Aquino Opera amnid, ed. Leon., t. XLVII i, Praef., p. j7*-4i*), conservé en deux manuscrits : Paris B.N. nal. 1739, f. ira-74rb, et Valencia Cab. 47, f. i8ira-rjrva. Mais, tandis que son résumé de 12&hi9ze se présente expressément comme u n résumé du commentaire de saint Thomas et est en effet un résumé asse7 fidele pour être un témoin valable du texte (cf. ibid.,p. 41*43*, 69*-71*, i67*-168*), son résumé de la Politipe s'est révélé beaucoup plus libre (cf. ibid., t. XLVIII, p. A 14). et c'est aussi le cas de son résumé du De anima : certes, Gui a sans cesse sous les yeux le commentaire de saint Thomas, mais il s'en inspire librement, sans jamais oublier son but, qui est d'initier le grand public non au texte, mais à la pensée d'Aristote ; la doctrine est exposée pour elle-même en dehors de toute discussion du texte et rien n'est épargné pour la rendre accessible ;là où saint Thomas, qui écrit pour des clercs, se contente d'une allusion à un passage d'Aristote bien connu d'eux, Gui expose en détail le contenu de ce passage que ses lecteurs ne connaissaient pas : du coup, au lieu de résumer, il développe, mais toujours par souci de clarté. Si l'on ajoute que Gui ne se vante pas en prétendant écrire d'un style courant, on conviendra qu'il a bien rempli son programme et qu'il a donné, de l'interprétation thomiste de la psychologie aristotélicienne, un résumé de bonne tenue. Mais il l'a fait en ne gardant que rarement les mots mêmes de saint Thomas : son œuvre n'est donc que de peu de secours pour l'éditeur de saint Thomas. Nous donnerons, A titre d'exemple, le prologue de Gui et sa présentation du prologue du traité de l'âme :

In. LES EUVRES INSPIRÉES Sciencia de anima, quamuis inter alias naturalis philosophie partes non sit prior ordine discipline, est tamen prior natura et ordine dignitatis. Vnumquodque enim Le commentaire de saint Thomas sur le De winaa secundum suam naturam tanto nobiiius est et perfectius a inspiré un certain nombre d'œuvres qu'on peut quanto magis per similitudinem appropinquat primo principio quod est deus, ut Philosophus dicit II De genecompter au nombre des témoins de son texte, mais ratione et corruptione [jj6bz6-32; cf. Met., IX, io5obz8témoins trop libres pour que, sauf exceptions, il y ait zy]. Omnis autem forma est quedam similitudo primi lieu de les interroger. Nous en citerons quelques-unes, pnncipii, qua mediante deus dat esse cuilibet corporee sans prétendre être exhaustifs. creature. Propter quodPhilosophus1Phi. c. ult. [i9zai6-17] dicit quod forma est quoddam diuinum optimum et appe1. LA SENT EN CI.^ LIBRI DE ANIMA DE GUI VERNANI tibile. Est enim forma quoddam appetibile per quod appetitus materie terminatur ; et est optimum quia per ipsam unumquodque perficitur ; et est quid diuinum quia Plus connu comme défenseur de la suprématie du per ipsam tanquam per diuine lucis radium diuinum esse Pape et adversaire de la hionarchie de Dante, secundum iiniuscuiusque participandi potenciam commuGui Vemani de Rimini fut aussi un vulgarisateur de nicatum quasi per quandam distributiuam iusticiam la philosophie d'Aristote telle que l'avait exposée possidetur. Cum autem forme secundum diuersos gradus saint Thomas, philosophie qu'il voulait mettre à la nobilhatis sint ad inuicem ordinate, necesse est inter eas portée des gens du monde : après avoir écrit un inuenire unam secundum suam naturam et speciem ceteris résumé de toute la philosophie morale, - Éthique, digniorem. Hec autem cornmuniter loquendo est anima. Politique et Rhétorique, - il écrivit vers 1330 un Et inter animas, anima rationalis optinet primum gradum, PAR LA SENTELWIAD E SAINT THOMAS

que quidem, licet sit forma perfectiua materie, est tamen secundum propriam operationem a materia separata, quoniarn non intelligit neque rationatur per aliquod organum corporale; propter quod potest in sua esse remanere postquam est a materia separata, ut dicit Phiiosophus XII Meth. [j, io7zazj-261. Quia igitur anima in genere formarum est ultima, ad ipsam terminatur ultima consideratio philosophi naturalis, ut Aristotiies dicit in II Phi. [4, i94by-ij, mm cornm. Thornue]. Et quamuis, ut iam dictum est, quelibet forma sic quedam similitudo diuina secundum similitudinem uestigü, solum tamen rationalis anima decoratur ymagine trinitatis. Vnde, cum in principio crearet deus uniuersaiiter creaturas, de omnibus corporalibus creaturis dicitur : Vidit deus quod esset bonum [Gan., 1, io, iz, 18, zi, 251, et fiat hoc et fiat iliud, de solo autem homine dictum est propter animam : Fadamus hominem ad ymaginem et similitudinem nostram [Gy.,1 261. RIaxime ergo rationalis anima inter formas est qrud diuinum optimum et appetibile et per consequens eins sciencia inter omnes naturalis philosophie partes optima est et honorabilis et maxime utilis ut patebit. Et ide0 est maxime appetenda et per studium acquirenda. Set quia labor studii proueniens ex obscuritate et difficultate librorum frequenter retrahit plurimos ab hiis que naturaliter scire desiderant, ergo uolens huic impedimento resistere, et pronidere hiis maxime qui frequenter in aliis impediti libenter quantum possunt scienciam amplectuntur, sentenciam libri de anima Aristotilis per distinctiones et capitula diuisam in hoc opere prosequar plano stilo, ut, uerborum obscuritate remota, ueritas fadlius possit intelligi. Quod edam, dante deo a quo est omnis sciencia et natura, intendo facere de tata sciencia naturali philosophie, sicut iarn feci hactenus de morali.

sophati sunt, et ide0 propter noticiam acquirendam studuerunt et non usus alicuius exterioris causa. Quamuis autem quelibet sciencia speculatiua de se sit bona et honorabilis [THOMAS, 1 1, 401, una tamen potest esse melior et nobilior dtera [I 1, jo], duplici ratione : scili~etratione obiecti et ratione modi [I i, 431. Cum enim tata ratio et distinaio potenciarum sumatur ex distinctione obiectorum, oportet quod ratio et distinctio scienciarum, que sunt quedam potencie secundum Philosophum IX Meth. [ r , io46bj1, sumatur penes distinaionem rerum sdbiium. Vnde Philosophus in III De anima [7, qjibz4-rjl dicit quod sciencie diuiduntur sicut et tes de quibus sunt. Et penes hanc distinctionem semper illa sciencia est nobilior que est de nobiliori subiecto : sic astrologia est nobilior quam geometria. Ratione uero modi iUa dicitur sdencia esse melior que est certior, et hoc modo geometria est nobiior quam astrologia. Cum igitur sciencia de anima sit speculatiua et non actiua, sicut eciam est tata sciencia naturalis ut probat Aristotiles in VI Meth. [i, iozsbi8-iozGa71, sequitur quod ipsa ex sua genere sit bona et honorabilis, set ex se et sua ratione habet quod inter omnes naturalis philosophie partes sit optima et honorabilissima, et hoc tam ratione subiecti quam ratione modi. - Ratione quidem subiecti, quia est de anima, que est mirabilior et nobilior cunctis partibus pertinentibus ad subiectum commune sdende naturalis. Ad cuius euidenciam est sciendum quod aliquid dicitur esse adniirabile duobus modis : uno modo propter ignorantiam, de qua didt Philosophus 1Rletb. [j, 98zbir131 quod propter admirari inceperunt homines philosophari, et statim subdit : «Qui dubitat et admiratur, ignorare uidetur » [y82bi7-181 ; alio nlodo propter exceilenciam, unde Philosophus dicit VI1 Eth. [i, iiqsaz8-zyl quod Lacones admirantes aliquem excellentem uirum tanquam diuinum dicunt : ~ D i u i n u sest uir ». Cum ergo non Distinctio Prima possumus perfecte inteUigere animam in hac uita, cum eciam ipsa sit ualde excellens in naturali bonitate inter In hoc autem opere primo premittenda sunt quedam prohemialiter necessaria ad hanc scienciam, secundo de ceteras creaturas, ut iam dictum est, sciencia que est de anima tanquam de nobiliori et mirabiliori subiecto inter ipsa anima est tractanda. Circa primum sunt consideranda omnes naturalis philosophie partes dignitate et nobilitate tria : primo de dignitate huius sciencie ; secundo de ipsius precellit. - Et non solum ratione subiecti, set eciam utilitate ;tercio deipsius difficultate [cf. T~ohras,1i, i j-271. racione modi, quoniarn anima, quantum de sua natura est, optime cognosdbilis est; similiter eciam ad aliquid optime Capitulum primum : de dignitate sciencie de anima cognoscitur quo ad nos, nam nichil certius cognoscimus in natura quam quod nos uiuimus, sentimus et mouemur Circa primum sciendnm est quod, sicut dicit Philoet intelligimus. Sic igitur dicamus cum Aristotile quod sophus 1 Eth. [i8, iioibio-iiozai], quedam sunt bona laudabilia et quedam sunt bona honorabilia [cf. THOMAS, propter utraque hec, sdlicet et propter nobilitatem et 1 1, j j-j6]. Bonum enim laudabile dicitu esse illud quod propter ceititudinem, sciencia de anima est prima nobilitate non appetitur propter se ipsum, set propter alterum, sicut et dignitate. iustida et fortitudo et uninersaliter omnis uirtus moralis : laudamus enim iustum uirum et fortem et nniuersaliter Capitulum z : de utilitate sciencie de anima omnem hominem uirtuosum propter operationes ad quam Non solum autem est nobilis, set edam et nobis est uirtus quelibet ordinatur. Bonuni uero honorabile dicitur ualde utile, quoniam multum prodest ad cognoscendum esse iüud quod est bonum propter se ipsum et non appetitux cuiuslibet sciencie ueritatem et maxime sciencie naturalis. propter alterum, cuiusmodi est felicitas que est ultimum Anima enim est sicut formale principium omnium animabonum omnium humanorum. Tale autem est sciencia speculatiua, que non ordinatur ad aliquod opus exterius torum [ALBERTUS, p. i, 171 ; cum erg0 cognitio uniuscuiusque non possit haberi nisi per cognitionem suorum operatum. Vnde Philosophus in 1 Meth. [j, 98zbig-zi] diat quod philosophi ad ignorandam effugiendam philoprindpiorum, inpossibile est cognoscere corpora animata

nisi primo cognoscatur anima; in corporibus autem animatis est mixtio et complexio quatuor elementorum et ipsa quatuor elementa [ALBERTUS, p. 4.~1, ut probat Aristotiles libro II De generatione; et ide0 sciencia de anima maxime ualet ad totam scienciam naturaiem. Valet eciam ad moralem ;ad cuius euidendam est sciendum quod, cum omnis perfectio quodam modo ad suum petfectibile referatnr, non potest sciri ipsa perfectio nisi et suum perfectibile cognoscatur; omnes autem uirtutes morales sunt perfectiones anime mediantibus suis potendis ; et ide0 necesse est in philosophia morali et animam et potencias anime aliqualiter cognoscere ; unde Phiiosophus 1 Eth. 119, 11ozai8-rj] didt quod, cum felicitas et uirtutes sint quedam perfectiones anime, oportet quod moralis et maxime politicus aiiqualiter consideret et cognoscat animam et ea que sunt circa animam, sicut medicum ocuiorum oportet considerare oculum et oculi condicionem : morales enim sunt medici animarum [Ef. THOM.~S, 1 1, 79-81]. Valet eciam ad primam philosophiam, que est prindpaiiter de substanciis separatis c m quibus conuenit anima quantum ad suam substanciam, que est simplex et inmaterialis, et quantum ad suam potendam, in quantum est inteilectualis. Et ualet uniuersaiiter ad omnem in quantum in ipsa est intellectus lumen pet quod habet quodam modo principia omnium scienciarum sibi indita per natnram [ALBERTUS, p. J , 4-11, Quia ergo hec sciencia de anima tam nobilis et tam utilis est, studebimus ad cognoscendum natnram ipsius et substanciam in quantum potest esse a cotpore separata ; studebimus edam potencias et passioues eius tam proprias quam communes. Capitulum 3 : de difKcultate sdencie de anima Hec autem cognoscere penitus difficile est. Difficile est enim cognoscere mturam et substanciam ipsius anime per diffinitionem. Si e h sit una communis ars que doceat inuestigare diffinitionem uniuscuiusque rei sicut est unus ars communis que docet demonstrare passiones proprias de subiecto, cum illa ars doceat diffinire per genus et differendam, difficillimumerit scire quid sit anima, quoniam genera et diiierencie substanciarum spiritualium sunt nobis ualde occulta [ALBERTUS, p. 7, 1-21. Si uero drca unamquamque rem sit m a propria ars ad inquirendum diffinitionem uniuscuiusque, tunc erit difficiliuscognoscere quid sit anima, quia difficile erit inuenire istam propriam artem, et, eciam arte inuenta, difficile erit secundum illam inuesgare diffinitionem. Est ergo prima difficultas ex parte modi cognoscendi, quia dubium est ubum sit procedendum per demonstrationem uel per diuisionemuel per compositionem principiorum. Et si per compositionem, adhuc est muita dubitatio de ipsis prindpiis :non enim sunt eadem principia

omnium, set diuersa diuersorum, sicut alia sunt principia numeromm et alia superficierum et sic de aiiis... » (Paris B.N. nal. 1739, f. ~ra-zrb;ValenciaCab. 47,f. i81ra-18zva).

z. LA LECTVRAII ET I I I DE ANIMA SECVNDYM SENTENCIAM VENERABILIS S.4NCTI THOME DOCTORIS DE JEAN GRIMALDI Le dominicain Jean Grimaldi est presque u n inconnu : tout ce que nous savons de sa vie tient en une ordination du chapitre provincial de la province Romaine tenu à Florence en 1318 : « Ponimus studia in theologia ... Item in conuentu Perusino, ubi assignamus studentes fratres ... Iohannem Grimaldi » (Acta capitulurum prouincialium prouPncie Romtane.. , ed. Th. Kaeppeli ... Mon. ord. Fr. Praed. hist. XX, Rome 1941, p. 7.07-208). Étudiant en théologie en 1318, Grimaldi (comme il est normal) semble n'avoir commencé sa carrière littéraire qu'après 1323 : ses ouvrages se placent en effet sous le patronage de saint Thomas déjà reconnu comme saint : o n ne risque guère de se tromper en les situant dans les années I 330. Les œuvres de Grimaldi ne nous sont connues que par un seul manuscrit, le ms. Krakow, Biblioteka Jagiellorish 1734, f. 1-41(la seconde partie du volume est en réalité u n manuscrit différent), et grâce à u n seul et fort médiocre scribe du milieu du xlve siècle, ce Petrus Polonus dont, un moment, o n a voulu faire l'auteur du cours de Grimaldi sur la Ply~iqm', alors qu'il se présente expressément comme le scribe qui l'a copié : « H o c opus scripsit P. Polonus ord. fratrum predicatomm )) (f. i7v. dans la marge supérieure), à peu pr&s dans les mêmes termes qu'il emploiera pour signer sa copie, à la suite des œuvres de Grimaldi, du De ente de saint Thomas : « scriptus per petrum Polonum » (f. 9 9 ~ ) .I l sufit d'ailleurs de lire quelques Lignes écrites de la main de Petrus Polonus pour s'assurer que le ms. de la Jageiionieme n'est pas u n autographe d'auteur, mais une copie de scribe. Sans doute, des deux cours sur Aristote copiés par Petrus Polonus, seul le cours sur les livres II-III du De atzima est attribué à Grimaldi ;mais, dans la préface de son cours sur le De anima, Grimaldi nous affame lui-m&mequ'il a écrit un cours sur la Pdysiqw exactement du même type, ce qui est bien le cas du cours sur la Pby~ique copié par Petrus Polonus : même inspiration, même facture, mêmes formules ; i'attribu-

.

i. Cf. 2.K. Siemiptkomska, Pemr PO~O~PIII O.P.Un émiwiip dominirain d~X l P siècle, dans iM~dioevalinPbibsophiro Polonom, XII (i967), p. 3-7 ; Ch. H. Lohr, iMcdiew1 Latin Arirfofla Commcntmi~r.Awtbors: N m c i ~ ~ ~ ~ ~ - R i c h dans m L rT~oditio, , 28 ( 1 9 7 ~ )p.~ 367 ; H. V. Shooner, Codice, n. 1325 ;M. Markowski et S. Wbdek, Repertoriw consnsent~~ionnn... in A r . Lat. guoe in Bibl. I en 1 5 IO, il meurt en i j 16/17, Reuter nous intéresse ici par le livre qu'il publia en i j o g à Wittenberg (1 vol. in-quarto de 1 2 G. non numkrotés ; 7 cahiers signés A-Ha 1'; le livre proprement dit finit au f. jov, les deux derniers folios sont occupes par un tableau des facultés de l'âme, un précis d'anatomie et une planche : la tête, avec Ia localisation des sens) dont voici le titre : Liber de Anima Aristoteiis nuper per J o a ~ e m Argiropilum de Greco in Romaniim sermonem elegantissime traductus cum commentariolisdiui Thonle Aquinatis iterum explosa barbarie castigatis et reuisis iuxta ordinauurn processum ducalis Academie Wittenburgensis. La souscription d u livre et le colophon fuial (f. jov)

On trouvera la bibliographie dans H. Keussm, Di0 A%hiks/ I r U#ivcrsitaf E!n,

j.

Bd, Bonn i g j i , Nachtrag i256, p. 75.

précisent les intentions de l'auteur dont ils nous donnent le nom : Et sic de animae natura hac nostrae commentationis lege absoluitur diuino aspirante suffragio. Arno virginei partus supn millesimum quingentesimo nono Die quinto Mensis Septembris in Achademia Aibiorensi. HABES candidissime lector tris (!) libros de Anima Aristotelis in politiorem latinitatem nuper traductos cum commentariolis diuae (1) Thomae Aquinatis per Chilianum Reutherum reuisis ac rethorica claritudine illustratis quibus philosophiae alurnni magnum profectum eloquiique romani ubeitatem sequestraat(! lege -trata) barbarie ualeant ingenue adipisci. .i.~Aoa. La lettre dédicace de Reuter aux il réformateurs » institués en 1508 par le recteur Christophe Scheurl pour ouvrir la jeune université de Wittenberg à l'esprit nouveau de l'humanisme y insiste encore : ce qui a décidé l'auteur à écrire son livre, c'est sans doute tout simplement la nécessité de procurer aux étudiants un texte, - les libraires n'en avaient plus, - mais c'est suttout la nécessité de leur procurer un texte qui ne les d é ~ o û t epas par sa barbarie et q u i ne leur fasse pas oublier leur-latin. D'où son choix de la traduction d'Argyropoulos, ce Grec qui a rendu au texte d'Aristote l'antique splendeur de l'éloquence Romaine, d'où aussi, en dépit de sa fidélité à la doctrine de saint Thomas et de Thémistius qui ont su décortiquer la pensée d'Aristote pour en déguster la pure amande, sa décision de ne moissonner dans le champ trop fertile de leurs œuvres que de courts extraits de commentaire (11 commentariolas quasdam breuiusculas D), dont il faudra encore purger la langue de sa hideuse barbarie pour lui rendre les grâces d'un style poli Dans son commentaire de qjjby-io, où Aristote note la contradiction entre la raison et l'appétit sensible, Kilien Reuter évoque avec ferveur la mémoire de son maître Lambert de 's Heerenberg, qui avait trouvé dans ce texte la preuve du salut éternel d'Aristote1 :

...

(f. 47x9 : :(Notandum quod eximius vir dominus Lambexms de monte preceptor meus multa laude cumulandus ex textu probabiliter elicit Aristotelem fuisse de statu saluandorum quia de lege nature requirebat et sufficiebat ut homo cognoscetet suam naturam esse confractam propter rebellionem et repugnantiam appetitus sensitiui et inteliectiui et quod propter talem confractionem homo repertorem [! Iege reparatorem] nature cognosceret et imploraret, quem Aristoteles in libro De pomo et morte inuocat atque veneratur S.

Hommage d'autant plus chaleureux peut-être que

Reuter avait à se faire pardonner : en stigmatisant ceux qui avaient réduit la noble langue Romaine A n'être plus qu'un jargon barbare, il atteignait son maître : les Epistolae obscurorum uirurum tourneront en ridicule la langue des professeurs de Cologne et Lambert n'était pas le dernier à mériter ces sarcasmes ; la langue de saint Thomas est pure à côté de la sienne. L'humanisme de Reuter I'amkne d'ailleurs à une rupture plus profonde avec son maître : alors que Lambert interdisait la lecture de l ' A r s amatoria d'Ovide, il invoque, lui, le témoignage du poète en faveur de l'immortalité de l'âme (f. 6r) : ((Praeterea Ouidius de arte amandi libro III [149-1$0] inquit : Est deus in nobis sunt et commerda celi Sedibus aethereis spiritus ille uenit ». Le manuel de Reuter n'est le plus souvent qu'un honnête résumé de l'enseignement de Lambert et de saint Thomas. Cependant ici ou là Reuter tient sa promesse de nous donner quelques commentariola de saint Thomas. En voici deux exemples : (f. zv) : « Si ad primam philosophiam anhelamus (que theorica ueritatis dicitur, ut patet quarto metha.) oper i a e > predum est sdre naturam intellectus ut possimus deuenire in cognitionem substanciarumseparatarumquibus assimilatur. si denique scienciam moralem consequi uoluerimus putencias animae scire conueniet. ut inquit Beatus Thomas. Anima enim est principium omnium animalium : quia ipsa est fons et principium omnis motur in rebus animatis et qua sublata corpus marcessit )> [cf. THOMAS 1 1, 118-irgl. (f. IV): G Praeterea idem Plato uidetur posuisse numeros esse rerum species principia et elementa. dicif erg0 animam habere inte/lectum e x ydea unius quia sci/icet ert in eu natura unitatis. intellectur enim ana apprebensione apprehendit unum. Et primam dualitatem prebere scienciam eo quod scienda est ab uno ad m m uidelicet de printipiis ad conclrrsionem. Opinionem uero exprima trinitate prouenire. Opinio enim cum sit de uno ad duo uidelicet de principiir ad conclusionem cum formisne alterifis et sic erunt ibi tria ut unum principium et & conclusiones vna conclusa et alia formidata inquit beatus Thomas. Senmm autem habere a prima quaternitate et hanc primam ydeam esse corporis disserebat eo quod constat ex quatuor angulis videlicet longitudine latitudine altitudine et profunditate. Cum ergo omnes res cognoscantur istir quatuor sciliced inte//ectu sciencia opinione et sensu corporeo. igitur bar potencias dica't babere animnm secundum guod particdpant naturam vnifatisdualidah'stwnarii et quaternaria'. ideoque posuit animam separatarn esse ydeam budur anime composiiam e x nxmeris qui rgnb principia et elementa r e m » [THOMAS 1 4, i68, 176-1971.

t. La question de Lamb& De rolmfione Are~fofelir a été étudiée par M. Grahmann, MifIeli1IferIiche1GsirtesIcbe#,Bd n.,Munich 1936,p. 95-99; la prière anribu& par Lambert à Aristote : (1 O ens entium, miserere mei >ine se trouve pas dans le Libcr de pmno, c o m m e l'a noté Grabmann et comme le c o k m e i'éàition de M. P l d a , Anrrofeli~~i j8rcbnhn Libm de pomo. Verxio Lnfino Mcnfredi (Academia Sc Polona. Collegium studiis classins promovmdis. A u b Graec. et Lat. Opusnila selecra Fasc. II), Varsovie ,960. Cf. aussi H. G . Senger, Wu gcht Lambert von Heerenbcrg dia Scligkeif der Aririo/el#e lcr iuil, dans Mirnllaneo Medioevolia, 1 5 (1982). p. 293-3i i .



non aliquid blparuum. Considerandum autem et si partibilis sit, aut inpartibilis, et utrum 1sit similis speciei omnis anima an non ? Si autem non similis speciei, utrum 1specie differant aut genere ? Nunc quidem enim dicentes et querentes 1de anima, de humana solum uidentur intendere. SFormidandum autem quatinus non lateat utrum una ratio 1ipsius est, sicut animalis, aut secundum unumquodque altera, ut 1equi, canis, hominis deique, anima1 autem uniuersale aut nichil 1est aut posterius. Similiter autem et si aliquod commune aliud predicetur. Amplius autem si non multe anime, set partes, utrum hozbg oportet l”querere prius totam animam aut partes. Difficile autem et 1harum determinare quales apte nate sint altere ab inuicem esse, et utrum 1partes oportet querere prius aut opera ipsarum, ut 1intelligere aut intellectiuum, et sentire aut sensitiuum. Similiter 1 autem et in aliis. Si autem opera prius, iterum utique rsdubitabit aliquis si obietta horum prius querendum, sicut 1sensibile sensitiuo et intelligibile intellectiuo. Videtur autem 1non solum quod quid est cognoscere 4ozbA utile esse ad cognoscendum 1causas accidencium substanciis, sicut in 1mathematicis quid rectum et quid obliquum et quid linea et planum aoad cognoscendum quot rectis trianguli anguli sunt 1equales. Set e conuerso accidencia conferunt 1magnam partem ad cognoscendum quod quid est. Cum enim habeamus 1 tradere secundum fantasiam de accidentibus 1aut omnibus aut pluribus, tunc et de substancia zbhabebimus aliquid dicere optime. Omnis enim demonstrationis principium est quod 1quid est. Quare secundum quascunque diflinitiones non contingit accidencia lcognoscere, set neque ymaginari ‘de ipsis facile, 1manifestum quod dyaletice ditte sunt et uane omnes. 4osaz

Ar. Ni NP(vp, tPO%) Np(pecia 1) : Npl(p), Np*(aypw) Nr 4ozai et V(A), 9, T(i, IOO) : om. Ni (-p), Np g uidentur] g-io propter ipsam communes NP, T(l3g-$40) propter communes Np communes propter NP (cj Pr& p. 173*j esse @zem. V, Nr IO etz V, T(38, 142) NiNp IZ communis questio V, T(I 5 5) NiNp 19 cum] si autem V, @Oa cum autem NP fceftj 26 sunt hic Ni (OSA z) : uflfe in potencia Np 4 solum an Ni (-pfI%) aut Np 4ozb3 differant v, Np, T(189) : diRerum Ni (-v) @CM intendentes V[AJ, ?T) V, 9, Np, T(195) sola Ni (-9) 3 Formidandum] Verendum V(A) Videndum Ni* (-x) E animalis Ni anima1 Np aut (= 4) NiNp, T(208 uel) qua (= ? f) Nr xi sint Ni (-YC) sunt Np ab inuicem Ni (-p) ad inuicem Np : inuicem’ Nr 2f aliquid dicere] h. Xvp, Np hosax ymaginari Nil, Np : coniectare V(A) coniecturari optime] pulcerrime Xx V(&fj, Ni*

:

:

:

:

: : im.

:

:

:

:

:

:

S-CIA

LIBRI

PRIMI

BOTZOTWY et /~OBJOTYZ&L~ZV etc. Sicut Philosophus docet in XI De animalibus, in quolibet genere rerum necesse est prius considerare communia, [et seorsum] et postea propria unicuique illius 5 generis (quem quidem modum Aristotiles seruat in philosophia prima : in Methaphisica enim primo tractat et considerat communia entis in quantum ens, postea uero considerat propria unicuique enti), cuius ratio est, quia nisi hoc IO fieret, idem diceretur frequenter. Rerum autem animatarum omnium quoddam genus est et ideo in consideratione rerum animatarum oportet primo considerare ea que sunt communia omnibus animatis, postmodum uero illa que propria sunt 15 cuilibet rei animate. Commune autem omnibus rebus animatis est anima ; in hoc enim omnia animata conueniunt. Ad tradendum igitur scienciam de rebus animatis, necessarium fuit primo tradere scienciam de anima tanquam communem zo eis. Aristotiles ergo uolens tradere scienciam de ipsis rebus animatis, primo tradit scienciam de anima, postmodum uero determinat de propriis singulis animatis in sequentibus libris.

*** Circa primum sciendum est quod omnis sciencia bona est, et non solum boria, uerum etiam honorabilis, nichilominus tamen in hoc una sciencia superexcedit aliam. Quod autem onmis sciencia sit bona, patet, quia bonum rei est illud secundum quod res habet esse perfectum, hoc enim unaqueque res querit et desiderat ; cum igitur sciencia sit perfectio hominis in quantum homo, sciencia est bonum hominis. Inter boria autem quedam sunt laudabilia, illa scilicet que sunt in ordine ad finem aliquem, laudamus enim bonum equum quia bene currit, quedam uero sunt et honorabilia, illa scilicet que sunt propter se ipsa, honoramus enim fines. In scienciis autem quedam sunt practice et quedam speculatiue, et hee differunt quia practice sunt propter opus, speculatiue uero propter se ipsas ; et ideo sciencie speculatiue et bone sunt et honorabiles sunt, practice uero laudabiles tantum. Omnis ergo sciencia speculatiua bona est et honorabilis, set in ipsis scienciis speculatiuis inuenitur gradus quantum ad bonitatem et honorabilitatem ; sciencia namque omnis ex actu laudatur, omnis autem actus laudatur ex duobus, ex obietto et ex qualitate seu modo ; sicut edificare est melius quam facere lectum, quia obiectum edificationis est melius letto, in eodem

*** In tractatu autem de anima quem habemus pre 2s manibus, primo ponit prohemium, in quo facit tria que necessaria sunt in quolibet prohemio. Qui enim facit prohemium tria intendit : primo enim ut reddat beniuolum, secundo ut reddat docilem, tercio ut reddat attentum ; beniuolum quidem 30 reddit ostendendo utilitatem sciencie ; docilem, promittendo ordinem et distinctionem tractatus ; attentum, attestando difhcultatem tractatus. Que quidem tria Aristotiles facit in prohemio huius tractatus : primo enim ostendit dignitatem huius @rcO*Flj,

@(pecia I) : 4 et seorsum

@2@orPiJ

JecZ. (et seorsum 5 unicuique

e&)

54 et] borra

(+

et v,

vd,

Jec.27.

vs)

Yra+

: Ar.,Depart. ahtaL, : Kcommuniter accidencia

praesertim prius

quidem diximus

dicentes quod

ak hm.,

1 xv

si eum

beniuolum,

20

attentum,

docilem

prooemium, docilitatem

quod

42 Videtur

Orat., fecerimus

W.

f. 4rva

: 4oza4.

19-21).

IV

p.

secundum

eadem

r8b)

dicere

Cousin,

;

quam

aliquid eadem

commune

1) (G3ga23-24)

N (G43bro-12).

t. III,

In CjcerosjJ

intemlit

Top.,

auditorem,

laud. (cf. C. Ottaviano,

(lectus

supponemes

Cf. ipse Thomas, auditoris p. 2ob-2rb)

1 r (ed. Orelli-Baiter,

ut in rhetoricis

Te~timedioeva~ihediti,

discitur, Firenze

IV (ne6 non pierique

5’, Y’a

; cj.Pr$.

transl. seor3.w

In De gen., idonee

n. 2

comparans

; Ps.-Cicero, rebus

auctores

aut beneuolentiam Un opuscolo

3, Pars

captat, inedito

f. 73ra

autem

Ed@s

et 73vb-7Gra),

quia et secundum

Cicero,

24-32

Heremhm,

in CjcwofziJ O$wa, Vol.

delere

quis Y*,

circa unumquodque

ad reliquam

Ad inter

lat. 2093,

; cc Manifestum

ak >iljs

Pr.,

fed cf. ti. ZOO) correxhet,

p. G3*) Yra+

(ms. Vat.

1) (G3gar8-ig) autem

maxime

1933,

dett;

3G quid]

13 ea] illa Y

Y

de Moerbeke

; cc Dicere

19) :

1 12, 4o9br8-zr.

22

S-CIA

28

LIBRI

PRIMI

quad attribuebant anime, scilicet quod sit subtilissimum, quantum ad aliquid bene dicitur et quantum ad aliquid male ; si enim subtilissimum accipiatur simpliciter dictum de anima, sic bene 1s dicitur, quia sine dubio anima incorporalissima et subtilissima est ; si autem non accipiatur simpliciter set cum corpore, ut dicatur anima subtilissimum corpus, sic male dicitur. Et ideo Philosophus non utitur per se nisi de duobus 20 tantum, scilicet motu et cognitione. Diuiditur autem pars ista in tres partes : primo enim inquirit de anima contra opiniones philosophorum secundum quas dixerunt ipsam esse principium motus ; in secunda secundum quas 2s dixerunt ipsam animam esse principium cognitionis, ibi : Tribtis az&m modis traditis etc. ; in tercia uero mouet quandam questionem, utrum scilicet mouere sentire cognoscere attribuatur anime sicut uni principio uel sicut diuersis, ibi : 30 QaoniaB atitem cogaoscere anime est. Prima pars diuiditur in duas : in prima disputat contra ea que dicuntur de anima secundum quod est principium motus ex eo quod ponunt ipsam principium motus ; secundo contra quandam 35 opinionem, quia supra hoc quod dixerunt animam esse principium motus, quidam attribuunt ipsi anime aliquid aliud, scilicet quod sit numerus mouens se ipsum, ibi : M.vZtz.maatem hiis pe ditta mnt irrationabihks. Pars prima diuiditur in duas : 40 primo enim disputat contra opiniones illorum qui attribuebant motum anime secundum quod ipsi attribuunt anime motum ; secundo inquirit utrum per aliquam aliam uiam motus anime attribui possit, ibi : Rationabihu aatem dtibitabit etc. Pars 45 prima diuiditur in duas : primo enim disputat in communi contra illos qui dicunt animam principium motus ; secundo uero descendit ad quasdam questiones in speciali, ibi : Qaidam aatem ei mo.vere etc. Pars prima diuiditur in duas : primo SOenim manifestat suam intentionem ; secundo ponit rationes ad propositum ostendendum, ibi : Qtiahor atitem motzu c.vm sist etc.

@(pecia

: @(04Blx),

z)

om. Y-1 Y1b

: Multis

moueat

ipsam] quod]

sed cf.

c&;

3) : W(OW),

@(pecia ret]

ipsofum

Y’a

+

: mouet

et Y

Y1b

26 Tribus 17,

z+o(ibzj.

Ar.,

Pbys.,

257a33-258a5.

quod

Pi,

‘Tb+

: 1 22,4ogbi8. 52 Quatuor VIII,

per totum.

autem

52 motus] : Yla(V*F,

62 moueretur] Y (-V*,l

Thomas mipkre

: cum

V),

30 Quoniam : 4o6ai2. 90 in VIII

V),

Y~b(ViV~),

moueatur

est

uidelicet

: 1 14,4iia26. Phisicorum

Y*(V’W)

: Ar.,

quod

ex Ar.,

4oJb32

d @sa V

VIII

@,

Arhfofeiis

: 1 il,

V,

moueret

Y1

@b32. 57-45

: ipso

Y

va,

Bll,

pecia 3 in Q

hc+j!

BIP6, IS)

27 uero]

38 Multum

77 inS] om. W, 8~dicentes

Ed@

L-V)

credebant

Y1b

tierba dferref

g, 236a4-257a33.

Vd : om. Y1*,

exp.

attribuebant

(CWS V6, sec.m.

92 ipsum

: 1 3,4o3b25-28. Pby~.,

61 quod

74 quia]

38 Multum

53 ex superioribus

36 attribuunt]

cf. Ar., 4oGal2

mppl.

Jed correxzhe

: quad

19 de]

W

‘S’a

85 falsum

V*F

F(V’W) Fa,

@ ; Jed

modis

w%tur,

uidelicet

primo

ANIMA

Dicit ergo primo quod, sicut ex superioribus habetur, philosophi ex duobus uenerunt in cognitionem anime, scilicet motu et sensu, et inter hec 55 primo considerandam est de motx Omnes autem philosophi qui uenerunt in cognitionem anime ex motu, hoc principium habebant commune, scilicet quod omne quod mouet, mouetur ; unde quia naturale est anime 60 quod moueret, credebant quod eidem sit connaturale quod moueretur et hoc habere animam ex substancia sua ; unde et ponebant in eius diffinitione motum, dicentes animam esse quid mouens se ipsam. Est ergo hic contra duo disputandum, 65 scilicet contra rationem positionis et contra ipsam positionem : utrumque enim est falsum. Nam et ratio positionis istorum falsa erat et eorum positio. Hoc enim quod supponebant tanquam per se uerum, scilicet quod omne quod mouet, mouetur, 70 falsum est, sicut satis probatur in VI11 Phisicorum, ubi ostenditur quod est quoddam mouens inmobile ; et quantum ad hoc pertinet, breuiter potest ostendi, quia si aliquid mouet et mouetur, constat quod secundum quod mouet est in actu, secundum 75 quod mouetur est in potencia, et sic idem et secundum idem esset in actu et in potencia, quod est inconueniens . Set hoc pretermisso, disputemus ad positionem eorum, utrum scilicet anima moueatur. Dicebant SO enim isti duo, scilicet quod anima mouetur et quod motus esset de substancia anime. Aristotiles utrumque negat, dicens quod fortassis (hoc dicit quia nondum probauerat hoc quod dicit) Noä soLw -=cfaZszwz est> quod motus sit de substancia 85 anime, secundum quod dicunt [diflìnientes ipsam] dicentes animatn esse quad est se ipwn nzoz.tensaut possibiZe motiere, set totaliter inpossibile est conuenire ipsi anime quod moueatur. Et hoc prias dic&z est, scilicet in VI11 Phisicorum, uidelicet 90 quod non sit necesse omne mouens moueri. In mouente enim se ipsum duo sunt, unum mouens et aliud motum, et inpossibile est quod illud quod est mouens moueatur per se. In anima-

vb(ViV*),

31 in prima]

1 Y

@(BOX)

JecL (haec tierba primo scilicet

(-FE)

infru 1 il,

81 enim]

Yaa**

: p(VaF,

Y

@(BolPi)

28 sentire]

DE

Y1

: om.

animam

(-V)

V,

moue80 eorum]

8G ditientes

coti

go-9% uidelicet

D)

@, Yx

4

Rationabilius

Cf. supra 92-94

: 1 lo,

doSa34.

1 3,4o3b2g-3%. In mouente

48

71 in VI11 -

per

se

: Ar,,

: :

Quidam

Phisicorum

Pbys.,

VIII

lo,

CAPITVLVM

(4ojb3 1-406~~22)

V

libus autem, licet non moueatur per se pars mouens, mouetur tamen per accidens. Onne enim quod mouetur, PZOZ&W dz@ici~e~,quia uel sectind~~ aZtewm uel sewndam Je ; seczwdzmaLter.wzseu per accidens, quando non mouetur ipsum, set illud 100 in quo est, sicut nauta mouetur non quia ipse moueatur, set quia nauis mouetur ; unde hec, scilicet nauis, moge$w secmzdzm se, nauta uero secundum accidens. Et quod non mouetur per se nauta, patet, quia quando aliquis mouetur per se, 105 mouetur secundum partes suas, sicut in ambulatione p?-iw est pedkw amb#latio,et hoc, cum est nauta in naui, KW .&.zestei. Sic ergo patet quod zvone?-idicitur dz.@iciter,secundum se et secundum accidens ; set isti attribuebant anime moueri IIO secundum se, et ideo, pretermisso ad presens utrum anima moueatur per accidens, itztetzdams de akwa si mouetur secundum se e.t jartic$at mota, sicut isti dicebant. Et quod non mouetur per se, probat Aristotiles 11s sex rationibus.

accidens et ideo non exigitur ad hoc locus ipsis. Si uero mouetur per se, ergo mouetur aliqua specie motus ; species autem motus sunt quatuor, 135 scilicet secundum locum, augmenti et decrementi et alterationis (generati0 enim et corruptio non sunt proprie motus, set mutationes), ergo anima mouebitur aliqua specie istorum motuum, uel secundum locum uel secundum augmentum uel 140 secundum decrementum uel secundum alterationem ; si ergo mouetur aliquo istorum et omnes hii motus sunt in loco, ergo anima erit in loco.

97

Circa quas rationes considerandum est quod, licet rationes Aristotilis parum uideantur ualere, nichilominus tamen sunt efhcaces, quia sunt ad positionem ; aliter enim argumentandum est ad 120 eum qui simpliciter intendit ueritatem, quia ex ueris oportet procedere, set qui argumentatur ad positionem, procedit ex datis ; et ideo frequenter Aristotiles, quando argumentatur ad positiones, uidetur quod inducat rationes parum efficaces, IZ> quia procedit ex datis ad interimendum positionem. *** do6ara

130

Sic ergo primam rationem ponit [ibi] cum dicit : Qzzataorazttemetc., que talis est. Si anima mouetur, aut mouetur per se aut per accidens. Si per accidens, tunc motus non erit de substancia anime, quod est contra cos, set mouetur sicut album et tricubitum que mouentur secundum @(pecia

3) : @(O*Pi),

@(Bo*C)

Y

: Y?a(V*F,

105 in ambulatione] est in ambulatione quod YW 119 argumentandum] arguendum 123 Aristotiles primo $raem. deri

quando]

m-ipserit quia

ipJe

Y’*,

dupliciter]

et Y1b im.

137-13 8 generati0 et 58-61 26obl-7 anima, loquitur,

-

quia

cf. Rodier,

*** y(V*W)

1i 1 intendamus]

102

dimus

VaF,

secundum]

W :

per Fa**

cf. AL,

4o6al1,

103 mouetur]

moueatur

114 per]

CWB adn.

Y

secundum

: oh, V*V ui argumentatur vsF : arguitur CD, VV4 : arguit Yb, W, sec.m. Bo104 Y i27 ibi] 09~~.Y : Jecl, (for&m argumentatur ciare v*F : argw BoI, V : arguitur 04Pi, C : arguit Y1b+ po$tea iticum dicit curr.) 143 hii CD : huiusmodi Yr : isti Ya 153 non] + sunt @, Y1b 159 sine] *59 alteraretur] alteratur CI)%: alteretur v*F 162 quia] quod v*F, Ya 165 sua ratio] imz. Y respon-

mutationes

: cf. Ar.,

enim alterationis

nisi quia est in aliquo

; cf. De geti., 1 6, palam

‘P~(ViV*,J,

*** In hac autem ratione uidentur esse duo dubia. Vnum de hoc quod dicit quod omnes ditti 145 motus sunt in loco, quod quidem de locali et de motu augmenti et decrementi manifestum est, set de alteratione uidetur difficile. Quod quidem sic intelligitur ab aliquibus ; quia enim omne quod alteratur est corpus et corpus est in loco, ideo 150 alteratio dicitur fieri in loco. Set hoc non saluat litteram Aristotilis, quia Aristotiles dicit quod huiusmodi motus sunt G in loco D, non (Xsecundum locum D. Et ideo dicendum quod sine dubio alteratio est in loco : aliud enim est motus in loco 153 et aliud motum esse secundum locum ; alteratio non est secundum locum, set est in loco, nam in alteratione oportet quod sit appropinquati0 alterantis ad alteratum : sine hoc nichil alteraretur ; unde, cum appropinquati0 fiat per motum loca- i60 lem, oportet quod sit ibi motus localis ut causa. Secundum dubium est quia secundum istos non erat inconueniens si anima esset in loco, cum ponerent eam moueri per se ; et ideo non uidetur ualere sua ratio. Ad hoc autem potest responderi 165 dupliciter : uno modo, quod istud inconueniens deducitur per sequentes rationes ; alio modo, quia propter hoc est inconueniens, quia si anima esset in loco, oporteret quod assignaretur sibi locus proprius in corpore separatus, et sic non esset 170 forma tocius corporis.

F

Y

(p. 5 i) : N motus

in nigredinem

im

TbomaJ,

V),

Y’*

29

322bg-11,

et locum

22-23,

proprium

t. II, p. 78).

Pby~., V 2,225a35-bl ; non est in loco...

diuisibili,

scilicet

32-323al.

habebit

; quem

8, 229bl3-14

Et potest

co~pore, non 169-170 igitur

hunc

= Met.,

dici quod

locus

XI

11, lo68a2-3.

est in eo accidentaliter

quia est diuisibilis proprius

? N (Themistius

in se D.

: 1.5. Themistius, tamen

non

modo. nam -

f. 5rb (ed.,

de loco

: Auerroes, 1 38, u. 48 enim non mouetur : Ar., Pbyx., VIII 14, 42-44) : cc Si itaque corpus

149 aliquibus aliquo

157-161

proprio

p. 40,

Albedo causa

in corpore,

sed de loco

naturali

SE’NTENCIA

406a22

175

180

LIBRI

Secundam rationem ponit cum dicit : Amph’us uutem etc., que talis est. Si anima mouetur per se secundum locum, mouetur naturaliter ; omne autem quod mouetur naturaliter, mouetur uiolenter ; set si mouetur naturaliter, quiescit naturaliter, et si quiescit naturaliter, quiescit uiolenter ; ergo anima mouetur uiolenter et quiescit uiolenter. Set hoc est inpossibile, scilicet quad moueatur uiolenter et quiescat, quia motus anime et quies sunt uoluntarii.

***

r9o

In hac autem ratione uidetur dubium esse, scilicet quod id quod mouetur naturaliter mouetur uiolenter : nam celum mouetur naturaliter, non tamen uiolenter. Ad quod dicendum est quod illa propositio secundum ueritatem falsa est, set secundum positionem uera, quia isti nullum corpus ponebant naturaliter motum nisi quatuor elementa, in quibus uidemus motus et quietes uiolenter fieri, et secundum hoc procedit ratio.

Terciam rationem ponit cum dicit : AmpZius si quidem etc., que talis est. Illi dicunt quod anima mouetur et ex hoc mouet corpus ; et hunc motum dicis habere ab aliquo elementorum : aut ergo motum ignis aut terre aut aliorum 195 sequitur mediorum ; si ergo participat motum ignis, mouebitur solum sursum, si terre, deorsum ; set hoc est falsum, quia anima mouetur ad ornnem partem. Et hec ratio procedit ex suppositione. Quartam rationem ponit cum dicit : Quokzm doGa autem uidetur etc., que talis est. Vos dicitis animam ex hoc moueri quod mouet corpus, ergo nztiomzbiie est dicere quod illis motibus mouet corpus quibus Z$GZmouetur et e conuerso uerum erit dicere quod 20s illis motibus mouetur quibus mouet corpus ; set corpus mouetur seczmdum Zoci mututio~em ; ergo et anima mouetur secundum locum ; set si moueri animam secundum locum est mutare corpus, contingit ipsam animam exez.&emiterum reintrare 4o6azT

@(pecia

3) :

@(OTi),

r83 (-va) a de mediis s

@(BoX) (-F)

Y?

233

: ?P(V~F,

et intrare]

: Porphyrius,

214 aliqui eius nomen mouetur,

secundum

reticuit,

f. sva

et corpus

mouet.

cf. infra III 6, 43 ra6-7. dicenti

animam

neri in corpore dicebant

animam

totam

quandam quidem

229-236 per totum

ut in loco

adnotationem

et ut in uase,

esse harmoniam,

: a Quidam enim

mixtam hoc

cf. infra

Contra hanc rationem aliqui obiciunt dicentes quod hoc, scilicet quod anima moueat eisdem 21s motibus quibus mouetur, non est uerum, quia anima non mouetur nisi secundum appetitum et uoluntatem, mouet autem corpus aliis motibus. Ad quod dicendum quod appetere et uelle et huiusmodi non sunt motus anime, set operationes, 220 motus autem et operatio dirferunt quia motus est actus inperfecti, operati0 uero est actus perfetti ; nichilominus tamen uera est illa propositi0 secundum positionem, quia illi dicebant animam non aliter mobilem nisi secundum quod mouet corpus, 225

*** Set numquid sequitur illud inconueniens quod resurgant corpora animalium si anima mouetur secundum locum ? Dicendum quod quidam dixerunt quod anima est commixta toti torpori et unita secundum 230 quandam proportionem et quod non separatur nisi soluatur illa proportio, unde quantum ad istos non sequitur ; set quantum ad illos qui dicunt animam esse positio Democriti. 4o6ba j Deinde cum dicit : Modem autem modo etc., ~5 ponit opinionem Platonis. Et circa hoc duo facit : primo ponit opinionem Platonis ; secundo reprobat eam, ibi : Primum quidem @w etc. Circa primum duo facit : primo ostendit similitudinem opinionis Platonice ad opinionem Democriti ; GO secundo explicat opinionem Platonis de anima, ibi : Consthtam enim ex eZementis etc. Dicit ergo primo quad, sicut Democritus posuit corpus moueri ab anima in quantum anima coniuncta ipsi mouetur, ita et Thimeus qui 65 introducitur a Platone loquens assignat naturam quare anima mouet corpus : dicit enim quod anima mouet corpus in quantum ipsa mouetur propter hoc quod anima coniuncta est torpori per modum cuiusdam colligationis. 4oGbas Deinde cum dicit- : Cofistz2i#am ekm ex elemefltis etc., explicat opinionem Platonis ; et primo exprimit constitutionem substancie ipsius ; secundo exponit quomodo ex ea procedit motus, ibi : Aspectztm rectztm in circzhm rejexit. Circa primum sciendum est quod Piato hec 75 uerba que hic ponuntur in Thimeo prosequitur loquens de anima mundi quam imitantur secundum ipsum inferiores anime ; et ideo per hoc quod hic tangitur de natura anime mundi, quodam SOmodo tangitur natura omnis anime. Sciendum est igitur quod, sicut supra dictum est, Piato posuit substanciam omnium rerum esse numerum, ratione superius ditta ; elementa autem numeri ponebat unum quasi formale et duo quasi mate3) : @(OaPi),

@(pecia 31

non

-

om. coa’d

@(BoT)

uoluntarius] 53 positio

cf. AK, hola cat Yr

; hffa 1 72 ipsius]

fonhY2

Y

Democriti

8, r

(posito

0~ Jzkppl. anime

inferiores

100

Y?r

r24

V),

Y?b(ViV*),

uiolentus

Democrito

?

Platonis

Pi)] Pi,

74 reflexit] surgit]

consufgit

dyatessaron

+

6i

ozv. Y Y,

45

ideo]

Ergo

est ut uidetur enim]

(in circulum

om. Pi,

9 Yr Yl;

om. @ V*F

103

maneant]

: jJed f-O*)

inmota

nichll]

permaneant

wz. Y

: -texeron

Yr

50 motus]

53 ualet

est inconueniens

cf. AL, 4oGb28

efium on. Ya) est]

coo’d (-thesseron

W

~w. : -tesseron

est

4o6b2G

N physiologizat

57 Primum 1) ?

: 18, 4o7a2. 61 : 4o6b3r.

Et

nulla

Y1

riaIe : ex uno enim et duobus omnes numeri ss constituuntur. Et quia impar numerus quodam modo retinet aliquid de indiuisione unitatis, posuit duo elementa numeri, par et impar, et impari attribuit ydemptitatem et fìnitatem, pari autem attribuit alteritatem 90 et infinitatem. Cuius signum tangitur in 111 Phisicorum, quia si supra unitatem impares numeri per ordinem addantur, semper producitur eadem figura numera&, puta si supra unum addantur tris qui est Primus impar, consurgit quatuor, qui 9s est numerus quadratus ; quibus rursus si addatur secundus impar, scilicet quinarius, consurgit nouenarius, qui item est numerus quadratus, et sic semper in infinitum. Set in numeris paribus semper surgit alia et alia figura : si enim unitati 100 addatur binarius qui est Primus par, consurgit ternarius, qui est numerus triangularis ; quibus si rursus addatur quaternarius, qui est secundus par, consurgit septenarius, qui est septangule figure, et sic in infinitum. 105 Sic ergo Piato ponebat idem et diuersum esse elementa rerum omnium, quorum unum attribuebat numero impari, aliud numero pari ; quia uero substanciam anime ponebat mediam inter substancias superiores que semper eodem modo 110 se habent et substancias corporeas in quibus alteritas et motus inuenitur, posuit animam constare ex hiis elementis, scilicet ex eodem et diuerso et ex numeribus paribus et imparibus (medium enim debet esse aflìne utrique extre- 111 morum) ; et ideo dicit quod posuit eam cotzstitgtam ex elemetztis. Item, sciendum est quod in numeris sunt diuerse proportiones et infinite, quarum alique sunt armonice, id est consonanciarum causa. Nam 120 dupla proporti0 est causa consonancie que dicitur dyapason ; sexqualtera proporti0 causat consonanciam que dicitur dyapente ; sexquitercia proportio causat consonanciam que dicitur dyatessaron ; sexquioctaua proporti0 causat tonum ; et 125 alie consonancie quibusdam aliis proportionibus

Ya(V’W) 52

Yr

33

Y2

mppZ.

37 quidem] posuit

108 aliud]

aliud

W : taxeron

V’)

0m. Y1 Q akt)

(Po&)

uero

Yr

O*, Yr

:

om. Q ; sed.

72 expfimit]

; infra u. 70

7G prosequitur]

(cm

expli-

; Jed cf. app. : et aliud Vd

: 4o6b28. 65 assignat naturam : an ex aliqua enodatione Aristotelis : 4o6bzs-26 ; cf. Piato, Timuexr 34 b - 37 c, a Calcidio transl. (ed. Wasxink, p. z7-29), cum Calcidii comm., c. xxv1 (ibid., p. 76) : u I-Iinc ad animae mundi tractatum pergens Plato... 1). 81 dictum est : 1 4, 79-81. 83-85 Cf. 14, 133-136, cum adn. 87-9i Ar., Met., 1 8, 9SGar7-19 ; cf.Boethius, De imt. aritbm., II XXXII (ed. Friedlein, p. 126). 9i in 111 Phisicorum : Ar.,Pbyq III 6, 2o3aro-15 ; CCAuerroes, I# Pbys., III (ed. Ven. f, 96~). ro6-117 Cf. supra 1 4, 73-87, cum adn. 415 dictum

uerbi

: 4oGb2r.

et non

59 Platonice]

79 de] OZJZ.Yr

i i i corporeas]

: Y’a(V*F,

est uoluntarius

(4o6bq-2s)

Constitutam

74 Aspectum

76 hic

26

r18-129

Boethius,

De imt. mw.,

1 xv~ (ed. Friedlein,

p. 201-202).

15~52,

SENTENCIA

34

LIBRI

PRIMI

DE

ANIMA

causantur, puta ea que est composita ex dyapason et dyapente causatur ex tripla, ea que bisdyapason ex quadrupla. Quod quidem Pictagoras deprehendit, ut Boetius refert in Musica, ex percussione quatuor malleorum qui consonantes sonos reddebant secundum predictas proportiones ; ut puta si unus martellus ponderaret .XII. uncias, alius .IX., alius .VIII., alius .VI., ille qui esset .XII. 135 haberet duplam proportionem ad eum qui .VI. et redderetur cum eo consonancia dyapason ; ille autem qui .XII. ad eum qui .VIII. in sexqualtera proportione et consonat secundum dyapente et similiter qui .IX. ad eum qui .VI. ; item qui 140 .XII. ad eum qui .IX. est in sexquitercia proportione et consonat cum eo secundum dyatessaron et similiter qui .VIII. ad eum qui .VI. ; qui autem .IX. ad eum qui .VIII., cum sit in sexquioctaua proportione, consonat secundum tonum. Licet autem Nato posuerit res ofnnes ex numeris 145 consti& non tamen ex numeris habentibus proportiones armonicas ; set animam posuit esse constitutam secundum numeros habentes huiusmodi proportiones ; et ideo dicit quod posuit eam 150 dìspertìtum, id est quasi dispensatam, seczmdlvm armofzìcos mimeros, id est secundum numeros proportionatos ad inuicem secundum musicam proportionem : posuit enim ex hiis numeris animam constitutam, ex uno, duobus, tribus, 1s~ quatuor, 8, 9, XXVII, in quibus huiusmodi proportiones inueniuntur. Duplici autem ex causa animam posuit constitutam ex numeris armonicis. Vna est quod unumquodque delectatur in eo quod est sibi simile et connaturale ; uidemus 160 autem quod anima delectatur in omnibus armonizatis et offenditur ex hiis que sunt preter debitam armoniam tam in sonis quam in coloribus quam in quibuscunque sensibilibus ; unde uidetur armonia de natura anime esse. Et hoc est quod dicit : 165 qzutìm~ anima habeat sensam, id est cognitionem, ~o~mzzk&ern armonie. Alia ratio est quia Pictagorici et Platonici posuerunt ex motibus celorum prouenire sonos optime armonizatos et quia motus 130

4o6b3 1 175

180

zoo

xa9 Quod] que @ 136 redderetur... consonancia] : FalVsF, VI, Y?(EV’J, ‘Z’*lVVj XII. str. (cum DnVs, mg. BoIVi, Edema) : .VI.uel .6. toti in Jcr. : sub @ : sunt in V? (-Va) : est : -te.sseron (D, VA, Yb : -thessaron VSF : -taxaron Vd : taxeron W 146 tsmen] + omnes Jec.m. BoI 163 uidetur] + quod Y 160 armonizatis BoIVi (cf. u.168, IVI) ; armoniatis W : armZatis PjV4 : armoni& O*Fl, V*F, V* : armot& V ~70 armonicis] 165 quatinus Yu@ : q9Vz : qo F : cp(= quad) @, V; cJ Ar., 4o6bz9 164 esse] sit Y* : sit utite de natura anime Yl armgiatis Pi : armonizatis Y (armoCiS V) 170 possit] posset Y accipere] acquirere @ 184 Quod igitur Va : Quid igitur W : 3) : @*c04Pjj,

@(pecia

redderet...

in V*,

@(Bo*CJ

consonanciam

P

Y

137

141 dyatessaron

Y*

str.

180

quia igitur

@ : ergo

130 in Musica

Y1

: Boethius,

(nec non Macrobium,

(Et

De chf.

1977, P. 356-3~8. p. 81-83) Macrobius,

series

sit

: 1,

2,

;

3,

V) mw.,

t95-209

4

153-156

Piato,

11 I 9-14,

c. xcv

(ed. Waszink,

p. 196-198).

ed. Willis,

Tjmaew,

Comm. zh Somn. Sc+,

9, 8, 27 ; sed codices

Tjrnaei comm.,

Schema om. codd (alferam

1 x (ed. Friedlein,

Comm. h Somn. Srjp.,

J.wde (ibid.,

Calcidius,

sic

11

Thomae p. 148,

35 b-c, II

15

5-9)

naturalem

; Macrobius,

202-209

Animaduertendum

; cf.J. Flamant,

p. 96-97) a Calcldio

(ed. Willis,

ordinem

partem

transl. p,

(ed.

101-102).

: 8,9,

Comm.

bab. Jec.m.

tamen

est de malleorum

Macrobe

Waszink, Re uera

habent.

in Somn. Sc+.,

OaV)

Piato

1~-23),

numeros

166-171 11

pondere

et le Néo-PZafonhme

p. 27,

1-111.

cum

falsa retulisse hth

Calcidii

9 et 8 praepostere

Cf. Ar.,

Boethium

J la f?n du IVe comm.,

De caelo, 11 t4,

hfe,

XXXII-XXXIV

disposuit,

ita ut

a9obfa-a9laa8

;

CAPITVLVM

(do6bzg-3 1)

VII

ad suum obiectum, et postea reditur % circzhm, in quantum intellectus reflectit se supra se ipsum. 230 Inuenitur etiam in anima intellectiua quasi circulus parium et imparium in quantum cognoscit ea que sunt eiusdem et que sunt diuerse nature ; et hoc ulterius protenditur usque ad substanciam sensibilem celi quam anima mouet : nam in celo 233 consideratur duplex motus circularis ; unus simplex et uniformis, secundum quem celum reuoluitur motu diurno de oriente in occidentem, qui quidem fit secundum circulum equinoccialem ; alius motus est planetarum, qui est ab occidente ~4 in orientem secundum circulum zodiacum, qui intersecat equinoccialem in duobus solsticialibus punctis, scilicet in principio Cancri et Capricorni. Et quia motus Primus

rius, fient quatuor, et e conuerso si unitati addatur binarius, fient tria ; et sic constituentur quasi due linee sese intersecantes, secundum modum littere grece que uocatur chi x. Si autem procedatur in ulterius, redibitur ad eosdem numeros : nam a quatuor procedetur ad otto et a tribus redibitur ad XXVII ; et sic utrobique concludetur quasi quidam circulus. Sciendum est autem quod Piato ea que inueniebantur in natura magis composita dicebat prouenire ex proprietate nature magis simplicis, sicut consonancias sonorum ex proportionibus numerorum ; substanciam autem anime ponebat mediam inter numeros, qui sunt maxime abstracti, et inter substanciam sensibilem ; et ideo proprietates anime deducebat ex proprietatibus predictis numerorum. Nam in anima est primo considerare czspec.ftizv ?-ecf.wv,secundum quod aspicit dirette @(pecia

corni

W

215

codd (ce~), Cancri

serie

punctis et Capricorni

et sic -

212-214

2+-24J

E&s

equinoctialibus pio

duas

: Piato,

x

fecit

Philoponus,

easque

inquit,

recram

23 1-258

Plato,

I%zae#.r,

p. 173-174) Coli...

Pbaenomena,

Paris

1973,

;

Cambridge

; Varro,

(ed.

1930,

3

III

VI11 823-834

praesertim

aestiuum

idemque

aequidialem

secatur

per

bis

Chelas

nam (ab astronomo

inf.

;ed.,

diuidere

Gracco

: tcQuid

proccdcntes

dicemus

enim

circa

circa

polos

cem...

doctrinae

et ipse

punctorum

esse tempore

partem.

maxime

Vbi

declinat

aequinoctialium Thomae).

I i 1-150).

a?ans l’Antiq&

p. 101) ; 10-12)

:

circulos... z

clauiqae,

)).

3 ~-246 nam Paris 1979,

De 1969,

,

VU 1

singu-

Capricorno ab eo

N aliud

;

totiens

nomen

29. Quam

P’

est

doctri-

In 1 De anima,

47.12,

autem

qui

rectam

saepius

; octaua

planemrum

mentionem

se inuifecit,

: (tInmedio

zodiacus

uersus

x coaptat,

incidunt

maxime

polum

et solstitialium

occultum

S

S’ puncta

solsticialia;

E

E’ puncta

equinoccialia

S

P

P’ poli

solstitium

hiemale

= principium

Capricorni

S’ solstitium

estiuale

= principium

Cancri

;E

equinoccium

E’ equinoccium

in duo

aptati

autem

x iste

ergo

f. 7r, in mg.

ad modum sic sunt

q. xr, a. lg ; In De celo, 11 IO, n. 2 autem

p.

duos

curua-

tropicos

uult sibi unam

autem

Thomas

(ibid.,

et fecit

Macro-

obliquus

Philoponus,

mouetur,

modum

reflexit,

et ex una

p. IZI,

P

c. 150 ante J. C. perfectam)

equinoctialis

ad utramque

; ubi

positiones falsas

; has

c. LXV-XCVII

secuit

c. LII (ibid.,

; Calcidius,

autem

; LXXI,

planetarum

; in

quos

(Toledo

igitur

et 461);

contingens

et qui

zodiaci

VI,

dcclinans

octaue

polos

)). Cuius

Quodi. Cancri

qui

: ccPer

mernorat

comm.,

x ad inuiccm

d Rome, in L’awotro&

in longum

comm.,

in Jean Pbilopon...,

; Plinius, Budé, ; Martianus

p. 61-64)

N (e Chelae

transl.

cum Calcidii L’a&ranomie

seriem

; Calcidii

p. I I 1-1 I 5) et c. LXXVIII

bmmalem

Hipparcho

locum

de Moerbeke

p. 127-128)

axes enim

p. 433-450

111 XLIV-XLV

E@m.,

modum

1)

Coli...

p. 168-170)

circulum

et Arietem

iam in hunc Aristotelis a Guillelmo

secat

in

ipsam

Verbeke,

p. XXII-XXIV)

adn.

circulus, Cancro,

; ed.

G. P. Goold,

81 (ed. J. Beaujeu,

p. 113, 2-5

quidem

; Isidorus,

Librae)

(ed.

(ed. Waszink,

et ipse maximus

lis signis,

rectas

hanc

in orbes..,

24-25

Budk,

(ed. Willis,

1 xv

Scip.,

XVIII

IX

15 1-152)

; Intr.,

p. 28, 13-24),

: ccTunc

f. 6v, in mg.

Bude,

1, 363A-680

; XVII

duas

1-13)

Georg.,

cum adn. p.

35, cum

has

I

curuauitque

Sou-

Coli...

Boeuflle,

Coll...

28,

Cab. 47.12,

; Germanicus,

; Vitruuius, Paris 130-143) ; IX

p.

p.

coartauit

(cf. J. Soubiran,

(ed. J.

; Vergilius,

De iing.va Latina,

et 874 (ed. Dick,

Comm. in Joms.

connectens

Latinae

; lV 1-6

Le

litterae

(MS. Toledo

(ed. Waszink,

237-240

180-183)

(ed. Wa&nk,

transl.

deinde

transl. Pb.,

A.

p. 48-58

30-33

16-18,

transl.

chi Graecae

astronomiae

Soubiran,

Timaei comm., c. LXV-LXVIII (p. 125-127),

(ed.

p. 18-19,

1977,

; VI

rectas,

1 4-7

AJhnomica,

p. g-io,

tur signifer,

p.

1910,

J.

III (ibid.,

Mass.

nat., Il

Paris

Capella,

duas

1972,

Lipsiae

3-5

IX

HiJk

bius,

in speciem de Moerbeke

36 c-d, a Calcidio

437-572

; Manilius,

(lo. 26)

in

Astronomica,

p. 28-36) I

IX

10-11)

mediae

Guillelmo

diuisit

Paris

Goetz-Schoell,

artbit., p.

Bude,

; Hyginus,

1 231-239 Arati

a

:J3sunt loci communcs : Cicero, &rr?.&a Aratea,

-Capricorni biran,

Ti.vzae~~, 3G b, a Calcidio

mediam

Ie 1 De anima,

e hanc,

(ed.

@(BolC) Y’ : Y?ralv*F, vj, Y?lb(ViVs), F(VaW) 214 chi fl chi + J.U. x bab. @ (x om. O4), V* : x (chi m.) in] 02v. Y? equinoccialibus Capricorni ~w. : solsticialibus punctis, scilicet in principio Cancri et Capri: equinotialibus (-xia- Va : -ccia- Pa) punctis, scilicet in principio Arietis et Libre (Libre ct Arietis Pa) Pa, ViV* : uel (+ $.u. scilicet) in principio arietis et in principio libre (+ mg. uel in duobus) solstitialibus punctis scilicet in princiv6 : equinoctialibus uel solstitialibus punctis scilicet in principio Arietis et Libre EdI24G motus Primus] ina. Y?

3) : @(04Pi),

‘S’I: chya

245

circuli

uemale

= principium

aummnale

=

Arietis

principium

Libre

equinoccialis

P1P1’

poli

Zodiaci

+-

motus

diurnus

+---

motus

planetarum

cf. autem

declinat nobis,

respondere

inter

utrumque

polum

ab equinoctiali

uersus

est tropicus

hiemalis,

stami

caeli tempore

est circulus

pohrm

equinoctialis,

arcticum,

est tropicus

id est principium

Hipparcbi,

sed propter

Capricorni

quem estiualis,

intersecat

zodiacus,

id est principium

N (Animaduerrendum

aequinoctiorum

praecessionem

est iam

SENTENCIA

36

LIBRI

est uniformis, ideo non diuiditur in plures motus et assimilatur circulo imparium, et propter hoc etiam Primus circulus maior est ; nam impares 250 numeri superius positi maiores sunt. Secundus autem motus habet multam diuersitatem et ideo uidetur pertinere ad circulum parium ; et diuiditur in .VII. circulos secundum sex intersticia duplorum et triplorum numerorum, ut dicitur in ~55 Thimeo (ubi enim sunt sex diuisiones, necesse est esse septem diuisa) ; unde et isti circuii minores sunt et continentur a suppremo circulo, qui est imparium. Sic ergo legenda est littera : _vt ornae, id est 260 uniuersum, feratur seczmdum cotzsonantesmodus, id est ut ex armonia anime deriuentur motus celestes @(Pecia

3) :

2~5 in Thimeo

@(04Pi),

: Plato,

:

@(BK) Thzew,

‘?? Y~~(V~F, 36

d, a Calcidio

V), Y?(Vip),

transl.

(ed.

Waszink,

PRIMI

DE

ANIMA

armonizati, aspechm rechm deus rejexit itzcircuhm, eo modo quo expositum est et secundum proprietatem numeri et secundum proprietatem anime, ei diuidens ex MIO,propter unam naturalem seriem 26s numeri et unam uim intellectiuam anime, in dtios circ~los, scilicet parium et imparium quantum ad numeros, intelligenciam mobilium et inmobilium quantum ad animam, motum secundum equinoccialem et zodiacum quantum ad celum ; addit 270 autem : du#iciter coordhatos, quia duo circuii se intersecantes tangunt se in duobus punctis ; iterum usum, scilicet inferiorem, diuisit in septem 6irn4Zos, quasi planetarum, tanpam ceZimohs esse& anime mo&s, id est ac si celum moueretur per 275 motum anime. T(V’W) p. 28,20-22).

263 est] om. @ 263

expositum

est

: supra,

u. 215-218.

KAPITVLVM

Primum quidem igitur non bene 1dicere animam magnitudinem esse ; hanc enim que omnis 1talem esse uult qual& est aliquando uocatus sintellectus. Non enim uelud sensibilis est neque ut desideratiua ; 1horum enim motus non circulatio est. Intellectus autem unus 1et continuus est sicut et intelligencia. Intelligencia autem intellectualia ; 1hec autem eo quod consequenter unum sicut numerus, set non sicut 1magnitudo ; propter quod quidem neque intellectus sic continuus, set aut inpartibilis aut %on sicut magnitudo aliqua continuus. 407aio Qualiter az&em intelliget, magnitudo 1cum sit ? Qualibet partium ipsius, parte autem aut secundum 1magnitudinem aut secundum punctum, si oportet et hoc partem dicere ? Si 1quidem igitur secundum punctum, hec autem infinita, manifestum est quoniam nequaquam 1pertransibit. Si uero secundum magnitudinem, multociens et infinicies intelliget 3dem. Videtur autem et seme1 contingens. Si autem sufkiens 1qualibet partium tangere, quid oportet circulo moueri aut et 1omnino magnitudinem habere ? Si autem necessarium intelligere toto circulo 1tangentem, quis est partibus tactus ? 407aiS Amplius quomodo intelliget 1partibile inpartibili aut inpartibile partibili ? Necessarium autem 2ointellectum esse circulum 4o7ai9 hunc ; intellectus quidem enim motus intelligencia, circuli 1autem circulatio ; si ergo intelligencia circulatio, et intellectus utique erit 1circulus, cum huiusmodi circulatio sit intelligencia. Semper autem aliquid intelliget, 1si quidem perpetua circulatio. Practicarum quidem enim 1intelligenciarum termini sunt : omnes enim alterius causa sunt. a%peculatiue autem rationibus terminantur similiter ; ratio autem omnis di&nitio est 1aut demonstratio ; demonstrationes uero et a principio et 1habent quodam modo finem sillogismum aut conclusionem. Si autem 1non concludantur, set non reflectuntur iterum in principium, 1accipientes semper medium et extremitatem rette procedunt ; set aWculatio iterum in principium reflectit. Diffinitiones autem omnes 1finite sunt.

Amplius autem si eadem circulatio multociens est, 4o7a31 oportebit 1multociens intelligere idem. Adhuc autem intelligencia assimilatur cuidam 1 4o7a3z quieti et statui magis quam motui. Eodem modo 1et sillogismus. At uero neque beatum quod non facile, %et uioIen- 4o7a34 turn ; si autem est motus ipsius non substancia, extra 1 naturam utique mouebitur. Laboriosum autem est commisceri torpori 1nec 4o7b2 possibile absolui, et adhuc fugiendum, si quidem 1melius est intellectui non cum corpore esse, quemadmodum et consuetum est 5dici et multis uidetur. Inmanifesta autem et 1circulario ferri celum, causa. 4o7b5 Neque enim anime 1substancia causa circulariter ferri, set secundum accidens 1sic mouetur. Neque corpus causa, set anima magis 1illi. At uero neque quia melius dicitur ; et oportebat ropropter hoc deum facere circulariter ferri animam, quia 1 dignius sit ipsi moueri quam manere, moueri autem sic quam 1aliter. Quoniam autem huiusmodi intentio est alteris rationibus magis propria, 1hanc quidem dimittamus nunc. Illud autem inconueniens accidit 1et huic rationi et 4o7br3 pluribus que de anima. Wopulant enim et ponunt in corpus animam, nichil 1determinantes propter quam causam et quomodo habente corpore. 1Et tamen uidetur hoc utique necessarium esse ; propter enim 1communitatem hoc quidem agit aliquid, hoc autem patitur, et hoc quidem mouet, illud 1autem mouetur ; horum autem nichil inest ad inuicem quibuscunque. %H.ii autem solum conantur dicere quale quid sit anima, de 1susceptiuo autem corpore nichil adhuc determinant, tanquam contingens sit 1secundum pictagoricas fabulas quamlibet animam 1quodlibet corpus ingredi. Videtur enim unumquodque propriam habere speciem 1et formam. Simile itaque aliquid dicunt sicut si aliquis zbdicat tectonicam in fistulas ingredi. Oportet enim 1artem quidem uti organis, animam 407b26 autem corpore.

407=

: X1(@,), :

VIII>

:

5 sensibilis V, T(28,31,33) Ar. Ni Ni*(vp, @&t) Np(pecia 1) : Np’(g), Np(ccypc$ Nr 4o7a3 hanc V, T(25) earn N Intelligencia* V, Ni (Intelligencia autem 6 horum V, T(33) harum N 7 intelligenciar V, Ni, T(59) intellectiua Np sensitiua N rr Qualibet Ni inteilectualia LWC.q) Intellectiua Np IO continuus V, Ni, T(69) continuitas Np autem T(74) enim VNiNp 16 circulo Ni circulatio parte (popi9 c&. Susemihl, in fe&C r.CcepCCwn~ Biehl, Rodier, Hicks) N partium (~o&w coti) V quehbet Np (?cimulario c$ 4o7b6) Np 20 intelligencia V, Ni, T(148) intelkctiua Np

:

:

:

:

:

:

:

:

:

: :

4o7a2t utique incipit pecia 1 in Np 24 intelligenciarum Ni, Ar. Ni NP(@), Ni%(vp, W3%) Np(pecia z) Np*(+), NPa(apo) NP 32-33 CUiT(161) intelIectiuarum Np 30 reflectit VNiNp : reflectitur V(Wj, Nr 31 autem V(A), N (-cp), T (187) V(dCttJ, 9 dam quieti N (-9) V, q 4o7b2 autem est NP (est 02~ prr), Np (utique est T), T(269) Nir commisceri N (-p), T(286) 7 circulariter ferri VNiNp eius quad et misteri V, 9 6 circulario (-latio, -10) ferri VNiNp, T(z88) eius quad cir~ulo ferri Nr 23-24 Videtur fOrmam biC Ni, 1% ipsi Ni (-z) ipsam z, Np est praem. Nr 9 oportebat Ni (AP), Nr oportcbit 19, Np z3 tectonicam Ni tectoricam (CCC! rect-) Np1 recthoricam (retho-) Np** T(343-345) 26 corpore #r. Np 24 itaque] igitur V, 9 27 fistulas Ni fistulis Np 26 uti] wn. NP (-v) corpore] praCw. cum WP, in Np1

:

: im.

: pod :

:

:

: itw.

: :

: m.

:

:

:

38

SBNTENCIA

LIBRI

PRIMI

@(pecia @,

3)

: @(04Pi), @(BolC) V (deest Va) W : IO rationes PgVe,

9” : Yl*(VaF,

F : reprobando

contra

multos

fzOrf ad%

alias

: on.Yl

Y2

)))

30 eius]

3-13 Vbi -

om. Yr

extra

mentem.

; Albertus, Si autem

&tif

sunt.

: cc Quad

Aristotiles

corpus

autem

sic nominet,

intelligere

)) ; Ioannes

maneat

in apparenti.

Zn Pr&

a Guillelmo

29, n. 2 ; Zn M&., desideratiua

conatur

ut consueuit Quod

& /~o&re,

enim

istarum

se 1).

Plato

34-36 earum

43 in duos circdos

a non

Pytagorici, 91-93)

Ya

Y

(-W)

: quandoque : Aristotiles

non contra harum

id est Y

60 que]

sunt neque generabilia

quod

sunt

F

(et V)

21)

: Hocadagium

; 11 73

lectum

(ex

(p. 439a37-38)

eum

qui actu

n.

Ar., A&.,

; P,q.76,

IV 2, roo3b22-26?)

transl.

poeticis

palam

est et sepe diximus

r 1-16

eius]

III

1, 429a24

; 3,

sicut 47-48

In IV.TeA,

de .w%., a.12, atg. 1.

429b3r.

Al+

intellectus

et maxime

)) (unus

: e Et

-

: cc Que

non attendens

alia quidem

quidem

fuit Timaeus)

10 ; 1s De celo, 1 zz, illic per animam

eos assimilatur

d.23,

q.1, a.1, qla 2, arg.1

54 Themistius,

f. 6vb (ed.,

igitur

ad naturam

e Pythagoricis

: cf.infra

f. 6va

siue non intelligens

ista considerare

apud

obietta

aut secundum

ab ipso scripta

problematibus

122)

laborabat

; Themistius,

per enigmata

non intelligebatur

intellectus

potencia

in tantis

; ed. p.

In Pby.r., 1 13, n. 9 et

actio

jj

dyalogis

circulum

et quod

Aristotiles

metaphorice,

Aristotilis

intelligat

(f. 6v, in mg.

que significantur

Thomas,

(p. 63-64)

circulationi

intelligitur

rationes

quem

cx hiis que in multis

fabulis contradiceret

ne aliquis,

17,4o6b32.

Plato

qui, siue corpus

arguit,

iam laud. Thomas

a.3 ; QtiodL 1, q.4, a.1 ; Q.

33 Cf. Ar.,

(=

set etiam

; cf.AL,407a6,

ait

rerum...

non potens,

; Simplicius, ; 23, n. 3 ;

n. 8

aut sensibilis

aut

circulo

quia reuertitur

11 6, 4lyat8-20,

sec. Thomam 3 1-52 res -

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ unitatem

reprobat

cum,

neque corruptibilia,

(et est modus

eum

in philosophia

de Moerbeke

; cf.ipse

dicit

contra

locis est euidens

Thymeum

ac si aliquis

146,

assimilatur

hoc

tunc

prouectis

a Guillelmo

idem faciens

: cf.supra

Vi,

sicut ultima 33 horum]

quad ~omz~ mrba &u

ex multis

set aduersus

Cf. Auerroes, non

: NAut

uerbonim,

esse corpus,

t. 1, p. 9, 83-85,

Va) rationes uero

ah.

: om.Y1

uniuersalia

~ecw&~

(t. 35, p. 23) sensum

et hic quod apparet docuerint

dixit quod

et falsus

aut pro uoce

contradiccre,

$er Jj&ola

et actio

a.r

cm

Va,

reprobat

9 (quatuor

: cc quedam

4ola5,

non Ar.,

33 sit et] sic Ya

ait contradicere,

Aristotiles,

IH *t, in ioooai3-19.

; motus

se et intelligit

q.3,

secundum

h 1 Dt mimu,

Philoponus,

ProL (ed. Pattin,

.IX.] mg. PS

Y

: NVnde

non putet animam

Aristotiles

autem

?V sunt

cx hoc modo,

intelligetur Platonem

semper

transl.,

J.

28 m

@,

(p. 409)

uerus

Plato

4 quando

F(VaW) 14 rationes

V’

; Jed cf.u.

64 sint]

est aut pro opinione

arguendus

hec sunt et hiis

Verumptamen,

igitur

non aduersus

et alia dicere

Thymeus

supra

quidem

Y1b(ViV*),

Y’s,

Y

ueritatem

V4W

III 3, 644-648

))

in Metaphysica)

sensitiuam

Et est sermo

uerba sonanf...

destruere ueritatem

(ed., p. 49-30)

m.m.

-tiue

V (Jed c- adn. qwam posf io eius hb.

32 unitatem] Y1,

: Auerroes,

sonant

sunt existentia

31 sensibilem]

63 sit] sint

V),

8 figurate] ~emz.

rationes

ANIMA

bilis et desideratiue, non sit circularis (non enim sensus reflectitur supra se ipsum, intellectus uero 35 reflectitur supra se ipsum, homo enim intelligit se intelligere), ideo dicit illam animam intellectiuam tantum esse et ideo dicit intellectum esse magnitudinem quandam et circulum. Et hoc Aristotiles reprobat dicens quod Plato non bene 40 dixit animam esse magnitudinem et quod locutus est de ea sicut de magnitudine circulari, diuidens eam in duos circulos, male fecit, et quod male fecerit, ostendit. In natura enim anime hoc est ut iudicium de aliqua potencia anime sumatur ex 45 actu seu operatione ipsius potencie, iudicium uero operationis ex obietto ; potencie enim cognoscuntur per actus, actus uero per obietta ; et inde est quod in diffinitione potencie ponitur eius actus et in difIinitione actus ponitur obiectum. SO Constat autem quod res ab eo a quo habet esse et speciem, ab eo etiam habet unitatem. Si ergo intellectus sit et sorciatur speciem ab intelligibili, cum sit eius obiectum (dico intellectum in actu, cum nichil sit ante intelligere), manifestum est 5s quod, si sit unus et continuus sicut Piato posuit, quod eodem modo intellectus erit ZHZZS et co~~kwz~ quo intelligibilia sunt unum et continuum ; intellectus enim non est unus nisi JY&Z& zk&ZZjgeficja, que est operati0 eius, que est intelligere, nec 60 actus est unus nisi sicut obiectum eius est unum, quia actus distinguuntur penes obietta. Vnde, cum obiectum intellectus sit intelligibilia, hec a.&em, scilicet intelligibilia, non sint ZHLWY ut magnitudo seu continuum, set sk& B.wverw eo 65 pod comepetzter se habeant, manifestum est cluod

Prkzwz qtiidem igitm- etc. Posita opinione Platonis, hic Aristotiles reprobat eam. Vbi notandum est quad Aristotiles plerumque quando reprobat opiniones Platonis, non reprobat j eas quantum ad intentionem Platonis, set quantum ad sonum uerborum eius ; quod ideo facit quia Piato habuit malum modum docendi : omnia enim figurate dicit et per simbola docet, intendens aliud per uerba quam sonent ipsa uerba, sicut IO quod dixit animam esse circulum ; et ideo ne aliquis propter ipsa uerba incidat in errorem, Aristotiles disputat contra eum quantum ad id quod uerba eius sonant. Ponit autem rationes .IX. ad destruendum 15 supra positam opinionem, quarum quedam sunt contra eum et quedam contra uerba eius ; non enim Plato uoluit quod secundum ueritatem intellectus esset magnitudo quantitatiua seu circuius et motus circularis, set methaphorice hoc zo attribuit intellectui ; nichilominus tamen Aristotiles, ne aliquis ex hoc erret, disputat contra eum secundum quod uerba sonant. Primo ergo Aristotiles circa primam rationem manifestat de qua anima Plato intellexit, scilicet ~5 de anima uniuersi ; et &v, scilicet animam, ~ZB ozwks, id est uniuersi, uult esse intellectiuam tantum. Non enim est uegetabilis, quia non indiget nutrimento, nec est ~e~&Wj~, quia caret organo, neque est desiderativa, quia desideratiua 30 consequitur sensitiuam ; et dixit ideo animam uniuersi non esse sensibilem neque desideratiuam, quia ipse uoluit quod motus anime uniuersi esset circularis, unde, cum motus borwz, scilicet sensi-

407=

pro IX)

DE

; C.G.,

II 58 (t. XIII,

p. 4o9b2o-

p. 52, 5 1) : cc dico autem

intel-

CAI’ITVLVM

VI11

intellectus non est magnitudo, sicut Piato dicebat, set azt est itzpm-tibih, x( sicut se habet qui primorum terminorum >), Q& non est co&wz0 kz& aZ@a 70 mwgfzhdo, set sicut numerus, in quantum unum post aliud intelligimus et sepe plura terminantur in unum, terminantur commisceatur torpori. Nonam rationem ponit cum dicit : kwzan$efta autem et &&a~~o etc., que talis est. Piato loquitur de anima uniuersj et dicit eam moueri circulariter ; set secundum opinionem suam, causa quare celum mouetur circulariter est kvzza@k~a, id est non assignatur. Si enim celum mouetur circulariter, aut hoc erit propter principia naturaliter, aut propter finem. Si dicatur quod naturaliter propter principia, aut erit propter naturam anime aut propter naturam corporis celestis ; set non est propter naturam anime, quia moueri circulariter non inest anime secundum substanciam suam, set per accidens, quia, ut dictum est, anima mouetur per se et secundum suam substanciam motu recto, et deinde aspectum rectum reflexit in circulos ; nec etiam propter naturam ipsius corporis celestis, quia corpus non est causa motus anime, set amhza Hagis est torpori causa quod moueatur. Si autem dicatur quod propter finem, non potest assignari aliquis finis determinatus secundum eum quare sic mouetur et non alio motu, nisi quod deus sic uoluit eum moueri ; set deus propter aliquam causam dignatus est celum pocius moueri quam manere et moueri sic, id est circulariter, quam ali0 motu, quam causam Plato non assignat. Set quia hanc assignare est magis

fieri aliquis sapiens quando motus eius non resident nec quiescunt ; unde in pueris et in omnibus in quibus motus non quiescunt, non de 240

kUJCnkUr

fadi

SSpkfICk,

Set

tUfIC

S&Uk

S+Cn-

ciam acquirit quando quiescit, unde dicit quod in quiescendo et sedendo anima sapiens fit et prudens. Set quia posset dici quod hoc est uerum de simplici intelligencia set non de sillogismo, 241 ideo Aristotiles dicit quod eodem modo et szX?oghztis assimilatur magis quieti quam motui ; et hoc patet : ante enim quam sit sillogizatum de aliqua re, intellectus et mens hominis fluctuat ad unam et ad aliam partem et non quiescit in aliqua, set vo quando iam est sillogizatum, determinate inheret uni parti et quiescit in illa. Septimam rationem ponit cum dicit : _At m-o 407a3 4 mpe beahm etc., que talis est. Constat quod beatitudo anime est intelligendo ; set 2s~ beatitudo non potest esse in eo quod est uiolentum et preter naturam, cum sit perfectio anime ; ergo, cum motus non sit secundum naturam et substanciam anime, set preter naturam eius, inpossibile est quod intelligere, que est operatio anime et in quo 260 est beatitudo anime, sit motus, ut Piato dicebat. Quod autem motus sit preter naturam anime, patet ex positione Platonis : ipse enim dixit animam componi ex numeris, et postea dixit eam dispertitam in duos circulos et hos reflexit in 2% septem et ex hoc sequitur motus ; ex quo apparet quod motus non inest ei naturaliter, set per accidens , Octauam rationem ponit cum dicit : LaboCoszm wb2 azfem est etc., que talis est. Videtur quod secundum 270 opinionem Hatonis anima de sua natura non sit unita torpori : nam ipse posuit eam primo compositam ex elementis et postea complexam et adunatam torpori et inde non posse recedere cum uult. Inde sic : quandocunque est aliquid @(pecia 238

nec]

P)]

+

4)

: W(I%?),

et Y

v (dem VZ)

E&ss

287

om. ‘Pa

primo]

onz. ‘P; 238-240

unde -

possunt

addiscere,

De malo,

laud. q.12,

circulos

239 que]

adn.

sensibus

recogn. Veneto

II Xe&., d.20, Ia IIme, q.33,

279

296

IJbyf., W

a.1 ; : 1 7, 4o6b32. ‘,ktUm

‘P

237-238

Ys(VW’)

cum 270

sit -

sua]

naturam]

bow.0~~. Yr

sui Y? (-I?)

E&ss : iam @, F (&w Wv,l ; c$ JZ 276 283 est] om. L’*F, Post fugiendum xapp~. (cf. I. 272) : om. codd 288 circulario

:Ar,,

a Iacobo Iti

Yib(WP),

256-257

quod

4o7b5

neque iudiant

sapiencia

v),

L’SF

274

‘Ps+,

postea cum

Yr*(PF,

: wz. Q,

P

inde

; a Guillelmo

VI1 6,247b23-24, a Thoma

Y :

‘Pu+

YB,

; seu’ cf. Ar., 4o7b6,

cf. Ar.,

p. 42iaI8-b5)

4o6b2I-28.

in v,

280

interp.) ‘P,

duos

W(BolO*)

254

et finis ultimus

est]

6,

transl. a.3,

a.2, arg.

264-265 eSt:lL27%-27a$

1.

: cc senioribus

263 299

282 tr.

quia Y?la**

Veneto Multa

tra&.

ipsum

(Avranches

e presbiteris

Bibl.

nec incipit pecia 256

278

perfectio

anima

,Videtur

ergo

F,

(mte

mun.

q.ro,

muri. a.6,

22t,

arg.

est

285 4oTbj

290

295

300

301

310

4 in @

Videtur

pwcti

sappZ. mm.V,E&SS) ; cf.adn. mp. : circulo 04 : circulum ‘Pi? : om.‘P* 221,

: cc Neque

f. 73~)

D, a Thoma

laud.,

circa

D.

ipsos

C.G.,

igitur

infantcs

1160

(t. XIII,

241-243

Ar.,

I%yS.,

CG.,

27%-274:

dichm

280

: om.@

f. 73~)

9;

275

(-l- ultima

Y!‘ib**

Boi, Yrs

‘Pb**

; uperturbatio

resident

V*)

@

; ergo] W,

circa hec et motus )j)

oppi.

anfe anime

. : circulatio

eum]

enim turbatio

I) (pro

‘P

aliquod

uidetur

V (quod fcr

eius non

(ex

aliquid]

: NInquiesccndo namque et sedendo auima sciens fit ti prudens D, 1 4 (t. XIII, p. rlb9-ro) ; Q. ds anima, q.6 (ed. Robb, p. iro, 3) ; ex numeris : cf.supra 14, 121-164 ; 17,70-173. 264 dispertitam : 17,4o6b29. in in septem : immo Ar., 1 7, 4o7ax : uunum diuisit in septem D. 7, : 17,4o6b3 t-4o7a2. Bibl.

De tier.,

hos reflexit

quod]

a Iacobo

cum presbiteris.

ad u. 236)

(Avranches s.c.;

308

247b3o-248a27,

similiter

(cf. adn.

q,2,

OPZ. ‘P+

41

Cf.h.,~

SENTENCIA

LIBRI

PRIMI

@(pecia k

4) : W(PiFl),

#erba Tbomas YW*

(-V’),

DLffA41,

@(B#Od)

exscrz&it,

Y

: ‘-l%(~F,

qvavz~azu pro

343 corporum]

corpus

V),

u intentio Y

Yib(ViV*), CChanc

1) JcripJit 343

Y*(V’W) assignare

e@] om. Q

ANIMA

contingit eis illud quod in fabulis Pictagoricis habetur, quod quelibet anima in quodlibet corpus 340 ingrediatur, puta si casu contingat in corpus elefantis intrare animam musce. Quamuis hoc non possit esse, cum zwmq,vodq~e corporum et maxime animalium habeat propriam formare eif propriam speciem et proprium mouens et proprium motum, 345 et multum differat corpus uermis a corpore canis et corpus elefantis a corpore pulicis. Hoc tamen dicentes, scilicet quod quelibet anima quodlibet corpus ingreditur, skz& dic.m~ sicivt si quis dica8 artem textiuam ingredi jn fistulas et errariam in 350 telaria ; et tamen si ipsis artibus inesset natura ingredi corpora seu organa ex se ipsis, non quelibet in quodlibet ingrederetur, set fktulatiua ingrederetur fistulas, non in liras, citharatiua autem in citharas et non in fistulas. 35s Eodem igitur modo si anime cuilibet sit corpus, unaqueque anima proprium corpus ingreditur, immo ipsa anima ydoneum format sibi corpus (( et non assumit paratum )>. Sic ergo Piato et alii philosophi loquentes tantum de anime natura, 3~0 insufficienter dixerunt, non determinantes quod corpus sit conueniens cuilibet anime et qualiter et quale existens uniatur sibi.

aliis rationihs, id est in alio tractatu, scilicet in libro De celo, ideo dLw&azvwipsam ad 315 presens. do7b 13 Decimam rationem ponit cum dicit : Ibd a,&em imomeniens amidii etc., que non solum est contra Platonem set contra multos aiios et est ducens ad inconueniencia et ostendens eorum positiones 320 deficientes ; que talis est. constat quod inter mouens et motum est aliqua proporti0 et inter agens et paciens et inter formam et materiam similiter ; non enim quelibet forma cuilibet torpori conuenit et unitur, neque omne agens 32~ agit in omne paciens, neque quodlibet mouens mouet quodlibet motum, set oportet quod sit inter ea aliqua communicatio et proporti0 ex qua hoc sit aptum natum mouere, illud uero moueri. Patet autem quod isti philosophi posuerunt 330 animam esse in corpore et mouere corpus ; cum ergo loquantur de natura anime, zbdehw etiam mcessarizm quod aliquid dixissent de natura corporis, proper qz4am cazram uniatur torpori, qaomodo se habeat corpus ad eam et quomodo 33s comparetur corpus ad animam. Non ergo sufficienter determinant de anima dum cona&v dicere solum q.vale qzbd J-J?anima et negligunt ostendere quale quid sit corpus suscipiens ipsam, ex quo propria

-imus

DE

347

314 De

et corpus

~e~.vz. PE

352

: immo

3 14 De celo

aputa

in corpus

multum 97-1)

quod

differt

: Nsicut

ex se ipsis 3>8-359

non tractauit animam

unumquodque,

magis

corpus

uermis

si quis dicat -

Aristoteles

si sic contingat,

animalium

ingredi

immo

quaestionem

elephantis,

in organa, paratum

a corpore

in fistulas

equi et corpus ~extiuam

fistulatiua

: cf.Themistius,

ingrcdi,

quidem

; cf.Ross,

musce autem

n. eorum

pulicis

a corpore

aut errariam

in fistulas

p. 19a.

ingrederetur

f. 7vb (ed., p. 60,4)

hominis

in telaria

: cc format

et

1).

y

et W

uel alterius

@,

Va,

perfetti

349 simile Yla,

W,

W

in @pL

musce : cf.Themistius, : cf.Themistius, f. 7vb (ed., propriam

349-35 5 sicut instrumenta

non

in lyras,

-

formam

pulicis

F Yza

3 5 i telaria]

f. 7vb (ed.,

L

in’

p. 3g-Go)

p. 39, 91-95)

et non

:

cela-

: onz. CO& 354

et propriam

in cytharam

paratum

Y1&

: S2.x Ya

: cc Vide-

speciem,

: cf.‘I’hemistius, f. 7vb (ed., ; quamuis et artibus si natura

autem

et non assumit

(ArLQotedimittamus]

fistulas

= xspx&z~) cytharista

habet

4o7btz

Y1a dicunt

puta -

- pulicis corporum

ipsa corpus

et mundo

animalis

: erariam

VA

; sed cf. Ar.,

: +

; sed cf. app. fotzthm

(kL

enim

proprium +

; CJ app. fi&w

2,41-++2

342-347 @an=uis que in animalibus

celo]

elefantis]

: culicis (tal-) @, V, Vb, 3ec.m. F (a corpore pulicis om. y) CVZ. @, Pb 350 textiuam] textrinam Y?la, Va, ESa6 ; cf. app. fontiuw errariam riam F1 : sellaria (-am V*) Y1b : cellaria F ingredi Yla : ingrediendi @, Ylb** pr.m. Pi (exp.), Vi : om. cett 335 citharas ?Pi, W : -ris cett flstulas] -lis Yia

mus enim

propria]

313 1))

:

et

p. GO,

in fkulas

esset x

4APITVLVM

appetitiuum ? Siimiliter autem et inconueniens et 1 rationem mixtionis esse animam. Non enim eandem habet 15rationem commixtio elementorum secundum quam caro et secundum quam OS ; 1accidet igitur multas animas habere. Et secundum omne 1corpus, si quidem omnia ex elementis CWZTZZ~~~ sunt, 1commixtionis autem ratio armonia et anima. Inuestigabit autem hoc utique aliquis 1ab Empe- 4oEal8 docle. Vnumquodque enim horum ratione 2Oquadam dicit esse ; utrum igitur ratio anima est, aut magis 1alterum aliquod cum sit, in partibus fit ? Amplius autem utrum 1concordia cuiuslibet mixtio- 4oSa2r nis causa, aut eius que secundum rationem ? Et 1hec utrum ratio est, aut alterum aliquid preter 4oSa2a rationem ? 1Hec quidem igitur habent huiusmodi dubitationes. Si uero alterum anima 25est a mixtione, quid igitur 4oSaz4 simul carni esse interimitur 1et aliis partibus animalis ? Ad hec autem 1si quidem non unaqueque partium habet animam, si non est anima 1ratio compositionis, quid est propter quod corrumpitur, anima 1deficiente? Quod quidem igitur non armoniam possibile est 4oSa2g esse animam 3oneque circulariter moueri, manifestum est ex dictis. Secundum 1accidens autem moueri, sicut diximus, est, et mouere 1se ipsam, ut moueri quidem in quo est, hoc autem moueri 1ab anima ; aliter autem non est possibile moueri secundum locum 1ipsam. @w

Alia autem quedam opimo tradita est de anima, quidem multis et neque una minor hiis que ditte sunt, rationes autem 1tanquam directas prebens et in communi factis rationibus. SOArmoniam enim quandam dicunt. Et enim armoniam 1temperamentum et composiwbv tionem contrariorum esse, et corpus componi 1ex contrariis. Et quidem armonia quedam ratio 1compositorum wbv est aut compositio, animam autem neutrum possibile est 1esse horum. Amplius autem mouere non est armonie, anime 4434 autem 408a1attribuunt hoc omnes. 4o8ar Congruit autem magis 1de sanitate dicere armoniam, et on-mino de corporeis 1uirtutibus, quam de anima. Manifestum autem si aliquis temptauerit 1reddere passiones et opera anime armonia hquadam : difficile enim adaptare. Amplius autem dicimus 1armoniam in duo respi@sa5 cientes. .Maxime quidem propria magnitudinum 1in habentibus motum et positionem, compositionem ipsorum, cum 1sic congruant ut nullum congeneum pretermittatur. 1Hinc autem et eorum que miscentur rationem. Neutro quidem igitur modo rorationabile. Compositi0 autem partium corporis multum inuestigabilis est : 1multe enim compositiones partium et multipliciter sunt ; 1cuius igitur et quomodo congruit accipere intellectum compositionem esse 1aut et sensitiuum et

4TM

IX >

1credibilis

4oTbaT

AZia a.&em qziedam ojhio etc. Postquam Philosophus reprobauit opinionem Platonis, hic consequenter reprobat quandam aliam opinionem conformem opinioni Platonis quantum ad aliquid. s Fuerunt enim quidam qui dixerunt quod anima erat armonia ; et isti concordauerunt cum Platone in hoc quod Piato dixit quod anima erat composita ex numeris armonicis, hii uero quod erat armonia ; set differebant in hoc quod Piato dixit quod anima

erat armonia numerorum, hii uero quod armonia IO tam compositorum quam contrariorum erat anima. Circa hoc autem tria facit : primo enim ponit opinionem istorum et rationem opinionis ; secundo uero disputat contra opinionem, ibi : Et qzbdem amzonia etc. ; tercio uero ostendit quomodo hec 15 opimo est multum probabilis, ibi : Si aero aherzm anima etc. Circa primum duo facit.

:

Ar. Ni Nil(@), Ni*(vp, 8%~) Np(pecia 2) : NP’&), Npa@(c+c) Nr 4oTb27 quedam opinio Ni (-TC),T(2, zo ; cf. sqra 7, 12) : inu. n, 28 minor VNi : numero Np : minus Nr 2.9 directas V, ‘l!(21 rectas) directiua (-uas TC, ~ec.2~ vfP) NiNp 32 Et quidem TV, T(14; NP cJ 4g CWI CZ&.) Equidem ?,x, Np quidem p Et quedam fW 4o8a3 aliquis] quis V(&t), p 3 autem (cJ % coni.Madwig), T(104) autem si (= S’el) V autem quoniam (= L%’&zc~ vy) NiNp 16 Et (mte Et pmcfo hferp.) T(146) Jetvicolo kterp. ?Np : sori injerp. Ni r7 commixta V(A), T(146) commixtis V(&t), NiNp (-tionis S) 18 hoc hic Ni (-p), Np, T(54) : anfe ig ab Empedocle V, 9 21 fit 22 causa Ni (-p), Np sit V, 9 24 simul] LWZ. NP (-rr) VNiNp in&5 Nr 28 corrumpitur] corpus pruem. NP 32 quidem Ni quid Np (-cr)

:

:

:

:

:

-

:

@(pecia 4) W(PiFl), anima] lac. 9/ro Ziff. 8 ex numeris

armonicis

:

:

:+

W(Bo*04) W

:

:

16

Y? : ‘P(PF, alterum CP, Yb,

: cf.supra,

1 7, 24g-lj6.

:

P’), Y~~(ViV*), va altera v, P’

:

14

Et quidem

‘??(VLV)

: om.PF

: 4oTb3z.

13

uero W, Yr (-PF) :OPZ.CD*,PF, 17 anima] + est Yr

Y?a

16-17

Si

(&eJf W)

16

Si uero

: 4oSa24, 23

44

SENTENCIA

LIBRI PRIMI DE

uero in speciali ad ponentem, scilicet contra Empedoclem, ibi : Imeshfgab~tam’emhocetc. Ad positionem autem obicit quatuor rationibus, 5s quarum prima talis est. Constat quod armonia proprie ditta est consonancia in sonis ; set isti transumpserunt istud nomen ad omnem debitam proportionem tam in rebus compositis ex diuersis partibus quam in commixtis ex contrariis ; secun- GO dum hoc ergo armonia potest duo dicere, quia uel ipsam compositionem aut commixtionem uel proportionem ipsius compositionis seu commixtionis. Set constat quod neutrum istorum est anima. Ergo anima non est armonia. Quod 6 autem anima non sit compositi0 siue proporti0 compositionis, patet : isti enim accipiunt animam ut substanciam quandam ; set illa duo sunt accidencia ; non sunt ergo idem. Secundam rationem ponit cum dicit : AmpZitis doTb34 aate,w mo.vereetc., que talis est. Constat quod omnes philosophi dicunt quod anima mouet ; set armonia non mouet, immo relinquitur ex mouente et sequitur, sicut ex motu cordarum qui est per musicum relinquitur armonia quedam in sono et 75 ex applicatione et contemperatione partium a componente relinquitur proporti0 quedam in composito ; ergo, si anima est armonia et hec relinquitur ex armonizatore, oportebit ponere 80 aliam animam que armonizet. Terciam rationem ponit cum dicit : Congwit 4o8ar a&ezzzetc., que talis est. Philosophus enim dicit in IV Phisicorum : quicunque assignat diflinitionem seu naturam rei, oportet quod illa assignatio, si su&iens est, conueniat operationibus aj et passionibus illius rei ; tunc enim difhitur

Primo enim ponit dictam opinionem de anima dicens quod qtiedmz o+io h-udita est ab antiquis de mimz, que uidebatur habere rectas rationes, et non solum in speciali de anima, set etiam quantum ad id quod commune est ad omnia principia. Et dicit quantum ad id quod commune est, quia ~5 antiqui philosophi nichil tractauerunt de causa formali, set tantum de materiali ; et inter omnes illi qui magis uisi sunt appropinquare ad causam formalem fuerunt Democritus et Empedocles, qui, scilicet Empedocles, posuit quod omnia consta30 bant ex sex principiis quorum quatuor posuit materialia, scilicet quatuor elementa, et duo, scilicet amiciciam et litem, partim materialia et partim actiua ; et dicebant quod hec principia materialia habebant inter se quandam propor35 tionem que resultabat ex eis ita quod conueniebant in aliquo uno, quia sine hoc non possent esse simul, et hanc dicebant formam rerum et armoniam quandam esse. Vnde et sicut de aliis formis, sic dicebant de anima quod erat armonia quedam. 4oTbjo Secundo cum dicit : .Et enim amzotziametc., ponit rationem huius opinionis, dicens quod armonia est complexio et proporti0 et temperamentum contrariorum in compositis et mixtis ; et hec proporti0 que est inter ista contraria 45 dicitur armonia et forma illius compositi ; unde, cum anima sit quedam forma, dicebant ipsam esse armoniam. Dicitur autem hec opinio fuisse cuiusdam Dinarchi et Simmias et Empedoclis. 4oTb3z Consequenter cum dicit : Et qzkdemamzomketc., 50 disputat contra opinionem predictam. Et circa hoc duo facit : primo enim disputat generaliter ad positionem dictorum philosophorum ; secundo zo

40 armoniam Por. (ex Ar,, 4o7b3o) : : ‘P*(V*F,V),‘P(KV*),‘P(VW_J 29posuit] om. @ Simmias ?R, W’ : Sumias ?Fr, 9r.m. JU : Simias 04, w.vz. BoI : Sinnias ? ‘l?lb : OR%Ys 60 commixtis] mixtis FI, I’2F, Ys : Et hec @, W : Hec Yla ; cf. AL, 4o7b32, nec non stipa u. z4. sono] sonis Ya 79 armo75 musicum] -cam Y ; sed cf. app. fontàum : cordis ‘3 : corde Y’ ; cf. app. fontium

: @rtPiFrj,

@*~Bo*O~~

@(pecia4) -nia CO& Symonis

74

48

cordarum

nizatore]

et Simmias

v4 v1 Ya,

-tiene

ANIMA

49 Et lWss Ya+

Y

et Empedoclis]

Yb,

v4

82 enim]

om. Pi,

Yrs

83 Phisicorum]

+

quod

Y

33-38 et - esse : d. 28-33 qui actiua : cf.supra, 1 4, 52-55, cum adn. 38-39 Cf. Albertus, p. 39, 8-12 : cc Cuius sentencie ; Degen. et torr., II 6 333brr. in entibus esse dicebat nisi talem rationem armonie et, cum anima sit quedam forma, 47-48 Dicitur - Empedoclis : Nemesius, De mt. bomini$, a Burgundione tran& c. 2 (ed. Verbeke-Monche, animam armoniam esse dicebat n. : non enim eum qui ex uocibus construitur, sed eum qui est p. 24, 3 1-34) : (animam dixit) s Dinarchus autem harmoniam quattuor elementorum in corpore calidum et siccum et humidum enarmonicum ordinem et consonantiam uult dicere 1) ; (ibid., FI. 30-31, u. 73-75) : uQuia et Dinarchus harmoniam determinauit esse animam et Simmias contradicens Sacrati animam harmoniam di& esse, dicens assimilari animam quidem harmonie, corpus autem lyre 1) ; cf.ipse Thomas, C.G., 1164 (t. XIII, p. 434ar-8) : CC ...positio dicentium animam esse harmoniam... Que quidem opinio in libro De anima uidetur attribui Empedocli [cf. supra, u. 33-39, cum adn.]. Gregorius autem Nyssenus [= Nemesius] attribuit eam Dinarcho 1). Cf, etiam Platonis Fe& sitie de anima, ab Henrico Aristippo transl., ed. L. Minio-Paluello, p. 44, 22 - 45, 17 : uerba tamen Simmiae apud Platonem Thomam legisse non liquet ; de Simmiae et (( Dinarchi )) (re uera Dicacarchi) dottrina, cf. H. B. Gottschalk, SoxI a$ Harnzonia, in Pbrove.rix, (1971), p. 179~ìg8 ; Id,, AaVenah Peripatetica, ibid., 18 (IgTs), p. gi-92 ; J. Bernhardt, Platon et le matériahme ancien. L.u tbéorie de Z’dme bavnonie G7-68 isti quandam : cf.Nemesius, /oc. Iaud. (p. 24, 34-36) : cc Mani54 Inuestigabit : 4oXar8. dans Za philo$opbie de PIaton, Paris r g7 i. festum autem est quoniam et horum alii quidem animam substantiam esse dicunt, Aristoteles autem et Dinarchus insubstantialem )) ; Themistius, Armonia ratio est armonizatorum et compositio mixtorum, anima autem neque compositio est neque ratio ; et hec f. 8ra (ed., p. Gr, 28-31) : cc 72-73 set - sono : Themistius, f. 8ra (ed., p. 61-G2) : Ket hec quidem mouet corpus, armonia autem non quidem substancia, hec autem non R 83 in IV Phisicorum : Ar.,P&s., IV 5, mouet armonizata, set adest armoni2atis, armonizxt autem alius, sicut cordas (-dis cod.) musicus 1). zG-28

et imer -

infra,

4oSar9-2o

Empedocles

16

2rra6-lr.

Empedocles

;1

12,

4roar-8

fuit defensor

: Ar.,P&., ; Ar.,Met.,

Primus,

11 4,

194a2o-21.

1 r7, 993ar7-18

qui nullam

omnino

formam

CAPITVLVM

(4o7b27-4o8azl)

IX

optime quid est res quando non solum cognoscimus substanciam et naturam ipsius rei, set etiam passiones et accidencia eius. Si ergo anima est go armonia quedam, oportet quod per cognitionem armonie deueniamus in cognitionem operationum et accidencium anime ; set hoc est ualde difficile, ut puta si uelimus operationes anime in armoniam referre : a cuius enim armonie erit sentire et cuius 95 amare aut odire 11et intelligere ? Set per cognitionem armonie magis coflg~z&~ uenire in cognitionem accidencium corporum, ut si uelimus cognoscere sanitatem dicemus quod est completio adequata et contemperata humorum et qualitatum IOO in corpore, et sic de aliis corpoyeisuirtutìbus. Et sic armonia magis esset attribuenda torpori quam anime. Quartam rationem ponit cum dicit : Amphm 4c8a5 autem dicimus etc., que talis est. Armonia inuenitur 103 aliquando in compositis et hzbem?bm posit.io,vem et mohwv, quia quando hec sic inuicem simul ponuntur et ordinantur z& nichil coflgenewz, id est ut nullus defectus eiusdem generis ibi sit, Gtunc D ille partes Gdicuntur bene IIO armonizate et compositi0 ipsarum nominatur armonia, sicut ligna et lapides et D alia corpora naturalia ; sic etiam et corde quando bene ordinate sunt (seu fistule), ut exinde consonancia sonorum resultet, dicuntur bene armonizate et huiusmodi 1x5 consonancia dicitur armonia ; et hoc modo proprie dicitur armonia. Aliquando autem inuenitur in corporibus mixtis ex contrariis ; quando enim aliqua contraria sunt complexa et commixta in aliquo ita ut nulla repugnancia seu excessus 120 alicuius contrarii sit ibi, ut puta cali& aut frigidi aut humidi aut sicci, tunc illa dicuntur bene armonizata et horum ratio, id est proportio, dicitur armonia. Si ergo anima est armonia, secundum aliquem istorum modorum dicetur ; 125set constat quod neutro istorum modorum rationabile est animam dici armoniam ; ergo male dicunt animam armonium esse. Et quod neutro @(pecia 4) : @(PiFl), W(Bo*04) Y : Yra(V*F, est V (nec non P*VeL) ; cf, app. f0ntìu.w gy u. 13r) compositionem @, Y1b+ : operationem

:

(M

Ar.,

4o8a8,

eiusdem

i **

tunc]

om. @

1G2 ditta]

Cf. u. rzo : u

?

et praem.

@

155 Ipse

duo

94-93 Themistius,

165

Va)

ponit

Si] +

tu

f. 8ra (ed.,

esse bene

lapides

et quecunque

neruos

)).

alicuius

132 enim]

(Item

@

armonizate naturalia

162 ditta

+

est Y

Y1b : Yu

: supra,

hec,

iog-11

corpora

armonizant

u. ~~o-*Jz.

I

enim

(E

‘Pb+

Tr)

10%xog

enim

V, Yb)

ce.ti

157

armonie

: autem

Themistius, artes

f, D.

93 uelimus]

105 positionem

nullum

eiusdem

V!F :

uoluerimus

100 sic] om. @

fanhmz)]

(~6 u.p.

111 etr Y’a

ponunt

: cc Cuius quando

B.

deficit

D)

(est ar&

Ipsi

corporis 107 nichil

xtippl. P,

istorum modorum anima dicatur armonia, patet. Non enim anima potest dici armonia secundum quod inuenitur in rebus compositis et habentibus positionem : nam ordo partium compositarum in corpore est ualde manifestum, facile enim scire ordinem ossium ad ossa et neruorum ad neruos et brachii ad manum et carnis ad ossa ; set ratio ordinis partium anime est nobis inmanifesta, non enim per hoc possumus scire ordinem qui est inter intellectum et sensum et appetitum et huiusmodi. Nec etiam potest dici armonia secundum proportionem corporum commixtorum ex contrariis, et hoc duplici ratione. Vna ratio est, quia diuersa proporti0 inuenitur in diuersis partibus corporis : nam cozwz$&o eZekve&owznon habet eandem rai%orzem,id est proportionem, secundum qaatw est caro et secundum quam est OS; ergo in diuersis partibus erunt diuerse anime. Alia ratio est, quia omnia corpora sunt commixta ex eZement.is et contrariis ; si ergo proporti0 co~~&joks in quolibet corpore est armonia et armonia est anima, ergo in quolibet corpore erit anima1 quod est inconueniens. Et sic patet quad inconuenienter dicunt animam esse armoniam. Consequenter cum dicit : Itiuest&abit aufem etc., disputat contra Empedoclem et ponit contra eum tres questiones quas non deducit. Quarum prima talis est. Ipse ponit quodlibet corpus consistere r&one, id est proportione, qgadam, quam dicit armoniam, et hanc dicit animam. Quero ergo utrum anima sit ipsa rutio, id est proportio, commixtionis, aut aliquid aliud a proportione ? Si tu dicis quod est ipsa proportio, tunc, cum in uno corpore sunt diuerse proportiones secundum diuersas partes, sequntur ditta inconueniencia, scilicet quod multe anime sint in uno corpore secundum diuersas partes, et quod in quolibet mixto sit anima. Si dicas quod est aliud quam proportio, tunc, cum proporti0 sit armonia, anima non erit armonia. Secundam questionem ponit cum dicit : APZ@%S

Y*(V*lT)

Yrb(VjlP),

Va

contrarii

p. G2, 37-38)

: CC quoniam

f. Sra (ed., p. 62,41-42) dicuntur

: m. coti(deficiat

6ti.w EP)

generis

V), corporum]

45

TDF (c$ Ar.,

generis]

in partibus

dicit

est sentire,

@,

Yb

et cuius

mppl. mixta

YW

dicunt

amare

= aiipro

qE cett,J sic inuicem

8ra (ed.,

p. G2,42-44)

133 Themistius,

(m

152 autem

: dicunt

dicit*]

aut odire

? D.

secus ponuntur

: e et compositio

f. 8rb (ed., p. 63, 31-52)

‘P

V, Y?lW Ya

LoG-log ut nichil

ipsarum

ossium

:

~tippZ.

xalicuius

quia -

sit

sint

:

Y

: Themistius,

suscipiatur,

armonia,

>

V, Y%* anima WF

AGI sunt]

congeneum

nominatur

: CC uelud

g4 erit]

; cf. infra,

408a7

commixta]

pnzem.

xIS

Y?nN

(ex &.,

pretermittatur

cf. app. fotztium Cf. Préf.,p. 218*

: ozv. cet$ ; _red 145 anime

uolumus

Jcf.

4o8a8)

sicut

tunc

ligna

ad ossa, aut ossium

et ad

130

135

140

145

ISO

4o8ar 8

155

IGO

iGs

4oSaar

46

SENTENCIA

LIBRI

PRIMI

4) :

@(pecia 201

@, hec]

@(PiFl), @(@Oa) 17G

v opinio

orzz. va

218

Ag-i71

Cf. supra

hoc

c. 1 g.

aliquod]

huiusmodi

Consequenter

est etc,, ostendit

secundum]

14,

52-55,

217 supra

Y : p(V*F, V), '??b(Vi~), Y(pW)

aliquid

Y

186 ergo]

: hec

opinio

per Yn@

(Aest

‘Ps

cum adn.

: 16,

ANIMA

cum dicit : Si Bere dterwz anima 4o8az4 quomodo hec opinio est multum probabilis. Et circa hoc duo facit. Primo enim ostendit opinionem huiusmodi esse multum probabilem, dicens quod ideo uidetur ZOO hec probabilis quia posito uno ponitur alterum et remoto uno remouetur alterum ; nam recedente ab aliquo corpore armonia, recedit anima, et permanente armonia, permanet amma. Set hoc non sequitur, quia proporti0 huiusmodi non est 203 forma, sicut ipsi credebant, set est dispositio materie ad formam. Et, si accipiatur proporti0 armonizate compositionis pro dispositione, bene sequitur quod manente dispositione materie ad formam manet forma et destructa dispositione ZIO remouetur forma, non tamen quod armonia sit forma, set dispositio materie ad formam. Secundo cum dicit : Qaod qtiidem ightr etc., 4o8aay concludit et epilogat quod anima non mouetur circdariter, sicut Nato dixit, nec est armonia, 215 sicut Empedocles asseruit, moaetur autem Jewtid.w mcidens,sictitdìximts supra, et mouet se Z@U?B; et quod moueatur secundum accidens, patet, quia mouetur in quantum mouetur corpus in quo est, corpus uero mouetur ab anima ; alio modo non 220 est mo%eri Z$WPZsecutzdzm~oczmz, nisi per accidens.

&ezv z&wz etc., que talis est. Empedocles ponebat quod amicicia esset causa congregationis in rebus et lis causa segregationis. Set in congregatione fìt aliqua proportio. Quero ergo utrum amicicia sit causa cuiuslibet congregationis aut tantum congregationis armonizate ? Si tu dicas quod 175amkicia est causa cuiuslibet congregationis, tunc oportebit ponere aliquod aliud ab amicicia quod causet huiusmodi proportionem et armoniam in congregationibus armonizatis, uel erit dicere quod huiusmodi armonizatio est a casu. Si tu dicas 180 quod est causa solum congregationis armonizate, tunc amicicia non erit causa omnis congregationis, quod est contra eum. 4o8aa3 Terciam questionem ponit cum dicit : Et bee titr.wzratb est etc., que talis est. Empedocles dicit 185 quod amicicia est que facit congregationem in rebus. Quero ergo utrum amicicia sit idem cum ipsa congregatione armonizata aut non ? Si dicatur quod est idem, tunc, cum nichil sit causa sui ipsius, amicicia non erit causa illius congreig0 gationis, sicut Empedocles dicebat. Si uero dicatur quod non est idem, contra : congregatio armonizata nichil aliud est quam conuemencia quedam ; amicicia uero uidetur esse quedam conueniencia ; ergo est idem, et sic idem quod 195 prius. 170

tionis

DE

4o6al2-bl5.

multum

0,~. Y

Y1b

i87 206

ipsa]

sicut]

171segregationis ORZ.Y1a

ut Y

Y(-V):congregationis

: podcongregatione 217

accidens]

locum

‘Pb Y1a

188 est] 217-218

: disgrega-

W sit ?P sicut

: oz -

Yx

patet]

Y’*) 214-215

quad

-

dixit

: cf.supra

17,4oGb2&407a2

; 1 8,407a2-bts.

215-216

ncc -

asseruit

: in



1sensus quidem ab hiis, reminiscencia uero ab illa ad motus qui sunt in 1sensibilibus organis aut quietes. Intellectus autem uidetur injeri 1substancia quedam existens, et non corrumpi. Maxime enim corrumperetur utique aoab ea que est in senio debilitate ; mmc autem forte quemadmodum in 1sensitiuis accidit : si enim accipiat senior oculum 1iuuenis, uidebit utique sicut et iuuenis. Quare senium non est 1in sustinendo aliquid animam, set in quo, sicut in ebrietatibus 1et infirmitatibus. Intelligere igitur et considerare marcescunt 25alio quodam interius corrupto, ipsum autem inpassibile est. Intelligere autem 1et amare aut odire non sunt illius passiones, set huiusmodi 1habentis illud secundum quod illud habet. Quare et hoc corrupto, 1neque memoratur neque amat ; non enim illius erant, set 1communis, quod quidem destructum est. Intellectus autem fortassis diuinius aliquid et inpassibile 3oest. Quod qui dem igitur non possibile moueri animam, manifestum est 1 ex hiis ; si autem penitus non mouetur, manifestum quoniam neque a se ipsa. 4o8b3r

dubitauerint utrum anima moueretur ex eo quod mouet corpus, tamen ratiotzab&zts, id est probabilius, dubitabit aZiqz&de anima quod moueatur, 15 com-ideransin himmodz’ que dicentur, id est in operationibus anime ; ex hiis enim poterit probabiliter ostendi quod anima mouetur. Nos enim dickw animare tristari, gaudere, conjdere, id est audere, et timere ; am$im azttenzdicimus ipsam 20 irasci, sentire et in~eZZ&ere ; cum ergo hec 03wzia sint operationes anime et sint m0t.w quidam, uidetur quod anima moueatur. Hec autem dubitatio uidetur magis probabilis quam superior ; nam illa

:

Ar. Ni Nir(@), Ni*(vp, &%r) Np(pecia 2) : Npl@), Np**(txpo) Nr 4o8b4 esse uidentur] &w. V, 9 3 necesse N necessarium V 3-15 dolere aut gaudere Ni gaudere aut dolere Np (gaudere ORI.fi) 3 quam V, Ni Np II dicere T(II~) : on. VNiNp i2 et si VNiNp (ac si V[u’eff], ?T[vzG]) : utique si Nr : atz et utique si Moerbeke ? 13 enim Ni (-O* autem Cl*,Np 15 motu in illa NiNp (+ existente v) in illa motu existente V (cJ T, 141, 165, mm app.fotzf&m ad 13g-l4G) 16 aliquando Ni, T(r4g) alteri Np 16 autem V, Np quidem V(deff), Ni 18 in fieri T(238) infieri (= t?y$vscs&~c) NiNp (UZI. V) rg enim NI (-Avp), Npr, T(246) autem 20 quemadmodum NiNp sicut V, ?T(248) 21 sensitiuis pO%, T(z4g) sensiteriis Ni (-p&t Np 22 iuuef& V, WJ, NP* prt, T(251) iuuenem NP, Np huiusmodi (= TOLOV%)V, mg. q~ huius Ni* 24 igitur Ni (enim p) autem Np 24 marcescunt Ni, Nps, T(258) consumuntur V marcescunt + mg. alia littera consumuntur Np1 (c$ Rex, p. 142*) 26 et Ni aut Np huiusmodi 1, Np*, T(273, 275) huius Ni (-1 28 memoratur NP, Np, T(278) reminiscitur V, Ni8

:

: om. :

:

:

:

:

:

: om.v):

:

:

:

: : om. n),Np1

:

(-pn) :

@(pecia 4) @(PzF), @(Boi04) Y : ‘Pa(PF, v), Y?s(EP), Y?(V’W) g anime] 0~. Yrs II necesse] necessarium Yrsl* ; xea’ cf. Ar., 4o8b3, CZOB &. or?z.Y”ra 19-20 confìdere, id est audere] et audere Ya confidere YrD** (considerare

:

II

Hoc:

4o8b3.

:

2 12

V4)

:

:

: oh. Os),

:

:

dixerunt] dicebant ‘Pa 6 anime] on. 9’18 predi&] om. Y *3-r5 moueretur - quad] 20 autem] 0m. Q

SEN?IZNCIA

48

LIBRI

PRIMI

zs considerat motum anime ex motu corporis (dicebat enim quod nichil mouet nisi moueatur ; unde, cum anima moueat corpus, manifestum est quod ipsa mouetur), hec uero opimo considerat motum ipsius anime ex operationibus propriis anime. Consequenter cum dicit : Hoc azitem nm est @bj necesseetc., soluit dubitationem. Circa quod sciendum est quod, quandocunque Aristotiles inquirit ueritatem aliquam obiciendo et soluendo, aliquando obicit et soluit post 3s determinatam ueritatem et tunc obicit et soluit secundum suam opinionem, aliquando uero ante determinatam ueritatem et tunc obicit et soluit supponendo opiniones aliorum et non secundum suam opinionem et ueritatem quam ipse opinatur. 40 Et huius exemplum habemus in 111 Phisicorum, ubi Philosophus disputat contra ponentes iminiturn et utitur contra eos multis rationibus que secundum se sunt false, licet secundum illos reputentur uere ; puta quod omne corpus habet .U leuitatem et grauitatem : cuiusratio est quia hoc, scilicet utrum omne corpus habet leuitatem et grauitatem, nondum determinauerat, quod postea determinauit in libro De celo et ideo reiterauit ibi questionem de infinito. Hunc autem modum SO obiciendi et soluendi seruat hic Arktotiles, unde et procedit contra eos supponendo illorum opiniones : illi enim, et maxime Platonici, opinati sunt quad tristari, gaudere, irasci, sentire et intelligere et huiusmodi que ditta sunt sint motus 55 anime, et quod quodlibet illorum, etiam intelligere, fiat per organum determinatum et quantum ad hoc non sit difFerencia inter sensitiuam et intellectiuam, et quod omnis anima, non solum intellectiua, sit incorruptibilis ; Aristotiles uero omnia ista 60 concedit : ipse enim supponit quod huiusmodi

: Q1~P~F1~, : quando W

@pccia @,

eorum motus] modo

@(B#Od)

4)

v*F

positionem

v4

Y*

Y

33-34

4G habet] IG determinaturn]

motum @,

anime

V

Y1a

73 quad]

: @(PiFl),

@(pecia

4)

apparet]

ina. Y1a

: motus

corporale anime

V),

Y enim

Yb

Yla

60 ipse

Y1b+

Y1s

-buit V),

: etiam

29 pfopriis]

et obiciendo

coti

+

04,

et mundo

supponit] passiones

om. Yla Y’*

(a&r

43 Yla F)

em. @

32 quandocunque]

secundum

illos]

reiterauit]

monstfauit

63 tantum]

secundum

tamen

eos

Yla Yl

(-va)

: om.Yb c= V~IW : &wfVi] (dtwt ‘P)

quandoque Yl,

W : ad

3 * illofum] Gj anime 69 medio]

Yl

Ylb(VVi), Ya

V(VdW)

48 celo] enim

ANIMA

operationes fiant per determinata organa, etiam intelligere, et quod omnis anima sit incorruptibilis ; hoc tantum negat, scilicet quod huiusmodi operationes, scilket sentire, gaudere et huiusmodi, non dicit esse anime motus, set coniuncti, et quantum ad hoc disputat contra eos. Et circa hoc duo facit : primo enim ostendit quod huiusmodi operationes non sunt motus anime ; secundo uero probat hoc quodam medio, ibi : htdectm autem etc. Dicit ergo quod isti dicunt duo, et primo quod gaudere et tristari et huiusmodi sunt motus, secundo quod hec attribuuntur anime, scilicet quod irascatur, gaudeat, senciat et huiusmodi; et sic uidetur quod anima moaeatur. Set hoc fl0kzest nelesse, immo utrumque istorum est falsum, scilicet quod neque huiusmodi operationes sunt motus et neque attribuuntur anime ; set dato quod sint motus et loquamur de eis secundum quod sunt motus, nichilominus tamen falsum est quod attribuantur anime et per consequens quod anima secundum huiusmodi operationes moueatur ; quod sk patet. Constat enim quad, si huiusmodi operationes sunt motus et attribuantur anime, quod non attribuuntur sibi nisi secundum aliquas determinatas partes corporis ; sicut sentire non attribuitur anime nisi in aliqua parte corporis, ut in oculo sensus qui est per uisum et irasci in corde, et de aliis similiter manifeste apparet quod non sunt motus anime, set coniuncti. Sunt tamen ab anima, ut puta in hoc quod est irasci : anima enim iudicat aliquid Gesse dignum ira >), cor autem animalis ex hoc (>; ; V 34 (p. 320, 8-12) : c haec etiam materia mouetur ad recipiendum formam qualitatum

3 (p. 216,

uegetabilis

Y

Yrab

Q1 : 0~.

Auencebrolis

258-264 sertim

Qa(&+04p~j

preexistenti

(@zaq-z8)

praeanimae

rationalis

et postea

ad

coniungatur Miinster

r900,

193 1, p. 420-423. Methaphisice

: Ar.,

)) est proprium

;

72

SENTENCIA

LIBRI

SECVNDI

@(pecia

6) : @*~B1rF~j, partes

uero

CJAlbertus,

libus] 3&

om. Y

45

(-VI,

Fa)

que conuenlat

tialiter

tantumillud

ostendit

est uti actibus

et posterius

sit analogum, dictum

est secundum (cf.

tamen

Tz%zaej comm.,

organica

Aueneroist. Oculus

est materia

ccex hoc concludit diflinitionem corpo&,

uisus,

(ed. Alonso,

t. II, p. 497,

23-25)

llcet

corpus

organis,

quod

De Jpir.

saepius

creaf., a.3,

uitam pro

arg. 2

uiui&ari,

quod

autem

habentis

uniuoce

corporis

conueniunt

per consequens

torpori

plantis,

quod : CG,

; InMef.,

habens eodem

non

N dicit respectum supponatur

VI

corporis

de an&z, p. 42Sa7-8)

t, in ro23b28-ro26a7.

perfettibili

organici

organicum,

uitam

dico

uitam

anlmam... habens

; IV 4 (t.XV,

omnino

habito

397-401) dicendum

anime,

corpora placet

Ifi a? anima

anime

sensus [4r2b2of. rya :

II-III,

ad predictam

alias

a organicum

; Albertus,

nobis

addit inter

differencias

1)non conuenit

Hispanus,

Q. in d? anima

Summa & bo&re, ?... Videtur

ad rationem

hoc

naturalia animalium

Aristotiles

Aristotiles N superius

XIII

Calcidii,

: Anonymus,

laud.)

Set plus Vnde

expo-

iam fuerit

mortuorum

N Anonymus,

Hoc

autem

Constabulini

q.4, non quod

uitam habens ~1 habcntis )), tamen ly e potentia respectum ad potentias anime que operantur in

uero Constabulinum non sint idem

Vennebusch,

p. 147bi3-rG,

;

est.

est oculus.

re hoc

organicum saeculo

in diflinitione

inter alias 1); Petrus

p. (55, u.

Secundum

)j, licet

arg. 3 et ad 3 (ed.

dictum

hoc sit de diginitione

:

ad ipsam

est igitur

)). Et

antiquissimam

N, excluduntur

Et quia corpora

non

quia, licet

Attamen

infra

et quia hec differencia

supponatur per e potentia uitam ly e organicum n enim dicit

II, q.29,

Anonymus

scilicet secundum

organici

r (quae forsitan

c organicum

Constabulinus...

-

esse ponendum

aut pictus habentis.

hanc enumerare

ut dicit

: cc Putandum N ; quam

6~organici

mortui

differenciam

et utrum

habens

ut supra

ab anima,

ideo non potuit

corporis

dicit

per ly a potentia

Q. jrr tie$ i&o~ II Gi (t. XIII,

hoc

ad animam

uitam

hanc

1 ro (ed. Michaud-Quantin,

est nisi corpus

et secundum

lapideus

potencia

posuit

dictione,

phisici

est Thomas.

et sperma.

: oculus

et ammalia

re, non

corporis

roo, 3-7)

intelligit

sanguis

intelligitur

sicut oculus

non

sic se habet

in

poten-

eitu d’tin matfre 2~ arfs

se ad plantas

Primus

ut putauit

utrumque

N, quod

phisici

Aristotiles

e potencia

;

De diff. animae

ergo uiuentis

aliud et illo aliud

1). Per hoc quod

eius non sunt organa

nisi equiuoce,

Primus quod

translator

Dicens

pene idem sonat instrumentale,

n, habet

hic secutus

est Gundissalinus,

habentis

ben Luca,

De anima (ed, J. T. Muckle

potenclaliter...

Le fraifé De anima ef de pofencih

hoc quidem

per hanc differenciam

Cf. Costa

’n;Gundissalinus,

uiuentis

t. II 2, p. 34)

Y)et aliud

)), hic

uitam

quia partes

non est oculus

posite

c Toletani

: uToletanus potencia ; sic excluduntur : cc potencia uitam

est actus

Arist.,

N organicum

organici

siue corporis

uitam habens

uelut

potentiam

est Y?ic 347 set uel fructiferum Y (-viv4) 357 scilicet anirna-

om. Y

363-363

1).

potencialiter qua dicitur

significante

Suppl.

; Iohannes a Rupella, Tracfahu, : cc Quomodo anima sit actus

>>; Anonymus, posuit,

conueniat

: quanta

Y1a

corticem

in plantis]

iste terminus

et non tanquam

sed non

Et notandum

ad formam

ipse intelligit

uelle Aristotiles... rentias

laud.)

fisici

animalibus,

accipiatur

materie

set ly e potentia

dicendum

supra

et anima

quia potentia

organicum

respectum

habuit

Y

eiw (ed. R. A. Gauthier,

pofencìh

t. 35, p. 49b et 33a)

esse de diflìnitione, alium

2-9,

additur

superius

conuenit

a.3 (ed. Borgnet,

p. 237,

quo deficiente

differencie

ante animam

uero

anime

’ uiuentis signi&are

quanta

ad cooperiendum

autem]

omni

’ quod

8, ed. 1. Bruns,

non est organicum,

: Vnde

set per prius

habentis, Il

et elementata

differenciam...

illis uniuoce,

quod

: cc Et quia

quam aliud significat

corporis

mortuum

dicens

quandam

quia omnes

uerba

actus

ut excludantur

enim

uitam

secundum

ut elementa

esse,

Corpus

perfici

333

idem uidetur

De anima ef 1

p. 28-29)

Q,w~~jorze~,

ed. Waszink,

est Primus

que non sunt organica, uidentur

est potencia

eitu (post

De unima ef de $otenciis

221 :

per animam

Aphr.,

c. CCXXII,

: cc Anima

est

interpretatio,

’ instrumentalis

dilIerentia

uel fruttiferi]

: cc que

f. 12rb (ed. p. 9r,37) significat autem

345 sicut]

?P~V~F~*,J

corticis Y?wa

: cc potencia uitam habentis organici )), quod ideo Aristotiles mutauit eum in hunc terminum : cc Anima est actus uniuocum. Hec est igitur retta diiKnitio anime : cc Aueroist N (Auerroes, 11 G, 21-28, p. 137) ; Themlstius, f. r3rb (ed. p.

expositionem

eius quod

Ps.-Alexander

alia floruit

modo

corpus

‘P~FhVi),

coopericndum

uitae ~1; Anonymus,

et re et dictione,

dictione

esse expositionem sitionem ineunte

: Themistius, : cc Idem ergo

vrj,

ad cooperimentum

anime

p. r 36)

in Rewe Sc. PbZ0.r. TbeoL, 66,1982,

verJ TZJ, prius

: F*(‘v*F, 3j2

cooperimentum]

11, r 940, p. 41) : cc Ultima

Mediaeval SfgdieJ, cui possibile

Y

Y 354

omni

(ed. Barach,

ef ~pirifw

O*(‘BorO*P~j

~jiw. F)

p. 68,

ANIMA

organice plantarum non habent talem diuersitatem parcium ex quibus componantur. Et quod partes plantarum sint organice, manifestat per hoc quod 350 diuerse partes sunt ad diuersas operationes, sicut folium est ad cooperimentum corticis uel fruttiferi, id est illius partis in qua fructus nascitur, cortex autem uel fructiferum ad cooperimentum fructus ; radices autem in plantis sunt proportionales ori 355 animalium, quia utraque attrahunt alimentum, scilicet radix in plantis et OS in animalibus. Deinde cum dicit : Si a.vtem aZiq.vodcomtwne etc., 4lzb4 colligit ex omnibus predi& d%initionem anime. Et dicit quod, si aliqua dif3initio communis debeat 3~0 assignari que conueniat omni anime, er2 hec : Anima est achw prkzus corporjs pbzkjcj 0rgaflzZ. Non autem oportet addere : Gpotencia uitam habentis )) : loco enim huius ponitur organicum, ut ex dictis patet. 365 Deinde cum dicit : Vide tzogoportet qgerere etc., 4rzb6 ex dif%ìnitione data soluit quandam dubitationem. Fuit enim a multis dubitatum quomodo ex anima et corpore fieret unum et quidam ponebant aliqua media esse quibus anima torpori uniretur et 370 quodam modo colligaretur, set hec dubitatio iam

dicit quod tale est omne corpus organicum. 325 Et dicitur corpus organicum quod habet diuersitatem organorum ; diuersitas autem organorum necessaria est in corpore suscipiente uitam propter diuersas operationes amme : anima enim, cum sit forma perfettissima inter formas rerum corpo330 ralium, est prjncipium diuersarum operationum et ideo requirit diuersitatem organorum in suo perfettibili ; forme uero rerum inanimatarum propter sui inperfectionem sunt principia paucarum operationum, unde non exigunt diuersitatem 335 organorum in suis perfectibilibus ; inter animas autem anima plantarum inperfectior inuenitur, unde in plantis minor est diuersitas organorum quam in animalibus, et ideo ad ostendendum quod omne corpus suscipiens uitam est organicum, 340 accipit argumentum ex plantis in quibus est minor diuersitas organorum. Et hoc est quod dicit quod etiam pia&arwz partes sunt diuersa organa, set partes plantarum sunt penzks s~+zkes, id est consimiles. Non enim est in eis tanta 34~ diuersitas sicut in partibus animalium ; pes enim animalis ex diuersis partibus compositus est, scilicet carne, neruo, osse et huiusmodi, set partes

partes]

DE

ubi scribendum

qui dicit non esse de dit%nione,

secundum

p. 163 et IG~). -

rationem

Ipse Thomas

est s endelichia

1))

; P,

; et hoc

uidetur

utrasque q.76,

a.3,

diffeS.C. ;

CAPITVLW

I

locum non habet, cum ostensum sit quod anima sit forma corporis. Et hoc est quod dicit quod flofi o$orzW +ww-e G ex anima et corpore fit unum, 375 JSW nec dubitatur hoc circa cerazv etjgwam neqge 0~~~2?20 circa aliquam materiam et formam cuius est materia. Ostensum est enim in VI11 Methaphisice quod forma per se unitur materie sicut actus eius, et idem est materiam uniri forme quam 380 materiam esse in actu. Et hoc est etiam quod hic dicit quod, cum unum et ens ~z&z$&c2er dzkatzw-, scilicet de ente in potencia et de ente in actu, id

(4mu8-4ubp)

73

qgodproprie ef.f ens et unum, est actus : nam sicut ens in potencia non est ens simpliciter set secundum quid, ita non est unum simpliciter set 38~ secundum quid ; sic enim dicitur aliquid unum sicut et ens. Et ideo sicut corpus habet esse per animam sicut per formam, ita et unitur anime inmediate in quantum anima est forma corporis ; set in quantum est motor, nichil prohibet aliquid 390 esse medium, prout una pars mouetur ab anima mediante alia.

374-377 377 in VI11 Methaphisice

: Ar., Meta,VIII 5, to4ya7-bz3.

si -

materia]

om. Y

(-VI,

F4a)



Vniuersaliter quidem 3gitur dictum est quid sit anima : substancia enim est que secundum rationem. 1Hoc autem est quod quid erat esse huiusmodi torpori, sicut si aliquod 1organorum pbisicum esset corpus, ut dolabra : erat quidem enim 1dolabre esse substancia ipsius, et anima hoc ; diuisa 1autem hac, non utique amplius dolabra erit, set aut equiuoce, %unc autem est dolabra, Non enim huiuscemodi corporis quod quid 1est esse et ratio anima, set phisici huiuscemodi habentis 1in se ipso principium motus et status. Considerare autem 1in partibus oportet quod dictum est. Si enim esset oculus animai, 1anima utique ipsius, uisus esset : hic enim substancia est oculi que s%ecundum rationem, oculus autem materia uisus est, quo deficiente 1non est adhuc oculus nisi equiuoce, sicut lapideus 1aut depictus. Oportet igitur accipere quod est in parte in 1toto Gente corpore ; proportionaliter namque habet sicut pars 1ad partem, totus sensus ad

totum %orpus sensitiuum secundum quod huiusmodi. Est autem non abiciens 1animam potencia ens ut uiuat, set quod babens ; 1semen autem et fructus potencia huiusmodi corpus est. Sicut quidem 1igitur incisi0 et uisio, sic et uigilancia actus, 413a1utautem uisus et potencia organi, anima ; 1corpus autem quod potencia est. Set, sicut oculus est 1pupilla et uisus, et ibi anima et corpus animal. Quod quidem igitur non sit anima separabilis a corpore, aut partes squedam ipsius, si partibilis apta nata est, non inmanifestum est : quarundam enim 1actus partium est ipsarum. At uero secundum quasdam 1nicbil prohibet, propter id quod nullius corporis sunt actus. 1Amplius autem inmanifestum si sic corporis actus anima, 1sicut nauta nauis. Figuraliter quidem igitur sic determinetur et rodescribatur de anima.

Vinkersaliter pidem @hw etc. Posita diflinitione anime, Philosophus hic eam manifestat. Et circa difhmtionem hoc duo facit : primo manifestat manifestata prernissam ; secundo ex diffmitione 1 quandam ueritatem concludit, ibi : Q.vod pidem igitw fon sit anima etc. Circa primum duo facit : primo manifestat difhnitionem anime quantum ad id quod in difhnitione predicta ponitur ex Parte ipsius anime ; secundo quantum ad id quod 10 ibi ponitur ex parte subiecti, ibi : Est azhm ao~ abiciem amkam etc. Circa primum duo facit : primo manifestat dif3kitionem anime ex similitudine rerum artificialium ; secundo ex partibus eius, ibi : Considerare a.&em h partibzts oportet etc. Quia 15 enim forme artificiales accidencia sunt que sunt

comparationem ad formas accidentales manifestat ; similiter etiam partes anime siue potencie eius

JJ9

Ar.

: NP(q),

Ni*(vp,

kWn)

NP (= &)J,‘)

Ni

pmem. Np (q) 3 ibi] ita V(&t), quasdam V(A)

Wh

notmm

5 et fi ohm;

@(peci2 -nem

6)

P

r Posita

21

Np(pecia 3) est] LW.Z.NP

: supra

26 dictum

io32ai1,

in transl.

est

:11

Nr Np

412bi4

: secundum

utique

amplius

incipitpecia 3 in Np

V(dett), q

413a2

: At mm

cf. mpra

II 1.

4 (q),

At (Aut Np) uero secundum quasdam V(dett), NiNp, T( I 3 o; cf.De mit. qu&am quihn (= oh pqv &U’ &JL& ys) Nr (patet u secundum a ~en&zz

6

3 Quod I.

Arabico-latina,

est*

V, Ni

IG

eJ_re pro

habentis]

: on. (cm

a set

: At

graeco)

uero set D, L &ditfdine

intell. I, ~8-3g)

#I.zb.z6 cwn adn.)

: @~(BPF~) , @=(Ba’O’Pì) premissa] predicta Y 7-1

adn.

: Npl@, yp),~~ NP*@, -26 set V(A), Ni

Y

(-FK)

: 413a4.

27 premissa t.

20-2i

'P(V*F, VI), Y1”(FW), ad*] om.

33

IO Est

: 412b4-6.

(ed. Veri.

17 propinquiora]

-res

YIC

22

cognitione]

FI, Y(-Faa)

: 4i2b23. 28

14 dictum

1562, t. VIII,

41324

413ato

20

manifestiores sunt quo ad nos quam ipsa anima (procedimus enim in cognitione anime ab obiectis in actus, ab actibus in potencias, per quas anima ipsa nobis innotescit), unde conuenienter etiam per partes ratio atime manifestatur. 25 Dicit ergo primo quod dictum est in uniuersali quid sit anima, cum premissa difiitio omni anime conueniat : dictum est enim quod anima est substancia que est forma a qua accipitw ratio rei. Est autem difTerencia inter formam que est 30 substancia et formam que non est substancia : nam forma accidentalis, que non est in genere substancie, non pertinet ad essenciam siue ad quiditatem subiecti (non enim albedo est de essencia corporis albi), set forma substancialis est 33 de essencia siue de quiditate subiecti. Sic igitur

magis nota quo ad nos quam forme substanciales utpote sensui propinquiora, ideo conuenienter rationem anime, que est forma substancialis, per

corpo&

4iabaT

Considerare

est : 412aig-21.

: 412bi7. 30-36

15 forme Est

f. 168~I~OV), cuius est proprium

-

-

subiecti

uerbum

: cf.supra II 1, 150, cum : cf.Ar.,Met., VII 3, lo3iai3jj ; cf.adn. inseq.

sunP

a essencia

LIBER

II,

CAPITvLvM

@(pecia

: W(BPF~),

6)

45 naturalium

IIOZI.OSV.W-b

76 uitam]

in potencia

124

unde]

42-43

+

non

essenciam solum

111, f. iva ad animam,

: cf.supra,

diflinitionem

ao-23.

92-93

est, secundum

hoc probat,

de quibus non

eorum

Ylb(FsVi),

Y1c( V4FQ)

: substancialium

cf. ti. JO, ~8, 64, etc,)

71 essetI] om. Y

Q* , Fda

Y?rab, praem. Y~c

ad.

commune

: aet

non abiciunt,

W),

Ed’I;

JC~, fwm

68 ipsorum]

75

IOO substancialis]

+

oculi

Q

(-Vi,

38 de] on. @,

Y

(-Vi)

: sensibillum

Pb

FQ)

73 estsI

te U. 98)

122

erat

corpus]

Ya,

40 huiusmodi] Yra FS;

an a&ndum

62-63 Jed CJ Ar.,

huic sicut

Q; -

4rabr6

140

72-77

G)

: @(BPP),

F4a

SI

diffinitio

tantum]

Euclides,

adn. ad u. 57. i26 Vtrum

W(Bo104Pi)

uero]

-

m.

Q

demonstretur]

CW. Y’a,

Vi

: mte quatuor

Elea.,

VI

[17], secundum

91 Cf. supra

:II 4,4i3bl3.

: Y?~(V~F,

‘Y

83 palmorum]

+

,&wz.o,w. Y1ab FS,

Thomam,

:1

Wb(FsVi),

quia

sicut

144 k

qui

secundum]

&fe$., 111 4,

107 superius

14,41ia26-b5,

cum

Ideo autem quatuor tantum modos ponit uiuendi, cum supra quinque genera operationum anime posuerit, quia hic intendit distinguere modos uiuendi secundum gradus uiuentium, qui distinguuntur secundum hec quatuor : in quibusdam enim uiuentium inueniuntur tantum alimenturn, augmentum et decrementum, scilicet in plantis ; in quibusdam autem cum hiis inuenitur sensus sine motu locali, sicut in animalibus inperfectis sicut sunt ostrea ; in quibusdam autem ulterius inuenitur motus secundum locum, sicut in animalibus perfectis que mouentur motu progressiuo, ut bos et equus ; in quibusdam uero ‘Pc(V~F~~)

se habet

I i 2 que]

Y~c

adn. ad u. 52-33. 141 supra

VI),

***

V1

per

Y1a,

78 ostendere

ad nouem,

4czazp8,

Thomae

ita quatuor

128 prosequendum] Vi

77-87 bs-6.

comm.,

$OJ~ diffusum (-Va)

Y

consequendum

Cf. Albertus, 120

u. 21-26.

Y-,

ad sex

145 inueniuntur]

in 99Gb2o-21.

: 11 1,

ipsius

sex

@,

Quoniam

-nitur

essct

86 etiam] vab

Tb, on.

(ostendendum

Va : ‘Pb Vi)

Y

p. 72, 2-3 et i2-24.

: JI4,414a4.

89 Cf, supra 123 Vnde

: 413a23.

+O

14

ISO

SRNTBNCIA

155

LIBRI

SECVNDI

cum hiis ulterius inuenitur intellectus, scilicet in hominibus. Appetitiuum autem, quod est quintum preter hec quatuor, non facit aliquam diuersitatem in gradibus umentium : nam ubicunque est sensus, ibi est et appetitus. ***

Deinde cum dicit : Vnde et ziegetabikaetc., manifestat quod anima est principium uiuendi 160 secundum omnes modos predictos. Et circa hoc tria facit : primo ostendit quomodo anima est uiuendi principium in plantis ; secundo in animalibus, ibi : AkwaZ az&empropter senszm etc. ; tercio ostendit quid dictum sit et quid restat 163 dicendum, ibi : Propter qz4amautem causare etc. Circa primum duo facit. Primo ostendit quod anima est principium uiuendi in plantis et dicit quod, cum dictum sit quod, quibuscunque inest unum quatuor predic170 torum, quod dicuntur uiuere, sequitur quod omnia uegetabilia uiuant : omnia enim habent in se ipsis potenciam quandam et princz$im quo szm-z$z&motum augmenti et decrementi. Et quod hoc principium non sit natura set anima, mani175 festum est : nam natura non mouet ad contraria loca, motus autem augmenti et decrementi est secundum contraria loca ; augentur enim uegetabilia omnia non solum sursum neque deorsum, set utroque modo, manifestum est quod princi180 pium horum motuum non est natura set anima. Nec solum uegetabilia uiuunt dum augentur et decrescunt, set qgec.wqaenutriuntur tandiu uiuunt quandiu possiwztacc$ere nutrimentum per quod fit augmentum. Secundo ibi : Separari a.&emetc., ostendit quod 413a31 predictum uiuendi principium est primum et separabile ab aliis. Et dicit quod hoc, scilicet prircipium augmenti et alimenti, potest separati ab aZiis principiis uiuendi, set aZia non possunt lgoseparari ab eo ~YIrebus mortaZibzu(quod ideo addit quia in rebus inmortalibus sicut sunt substancie

413a25

6) : W(BllF*), W(Bo104Pi) 5’4 : modorum que ditta sunt (+ illa + igitur Yrba quad] om. @, @(pecia 7) : W(PiBl~F*), @(BolO*) Va : om. FVI, Fe

@(pecia

205

Y V’) F Y

: W(VF, Vr,l, Fa : modorum 224

: F*(V*F,

secundus] V’),

‘l?~b(F~Vi), uiuentium +

est Yre,

Yb(FsVi),

DE

ANIMA

separate et corpora celestra, si tamen sunt animata, inuenitur intellectiuum sine n utritiuo). Quod autem hoc principium sit separabile ab aliis, zvan$estgmest in hiis q+veaegetantw,id est in plantis, w in quibus nulla alia potencia anime inest nisi huiusmodi. Ex quo manifestum est quod illud propter quod primum inuenitur uita in rebus mortalibus est principium augmenti et alimenti, zoo quod uocatur anima uegetabilis. Deinde cum dicit : AnimaZ az&empropter senszm 413 bz pr2n.w etc., manifestat quomodo anima est principium uiuendi in animalibus. Et circa hoc duo facit. Primo dicit quod primum dicitur aliquid esse 205 anima1 propter senmm, licet animalia quedam et senciant et moueantur. Ea enim dicimus esse animalia, et non solum uiuere, que, licet non mutent locum, tamen habent sensum. Sunt enim multa animalium tal-ia, que naturaliter manent in eodem 210 loco et tamen habent sensum, sicut ostrea que non mouentur motu progressiuo. Secundo ibi : Sensiwma&emprimo etc., ostendit 413b4 quod inter alios sensus primo inest tactus animalibus. Quod probat ex hoc quad, sic.&ivegetatzhzmz 215 potest separari a tactg et ab ozvzi seBs.v, sic tactm potest separari ab aZ.iissensibm : multa enim sunt ammalia que solum sensum tactus habent, sicut ammalia inperfecta, omnia autem animalia habent sensum tactus. Vegetatizmw auteiw principium 220 dicimus illam partem anime qaa etiam aegetabizia, id est plante, partic$ant. Sic igitur ex predictis patent tres gradus uiuentium : Primus est plantarum ; secundus animalium inperfectorum inmobilium que habent solum sensum tactus ; tercius 225 est animalium perfectorum que mouentur motu progressiuo, que etiam habent alios sensus ; manifestum est autem quod quartus gradus est eorum que habent cum hiis etiam intellectum. Deinde cum dicit : Propter quam atitem caz+ 413 b 9 sazv etc., ostendit quid dictum sit et quid restat dicendum. Et dicit quod posterizvsdicendum est Ylc(VdFa,l Vi

168 et dicit] 178

neque]

et Yra,

dicens

FS : uel

Yu,

Vi

Vi

170 quodr] 179 est]

+

ergo

que VI

:

FS, Fa Ylc(VdFb)

228

gradus

incipit p&z

7 zk @

229

etiam]

et @*,

: 413b2. r63 Propter : 4r3bg 168 dictum sit r90-193 Auerroes, 11 rs, u. 15-18 (p. 154) : cc Et dixit hoc celestia manifeste uidentur intelligere et moueri, set non nutriri neque sentire )) ,* Ps.-Petrus Hispanus, Expo_ritio in de anim 11-111, : cc iemortaZibm : hoc adiungit quia in inmortalibus, ut in intelligentiis, est intelligere sine uegetare N ; Alben%, p. 73, 28-31 : cc Ininmortalibus enim, sicut in corporibus celestibus secundum Peripateticorum opinionem, est uita intelIectiua separata a sensu et nutritiua ct uegetatiua )) f. 13vb (ed., p. ro4-105, u, 81-82) : cc in naturis diuinioribus uerisimile est esse intellectum non sine uegetatiua sola, set etiam et sine aliis potenciis k si tamen sunt animata : cf. infra, E 5, 2rg ; 11 6,63-66 ; uide Th. Litt, Les corpo cél&eJ &ztr~I’wGverJ de sa& Tbomas d’Aq,wk (Philosophes mediévaux VII), Louvain 1963, p. ro8-iog. 2ri sicut ostrea : Albertus, p. 73, 47-48 : cc sicut spongia marina [cf. Auerroes, II 16, 141 et quedam ostrea conchilia N ; Themistius, f. r3vb (ed., p. 103, 87-88) : cc sicut ostrea et zoofyta 1). 163 Anima1

: 4%3a22-23.

quia corpora

p. 131,

17-18

et

; Themistius,

192

CAPITVLVM

231

III

projter qivam ca.wa.vz .&wzzq~e boruzv accidat, scilicet quad uegetatiuum est sine sensu et quod tactus sine aliis sensibus : hoc enim dicet in fine libri. iVzvzc a,v$em suf3iciat L+I$a&wv dz&mz esse quod anima est principium uiuendi secundum modos predictos et quod distincta est istis quatuor, @(pecia in,v. CD*

7) : W(PiBPF*), : dictos modos

235 in fine libri

: 111

@(Bo*Oa) ‘Pa

(_red c$

‘37

:Y?(PF,

VI),

‘W(F5Vi),

(413azj-413bl3)

scilicet aegeiat&, quad est in plantis et omnibus uiuentibus, sens&ko, quod est in omnibus animalibus, zkfeZ.e&&+ quod est in omnibus hominibus, ZVOLG progressiuo, qui est in omnibus animalibus perfectis, a sensu uel intellectu.

Y1~(V4F*~)

u. 160)

~~-~2,43~22-43~b2~.

238 predictos

(&. u, 160)

81

: @3a22-25.

233 accidat]

-dit Y

237-238

modos

pdict~~~

240



4r3br3 horum] eorum T(I, IO ; sed cJ apra 1 3, 127) Ar. Ni NiYq, XE,),Ni+p, 0Wz) Np(pecia 3) : NPY~L yp4, NP%, a) Nr ab Ni, Npzb (= a) ad Np1 13 quidem Ni, Np*a(= @), T(24) autem Nplb, Np* 17 uiuencia et V, ?T(38) et uiuencia N (et om. p) 28 sint AV, Np, T(1r8) sunt Ni (-AV; 19 alias 01, Np, T(~I) alteras Ni (-flr) 27 sicut V, Qr, T(117) : sicut et Ni (-&r), Np Np** 33 hoc Vfu’ejfj, x, Nr, T(I~ r) hoc autem c& 414a3 autem V, p, T(145 CURIc&.) : 32 insunt omnia 9, T(133) omnia insunt cett 4-3 dupliciter dicitur V, qv dupliciter T(17G) dupliciter (dicitur om.) Ni (-TV), Np 7 autem Ni : OPI. Np uero NiNp (-9) rr patiente q~@r, T(191) patienti &f t2 et Ni, T(198, 213) : 9 est V, Ni : OPZ. Np ratio Ni (-pp), Np, T(184) ratio et V, pp 26 aptus natus V, Ni, Np%b aptum natum NP, NP OM. Np 23 di&inientes V, Ni, T differentes Np (-T) condiffinientes Nr 27 fieri V, x, T(255) infieri Ni (-x), NP 28 potenciam] potencia V, rr, ?T(26c)

: :

:

:

2 superius

: dicitw : :

:

:

@(pecia 7) W(PiBilFa), superius] +UJ. Y

:

@a(Bo*O’)

: Il 3, 413a2o-bl3.

Y

: Y?‘a(V=F,

v),

:

‘P’c(FKV4F”‘)

:

I eorum]

:

:

:

on.

Y;

cf. adn. ad AL,

:

413br3

t-2

Ostendit

LIBER

II, ~APITVLVM

determinata uegetatiuo, sensitiuo, motiuo et intellectiuo, utrum quodlibet eorum sit anima per se aut sit pars anime ; et manifestum est quod in hiis que tantum augentur et nutriuntur, sicut in plantis, uegetatiuum est anima, in hiis autem que uegetantur et senciunt, est pars anime, et similiter 15 est de aliis. Secunda questio est : si unumquodque predictorum est pars anime, puta cum omnia inueniantur in una anima, sicut in humana, utrum hoc modo sint partes quod separentur ad inuicem solum secundum rationem, ut scilicet sint diuerse zo potencie, aut etiam separentur loco, utpote quod in una parte corporis sit sensitiuum, in alia appetitiuum, in alia motiuum et sic de aliis, sicut quibusdam uisum fuit. Secundo cum dicit : De qzkbzudum qtidem wbrs ~5 horzm etc., sol& propositas questiones. Et primo secundam ; secundo primam, ibi : Qtiod uatem qzibztsdam ahmzhw etc. Circa primum duo facit : primo soluit secundam questionem quantum ad secundam partem, ostendens utrum partes anime 30 smt separabiles loco ; secundo quantum ad primam, utrum scilicet sint separabiles ratione, ibi : Ratiotze aatem qaod ahere etc. Dicit ergo primo quod de qzibz.udam partibus anime TZO~ eft dz$%zI’eEdere utrum sint separabiles 35 loco, id est subiecto, set de quibusdam dubitatio est. Et ad ostendendum quod in quibusdam hoc facile est uidere, premittit similitudinem de $an& quod quedam partes diuise ab eis et separate ab aliis partibus kdentw uiuere (et hoc 40 manifestatur per hoc quod ramusculi abscisi inseruntur uel plantantur et conualescunt, quod non esset nisi remaneret in eis uita et per consequens anima que est principium uiuendi), quod contingit tatzqziamin wzaqz4aqzej5lantaanima sit una 45 in actu et multiplex in potencia. Sic enim uidemus accidere in formis corporum naturalium inanimatorum, que propter sui inperIO

@(pecia

Y

7)

facile

[cwv (sec,

: tDr(l?BZiFa), @~(BorO~) 18 ad] ab Pi, V*, Fa Pi : est facile Yla, F5

(4qbq-z4)

83

fectionem non requirunt diuersitatem in partibus, quod in aliquo uno toto forma est in actu una et plures in potencia, sicut et ipsum corpus est unum 50 in actu et plura in potencia : potest enim diuidi unumquodque eorum in diuersas partes similes specie, sicut patet in aere, aqua et in corporibus mineralibus, unde oportet, si partes sunt similes specie ad inukem et toti, quod forma specifica ~5 post diuisionem sit in utraque parcium. Et eadem ratione, quia anima plante inperfecta est in ordine animarum, non requirit magnam diuersitatem in partibus, unde anima tocius potest saluari in GO aliqua parcium. Et sic etiam uidemus in aliis differenciis anime, sicut j,v eBtozG3 decisis, id est in animalibus que decisa uiuunt, quia z&raqtieparcizm habet sens,wz, quod patet ex hoc quod retrahit se si pungitur, et etiam habet RZOLWZZ secwzdm loczmz,ut ad sensum 6~ apparet ; sic ergo in una et eadem parte apparet et sensitiuum et motiuum principium. Et si est ibi sensus, necesse est quod sit ibi fantasia (fantasia enim nichil aliud est quam motus factus a sensu secundum actum, ut infra dicetur), et similiter si 70 habet sensum pars decisa, necesse est quod habeat appetitum : ad sensum enim de necessitate sequitur leticia et tristkia siue delectatio et dolor (necesse est enim, si sensibile perceptum est conueniens, quod sit delectabile, si autem est 7s nociuum, quod sit dolorosum), ubi autem est dolor et delectatio, oportet quod sit desiderium et appetitus ; unde necesse est quad, si pars decisa sentit, quod etiam habeat appetitum. Sic ergo manifestum est quod uegetatiuum, sensi- 80 tiuum, appetitiuum et motiuum inueniuntur in una parte decisa, ex quo patet quod non distinguuntur loco in corpore animalis, Set de quibusdam potenciis particularibus manifestum est quod distinguuntur loco : uisus enim manifeste non 85 est nki in oculo, auditus in aure, olfactus in

: Y’ia( VaF, VI), Y1bCcFbV*F4aj 9 motiuo] + secundum locum Y ri sit] 0x2. Pr&20 Pi, 20 loco] + id est subiecto Yl* (e u. JJ,J 21 etc. codd 36-37 hoc facile facile Yrbc (-FS) 38 plantis] + ibi Sicut enim in plantis, dicens Y’a 49 forma w-. BdBoTMl, Er, W, ~ec.n. OIO*FsPeBZVIV~Fs~ anima codd 60 aliqua] qualibet ‘3% 67 motiuum] + secundum locum Ybc locum principium om. FeVe) 69 enim] autem (Da, V%F 85 manifeste om. Y

(-F4a)

est]

IV

est

:

:

suppl. cmP : om.

per se aut pars anime )); Albertus, p. 74, 43-45 : ~Vtrum... sit anima per se : cc utrum... sint anime per se uel sint partes anime unius ))) ; ipse Thomas, infra 11 5, : cc sicut quidam dicunt Y); hisunt Piato et Platonici sec. Thomam, infra EI i, 44-47 ; 8, 269-273 ; cf. adn. ad S. Thomae se&. Eh, 1 19, (ed. Leon., t. XLVII 1, p. 69). 26 Quod : 4i3b32. 32 Ratione : 41 inseruntur : cf.Anonymus, 1a de f. 3ra : cc Etnotandum quod pars plante descise potest iterum inseri alii plante 1). dw 41 plantantur et conualescunt : cf.Albertus, p. 62, 31-33 : cc...in ramis. Et hoc patet quando diuiditur et infigitur terre : tunc enim in ramo trahit sicut in radice N : p. 74, 58-59 : cc in plantis, que conualescunt diuise )). 56-60 Et - parCium : Cf. supra I 14, infra : 11 30, 429ar-2 (in transl. uet., cf. adn. ad loc.) 7.5 conueniens : cf. Albertus, p. 74, G6-G7 : cc sensus conuenientis ingerit uoluptatem 1) ; p. 78,49 : cc leticia, que est sensus conuenientis 11; Themistius, f. i4rb (ed., p. Si autem sensum et iudicium aliquod conuenientis et alieni, et propter hoc tristiciam et delectationem... 11; cf.etiam adn. ad S. Thomae J’erzt. libri Efh, 1 13, 34-33 (ed. Leon., t. XLVII I, p. 46).

io

per se

diuisa 179;

: Auerroes,

Y

: est hoc

per essenciam

De ut&

infell.,

11 19, II. II-IZ (p. 157) : eutrum

ab alia aut est pars anime

2, 123-124.

23

est

anima

N (cf. p. 75, 82

quibusdam

: cf.Ar.,

413b28-29

h%ri

mima

III-113

11-111,

124-134.

107, 40-41)

: tc

70

SENTENCIA

84

naribus, gustus in lingua et palato. sensus (qui est tactus) et necessarius in toto.

LIBRI

SECVNDI

***

*** Sic igitur manifestauit in quibus potenciis anime non est difficile uidere utrum sint separabiles loco. Deinde cum dicit : De inteZZect~autem etc., ostendit in qua parte anime possit esse dubium. Et dicit quod de itzteZZect# et quocunque non-ime uocetur jerspec~i~a potencia, id est speculatiua, nicbiZ est udhc manzyeshvm : nondum enim per ea que ditta sunt apparet utrum habeat aliquod

: @(PiB11F2),

7)

ad ‘l’Ia,

F4a

go-ioo cum

Cf. Auerroes, sensu,

Ps.-Petrus quedam

organum frons,

91-93

-

Haec

C&diiGa/eni s cellas

p. 38-79

p. 74-7I)

f. 264~)

; De

;Anonymus, ae?., q.10,

dottrina

uulgata

p. 87-89,

; Iohannes

IX

a.5 ; q.13,

est ab Auicenna

34 ; cf.etiam ; 270,77 ; 275,61

u. 21, 23, 46, 49,

; 1118,

p. 269, 54

130) uocauerunt.

Cf. Rogerus

Bacon,

anteriore cellulam

fantasticam

partes

88-90;

non e cellulas

u. 78-79, t. 11, p.

405-407)

: cc partes...

In IVSetzt., ; C.G.,

11 60

)j sed s concauitates ben Luca,

perfectis

p. 65,13 q.1,

(t. XIII,

11 (57 (t. CSEL

Africano,

XIII,

XXVIII, qui cerebri

logisticam 1952,

(in qua praecipue

Giove sz+p. PZafonem, § xv

; 82,

4 et *S-ig)

a.1, ad 3 (ed.

p. 42oa4-3).

-

De anima, 17,

I) (cf. Auicenna, uentriculos

cuius quam

III 9, ed. C. G. Kuhn,

cellulam

de Conchis, d.30,

)). Cf.

uirtutis,

Saint-Louis,

Poter,

; Albertus,

Piana, Iterum

t. VII

2,

Galeni

ed. Van

Riet,

De animu, V 8, p. 182, ed. Barach,

uel concauitates

p. 124-

uel celluIas

)).

: cc memoria... habet organum in postrema parte capitis Y); Ia, q.78, a.4 : (cogiliIab aliis tatiua) a cui medici assignant determinaturn organum, scilicet mediam partem capitis 1). 95-96 in 111 : IO, 433b31-434a3. partibus anime : Adam de Bocfeld, In De anisnu, ia red. (Urb. lat. 206, f. 272~) : cc et separari ab uZiis utincorruptibile a corruptibili )) ; 3a red. (Berlin Lat. Qu.goG, f. 127~) : cc De intellectiua dubium est :uidetur enim quod separabilis sit loco ab aliis sicut perpetuum a corruptibili )). ab organo corporeo :cf. Auerroes, 1121, u. 30 (p. 160) : cc ut abstrahatur a corpore I) ; Ps.-Petrus Hispanus, Exposifio Zib. ZI-III de unimz, p. 134, I : useparabilis a corpore )) ; Anonymus, Iq ak minsu II-III, f. 3ra : cc anima intellectiua separabilis est a corpore sicut perpetuum a corruptibili... animam intellectiuam solum contingit separari, suple :a corpore n ;Albertus, p. 76,ii : useparari a corpore 1) (cf. Rodier, in Zoe., t. II, p. 202-203). - Quamquam primam opinionem ipse Thomas iam pridem secutus est, C.G., II p. Il4ai8-19) : cc intellectiua pars anime separatur ab aliis sicut incorruptibile a corruptibili 1) (cf. 1161), alteram tamen hic nondum damnat, quod tandem faciet in De mif. infeZZ., 162-164 : CC . ..separari. _. . -.non quidem a corpore, ut Commentator peruerse expo& set ab aliis partibus anime )). iig predictis : 413btI-24. 129 predmtts, i33 precncta : 413b%2-i3. Verbo

0~pars )) tantum

utitur

Thomas,

IH I .S’en& d.3, q.4, a.q

ad 2

82 (t. XIII,

I,

; :

de tali loquitur

n. 73) ; C.G.,

parte

6)

est fantasia

pars corporis

De diff. animae ef spirifus,

quas uocant

; et

XVIU, ed. Zycha,

)) (cf. Auicenna,

p. 71) uel a uentriculos cerebri,

est nobilior

a Constantino

2%e Dimmive

est coniuncta

est in animalibus

p. 407,

in media

; adde : Guillelmus

p. 476 ; nec non Costa 13)

fantasia

ab]

sensatorum

duplex

: cc...imaginatiue

De Zocis uffecfis,

praecipue

et 305 (ed. Callus-Hunt,

; ipse Thomas,

p. 480,

praecipue

semper

illi inest

ii

est Y

in absencia quod

2, f. 6GraB)

uel imaginatiuam,

;XXII§303

p. 260,161)

ymaginatiua notandum

(cf. De Gen. adZi#f., VII

; cf, G. P. Klubertanz,

De uninza, ed. Muckle,

11133,

Opm tmius (ed. Bridges,

(cf.

dictum

inuenitur

et hec solum

est a medi&,

35, p. 196 cum adn. 3g § 244

inest sensus, t. VI

q.2, a.1 (ed. Moos,

perfetta

uulgata

X~II

: Nideo

p. 297, n. 194) : (( uertex

d.13,

nonignota

2, p. 309,

D. Gundissalinus, ; Auerroes,

a Galeno

in scholis

memorialem

cerebri

Moos,

XI

p. 193 cum adn.

qui tamen

1 (ed.

id quod

uirtus

perfetta

f. zvb

a.2 (Piana,

ab Augustino

anima (ed. Vennebusch, t. XXII

q.2,

sunt]

animalibus

set per eius absenciam,

~1; cf. In II1 Senf.,

cellulam

ditta

que sunt

II-III,

: Cuicunque

de tali sequitur

a. C.) adumbrata, saeculo

eis autem

In de mima

sensibilis,

ea que

in quibusdam

; in

In II .Yen& d.20,

fantasie

Tnzct. de _4&!zu,

a.1 (ed. Leon., et Auerroe,

et loquendo

p. 174ss),

parte

(1953),

Blund,

Qz4. in fresfibrosde

saec. 793),

j)), in parte posteriore

quod

; Anonymus,

d.7, q.3, a.3, qla 2, arg.

t. VIlI, 40,

: in

scire

lo8-iog

diminutum

Thomas,

organum

(IV

1821-1833,

; Rewe du Moyen Axe Lafin,

(ed. Jeauneau, p. 177,20-22

83-88

ab Herophilo

a cogitatiuae

sensus

hic autem

De .r$ir. ek anizvu, 22, P.L.

debes

anima1

per presenciam

; 1sIVSenf.,

1) distinxerunt

est

p. t 3 3, 2o-27

Y)

cogitatiue,

1) uel 0~cellulas

Y1a@(F5V4F4a)

VI),

: cf.ipse

corpore

Opera omnia, Leipzig

est sedes uirtutis

de anima,

apprehendit

-

parte cerebri

dottrina,

; et

absens

per presenciam

solum

Nam

quia ibi est organum

p. 21.5 ; Ps.-Aug., tres

que non

est in anteriori

p. 44oa3-4).

est

Zib. II-III

est que apprehendit

II G, 84-95.

: Yla(VEF,

(p. 159) : ccSed tamen

sensatum

Exposifio

est fantasia

Y

11 20, u. 4G-Io

quando

Hispanus, enim

hic. Alia infra

non

@(BolO*)

ANIMA

organum in corpore uel distinctum loco ab aliis organis uel non distinctum ; set tamen, quantum in superficie apparet, zkdetw quod sit aZtertim geniw @#irneab aliis partibus anime, id est alterius nature et alio modo esse habens, et quod hoc solum genus anime possit separari ab aliis partibus anime, uel etiam quod sit separaturn ab organo corporeo, sic& perpe&rn a corrz+p’biZi. Set quod reZz+e pa&es anime non sint separabizes loco ab inuicem, ma@est,vrn est ex predictis. Deinde cum dicit : Ratione a.&em etc., ostendit quod sint separabiles ratione. Cuiuslibet enim potencie ratio est secundum ordinem ad actum ; unde necesse est, si actus sunt diuersi secundum speciem, quod potencie habeant diuersam rationem speciei. Et hoc est quod dicit quod alterum est esse sensitiuo et opina&o, id est intellectiuo (id est altera est ratio utriusque potencie), si sentire est alterum ab opinari ; et similiter est de predi& aliis potenciis. Deinde cum dicit : Qaod a.&em qkbzudam etc., soluit primam questionem. Et dicit quod ~o~&i~ dz$èrenciam in animalibus quod q.Gbzt&m animaZiHm inszmt omnia predicta, qkbzsdum tiero qzzedamborivm, aliis uero .wztirnsoZ#m.Quibuscunque autem inest unum solum predictorum, oportet quod illud in eis sit anima ; in quibus uero insunt plura, quod-

Set Primus animali est

Set quod dicit, quod fantasia est in parte decisa, uidetur esse dubium. Nam a quibusdam fantasie attribuitur determinatum organum in corpore. Set sciendum est quod fantasia inuenitur indeterminata in animalibus inperfectis, in animalibus uero perfectis determinata, sicut infra in 111 dicetur ; organum ergo aliquod determi.natum fantasie attribuitur ad maiorem perfectionem et determinationem sui actus, non sine quo fantasie actus nullo modo esse possit sicut actus uisus nullo modo potest esse sine oculo.

@(pecia

DE

CAPITVLVM

IV

(413bz4-4qaq)

Tibet est pars anime, set illa anima denominatur a principaliori uel sensitiua uel intellectiua. Quare autem hoc sit quod quedam habent unum, 140 quedam plura, quedam omnia, posterius dicetur. Et sicut accidit circa potencias anime, ita accidit czkca sefiws : quedam enim babent omnes sensus, sicut animalia perfetta, quedam uero habent +vosdamsensus set non omnes, ut talpa, q.vedam 145 a.vtem habent ,WLMV zvaxkve rzecessarkz, scilicet ~acLwv,ut animalia inperfecta. Potest autem et hec particula ad alium sensum referri, ut dicatur quad, quia superius ostenderat Philosophus quod partes anime non sunt separa150 biles ad inuicem loco uel subiecto in animali in quo sunt, quod propter hoc etiam non separarentur in diuersis animalibus, set cuicunque inest unum, inessent omnia ; et ideo remouet hoc in hac particula. dida Deinde cum dicit : @okam az4tezvgao z.&kRWSetc., estenso quod anima est primum uiuendi principium, concludit ex hoc difhnitionem prius assignatam. Et circa hoc duo facit : primo demonstrat propositum ; secundo ex ueritate 160 demonstrata quasdam conclusiones ulterius inducit, ibi : Etpropter hoc bene opitzanhw etc. Circa primum ponit talem demonstrationem : duorum quorum utroque dicimur esse aliquid aut operari, unum, scilicet quod primum est, est quasi 165 forma et aliud quasi materia ; set anima est primum quo uiuimus, cum tamen uiuamus anima et corpore ; ergo anima est forma corporis uiuentis. Et hec est difhnitio superius de anima posita, quod anima est actus Primus phisici 170 corporis potencia uitam habentis ; manifestum est autem quod medium huius demonstrationis est quedam diffinitio anime, scilicet anima est quo uiuimus primum. Circa hanc autem demonstrationem quatuor facit. Primo ponit maiorem, dicens quod q.1~0 zkzkz~s t75 et sez&ziw dicitur divpZic$er, scilicet altero sicut forma et altero sicut materia, szkz&et qz40 sczkzz~~ dicitur dupliciter (duobus enim dicimur scire, quorum unum est sciencia et aliud est anima), et @(pecia

7) : CP~RBPF*J,

14.4 ut] sicut quod

dupliciter 192

CP~B#O*,l

143

(dicitur

natum]

etiam

aptum

et in Pi

140 posterius bj-6

Y

autem]

Y

enim

164 scilicet]

Vd: om. Fa on.)

Fa*

natum

: etiam

183

quasir]

Y; cjCinfra u. 2,~

in P

: 11~,414a2y-bx9.

ZGX Et propter

: YlacV*F,

Fa : uero secundum

hoc

: et

@*,

: 414a2z.

Y

CP

V,J,

szkk?..~erqtio sasam.w dicitur de duobus, quorum 180 unum est satzitas et aZ&d est aliqua pars corporis uel etiam totum corpus ; utrobique autem unum est quasi forma et aliud quasi materia : nam scieflcja et sa&as sunt forme quasi acLw 524sceptko~ZLVZ, sciencia quidem est forma scje&$k’, id est 185 partis anime in qua est sciencia, sanitas uero est forma corporis sarzab%s (ideo autem dicit G sanabile >)et (t scientificum )Xut ostendat aptitudinem in subiecto ad tales formas : semper enim a&ortim ac&s, id est forme que inducuntur ab agentibus 190 in materia, uidentur esse % pacje?zteet djsposz?o, id est in eo quod est natum pati actionem agentis a tali agente et quod est dispositum ad consequendum Gnem passio& scilicet formam ad quam paciendo perducitur) . 195 Secundo ibi : anima autem hoc etc., ponit minorem .qdal2 propositionem. Et dicit quod anima est prhvm quo uiuimus et sentirnus et 7nouet.w.iret ìnteZZ@mus. Et referuntur hec quatuor ad quatuor genera uite de quibus superius fecerat mentionem : uiuere ZOO enim refertur ad principium uegetatiuum, quia supra dixerat quod (( uiuere propter hoc principium inest omnibus uiuentibus B. Sciendum est autem quad, quamuis sanitate et corpore dicamur esse sani, tamen sanitas est primum quo sani esse 205 dicimur : non enim dicimur esse sani corpore nisi in quantum habet sanitatem ; et similiter sciencia est primum quo dicimur esse scientes quia anima non dicimur esse scientes nisi in quantum habet scienciam ; similiter etiam corpore non dicimur 210 esse uiuentes nisi in quantum habet animam, et propter hoc hic dicitur quod anima est ~~~TZZZJPZ quo uiuimgs et sen.Gm~s etc. Tercio ibi : q.vare ratio quedam etc., ponit conclu- didar sionem ; et pendet usque huc constructio ab illo 215 loco : Qgoniam a.vtem qgo ukhzus etc. Concludit ergo ex predictis quod anima se habet ut ratio et species et non sicut materia et subiectum. Quarto ibi : Trz$Ziciter enim dieta substancia etc., didal ostendit conclusionem sequi ex premissis. Non 220 enim uidebatur magis sequi de anima quod sit forma quam de corpore, cum utroque uiuere

YbetFhIDFtsJ

149

sunt]

wr.

8j

143 habent] i3i

CD, Fa

quod]

W.U. Y et F : crederet

144 sensus] aliquis

set]

em. Y?

quod

et Y

V* : ne crederetur

176 dicitur dupliciter] k. V* : F, Fda : mte primum V* sicut Y1bs quasi*] sicut Y1bc (-V‘) 184 forme] + et VI; cf. Ar., 414ag, c.wz ua’n. 207 similiter] ovz. Y 210 etiam BI1 : 202 propter hoc principium] om. Y (-VI) 222 utroque] utrobique Pi, Q*

144 ut talpa

D* : OPZ. Faa

: Auerroes, : II

168 superius

est11 OPZ. Cl?,

1122,

u. 17 (p. 163)

1, 412a27-28.

; cf.etiam

200 superius

infra 11 25,425alr.

: II 3,413a22-23,

157 prius bi2-13.

216

: 11 1,

412a27-28,

Quoniam:

414a4.

86

SENTENCIA

LIBRI

SECVNDI

DE

ANIMA

materia, set est aliquid corporis, quia est actus dicamur ; unde ad perfectionem predicte demonscorporis. trationis subiungit quad, cum substancia dicatur 225 tripliciter, ut supra dictum est, scilicet de materia Et quia omnis actus est in eo cuius est actus, drdazr et forma et composito ex utrisque, quorum iwaWL.2 infert consequenter ibi : Et propter hoc it2 cor- 245 est [in] ~o~eflfzizet species siue forma est u&s et pore etc., secundam conclusionem, scilicet quod ex .zhsq~e est LZZ~ZY~WZ, manifestum est quod anima est in corpore et in tali corpore, scjlicet corpw non est i2cLw unime, se8 magis anima est phisico organico ; et hoc non est per modum quo 230 mt2.a corpof-is alicuius, corpus autem est in potencia priores philosophi loquebantur de anima et unione respectu anime. Et ideo, cum sequatur ex predicta eius ad corpus ni&Y determinantes 2~ quo uel qzuh 250 demonstratione quod uel corpus uel anima sit corpore esset. I3 averehoc est sicut nos dicimus species, et corpus, ut nunc dictum est, non sit quod anima est in determinato corpore, CWBBOB species anime, quod anima sit tiideatw anima uccz$erequodcunque corpus contin235 species corporis. gat, set determinatum. Et hoc rationabiliter accidit, quia unusquisque actus nu&s est jeri in propria et 2~5 414ary Deinde cum dicit : Et propter hoc bene opinanet determinata materia, unde et anima oportet quod tw etc., inducit quasdam conclusiones ex prein determinato corpore recipiatur. missis. Quarum prima est quod bene opinati sunt Ultimo autem epilogando concludit quod anima 4rdaz7 240 quibus uisum est quod anima non sit sine corpore est QCLVS qgidmz et ratio habentis esse hhsmodi in 260 potencia, scilicet potencia uiuentis. neqtie corpz4.f ; non enim est corpus, quia non est @(pecia 7) materia Y + sit Y

:

; sed

mv.

JW.~.

F6

:

:

223 predi+ ditte Y 225-226materia et forma] forma @l(PiBIIFs), CP(BolOd) Y P(V*F, P), '-Pbc(F~PF~~) 241 neque] 234 relinquitur ~uppZ. : on. CD, F5 uidetur Y1a patet Y1bC (-FS) sequitur JCC.ZV.Va 227 in codd : secZ. 255 natus] aptus natus VZF, seta. FS : cf. Ar., 414a2o 24> hoc] OPZ.Q, F; Jed cf. ti. 161 corpore] + est Y (-V*) ; ex Ar., 4qa26 ; cf. mpra ti. 192

:

supfa 11 I, 412a6-lr. 242-243 quia est aCtUS CorpOi-k : Albertus, p. 78, IG (ed., p. 109, 81-82) : CCet in corpore tali, dico autem phisico et organico D.

225

:

: cc cpia

:

CSt XtUS

CiUS

N.

247-248

Themistius,

f. 14va



in tantum lsdicmrn sit quod animalibus habentibus tactum, et appetitus insit. 1De fantasia autem inmanifesmm, posterius autem intendendum est. 1Quibusdam awem ad hec inest et secundum locum mokwn, 1alteris autem intellectiuum et intellectus, ut hominibus et 1si aliquod alterum huiusmodi est aut et honorabilius. Manifestum igitur est quoniam 2Oeodem modo una 4i4big utique erit ratio anime et figure : 1neque enim ibi figura est preter triangulum et que consequenter sunt, 1neque hic anima preter predictas est. Fiet autem utique et 1in figuris ratio communis, que conuenit quidem omnibus, 1propria autem nullius erit figure. Similiter autem et in dictis 25animabus. Vnde ridiculum est querere communem rationem et 1in hiis et in alteris, que nullius erit eorum que sunt propria 1ratio, neque secundum propriam et indiuiduam speciem, dimittentes 1huiusmodi. Similiter autem se habent ei quod de figuris est et 1que secundum animam sunt : semper enim in eo quod est consequenter, est potencia 3”quod prius est in figuris et in animatis, 1ut in tetragono quidem trigonum est, in sensitiuo autem uegetatiuum. 4431

inuicem; in secunda ostendit quid de potenciis 15 anime et quo modo et ordine determinandum sit, ibi : Quare e,? sec.vndw unzmquodpe qzere~dzm etc. Circa primum duo facit : primo distinguit potencias anime ad inuicem ; secundo ostendit quomodo ratio communis anime se habeat ad partes pre- 20 dictas, ibi : Man~eshm z&ihwes.f quokam eodem etc. Circa primum duo facit : primo enumerat potencias anime ; secundo ostendit quomodo se inuicem consequantur, ibi : lf2estai&emplantis etc. Dicit ergo primo quod de potenciis anime que 25 supra nominate sunt, quibusdam kz& ozvzef, sicut hominibus, quibusdam qaedazz?barzm, sicut aliis animalibus, q.GbzxsdaBma tantum, sicut

: :

414a31 diximus Ni dicimus Np 414bj dulce VNiNp, Ar. Ni Ni’(q, AE), Ni$p, OW$ Np(pecia 3) : NII~@, ypa), EHa, w) Nr 12 concupiscencia tl odor q, Nr, T(lgo) odoratns V, Ni (-y~), NP humor VNiNp, T(ig4) : sapor Nr T(167) delectabile Nr et concupiscencia (+ est c) Ni (-vp, TT),Np concupiscencie v desiderii sunt V, p 22 utique] : concupiscencia alimenti sunt x una TC, ?T(29) 23 ccmmit Ni* (-v), NP> T(258) : conueniet (= &papp&ml V, Nil, v, Nr

:

@($ecia 7) : @~(PiBPF*j, de partibus eius WS. Fd*) Prima (+ autem F4a) Y1bc I2

Quare primum

n 4,413b32-4w4.

:

:

T(200)

: 117,41

W(130104)

Y

: ‘W(VF,

4 aliter] $wt partes Y?

ya22.

:

Ve),

Y’1~C~Fs~4F~) 6 potestates] potentes

17 Quare et secundum

:II 6,414b3z.

3 de partibus eius] partes eius uel de partibus eius Y (uel 13 Prima autem pars] Pars autem prima DJ Yl*, P

:

21

Manifestum

: 414big.

24 Inest

: 414a33.

26 supra

:

88

SENTENCIA

LIBRI

SECVNDI

-c

40

QVESTIONES >

Oportet autem hic duo uidere : primo quidem quare ponuntur hic quinque genera potenciarum anime, precipue cum consuetum sit dici triplicem esse animam, uegetabilem, sensibilem et rationalem ; secundo considerare oportet quare hic ponit quinque cum superius posuerit tantum quatuor.

Sciendum autem circa primum quad, cum omnis potencia dicatur ad actum proprium, 45 potencia operatiua dicitur ad actum qui est operati0 ; potencie autem anime sunt operatiue, talis enim est potencia forme ; unde necesse est secundum diuersas operationes anime accipi diuersitatem potenciarum. Operati0 autem anime est 50 operati0 rei uiuentis. Cum igitur unicuique competat propria operatio secundum quod habet esse, eo quod unumquodque operatur in quantum est ens, oportet operationes anime considerare secundum esse quod inuenitur in uiuentibus. 55 Huiusmodi autem uiuencia inferiora quorum actus est anima de qua nunc agitur, habent duplex esse : unum quidem materiale in quo conueniunt cum aliis rebus materialibus ; aliud autem inmateriale in quo communicant cum substanciis 60 superioribus aliqualiter ; est autem differencia inter utrumque esse, quia secundum esse materiale, quod est per materia contractum, unaqueque res est hoc solum quod est, sicut hic lapis non est aliud quam hic lapis ; secundum uero esse inma65 teriale, quod est amplum et quodam modo infinitum, in quantum non est per materiam terminatum, res non solum est id quod est, set etiam est quodam modo alia ; unde in substanciis superioribus inmaterialibus sunt quodam modo 70 omnia sicut in uniuersalibus causis. Huiusmodi autem inmateriale esse habet duos gradus in istis 7) : W(PiBl~Fs),

@(pecia natum] uero

determinaturn

V*)

93-94

@(Bo104) V*F

: contractum

quod

-

Y

: Ya(V2F,

Va),

et terminatum

intrinseco]

bom.om

Y

Y1b~(FKV4Fa)

(deter(-F*a)

34 locum]

FS) Ybc i ii

ANIMA

inferioribus : nam quoddam est penitus inmateriale, scilicet esse intelligibile, in intellectu enim res habent esse et sine materia et sine condicionibus materie indiuiduantibus et etiam absque organo corporali ; esse autem sensibile est medium inter utrumque, nam in sensu res habet esse absque materia, non tamen absque condicionibus materie indiuiduantibus neque absque organo corporali ; est enim sensus particularium, intellectus uero uniuersalium ; et quantum ad hoc duplex esse dicit Philosophus in 111 huius quod anima est quodam modo omnia. Operationes igitur que competunt uiuenti secundum esse materiale sunt operationes que attribuuntur anime uegetabili, que tamen, licet ad id ordinentur ad quod etiam ordinantur actiones in rebus inanimatis, scilicet ad consequendum esse et conseruandum, tamen in uiuentibus hoc fit per altiorem et nobiliorem modum : corpora enim inanimata generantur et conseruantur in esse a principio motiuo extrinseco, animata uero generantur a principio intrinseco quod est in semine, conseruantur uero a principio nutritiuo intrinseco, hoc enim uidetur esse uiuencium proprium quod operentur tanquam ex se ipsis mota. Operationes autem que attribuuntur rebus uiuentibus secundum esse penitus inmateriale pertinent ad partem anime intellectiuam. Que uero attribuuntur eis secundum esse medium pertinent ad partem anime sensitiuam. Et secundum hoc triplex esse distinguitur communiter triplex anima, scilicet uegetabilis, sensibilis et rationalis. Set quia omne esse est secundum aliquam formam, oportet quod esse sensibile sit secundum formam sensibilem et esse intelligibile secundum formam intelligibilem ; ex unaquaque autem forma sequitur aliqua inclinati0 et ex inclinatione operatio, sicut ex forma naturali ignis sequitur inclinatio ad locum qui est sursum, secundum quam ignis dicitur leuis, et ex hac inclinatione sequitur operatio, scilicet motus qui est sursum; ad formam igitur tam sensibilem quam intelligibilem sequitur inclinatio quedam que dicitur appetitus sensibilis uel intellectualis, sicut in& natio consequens formam naturalem dicitur appetitus naturalis, ex appetitu autem sequitur operatio,

plantis. Et quia superius non nominauerat eas 30 potencias, set partes anime, ideo manifestat quod per potencias idem intelligit quod supra per partes, quarum quidem sunt quinque genera, scilicet uegetatiuum, sensitiuum, appetitiuum, motiuum secundum locum, intellectiuum, 35

DE

74 habent] ignis]

on.

Y1a

+

habet

et Y ‘P

: JJOS~ dicitur

30 unicuique]

; CJZL77

F4a (IIC-IIZ

+

S3 igitur] secundum

67 termi-

rei Y autem -

Y

sursum

(on.

F

:

bomora.

FKVa) 29 superius, 11 3,

31 supra

413a22-25,

biz-13.

:II 4,413bi3-29. 82 in III huius

35-13i

Cf.ipseThomas,De~er.,

: 1117,431bzf.

q.io,a.l,ad2;

C.G.,IV

II;

I@, q.iS,a.3;q.78,a.l

4i

superius

:

75

80

8~

90

95

IOO

10s

IIO

11s

CAl’ITVLtVM

(~~‘p~~-~~~b~~)

v

*9

pertinent ad partem sensitiuam, sequuntur enim apprehensionem sensus ; tercium autem est 24oZNz1j5 tas, que est appetitus intellectiuus, consequens scilicet apprehensionem intellectus. Quod autem appetitiuum insit omnibus animalibus, probat

duplici ratione. Quarum prima est quod omnia ammalia &abeBt160 Circa secundum sciendum est quod supra ad minus .ZBZBRZ senswz, scilicet tac&z ; quibus Aristotiles intendens ostendere quod anima est autem inest sensus, inest .ZeG?ae,?tkrticia, id est principium uiuendi in omnibus uiuentibus, disdelectatio et dolor (leticia enim et tristicia magis ~5 tinxit ipsum uiuere secundum gradus uiuencium uidentur sequi apprehensionem interiorem, set et non secundum operationes uite secundum quas delectatio et dolor consequuntur apprehensionem 163 distinguuntur hic genera potenciarum ; appetisensus et precipue sensus tactus), et si est leticia tiuum autem non constituit aliquem gradum in et tristicia, necesse est quod sit aliquid daZce et uiuentibus quia omnia que habent sensum habent 130 appetitum et sic remanent tantum quatuor gradus triste, id est delectabile et dolorosum (oportet enim on-me quod sentitur secundum tactum esse uiuencium, ut supra ostensum est. uel conueniens, et sic est delectabile, uel nociuum, 170 *** et sic est dolorosum) ; quibuscunque autem est aliquid delectabile et triste, hiis inest ei ,TOTK.+ drha33 Deinde cum dicit : Irzest a.&em pZanti.r etc., @scemia, que est appetitus delectabilis ; ergo de ostendit quomodo predicte potencie consequuntur primo ad ultimum omnibus animalibus quibus se inuicem, manifestans quod supra dixerat quod inest sensus tactus, inest appetitus. i75 135 potenciarum quibusdam ~~LWZ~ omnes, quibusdam Secundam rationem ad idem ostendendum 4rdb6 pedam, p2wsdam ma soZa. Vbi considerandum ponit ibi : Adhc aZkzenti etc., que talis est. Omnia est quod ad hoc quod uniuersum sit perfectum ammalia habent sensum quo cognoscunt suum nullus gradus perfectionis in rebus intermittitur, alimentum, scilicet sensum tactus, qui est sensus set paulatim natura de inperfectis ad perfetta aZimem5. Et quia necessarium est omnibus anima- 180 140 procedit ; propter quod etiam Aristotiles in libus uti alimento, ut dictum est, ideo necessarium VI11 Methaphisice assimilat species rerum numeest quod habeant sensum tactus quo percipiant ris, qui paulatim in augmentum proficiunt. Vnde alimentum sibi conueniens. Et quod tactus sit in uiuentibus quedam habent unum tantum predictorum, scilicet piante, in quibus est SOZ~PZ sensus alimenti, manifestum est : sicuti enim corpora uiuencia constant ex calidis et humidis et $83 143,vegetatiwm,quod necesse est in omnibus uiuentifrigidis et siccis, ita ex hiis nutriuntur ; tactus bus materialibus esse, quia huic potencie attriautem est sensus discretiuus ~0r.w~; set aZiomm buuntur operationes pertinentes ad esse materiale; semibiZizm, id est aliis sensibilibus, non nutriuntur aliis autem, scilicet animalibus, inest uegetatiuum uiuencia nisi seczmdzm accidem, in quantum uidelicet ei se~s&Lzzw.Si a&em est ibi se&%wzz, oportet coniunguntur tangibilibus : somsenim et odor et 190 150 quod assit tercium, scilicet a~~e&%wvz; quod qtkdem diuiditur in tris, scilicet desidenkw, quod CoZoT&%iZ conferunt z?z aZi~enLw2 in quantum huiusmodi, set solum in quantum contingit est secundum uim concupiscibilem, et zkam, que colorata et odorata et sonancia esse calida uel est secundum uim irascibilem ; qui duo appetitus que est motus localis. Hec igitur est ratio quare oportet esse quinque genera potenciarum anime, 120 quod primo querebatur.

@(pecia

7)

: @*(PiBZIFnj,

143 tantum]

193 odorata]

122,

161

odorifera

ad minus

: Albertus,

: N necesse iuuatiuum

33jaio-11:

c Omnia

ches

B.M.

correxhet,

bi2-13.

transl.,

))

quidem

232, f. 53v),

anima1

; cf.supra

habeat

II 4,73,

ab Alberto

enim

sensum

laud. in loc.

est, aliorum

comprehendentes Cf. Rodier,

alia sensibilia in loc.

omnia

(-FS)

127 autem

hic

Pi : hic ae/ hec ohm. cett

pemr.

quibus

appmhensionem]

@ (quedam

primo

~OZV.OPZ. @

189 secundum]

: cc Alia

accldendaliter

(t. II, p. 213-2~3).

est

; cf.infra

sensibilium,

habent

comprehendat

: II

unum

suple sentiunt

-

JW. archeopi

167 sit] per

+

ibi Y

cf. Ar.,414bg

Jed

Y;

; II1

))

170

184-186

accidens

; Albertus,

ex nutrimentis,

sicuti -

n iam hab. glossa

; InDe

11, 238-239

ab istis, secundum cibum

1).

: cf. Ar., E&. anima& VI1 [VIII ree.] : Ar.,Mef., VI11 3, lo43b36-1044a2. conueniens : Auerroes> II 28, u. 13-18

et inconueniens

constant

secundum

procedit

Methaphisice

sensum

conueniens

II 6,42-43

sensibilia

in VI11

3,413a2y-b2.

sunt N (c ex quibus

autem

paulatim

141

ad minus

ex quibus

(p. 78, ~S-jg)

alza

K -

-

i39-140

181 dictum

eisdem

p. 1 z 1-112)

autem

02v. Y quedam

eta] om. Y

11 t, 1-3.

per quem

cum adn.

enim nutriuntur

: cf.Themistius, f. 34vb (ed., H-DI, f, 3vb : Nset, suple tactus

c sensus

autem]

interiorem

: 4i422gqt.

Iti De mrm,

laud.,

: cc Ammalia

p. 78,43-46

est ut omne

134 supra

a Thoma

accidens

nisi per accidens

est]

122

quibus

Y

a Guillelmo

et attrahat

Y

Y! (-F4a)

: percipiunt

: 113,413a22-25,

131 supra

(p. 170)

in quibus

Pi, BoI, F@

182 percipiant

i, 588b4-3,

136 que

qtiod cm

amamenLJ,

: Yl*(VF, VI, Y1bo(F6VFaj : quod @, F4a 161-162 delere obhk ext) 164-165 Bll : participant cett 285

@*(Bo104j

02v. Y

alimentis

accidens p. 79,

1). 26-27

nutriuntur

saeculi

ut expellat

: cf. Ar.,

XIIex-XIIP

xetzm, 1 g, 244-24f. appetimus Aliter

1). -

Auerroes,

: (( Sensus

Aliter

Avran-

187-189

set -

Anonymus,

11 28, u. 35-36

autem

alius

nociuum

De .JW., 118,

in cod.

non

In de

(p. 170) :

est alimenti

SENTENCIA

90

LIBRI SECVNDI

frigida, humida uel sicca ; hvzor uz&m,id est 191 sapor, est quoddam de numero tangibiZitimqualitatum, sicut et gustus est quidam tactus. Sic igitur patet quod omnia animalia habent sensum alimenti. Quibuscunque autem inest sensus alimenti, hiis inest emries et sitis, quorum utrumque est ZOO conctipiscetzhzalimenti : eswies quidem est concupiscencia cahdi et simi, quod habet rationem cibi, sitis az&emfrigidi et hmidi, quod habet rationem potus (sa.or autem est quoddam horum deZectaizentwn : sapor enim delectabilis indicat conue205 nientem proportionem calidi et frigidi, humidi et sicci in alimento, unde magis pertinet ad delectamentum alimenti quam ad necessitatem) ; sic igitur ubicunque est sensus tactus, est appetitus. Quomodo autem fantasia se habeat ad sensitiuum 210 et appetitiuum, poster& dicetur. QGbmdhz atitem animalibus supra hec tria, scilicet uegetatiuum, sensitiuum et appetitiuum, iaesj etiam motiuum secundum locum, aliis uero supra hec quatuor inest etiam ifz~eZZeckw6?2 e$ in#eZZeckwipse, scilicet 215 bominibzts et si aZiqtiodaliud genus rerum est simile hominibus az& etiam honorabiZhxshominibus. Inuenitur autem aliquid honorabilius hominibus quibus inest intellectus : est enim in substanciis separatis et in corporibus celestibus (si tamen sunt ani220 mata) ; set in uiuentibus mortalibus non est aliquod genus uiuencium habencium intellectum nisi in specie humana : cum enim intellectus non habeat organum corporale, non possunt diuersificari habencia intellectum secundum diuersam 225 complexionem organorum, sicut diuersifìcantur species sensitiuorum secundum diuersas complexiones quibus diuersimode se habent ad operationes sensus. Deinde cum dicit : Man$estwn igitw est etc., 414bl9 230 ostendit qualiter se habeat predicta diflinitio anime ad partes enumeratas. Et ad huius intellectum sciendum est quod Nato posuit uniuersalia esse separata secundum esse, tamen in illis que se habent consequenter 235 non posuit unam ydeam communem, sicut in numeris et figuris : non enim posuit unam ydeam numeri preter omnes numeros, sicut posuit unam

DE ANIMA

ydeam hominis preter omnes homines, eo quod numerorum species naturali ordine consequenter se habent et sic prima earum, scilicet dualitas, est causa omnium consequencium, unde non oportet ponere aliquam ydeam communem numeri ad causandum speciem numerorum; et similis ratio est de figuris : nam eius species consequenter se habent sicut et species numerorum, trigonum enim est ante tetragonum et tetragonum ante pentagonum. Dicit ergo ma+fesi%zv esse quod eode.wmodo ma est ratio afli%v sicut una est ratio jgwe : sicuti enim inter figuras non est aliqua figura que sit $reter &iangivZiwet alias species consequentes, utpote que sit ydea communis omnium figurarum, ita nec in proposito est aliqua anima quasi separata existens preter omnes predictas partes. Set quamuis non sit una figura separata in esse preter omnes figuras, etiam secundum Platonicos qui ponunt species communes separatas, [et] tamen inuenitur una ratio comzw.k, qae com4enitomtaibzzs figuris et non est propria alicuius earum. Ita est et in animabus. Et ideo ridiculum est quod homo querat unam rationem communem tam in animabus quam in aliis rebus, que non conueniat alicui animarum que sunt in rerum natura particulariter, neque etiam est conueniens quod homo querat diffinitionem anime secundum unamquamque speciem anime et dimittat diflinitionem communem omnibus animabus ; ergo neque dif2initio communis anime pretermittenda fuit neque sic est assignanda diffinitio communis anime quod non conueniat singulis animabus. Et quia dixerat quod eodem modo se habeat ratio anime sicut ratio jgwe, ostendit conuenienciam inter utrumque et dicit quod simiZiterse habetzt figure et anime ad inuicem : in utrisque enim illud quod est prius est in potencia in eo q_uodest cofzseqz4enter; manifestum est enim in figuris quod trigonum, quod est prius, est potencia in tetragono, potest enim tetragonum diuidi in duos trigonos ; et similiter in anima sensitiua .vegetatizmv est quasi quedam potencia eius et quasi anima per se ; et similiter est de aliis figuris et aliis partibus anime.

etiam] 194 autem] enim Y (-V*) ; sed cf. Ar., 4r4brr W(BolO’) Y : Yra(V*F, VC,), Yn’e(‘FsV’F4s,l qualiter] quomodo Y 233 esse] wz. Yl*, Fda tamen] et praem, Y** : cf. u. 2~7 ‘??ra : om. Fbc 230 280 non s~pp/. (c#m T, Ps, sewz. BdBo1B80aVi; : earum Ps 2>7 et] em. Yrs; cf. ti. 234, CWXIadn. 271 habeat] habet Y cf. Jcepfa II 4, IO) : om. coti 1~ de anima II-III, f. 4ra : cc humor, id est sapor N (cf. f. rzra38, r2rb22, 38, 39, r2va23, 58, r2vb4) ; 194-195 humor... id est sapor : Anonymus, humor, qui Latine sapor Albertus, J. ak bomine, q.29, a.3 (ed. Borgnet, t. 35, p. 2Gya) : cc humorem, id est saporem N ; De anima, p. 79, 32-33 : cc ; 24, u. 66 ; In De Jewu, 1 9, 275-276 ; 1 io, 91. dicitur : Greci enim humores sapores uocant N ; cf. infra 11 19, u. 37, 127 ; 21, u.35, 103 ; 111 rr, 434br8 De Jensu, 1 3, 44ra3 ; Deparf. animaI., II io, 63Gb37 ; 19G gustus est quidam tactus : cf. infra 1119,42rar9 ;?-1,42za8 2*9 Cf. supra 11 3, 192, cum adn. posterius : n q-30,427b27-429a9 ; 111 io,433b27-434a3. tu,G6oa2r-22. 234-247 tamen - pentagonum : cf.!Lr.,Mef., n1 8, 999a6-13 ; Etb. Nic., 1 6, ro96ar7+9. salia - esse : cf.supra 14, 106-128, cum adn.

@(petia 7) :W~PrWrF~j, 214 etiam] et

212

et Y

244

234

eius ce&

; nec

256

P~atOnicOs

: cf. adIl.

non

Ar.,

233-234

210

ad u. 233-234.

UUiUeX-

240

w

2~0

255

AO

265

270

27s

280



; P,q.79,

%‘~b(F~V~),

q.77,

a.xo,

a.3,

arg.3

a.c.;

W(V‘F~~,J

i7 hic ~cr.

: hoc

?Pi

: hic

9,

T(x I I)

a.2,

s.c.)

: eorum

Np kf.,

4ija7 1, 244

Ni (-q),

Np

motum

: rationem

sic V,

: praxis (= xp&t~ truflscr. phon.) q.17, a.3, ad 2; infra, 11 13, 18; InDe sena, ORA W’) VNiNp : om. ?T(130)

q.87,

; Ia IW,

&Z &Jwp~xLvat

: m. NP,

p, Np, THOMAS, De tikf.

11 horum

1 Qnare uei hoc

et sw. obrc. cett

: Qualiter zz

autem Secundo]

CD : Quare +

autem

Y

:

‘Pa

Y

y Necessarium

32 supra

: II 5,83-96.

: 4ijal4.

12 supra

: II y,414ba3-31.

24 supra

: 11~,4t4bly-3i.

z8 in fine libri

26

:

92

SENTENCIA

LIBRI

SECVNDI

neqzze ti.iszwz habent neqae a~ditm neqtie sen.wm odora&, set solum tactum. Et hoc etiam rationabiliter accidit : nam tactus est sensus perceptiuus eorum que pertinent ad consistenciam animalis, ex quibus scilicet anima1 constat et nutritur ; alia uero sensibilia non conferunt ad hoc nisi per 45 accidens, unde ahi sensus non sunt de necessitate animalis et propter hoc non inueniuntur in omnibus animalibus, set in perfectis. Est etiam consideranda consequencia sensitiui et motiui : nam motiuum non est sine sensitiuo, sensitiuum 10 autem potest esse sine motiuo : aliqua enim habencium sensum habe& etiam TBO&PZ sewndzm Zoczm, set a&a TIOTI habent. Set intelligendum est hoc de motu progressiuo animalium secundum quod ammalia mouentur de loco ad locum : hic enim ~5 motus non inest omnibus animalibus ; set que carent hoc motu, habent aliquem motum localem, scilicet dilatationis et constrictionis, sicut apparet in ostreis. Illud autem quod est .&z%w~ inter omnes partes anime ei zwk&w.w,quia non diuiditur 60 in diuersa secundum speciem, est quod habet rationem et zk&ZZec~wz, quia quibuscunque de numero corruptibilium inest ratio, Kr insunt et ozvka alia predicta. Hoc autem dicit ut preseruet se a substanciis 6s separatis et a corporibus celestibus (si sunt animata), quia, cum sint sine generatione et corruptione, non indigent uegetatiuo ; item, eorum intellectus per se speculatur ea que sunt secundum se intelligibilia, unde non indigent sensibus ad 70 cognitionem intellectiuam consequendam. Set in @(pecia Y

: CfP(PiBPF~),

7)

; sed

78 uel

: autem

Pi

tibus]

adiunctis

Y

: cf.Anonymus,

partem

(t. XIII,

: absentibus

; P,

quia simplicior Anonymus,

autem,

de ani.a

ultima

est

Hoc -

f. 4va

inest primo

speciem

: uita

enim

IG de amba

celestibus

: cc Et hoc

Pi,

FbC

(est

. unde,

ordinatur

;

-

ad corpora

: uel

40

FS, ‘l’1C et -

odoratus]

speciem

in absencia

Ve,

-turn

/?om.ozz. F4a)

84 tamen]

autem

;

(ex&)

g3 abeun-

Y1b

f. 4va

sicut

)1.

transeundo

cum adn.

52-58

totum

transmutant

locum,

Set -

; p. 167, 67-69 ; ipse Thomas, C.G., Et notandum quod anima intellectiua : cc

autem

sensitiua...,

ad intellectum

De ani#. intell.,

f. 3arb1)

II 5, 184-18G,

moueantur

p. 50,18-1g

II-III,

species

(p. 178)

superiora

(-Ve)

: CE supra

nutritur

11 ipse Thomas, u. x-a3

Y1*

licet illa non

sensus

;

Ve,

(59-60

=ec.m. PiBo104V8Fs)

V6)

IS & anima

ad sensum,

ori

yg et] est Y

~1 Albertus,

Naz. V.E.828,

11 33,

Y

absenciam

est per diuersas

uef. (Roma

ideo

FS (.wppl.

43 ex quibus earundem

animalium...

dicit quantum

Va,

etiam

: Anonymus,

: Auerroes,

hoc]

uel

marina,

quia indiuisibilis

39 sensum]

‘@(V~F~)

+

et constrictio

et paucorum

Set quedam ammalia sunt que hac soZa zhwnt, carencia scilicet intellectu et diretta in suis operationibus per ymaginationem sicut nos diri-

: uEt

1, 245

: cc minimum,

dicitur

ultima

et ibi est status

: cc quia propter

dixit hoc preseruando G5-6G si sunt

autem

animata

scilicet

11. -

quia inter

11 go diciomnes

Aliter

Albertus,

in paucioribus

est )1. -

hoc quad

est in paucioribus,

se de corporibus

: cf.supra,

celestibus

11 3, 19a, cum

et 1) adn.

;

; ed. Pattin, p. 5a, IG-17) : KPostquam ergo creauit causa prima esse animae, et inf., 1, tr. 1, c.4 (ed. Borgnet, IX, p. 48ab) ; De cami~ etproc. miti., ; sed uerbi u stramentum )) usus latius patuit, cf. Albertus, De intell et int., II, tr. un., c. 9 (t. IX, p. 517a) ; De cauhetproc. zmk, 11, tr. 3, c. 1a (t. X, p. 561-562 ; cf. s. #beoI., 11, tr. XIII, q.77, 3, ad 13, t. XXXIII, p. g7a) ; Met. (ed. Col., t. XVI, p. 89, 28); ipse Thomas, In III Xe& d.13, q.3, a.l (in codice autographo Vat. lat. 9811, f. z9vb3z) : CC aliquid potest disponere ad aliquam perfectionem tripliciter. Vno modo ita quod cadat medium inter subiectum et perfectionem illam quasi stramentum perfecquoddam ipsius tionis illius, sicut diaphaneitas disponit ad lucem... >j ; CG, II 81 (t. XIII, p. jo6a3o-34) : cc Esse anime humane... tamen stramentum 88-93 Dicendum - animalibus : cf, supra et subiectum ipsum recipiens est corpus r. 78 supra : 1 z, 4o3a8-9. 83 supra: 114,413bz1-aa. et intelligatur hoc de imaginatione in qua II 4, go-loo, cum adn., nec non Ps.-Petrus Hispanus, &poJitio lib. II-III a!e anima, p. 142, 18-20 : N 97-99 diretta -per intellectum : cf. Ar., Met., 1 1, 9Sobay-28. apparet speaes rei absente sensibili extra n. 89 in 111 433b31-434ay. 7a stramenta

: cf.Liber

II-III,

quia -

minima

quod est &is 64-65

parcium

59-60

hab. Anonymus,

est 1).

L

a.3.

91 sensus]

: aut conchilia

f. 4va

***

OPI. Q,

II aa, IZO-126,205-206.

II-III,

; dicitur enim

interpretationem

YbC

>

Videtur tamen hoc esse contrarium ei quod supra dixerat quod, si pars decisa habet sensum et 83 appetitum, quod habet etiam fantasiam (si tamen fantasia est idem cum ymagmatione, ut uidetur). Dicendum est igitur quod animalia inperfecta, ut in III dicetur, habent quidem fantasiam, set indeterminate, quia scilicet motus fantasie non go remanet in eis post apprehensionem sensus ; in animalibus autem perfectis remanet motus fantasie etiam abeuntibus sensibilibus, Et secundum hoc dicitur hic quod ymaginatio non adest omnibus animalibus. 95

propter

81 nor?]

g4 adest]

est dilatatio

anima intellectiua

: cc Ultimum

Utramque

q.18,

et minimum

naturales

p. Sa,72

motus

@,

ostea debet considerare de ~&Kr, id est de consequentibus partibus, et de ah% que sunt consideranda circa partes anime et circa ipsa animata, sicut de organis et de 113 aliis huiusmodi. Et iste ordo necessarius est, quia, si simul de omnibus determinaretur, esset confusa dottrina. 4ijaiG Secundum tangit ibi : Si uz+$em oportetdicere etc., dicens quad, si oportet de aliqua parte anime 120 dicere qzid est, scilicet qzid est i~teZZechmv.z um! sensitzkm mt .vegetatim.m, p-hs oportet dicere de actibus, scilicet qkd sit &eZZigereet qzid setztire, et hoc ideo quia seczmdzmrationemdif?initiuam, LX&S et operatiof2essunt priores potenciis. Potencia enim 1~1secundum hoc ipsum quod est importat habitudinem quandam ad actum : est enim principium agendi uel paciendi ; unde oportet quod actus ponantur in dif5nitionibus potenciarum. Et, si ita se habet circa ordinem actus et potencie, et 130 actibus udhw sunt priora opposita, id est obietta.

Vnde et prius oportebit detemzinarede obiectis quam de actibus propter eandem ca.waz?zpropter quam et de actibus prius determinatur quam de potenciis ; obietta autem sunt sicut alimentum respectu uegetatiui et sensibile respectu sensus et intelligibile respectu intellectus.

: ~l(PiB~lF*~,

7)

120

@*@o*O*,J bom.om.

-

ratum

(-ta

uel edificatum

ror-102 malia

W)

obietta

de intellectu

-

sint habencia

autem

intellecm

uidetur

neque

pars anime.

quem

sequere

: uidetur

anime nobilior.

separatorum ccsicut

enim,

quam

Auerroys

pars anime

Set sciendum est quod ex obiectis diuersis non diuersificantur actus et potencie anime nisi quando fuerit differencia obiectorum in quantum sunt obietta, id est secundum rationem formalem obietti, sicut uisibile ab audibili. Si autem seruetur

diuersimode

enim actiue,

log4a3-6,

cum comm.

quia

iste neque

De quod

TJniv.

propter

neque

2344,

pars predicte

+

Y

et ideo

dicimur

uiuere

$29 et*] om. Y

14.4 edikatur]

; Urb.

speculatiuo tacet

intellectu

13 0 secundum]

est edificaturn

quod

r34-13g et obiectum

est ad animam

-

actiue

speculatiuo

tines

potencia,

ad motum,

et motus

actiue

autem

altera

dignior

color ab illo

; existimatur

: cintellectus

speculatiuus altera

: Anonymus,

sicut

p, rr4,

naturam

postea

: est

ope-

aliqua

ani-

Y1a

ratio

diserte

est, quia damnabit

est alia ratio, De amba

enim

incipit 1).

deueniens enim

habet

sit anima

utrum

: cc De

80-83)

est ex natura aliam

non

est motiuum

est ab anima

est, sciket

(ed.,

est enim quod

intellectu

sed eam

de intellectu

Obietta

mouetur

autem

alia ratio

f. IIra-rb

istam

f. z74r)

intellectus

Thomas,

intellectiua

substancia

sit extra

opinandum

lat. 206,

quod

anima

Themistius,

anime,

ad alias partes;

f. 3sr

hic

Aristotiles

potencie

quoddam

ut YiaC

: cc De

Aliter

de eo est ita quod

: cc De

interpretatione

potencie

1). -

sui nobilitatem

p. 82, 81-83

ideo dicit

passiue

passiue

sensum

illius

uel ut a quo uel ut ad quod

obiectum

Thomae.

potentia

(Bologna

qua

gg intellectum] +

143 sicut]

de anima II-111,f. 4va

solum

(p. 178) : M sermo

: II zg-3o,42gb27-42gag.

motus

B

eius, et diuersitatem

; Albertus,

k -

obiectum se habet

Anonymus,

Commentator,

N

YralPFdaj

Y1*v

ozv, ‘Pa

sunt habencia

u. 33-37

de Bocfeld

exponit,

103 infra

natur

motus

Adam

ut subdit

mortalium

autem

enim

1132,

autem

162 est]

: aliter sicut

Y1b(FsVsj,

Pj,

~+pl. Y1bc IA principium]

137 uero]

Yre

nobilitatem

notabile

peruerse

)).

108) : ccDico

: forte

ratio

Auerroes,

uidentur

P)

intellectum

Et innuit

Et est ualde

(-ta

F, FS)

ymaginatione

solum

altera

e quo pendere

: ‘Pl’PF,

‘Y

dicere] om. Y1& : m'e ttg de aliqua

(speck

IGO

***

Species enim actuum et opei-ationum sumuntur secundum ordinem ad obietta. Omnis enim anime operati0 uel est actus potencie actiue uel

per Y

93

***

***

ylbc

YCij-22)

passiue. Obietta quidem potenciarum passiuarum comparantur ad operationes earum ut actiua, quia 135 reducunt potencias in actum, sicut uisibile uisum et omne sensibile sensum. Obietta uero potenciarum actiuarum comparantur ad operationes ipsarum ut fines ; obietta enim potenciarum actiuarum sunt operata ipsarum, manifestum est 140 autem quad, in quibuscunque preter operationes sunt aliqua operata, quod operata sunt fines operationum, ut dicitur in 1 Ethicorum, sicut domus que edificatur est finis edificationis. Manifestum est igitur quod omne obiectum comparatur 1~ ad operationem anime uel ut actiuum uel ut fìnis. Ex utroque autem specificatur operatio : manifestum est enim quod diuersa actiua secundum speciem habent operationes specie difFerentes, sicut calefactio est a calore et infrigidatio a I_SO frigore ; similiter etiam ex termino et fine specifìcatur operatio, sicut sanati0 et egrotatio diRerunt specie secundum differenciam sanitatis et egritudinis. Sic igitur obietta sunt priora operationibus anime in uia difliniendi. IS5

IOO

@(pecia

(41

VI

rationem n.ec pars

separatus

quia intellectus

motus

et uolitum passiue

neque

uirtus proprie

1, 251-254 :

est anima

neque u. 103-

Gauthier,

est materia

)),

partibus set

est et magis

potencie

143 in 1 Ethicorum

anime

ab aliis anime,

N,

est anima

non nature

in De tir&.inteK,

e,? depotemii~ eim (ed. uisus

in deteriori

quod

superiori

speculatiuo

uoluntatis

et ad istud

: Ar.,Etb.

;

termi-

Nic., 1 1,

165

SENTENCIA

94

170

LIBRI

eadem ratio obietti, quecunque alia diuersitas non inducit diuersitatem actuum secundum speciem et potencie : eiusdem enim potencie est uidere hominem coloratum et lapidem coloraturn, quia hec diuersitas per accidens se habet obietto in quantum est obiectum. ***

175

Sciendum est autem quod intellectus possibilis noster est in potencia tantum in ordine intelligibilium, fìt autem actu per formam a fantasmatibus abstractam ; nichil autem cognoscitur nisi secundum quod est actu ; unde intellectus possibilis aqpecia

7) : W(PrWF~j,

168 actuum] actus PC 189 esset] est 04, VC i7g in III

: infra

@@#Osj Y? : ‘P~VF, V*j, ‘P”~FV~J, 179 habebitur] habetur ‘5%~ (dicetur V’) i8g anime zkc@t pecia 8 in @

III 3, 43oaa-3.

SECVNDI

DE

ANIMA

noster cognoscit se ipsum per speciem intelligibilem, ut in 111 habebitur, non autem intuendo essenciam suam dirette. Et ideo oportet quod in cognitione anime procedamus ab hiis que sunt magis extrinseca, a quibus abstrahuntur species intelligibiles, per quas intellectus intelligit se ipsum, ut scilicet per obietta cognoscamus actus et per xtw potencias et per pOten&S e3SenCkm.I anime. Si autem dirette essenciam suam cognosceret anima per se ipsam, esset contrarius ordo obseruandus in anime cognitione, quia quanto aliquid esset propinquius essencie anime, tanto per prius cognosceretur ab ea. Y1c~V4F’~j i8 1 cognitione]

:+

167 obietti] + et secundum @ et ‘PC (-V’) -nem @ (c$. U. ~#j) 188 cognitione] -nem Q, FS

180

185

i9o

qm enodwe

T(122)

: omnia

prae,w.

Ni (yr),

Np

tdee$t in Gracco)

: om.Np ipso semper (+ esse TC) Ni (-x+), Np : ipsi sic communicat Ni : communicat sic V, Np IO tres modos V, Ni*, W3%), Np : esse est V, vp : esse causa (non on&o mrbum heq. causa) ~9 instrumenta Ni : + sunt V, Np V, p, Np, T(z13) : decremento : detrimento VNiNp (decremento 188*-199 : quod alitur V (quod OPL A, bab. B.N.k&632~, sec,m. Brwc) : tf. Prif.

igitur

z, T(146)

V(aW),

415a23

Nr

IOI, 105)

Gmeco (Nonne

415 b2 quecunque cwn adn.

15 etiam 425b3)

: deest in

?)

infra 415b21

13 est esse

NP (-TC)

27 alitum

c-

: cm.V

NiNp

+- id est inmortali

?MOERBEKE;

+ et V[aW), quo

:

Np(p ecia 3) NP*@, YWJ), NP%, 4 28 ipsum) + est V, x, ?T(91,

et inmortali

: cui

T(127)

: modos

non nuh’i dett)

P*

W~%C)

: om. Ni*(-t)

semper

.verbwa obm&zu

VNiNp,

sempiterno x,

x gracia

NP(vp,

27 est 5, NP, Np ìn~ellexif Pmmas)

Ni, T(95)

21

215

causa

T(225)

143*

@(pecia

(enim

P)

8) VC

4 pfetaxatum 16 De mouente

: @(PiBi*F*j, : igitur (on. : 11 : III

@(Bo’O~j Pi, Fe)

3, 4i5aq-22. 8,432a18.

Y

habent

: W~(V*F, animam

9 Vegetabilem

@,

VI, ‘Pb

‘W(F6Vs,l, ‘3?0( PF4a,J V*F cf. infra 111 I I,

: OM.

: 111 ii,

415blz

415bt4 415bis

415bzi

4i5b28

Vegetabilem pidem igitw animare etc., in ultimo capitulo libri. Prima diuiditur in partes quatuor : 10 in prima determinat de uegetatiuo ; in secunda de sensitiuo, ibi : De~e~knakr a.&em I&s dicatzw cozcw.wmYer de ozwzi sema etc. ; in tercia de intellectiuo, ibi : Departe a.&emanimeqxacognoscitetc. ; in quarta de motiuo secundum locum, ibi : 15 De mo.ctezzte a.&empidforte animesit etc. ; de appe-

Q2.w~ j!hw.wz de &henh etc. Postquam Philosophus distinxit potencias anime ab inuicem et ostendit quid et quo ordine de eis tractandum sit, hic secundum pretaxatum ordinem de eis 5 determinat. Et diuiditur in partes duas : in prima

P, NP perperm

VII>

4.3422.

;

12

Determinatis

9 quidem] I

16 quid

ozv. Q* P,

: II IO,416b32.

P

igitur

: quod

@,

animam

Fe

14 De parte

vo

: &mzt

: III

:

est

cett

I, 42galo.

SENTENCIA

LIBRI

SECV-NDI

50

@(pecia

8)

(cf. hfia

: W(PiWF*), @(Bo~O~) : uegetatiue (-tabilis 3G ista]

corporis

em. o7rz. W)

17-19

II 9,

quia -

37 subiectis

om. Y1a

80 excipiuntur

: cf,supra

uiuencium

416ar8.

non Ar., haec

dottrina

: 4r3a26.

1 1, r84a23-24. apud

Latinos et

erta

yb~wpst~

52

esse (cc

78 pueri illa non

habent

43-44

: cc generare

infantes

; 19, 33ob32-33

539aiT-25 transl.

de se uirtutem

(A.L.,

p. 130-133.

t. XVII, 92-93

1218, a

uidetur

II-III,

; p.

vo,

Faa

127-131.

quad

j> animalium) lib. II-III

interpretes

: cc Dicuntur

f. sra

; uel ipse puer potest transl. 114,

ad S. ‘I’homae

80-82

)). 17-

$16,

cum motiuo

qisb7.

autem

(ammalia)

dici anima1

Latino

Mansion,

; ipse

inperfecta

inperfectum,

f. 24rb, Pby~.,

29rb-va)

II 4, r94br3

V 3, 72 (ed. Leon.,

proprie

libro de -

que solum tercio

; De gen. ; ipse Thomas, anind,

2, p. 276).

432ai8-434a2r.

uerba

tactum,

uniuocum II,

loc.

VF,

F&a

:

24 Quoniam 1 1, 1-6, cum

Graeca

Meh,

ykveotc

(CCgenera-

;

est

a Th.

LeJ

et

p. 84,

EEd. animai.,

762a8-b28, Litt,

etc.

[414a3]

sibi simile Y) Albertus,

: :

Paris

ror4br6-23,

dictum

: cf.Ar.,

nec

uiuam

V 3, ln

sicut

7Glbq-26, laud.

adn.,

G9-75 et -

Aridotélicimne*, Lowain

2 ; In

procreare

III

4r6ar9

29 primo]

on.

Yra

Pbydpe

-

ex Ar.,

Fha etc,

: 4ila25.

a.2, ad habent

*cr.

Ya,

corporis

: cf.supra

est

Y) duo

2 h

Ia, q.78,

quia non potest

t. XLVII

$ruem.

111, 8-10,

e generatio

82-90

manifestat

(uiuentis

agendum

hzh-odwtion

Thomas,

Gf. adn, ad u. 92-93.

7), nec non

:in 4

et 0

64-G3 ut dictum

uerbo

(cf. A.

p. 148,20-29

(MS. Vat. lat. 2095,

sent. libri Ed.,

19 simul

eodem

reddiderunt de mima,

+

91 perfetta]

GO Est:

et generatiua

premanifestat]

2G

GO uiuentis]

: II G,415a+aa.

29 ex predictis

uegetatiua

24-25 YIC

cet# (sed cf. u. 8j3 plante)

; 11 3,

ex hoc

Fc(‘VF4*)

: om.V*F, : substanciis cett

: II 3,4r3a24-b2.

non possunt

Guillehno

p. 113, 28-31

: excipit

Expodio

generandi

et pueri

Cf. adn.

supra

generatio

cf.Ps.-Petrus Hispanus, : cf.Anonymus, In de amima

p. 237);

va

04,

II 3, 154-157

28 Naturalissimum

Pbys.,

tio 1) inanimatorum) 1945,

‘5’ : Yla(V*.F, Ve), Y1b(FGVK), FS) et generatiue @, v6, ‘l’lb

II p, ~6)

ANIMA

quia, cum hiis operibus deseruiant qualitates actiue et passiue, posset alicui uideri quod essent a natura et non ab anima, et precipue quia in plantis est uita occulta et latens ; et hoc ibi : 60 Est a.utemanimazkventìscorpork etc. Primum ostendit tali ratione : omnisoperati0 que naturaliter muenitur in omnibus uiuentibus pertinet ad potenciam uegetatiuam (( secundum quam )) primo ,ut dictum est ; set generare naturaliter inest omnibus uiuen- ~5 tibus ; ergo pertinet ad potenciam uegetatiuam. Dicit ergo quod ideo generare est opus anime uegetatiue quia inter alia opera est magis naturale omnibus uiuentibus ; et dicitur esse natti~aZìssimm.z, quia in hoc conuenit etiam cum aliis rebus 70 inanimatis, que generationem habent licet alio modo : habent enim inanimata generationem ab extrinseco generante, set uiuencia a principio intrinseco in quantum generantur ex semine quod proficit jn rem uiuam. Set ab ista generalitate 75 uiuencium excipiuntur tria quibus hoc opus non competit : primo illa que sunt inperfecta, sicut pueri non generant (quod enim potest alterum facere tale quale ipsum est, in unoquoque genere perfectum est) ; secundo excipiuntur illa que 80 paciuntur aliquem defectum alicuius principii natura& sicut sunt spadones et frigidi ; tercio ammalia et piante que generantur sine semine ex putrefactione : in hiis enim propter sui inperfectionem sufkit ad eorum productionem agens 85 uniuersale, scilicet uirtus corporis celestis, et materia disposita ; in animalibus autem perfectis plura requiruntur principia, non enim agens uniuersale sufficit, set requiritur agens proprium uniuocum. Dicit ergo quod uiuencia possunt 90 facere aZtewmpale zj5szmest +vec#flqaesunt perfetta, ad excludendum pueros, et BOXorbata, ad excludendum eunuchos et habentes similes defectus, aut quecunque non habent generatìofiemspontaneam,

titiuo autem non facit specialem tractatum, quia appetitiuum non constituit aliquem specialem gradum uiuencium et quia simul cum motiuo de 20 eo determinatur. Prima autem pars diuiditur in duas : in prima premittit quedam que sunt necessaria ad cognitionem partis uegetatiue ; in secunda determinat de parte uegetatiua, ibi : QivoGa~2 autem eadem jotemìu anìnze .vegetatzùaet 25 generaha etc. Prima diuiditur in duas : in prima dicit de quo est intentio ; in secunda premanifestat quedam que preexiguntur ad cognitionem partis uegetatiue, ibi : Naturahksìmum erzìm 0perz.m etc. Concludit ergo primo ex predictis quod, cum 30 dicendum sit primo de obiectis et actibus quam de potenciis et primo de prima potencia quam de consequentibus, quod primo dicendum est de akmento, quod est obiectum anime uegetatiue, et de generatìoae,que est actus eius ; et ideo primo 35 dicendum est de obietto et actu huius partis quam aliarum, quia ista pars est p-ha inter alias partes anime in subiectis in quibus inuenitur cum aliis : est enim quasi fundamentum aliarum, sicut esse naturale ad quod pertinent operationes eius est 40 fundamentum esse sensibilis et intelligibilis. Et alia ratio est quare prius de ea dicendum est, quia ipsa est communis omnibus uiuentibus (ipsa enim separatur ab aliis, set alie non separantur ab ea) et de communibus prius est agendum. Huius 45 autem partis opera sunt generare et alimento uti, et ideo de istis primo agendum est. 415az6 Deinde cum dicit : NatwaZìssìmvm enìm etc., determinat quedam que preexiguntur ad cognitionem partis uegetatiue. Et diuiditur in partes duas : in prima ostendit quod generare pertineat ad partem uegetatiuam, quod ideo necessarium fuit quia supra huic parti non attribuit generationem set solum augmentum et decrementum ; in secunda ostendit quod opera potencie uege5s tatiue sint ab anima, quod ideo necessarium fuit

om. Yl8

DE

V 1,

a Guillelmo corps

deder

....

CAPITVLVM

(415az2-415b12)

VII

que est sanitas. Sic igitur et hic potest dici quod ipsum esse perpetuum est cuius causa agitur, uel res habens perpetuitatem cui naturalia intendunt assimilari per generationem, in quo scilicet est perpetuitas, uel etiam ipsa generati0 qua perpe- 140 tuitatem adipiscuntur. Quia igzkwBOBpossz~ commwzicare inferiora uiuencia Z$UO esse sempiterno et dizknoper modum continuationis, id est ut maneant eadem numero, propter hoc quod k$jZ corrz@bìZì.wn contìngìt ìdem et zmwn nwnero permanere 143 semper, cum necessitas corruptionis sit necessitas absoluta, utpote proueniens ex ipsa materia non ex fine, sequitur quod unumquodque communicet perpetuitate sec.md~m qaod potest, hoc qm’dem magis quod est diuturnius, iZZ%dnero zvkw quod est 150 minus diuturnum, et tamen permaflet semper per generationem, fon idem simpliciter, set u idem, id est in simili secundum speciem ; unde exponens quod dixerat, subdit quod non permanet unum numero, quod est esse idem simpliciter, set per- 133 manet idem specie, quia unumquodque generat sibi simile secundum speciem. Deinde cum dicit : Est axtem azzima .zti,ven.tìs4 11 b7 corporis etc., ostendit quod opera que attribuuntur potencie uegetatiue sunt ab anima. Et circa hoc 160 duo facit : primo ostendit ueritatem ; secundo excludit errorem, ibi : EmpedocZes a,vtem tzon bene dicit etc. Circa primum duo facit. Primo proponit quod intendit et dicit quod aflì%%zest principium et causa zh$enifìs corporis. 16s Et cum principium et causa dicatur multipliciter, anima dicitur tribus modis principium et causa uiuentis corporis : uno modo sicut .ztnde est principium ~O~.KS ; alio modo sicut c.zkwCozza,id est fìnis ; tercio sìcgt sz.&s_~cziz,id est forma, i70 anhatormz corporum. Secundo ibi : Qgod qzidem &itm- sit sìmt mbstan- 41 j b12 &z etc., probat quod supposuerat. Et primo quod anima sit causa uiuentis corporis ut forma, et hoc duplici ratione. t73 Quarum prima talis est : illud est causa alicuius

95 ad excludendum ea que generantur ex putrefactione, que dicuntur quasi sponte nasci quia producuntur ex terra sine sernine, per illam similimdinem qua dicitur aliquis sponte facere illud ad quod ab extrinseco non inducitur. Sic IOOautem intelligitur quod res uiua facit UZWZMqz&e Z$UNY est, quia aikvaZ facit a&zaZ et pZa&apZaMa~, et ulterius secundum speciem tale anima1 facit tale animai, ut homo generat hominem et oliua oliuam. Ideo autem est naturale uiuentibus facere uZ..erizv 103 tale qgaZe~JWMZ est, ut semper pur$k$5efit secafldwz quodpossmt dtkino et zkvz?o~~aZ~, id est ut assimilentur ei secundum posse. Considerandum enim quad, sicut sunt diuersi gradus perfectionis in aliquo uno et eodem quod 110 exit de potencia in actum, ita etiam sunt diuersi gradus perfectionis in diuersis entibus ; unde quanto aliquid fuerit magis perfectum, tanto perfectioribus magis assimilatur. Sicut igitur unumquodque quando fuerit exiens de potencia 11s in actum, cum fuerit in potencia ordinatur ad actum et appetit ipsum naturaliter et cum fuerit in actu minus perfetto desiderat actum perfectiorem, ita unumquodque quod est in inferiori gradu rerum, desiderat assimilari superioribus 120 quantum potest. Et hoc est quod subiungit quod omnia appetagt &d, scilicet assimilari diuino et inmortali, ef ~Z&Z.G 0zzkz dgwz~q.2vecfwzqz4e naturaliter agunt. Set intelligendum est quod id cz&s ca.vsa agitur 123 dicitur dzpZiciter : uno modo id czkvscausa agitur dirette, sicut sanitatis causa agit medicus ; ali0 modo sicut qw, quod potest intelligi dupliciter : uno modo ut intelligamus quod finis dicitur etiam subiectum habens id cuius causa agitur, ut si 130 dicamus quod finis medicine est non tantum sanitas, set corpus habens sanitatem ; alio modo ut dicamus quod fìnis est non tantum principale intentum, set etiam id quo illud adipiscimur, ut si dicamus quod finis medicine est calefacere 133corpus, quia calore habetur equalitas complexionis @(pecia

8)

(autem

est

Bbl,

?V4,

(vno

F)

: WcPiBlrF*j, V)

Y

(-Vs,

*24-*4i

laritatem

: unum

F&a)

138-13g -

corporis

0,~. @

XXV 2,

VzW,

1~3-154

L-f. u. 60 rum]

; sed

Set )))

Themistius,

uiuentis

adipiscuntur

corporis]

: Cf.

necessitas

; IP IIae,

q.43,

Y~~~F~V~,J, Vs :

Vh, F4* ; sed c$ AL, VaVa,

Vb,

exponit...

168 unde]

p. igi*-igz*, -

hoc

fine

a.2, ad I

; c!T. Rodier,

PiBZl,

inesse,

quia -

; In

Per~hrm.,

in Ioc.,

quidem

I 36 idem] ponit

FVO,

Va

sanitas

ut equalitatem,

: Ar.,Pby~.,

-l- etiam

unum

Y1a,

l?F*

‘I”‘*

: Ar.,Afet.,VII

: manere CD, ?P

6, lo32b7-8, 1) (Pro

162 Empedocles

: 118,413b28.

Q, FPgVE,

: remanere BoI (quad

+

Yla, modo

ab Anonymo s equalitatem m.,

et unum

F4a;

sec.m.

Vd, Fu v

om. @ ; (166-168

171 corpo-

transl. (= I) h&.

Media,

Moerbeke

II 9, n. 2 et 4 ; cf. C.G.,

149-131

hoc -

Jed c$

est diuturnius

158 anima] Yla,

Y

VjpFs,

145 idem

413b7)

dicantur

170 tercio]

11i3, iggb34-2oob8, sec. ‘I’homam, BZ Post. 1 15, n. 2; h Met., V 6, in iolja33-35.

t. 11, p. 230.

Y1c

p .ZV. Bll, prm.

166 dicatur]

calorem

108 enim] est enim 139 quo

perpetuo

Pi (uti recie ? cf. Ar.,

: om. P, P

set si hoc,

Vt

: quid

(-Fa)

Yle

sempiterno]

147 permanere

$64proponit]

unum

135-136

fuerit,

i3 I set]

ipsi Ylbc

150 quodI] p

103 tale] W.Z. Y

Ve

415 b4

Vd

subdens

YrecVF@j

et ideo 142 ipso]

x91*)

o,w. V%F, YC

absoluta

p. 117,37-40)

VI,

(D : et sic p.

VeV4)

Préf.,

VF,

unde Pref.,

PiBZl,

subdit]

: CC necesse, si sanum

a.8, ad 1

f. 13va (ed.,

Q,

-tem

/JO~.O~. pr.m.

: Yac

: et

Ps (cf.

et idem

cf.Ar.,413b11

146-148

q.19,

Y

F, Yrbe VeVe,

exponens...

p. 133, 22-23)

II 2g ; Ia,

@fB+04j

111 unde

149 perpetuitate]

Ar., 413b3 om. VZF) Et cum

: qua

F4aPa

97

diuturnum

A.L., N regu167

;

: alita

98

SEN’TE,NCIA

LIBRI

SEC

@(pecia 226

8) : @(PiBZ*F~), @(BGIO~) quid ex V mppl. VE)

propter alitur]

aliter

@

(-Pi

Y? : Yla(V*F, 190 Et : cov.~tv.m. B11B0104), F4a

:11 r, 4r2a27-28, : uHebraicum uero dogma

185 ex superioribus perfetta

bj-6

bom.0~~ Fa,

propter

hominem

; 114,4+4-28.

est omnia

haec

ANIMA

quod anima est principium uiuentis corporis sicut ~$3 unde motus. Et utitur quasi tali ratione : omnis

forma corporis naturalis est principium motus proprii illius corporis, sicut forma ignis est principium motus eius ; set quidam motus sunt proprii rebus uiuentibus, scilicet motus localis, 220 quo animalia mouent se ipsa motu processiuo secundum locum, licet hoc non insit omnibus uiuentibus, et similiter sentire est alteratio quedam et hoc non inest nisi habentibus animam, item motus augmenti et decrementi non inest nisi illis 22s que aluntur et nichil alitur nisi habens animam ; ergo oportet quod anima sit principium omnium istorum motuum.

Ve), vb(F5Vs), finis]

DE

utuntur ad sui utilitatem animalibus et plantis et rebus inanimatis, animalia uero plantis et rebus inanimatis, plante autem rebus inanimatis, in 205 quantum scilicet alimentum et iuuamentum ab eis accipiunt ; secundum autem quod agitur unumquodque in rerum natura, ita natum est agi ; unde uidetur quod omnia corpora inanimata sint instrumenta animatorum et sint propter ipsa et 210 etiam animata minus perfetta sint propter animata magis perfetta. Et consequenter distinguit id cuius causa est, sicut et supra. ‘I’ercio ibi : Ai zmo et z.mde~rimzmzetc., ostendit 415b21

ut substancia, id est ut forma, quod est causa essendi, nam per formam unumquodque est actu ; set anima uiuentibus est causa essendi, per animam 180 enim uiuunt et ipsum uiuere est esse eorum ; ergo anima est causa uiuentis corporis ut forma. 4ljbr4 Secundam rationem ponit ibi : AmpZkr azbwz eim etc., que talis est : id quod est actus alicuius est ratio et forma eius quod est in potencia ; set 185 anima est actus corporis uiuentis, ut ex superioribus patet ; ergo anima est ratio et forma uiuentis corporis. Secundo ibi : MaGjestzm az&em est pod etiam wblj czkwgracia etc., ostendit quod anima est causa ut 190 finis. Et quod sit causa ut finis uiuencium corporum, sic ostendit : sic.& enim .inteL?ectixfoperatur propter finem, ita et Batta, ut probatur in 11 Phisicorum ; set intellectus in hiis que fiunt per artem materiam ordinat et disponit propter formam ; 195ergo et natura ; cum igitur anima sit forma uiuentis corporis, sequitur quod sit finis eius. Et ulterius, non solum anima est fin& uiuencium corporum, set etiam omnium naturalium corporum in istis inferioribus. Quod sic probat : ZOO uidemus enim quod omnia naturalia corpora sunt quasi kkwzenja a?kze, non solum in animalibus, set etiam in plantis. Videmus enim quod homines

etiam

:TNDI

‘W(V4Fa) 197

Y”ac

r92 ìn Il Phisicorum esse fatta

188

aniw]

: Ar.,Ply, B iure

scripsit

etiam

@,

o,w. Yrs

1113-14,

VE

: et ‘Pb(quad

221

processiuo]

r98b34-r99b33.

Nemesius,

-

em. om.

progressiuo

202-212

De mztmz bominiJ, c.1

Y~*c: Fa, Y

Videmus

-

(ed. Verbeke-

; sed est etiam Socraticum dogma (cf. Xenophon, Mem., IV m IO) saepius adsumptum ab Aristotele, Pbys., II 4, 194a34-35 ; Poi., 1 6, r2>6bry-20, nec non a Stoicis (cf. Cicero, De nat. a’eorum, 11 XIV 37 ; ed. Pease, t. II, p. 629-630, cum adn.). Cf. ipse Thomas, C.G., III 22 ; De $ot., q.5, a.9 ; InIob (ed. Leon., t. XXVI, p. 14, 281 ; p.37, p. 38, 270); In ep. 1 ud Tim., IV I (ed. Piana, t. XVI, f. 179vb H) ; II@ IIae, q.47, a.6, arg. q.64, a.1 ; q.66, a.r. Monche,

112

;

p, 16, 74),

quad

a libro

Geneseos

apud

ecclesiasticos

scriptores

saepius

inuenitur

2;



autem non bene dixit hoc addens, accidere plantis deorsum qu,idem radices mittentibus *rGarpropter id quod terra sic fertur secundum naturam, sursum autem propter 1ignem sirniliter. Neque enim sursum et deorsum bene accipit. 1Non enim idem omnibus sursum et deorsum et omni, 1set sicut capud animalium, sic radices plantarum, %i congruit instrumenta dicere altera et eadem operibus. Ad hec autem quid est continens in contraria que feruntur ignem 1et terram ? Distrahentur enim, nisi aliquid sit prohibens ; 1si uero erit, hoc est anima, et causa augmenti 1et alimenti.

Videtur autem quibusdam ignis natura lOsimpliciter 416a9 causa augmenti et alimenti esse. Et namque 1ipsum uidetur solurn corporum et elementorum quod alitur 1et augmentatur, unde et in plantis et in 1animalibus putabit utique quis hoc esse quod operatur. Hoc autem 1concausa quidem quodam modo est, ,+16als non tamen simpliciter causa, set 15magis anima. Ignis enim augmentum in infinitum est, 1quousque fuerit combustibile, natura autem constancium omnium 1 terminus est et ratio et magnitudinis et augmenti ; hec autem 1anime, set non ignis, et rationis magis 416a18 quam materie.

Emp-edocZesuzttem non beBe dixit etc. Superius ostendit Philosophus quod opera que attribuuntur potencie uegetatiue sunt ab anima, nunc excludit quosdam errores contra determinatam ueritatem. 5 Et diuiditur in partes duas secundum duos errores quos remouet ; secunda pars incipit ibi : Videtw mtem qz.ibzmLm.Circa primum duo facit : primo ponit errorem; secundo improbat ipsum, ibi : Nepe enimst.~smnet deorszm IO Sciendum est igitur circa primum quad, sicut Empedocles alias utilitates que in rebus uiuentibus proueniunt non dixit procedere ex intentione nature, set ex necessitate materie, puta quod pedes animalium sic sunt dispositi non ut sint 1s utiles ad gressum, set quia sic contingit materiam dispositam fuisse circa partes, ita etiam et augmenturn uiuencium non attribuit anime, set motui grauium et leuium ; uidebat enim quod uiuencia augentur in diuersas partes, puta sursum et 20 deorsum, quod apparet manifeste in plantis, que radices deorsum mittunt et rami sursum eleuantur ; dicebat igitur quod augmentum plantarum

in deorsum causatur ex motu terre que est in compositione piante et naturaliter deorsum fertur propter sui grauitatem, augmentum autem in 25 sursum causatur ex motu ignis qui propter sui leuitatem naturaliter sursum fertur. Deinde cum dicit : Nepe enìm swsum etc., 416az reprobat predictam opinionem dupliciter.

41Jb28

Empedocles

1augmentum

41Gaz

41Ga6

4qbz8

Ar. Ni : Nil(q, AE), Ni*(vp, O*&r) T(U) T(90)

: radicem : Adhuc

et augmenti

@@zia autem

Np

8)

Y

-l- in @ patet

I

Superius

‘I’homae

: @*(PiBl~F*), 24 fertur]

et alimenti

9”

@(BolOd) +

om. Ya @,

Y1b,

ignis

(+

(tendit

: 11 7,

413b7-28.

etc.

: alimenti

Ni

: Yr*(P’*F, P)

‘Pa

autem

et augmenti

IP,),

: 416a9.

anima]., 4-5,

: dissoluentur Np

9 Neque t. 1, p. 333-334) 703a26-706b16.

+ +

: 416az.

16 circa] Y

30 Et]

uel termini

autem

qx$,

3 nunc

CI), Ve

positionem

37 principia]

V, Np

8-9 augmenti

Tc(V~F‘~)

ut] k.

Ni(q, vp, 02, nc.m fY

+ sunt

TC

17 et2] OPZ. V(aW),

‘Pb(velG),

44 deorsum]

radices

4 plantarum]

?T(31)

CJJ,@

29 opinionem]

37-G1 in Diels-Kram?,

; De progrwu

vp, Np,

14 non

V* Y1*C

413b29

ypcr), Np2(cc,TU)

: accepit

Distraherentur

JuppZ. Ve)

+

7 Videtur

fragm.

De cacio, 11 2, 284b1o-283a23

: NpQ,

: quibuscunque

F4*

41 circumferenciam]

(cf. Empedoclis

3)

Ni (-vp), ?T(80)

7 Distrahentur]

10 augmenti

quibusdam

Y18

Np(pecia

41Ga2 accipit

ele%

7 quibusdam]

36 quibus] +

?& n V(&),

Et primo quidem per hoc quod non beneaccepìt 30 m-mm et deormm. Ad cuius euidenciam sciendum est quod sursum et deorsum et alie positionum differencie, scilicet ante et retro, dextrum et sinistrum, in quibusdam quidem distinguuntur secundum naturam, in quibusdam uero solum 35 positione quo ad nos. In quibus enim sunt determinate partes que sunt naturaliter principia aliquorum motuum, in biis distinguuntur predicte positionum differencie secundum naturam ; sicut in uniuerso ad cuius medium naturaliter feruntur 40 grauia, ad circumferenciam naturaliter feruntur leuia, unde in uniuerso sursum et deorsum naturaliter distinguuntur et sursum dicitur locus ad quem feruntur leuia, deorsum siue medium

Y

+

z,

*w.

has Y1ae

om. ‘Pa,

(-F’a)

6 Ad ?T(161,

: sicut

fY), Np, Np,

: alimenti

Ni, T(103) 183)

(=

Ji? pro

G)

et] 0%. Y

Fa

38 in]

: om. pr.m

hec V, Ni (-WI*x),

et alimenti

34 quibusdam] et 0,

Y1b,

Fa*

(3 2i

: nunc radices]

quibus

Q

39 sicut]

Y

10-16 sicut -

31-77 Ad -

ipsius

partes

: cf.Ar.,

: Ar.,l%y,,11 12,

198b23-32,

Pby_r., III 9, 2o3b31-34

; IV

cum comm. 1, 2o8b14-22

;

SENTENCIA

100

LIBRI

SECVNDI

ad quem feruntur naturaliter grauia ; in uiuentibus etiam mortalibus secundum motum augmenti et decrementi determinantur sursum et deorsum (nam sursum dicitur illa pars unde uiuencia alimentum accipiunt, deorsum autem pars opposita 50 unde superfluitates emittuntur), ante uero et retro determinantur in quibusdam uiuentibus secundum sensum, dextrum et sinistrum secundum motum localem. In hiis uero in quibus non est aliqua determinata pars principium aut terminus ~3 alicuius motus, in eis non determinantur positionum differencie secundum naturam, set solum positione quo ad nos, sicut in rebus inanimatis ; unde eadem columpna dicitur sinistra et dextra secundum quod est homini dextra uel sinistra. GOIn quibusdam autem uiuencium in quibus determinantur secundum naturam sursum et deorsum, eodem modo determinantur sicut in uniuerso, ut in homine cuius superior pars, scilicet capud, est uersus sursum uniuersi, inferior autem est uersus 65 deorsum ipsius ; in plantis autem est e conuerso, nam ru~&ces ~~~~~MYMz sunt proportionales capiti ; ad eundem enim actum ordinantur (nam sicut animalia cibum accipiunt ore quod est in capite, ita plante radicibus), instrzmmztaautem dicuntur 70 eudem et ahera siue similia et dissimilia ex operibm, que sunt fines eorum, unde radices>Zantarmtz sunt similes capitibus animalium ; et tamen sunt uersum deorsum, unde modo contrario se habet 8) : W(PiBLIFa),

@(pecia menti]

alimenti

eodem]

medio

~7 uersus]

@*(B&04)

et augmenti

+

uero Y

modo

Y

: ‘+(V*F,

pmem. F : et

(augmenti II

(medio

ozv. @

Y

-a

eis]

hiis

uel non

84 motum]

Y

eodem

-l- et @

Vo),

Y?(VeVi),

detrimenti

38 destra FQ) 95 motu]

ati.

et sinistra YrbC

45 naturaliter]

Y~~(VF~) F4a)

50 unde]

tr. Pi,

7G se habent] uirtute

ANIMA

sursum et deorsum in plantis et in uniuerso ; in brutis autem animalibus non eodem modo se habet, quia eorum capita non se habent uersus sursum uniuersi neque uersus deorsum ipsius. Hoc est ergo quod dicit quod sursum et deorsum BWZest idem omnibm, scilicet uiuentibus, et omk, id est uniuerso. Set Empedocles sic accipit sursum et deorsum ac si eodem modo esset in omnibus uiuentibus et in uniuerso : si enim motus augmenti, secundum quem determinatur sursum et deorsum in uiuentibus, sit secundum motum grauium et leuium secundum quem determinatur sursum et deorsum in uniuerso, sequetur quod eodem modo sit sursum et deorsum in omnibus uiuentibus et in uniuerso ; et ideo etiam ipse in plantis augmenturn radicum dicit esse deorsum. Secundo ibi : Ad /Seca&empid est mzthem etc., reprobat predictam positionem alio modo. Ad cuius euidenciam sciendum est quad, cum elementa non sint actu in mixto, set uirtute, non habet in eo quodlibet elementum seorsum proprium motum, set totum mixtum mouetur motu elementi predominantis in ipso. Si autem quodlibet elementum haberet proprium motum, ut Empedocles ponere uidebatur, cum naturalis motus elementorum sit ad contraria loca, sequeretur quod totaliter ab inuicem separarentur nisi esset aliquid continens elementa quod non sineret totaliter abscedere elementa ab inuicem ; illud

45

52 dextrum]

DE

Vi,

sunt

(-Fa)

Fa neque ioo

Y

per

quam

07,w. Y

4G-47 52 sensum]

Y*a

60 determinantur

VF,

(sunt

v*L’W4)

in F

: ad

ab v”v4

: sunt

Vi

augmenti

: -natur

semper

et decrepraezw

cett uersus]

@

75 non 07z. @

cetf

: De caelo, 112,284b29-3o : cc anterius enim dico in quo sensus )) ; De progresm arhd, 4, 7oTbi2-13 (Vat. lat. 2095, f. G8rb) : enim sensus natus est et unde est singulis ante hec sunt, opposita autem hiis posterius )) ; De parf. admaI., 11 G36b23-24 : cc anterius ad quod sensus fit )) ; De tifa ef morfe, 1, 467b3o-3%. 52-53 secundum motum localem : De melo, 112, 284bz8 ; De pr0gre.m aminal., 4,7ojbrS-21 (ibid., f. 68rb) : cc unde quidem enim corporis secundum locum permutationis principium natura hoc quidem dextrum singulorum, oppositurn autem et quod natum est hoc sequi sinistrum P) ; ff~%. anima!., 11 r, 498b6-7 (ibid., f. Gva) : cc principium (motus) 58 columpna : Auerroes, In Pbys., a dextris omnibus R); Deparf. animai., 111 9, G7rb29 (f. 87vb) : cc propter enim quod motus ex dextris est x VI 32 (ed. Ven. I~YQ, f. r22ra24-25 ; Veri. rsG2, f. 2GGr D) : ccet mumtio columpne de dextro in sinistrum a motu hominis Y)(CChominis A)~cr. : columnae e&‘) ; Albertus, Pby~., VI 11 r (ed. Borgnet, t. 111, p. 423a) : Ksicut motus columpne a destro in sinistrum 1) ; quod exemplum saepius adfert Thomas : b 1 Se&., d.2G, q.2, a.1, arg. 3 (ed. Piana, t. VI, f. 84ra) : usicut per mutationem alterius efficitur colmpna inmobilis dextra et si~s~a));d.33,q.~,a.i(ibid,,f.iozrbB);C.G.,~~4(t.~V,p.57~1-~4);Depo~.,q.J,a.lo,corp.etad r1;Ia,q.r3,a.7;InPby~.,IIIg,n.1r; 80 id est uniuerso : cf.Auerroes, II 38, u. 48 (p. rgo) : ccet in omni, scilicet V 3, n. 8 ; In Mef., V r in ro2ra26-b4; Quod6. I, q.2, a.t. mundo )L 9G predominantis : Ar., 92-93 elementa - uirtute : Ar., De fett., 1 to, 327b29-31, sec. Thomam, De mixfione efem., 148-153. De caeh, a Roberto Grosseteste transl. (cuius textus non exstat purus, sed a Guillelmo de Moerbeke recognitus ; ms. Paris B.N. lat. 14Jl7, f. 43va-vb), 1 3, 268b29-26ga2 : u necesse est et motus esse hos quidem simplices, hos autem mixtos aliqualiter ; simplicium quidem simplices, mixtos autem compositorum, moueri autem secundum predominans 1) ; 4, 26ga4-3 : c et enim si compositi fiant, secundum predominans erit R); 26ga28-3o : CC mixtorum enim lationem dicebamus esse secundum predominans in mixtura simplicium 1) ; quos locos saepius laudat Thomas : In 11 Petit., d.1, q.2, a.5, arg. 4 : cunumquodque enim mouetur motu predominantis in ipso, ut in 1 De celo et mundo dicitur ~1: d.13, q.2, a.1, arg. 4 : 8~ unicuique torpori mixto debetur locus secundum elememum predominans in ipso, ut dlcitur in 1 Celi et mundi )) (cf. in corp. : cc elementum predominari))); De mah, q.4, a.1, arg. 13; q.J, a.J, s.c.3; De zhf., q.2 Decar., a.12, arg. 19; h Pbw., VIII 7, n. 3; ItiDe celo, 13 et 4; III 5, n. r ; Ill*,q.37, a.3, nec non infra, II 23, 84-8 J. - Aristotelis uerbum &xtxpaTok a Gerardo Cremonensi redditur 269a2, 2g : CC uincens super ipsum )), 2Ggay : 0~ quod dominatur super ipsum )), a h&chaele Scoto in Auerroe, In De celo, 1 test. et comm. 8 et 12 : udominans )) ; cf. In & anima, II 39, u. 21 et 31 (p. 192) ; cc dominans )) etiam habet Ar., De gen. ef torr., 1 14, 32ra35, ab Anonymo tran& (ms. Avranches B.M. 232, f. rgvr) : cr Et hoc dominans dicitur in mixtione >>; cf. comm. Thomae in loc. (e elementi predominantis 1) iam in Anonymo, In & anka uef., Roma Naz. V.E. 52

secundum

CC Ad quod

(ibid.,

sensum

quidem

IO,

f. 8ora)

J,

J,

828,

f, 38rb).

75

80

85

416a6

95

ioo

CAPITVLVM

VIII

(416a2- 18)

101

autem quod continet elementa ne totaliter ab modo ~omw~ti est augmenti et alimenti, sicut inuicem segregentur maxime uidetur esse CLZZWZinstrumentum concausa est principalis agentis, io5 acfgmefitì et ahmentì, si augmentum secundum fiofi tarnen est simphìter w4sa ut principale agens, diuersas partes contingit ex diuersis motibus set magìs hoc modo causa est krna. Quod sic elementorum : non enim posset ymaginari qualiter probat. Illud est principale in qualibet actione a esset augmentum, elementis in contraria motis, quo imponitur terminus et ratio ei quod fit, sicut nisi per hoc quod manent ad inuicem coniuncta, patet in artificialibus quod terminus et ratio arche IIO quia si totaliter separarentur esset diuisio non uel domui non imponitur ab instrumentis, set ab augmentum ; illud igitur principaliter est causa ipsa arte ; nam instrumenta se habent indifferenter augmenti quod continet elementa ne totaliter ab ut cooperentur ad hanc formam et quantitatem, inuicem separentur ; hoc autem est anima in rebus uel aliam ; serra enim quantum est de se apta est uiuentibus ; anima igitur est principium augmenti. ad secandum lignum secundum quod competit Deinde cum dicit : Vìdetw a.vtem pìbzzsdam etc., 416ap et hostio et scamno et domui et in quacunque ponit aliam positionem. Et circa hoc duo facit : quantitate, set quod sic secetur lignum quod sit primo ponit eam ; secundo improbat, ibi : Hoc aptum ad talem formam et ad talem quantitatem, u%ternCOKWLN-LZ etc. Sciendum est autem quod hec est ex uirtute artis. Manifestum est autem quod opinio differt in hoc a prima quod prima attriin omnibus que sunt secundum naturam est certus 120 buebat causam augmenti et alimenti diuersis terrnìngs ef determinata ratìo magnìttidìnìs et aagelementis, scilicet igni et terre, hec autem attribuit mentì; sicut enim cuilibet speciei debentur aliqua eorum causam igni tantum. Et mouebantur ad accidencia propria, ita et propria quantitas, licet hoc hac ratione, quia illud uidetur esse principium cum aliqua latitudine propter diuersitatem materie alicuius passio& uel motus in aliquo quod et alias causas indiuiduales (non enim omnes 125 secundum se habet illam passionem uel motum, hornines sunt unius quantitatis, set tamen est sicut ignis, qui secundum se est calidus, est causa aliqua quantitas C tam > magna ultra quam caloris in rebus mixtis, et terra, que secundum se species humana non porrigitur et aliqua quantitas est grauis, est causa grauitatis in eis ; inter autem tam parua infra quam homo non inuenitur). Illud elementa uidetur solus ignis nutriri et augeri, si igitur quod est causa determinationis magnitudinis 130 superficialiter de nutrimento et augmento loquaet augmenti est principalis causa augmenti. Hoc mur ; solus igitur ignis uidetur esse faciens autem non est ignis : manifestum est enim quod augmentum et alimentum ì+zpL&ìs et ìa uzìrnalìbz4.r. ìgkr rzggrne,v%rn non est usque ad determinatam Vtrum uero ignis uere nutriatur et augeatur, quantitatem, set ìn +$?.zì~timextenditur, si in inferius erit manifestum. infinitum materia combustibilis inueniatur. Mani4r6ar3 Deinde cum dicit : Hoc uz4tem cohw,zisa etc., festum est igitur quod ignis non est principale improbat predictam positionem. Sciendum tamen agens in augmento et alimento, 5ezJmagìs fzflìma. est quod predicta positio aliquid habet ueritatis : Et hoc rationabiliter accidit, quia determinatio necesse est enim omne alimentum decoqui, quod quantitatis in rebus naturalibus est ex forma, que quidem fit per ignem ; unde ignis aliquo modo est principium speciei, magis quam ex materia, 140 operatur ad alimentum et per consequens ad anima autem comparatur ad elementa que sunt in augmentum, non quidem sicut agens principale corpore uiuente sicut forma ad materiam, magis @OCenim est anìme), set sicut agens secundarium igitur termiws et ratìo magnìtgdìnìs et atigme,vtì est et instrumentale. Et ideo dicit quod ignis podam ab anima quam ab igne. @(pecia

Va (c$ Ar.,

; $ed

om. 0 om. VO) om. codi

117 Hoc

:

Y : ‘P(V*F, V*), Y?b(VeVi), ‘Pc( VAFda) io5 si Y (-V4) set @, V4 I I 3 separentw 126 est11 OZI. Q 128 grauitatis] quantitatis @ a prima in hoc #r. ‘3~’ *3z et in animalibus V*F : et animalibus Y1bC 142 anlme] anima Yc ; sed cf. Ar., 416ai8 147 wd~l cf. AL, 416ai5 147 anima] alia Q 148 principale] + agens Ve, ‘PC 149 ei] rei @ 150 et] uel CD, Ve (terminus et 153 et] uel Q, Y1c 117 secetur] sectetur CD 160 est] om. CD 167 tam suppt. (cf4m WP ita @pL VI, $eC.rn. Vi) : 178 Et] Set CD

8) :

V6VeV4F4s

W(PìBPF~),

@(Bo*@)

: separarentur ce.#t 119 4tGaiz-13) : in animalibus

: 416ai3.

: m. 0

:

134

inferius

: 119,

in 4iGb9-11.

145

150

115

iho

iGf

170

175

180



secundum quod congruit operationibus anime uegetatiue, ibi : Qgoniam azttem t.zin!CZ a&w ; tercio difTmit potencias que sunt principia harum operationum, ibi : Qzzare bz&mzod~ akwe etc. Circa lo primum tria facit : primo dicit de quo est intentio ; secundo proponit id quod primo aspectu apparet

416al9 eadem] hec V, I?Z textu q~ (eadem mg. q) NP(vp, 0%%) Np(pecia 3) : Npl@, -ps), NP’(E, TU) Nr =3 4 16 qualis 416b4 uero V, Ni autem Np 33 decoqui VIIiNp, T(72) : uel @eri Nr 24 omnia VNiNp quanta Nr 17 ipsumlJ of92.Ni (-v) i9 operationem NiNp, T(zo7) : se operari V mAumi Nr 23 uero] autem V, 9 O%% FiguraIiter V(&t), c, NP, T(278) Figwa NP (-t), 23 est] unte alimentum @*,7 Np (-T) 26 themo q, T(256) themon 31 de ipso posterius ti. V, 9 NP Ar. Ni

o??J.Cppvz

(gemt.)] quale

:+ : on.Ie,

:

cett 30

:

:

9 principia] principium 8 Quoniam

: 416b9.

10

Quare

: 416bi7.

:

‘S’IL’

II,

LIBER

CAPIIVLVM

de alimento, ibi : Videtm azttem esse ahkve&m etc. ; tercio mouet circa hoc dubitationem, ibi : Dz&1s tationem a,vternbabet etc. Dicit ergo primo quod, cum aegeta&a et geaeratha sub eadem communi potencia anime contineantur, licet uegetatiua, id est nutritiua, sit quedam specialis potencia distincta a generatiua, zo oportet primum determinare de ahzentu, quod est obiectum uegetatiue siue nutritiue ; hc enim upere, scilicet nutritione, distinguitur hec pars anime ab aliis, scilicet intellectiuo, sensitiuo etc. ; nam alie operationes huius partis anime hanc 25 presupponunt. 4iGazi Deinde cum dicit : Videtw az&em etc,, proponit illud quod primo aspectu de alimento apparet et proponit tris, Quorum primum est quod alimenturn uidetur esse contrarium ei quod alitur, et hoc 30 ideo quia nutrimentum conuertitur in id quod nutritur, generationes autem fiunt ex contrariis. Secundum est quod non uidetur quodcunque contrarium sufficere ad rationem alimenti, set oportet quod sit de illis contrariis que babe& 35 gene~ationem ex .zkvicem : nutrimentum enim conuertitur in substanciam nutriti, unde quecunque contraria insunt in substancia, secundum que iiunt alterationes ad inuicem et non generationes, non @(pecia

: CP@‘iBPF~),

8)

24 partis] noue

+

13 Videtur

nem

quod ponit

co~tm&mm

ctFiunt

solum

-

exigitur

ex inuicem,

adferre

; quod

uerbum

nisi in recensione -

mistius,

f. tjvb

Auerroes, generantur Themistii quia,

p. r20,

u. rl-23

ab inuicem

: ista

quia

ez&z,

omne

de Moerbeke, latuit,

condicionem

suple

em

quod

ex inuicem

(quaedam,

Circa

literam

confrarjzw

contrarium

habent fit sanus,

augmentari

ab inuicem

ab eis quaedam generationem suple

licet

uerba

condicionem

habeat

generationem

uidetur

)j), postquam Iacobus

in 416a24-2j

etsi generantur

ex alterutris, enim

est)

ab inuicem

; Anonymus,

Jet non o,w&

sit ibi generatio

c&

50 noua] va,

xec.m.

YE

:

autem

barum

enim

: his

posuit

Venetus

: cc set

igitur

non

ex inuicem,

-

quanta

Aliter

et rette

tamen

existimauit

unde eorum

non

id

ex alterutris,

J) (etsi

Thomae

interpretatio

eius

emendatio

prorsus

ex sano, Plura

uerbum non

uerba sunt

exstat

4rGa24-25

quanta)

: The-

album ex kgro enim

:

hic trans-

qui omittunt

quia non

etiam

a.2, arg. 5 : cc secundum Philosophum in XV de animalibus semen est superfluum alimenti )) ; d.30, q.2, a.2, praecipue in corp., ; In 111 .S’e&., d.3, q.4, a.2, arg. 3 (ed. Moos, p. 133, n. 138) ; 1s Seni., d.44, q.1, a.2, qla 4, arg. 4 (Piana, t.VII 2, f. 2oGvb F) ; Qtiodk VIII, q.3 ; De pot., q.3, a.12 ; De nzalo, q.4, a.G, arg. 14; q.13, a.r, arg. 4; in Ia, q.rlg, a.2, s.c., Thomas a Guillelmo non nisi inscriptionem libri De generazione a&nuZ&~ mutuatus est ; etiam in lettura In Iokaem, 1 6 (Piana, t. XIV 2, f. 8ra D) : a semen autem secundum Philosophum est ultimi superfluitas cibi sanguinei )), laudare uidetur Thomas De animaliba~ XV, a Scoto transl. (El Escorial f.III.22, f. Stra) : cc sperma est superfluum ultimi cibi sanguinei U. Non est ergo causa cur hic adferamus Ar., De getz. anhzal., IV r, 7GGb7-8, a Guillelmo transl, (AI,., t. XVII, p. 125, rg-zo) : cc sperma supponitur $t@erjinm ahventi existens ultimum )), cum Thomas uoce s superfluum alimenti )) usus sit antequam translationem Guillehni cognouit. Aristotelis locum laudant hic : Anonymus, In de anima U-IH, f. Grb : CC uirtus enim siue potencia nutritiua per alimentum primo nutrit, per superiiuum autem illius nutrimenti potencla augmcntatiua augmentat, per superfluum illius... uirtus generatma generat... sperma enim est supcrfluitas cibi ultimi quo indigetur 1) ; ‘I’hemistius, f. rGrb (ed., p. 123,47-48) : Nsperma enim superfluum est ultimi alimenti n. rg8 Quoniam : 416b23. 201 dictum sit : 4rGbr4. 212 dixerat : 416bi7-r8. 214 ex dictis : 4iGa2r-br3. cibi )), a quo iam

(Piana,

t. VI

Tertia

opinio

a Scr$.+o

2, f. G4va 1) (ibid.,

f. ro2rb-va)

106

SENTENCIA

LIBRI

SECVNDI

230

: W(PiBZlF*),

@(pecia

8)

potestas

F4*

250

Est]

om.

separatum

CD

cuius

gubematio manum

opemm]

@ 0,

gubemator]

~~~wewe~

forma

non

; cf. u. 2~4,

V*F

Cab. 47.11, perfectum

f. 3lrb)

Y

est anima

‘3%

: Ar.,Meteor., semina

sic dicimus

perficere perfetta

laud.

+

: et

FS

et @

In IV

d.4,

Beat.,

IZJ*

q.2,

2.2,

F

Y1bC (nauim F&a

Ylb

256

anima]

potestas

(Paris

@

RN.

qla 4, arg.

2

;

possunt

d.5,

q.1,

247

+

themo

26t

Shik]

autem

alimentum

post

est instrumentum

etl] ut Y

lat. G325, f. 18ovb)

effìccre

a.3,

potestas

5’4

2G6 gubemator]

: nauem

fr. FS)

VE

:

qui FbO

et enim in aliis completum

que in perycarpo

pars]

(-ve)

PS

themonem

quod]

@ : autem pars uel : quasi vS, Y1b (quod F6) : sibi praem. V6 : m. prm.Vd (littera r Jtiper wipta

autem

iam FVe,

ista

: gubemato

autem

273

transl.

quasi

ipsa]

FS pars]

259

Aristippo

quale ipsum.

245

: gubernaton : om.F,

nauim

semina

iam quasi]

F*a)

Va

et dirigens

ab Henrico

tale akerum

p.

237

(-ve,

: enim

227

Y?c(V4Fds) @

Y

: -tE 6ett.J @

generans

est, quando

ita dicimus

qla 3, arg.

2

;

: cc tunc

pepansis

B ; a Guillelmo

tale alterum d.1 i,

quale ipsum. q.2,

a.3,

qla

completa

retract. Et

enim

(Toledo in aliis

3, ad 2 ; C.G.,

;IaIIae,q.75, a.4 arg. 2. 248 dixerat : 416b22-23. 278 id est In de f. Gva : (( figura, id est figuraliter, id est uniuersaliter )). Aliter Albertus, p. 95, 5 5 : cc figurali280-281 fecit - librum de alimento : c!L IeDe &WN, Pr., 95-96, cum adn. - Hic uerbo R alimento Y) pro (( nutriter, id est superficialiter 1). mento B Thomas usus est, non quod locos Aristotelicos in translatione noua denuo conlegerit, sed quia hoc uerbum (( alimentum 1) in textu, &., in propriis rationibus, id est in libro De generatione I>; Anonymus, 4iGb3o, sub oculis habebat. - Aliter Anonymus, In de f. Gva : cc In c$ aairaa zet. (Roma Naz. V.E. 828, f. 35vb) : ((in propriis rationibus, ut in libro De generatione, non in isto x Dn adn. ad loc. in I%l*~, 1 37

c. 3

; c.13, 1 ; P, q.5,

0~.

; cf. Prey,

FsVe

3, 38oai3-i5,

ualuerunt pepamsis

1) ; a Thoma

; 11 6 ; InDe dk. t~om., uniuersaliter : ti. Anonymus,

IV

@,

: operati0

et1] a @

254

2G7 mouet] dirigens

Pi

(pre$cr.

(-F*a),

‘J?lb(ViFsVe), v4

tale]

244

gubernatio

LWI adn.

: cc tunc

v6,J,

perfectio

(-Vi)

distarbaait)

27~ digerens]

240 in IV Metheororum est cum in fruttifero

: ?Wcv*F,

Y

est (exp.)

opefationum

254

gubemats

raodo italico

W(Bo~O~) et peffectior]

233-234

243

ANIMA

gubernator enim gubernat et manu et themone ; manus enim est instrumentum coniunctum cuius w forma est anima, unde themo est instrumentum z8024ensnauem et RZO&~ZY a manu, set manus non est instrumentum motum aliquo exteriori, set solum a principio intrinseco : est enim pars hominis mouentis se ipsum ; sic igitur et nutri- 260 tionis instrumentum et separatum quidem et cuius forma nondum est anima est nutrimentum, oportet autem quod sit aliud instrumentum nutritionis coniunctum : necesse est enim quod alimentum decoquatur, quod autem opera&r decoc-26~ bosem est aliquid caZìdWn ; sicut igitur gubernator mouet themonem manu, nauim autem themone, ita anima mouet calido alimentum et alimento nutrit. Sic igitur calidum aliquid est instrumentum coniunctum huius anime, in quo scilicet radicaliter 270 est calor naturalis digerens ; et propter hoc oportet quod omBe atzimatzmquod nutritur habeat CaLorem naturalem, quod est digestionis principium. Si autem hec anima non haberet instrumentum coniunctum, non esset actus alicuius partis cor- 275 poris, quod soli intellectui competit. Ultimo epilogans quod dixerat concludit quod 416bjo jg,w-akter, id est uniuersaliter, dictzmzest qzkd sit akvzetztmz; set poJter%f certius tractandum est de alimento iti proprz7.r ratio&ws : fecit enim unum 280 specialem librum de alimento, sicut et de generatione animalium et de motu animalium.

ZZ~ditit ipsam primam animam, que dicitur anima uegetabilis, que quidem in plantis est anima, in animalibus autem pars anime. Et circa hoc duo facit. Primo di&nit huiusmodi animam. Ad cuius dif3kitionis intellectum sciendum est quod inter tres operationes anime uegetabilis est quidam ordo ; nam prima eius operatio est nutritio, per quam saluatur aliquid ut est ; secunda autem et perfectior est augmentum, quo aliquid proficit in 23s maiorem perfectionem et secundum quantitatem et secundum uirtutem ; tercia autem perfettissima et finalis est generatio per quam aliquid iam quasi in se ipso perfectum existens alteri esse et periectionem tradit ; tunc enim unumquodque maxime L+Operfectum est, ut in IV Metheororum dicitur, cum potest facere alterum tale quale ipsum est. Quia igitur Z~S&PLZ eJt quod ozzka d.Biniantur et nominentur a jne, $kG a.&ezv operum anime uegetabilis est generare alterum tale quale z+wz Z.Gest, sequitur quod ipsa sit conueniens d%initio prime anime, scilicet uegetabilis, ut sit generatiua alterius similis secundum speciem. 416ba5 Et quia dixerat quod alimentum est instrumentum huius anime, ne credatur quod non habeat 250 aliud instrumentum, secundo ibi : Est az&empo alitw, ostendit quod habet aliud instrumentum. Et dicit quod duplex est instrumentum qgo ahzr, sht est duplex instrumentum gubernationis :

iam F4a

DE

mima

a.4;

q.90,

perperam

denuo

ed. ab Aem.

Casiri

uerba

TraditioH,

Arabica

GGteborg

adfert indicem

Heitz 1957,

Ptolemaei

in Arhtoteh

reddit

quibus p. 228,

arg.

3

11-111,

anima

A. M. Pirotta

a.3,

Opera Qifti

n. 82.1

ab al-Qifti

omnia,

et Usaibia

t.IV

uerba

II-III,

et Usaibia 2, Paris Graeca

de Gracco

Didot

in Arabicum

188G, p. IO, n. 70

reddiderant

zepi

&atq
; autem,

est quod

a.3, arg. 1 : e sensus

-

232, f. 23~)

jn Ioc. (Urb.

qIa I, arg. 3

de

et corrup-

In de anima uet.

a principio B.M.

de Bocfeld,

: cf.supra 14,4o4b11-18 a.1, ad 2 : N Intellectus

: cc intellectus,

(15. ibid., arg. IG, et P,

q.3, a.l,

quod

I> Anonymus,

(Avranches

ab Adam

sensus

communibus

Iibrum

p. 9G, 30.

54 possunt] +

V*F

VA

: uin

et passione

)), iam laud.

qla 3, arg. 2 ;

Empedocles

3, 43ob27-28,

ut color

uniuersales

ab Anonymo

ipsa

: etiam

@ (-l’i),

p. 125-126)

et pati D

@1

Q

78 calidum] 82 atm]

est actu audire

de actione

; d dicimus bab. Ar,, utenim] utsic (ante ut

bomont.

90 quod

f. 16va (ed.,

sibi paciens

(-P) 47 ;

?codd

hic per sermones

324a10-11,

assim.ilat

Y

in actu]

CW. @

(-Vd)

in capitulo

gett., 17,

-

Jec.m. Pb, I?.dl*s

: etiam quando : uidcre et

Y

Cf. Themistius,

in capitulo

dicitur

417az1

utpote

83 senciunt]

Pi, Y

De generatione...

: Ar.,De

11, unde axioma

ln IV

-

: ccEt

(p. 209)

est in libro

43 Diuidendum:

intellectus

substancia, 102-103

libro

323b1-324b24.

u. 30-31

: uid

35-3G agens

417a9.

76-77

11 51,

ViV*,

@

VeFaP3)

est

et uidere

33-34

fìtm-.(c$Ar.,417a3) : sit

per se

sensitiua

post

97 audire

De gen., 17, f. 6va

sensibilia] PgV‘,

quandoque 417a11

sibi ipsi paciens

et ab ipso

est posterius j)).

: Ar.,

sz

+

+

est bab. Ar.,

Ylc

65

7g dubitationes]

41 sentire]

et de actu

pfimum

@, pf+.m. V4

osx

Vs

Post

1) Auerroes,

assimilare

41 Quoniam: obiectum

V*F,

YIC(V*Fa)

Ym(WFej, 5* umm]

@

ANIMA

uidetur sequi, si sensus sint similes sensibilibus ; item habet dubitationem qgare non facium’ seasum, id est quare sensus non senciunt actu, sìne hìis qHe sunt extra, id est sine exterioribus sensibilibus, 70 cum tamen interius existant in ipsis sensibus, secundum opinionem Antiquorum, ignis et terra et alia elementa que sunt sensibilia aut secundum se, id est secundum suam substanciam, secundum eos qui non discernunt inter sensum et intellectum 75 (intellectus enim est proprie cognoscitiuus substancie) , auf sewndum accidencia propria, scilicet cahdum frigidum et alia huiusmodi que sunt per se sensibilia. Quia igitur hee dubitationes solui non possunt si sensus habet sensibilia in actu, ut SO Antiqui posuerunt, concludit tanquam man$estum quod anima sensitiua Bori e$t actu sensibilia, set jotencìa tanttim, et propter hoc sensus noH senciunt sine exterioribus sensibifibus, szkut combustìbìle, quod est potencia tantum ignitum, non comburìtur 85 a se @SO sine exteriori combustìuo ; si enim esset actu ignitum, combureret se $sum, et non zhdìgeret exteriori igne ad hoc quod combureretur. Deinde cum dicit : Quonìam autem sentire, 41 Ta9 ostendit quod sensus etiam quandoque est in actu, go et circa hoc tria facit. Primo ostendit sensum quandoque esse in actu per hoc quod du$&citer dìcìmtis aliquem sentire : quandoque enim dicìmus aliquem audire ef uìdere qui audit et uidet in potencia, puta cum aliquis 95 est dormìens ; quandoque autem dicimus aliquem audire et uidere eo quod est in ipsa operatione audiendi et uidendi. Ex quo patet quod sensus et sentire dicuntur dupliciter, scilicet in actu et in 100 potencia. Secundo ibi : Prìmum quìdem z@ur etc., mani- 417al4 festat quomodo intelligendum sit quod dictum

Jed et de potencia

‘Pb;

V6W

62 que]

sed cf. Ar.,

;

P’ej, P,

bomom. Jec.m.

In & anima IZ-IH,

1 12, 41oa23-bz. proprium substancia,

Va;

82.8, f. 36vb)

faciens in mg.

Ybv,

De generatione

u. 126-128,

f. 19jvb,

ipsa

et corruptione

Naz.

cf. infra

: ‘Ps(PF, est P)

puta pram.

sensibilia]

tr. @,

)) ; Anonymus,

uniuersaliter

-

: actu

(etiam

(+

: ahf Vi,J

FsP Quia

Ve

et audire

generatione tione

(=

79-80

Y

et de actu

DE

cuius

est

quid est et

est cognoscitiuus

x (417a2-21)

CAPITVLVM

Tercio ibi : Omka uzdezv pacizmh-, ostendit 41 Tal7 secundum predicta quomodo Antiquorum positio possit esse uera, scilicet quod simile simili sentitur. 120 Dicit ergo quod omnia que sunt in potencia $acLw&w- et z?oaen& ab actko et existente in ac& quod scilicet dum facit esse in actu ea que paciuntur assimilat ea sibi ; unde quodam modo patitur aliquis aliquid a simili et quodam modo a dissimili, 125 ut dictum est, quia a principio, dum est in transmutari et pati, est dissimile, in fine autem, dum est in transmutatum esse et passum, est simile. Sic igitur et sensus, postquam factus est in actu a sensibili, est similis ei, set ante non est similis, 130 quod Antiqui non distinguentes errauerunt.

est. Videbatur enim repugnare quad sentire dicitur in actu ei quod dictum est quod sentire 10s est quoddam pati et moueri : esse enim in actu uidetur magis pertinere ad agere. Et ideo ad hoc exponendum dicit quod ita dicimus sentire in actu ac si dicamus quod pati et moueri sint quoddam agere, id est quoddam esse in actu : IIO nam motus est quidam actus, set inperfectus, ut dictum est in 111 Phisicorum ; est enim actus existentis in potencia, scilicet mobilis. Sicut igitur motus est actus, ita moueri et sentire est quoddam agere uel esse secundum actum. Per hoc autem 11s quod dicit G Primum B, signikat quad quedam alia postmodum subdet ad ostendendum quomodo sensus fiat in actu. g)

: @c04PiF*J,

120 possit]

non praem.

@(pecia est ceO

104 dictum

Ar.,

est

Anonymus,

Iti de a&na

est zk principio

est simile tationis

rei alite...

boratum

Thomas

ILUI,

q.1 tg,

a.2

1 16, n. I et 2)

COTWX. z&

; f. 6vb

forma

quamuis

est dissimile,

dlcitur

set injne

De gee. ef torr.,

III 3, 2olb3

soluit

104

in] onz. Y

sentire]

(-F&s)

sentiri 125

sensus forma

in 11 De anima,

itzprimipio

@

113 est]

aliquis]

in 11 De

In Wqenf., est simile 1 12 (p. 68)

anima

d.11,

q.1,

quad

; d.12, q.1, : ccEtquia

N

agentis

om. Y

129

om. @ et Vi

tunc

ut In II Xen#., d.30,

q.2,

nutrimentum

in principio

a.4, qla 1, ad 2 (ed. Moos, a.2, qla 1, arg.

3 (ed Moos,

non sciuerunt

prout

prout

autem

quod alimentum dissimile,

:

tam in principio

id est patitur p. 97,44-46

n. 127)

et simile,

&zjke autem

: cc secundum

2,

adn.

transmu-

a disshnili,

facultate

artium

a.2, ad 3 (ed.

ut dicitur

autem

: cc inprincipio

pssela-

Moos,

in 11 De anima )I ;

simile B (cf. etiam In Degen., Philosophum

in 11 De anima,

p. 504, n. 3), ad 3 (ibid., p. 509, n. 75).

11 I CC Auer-

hoc secundun

totum,

errauerunt

1).

:

et

est in fine conuersionis

fitsimile B ; quod axioma in a.1, S.C. ;In111 Xenf., d.3, q.4,

est dissimile,

p. 455,

cum

est in j?tze conuersionis

est conueniens

in$ne

u. 35-36,

alimentum

a simili 1) ; Albertus,

js fine pa_&h, tamen

: cf.supra

11 g, 109 ; 11 10, 33-3f)

est sustinens

est, id est patitur

: Ar.,Pby_f., 111

in potencia

ea sibi

in fine (cf. supra rei alite,

: asi dicimus

p. I 5 1, I 3-17

et dissimile,

antiqui

est inter

est contrarium

est ~nprjncjpjopa~~ìonj~, simile

existentis

124 assimilat a principio...

quod differencia

conuersionis

416b3-9,

sit extraneum

*i I-I i2 actus

126-127

lib. II-ZII de anima,

: cc prout

t-32.

: 416a33.

dicens

siue ~n/kepa.&ni~,

eius et inducitur

laudat

123

3-9.

est in principio

Expo_rifio

(in 4*7ai8-21) est in passione

etsi Aristotelem autem

prout

Hispanus,

WC~ VaFaaJ @

119 predicta

N = 11 g, 416b

: cc Aristotiles

alimentum

set cum abicitur

in Ar.

: Ar.,Pbyx.,

202a7-8.

dixlmus

f. 6ra (in 416b3-g)

B)

secundum

: onz. FS

Pby.r., 1114,

;ITIa, q.77, a.6 : cc Vnde ; contra laudat 417a2o-21,

_,assum inpritxipio roes,

scilicet]

FQ

: CC sicut

N (cf. Ps.-Petrus

p. I 3 5, n. 169) : a Alimentum Ia,

IG,

111 in 111 Phisicorum

: Ar.,

conuersionis...

adfert,

(-VG)

Q,

id est sensus prout

est contrarium,

:‘P*(PF,Ve,J, Y?b( ViFsJ,

Y

YlbC

417ai9-2o

esse quam in fine...

set) passum,

hmh

: et

I 12 mobilis

: cf.

IZG dictum

(pro

V,

v4

est : 4iGa33-34.

zoiaio-ii.

prout

@~BgBo~j pr.m.

est1 Yu,

130

109



Dicit ergo primo quod dhidendam est de$otencia 15 et al&, id est ostendendum est quot modis dicitur aliquid in potencia et quot modis in actu. Quod necessarium fuit, quia in superioribus &z$&ci~e~, id est absque distinctione, usus est potencia et 20 actu. Deinde cum dicit : l3.f qzkdemenim etc., distin- 4rTaaa guit potenciam et actum circa intellectum. Et dicit quod uno modo dicitur ahqtiid, puta homo, fcieB$, quia habet naturalem potenciam ad sciendum, sicut bo,vzodicitur esse de numero scienciwz et 2s habetxizmsciemìam, in quantum habet naturam ad sciendum et ad habendum habitum sciencie ; secundo modo dicitur aliquid quod sciat, sic&

Ar. Ni Ni*(q, X,), Ni*(vp, fl%%r) Np(pecia 3) Npr@, ypo), Np*@,m) 4r7a22 dicimus que habemus (? X&w~av ?k &op.av; c$ 7&0q-30 hanc litteram pzv d 1&op_sv Simplicius) NiNp 23 aliquid Ni aliquod Np hominem Nil, Np, T(z3) scientem V, NP A. Ambo NiNp hoc A. Vtrique V(A) :hii autem utrique V(akbt) 32 ex eo quod habet VNiNp, T(Si) : ex habere ?MOE~EJEKB ; cf. Préf., p. 160* 4r7br agerer q, x, Np ageret X, aget (eget v) Ni2 (-TC) agit V, ?T(Sz) 4 simili] a 3 quod] + est in Np*, ?T(117) 3 autem x$ X& r, T(90, 129) autem enim ei enim Ni(ceti), Np 7 additio Ni, Np*, T(145) inductio V additio simili x, ?T(I 27) + al’ deductio Np* (4 Pr& p. 144*) 16 et* Ni (-x), T(174) Np

:

:

: : :

:+

: : om. z,

:

:

:

:

7 intellectu] @(pecia 9) @*(04PjFa), @*(BgBai) Y : Yia( I’*F, ve,), Y1b(WF6), YrC( V4F4*) 4-5Et - actum] bozz. oxz. Yrs~ JWUWZ.in VO,Vi,FAa, de V*F 9 autem] + potencia (+ quidem Ve :prima ww. w.m. Vi)Y (-FS) :+ prima quidem FS :cf. AL, iG-17 dicitur (-catur VeFa)aliquid] ki. Ylab 28 dici4i7br6 i3 aliquid educatur] educitur (-catur Pr) aliquid @ cf. u. 6, JJ-J~ tur aliquid quod sciat ~cr. dicitur aliquid uel dicimus aliqua quod sciat ‘D dicimus aliquid quod sciat aliqua Yiab dicitur aliquid uel dicimus aliquem quod sciat aliqua V4 :dicimus aliquam quod sciat aliqua F‘s

;

:

9 Sensitiui

: II ~2,

:

:

:

:

4r7br6. 14 Ambo 4r7a3o. rG-17 id est - in actu : Anonymus, In a? anzka II-III, f. 7ra II Est : 417a22. est quot modis dicatur potencia )), Ps.-Adam de Bocfeld, 1n de a&za (Berlin Lat. Qu. 906, f. r3rr) Consequenter intendit quot 17-20 Quod - actu Auerroes, 11 55, u. 18-19 (p. 214) : c cum in hoc loco non sumus locuti de eis nisi modis sensus est potencia et actus )). simpliciter )), - Aliter Anonymus, 1~ de awkz 11-111, f. 7ra sicut enim dicimus simpliciter, id est breuiter, de illis, id est de potenciis ordinatis ad actum, quod, pro quia, quia &ens [417a23] ~1 etc. ; Albertus, p. 98, 38-41 enim simpliciter et uniuersaliter uolumus aliquid dicere de 26-27 in quantum - sciencie Anonyipsis, quia cum certitudine de eis dicere est primi philosophi )). 18 in superioribus 4i7a9-14. mus, Itr 1 anka 11-111, f, 7ra id est de numero eorum que nata sunt ad habendam scienciam 1).

ccdicendum

*

: cc

: : cc

:a

: cc mmc : Il IO,

:

LIBER 11, ~API'.~~L~M x1

di&w habeBtemhabitum alicuius sciencie, puta 30 gramatice, esse ~UZJZkentem. Manifestum est autem quad z&yw I?W-ZWZ dicitur sciens ex eo quod aliquid potest, set non eodem modo uterque est potens ad sciendum, set Primus quidem dicitur potens quia eft geB@J bzkrmodi et ma35 tenk, id est quia habet naturalem potenciam ad sciendum per quam collocatur in tali genere et quia est in potencia pura ad scienciam sicut materia ad formam ; secundus autem, scilicet qui habet habitum sciencie, dicitur potens quia cum 40 uult potest considerare,nisi aliquid extrinsecum per accidens impediat, puta uel occupatio exterior uel aliqua indispositio ex parte corporis ; tercius autem, qui iam considerat, est in actu et iste est qui proprie et perfette scit ea que sunt alicuius 45 artis, puta Lwzc .ZzBerumA, quod pertinet ad gramaticam de qua supra fecit mentionem. Horum igitur trium, ultimus est in actu tantum, Primus in potencia tantum, secundus autem in actu respectu primi et in potencia respectu tercii. 50 Vnde manifestum est quod esse in potencia dicitur dupliciter, scilicet de primo et secundo, et esse in actu dicitur dupliciter, scilicet de secundo et tercio. 417ajo Deinde cum dicit : Ambo pidem igitw etc., 5~ ostendit quomodo de utraque potencia aliquid reducitur in actum. Et circa hoc duo facit : primo ostendit quomodo de utraque potencia aliquid in actum reducitur ; secundo ostendit utrum talis reductio sit secundum aliquam passionem, ibi : 60 iYVot2 est azbtemsìmpjiciterfzepejati etc. Dicit ergo primo quod, cum ambo primi sint scie&es seczmd~mpotencium et id quod est in potencia reducatur in actum, alio modo reducitur in actum aliquis de potencia prima et aliter de secunda ; 6snam qui est in potencia primo modo reducitur 9) : W~O~PiF~), W@gBol) quod 0 37 quia Bar, Ve ; secundus Yra 38 qui] quad

‘2” : Yrat

@(Pecia

TDF,Ve),

35 quia]

: que

@ (-Bar),

ciam

@

42 indispositio]

fecerat

Y

48 secundus] G4 aliquis]

417aa9-30) ueritatem (+

scit uel

tur

v4j

(ante uno

Va)

sensus

@

tZ@, V*F,

aliquid cognoscit

Y

49 FQ

tercii

VaF

YlbcViFs), : qua Yra dlspositio

JW. wz

: em.Vd

89 Primus]

VeV4

Gl qui]

potencia

@

111

(417azl+7b3)

in actum quasi &eraz%sper doctrinamet motus ab aliquo ali0 existente in actu, sicut a magistro, et mz&okenstalis mutatio est ex ~o&r&o habit%(quod ideo dicit quia, cum aliquis reducitur de potencia prima in actum, ex ignorante fit sciens ; ignorans 70 autem dicitur dupliciter : uno modo secundum simplicem negationem, quando nec ueritate cogitur nec contrario errore detinetur, et qui sic ignorans est fìt actu sciens non quasi mutatus de contrario habitu, set solum sicut acquirens scienciam ; alio 7~ modo dicitur aliquis ignorans secundum prauam dispositionem, utpote quia detinetur errore contrario ueritati, et hic in actum sciencie reducitur quasi de contrario habitu mutatus) ; qui uero est in potencia secundo modo, ut scilicet iam habens 80 habitum, transit ex eo qaod habet sensam aut scienciam et non agit secundum ea, .zkagere, quia scilicet fit agens secundum scienciam ; set a.&o modo iste fit actu et alio modo Primus. Deinde cum dicit : Non est uutem sìmpZiciter, 417bz manifestat utrum, secundum quod aliquid educitur de potencia in actum sciencie primo modo uel secundo, possit dici pati. Et circa hoc duo facit : primo ostendit quot modis dicitur pati ; secundo manifestat propositum, ibi : S’ec~Za~s aatem $3 90 hbens scienciumetc. Dkit ergo primo quad, sicut potencia et actus non dicuntur simpZiciter,set multipliciter, ita et pati non uno modo, set multipliciter. Dicitur enim pati uno modo secundum quandam corrup- 9~ tionem que fit a contiario (passio enim proprie ditta uidetur importare quoddam detrimentum pacientis in quantum uincitur ab agente ; detrimentum autem pacienti accidit secundum quod aliquid a paciente abicitur, que quidem abiectio IOO cormpio qaedamest uel simpliciter, sicut quando abicitur forma substancialis, uel secundum quid, Y1cfWF4~)

: que Bg,

: secundi quod

31 eo] hoc

~1 qua ob.rc. !EQb VSF, @,

Fe, F*a CM

F, pr.m.

90 autem]

enim

Y

f&e~f FI

38 secundus] 43

est?] 0~.

54 Ambo] 5’6,

Y~c

Yrb

(cm.

+

44

hii VSF

G7 alio] ex k.,

33 primus]

genus

@

(ex F aUt;

em. Y

4t7b3)

@ : genus

ea] aliqua

primo

4G fecit]

CJ adn. ad Ar,,

72 ueritate 94 uno

@

ad differen-

Y

modo]

cogitur] +

dlci-

Y

: cf.Themistius, f. rGvb (ed., p. 5G) : CCactu hic aliquis exlstens sciens et perfectus solus 1). 4G supra : 4r7a21. 67 a magis: Anonymus, .k de uh.m IL111, f. 7ra : cc alteratus est per doctrinam, id est in recipiendo doctrinam a magistro N ; cf.infra u. 167, cum adn. : Themistius, f. 16v, uh. u. (ed., p. 128, 39) : u ex ignorantia enim in scienciam )) ; Auerroes, II 55, u. 32 (p. 214) : cc ignorans N (cf. 11 YG, u. 14, 20 ; 57, u. 32, p. 217 : e ex ignorantia ad scientiam 1) ; 18, u.13-14) ; Anonymus, b ak anku 11-111, f. 7rb7 : ccab ignorancia in scienciam D ; Albertus, p. 99, 18 : N ex ignorantia D. 71-77 secundum simplicem negationem... secundum prauam dlspositionem : cf. Guillelmus Ahissiodorensis, Su,w,wa aweu (ed. Pigouchet 1500, f. 92vb) : cc ignorantia simplicis negationis... ignorantia dispositionis 11 (cf. 0. Lottin, P-rycbologze et moraie..., t.III, p. 25, adn. Guillelmum secuti sunt Hugo de S. Charo, Rolandus Cremonensis, quidam magistri Parisienses, cf. ibid., p. 2G, adn. 2 ; p. 27, adn. 3 ; p. 29, u. 2, 12 ; p. 30, u. 2,9). - Alibi Thomas nescienciam ab ignorantia distinguit, cf, De maIo, q.3, a.7 : cc dlffert nesciencia, ignorancia et error : nesclencia enim h?p&cem flegahmm sciencie importat : ignorantia uero quandoque... sciencie priuationem.,. quandoque autem ignorancia est aliquid sciencie contrarium, que dicitur ignorancia pemenw dLrpo.si~ionLr 1) ; P IPJq.76, a.2. 90 Speculans : IOO abicitur : Ar.,Top., VI G, r43a3-4, a Boethio transl. (A.L., V, p. 128, 15-16) : uOmnis enim passio magis fatta abicit a substan4r7b3. 128,

44 perfette

tro

70 ex ignorante

2 ;

tia D, sec.

Thomam,

1~. II SM.,

d.19,

q.1,

a.3,

S.C. 1 ; IS III Sent.,

d.13,

q.2,

a.1,

qla 1, S.C.

SENTENCIA

112

LIBRI

SECVNDI

sicut quando abicitur forma accidentalis ; huiusmodi autem forme abiectio fit a contrario agente : 10sabicitur enim forma a materia uel subiecto per introductionem contrarie forme, et hoc est a contrario agente) ; primo igitur modo proprie dicitur passio secundum quod ~Z&LZ~corrz@o fìt a co@arjo. Alio modo passio communis dicitur IIO minus proprie, secundum scilicet quod importat quandam receptionem ; et quia quod est receptiuum alterius comparatur ad ipsum sj& pote&a ad a&wz, actus autem est perfectio potencie, ideo hoc modo dicitur passio non secundum quod fit 115 quedam corruptio pacientis, set magis secundum quod fit quedam JaZw, id est perfectio, ekr pod est inpoz‘eka ab eo qaod est in aci# : quod enim est in potencia non perfkitur nisi per id quod est actu ; quod autem est in actu non est contrarium 120 ei quod est in potencia in quantum huiusmodi, set magis simile (nam potencia nichil aliud est quam quidam ordo ad actum, nisi autem esset aliqua similitudo inter potenciam et actum, non esset necessarium quod proprius actus fieret in 125 propria potencia), passio igitur sic ditta non est a contrario sicut passio primo modo ditta, set est a sz%kZj,eo modo quo poteha se habet secundum similitudinem ad achwz. Deinde cum dicit : SpectiZans a.z.&emj% etc., 417b5 130 manifestat utrum quod educitur de potencia in actum sciencie paciatur. Et primo manifestat hoc circa hoc quod educitur de secunda potencia in actum purum ; secundo autem manifestat hoc @(pecia

: @(04PiFs), 02v. CTJ: enim : on.V*F

g)

107 igitur] et praem.

om. F= m.

(ex

Ar.,

.wr. (cm

: acquirere

facere

FU*)

@,

dicitur

; 5’.fbeoì.,

patin,

a patin,

70)

quod

Haec

autem

(ed. Btilow, ad actum ‘I’homas:

))

125 igitur]

: de

in quantum

Y

lzg

potencia]

huiusmodi

autem]

sciencia

autem]

I 10 minus

VeVi)

i20

autem

PF

habitu

104

Pi, Y

on.

ras. se6.m.

: et ce*8

Yb

:

Y1b;

c$ Jupra

Va

133 Eh Y (-V4)

enim

: sciencie

F

om. Cr proprie]

@,

Q, dh-p. ’ autequam eJsef frm’er

de Hales, sonat

passibile

dicitur

a ‘patin’,

)) ; Lect. iu Etb.,

recipere

;

1) De anima, p. 6, 10 t. 33, p, izga)

(ed. Borgnet,

magis

definitio

q.26, n.

a.1 (ed. Leon., i3I

motus

; cf.Auicenna,

II 3, p. 12, 12-13)

:ccmotus

45 (1961),

t. XIV

(ed.

Grece

sonat

de potentia

Latine

dictum

est

1308,

ad actum

motus

a.1, arg.

passio&

f. 23ra A-B); est r

; (p.

Dominicu~

motus

exitus

’ passibile quod

a patin

f. 17ra

(ed.,

p. 129,

de potencia

enim...

est mutatio, Quam

f, p. 278, cuius prio-

enim

Gundissalinus,

’

pati

secundum

dicitur

in actum

:

De kwz&&ate

;

1) De proc. muudi

ut ait Aristoteles

: e Motus

f. 318vb).

modo

passiones

p. 481, n, 48,2),

sumitur,

: cf.Tbemistius,

iI8-139

17, 21-22)

36 (cd. V en. 1562,

enim

: usecundum

V v 3 (ed. Gol., t. XVI

2 (ed. Moos,

et non subitus,

15 20, f. 39r) : e Omnis

268a)

sumendo

a receptione

: 417b2-3.

continuus

modo

1) ; Me&

recipere

q.2,

: CC Vno

230)

A, a.2 (28,

: u largo

116 perfectio

u. 160-163).

SujTcieuGa, H 1 (ed. Venetiis est exitus

III Seut., d.15

p. 218 : K nomen 138

t. 1,p.

Quaracchi,

h

1, p. I 13, 74-75)

Ie III Se&., d.13,

3, p. 747,

: 417bi2.

n.14

~1; Albertus,

: cc patin enim ; ipse Thomas,

t. XXII

Ex potencia

‘, q.16,

grecum

II 1 (ed. Gol.,

est etitus

scilicet

exitus

definitionem

de potende potentia

saepius

laudat

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

: cf.Auerroes,

alteram

(rex#. @.

: omF

c&

om. Cj

103 sicut]

orx. Y

145-146 additur actum] bom.om. : est CO& 142 fit speculans sciens acni t. @ 152 Concludit autem] Et concludit Y *II accipere V*F, ‘$‘Ic : perficit @ : penicitur V’ (dee$f Y) 157 ricipit] facit (incipit JecL)] incipit facit CO& (incipit GW. Jec.m. O* : facit aW. 3ec.m. Vx : incipit potenciam @ : + denominationem Vi

1) ; De w.,

Beitr.

modo]

: potencia

132 de secunda]

Fb, Fa*

‘X’lc( V4F4a)

116 id est V*

Beitr. XXIV 3, p. 4,24-25) : aExitus autem de potentia ad &ectum 1) ; (p. 3 5, 2o-2 I) ; Maimonides, Dux perplexorum, II * (ed. Parisiis ; Auerroes, Iu de mima, 11128, u. 18 et 25 (p. 466) ; h AJet., XI w]

De rat. fìakj, 3, 104 poni

+

q.83

perfectio

(ed. Btilow,

tia ad actum

Vi

ViFs), V*F)

CI)

V’

quod est recipere

est Arabo-Latina

c&we

125 et 126 passio V*F,

vb( om.

.Nam

ed. P. M. Gils in Revw &r Sc. pbiloJ. et tbiol.,

est recipere

: tchic

@

Sic autem

quad

P. 11, tr. xv,

rem scriptionem

Ve),

contrario

circa hoc quod educitur de potencia prima in habitum, ibi : Ex potencia atitezz etc. 133 Dicit ergo primo quod habens sciemiam, id est habitualiter sciens, jt actu spec,vZans, set hoc non est aere et proprie alterari et pati (quia, ut dictum est, non est proprie passio et alteratio cum de potencia procedit in actum, set cum aliquid de 140 contrario mutatur in contrarium ; cum autem habitualiter sciens fit speculans actu, non mutatur de contrario in contrarium, set perfkitur in eo quod iam habet ; et hoc est quod dicit quod est additio +Iips%%tt in actzm : additur enim ei perfectio 145 secundum quod proficit in actum), azzt si dicatur alterari et pati, erit aliud gen.vs akerationis et passionis non proprie ditte. Et hoc manifestat per exemplum, dicens quod TZOB bene se habet dicere sapientem habitualiter, CZLW sa$a$ actu, akerari, IF sictit tiepe dicimus edzjicatorem alterari CZMZ edz$ca& Concludit autem ulterius quad, cum ille qui transit de habitu in actum non accipiat de nouo scienciam, set prokiat et perficiatur in eo quod habet, doceri autem est scienciam accipere, manifestum est quod IH cum ducitur aliquis de potencia zk act.wz secmd~m hoc quod [incipit] facit eum z?&eZZ&ere actu et sapere, noti est jz&wz quod talis exitus de potencia in actum habeat denom+zatjoBezvdottrine, set aliquam aliam, que quidem forte non est posita, IGO set potest pom. Deinde cum dicit : Ex potencia a.vtem ente 4r7br addiscens etc., manifestat utrum, cum aliquis exit de prima potencia in actum sciencie, aheretur et

aW)

Y1b,

receptibile...

a Greco

-

114 non]

-4NIMA

infra, u. 162)

pauch Ve,

: Akxander

111 receptionem

grece

esset

160 aliam]

idem est quod

25)

; cf.

4t7blz

146 proticit

quod

primo

130 in] ad Pi,

(-V’)

dlcitur

Y

(io7-xog

(a%e& Ve)

124 fieret]

u. 90, mm adn.

: ‘I?*(V$F,

W(BgBol) V4

Y1bc

DE

; Comp. II 18,

denominationem

ibeo& 1 XI, u. 23-26

dicit

17-18

(p, 218)

propter

; ante : NEt

memoriam

quam

eam reprobat,

iste modus

: talis

enim

quem

In Pbys.,

Ill

im-mit dicitur

cum reducltur

; In Me& Xl 9, in zo66ai7-26. In ak auima rememoratio n ; Anonymus,

i59-161

2, n. 2

ad actum

dicitur

memorari

sciencie

prime

)).

II-III,

f. 7rb

est -

: cc uel

2

CAPITVLVM

165

170

17s

XI



Videtur autem contrarium quod supra dixit quod mz&ociens qui addiscit scienciam mz&a&f est a Contrariohabitti et ita uidetur quod sit alteratio 181 secundum m&atioBet.v itz pivat.%as dìsjositiones. Set dicendum quod, cum aliquis ab errore reducitur ad scienciam ueritatis, est ibi quedam similitudo alterationis que est de contrario ad contrarium, non tamen uere est ibi talis alteratio. 190 Nam alterationi que est de contrario in contrarium utrumque per se et essencialiter competit, scilicet et quod sit a contrario et quod sit in contrarium ; sicut enim dealbatio non est nisi ad album, ita non est nisi a nigro uel medio, quod respectu albi 195 est quodam modo nigrum. Set in acquisitione sciencie accidit quod ille qui acquirit scienciam ueritatis prius fuerit in errore : absque hoc enim potest adduci ad scienciam ueritatis ; unde non est uere alteratio de contrario in contrarium. 200

Item, dubitatur de hoc quod dicit quod ille qui accipit scienciam fit actu sciens a sciente in actu @(pecia

g)

: CD*(OaPiF*),

176 perfectiones] seco]

+

principio 225

-ne

et a principio intrinseco

sciencie]

167 a magistro e a didascalo,

om. Q

exwinseco 218

232

: Anonymus,

cor]

hoc]

: YrafVsF,

Y v*v, corpus id Y

B. -

YrO

: + 220

0

alterius

11 58,

: Ar.,

YrbfTGFK_),

om. Y

206

et extrinseco scilicet] 234

(se FS)

Auerroes,

173 priuatio

v6j,

193 enim]

F*)

le cie arrima 11-111, f. 7rb

id est a magistro

(cf. P* 9% 54-55). 201 dicit 417br2-r3

:

@(BgB&)

@ (perfette

sicut

docens]

:cadidascalo, u. 30 (p. 218) Met.,

X

113

et magistro. Hoc enim non semper fit : scienciam enim aliquis acquirit non solum addiscendo a magistro, set etiam per se inueniendo. Et ad hoc dicendum quod semper oportet quod, cum aliquis est potencia sciens, si fiat actu habens scienciam, oportet quod hoc sit ab eo quod est actu. Considerandum tamen est quod aliquid reducitur aliquando de potencia in actum ab extrinseco principio tantum, sicut aer illurninatur ab eo quod est actu lucidum, quandoque autem et a principio intrinseco, sicut homo sanatur et a natura et a medico ; utrobique autem sanatur a sanitate in actu : manifestum est enim quod in mente medici est ratio sanitatis secundum quam sanat ; oportet etiam in eo qui sanatur secundum naturam esse aliquam partem sanam, scilicet cor, cuius uirtute alie partes sanantur ; et cum medicus sanat, hoc modo sanat sicut natura sanaret, scilicet calefaciendo aut infrigidando aut aliter transmutando, unde medicus nichil aliud facit quam quod auxiliatur nature ad expellendum morbum, quo auxilio natura non egeret si fortis esset. Eodem autem modo se habet in acquisitione sciencie : homo enim acquirit scienciam et a principio intrinseco, dum inuenit, et a principio extrinseco, dum addiscit ; utrobique autem reducitur de potencia in actum ab eo quod est actu : homo enim per lumen intellectus agentis statim cognoscit actu prima principia naturaliter cognita et, dum ex eis conclusiones elicit, per hoc quod actu scit uenit in actualem cognitionem eorum que potencia sciebat ; et eodem modo docens exterius ei auxiliatur ad sciendum, scilicet ex principiis addiscenti notis deducens eum per demonstrationem in conclusiones prius ignotas, quod quidem auxilium homini necessarium non esset si adeo esset perspicacis intellectus quod per se ipsum posset ex principiis notis conclusiones elicere, que quidem perspicacitas hominibus adest secundum plus et minus.

paciatur. Et dicit quod, cum aliquis prius sciens in potencia tantum fit addiscm ei am..iens scimia% ab eo qui est ac&4 sciens et a magistro, uel non debet dici pati simpliciter et alterari, az&dicendum est effe dztos modos ahratiom?, quarum una est secundum mz.&ationem z’~jrka$ì~a~ dis-ositiones, id est in dispositiones contrarias quibus priuantur dispositiones prius existentes, quia unum contrariorum est priuatio alterius ; alia uero est secundum mutationem G.zbabitzu et natwam, id est secundum quad recipiuntur aliqui habitus et forme que sunt perfectiones nature absque eo quod aliquid abiciatur. Ille igitur qui addiscit scienciam non alteratur neque patitur primo modo, set secundo.

180

(417bj-16)

Yr*u discens

: scilicet

+

est Y

uel sicut

id est a magistro

principio 238

; Anonymus,

>>(cf, 11 $9,

sec. Thomam,

u.2)

aut]

1n de anima

q.36,

a.1,

+

quorum

in praem.

uel Y

auxilium]

; Albertus,

1a 1W,

una]

potencia] mbinteh’egi

221

Yra

PF

n

207

(-Fe)

ab extrinseco

Q : dicens

: cta dottore

6, io33br8,

quarum

169

‘W(V4Fa)

dicendum]

Vi ; setj wba

uiahtur

aei. (Roma

p. gg, 77 ad

2.

222

(-F4a)

exterius

una

(unus 213

Y

Y

quam]

c-pr..vz.

Nsz. V.E.

: Na didascalo

182 supra

F*) @ intrin-

ante et a

(e u. mp.)

nisi Y

v*j

828, f. 37~s) siue dottore

: 4r7a3r-32.

: I)

207

210

~15

220

225

230

235

240



singularium sunt 1et exteriorum. Set de hiis quidem certificare 1tempus fiet et in rursum. Nunc autem tantum sit diffinitum, quoniam 3ocum non simpliciter sit quod potencia dicitur, set aliud quidem sicut 1si dicamus puerum posse militare, aliud autem sicut in 1etate existentem, sic se habet sensitiuum. Quoniam autem innominata est JrBalipsorum d.ifTerencia, determinatum autem est de ipsis quoniam altera et quomodo altera, 1uti autem necesse est ipso pati et alterari 1tanquam propriis nominibus : sensitiuum potencia est 1quale iam actu sensibile, sicut dictum est. Patitur squidem igitur non simile ens, passum autem assimilaturn est et est quale 1illud.

mutatur in primum actum dum acquirit scienciam per doctrinam, ita de prima potencia ad sensum aliquid mutatur in actum, ut scilicet habeat zo sensum, per generationem : sensus enim naturaliter inest animali, unde sicut per generationem acquirit propriam naturam et speciem, ita acquirit sensum. Secus autem est de sciencia que non inest homini per naturam, set acquiritur per inuentionem et 25 disciplinam. Hoc est ergo quod dicit quod prima m.vtatio sefisiz%ii$3 a gmerante (nominat autem primam mutationem que est de pura potencia in actum primum ; hec autem mutatio fit a generante, nam 30 per uirtutem que est in semine educitur anima sensitiua de potencia in actum cum omnibus suis potenciis) ; cm2 axtem animal iam generat est, tunc hoc modo habet sensum J?CZGaliquis habet

22 est V, &. ITi Ni2(vp, W32x) Np(pecia 3) Npr(p, y&, Np*& ru) Nr 417br8 iam] + sensum VC&), rc, o, Np2 24 intelligere V(&t), NiNp qnidem V(A), Nr in ipsa est (+ anima wr) V(&#), NiNp in ipso $$c, Np Nia (-TC), Np1 (= W c&@) est V(A), Nr 25 in ipsa V(a’eff), NiNp in ipso V(A), ?MOERBE~~ autem] enim Niz (-p) 26 habet] + et 32 se V, Np*, ?T(r5g) : orn. Ni, Np1 V, 7c 41Sai ipsorum incipit pecia 4 in Np Ar. Ni Nir(q, XE), Ni*(vp, O%%) Np(pecia 4) NpQy), Npz(an, ~7) Nr ipsis V, @., Np hiis Ni (-TE) 4 iam actu sensibile Ni*, T(171) sensibile iam actu Nir, Np 5 igitur Ni Np

:

:+

:

:

: om. Ap

:

: OS+.

:

‘Pb(

@(pecia g) @(OePiFa), Q*(BgBol,J Y Y*(pF, Ve), J4F5), Y?( V4F@,l 3 exeat (exit FS, V4) ate de potencia in actum 4 quod dixerat de intellectu] hic pratwz. V4 : nunc a&f, Pb Faa S-g quia ti. Y (&e aliquid Fe) 3 circa]omnem @ g actiua (actG pro acG FS) Y1b actum ?V6 accidencia i& 10 in CO&(in tantum w7. v4) : se&. cf. Ar., actiua] OEZ.vSF, ‘Pro 4r7b29, nec rwn infra U. IJZ II Considerandum est] Considerandum ergo est ‘l?a, Vi Considerandum autem est FS Considerandum autem Faa : con&&-andun e$i? (+ autesv Vd). Circa (linea Jgbdt&a wrba considerandum est ut parfen lennafir praec. ind. po.rt Circa primum add. sciendum Vd) @, V* 17 prima potencia Pi, Y’lab potenzia 04F8 potencia potencia W potencia prima Vd, FQ 18 primum] ipsum Yla, iX, V’ 19 prima potencia] potencia potencia Bg inti. Ylae 20 aliquid mutatur] h. Y (-V4) 2i enim] autem @ 23 propriam] primam Q, Yre

:

:

:

: m.

:

:

:

:

:

:u

;

:

;

4 adaptat ad sensum Ps.-Petrus Hispanus, Expo&io lib. II-III de anima, p. 267, 28-29 adaptat dictam diffinitionem potencie ad propositurn, 8 Differt : scilicet ad sensum siue sensitiuum )); Albertus, p, IOO, 12-13 Volentes autem adaptare ea que ditta sunt ad potenciam sensitiuam L io Nunc : 4r7b2g. 17 dicebatur : II 11, 4r7a22-30. 4r7b2g.

: cc

LIBER

11,

CAPITVLVM

(417bi6-zy)

XII

uniuersalium, anima.

3s sc.ienciaz?zquando iam didicit ; set quando iam sentit seczmdlmachmz, tunc se habet sicut ille qui iam actu considerat. 417b19 Deinde cum dicit : DiJert u.&em etc., quia posuerat similitudinem inter sentire in actu et 40 considerare, uult ostendere differenciam inter ea. Cuius quidem differencie causam assignare incipit ex differencia obiectorum, scilicet sensibilium et intelligibilium, que senciuntur et considerantur in actu : sensibilia enim que sunt a&w uperahks 4.5 sensitiue, scilicet .zhibiZeet aadibile et alia huiusmodi, w& extra animam. Cuius ca.wd est quia seaws secwzdiw actmz sunt s&$ariam, que sunt extra animam, set scieflcia est z&ze~saZkw?z,que q.wdammodos.wztin arzhu. Ex quo patet quod ille 50 qui iam habet scienciam non oportet quod querat extra sua obietta, set habet ea in se, mde potest considerare ea ctim uult, nisi per accidens impediatur ; set seBke ~NZ potest aliquis cum uult, quia sensibilia non habet in se, set oportet quod 33 assint ei extra. Et sicut est de operatione sensuum, ita est zk scjencjjs semibihm, qzka etiam sensibilia sunt de numero sjng&arjtim et eorum que sunt extra animam ; unde homo non potest considerare secundum scienciam omnia sensibilia que uult, 60 set illa tantum que sensu percepit. Set secundum certitudinem determinare de hiis, iterum erit tempzzr, scilicet in 111 ubi agetur de intellectu et de comparatione intellectus ad sensum.

@(pecia

v2F,

v4

84 materia] inter

ideo

differenciam

sum

assignat

: 111

Thomas,

ea

inter

I-3,42gaio-43ra4 In 1 Senf., d.38,

QaodZ. 9, q.4,

a.r

natura

: Anonymus,

3 8-40 quia -

istas potencias

(de intellectu) q.1, a.2

; DE uer.,

q.24,

88 igitur]

Q (-O*) In & a&zu

II-III,

Yl*(V4F4a)

D

a.8,

6) =

arg.

v4

p) : on.

f. 7rb : a et quia dixerat

; Ps.-Petrus

; 6, 43ra4-big

: cc Vnumquodque

autem

De cauh,

Hispanus, est in aliquo

@ quod

§ g [IO in edd. Thomae],

75 perr] sentit

secundum p4

g3 intellectus secunda lib. II-III

intellectus

per modum

Vi,

44 sensibilia

: quam

@

Expo.&2

(de comparatione

autem

QVOMODO VNI~ERSALIA SINT IN ANIMA>

277-278

(cf. app. f0nfì.w) -git

70

93

Circa secundum uero considerandum est quod uniuersale potest accipi dupliciter : uno modo potest dici uniuersale ipsa natura communis

: W(OWFS), @*(Bghl) Y : Y*(pF, Ve), ‘P(IGFs), CD1 (-Oa), BoI : percipit CM 64-15 t Cf. App., p. 26~-271, : m. CO&! 80-81 que sentitur] que sentit (sentire

g)

sint in

Sciendum est igitur circa primum quod sensus est uirtus in organo corporali, intellectus uero est uirtus inmaterialis que non est actus alicuius organi corporalis. Vnumquodque autem recipitur in aliquo per modum cipsius et non per modum > 75 sui. Cognitio autem omnis fit per hoc quod cognitum est aliquo modo in cognoscente, scilicet secundum similitudinem : nam cognoscens in actu est ipsum cognitum in actu. Oportet igitur quod sensus corporaliter recipiat similitudinem rei que 80 sentitur, intellectus autem recipit similitudinem eius quod intelligitur incorporaliter et inmaterialiter. Indiuiduatio autem nature communis in rebus corporalibus et materialibus est ex materia corporali sub determinatis dimensionibus con- 85 tenta ; uniuersale autem est per abstractionem ab huiusmodi materia et materialibus condicionibus indiuiduantibus. Manifestum est igitur quod similitudo rei recepta in sensu representat rem secundum quod est singularis, recepta autem in go intellectu representat rem secundum rationem uniuersalis nature. Et inde est quod sensus cognoscit singularia, intellectus uero uniuersalia ; et horum sunt sciencie.

Circa ea uero que hic dicuntur, considerandum est quare sensus sit singularium, sciencia uero

60 percepit

uniuersalia

~1. QVARE SENSVSSIT SINGVLARIVM, SCIFBCIA VNIVERSALIVM >

~11. 63

et quomodo

potencia

Y

uero]

ed. Bardenhewer,

174

Y

(ed.

potencie

62-63 ex libro

Pattin,

c.& ~uppl.

(et intellectus

Vnumquodque

sui, ut patet r3-17

: sensitiua

82 intelligitur]

est secunde

- 16g,r.

74-76

et non per modum

per modum

F4a

autem

similis

do anizza, p. 168,30

ad sensum).

ipsius

Fa

rccipiat

intellectus

senciendi

: obn. et non

Vb

ipsius

81 recipit]

scilicet -

Ifj)

scie&, -

sen-

De causis

~1 (cf.

sui

: cf.ipse

p. 72, n. gg, 46-49)

;

f 23 [24], ibid., p. 184, 17-18 ; p. 183, g-io (ed. Pattin, p. 97, 25-26 ; p. 98, 53-54) ; recipitur in eo per modum recipientis et non per modum sui, ut ex Dionysio et ex libro De causis habetur 1) = Dionysius, De dia. notu., (DionyJiaca, t. 1,p. 146-147) ; De cael. Hier., XII 2 (ibid., t.11, p. 936937) ; De pof., q.3, a.rr, arg. 14 : a quad recipitur in alio est in eo per modum recipientis et non per modum sui )). Hoc axioma uniuersale ratio est cuiusdam axiomatis particularis quo adplicatur ad cognitionem, ut dicit ipse Thomas, 1s 1 .Yent., d.38, q.1, a.a, hoc est : cc Modus quidem rei cognite non est modus cognitionis, set modus cognoscentis, ut dicit Boetius 1) = Boethius, De cote. Pbitos., V, pr. 4 (ed. Fortescue, p. 150) ; CE De aer., q.2, a.1, arg. i7. 78-79 nam - in actu 1126,4ayba5-26 ; 1113,43oa3-4 ; ipse Thomas, C.G., Il 78 (t. XIII, p. 4g4ayybz3), nec non H. D. Simonin, L’idenfifé de I’infeZZetf ef & l’infe&gible ah Yacfe d’inf&ecfion, in Angeliwm, VI1 (rg3o), p. 218-248. 8~ sub determinatis dimensionibus : cf.ipse Thomas, De enfe ef euetxia, 73-77 : cc Et ideo sciendum est quod materia non quolibet modo accepta est indiuiduationis principium, set solum materia signata ; et dico materiam signatam que sub determinatis dimensionibus consideratur N ; quam doctrinam ex uerbis kucennae conlegisse Thomam suspicatus est M. D. Roland-Gosselin, Le N De ettfe ef enenfia 1) de J’. Tbona_r d’Aq+ Bibl. thom. VIII, Le Saulchoir 1926, p. 105-106 (cf. adn. ad p. 10, 3). 97 uniuersale potest accipi dupliciter Thomas, hfof., VII 13, in io38b8-15 ; Ia,q.85, a.3, ad I ; P IW, q.29, a.6 ; quam doctrinam ex kicenna conlegisse uidetur Thomas, De enfo of eneha, c.3 ; cf. § xg [20], ibid., p. 181,

InII

.S&.,

d.17,

q.2,

r3-16

a.1, arg.

(ed. Pattin,

p. 89, n. 177, g-li);

3 : N on-me quad

recipitur

in aliquo N

x

: cf. infra,

c.2, u.

20 -

M. D.

Roland-Gosselin,

11,

[oc. lazed., p. 23-29.

: Cf. ipSCz

SUpi%,

1 1, 213-230

;h

116

SENTENCIA

LIBRI

SECVNDI

@(pecia

9) : @r(04P~~,J, 109 materiam

dualia]

indiuiduancia

species]

onf. @

W(BgBor) indiuidatur]

V*F :

Y

indiuidua

152 tantum]

: ?I%(

naruram +

sit

PF,

indiuiduam

V*F : +

quad

sit diffmitum

habeat

sunt

‘I?ae

unluersalia

Ipsa]

102

‘W( V’Faa)

117 habet]

144-145 secundum

FS

*** Deinde cum dicit : Nmc azdem tantzmz etc., 4rTbzg recolligit quod dictum est de sensu. Et dicit quod ?.+wzc ta&zwzsit dz&%itzmquod BOBszkzplkiter dicitur id quod est in potencia, set multipliciter : uno 155 enim modo dicimus$werwzpcvse mikare secundum

Va), Y1b( WFs), @

ANIMA

autem sic separarem albedinem ab homine quod apprehenderem hominem nichil apprehendendo 130 de albedine eius, non esset apprehensio falsa : non enim exigitur ad ueritatem apprehensionis quod qui apprehendit rem aliquam apprehendat omnia que insunt ei. Sic igitur intellectus absque falsitate abstrahit genus a speciebus in quantum intelligit 13~ naturam generis non intelligendo differencias, et similiter abstrahit speciem ab indiuiduis in quantum intelligit naturam speciei non intelligendo indiuidualia principia. Sic igitur patet quod nature communi non potest attribui intentio uniuersalita- 140 tis nisi secundum esse quod habet in intellectu : sic enim solum est unum de multis, prout intelligitur preter principia quibus unum in multa diuiditur. Vnde relinquitur quod uniuersalia secundum quod sunt uniuersalia non sunt nisi in anima, ipse 145 autem nature quibus accidit intentio uniuersalitatis sunt in rebus. Et propter hoc nomina communia significancia naturas ipsas predicantur de indiuiduis, non autem nomina significancia intentiones : Sortes enim est homo, set non est species, quamuis IYJ homo sit species.

prout subiacet intentioni uniuersalitatis, alio modo secundum se ; sicut et album potest accipi dupliciter, uel id cui accidit esse album, uel ipsummet secundum quod subest albedini. Ipsa autem natura cui aduenit intentio uniuersalitatis, puta natura hominis, habet duplex esse : unum quidem 105 materiale secundum quod est in materia naturali ; aliud autem inmateriale secundum quod est in intellectu. Secundum igitur quod habet esse in materia naturali, non potest ei aduenire intentio uniuersalitatis, quia per materiam indiuiduatur ; 110 aduenit igitur ei uniuersalitatis intentio secundum quod abstrahitur a materia indiuiduali. Non est autem possibile quod abstrahatur a materia indiuiduali realiter, sicut Platonici posuerunt : non enim est homo nisi in hiis carnibus et in hiis II~ ossibus, sicut Philosophus probat in VI1 Methaphisice. Relinquitur igitur quod natura humana non habet esse preter principia indiuiduancia, nisi tantum in intellectu. Nec tamen intellectus est falsus dum apprehendit naturam communem IZO preter principia indiuiduancia sine quibus esse non potest in rerum natura.: non enim apprehendit hoc intellectus quod natura communis sit sine principiis indiuiduantibus, set apprehendit naturam communem non apprehendendo principia IZS indiuiduancia et hoc non est falsum, primum autem esset falsum ; sicut si ab homine albo separarem albedinem hoc modo quod intelligerem eum non esse album, esset apprehensio falsa, si soo

lw

DE

esse] (sunt

onz.

*oy materiale

Ista @

onz. @

134 insunt]

V*F, FE) Y

sunt

: om. @

V@W @

ijo-iyi

: naturale

139 indiuiquamuis

-

V”, Yb

rio, %40, 146) intentio uniuersalitatis : cf.Auicenna, Met., V r (ed. Van Riet, p. 228, 28-29) : cc cum ipsum fuerit homo hic intentio alia preter intentionem uniuersalitatis, que est humanitas uel equinitas ~1; V 2 (p. 244, 77) : s ex intentione ; cf.H. D. Simonin, ti notion d’(( &vzt~o N Elam l’aure de S. Tbomus d’Aq+ in Retine des Sc. ph7or. et tb&oZ.,XIX (1930), p. 44jror cui accidit : cf.Auiccnna, 463, praecipue p. 458 ; A. IIayen, L’htentionnel ah kzpbjfosopbje de Saint TbomaJ, Paris 1942, p. 50, 213-216. cui accidit uniuersalitas... cui accidit uniuersalitas... cui illud accidit )), etc. Met., V I (ed. Van Riet, p. 228, 23-26, 32 ; p. 230, 62-63) : cc 113 Platonici : cf.supra 14, 106-128, cum adn. 1 rj in VI1 Methaphisice : Ar.,Met., VI1 7, 103425-8, ab ipso Thoma laud. In 111 Sent., d.2, Exp. textus (ed. Moos, p. 87, n. 158, ubi pro s 1 Met. Y) str. e VI1 Met. ))) ; CG., 1176 (t. XIII, p. 48oa34-b3) ; De pot., q.5, a.1, arg. 3 ; P,q.85, q.1, a.z (ed. Decker, p. 176~r77); Dewr,, q.ro, a.4, ad 6; Depot., q.3, a.8; a.r,ad2;cf.etiamBz1Sent.,d.z3, q.1, a.r,ad r ; InBoet. De Th., Ia, q.3, a.3 ; q.75, a.4; In Met., V 8, in rol6b32; VII9, in ro3sa33 ; IO,in ro3sb27-3r ; 11,in ro36b3-4 et in fine; 13, in ro38b8-rI ; t6,in ri8-13g Cf. infra EI 6, ro4obz7-4raj ; In De ceIo, 1 rg, in z77bz9-z78b3 ; ItiDegen., 1 15, in 3zrbxG-24; 1 17, n. 6 ; infra, 111 2, u. 162-1G3. 134-133 absque falsirate abstrahit : Ar., Pbys., II 3, rg3b33-35, a Thoma laud. Ia, q.7, a.3, arg. I ; De @jr. 2Go-273, nec non Ia, q.Sj, a.1, ad I, cfeat., a.3, arg. 14. 142 unum de multis : cf. supra 1 r, 218, cum adn. rIo-r> r Boethius, In Cat., 1, in lazo-b9 (P.L. 64, 176 C) : cc nam, cum homo de Socrate praedicetur, Socrates enim homo est, de homine uero species, homo enim species est, Socrates species esse non dicitur 1) ; 153 recolligit : Auerroes, II 61, 1 (p. 222) : c Summa eius quod declaratum est x ; ipse Thomas, De ente et e~~enchz, c.2, 253-254 et c.3, 125-126. secundum potenciam propinquam : rI6-159 secundum potenciam remotam... Anonymus, In de ukma II-III, f, 7va : cc Aristotiles recapitulat n. cf.Ar., De anjmuljbus XVI (= De gen. hm&., II 1, y3sa8-1 1), a Michaele Scoto transl. (Mss El Escorial f. III.22, f. 84va ; Vat.lat. zogz, f. 66ra) : cc Manifestum est ergo quod in quolibet membro sit anima potencia et in quodam est propinquior et in quodam remotior, et potest esse secundum hanc dispositionem in potencia, sicut est scriptio dormlentis que est remota a scriptione uigilantis )) (a propinquius 1) et e Congius )) hab. Gulllelmus, A.L., XVII, p. 70,7-9) ; Auicenna, Met., IV 2 (ed. Van Riet, p. 200,91-96) : uPotentia enim passiua aliquando est perfetta, aliquando imperfetta, et aliquando est propinqua, aliquando remota )) ; De hmu, 1 1 (ed. Van Riet, p. 28, 49) : tc in remota potcncia )) ; V 6 (ibid., p. 141, 26-29) : II 61, u. 12-13 (p. 222) : cc et ista est potencia cc in potencia sed potencia propinqua... nec per potenclam remotam nec per propinquam >, *Auerroes, Hlspanus, Exposìtjo kb. II-III ak anima, p. r 65, prima remota, ex qua cum fit transmutatio ad potenciam propinquam, fit per generans 11,*Ps.-Petrus 4-5 : cc utebarur hoc nomine pro potencla propinqua siue attuali siue secunda, et non porencia remota siue essentiali siue prima 6) (potenciam accidentalem et essentialem distinxit Auerroes, In Pbys., VIE 32, ed. Veri. 1362, f. 370 C) ; Anonymus, In a% unima II-III, f. 7va3o : upotencla... dicitur 99

uel

(cf.

103,

108-109,

equus,

erit

uniuersalitatis

dupliciter,

))

quia quedam

puerum

posse militare,

militem

etatem

habwtem

est propinqua, suple

quedam

et hec est potencia

equitare,

et, suple,

remota remota,

; propinqua, autem,

hec est potencia

qua dicimus

pro set, aliud,

propinqua

;

mllitem

militare,

id est alia potencia,

N Albertus,

p. 98,

50-5 1.

remota,

qua dicimus

est sicut in etate

militare

existentem,

puerum...

diclmus

id est qua dlcimus

CAPITVLVM

160

16s

X

-- (4i7bq-418a6)

sensum fit actu senciens, tamen neceJ$eM .w$hoc @SO quod est pafi et aZterak ac si essent nomina propria et conueniencia, quia se~s&k46?2in potencia 170 est pale est ah semMe. Et propter hoc sequitur quad secundum quod patitm a principio BOXest szkz?esensus sensibili, set secundum quod iam est paswz, est iam asszk$a~zw sensibili et est tale +vaZeest z%d. Quod quia distinguere nescierunt 17s Antiqui, posuerunt sensum esse compositum ex sensibilibus.

potenciam remotam ; alio modo dicimus posse militare quando iam est k~ etate perfetta, et hoc secundum potenciam propinquam ; et similiter se habet in sensitiuo : dupliciter enim est aliquis in potencia in senciendo, ut iam dictum est. Et licet non sint nomina propria posita quibus d$ew-zcja harum potenciarum ostendatur, tamen deteminatzm est quod iste potencie sunt altere ab inuicem et qmmodu sint altere et, licet alterari et pati non proprie dicatur aliquid secundum quod exit de potencia secunda in actum, puta prout habens @(pecia

9) : W(04PiFa),

Q, FS> V’ 167 puta]

@(BgBo~)

161 in senciendo] on.

07M. cD

i73

Y

VGW’

sensibili

om.V*F

t76 Antiqui]

16t dictum est

: 417bi6-19.

+

VO),

: Vy’V*F,

V*W’

ad senciendum

169 nomina]

@, Fc

materia

: sencienti

philosophi

Q @,

Ylb,

@ ; cf. s@ra

‘3?b(ViF5),

: ad i7i

WO(V4F4*)

senciendum actu

sec.7,~. in II IO, ZJ

@,

117

FS

aliquid

: in

Rut. (senscibili

actu te&

158 quando] ViVa Y

quoniam

: m iam

m. in nzg.) V*,

actu Jewz.

(cJ

160 enim]

@ (-Od)

t63 harum] wn. V*F,

(-FS)

AP.,

Faa

V* : talium

418a4)

: sensitiui

1 Fa*

autem

suppI. VeW’ t7a

: sensitiuo

quodI] V4

:

< CAPITVLVM

Dicendum autem secundum unumquemque sensum de sensihilibus 1primo. Dicitur autem sensibile tripliciter, quorum duo quidem dicimus 1per se sentiri, unum autem secundum accidens ; r”duorum autem aliud quidem proprium est uniuscuiusque sensus, aliud uero commune 1omnium. Dico autem proprium quidem quod non contingit altero sensu 1sentiri, et circa quod non contingit errare, ut tisus coloris et auditus soni et gustus humoris, tactus autem habet plures differencias. Set unusquisque iudicat 15de hiis et non decipitur quoniam color neque quoniam sonus, 1set quid coloraturn aut ubi aut quid sonans. 1Huiusmodi quidem igitur dieuntur propria uniuscuiusque.

4t8aj

Dìcendum autem secundunzunumquemque etc. Postquam Philosophus ostendit quomodo se habet sensus ad sensibilia, incipit determinare de sensibili et de sensu. Et diuiditur in partes duas : in prima 5 parte deterrninat de sensibilibus ; in secunda de sensu, ibi : Qortet autem uniuersaher de omnz’ senm etc. Prima diuiditur in duas : in prima distinguit sensibilia propria ab aliis modis sensibilium ; in secunda determinat de sensibilibus IO propriis secundum unumquemque sensum, ibi : Cuìus quidem est uisus etc. Circa primum duo facit : primo ponit diuisionem sensibilium ; secundo exponit membra diuisionis, ibi : Dìco autem proprìum quidem etc. Dicit ergo quod ante quam determinetur de IS sensu quid sit, oportet primo dicere de semìbì.Zibus secundum ummquemque sensum, quia obietta sunt preuia potenciis. Sensibilia uero tribus modis dicuntur, uno quidem modo per accidens et zo duobus per se, quorum uno dicuntur sensibilia

diga7

:

XIII >

Communia autem motus, quies, 1numerus, figura, 418at7 magnitudo ; huiuscemodi enim nullius unius 1sunt propria, set communia omnibus : tactui enim motus aliquis 9.ensibilis et uisti. Per se cluidem igitur sunt sensibilia hec. Secundum accidens autem dicitur sensibile, 1ut si 418a2o album sit Diarris : secundum accidens 1enim hoc sentitur, quoniam accidit albo 1hoc quod sentitur. Vnde nichil Patitur, secundum quod huiusmodi est, a 1sensibili. Sensibilium autem seeundum se propria proprie sensibilia %unt, et ad que substancia apta nata est uniuscuiusque sensus.

illa que propria sunt singulis sensibus, alio modo dicuntur sensibilia illa que communiter senciuntur ab omnibus sensibus. Deinde cum dicit : Dìco autem proprìzw etc., 418a1 exponit membra diuisionis. Et primo esponit que ~1 sunt sensibilia propria et dicit quod sensibile proprium est quod ita sentitur uno sensu quod non potest alio se?.wvseztiri, et circa quod eon potest errare sensus, sicut 24ìs.wproprie est cognoscitiuus colorìs et audìtus soni etgustus bumoris, id est saporis ; 30 set tactus habet phres dì’eremìas appropriatas sibi : cognoscit enim calidum et frigidum, hurnidum et siccum, graue et leue et huiusmodi multa. VB,mquìsque autem horum sensuum iudìcat de propriis sensibilibus et BOB-decz$itur in eis, sicut 35 uisus non decipitur quin sit talis color neque auditus decipitur de sono ; set circa sensibilia per accidens uel communia decipiuntur sensus, sicut decipitur uisus si uelit iudicare homo per ipsum quid est mhratmz aut ubi sit, et similiter decipitur 40

:

4r8a7 autem Nir, px (est u#& autem ~~pp/. @Sa), T(r ; c$ 11 k. Ni Nir(v, XE), NP(vp, 0Wrc) Np(pecia 4) Npr@y), NP*(w, VT) Nr humoris VNiNp, T(30) saporis Nr 10 uero] autem Ni* 13 coIoris V, Ni odoris Np I 1) : + est v, Np (-$, sec ao# primo h sonans NiNp’+ 16 quid1 (quidem 1) Ni, T(40) quad (quoniam S) Np 14 habet plures gr, Np, T(31) plures habet V, Ni (-0r) 20 Per se - hec (= xa0’ aM $v oi5v &ST~J &t37j& Taiha T%Ldp ; CJ Siwek) NiNp V aut ubi (= 4 rro5 WZ. W) V, Nps 21-22 accidens (+ et PV@*, GZ.~. 1) enim Ni : enim accidens Np 21 Diarris NP, MP, Np, T(s7) dyarrius z dyarri filius V, vp 24 propria proprie] jnu. XE, or, Np (propria propria @mo a) IO,

: :

+

:

:

:

:

: : om.

11-14 Circa 8 sensibilium] sensibilibus Q @(pecia g) : @(04PjF~j, @*(BgB~r,J Y : W(L’?F, Pj, Y?n’(?XFs,), Y1e(v4F4sj 23 sensibus] que senciunt @ (20-23 alio - sensibus ~o~.o~JJ. VaF) quidem etc.] MZ. ‘Pa r3 ergo] + primo Y (&e~i FS) 33 et leue] 0m. @ multa] om. VSF : suppl. 32 frigidum] + et Q 29 cognoscitiuus] cognoscens @, F 3r plures] proprias Q 39 iudi37 set] et @ sed ct Ar., 418ar6 (+ alia P) mte huiusmodi P, E, Yrc 3G quin] quare @ quomodo FS : quod IJ’~ care] -ri @ (homo om. Fa) 40 quid] quod Q, Va ; red cf. Ar., 418a16, cum adtz.

;

:

6 Oportet

:11 24, 424at7.

rr Cuius

:11

14,418a26.

13 Dico : 4r8atr.

18 preuia

: cf. supra,

Ar,, 11 6,4rlarg,

cum adn.

I

LIBERII, CAPITVLVM xm (418a7-25) < DVBITATIONES> quis si uelit iudicare per auditum qz.kaest id quod sonat. Hec igifzzr sunt propria sensibilia iwkwDubitatur autem hic de distinctione sensibilium cz4itisqtic sensus. communium a sensibilibus per accidens. Secundo ibi : Commzinìa a&em etc., exponit hr8ar7 45 secundum membrum diuisionis, dicens quod

~o~zwka sensibilia sunt ista quinque : motzu, Sicut enim sensibilia per accidens non apprehenpies, nwnerus,jgw-a et magnzhdo ; hec eBìnznz&w duntur nisi in quantum sensibilia propria apprezfkiwsensus .cwf.fpopria, set sunt coflnzwziaO~Y~Z%Z~S. henduntur, ita nec sensibilia communia : nunquam Quod non est sic intelligendum quasi omnia ista enim uisus apprehendit magnitudinem aut figuram 50 sint omnibus communia, set quedam horum, nisi in quantum apprehendit coloratum ; uidetur scilicet numerus, motus et quies, sunt communia igitur quod sensibilia communia sint etiam omnibus sensibus, tactus uero et uisus percipiunt sensi bilia per accidens. omnia quinque. Sic igiLw manifestum est que sint Dicunt igitur quidam quod huiusmodi commusen&Za per se. nia sensibilia non sunt sensibilia per accidens, ‘I’ercio ibi : Sectindgm accidens a.&em etc., exponit diSa propter duas rationes : primo quidem quia tercium membrum diuisionis et dicit quod seczzzdzm huiusmodi sensibilia communia sunt propria accia’eassens&Zedicitm- gt sì dicamus quod Diarris sensui communi, sicut sensibilia propria sunt uel Sortes est sensibile per accidens, quia accidit propria singulis sensibus ; secundo quia sensibilia ei esse album : hoc enim sentitur per accidens propria non possunt esse sine sensibilibus com60 quod accidit ei quod sentitur per se ; accidit munibus, possunt autem esse sine sensibilibus autem albo, quod est sensibile per se, quod sit per accidens. Vtraque autem responsio incomDiarris ; unde Diarris est sensibile per accidens. P?zde nì&Z pa&w ab hoc in quantum bzzizwzo&. petens est. Prima quidem quia falsum est quod ista sensibilia Quamuis autem sensibilia communia et sensibilia communia sunt propria obietta sensus communis. 65 propria sint per se sensibilia, tamen propria Sensus enim communis est quedam potencia ad sensibilia mntproprie per se sensibika, quia mbstanquam terminantur inmutationes omnium sencia zmkm&sq~e sensm et eius diffinitio est in hoc suum, ut infra patebit ; unde inpossibile est quod quod est aptum natum pati a tali sensibili ; ratio sensus communis habeat aliquod proprium obiecenim uniuscuiusque potencie consistit in habituturn quod non sit obiectum sensus proprii, set 70 dine ad proprium obiectum. @(pecia

petrus

YrC

60 quodr

diarius

F

: dyarrius

qSa24

68 est]

+

esse

97 aliquod]

on.

V4

62 Diarris?]

49-5 3 Quod motus,

@,

-

Themistius

et secundum

communia

tactui

quod

sic,

quod

omnia

quia dicit

et motus

littera

dicit

esse necessaria

priantur

tactui

sunt propria s Sensus

legit

; color

quod

sensui

communis

hec nulli qucdam

quies,

sunt propria illorum

)) (per

; igitur

ab omnibus u Boecius

uerbi

et numerus,

actus,

gracia

VA) filius

U

sensuum autem

(quod

80 igitur

commune

et figura

sunt communia

omnibus

V4

propria

Vd

@,

non solum

uisui

et tactui

x

;

ut intellexit

sensuum, ; figura

; Jed CJ Ar.,

@

autem

maxime

fcm

58 sorom. F4a)

F*a)] autem

; forte

aliquid...

unicuique

str.

sit Diarris

(ergo

communia

est commune

V*,

(ex V) FS

: on.Q

Y

~7 Diarris

66 proprie]

418a23

: s tres

Quartus

aphibm

unicuique actus,

Jemibm

diflmitur eorum

: color

neque

sensuum

autem

et quantitas

n. -

x

Auerrois

Aueroys

Quorum

propinqua

; Anonymus,

prima

communia

sunt

sunt

quod

omnia

remota.

quam

modo

doctrinam

iam reiecit

communia

)).

Albertus,

96 infra

Boethii

Themistius

esse

credebat).

ista communicatio et frigus,

calor eh

p. 44) :

~1; Albertus,

communi.

5’. de

Apprehensio

De animu, p. 103-104 425a16,

magis

que approcommunia...

(ed. Gauthier,

communia sensui

:11 25,

littera,

; numerus

et uisu

Et etiam sensibilia

sensibilia conueniunt

? Videtur

cantat

ab omnibus,

De anima et de potem%

est apprehendere

set non eodem

est sicut

a tactu

ab eo et similiter neque

non

sentiri est quod

c. r 25 o

senciantur

solum

Iacobi unus

omnium

N ; e contrario,

ab omnibus

et magnitudo

est translatio

sermones.

tria

dicit Themistius omnia

ponunt

enim non denudatur

quosdam,

que sunt sensata

qui

)), haec

necessitate

communis...

: dicit

ut figura

quosdam

elittera

quod utrum

Contra

tantum,

quorum

secundum

: NQueritur

in hoc duos

secundum

actus sunt sensus

suus per se, et per illum

duobus secundum

magister

quantitatis

et magnitudo,

et tactus,

f. r64vb)

sunt communia.

dicere

aut Platone,

ista sunt propria

uel quatuor...

t. 33, p. 320a)

est actus

1) intellexit

figura

uisus

a

dlcendum,

possumus

ut sit in Socrate

quemadmodum

omnibus

et quedam

questionem

sensibilium,

non est necesse

communis

omnium

quinque

id (gel illud) @

: dyarrius

F

sensibus

; magnitudo

numerus, scilicet

L.III.21,

in esse priorum

tres

et quies

tantum,

Ad primam

: cc nos habemus sensum communem ;ll27,427a9-16.

21-22 -. ‘l’homae

: motus,

sunt duorum

: cc Et

habet

quidem

istorum

Q. jn de anima (MS. Siena

(p. 227-228)

enim

sensati

Que sunt quinque

Commentator...

communi,

motus

sensuum...

motus

sed c$ Ar.,

Y

sensibilibus

(-ris

diarius

73 sensibilibus]

unumquodque

aliquis

: dyarri

FS

62 Diarrisr]

cf. a. 133;

quis]

52 sensibus]

: dyarrius

Fa

Y;

: cc Set

di

Je0.m. P)

sit @

V4

@,

scilicet

II 65, u. 24-32

a.1 (ed. Borgnet,

sensus

omnium

quod

[set] tria eorum,

communia

Solutio.

bomim, q.36,

+

autem

sunt

: diarrius

61 est]

(ed., p. I 33-134)

sensibilia

Anonymus,

immo

autem

IP

‘W(V~F~~) (com.

; codices et editiones uerbum s set r non post s sensuum )), sed post s apparet N ponunt, sed si Auerroes re uera et uerba s secundum quod apparet x intellectu carerent ; si autem uerbum e set Y) post e sensuum N ; Auerrois uerba sic legisse uidetur c. 1225 Anonymus (mag. artium), De mima et depotemizk eh (ed. Gauthier,

communia.

ab omnibus...

sicut

63 Vnde] 69 enim]

intendit

ViFe), V*F

intellexisset

duo ultima

: Auerroes,

82 quidam

F&*

f. r7va

‘Pb(

@ (-BoI),

Fda)

: e non N

non

ab omnibus,

etc.

et Boecius,

tantum

corrupta

F4a)

communia

Themistium

particularium,

Auerrois

uidetur

et uisui

intellexit

Ve),

sunt

: dianus pr.m. : quia ceft

Va, F

quod apparet,

: cc sensibilia

u. 346-349) sensuum uerba

FS,

(p. 226)

Themistium

rette

50 sint]

(~wn

(-Vi,

Y

et numerus

11 64, u. 8-13

sic scripsisset,

w.

: Themistius,

quinque

set et quies

Auerroes,

scripsit,

: ‘!f’r~(‘~~F,

Y

0,~. @ ; sed cf. Ar.,

Vi)

Je6.m. tes]

: W(O+‘iF8), W(BgBol) 4rSarl? : darrius @ : diarius Jewz.

y)

48 unius]

; p.

156,

sec. interpretationem

75

80

85

90

95

SENTENCIA

120

LIBRI

SECVNDI

@(pecia

: W(O‘PiF~),

9)

viv*

ro9

Y1a

hic]

3

W(BgBol)

1~9-120

lV, Jec.zv. O’BolVeVi Vi

127 ipsa]

139 autem] Y

(pouf

Vh

Fa

(-FB,

V‘)

Fe)

177-178

enim]

-

120 ad id JW. (CM

: qui actu

@,

Ed8ss : om. coti,

i60

a tactu

EdlS accidit

(a actu primo

nec non speck 147 enim] albo

0

+

sensibilia

@,

actiuorum,

autem

(cf. Ar.,

diuersorum

: unte obiectum ‘Pie Yb, Va : aliquid Fa : actu VA) Y

Va

: ad

Va)

SC.X

4,

g. 140,

V4

418az2,

148

sensuum,

(-Va) (-od 125

~~6-117 sensum]

c~m uah.) : hm. Y

F)

infe-

Fe*

hoc

dicendum] 138 hoc] onr. a

scilicet

interioris] PF,

+

: ad

est Yls,

on. 154

@,

FB

est

Pi,

167 ei] ovz. Yr*,

Edl-T

L IV Xe& d.49, q.2, a.2 (Piana, t. VI1 2, f. 249rb D-E). 126 supra : 112, sensus : cf.Albertus, p. 103, 5-6 : (dicimus per se sentiri... hoc quad) a causa est : cf.ipse Thomas, In IVJ’em’., d.30, q.1, a.4, : cc nulla operati0 impeditur per loci distanciam, nisi sit situa&, quia propinquum et distans secundum locum ad situm pertinere uidetur r ; De ne?., q.9, a.6 : cc illa que corporalia et situalia sunt, corporaliter et situaliter agunt )); q.to, ad : Noperatio sensitiua perkitur per actionem sensibilis in sensum, que est actio situalis, et ideo requirit determmatam distanciam 1) ; De pot., q.3, ad : uOrdo situs est in omni actione (ignis), eo quod omnis actio eius est situalis, et in corpora sibi magis propinqua plenius suam actionem exercet 1) ; Q.de unima, q.20, ad I I (ed. Robb, p. 261). 114 post : u.

4roa25-26

182-222.

; 11 io,

immutationis

125

dicendum

416b33-34.

sensus

1).

: cf.iam

actu

166+67

0

105 inter] Vi,

OZJZ.‘Pr*,

0,

F.8 ; xed cf. U. 146,

@* : sensu on.

proprium]

124 tactu]

Y1ab

agentem

154 omnia]

il3

‘J?~(V’F~,J

V4

140 sensu] suppl,

Fb(ViFs),

sensibilibus

136 agentis]

uisu

VE),

Viso igitur quomodo dicantur per se sensibilia et communia et propria, restat uidendum qua ratione dicatur aliquid sensibile per accidens. Sciendum est igitur quod ad hoc quod aliquid sit sensibile per accidens primo requiritur quod 16s accidat ei quod est per se sensibile, sicut accidit albo esse hominem et accidit ei esse dulce, secundo requiritur quod sit apprehensum a senciente : si enim aliquid accideret sensibili quod lateret sencientem, non diceretur per accidens sentiri. 170 Oportet igitur quod per se cognoscatur ab aliqua alia potencia cognoscitiua sencientis, et hec quidem uel est alius sensus, uel est intellectus, uel uis cogitatiua aut uis estimatiua. Dico autem quod est alius sensus, sicut si 175 dicamus quod dulce est uisibile per accidens in quantum dulce caccidit albo quod apprehenditur

om. @

Q, ‘3%

: OVJ. Q (-Pi)

accidit

: Y?*(pF,

Y

: podde

non

123 quod

on. @,

om. Y

enim

V*

om. @,

V4

ANIMA

est sonus, hoc autem est album, illud uero nigrum ; ipse enim species actiuorum in sensu sunt sensi- 40 bilia propria ad que habet naturalem aptitudinem potencia sensitiua et propter hoc secundum aliquam differenciam horum sensibilium diuersificantur sensus. Quedam uero alia faciunt differenciam in transmutatione sensuum non quantum 145 ad speciem agentis set quantum ad modum actionis : qualitates enim sensibiles mouent sensum corporaliter et situaliter, unde aliter mouent secundum quod sunt in maiori uel minori corpore et secundum quod sunt in diuerso situ, ISO scilicet uel propinquo uel remoto uel eodem uel diuerso ; et hoc modo faciunt circa inmutationem sensuum differenciam sensibilia communia (manifestum est enim quod secundum omnia hec quinque diuersificatur magnitudo uel situs) et IH quia non habent habitudinem ad sensum ut species actiuorum, ideo secundum ea non diuersificantur potencie sensitiue, set remanent communia pluribus sensibus.

circa ipsas inmutationes sensuum propriorum a IOOsuis obiectis habet sensus communis aliquas operationes proprias quas sensus proprii habere non possunt, sicut quod percipit ipsas inmutationes sensuum et discernit inter sensibilia diuersorum sensuum : sensu enim communi percipimus io5 nos uidere et discernimus inter album et dulce. Preterea, dato quod sensibilia communia essent propria obietta sensus communis, non excluderetur quin essent per accidens sensibilia respectu sensuum propriorum : sic enim agitur hic de 1 IO sensibilibus secundum quod habent habitudinem ad sensus proprios (nam potencia sensus communis nondum est declarata) ; quod autem est obiectum proprium alicuius interioris potencie contingit esse per accidens sensibile, ut post 115 dicetur. Nec est mirum, quia quod est per se sensibile uni sensuum exteriorum, est per accidens sensibile respectu alterius, sicut dulce est per accidens uisibile. Secunda etiam ratio non est competens : non 120 enim refert ad id quod est essè sensibile per accidens utrum id quod est subiectum sensibilis qualitatis sit per se subiectum eius uel non per se ; nullus enim diceret ignem, quod est proprium subiectum caloris, esse per se sensibile tactu. 121 Et ideo aliter dicendum quod sentire consistit in quodam pati et alterari, ut supra dictum est, quicquid igitur facit differenciam in ipsa passione uel alteratione sensus habet per se habitudinem ad sensum et dicitur sensibile per se, quod autem 130 nullam facit differenciam circa inmutationem sensus dicitur sensibile per accidens. Vnde et in littera dicit Philosophus quod CZ seti&Lj per accidens +zk,%L p&w sensus sectindam qaod /w&.G modi. Differenciam autem circa inmutationem 135 sensus potest aliquid facere dupliciter. Vno modo quantum ad ipsam speciem agentis, et sic faciunt differenciam circa inmutationem sensus sensibilia per se secundum quod hoc est color, illud autem

rioris

DE

r30-131

147-152

cinx

qualitates

-

ipse Thomas,

inmutationem diuerso a.8,

s.c.2

8

a.18,

22

cmmv~vkf

xm

uisu, per se autem dulce> apprehenditur gustu. Set, ut proprie loquamur, hoc non est uniuersaliter 180 sensibile per accidens, set per accidens uisibile, sensibile autem per se. Quod ergo sensu proprio non cognoscitur, si sit aliquid uniuersale, apprehenditur intellectu. Non tamen omne quod intellectu apprehendi potest 185 in re sensata, potest dici sensibile per accidens, set quod statim ad occursum rei sensate apprehenditur intellectu, sicut statim cum uideo aliquem @(pecia

9) : @(‘O*PjF*j,

henditur hendi

: et

codd, Ed1~7

potest]

potest

apprehendendo post ratio

a

@ (-Pi),

@a(‘BgBo*j ipsum

formas

r fontes

XXVIII

(1935),

egregie

p. 69-133

(Miss.)

1932.

: pauca

perfetta

est

c uirtus

cogitationis

-

Dottrina

re uera

distincta,

in Avicenna

Latinm.

et aestimatiuam

;20,

IV-V,

potentiam

suis autem

Compendhm

~71~ 82 ; 272, munus

cuius notionem

de anima...

in animalibus

; in

translatus

cf. praesertim

Liber

178 per se autem

distinctam

Poter.

intentiones

E 8).

Arabic,

dulce

apprehenditur

Sowces and Docthe

uocatur

97), uel etiam

e cogitatiua

imaginationis

componentis elaborauit

p. 5 1*). -

esse negauit,

sed in libro

libros

saeculo

(ed. Shields-Blumberg,

)) (IV

Saeculo

I. z et 3

XII

ineunte

p. 57) ; Comm.

cogitathz

; p.

e uis

Auerroes

; p.

introducit, tatiuae

u. 166-188

quam

non

nominat

Auicennae

e cogitatiuam

sequuntur

p. 438a,

45)

(cf. P. Michaud-Quantin,

Opsx Mah,

; in

Auicenna

ad ig~-222

; cf,

riorem Co/ljget, loco

u. antepenultimo

ed. Bridges,

C 4-6 et E in homine

Algazel,

. . .

c estlmauoms... 11 20 (laud.

istius

1) (quae

p. 80, 66-G7) rationalis Mefapbyha

: ccEt eh

hoc

Thomae

7-9. -

rationalitate

p. 110,

non

accidit

homini, p. 170,

hab.

munus

que decoratur

Gauthier,

1) seu e intellectum

adn.

83)

alicui

27-28)

423)

: cc hec

autem

nisi homini

appropriatur

ei...

: cc rationalitas,

: 0Cogitatiua

non inuenitur

est potentia,

autem

))

in homine

; sed dottrina

hec uirtus

sed munus

; 111 6,

agnouit

;

u. 47-89

E) (cf. p. 116,

; 20,

18-22)

u. 175 (p. 449)

a qua homo secundum

dicitur

ueritatem

d.24,

uocari

cogitatiuae

est ratio

cogitatiua 1).

)), sed

; Rogerus

1)

1)).

Bacon,

VI 2, f. 77rb

194 in homine

nominat

(cf. supra,

adn.

l)), nec

non aliquem

modum

supe-

et animali

propriae bruto

homini

concessa

:

est Auerrois, fuit estimatiua

; Co??@. Zibri De sompno (ed. Shields-Blumberg,

; In De anima,

: auirtus

rationalis

-

De anima, 1 5, p. 89,

1) interdum

ut potentiae

nisi in homine,

e cogi-

est c cogitatiuam

sol. et ad 3 (Piana,

N cogitatione

cogitatiua

redegit

potentiam

eum proprietates

193 3, p. 69-7 1)

q.2, a.l,

u cogitatiua

summam aliam

(cf. adn. ad u. 199-201).

; notandum

cf. praecipue

Lati%, XI,

Age

et Mandonnet

imaginationis)

apud

ratio&

sed Auicennae,

quod solet

tamen

infmum

n. 361, p. 438-439

I# II Se&.,

r, edd Vivès

componentis,

N (De anima, IV, 3, p. 40,65) non

et Thomae,

iam agit Thomas,

N, quae

sed potius

Quaracchi,

in Revtie dti Mven

e cognitiua

imaginationis

: ccPropterea

animalium

et cogitatiua

~1 Auerrois de l’hx,

et cogitatiua

ed. Parmensis superius

p. 170, 26-27

1) pro Auerroe

p. 49,

et les psissames

materialem

sensibilitatis,

t.11 (ed.

Alexandri,

non esse u cogitatiuam

De aestimatiua

N perperam

e estimatiua

)), S.wrmafiatijJ

le Grand

ed. Muckle,

(ed. Muckle,

nondum

1) in homine (p. 223)

111 6, u. 86-87 propria

(p. 416)

homini

195 ratio particularis hic agitur

de munere

: cc Quia enim uirtus De anima ratio : iam Algazel,

N ; cf. Anonymus, : (1)

imaginationis

componentis

: tcIsta enim uirtus est aliqua ratio D; Anonymus, De anima ef de potemiis eh (ed. Gauthier, u. 423-424, 434) : (Intellectus) N inseparabilis dicitur rationalitas... et dicitur etiam intellectus materialis... rationalitas siue intellectus materialis )). (2) particularis : Auerroes, III 33, u. 62-64 (p. 476) : ccuirtus cogitatiua... est uirtus particularis materialis )) ; cf. 111 G, u. 39-60 (p. 413) : cc Virtus enim cogitatiua... est uirtus... indiuidualis )1. Vox e ratio particularis Y) apud Thomam est usitata : h 111 Se&., d. 215, q.l, a.2 (ed. Moos, p. 817, n. 25) ; InIVSenf., d.Io, q.l, a.l, ad 3 ; De ger., q.10, a.7 ; q.14, a.2, ad 9 (ed. Leon., t. 22, p. 309, 85 ; p. 439, 272) ; Q.de anima, q.13 (ed. Robb, p. 191,8); Ia, q.78, a.4; q.81, a.3; In Etb.,VI l,VI 9 (ed. Leon., t.47, p. 334,208; p. 367,183); In Met., 11, in 98ob23-28. 196 collatiua : pro Auerroe proprium munus cogitatiuae est N distinguere )) : II 63, u. 33-54 (p, 223) : uista intentio indiuidualis est illa quam distinguit uirtus cogitatiua n ;II16, u. 39-60 (p. 415) : (tVirtus enim cogitatiua apud Aristotelem est uirtus distinctiua [an xpt~w$, 1118, 432a16 ?] indiuidualis N ; u.77-78 (p. 416) : adistinguit intentiones... indiuiduales N ; 111 20, u. 176-178 (p. 449) : uactio eius nichil est aliud quam ponere intentionem forme ymaginationis cum suo indiuiduo... aut distinguere eam ab eo N ; III 33, u. 70-71 (p. 476) : cc cogitatio enim non est nisi in distinguendo indiuidua 11,quod bene perspexit Anonymus, De u&ra er &? pofencr% eitu (ed. Gauthier, u. 427-429) : cc hic autem intellectus materialis considerat species in fantasmatibus, ita quod apprehendit species cum accidentibus, distinguens inter speciem et accidencia, non tamen abstrahens r, nec non ipse Thomas, C.G., 1160 (ed, Leon., XIII, p. 419b1-3) : tcHuius autem cogitatiue uirtutis est distinguere intentiones indiuiduales et comparare eas ad inuicem 1). Sed, forsitan per quandam confusionem inter cogitatiuam Auerrois et e cogitatiuam N Auicennae, quae nihil aliud est quam munus imaginationis componentis (cf. Auicenna, De anima, IV 2, p. 12, 6062 : cc uirtus uero cogitatiua conuertitur ad formas... ad componendum eas Y);Albertus, p. 137, 89 : (fantasia) e a uulgo in hominibus uocatur cogitatiua N), paulatim (cf. e collatio N, In 111 Sent., d.23, q.2, a.2, qla 1, ad 3 ; uper quandam collationem r, De tier., q.1, a.11, ed. Leon., t. XXII, p. 34, 1oo-101), uerbum e collatiua 11,quod usitatum erat de imaginatione (cf. Anonymus, Q. in freJ libro$ & anima, ed. Vennebusch, p. 248, 132-133 : cc uirtus fantastica, que est uirtus collatiua n ; S. Bonauentura, Brex, 11 9, ed. Quaracchi, t. V, p. 227, 3-4 : cc per phantasiam, que est prima uirtus collatiua r), Thomas ad cogitatiuam transtulit : cf. Q. de anima, q.13 (ed. Robb, p. 191, 7-8) ; IS, q.78, a.4 ; q.81, a.3 ; In Efb., VI 1, 209 ; In Me& 1 98ob25-28. in homine

; dottrina

Alberf

esse quoddam

a Wolfson,

(ed.

n. 361,1,

Metapbyhz,

tamen

appropriatur

et de potemiis

t. 11, p.

ad 3 pro u cogitatiua agnouit

11, sed e rationalitatem

195, 196), nisi quod non est supremum

fr, e Considerans

de qua agitur

; Albertus

11 (Arabice

diserte impugnauit

qui tempore u. 33-37

35, 95), quia

agit (cf. G. Verbeke,

Auicennae

e cogitatiuam 11 62,

; p.

e aestimatiua

partes

Aq.whaJ,

ab Auicenna

1 3, p. 89, 43),

(p. 449-450)

N habet (cf. infra, adn. ad u. 194

Doctrinam

Y) et (( cogi-

XI ineunte

12, 32 et 61

est quam

inscribitur,

potentiam

magnum In L anima,

:

v4

19~ etiam]

Tbeologica/ Review,

r (De anima,

maximas

doctrinam

&.rtrwtion~m

translatis,

saeculo

inferius

de anima

appre-

I+

statim ut sensus appre-

; 33, u. 38,66-82 (p. 476) ; necnon166,u.39;1129,u,27;32,u.18;~17,~~-~8(sedin11146,u.12-1~; cf. III 52 et 57, pars cogitatiua non est nisi pars intellectus speculatiua). - Circa 1221 doctrinas Auicennae et Auerrois in quandam Anonymus, De amba et h potencih eh : postquam uim aestimatiuam secundum Auicennam descripsit (ed. Gauthier, p. 46), (p. 413-416)

*84

eaestimatluae

in Harvard

cogitans

: appre-

~cr. pi,

according to St. Tbomm

11, 44 et 49

quod tamen

exeunte,

uirium TexfJ,

adumbrata,

uero

in sua dottrina

qui Destrwtio

XIII

of tbe Vis

Latine

in homine, et quae

Doctrinae

et Al-Ftiabi

m&a,&ra,

ipse Auicenna

que sunt in sensibilibus

191-222

and Hebrew PbiloJopbic

N saec. X uix ab Isaac Israeli

in Aristotelis

De memoria

apprehendat 2, f. z49rb

quae Arabice

193 8, Intr.,

Louvain

commentariis

Zibri Ar.

t. VI1

Tbe DiJcwhe

de notione

sed quoddam

distincta

a.2 (Piana,

Tbe Interna1 Senser in Latin,

e aestimatiuae

Auicenna

N (De anima, 111 8, p.

haec non est potentia

q.2,

S. J.,

potentiae

dicit

‘3%~ v’F*sJ

ViFs,J.

: uqualiter

Riet, p. 37,15-16) d.49,

H. A. Wolfson,

; G. P. Klubertaw-,

zvabm@ya), quae est potentia

erat

et 197

indagauerunt

Ylbt

se cognoscitur

VaF

: Auicenna, De anima, IV 3 (ed. Van 1) ; CL ipse Thomas, in IvSen#.,

187 statim hendit tatiuae

St. Louis

196

5’01,

loquentem uel mouere se ipsum, apprehendo per intellectum uitam eius, unde possum dicere quod uideo eum uiuere. 190 Si uero apprehendatur in singulari, ut puta , cum uideo coloraturn, percipio hunc hominem uel hoc animai, huiusmodi quidem apprehensio in homine fit per uim cogitatiuam, que dicitur etiam ratio particularis eo quod est 195 collatiua intentionum indiuidualium sicut ratio uniuersalis est collatiua rationum uniuersalium,

ab alio sensu, scilicet a Eda% 178 gustu codd, Edess : visu Ed*-’ : apprehenditur primo VE 188 mouere] mouentem V2F, ViV* apprehendo i92 si ~ti#. : om. codd 194 cogitatiuam] cognoscitiuam @ (-Oa) : cognitiuam v4 collatiua : collectiua Bg, VzF, ‘l?1e : collateralia Fu (intentionum - coll.atiua* em. F)

per

: apprehenditur FS : obxc. cett

(0 : ante Y1e

: ‘I”u(v%F,

Y

dulce

121

(DVBITATIONES)

ergo

est Auerrois,

111 20, u. 173-176

(p. 449)

1, ~JJ

SENTENCIA

122

200

20s

210

LIBRI

SECVNDI

@(pecia v*l?

g)

: @(04PiF*), 208

198 in parte igg-2oi

(Piana, n.

tamen

f. 77rb

s in XI,

Vo), ‘39(VP),

: intellectu alia

v*v6v,

@

ammalia n.

XXII,

q.4,

1, p. 1179,

p. 439,274)

a.1,

enim

enim

separabilem... rzom., c.7 (5 3

(cf.

inuestigant 213)

ouis

1160

; Q. de asjnza,q.i3

qui in animalibus

posuit

(ed. Leon.,

(ed.Robb,p. potentiam

: Auiccnna,

De an&u,

Et ista

uirtus

uirtutum

agitur) XXII,

suo Y1a

sensibilium

autem

~1; cf. 111 G, u.

n hominem

; 1s III Jeti&

Isaac

Israeli,

lgi,7);

(cf.

non

31-32)

hf.(ed.

est Auicennae, -

u. 65-68) habet

; IV

: cc Hec

qui tamen

: cc In

nomen

qui

munus

aliis

bht.

do&.

aestimatiuam De tie?.,

Wolfson(p. huius

autem

; IV 3

ad 3

p. 816-817,

Thomas,

(p.

Auicenna 38,

122),

potentiae

est n&~ra,

et est illa quam

I (p. 7, 82-86)

anime a.i,

Dionysium

Arch.

Muckle,

SecundumH.A.

)), et Auerrois,

q.2,

; apud

a.3

: cf.ipse

u. 219-220)

Ia, q.78,a.4.

p. 32-33,

(p. 416).

ab animali,

u. 425 et 434)

a.2 (ed. Moos,

; Ia,q.110,

Lz%w &

)), sed dottrina naturalem

75-91

distinguere

In U .S’es#., d.24,

d.2G, q.1,

317-323)

ui]

existens

@

non est nisi in conìunctione

sec. Thomam,

p. 479,

200

207 existentem]

substancialis

mate&&

407),

N aestimatmam

; p. 89,

: in

Q Yla

enim]

e rationalitatem

; Dion.,

in animalibus

I J (p. 86, 96-03

uisui

modo

et de po&nciiJ eim (ed. Gauthier,

siue intelIectus

3, 872 B

Cwnp. Iibri de mezvoriu (ed. Shields-Blumberg, per rememorationem.

quodam naturalis

ostendere

De dm

de cogitatiua

a.1

+ 220

est de genere

uult

rationalitas

; P.G.

non

De uer., q.13,

YC

cogitatiua

(non

in sui]

igg

coniungitur]

vi,

ab Anonymo,

ad 4, ubi tamen

n. 39);

; C.G.,

Auicennae,

; cf.Auerroes,

sed non 203

De &.

201

&zx. va,

inuenitur. 201 in animali : iam quodam modo 13 ; cf.324, 12; 334, 25 ; 339, 6) : Nbestie sunt estimantes ; cf.supra adn. ad 191-222, 194. 202-203 estimatiuam

doctrinam naturae

et intellectum

: Dionysius, d.3,

proponitur

‘P(V4P,l

v*

se non]

)) non

p. 314,

Leon,

ad 1gi-zz2),

sensibilem

2> ad

animalibus

attribuit

existimationem

adn.

In 1 Cent.,

qla

sui suppremo

sic concordat

rememorant

potenciam

a.2,

1937-38,

a.1, ad g (ed.

Thomas

cf. supra

: iam

E

q.1,

in omnibus

animalibus

F

illa]

218

lgg in sui suppremo

2,

uox

&t. MA., q.14,

est inter

cf. d.35,

posuit

Y : ‘P(V*F,

intehectiuo YaC

: Auerroes, 111 7, u. 53-3G (p. 419) : CC Virtus : eadem dottrina, sed terminis inuersis

separatis,

1).

VI

24;

0x2.

coniungitur

-

media

ad corpus

ei]

sensitiua

uis

sed a substantiis potencia

W(BgBo~)

200 intellectiua]

, Faa

ANIMA

lignum ; estimatiua autem non apprehendit aliquod indiuiduum secundum quod est sub natura communi, set solum secundum quod est terminus aut principium alicuius actioms uel passio&, sicut ouis cognoscit hunc agnum non in quantum est hic agnus, set in quantum est ab ea lactabilis, et hanc herbam in quantum est eius cibus ; unde illa indiuidua ad que se non extendit eius actio uel passio, nullo modo apprehendit sua estimatiua naturali : naturalis enim estimatiua datur animalibus ut per eam ordinentur in actiones proprias uel passiones prosequendas uel fugiendas.

nichilominus tamen hec uis est in parte sensitiua, quia uis sensitiua in sui suppremo participat ahquid de ui intelIectiua in homine, in quo sensus intellectui coniungitur ; in animali uero irrationali fit apprehensio intentionis indiuidualis per estimatiuam naturalem, secundum quod ouis per auditum uel uisum cognoscit f3um uel aliquid huiusmodi. Differenter tamen circa hoc se habet cogitatiua et estimatiua : nam cogitatiua apprehendit indiuiduum ut existentem sub natura communi, quod contingit ei in quantum unitur intellectiue in eodem subiecto, unde cognoscit hunc hominem prout est hic homo et hoc lignum prout est hoc

onz. YIEC

DE

34-36).

in

et ideo uocat

21~

220



et 1tenebra. Lumen autem ut color est dyafani secundum quod 1actu dyafanum ab igne aut huiusmodi, ut quod sursum 1corpus ; et enim huic aliquid inest unum et idem. Quid quidem igitur 1dyafanum et quid lumen, dictum est, quia neque ignis est neque on-mino 15corPus neque defluxus corporis nullius : esset enim utique aliquod corpus, et 1dc ignis aut hulusmodi alicuius presencia in dyafano. Neque enim possibile est duo corpora simul in eodem esse. Videtur autem lumen contrarium esse tenebre. Est autem tenebra 1priuatio huiusmodi habitus ex dyafano. Quare palam quod 2oet huius presencia lumen est. Et non rette Empedocles, 1neque si aliquis alius sic dkit quod feratur 1lumen et extendatur medio terre et continentis, 1nos autem lateat ; hoc enim est et extra 1eam que in ratione ueritatem et extra ea que uidentur : in paruo 25enim spatio lateret nos, ab oriente autem in 1occidens latere, magna quidem multum questi0 est.

; cf.

:

: om.q

21

:

:

:

2

:+

:

@(pecia IO) @(PiF~Bll), @(BoiO*) distinxit incipitpecia Io in @ dicmm sit quod Ve, Vi, ‘Z’iC

1 y mm

:

7 Nunc II II 15, 419a7.

16, 4%9b4.

17 VisibiIe

:

Y : Y?la(V=F, Ve), Ylb(ViF5), Ylc(VhFd~) 3 secundum] per Ymc (et accidens OPZ.Vg) : om.CD, V*F, FG sub] et praerz. @

:

:

: : on. :

: om.

:

1 est 18

mppl.

est] OPZ.@

; sed

(cf.

:

: : om.p : :

JUpra II 13, i*) : om. CO&

cf. Ar.,

418azy,

et infra

a. 32

22

:

8 De odore 11 19, 4zia7 : 4iSa2y. 19 dictum sit

io

: II i3,

418bl7 4t8bi8

418bzo

418b2G

uisibili ; secundo ostendit quomodo ui sibile uideatur, ibi : Nunc aatem in tantum mangestum etc. Circa primum duo facit : primo manifestat quid 15 est uisibile, distinguens uisibile in duo ; secundo determinat de utroque uisibili, ibi : Ksìbile enim est color etc. Dicit ergo primo quad, cum dictum sit quod propria sensibilia sunt que unusquisque sensus zo proprie percipit, illud sensibile &gs proprie perceptiuus est z&xr, hoc est &sibiZe ; sub uisibili autem comprehenduntur duo : nam zhibile et est COZOT-, et est quoddam aliud qgod ratìofle qkdem

Ar. Ni NP(T, AE), NP(vp, W%r) Np(pecia 4) : Npl(fSy), Np*(~c, PT) Nr 418a26 Cuius Ni (-v), T(I, 21 ; cf.1113, II) : Quoniam v, 27 ratione Ni (-z), T, T(24) 26 quidem (= $v P) Ni (-CZ), Npl, a, T(I 11 13, II) : + igitur(= + 06vc&) V, tu, Np* (-a) NP uere n, Np (-PT) : uere ratione p cns Ni*(x), Npl, CJ : esse V, E, NP, T enim CJ 28 existit Nil(-t), Np contingit V, E,, NP motiuus 28 erit Ni (-v), Npl, Np**, T(29) quod dicimus (-xi- 9) V, 9, Np2b(p$ 31 essendi NP, v, Np, T(354) existendi Ni* (-v) 15-16 et sic Np*, T(IOI) Ni, Npzb, T(Gj) mouens Np1 : o,w. Np** 418b3 dicendum est TC,Np, T(74) dicendum quid est Ni (-7~) et sic set V(A), NiNpl-* et sic aut V(dett) 20 etl ?& v aEte quod p13%r etiam 17 simul V, 9, Np%, T(I~I) Ni (-T), NpXSa sic pOW_ Np sicut vx NP, ?T(184) 22 medio] in praem. vp, z 23 enim Ni (-q), Np, T(188) autem V, q Np 2.5 lateret Ni latent(-tet) Np utique (= &v) Nr 26 questio (quad IW questio quod p) est] h~#. X, z, Np

:+

418bi3

Gustabile 4iSaii-$7.

: 11

21,

422aS.

1 I De tangibili

: 1122,422bl7.14

Nunc :

2a

124

LIBRI

SENTENCIA

SECVNDI

: (P(P~FzBP),

@(pecia

10)

quod]

38-59 sicut 84-85

-

nasi] -

quidam

f. 8vb31,

q.at,

33-34;

1 10, 73a34-b3,

essentialis

p. to7,

44-45

(A.L.,

IV,

; p.

(-curi)

Y

F4aPa)

De mhu,

a.a (ed. Borgnet, p. 119, transl.

go-gi

108, a3-a7

numerum

; ipse

V*),

111 3,

hoc

esse]

C.G.,

Riet,

allqua

sit

VE,

VOW)...

: cc sicut

Vi,

80 Lumen : 418bg. ; Mef., IV 4, ioo4bi1, etc. et uitrum f. 17vb (ed., p. 136, 11-1~) : cc et lapides quosdam... ; Albertus, p. dog, 66-G7 : uet uitrum et crystallus x.

Ve,

83 motiuum]

Vi,

Y1a

etc. 8z Est

VEW,

notte

+

lucidi

Y1c

sicut

lucentia... 4a-36

II 67, u. 77-79

ut cum dicitur 63-G4

: 11

D ; cf. Anonymus,

Per se -

proprie

:Homo

noctiluca

(ex 418bl

In a% mhu

Pi) JW.

tD

F6

V) Yla

: uitrum

(cum

D, e quo pendet

Anonymus, predicati

Y

tD, PF,

VE : om. ceff

?Fa,

Alber-

In ak anzkza 11-111,

: cf.Ar.,

Am/. pouf.,

: xscilicet de genere propo)) ; Albertus, p. 103,3-4 ; : cf.Ar.,Ami. po$f., 11 14, g6bao go-gi ut lapides quidam et uitrum : (p. 233)

est rationalis

passionis

ty,418bzG.

unoquoque

: ei

Va, 03Pl?z,

58 coloris

cum adn., e quo pendent

: 4tXb4. ; Auerroes,

causa subiecti,

p. 4ogbg-IS),

33 utroque]

48 eius

Yjc

sunt

ammalia

3g Est

V 19, loaaaa4-36

om. Q

V*)

: lapides quoddam cantrum (quidam et aurum : uel F*, V*F :et‘Da gGconsequitur

infra, AP., 11 13,4igas,

non predicatum

11 58 (t. XIII,

E&J~ (dmf

se] bom.om. F4s

Fbc

(alia

: 11 15,4igai.

7) ; Mef.,

~cr.

V@W,

p, 195)

non

2~ non]

‘P(V*F~) se F, Y~c, secundum

et uitrum

quod

; nec

autem

p. ia., ~2-13,

-

gy aut PiBll,

GG-67 (ed. Van 35 Non

Thomas,

quidam

Q

per

: ed. SIest]

@ : ex Y

lapides

est causa predicati,

VjF5), +

57-60

t. 33, p. 184-186) IV,

Ylb(

da uisibilis]

XOO aliqua...

13.

(A.L.,

VaF,

Y

(58 et

Q

codd

in qua subiectum

p. 93, 17)

Themistius,

(debbi bomom.

V*)

secundum

g3 naturam]

Albertus, a Iacobo

sitionis

cristallum

orrz. @ autem] Y

: cf.Auicenna,

de bombe,

‘4’ : Y?(

tD, Fda (deerf 57 per]

: consequntur

VE)

a7 noctiluce tus,S.

on.

om. Q

dyaphani

et lapides ~ewiz.

@(Bo’O~)

41 esse uisibile]

ANIMA

passio&. Quod probat per hoc quod omnis color est motz&s dyaphani seczwzd&v uc&w ; dyaphanum 65 autem idem est quod transparens, ut aer uel aqua, et hoc habet color de sui natura quod possit mouere dyaphanum in actu ; [et] hoc autem quod mouet dyaphanum in actu est uisibile ; unde sequitur quod color secundum suam naturam est 70 uisibile. Et quia dyaphanum non fit in actu nisi per lumen, sequitur quod color non sit uisibilis sine Zwvzke.Et ideo, ante quam ostendatur qualiter color uideatur, dicerzdzm est de hmzkze. Deinde cum dicit : Est z@waZi@d ~a~bunzmz, 418b4 determinat de hiis sine quibus color uideri non potest, scilicet dyaphano et lumine. Et diuiditur in partes tres : primo ostendit quid sit dyaphanum ; secundo determinat de lumine, quod est actus eius, ibi : Lwnen atitetz est /km act.vs etc. ; tercio 80 ostendit quomodo dyaphanum est susceptiuum coloris, ibi : Est a.wtem coZorz3etc. Dicit ergo primo quod, cum color sit motiuum secundum suam naturam dyaphani, necesse est quod dyaphanum sit aZzi#d, Est autem dyaphanum 85 quod non habet proprium colorem ut secundum ipsum uideri possit, set est susceptiuum extranei coloris secundum quem aliquo modo est uisibile. Htikwzodi atitem dyaphanum est sicut aer et qzu et m#Zta corpora solida, ut lapides quidam et go uitrum. Licet autem alia accidencia que conueniunt elementis et elementatis, conueniant eis secundum naturam elementorum, sicut calidum et frigidum, graue et leue, et alia huiusmodi, tamen dyaphanum non conuenit predictis ex natura aeris aut aque gs secundum quod huiusmodi, set consequitur quandam naturam communem non solum aeri et aque, que sunt corpora corruptibilia, set etiam celesti torpori, quod est perpetuum et incorruptibile. Manifestum est enim aliqua celestia corpora esse 100 dyaphana : non enim possemus uidere stellas fixas, que sunt in octaua spera, nisi inferiores

~5 designari potest, set non habet nomen proprium sibi inpositum, quod quidem uisibile competit hiis que uidentur de notte, sicut sunt noctiluce et putredines quercuum et huiusmodi, de quibus erjt z,w~~zjk&win processu huius tractatus, post30 quam ingressi fuerimus in cognitionem uisibilis ex cognitione coloris, quod est manifestius uisibile. 418az9 Deinde cum dicit : VisibiZe enz’tvest coZor etc., determinat de utroque uisibili. Et primo de colore ; secundo de eo quod dixit esse innominatum, ibi : 35 iVon utitem ommk zisilvX~ etc. Circa primum duo facit : primo ostendit quomodo color se habet ad hoc quod sit uisibilis ; secundo determinat de hiis que requiruntur ad hoc quod color uideatur, ibi : Est igzkw aZiq.vid dyapbanzm etc. 40 Dicit ergo primo quod, cum color sit quoddam uisibile, esse uisibile conuenit ei secundum se : nam color in eo quod est color est uisibilis. Per se autem dicitur dupliciter. Vno enim modo dicitur propositio per se cuius predicatum cadit 4s in difIìnitione subiecti, sicut ista : Homo est anima1 ; anima1 enim cadit in dif%nitione hominis ; et quia id quod est in dititione alicuius est aliquo modo causa eius, in hiis que sic per se dicuntur, predicatum est causa subiecti. Alio >O modo dicitur propositio per se, cuius e contrario subiectum ponitur in difhnitione predicati, sicut si dicatur : Nasus est simus, uel : Numerus est par ; simum enim nichil aliud est quam nasus curuus, et par nichil aliud est quam numerus 55 medietatem habens ; et in istis subiectum est causa predicati. Intelligendum est ergo quod color est uisibilis per se hoc modo secundo et non primo : nam uisibilitas est quedam passio coloris sicut simum est passio nasi. Et hoc est quod dicit GO quod color est secwzdzvz le uisibile BOZ raiione, id est non ita quod uisibile ponatur in eius diflinitione, set quia zk Je z$o /&et cuzuam ut sit uisibile, sicut subiectum in se ipso habet causam proprie

C-F61 >G ergo

DE

II-III,

f. 8rb

: c ut

glacies

et uitrum

et

CAPITVLVM

(418az7418b19)

XI V

spere planetarum essent transparentes uel dyaphane. Sic manifestum est quod dyaphanum non 105 est proprietas consequens naturam aeris aut aque, set aliquam communiorem naturam ex cuius proprietate oportet causam dyaphanitatis assignare, ut post apparebit. 418b9 Deinde cum dicit : Lz4men uutem huius 110 actus etc., ostendit quid sit lumen. Et primo manifestat ueritatem ; secundo excludit errorem, ibi : Quid quidemigitur etc. Dicit ergo primo quod lumen est mtza&p,bmi seczmdumquodest dya$banum.Manifestum est quod 115 neque aer neque aqua neque aliquid huiusmodi est actu transparens nisi fuerit illuminaturn ; ipsum autem dyaphanum secundum se est in potencia et respectu luminis et respectu tenebre, que est priuatio lurninis, sicut materia prima est 120 ut potencia respectu forme et priuationis ; lumen autem hoc modo comparatur ad dyaphanum sicut color ad corpus terminatum, quia utrumque est actus et forma sui susceptiui. Et propter hoc dicit quod Z.wveB est quasi quidam 6oZor&z$wz~ ~ec.wd~z?z 125 quod dyaphanum est actu factum dyaphanum ab aliquo corpore lucente, siue illud sit ignis mt aliquid aliud bzkzwzodi, sicut aliquod corpus celeste : esse enim lucens actu et illuminatiuum commune est igni et torpori celesti, sicut esse 130 dyaphanum commune est aeri et aque et torpori celesti. 418b1j Deinde cum dicit : Quid quìdem ìgitur etc., excludit falsam opinionem de lumine. Et circa hoc duo facit : primo ostendit quod lumen non est @(pecia

prius

418b13

bom.om. tur

F

@

@ (118-120

: on.V*) (cf. Ar.,

sec.m.

V4

1G4 X]

: infra,

8, 138b1g-21, et ad 2.

pr.m. IX

@,

fe6.m.

V*

(hec

: cf.infra

autem

lucente -

Quid

d.13,

sunt

JW, turn W

+

F,

: in

Pi

: +

p,

Y1c

siue

(exp.)

Yrb aut]

: Quod

104

cf. u.

Y1c

IIZ, wm

: om. @,

: 418b2o. cf.ipseThomas,

137 Et non p. 112,

cum adn.

13-1G);

; 1121,

et ante ipsum incidere

C, a.2 (ed. Borgnet,

enim

+

adn.

FG

huiusmodi]

orrz. @ 118-119

: siue

@,

VaF

ergo

IU ibi]

Y

obxc. Va aut Pi

128 i&uninatiuum

CO&;

Sic]

: on.@,‘Pb

autem

om. v*)

unte quedam

: 418b13.

p. 102,7-22;

uisibilia)

est]

Vi)

fr.

aliquod

IG~ priuatio]

u. 207,

Y+(V4FaJ Jtipra, M. 80)

ut @,

120

(actu (aliud

ipse (Democritus)

autem

Iti ZZSeat.,

bom.om. BZI) Y

132

(A.L.,V,

(cf. 114

ZUasa

actu

112 Quid

transl.

: cc Putat

defluunt

:Albertus,

+ v4,

corpus ; secundo inprobat quandam solutionem ad rationem quandam per quam potest probari lumen non esse corpus, ibi : Et tionrette EmjedocZesetc. Circa primum tria facit. Primo proponit intentum. Et dicit quod, cum dictum sit quid est &aphuwz et quid Zumeti,ex hoc manifestum est quod lumen seque est z&zis, ut quidam dicebant ponentes tres species ignis, carbonem, flammam et lumen, neque est aliquod corpw omnìno, Eeque aZiqtiìddefluens ab aliquo corpore, sicut posuit Democritus lumen esse quasdam decisiones defluentes a corporibus lucidis, scilicet athomos quosdam : si enim essent aliqua defluencia a corpore, sequeretur quod essent tiZiquod corpus, et sìc nichil aliud esset lumen quam presencia ignis aut aZìcuiuslmkwzodi corporis in dyaphano ; nichil ergo differt dicere quod lumen est corpus et quod est defluxus corporis. Secundo ibi : Neque enim possibiZe etc., probat quod proposuerat, tali ratione. Inpossibile est duo corporu esse sìm.vZ; si ergo lumen est corpus, inpossibile est quod lumen sit simul cum corpore dyaphano ; hoc autem est falsum ; ergo lumen non est corpus. Tercio ibi : Videtur autem Zumen etc., probat quod lumen sit simul cum dyaphano. Contrariorum enim est idem subiectum ; lumen autem et tenebra sunt contraria secundum modum quo priuatio et habitus est quedam contrarietas, ut dicitur in X Methaphisice ; manifestum est autem quod tenebra est quedam prìuatio hwkwzodi habìtus, scilicet luminis, ex dyapbaco; et sic subiectum

Tb(ViFGJ,

u. 13.2, c~m ad,,.)

potenzia

V4 va,

Ve),

xog est ~z~ppl. c.wz Ya (c$

@*,

u. 325-340.

aBoethio p. 3 1)

a quibus

-

: siue

: ?P(VaF,

Y

V4 coti

12G lucente] ut)

143 Democritus

ed. Thurot, dyaphano

et respectu1

Y 418b12

zilluminati0

418b1G 108 post

@(Boro&)

: postea VW’, : Quad

; c$ u. 140)

E&-la

hiis

W(PiFaBZ1),

IO) :

108 Post] &.,

125

122 color] ve,

WW’

V*

: +

+

: illuminatum

150 alicuius] huius

F*,

V6r,

igitw

(-Pi)

Quid

et respectuz comparatur 127 sicut

aliquid

@, @,

?BZ*, @*,

Y1b~ ~cr. (ex

-

luminis] (termina-

@, V2F,

Y? (-v4), Y1b,

Fe

; Jed c-

V*F,

Vi,

Fa, Ar.,

Vd

quidam - lumen : Ar.,Top., V 3, 134b28-13Ia8 ; d.13, q.l, a.3, arg. 3 et ad 3 ; Z5, q.G7, a.2, arg. 2 ; Alexander, Zfl De se#Jn (Toledo Cab. 47.12, f. 42rb ; qui circa Epicurum ydola quedam &Zeentia similis forme uidere n ; cf.Rodier, t. 11, p. 274. 149-13 1 et sic aut alicuius huiusmodi presentla in lucido )) ; Anonymus,

142-143

ZnZZSent.,

gG ; Zn De Jefl$%, I 4, 23-24 Leucippus

uidentium

t. 27, p. 245a)

oculis,

et posterius et sic fieri

: Net sicesset

ignis

; Albertus, De anima, p. 111, Ig. - Aliter et uere (cf. adn. crit. ad Ar., 418b13-IG) Albertus, S. 1 bomine, q.21, a.1, sol. (ed. Borgnet, t. 35, p. 181a) : aLumen neque ignis est neque omnino corpus neque deffuxus corporis ullius (esset enim aliquod corpus), Jet est ignis aut alicuius huiusmodi presentia [str. :potentia ed.] in lucido 1); Themistius, f. 18ra (ed., p. 138,43-43) :aEstautem neque ignis ipsum lumen neque sol neque reliqua astra, set que in dyaphano ipsorum presentia n. 1Go-1G1 Contrariorum... est idem subiectum : Ar.,De Jompno et uigiZia 1, 453b27-29, Vetus et Noua (ed. Drossaart Lulofs, p. 21-23) : cc nam extrema semper in aliis et in naturalibus ckca k&rn Juceptibile uidentur fieri et eiusdem esse passiones )j, e quo loco duo axiomata eruta sunt : (1) uContraria nata sunt fieri c&z idem 1) (quod laudat Thomas, Zn 1 Sest., d.17, q.2, a.3, arg. I, et saepissime) ; (2) e Contrariorum idem est swep&tirn 1) (quod laudat Thomas, De ner., q.13, a.3, arg. 2), uel e subiectum )) (Zn ZZ Sent., d.31, q.l, a.l, arg. 2 ; Zn ZZZSent., d.2G, q.l, a.2, s.c.2 ; De xer., q.2G, a.3, ad 7 ; C.G., 11 30 (t. XIII, p. 33ga24) ; Zn Met., XI 12, in 1oGSa1o11). Cf. etiam Ar., Afet., V 12, 1o18a28-29, a Guillelmo transl. :(Contraria dicuntur) : CC que plurimum differunt eorum que in eodem susceptibili )), quae tamen uerba ad confectionem axiomatis nullius usus fuerunt, cum desint tam in Metaphysica uetere quam in Media (cf. A.L., XXV 2, p. 97, IO cum adn.) et in Arabico-Latina (cf. Averrois in Zibrwn V [A]Met., ed. Pomzalli, p. I~G, adn. 32). 1G4 in X Methaphisice :AL,Met., X G, In De anima ZZ-ZZZ, f. 8rb

I*,

wv33.

133

140

14s

150

418brT 15s

418bl8

160

165

126

SENTENCIA

LIBRI

SECVNDI

tenebre est dyaphanum ; ergo et $resencia ditti habitus, scilicet lucis, est Zkvzen;ergo est simul cum dyaphano. 120 Deinde cum dicit : Et nonrecfe Empedoclesetc., reprobat quandam responsionem ad rationem quandam que potest fieri contra ponentes lumen esse corpus. Potest enim contra eos sic argui : si lumen est 175 corpus, oportet quod illuminatio sit motus localis luminis aduenientis in dyaphanum ; nullus autem motus localis cuiuscunque corporis potest esse subitus siue in instanti ; ergo illuminatio non esset subito, set successiue, cuius contrarium uidemus, ISO quia in eodem instanti in quo corpus lucidum presentatur, illuminatur dyaphanum totum simul et non pars eius post partem. NOTZre&e autem Empedocles tiepe quicunque aZz&r di.& quod lumenjerajw motu locali tanquam 185corpus et extendatw successiue in spatio quod est medium inter terram et continens, scilicet celum, et quod ista successio ~OJZaieaj,set uideatur nobis quod totum illuminetur simul et subito ; ~306 mhz dictum est et contra iverzYa$eiz que potest ratiofie 190 percipi, quia ad illuminationem dyaphani nichil requiritur nisi diretta oppositio, absque obstaculo medio, corporis illuminantis ad illuminabile ; item est contra id quod apparet : posset enim dici quod successio motus localis $zpartio spatio lateat 195 m.r, set quod lateat nos successio in motu luminis ab orkzte usque ad occidentem orizontis nostri, hoc habet magnam questionem, tanquam difficile aut omnino inpossibile.

@(pecia praem.

W~B$O~)

IO) : W~P~F~B~l,l, lumen

fob$c. pr.m.

: lumen

Ylb) Vd)

i93 207

27J, 279-JJI porum] corporis

praem

Quidam

VO, ?W

Y

-

: Y~~V*F,

BalBb*DtiGjlPbP*

PiBl’,

item

O4

sunt]

: corpus

: Iterum

~o.w.onz. Y

@

Vs

Va),

: obsc.

(-lZ)

220 aliqua]

Pi,

enim

Y

NATVRA

LVMINIS,

NECESSITATE

ET

LVMINIS

AD

DYAPHANI, 200

VIDENDVM>

Quia uero hic agitur de natura lum_inis, et dyaphani, et necessitate luminis ad uidendum, de hiis tribus considerandum est.

Circa naturam igitur luminis diuersi diuersimode opinati sunt.

Y~c~WF~*j

u%-169

ozv. @

195 quad]

oz

Vi

cet#

: uero 224

cum]

185 in] et @

(cf.aahmp.) V*F,

dum

ergo

-

: neque

nos om. Bll,

@ (set -

dyaphano] F

om. Y

i90

Fa)

211 reuerberatur]

(mppl.,

nichil]

non

sed Y~&c

lgg-97 CZ. APP., P. ~71-rantur @ 2i3 cor-

Y~c

: opiniones de luce confusius recensuit c. 1242 Albertus, s. de bokze, q.21, a.1 (ed. Borgnet, t, 35, Bonauentura, In 11 se&., d.13, a.2 et 3 (ed. Quaracchi, t. II, p. 317-329) ; ex Alberto et Bonauentura ;IR,q.G7, a.2 et 3. Quae in 5’wwza & &ke dixerat in cIariorem formam redegit Albertus, De anima, p. i 11, Ips:CC Sentencie autem de lumine ualde differentes sunt, et reducuntnr ad quinque 11; e quo hic pendere uidetur ‘I’homas :primae opinioni Alberti, p. I I I, 18-20, respondet prima Thomae, u. 207-225 ; secundae Alberti, p. 1~ 1, 21-23, quarta Thomae, u. 291-304 ; tertiae Alberti, p. 111, 24-2G, secunda Thomae, u. 22G-240 ; quartae Alberti, p. 111, 27-30, tertia Thomae, u. 287-290 ; quintae Alberti, quae est uera Aristotelis dottrina, p. 116, 36ss, quinta Thomae, u. 305-323. 207 Quidam : haec erat opini0 u antiqui Democriti )), secundum Albertum, p. i 11, 18 (cf. supra, u, 145, cum adn.) ; Platonis in Timeo (45 b), Empedoclis (cf. 418b2o) et Democriti, secundum Aristotelem in De semti, 12-3,437bio-438ai2, 208 in littera : 418bi4-is. 208-213 ad corporum : Auicenna, De anLwu, 111 2 (cd. Van Riet, p. 180,43-49) ;Albertus, p. I I 1, 49-> >. 222 methaphorice : cf.Auicenna, De animu, 111 2 (ed. Van Riet, p. 180, 52) : cc nomina sunt transsumptiua )), ab ipso Thoma laud., In 11 sent., d.13, q.1, a.3, ad 4. 226 Quidam : hanc opinionem in duas distinxit Albertus, 5’. & bokze, q.21, a.1 (ed. Borgnet, t. 35, p. 17lb), secundum quod (( accipitur spiritus 205-2oG diuersi

p. 174~184),

pendet

pro quod

corpore, spiritus

diuersimode

e quo pendere

Thomas,

opinati

uidetur

sunt

a. 1252

In Ii Sent., d. 13, q. t , a. 3

sicut

accipiunt

est quoddam

eum corpus

philosophi, subtile...

sicut

habetur

)), uel secundum

in libro quod

205

Quidam enim opinati sunt lumen esse corpus, ut in littera dicitur ; ad quad dicendum moti sunt ex quibusdam locutionibus quibus utimur loquentes de lumine : consueuimus enim dicere quod 210 radius transit per aerem, quod reuerberatur, quod radii se intersecant, que omnia uidentur esse corporum. Que quidem opinio stare non potest propter rationes quas Aristotiles in littera adducit, et plures alias facile esset adducere. Non enim ~11 facile esset assignare quomodo huiusmodi corpus per totum emisperium subito multiplicaretur aut generaretur uel corrumperetur, quomodo etiam sola oppositio corporis opaci esset causa corruptionis huius corporis in parte dyaphani aliqua. 220 Quod autem dicitur de motu luminis aut reuerberatione ipsius, methaphorice dictum est, sicut etiam possemus dicere quod calor procedit dum aliqua de nouo calefìunt, uel reuerberatur cum habet obstaculum. 225 Quidam uero alii dixerunt quod lux est quedam natura spiritualis, argumentum sumentes quod in

YlbfKF5j,

ante parte

ANIMA

de luce spirituali

p. 12G-127),

: cc Augustinus

proprie

nec non Bonauentura, quam

de corporalibus

enim

uidetur

uelle

dici docuit

et etiam

qai Augustinum

secutus

D (1s II Setzt., d.r3,

a.r,

quod

est

q.1,

lux in spiritualibus

lucem

spiritualem

: cc Lux

ad opp.

uerius

ueriorem

de spiritualibus 3

; p.

3rrb),

inueniatur

ut patet

quam

(De Gen. ad liff.,

esse lucem

et corporalibus

dicitur

ex ipsius

in corporalibus

Thomae x.

proprie, uerbis,

235-240

si

: ueri simile est hic ad hanc partem Bonauenturae doctrinae quae nomen s lux x proprie dici de luce spirituali contendit, Thomam extendere quae de distinctione Bonauenturae inter lucem et fulgorem dixit : nihil prohibet s lucem N spiritualem uocari lucem, sed hoc non erit nisi aequiuoce ; cf.infra, adn. ad u. 29G-300, 243 spiritualior : Ar., Etb. Nic., X 8, rr73b3G-rr7Gar (A.L. XXVI, 3, p. 35j> 32) : ((Differt autem uisus a tactu puritate )) ; Albertus, .Lect. in Efb. (Vat. lat. 722, f. 19ovb) : cc set in uisu non recipitur aliquid ex medio neque ex obietto nisi sola intentio sensibilis, et ideo ipse est spiritualius recipiens x ; Thomas, h Efb., X 8, 63-78 ; In Mef., 1 1, in 98oa23-27 ; In IV Se& d.48, q.2, a.4, ad I ; C.G., III 53 (t. XIV, p. r47b4-3) ; I@ Siae, q.83, a.4, arg. 3 ; In e$. 1 ad Cor., XII 3 (Piana, t. XVI, f. 79va H) ; infra, u. 11 19, 87 ; 11 30, 132 ; In De Jen$ze, 1 3, 27-28. 24G-248 nam - celestibus : cf.infra, II 83-85 ; Themistius, in 4r8b8-9, 12-13, f. r8ra (ed., p. 137, 32-34) : NDiuinum quidem igitur corpus semper est perlucidum actu ; semper enim ipsi adest et lumen ; aer autem et reliqua aliquando quidem potencia, aliquando autem actu perlucida N ; Auerroes, 11 G9, u. 25-31, praesertim u. 30-31 (p. 23G) : cc ista autem natura celestis semper est ilhuninata N; Bonauentura, 1n 11 Senf., d.12, a.2, q.1, arg. 4 (ed. Quaracchi, t. II, p. 3o2b) : cc Lux est natura communis, reperta in omnibus corporibus tam celesquis -

diuersis

2G2

;

20,

tibus

quam terrestribus

111 2, Mtinster

1908,

PI(iuste Patres editores p. 398, adn. 1);

: De caelo, In De JenJx, 1 r, 19G-198). ad 5 ; P,q.78, a.3 ; Q.de 258 Aristotilis

cf.ipse

ad hunc Thomas,

11 14, 29ob3o-29la2G

anima,

2G2 spiritualior q.i3

(ed. Robb,

Bonauenturaelocum InIISenf., (species

: cf.supra,

p. 191-192).

d.17,

motus u. 243.

locum q.3,

quae

Aristotelis

a.1, arg.

causat 263-282

laudauerunt,

3 ; 1n WSe&.,

pace cl. uiri C. Baeumker,

d.48,

sonum

est illa sola quae

nam -

auditus

: cf.supra,

q.2, a.4; facit

Rodier,

1 10,

iEfe&

in 418br2,

; cuius oblitus 167-215 ; In II Se&

plagam

Beitrgge

t. II, p. 273. est Thomas, d.2, q.2, a.2,

SENTENCIA

270

275

280

28s

LIBRI

SECVNDI

@&.cia

: @t(PiF=Bfr),

IO)

coti

272

284

species]

@(B&O*)

+

sensibilis

(w/ inmutatione)

@*,

: Y’a(VaF,

Y?

Y

274 Fa,

VOW,

Ve),

quidam]

: cf.Ar.,De setu*, dyat-17. : uQuidam uero dixerunt quod hoc

disciplinales

186,

34)

quod

lumen

quod

color

eorum

~110 modo

et tegitur coloris

color

apparet

(patet

‘I’homam

non

1)

; cf.ipse

lux uel lumen esse falsum ipsius

habent

Auicennae

quorum

uerba

legisse,

nec

d. r3,

color

-

non

Alii : cc

a.3

multipliciter

in notte

cum Albertus,

aliud

que superat

et tunc

q.1,

wrz adn.

~cr. czw

Vr,

inmutatior

280

: Auicenna,

occultatur

est aliquid

manifestum,

Auicenna

II 1, ~96,

: mutatio V4 : in

W, ~ec.rz.V’

PiBll,

V?F,

Y’b,

om. Yrsc

Quidam est,

268 inmutatio

Y1C(V4F4a)

cf. supra,

aperte]

sui colon3

Zs 11 Se&

positionem

in noctilucis,

nichil

ezhhcia

colorem

Thomas,

; et hanc

; sed

288

287-290 lumen

est nisi multa

; in die uero

eorum...

uocatur

tamen

est in sole

Y~b(ViFs),

om. @

Vi

xec.zw.

ANIMA

Quidam uero dixerunt quod lumen non est nisi euidencia coloris. Set hoc aperte apparet esse falsum in hiis que lucent de notte et tamen eorum color occultatur. 290 Ahi uero dixerunt quod lux est forma substancialis Solis, et lumen defluens a luce habet esse intentionale, sicut species colorum in aere. Vtrumque autem horum est falsum : primum quidem, quia nulla forma substancialis est per se sensibilis, 295 set solo intellectu comprehensibilis (et si dicatur quod id quod uidetur in sole non est lux set splendor, non erit contendendum de nomine, dummodo hoc quod dicimus lucem, scilicet quod uisu apprehenditur, non sit forma substancialis) ; PO secundum etiam falsum est, quia que habent solum esse intentionale non faciunt transmutationem naturalem, radii autem corporum celestium transmutant totam naturam inferiorem. Vnde dicimus quod, sicut corpora elementaria 30s

cale& aut mouetur secundum locum ; inmutatio uero spiritualis est secundum quod species recipitur in organo sensus aut in medio per modum intentionis et non per modum naturalis forme : non enim sic recipitur species in sensu secundum illud esse quod habet in re sensibili) ; patet autem quod in tactu et gustu, qui est tactus quidam, fìt alterati0 naturalis : calefit enim et infrigidatur aliquid per contactum calidi et frjgidi et non fit inmutatio spiritualis tantum ; skniliter autem inmutatio odoris fit cum quadam fumali euaporatione, inmutatio autem soni cum motu locali ; set inmutatio uisus est sola inmutatjo spiritualis ; unde patet quod uisus inter omnes sensus est spiritualior, et post hunc auditus. Et propter hoc hii duo sensus sunt maxime spirituales et soli disciplinales, et hiis que ad eos pertinent utimur in intellectualibus et precipue hiis que pertinent ad uisum.

mutatione

DE

que notte

Relucentium nichil

quod

1~

accipiendo

omnes

lux apparet,

a.r,

,. De

lumen

supra

colorem,

quibus

intelligi

color

185,

fuerunt

cum lucent,

etenim

addit

; p.

12-15

quidam

lucent,

modos

et quando

p. 178-179

2 (p. 178,

; immo

colorati

animalia

est in eis lumen...

quando

S. & bomine, q.21,

De anima, IIl

manifestatio

dixerunt

inprobat,

occultatur

nisi

uisum...

uidetur

apparet

;

17-19 putantes

non

sentitur

in obscuro

set ipsa

euidencia

; sensibiliter

potest

in die, lux non

sentitur

anima, p. 113, 85 - rrG, 30, Auicennae

r

rationes

experimentum quod Thomae placuit). 291-292 Alii Solis : in sua Szu?z?za a% bozzine, q.21, a.1, duas : (1)Lumen est substantia spiritualis (p. r76a) ; (2) Lumen est forma substantialis et non substantia composita (p. r76b) ; in mente habuerit Adam de Puteorum Villa, De intelZ&ekix dicit : cc hec non est opinio alicuius philosophi 1),* forsitm (ed. Baeumker, WiteZo, Beitrige 1112, p. 8) : cc Prima substantiarum est lux )) ; secunda forsitan quodam modo fuerit dottrina Roberti Grosseteste, De hce seu de iwboatione fomumm (ed. Baur, p. 3%) : cc Formam primam corporalem, quam quidam corporeitatem uocant, lucem esse arbitror N (cf. L. Baur, Die pbilosopbie dei Robert GroJseteJte, BiJcbofJ ooti Limoin, in Beitrage XVIII 4-6, Mtinster i. W. 1917, p. 76-84) ; hae tamen opiniones,

tantum

exposuerit,

recensuerat

non

opinione

ipse

quae

a Cl. Baeumker

cum

materiale

prudenter

d.13,

a.2,

q.2,

1961,

p. 393-422,

Aristotelem

qui

rette

; de

errores

eius

transl.,

in Auerroe,

u. 19-20

(p. 237) f. rs3ra)

: sic[ut]

eius

: cc Queritur

11 70,

in textu

lumen

lumen

est in instanti...

habet potest

ueritatem fieri

habuisse

sobrius

Bigi,

La

et Et.

Gilson ; cf.

inchoatum

sed est presentia in medio

intentionis

uel intentio

optime

adn. ad u.

et similitudo

sit forma

substancialis

aliter

ad esse suum sentencia

forme

corporis

292-293,

habetur

non

habet

tamen

296-300. in Latinum istius (mag.

siue illa forma

esse materiale,

et spirituale

I)

; Bonauentura,

rette

N (1n 11 Setir., Piacenza,

TbomaJ, P. Bigi,

p. 402,

G4,

adn.

292-293

esse intentionale

intentionis artium

Arabica

1)

; Auerroes,

c. 1230),

Q. jrr 1

non est uerum

sit substancialis

Isl$q

est esse luminis Sent.,

d.r3,

a.3,

-

: cf.infra,

II 70, in comm. (MS. Siena

hha

;

set simi-

N (f. 166va-

est in instanti...

uel iMeMionaZe ; dicendum

33,

ibn I+nain

accidens,

siue accidentalis

generatio

1rr II

ad ordinem

forma

dixi in adn. ad u. 226).

ex transl.

cuiusmodi

balbutientis,

doctrinam

essentia

in speculo

accidentis

ad esse spirituale,

2 0 huius

et confusum hanc

in Divm

tamen

de quinta

coloris

Item, nullius

quantum

a Commentatore,

ydolum

luminosi,

; minus

; cf.quae

~1; Anonymus sicut

uelaccidentalis?...

quod accidens

materiale,

luminosi,

qui

est substantialis

corporalia..,

conmtauit

contendit

in didono

corporis

quiddam

fuit Bonauentura,

inter

della hce in S. Bonaoentwa,

abftrina

docuisse

uidetur

philosophiae

philosophus

nobilissima

: AL,De ahza, 11 4r8br9-20, a Michaele Scoto 236) : cc declaratur igitur ex hoc quod lux est presentia

Et ideo dicendum Et hec

Ch.

L. Baur

est intentio

quantum

P. V.

substantialem

in mente

nisi primaeuae

sit forma

adtinet

in medio

in instanti.

cf.

sunt

Sed certe

cum

C. Baeumker,

u. 3-4 (p.

in medio

lux,

esse formam

doctrinam

ad lumen

non

sciret.

quod

dottrina,

lucem

: cc lux non est corpus, : cc lumen est accidens

tunc utrum

lucls in medio propositio in medio

Quod

sunt,

nondum

est enim

cl. uirorum

hic non nisi Bonauenturae adn. -

N uocatae

distinguere

Bonauenturae

et commentatores

L.III.zr, vb)

metaphysica

: ccVerum

reduxit

p. 32ra

II 24, 56, cum

litudo

a lucis

ab immateriali

physicum

Thomas

OphiOmS

Alberms

de prima

set generatio

ergo

quod

in medio,

maior et ideo

q.2 (ed. Quaracchi,

: ccEt hoc modo dicit Commentator super 11 De anima quod lux est habitus diaphani et quod est in ipso sicut intentio uel species 1) ;Albertus, p. rro,3G ;p. FIG, 73-7G. - Secundum Thomam, h IISeA, d.13, q.1, a.3 : ahec opinio ualde probabilis est )), sed non 2gG-3oo et si dicatur subtancialis : cf.ipse Thomas, Iti II Sent., d.13, q.1, a.3 : cc Et ; postea tamen eam firmius reiecit. quad illud quod uidetur non est lux, set fidgor quidam, dicendum quod illud quod nos appellamus lucem est illud quod per se uidetur ; substancialis Solis dicatur lux, non erit nisi equiuoce, quia accidens et substancia non uniuocantur in aliquo ; et sic nichil prohibct etiam

t. 11, p. sqa) uelsimilitudo

usquequaque si dicatur et si forma lapidem apud

uera

uocari

lucem

nos significetur

scripsit,

tamen

torpori

lucido...

est sensus

aut tenebras, homo

Bonauenturam Alio

obiechun

modo

quia secundum

et apud

alios

castigare, 1~

et operationis

dicitur

non

Philosophum

homo

ipse ftilgor qui est circa

instrumentum

in IV

v ; ex quo

cuius haec sunt uerba,

patet

Methaphisice Thomam,

1r~ 11 Sent., corpus

; et sic est accidentale

d.13,

[7, roo6br9-zo]

etsi

luminosum, complementum

non

est inconueniens

hic per imprudentiam

2.2, q.2, p. 321

: cc Vno

qui consequitur 1).

pro

modo

existenciam

e fulgor

lux dicitur lucis

quod

eodem

N uerbum

nomine

e splendor

1)

ipsa forma

que dat esse

in tali materia,

et qui etiam

CAPITVLVM

XIV

(DE

NATVRA

habent qualitates actiuas per quas agunt, ita lux est qualitas actiua corporis celestis per quam agit, et est in tercia specie qualitatis sicut et calor. Set in hoc differt a calore quia lux est qualitas SIO primi corporis alterantis, quod non habet contrarium, unde nec lux contrarium habet, calori autem est aliquid contrarium ; et quia luci nichil est contrarium, in suo susceptibili non potest habere contrariam dispositionem et propter hoc 315 suum passiuum, scilicet dyaphanum, semper est in ultima dispositione ad formam et propter hoc statim illuminatur ; non autem calefactibile statim calefit. Ipsa igitur participatio uel effectus lucis in dyaphano uocatur lumen, et si sit secundum 320 rectam lineam ad corpus lucidum, uocatur radius, si autem causetur ex reuerberatione radii ad corpus lucens, uocatur splendor ; lumen autem commune est ad omnem effectum lucis in dyaphano. @(pecia

: W(PjF*Bll),

io)

3oG qualitates 1 8 (P.G.

: Ar.,

actiuas

94, 816 B),

manens,

non

habet

De gen. ef torr.,

uero

111 3 (p. 194, jo-jG)

est qualitas

cf. ipse Thomas,

quam

in definitione

actiuam,

lucis

sicut

corporis miscuit idem

actiuus,

quod

ex mom

esse

Y) (418bi2-13). ad i, p. 423)

c.7,

$ 5 q.4,

Thomam

quae

: notio

fictitia

323 lucis]

onk Q

Damascenus,

generaturn

est naturalis

k

De jìa% ortbodoxa,

inseparabiliter

ignis

et in ipso

)), a Bonauentura

primi

: uox céleste

a.G, ad 2

; q.39,

8~primum

notionis

accidentaliter

et in aere

existimat

certe

non

arg.

alterans

Thomas>

est Aristotelea,

(( primum

Primi

hic ut eius

alterans 3

; In

mouentis

(cf,

qualitas Ia, q.76,

laud.

VI1

semper

(In 11 Sent.,

u Et primum

~1 (418bg)

e uerbis

j>. . . . p. i8g-196; Aristoteleae

; infra,

mouens...

illamque

ad

commenta 2 ;

eorum

In II Sen.f., d.30,

Aristotelis

Thomas

locis

dotto

111 sicin

in actum

Bonauentura

fieri

a uiro il,

tractauit,

K ab igne

aut P.I,

eruisse recensitis

in 434b2g-433aio;

ukimum alteratione

P (T?J &$,o~ok )), 434b32

lucis

q.2,

a.1,

uidetur

ed. Piana,

hi addendi

sunt

ex his duobus &s~wcov, et 435a1).

VI

Litt,

: De

ultimis

244a27) 3io

aliud

postea

communem ut quod

corporis

quintae

;

esse

essentiae

z, f. ioova

fl.

-

LeJ

CO+

céZe&es...,

uer.,

q.4,

a.1, ad 3 ;

locis

finxisse, quod

est nisi

de luce dixit,

a.1, q.2, p. 339-340 quinti

esse de natura

; cf.Th.

corpus

huiusmodi,

naturam

primi

Thomas

1) quam nihil

quandam

(In II Sent., d.14, qui lucem

nihil

immaterialis

diserte

per uirtutem naturalis uerbis

; primum

34oa2o)

apud Aristotelem (( materia

arg. 3 et ad 3), cum naturam

uaria

(( alterans

)), sed

Aristoteles

Bartholomodestius,

1, p. zG, g - 27, 3 ;

qualitas

his tribus

14,

))

accidcntalem

alterans...

notiones

; Meteor., illa

A.L.

cc est

in De amba uero dicit diaphanum

explicauerunt

a.1,

(non

corpore

transl.,

: (lux)

Duas

2gib32

corpus

caelum

28gaig-2%);

q.3, a.1,

(at tamen

; 17,

)), (( quintum

constituitur

(11 io,

celi )). -

2

laudat

formam

quod

0~ actiua

quamquam

est primum

ad

:

307 actiua

uerbum

Thomam

qui propriam

a Boethio

a.3,

ab Alberto,

est secundum

Thomas

I) eum reprehcndit,

: Ncelum

a.3

scilicet

11 1, 287a3

essentia

a.7 ; cf, q.91,

quidem

ga28-ioaio, q.1,

celi )) ; q.67,

: ipse

dixerat.

;

est translucens...

)), laud.

q.4, a.3, ad 3.

Solis et in aliis

uidentur

Cat.,

alterantis,

ipsius

de calore

lucidi

sentire

d.13,

suo Marte

4, in 244a2>-z7 uocis

ad u. 306)

: Ar.,

e quo

corpore

actiua

quod

in effectu

De Th.,

De ceZo, 11 IO, n. 12

corporis

in De caelo de primo

; d.17,

actiua

; In

uerius

scilicet

27ob21;

uidetur

a.2

; In Boefb.

In II Sent., primi

)), a quinta

sed notionem

non alteraturn

Pbys.,

1) ad exemplum

qualitatis

actiua

superius q.1,

laud.

actiua

alterantis,

et terra,

sententiam d.14,

(loc. omnium

Thomas,

; quando

aduenisse

Aristotelis

(Iti II Sent.,

substantialis,

a.1,

aqua

et K in perpetuo

Obscuriorem

specie

(De cado, 17, genus

aere,

a.3

secundum

per eam translucens

ita lux est qualitas

Aristoteles

corporis

est qualitas

est (c quintum

aliud ab igne,

translucentis

eficitur

; q.67,

que est qualitas

: cf.

alterantis actiua

ignis,

a.5, ad 5

: ccHorum

308 in tercia

corporis

uocatum

quae

p. 534)

est perfectio

et translucens

actiua

; P,q.5,

: ((lux,

p. 232) Baur,

et uox est Aristotelea

et Thomas

et derisibilia

alterans

: Lecorps

ad exemplum

ex igne

enim

In II Sent., d. 13, q.1, a.3, S.C. 2

est qualitas est 1)

accommodans

(ed.

qualitas

corpore

est in aqua

ille ut eius forma

uocem

calor

cf. quae ad u. 226 adnotaui)

primo

corpus

IIIa,

que ex sua essencia a lucido

fons

ad lucem

materiale,

a.2, q.2,

Primum

est qualitas

: usicut

posuerunt

philosophi,

naturam

contendunt

quidem,

: qualitas

a

: Iohannes

307 qualitas

lumen

translucens

luminis

phhopbje

postea

est elementum

sursum

(2)

non

: (lux)tcest

corpus

insanientes

dixerunt,

ignem

1) ; In De celo, 11 IO, n. 12 : , ad 3

: (1)Primum

COQW, hoc

IV

p. 34)

(ed. Squadrani,

de hce

Swn~a

est calor q.5,

alterantis

finxerunt

uidetur,

Traciahw

16, io2ob8-13.

; Ia,

))

; Meteor.,

309 est]ora.

Y%(V4F4a)

(ed. M. Buytaert,

corpus

qui tocius

addidisse

Grosseteste,

V

cf. Mef.,

Y?(VjF*),

8 et g, nec non ab ipso Thoma,

d. 13, q. 1, a.3

In II Senf.,

de Bononia,

Ps.-Robertus

lumi&

11 2, 32gb2o-2G

: ccLux

mutuat

contra

cum sole communicant,

maeus

Ve),

Hiis igitur uisis circa naturam luminis, de facili 325 apparet ratio quare quedam corpora sunt lucida actu, quedam dyaphana, quedam opaca : nam cum lux sit qualitas primi alterantis, quod est maxime perfectum et formale in corpoGbus, illa corpora que sunt maxime formalia et nobilia sunt lucida 330 actu ; que autem sunt propinqua hiis sunt receptiua luminis, sicut dyaphana ; que autem sunt maxime materialia, neque habent lumen in sui natura neque sunt luminis receptiua, set sunt opaca. Quod patet in ipsis elementis : nam ignis habet 33~ lucem in sui natura, licet eius lux non appareat nobis nisi in natura aliena propter densitatem ; aer autem et aqua, que sunt minus formalia, sunt dyaphana ; terra autem, que est maxime materialis, est opaca. 340

id est subsistentiam,

transl.

hypostasim,

S. de bomzke, q.2 1, a.1, p. i77, magis

: ‘W(V*F,

t,p.3~7a),necnonabipsoTho~(I~IISe~~.,d.~3,q.~,a.3,~.~.1;~~Boetb.DeTrj~.,q.4,a.3,ad3;I~,q.67,a.3,s.c.);Aui-

De amba,

Lumen

Y

a Burgundione propriam

d.t3,a.2,q.l,fund. cenna,

W(B&O~)

LVMINIS)

non

conici

potest

notionemque habet

contra-

: Ar., De caelo, 1 6, 27oal8-22 ; 8, 27ob32-27ia33 ; cf. Albertus, S. de bokze, q.21, a,i, p. 182a ; Bonauentura, In II Sent., d. 14, P. a.2, q.1, : cc eleuatum a contrarietate )) ; Thomas, 1s II Sent., d.13, q.1, a.3, ad 8. 3 18-323 Ipsa dyaphano : Auicenna, De anima, III 1-3 ; Iohannes Blund, TY. de anima, c. X, $ 123 (ed. Callus-Hunt, p. 32-33) ; Anonymus, De amba e$ depo~encz% eh (ed. Gauthier, u. 224227) : CC lux in corpore luminoso lux est ; in diaphono, id est in transparenti, lumen est ; in terso denso, splendor est ; in mixto uero, color est formaliter ; radius autem addit super lucem, quia radius est lux diretta )) ; Anonymus, De ~o~enc~k anke et 0bjecij.r (ed. Callus, p. I 7 1, 27-112, 1) ; Albertus, S. de bonzine, q.21, a.1, ad q.3, p. 184b : cc ut dicit Auicenna, lux est in natura propria, lumen autem in subiecto recipiente, radius uero est exkus luminis secundum rectam lineam ; set radiosum est corpus politum in se habens lumen, reflectcns tamen radios, splendor autem est reflexio luminis procedens a reflexione radiorum 1) ; Id., In 1 Se+~f., d.g, a.8 (ed. Borgnet, t. XXV, p. 28ja) ; De anha, p. i lo, 63-69 ; p. 1 67-72 ; Bonauentura, In1 Sem‘., d.g, dub.7 (ed. Quaracchi, t. 1, p. 1 gob) ; Thomas, In II Sent., d. 13, q. 1, a.3. 326-334 ratio - opaca : cf. ipse Thomas, In De Jemti, 1 5, 117-167. 333-337 ignis -aliena : cf.Thomas, In De Jenq 15, 151-152, cum adn. 337 propter densitatem : quam scil, ignis acquirit in materia aliena ; cf. Thomas, In De femg 1 J, propter raritatem )), cum adn. rium

I,

p. 34oa2

(p. iG7-198)

I G,

152

: c

130

SENTENCIA

LIBRI

SECVNDI

Circa tercium uero sciendum est quod quidam dixerunt quod lumen necessarium est ad uidendum ex parte ipsius coloris : dicunt enim quod color 345 non habet uirtutem ut moueat dyaphanum nisi per lumen, et huius signum dant quod ille qui est in obscuro uidet ea que sunt in lumine, set non e conuerso ; rationem etiam ad hoc adducunt, quia oportet quad, cum uisus sit unus, quod 350 uisibile non sit nisi per rationem Unam, quod non esset si color esset per se uisi bilis, non per uirtutem luminis, et iterum lumen esset per se uisibile. Set hoc est manifeste contra id quod Aristotiles hic dicit quod G habet in se causam essendi 355 uisibile B. Vnde secundum sentenciam Aristotilis dicendum est quod lumen est necessarium ad uidendum non ex parte coloris, eo quod faciat colores esse actu quos quidam dicunt tantum esse in potencia 360 cum sunt in tenebris, set ex parte dyaphani, in quantum facit ipsum esse in actu, ut in littera dicitur. Et ad huius euidenciam considerandum est quod omnis forma in quantum huiusmodi est @(pecia

: W(PiFzBI~),

IO)

unam]

inx

Y

354

Vi)

+ suoY?b, F’a

342 Circa

tercium

(ed. Borgnet, nam

: hanc

De anima,

348 rationem

Auerrois

in De anima, fauet,

ex Alberto

11 67, u. 21

111 1 (p.

:cf.Albertus,

VE), ce#t Yn-‘,

ab Auerroe,

solutionem

Auerrois

Auerroem,

: *(VT,

: et quod 362 huius

quaestionem,

De anima, 111 i b.

Auicenna,

Y

cum V*

; ex contrario

etsi sententiae

secundum

Auicennae,

fcr.

om. @

t. 35, p. 190b)

et Auempacem

Thomas, che,

@(BolO*)

quad

359 dicunt]

172-173)

173-175)

(p. 231)

;m

4 (p.

; Albertus,

De anima, p. 108,76

Y1b(ViF6), 359 actu

Va,

xec.m,

p. 1o8b-11oa,

212)

; cf.

- 109,16

: cc Tercia

secundum

Avicenna a.l

uero ratio...

1).

n. 6)

Libera?

; De

353-353

: diit : actu : in

uerum

48.

p. 109, uisibile

roa%’

: actu

agendi]

Aristotelis

dicere

; cf.adn.

p.

108,

VeW’

3 Io rationem quad

-

ceti (obfc.

om. @

370

&fmma de bomine, q.21,

pendet

anima I-II-111,

anima, Set-

(dicunt) ut 364

uerbornm

partem

Albertum,

Lafimfs.

(p. 179a,

F

Albertus

Auerrois

secundum

str. V*F

explanationem

aliquam

quam e commento

G. Verbeke, q.21,

autem

dant

: actiuos : eius @,

V*

Fa

bis pertractauit

ueram

et Auempace,

S. de bomine,

wm $ec.m.

propositam,

c utrosque

in De anima potius

Jcr.

: huiusmodi

esse existimauit,

; Auicenna

346

Y?c(V4F4a)

quos VT

11 67 (p. 23 1-234) erroneam

ANIMA

principium agendi sibi simile ; unde, cum color sit quedam forma, ex se habet quod causet sui 365 similitudinem in medio. Set tamen sciendum est quod differencia est inter uirtutem perfectam et inperfectam : nam forma que est perfette uirtutis in agendo non solum potest inducere suam sirnilitudinem in susceptibili, set potest etiam 370 disponere paciens ut sit proprium eius susceptiuum ; quod quidem non potest facere cum fuerit inperfecte uirtutis. Dicendum est igitur quod uirtus coloris in agendo est inperfecta respectu uirtutis luminis : nam color nichil aliud 375 est quam lux quedam quodam modo obscurata ex ammixtione corporis opaci, unde non habet uirtutem ut faciat medium in illa dispositione qua fìt susceptiuum coloris ; quod tamen potest facere lux pura. Ex quo etiam patet quod, cum 380 lux sit quodam modo substancia coloris, ad eandem naturam reducitur omne uisibile, nec oportet quod color per lumen extrinsecum fiat actu uisibile. Quod autem colores illuminati uidentur ab eo qui est in obscuro, contingit ex 38s hoc quod etiam medium illuminatur in quantum suflìcit ad inmutationem uisus.

prm.

DE

a.3,

praebuisse

1) arbitrauit

4

part.

(p. 109,

:

46-47).

342 quidam Auempeseq. Obscurior tamen est sententia

Intr.,

p. 74*-7j*.

17-21 : cc Experimentum : cf.Auerroes, II 67, u.

346 signum autem 79-81

I

Auicen-

est... (p. 233)

: :

)>.

354 hic dicit : Ar., 4i8a3o-31. [418a30-311 1). :Auempeche, secundum Auerroem, 1167, u. 18-19, 361 in littera : 418b9-10. 363-364 omnis - simile : Thomas hic uidetur in unum coniungere duo axiomata forma est principium agendi : cf. Auerroes, III 18, u. 84 (p. 440) : ((nichil agit nisi per suam formam )) ; Thomas, In III Senf., d.27, q.l, a.l : cc Vmunquodque autem agit secundum exigenciam sue forme, que est principium 1 44 (prior scrip., t. XIII, App., p. 1j*b49-so) ; 1149 (t. XIII, agendi et regula operis )) ; De tier., q.2, a.14, u. 98-99 ; q.8, a.2, arg. 3 ; C.G., p. 381b1-2) ;III 2 (t. XIV,p. 6a4) ; III ~2 (ibid.,p. 144a28) ;InPhy$., 111, n. 13 ;I*IW, q.j,s, a.2 ; IP IP, q.2, a.9, ad I ; IIP,q.13, a.l ; (2) omnis 376 obscurata : agens agit sibi simile : d.infra, II 30, u. 3j, cum adn. 367-373 differencia - uirtutis : cf. Ia-IIae, q.113, a.7 ; IIIa, q.33, a.l. In II Sent., d. 13, a.2, q.2 (ed. Quaracchi, cf.Robertus Grosseteste, De cofore (ed. Baur, p. 78) : cc Color est lux incorporata perspicuo N ;Bonauentura, t. 11, p. 321a) : cc lux incorporata est principium coloris in ipso corpore terminato 1) ;Albertus, p. 109,7~-76 : cc Lumen permixtum opacitati corporis luci incorporate, color nichil aliud est quam lux incorporata N ; De maio, q.4, a.3, ad 3 : cc causat colorem N ; Thomas, In 1 .Yesf., d.17, q.l, a.l : cc que inquinatur ex ammixtione )). 381 substancia coloris : Qzwfiones Nicolai Peripafetici, c. 7 (ed. Giele, Troix commentaz?ef..., p. I 15, 14 ; ed. Dico autem lucem esse hypostasim colorum A); Guillelmus Aluernus, St. Wielgus, in Mediaevah’a pbilos. Polonowm, XVEl, 1973, p. 136, 28) : cc dixerunt quod lux est hypostasis omnium colorum )) ; De anima, c.7, pars 4 (in Opera omnia, Aureliae-Pari& 1674, t. Il, Suppl., p, 2o7a) : cc quidam... Albertus, S. & bornise, q.21, a.l (p. 18oa, n. I) : cc Dicitur enim in capitulo quodam de coloribus :Dico lucem esse hypostasim colorum ; set hypostasis est substancia ;ergo lux est substancia colorum r ;De caz-h efpr. muk, 11 I 21 (ed. Borgnet, t. 10, p. 469a) ; De anima, p. 109,60-61 : Msicut optime diclt Philosophus, lumen est colorum hypostasis 6) ;p. I 16,86 : cc lumen est hypostasis colorum N ,. De JenstJ ef jen$ato, 12 (ed. Borgnet, t. 9, p. 4b1) : quod lumen hoc modo sit hypostasis ulumen colorum est hypostasis )) ; II 1 (p. 42a1) : cc lumen colorum est hypostasis et forma )) ; II 2 (p. 46b) : cc colorum 1) ; Mef., 1 w 12 (ed. Col., t. XVI, p. 64, 32) : cc omnium colorum lux est una et simplex hypostasis 1) ; De .wh’. intel. (ed. Col., t. XVII 1, . Bonauentura, In 1 Sent., d.17, P.l, a. un., q.l (p. 294a) : cc hx p. G, 5-7) : Kid quod est colorum substantia et hypostasis, quod est perspicuum N, potest tripliciter considerari, scilicet in se et in transparenti et in estremitate perspicui terminati; primo modo est lux, secundo modo lumen, tercio quidam dixerunt quad, sicut lux dupliciter potest considerari, uel prout est in se modo hypostasis colorum )) ; Thomas, In I Sent., d. 17, q. 1, a. 1 : cc et sic dicitur lux, uel prout est in extremltate dyaphani terminati et sic lux dicitur color, quia hypostasis coloris est lux... N ; In II Sent., d.26, q.l, a.4 : N cum hypostasis coloris sit lux M ; In III Cent., d.23, q.2, a.1, ad 1 : cc lux est hypostasis coloris )).

cc Et hoc

intendebat

316 secundum

34-35

(p. 231)

cum dixit

sentenciam

: cc lux

: Set

secundum

Aristotilis

autem

necessaria

quod in eo inuenitur

: cf.Auerroes,

est in uidere

II 67, u. 68-74 quia

colores

causa in hoc quod

(p. 232-233). in obscuro : (1)

est uisibile

359 quidam

sunt in potentia

1).



Paciente 1enim aliquid sensitiuo fit ipsum uidere ; ab ipso 1igitur qui uidetur colore inpossibile est; relinquitur autem quod a somedio, quare necesse est aliquod esse medium. Vacuo autem facto, 1non aliquid certe, set omnino nichil uidebitur. Propter quam 1quidem igitur causam colorem necesse est in lumine uideri, dictum est. Ignis autem in utrisque uidetur, et in tenebra et in lumine, 1et hoc ex necessitate : dyafanum enim ab hoc lucidum 2sfit. Eadem autem ratio est de sono et de odore : 1nichil enim ipsorum tangens sensitiuum, facit 1sensum, set ab odore quidem et sono media mouentur, 1ab hoc autem sensitiuorum utrumque ; cum autem super 1ipsum sensitiuum aliquis apponit odorans aut sonans, neque unum 9ensum faciet. De tactu autem et gustu habet se 1similiter, non autem uidetur ; propter quam autem causam, posterius erit manifestum. Medium autem sono quidem aer est, odori autem innominatum est ; communis 1enim quedam passio est ab aere et aqua, sicut dyafanum 1colori, sic est habenti odorem quod est in utrisque 3%iis. Videntur enim animalium aquatica blhabere odoris sensum, set homo quidem et pedibus ambulancium 1quecunque respirant inpossibilia sunt odorare nisi respirancia- Causa autem 1et de hiis posterius dicetur.

:+

: oda

:

:

:

: om.7r

dm.

@(pecia

ORZ.F)

:

IO)

:

Ql(PiF*BPJ,

4 colorem]

: 418a3l-bi.

-lumen

-res

(Da(Bc+04j 9%

:TI14 ; quid

7 ibi]

Y

: om

: Ym(PF,

supra

est color,

:

:

:

:

2-3 superius 7 ibi

:

?l? (&e&

418a2g-b3

VE,J, ‘P(ViF6,1, F) : on. Pi, O*

; quid

4lgazl

419a32

wb3

motiuus dyaphani, ut ibi dictum est ; quod autem est s,wcep~zkwz coiorzkoportet esse s.ke colore, sicut et quod est susceptiuum soni oportet esse sine sono ; nichil enim recipit quod iam habet ; et sic 10 patet quod oportet dyaphanum esse sine colore. Cum autem corpora sint uisibilia per suos colores,

Ar. Ni Nil(q, Ae), Ni*(vp, MPTc) Np(p ecia 4) Npl(@y), Np*(ws, ~7) Nr 418b26 colo& V(de~), NiNp, T(I) quidem (= $v) 4lgal autem omnia Ni (-VTC), lI(28 14, 35) autem V, VT, Np 4 hec] ORL1, Np sunt] ow. Ni (-X) VfA, Nr 3 oculi) -f- et noctiluca V(&j ; c$ Thomas, ~~pru 11 14, 27. 7 auteml Z$ z, Np, T(43 Set) igitur 9, NP (a) 12 quis enim] enim aliquìs V, 9 15 sensitiuum Nia, Np, T(90) sensiterium NP I 8 sensitiuo 4, @fk, Np, J~C.YZvp sensiMio 9, xvg. A, inpossibile est ~~OS+Z.OZJI. pr.m. 1~) (17-?9 Paciente 20 aliquod] aliquid V(uW), CPVOWJ,Nr 25 est XE, fW, Np (-$, T(148) : est et p, p fiet p 26 sensitiuum @Zî%, Np1 sensiterium Ni(= @,v) (id) quad sentirnus V(&tj, Np* id quo sentirnus V(A) 28 sensitiuorum @3%r sensiteriornm Ni (9, ex sensiterium 1, v) sensitiuum 5, I?p 29 sensitiuum plP&r, Np : sensiterium Ni (cp1 vp) 32 sono Ni(q), Npl, ?T(138) sonorum V, q~, Npa odori Ni, Np1 odoris V, Npa 33 ab aere VNiNp in aere Nr 34 quod (= 6 dl. d&o~) VNiNp que (JGZ.passio) Nr 4igb3 et Ni Np

; CJ?iI

419a23

dyaphanum,

?P[

pr.m.v

:

:

V4FaJ II oportet

418b4-9

:

; quid

:

:

3 dyaphanum... lumen] z’w. Q (et quid lumen dyaphanum] iw. Y~Bc (bonz.o~~.‘Pa) lumen,

418bg-13.

3 premissis

:II 14,

418azcJ-bg.

SENTENCIA

132

LIBRI

SECVNDI

DE

ANIMA

habent de luce, eorum lux ad presenciam maioris sequitur quod dyaphanum secundum se ipsum luminis occultatur, unde in lumine non uidentur sit inuisibjle ; quia uero eadem est potencia ut lucencia, set ut colorata tantum. Lux autem 5~ 1s cognoscitiua oppositorum, sequitur quod uisus eorum propter sui debilitatem non potest dyaphaqui cognoscit lucem cognoscat et tenebram ; num perfette reducere in actum secundum quod licet igitur dyaphanum secundum se careat colore natum est moueri a colore, unde sub eorum luce et lumine quorum est susceptiuum, et sic secunnec eorum nec aliorum color uidetur, set solum dum se uisibile non sit eo modo quo sunt uisibilia lux ipsorum ; lux enim, cum sit efficacior ad GO 20 lucida et colorata, tamen potest dici uisibile sicut mouendum dyaphanum quam color et magis uidetur tenebrosum, qtiodz& zkdetw. Dyaphanum uisibilis, cum minori inmutatione dyaphani uideri enim est hizumodi, id est tenebrosum, cum non potest. est act.~ dyapbanam, set in potencia tantum : eadem etzim nahwa est subiecta pandoqtie quidem teneDeinde cum dicit : Nzmc atitem itz tam%rnetc., 419a7 25 brarum, qaandoqxe autem luminis ; et sic dyaphaostendit quomodo color perueniat ad uisum. 61 num carens lumine, quod ei accidit dum est in Et circa hoc duo facit : primo ostendit quid est potencia dyaphanum, oportet quod sit tenebrosum. necessarium ad hoc quod uisus moueatur a colore ; secundo ostendit aliquid simile esse 419ai Deinde cum dicit : Non aatem omnia ni.ribiZia etc., necessarium in aliis sensibus, ibi : Eadem a&em quia iam determinatum est de colore qui uidetur ratio etc. Circa primum duo facit : primo ostendit 70 30 in lumine, determinat de alio uisibili quod supra quomodo color uideatur ; secundo quomodo dixit esse innominatum. Et dicit quod non omtzia sunt uìsibiZia ìn hmìne, set sohm propùs coZor uideantur lucida, ibi : Ignis a&em. Circa primum duo facit : primo determinat ueritatem ; secundo .wzi.wctiizupe corporis in lumine uisibilis est ; excludit errorem, ibi : Non ekm bene hoc etc. pedam etzim Noä Gdentw in Zumine, set in tenebris, Dicit ergo primo quod per supra ditta .k taBt%rn75 3s sicut illa que in tenebris zkdetztw ignea et hcem-ia ; ~.WZC manz~est~rn sit quod illud quod uidetur in et hec sunt multa, set non habent unum nomen commune, sicut p&-edines qtiexvs et aliquod MYZ.TY lumine est color et quod xz?zeZztmineuideri non potest, quia, ut supra dictum est, hoc est de cuiusdam animalis et capita quorundampzk~~m et ratione coloris quod sit rnotzkwrn dyaphani seczmdgm s+vame, ez! oc%Ziquorundam animalium ; set, licet a&m, quod quidem fit per lumen quod est a&s 80 40 ista uideantur in tenebris, wZZi.wtamen bowrn &a$,hatzi et ideo sine lumine color uideri non proprzks coZorin tenebris zkdetm-. Videntur ergo potest. Cuius sz&ztimest quad, si aliquis ponat ista in tenebris et in lumine, set in tenebris ut corpus coloratum sz4per organum uisus, non lucencia, in lumine autem ut colorata. Set proper uidetur, quia non est ibi dyaphanum in actu quod pam ca.wam sic uideantur jn tenebris lucencia, moueatur a colore, nam, etsi pupilla sit quoddam 85 45 aZia ratio est : non enim hoc inducitur hic nisi dyaphanum, non tamen erit dyaphanum in actu si quasi per accidens ad ostendendum comparatiosuperponatur sibi corpus coloratum ; oportet nem uisibilis ad lumen, autem quod color moueat dyaphanum in actu, Videtur autem uisibilitatis eorum in tenebris ptita aerem uel aliquod aliud huiusmodi, et ab /IOC hec ratio esse, quia huiusmodi ex sua compositione moaetw sensitimtm, id est organum uisus, sicut a 90 P habent aliquid lucis, ìn quantum lucidum ignis et corpore sibi continuato ; corpora enim non se dyaphanum aeris et aque non est totaliter in eis inmutant, nisi se tangant. oppressum per opacum terre, set quia modicum @(pecia

IO) : W(P~FaH1),

*o colorata] pfessum essenciam

@~(B#O~)

Clara Y1e

29

Y1e

: comprehensum

(=

dém pro Tem)

qui] Ylab

Q

Y

quod

: ‘EQJ(V*F,

Y?

: apprehensum

89 aliquod

VO),

Y?lb( ViF6),

36 et] set @

aliud]

@

73 secundo] aliquid

Y10(V4Fa)

38 cuiusdam]

16

alicuius

et (Z pru

2) Q

Y

cognoscat]

52

-cit

oppressum

83 corpus

p

Pi,

fcr,

@*, (eun

: OZW. Q,

FK

et] on.

PK, sec.m. PE) Y’aa

8g

@

: wmaerem]

Y

: d.Auerroes, II 71, u. *3-14 (p. 238) : cc Et quod caret coIore est diaffonum non uisibiIe per se 1). Afiter Ano: cc Vno modo dicitur non-wlor quad nullum colorem babet, ut lucidum ; aIio modo est non-color quod nullo ; tercio modo est non-color quod uix uidetur, ut tenebra )). - Aliter Albertus, p. 118, 22-33. 14-15 eadem oppositorum : cf. infra 11 19, 159-160 ; Il 23, 270, in Ar., 4z4all ; II 28, 178, in Ar., 427bl-6 (ex his duobus Aristotelis locis erutum esse uidetur adagium) ; P IW,q.8, a.1, arg. 1 et ad 1. 30 supra : 11 14, 418a27-28. 36 multa : cf. Themistius, f. i8va (ed., p. 141, 2) : N multis autem Galliarum gIandiferae maxime arbores agaricum ferunt. Est existentibus )). 37 putredines quercus : d Phnius, Hkt. &., XVI XIII 33 : cc autem fungus candidus, odoratus, antidotis e&ax, in summis arboribus nascens, notte relucens. Signum hoc eius, quo in tenebris decerpitur )). 48-63 Videtur 39 quorundam anirnalium : cf.Albertus, .S. & bomine, q.20 (ed. Borgnet, t. 33, p. 168a) : cc ut luporum et cattorum et canum )). 6g Eadem : 4lga25. potest : Auerroes, II 72, u. 30-36 (p. 240) ; Themistius, f. i8va (ed., p. 141-142, u. 10-22) ; Albertus, p. 20-23. 72 Ignis: 75 supra : II 14,418a29-b4. 78 supra : II 14,4*8a3i-b1. I 3-14

nymus,

modo

dyaphanum

-

inuisibiIe

In de U~Z+M Ii-171,

est uisibile,

f. 8va

ut sapor

119,

4qa23.

CAPITVLVM

49u

(418bz8-41ya22)

xv

Incidit autem in hanc opinionem Democritus IIO quia putauit quod causa quare distancia impedit uisionem alicuius rei sit propter medium quod resistit inmutationi uisibilis. Hoc autem falsum est. Non enim dyaphanum habet contrarietatem ad lumen uel colorem, set est in ultima dispositione 11s ad eorum receptionem, cuius signum est quod subito inmutatur a lumine uel colore. Causa autem quare distancia impedit uisum est quia omne corpus uidetur sub quodam angulo cuiusdam trianguli uel magis pyramidis, cuius 120 basis est in re uisa et angulus est in oculo uidentis ; nec differt quantum ad hoc utrum uisus fiat extramittendo, ita quod linee concludentes triangulum uel pyrarnidem sint linee uisuales progredientes a uisu ad rem uisam, uel e conuerso, 12s

fiat sub predicta figura trianguli uel pyramidis, quod ideo necesse est quia, cum

Deinde cum dicit : Noti mim hetzeetc., excludit errorem, dicens quo noa bene dixit L)e,wocri&squi 91 U@M&U fuit quod, si medium quod est inter rem uisam et oculum essei ZUZMET, quad posset aliquid quantumcunque paruum uideri per quantamcunque distanciam, puta si jowi&fz e$set ia celo. Set hoc est inpossibile. Oportet enim ad hoc quod IOO aliquid uideatur quad organum uisus paciatur a uisibili ; ostensum est autem quod non potest pati ab ipso uisibili inmediate, quia uisibile superpositum oculo non uidetur ; relinquitur ergo quod oporteat organum uisus pati a uisibili 10s per aliquod medium ; secesse est ergo esse &aod medi.wv inter uisibile et uisum. Si autem est uacuum, nichil est medium quod posset inmutare et inmutari. Relinquitur igitur quod, si esset uacuum, ozwzì?zo SicEZ uideretur. *** @(pecia

IO) : Cf?(PiFaBll),

97 uideri]

uidere

‘Fa

-

medium

107 necesse

fit (z& sit) @ piendo

io1

ostensum

Anonymus

fieri

circa

mis

1)

apicem

1 4,

pyramidis

adferre c. 390-400

radio

exteriore

ab oculo XII

Pro

doctrinam

Waszink,

primo

qui

Q

96 aliquid] Ve,

112

(cm

sec.m.

aliquis

@,

Y~~Jc : l~om.om. 0

rei]

e conuefso]

i2~

Vb mppt.

dottrina

nec non

medii

-l- uisus

‘l% (IOY-

122 fiat]

@

fiat intussusci-

: om.codd (pod fiat

0)

non

saeculo in Latinum

sed per emissionem Baldes, XI

ineunte translata

Robertum

Auicennae

Democritm

JK~$~.

et Alhazeni

Latini

propugnauit

Galeni,

a uisibilibus

ad oculum

fere secuti

sunt.

in libro

etiam

_4vicem

uel

(ed.

emissum

primo

scire

saeculo

IX

est Hunain

Latinus. Tbeorief

Liber

of Wion

t. 33,

interiorem

neruos

XX,

De arpectibm,

(cf. supra,

from

Al-Kindi

‘l’imaei

tieri

a cxtra-

cum luminis postea

Lcipzig

1874,

et Ptolemaeus,

radios

eorum

proprietates

a Gerardo

Cremonensi

11 a Democrito

adn. ad 11 14, perfetta

p. 63*-85*)

to KepZer, Chicago

Studi sullaprospetfiva

Thomae Marshall,

De omZh saec. X a Constantino

p. 93-loI),

& anima 1-11-111, Intr.,

Vescovini,

;

ad

; 1 3,

in wrpore,

ree. 1. Mueller,

eintussusceptionis

1975,

iam P. K.

Visum

ut organum

ad

in adn.

Calcidius,

egredientem

sed tantum

in libro

uero

p. 73, 2 et 3 (laud.

ed. 400

hi sunt Euclides

conscripsit

corporalium

16,

p. 215-228).

Euclides,

ibn Is@q

V

post

Y>

De wh

1 2, 186187

senm,

ab oculo

et Platonh,

doctrinam

or one ?, in PhroseJiJ,

p. 73 ; cf. G. Pederici

paulo

curauit

Contrariam

particularum

atticae,

e conus

basim

transl.

controuersia

iVocte$

afficere

habentem,

; InDe

et

; cc pira-

and RemìJ.rance

of Medieval

a Guillelmo

uidetur EU&&

3 3)

Euclides,

Verbeke-Monche,

intussusceptione

Geometrae,

quod

uerbum

habet

in oculo

p. 73-74),

Hippowatix non

sensu,

Catalope

296-297

Borgnet,

p. 76-78).

quem

professus

quarundam

(c-f. D. C. Lindberg,

11,

Gellio,

qui radium

De placitif

naturam

: Two Tbeoties

(cf. G. Verbeke,

a quo

App.

1970,

13 15, t. Il, f. 173v-174r).

Perception

De iride, ed. Baur,

Base1

radiorum

quam

; 111

29-35

de Aulu

(45 a-e),

a cerebro

(1.5. Cl.

Alkindi

declinat,

11 20,

q.22,

in Timaeo

A

laud.)

conclu-

intelligitur

(cf. A. Lejeune,

supra

c. G (ed.

ln De fema,

de extramissione

S. de bomine,

(re uera

Aphr.,

omne

1. &

d.10, P. 2,

.ht.,

et angulus

Perspectiuos

quidem

transl.,

et angulus

; 1~IV

;

sub angulo

; Albertus,

De anima, III 3 (p. 213,

)), uero

C. Lindberg,

)>

Alhazeni

Anonymum

a wnus

))

reed.

rei uise Y)

uidetur

est res uisa

est res uisa

Auicenna,

esse uerticem

a Burgundione

infra,

basis

ut Ptolemaei,

tamen

quicquid

1172,

illius

ibi conum

sub angulo basis

: cc Secundum

H)

(ut apud

c-f. D, conum

cuius

c. 6 (ed. Verbeke-Monche,

qui spiritum

Lugduni

XIII

quoniam

uidetur

etiam

erit supenicies

et faciunt

ita quod

factae, )) habet

Verbum

(ut taceam

transl.,

docuit

dixerunt

on Vehal

ab Auicenna nescimus

Grosseteste,

: cf.

Vetustissima

Piato

et Galenus,

-

figuram

exponunt

uidetur,

z, f. 2o9va

saeculi

bomini$,

GaZen Oa sense Perception,

Galeni

VII

14 et 20) ; Alexander

e conuerso

suo tempore

diserte

ad doctrinam

p. 249,

uel pyramis,

ex Arabico

3 ; de qua translatione, contentam

probatur

Basilcae

Tbemwa~,

et basis

in oculo

radiorum,

; cc pyramis

scriptores

De natwa

-

extrinsecum,

misteri

: cc triangulus : 0~ quicquid

in Opticae

uisus,

perspectiua coalternus

~39)

De ~MJU, 1 3, 139-166).

Empedocles,

E. Siegel,

extramlssionis

ubi tamcn

; apud

c. 1242 Albertus,

Stoici

organum

; R.

: ctin

directionem

p. 33-34)

a Burgundione

modis,

3 (p.

translationes

1948,

1 9, n. 4. -

pro

(cf. c. 9, in O$era omnia Ysaac,

fertur,

(praeter

; Ie Meteor.,

quaestionis

arg.

erit centrum

est contactus

qla 4, arg. 6 (Piana,

Nemesius, nec

uertex

828, f. 3 8rb)

quarum

habent

(ed. Waszink,

p. 248-235),

dixerunt,

a.l,

b

17.2-125

diuersis

V, 618-628

cf. R. W.

tempore

Per$ectim

quia]

Per_rpectaka (ed. Risner,

cuius

p. 119, 85-86

p. 1G7, 25)

De nuttira bomC&,

cum lumlne

translato,

nem accepisse

culo XIII

misceri

q.2,

huvain

habet

c. 237

218-219

quamuis

Kuehn

translato

Democriti, fere

(ed.

egredientes

geometricas). sacc.

Africano

et

Statum

hic est aer, ut quoddam =

111

126 dummodo

Alhazen,

triangularem

t.VII,Leipzig 1893, p. : K...sub uisibus

1 3, 159-166).

21-31

V.E.

a.2, q.2,

)) perperam

~1 etiam

comm.,

Nemesius,

Naz.

p. 30-32)

uconus

Timaei

)) docuerunt,

p. 613-626

@

: condentes

VaF

imaginabilis,

; De anima, d.23,

(cf, adn. ad Tho-, 1973,

11;

uidetur.

c. 236-243

medium,

V*)

: Cf.

uidentis

secundum

(ed. Muckle,

Opera omnia,

Toronto

1-3,

taedium

mittendo

105-106

opinione

bom.om. F)

ad rem uisam,

.Sent., d.44,

a pyramis

-

(MS. Roma

usque

g~o.mtQriqm grecqae,

Metapbyica

Eaclidi~

p. 210),

Ia W

Verbum

)), Algazel,

1s de senm,

142-187;

ab oculo

t. 35, p. ~13-218)

; Thomas,

; Calcidius,

Thomam,

uisa

94 MI wod CJ necesse medium

‘J?C(V~F~)

hac

(dente

(fiat -

Causa

In de ar&za

linee

de l’optiqw

conspectorum

p. 73, 41)

comm.,

c. 1246),

)). -

Itaeh

Heiberg,

opinionem]

:a...pyramis

imo)

; Bonauentura, In II J’ent., : ccvidere enim est

x

Optical Matmcr#t~, terminos

6 ab

p. 10,

(ed. Borgnet,

uidetur

rotunda

P

4 (p. 237a1-4)

Dem

fere designat (ed.

artium

pupillam

sub angulo Ptohaée.

118-121

1972,

oculum

fund.

Y1s,

Y?(ViF5),

;_dc-Ar.,418ai7

est 0

hanc

: concludent

@

a re uisa

Ve),

esset]

IIO

ex&-

uisus

protenduntur App.

uersus q.z,

wncludentes]

York

(mag.

q.22,

bomine, a.2,

: Yl*(V*F, 98

VeF)

est : 419a11-13.

Vnde

1

mp.)

fit Ed1)

New

uidetur.

a&,

bom.om.

inmutatio

uisus

Lindberg,

dltur

123

ita quod

dummodo

W(B&Oh)

(cf.

133

143

; de

tamen

origidottrina

est eodem

et ab Alhazeno 1976,

p. 1-86).

medievale, Torino

in sua -

Sae-

19G3, p. IIZ),

SFNTENCIA

134

LIBRI

SECVNDI

sotzo moz.te&ztr media,

155

***

140

145

49aaj

Deinde cum dicit : Igm2az&em etc., ostendit quomodo uideatur ignis et corpora lucida. Et dicit quod uidentur non solum in lumine sicut colorata, set etiam in tenebris, sicut illa de quibus supra dixit, et hoc ex pecessifate contingit, quia ignis habet tantum de lumine quod potest dyaphanum omnino facere in actu, ita ut et ipsum et alia uideantur, nec est tam debile lumen eius quod ad presenciam maioris luminis obumbretur sicut accidit in hiis que supra ditta sunt. Deinde cum dicit : l3zde.m az&em ratio etc., ostendit quod similiter se habet in aliis sensibus sicut in uisu. Et dicit quod eademratio est de sotzo et de odore sicut et de colore : nullum enim horum @(pecia

: @i(l’~F~W),

10)

@(BolO’)

Y

131 uidetur]

uideretur

@ (134-r33

r49

eorum

(-V4 : onr. FS)

horum]

gustu]

r30-133

manifestum

-

uidetur

uidetur,

uidetur, tanto

+

cum

dicit

et quod

: Cf.

Alhazen,

minus

sub minori

uidetur,

quanto

distancia

uidetur

uisa sub maiori

remotiori probatur

sub angulo

uidetur, )).

42rbi3-422a6.

tanto

angulo

maiori

: 4i9as.

Blund,

15 3 ponit]

a propinquiori,

et quanto : cc 236b-237a): .

angulo

c regula

ut Perspectiui uidetur 143 supra

tanto

maius...

probant

; InMet., : 4t9a3.

jj

aliquid d.to,

;

uidetur, q.1,

a.4,

37 (p. 3 1)

q.8,

i4, in toiob3-6 156 inferius

Nequam, minorem

quod

quando 12

quod : cc

22,

(t.

speciem

due magnitudines VII

XXII,

p.

a remotiori

422b34-423a6

2,

V* :

(~1

id) quod

acutiori spatio,

: cc Maior magnitudo 333-334) : ccQuanto autem

f. 32ra)

220,

uidetur,

; II 23,

uidetur

423bi7-26.

minus,

angulo a remo-

; Bonauentura,

sub angulo in equali

:

V4

; Algazel,

aliquid

11 133 (p. 234) uidentur

Yb

@,

sub maiori

quanto

et uidetur

0,

133 tactu...

111 3 (p. 227)

Vnde

oxv. @

dixit

@

: ccQuad

uidetur.

De nz#wis rwwz, generat

illud

De anima, p. 28-29)

minor

supra

odorare

quod]

; Auiccnna,

r, S.C. (Piana,

a.1, ad

: 11

: diximus

odorans]

medium

tanto

134 uideturi]

om. @

Fda

(ed. Callus-Hunt,

tanto qla

Yla,

Va is8

ab oculo,

Y> Alexander

1) ; De w., IV

; 11

102-109

elongatur

est in Perspectiua

IV &nt.,

dixit

: ponat

0

mtem Va

p. 23)

C. rx, §

res uisa magis

a remotiori 18

dicit Medium (-F4a)

1 40 (ed. Risner,

supra

potest

:

Y

Tr. LZ?_4hq

et quanto

)), Thomas,

uidetur,

sub minori

139 supra

moueatur

Penpecthz,

minus,

133 quod]

i39-i40

bom. om. F*aPa)

autem] om. @ (ex>.,J V* : + cum

167 mouetur]

160

Ve), ‘j%‘(ViF6), Y1c(V4F4a)

uidetur

iji

1~ 11 Cent., d.23, a.2, q.2, arg. 3 (p. 339) InIVXent., d.ro, P. 2, a.2, q.2, fund.4(p. magnitudo

-

p. 167, 15-35) ; Iohannes

(ed. Muckle,

maius

: Y’a+(WF,

et tanta

4i9a32

FAa; sed cf. Ar.,

&fez?$&~cu uidetur, tiori

137 Deinde]

i?%% @

om. Yrb,

Y

ANIMA

sentitur si tangat organum sensus, Jet ab odore et 130 a medio autem z&.wz~~e organorum, auditus scilicet et olfactus ; set cum aliquis ponit corpus odorans azd fonam super organum sensus, non sentitur. Et similiter est in ta&v et g.&ti, licet non uideatur, jropter causare que inferius dicetur. Deinde ostendit quid sit medium in hiis sensi- 419a3 2 bus. Et dicit quod medium quod mouetur a SOBO est aer, medium autem quod mouetur ab odore est aliquid commune aeri et aque, sicut utrumque horum est medium quod mouetur a colore, set a colore mouetur utrumque horum secundum quod est dyaphanum, passio autem communis aeri et aque secundum quam mouentur ab odore est innominata ; non enim mouentur ab odore secun- 165 dum quod sunt dyaphana. Et quod utrumque horum mouetur ab odore, manifestat per hoc quod ammalia aqga&-a habent sensum odoris, ex quo manifestum est quod aqua mouetur ab odore, homoautem et animalia gressjbilia respirancia non 170 odorant tisi respirando, et sic manifestum est quod aer est medium in odoratu. Horum autem causa postenùs dicetur.

res uisa sit maior quantitate quam pupilla, oportet quod proportionaliter diminuendo perue130 niat inmutatio uisibilis usque ad uisum ; manifestum est autem quad, quanto latera trianguli uel pyramidis sunt longiora, dummodo sit eadem basis, tanto angulus est minor, et ideo quod a remotiori uidetur, minus uidetur, et tanta potest 135 esse distancia quod omnino non uidetur.

419a23

DE

aliquid

ut in Perspectiua

173 posterius

1)

;

maior

in equali a

: 11 20,



-C QVESTIO

B

Si autem queratur quare determinat hic de generatione soni, cum supra non determinauerit de generatione coloris, set solum de inmutatione sensus et medii a colore, dicendum est quod color et odor et sapor et qualitates tangibiles habent esse permanens et

:

20

41gby duplex Niz (-p), y, Np* (+), T(4g) dupIiciter Nil, Ar. Ni RY(q, XE), Ni*(vp, WJ%) Np(pccia 4) : NP~@~), NP*(COJ, ~7) Nr C lanam Nil, Np, T(56) pilos V, Ni2 (pilos lanam TC) 7 plana VNiNp, T(sg) solida Nr 9-10 sonus semper CP,Ni%,T(84) P> L p 13 sonat] + et sine tactu non fit V, v, 7 (dee& iti gnzec0j Tangit - sonat (= &CTCXC~ ykp TLVO~, b&iv CR rr?qyji &(.mcx~, Np 13 tetigerit Ni, T(g2) tegitur (tan- G) Np1, Np*a (+ uel tetigerit Npzb) Prey,p. 146* diximus] jm#’ Sc; cf. Siwek) VNiNp, T(go-92) iam praem. Ni* 14 quorumcunque Np*, T(1o6) omnium V(uW_J, p, Np3 Ni, Np1 faciunt sonum] inu. Vcdei.+J, t&pW, ?T(iog) 24 aliquis] aliquid c, Ni* 25 facto Ni, Np1: fratto Npa(fracto facto G) 28 accidit VNiNp : 21 soluatur VNiNp dissoluatur Nr ,. . . . . quare... facit NiNp quodque sit... facere V ut... faciat Nr + qtiaem (= ~4 Nr 32 aere Ni (-z), Np, T(225) : ere &%xoG) TC 33 determinamus 9, Nr, T(231) terminamus Ni (-v), Np difSinimus V

:

iw ?$,,

:

:

:

:

@(pecia 10) 3-5j

:

: @(PiF2B11),

: om.

:

:

@(Ba*04)

Y

: p(VeF,

Ve),

Yb(ViFg),

: cf.

:

; cf.

13 rette

YlC(VhFa)

;

:

Y’a,

Fh : non rette @

: m. Vi,

Ylc

: cc

Et - rette etc. Adam de Bocfeld, Iti & &BZU (Bologna Univ. 2344, f. 3gv Urb. lat. 206, f. 27gvb) Diuiditur autem hec pars in duas in prima determinat de sono in communi et de differenciis eius in secunda, ut ibi Vox atitem ~otw quidam etc., determinat de quadam specie soni, scilicet de uoce. Prima adhuc pars diuiditur in duas in prima determinat de sono in communi in secunda, ut ibi Differetzcie mtem, de differenciis eius. Prima in duas in prima determinat ueram naturam soni in secunda, ibi Vtrm atitem sunat, mouet dubitationem super predicta in prima parte et soluit. Prima in duas in prima determinat de sono secundum sui generationem in secunda, ut ibi Vacwm atttetn, determinat de sono secundum sui immutationem )L 6 Vox 1118,42ob3. g Differeneie 11 17,42oazG. 12 Vtrum 11 17,420aig. 15 Vacuum 18 supra 11 14-15,418a2G-41gb3. II 1794igb33,

:

:

:

:

:

:

;

;

:

:

:

;

;

:

:

:

:

SENTENCIA

136

LIBRI

SECVNDI

*** Prima autem pars diuiditur in duas : in prima determinat de prima generatione soni ; in secunda 40 determinat de secunda generatione soni, que fit per reflexionem, ibi : &15on autem jìt etc. Circa primum duo facit : primo ostendit quod sonus quandoque est in actu, quandoque in potencia ; secundo ostendit quomodo fit sonus in actu, ibi : 45 Fit az&eizQW’seczmdumactum etc. Dicit ergo primo quad, ante quam determinetur de tactu et gustu, dicendum est de sonoet oflactq set primo de sono, quia spiritualior est, ut supra ostensum est. S0n.w autem est duplex : dicitur jo enim sonus in actu et in potencia ; dicimus enim aliquam rem habere so#arn et quando actu sonat et quando habet potenciam sonandi, sicut dicimus : Hec campana bene sonat, quamuis non sonet in actu ; et secundum hunc modum dicimus quod que~5 dam non habent sonum quia non habent sonandi potenciam, sicut spongia et lana et huiusmodi mollia ; quedam autem dicuntur habere sonum quia posstiflt soflare, sicut es et alia huiusmodi plana et leuia ; sic ergo patet quod sonus quandoque Qpecia

: W(PiF*BZ~),

IO)

41 Echon

50 enim*]

@,

+

semper

85 alicuius] om. Y 28 in libro 2g in libro

De sensu

color

et figura

suum enlm (Urb.

: 1 G-7,

et sensato

:II

: aEt

(ed. Callus,

esse est in medio

cum

adn.

lat. 2015, f. 27gv)

: cf.supra

33-35,

GO sonus] Q, F, Yb,

‘W(V’F~)

Y1b(vjF5,J, olfactu]

em. @

Faa

43gbl8-44ob28

&.

24 istafum

@ ; Jed cf. Ar.,

G4-G5 in actu

SG-87 ratio

Riet,

esse stabiliter,

sue essentie qualitates

hoc

(de generatione 30 in libro

2,32gbG-33oa2g.

quod habeant

et alie huiusmodi

ve,J,

47 sono...

Qs

Ylc

est]

signum

quod

est siue

$cr. (wm

Pu, ~8c.m. @j

48 set Y

4igb4

secundum

ratio

f-v6

Y1ab

: ipsarum

: uke$t pj

est] arz. 0

80 &t]

: et

g4 fit] est Y

:

Y

@,

ve

constituatur

Y

g7 in actu]

v’

sonus $xam

u. 241-242)

anime et obiectk 223-22G,

: ‘W(v*F,

: Atthon

sonus

ad] et JJ~Z~. v*F,

De generatione

habet autem

Gauthier,

sono

@

Y

W

et] +

De mimu, 11 5, u. 3G-38 (ed. Van

et nigredme cc Non

W(WO*)

: Ecchon

FG

g7 et] 02~ @,

Auicenna,

quod

Y

autem

ANIMA

dicitur secundum potenciam. Set quod fiat sonus GO in actu, hoc pertinet ad medium et ad auditum. Omne enim sensibile dupliciter dicitur esse in actu : uno modo quando actu sentitur, hoc est dum species eius est in sensu, et sic sonus est in actu secundum quod est in auditu ; alio modo Gj secundum quod habet propriam speciem per quam sentiri potest prout est in suo subiecto, et sic alia sensibilia sunt in actu prout sunt in corporibus sensibilibus, sicut color prout est in corpore colorato et odor et sapor prout sunt in corpore 70 odorifero et saporoso, Sic autem non est de sono : nam in corpore sonante non est sonus nisi in potencia, in medio autem quod mouetur ex percussione corporis sonantis fit sonus in actu ; et propter hoc dicit quod sonus in actu est medii 75 et auditus, non autem subiecti sonabilis. Deinde cum dicit : Fit autem qui seczmdgm419by actum etc., ostendit quomodo sonus fiat in actu. Et circa hoc duo facit : primo ostendit quot concurrant ad hoc quod sonus fiat in actu ; 80 secundo ostendit qualia ea oporteat esse, ibi : Sic& autem diximus etc. Dicit ergo primo quod ad hoc quod sonus fiat in actu oportet tria concurrere : $2 enim semper ahuiw, ad ah’quid et in aZ&wo,et ideo, si sit zmum85 tantum, non potest facere sonum ; et huius ratio est quiapercz4ssioest causa soni, oportet igitur esse aliquid percuciens et aliquid percussum, et propter hoc dixit quod sonus est akkw ad aliqzkd, id est percucientis ad percussum : oportet enim quod go illud quod facit sonum, tangat aliquid, et cum tetigerit suo ict64,tunc generatur sonus. Ictus agtem percucientis BOBjt sifle motz4locali ; motus autem localis non fit sine medio ; unde relinquitur quod oportet esse medium ad hoc quod fiat sonus in 95 actu. Et hoc est quod dictum est quod oportet esse sonum in actu non solum aZzèz&tis et ad aZi@d, set etiam in aZiqz40.

fixum in suo subiecto, unde est alia consideratio istarum qualitatum secundum se et secundum 25 quod inmutant sensum, et propter hoc alterius est consideratioms utrumque ; unde Aristotiles de generatione coloris et saporis et odoris determinat in libro De sensu et sensato, de qualitatibus autem tangibilibus in libro De generatione et 30 quantum ad aliqua in libro Metheororum, in hoc autem libro non intendit determinare de sensibilibus nisi in quantum sunt inmutatiua sensus. Sonus autem causatur ex motu et non habet esse fìxum et quiescens in subiecto, set in quadam 35 inmutatione consistit ; unde simul determinatur de eo secundum quod generatur in sua specie et secundum quod inmutat sensum.

0.m. a)

DE

non est aliquid

stabiliri

sicut cetera

non sint aliquid

in hoc

sensu

; 1 8-10,44~a3-442b2G (saporis) ; 1 : praesertim IV, 4-~1,38ib23-38gb22.

coloris)

Metheororum

: cc soms

ita ut possit

existentiam

naturales

est proprium

p. 154)

;

essentie

eius esse 1) Petrus

obietta habens

(auditus)

stabilis

quad

1) (cf. Thomas, e$sejxtim sensibile

nec habetjxw

Hispanus, h

in natura

33-35

Scientia libri de mima

De gw., 13, )))

442b27-443bzG

II,

n. 7, in 3lGai-2

; cf.Anonymus,

; non

: e ut patet cum adn.

24i-282.

))

; Anonymus,

33

12_$,4-10.

81

p. 23G) : ponebat

De mima et de potetrc% eius (ed.

eius non habet esse nisi in medio

: cc Et est differencia illius sensibilis (soni) ad alia sensibilia, quod suum esse simul est cum sua 35-37 unde sensum : cf.ipse Thomas, In De semti, 1 5, sic autem est in aliis sensibilibus )>. campana : cf. Adam de Bocfeld, : 4igb23. 45 Fit : 4tgbg. 48 supra : II in campana s ; Anonymus, In & unjfza IMII, f. gvaio ; Albertus, p. 124, 32 et 33 ; p. Sicut: 4xgbl3. gG dictum est : 4igbg-io. 14,

consistit: de albedine

(ed. Alonsoa,

: cc Democritus

p. 15 3, 6-8)

41 Echon

(odoris).

sonus -

.we, sicut conceditur

De poten& mutatione 41-43 7i

:

; 1 7,

In de unima Sic -

CAPLTVLVM

XVI

Deinde cum dicit : Simt az&m dixinws etc., ostendit qualia oportet esse ea que requiruntur ad soni generationem. Et primo ostendit qualia oportet esse percuciens et percussum ; secundo quale oporteat esse medium, ibi : Amph atiditw etc. 10.5 Dicit ergo primo quad, sicut supra dictum est, sonus non fit ex percussione qz2orzmwnqzte cofitiflgetzcizmcorporum ; dictum est enim supra quod @Zì et spongia et huiusmodi mollia non habent potenciam sonandi, unde n.vZZw~son.wvfaczkn& IIO etiam si pew&a&w ; cuius ratio est quia mollia cedunt percucienti, unde ex percussione non extruditur aer ut sic in eo possit sonus formari ex ictu percucientis et resistencia percussi ; set si huiusmodi mollia comprimantur ut aliquam duri111 ciam habeant et resistant percucienti, sequitur sonus licet surdus. Set es et corpora Ze.viaet com-a.va sua percussione faciunt sonum ; necesse est enim quod illa ex quorum percussione sonus redditur sint dura, ut aer extrudatur, que quidem extrusio IZO est causa generationis soni ; requiritur etiam quod sint leuia, ut sit aer unus, sicut infra dicetur ; concaua etiam percussa bene reddunt sonum, quia in eis aer intra concluditur et, cum illud qaod primo ~ZO&MZ es.t non possit statim exire, 125percutit alium aerem et sic ex rejercztssiotzefiunt multi ictus et multiplicatur sonus. Et propter hoc etiam illa que in sui compositione habent aerem bene dispositum, sunt bene sonora, sicut es et argentum ; in quorum autem compositione aer 130 non bene se habet, sunt male sonora, sicut plumbum et alia huiusmodi, que sunt magis feculenta et terrestria. 419bl8 Deinde cum dicit : AmyGm agdihw etc., ostendit quale sit medium in quo generatur sonus. Et dicit 135 quod medium in quo sonus auditur est aer et aqua, licet miB.w audiatur in aqua quam in aere ;

wb

IOO

@(pecia

IO)

Fa, Y

: @(P~F~B~~), 123 intra]

OZM.@, Y1b @(pecia

I 1)

tis] -ciens

@‘(MO’)

@,

@(BoTi)

Y1b

Ve,Y='O:Echo

170 motum

Ym,

V*F

: regirationes

: modum

@, pr,t~~. Vi

: ecchon

: Y1a(

Q,

Ylae

: rotationes

sed cf. Ar.,

PF,

aliquid @

Ylb(ViFe),

repercussione]

Y?bc;

137

ybb-2 j)

unde propriissimum medium tam in generatione soni quam in auditu, est aer. Et quia medium in quoh bet sensu qualitatibus sensibilibus secundum illum sensum caret ut possit omnes recipere, 140 manifestum est quod neque aer tzeqzte aqaa habet proprium sonum, set necessarium est ad generationem soni in aere uel in aqua quod aliqua corpora firma, id est solida et dura, percuciant se inuicem et percuciant aerem. Quod autem simul fiat 145 percussio solidorum ad ituicem et ad aera, contingit cum aer in sua integritate manet ut possit percuti et non diuiditur ante percussionem. Et propter hoc uidemus quod, si aliquid tardo motu tangat alterum, non facit sonum, quia prius recedit aer et dissoluitur 150 quam contactus solidorum fiat, set, si percussio sit uelox et fortis, tunc fìt sonus, quia ad hoc quod fiat sonus oportet quod motus percucientis preueniat diuisionem aeris, ut aer adhuc adunatus et collectus percuti possit et in eo sonus generari ; 15s et est simile sicut cum aliquis uelociter fertur, percutere potest aceruum lapidum ante quam dissoluatur, quod non contingit fieri si tarde moueatur ; et propter hoc etiam quando aliquid uelociter fertur in ipso aere, facit sonum ex suo 160 motu, quia ipse aer adhuc adunatus se habet in ratione percussi et non solum medii. Deinde cum dicit : _E$o~ a.vtemetc., determinat 419bzj de secunda generatione soni, que fit per reuerberationem ; qui quidem sonus uocatur echon. 16s Primo ergo determinat quomodo generetur ; secundo diuersitatem ostendit in eius generatione, ibi : Videtw agtem semper etc. Considerandum est ergo circa primum quod generati0 soni in aere consequitur motum aeris, 170 ut dictum est. Sic autem contingit de inmutatione aeris apud generationem soni sicut de inmutatione aque cum aliquid in aquam proicitur : manifestum est enim quod fiunt quedam girationes in circuitu Y1c(V4Fa)

102 VaF,

YC

148 Et]

on.

percussione 419b19

VeI,YlbfViFbj, YiCtV*Fej Y

(-FG) ; sed c$ Ar.,

~64 que]

(-Fda) :medium

qui Bg, @,

Fa

173

419bz4, Fa aquam]

252

MM adn. Q,

-test

cf. Ar., 419bI6 151

fortis

VzF

Ve,

incipit jecia

-ratur

Y1c

0

103 oporteat] 138 soni]

solidorum]

138 fieri]

166 generetur] aqua

oportet]

: sed @

+

corporum

Ir ìn @

on. Y

-tet ?P

:

Y i 13 percucien-

162 et] ozz. @,

170 consequitur]

174 girationes

sonum

Va

sequitur

@

Ve,YIC :generationes

F6

et419biT idem uerbum habetur in Gracco gpt~ et in translatione in 4I9bl3 a pili D retinuit). 121 infra : 11 17,419b35-42oa2. : in errorem inductus est Thomas a falso Iacobi uerbo 419bi9 a proprius 1) (pro e dominus j)). Aliter et rette Themistius, f. 19ra (ed., p. 146,97) : cc set non est sugiciens aer neque ahina~ soni N ; Auerroes, II 79, u. 15-17 (p. 250) : cc et aer non surIicit ut fiat sonus absque aliquo percusso neque aqua etiam sufficit in hoc 1) ; Ps.-Petrus Hispanus, ExpoSo lih. U111 de anima, p. j cf. ipse

instrumento auditus, sequetur quod eadem passio soni erit in aere exterius motoet in aere qui ~024e.%r interius et est instrumentum auditus. Et ideo akwZ BOBtitidz?in qualibet parte sui corporis, neque aer sonans penetrat quamcunque partem 50 corporis animati, quia af&zatzzm nof2 habet in qualibet parte sui aerem, ut quelibet pars eius possit esse mouenda a sono, sicut etiam animatum habet buzzidum aqueum non ubique, set in quadam parte determinata, scilicet in pz+ZZa. 55 Deinde cum dicit : Per se quidem z@ur etc,, 4aoa7 ostendit qualis sit aer qui appropriatur instrumento auditus. Et dicit quad, cum omne quod habet ex se sonum sit aliquid natum resistere percucienti, manifestum est quod aer per se non 60 habet sonum, eo quod de se non est natum resistere percucienti, set facillime cedit. Prohibetur autem cessio eius siue defluxus ab aliquo corpore solido et ideo cum hoc accidit ATZOLVS aeris reddit sonum ; dictum est enim quod ad generationem 65 soni oportet fieri percussionem duorum solidorum G ad inuicem et ad aera 1). Set aer qui est connaturalis auditui est ed$ca&s, id est firmiter dispositus, j# aurihs mm hac proprietate quod sit &zmobjZjs,ad hoc quod animai possit sentire per 70 certitudinem omnes differemias motus. Sicut enim humidum aqueum quod est in pupilla caret on-mi colore ut possit cognoscere omnes differencias colorum, ita oportet quod aer qui est infra tympanum auris careat on-mi motu ad hoc quod 7I possit discernere omnes differencias sonorum.

FS)

74 infra

: Auerroes,

una

: pc5’*F,

FG

ANIMA

@, Y1ab

supereminet

asperum

-

credltur

: potencia

enim

15-17 leue -

(ed.

Y

sonoratiuum

mmm

DE

et sensato,

autem

14 (ed. Alonso*,

auris

uoco

1 15 (ed. Borgnet,

neruum

p. 232,22-23) auditiuum

t. 9, p. 36a)

: CC pellis

: cc Est

qui

autem organum

expanditur

que uocatur

recipiens

in interiori tympanum

auris, auris x

:

CAPITVLVM

4zoai

XVII

Deinde cum dicit : Proper hoc autem et 8% aqztaetc., ostendit quomodo impeditur auditus ex impedimento organi. Ponit autem duo impedi80 menta secundum duo que dixit necessaria ad organum auditus, quorum primum est quod sit ibi aer, secundum est quod ille aer sit inmobjlis. Primum ergo impedimentum est ex hoc quod ipse aer corrumpitur. Et ideo dicit quod ex 8.5predictis mamfestum est quod in a+va a~dimzu,ita dumtaxat quod aqua non ingrediatur ad z+m coma&-aZetY2 aerem, quem dixit edificaturn esse in auribus, set zeqtie etiam in a.wem ingrediatur, quod possibile est projter rejexiones que prohibent introitum aque in aurem. Si tamen hoc akdat, quod aqua scilicet ingrediatur ad ipsum connaturalem aerem, BOB a.vdii animal, propter corruptionem aeris, qui necessarius est ad audiendum, sicut etiam, si corrumpatur humidum pupille ex immissione alicuius extranei, impeditur uisio ; et non solum ex corruptione aeris impeditur auditus, set etiam di mzkinga, id est pellis circumdans aerem, aut aliqua pars coniuncta Zaboret,id est imirmetur, J+C,G etiam impeditur uisio si impediatur jeJ,if pupille, que contegit humorem aqueum pupille. Quidam autem libri habent quod , et contra id quod Aristotiles dicit in libro De hystoriis animalium quod ammalia audiunt in aqua : licet enim aqua non ingrediatur ad inteI

@(pecia

I 1) :

set cum lio z& (-Ve,

W,

W(04F1Bg),

Y1e

F6j

: aerem

om. @

129

CP(BolPi)

go accidat]

&f@zfi$0&.rt)

@, @,

aere]

Y?nJ

Y

-dit

VO, FS : aures otri. @,

FS

: Y1a(

Box, Vi,

114 est

V*F,

VE), 91

YC

VSF,

EdI

134 set]

+

tamen

+

-dat

@,

Ya

141

riorem aerem, tamen potest eum commouere et sic imprimere in ipsum speciem soni. Secundum autem impedimentum auditus ponit 42oa ibi : Set s~mm est etc., et hoc impedimentum 110 prouenit ex hoc quod aer qui est in auribus non est inmobilis. Vnde dicit quod sign,wzper quod potest discerni utrum aliquis sit boni auditus uel non, est quod semper audiat tinnitum et sonum in auribus, si& audit cum apponitur CO~AW ad aurem, propter motum aeris in cornu ; cum enim hoc accidit, homo non est boni auditus, qtia aer in aaribm sic audientis tjnnitum sempermo.vetgrqtiodam proprio zvotg; set ab instrumento auditus SOKWS debet esse ex&wze_wezfBOBprojrk, sicut instru- 120 mentum uisus recipit extraneum colorem et non habet proprium, si autem haberet proprium, impediretur ui sio ; et similiter, si aer qui est in auribus habeat proprium motum et sonum, impeditur auditus. Quia igitur auditus fit per aerem, propter hoc aliqui credentes aerem esse uacuum, dici@ nos andire aamo et sonanki, qtiia scilicet pars qua audimus habet aerem deteminatzm, id est inmobilem et distinctum ab aere exteriori. 130 Deinde cum dicit : Vh-zm az#em soBatetc., mouet 42oa questionem circa generationem soni, utrum scilicet causa actiua soni sit aerberatzsa& q.vodaerbet-atm-. Et determinat quod z.&zmzqzze est causa, set alio et alio modo ; quia enim sonus consequitur motum, 135 necesse est quad, sicut aliquid est causa actiua

‘P(

V*F@J)

scilicet

FS

tinnitum]

ceft

117 accidit]

Ylo

Y1b(ViFs),

ipsum]

: am

(4ZOztl-21)

FK (deut 13G sicut]

: m. Y?(-F6)

tremiturn

80 dixit]

118 tinnitum]

Vi) onz. @,

+

io4

esse

libro]

@ (-BgPi)

pi, nono

I 15 audit] tremiturn

Vi,

90 si tamen]

‘3%

Yla accidit

@ (-BgPi)

: quinto

(== $0, aurem

V*F 122

gaod a Yau

propriums]

FS

: 42oa7-i i. in aqua audimus : Themistius, f. lgva (ed., p. 149, 35) ; Auerroes, 11 83, u. 34-3G (p. 2~8) ; Anonymus, B & tinz&z : cc Et dìcit quod inde est quod in aqua audimus, si aqua non ingrediatur et corrumpat aerem 1) ; Adam de Bocfeld, In de a&za (Urb. : uIdeo audimus in aqua, quandiu aqua non ingreditur ipsum aerem connaturaiem 1); Albertus, p. 138,4_5-46. 97 miringa : cf.ipse Thomas, In De rema, 1 268 ; 1 3, (de uerbi forma, cf. Tbe~aurm Zingaae LaGnae, t.VIII, meninga, col. 71iat4). 97-98 circumdans aerem : Themistius, f. 19va (ed., p. 150, G8-70) : cc minix autem ipsa continet magis eum qui in auribus aerem K IOI Quidam... libri : re uera plerique libri Latini, sed pauci Graeci, cf. adn. ad Ar., 42oait, nec non Préf., la. 217*. in aqua non audimus : haec uerba iegisse uidentur Ps.-Petrus Hispanus, ExpoGGo Jib. Il-111 de anima, p. 195, 1-3 : cc si auris ponatur in aqua, non audimus, et hoc quia aqua interposita prohibet aerem motum peruenire ad auditum )) ; Anonymus, Qu. in tres 1ibrm De anima, q.48a3 (ed. Vennebusch, p. 211) : e non audimus, cum aqua ingreditur ad aerem connaturalem D. io3 dictum est : 11 4fgbi8. in libro de Hystoriis animalium : Ar., i?kt. ak+zaZ., IV 8, sicut - in cornu : Themistius, f. 19vb (ed., p. 15 85-86) : cc si apponamus cornu auribus, audimus sonum : mouetur 533bwwaII. enim qui in COYna proprio motu Y); Auerroes, 11 84, u. 14-iG (p. 259) ; Ps.-Petrus Hispanus, Expositio Jib. ZI-III a% anima, p. 195, 13-14. Aliter Anonymus, In de anima Il-III, f. iorb : cc si enim cornu poneretur super aurem, appareret continuus sonus aeris in awe existentis Y); Albertus, p. 61-G2 : cc sicut quando aliquis cornu applicat ad aurem, audit crepitantem aerem in agre 1). De aliis commentatorum exphanationibus, cf. Rodier, I 16-117 cum - auditus : cfT. Barthelemy Saint-Hilaire, .&+&6e. Q%WO trad. en frangais... t. 11, p. 297. J’sycbohgie, t. 1, Paris p. C. Waddington-Kastus, De Za pJycbo/ogie d’A&‘oi‘e, Paris p. 79 ; A.-Ed. Chaignet, E.r.raj JW la pjycbologie d’Aristofe, Paris 1883, p. 401 ; Siwek, p. 299, adn. Immo, cum hoc accidit, homo est boni auditus : Themistius, f. Igvb (ed., p. 15 86-87) : cc Signum autem quad sanus sit auditus hoc quod sonat auris 1); Auerroes, II 84, u. Ps.-Petrus Hispanus, Expo.Mo hb. Il-IH & anima, p. 195, 8-12 ; Anonymus, In de anima Il-IH, f. iora-rb : Nsignum audiendi est continuus sonus aeris existentis in auditu, signum autem non audiendi est priuatio huius sonus continui huiusmodi aeris... Y); Adam de Bocfeld, B de anz&za (Urb.lat.2oG, f. Albertus, p. - Aliter Ross, p. 249-250, qui uerba . . 1 8~ predictis

11-111, f. iora

lat.206,

f. 280~)

2,

22G

io2

IG,

104-105

I~Y-I~G

I,

128,

184G,

1848,

448.

-

1,

I 1-14

(p. 259)

;

280~)

Arlstotells

corrupta

esse aestnnat.

;

i28,jg-64,

221

;

SENTENCIA

142

LIBRI

SECVNDI

@(pecia

: @*(O~F~Bg), : scilicet eo FK

CD*(BolPj)

11)

cet illo

d

c&

Y

: Ya(P’*F,

140 a leuibus]

sumuntur Y

@

18j

et graue

zoo sonorum]

soni

137-i47

generatur

quidem

est quod

quod possibile qui autem pellitur

: om. FS

@ -

percussi

auditur,

)).

1 3 (ed. Friedlein,

sonuit

138 Hec

cum

USO tamen]

ISG nec]

195 raritas]

est moueri

Primus

*.?xz. @

ad] et CJ

Y?c

: Themistius, auditnm

modo

: haoazg.

Q

-

est CT&. Va, pmem.

quando

E

: cc...alius

quo usus aliquis

set continuum

+

*s*

tali]

eius Y?lC V2F,

183 autem]

uero

(idem

!D, FS

autem

; et

sonus

: similiter

secundum

: Ar., P/~y.s., IV IG, aI8bls-17.

:

154 sonancium V4 @

(deed

VO,J

scili-

extrahit FS : V*F,

FS,

$cr. (ex

Ar,,

dissiliat

i 70 sumantur]

: m. Ve 184 habeat] habet i88 graue et acumm] : similes Fda : simile W

/IOPAO~LJ. F)

motum

uidetur

quidem

assimilatur

eo scilicet]

VZF

Y?la (obsc. FJ

illius

omnino

Resilientia

mouet

-

i3~

?T?

P6 : erexerit

esse Y? (-FPW)

sonantibus

est Aristotiles

pulerit,

aerem

Y1bc

: simili

actiua

sic]

suppL. : om. codf

etc.

parum

Vi)

+

JW. C.WLIVi,

15i

IG~ sonatiuis]

similitudinem

exemplum

a planis,

uelox

: cm.FS

(ob$c. pr.m.

W

137 causa] 141 truserit

Bg) Q L’d

(ed., p. ISI, gs-ox)

ad auditum,

181-183

I4,

FS : om. Y~o

199

Neque

hoc quo resilientia

W,

187 idem] v4

f. lgvb

occupet.

aer non ipse resilit

p. ISg-Ige).

Q,

CP, ‘Pa,

enim

et Q

tarditas

: alienis

(tie1 a lenis

Fda

178 sonus]

(-FW4)

acutum

igitur

Y?lb(ViFs), YIC(V*Fb)

Pj,

a leuis

: igitur enim W : enim ‘PC : disiliat ?przz. VE : desiliat CP : resiliat @s, SC.PA 4aoaaG ; cf, infrq u. 107) : soni @, Yla : SO. Vi : soms i42

ANIMA

enim quod acutum et graue inter qualitates tangibiles computantur. Secundo ibi : ACZ&.LW enzkzew., ponit rationes 4.zzoa3o nominum, Et dicit quod sonus acutus est qui multum nzotiet senswv auditus z7zpatico tempore ; grauis autem sonus est qui multo tempore parum mouet. Tercio ibi : LVeqaetamen aelox etc., quia predicte 4zoa3 1 rationes uidentur esse uelocis et tardi (uelox enim est quod in paruo tempore multum mouetur, tardum autem quod in muIto tempore parum), ostendit qualiter se habeat acutum et graue in sonis ad uelox et tardum in motibus. Et dicit 185 quod ueIox non est idem quod acutum nec graue in sonis idem quod tardum, sicut nec sonus, cuius differencie sunt graue et acutum, est idem quod motus, cuius differencie sunt uelox et tardum ; set, sicut motus est causa soni, ita uelocitas 190 motus est causa soni acuti et tarditas motus est causa soni grauis. Set hoc intelligendum est cum sonus causatur ab uno motu ; cum autem causatur frequencia motuum est ex pluribus motibus, causa acuti soni et raritas est causa grauis, ut dicit 195 Boetius in Musica ; unde et corda magis tensa acucius sonat, quia ex una percussione frequencius mouetur. Quarto ibi : l3 tiidentur shzìlìhvdinem etc., 4zobi assimilat differencias sonorum qualitatibus tangi- 200 bilibus a quibus nominantur. Et dicit quod ea que sunt circa tactzmz habent sLwiD~dine~ CZMI actito et hebe.ti in sonis, quia acutus sonus quasi pwzgit auditum, eo quod in panca tempore zvo,vet ipsum, hebes autem q.vasi peL&, quia in zw.&o 205 tempore mouet ; unde unum eorum accidit cum uelocitate motus, aliud cum tarditate. Vltimo concludit quod sic determinatum sit de sono.

motus, ita aliquid est causa soni ; generatur autem sonus ex motu, quo aliquid percuciens propter resistenciam percussi resi& eo scilicet modo quo 140 dkzncbz, id est resiliencia, mouentur a .ZeA!wet duris, cwn aZ.qzk.~ ea trivse&, id est fortiter impulerit ; manifestum est igitur quod et primum percuciens mouet et iterum percussum, in quantum facit resilire percuciens, et sic utrumque est 145 causa actiua motus. Et quia in generatione soni necesse est quod fiat quedam resilitio ex resistencia percussi, AWZorze quod uerberatur et uerberat sonat, s.&t dict.wz est prius, puta xj obiciatw ac.w ami non fìt sonus ; set ad hoc quod generetur 150 sonus, O$OTW illud q_uodperc&Xw esse reg.vZare,id est sic dispositum, ZL~aer mbito dissihat, ex eius resistencia, et zvo%eaW,ut ex tali motu generetur sonus. 4zoaz6 Deinde cum dicit : Lkfferencje a.&ezz soBaE155 czkzv etc., determinat de differeniiis sonorum. Et circa hoc duo facit : primo ostendit quomodo quomodo nominentur, percipiantur ; secundo ibi : Hec atitem dkwtm. Dicit ergo primo quod diuerse res sonantes IGO faciunt diuersos sonos, set huiusmodi dzferencie sonanciztmsecundum quod nata sunt facere diuersos sonos non manifestantur quando est sonus in potencia, set solum quando est sonus in actu : skzt enzkzGoa .Gdentw coZores sitze Zkwine, sic non IG~ percipiuntur actitzm et graae in rebus sonatiuis, nisi fiat sonus in actu. 4zoazg Deinde cum dicit : Hec a.&em dictinttir etc., ostendit quomodo nominentur differencie sonorum. Et circa hoc quatuor facit. 17.0 Primo ostendit unde sumantur nomina sonorum. Et dicit quod sumuntur secmdam metbapboram a qualitatibus tangibilibus. Manifestum est

traxerit

DE

ex successione

: aitenim

enim separantur magis

fluctibus

1gG Boetius

sonum

resiliens, esse motum

ab hiis a quibus quorum

in Musica

quod eius

resiliunt,

alius ab alio pro-

: Boethius,

1~.

PZU.,



W(BolPi) set quidam cuiusdam

9 Vox

:

: h.

:

Y Y1a(VzF, Ve), Y1b(ViFs), v~(V’Fda) i quidam] @, Vi quidlibet secundum quoddam VaF, FS quodlibet set V4, .wc.m. Fa& 24 etiam] enim tD 23 percussione] reper-

: 4zobr3.

:

12

:

Multa

: 42ob9.

15 post

: 42ob29-42rar.

26 post

om. rD

; Jed

Acheloo9 in

F‘a

cf. Ar.,

: 42oba7-29.

pmm.V(&t),

42ra6

io est]

quoddam 0

:

igitur

sit @*

NP,

: necesse est

: quorumlibet 42ob27

ad

15

V(aW),

set quo-

144

SEN~CIA

LIBRI

SECVNDI

‘JX&cia

: @(OdpBg,J,

II)

et acuita&

interpretati0 omnia

VaW

@ (-Pi),

ratio

: omnia

ex AL,

uel interpellati0

Vi

68 sicut]

om. CI), Y1b

91 unde VaF

: ore

facihr

(l&o

Ve), W, ~emz.

JW. (wv

Vi,

Fa,

: om.V’

EdI

(ob$c. prm.

V6Vi)

: intensio @,

92 respirato VSF

respirando

: interpunctatio

sepie]

om. @ Yla

41 grauis De uer., q.13,

dictio

F6Ve

polipi

cett

93 respirato]

‘&“a (-W

50 dictionesz]

bomom.

uocis]

: bene

cf. Tbomaf,

72 pisces]

(-V4)

Y

Et -

‘3?(V4F4s)

VaViB@;

P5

62 pulpi]

scilicet 79-81

Fb(ViFs),

42obi9)

3r.m.

(Jed cf. app. fohm)

Y~c

VaF,

7G alio]

ceH

V*Ve

~ec.2~ IKFds

: representatio

V6

habent

: Yw(v*F,

Y

45 interruptio

@, Yb,

01P4 : intercisio

VE, FS

@(Bo~Pi)

Yrc

ANIMA

mollis teste, ut cancri ; et ammalia dure teste, ut ostree ; et ammalia anulosi corporis, ut apes et formice et alia huiusmodi ; nullum enim horum G habet sanguinem neque uocem), et similiter etiam aliqua animalium babemhw sattgzhem non habent uocem, sicut pisces. B hoc ratioBab&er accidit, quia JOIZZIS est quidam zvokr aeriJ, ut supra dictum est, huiusmodi autem ammalia non respirant 70 aerem et ideo non habent proprium sonum qui sit uox. Set quod aliqui pisces dicz&w habere uocem, sicut @ sunt in AcbeZeo,quod est proprium nomen loci, non habent proprie uocem, set faciunt quendam sonum bratm%r quibus expellunt aquam 7s et attrahunt, u.& aliquo alio Zwkwzodiinstrumento motus. Deinde cum dicit : Vox azdem sonzu animuZisetc., 4zob 13 ostendit quid sit organum uocis. Et circa hoc tria facit : primo ostendit quod idem est organum 80 uocis et respirationis ; secundo ostendit ad quid respiratio sit utilis, ibi : Iam etzim respirato etc. ; tercio ostendit quid sit organum respirationis, ibi : Orgamm adeti etc. Dicit ergo primo quad, quamuis BOX sit SOBZLJ 83 a&waZis, non tamen cuiuscunque partis animalis sonus est uox. Set, quia ad generationem soni requiritur quod sit percussio alicuius ad aZi@d et zk aZz$o, quod est aer, ratiosabiZe est quod illa soZaanimata uocem habeant que aerem respirando 90 s,xrcz$~t, et ex eadem parte unde respirant. Deinde cum dicit : Iazv emh respiruto etc,, dicit dzobr6 quod natura z&_w aere respiruto ad dao opera, sicut utitur Zingga ad gz&iwz et ad ZoczwiozeH, qgorivm

suo sono habent similitudinem uocis. Secundum autem in quo assimilantur uoci est Aos, id est consonancia : sonus enim corporis inanimati, cum ex simplici percussione proueniat, uniformis 3s est, non habens in se diuersitatem grauis et acuti, unde in eo non est consonancia, que ex eorum proportione causatur ; set uox diuersifìcatur secundum graue et acutum eo quod percussio que causat uocem diuersimode fit secundum appetitum ani40 malis uocem emittentis ; unde, cum in predictis instrumentis dktinctio sit grauis et acuti in sono, eorum sonus est cum quadam melodia ad similitudinem uocis. Tercium in quo sonus horum instrumentorum habet similitudinem uocis est 45 locutio, id est interruptio sonorum ad similitudkem locutionis : manifestum est enim quod humana locutio non est continua (unde et in libro Predicamentorum oratio que in uoce profertur ponitur species quantitkktis discrete ; distinguitur 50 enim oratio per dictiones et dictiones per sillabas), et hoc accidit propter diuersas percussiones aeris ab anima ; et similiter sonus predictorum instrumentorum distinguitur secundum diuersas percussiones, utpote diuersarum cordarum uel diuer51 sorum flatuum uel aliquorum huiusmodi. daoby Deinde cum dicit : Mdta uatem amhdim etc., ostendit quorum animatorum sit habere uocem. Et dicit quod etiam BwZ~~animalia IZOBLwkz~ ~octwz,sicut ornnino carencia sanguine (quorum GOquatuor sunt genera, ut dicitur in libro De animalibus, scilicet malachie, que habent mollem carnem exterius, ut pulpi, sepie ; et ammalia

tatis

DE

Y

et pTaem. Y’ab

.wr. : respi. Y1@ : respirandi Pg (cJ

grauitas

aut

59 omnino]

65 alia] VSF

mp.

ceft

V*F4a

93 aere +

:

6G habet] V4 : dewzf

: respi@, PgFs : + etiam Ve, YIC

: opere

FF

enim

)))

OzPa animalia

om. Y

: antheolo

82 respirato

sicut]

Ade. mp.)

: graui-

Y1a

interruptio

: interpellatio

V4)

(-FE)

: achileo

04

cf. ah.

sonorum

>raem.

Y

: em. Y1c

acheleei

: sit @; : respirati0

et acuitas

nimia : cc

uel distinctio 55 uel]

73 Acheleo] 80 est Yba

et acuti]

a.3, arg,ro

FS, Y’o

31-43 bas

Secundum

: Albertus,

-

uocis

p. 131,

dictiones,

propter

tinuantur,

ideo sunt

hoc...

genera

generum genus

quod

: cc Modo dicitur Etest

sepie.

molle,

hal2um

uocantur

nymus,

In de mima

quantitatis. N

ut numerus

III

uero

et quod

uolumus

malacbie (cuius etiam

aliud

et est annulosi

11-111, f. tova

narrare quod

ahun

est mollis)

dicitur

-

marine>.

et quia

elementorum : Ar., sillabas

1 G, 49oa9-14),

Ca&

uocatur

ow&zo N; IV (=

animalis

sanguinem

non

ut karabo

carens

Scoto

habentis.

sanguine

45-50

motuum

distincte

a Boethio

sunt

transl.

1 G, 16b27-31, transl.

nec aliquo

uno con-

(A.L.,

Chigi

tartanor

Hj& Et eius

quidem

et eius raro e.o extra

et cazcer. Est etiam aliud

et toto

ar&za/., IV

et cice.

sunt

multi

dicitur

transl.

(A.L.,

modi.

karabo genus

a Michaele Quoniam

est ex eis durum corium

: :

11,

1, f. 3ra)

uocatur

Et aliud

habens

et

I, p. 13, 23-24)

E.VIII.25

I, y23bi-l3),

et quod

genus quod

silla-

syllabe

a Boethio

(MS. Vat.

id est -

formantur

est alius genus moUjJ ie.rie [.,.] ut quod

sanguinem

et est genus

talium

et syllabarum 4b22-23,

z+zala&e, sicut

habet

rnoZIjs te&e...

in 9oai8-20.

II,

numero

: Ar.,Perierm.,

a Michaele

Et etiam

Et aliud genus

arz., 1 41, n.

uoces...

formationes

distinguitur

>; d.Albertus, De animalibw, 1 I 3 (ed. Stadler, p. 14,6-8) : cc Est autem malachie omne interius durum et calamare 1) ; 1 I 8 (p. 37) ; IVI I (p. 359, sicut sunt genera ostreorum conchiliorum, que Grece (1) 74 loci : Adam de Bocfeld, In de atha (Urb.lat.2oG, f. 28lr) : tc in quodam fluuio 1) ; Ano: II 17,42oa8-9. 82 Iam : 42obi6. 84 Organum : 42ob22. : cc in quodam flumine N ; Albertus, p. 130, 37 : tc in fluuio 1).

corporis...

polypus G9 supra

uocatur

in libro

H.

: 1 (=

Et nullum

oportet

Et quia singule 47-48

et oratio

De animalibus

corporis.

19, 154-15G,

dum respirant,

in genus

quedam

rugosi

ut sepia, )).

Eh,

h

dure te&e, et est quid modorum

cawrorwa

Et est aliud genus et exterius

quantitas

Thomas, loquentes,

discretorum...

62-61 in libro

uolatilis

(ibid., f. 14vb) est genus erit modus

incidunt

de numero

cc Est autem discreta P. 7,21 et 8, 31. cc Et aliud est genus dicitur

: cf.ipse : cc diu

7G-84

20-21)

: a

CAPITVLVM

95 duorum g.wjas est ~ece~_wLw(est enim distinctiuus alimenti conuenientis, quo conseruatur animal) et propter hoc $w-ibtis animalibus +zeft, set hzter-retatiu que fit per locutionem est ad beBe esse ; et similiter aere respirato utitur natura ad IOO mitigationem caloris naturalis, quod est necessarizm (et huius cawa ditta est in libro De respiratione et exspiratione) , et utitur aere respirato ad formationem uocis, quod est ad bene esse. +zobaa Deinde cum dicit : Orgamm axtem res-ira10s timis etc., ostendit quid sit organum respirationis. Et dicit quod orgafizzv res-iratioks est aocaiis arteria, que est ordinata ad pulmonem ut ei deseruiat per aeris attractionem ; aer autem necesse est ut recipiatur in pulmone, quia in ha6 $arte IIO ammalia gressiua pZa.r habeBt de calore quam in aZiis partibus ; pulmo enim coniungitur tordi in quo est principium caloris naturalis et ideo Zoc.w qui est circa LYUiBdz&etrespiratioge ad refrigerium naturalis caloris (dicit autem Glocus Primus B 115 uel quia est Primus circa cor pulmo, utpote qui ei uicinatur, uel quia cor est prima pars animalis, et quantum ad generationem et quantum ad causalitatem motus), et propter hoc necesse est @(pecia

: W(OaFIBg),

I 1)

0.?2. @

108

@

autem]

str-. (cf.

ei uicinatur

: causalitatem

!I.Q ozx. @, YlC

95-96

Tr. I

I 3 (ed. Stadler,

et interiorum E%po$&o

p. 1280,

VE),

post

quod aer ingrediatur ad pulmonem ad refrigerium 120 naturalis caloris. Ve1 hoc quod dicit quod in L?XZC parie animalia pedibzu gradiemia habent phs calorem aliis, intelligendum est : aliis animalibus ; manifestum est enim quod ammalia habencia sanguinem habent plus de calore naturali carentibus sanguine, et in 125 genere habencium sanguinem pisces minus habent de calore naturali ; et propter hoc animalia carencia sanguine et pisces non respirant, ut supra dictum est. Deinde cum dicit : Qzme perczusio etc., ex 4zobaT premissis dif5nitionem uocis concludjt. Et circa hoc duo facit : primo ponit dif%.nitionem ; secundo manifestat eam, ibi : Non ezvkz omzis etc. Dicit ergo primo quad, quia uox est sonus animati et ex illa parte qua aerem respirat, omnis 135 autem sonus est ex aliqua percussione aeris, sequitur quod uox sit percassio respirati aeris ad arteria22 mcalem ; que quidem percussio fit ab ahva pe est itz hiispartibzu, id est principaliter in corde. Quamuis enim anima sit in toto corpore 140 ut est forma animalis, tamen uis eius motiua est principaliter in corde. Datur autem hec diflinitio

VìF&),

Y?c(

VaFa&)

95 distinctiuus]

discretiuus

:

: Primus

Primus circa Y post @ 115 est] om, @ (ori. FI est uicinior V*F : ei uicinior Ve, 120

132 difEnitionem]

;

naturalis

+

in libro

p. 201, 18-21:

supra

12,43sbzz-24;

; Adam de Bocfeld, : cc cum respiratio sit

lo1

145

uocis

caloris

: caloris

@

Y

naturalis

139 id est] licet

Y1e

post

Ylb@

W

cordis

: et

100 naturalis]

E&m I 18

Fa

11J-116

causalitatem

Y

121

: om.Q,Vs

qui

motus

quoda]

o.w. @, 141 est11

Q

))

G-7)

Yb(

@

XIV 1 (ed. Callus-Hunt,

1).

de mima,

PF,

Y1b@

111 ~1,434bzi-24

naturalis

mitigandum

Zib. II-III

Ve,

ìei.

Anima,

caloris

: Ya( Primus]

: ei quad uicinatur @ : qui : caliditatem et motum ?E”la

et moti0

: cf.infra

anima1

Blund,

ter mitigationem XX

habent]

Y 1*4

!i?‘mC

141 motiua]

est -

Iohannes

Y1a

et motum minus

12G

P(BolPì)

enim

app. fontiwv)

(4zob8-29)

XVIII

ad mitigationem

:Ar.,

De respiratione

CCcirca

illam

II 5, 176-198,

partem,

cum adn.

: cc ad mitigationem

p. 52, 17)

In ak ~&ZQ (Urb.lat.206, caloris

cordis

De re~p., 8,474az3-b24;

scilicet

prope

99-100

ad mitigationem

n ; Anonymus, : cc ad mitigationemillius et pulmonis H); De mima, feruoris

f. 281r)

cor, magis

16,478az8-30. habundat

calor

18 uk unima partis

caloris U-TU,

p. 130,64-65

De anhafìbtir,

: e ad calorem

: Ps.-Petrus

11 i partibus secundum

: cf. : cc prop-

naturalis

f. xova

)) ; Albertus,

proportionem

cordis

Hispanus,

ad tantum

corpus

; Themistius, f. 2ora (ed., p. 1~3-134) : cc In hac autem parte, : adiacet enim tordi quod est fons caloris )) (inter modernos solus, ut uidetur, huic opinioni fauet E. Rolfes, De.r Ari~toteh~ Jchrzft i&er die Seeh, Bonn 190 1, p. I I I : cc Denn in diesem Theile haben die Landthiere die meiste Warme vor anderen Theilen )) ; cf.adn. ad u. 123). Ii principium caloris naturalis : Ar., De uita et morte, 4G9bio, 17 ; De resp., 478a23-24 ;Depart. unìmaZ., 1117,67oaz4 ;Degen. animaZ., IV I, 76Ga34-bl, a Guillelmo transl. (A.L., XVII, p. ilxe Thomas, In II Cent., d.14, q.1, a. 1, arg. quod est fons totius caliditatis 1) ; h De ~etuti, 1 4, ; Qtiod. IV, q.2, a.2, arg. (cf. etiam adn. sup., sed Thomas uoce e fons x usus est ante quam cognouit uerba Themistii). ltj-ix6 qui ei uicinatur :cf.Ar.,D e anhalìbzu, XIII (De park at&zaZ., 111 3, 6Gjaij-iG) a Michaele Scoto transl. (MS. Vat. Chigi f. 38va4) : cc pulmo uero est positus ubi est cor r (a Guillelmo transl., Vatlat. 2095, f. 84vb : cc pulmo autem iacet ubi cor et circa hoc 1)). Verbo autem c uicinor )) saepius usus est Michael Scotus (ubi in Gracco habetur rea&, d De anìmulibzu, XII (Depart. anìmaZ., II 7, 633az9-30) ; Vat. Chigi E.VI11.251, f. 13vb3 : cc locus qui uicinatur tordi et pulmoni est ualde calidus )) ; (613a34, ibid.) : cc in eo quod uicinatur teste capi& )) ; (11 13, @7bG-7 ; f. 33va) : cc quod uicinatur capiti )) ; XIII (III 7, 6G7bio ; f. 79rb) : cc in eo quod uicinatur tordi >j. I 17 quantum ad generationem : id est, cor est pars quae prima generatur, cf. Ar., De ìwenwe, 468b28 ; De parf. anìmal., 111 4, 666ato-11 : De gen. animai., 11 I, 73ya23-24 ; 4, 74oa3-19 ; 5,74fbi6-17 ; 6,743bzs-26 ; 111 2, 733bl8-19. x 18 causalitatem : Recensio quod

dico

est cor,

autem

quam in aliqua

pulmone,

alia parfe

amplius

habent

corporis

calidum

secundum

peditantia

huiusmodi

proportionem

et sanguinem

habentia

))

animalia

2

125,10-12)

2 : CC cor,

2jo-23

;

I

E.VIII.~~I,

Y1a habet

K caliditatem

sed, ne quis tatem

non

I 18 motus habentia malibus animalibus

putet

motus

: Ar.,De

et re uera cor est principium

principalitatem

et principium

: Auerroes, I) ; Adam

W. Theiler,

eandem

motus

11 89,

p. 149, 23

P. Siwek,

cf. u. 118, cum adn.,

E. Barbotin,

est ))

;Anonymus,

In de anima (Urblat.

; Philoponus,

p. 382,

D. W. Hamlyn,

nec non ipse Thomas,

quantum quae

ab Anonymo

motus . . . hinc

u. 18 (p. 266)

de Bocfeld,

habere

: cor est pars

Jompno et tiìgilia, 1,45Gaj,

cor habent

(cf. Ps.-Simplicius,

~1(cf. adn. crit.)

cor

sed causalitatis

; De

prima transl.

caliditatis generatur,

uìhz, 4G9a14-is

12-13,

f. 281r) nec non,

G. Movia).

et quantum

non

et a Guillelmo

In de anima II-III, 2oG,

(cf. u. 112, cum adn.),

ad generationem

praeter

Rolfes

non tamen

ad motum,

pars quae prima (ed. Drossaart

a&zaZ.,

: cc gradiencia

animalia

i29 supra:

In Etb., IV 17, 34, cum adn.

recogn.

; Depart. f. lovb

: cc dicuntur

autem

11 1, 647azs pedibus...

gradiencia

Lulofs,

; III

i33 Non

4,6G6al4

uoluit

attribuit

omnes,

in hac parte

calidlora ut Rodier,

: 42ob29,

Thomas, principali-

causat

: tcomnia enim ; 6,6G9ai4-1s.

caloris

habencia

omnis

docere

tordi

sed quae prima

p. 3*-6*)

plus habent

et sanguinem

[cf. adn. ad u. I I 11, moderni 4zob9-i3.

hoc iterum

de industria mouetur,

motum.

sanguinem 123 anialiis,

suple

aliis animalibus

1)

1, 121, J. Tricot, 141

uis motiua

:

SENTENCIA

146

LIBRI

SECVNDI

per causam : non enim uox est percussio, set sonus ex percussione causatus. 4zob29 Deinde cum dicit : Non enim omnis anitvah etc., manifestat predictam difhnitionem. Et primo quantum ad hoc quod dixerat quod percussio uocalis est ab anima ; secundo quantum ad hoc quod dixerat quod est aeris respirati, ibi : J&mm 150 a.&efl etc. Posuerat enim tris in difhnitione uocis : percuciens, scilicet animam, percussum, scilicet aerem respiraturn, et id ad quod fit percussio, scilicet uocalem arteriam ; quorum tercium supra manifestauerat, unde restabat quod duo prima 157manifestaret. Dicit ergo primo quod, sicut supra dictum est, zon onz~~iss0fi.wanizvaks est zzox : contingit enim linguam facere aliquos sonos qui tamen non sunt uoces, sk.M et &wie&es sonum faciunt, qui tamen 160 non est uox. Oportet enim, ad hoc quod sit uox, quod ue&waBs aerem sit aliquid anzkzatwv ez! c.wz ymaginai?oEe a&za intendente ad aliquid significandum ; oportet enim quod gox sit sonas quidan sig@fcatìuus, uel naturaliter uel ad placitum, et 165 propter hoc dictum est quod huiusmodi percussio est ab anima : operationes enim animales dicuntur @(pecia

: orme anima1

@

o,?v. @,

Vd

137 enim]

Fa

po~# aere

149 Signum; citum malium aliter 18-46,

@*~Bc+Pij

r 1) : @~O~FiBg~,

anima1

: om. ‘3,

(significant Ar.,

Pe&w.,

62-63

130 Posuerat

est

(ed.,

(praeter

: 42ob28.

Y

(-Va

+

Va], wz. F,

: 42ob27-29. primas

152

ostendit

FG)

em. Yab

164 signi&atiuus]

: 42ob22-27.

on.

CD

id ad] ad @, significans

156 supra

enim uox signiiicatiuus scilicet

delectari

sonus,

@ ; &.

: 4zobJ,

set horum

aut tristari),

; 4, r6ar9, 27-28 ; 6, r7a2, a Boethio transl. (A.L., in Periwm., h. Lmd.) : Iti I Sent., d.27, q.2, ; P-IP, q.83, a.1, arg. 3 : uvoces... non signikant 188-189 pertinet - animalium : cf.Ar.,De re@, 10, comm.

144 causatus]

Y1~~~4F4a) respiraturn]

v*

cJ

145

: ad

Ar.,

omnis

animalis]

id Fa

omnis

136 primo]

42oa32

170 est anima]

cD, Yrc

133 supra : c Est passiones,

ANIMA

que ex ymaginatione procedunt ; et sic patet quod uox non est percussio respirati aeris, sicut accidit in tussi, set id cui principaliter attribuitur causa uocis est anima que utitur 230 aere, scilicet 170 respirato, ad uerberandum aerem qui est in arteria ad ipsam arteriam ; aer ergo non est principale in uocis formatione, set anima que utitur aere ut instrumento ad uocem formandam. Deinde cum dicit : J&yvm autem etc., manifestat 421a2 aliam partem diffinitionis, scilicet quod uox sit percussio aeris respirati. Et dicit quod signum huius est duplex. Vnum, quia anima1 non potest formare uocem neque dum attrahit aerem respirando neque dum expellit exspirando, set dum 180 retinet aerem, quia dum retinet, isto aere retento causat motum ad formationem uocis. Aliud signum est, quia pisces non habent uocem : tzotz enim Lw~en~gz&%r,id est uocalem arteriam, et baB6 partenz non habetzt, pia non rec.$biuni!aerenz neque 185 respira&, set qui dicunt hoc quod pisces respirant, pecca&. Quare autem pisces non respirant, alia ratio est ; pertinet enim ad scienciam in qua considerantur particularia accidencia animalium.

YnJclGF5j,

est Y?‘ab

: enim

p. 134, 38-62)

1, 2, r6a3-8

; Thomas

: TacV*F,

$77 manifestat]

et irrationabilia

n. 9 ; Zn De semti, 1 r,260-263 165 dictum

etiam

Y1”

f. zara-rb enim

Y

130 autem]

enlm

V*F,

42iar.

: Themistius,

Y?ra

DE

horum

11, p. f, 2-9

: p.

164 uel naturaliter

natura,

naturaliter,

uel ad pla-

qui irrationabilium uelud

que

hominum

478a32-34

; De

parf.

M;

131,

a.1, u. 186

secundum

ani-

; Albertus, p. : In Po&. un., 11 6, Philosophum 1) ; ad 3.

6, 4-5 et 10-11 ; p. 8, 7-8)

set ad placitum,

; 16,

uelud

et ad placitum,

t in fine ; De uer., q.4,

a.2, sol. 476at-13

9-16.

quidem autem

animai., III

6, 669ar-3.



autem nullum. Duri enim carne, inepti mente, 1molles autem carne bene apti. Est autem sicut humor hic quidem 1dulcis, ille uero 4ztazG amarus, sic et odores sunt, set alia quidem habent 1proportionaliter odorem et humorem, dico autem dulcem 1odorem et dulcem humorem, alia uero contrarium. Similiter autem et 3oacer et austerus et acutus et pinguis est odor. Set sicut diximus, propter id quod non multum permanifesti sunt 1odores sicut humores, ab hiis acceperunt nomina blsecundum comuetadinem rerum ; dulcis quidem enim 1 a croco et melle, acer autem a thimo et 1a similibus ; eodem autem modo et in aliis. Adhuc autem 1sicut auditus et unusquisque sen- 4zib3 suum, hic quidem audibilis 5et non audibilis, ille uero uisibilis et non uisibilis, et olfactus 1odorabilis et non odorabilis. Non odorabile autem aliud quidem 1secundum id quod omnino inpossibile est habere odorem, aliud uero paruum habens 1et prauum. Similiter z+zib8 autem et non gustabile dicitur.

potest de odorabili sicut et de predictis sensibilibus, scilicet audibili et uisibili, quia BOBMakfes&zv est nobis qzkd sìt odor, Sica quid est SOAWS a& quid sit ksibiZe, titnmz hmen, uel aliquid huiusmodi. Et huius causam assignat, qnia semww odoratus zo BG-Zbabems bonum qui perspicaciter et per certitudinem cognoscat suum obiectum, set habemus eum jeiorezv zw&is animalibzu. Cuius ratio est quia, cum instrumentum sensus debeat esse proportionatum suo sensibili, sicut ~5 odor causatur ex calido et sicco ita ad bonitatem instrumenti odoratus requiritur uictoria calidi et sicci ; homo autem habet cerebrum, in cuius uicino positum est instrumentum olfactus, maius omnibus aliis animalibus secundum proportionem 30

:

&. Ni : Nil(p, xa), NP(vp, M%) Np(pecia 4) Np*@y), NP(ac, ~7) Nr 4ata9 utrum lumen NiNp, T(19) : + mt color NP (cJ Prg., p. 170*) 9 quia Ni (-v), Np, T(20) : quoniam V, p IZ eo quod sentimus V(iJrb.hf.zo6), Nil, p, Np, T(22 smn obiectum) : eo 20 e.nim Vf&~j, NiNp quidem etim (= $v y&p) V(A), Nr 4zibl consuetudinem T(ITO) : multituquo sentirnus V, NP(-p), Nr dinem V(M), @&c : similitudinem ceft I rerum] eorum p@, Np1 3 a similibus r, T(fl3) huinsmodi ceft Adhuc NP, Np, T(I> 1) : Est V, NP (est. § Adhuc x)

:

Q(pecia (ex VI 22

II) : 13

cognoscat]

7 Est 28-29 in

:

:

Yla(v*F, W), Y~b(E~~), ‘W(lYeFa) Q1(O’FIBg), Qn(BolPi,l Y I olfactibili] olfactn (de $nzem. PF) W’F, Fa enim &‘*F, va, ve autem cet8 IG et] OPI. Y 19 uel] aut Q*, Yl*b 17 audibili... uisibili] I&. Y fu’ee$t PI Q 23 mukis] +- aliis P, Y1bO 30 aliis] OPI. Q

:

-cit

: II -

: OVA n

20,

4zib8.

olfactus

: d. Ar.,

:

IO Adhuc 4alb3. De senso, 1 4 438bzj-zG.

13 Videtur

: 4aiazG.

27 uictoria

: cf.Thomas,

In De semt,

1

IO,

31,

cum

adn.

SENTEN’CIA

LIBRI

SECVNDI

sui corpo& ut Philosophus dicit in libro De animalibus, unde, turn cerebrum sit frigidum et humidum secundum se consideraturn, impeditur in homine bonitas olfactus. Et propter hoc jra.ve odorat ,~OZGO et n32 odora35 bihm percipit nisi quod est secundum aliquam excellenciam inducens delectationem aut contrarium, quod contingit propter sensum qui non est perspicax ad certitudinaliter discernendum de suo 4.0 obietto. Vnde rationabile est quod hozGz.ww geniv.r sic se habeat ad percipiendos odores sicut se habent animalia habencia duros oculos, ut locuste et quidam pisces, ad percipiendos colores, quos propter debilitatem uisus ex ineptudine organi 4s non percipiunt nisi in quadam excellencia, prout eis ingeritur aliquis terror uel eius contrarium. 4zrar6 Deinde cum dicit : Vide& en.imet analogiam etc., 1 I) : W[04F1Bgj, QacBoWj : m. CP(-Pi), Y (-v6Wve)

V6

ingeritur

(I? : et secundum

31-32

in libro

CC Homo

(Depart. brum

autem

ret maximum sui corpo&,

II 14, 6~8b7-8)

cerebrum

uerba

et ujg%a,

1, 457b29-30,

(Depurt.

anjmal.,

kbzu, 1 (HA

)) ; q.99, in libro

cognouit,

t. XV

; Chigi

autem

possunt

inferunt

habemus

nisi

;

percipit

)). -

Aliter

et rette

; quod

autem

non

d.44,

sentit.

Themistius,

Aristotelem

f. 2orb

enim qui

hominibus, pondus De mr.,

c.;

4G-48

est quod

(ed., p. 116,

: ita

odores

vEfij

46 eis]

ex praem.

(Port

Y

~w. : et analogicam

proprium

dicit

quod

nisi ipsas nichil

a differencias...

autem

medium

laudat

signum nisi

et non fiet durus

Thomas

: cc in illa

animadefectum

extremos, leticiam

distinctione

odoratus

in Sanctis,

quia

nobis

inditam

non quomodo

1) qualitatum

potest,

et

non

tantum

humiditate odorum

esse quidam sentire

; 111 12,

N, sed

enim

sunt odorabilia,

tangibilium

cf. 1124,424a2g

c excelkntiae

nulla

set etiam minimas

solam

odores

(odorum)

set exccliencias

ad nos,

:

37 excellenciam

et tristicia,

humiditatem,

accidit

nisi ultimo.

aliorum

ad pueritiae

siue odores

sine leticia

se habent

extendi

cerebris

a.2, ad 2.

ad indigenciam

cuiusdam

(Vat.lat.2092, et hoc

subtiliter,

c excellentias

non

transl.

in odore

cerebri

XII

; De anima; InMattb., c. XVII

tempus,

et maius

; q.ror,

sentit

sensus

nimiam

fundantur,

ratione

a.t

discernit

: Net

G)

humidus

t. 35, p. 267b)

hoc quomodo

et non

in tactu

inducunt,

saepius

a Scoto

longum

exceZ/encias odorum

odorum non

propter

: cc Hoc

omnes

uel tristitiam

locum

; P, q.99,

ad j

; De sompno

N ; De anizvdibus,

a.3, ad r

3r),

humidius

quantitatem a Guillelmo

D (Guillelmus)

Ia, q.113,

sincipitis

cerebrum

)j, quem a.8,

odorat

et propter

esse

in quantum

habent

cerebrum

nisi tarde post

hoc erit 10~s

non

contingit

87-90)

est tactus

non desiccantur

quoniam q.18,

Thomas,

secundum animalium

setuu, 14,438b29-3o

j), e humidissimum

anjmaZ., 11 G, 744a27-28,

(Degen.

maius

De partibus

Ar.,De

XVI

t. VI1 2, f. 2rovb

non accepisse,

cerebrum

librum

: cc frigidissimurn

p. g*)

a.G (ed. Borgnet,

: (homo)

habet

et humidum:

K frigidissimum

cerebri

: Nhomo

sicut nunc in nobis

delectationem

Lulofs,

et propter

propter

alia animalia etiam postquam

frigidum

; cf.ipse

proprie

a.2, Et hoc

non nisi per accidens,

odores

ve

et analogiam

11 14, 658b8)

5’. cfe borzine, q.29,

certitudinem

omnia

32-33

anjmd.,

qla 4, ad 3 (Piana,

exce/lencjaJ odorum,

aliis sensibus

hos percipit

; q.2,

p. r32,

p. a.1,

que sunt in eo (cerebro)

p. 2oG, G-r I

q.2, a.r,

vo,

: om. F4s

transl.

a.3,

(ed. Drossaart

hominibus

; Albertus,

inter

De animalibus,

tempore

ad 5

bene 1)

que extra necessitatem

1). Secundum

1123,424a2-G

a.1,

11; De anjmu,

L Wsenf.,

Ar.,

et maxime

a? anima,

Pi, @

Yla

)))

ualde N (Scotus),

(De par?.

et humiditas

longo

q.2,

excellenjes

non solum

eam autem

cognoscimus

odores

excellenciarum

cognoscet

differencias

recogn.

et hoc accidit

capud

d.20,

Cf. etiam

magnum

ljb. II-III

differentiarum

solum

nomina

aiunt hanc,

odoratus

ferre

infmjes Expodjo

)> ipse Thomas,

impedietur,

cerebmm ualde molle,

_7n 11 se&.,

paruarum

tristiciam

-

FI,

(Vat.lat.2092, f. 42va ; Chigi E.VIII.251, f. ~3vb) : aliorum animalium P) (a Guillelmo transl., Vat.lat.2og5, ; cf.De un~mal~bzu, 1 (FU. ankzZ., 1 r6,494b27-29) ; XII homo inter omnia animalia maius habet cere132, 27-28 : cc ad 7 : cc cerebri, quod homo maius pre aliis animalibus habet ad I : cc homo inter omnia animalia respe& Jffj corporis habe-

Scoto

Patet Thomam,

De animalibus.

et a Guillelmo

: cc frigiditas

r, f. 8Gra)

autem

124-12G.

12,

XII

habentibus

uelut

medios

transl.

1, f. ~2ra E, 3 ab imo).

Hispanus,

;

>j 1 in libro

1 16,

uero est os sincipitis

et non

Scoti

W,

(se ozz. Bg)

autem

ad cerebra

; Albertus, d.20, q.2, ; P,q.91,

p. r34)

: cc homo

Jen$ti, 1 8,40-43

animalium

Michaelis

: cc ualde frigidum 494b29) ; De anjmaljbzu,

animalibus

explicandum,

; InDe

a.r

habet

se

magnitudinem

In ZIJerrt.,

q.8 (ed. Robb,

N, e humidum

E.VIII.25

41 sic :

47 enim]

confertur

11 6, 7+jaq-zS)

;

de mhu,

Y

a Michaele

quando

ut secundum

652a27-28)

omnibus

Ps.-Petrus

homo

(De gen. anima&

De partibus

aaerre

Infantjbus lium...

maius

corporis D ipse Thomas, N ; Q.

ab Anonymo

117,

anjmd.,

(ed. Piana,

k

corpok

FC)

6~3az7-z8),

cerebrum

magnum

: eis

vs

: esse Yrc

unimaZ., 117,

(Depurh

; XVI

(in ipsis

Yr*b

cerebrum

caput proportione

ut dicitur

translatum

f. Ggvb

: XE

animalium

proportionemk

ipsis

: analogiam

@*

ostendit quomodo innotescant nobis differencie odorum. Et circa hoc duo facit : primo ostendit quod differencie odorum nobis innotescunt per 50 comparationem ad differencias saporum ; secundo ostendit quomodo respondeant differencie odorum differenciis saporum, ibi : Est a.&em sic& L?WLYOT etc. Dicit ergo primo quod sensus olfactus in homine uidetur habere quandam conuenienciam 55 et proportionem ad gztst.vm e.f sim&ter species hmorzmz, id est saporum, ad species odoris. Vnumquodque autem ignotum cognoscitur per id quod est magis manifestum ; unde, cum species saporum sint nobis maxime manifeste, species 60 odorum, que sunt nobis ignote et habent afTìnitatem ad species saporum, sub earum similitudine a nobis cognoscuntur. Species autem saporum sunt nobis manifestissime quia sensum gustus

Y YrsfT.‘aF, va), Yrb~W~5j, ‘PcVeFaj 41 se habeat PF, T4, pod odores veve FPVe)

respecfu corporis eius habet

anjmd.,

et maius

secundum

analogicam

De animalibus

autem

: aHabet

f. 79va

(ingreditur

ANIMA

:

@(pecia

415 ingeritur]

DE

cuiusdam

(infra,

43jb7-19) utilitatis

;

uel

: Ar., De anjmahbu, XIV (Depar& an&rl., IV 6, 683a27-34) a Michaele Scoto transl. (Mss Vat. Chigi E.VIII.25 I, f. 66 rb ;Vat.lat.2o9z, f. 3 3rb) : cc Et duo pedes qui sunt in anteriori quorundam istorum animalium (anulosorum) sunt maiores, quoniam scilicet modus muscarum et modi qui assimilantur apibus. Pedes uero posteriores sunt maiores... sicut sunt duri oculi et non uident uisu acuto... /octi_rteet pulices N ; d Albertus, De uninraZibus, XIV I r (ed. Stadler, XVI, p. 95 3) : patet Aristotelem locustas in numero animalium duri oculi non diserte posuisse ; Ar., De animalibus, XII (= De part. un., 11 r3, 637b29-Gs8aro) a Scoto transl. (mss Vat. Chigi E.VIII.25r, f. 3jva-vb ; Vat. lat.2092, f. +$ra ; El Escorial f. f. 3 9vb) : cc Pisces uero et ammalia anulosi corii et animalia duri corii diuersantur in oc& quoniam quedam conuenientiae.

42-43

ammalia

-

pisces

III.22,

habent

oculos

duri et propter

et carent duriciem

palpebris, oculi

Aristotelem

palpebras,

sed in hoc distinguuntur

rette

Albertus,

Bocfeld

(ms.

comprehendunt

p. 132, Lkb.lat.

ergo

et quod

uident

secundum

pisces,

f. 281v,

nisi extremos

colores

e aquatica

in marg. )).

Pisces

non

uero

et c scliroderma

quad entoma

55 et 66, dicit 206,

ex eis duri corii

debiliter...

entoma

et scliroderma ~1 (quoniam

inf.) 53 Est

sicut : cc

: 42ìa2G.

habent

omnino

sunt humidi >> (ut habet (gallice scliroderma quedam

I>

u crustaces

ms. Vat.lat. ))) habent

habencia

humorum,

loco

; cf.Albertus,

sunt aquatica)

ammalia 57

palpebras...

oculi

Guillelmus,

et custodie

fuerunt

3 (ed. Stadler,

XII

in hoc conueniunt

f. 81va) duros,

oculos

oculos

id est saporum

coopertorii

2095,

oculos

duros duros

huius

De aninzalibus,

pisces

habere, et male

: cf.supra,

III

uero non, immo

sed perperam uidentes,

11 1, r94-rg3,

umidos

pisces

cuiusmodi

oculi XV,

eorum p. 874)

:

quod non habcnt oculos

iam Adam

sunt pisces,

cum adn.

; de

non

CAPITVLVM

(421a10-26)

XIX

aliorum sensuum omnium : manifestum est enim quod organum tactus diffunditur per totum corpus et quodlibet instrumentum sensus est etiam instrumentum tactus et id ex quo aliquid dicitur sensitiuum est sensus tactus ; unde ex hoc quod aliquid habet meliorem tactum, sequitur quod simpliciter habeat meliorem sensitiuam naturam et per consequens quod sit melioris intellectus, nam bonitas sensus est dispositio ad bonitatem intellectus. Ex hoc autem quod aliquid habet meliorem uisum uel auditum, non sequitur quod sit melius sensitiuum simpliciter, set solum secundum quid. Alia ratio est quia bonitas tactus sequitur bonitatem complexionis siue temperanciam : cum enim instrumentum tactus non possit esse denudatum a genere tangibihum qualitatum eo quod est ex elementis compositurn, oportet quod sit in potencia ad extrema saltem per hoc quod est medium inter ea ; ad bonam autem complexionem corporis sequitur nobilitas anime, quia omnis forma est proportionata sue materie. Vnde sequitur quod qui sunt boni tactus sunt nobilioris anime et perspicacioris mentis.

habet homo CW&OZ [quam sensum olfactus] quam alia animalia, quia gustus ..TJ~~a&w pid&z, tactum tiivtezv/?abet r!wzo ce~~isk?zti~ aliis animalibus, licet ig aZii~ sensibus deficiat a quibusdam mzìmuZibzu: sunt enim quedam ammalia que 70 melius uident, audiunt et olfaciunt quam homo, set homo sec,wzdam iacttizz multum differt in certitudine cognitionis ab aliis animalibus. Rzde, quia homo habet optimum tactum, sequitur quod sit prudetztissimmzomnium aliorum ank&wz, quia 75 et hgetzwe t!mwkmz ex sensu tactus accipimus quod aliqui sunt ingeniosi et aliqui non ingeniosi, et non secmdm aliquem aZLwzsensum. Qui enim habent duram carnem et per consequens habent malum tactum, sunt zkepti secundum mentem, 80 qui uero sunt ?zoZzes w-ne et per consequens beni tactus, sunt bette t+pi mente. Vnde etiam alia ammalia habent duriores carnes quam homo. 65

c

QVESTIONES

149

B

Set uidetur quod aptitudo mentis magis respondeat bonitati uisus quam bonitati tactus, quia uisus est spiritualior sensus et plures differencias rerum demonstrat, Set dicendum est quod duplici ex causa bonitas 90 mentis respondet bonitati tactus. Prima ratio est quia tactus est fundamentum

85

91

: @tOWBgJ, CP@#Pij Y? : YlatIJ%F, P,l, Y1bLWPJ, Y?etfiFha,l 65 quarn sensus olfactus (+ et WF)] orz. Ye : 67 certissimum] ante homo ~EJ; Jed cf. Ar., 4igalg-ao 74 aliorum] WJ. Y?se aliis] omnibus praem Y (-Ve : deest Ve) 04, P’o : cm Bg, VF, Y? 76 et aliqui non ingeniosi] ozz. ‘Pab uel non ingeniosi mppl. Te 78 habent*] J%J~ 7g tactum @ 85 magis] o?#. @ 86 bonitatP] 09~. Pb g2 aliorum sensuum omnium] omnium sensuum ‘!Pb omnium aliorum sensuum Y1a g4 instrumentumrj + cuiuscunque YIC 93 tactus] utite est etiam iflstrumentum @ dicitur] + esse lS, F4a melius sensitiuus uel melioris g8 habeat] habet @, Fda ~oa-103 melius sensitiuum] melioris sensitiue PF : melius sensitiuus V , sensitiue Y1c io4 sequitur] consequitur Y (-Fa*) 105 bonitatem complexionis siue temperanciam (-cie Y1c)] temperanciam comple@(pecia

11)

:

75 et] etiam

:

* ‘Pb :

xionis

Yrae

80-81

molles

leguntur,

-

laudat

secundum

(mss Sankt Florian XIV,

p. 24gb48-50

molles

carne

: haec

mente

saepius

ingeniosos

Aristotelis

Thomas

autem XI.649,

f. 138rb;

; in codice

bene aptos

N (cf. etiam,

mente

uidemus

: 13. supra Il Composita : cc multas

tualior

sensuum

sed sine e uidemus 14,243,

cum adn.

differencias

(De &PZU, 11 3, 413b4-5

(De anima, 114,414a3 sed iam trita

est apud

ad 2-5

p. 282b)

(ibid.,

; q.85,

u

non a Guillelmo,

; fortes

a.7

[autem

lat. 6325,

Vat.lat. E); Q.

: aSignum

enim

Paris E.N.

autographo

carne bene aptos menteuidemus uidemus

uerba

sunt 421a23-26

; haec

aliud nullum

98x0,

f. 64ra,

; IIl ii, 434a2g, Albertum

manu

(ed. Robb,

ed. Leon.,

plures

bio-11,

~3-24

: S. & homke,

q.33,

fundamentum

carne

; Kabenhavn

-

XIII,

demonstrat

demomhz~ 1)). gx-ga fundamentum ; De puri mimal., 11 8, 653b23-24)

: cc Tactus...

Veneto

translata,

est et in genere

ipsius p. 133)

Thott

Thomae

; 12,435b2, a.l,

p.

; 0Molles

17, 1g), uox tamen sensuum

: quamquam

uel ita esse necessarium

arg. 2 et 4 (ed. Borgnet,

est aliorum

addita)

~1; Le&.

d.32,

sic laudat dicitur

mente uidemus

Aristoteles

saepius

x

aliorum

de anima

; P,q.76,

carne

(A.L.,

XXV

docuit

tactum

sensuum

a.5

et

non D

quod

: ctmolles

bene aptos

VI 2, f. 1o8va).

sensum

Veteris

esse

632~1 mente

CG, 111 84 (ed. Leon.,

in secundo

a.3, arg. 3 : e molles q.2, a.3, Piana

ut sine eo nec alium

e fundamentum

translationis

betieaph~ [ + esse

s-G ; Mer., 1 3, g8oa27

t. 35, p. 281b)

in E%.,

: cc Vnde

aptos

;IaIP, q.yo,

ses.w, 437a2,

omnium

quae Thomas

enim carne... N

deterioribus

id quod &z’e~z~~ ingeniosos

%oUe_r autem wze

164, f. 1o6r), in marg.

in codicibus

secundum

mente,

46xaj*-33 ; In ZI SeHk,

: AL,De -

prout

hominum

ineptos

carne bene aptos mente uidemus

1173,

87-88

autem

f. 144vb

L mzimu, q.8

: cc molles

)), CG,

sed a Iacobo $t. Fkwkrr]

mente

87 spiri-

1-la,p. Sg, 8, ed. esse e primum

1)

nec anima1 esse possit

)) apud

eum non inuenitur,

: cc tactus est fundamentum ad alias sensus N ; XIV x, p. 203, 69-70) : cc quamuis tactus : cc cum sit fundamentumaliorumsensuum )),

111 12 (ed. Col.,

;p. 206,64 ;p. 208,47-48) ;Dewzima, p. 247,46 : De uer., q.22, a.5 (ed. Leon., XXII, p. 623, u. 1G5-166) : cc fundamentum aliorum sensuurn I) ; Q. de mima, q.8 (ed. Robb, p. 133) : cc fundamentum est aliorum ~1; P,q.91, a.3, ad 1 : cc fundamentum aliorum sensuum 1) ;infra, II 22, 3-G : cc omnium aliorum sensuum fundamentum 1) ; 1127,44 et 63 : cc fwdamentum omnium sensuum 1) ; De malo, q.5, a.y : cc tkdamentum aliorum N ; q.16, a.1, 363-364 : ufundamentum omnium sensuurn N ; Iti MeA, 1 1, in g8oaq-28 : cc fundamentum omnium aliorum sensuum )). 94-95 quodlibet - tactus : Ar,, infra, III 12, 433b7-17 ; cf.ipse Thomas, De uer., q.22, a.5 (ed. Leon., XXII, p. 623-G24, u. IGG-173). 104-114 Alia - mentis : cf.Albertus, p. 133, 13-31, necnon De nut. efotig. anime, tr. f, c.2 (ed. Col., XII, p. 5, 1G et 57 cum adn.). i medium : Ar., itzjk,11 23,424a4-6 ; cf.ipse Thomas, Ia II Xe& d.1, q.2, a.5 : d.32, q.2 a.3 ; Q, de animu, q.8 (ed. Robb, p. 134) ; I@, q.7G, a.5 ; De mulo, q.1, a.5. sit fundamentumaliorum

et ab ipso

Thoma

saepius

B ; 13 (ibid., p. 205,72-73,78 usurpata

10

10s

110

115

Queritur autem iterum, cum tactus sit certissimus sensuum, quare species odorum denominantur magis a speciebus saporum quam a qualitatibus tangibilibus ?

recl.

100

SENTENCIA

120

LIBRI

SECVNDI

*** 4zlaz6

Deinde cum dicit : Est ~zhmsiczd etc., ostendit quomodo species odoris respondent speciebus saporis. Et dicit quad, sic& L!WLZO~, id est sapor, quidam est d%Zciset quidam azvar.w, sic etiam et odores distinguuntur, set sciendum est quod 130 quedam babent proportiotzaZiter odorem et saporem, scilicet d&em odorem et d,vZcemsaporem, quedam aero per cotztrarizm, id est suauem saporem et non suauem odorem uel e conuerso. Cuius ratio est quia sapor consistit in humido aqueo aliqualiter 135 digesto, odor autem consistit in sicco aereo aliqualiter contemperato ; contingit autem quandoque utramque substanciam, scilicet subtilem aeream et aqueam grossiorem, secundum debitam proportionem commixtam esse, et sic est suauitas w odoris et saporis ; si uero sit debita proporti0 in uno et non in altero, erit in uno suauitas et in alia non. Et sicut dictum est de dulci et amaro @(pecia Y

11) : @*c04FlBgj,

(-F4*)

Post non 134-136

cf.infra

W(BoW)

132 id est] scilicet 0 @

: m. ‘l?lab

sapor

Y Va,

150 consuetudinem

-

contemperato

II 21, in 442b13

P,

163 omnino

: 11 20,

; In De Jenm,

: ‘P(‘V*F, Fa

: m.

Ve), PF,

codd : similitudinem non

422a6

Y

(-L’*)

; Thomas,

1, IO, 71-by.

?P~WVJ,

‘3?~lVeFaJ

TG : deest Ve E&s

(cf.

Ar.,

:im.@,5’2 In De se#fu,

ANIMA

que sunt extrema in saporibus quod transferuntur ad odores, ita etiam et acetosum et austerum, id est stipticum aut ponticum, et acutum et pingue 145 odoribus attribuitur. se.& licet non semper in omnibus correspondeant odores saporibus, tamen, siwt diximu, propter hoc pod odores non swzt m4Zt,v~ manifesti siciG sapores, acceperz& nozvina odores a saporibus sectindtim cozwetzditiem rerzm-, 150 quia ut in pmribus odores respondent saporibus : dz4Zcisexim odor et sapor est a croco et meZZe,acer atitem a thwo et a si.vziZibtis; et similiter est de aliis odoribus et saporibus, a&em sictit etc., 4zlb3 Deinde cum dicit : Adhc ostendit quomodo etiam non odorabilia odoratu percipiuntur. Et dicit quad, sicat az4dittis est a~dibh!is et BOBazdibihs et uisus est &ibiZis et HOH m%b~Zis, cum sit eadem potencia cognoscitiua oppositorum et priuatio non cognoscatur nisi 160 per habitum, similiter oyaci%s est odorabizis et tzotz odorabiZz2. Set BOBodorabiZe dicitur dupliciter : aut quod omkzo non potest habere odorem, sicut corpora simplicia, aut quod habet parum de odore aut malum odorem. Et simiZiter intelligendum est de 16s gustabili et non gustabili.

Et dicendum quod odor et sapor causantur ex determinata commixtione quahtatum elementarium, et ideo species odorum magis correspondent speciebus saporis quam simplicibus qualitatibus tangibilibus.

pinguem

DE

1 8, 14-18

+

CKV udtz.)

; 1 9,

odorum]

t22

137 scilicet] 42ib1,

200-209

et Y+,

;1

odoris

V5

156 etiam

Y

correspondent]

144 et1] 0m. @ hic Ve,

I 1, 65-72.

VIP

$43 : unte quomodo

145 stipticum

res-

Mw=l F4a

et ponticum

:

:



de tigribus

I 1, 5 2-

I 30,

))

21

SENTENCIA

Quomodo autem odor ad tam remotum spacium 25 difhmdatur, dubitationem habet. Sciendum itaque est quosdam posuisse omnem sensum quodam perfìci tactu : dicebant enim oportere quod sensus et sensibile se tangant ad hoc quod senciatur. Aliter tamen estimabant hoc 30 accidere in uisu et in aliis sensibus : dicebant enim quod ex uisu egrediebantur linee uisuales progredientes usque ad rem uisam et ex earum contactu uisibile uidebatur ; in aliis autem sensibus dicebant [oportere] quod e conuerso sensibile 35 perueniebat ad sensum. Et quidem in tactu et gustu hoc manifeste uidetur accidere, nam tangibile et gustabile quodam contactu senciuntur ; in auditu etiam idem uidetur esse, nam aer motus usque ad auditum pertingit ; circa olfactum etiam 40 idem esse dicebant, ponebant enim quod a corpore odorabili resoluebatur quedam fumalis euaporatio que est subiectum odoris et perueniebat usque ad sensum olfactus. Causa autem huius diuersitatis hec esse uidetur, 4s quia Antiqui non percipiebant aliquid de inmutatione spirituali medii, set solum de inmutatione naturali, in aliis autem sensibus apparet quedam immutati0 naturalis in medio, set non in uisu. Manifestum est enim quod soni et odores per

Yrc

DE

t. 35, p. 26g-27r), ueram

3 et ad 3 (Piana

Odew~ e~pa&.m, quod

sententiam

illis

De mimz,

Aristotelis

et Auerrois

VI1 2, f. 2ogvaG Que sais-je

iam ueri similius

apparuit

et praesertim

longitudo

illius

et 2tova-vb).

344, Paris

esse putauerat spatii

p. r33,12

-

rgGr, p. g6-g7),

13G, 44,

-

Dubita-

Animaduertendum anosmaticas

De mima,

Auicenna, et uiderunt

opposuit.

cadauera

114

esse, (p. r J 3,

r, cui indulsit

S. ak bomine, q.30 (ed. Borgnet, t. 35, p. 37ob) : cc Dicit autem Auicenna quod aues tygrides sunt acuti uisus et alti uolatus et potuit esse 3g usque ad deuenissent ad cadauera, non per odorem )L 31-33 exuisu-uidebatur: cf.supra,II 13, cumadn. 45-46 non : Ar.,11 r7,4tgb3-4. 40-43 a corpore olfactus : cf.Ar.,De Jemu, 1 ti, 443a2r-bt6, cum comm. Thomae. medii : cf.Auerroes, 11 97, u. 30-33 (p. 277) : cc odor habet duplex esse, scilicet esse in corpore odorabili et esse in medio ; et illud est esse cor4g-so soni - impediuntur : Auerroes, porale et hoc spirituale, et illud naturale et hoc extraneum. Et cum hoc ignorauerunt quidam... L Sonus... etiam impeditur a uentis 1) (cf. Auicenna, p. ; Albertus, p. t3G, 7). 11 97, u. 70-73 (p. 278) : cc Venti enim uidentur adducere odores... usque ad centum leugas uel 65 quinquaginta miliaria : c.74 km. ; de distantia uariant Thomae auctores : Auicenna, De anima, 114 (p. 149, 70) : cc plures )) (c. Cf. Niermeyer, leuca) ; Algazel, Afe@9@u (ed. Muckle, p. 165, per ducentas leugas Y); Auerroes, 11 97, u. 50 leucis )) (c. rt23 km.) : (p. 278) : K a quingentis miliaribus RI (c. 740 km.) ; Adam de Bocfeld, 1n de ut&a (Urb.lat.2oG, f. 282r) : aquingentis Albertus, S. u’e bomine, q.30 (p. 26gb) : uper centum leucas Y) (ex Auicenna) ; De umha, p. 135, 34, >t : ccper quingentas leucas ad minus K (38-70 presertim - impediatur : Auerroes, 11 97, u. 44-46 (p. 277) : e omne sensibile quod comprehenditur per medium equaliter debet sentiri ex Odorabile multiplicat odorem per medium ex omnibus partibus, nisi aliquid impediat )) ; Adam de Bocfeld, 1e u% a&za (Urb.lat.zoG, f. 282~) : cc P. 135, 32-41, praecipue 39-41 : e spati0 mille leucarum non linealiter, set sperice in longum, on-mi parte equaliter nisi impediatur 1) ; Albertus, et precipue cum sensibilia in equali distancia ad quamlibet partem latum et profundum 1) ; ipse Thomas, In IV Sent., d.44, q.2, a.1, qla 4, ad 3 : N : cf.Auerroes, II g7, u. 33-3G (p. 278) : tcsi igitur corpus odorabile alteretur totum in ignem immutent 11. 7t-72 etiam si - euaporationem 72-74 cum - i@iS : Auerroes, 11 g7, u. 3 raut aerem 1) ; ipse Thomas, loc. Zuad. (in adn. sup.) : uetiam si totum resolueretur in uaporem )). p. 135, 24-2G : N Materie enim genera62, praecipue 3 3-3 3 (p. 278) : tc maxima enim remotio quam materia recipit est dimensio ignis Y); Albertus, bilium maior extensio et raritas quam potest habere est in forma ignis n ; cf.etiam Thomas, 1sDe Jenm, 13, IGg-170, cum adn. Albertus, quod

per uisum

122425,

auditum

i_~2,13

225

km.?

28, 29) : N

50

15

60

6s

70

75

XX

CAPITVLVM

$+zlbl+pza7)

scilicet boni odoramenti et maZi odoramenti,et hoc comruuniter senciatur tam ab homine quam ab lis animalibus non respirantibus, sequitur quod idem sensus olfactus sit in homine et in illis. Alia ratio est quia eiusdem sensus sunt eadem corruptiua, non enim uisus patitur aliquid a sonis neque auditus a coloribus ; set sensus animalium non 120 respirancium uidetzturcorr.wzpia grauibus odoribus et excellentibus ex quibztssensus hominis corrum#ur, scilicet ab aspalto, quod est quedam confectio ex succis herbarum, et a suZpb.ure et huiusmodi; ergo illa ammalia habent sensum olfactus sicut 125 et homo, licet non respirent. Deinde cum dicit : Videtur autem homit&wsetc., 421bzG soluit questionem, quia ista diuersitas in modo respirandi non est ex diuersitate sensus, set ex diuersa dispositione organi. Organum enim olfac- 130 tus in homine differt ab organis aZiorumani~aZiwz, sic.& oculi hominum differunt ab oculis duris quorundam animalium. Oculi enim hominis habent quoddamjragma, id est pannum ad cooperiendum, scilicet paZ$ebras, unde homo non potest uidere 135 nisi quodam motu palpebre retrahantur ; quod non accidit in animalibus habentibus duros oculos, sei statim uidentea quorum species Jknt i# dyaphano. Ita etiam et in aZiis animalibus non respirantibus, organum odoratus est sine opemuZo,140 set in animalibus resjirantibus habet quoddam operculum quod oportet aperiri, ampZiatisporis per respirationem. Et ideo animalia respirancìa non odora& is aqua, quia oportet quod paciantur ab odore respirando, quod non potest fieri in aqua. 14s Deinde cum dicit : Est autem odor sìcci etc., 422a6 determinat de instrumento olfactus. Et dicit quod odor fundatur in sicco, sicut sapor in humido, organum autem odoratus oportet esse in potencia ad odorem et ad siccum, sicut et organum uisus 150 est in potencia ad colores et ad lucem.

quidem potest fumalis euaporatio, que tamen non pertingit usque ad terminum unde odor percipitur, SO set inmutatur medium spiritualiter ultra quam predicta euaporatio pertingere possit. Quod autem spiritualis inmutatio fìt a uisibili magis quam ab aliis sensibilibus, ratio est quia uisibiles qualitates insunt corruptibilibus corporibus secundum quod ST communicant cum corporibus incorrupti bilibus, unde habent esse formalius et nobilius quam reliqua sensibilia, que sunt propria corruptibilium corporum. *** 421br 3 Deinde cum dicit : Vnde et dubiumzkdeturetc., P mouet dubitationem circa predicta. Et primo obicit ad unam partem ; secundo ad aliam, ibi : .5’etin$ossibiZeest etc. ; tercio soluit, ibi : Vide& autem hominibusetc. Dicit ergo primo quad, cum etiam aquatica 95 odorent, dubìutn uìdetur si omniasi.miZiterodore&, quasi habencia sensum eundem. Et uidetur quod non, quia homo odorat respirando dum attrahit aerem ; quando atiteM 80~ respirat attrahendo aerem, set expirat emittendo ipsum aut retinet IOO spìrhm, tiotz odoratnequea Zonge nequeaproje, etiam si poneretur odorabile iBtu1 in naso. Set ~506quod sensibile $ositwz supra sensum non senciatur, communee& mmibus animalibus ; set quod odor non senciatur siBe respiratione, hoc est propriwz 103 hominibus, et hoc manifestumest si quis temptare uoluerit. Vnde, cum animalia BO@habewia sanguinem non respirent, uidetur quod habeant aZterumsensumpreter olfactum et alios sensus qui ditti su& in homine. 42 lb.21 Deinde cum dicit : Set ìnpossibiZeest etc., obicit in contrarium duabus rationibus. Prima ratio est quia sensus distinguuntur secundum sensibilia, unde, cum sensus olfactus sit sensas odorabih, '4': 'W(VsF, VE), Y1b(VW6,J, : om.@,‘3%;cj.adn. sq. 94 primo] om. Q aerem] bwz.o~. @ 99 emittendo ipsum expirat animalibus] aliis $~CZWZ. VSF, 'Te 141 habet ~cr. : habent coti

@(pecia 82

r rG

12):

magis

98-99

@~(Bo~O~),W(PiP8)

Y?(V4F~)

-

ti.

u?rv

quando

80 spiritualiter

: Auerroes,

: cc Set tamen

(p. 278) 24G-248,

cum adn.

odorant

respirando

attrahens autem

spiritum

corrumpi

cf. Préf.,

1197,

apparet

quod

y2 Set

; et

si non inspirat,

uidentur

esse

: 42rb2r.

siue attrahendo

p. 184*-188*.

; Albertus, p. 137, coloris magis est spirituale Videtur : 42rb2G.

u. 2~5-33, G7-G8

a fortibus

aerem,

ut sunt

set aut exspirat et hec ammalia

ammalia

quam

spiriturn...

et respirantia,

82 spiritual&]

95 odorent]

spiritualior

Y

Yiab ; c$aah. hm-q. eundem] im. Y? ; 4 cf.Ar.,42rb2o

9G sensum alium

Ve, ?W

magis

: 13. Auerroes,

et*] 0m. Y

homo

-

1) Albertus, D.

per aquam 108 alterum]

r3G, 3G-44.

esse odoris

;

+

(D, Y?‘rc rj0

; p.

97-99

respirancia

emittendo a quibus

jj-jG

153

82 spiritualis

D.

83-85

-

uisibiles

-

incorruptibilibus

1197,

:d

u. G8-70

supra,

11 14,

: Anonymus, In de atkwa IX-III, f. rrvb : ccquedam enim non odorat nisi inspirans siue ab aspalto : ‘I’hemistius, f, 2ovb (ed., p. rj9-1Go) : cc Adhuc

ipsum

p. I 3G,49-5I : a Homo

123

uelud aspalti

et sulphuris

et talibus

L

123-124

quod -

herbarum

:



: 422a20.

12

Quoniam

: 422a34.

18 Vnde

: 422ali.

gustabilis]

k.

CD, P

L

zo

1

C I

1

tercio ostendit quid requiratur ad hoc quod gustabile actu percipiatur, cibi : N uz&ezv fa& etc. >. Dicit ergo primo quad gtisUGLe est q t scilicet aquod tactu discernitur z ; e b eg c q n sentitur a g per m o u quod a sitnecorpus e%truHewz,et dicitur extraneum quia non est pars animalis : senciuntur enim sensibilia de quibus prius actum est per aerem et aquam, que non sunt partes animalis ; set tactus non sentit suum obiectum per medium extraneum, set per medium coniunctum : nam caro est medium in sensu tactus, ut infra patebit ; et ideo, cum gustus sit quidam tactus et gustabile sit quoddam tangibile, non percipietur gustabile per medium extraneum. Et quod gustabile sit quoddam tangibile, manifestat per hoc quod ~wzor, id est sapor, qui est g radicatur z in h &~ i mm apropria ; humidum autem est q taBgz%jle z; unde manifestum est quod gustabile est quoddam tangibile. *** Set gustus est quidam tactus ; uidetur ergo quod gustus non debeat distingui contra tactum, @

12)

(

V

2

q

6

p

2

N e h

p

m

a u

( -

q

t 3 A c A q i

m

I

E

g e

p

q

i

i s

c

1

: +t c .i

nqo ,

m: h

p s

iVd

a e

:

uV

, h c *i V

:aA

n

l

t

- a1

h1r u

sep p d aru r

bs n

d q

sdW

u n51

u

5 c2 tq e

:F +] qu ,

4V

-o

aiu

o4

Q e eF

.mi : h i

Y

2 1( 1 20s e

e

i :6ms

dtlt iB 1r

, ~‘O*%( Q

r i 4 , n ti4

m q

c3 3 q

) tO2

m g

2

T

d

Fc

)P P) 20-2t (V ,

u lQr1 V

‘u

me

i

tq4 2 u

goa 1 Y u. H6 e

a

c

4

:.-i a

suna Y l

- m i e8 0 u P i

2

V

-ca l o

e u d ; spe o im e dm id I

eIi nu o ;s

idt

Ff,Z Vi

-

;c A

o ., 5 6

&

L

e bau m

34 i

1

V

M

)

a

m

Z

e

uu Co A Z @4

om s

s

( ur Fi1 a

q 3

]e.n

5n r ae s

si

AII,d r

ts

u

)qc lY

-6e nu i , Od , Y

w e d

,

:

ue

7 u bo] 1, iVt

c

Fs c

d .

O 2;

d

un

sq

- i r b2

]d

qo

,t a

a m

s

d w . W 2

i 0

o

u ia

m r

1

s

u r mr

i

&

Z

~) .

t

l

a

m

a,

P a

d

,~

.

]

,

Z 8

m

t

u .

.

8 m

]u

u

s

t .

a

i]

a qb

s’]

P]

p

a x

]

e

m

u

o

,

t

.. n 4, r

1ol s n

ef me ( o nGmu a a (m H

c s& c

ds ) o i m f Ua2

e

h

c

h

e e

e

o

ns

u

s

au

nu

s u g

a u

u

e

;A a

u d

xi r

d

eq tn

qn

et

n

r um

d

S

c om

lm t

q

e

iu

u

s s

um

ip

tau rt

u

c

mc

t

ga t

eiu t

i

q.

e aboo (c

c d so

i i n a

s

d lbp

s us

;

e

t

oc

ae

q i

u)a A no ar

c

qd n oc

ut r ~ 2.

) o a a tp

d 1 )( d .2 p a

ls g a

( sdi 7 a

:c

. s 3 pb m 1 en 3

u i in gi qi t u s

:c

:c

e efn g

e 2r kui . t Ei 32

pu a ci s s e lu e iso l gus t

7 . e 3a ue 8

a gt nir ut e s ti

=is i 31I f t ou 6 c g otm ; v e .

.e wr pa d 7 3

ed e u s bi

:i cg p

t p)mr 1 l i d na- 1

: cg

8m i up

eu f 2 yaalm

m ie

e

sq pue

g sen

: cd.t e 0 mui ,e

h

. rl8

,an 9 uts t

g

n t ce a su

bi 2

o ul

es

c

ieds

,

eo

c

ttii

c c - hs

u .s ~

hd

ub

t i 2 ,i

s

n m d nt

i , r 8l m m u ,

au bc sa s t iu

c

l )

e

m i

ui 1 e

-

,, at

a

ss ib

t

c

ni se t tqidi

u,n

s tuu , u uht i2 t sc s

ucum A sd

,i

ssq ia san t t ut d c tu l ap ut

:

is r t u n u e a sp u a u s s es n ) t r d sg t e

q s t n em i gtc - ,

ni 8 t

a os

t e o

a ue t e ri ec gtu

m a i o ui i

pu o m

sc n s u

i e uu n a n p c s s s s l

ueu si u7 D p d,

ssctm d4

37 d o r

c

um.

,g u ra t

i

c st s t

d nc u um

t

ei

a ti ss

so

3

orm

0

i

i r at t

tu i i) c r

i o

u

c: ua uocm. u ts d ) mcb o qm ue i e i niu d u scss s u ps o uo ua t d i otd np d A i i 1r E c n 1 i At m i s1s l h o tq e tei i s d u a c o so c e Y ;oJo d l ubt t o nt ) diq noi a r rs( Cm .. dnlet . Xu .ue o lep euo.13 Xm1ds l , n. s,m2 V1. . . t 5 5 ; p 1 62 ;. L 2 -7 i E . 17 15- n( f C e 1, t 3X73 e bI op& 12 . I0 d .p , l . w0 V)p . 2 , r . a4 e . 4 0 a :, cs t 6 5i e a2 q ) ,u ce p gc 0 u 2d i s o u5 o 6i pt i q g n u e n; (u a ss i q g s n te n t u u t q t s aP a s u 6u su t c. :1n t s3 4i um ; t c 1t uI , 1d p uf c uIs 4 8aa r s.6u m)i 1 ,d Im aE 5 m n 4 gIn: t b sI . h A E i 1 2f 1 V 1 r0b a 1Ak 1 ,.t b 1 n, ( E r. 8uo = At a X aen f h. n2 X,p2t y4 ;a Lak R s, V.6u m5 G s .a o l I-s t )o r t , ( b. ,3f, r o 3, i e 1a a s , b r p 1 ; a u . 9 e Gd e 1 i 7 s u r s) Gn e s e b e u i n t n u s s s u t u ) i R m a t t de c s) m oa p u ina : cgbd o s cct u e)en ur r i ai t i )nrco tu e uas en ,et t m t mu t t : cI u s u e rp a dc is r pg i )pt; e o ou c ) st x p ru s i ai e pG r ute u1 p um rou i m ur c m ) rh se ess u sba c oa n ci tam uus 6f bd tt ud ,m u 0. un oo s ) d

1

l

,a . ~V t i ] p

.,t t ?2 d

d c ,

]PV

lV sa t V 1 o s s

e

n6 7p i 81 r

t i s 1rD nmind

;

a

20

_ui 5 ,o qr

]

sn i r ~a A uno

I R

q p ua

] z eJ 3

T5d

Fd s @i

i

E e22

d a Q -

e um

Oo

1i

) P (aOJ b

:o c

,

4

50

aV c/t

V as

P XE

cum species non diuidatur ex opposito contra ; et sic csequitur quod hnon sint quinque i sensus, set quatuor tantum. o d Setg dicendum quod gustus et tactus possunt 45d t e si dupliciter e : uno tb i considerari modo quantum ad rmodum d a e i sic gustus m z senciendi, et est quidam tactus : nam tangendo suum obiectum percipit ; alio modo quantum ad obiectum, et sic oportet dicere quod, sicut se habet obiectum gustus ad obiectum tactus, ita se habet sensus gustus ad sensum tactus ; manifestum est autem quod sapor, qui est obiectum gustus, non est aliqua de qualitatibus simplicium corporum ex quibus anima1 constituitur que sunt propria obietta sensus 5~ tactus, set causatur ab eis et fundatur in aliqua earum sicut in materia, scilicet in humido ; unde manifestum est quod gustus non est idem quod t i a tactus, bi setz quodam d t icmodo radicatur o e L, in eo. r sensus t o distingui quodd potest 6 Vnde et consueuit de gustu accipi ut gustus, prout est discretiuus saporum, et potest accipi ut est tactus quidam, prout discernit qualitates tangibiles, scilicet alimentum cuius sensus est tactus, ut supra dictum est. Vnde Philosophus dicit in 111 Ethicorum quod 6 circa delectationes gustus prout accipitur primo

V di ) x p t2

t 1

idu 1a A na o

eec t p

,

igenus

e i aii ‘ 1

bi V) i e m 2i i- i u

3

b

l Vm

5 i

mr e

4g c. u

z

Fi

o

2 2

xp

a i

VP Pct Y

ui V ( Y u t( l

e n V

o : n r F uo

Q

i mi

(

cuem, 1 dn 8 u 4s d, ; it s 6 i s gr , - o ie 4 e p au s aE ano th rsm uid n o sht e tm s o c u de e aq a n i mhi o mlu l n l e ou p i o ia o l s rm 1a s dun n 2e tp )or . : Iai 1 7 4r . rs i a , s l , i s Ilm 5 1i 9u as 1 ;1 1 3 1 ;61 2 ,1 ; 1 41 b 1 17 33 i 2 :1 g , 1 n 0 1 4b f , 3 12 11c r g 4 - 2 sg8uq a u 2 t3 , i b-mu: s 1 a24 t 3 2 i t b c 2 3 7d u 8 t 2 - a s - ub 4 m 4 ; sf . 01 7 1 u. c ,1a , 9 p 3u i 4 de s 6 r 5m: cd 7 sn a , 1a 3 f 1 ut. p c1, , .a9 p o u3 p d4 r :r c7mA r n- ad B do .1I ,ea ao f a p 9n k zc mr 3 kf .i , we a la f U2 : Ng . r8 n su b2 n o i esh .~ iu n in mntu l ) ps t n taam~ Aa ri pibt 1i1 lt o: cs t.ei d;i3 bp. p i mulr no8 e2r ) r c 4ca rei , Sr0o) i u0 t a 7 et6p. a t - e tu,r 6r si 8i ,a :c P u Hf s i E .i . dl Ix s -a ai I p 2 p P2n bm -e .o p 1 a2 e4i . - 2It f . 6 ; n1 A t-m 1r i S , du7 lbr3 a 8Iqf . es,abou1 (, ,Bd.i 2, . eks e 6oe3o 72 rn d r2 te . g, u, n s p 2 . 3; D . a7 p ,1 e n3 3 . 3 ; A h8 82 ni n 2& l,. & o na 7a e i6q 8 ( nmV 4, $ b7. - e ypb)e 2 r3 1d m . an43 o1 S 8 .- tu, n 01 s :e , as -et n, 4b2 t 4u3 u s2 p 1 l 1 :.cS3 be 2 g i8f en - u a ,ocri 1 p s ec r ttm 4 a tt sc n mau e r uu qse o acs ss s sn ueps n qlt , se c1 it te uiu4 en S ) n ut -ta2s ns p . q s et,- t u e u ru4 s C e o3 , i r g :oa ei l nx a ina Ta ti b bpumI huJ ro d s s I q ode am .q o 3I . a m n . . 1a ;3P l q, 3 r faa4 a3a 4. , g ., . , 4 r, 7,q , . , 3 6 ag m8u , : - d, o, a 4 dn 7 ut m u Q ni k / .d o nm e iq (e n h V x b. e y ap e 2 r11 2 d: sma,. np 3 o,1 m 1 . D u na s 4 )o q .s er a g od u , b t :b A bi a Seu d lb i n . s e bo e t c em c u h r it m , t nu a a 1. ( 2. r ; c 3ap 72 5g 2n. . 3-, c3. ,3fo :ac oA- .n S )f d r5lb q. . . e ap4bo p .I e 4. o(em a2 3 t e 3 2rpr i r7 2 t , 5u 7.t ns t4 , 77m u ei . -s ,c 2 2, u 7 7 t 6 : An 4 a 6 2ct d0rg2oe d e u an r: a ei is. is b uxs itau A ept i .uEer , rio ( an tui a bn us c6 ;d c hsiAd og.i f3 nf it n rtu . ) .. co o uoi i t n rm se y i l u ( n Fh e NM c i. fs a s Gor .o fzs 7 . ne ; O p .. 4BI vn Lx p m voV .cz 7 af rf 3i 1 bd. : .e ( 1 to .. s r e l8e cc, . r g e a . 3s aii d q u. ) t8 nsr u s , tc a t ia n u t t m a e t u q s a; g s u e t ic uq t i n g nt s u ue d i i u u t asss a um s) ; s (u na7t md = 3)t 1 fs tp : j s n i e u r c . uo r g o c s s bn i m ibr uqn i t )i r g nu su u sc u m ta m ia s un mt u q ut s ~u ( 7 as =t 5 11i 3 c: cd d ;r fgv t i q ba uta u c ceu -mq asg.s i oi evu i ct u h t d s aopq ut s quu a t ) desu usi t umr tm ri o pspu i i. a au d r ss dd. c ts o i e.i t - u m, u s e n d r st o rii o i n auc s nl e tm ir eu s ot it a, i mt tmbi q ou tm n o re ai n u nrr i u d uet emo oq eao t a o m i t n u t n a p: s uet e o i e t p a sni n do rp t i n e o i m e hr ,

i q

,

qs

V 7 Yu r

0 o

m u

q c

u Y

:( ‘eB

P

mq 4 V0

s

h s2

4

:

c t

s

5 +

W p(

25 d

S d +

uP

n

: .S

4 cY

4

o a

t

3e

a

t

W ( c 0

i

cwn

n

:

m

s

A XB

ca

i

i i

.ss c mip t

it

s do

I.1

,

rs ,

i d

7,s n

,

u u

um

a .i u

. ur

t s .

n

um

7 6

d o e

t .t s

c

e e

s i .

I

2i e

is u r

i

i r 4

ut 9

s e

i n m

I. ,

-c u

. em

u b , .

cu

i t t

r

t

i

s

tu a e.

m ru m i

e u

. l l

t

u i u

s

.

SENTENCIA

LIBRI

SECVNDI

modo non est temperancia, set solum prout est tactus quidam. *** Deinde cum dicit : Vnde et si in aqtia etc., 70 excludit quandam obiectionem : manifestum est enim quad, si aliquod corpus saporosum dissolubile per aquam in aqua ponatur, utpote me1 uel aliquid huiusmodi, et nos essemus in aqua quamuis distantes ab illo corpore saporoso, 75 saporem tamen eius sentiremus in aqua ; et sic uidetur quod gustus suscipiat suum obiectum per aquam, quod est medium extraneum. Et ideo ad excludendum hanc obiectionem, concludit ex dictis quad, cum gustabile non percipiatur per 80 medium extraneum, sequitur quod si essemas in aqaa, sentiremus utique corpus dtihe aj&w%m in aqua quamuis distans a nobis, cwz tamen esset senswper medium, set eo qaodsapor ille permisceretur humido aqueo, ut accidit 22 pota. Puta, cum 85 permiscetur aque uel uino me1 aut aliquid huiusmodi : ipsa enim aqua inmutatur naturali inmutatione a corpore saporoso, unde gustus non percipit saporem corporis distantis ut est talis corporis sapor, set ut est aque inmutate a tali go corpore ; [unde] cuius signum est quod gustus non inmutaretur ab aqua sic intense sicut natus esset inmutari a sapore corporis distantis, eo quod sapor ille debilitatur per admixtionem aque. Set COZO~ MZ sic tiidetur per medium quod corpus 95 coloratum admisceatur medio aut aliquid eius @(peck

12) :

86 imnutatur

W(BolOd), $cr.

(unde primo

inmisceatur Neque

V*F

W(PiPe)

(cwn OZ,?~. Po, JW. Tbomus ?]

: ammiscetur

cnim fit humoris

1x5 est bene liquida

(ex

Y IS)

: unde F*a

V dettJ

ti. Y

i2i

: Y1a(VaF, : inmutaretur

eius

@,

Ylab

V6),

100 mensuram] VZF supra]

: Sic quidem om. @

Y1b(ViV6), Y~c

94

onz. @ nichil 123

Ylc(V*Fm,J

88 percipit]

codd

: cuius

to4

(59 Vnde]

V*,

-piet quod]

+

VE, pr.m.

scilicet

id est obiectum

est medium

est ualde]

ANIMA

defluat ad uisum, ut Democritus ponebat, set per spiritualem inmutationem medii. Vnde uisus non percipit colorem ut aeris uel ut aque, set ut corporis colorati distantis et secundum eandem mensuram. Si ergo uelimus comparare gustum 100 ad uisum, k&iZ est quod sit in gustu sicut id quod est medium in uisu ; set sicut COZW est z&siMe, id est obiectum uisus, sic bzwzo~,id est sapor, est gtistabile,id est obiectum gustus. Deinde cum dicit : ìW-hl az4temfacit etc., 422ai7 ostendit quid requiratur ad gustum, ex quo medium non requiritur. Et dicit quod nullum saporosum facit sensam sui Jzwzwis, id est saporis, sine hmiditate : nam sicut color fit actu uisibilis per lumen, ita sapor fit actu gustabilis per humi- IIO dum, et propter hoc oportet quod gustabile uel a& habeat hmiditatem aqueam, sicut uinum uel aliquid huiusmodi, aut sit potemia humectabile, sicut illud quod sumitur per modum cibi ; et ideo oportet quod sit saliua in ore, que beBeliquida est 115 et liquefactiua Zzkgtie,per quam ea que sumuntur humectantur ut eorum sapor percipi powit. Deinde cum dicit : Sh4t a.vtem uisus etc., 422a20 ostendit quid percipiatur per gustum. Et dicit quod si& est de uisu et auditu, sic est de gustu : 120 zkszzsenim cognoscit uisibile et inuisibile, ut supra dictum est ; inuisibile enim est tenebra, de qua zksz4s zkdicat, et similiter illud quod est aaZde splendidum, ut sol, dicitur imksibzle,set aZiumodo quam tenebra (nam tenebra dicitur inuisibilis 125 propter defectum lumi&, splendidum autem

4zzai 1

JU.

DE

(ex Ar.,

Y1c YlbC

422alj-x6,

V’

om. @,

F4*

Ve,

Vi,

: -peret

95 admisceatur

: medium V)

VE&7

@,

Y1* iio

83 eo] ex eo Y 90 [unde]

F4a Ve,

Ylb

: admiscetur

201 Nichil gustabilis]

-bile

autem @,

Ve,

cuius @

:

facit] Y1b

inu. Q

(cf. 74, 87, infra, II 24, 72) : uerbum non est Latinitatis purioris, sed saeculo XI iam saepius usurpaturn est a Constantino : cc saporosus >j, Isaac Israeli, Liber diet. uniti, 2 Constantino transl., ed. Lugduni ts15, f. 26vb, 27ra, 32rb, 39ra, 3grb (bis), 4zvb24, etc. ; cc saporosior >l, f. 26rb, 27ra, 36rb2,4jva (cf. Liberfebrhm, V f. 22orb) ; cc saporosissima )), f. 39vb27 (cf. (( saporositas )), Lib. diet. mzix, f. 36ra4o ; Liber febrhm, f. 2o7vb, 2o8ra, rb) ; uerbum postea tritum euasit, cf. e$. Beneditti ud Awelmwm, P.L. B ; Thomas Cist., In Cank, P.L. 206, 546 D ; Ps.-Augustinus, AdfratreJ in eremo sermo 69, P.L. 40,1356 ; Auerroes, In ak anima, 11 286) ; Comp. Zib. Parti. Nat. (ed. ShieldsBlumberg, cf. Index, p. 243) ; Albertus, X. de bokne, q.32 (p. 277b, 27gb, 28oa-b, ctc.) ; De unima, p. 138, 41,43 ; p. etc. 78-79 ex dictis : 422a8-11. g6 defluat (cf. Ar., quatj defluxionibus VN) : Anonymus, In & anima II-III, f. 12rbi1 : 8~ non quia color defluat in aere sicut dulce in aqua >>; Albertis, p. 138, 3G : 0~nec uidetur sic quad aliquid de partibus materialibus colorati defluat ad uisum 1) ; Themistius, f. 2xa-rb 9G Democritus : cf. (ed., p. 162, 8-10) : 0~non enim sic uidentur colores... eo quad defluat aliquid ipsorum et misceatur cum dyaphano )). supra 11 adn. 103 id est sapor : cf. supra II 5, 194-195, cum adn. 108 id est saporis : cf. adn. sup. I 15 saliua (cf. ah. ad Ar., 422al9 salsum) : Auicenna, De cnima, 114 (p. 243, 78-80) : (gustus) Nquasi eget medio... quad est humor saliue, qui prouenit ex instrumentis saliualibus 1) ; Algazel, Metuphy.&u (ed. Muckle, p. 166,25-27) : u Gustus autem fit... mediante hurniditate saliuari (suaui perpera?n ed.), que nullius saporis est et est diEusa in superficie lingue 1) ; Auerroes, II 18-19 (p. 286) : cc et ideo preparauit natura saliuam in ore )) ; Iohannes Blund, et ideo dicit Aristotiles in libro De anima quad sine saliua non est sapor actu )) ; Anonymus, Tr. k Animu (ed. Callus-Hunt, p. 58, 10-11) : cc De anima et a? potencii$ eh (ed. Gauthier, u. 250-257) : a res autem saporifera... quando coniungitur humiditati saliuari, inmutatur ab ea... est Depotenciis unirne et obiectìs (ed. Callus, quasi duplex medium in hoc sensu, intrinsecum ut caro et extrinsecum ut humlditas saliuaris )),*Anonymus, p. 153, 15-17) : cc humiditas uero salluaris... est determinans rationem medii Y); Anonymus, In de unima II-III, f. 12rb : CC nam medium in gustu dicitur humidum saliuale )> ; Albertus, p. 138, 2-3, 47-54 ; p. ioo, supra : Il 15, 418b2&419bl, cum comm. Thomae, praecipue 7i saporosum

108

;

Africano

2,

1~9,78

102,

u.

15 f&

140,

14,

145,

cum

io2,

u.

16,

u. l=j-16.

etc.

i2i

15 ;

CAPITVLVM

XXI (422m~422b12)

Et primo ponit ueritatem ; secundo manifestat eam per signum, ibi : Signzmz a.vtem etc. Dicit ergo primo quad, quia id qivodest gztstabiZe IGS oportet esse bzwzjdamet saporosum, necesse est organum gustus neq+veesse bzmidtim actg secundum se ipsum tieqtie esse tale quod non possit jerj bwzCd#m,sicut et instrumentum uisus est quod non habet colorem, set est susceptiuum coloris ; 170 et hoc ideo est quia gti.s&s pahtw a g.mtab.2 seczmdiw qivod est g,wtabiZe, sicut quilibet sensus a sensibili, Vnde, cum gustabile in quantum gustabile sit humidum, necesse est quod organum gustus in quantum est iam passum sit b.w,vec~akwz, 175 quod tamen saluatur in sua natura, ut sit g.wtaLwzv, id est potens gustare, cum possibiZe est hwnectar& noa tamen est actu hzm~dzm. Deinde cum dicit : Sigma azdem etc., manifestat 4azbj quod dixerat per signum, dicens quod sjgniwzISO predictorum est quod neque lingua existens sicca potest sentire neque existens ualde humida, quia cum existit ualde humida a precedenti humiditate, fit in ea tactm et sensus precedentis hmzidi et non superuenientis, sz2.v~ ciwz aZiqt-422-cqz4i> ante 185 gzistazd aliquem forLw2 saporem postea gz&et aZierm, non percipiet ipsum, quia adhuc manet sensus pr&vzj humoris in lingua ; et similiter Zaborantibzu, id est febricitantibus, ozwzja zkden&r esse amara, propter hoc qtvod setxim’ per linguam 190 plenam bzmz.idz?ateLwzhmodi, scilicet colera amara. Deinde cum dicit : Specz’es autexz hwzonun, 4aablo determinat de speciebus saporum. Et dicit quad, sz+c.& in coZoribm simplices colores sunt contrarii, ut album et nigrum, sic in saporibus szkzpkces19s sunt contrarii, ut d#Zctet anzar.wz; species autem saporum habite hiis, id est inmediate consequentes simplices species, sunt jhzgne, quod sequitur dulce,

propter superhabundanciam -&uninis > corrumpentis sensum) ; et SZ$$‘&T aad&s est audibilis, scilicet soni, et non audibilis, scilicet AvzczY,quod 130 est priuatio soni ; et non audibilis est sonus male audibilis, qui uel propter sui excellenciam corrumpit sensum uel propter sui paruitatem non sufficienter sensum inmutat. Et sic est in omnibus que dicuntur secundum potenciam et inpoten133 ciam : nam L+zpo_w%1e dicitur in omnibus aut quod TZO~~ habet quod Batiw?zest habere agt quod pra.ve habet, sic& eon, gressibiZe dicitur animai et qaod penitus caret pedibzts et qztod est claudum aut debile pedibus. Similiter a.&tw2 et gz&vs est 140 gz&abiZis ei BOBgz&ab&!s ; non gustabile autem dicitur quod aut habet parum de sapore aut malum saporem aut nimis uiolentum ad corrumpendum sensum. Et quia gustabile est humidum aqueum, quod est potabile, et hoc est principium saporis, 145 scilicet humidum aqueum, zidetzw quod $otabiZe et non $otabiZe sit jrkzcz$zkv eorum que gustu percipiuntur : gzutm enim percipit ambo, set unum z& prawm et corrz$&w~ sensus, scilicet non potabile, aliud ut conueniens sec.w.zd~~ Battiram, 150 scilicet potabile ; sicut autem gustabile et non gustabile percipitur a gustu prout gustus est quidam sensus discretus a tactu, ita potabile et non potabile percipitur gustu prout gustus est quidam tactus : nam potabiZe est commwze et tactm et gmtm, 1~ tactus quidem in quantum est humidum, gustus autem in quantum est humidum saporabile. Manifestum est ergo quod delectationes que sunt in cibis et potibus in quantum sunt esibilia et potabilia pertinent ad gustum in quantum est IGOtactus quidam, ut dicitur in 111 Ethicorum. Deinde cum dicit : Qaokam a_xtemhzwid~m etc., 42aa34 ostendit quale debeat esse instrumentum gustus.

:

@(pecia 12) : @(B&04,J, @(Pipe) Y? Yla(V*F, VG), Yb(ViVs), Fc(V*F4a) 127 superhabundanciam] habundanciam Q, Vs, V’ 127 luminis ~up& cwz Boa03ErLfiO~TrV~PaWP~ codd 141 habet] 129 scilicet2] ut Y? (-V6) 133 sic] + etiam Yra, Vi, Faa post parum F4a 157 ergo] 02v. rD 158 et2] uel CD, Vd 17g manifestat] ostendit Yrc f82 ualde] multum Yrc 182-183 quia cum existit ualde (multum Yre) hmnida Y (-FV~W??) : om. @, F, VeW, FG 183 a precedenti CJ : a presenti Yra, Vi : a predominante F*a V* ~34 precedentis] presentis Yra, Vi, Faa cedentis a predominanti humiditate et sensus precedentis V4 185 qui mppl. ex h., 4aab7 codd 186 gustauit] gustauerit V*F gustet F@; cf. udn. mp. 187 persaporem] + et Q, Yia, V6 cipiet] -pit @ igr colera] coIerica CD, V* 197 hiis] OCY.@

: om.

: om.@

: om.

r3yr3g

sicut

: cf.

tantibus

191 colera ergo

: cf.infra

extraneus

et repleta

colera

5,

211

25,

pk rgy+-rgg*.

4ajbt,

uinceret.

nec non nullum

Testantur

;

Y) Albertus,

hoc

Israeli,

quibus

(A.L.,

Lib.

reciperet. cholera

2 16, 12-i 3

8 : CC ex colera

Etb. Nic., IX, 117oa24-25

; III i, 160-161 ; 3, 12-13.

Isaac alium

anima, p.

p. 140,

: cf.supra,

160 in III Ethicorum

Expositio Zib. II-III de animu, p. 21~5,f2

si haberet,

:

:

Expositio Zib. II-III de

amara

adn. ad

11

que

ipsum

Hispanus,

Préf.,

Hispanus,

non habet,

Ps.-Petrus Grosseteste,

: cf,

pedibus

amara

saporem

nisi cum

-

Ps.-Petrus

: OH.

XXVI,

diet.

;

Adam

zwk. enim

rubea

dominatur

fast.

omnia

3, p. 339,

amara IO)

: sentiunt

uidentur

Thomas,

c. X (ed. Lugduni repugnaret,

igitur

omnia

omnem

gustabilia

esse uidentur

; ipse

1G4 Signum 4aabs mzima (Urb.lat.ao6, f. a83r) Albertus,

tran&

suus ahi recipiendo

: cc febricitantibus

adurente

In &

a Constantino

Sapor

:

adn. ad u, 6~.

de Bocfeld,

N. b

Etb.,

neque

11,

f. 3arb)

atuaritudini

83-84

-

i8g febrici-

eum alium

quia lingua

rg7 habite IX

rsry, super

saporem amara,

;

reciperet

uicinantem

eorum

consequentes

; IH Po& 114,

p. 13g,64.

: cc Lingua infetta

r

;

est

: Robertus

g, cum adn. ;

SENTENCIA

LIBRI

SECVNDI

et salsum, quod sequitur amarum ; media az&m bowtz sunt acetosum et aiwhmv et ponticm~, que duo in idem reducuntur, et acz&wz; ad has autem septem species saporumfere zidentw reduci omnes alie. Considerandum autem est circa has species 20s quod, quamuis sapores causentur a calido et frigido, humido et sicco, et contraria sunt que maxime distant, non tamen secundum maximam distanciam calidi et frigidi, humidi et sicci, attenditur contrarietas in speciebus saporum, set ZIO secundum ordinem ad gustum, prout natus est

zoo

c austerus

; ab

acetositas,

em. @’

: in

acetosum

habet

(f. 43ra)

@fPjPaj

W(B&04)

12) :

zog in speclebus]

n-ero

Y

220 saporum

j)), sed ab Isaac

Auicenna,

p. 145,

2 ;

Liber

sed c acidus

:

modatum

est

etc.)

; De

21, 27;

; cf.Isaac

Liber

)), p.

anima, 114

ponticitas,

-

)1), quem

17; Sapor

(( ponticus

ponticitas,

33

; ccacredo

transl.,

conferendum

146, 20) 11 103,

idem

transl.,

; Nicolaus

est cum

1) uiros

et Y

(-veva)

sunt]

Dephfk,

De _wnq

442a18,

1 IO, 72

442a1g,

De wm,

15 15, f. 26rb),

; De

p. z3ga3)

11 IOI,

u. 17,

lg

sint

va,

f. z6rb)

ubi

c. VI

tmnslatio (f. 26va),

v4

(p. 291) saporem

ab Alfredo

designandum

; c.VII (f. 26va) ; c.XV ; ponticitas, p. z3ga3,

: cc ponticus

tran&

.Y. ak bomine,

in cod. Paris

B.N.lat.

11 16-17 q.32 6325,

siue mordicatiuus

p. 140,

designat

24, 39, 42, etc. Albertus,

; cf. ; apud

83

; cf.Albertus,

oriuntur

noua c. XIII

anima, 11 4 (p. 143,

Euxino

)) et ad quendam IYI~,

23ga8,

126, u. 31 (p. 322);

1~ De fensg,

uet. libri 1364,

uel res quae e Ponto

est ac K marinus p. z38b33,

Damascenus,

(cf. adn. ad Ar., ‘I’homa,

in tmnsl.

c. V (ed. Lugduni

1564,

u. 1g (p. 2g1),

marinus

+

c. V (ed. Lugduni

(ed. Venetiis

19) : ab Auerroe,

(( Ponticus

Venetiis

(nisi

tran&

)), p. 145,

communi)

Africano

II I 3 (ed.

Latino

Africano

lib. 1, tr. 1, c.3

uerbum

)) in

a Constantino

est sapor

ab Aristotele transl.,

scriptores

frigido]

accom(f. 4Irb)

(ed. Meyer,

(p. 278a13, f. 134va )), Plinius,

;

27, 32, 35, p. 45,

b7);

De

: cc ponticus, Hkt.

nak,

5 120 : N mordacitatis ))) ; sapor ergo ponticus est sapor s mordax % 200-201 que duo in idem : (causterum, id est stipticum aut ponticum )) ; aliter ipse Thomas, In De ww, 1 io, 72-73 : cc austerus, id est 1 IO, 442a2o. Aliter tamen ad septem sapores reducit Thomas hic et 1s De ~ewu : hic cnim hi sunt 7 sapores : (1) duke ; (2) amarum ; (3) pingue ; (4) salsum : (5) acetosum ; (6) austerum (= ponticum, stipticum) ; (7) acutum ; In De Jewti, 11o, y3206-207 contraria 87 dulcis (= pinguis) ; (2) amarus ; (3) salsus ; (4) ponticus ; (5)austerus (= acetosus) ; (6) stipticus ; (7) acutus. distant : Ar., Mef., X 5, 1055a4-33 ; cf. V 12, 1o18a27 ; Caf., 6al7-18 (A.L., 1, p. 17, 11-13); Efb. iVic., 11, 11oSb34-3s (A.L., XXVI, p. 176, IS-16), e quibus erutum est adagium a Thoma saepius laud. (Q. & ankz, q.12, arg. I ; 118 IP, q.21, a.3, arg. 2, etc.) 217 in libro De sensu et sensato : 1 8-10, 44ob28-442b26.

XXXVl

5 191

reducuntur acetosus : (1)

: umarinus : cf.supra II

147,

Auerroes,

ponticus

ad determinandum

; p.

206

V4Fa)

0m. @

a Constantino

p. 143, g ; p.

p, 46, 3, 8); ergo

ponitur

.&x,

~1 (a s ponto

Cremonensi

ipsum]

Cremonensi

Latinitatis

Lìb. dief. zmk,

(p. 144, 4; p. 45,

)) non &k

143, 8j

purioris

cammis, a Gerardo

animu, p. 140,34,81. id est maris

Israeli,

Lzk

a Gerardo

Y=(

?P(ViP),

Va), 221

s acetosus

Israeli,

Cunmi~,

200 ponticum apud 34, 80. uero mediae Latinitatis scriptores Auicenna,

:

autem]

ANIMA

inmutari a sapore uel cum horrore uel cum suauitate ; unde non est necessarium quod dulce uel amarum sit maxime uel calidum uel frigidum uel humidum uel siccum, set quod maxime se habeat in tali dispositione per quam comparatur 215 ad sensum gustus. De generatione autem saporum determinatur in libro De sensu et sensato. Vltimo autem concludit quod gtista&ww, id est 4aabi 5 sensus gustus uel organum eius, est in potencia ad saporem et species eius ; gustabile autem est 220 quod potest reducere ipsum de potencia in actum.

200

@(pecia

DE

)).

morsus

ig,

202 septem

1) (cf. XXI

144-145 : Ar.,

De JenJa,



: semite

Ar. Ni Nir(v, xa), N?(vp, W3%) Np(pecia 4) : Npl@y), NP*@@, PT) Nr 422b2o sensitiuum x, Ni* (-v), Np*a, p, T(32) rium TU, v, Npr, T 22 sensitiuum Ni%, Npsa, p sensiterium Np, Npl, T 33-34 est manifestum NiNp : unum esse manifesmm V : est Unum manifestum (= .&~TLV &J %+.ov CWe) Nr 34 sensitiuum x, Nia, EF, T(130) sen8iterium TU, Npr, or 423a3 ymenem] pelIem 3 sensitiuum x, Nis, ccp sensiterium ha, Npr, csv II sensitiua x, Ni*, ap sensiteria qce, Npr, cr 4 set T(146) et NiNp v, VP 13 quare &mjG$p& J +a Np

:

:

:

:

@(pecia 12) : @(B#O*), @[PiPs) 7 pars ista] hec pars Y? liUm] entium Yrsa

OR+, a?

: :

Y

: Yla(VBF,

Va),

8 sensum] sens.Us @,

Wb( V*F

ViW), 10

Y~c(

V‘F@)

uidetur] ~7. @

: cf.

:

2 Philosophus] mte determinauit V* 14 est] ozv. @, V4 siue] si @

:

:

actor Fa 18 sensibi-

:II

5 minus spirituahs cf. supra, II 14, 241-282. 3-6 Omnium - fundamentum supra, II 19, 91-92, cum adn. io Omnino 23, 12 Omnis 4z2b23. 14-15 eadem - tacm Auerroes, 11 106, u. 6-8 (p. 293) Idest, utrum autem tangibile sit unum aut plura 423br7. uno est dubium sicut est de tactu et sermo in eis idem est a ; Adam de Bocfeid, In de anima (Urb.lat. 206, f. 283~) eadem est ratio quantum ad Unitatem et multitudinem de tactu et tangibili ~1(sic non nulh moderni, uelut ‘I’rendelenburg, Rodier, Ross, Siwek adn. 501). - Aiiter Anonymus, In de anima 11-111, f. r2vb eadem est ratio, suple que est de gustabili et gustu D AlbertUs, p. 141, 29-30 eadem ratio est que ditta est de aliis sensibus z (sic non nulli moderni, uelut Torstrik, Hicks, Barbotin, Hamlyn).

;

:N

:

;

:a

: cc :N

160

SENTENCIA

LIBRI

SECVNDI

$wa. Ideo autem hoc dicit, quia intentio sua est 20 primo determinare de sensibilibus, postmodum autem determinabit de sensu ; quia uero in hiis que circa tangibile [et tactum] dicenda sunt, circa sensum tactus questiones mouebit propter hoc quod commodius possunt pertractari ques25 tiones iste si moueantur circa tactum quam si moueantur circa tangibile, idcirco hanc excusationem premisit, ostendens quod non refert utrum de tactu uel de tangibili loquamur. Mouet ergo duas dubitationes circa tactum et tangibile, 30 quarum prima est &-2092kzt &Zwe~sensus tactus a.& .WZU tantum ; secunda dubitatio est qzd sit wzsz%zt.wz, id est organum senciendi, in tactu, utrum scilicet caro sit organum sensus tactus in animalibus habentibus carnem, que sunt ammalia habencia 35 sanguinem, et inaZz?J,que carent sanguine, aliquod proportionaliter respondens carni ; ad mmest ita, set caro quidem et id quod proportionaliter ei respondet esz’medium in sensu tactus, set pivzun.z organum sensus tactus est aliquid aZzkdintrinsecum 40 circa cor, ut dicitur in libro De sensu et sensato. Deinde cum dicit : Omnis et enim semus etc., daabaj determinat premissas dubitationes. Et primo primam ; secundo secundam, ibi : V’rum autem etc. Circa primum tria facit : primo ostendit quad non 45 est unus sensus tactus, set plures ; secundo soluit positam rationem, ibi : Habet autem soZu.tionemetc. ; tercio improbat solutionem, ibi : Set quid sit etc. Ratio ergo quam ponit primo talis est : omtzis unus sezstisivjdetwessewzz3~ co&arietatis, sicut .&zs 50 aZbi et @gr& audìtus grauìs et aczh, gustus amari et duZcìs; set ìB tangìbìh, quod est obiectum tactus, sunt mz.&econtrarìetates,scilicet cah’dum et frìgjdazz?, humidum et skwv, durum et mozze,et quedam alia huiusmodi, ut graue et leue, acutum et hebes, et 55 similia ; ergo tactus non est unus sensus, set plures. 4aabzT Deinde cum dicit : Habet autem soZz&iotzem etc., Qxcia

12)

tactum]

tiones] @,

:

Yra

@(PP,J

Tbomas

Vs,

xed cf. Ar.,

Ylc

422b3r

: aliquod

Y :

Ya(vaF,

35 aliquod] dubitationem

58 rationem] G9 pfopter] (-id) unum

quod

ve),

Ym(IGv6J,

ziz. in hiis quc circa

scrjbere

VE, Ybe

46 rationem]

predictam @ (-Po)

CP(Ed04),

_recL (jix-dus

questiones

aliquid

@ ; Jed cf. u. 48, dubitationem

tangibile,

YrbC ‘I”le

DE

ponit quandam apparentem solutionem ad premissam rationem. Et dicit quod aliquis potest habere soZz4jjonem ad predictam dubìtafionenz per hoc quod etiam Sz aZììs semibus uidentur esse 60 pZures contrarìetates, sicut in auditu : nam circa uocem audibilem BOBsoZkzpotest attendi contrarietas acuti et grauis, set e$jam magnìtudo etparuìtas uocis, et Zez&as ei asperìtas eius, et aliqua aZL2 sz%zìZìa.Et similiter &-Ca coZorem possunt inueniri 65 alique alie dìflerencie preter contrarietatem albi et nigri, sicut quod aliquis color est intensus et alius remissus, et aliquis pulcher et alius turpis. Et tamen non propter hoc tollitur quin auditus sit unus sensus, et similiter uisus. Vnde multiplex 70 contrarietas tangibilium non uidetur impedire quominus tactus sit unus sensus. Deinde cum dicit : Set quid sit mzu,wetc,, excludit daab3a positam solutionem. Et dicit quod omnium contrarietatum que sunt circa audibilia est .ZGZWB 75 subiectum, scilicet sonus, et similiter color circa uisibilia, set non potest inueniri quid sit commune subiectum omnium contrarietatum que sunt circa tangibilia. Et propter hoc non uidetur esse unum 80 genus tangibilium, unde nec unus tactus. ***

Ad euidenciam autem eorum que hic dicuntur, considerare oportet quod distinctio potenciarum et obiectorum proportionalis est, unde, cum unus sensus sit una potencia, oportet quod sensibile ei correspondens sit unum genus. Ostensum est autem in IX Methaphisice quod in uno genere est una prima contrarietas, unde oportet quod circa obiectum unius sensus attendatur tantum una prima contrarietas ; et ideo hic dicit Philosophus quod unus sensus est unius contrarietatis. Possunt tamen in uno genere esse plures contrarietates post primam : uel per modum Yrc(J”F’a)

et tactum 48 ergo]

~8

c$ u. 46,

per Y

(-Va)

75 unum]

Y

80 tactus]

sensus

om. @

@ : sensus

21

autem

cum udn.

; sed

autem]

enim

)

; sed

41 et] ozz. @

; xed

ANIMA

‘I?ba

primo

60 etiam]

cf. Ar.,

tactus

422b23,

cf. AL,

V4

Y? (om. $r.m.

premittit ti. IZ

(om.

om. Yrc

42zb32 87 prima

va

27 premisit] nec non s+ra

ponit

_wr. 6.w

: om. @,

F4*)

22

43 Vtrum]

Videtur

5 7 premissam]

aste et asperitas

P6 (cf. Ar.,

et

29 dubita-

Ybc

fr. Y

64 eius]

77 quid Y~c

V4)

: uero

42zb32)

@,

V4;

: quod

Y1s”

47 Set quid sit : 4zzb32.. De sensu et sensato : Ar., Desenm, 14, dsgaz-2. 43 Vtrum : 422b34. 46 Habet : 422b27. - talis est : Ps.-Petrus Hispanus, Expo$jtjo Zib. II-III ak anha, p. 225, 30 : cc Ratio princlpalis talis est 1) ; Anonymus, Ia a? anha II-III, : cc primo ponit rationem unam ad ostendendum quad tactus non est sensus unus, que talis est B. 54 graue et leue : Ar., Degetz. ez’cow., II, 32gbr7-rg ; Themistius, f. 2rva-vb (ed., p. 166, 82) ; Auicenna, De a&za, II 3 (p. 133, 25-2G) ; Algazel, Afe@~y-Gcu (ed. Muckle, p. 165, 5) ; Albertus, p. 14r, 62. 54 acutum et hebes : cf. supra, 11 r7,42obr-2 ; nec non Ar., Top., 1, ro6arG-17, ab Anonymo transl. (A.L., V, p. 202,37). 86 in IX Methaphisice : Ar., AJet., X, 5-6, ro55a23-33 (liber X Sententiae Thomae est liber IX in non nullis codicibus commentarii Auerrois), sed ad sensum tantum; re uera Ar., Pby~, 1 rr, r8gar3-r4, r8gbz5-26, cum comm. Auerrois, comm. 50 (ed. Venetiis 1562, f. 3rvb D) : t(Et etiam in prima cofltrarietas que est in uno genere est unoquoque genere decem predicamentorum est una contrarietas )) ; comm. 56 (ibid., f. 34ra C) : cc in uno genere est tantum una contrarietas, scilicet prima 1) ; unde axioma iam laud. una )), nec non cum comm. Thomae, In Pby.r., 1 ir, n. 15 : cc ab Anonymo, Q. C&&wu (MS. Siena L.III.21, f. r7orb) : cc in quolibet genere est una contrarietas prima N ; ab ipso Thoma, Q. de aGzu, q.13, 40 in libro

48 Ratio

f. r2vb

arg.

17 (ed. Robb,

p. 188).

85

9o

CAPITVLVM

(4zzbig-‘z+qaiz)

XXII

circa hoc duo facit : primo determinat ueritatem ; secundo manifestat eam, ibi : Propter qi~odhzh pars etc. Circa primum sciendum est quod posset alicui 135 uideri quod caro esset organum senciendi secundum tactum, hac ratione quia statim ad tactum carnis sentirnus tangibilia ; dicit ergo ad excludendum hanc rationem quod ad diiudicandum &24fl organum tactus sit i&s, CU.& BOE,set statim i40 cm-0sit organum tactus, non .vid&r esse sufficiens signwzhoc quod skwZ C.WY caro tangitur fìt sensus tangibilis, id est sentitur. Quia et KWX,sz’aZi&s circu camere extenderet aliquam pelliculam aut telam subtilem, statim ad tactum illius quod 145 superextenderetur carni sentiretur tangibile ; set tametzCOKUW qivodorganum sensus tactus non esset in illa pelle superextensa. Et iterum manifestum est quod si illa pellis superextensa fieret connaturalis homini, cz3zk.rper eam sentiretur. Vnde, licet ad ITO tactum carnis que est homini connaturalis statim tangibile senciatur, non sequitur quod caro sit organum tactus, set est quoddam medium connaturale. Deinde cum dicit : Pyopter qaod tah pars etc., 4z3a6 concludit quiddam quod ualet ad manifestationem prime questionis. Et dicit quad, quia caro est sicut medium connaturale in sensu tactus, zkdetw quod hec pars corporis sic se habeat ad sensum tactus sic& si aer qui est circa nos esset connaturalis 60 nobis : uideretur enim tunc quod aer ille esset organum in uisu, auditu et olfactu, quamuis sit medium, et ita .&derenzwZ.MO organo se&ire 5on.w et odoremet colorezv,et per consequens uideretur esse .wws seasiw auditus, +kws ei’ o&m%s. Set w.w, 165 quia medium jer qaodji.wt motzzsdictorum sensibilium est deterz&a&w, id est distinctum a nobis, manifestum est quod non est organum et ita manifestum est quod diuersa sunt organa trium sensuum dictorum et per consequens quod sunt 170 diuersi. Set ifl tacta non est hoc manifestum, quia medium est connaturale nobis, et huius diuersitatis

subdiuisionis, sicut in genere corporum prima contrarietas est animati et inanimati et, quia 95 animaturn corpus diuiditur per sensibile et insensibile et ulterius sensibile per rationale et irrationale, multiplicantur contrarietates in genere corporis ; uel sont plures contrarietates unius generis per accidens, sicut in genere corporis est IOO contrarietas albi et nigri et calie> secundum omnia que torpori accidere possunt. Et per hunc modum intelligendum est quod circa sonum et uocem, preter primam contrarietatem grauis et acuti que est per se, sunt alie contrarietates, id 105 est per accidens. In genere autem tangibilium sunt plures prime contrarietates per se, que tamen omnes quodam modo reducuntur ad unum subiectum et quodam modo non. Potest enim accipi [subiectum] uno modo subiectum contraIIO rietatis ipsum genus quod comparatur ad differencias contrarias sicut potencia ad actum ; alio modo potest accipi subiectum contrarietatis substantia que est subiectum generis cuius sunt contrarietates, sicut si dicamus quod corpus 113 coloratum est subiectum albi et nigri. Si ergo loquamur de subiecto quod est genus, manifestum est quod non est idem subiectum omnium qualitatum tangibilium ; si autem loquamur de subiecto quod est substancia, unum subiectum 120 est omnium eorum, scilicet corpus pertinens ad consistenciam animalis (unde infra dicet Philosophus quod tangibiles qualitates sunt corporis secundum quod est corpus, quibus scilicet elementa corporis distinguuntur ad inuicem) ; horum 125 enim est sensus tactus discretiuus que ad consistenciam animalis corporis pertinent. Vnde formaliter loquendo et secundum rationem, sensus tactus non est unus, set plures ; subiecto autem est unus. *** 4azb34

Deinde cum dicit : Vtrzmz a&m est semi.titimz etc., pertractat secundam questionem. Et @(pecia quasi et

12) : W{Bor04,1, Y1c

Ve,

133

: om.V*F,

manifestat

Jed cf. Ar., fit @

; Jed

i 10 ipsum tenciam subtilem

eam

V.J,

Y~~VzV_),

roo alie mppl.

Ye(‘V*Feaj

: xecZ.

PV*Vi

r I z contrarietatis]

-turn

Ve,

cm

Faa

Ps rai

: om. codd dicet]

dicit

r5a

rationem

id est]

104-105 Bor, Y

130 est]

: dubitationem Yrb : opinionem Yrc 132 determinat] p. 126* r3g diiudicandum Ym, F*a : diuidendum (D : uidendum V* : iudicandum Yj* 140 non] + tamen Yrbc 137 sicut] om. Q rG0 si] ozz. @ IGI uideretur] uidetur Q, V%F 167 a] m. CD, VE 170 quod] quia V*F : om. @ 171 diuersi] + sensus Y1bc (-Va) 130 questionem]

V4

Cf. l’rex,

4aab34

: Ya{VgF, : de/.

Y?

LWZ. VQ, Yrc

Yrb,

cf.AL, 4a3aro

Q

docet aut]

Yrbc

uel Y;

IGG fmnt]

genus : Auerroes, 11 108, u. 33-35 (p. zg7) : uEt intendit per subiectum hic genus quod diuiditur in hec contraria D. la* consis: cf. u. 123, z.05; supra 11 6, u. 42, cum adn. rat infra : 1123,4a3baG-27. 133 Propter : 4a3aG. 144-145 pelliculam... : Themistius, f. zrvb (ed., p. 1G7, 3) : cc ymenem faciens uel subtilem pelliculam N ; Anonymus, 1ti de minza 11-111, f. r3ra : cc pellis subti-

animalis

lis, ut membrana s.c.3,

@*{15Paj

rog subiectumr]

Fda

lG1

p. a88b

N (cf.

; ccpelle

(p. 300) : s aer..,

e pellis alita

est distinctus

de mima

(Urb.lat.aoG,

medium

x

f. 284.r)

N, Ar.,

tenui

4a3a3,

D, Adam

V ; ccmembrana de Bocfeld,

D, Auerroes,

11 rog, u. ag, p. zgg ; e pellis

Ie & czekzu, UrbJat.aoG,

; Ps.-Petrus Hispanus, ExponZo : cc distinctus et diuisus a nobis uel D

f. 283~).

Zib. TI-111 de mimu, ab instrumentis

;

p. aa7,

1) Albertus,

tenuis

rG7 distinctum

p.

D, Albertus, a nobis

: cc distinguitur a nobis 143,40 : cc determinaturn

30-3%

S. de bomine,

: Auerroes, N ; Adam

q.33,

a.3,

11, text.

IIO

de Bocfeld,

et distinctum

Zn

est a nobis

SENTENCIA

162

LIBRI

SECVNDI

rationem assignat : aer enim et aqua, que sunt media aliorum sensuum, non possunt esse conna175 turalia nobis, quia .!nyk&zIe est quod ex aere puro et ex uqtia pura consistat ankv&wz co+is; cum enim sint humida et fluxibilia, non sunt fkma neque bene terminabilia in se ipsis, set solum alieno termino, corpus autem animatum oportet 180 effe j%?swz et in se terminatum ; unde oportet quod sit zw+x.kwz ex terra e8 aere et aqua, sicut ILZ& se habere CLZYO in animalibus habentibus carnem ; et sic istud COQMLS qztod est medium in tactu, scilicet caro, potest esse adizatzm, id est naturaliter 185 unitum, ta&z.k,ita quodper ipsum sicut per medium jant pLwes Jensw tactus. Deinde cum dicit : Demonsiratzt az&emetc., ponit 4a3ar7 quiddam aliud ad idem manifestandum. Et dicit quod hoc idem demonstratur per hoc quod in @(pecia

Vd

197-a98

et humidi

vi,

181482

et sicci

.wC?x. P

200-201 f. 284r) quam

non

: aset autem

ANIMA

kzg~u sz&pLwes iac&s : sentimus enim per linguam 190 omnia taflgz%Zia que sentimus per alias partes corporis et ulterius per ipsam sentimus humorem, id est saporem, quem non sentimus per aliquam aljam partem corporis. Si autem aZL2w-o seni%-et saporem, non discerneremus inter gustum et i9s tactum, sicut nunc non discernimus inter tactum qui est discretiuus sicci et humidi et inter tactum qui est discretiuus calidi et frigidi ; set TLWC apparet quad gustus et tactus J-Z&dao sensus, quia flofi 6ofl~e~kw2Lw inuicem : non enim per quam- 200 cunque partem fit sensus tactus, fìt et gustus. Ratio autem quare non per partem quamlibet fit gustus per quam fit tactus, est quia sapores non sunt qualitates elementorum, ex quibus corpus animalis constat ; unde non pertinent ad consis- 205 tenciam animalis sicut qualitates tangibiles. 179 termino]

W~Ib*04j, CP~l'iP,l Y: Y?l*lV*F,V8~,Y1bfVjVs~,Y1cfV4F4a)

12):

wz. @, humidi

DE

-

-

Y1bc

: aliquam gustus

sicut

calidi] 201

sensus]

partem

@

: Auerroes,

non conuertitur, tangibilia,

carnem

-

Cf. P&,

alius praem.

197 humidi] B, Yla

11 112, u. 20 (p. 303)

scilicet

non per omnes

quod

(-V*),

: K non

per quamcunque

et sapores

193-195

p. z.z6*

OPZ. VSF; cf. adn. mp.

D.

frigidi

Vi

202

omnis

carncm

caro

rit tactus,

quem

Ylbc partem

tangens

-

saporem]

inter]

quamlibet]

est gustans

per eandem

usie alieno

bom.om.

OPZ.Y

‘+?bc

: m. @,TP 181 et1] sicci JW. : calidi coti

197

CD

(-V* : dmmt V*F) 198 calidi quamlibet partem V2F : quamcunque

*

Y), Adam

fit gustus

.

de Bocfeld,

Y), Themistius,

Zn

de mha

et frigidi] partem

(IJrbJat.zoG,

f. 22ra (ed., p. 1G9,4G)

: cc per



se habere ad sensitiuum sicut aC5llorumunumquodque. Ipso autem sensitiuo tatto 1neque ibi neque hic fiet utique sensus, ut si quis ponat corpus 1album in oculum ultimum. Qua et manifestum 1quod intus sit tangibilis sensitiuum. Sic enim utique accidet 1quod quidem in aliis : apposita enim super sensitiuum z5non senciunt, super autem carnem posita senciunt ; 1quare medium tactiui caro. Tangibiles quidem igitur sunt 1differencie corporis secundum quod corpus ; dico autem differencias 1quibus elementa determinant, calidum frigidum, humidum siccum, de 1quibus prius dictum est in hiis que de elementis. Sensitiuum autem %psarum quod tactiuum, et in quo sensus uocatus tactus est 1primo, quod potencia huiusmodi pars est ; sentire enim 424a1patiquoddam est ; quare faciens quale ipsum actu, 1huiusmodi illud facit cum sit potencia. Vnde similiter calidum et 1frigidum, aut durum et molle non sentimus, set 1excellencias, tanquam sensu uelut medietate quadam existente 5eius que in sensibilibus contrarietatis. Et propter hoc discernunt 1sensitiua sensibilia. Medium enim discretiuum est : fit enim ad utrumque 1ipsorum alterum ultimorum ; et oportet sicut debens sentire 1album et nigrum neutrum ipsorum esse actu, 1potencia uero utrumque, sic autem et in aliis, et in l”tactu neque calidum neque frigidum. Amplius autem sicut uisibilis et 1inuisibilis erat quodam modo uisus, similiter autem et reliqui oppositorum, 1sic et actus tangibilis et intangibilis ; intangibile autem 1paruam omnino habens differenciam tangibilium, 1ut passus est aer, et tangibilium excellencie, sicut rkorruptiua. Secundum unumquemque quidem igitur sensuum dictum est 1figuraliter.

:

:

fh. Ni : Ni*(q, xti), Ni*(vp, Wk) Np(p eci 5) N~r(c+y), Npa(a~, p) Nr 4zsazi autem utique (= S’%J) T(r) autcm V, Ni, NP (-Ruz~/6320) utique &~/6320 22 magnitudo] dimensio x ; cf. T 13, cm czpp. .fonhw 25 humectum NP, fJ*, Np, T(21) : humectaNi* (-CP) 27 qua Ni (-ti), T(33) quo V, Np quoque u 423br sit] fit ?T(156) 10 haberemus Ni, Nr, T(173) habemus Np tr putamus NiNp quidem Nr i2 per] om. ?T(176) differt Ni (-v), T(153, 177) differret v, Np 18 aer et aqua V, q, Np, T(207) aqua et aer Ni (-9) 19 sensitiuum Ni*, ap sensiterium NP, Np1 (-a), Np* (-p) 20 sensitiuo x, NP, a, pr.9.z. g, p semiterioNi1 22 Qua Ni (-ti, pn) Quare ti, px, Np (Quare pro Qua et Jec.2v, 9) 23 intus sit Ni (uirtus sit prh-zo CO), T(212) (-x), ~m, Jec.m. P intersit Np 23 sensitiuum Ni*, Np, T(212) sensiterium Ni* accidet] accidit V, rr, ?T(212) 24 sensitiuum Ni* (-n), ap : sensum n sensiterium Nil, Np1 (-a), Np* (-p) 2G tactiui fp tactui cett igitur] + qualitates x, ?T(220) 28 humidum] + et z, ?T(223) 29 Sensitiuum NP, ap Sensiterium N?, Np1 (-a), NP (-p) G sensitiua x, Ni*, ap sensiteria NP (-ti, 42423 d 2ut 0, Np’> ?T(23Y) 9 sic autem VNiNp sic (8& o.vz. XJ) Nr NP* (-ah NP’ (-P)

:

turn

:

: j-

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

: : :

423bzG

424a10

424atG

164 423azi

SENTENCIA

LIBRI

SECVNDI

Dz&tdv2 azdem titz@e etc. Ostenso quod in sensu tactus requiritur medium connaturale, hic inquirit Philosophus utrum requiratur in eo medium extraneum. Et circa hoc duo facit : s primo ostendit quod tactus non fit sine medio extraneo ; secundo ostendit in quo differant tactus et gustus cab aliis sensibus> qui per medium extraneum senciunt, ibi : Vtrmz igitm- etc. Dicit ergo primo quod circa tactum potest 10 aliquis dubitare, utrum scilicet habeat medium extraneum, cum ostensum sit quod habeat medium connaturale, et ista dubitatio procedit si omne c0rj.w L&et p-ofhzdm, quod est terczk dimensio (manifestum est enim omne corpus tres dimen13 siones habere, scilicet longitudinem, latitudinem et profunditatem), ex quo sequitur quod inter quecunque corpora est ahqzod cor-ps medium, @sa non tangunt se zkwzke~ inmediate : distant enim ad inuicem ex quo aliqua dimensio est inter ea ; 20manifestum est etiam quod ubicunque est bmzidzm uel LWY~C~ZMZ, oportet esse aliquod corpus : humiditas enim cum sit quedam qualitas non est nisi in subiecto corpore, aut igitur inest alicui torpori secundum se ipsum et tunc est humidum, 25 sicut aqua, aut habet humiditatem secundum aliquod corpus sibi adueniens et sic dicitur humectum, ex hoc quod habet aquam uel in superficie tantum uel in superficie et profundo ; et hoc est quod dicit quod Becesseest omne corpus 30 humidum uel humectum esse aqaam aivt habere aquam ,- manifestum est autem quod corpora qze tasg.vrzttir ad inzkem in aqaa necesse est quod habeant inter se aqtiam medzhz, qzza re$Zeta sint z&z?za,n.G forte dicatur quod s& szkcain aqua extrema, quod 35 est inpossibile (necesse est enim quod ea que in aqua sunt sint humecta et ita oportet quod habeant aquam in superficie), et sic relinquitur quod inter duo tangencia se in aqua sit aqua Q’pecia

: @(WOj,

12)

423a2i uel aerem

‘PJ~

(0.~

F4a)

Jed cf. Ar., 4zpz7 aliquod

04,

: 11

27-28

21).

redditur hanc

a Boethio

ex -

propriam

profundo

p. 327-328),

Thomas

aliam

haec autem Avranches

intellexerunt

Themistius,

totum

est...

c. 33.

P,l,

r 3r

f. 22rb

ef mm.,

(c.w

V*F

JK.*.

: erat

21,

ratio

sit

transl.

Infusum uerbum

x habuisse

certe

agnouit

et V*F,

+

nostra (1.9. infra,

P), sed de qua hic non agitur.

V

quod

B.M. quod

sumatur,

ut rette

424ar3-14 Nihilo

quam

ab Alberto

iam

perceptibilis intellexit

improbatus,

‘l%

: Ar., 4o4b2o-

: cc et hudum quidem

uerbo

: merito

Thomas

:

[JW.

est quod

c humectum

))

dicit Thomas

(cf. Rodier,

1 10, 3rgb2o-21, Aristotelis

;

Plk7

profunditatem

Humidum

in De athza

; Degen. ef torr., aqua )) ; Albertus,

est aer ad tactum

@,

40 aliud]

Y

1-14 (cf. supra 14,

minus tamen rationem

(p. 3o8-3og),

27 uel]

: sunt

‘PC

232, f. 4rr)

in profundo...

&E&J,

P

GI a] wz. @,

tozoai

11,

3 3-5 3 Est -

uidetur).

33 sint

cf. udn. ud Ar.,

@,

: existencia

0

V6, F46

(ms. Avranches

autem

Vi;

autem

14-1G omne -

roo2at8-20;

Graecum

: on.

vd

enim]

: extmnea

: 1122,422b34-423a2r.

; Mef.,111 13,

ex consuetudine

: Nminus enim sensibilis : II ii>,u.43-81

G7 Auerroys

53 autem]

22

423a2G

cf. Ar., 423a2G)

P

aliquis

EdI : om. coti

OPZ. @ ; sed cf. h.,

W;

ab Anonymo

1) redditur

(( humecti

quam Aristoteles

ualde insensibile

2,2oga4-G

I uticlue]

snpp2. wm

superficietenus.

e hudum

1) species

(ed., p. 170, sg-Go) n.

@,

II, 33oaiG-18,

Latino

cum Aristotelis

proprietate,

‘Pc(VaFb,l

II ostensum

humiditatem

)) (uerbo

: cc aer enim

peruius

inerat

w.

>

Set dubitatio hic accidit. Oportet enim id quod GO est medium in aliquo sensu esse denudatum a qualitatibus sensibilibus secundum illum sensum, sicut dyaphanum nullum habet colorem ; manifestum est autem quod aer et aqua habent tangibiles qualitates ; non igitur eis mediantibus potest (3 fieri sensus tactus. Respondet autem ad hoc Auerroys quod nos non patimur a puro aere uel aqua : nichil enim patitur nisi a suo contrario secundum principium passio& aer autem et aqua non contrariantur P nobis, set sunt nobis similia, comparantur enim ad nos sicut locus ad locatum ; unde tactus noster non patitur a qualitatibus aeris uel aque, set ab extraneis qualitatibus : quod enim sentitur de

32 in aqua]

423fl25

: 423br.

R) et (( infusum

ex ipsius aeris

ih.,

34 extrema

alienigenam

Aristotelis,

< DVBITATIO

Y1b(ViV6j,

V, p. 123, 3-G) ; Pby.r., IV

: cf. Ar., Degen.

c hudum

aer est magis

6-5

8 Vtrum (A.L.,

in profundo

23 2, f.

: sed

Y

ANIMA

medium, et, si hoc aerwz esi, sequitur quod kposs&Ze sit quod a&d corpus tangat aZizd Sz 40 aqga immediate. Et similiter eodemmodo se habet de aere, qui est humidus naturaliter sicut et aqua : sh+Ziter emhz se habet aer ad humectanda ea q.ue szmt in aere sicut se habet aqaa ad humectanda ea q.ve smt in aqzta, set zzagjsZatetBOSde aere quod 43 sit medium quam de aqua propter hoc quod continue sumus in aere et sic inperceptibiliter inheret nobis ; et similiter a&waZja que s.wztin aqaa latet si duo corpora humectata per aquam se tangant : quia enim continue sunt in aqua, non 10 percipiunt aquam que est inter ipsa et corpora tangencia. Est autem alia ratio quare magis latet nos de aere quam de aqua, quia aer subtilior est et minus sensu perceptibilis. 55 Relinquitur igitur quod semper quando tangimus aliquid est medium inter nos et res contactas aer uel aqua.

7 ab aliis sensibus

48 inherct]

transl.

esse ac ratio

n7mo transl., inuisibilis

eofum

est quod habet

humiditatem

; attamen

rationem

+

422b34-423a2r.

22,

cod.] quidem

humidum

30 aUt] Uel @

; Jed cf. Ar., 423a28

Yr*

r Ostenso

‘J! : P(P’*F,

33 ultima]

Top., VI, r42b24-25,

habet

@(PiP)

(fit WI sit obJc. phiq~e)

3 fit] est PW’

DE

t. 11,

ab Anonsic perperam

p. 144, 38-GI : e eo quod De mima, p. 145-14G,

per

XXIII

CAPITVLVM

\

(423a21-4qbl)

75 qualitatibus tangibilibus in aere et aqua est de admixtione extraneorum corporum, ut ipse dicit, quia sicut ignis nunquam amittit calorem suum, ita nec aqua amittit suam frigiditatem, set quod aliquando sentitur calida, hoc est ex permixtione 80 ext ranei, In hac autem responsione est multiplex error. Primo quidem in hoc quod dicit quod corpora nostra non paciuntur ab aere uel aqua quia sunt similia nobis sicut locus locato. Manifestum est 83 enim quod corpora nostra sorciuntur locum naturalem sicut et motum naturalem ex natura elementi predominantis, non ergo aliter comparantur ad locum et ad corpora continencia corpora nostra quam ipsa elementa locata ; elementa go autem in suis extremitatibus se alterant, ut patet per Aristotilem in 1 Metheororum ; corpora igitur nostra ab elementis nata sunt alterari. Item, omne quod est in potencia natum est pati ab eo quod est in actu ; corpora autem nostra, cum sint in 95 quadam medietate constituta inter extremitates tangibilium qualitatum que sunt in elementis, habent se ad qualitates elementares ut potencia ad actum; medium enim est in potencia ad extrema, ut infra dicetur ; manifestum est igitur IOOquod corpora nostra nata sunt inmutari a qualitatibus elementorum et sentire eas. Prouenit autem hic error ex eo quod nesciuit distinguere inter elementa secundum quod sunt sibi inuicem contraria et secundum quod sunt se continencia 10s et sibi similia ut locus locato ; dicendum est igitur quod elementa possunt dupliciter considerari : uno modo secundum qualitates actiuas et passiuas, et sic contrariantur ad inuicem et se inuicem inmutant in suis extremis ; alio modo

@(peck

12)

enim

9r.m.

Cp, va

nesciunt -itur

W(Bo*O’,J,

:

(caliditatem

: ergo

ce#

Cp, Yu,

elementis]

78-79

112

: va(‘v*F,

Y quod

aliquando]

97 elementares]

F~B

W

elementare]

-tale

rTr

Y

YlblIJjW,J, bene

(=

qb

Yr~~~~F~~_J bìì pro

p

alii)

77 suum] @

cw. @

7g sentitur

78 frigiditatem]

Yrba

: sentirnus

@,

qualitatem Yr”

YrhC

g1 igitur]

vs : : -tatum v* iig continente] -ti Y attribuuntur] locantis] locationis ClI : corrupta @ : corruptiua ve, Y rw (corruptiuam + [$Jo& sunt] corrumpencia v4) 128 in Y’rba (-ne FAa) : alteratio @, Ya 137 cum... sint] quia... sunt Y (quia om. VWeF6, prm. Fa) W : imnutabiles va) 140 inter VsF : i* @, I,? : p* v5, p,m. F’a : ista va : infra v4, -tales

Yrs

102 auta]

enim

@ : ergo

F’a

nesciuit

PE,

TV“,

IJ’~, Fda

: nexiuit

121

118

VSF

129 alterationem

inmutatiua

ve), quia

Yr*

127 corruptibilia

$OJ~ fieri

138 mutabiles]

@(PiP~j

K)

secundum formas substanciales, quas consecuntur IIO impressione corporis celestis, unde quanto aliquod corpus elementare est propinquius torpori celesti, tanto plus habet de forma et, quia ad formam pertinet continere et quod se habeat in ratione tocius, inde est quod corpus superius 11s continet inferius et comparatur ad ipsum sicut totum ad partem diuisam, que est comparatio loci ad locatum ; unde et uis locantis et continentis deriuatur ad elementa ex primo continente, scilicet corpore celesti. Et propter hoc locus et 120 motus localis non attribuuntur elementis secundum qualitates actiuas et passiuas, set consecuntur formas substanciales elementorum. Alius error est in hoc quod dicit quod aqua et aer non alterantur nisi per admixtionem extranei, 12s Manifestum est enim quod aer et aqua secundum partem corruptibilia sunt ; corruptio autem et generati0 in elementis potest fieri sine mixtione et sequitur alterationem, ut patet in libro De generatione ; unde manifestum est quod, adhuc 130 durante specie aque, potest inmutari aqua a sua qualitate naturali absque admixtione extranei. Ignis autem, cum sit formalior, est magis actiuus inter elementa, que omnia comparantur ad ipsum ut materialia, ut in IV Metheororum dicitur ; 133 unde non est simile de ipso et de aliis. Dicendum est ergo quad, cum aer et aqua sint facile mutabiles ab extraneis qualitatibus et precipue quando sunt modice quantitatis, sicut accidit in aqua uel aere que sunt inter duo corpora 140 se tangencia, propter hoc non impeditur sensus tactus quin per medium aerem et aquam fieri possit (et minus etiam impedit aer quam aqua, quia aer habet qualitates tangibiles parum sensiex

(inmutabilia

sec.m. Fa

85-87

corpora

IS I Xe&,

d.14,

-

predominantis q.l,

a.4,

: cf.supra,

ad 2 : cc sicut

11 8, 96, cum

in aere et igne,

cuius

adn. extremitates

g1 in 1 Metheororum ex alteratione

: Ar.,

corporum

Meteor.,

14,

contingencium

34ob4-10, diuersis

19-29

; cf.ipse

proprietatibus

Thomas, dispomm-

gq infra : 424a6-lo. 117 ad partem diuisam : Ar., Pbyf., IV 3, 211a2q-bI (cf. 3, 2oga32-33 ; 4, 21oa13-17,23-26, b21-22; 5, miao-3 secundum Thomam, In i%fet., V in 1o23a13-17. 129-130 in libro De generatione : Ar., Degen. ef cow., ad scnsum fere per cf.praecipue 1 3,315b2o-24; 3,317a31 (sine mixtione) ; sequitur alterationem : cf.Auerroes, h Pby.r.,VI 39 (ed. Venetiis 1sG2, f. 283 GD, praecipue D 3-4) : N Et generatio est in tempore, quia sequitur alterationem )) ; ipse Thomas, 1~ PbyJ., VI 8, in iine ; IG, q.53, a.3 : N generatio est terminus alterationis materie >) ; I* IW,q.113, a.7, ad 1 : (est uia) CCalteratio ad generationem Y); InDegen., Pr., 1 I CC Alteratio enim ordinatur ad generationem k 133 formalior (cf. supra II 9, tsq ct habet plus de forma) : Ar., Degen. et cm., n 335a18-20, ab Anonymo transl. (ms. Avranches B.M. 232, f. 34r) : CCSolus enim est et maxime speciei ignis j>, cum Glossa (ibid., in mg.) : cc cum ignis sit similis forme siue speciei Y) ; Anonymus (mag. artium, c. Q. k de u&w (ms. Siena L.III.21, f. 143vb, uh. u.) : cc ignis respectu omnium elementorum rnagis formale est 1) ; (f. 131va) : CC ignis, quia maxime inmaterialis est inter omnia elementi, eo quod maxime habet de forma, maxime est actiuum 1). 13 3 magis actiuus : cf. infra, 11 25, 112-113, cum adn. 135 in IV Metheororum : Ar., Meteor,, IV, 37ga16. 144-143 aer - sensibiles : cf.supra tur ))* II,

;

214b26-27),

20,

totum;

1250),

u. 33-33,

cum adn.

166

145

SENmCIA

LIBRI

SECVNDI

biles). Vnde, si intendantur qualitates tangibiles aeris uel aque, magis impeditur tactus, utpote cum aer uel aqua intensam frigiditatem uel caliditatem habuerint.

DE

ANIMA

sensibili, siczzt patet de eo qui percutitur per cZz$etiH : non enim hoc accidit sic quod cZz$ezzs~35 percussus percuciat, set skz#Z accidit utrumque permti. Quod autem hic dicitur otemia ad Zzkwzodj qualitates ; organum enim sensus patitur a sensibili, quia se&& est patÇ qgoddam; unde 230 sensibile quod est agens facit ipsum esse tale in actu q%aZesensibile est, CBRZ sjt in $otencZaad hoc. Et propter hoc organum tactus non sentit illam qualitatem secundum quam est in actu : no@ enim seB.kws id quod est caZidim aut fr&idzm, dzmmz 235 aut moZZe, secundum illum modum quo hec insunt organo tactus, set sentimus exceZZencjas tangibilium, quasi organo tactus constituto in aliqua medietate inter contrarias tangibiles qualitates. 33tjropter ~30~ organum tactus discernit extrema tangibilmm. 240 Medium enhz est dkvretiz,wmextremorum : potest enim pati ab utroque extremorum eo quod dum comparatur ad unum habet se in ratione alterius, sicut tepidum in comparatione ad calidum est frigidum et in comparatione ad frigidum est 245 calidum (unde medium patitur ab utroque extremorum, cum sit quodam modo utrique contrarium) ; et ojortet quod, skvt organum quod debet sentire aZbwzet n&rmz nez&w.mz$somn habeat in aeta, set .vtrzwzq~e inpoteB&, et eodem modo js aZks ~3 sensibus, sic etiam se habeat in sensu tactus, ut scilicet organum neqtie sit caZidm ?zeqtiefrigidwz actu, set potencia utrumque. Aliter tamen accidit hoc circa tactum et circa @(pecia 226

uel

EdI) 272

Aliter

u. 7-$2

42raig-20.

250

-

autem

FS,

: scilicet

habeat bee O*,

V6,

ad extrema

‘J?s

: cf.

Ar.,

(p. 315) ; III 66, u. 41-50 273 parum

p. 177,g4-95) 280-282

Qa(040Bd 423b3o)

V4

259 hec]

Vj

253-262 ttg,

Fda (c$ Ar.,

: et pr.nz.

medium tes

: @(BoTiFa),

13)

et Vi, (D

: Nintangibile

de eis -

sensato

de qualitate autem

:Auerroes,

Y

: ?T?(V~F, Va), ‘Pb(ViV~), Vd : ma. VZF, Vb (226-227 : habeant Fa : habet ceff

Q,

Yrb

sunt]

Vd

: enim infra,

+

(+

alios sensus. Nam in uisu organum uisus est in potencia ad album et nigrum ut denudatum a toto 2s~ genere albi et nigri : est enim penitus carens colore ; set organum tactus non potest denudari a toto genere calidi et frigidi, humidi et sicci : componitur enim ex elementis quorum hec sunt qualitates ; set sic fìt in potencia organum tactus 260 ad sua obietta in quantum est medium inter contraria, medium enim est in potencia ad extrema. Et propter hoc, quanto anima1 habet complexionem magis reductam ad medium, tanto habet meliorem tactum ; unde homo inter omnia anima- ~65 lia est melioris tactus, ut supra dictum est. Deinde cum dicit : Am~Zitis a,vtem sic+&etc., +haro determinat de eo quod percipitur per tactum. Et dicit quad, sic& .Gstisest q.vodammodo z&!biZis et in,wXbiZiset sicut alii sensus sunt ojpositorzmzut 270 auditus soni et silencii, si% et tmtm est tungibizis et htangibiZis; intangibiZea.z&emdicitur dupliciter : aut id quod habet parum de qualitate tangibili, sicut aer ; aut id quod habet excellenter, ita quod COrrLUnpSt

sxwxn,

SkUt

+iS

:

UtxUmqUC

Cnim

III

tangibih

i2,

vC(

V4F4a)

et in quo F)

226 tactiuum]

tactus

257 orgatmm

medium

quod paruam u.

a Ps.-Petra

omnino il-12

; Themistius,

43ra2r-24

: Auerreos,

Hispano,

11 120,

habet

u.

Y1a

bom.om.

: + proprie

Yrba

04Bg

tactuum

Va)

233 cpm]

~cr. (CWJZ O3, M.ZG.

f. 23ra (ed., p. 176-177, J&po.sitio

23 (p. 316)

et obscuram

(p. 3 17) : ccin libro

275

dicitur intangibile, quasi male perceptibile sensu tactus . Vltimo quasi epilogando concludit quod jig.w 4zdarj raZz?er,id est in quadam summa, dictzm est de sensibilibus secwzdgmzmmqtiemq~esensum ; de eis 280 enim specialiter determmatur in libro De sensu et sensato.

O*59)

(pro

: tactus quod

: medium

proprie

Vo,

Vi, Y~c

@ 234 2utl codd (orgmum et

qualitates

bab. proprieta-

ceff

(p. 542), laud.

11 i2i,

secundum

167

tangibilium enim

u. 80-89)

lib. ZI-III de athza,

: tide

De sensu

; Auerroes,

ualde modicum

differentiam

1) (aliter

et sensato

11 118,

p. 237, 19-25.

qualitatibus

loquitur

)), ex

Philoponus,

u. 23-33 266 supra

cf. Rodier,

de istis particulariter

(p. 314) ;

: 11

rg,

f. 23ra (ed.,

Themistio,

t. 11, p. N.

331).



Dubitabit autem aliquis si paciatur 1aliquid ab odore quod inpossibile est olfactum habere aut a colore ?non possibile uidere ; similiter autem et in aliis. Si autem 1olfactibile odor, si aliquid facit, olfactum odor facit ; 1quare inpossibilium olfactum habere, nichil possibile pati ab odore. 1Eadem autem ratio et in aliis, neque possibilium, 1set in quantum unumquodque sensitiuum. Simul autem manifestum est et sic : l”neque enim lumen et tenebra neque sonus neque odor nullum facit 1in corpora, set in quibus est, ut aer qui cwz tunihwm ut, 1scindit lignum. Set tangibilia et humores faciunt : si 1enim non, a quo utique pacientur inanimata et alterabuntur ? Ergone et illa faciunt ? Aut non omne corpus passiuum ab odore 15et sono, et paciencia indeterminata et non manent, ut 1aer : fetet enim sicut paciens aliquid. Quid igitur est odorare, 1preter pati aliquid ? Aut odorare sentire est, 1aer autem paciens hoc mox sensibilis fit.

424b3

424bs

424b9

424bz2 424bi4

424bl6 424bi8

Dicit ergo primo quod hoc ojortet accz$ere zm.&ersaZifer et communiter omni sensui inesse quod sens.vs esf s.wceptks specjertim sine maferia, 15 sicut cera recz@f sigma andi sihe ferro ef aiwo.

Set uidetur hoc esse commune omni pacienti : ornne enim paciens recipit aliquid ab agente secundum quod est agens ; agens autem agit per 20 suam formam et non per suam materiam ; omne igitur paciens recipit formam sine materia. Et hoc

424at7 uniuersaliter Ni, T(I) : naturaliter Np (-C) Ar. Ni NP(q, xti), NP(vp, W*X) Np(pecia 5) : NP(apy), NP*(~T, p) Nr 26 quedam] 24 Sensitiuum NP, a, T(II, 76, 83) Sensiterium Nil, Np (-a) signum Ni (-CO),T(16,60) figuram U, Np (cJ T 61) 29 excellencie] -cia ?T(Ioo) sensitiua x, NP, ap sensiteriaNP (-ti, 26 sensum Ni, T(91) sensus Np aliqua V, 9 ?T(90) 424b8 .Eadem..., neque szk iHerpfmgere Gfentw cpxWY+c~, 30 sensitiuo x, NP, a sensiterio Ni1 (-ti, Np (-a& NP C-v) IZ cum tonitruum est (tro-) ti, ?T(I~ 1) : cum tonitrus Np cum tonitru Ni (ti T(141-143) .Eadem... .Neque Np1 (tiurk# cetj,J truo p&c tronitu 0%) IG fetet] faciet [+ mg. uel fetet] v al’ fert mg. CJ uel fert S.U. A fert J.ZL rs feret V(&tf, in textti Kvbenbavn Tbott 164 : uel fexet ~.ZL Bologna LGv. 2344) 20

:

: om. :

:

:

:

:

Y : ‘P(PF, V”,J, ‘l?b(VzV), ‘Pc(PF~*,J 1 I Sensitiuum] io sit] est Y (-VeVV4)

:

:

:

: olm.p.

:

@(pecia 13) @(B&RFs), W(O‘0Bg.J 8 passionem] -nes ylaC praem. F4a ‘Pb, Fd* enim cett

:

:

:

:

11 7 Manifestum 424a28. 9 Dubitabit 424bs. 20-21 agenS - formam niter conucnit omni sensui )).

SetISitiUUm

: cf.supra,

: 424a24.

:

2 determinauit] Sensitorium F4aPz

14 communiter

II 14, 363-364, cum adn.

omni sensui

:

: tmi-

in parte precedenti u&f. V4, 22 igitur autem] 02~. Q

: Albertus,

p. 149, 8

: cc commu-

LIBER

11, CAPITVLVM

etiam ad sensum apparet : non enim aer recipit ab igne agente materiam eius, set formam. Non ~5 4gitur > uidetur hoc esse proprium sensus, quod sit susceptiuus specierum sine materia. Dicendum est igitur quad, licet hoc sit commune omni pacienti quod recipiat formam ab agente, differencia tamen est in modo recipiendi. 30 Nam forma que in paciente recipitur ab agente, quandoque quidem habet eundem modum esser.-& in paciente quem habet in agente (et hoc quidem contingit quando paciens eandem habet dispositionem ad formam quam habet et agens ; 35unumquodque enim recipitur in altero secundum modum recipientis, unde si eodem modo disponatur paciens sicut agens, eodem modo recipitur forma in paciente sicut erat in agente), et tunc non recipitur forma sine materia, quia, licet illa 40 et eadem materia numero que est agentis non fiat pacientis, fit tamen quodam modo eadem in quantum similem dispositionem materialem ad formam acquirit ei que erat in agente ; et hoc modo aer patitur ab igne, et quicquid patitur 4s passione naturali. Quandoque uero forma recipitur in paciente secundum alium modum essendi quam sit in agente, quia dispositio materialis pacientis ad recipiendum non est similis dispositioni materiali que erat in agente, et ideo forma recipitur in 50 paciente sine materia in quantum paciens assirnilatur agenti secundum formam et non secundum materiam ; et per hunc modum sensus recipit formam sine materia, quia alterius modi esse habet forma in sensu et in re sensibili : nam in @(pecia hoc

: W(BO~P~F*), : igni (!) PO&

13)

W’VeVi

3G recipientis] FasPa

+

recipitur

G3 enim]

7G Sensitiuum 33 dispositionem pientis

: -3.supra,

dispositione,

II 122,

@ (-B&

71 F4Pa

48,

11 t2,74-76,

cum

;

12,

subiectis]

53, ~54, 70, adn. 15)

;

forma]

Va), -

substanciis

forme

(42&17-2j)

sensibili habet esse naturale, in sensu autem ST habet esse intentionale siue spirituale ; et ponit conueniens exemplum de sigillo et cera, non enim eadem est dispositio cere ad ymaginem, que erat in ferro et auro. re

*** Et ideo subiungit quod cera uccz~~~sjgfizm, id 424azzo est ymaginem siue figuram auream aut eneam, fet flan zk LJZ~CZTZ.&~~ est d.wwz u.& ef : assimilatur enim cera aureo sigillo quantum ad ymaginem, set non quantum ad dispositionem auri. Et sLwZter sensus patitur a sensibili L&YZA?colorem6s u& 2w?zorem,id est saporem, CU.& SOKWZTZ, set BOBM ~.wPz~~~z wiwzqgodqaeilorzm dzkifw, id est non patitur a lapide colorato in quantum est lapis nec a melle dulci in quantum est mel, quia in sensu non fit similis dispositio ad formam, que erat in 70 illis subiectis, set patitur ab eis zk ~ZMZ~ZBV Iwkwzod~, id est in quantum coloratum uel saporosum, et secmdim rufionem, id est secundum formam : assimilatur enim sensus sensibili secundum formam, set non secundum dispositionem materie. 75 Deinde cum dicit : Se9zsìti~~m uzifem etc., 424a24 determinat de organo sensus ; quia enim dixerat quod sensus est susceptiuus specierum sine materia, quod etiam intellectui conuenit, posset aliquis credere quod sensus non esset potencia 80 in corpore sicut nec intellectus, et ideo ad hoc excludendum assignat ei organum. Et dicit quod jrkv.wzz se9ktkwz, id est primum organum sensus, est .k qtio est pofeku thhmvodi, que scilicet est

Vip),

YIC( VdF4a)

osv. FdaPa) CD

72

11 121, in textu

Anonymus,

sunt in esse spirituali...

sensibile

coloratum]

&

prout

est in sensu

est &d.

u. ro et in comm.

intentio

Y’re

est...

@

quod

: exponit

: post

uidetur

secundum] F’Ps

@, prue~.

WF,

V* : posf Vi,

per Yrs,

37 conueniens]

VSJ?‘, Ylb

Ve

sumens

74 sensus]

om. @

hb.)

: Auerroes, II v~t, : (forme) e in anima sunt unimu II-III, f. r4rb : cc sensus

(p. 317) b

bk FsP6

+

ponitur

lemma ex V mtp.m

36 esse intentionale u. 17-18

25 igitur

35 enim]

56 ponit]

@ (-Fa)

Ps, qui ahd

: Auerroes,

75)

‘W( materia

habent

VaF,

(aks#

N in comm.,

123, u. 8,

aut prout

Y : Ya(VsF, : on.@(24-26 Non 54 habct

(cf. u. 42,47,

; 11

Ve

Sensitorium

et in intentione

u. G et 10

intentiones...

autem

autem]

@(040Bg) hoc Y?

XXIV

u. 32 (p. 317).

in textu

u. IO (p.

intentiones paciuntur

sensus...

317)

3 1-3G unumquodque

: 8~ sed

et comprehensiones ab huiusmodi

est quedam

intentio

quod

)) (cf.

u. 19, 29,

sensibilibus...

;

-

sccundum

N Albertus,

reci-

est in hac 31,

in quantum

33

;

sunt

.T, de bomine, q.34,

: (sensibile) CCin sensu.., habet esse intentionis N. - Vox tamen e esse intentionale Y)nondum inuenitur in SUMWM conscripsit Albertus (etsi uoce K esse spirituale ~1in ea saepius usus est Albertus, cf. p. 206-2to ; 2rra8 ; 2r2a26 ; 24lb8, ; 253a1G ; 3oob ; 3ola ; etc.), sed in usum ingressa esse uidetur c. 1230 in facultate Artium, cf. Anonymus, Q. ia de anima, infra, adn. ad II 27, 224-228 ; Rogerus Bacon (OHI r3, p. _56,13) ; in De mima, quem Albertus c. 1234~1237 scripsit, iam trita est : p. 104,52-55 : CC esse sensibile... est esse intentionale et spirituale et non materiale 11; p. 103, 75 : cc secundum esse intentionale P); 83-86 : a esse intentionale et spirituale Y) 33, 44, 70 ; p. 107, G2 ; p. 116, 75 : CC esse intentionale ~1; p. IIO, 36 : cc in esse spirituali et intentionali 11; p. 123, 21 : CC esse intentionale et spirituale 1) ; p. r35, 56 : CC esse spirituale et intentionale 1) ; p. 136, 42 : CC esse intentionale R); p. r38, 28 : CC esse spirituale et intentionale 1) ; p. i38, 37 : c esse intentionale N ; p. 149, 23, 42 : cc in esse intentionali D ; 47 : c esse intentionale I) ; p. ~79, 4G : ccesse spirituale et intentionale N ; De xew.u et se#&o, 1 ro (ed. Borgnet, t. 9, p. z6a) : N esse spirituale et intentionale N ; cf.ipse ‘I’homas, h IV Senf., d.44, q.2, a.1, qla 3, arg. 2 et ad 2 ; De wr., q.22, a.3, ad 4 ; De Jpir. crea& q.1, ad 1% ; Io, q.sG, a.2, ad 3 ; q.G7, a.3 ; supra, II 14,2g2-293, cumadn. ;IaDeJenJu, 1 4,45-37 ; 1 r8, 200-216. 36 siue spirituale : cf. supra 1 io, 19i-193, cum adn. ; 11 14, 226, cum adn. ; 11 20,45-4G, cum adn. ; Ps.-Petrus Hispanus, Expo.sitio lib. Il-III de anìmg, p. 249, 7-10 : cc cum sit enim sensibile in esse spirituali, inmutat organum sensus ; et quia sensibile est in esse spirituali in organo et non materialiter, ex hoc potest inmutare aliquo modo substanciam incorpoream )) (cf. p. 209, 24 ; 250,4 ; c!T. etiam CC in esse immateriali D, p. 278, 30 ; 279, 2,4). Gt ymaginem : Anonymus, In & anima II-IIX, f. r4rb6-7 : s cera non recipit aurum neque es, set speciem siue ymaginem )). GI figuram : cf.Ar,, 424a20, cum adn. ; Auerroes, II 121, u. 32 (p. 317) ;Adam de Bocfeld, In de mzimu (Urb.lat.206, f. 285~) : usignum uel figuram D ; Albertus, p. 149, II, 13, 15. 72 saporosum : cf.supra, 11 21,71, cum adn. 77 dixerat : 424a18-19. a.2 (ed. Borgnet, de bo&z,

t. 35, p. 298a)

quam

c. 1242

9, 14, 17 ; 25lbiz,

; p.

106,

19

SENTRNCIA

170

LIBRI

SECVNDI

DE

ANIMA

requiritur ad senciendum : non enim habent 85 susceptiua specierum sine materia. Organum igitur sensus cum potencia ipsa, utputa oculus, medietatem secundum complexionem inter tangibilia, quod requiritur ad organum tactus sine quo est idenz subiecto, set esse aZierwz est, quia ratione nullus sensus esse potest ; et ideo non habent in differt a corpore potencia ; potencia enim est se bzk.wzod~prk@wz quod potest recz$eyespeciem quasi forma organi, ut supra habitum est. Et ideo sine materia, scilicet sensum, sei accidit eis jatz! go subdit quod magnihdu, id est organum corporeum, cwz materia, scilicet secundum materialem transest qtiod senszm~a&w, id est quod est susceptiuum mutationem. sensus sicut materia forme, fon tazvefl est eadem Deinde cum dicit : DtibzYab2 atitem aZiq.m+s etc., ratio magnitudinis et sensitiui seu sensus, set mouet quandam dubitationem circa passionem a sensus est qwdam ratio, id est proporti0 et forma, sensibilibus, quia dixerat quod plante paciuntur 95 et potencz+a iZZ&, scilicet magnitudinis. a tangibilibus. 4adaz8 Deinde cum dicit : Man$eshwz az.&emex l%s etc., Mouet igitur primo dubitationem, utrum ab ex premissis concludit solutionem duorum que aliis sensibilibus aliquid possit pati quod non possent queri. habet sensum, puta ab odore qaod non habet Et dicit quod r,van$es&~ est ex predictis IOOZ_WO~Wqkd excellencia sensibilium COTXWZ$W~~oZfac&m, a coZore quod non habet uisum, a sono quod non habet auditum. organa sensuum : oportet enim in organis senSecundo ibi : 5’; a&em ugachvs etc., inducit duas ciendi ad hoc quod senciatur esse quandam rationes ad ostendendum quod non. rationem, id est proportionem, ut dictum est ; Quarum prima est quod proprium olfactibilis siergo AVO&sensibilis fueritjorjk quam organum est facere olfactum ; odor autem est olfactibile ; 105 natum sit pati, suZti&~r proporti0 et corrumpitur ergo, si aZiqzid faci& facit olfactum ; quod ergo sensus, qui consistit in quadam proportione non habet sensum olfactus, non potest pah ab organi, ut dictum est ; et est simile sz&$ cum odore. Et eadem ratio uidetur esse de aZ%, quod aliquis for&er percutit cordas, soluitur ymj&oka non sit quorumcunque posse pati a sensibilibus, et to~zw instrumenti, que in quadam proportione set solum habencium sensum. 110 consistit. Et manifestum est etiam ex predictis ratio Secundam rationem ponit ibi : ShwZ am‘em alterius questionis, p-ojfer qtiid scilicet @‘ante nos makfes&m etc. Et dicit quad hoc idem quod prima senci,wz& cum tamen habeant qtia?zdam partem ratio concludit manifestum est per experimentum, anime e.t paciantur a quibusdam ~~YTz.&L&%.u,quia ZHz?zez et teget%-a,odor et sonus ILVZZ~PZ effectum $15 scilicet a tangibilibus (manifestum est enim quod faciunt insensibilia, nisi forte per caZesw& et infrigidantur) ; cawa igitur quare non accidens, in quantum corpora habencia huiusmodi senciunt est quia non est in illis illa proporti0 que qualitates aliquid agunt, sicut aer qzi, quando est @(pecia

: @(BolPiF*),

13)

Y1e

(materia

alito

pruenz.

duorum

ipsa V4)

li4

Ve,

87-88 subiecto est sensus, subintell.

Pg,

-

et ratio =

V5P6,

Q

potencia primi

a (Sensus)

: Yl*(

: materia

: quarundam

130 primo

Y1b

V4

: cf.infra

Yb(VeVs),

vb

‘l?

424a33 F)

-

cum adn.

(+

olfactum

148 corpora

et forma

go-g2

magnitudo

organi

88-89

)) ; sed uerbum

forma] 97-98

117 illis]

dubitationem

(odor

VaFd*)

88 potencia

potencia

-

organi s pro

questionum

: dubitationem

5’4) Y

139 olfactum

W, Ed*,

VeF

potencia

Ve,

V‘

sensu

Ylab,

dictorum

(exp.)

dubiorum

Ya

io0

ergo

Y*b

primo

@

Cj

PgV6WVa,

gf sensum]

97 duorum] i30 igitur]

F-P*)

enim ipsius

e potencia

est

tr. Y

@

(-V*F)

primo

bom.0,~.

86 cum] a corpore

k.

que possent]

eis Y

~uppl. cwz

cod. Ed., Jedcf. uh. h ed.] ; potencia

est potencia

Y’c(

(-VK) 94 proportio...

adn. seq.)

(cJ

: om. cet#

II 26,140,

[-tiui

Ve),

V*F,

adn.

(primam

: $JO& olfactum se6.m. OdVi

sensiterii

VaF, @,

424~3.26~ wm

om. @ ; Jed cf. Ar.,

anime]

EdI,

Y

v4)

cf. Ar.,

: 07~ Ylc

: m. @*,VeF,

VEW

cum pr.m.

potencia F4a;

obJc. pletiq#e

tiel dubiorum

(ex Ar., 424a29?) tlonem bom.0,~. Ve) facit

@‘(O*OBg)

est ipsa

: sensus

Pre$,

excellencia]

(127-130

circa

139 facita p.

r24*

(cum Pi

:

-cie Ylc -

W

dubita-

: odorem

148 in ~tip$Z.

Je6.m. O4 : O?K ceft

: Themistius, est et forma subiecto

f. z3rb

(ed., p. 179, 24-25)

R)(in hac ult. sententia,

habuisse

uidetur

l’homas).

: cc Speck

subiectum

autem

est a sensus 8g supra

))

: 112,

: Auerroes, 11 122, in textu u. 3, et in comm. u 8-9 (p. 3 18) : uIllud enim q& JenM est s ; Themistius, f. 23rb (ed., p. 179, 27-28) : e organwz quidem enim magnitudo que: cc Magnitudo quidem enim aliqua erit quad w&nr D : Iacobus Venetus formam mediam & aWav@vov perperam reddidit passiuo e quod sentitur O, quod interpretes de objecto sensus intellexerunt : Anonymus, In ak anima ILIII, f. 14rb : cc illud quod sentitur siue sensibile magnitudo est Y); Ps.-Petrus Hispanus, Expo&jo Zib. II-III de ahwu, p. 243, 3-7 : cc Species igitur sensibilis in materia... est cum magnitudine )) ; Adam de Bocfeld, In & anima (Urb.lat.206, f. 285~ ; Bologna Univ. 2344, f. 44.r) : cc ipsum enim sensibile extra est quedam magnitudo, quia scilicet radicatur in magnitudine >); Albertus, p. 14g,45-46. 103 dictum est : 424a27-28. 107 dictum est : cf.u.103. 119 medietatem secundum complexionem inter tangibilia : Themistius, f. 23va (ed., p, 180, 48-49) : cc corpus temperatum in medietate tangibilium contrarietatum 1). Aliter Ps.-Petrus Hispanus, Expo&jo Zjb. ILIII de anha, p. 244, 13-14 : cc non habent proportionem aliquam mediam ~pkhdenz P); Anonymus, In de anizza II-111, f. 14rb : c non habent medium proportionale jp$l Jen_wj N ; Albertus, p. 150, g-z3 : c organa pkmanun non sunt armonice proportionata ad solas sensibilium specles rccipiendas... quia #erreJ&es sunt )) (aliter etiam Philoponus, cf. 141-143 Et - sensum : cf. adn. ad Ar., 424b8 ; similiter interpunxerunt Ps.-Petrus Rodier, t. 11, p. 335, in 424bi). 128 dixerat : 424a34. .. _ Hispanus, Exp.rZo h’b. II-111 ak .znha, p, 245,9-1 i ; Albertus, p. 35-39. - Aliter et rette Auerroes, II in textu @. 320). 412bi7-22,

aliqua

dam

ad sensum.

magnitudo...

et corpus

Illud

est s. -

enim

Aliter

-

forme

qHod senh? est aliquod

translatio

Vetus,

corpus

424a2G

150,

125,

CAPITVL~M XXIV (dz.da2j -4qbl8) tonitruum, scindii Zigmmz : lignum igitur patitur non a sono per se loquendo, set ab aere moto. Tercio ibi : &t taq$bAia etc., ostendit aliter esse 4zhb12 de qualitatibus tangibilibus. Et dicit quod z‘angk 1~ JCZiaet Zwwzwe~, id est sapores, fac&zt quendam effectum insensibilibus (set hoc intelligendum est de saporibus non in quantum sunt sapores, set in quantum gustabile est quoddam tangibile et gustus quidam tactus) : di mimcorpora IGO insensibilia BOBpaciuntur a tangibilibus, non esset ponere a qtio paterentur et alterarentur &zakmata. Nam tangibilia sunt qualitates actiue et passiue elementorum secundum quas accidit uniuersaliter alteratio in corporibus. Quarto ibi : Ergone et L!Zaetc., ostendit quod 424bl4 etiam alia sensibilia agunt in quasdam res inanimatas, licet non in omnes, dicens : Ergotze et iZZa, scilicet sensibilia etiam alia, faczknt aliquem effectum in res inanimatas ? Quasi dicat : sic. STO Set tamen non omEe cor-~s~assLw~ est ab odore et soflo, sicut omne corpus passiuum est a calore et frigore, set ab istis sensibilibus pati possunt solum corpora ~~de~erwi$za~a et que BOB mafienj, at aer et 13): @(Bo*PiF2),

@(pecia

160

tangibilibus

PF

03P

FS)

; om. Y=

tactus

Exposifìo

tD

: Auerroes,

hb. II-III

putrefatto

D. -

Falsam

legit Anonymus, f. 23va-vb P. 336-337).

(ed,,

;

VEW, Vi

(p. 322)

rG-18.

f. 14va41

cf. &.,

quod

Ve,

: N...accepit Hispanus,

id est esset, sicut

passibilia

corporum

Yl@

packs,

(quod

est modus

sensibilibus

f. 23va

(ed.,

Zib. II-III

per ipsa (media)

sunt

xcr.

tangibilis,

de mima, ad sensus, (aliter

-

D.

Philoponus

183 quia] W, Y1b

Veram

;

ei N cf. Ps-Petrus

lectionem

jè/ej,

cum

fifere

habent

passus

(ferre

: cc recipiunt

ea... x -

fuerit

perpermz

Tertia Sophonias,

His-

Adam

de

ab alito ed.) aerem

huiusmodi

media...

lectionem

e foret

I 84 ualde passibilia nec non

: m. codd que 04Bg, (odorabile

Vd)

cum sit similis

p. 245,27-30

odorem

: odora

Yra

aliquid

: Nattamen

setjèrmf

Oa, Jec.m. O*Vi)

wz. CD

Q,

aliquando

p. 182, 79)

id est retinens

indeterminata

424brG.

quod

(cm

cause]

: odor

si quid...

: cf. adn. ad Ar.,

ab istis

Expo.riiio

si

sapor

sensum

180

odorare

: quod

transl.,

e transeunt

~JG in mppk om. Q

424br6

hic quod

patitur

a Guillelmo

: (forme)

Y1C(‘v*F4sJ pati possunt]

Vs

Alia -

ita fortiter

Ps.-Petrus

: ccforet,

facilius

: si

Y1b;

177-179

: cc aer enim 1) ; Themistius

p. 130,69-70

: Nquamuis

Q,

VaF,

CC feret )) habuerunt

I) Albertus, 81)

: om

quidem

f. 286r)

aqua, que sunt humida et non bene terminabilia termino proprio ; et quod aer possit pati ab odore, 177 manifestum est quia aer fetet skz& $acieas aZz$.z&d ab odore. Alia littera habet : a feret D, quia uidelicet media in aliis sensibus deferunt species ad sensum. Ratio autem huius diuersitatis est quia qualitates tangibiles sunt cause aliorum sensi- 180 bilium et ideo habent plus de uirtute actiua et possunt agere in quecunque corpora, set alia sensibilia, quia habent minus de uirtute actiua, non possunt agere nisi in corpora ualde passibilia ; et similis etiam ratio est de luce corporum 185 celestium, que alterat inferiora corpora. Quinto i bi : @id ighw est odora?-e etc., soluit 424b16 rationem supra positam, dicens : si quid aliquid patitur ab odore quod non odorat, qzid est odorare, nisi Pa& aZiqz&d ab odore ? Et respondet quod 190 odorare est sic pati aliquid ab odore quod senciat odorem, aer autem non sic patitur ut senciat, quia non habet potenciam sensitiuam, set sic patitur ut sit sensibilis, in quantum scilicet est medium in sensu. 19s

: ‘P(V*F, Ve), ‘P(ViP), : sensibilibus ceft 172

11 126, u. 24-36

Iti de azzima II-IH, p. 182,

: si

corruptiua

lectionem

hzmferan~

04Vi VzF

CZ% anìnza, lx 245,

uel alia infectione

set ut ulterius

Y?’

sec.m. : ergo

Itz de mzima (Urb.lat.206,

Bocfeld, dicimus

OaP, YrC

188 si quid

15G-159 set panus,

CP(O*OBg)

W, F*aP, 187 igitur

171

: Themistius,

cf. Rodier,

D

t. 11,



(=

~06 &’ &~~oG)

tfa#.r~atione?n 8 sensitiuum T(t64)

x,

4 om*v, $3 n

x, NP,

p

: ipsum

NiNp

$f~~omif,

14 communium NiNp,

Np : filii V(A)

5

V, T(I ; CJ 11 10, 8) : alius 33 sensitiuum

penzzho

per utraque

: sensiterium : contrarium Np 21

V (@ZO

Ni1 (-ti, Np (-p) sensitiuum NP

h0rumpr.m. T(230)

p, x, T(ig7)

42ybl

in eodem

VNiNp,

unum

solum

Np : inx. Ni (-TC)

x,

NP (-x),

;

Zerbo CCaut Y) ahotatio-

Ni%, p

Ni

: 07~1.V

28 quem

NiNp

: sensiterium

: de eodem minus

: :

LIBER

11, CAPITVLVM

13) : @(BoT'P~,

@(pecia

explicit

liber

quibus

iam

secundus Y

27 ostendit] um 52

aer Y 2

; sed

Apud

cf. Ar., -

liber

427a21-26. 24

Y

:

gee. et torr., Univ. cuius

: Haec

f. 44~)

decepti)

est aliquis 1).

V*F,

autem

quìnque]

+

Vi)

quot

-

sensus

anima

est alter liber]

: eo quod

on. Fa&‘%) 42 autem

(-VE)

: quid

F*a

i alt.3

non tercius

sensus incipit

J~C.VZ. O*V*

JW. c.w.z Ps,

5’6, Y’c etc.

XW. CUI FS, Vi

‘P(ViFQ)

quod

incipit

7 aliquis Va,

aliquis Y

Y1b(FSP),

De

#r. 9%

@

8 quia secundo

Ve),

ed. Leoti.] tercius

Ve) (26-28

uerba

14-24.

;

sensus,

iIl&

De

adnotatio

dictum

: 4z5b4.

F6 : quad

W,

Va, VE, Ylb

: quod

oppi.

preter

: aliquid

codd (Post 13 ergo]

7G quem]

1)

Ve)

liber

Vs : contrarium

VF,

(PO& hanc

cetf

11 io, 8 : P, q.78, a.3, ; Ar.,424b22, cwz &.) : tercius V*, Ylb, Vi : exterioribus @) quibus] $JUJ~ ista @ : autem YU, Vi

(cJ mpm,

quinque

(intitulatur

c&

33 communium

est

sensus

omnis

di uf&zu II-III,

est tactus

)J.

esse uidentur

: 111+24. : 42sal3.

G3-64 rei cuius

si -

est tactus,

tunc

Pr&f.,

Vs)

quod

Ve,

: om. ce.&’ Y

: Adam

nos habemus sensum

p. 210*-217*.

Quoniam 5 3 supra

perceptiuus

: cc si omne habens Gy tangibiles : Auerroes, II f. 14vb

; cf. i7

33 At uero

1 8,27ob26-31.

caeh,

insit h

de Moerbeke 15

28 Inquiret

: ccSi nobis

Anonymus,

Guillehni

: 11

est

4z3biz,

11, 33oa3o-331aG

2344,

tangibiles

1126,

: ‘Pa(

50

; Jed cJ

FS

(cf. Ar.,

4g aliquod] Ar.,

4aTai4,

om. @,

424b28

Vs

78 aere]

424b3o

8 dictum

Quoniam

corruptis

41

: om. pf.922.

(-Vs

Y

: 111 JW$W~ : po.rt liber

4 enim]

: quibusdam causam

czdfi.) : ORZ. @, Y=c in] ex Y

[CO&. OTX. F

F4*P*

(-PF

assignat

@(040Bg)

i73

habeant nisi quinque sensus, non erit alius sensus 40 respectu propriorum sensibilium preter quinque. Circa autem hanc rationem hoc modo procedit : Primo proponit quod intendit, dicens quod ex &2 que secuntur potest &jwi5 sufficienter moueri ad credendum pod ZOLZ sit alius seas.vx45 peter qmkpe iam dictos. Secundo, ibi : Sì enzhz omnzk etc., manifestat 4ahbz4 primam propositionem ratio& inducte, scilicet hanc quod anima1 habens aliquod organum sensus cognoscit omnia sensibilia que possunt sentiri per illud organum. Et hoc quidem manifestat in sensu tactus, eo quod manifestum est quot sunt qualitates tangibiles : dictum est enim supra quod qualitates tangibiles sunt differencie corporis elementati in quantum huiusmodi, que quidem 55 manifeste sunt ex hiis que determinata sunt ex elementis ; unde nobis manifestum potest esse quod nos sentimus omnes qualitates tangibiles ; et ex hoc concludit per simile in aliis quad, si habemus aliquod organum, quod habeamus seri- 60 sum illorum sensibilium que nata sunt cognosci per illud organum. Hoc est ergo quod dicit quod, si+nos habemtissemm omnis sensibilis czkw tac&s est perceptiuus (quad ex hoc apparet quod omnes $aJsioBes tangibiles in quantum huiusmodi a nobis 6s senciuntur), tiecesseest uniuersaliter dicere quad, sz’deficitnobis aZ+zLs seasw aliquorum sensibilium, quod deficiat aobìs aZipod oTgamm quo nata sunt cognosci illa sensibilia, quia, si haberemus organum, cognosceremus sensibilia. Et hoc quidem, 70 quia uniuersaliter dictum est, manifestat exemplificando per singula ; et primo quantum ad ea que cognoscuntur absque medio extraneo, et hoc est quod dicit quod queczmq.ve nos sentizws taBge&es, id est absque medio extraneo, possunt sentiri per 75 organum tactus qaem habemus ; set circa illa sensibilia que sentimus per media extranea que sunt simplicia corpora, scilicet aere et apa, et BOB

Q 240 d az42em tiofl sit senso calter> preter quinq.ue. , et satis rationabiliter : ex hinc enim Aristotiles ad inquirendum de intellectu accedit ; fuerunt enim 5 aliqui qui posuerunt sensum et intellectum idem esse ; manifestum est autem quod intellectus non est aliquis de sensibus exterioribus de quibus dictum est, quia non coartatur ad unum genus sensibilium cognoscendum ; unde restat inquisitio 10 utrum in parte sensitiua sit aliqua alia cognoscitiua potencia, ut ex hoc possit accipi utrum intellectus sit aliquo modo sensus. Diuiditur ergo pars ista in partes tres : in prima inquirit an sit alius sensus preter quinque sensus 1s exteriores de quibus iam dictum est ; in secunda ostendit quod intellectus et sensus nullo modo sint idem, ibi : Qtioniam mtem daabm etc. ; in tercia, estenso quod intellectus non est sensus, determìnat de parte anime intellectiua, ibi : zoDe parte a,vtemanimeetc. Prima diuiditur in duas : in prima ostendit quod non est alius sensus proprius preter quinque iam dictos ; in secunda ostendit preter sensus proprios esse sensum communem, ibi : Qaoniam autem sem%zwsetc. 25 Circa primum duo facit : primo ostendit quad non sit alius sensus preter quinque ; secundo ostendit quare sunt plures et non unus tantum, ibi : hpiret a.vtemahpis etc. Circa primum duo facit : primo ostendit quod non sit alius sensus 30 preter quinque qui sit cognoscitiuus sensibilium propriorum ; secundo ostendit quod non sit alius sensus preter quinque cuius obiectum sint sensibiIia communia, ibi : At ,veyoneqae commzmizmetc, Circa primum utitur tali ratione : quicunque 35 habet aliquod organum sensus per quod nata sunt cognosci aliqua sensibilia, cognoscit omnia sensibilia que nata sunt cognosci per illud organum ; set animalia perfetta habent omnia organa sensus ; ergo cognoscunt omnia sensibilia ; cum igitur non

dzdbzz

S.C. : cc Philosophus dicit in 11 om. codd z Apud Grecos]

(++bzqo)

XXV

habet

128, u. 27-28

: 1128,427at7. z11 24, 423b26-27.

tactum

cactus N

20

)). -

; Albertus,

-

esse

De parte

56 determinata

b de mimz

de Bocfeld, sensum

4-6 fuerunt

(Urb.lat.2oG,

Aliter p.

(uerbis I 5 I,

(p. 324) : CComnes qualitates

: cf.infra, II 28, : II1 I, 42gaio. sunt : Ar., De f. 28Gr ; Bologna

Veteris

29-30

tangibiles

in codd

: cc omnis

dett

animalis

secundum

quad

174

SENTENCIA

LIBRI

SECVNDI

sentirnus ea tangendo @su, J~Cse MN at dicam uidelicet quad, sijw MVMZ organumpZnra sen.sibiZiu diuersa genere ad in.vzke~sentiri possunt, Becesseest quod qui habet hkxr~od~ organum senciat utrumque genus (puta, si aliquod organum est ex deTe, et aer potest inmutari a colore et sono, sequitur 85 quod qui habet huiusmodi organum, potest et sonum et colorem percipere), si tiero e conuerso #,,ra organa .Gz~ susceptiua ehsdem sensibilis, sicut aer et aqtia (quorum utrumque est dyaphanum) sunt perceptiua ~oZoris,sequitur quod anima1 go hbezs uZter.wzhorum potest percipere qivod est perceptibile per z&aqae, sicut per media, aat ab tizvbobzs, sicut ab instrumentis (quod ideo dicit quia in sensibus qui senciunt per medium extraneum organa sunt conformia mediis) ; has autem 95 condiciones ideo apposuit quia idem sensibile sentitur ab aliquo animali per aquam et ab aliquo per aerem, sicut patet de odore. Tercio ibi : Si~pZici~~ a,vtezvetc., ponit secun425a3 dam propositionem cum sua manifestatione, sciliIOOcet quod omnia organa senciendi habentur ab animalibus perfectis. Dicit ergo quod organa senciendi nata sunt constare ex Solis daobas sizvpZiciz4~ corporum, scilicet ex tiere et 0qzk2,quia ista sunt magis passibilia et hoc requirit condicio 105 organi sensus ut facile inmutetur a sensibili (in pupilla quidem enim est aqua, quia per humorem aqueum in pupilla existentem recipit oculus speciem uisibilis ; organum autem auditus est aer, ut supra dictum est ; olfactus autem in quibusdam IIO attribuitur aeri, in quibusdam aque, ut supra dictum est) ; &zis a.vtenzsecundum se aaZZi.w sensus organum est, quia ignis est maxime actiuus et minime passiuus, set secundum participationem sue qualitatis est cozwzwzisozwzik sensibus (k2vZ 115 em%2 est sens&mw sine caZore,cum nichil senciat 80

@(pecia

13)

: W(BolPìFz),

.red cf. Ar.,

4qai

F,

104 passibilia]

FS

tis-116

cum -

sensus]

omnia

FaPs tur] F5

gr-92

cf.Ar., Itr

: perfectis

uersatur

uiuens non

autem

d.8,

q.1,

: cf.adn.

(cum

arg. 6;

PgVeLT @

i3i

ad Ar.,

q.r,

a.r,

109 SU&Xa: IV,

Yb,

IOG

corporis

aqua]

: ncc vniens Vi (cf. Ar,,

Jec,w. Jcr. wn

V$,

habens

Y

~OO-102 habentur

-

85 qui habet] 423a2 F

VE, F4aP*

PF :aquc

(cJ

sunt

Y ;

bom.ow. Q, adn. mp.)

: sicut nec uiuens FS, Vi, F*aP3 *zl omnes : inperfectis @, Vi : non perfectis VaF, i 3 3 conuersa: inperfectorum CO&, Edlea 131 communium YrC : contrarium V+W,

4zJaxo)

V6, Ed4

Q ; sed cf. Ar.,

ex aqua

87 sint] senciendi]

4z3ai3

om. @

423a2.

; Meteor.,

F4aPs)

mpp/. mg.) PV6

perfectorum

147 corporum]

ViFsa)

Yrc(

ceif ; Jed cf. AL,

(et mppl.

inperfectis

ANIMA

non uiuens) ; terr& aero pura fi%ZZi+vs sensus est organum, set per commixtionem Maxime appropriatur tactui, quia organum tactus oportet esse medie complexionatum, ut supra dictum est, et per consequens oportet quod sit compositum ex 120 omnibus elementis ; ,wzdereZinq&w quod nullum organum sensus est preter aere82 e_t fzqzkwz ; he6 u.z&em organa aeris et aque habentqgedawawkvaZia, scilicet animalia perfetta ; unde concludit quod omnes sensgs haben&- ab animalibus IZOIZ inperfectis w secundum suam naturam, sicut sunt inperfecta ammalia inmobilia que habent solum tactum, et animalibus non orbhs, id est non carentibus aliquo sensu ex aliqua causa innaturali, sicut homines ceci uel surdi (unde et @zkz, que est de w genere animalium perfectorum, zkdehr habere OCBZOS stib pezze, ut assimiletur suo generi, set propter hoc quod conuersatur sub terra non fuit ei necessarius uisus, et terra, si haberet oculos discoopertos, eius oculos offenderet). Procedit 135 autem hec ratio, ut manifeste apparet, ex determinato numero elementorum, ex quo probauit quod organa sensuum qui sunt per media exteriora fiunt per aerem et aquam tantum, et iterum ex determinatione passionum elementorum, que sunt 140 qualitates tangibiles, unde per eas fit notum quod omnes qualitates tangibiles cognoscimus ; et ideo concludit quod nullus sensus deficit nobis, nisi aliquis dicere uelit quod sit aliquod corpus elementare preter quatuor elementa et quod sint 145 alie passione que possunt tactu discerni que non sunt alicuius corportimhic existencium et nobis notorum, et hoc uidetur inconueniens ; unde relinquitur quod sint tantum quinque sensus, qui a nobis habentur. ‘$0 Deinde cum dicit : LU aero neq.vecozwxwkwvetc., 4zjai 3 quia posset aliquis dicere quod est aliquis alius

‘W(F~~~J,

: utrumque

senciat

125 non

152 alius]

d.14,

Ve), FV*

nichil

Ps dicit

11, 329b2r-28

a.3,

: obsc.

105 in] om. Y

uiuens

ab inperfectis

: om.CD, V*F

De getz. et cm.,

FQPa

rZf?, V2F

: non

FaP3Edl,

143 concludit]

Ve)

aut ab ambobus

IIJ’ettt.,

Vs

Y? : Y%(V2F,

VsF,

possi-

@, V4,

organa

Q

prm.

(eras.

W(O*OBg)

91 utraque

DE

378bt2,

ad 4;

d.tf,

21-22

q.2,

1117,420+7. ;

38za32

a.r$ ad 1;

ito supra

(cf, b3-6) d.r7,

q.3,

; ipse a.2,

: 11 20, 42rb8-r3.

Thomas, arg. 2;

supra, CC.,

r *2-i 13 ignis -

I 5, 72-73

11169

passiuus

; 119,160-161 ; 1123, 133 t. XIV, p. zotaso-31) trg supra : 1123,423b26-

(ed. Leon.,

: ; ;

; h Ioh.,V 6 (ed. Piana, XIV, f. 3srb Eri) ;hzep. aa’Hebr., 13 (Piana, XVI, f. 2otra C-D). perfectorum : Ps.-Petrus Hispanus, Expo~So hb. II-III de anha, p. 25~5,26-27 : cc cum uideatur esse de numero perfecuisus : Aucrroes, II 23r, u. 17-18 (p. 330) : ucum non indigeat eis (oc&.) in maiori parte sue operationis N ; Albertus, p. 213, 72-73 : cc quia illud anima1 cibum sub terra uenatur et ibi oculis non indiget r ; Themistius, f. 24ra (ed., p. 186, 42-43) : N quoniam ad uitam non erat sibi nece$farjw u&s N. 134-13 3 et terra - offenderet :Ps.-Petrus Hispanus, ExposNo ljb. ILIII a7eam’ma, p. 25G, 29-30 : 0~ne offendantur eius oculi per duriciam terre, cum semper fere agat in terram Y); Adam de Bocfeld, h de atha (Urb.lat.2oG, f. 28Gv ; Bologna Univ, 2344, f. 44~) : c ne offenderentur a duricia ipsius terre, in qua semper est nata talpa agere )). Aliter Albertus, p. 133, 74-73 : cc propter consuetam opacitatem Co+

fbeoZ., 1 19, I~-IG

424ar5. tonlm N.

23o-r3r

232-134

terre et tenebras,

que set -

sustinere

lumen

non posset

N.

CAPITVL~M

(4qbp42pq)

xxv

cognoscimus cum quadam inmutatione, quia figura est aliquid magnitudinis, quia consistit in 180 terminatione magnitudinis (est enim figura azi

Graeca,

(cf. Rodier,

Ross).

per aliquam

scilicet

VI

in Ar.

Alex.,

‘Pb(F5Vs),

Y V6,

@ (-Pi,

fed cf. Ar.,

: d supra,

sensibili

Torstrik,

intellectus,

Vi;

Stephanus

sensibus

comprehenditur

secundum

iam a saeculo

modernis

e contrario a quinque

netur

-

Graecis

Ps.-Philoponus

182-t83

VhVe,

In de amba,

Lydus,

motus

196 per]

Q,

VE),

172-174cognoscuntur

: ohe. prm.Ve : etiam

V*V6

?Fa

168-171

mentatoribus

: Y1a(VzF,

Y F5

182 continetur]

w.**.

proprium

V*F,

@,

‘Pb)

sensum

nus

W(040Bg)

13)

que -

175

Geomefr.,

ed. Friedlein,

laudatur,

sed sine auctoris

a unusquisque

propriorum

nomine

unum

p. 374

et uno uerbo

sentit

tantum...

sicut

uisus.,.

colorem

w.

SENTENCIA

176

LIBRI

SECVNDI

DE

ANIMA

inquirit causam pluralitatis sensuum ; hoc autem 205 quando concidunt in unum, illud quod est unius est quoddam consequens speciem totam et in sensus cognoscitur per accidens ab alio ; k autem talibus assignanda est causa finalis, ut Aristotiles non sit sensibile ab aliquo sensu, nequuquam hoc docet in ultimo De generatione animalium (secus erit quod senciatur per accidens ex concidencia autem est in accidentibus indiuidui, quorum 250 duorum sensuum in idem, set omnino secwzdum assignanda est ratio ex parte materie uel agentis), ZIOaccidens sensibile est, ut supra dictum est (sicut jZLwzz CZeosir secundum accidens sentimus, Noä unde et hic assignat causam finalem, Dicit ergo quod aliquis potest querere cuitis causa habenzus quia fiZius CZeonis est, set quia aZbm, cui accidit esse pZures smsus, et non unutn tantum. Et est responsio JYiiwv CZeoks; hoc autem, scilicet esse filium ad hoc, ut non Z&eantnos ea que consecuntur ad 25s Cleonis, non ita est sensibile uisu per accidens sensibilia propria et sunt comzwka diuersis sen215 quod sit aliquo alio sensu sensibile per se, sicut sibus, sicut zzo~~set magktudo et numerus : si enim erat de dulci) ; cotav~~~iam autem sensibilium esset soZm sensus z&w, cum ipse sit coloris tantum babemus sensum conzmunem notz secundum accidem, id et 6oZorei! magtzitudo se consequantur quia simul est communia sensibilia communiter senciuntur cum colore inmutatur sensus a magnitudine, non 260 a diuersis sensibus per se et non secundum possemus discernere inter colorem et magnitu220 accidens ; unde sequitur quod BO~ sit aliquis dinem, set uz’derentur esse idem Set mm, quia j~o~rius sensus eorum, quia non sentiremus ea per magnitudo sentitur alio sensu quam uisu, color se aliis sensibus, set sentiremus ea per accidens sicut sentimus filium Cleonis. Jensas eflzkzsefi&wz~ autem non, hoc ipsum manifestat quod ahud est color et magnitudo ; et simile est de aliis sensi- 2% pro-pria sensibilia ad inuicem secmdum accidens, puta bilibus communibus. 225 uisus sensibile auditus et e conuerso ; non enim uisus cognoscit sensibile auditus neque auditus Potest autem et hec ratio assignari distinctionis sensibile uisus secundum quod @si su&, quia uisus sensuum. Manifestum est enim quad, cum potennichil patitur ab audibili nec auditus a uisibili, cia dicatur ad obiectum, oportet quod secundum set secundgwquod fit unus sensus, id est una sensatio differenciam obiectorum diuersificentur potencie 270 230 secundum actum, ut ita loquamur, in eodem sensitiue ; obiectum autem est sensibile prout est sensibili ; et dico eundem sensum secundum inmitatiuum sensus ; unde secundum diuersa actum ex eo quod s&nuZfit actio utriusque sensus genera inmutationum sensus a sensibili oportet respectu eiusdem sensibilis, sicut de CoZerasimul esse diuersos sensus. Inmutatur autem sensus a sensibili uno modo per contactum, et sic est 27s percipitur per gustum quod sit amara et per uisum 235 quod sit rubicunda et ideo statim ad aspectum sensus tactus, qui est discretiuus eorum ex quibus rubicundi iudicamus aliquid esse amarum : #on constat animai, et sensus gustus, qui est perceptiest autem aliquis alius sensus cuius proprium sit uus qualitatum que designant conuenienciam cognoscere quod album et amarum sunt UYZWZ nutrimenti quo conseruatur corpus animalis ; ali0 (hec enim unitas non est nisi una per accidens et modo inmutatur sensus per medium extraneum 280 40 quod est per accidens non potest esse obiectum et hec quidem inmutatio aut est cum alteratione alicuius potencie) ; et ideo, quia uisus non percipit sensibilis, et sic odor inmutat sensum cum aliqua id quod est gustus nisi per accidens, frequenter resolutione odorabilis, aut cum aliquo motu in talibus decipihw sensus, et iudicamus quod, si locali, et sic inmutat sonus, aut absque inmutatione aliquid sit rubeum, quod sit colera. sensibilis set per solam inmutationem spiritualem 2s~ medii et organi, et sic inmutat color. 4ajb4 Deinde cum dicit : Inquiret autem aZiquis etc., 13) : @(Bo1PiF2), @(040Bg) Fb, FdaP : obsc. prm PV@ : sentirnus @, V*F per (221-222

231-232 255

fd -

lateant]

sensibili]

bom.om. CD, FV”

209 omnino

: Auerroes,

282

sensum]

;

secundum

1) Albertus,

sensus

est )).

2io

268-269

2.V, p. 154, 17-24. a% anima,

14,2G2-282;

6,42-43

Ve

(aksf

239

YIC( ViFb) Vi)

227 ipsi]

Y1b

(-Vs)

aliqua]

quadam

239 Q,

concidunt]

+

consequantur]

Ve

283 aliquo]

on.

@,

Yu

Y ‘Pb

(-Fe)

Y

(-Vi)

Y~c

OpOrtet -

273-275 28G

: con-

sentiremus

loquar

in] de Ta,

250

OBg, Ylab @,

P

222

230 loquamur]

tantum -cuntur

: concident

F

concidit

: sentirnus

‘Pb@

cf.Ar.,42ya31

240 accidens]

IAlIa] O,,AY

; xed cf. Ar., 425b7

205

sentiremus

221

ipsa Y ; xed

inmutat]

est @

: aEt ideo iste modus uidetur magis accidentalis quam secundus, unde simpliciter dixit ipsum p. I~G, 13-15 : cc tunc oporteret quod uideremus ipsum per accidens omnino, ita quod accideret : 11 13, 4iSa20-23. 249 De generatione animalium : V,778a29-bz, a Guillelmo trausl., A.L., obiectum : supra II G, 4lsal6-22, secundum Thomam, h IV5’e& d.18, q.1, a.1, sol. (ed. Moos,

et non

cf!. supra,II cf.supra, II

TiJ(FsV5),

est Y1aC

II 134, u. 67-69 (p. 334-335)

esse accidcntalem, XmI

+

VEW

@,

0~2. Y

sensui in quantum p. 932, n. 29) ; Q.

quia*]

ea orx. V*) : m.

258 solus] solum

V*F

@,

212

se -

235 statim] on. W,

SimUl] 0PZ. @ lateat

: ‘P(V*F,Va),

Y

@(pecia ciderint Y~c

q.13

InIISent.,

; 1122,

supra

cum -

(ed. Robb,

2

p. 188-189)

d.2, q.2, a.2, ad 5;Q.

120~IZG, 2oj-206.

; P,

q.77,

a.3

(cf. q.79,

a.7 ; h

demima, q.13 (ed. Robb,p.

11 J’mt.,

lgl-lp2);~0,

d.44,

q.2,

q.78, a.3.

a.1).

274-286 276-277

ex

Inmutatur quibus

constat

-

color anima1

: :



sensibilibus : sicut enim actio et passio loin paciente set non in agente, sic et 1sensibilis actus et sensitiui in sensitiuo est ; set 1in quibusdam quidem et nominatum est, ut sonatio et auditio, in 1quibusdam autem non nominatum est alterum ; uisio enim dicitur uisus 1actus, que uero est coloris non nominatum est, et gustatiui i5gustus est, humoris autem non nominatum est. Quoniam autem unus quidem est 1actus sensibilis et sensitiui, esse autem alterum est, 1necesse simul corrumpi et saluari sic dictum 1auditum et sonum, et humorem igitur et gustum et 1alia similiter, ditta autem secundum potenciam non necesse est. Set priores physiologi hoc non bene dicebant, nichil 1opinantes neque album neque nigrum esse sine uisu, neque humorem 1sine gustu. Sic quidem enim dicebant rette, sic autem non rette : 1dupliciter enim dicto sensu et sensibili, 1hiis quidem secundum potenciam, illis uero secundum actum, de hiis asquidem accidit quod dictum est, set in alteris non accidit ; 1set illi simpliciter dicebant de dictis non 1simpliciter. Si autem symphonia uox quedam est, uox autem et i auditus est sicut unum et est sicut non unum aut idem, proporti0 1autem est symphonia, necesse est et auditum rationem quandam esse. a’JEt propter id corrumpit unumquodque excellens 1acutum et graue auditum, et in humoribus blgustum, et in coloribus uisum fortiter fulgidum et 1opacum, et in olfactu fortis odor et dulcis 1et amarus, tanquam ratio quedam sit sensus. Vnde et 1delectabilia quidem sunt, dum ducuntur, sincera et mixta encia, ad rationem, 5ut acutum aut dulce aut sallitum ; delectabilia enim tunc ; omnino autem 1magis quod mixtum est, symphonia, quam acutum et graue ; tactus autem 1calefactibile et frigorabile ; set sensus ratio est ; excellencia 1autem contristant aut corrumpunt.

Np(pecia 5) : Npr(c@y), NP%(cx, p) Nr 42jbr3 uisu] aut jv-aesv. V, vp, Nr Si autem aut altero V Ca&!.mg. Parh B.N.lat.6pf), in fwtu 9, pi : deest in Gracco istud habent quidam libri, non 13 ipso] ipse +3*, RO quia Ni (-&T), T(25) quad O%, Np SP qp, Np%, T(28) Set V, xee, IG procedet Ni, T($o) procedit Np Ni* (-p), Nps iudex V(&t), NiNp, T(y 5) V(A) : deed in Gracco 19 est] + et (etiam) 23 sensitiuum NP, p sensiterium NP, Np (-p) 24 unde] + et Ni* 42Gar esse auditionem] jn#. NP 6 sonus] soni NP C-P) ?T(169) IO set] licet Orf? et rt, ?T(174) et Ni Np 13 alterum Nir, Np utrumque V, Ni* 14-15 que... nominaturn... nominaturn VNiNp qui... nominatus... nominatua Nr 17 sic dictum V(A), Np*, y.~, T(192) sic dictum est p sicut dictum W sicut dictum est Vt&f), y, VTC, c sicut dicunt xti 21 sine uisu esse ti. Np 28 proporti0 VNiNp, T(22~) ratio Nr 42Gb3 etr] ozx Np 4 et mixta NiNp, T(234) : et... inmixtf& (= %& .$.cwr~) V 6 magis] symphonia fr. Np 8 contristant aut corrumpunt Ni, T(245) Ar. Ni

Ni (PZ~. 9

omnes

a&

s.8. 1

(cf. Prex,

p.

:

contristantur

aut corrumpuntur

:

: om.

24-27)

207*)

:

: : om. :

:

: m.

:

pst

(-punt)

Np

:

:

:

:

:

:

:

426a15

426220

426a27

426b8

SENmCIA

178

LIBRI

SECVNDI

Qaoniam az.&emsentLwtisetc. Postquam Philosophus ostendit quod non sit alius sensus proprius preter quinque, procedit ad inquirendum utrum sit aliqua potencia sensitiua communis hiis quinque 5 sensibus et hoc quidem inuestigat ex qtibusdam actionibus que non uidentur alicuius sensus proprie esse, set uidentur exigere aliquam potenciam sensitiuam communem ; huiusmodi autem actiones sunt due : una est secundum quod IO percipimus actiones sensuum propriorum, puta quod sentimus nos uidere et audire ; alia est secundum quod discernimus inter sensibilia diuersorum sensuum, puta quod aliud sit dulce et aliud album. Primo ergo inquirit cui sit attri15 buenda prima harum actionum ; secundo cui sit attribuenda secunda, ibi : Viwsq.Gsque qzidem igittir etc. Circa primum tria facit. Primo mouet questionem. Secundo obicit ad utramque partem, ibi : wbr3 S.i a.GerzaZter0etc. Et primo inducit, ad ostendendum quod uisus uideat se uidere, duas rationes. Quarum prima talis est : si homo sentit se ~5 uidere akero sensu quam uisu, aat hoc erz2 &a homo illo alio sensu zidet colorem, atit omnino akero sensu uidet colorem et sentit uisionem coloris. Si autem eodem sensu quo sentit colorem sentit uisionem coloris, sequetur quod unus et 30 idem erjt sensus et tiks secundum actum, id est uisionis, et wXeci2 coZorz2 ; qziare sequetur alterum duorum, quia, si iste sensus qui sentit uisionem et colorem sit alius sensus a uisu, oportebit quod dtvo sensus sint unius subiecti, scilicet coloris, aivt, 35 si iste sensus quo sentirnus uisionem et colorem est idem sensus cum uisu, sequetur quod sit idem ezhdem, id est quod uisus sit sensus sui ipsius, quod a principio negabatur. Dicere autem quod @(pecia 4 hiis]

13)

istis

Yr*b

28-29

30 et uisus] 49 iterum

37-38

et etiam

concedit

B. -

Aliter,

est inopinabile

sed perperam, ))

; Albertus,

esse actiuum

mlstius,

f. 24vb

(ed., p. 191, 34-35)

u. 20-21 (p. 3 37) 52-55

habere N

: cc oportet

)L

primum

cum

uidens

-

altenam

: CC tunc uisus

quod iterum

enim est ut comprehendat iminitis

dicimus

quod

qui subicitur

: cf.Ar., influit

est pronuntiari uisum uisui,

Phy~., VIII

oculo

(p. 337)

uisum

Rodier,

03Ps

colorem

(p. 337) p. 264,

suple idem

nos uidere

sentit

non cognoscens

; utrum

Vi Y

F

: 49-50

(-Vi)

Yrab

homo] W

pouf

: 0722. CD

oba. pZeriqz4e iterum

5 3 potencie]

pod

: Nconsequetur igitur ex hoc alterum 24-25 : cc aut uisus apprehendet suam eiusdem, suple obietti erit ; et hoc

se ipsum, sit agens

ita quod et sensus

3 8-43 Dicere id quod

nisi per hoc quod uidemus uidens

uidemus 26

: sit

z& irrationabile

ipse comprehendat

71 supra

quod (-W)

sensus,

et, cum obiectum

nisi etiam

Y

Ve)

t. 11, p. 365, in 42ybrJ.

69 primum t. II, p. 367.

(-V*, actionibus

(de&

de anima, idem,

quod

obiecti

de uisu quia uidet,

quia non uidemus 9, 276a4-b3.

: cc aut

ponemus

sicut

: tercium

agentibus]

II 136, u. 22-23

Zib. IMII

L Cf. Rodier,

comprehendere

1). Cf.

FS,

30 erit

Yc

40 irrationale

@

52

@,

f. 15va

: cc aut

Y

@,

+

p. 1.24*-IZJ*

Cf. Pr&,

sequitur &t)

soluit

Expodio

erit sui ipsius

est inpossibile

possibile

questionem

obietti

:Auerroes,

duorum

Hisparms,

In de animu II-IU,

11 136, u. 26-28

61-64

: e non enim

quod ille etiam sit coloris 51-52

autem

et passiuum,

: ainpossibile

sequetur

-

: tercium torr. ssti n& Bar : procedit cejt 64 soluet]

osv. @

Auerroes, p. 158,

sensum

: proccditur

38 ergo]

I sentirnus]

Tc(I.GF~~)

2g sequetur] 34 subiecti]

@

B ; Anonymus,

FS), Circa

18-19

FS, OzP5

tiii pro it’m ‘D

!T?b(V*F,

Yr*b

(-W),

: cf.Ps.-Petrus

negabatur

et hoc intendit

eundem

(=

Q

si-32

id est -

: cwz. @,

31 et] on.

(-BoI),

@t

ueniatut

colorem,

: Y1a(PgVeWV3), Yrc

bom.onz. Q, Yra

: 1127,426b8.

N.

Y

secundum

50 procedet

Vnusquisque

duorum

12

: aW. Va V1V4) : tantum

54 deueniatur]

uisionem quod

Y

@(040Bg)

coloris]

(c.em V*Vi,

w.

Y

16

Si -

osx. Q, Ps, EZ

0772. Ve)

sentire esse

: @(Bo’PiFS), : om. ‘PC

Y

ANIMA

ille alter sensus quo quis sentit se uidere non senciat colorem est omnino irrationale, quia, si 40 non cognosceret colorem, non posset cognoscere quid esset uidere, cum uidere nichil aliud sit quam sentire colorem. Secundam rationem ponit ibi : Amplzh a.&em 425 br 5 si et aker etc., que talis est : si semm zhzu, id est 45 uisionis, quo scilicet sentimus nos uidere, sjt aZter a uisu, iterum querendum est de illo sensu, utrum scilicet ille sensus senciat se sentire, et si non, oportebit querere iterum sensum qui senciat illum sentire ; az4t igitur hoc procedet in ziy%vhm, quod 50 est inpossibile, cum inpossibile sit compleri actionem que dependet ab agentibus infinitis (nec etiam unius rei potencie possunt esse infinite) ; az&oportebit quod deueniatur ad aliquem sensum qui sit itidex mi $uim, id est qui percipiat se 5~ sentire ; eadem ergo ratione poterat fieri in primo sensu, ut scilicet uisus sentiret se uidere ; non est ergo alius sensus qui percipit colorem et qui percipit uisionem coloris. Deinde cum dicit : Habet azttem d.vbitatiogem etc., 42j b 17 obicit ad partem contrariam ; et quia prime rationes aliqualiter concludunt uerum, hec ratio per modum dubitationis proponitur, unde et eam soluet. Est autem ratio talis : si uisu sentimus nos uidere, sextire autem zk,v nichil aliud est quam 65 Ridere, ergo uidemus nos uidere ; set nichil .Gdetw nisi color azzt habens colorem ; si igitur aZ+&s uidet de se qaod sit zidens, sequitur quod prjmwz zidens, quod secundo f3 uisum, sit habens coZorem(quod uidetur inconueniens : nam dictum 70 est supra quod uisus, cum sit susceptiuum coloris, est absque colore). Deinde cum dicit : Man$estmz @%r etc., soluit 4zj bao propositam dubitationem duobus modis. Primo, concludens ex predictis quod sentire 75 uisu multipliciter dicitur : ostensum est enim

4zjbrz

sensu

DE

agens

est paciens,

paciens,

sequeretur

-

;

colorem

: The-

uidetur

N Auerroes,

11 $36,

colorem

~1; Albertus,

p. r 3 8,

: aliter, sed perperam, : II iy,4r8b26-27.

nos in uisu speciem Albertus,

p. t39,

coloris 17-18

:

XXVI

CAPITVLVM

dam aliarum questionum solutionem, ibi : Qtioniam iI0 ati.teiwiw2.wetc. Dicit ergo primo quod, cum soluta sit predicta dubitatio sustinendo quod uidens non sit coloratum, azzpLkr potest solui dicendo quod zkdens est tacq.vamcoloratmz,quia in uidente est similitudo coloris, unde uidens est simile colorato, unde 113 illa potencia que uidet aliquem esse uidentem non est extra genus potencie uisiue ; et quod uidens sit quodam modo coloraturn, probat per ea que supra ditta sunt, quia .wzzmpodq~eorganum sensus est s.wcep&w.z speciei sensibiZissitiemateria 120 [ut supra dictum est] ; et ista est ratio quare abezmtibm sensibilibtis fiunt in nobis sensationes et ja&asz’e, id est apparitiones, secundum quas aliquo modo senciz& animalia ; et sic patet quod uidens est tanquam coloratum in quantum habet 12s similitudinem coloris. Et non solum uidens est tanquam coloratum et simile colorato, set etiam a&s cuiuslibet seflstis est .MZ.W et idem cum actu sensibihs, set ratione non est unus ; et dico actum sensus sicut auditum secmzdzmactzm, et actum 130 sensibilis sicut sonum seczmdamactzm : non enim semper sunt in actu, quia contingit habencia atiditmz non audire, et habens sonwnnonsemper sonat; set, CZMZ potens aadire habeat suam operationem et potens soBaresonet,twzcsimzd@ et sontissec,wzdzm135 actwz qui uocatur sonatio et aivditm sec.wzd.m actmz qui uocatur auditio. Cum igitur uisus percipiat sensibile et actum eius et uidens sit simile sensibili et actus uidentis sit idem cum actu sensibilis subiecto, licet non ratione, relinquitur 140

supra quod uisu sentirnus nos uidere, item ostensum est quod uisu non sentirnus nisi colorem ; sentire igitur uisu dupliciter dicitur, uno SOmodo secundum quod uisu sentirnus nos uidere, alio modo cum uisu uidemus colorem ; et quod uisu sentire dicatur multipliciter, ex hoc apparet quod aliquando dicimur sentire uisu cum uisus presencialiter inmutatur a uisibili, scilicet a colore, 85 aliquando autem discmimm zkw et tembras et Zhven, etiam CZMZ non zkdemm-,per inmutationem scilicet ab exteriori sensibili, set BOBsimiliterdicitur utroque modo uisu sentire. Redit ergo solutio ad hoc quod actio uisus potest considerari uel go secundum quod consistit in inmutatione organi a sensibili exteriori, et sic non sentitur nisi color, unde ista actione uisus non uidet se uidere ; alia est actio uisus secundum quod post inmutationem organi iudicat de ipsa perceptione organi a 95 sensibili etiam abeunte sensibili, et sic uisus non solum colorem sentit, set sentit etiam uisionem coloris. bzz Deinde cum dicit : Amp.&s a#tem et zkdensetc., ponit aliam solutionem, que quidem necessaria IOOest eo quod color habet duplex esse, unum naturale in re sensibili, aliud spirituale in sensu ; secundum ergo primum esse coloris processit prima solutio, hec autem secunda solutio procedit quantum ad secundum esse coloris. Circa hanc 10s autem solutionem tria facit : primo ponit solutionem ; secundo probat quoddam quod in solutione supposuerat, ibi : S’i z@tw est mot.w etc. ; tercio ex hac solutione demonstrat etiam quarun@(pecia

85autem]

YlC quod + i2i

: @(BdW*),

13)

o,w. @

ut supra

om.

VaF,

(-V*F,

Y

dictum

est]

: 42sbi3-17. : CC Dicit ergo quod

8-17

uidet tenebram

sensu,

uisum.

uisum

: Auerroes,

materiale

Ylc

103 solutioz] 133 habens]

hoc nomen Prima

oiw. Y @

Sr-97

propositio

ditti

argumenti

habet in re sensata

j).

autem

YB,

: cf.

coloris

cum

107 Si igitur

sumitur adn.

: 426a2.

uideret

sonare

@, Yra

supra (-V*)

Hispanus,

ad uisum

et percipit sumitur

pro eo cluod est inmutari p. r~p,46-48

pro eo quod : e esse

: .+?_6a~~.

top Quoniam

predicta

inmutari

uidetur )).

et 121

:

@

p. 267,

; uisus enim

set non similiter,

est uisu percipi

uisum

spirituale 119

: ditta

F4s

Zib. 11-111 de utzhq

et ad uisum

quod

: m. CD

(-V*)

g3 quodl quam (et uidemus Ve iro unus] @

; d cf. Ar., 42jb2g

; et lumen

uideri

; Albertus,

: autem

ditta]

ExponZo

iudicare

tenebram

uideri

et uidens

(-F*aP)

119

9%

CO (-0)

om. @ Y1bc

FS

Ps.-Petrus

scilicet

uisus iudicat

: hanc

Fdap*

sonat]

set est equiuocum,

quod

g2 uidet] 98 autem]

in uidente

423b2g

uera est secundum

1 10, 1~1-1~7,

8i uisu] >o~t uidemus

pg, F

mpp/. Y~c

uidendo

non inmutante,

uera est secundum

cf. supra

Tc(ViF*a)

ozz. @,

hanc

et quod -

unum

set quia, tenebra

propositio (p. 277),

: in

@

; Jed c$ Ar.,

CCuidere I) non signitkat

igitur

et naturale

104-io5

in uidendo

habencia

Fb),

88 uisu]

@

ozz. ‘l”~s : uel sentit

: 423bI8-rg.

a tenebra

autem

u. 28-30

est

Y1b(V2F,

dicantur

g6 sentitr]

I 14 in uidente]

Jeck

; secunda

autem

Y1bC

78 ostensum

11 97,

: p(PgVeWV*),

87 dicitur]

uidet

non quia inmutetur

set quia inmutat uisio inmutat in sensu

+

FWa)

77 supra

Y

09#. @

gs non] W)]

uidens

quidem

W(O*OBg) uisu]

(&e&rt K,l

179

(4z~b~z-&al)

et non

quia

roo-ror

color

-

et intentionale

habet

in

supra

: 1124,424ai8-ig.

: cf.infra 1130,130, cum adn. ~23-124 secundum - animalia : cf. Hispanus, Expo_rz%o lib. ~1-11~ de mima, : cc quibus senciunt intra N ; Albertus, p. r3p,4r : cc quibus sensibiliter operantur ammalia 1). Aliter et rette Auerroes, 11 138, u. 48 : cc in sencientibus )). 140 subiecto, licet non ratione (cf. u. 191) : cf. supra, 11 24, 87-88 ; infra 11 27, 111 1, 42 ; 111 6,82,133~1.5~ ; 111 8,17-20, 98, ro3, III, 117. - Haec distinctio, ab Aristotele saepius proposita (Top., V, r33b34; l%y~., 1114, 2o2a2o; 5,2o2b8-rG ; De anima, 11 24, 424a25 ; 423b2G, 426ary ; 111 6, 43ra13,1p ; De men., 3, 43ob22-23 ; De im.wt., 4G7b23-27 ; Me,?., XII 12, ro73by ; Etb. i%.,V ;VI 7, ir41b23-24), sed obscurioribus uerbis, sic explicatur : in prima parte, uerbum a unum N uerbo e subiecto )) explimtur ab Auerroe, II : aactio sensibilis eadem est cum actione sencientis... in subiecto, licet differant in essencia et forma N (cf. Auerroes, I rg, u. 22 ; 20, u. ; 11 ; ; ; 111 24, 32, 35 ; 29, u. 20 ; nec non In Pbyx., 111 21, ed. Venetiis 15~52, f. p4va 1 : CC sunt idem secundum subiectum et duo secundum definitionem N ; f. p4vb L) ; in secunda parte, uerbum e esse I) uerbo e ratio N explicatur ab ipso Aristotele, Pbyf., 111, 2o2a2o, br2, a Iacobo Ven. transl. (MS, Avranches B.M. 221, f. 4rv et 42r) : cc Hec enim

quidem sunt, ratio tamen non una . . . non tamen tanquam &jone,w esse unam 1) ; unde distinctionis forma iam ante Thomam trita, cf. Ps.-Petrus Hispanus, ExposSo kb. 11-111 de anka, p. 274, 13-14 : K sunt idem in subiecto, diuersa tamen secundum rationem 1) et ab ipso Thoma iam usurpata In IEJent., d.p, q.1, a.1, sol. 2 : cc est idem subiecto, ratione differens Y) ; d.33, q.3, a.2, qla 4, ad 3 ; De uer., q.28, a.1, u. 127 ; saepius 123 id est apparitiones

Ps.-Petrus

p. 2G5, 23

(p. 340)

140-141,

144-145,

151-1~2

107,

26,

2,113oaiz

141, u. 7-10

(p. 344)

13-14

147, u. 27,

35

148, u. 11-12

152, u. 29-30

1, u.

et

postea.

;

SENTENCIA

180

LIBRI

SECVNDI

@(pecia

13) : @r(?WP~~,),

@(pecia

14)

FS,

FaaPs) :

Vi

200

@‘(‘040Pg,l

: @(Bo~F*,J, @J(O’Pi,l mobili] quod

k

172

W

quod]

Y

O.W. @

Y

sono] 201

paciatur] +

quia]

patitur

et @ quod

Yretv*F, Yn’(‘vzF,

Y

178 sensibilibus... Y

Fs,J, Y’~c(V~F’~] FKj,

156 quod]

224

quodam

sensitluis] modo

Yrea

sit] est Y

141

i4g

YratKF*aJ qui Q

;~edcf.Ar., 42Ga4

jeti. @ : quedam

180 tamen] @,

clue ostensa IG~ qui @, autem

Ym

sunt jwjj!& F6,

(-Pg),

FA9 Yra

peck2 14

: que

(-Vi)

Y

j# Q (-W’,

: aa~~.Yrb,

VaF (deed FS]

: Themistius, f. 24vb (ed. p. rg3,68-69) : cc ostensum enim est in Physicis >l; Auerroes, Il r39, u. r (p. incepit declarare hoc ex rebus uniuersalibus predi&... in sermonibus uniuersalibus H): Albertus, p. 160, ostendimus in Physicis D. r63-164 in III Phisicorum : Ar., Pby.c., 111 3,2o2brg-22. i67 supra : 423b26-27. 184 apud Grecos : Auerroes, II r40, u. 8-9 (p. 342) : cc actio autem coloris non habet nomen in lingua Greca )) ; u. 29-30 (p. 343) : cc actio autem sui rgg antiquorum Naturalium : Auerroes, 11142, sensibilis (quod est color) caret nomine in Greca lingua 1). 292 dictum est : 423b26-27. 223 consonans et proportionata : cf.Thomas, u. i et io (p. 344-347). 204-210 et quia - opinantur : cf, supra, 1 3, 187-211, cum adn. 149

in ITI Phisicorum

: Ar.,Pby.r,,

: Yr*~Pg~~W~*,l,

: Yr~~Pg~~W’~3J,

Y i33

ANIMA

gustatio, est actus gz&aS ; set actus saporis non est nominatus apud Grecos. Deinde cum dicit : Qtionian az&em zwms qzidem, @5alj ex premissa solutione procedit ad demonstrandum ueritatem duarum questionum. Quarum prima est utrum sensus et sensibilia simul corrumpantur et saluentur. Ad huius ergo solutionem dicit quad, quia act.m sens&Zis et vo sensh%k est unum subiecto, set differunt ratione, ut dictum est, necesse est quod auditus dictus secundum actum et sonus dictus secundum actum sk2ztiZsaluentur et corrumpantur, et similiter est de sapore et gustu et aliis sensibus et sensibilibus ; 195 set si dicantur secmdh potenciam tzotz necesse est quod simul corrumpantur aut saluentur. Ex hac autem solutione excludit opinionem &aao antiquorum Naturalium, ibi : Set piores etc., dicens quod priores Naturales non bene dicebant in ZOO hoc, quia opinabantur nj&jZ esse aZ&w aut ni@m nisi quando uidetur, neqtie saporem esse nisi quando gustatur, et similiter de aliis sensibus et sensibilibus (et quia non credebant esse alia encia nisi sensibilia neque aliam uirtutem cognosci- 20s tiuam nisi sensum, credebant quod totum esse et ueritas rerum esset in apparere, et ex hoc deducebantur ad credendum contradictoria simul esse uera, propter hoc quod diuersi contradictoria opinantur). Bcebanif autem quodam modo recte et 210 quodam modo non : cum enkv dtijZz%er dicatur sensus et sensibile, scilicet semndzm potencjam et secwdgnz ac&z, de sensu et sensibili secundum actum accidit qgod ipsi dicebant quod non esset sensibile sine sensu, non autem hoc est uerum de =s sensu et sensibili secundum potenciam ; set ipsi loquebantur sinzpZic&r, id est sine distinctione, de hiis que dicuntur multipliciter. Deinde cum dicit : Si a&em y@onia etc., 4a6aaT demonstrat ex premissis solutionem alterius ques- 220 tionis, quare scilicet quedam sensibilia corrumpant sensum et quedam delectent. Et dicit quod, cum yz@oka, id est uox consonans et proportionata, sit .vox qztedam, et zox quodam modo sit idetn quod

quod eiusdem uirtutis sit uidere colorem et inmutationem que est a colore et uisum in actu et uisionem eius ; potencia ergo illa qua uidemus nos uidere non est extranea a potencia uisiua, set 145 differt ratione ab ipsa. &aa Deinde cum dicit : Si ighr est motzoetc., probat quod supposuerat, scilicet quod unus et idem sit actus sensibilis et sencientis, set ratione differunt, ex hiis que ostensa sunt in 111 Phisi150 corum ; ibi enim ostensum est quod tam ~OLXS quam actio et pako sunt z’tieo qtiod agi&-, id est in paciente et mobili ; manifestum est autem quod auditus paciatur a sono ; unde necesse est quod tam sonus seczmd~m a&m qui dicitur sonatio quam 11s auditus secmzdzm achw qui dicitur auditio sit Sz eo qtiod est semd&w$otemiam, scilicet in organo auditus ; et hoc ideo quia act.vs actiui et moth-i $2 in paciente et non in agente et mouente ; et ista est ratio quare non est necessarium quod omne IGO mouens moueatur (in quocunque enim est motus illud mouetur ; unde, si motus et actio, qui est quidam motus, esset in mouente, sequeretur quod mouens moueretur) . Et, sicut dictum est in III Phisicorum quod actio et passio sunt unus 163 actus subiecto, set differunt ratione prout actio signifìcatur ut ab agente, passio autem ut in paciente, ita supra dixit quod idem est actus sensibilis et sencientis subiecto, set non ratione. _kkivs igitm- sonatik uel soni est sonatio, actus 170 autem a.vditik est a.udXo : da@citer emh dicitur auditus et sonus, secundum actum et secundum potenciam. Et quod dictum est de auditu et sono, eadem ratione se habet jn aZS .regsSws e.t sefisi&%Zib.zfs: siwt enim aciio et passio est Sa paciente et 175 SORin agente ut in subiecto, set solum ut in principio a quo, ita tam ac&s sen&Zjs quam actus wz&8j est in sensitino ut in subiecto ; set zh qzihsdam sensibilibus et sensitiuis nominatus est uterque actus, et sensibilis at sonatio et sensitiui ut atzditio, 180 b2 qi&m&zm tamen unum tantum ~ominatz4m est, scilicet actus sensitiui ; zkrio eniiw dicittir aczks zksm-, set actus COZOCBOBest nominatus, et gtis&, id est

152 pacrente...

DE

III 4-5,2o2ar3-b22.

i-12,23-24

i2 : cc sicut

In

De Jemu,

1 17, 67-68,

cum adn.

p$i-pp)

1p152

: (c

ibi -

mobili

CAPIT~LVM XXVI

~25 agdkw, et sym@oka sit quedam poportio, secesse est quod auditus sit quedam proportio. Et quia quelibet proporti0 corrumpitur per superhabundanciam, idcirco excellens sensibile corrumpit sensum, sicut quod est excellenter gratie et acutm 230 corrzmpit a~ditzm, et excellens saporosum corrumpit gtistiw, et fortiter jkZgidm uel obscurum corrumpit z.&wz,etjortk odorcorrumpit odoratum, quasi seww s2 qgedam proportio. Set si pura sensibilia deducuntur ad proportionatam mixtioefhciuntur delectabilia, sicut in saporibus 23j nem,

:

181

(&al-q6b8)

quando aliquid secundum debitam proportionem est actiWz2 a2& aWce az& salsum; i%nc enim sunt [on-mino] delectabika; et ornino qztodest mìxtm est magis delectabile quam quod est simplex, sicut syz+v509kaquam uox acuta tantum uel grauis 240 tantum, et in tactu quod est compositum ex calefactibili et frigidabili ; sensus enim in proportionatis delectatur, sicut in sibi similibus, eo quod sensus sit proporti0 quedam ; set exceZLe&a corrwzpz& sensum uel saltem contristantipsum. 245

@(peeia 14) @(B#Fa), @(04Pì) Y : Ya(PgV”Wp), %b(VSF, FS), Y1c( ViFa) 229 quod] + uox @ 230 auditum] sonum auditus @ ; sed cf. Ar., 4zGa3o 23G aliquid JW, cti# V*, OaP6, ES, seun. VEW aliquis cett a37 acutum... dulce... salsum] acutus... dulcis... salsus ‘Pb; cf. udn. SR& 237 tunc enim sunt] sunt enim @ ; sed cf. AIL, 4z6bs tunc 238 omninol] omnia ‘Pb, OaPs : secl. 242 frigidabili] frigorabili ‘PC (-V*F : obn. OaPs) 242-243 delectatur in proportionatis ti. T

:



:

:

Ar. Ni NP(q, XU), Ni*(vp, W%) 426b9 senskiuo x, NP, a, $r.m. p sensiterio NP (-ti, NP Np(pecia 5) Npl(c$y), Np*(wr, p) Nr 14 J%J~ quodam T(Q-42 aliqua uirtute) po$t differunt 9 sensitiuum x, Ni* (-v), prm. @ sensiterium Ni’ (-ti, Np (-f$ (-EM zkrg. fan&m i&rp. T(45) 15 Qua et qx, ~p, quare 0, NP (-p : abn. v) quare et p quia et NP : oh. o 16 sensitiuum x, Ni* : sensiterium Ni* (-ti, Np 22 quidem Vcklj, a, NP Ni1 (-u), Np 28 sicut 9, v, cr, T(II~) sic XCO,NP (-v), Np (-0) et quoniam 3 igitur VNiNp nunc VNiNp et quod nunc Nr 427ai aut Ni aut et Np 2 Ergo VNiNp, T(136) Ergone (= gp’ oh) Nr quidem igitur (= $v oh) Nr 3-4 quod... sentit... quod NiNp sentiat... ut Nr 9 si $Wh, Np%, T(lTg) set CO~TC, Np1 (om. X) 11 diuisibile Ni>, 0%P, Np, T(180) indiuisibile V, vp, rc Secundum - simul] o.w. ?T(181) i3-14 separata sunt, ut et separato NiNp separata, estque ut separato Nr $3 sensitiuum esse NP, Np posse sentire V, NP : lectio conflata ?T(zsg)

:

:

:

:

: om. :

:

: ut...

:

intwp.

:

:

:

:

: ‘+(PgV~lVV*,J, ‘PILAF,

@(pecia) 14) : W(‘Bo*F*J, Q*(O~Pi,l ‘F esse unam potenciam communem (Unam esse W, DP,

17~Quoniam : 426al2.

i9 ex dictis

P) Y

: 1113-24, praecipue

: :

10-11 esse communem potenciam unam CD: FK,l, ‘P(ViF~~Pj lg quod] on. @ est] orz. CD 20 cognoscitiuus est] hf4. Y

11 13,418aii-i7;

11 21,422a2o-34;

1123,423b26-424af6.

LIBER

II,

CAPITVLVM

14) : @(kWFO),

W(04Pi)

‘4’ : ‘W(PgPITIfs),

183

etiam quantum ad diuersam inmutationem sensus, 50 et hoc non potest fieri nisi per sensum et, si per aliquem sensum fit, hoc maxime uidetur quod fiat per tactum, qui est Primus sensuum et quodam modo radix et fundamentum omnium sensuum et ab hoc anima1 habet quod dicatur sensitiuum, 57 Vnde ma+eJtzwz est quod caro BOB esi tiZ~z$zzw~ organum sensus tactus, quia, cum per sensum tactus fiat discretio, Bevesse essez‘ quod in ipso contactu carnis a tangibili fieret discretio tangibilis ab aliis sensibilibus. Attribuitur autem ista discre- 60 tio tactui non secundum quod tactus est sensus proprius, set secundum quod est fundamentum omnium sensuum et propinquius se habens ad fontalem radicem omnium sensuum, que est sensus communis. 65 Deinde cum dicit : Neqae .vfiqzzeseyarah etc., 4a6br7 ostendit quod eiusdem sensus sit quod discernit album a dulci. Posset enim aliquis credere quod discernamus album a dulci non quadam una potencia, set diuersis, ut scilicet in quantum gustu 70 cognoscimus dulce et uisu album ; hoc autem excludit dicens quod non wz~zkzg.2 discernere q.wd d%Zce sz2 aZteu.wz ab aZbo separa&2 potenciis, id est diuersis, set opor$e$ ad discernendum inter ea quod secundum unam aliquam potenciam manzyesta sint 75 nobis. Ita ekz esset, si diuersis potenciis sentiremus dulce et album, sicut si diuersi homines sentirent unus dulce, alius album, puta si ego

sibi szdGec& cuius species fit in suo organo .Sz qz4anLwz est tale organum (inmutatur enim organum uniuscuiusque sensus a proprio obietto sensus per se, non secundum accidens), et unusquisque sensus dkcekt diferemias proprii Jen&iZiJ, sicut wkw discernit aZbwz e.t ~@-zm, g.m%s d#Zce e$ amarzmz, et szkG&e~se babet in ah sensibus. Deinde cum dicit : Q.wGam atitezv et aZbmz etc., ostendit cui sit attribuenda illa discretio que excedit sensum proprium, scilicet discernere sensibile unius sensus a sensibili alterius. Et circa hoc duo facit : primo determinat ueritatem ; secundo obicit contra ueritatem et sol&, ibi : A aero &possibzYe est etc. Circa primum trìa facit : primo ostendit quod aliquis sensus est qui discernit inter album et dulce ; secundo ostendit quod non sunt due potencie sensus, set una, ibi : Neq,ve &iq%e se$araì%s etc. ; tercio quod simul illa potencia percipit utrumque sensibile inter que discernit, ibi : Qtiod a&em neqae in separato etc. Dicit ergo primo quod, quia discemimu aliqua uirtute non solum aZbzmz a nigro uel divZce ab amaro, set etiam aZbmz a dulci, et mwzqz~odq~e sensibile dz2ceGw.r ab unoquoque, et se&kw qzka diffemvt, oportet quod hoc sit per sensum, quia cognoscere semibiZia in quantum sunt sensibilia est sensus. Cognoscimus enim differenciam albi et dulcis non solum quantum ad quod quid est utriusque, quod pertinet ad intellectum, set @(pecia

(4z6b%ig)

xxv11

Y1bcVzF,

FS),

‘J!‘C(ViF4BP6)

24 secundum

@,

Yrb

fa?.&

~2.

FaaPz

+

: obJc.

VBW’

56 est]

33 At uero : 426bzg. Nquodam autem, suple quodque ab alio, id est . . renciam ipsorum... )). 22-23, uidet

a GuilleImo et audit

omnium radice)

: Themistius,

: in

dicamr

Yrab

35 aliquis]

separatis

et dulce,

diuersitatem

et rette

hoc autem

f. 23va-vb

36 ostendit]

Yre

om. Y?’

38 separatis

; CJT u.66

(-Vi)

Themistius,

simul

: 426b23.

40 Quad album

(ed. Drossaart

: CE supra

wn. @

Va : orz. F,

: 426br7.

discernimus

et discernimus Aliter

V)

(ex

47 enim]

FS,

autem

Vi

Y

53-130

@

sensuum

-

‘Wc

?Pg

sensibili]

@

37 Neque sensu,

transl.

sentit...,

sensuum)

et dulce

Vs

: separatum

FS) : per : separatim

: ;mf6 Ar.,4z6b25 GO sensibilibus T.J3, Vs : obsc. F, Ps : sensibus ceft 64 fontalem (fontaiem W : 64 quel qui V*F, Vi for+m F : talem pr.zv. formalem ~ec,m. Ps) Y? : fomentalem @ 66 separatis SU-. : separat @ : separatus Y?ra, 67 eiusdem sensus sit quad Pi. pr.zv. Vi : eiusdem sensus sit qui @ (-Pi), FS : in separatis (ex V) V*F, sec..w. FS : cm. ?P ; cf. 84. 38 ‘Z’= (-Va) , FS : idem sensus sit qui WF, V*, $ew.z. Vi : una est potencia que P6 78 dulce] + et Y (77-78 sicut album bom.ozv. Pb) 28 album]

(-PS) separatur

sensuum

dlscernimus

sensibilia

diuersorum,

diuersa

et sentirnus

f. 23ra (ed., p. 293, 5-8).

Lulofs,

p. 4*bro-12,

tactiuo

maxime

11 ig, 91-92,

41-43

huiusmodi

cum adn.

(ed, p. 299, 84 et gy)

19-20)

existit

3 1-33 autem

1) (cf. Rodier,

64 fontalem

: uet in

: Nest

spiritu

quod

(cf.

primo

et unumquodque

differunt,

et, si -per

quedam

: Ar.,De

potentia

3 39 5 qui -

171 ab aliqua

In de anima U-IH,

sensibilium

id est et sentirnus tactum

et communis

sensitiuo,

: Anonymus,

differunt

t. 11, p. 384).

radicem fundata

-

genere,

radice

ex quo

sensitiua

conuenienciam

JO~@O ef UigZa

que sequltur

sensitiuum

communi; omnia

secundum

6263

prima

sicut

uel diffequa et quod

fundamentum

radix;

ex fmfe

unum-

1, 453ar5-17,

omnes,

(cf.

201

:

f. r6va

222-223 exspirantur...

in

: cc Virtus autem uisibilis est extra sensum communem, quamuis emanet ab eo )) ; V 8 @. 180, u. 37-39) : ccSimiliter est dispositio sensus communis ex quo est principium cuiuslibet uirtutis sensibilis, et ad quem postea redit cum lucro )) ; Algazel, MefapbyCa (ed. Muckle, p. 169, 23-27) : cc Sensus uero communis est sensus a quo omnes isti quinque deriuantur et ad quem omnis eorum impressio remmclatur et in quo omnes coniunguntur B ; Petrus Hispanus, Scienfia Zibri de akva, VII 1 (p. 249, 28-29) : (Sensus communis uirtus) a est... in essentia et radice una... Conparatur...f&j a quo plures riuuli per diuersos emanant canales x : (p. 2jo, *o-r 1) : cc sensus communis qui est omnium particularium radix a quo omnes emanant 1) ; (p, zfo, 34) : ct fons et origo sensuum I) ; (p. 23 1, neruorum sensibilium ortus ab hac parte procedit ut canales a cauerna fontis aquas ferentes x ; Ps.-Petrus Hispanus, Expo&io lib. II-III de aniwa (p. 173, 27-28) : cc sensus communis est una radix, in quo tanquam in radice fundantur sensus proprii B ; Anonymus, Q. z% de aCvza (Siena L.III.21, f. r73rb) : cc sensitiua communls est radix particularium )) ; Albertus, p. 136, 87-91 : uSensibilis autem cognitio est communicata quinque sensibus et ideo oportet esse unum fo&em ex quo omnis sensus oriatur et ad quem omnis motus sensibilium referatur sicut ad ukimum finem Et hic fons uocatur sensus communis )) ; p. i3g,76-78 : (sensus communis) ccfans est uirtutum particularium sensuum, et ipsi particulares sensus sunt sicut riui ex communi fonte deriuati 1) ; p. 163, 3 r : cc fans sensuum )) ; p. 164, 38-41 : CC dicimus sensum communem esse principium omnium sensuum particularium et esse formam a qua est influencia sensus in omnibus propriis sensibus 1) ; p. 165,16-17 : cc sensus communis, qui est origo sensuum propriorum 1). Cf. ipse Thomas, Ia, q.78, a.4, ad r : Ksensus interior... dicitur communis... sicut communis radix et principium sicut

ex fonte

uno canales

1-2) : cc

exteriorum

sensuum

)).

per organa

deriuatos

~1; Auiccnna,

De atihza, 111 8 (p. 269, u. 37-38)

SENTENCIA

184

LIBRI

SECVNDI

DE

ANIMA

sencio hoc et tzi iZZad: hoc enim posito, zzaGfestw.v potencia, id est una et eadem, que cognoscit utrumque eorum inter que iudicatur differencia, 80 erit quod aZter&stint ab inzkce~ dulce et album, ita oportet quod iti .inseparabiZitempore apprehendat quia aliter pacior ego a dulci quam tu ab albo, utrumque. set tamen ista diuersitas non erit manifesta, set Deinde cum dicit : At #ero i@ossibiZe etc., obicit 426bag oportet quod unus sit qui dicat quod dulce sit in contrarium. Et circa hoc quatuor facit, aZtertinzab albo ; hoc enim est aliquid unum Primo ponit obiectionem : inpossibiZe est idem SS uerum, scilicet quod aZterwz sit dzzZce ab aBo ; et GzditiisibiZe [simul] moaeri secmdm co&rarios ergo oportet quod istud unum ab eodem dicatur ; mohzs sizw.Z et indizhsibili tempore ; set set dictio est interpretatio interioris apprehensiointellectus et sensus mouentur a sensibili et 130 nis, ergo Gk unus est qui di&, ita oportet quod intelligibili in quantum senciunt et intelligunt ; unus sit qui intelligat et senciat alterum esse dulce diuersa autem sensibilia et contraria diuersis et 90 ab albo. Dicit autem G intelligit et sentit P, quia contrariis motibus mouent ; ergo inpossibile est nondum ostensum est quod aliud sit intellectus a quod eadem uis sensitiua aut intellectiua simul sensu, uel quia ista diuersitas et sensu et intellectu cognoscat contraria et diuersa. cognoscitur. Sicut igitur oportet quod unus homo 135 Secundo ibi : Ergo sim#Z q,videm, ponit unam 4aTaa qui dicit alterum esse album a dulci sit qui solutionem. Et dicit quod illud qgod kdicat 95 cognoscit utrumque, ita oportet quod una potencia differenciam inter contraria uel diuersa est sz%z~Z sit qua cognoscatur utrumque : nam homo non et zzwero indi&ibiZe et inseparabize, id est est unum cognoscit nisi per aliquam potenciam ; et hoc est subiecto, set sectindzm esse est separahm, id est 140 quod concludit ulterius $aZanz esse quod rzonest ratione est diuersum. Sic igihr qaodam modo jossibih zkdicare sejaraia, id est quod aliqua sint diz&biZe se& dizksa, id est diuersa, alio autem zoo diuersa, sejarak, id est diuersis, set oportet quod modo indiGsibiZe sentit diuersa, quia secmdzm esse sit eadem potencia que utrumque cognoscat, est dizksibiZe, id est ratione est diuersum, set ZOCO Deinde cum dicit : Qaod a&em nepe in sepa4a6ba3 et nmzero est SzdizhibiZe, id est subiecto est unum. 145 rato etc., ostendit quod oporteat simul utrumque Et dicit , quia diuerse potencie inueniuntur cognosci. Dicit ergo quod ex hiis que dicentur in diuersis partibus corporis organice. 10s manifestum est etiam qtiod neqge in sejarato tempore, ‘I’ercio ibi : AI& nonpossibiZe etc., inprobat hanc 4aTaj id est in diuerso tempore, cognoscit utrumque. 5’i& ezizv ille qui iudicat aliqua esse diuersa dicz’t solutionem dicens quod non possibile est predictam positionem stare. Quod enim est idem ei ISO aliquid unum et idem, scilicet qtiod akewm sit GzdizhibiZe secundum subiectum, set ,+zonseczmdtim bonwz ei! maZ.wz, sic et dicit qtiando aZter.wz sit : dicit esse, id est secundum rationem, potest quidem haIIO enim quod sit akermz LWZC quando iudicat ; et hoc bere con&-ariasecundum potenciam, set quod habet z$sz~zv cpando sit alterum, non dicit seciwzdimaccidem, contraria in operari, id est secundum actum, oportet ita quod li G quando )) referatur ad dicentem, ut quod sit dizhibiZe, et inpossibiZe est idem et indiui- 155 pata quia n,wzcdicit quod est aZterwz,si ~OYJ diceret sibile .rkzaZ et seme1 esse aZbtim et nigrzm, qgare quod n.vncest aker.vm (hoc enim esset per accidens neqtie possibile aliquod unum et indiuisibile simul 115 respectu eius quod dicitur), set sic& nunc dicit pati species z$soruzv, et ita neque mtelligere et quod est alterum, ita dicit quod nunc sit alterum ; sentire, si intelligere et sentire est Zwkwzodi, id hoc autem non posset esse, nisi sizz#Zea appreheni60 est pati quoddam. deret, id est in illo instanti pro quo iudicat ea Quarto ibi : Set simt qaod #oca& etc., ponit 4aTag esse altera ; manifestum est ergo quod simul ueram solutionem. 120 cognoscit utrumque. Ergo sicut est inseparabilis @(pecia

14) : @(BUC„),

SO erit]

est Pg, ‘Pb,

88 ita oportet] ~ec.m. VeW

: quodlibet

VaO%) Yla,

147 organiceJ solutionem

organa

Y? : Y~(PgV~WVs),

Jed c$

Ar.,

102 neque ipsum

habere

‘Y (organici

idem

(inde

(ij8-160

subiecto...

ratione

-

pati

: cf.supra,

ad] +

112

sit Y

li V*F (-PB)

cm.

VE)

subiecto

‘PC

Y

159 si intelligere

bom.om.

Va)

11 26,

140, cum adn.

Y1c(VjFaPK,J alterum

79 tu]

est dulce

: omcett 1~quad

om. OsPs : $ecI.

RC.FZ

FS),

sit alterum]

128 simul] subiecmm]

Ve) prawz.

species

dulce

xec.n~ VjPe

116 est]

cetf

ibi Tb

I 5 I secundum

157 indiuisibile]

cwz V*F, ?Ve)

: si

Y1b(VSF,

83-84

&bao @p!. W,

pr.m.

cwm ad%)

03P5 : +

Y

hmom. Q,Ve 140-141

Q*(O’Pi) Vi;

@

(cf.Ar.,426b28,

BolIfaVi praem.

zk

114 quod] 123 in W,

(cf. u.

et sentire

~9

illam

152 secundum] (si

quia

predictam on.

: set

iis

@*

PgW,

127

in suppl. a TVe,

+- sentis

: quod sicut

FaaP3Ed1 O*Ps

eP]

; et

: hanc ozv. @ sentire

(ex Ar,,

88 ergo aliquando

0,

V*,

~cr. cwz

obiectionem]

: OPI. codd 155

VgF

d. FS) ‘Z’

‘ZQ~C

Q

Pi : om. cett

rz9,l

149 predictam]

(est alt.

li quando

+

h.

(=

VQ, 0sP6,

dicens

139 est Y-b T, Os

4z6bip)

sicut] Y+

quod : on.

@

PgV*, ~ec.zk (talem (D, YIO

2~0 positionem] 15 6 et semel]

OPJ. Fh, FaPS)

Y

ati secI. ? (-VOVa)

:

CAPITVLVM

XXVII

Et solutio ista sumitur ex similitudine puncti ; punctum enim quod est inter duas partes linee AI potest accipi ut unum aut duo : ut unum quidem secundum quod continuat partes linee ut communis terminus, ut duo autem secundum quod bis utimur puncto, scilicet ut principio unius linee et ut fine alterius ; sic intelligendum est quod uis 170 senciendi diffunditur in organa quinque sensuum ab aliqua una radice communi a qua quidem procedit uis senciendi in omnia organa et ad quam terminantur omnes inmutationes singulorum organorum ; potest ergo considerari dupliciter : uno 175modo prout est unum principium et unus terminus omnium sensibilium inmutationum, alio modo prout est principium et terrninus huius et illius sensus. Et hoc est quod dicit quad, sicut punctus est 180 ZMZMZ ai duo, szkdizisibih est principium sensitiuum commune. Sic uero diuisibile est in quantum s&wZbj.s&kw eodemsigtzo,id est principio sensitiuo, scilicet ut principio et termino uisus et auditus ; zkzpatzfmz igifw tififw aliquis principio sensitiuo 185 quasi uno fermS.zo pro dtiobzu,in tantum duohdicaf ef separafa szmf que accipiuntur sicut ef seJaraf0, id est diuisibili, principio cognoscuntur ; in patzfzm #ero est zwzwzin se, sicut 24noprincipio cognoscit differenciam utriusque e,f skz&. Habet 190 igitur hoc principium sensitiuum commune quod simul cognoscat plura in quantum accipitur bis ut terminus duarum inmutationum sensibilium, in quantum uero est unum iudicare potest differenciam unius ad alterum,

Oportet autem istud principium sensitiuum 195 commune habere aliquod organum, quia pars sensitiua non habet aliquam operationem sine organo. Cum igitur organum tactus dfindatur per totum corpus, necessarium uidetur quod ibi sit organum huius principii sensitiui communis zm ubi est prima radix organi tactus ; et propter hoc superius dixit quod, si caro esset ultimum organum tactus, quod tangendo secundum carnem discerneremus unum sensibile ab alio. *** Considerandum est etiam quad, licet hoc 20s principium commune inmutetur a sensu proprio quia ad sensum communem perueniunt inmutationes omnium sensuum propriorum sicut ad communem terrninum, non tamen sensus proprius est nobilior quam sensus communis, licet mouens 210 sit nobilius moto et agens paciente ; sicut nec sensibile exterius est nobilius quam sensus proprius, licet moueat ipsum : est enim secundum quid nobilius, scilicet in quantum est actu album uel dulce ad quod est sensus proprius in potencia, 21s set sensus proprius est nobilior simpliciter propter uirtutem sensitiuam, unde et nobiliori modo recipit, scilicet sine materia : omne enim recipiens recipit aliquid secundum modum suum ; et sic etiam sensus communis nobiliori modo recipit 220 quam sensus proprius propter hoc quod uirtus sensitiua consideratur in sensu communi ut in radice et minus diuisa.

*** O(pecla

: @(BolFa},

14)

no8 infra

I. 180

nobilius

YrD,

-

communis...

quod @odL

Albertus,

illam

scienfia

sensibilium

De iztue,vf., 469ay-7 non

Auicemta,

uiam

siderandum

et Galeni -

simul

Rodier,

lineas

: cf.Albertus,

secundum 1 (p. 249,

394 ; rette, secundum M. circuli r ; Auerroes, II : cc Conparatur ergo centro

ab ipso unum

quam 32-33)

terminus

ad sensum IO, 6I6a27-28.

coniungitur

1) Albertus,

sensuum

puncto

particularium

1).

199-201 communem

Sensum

sed eum

a quo n

; ipse

53 - 163, 38.

216

p. 164, ~-6

lineis

punctus

1) ; infra,

III

: cc punctum ;

1932,

p. zoo)

qui est centrum

In de mima

6, 64-67

sec

nobilior]

(IJrb.lat.2o6, in circulo,

qui

et 15 1-152 ; In De

Xest. libri Efb., 218-219

IV

omne

17,34

-

multe Thomas,

:

interioribus

emanant

QuodZ.

: cc

et ad quem

VII,

adnumerault

concauitate uirtutum

et VI 6,18-20.

suum

linee

a.2,

; ;

terminantur

ad I : u Vnde

;

Y)

inmuta-

ibi tactus cf. supra u. ~1-53, cum adn. 1122, u. 38-40 inter tres uires quas in tribus cerebri uentriculis conlocauit

sensibus

cum adn. 171), unde eum conlocauit e in prima componere temptauit : s cor potest esse princlpium...

p. 164,

: uut

de Bocfeld,

:

: ccConparatur...

; II 13, ig1-222),

ad S. Thomae

;

cf.Ar.,4qato,

427a14

173 terminantur (cf. 175, 177, 183, 192, 209 terminus supra II 13,94-96) ; nec non Iohannes Blund, T’r. de Anima, XVU 244 (p. 65) dicitur esse aliquis alueus reclpit aquam fluentem a diuersis fontibus per diuersos riuulos RJ

p. 4g*,

; cf.adn.

(p. 356)

; Adam

r

pluribus

sed

ut Fa, Y!;

in I%e New ScboZasficistn, VI,

De Corte, circuli

+

; sed cf. Ar., Y10, Vs

149, u. 16-17

ad circumferenciam

centrum

communem -

coniungitur

centro

pertractas

: clsicut

aut]

165

t 86 et2] in Y?bc

consideratur]

222

u. 64, cum adn. iam laud. ad u. 64,

adn. ad II 4, 91-93

Intr,, 1)

II

t.11, p.

autem

(-VlF)

Y

Vi)

1 (p. 249, 32)

a.2, ad I

FS,), Y~c( WFe*Ps)

punctum

(deeJ$

magis

est sicut

terminantur anima/.,

controuersiam

sunt in cerebro diuisa

communis

(cf. supra

Tr. de anima ZV-V, actiones

VII,

communltatis

; De $arf.

numerauit

sed Aristotelis quarum

terminat

libri ak anima, VII

: cc sensus

p. 1G3, 79-80

omnium

:

radice cf. supra V 8, Algazel et Albertus, 171

secundum

htrusHispanus, Galenus

secundum

: tcpuncto,

secundum

De anima,

Auicenna,

tiones

(perpemm,

vb(VaF,

179 punctus] anfe est Yrba

Jcienfia Zibri de anima, VI1

1) ipse Thomas,

;

centrum

Jemu, 1 18, 145-168.

Ar.,

: aliter

linee

Hispanus,

: cc punctum...

dicitur

Y!’ : Y1a(PgVeWV3), ozv. Y?

simpliciter]

216

f. 23va (ed., p. 198, (59-70)

11; Petrus

f. 28th)

@(04Pi) 171 quidem]

FAaPs

1154 punctum Themlstius, circuii

***

: cf,supra

202

II

cerebri

Auicenna

1) (De anima, 15,

imaginationis superius

12,74-76,

(cf.

in

p. 87, u. zo-21),

et memorialis

: 426b1I-17,

cam-~ adn.

G. Verbeke,

et formalis, 205-223

Con-

;

18G

SENTENCIA

LIBRI

SECVNDI

Nec oportet quod per aliquam actionem sensus communis species recepta in organo fiat in ipso, quia omnes potencie partis sensitiue sunt passiue nec est possibile quod una potencia sit actiua et passiua.

DE

ANIMA

communis, quia et ipse sensus proprius est unus terminus diuersarum inmutationum que fiunt per medium a contrariis sensibilibus ; set ultimum iudicium et ultima discretio pertinet ad sensum 235 communem.

***

*** Considerandum est etiam quod sensus proprius habet discernere inter contraria sensibilia in quantum participat aliquid de uirtute sensus

Vltimo autem epilogando concludit quod die- 427alj turn est de ~rSzcz$fo fecwzdam pod animai dicitur esse sefzsL%wiv2 uel potens sentire. 227-228

224-228

Nec -

: cf.ipse

passiua

;Q.~2spir.

p. 90 et 94)

exoleta,

postquam

sit uirtus

passiua

1) (MS.

quod

habent

c) Anonymus,

: cc Dicunt

in luce... conspecte

ad ymaginatiuam

mltigauit,

abstractionis

quae communem

argumentum

uidemus

est, et hoc

emissus

nam basiliscus

L.III.21,

Augus40, 795).

in fercium

species

et 2b ipsa usque

: cc Rationabile

simile

secundum

obiectum

ponunt

1) (Dei&-

docuerat

Q.

recipiuntur

esse

cognitionis

radicantur

Anonymus,

hanc doctrinam

f. 163vb)

doctrinam,

fuit opinio

actiua

in libro

actiua

aliud

(Siena

: CC Item,

esset

menstruatae

condicionibus,

reponitur ))

habetur

potencia

mulieris

uniuersali

a condicionibus

agentem

reponi

set ab intellectu

quoniam

est lux,

quidam

est calor

sensibilium

hic

necesse

unum

principium

sensibilia

etiam in quo

Zìbri de uninza, VI

L.III.21,

ponit aliam

est quoddam

f. 163rb) uisiua

quod non est simile

est in poter&

ab huiusmodi

L.III.21,

esset nisi radius

actiua,

; et hec

dignum

nisi uirtus

)). Controuersiam

et sic depurata depurari

Q. de ani?nu, 11 q.20

per exemplum

aliud dicendum

fantasie

depurare

sensibilis

non

patet

et illud

: cc omnia

que sit principium

latet )) (xcieG2 (Siena

Augustinus

in obiectis,

ad esse spirituale

modo

exemplum

esse potencia

et uigilia

: cc Ad

materia,

species

autem

1) (re uera,

uidetur

De sompno f. 163va)

possit

; hoc

ipsum

esset

aliquo

ponit

lucis

etiam sicut

hunc

sed hunc

principium

omnium

communem

Hispanus

obiectis,

11 q.20

in sensum,

: CC Beatus

Notatione

passiua),

p. 121, sensus

inficiet

L.III.21,

cionibus

potencia

fiant

sensitiuam

esse aliquid

set in aliis

Q. de uni~u,

motorem

(Siena

non

actiuum

19-26

; dubitanter

;

: xNotandum

sensibilibus,

lucem

autem

q.

De ufzhu, Auerroes,

De ~piritu et anin.+a, c. XXII (P.L.

corruptibile

~1 ipse Petrus

f. 37ra-rb),

1254-1257,

; motorem

fuerit,

Augustino,

cognitionis

p. 59-63)

ad uirtutem

sensibilibus

in uisibili,

sensibilia

ducendo

II q.19

quod

est. Et hoc etiam

ipsum

in libro

Q. de anima, hominem,

lumen

: Anonymus,

magistri

principium

in omnibus

828, f. 37ra)

sensuum

usque

828,

c.

f. 37~)

ab ipsis

coniuncta

organum

htr.,

2344,

;illud

Ps.-Augustinus,

de esse materiali

V.E.

est Albertus,

sunt magistri

auctore

actiuum

excerpsit

(( habent

Univ.

agente

Naz.

liant in actu, adseuerauerat

esse alium

communi

de aninza, p. 197,

III,

imitatus

conati

Villa,

natnrali

esse principium

est lux materialis

Anonymus,

adn. ad 1 G, 248-250).

non sit (sensus

ed. Drossaart

V.E.

ab esse materiali,

p. 41]>> (de qua cf. supra, liscus

Naz

communem

de sensu

cuius uerba

sensibilem

forte

sensibus

sicut

per quam

b de anima uet. (Roma doctrinam,

turn, depurando

genere,

quaestione

de Puteorum

Roma

sensibilium

extrinsecum

principio

quod faciat ista sensibilia

gef. (MS.

Quos

eam declarare

Adam

inferiores)

unum

f. 277~ ; Bologna

est motorem

indiget

lucem

? jj.

Auerroes,

E!@OJZ%O lib. II-III

uel propriam

sed eam reiciunt

-

Obra fiZos$ìca~.

speciem

in aliis uero

cum

IO-19),

apprehensiue

Et hoc agens

communem

ipsam

Hispanus,

Pedro Hhpano,

agit et educit

nisi in uisu,

extrinsecam

mentionem

Augustini

quad

agente

sensibitis...

agens

passiua

(UrbJat,2oG,

Q. de anima,

IS a% a&zu

esse, quo intentiones

necesse

tacuerit

sensitiuae.

Attamen

: (uirtutes

superioribus.

est in quolibet

dottrina

est Ps.-Petrus

M. Alonso,

forte

actiuum

agentem

de sensu

28, p. 401,

sit potencia

de afljwa

in actu,

: uanima

CSEL

sensus

motoris

ex parte uirtutis

; cf. p. 3 I, 4-14).

f. 18orb)

et ita de aliis materialibus

huius

sit dare aliquod

z?w. Y!“lbC

de sensus

; cf.Anonymus,

; Anonymus,

extrinsecum

h

fiat sensus

est ut quaestio

16 (ed. Zycha,

professus

278-279

(ms.

de Bocfeld,

quod

de natura

: uVtrum

se Thomas

passiua]

; Q.demima, q.4, arg. 5 et ad 5 (ed. Robb, agentis quaestione, suo tempore iam II, q.19 : cc Vtrum uirtus sensitiua

a.3, arg. 4 et ad 4

expedit

artium

f. 163va-164ra)

Motorem

tier,, q.26,

uerbis

facuItatis

et q.20

)), et (( Vtrum -

ad cognoscendum

p. 14-15 XII

De Gen. adfitt.,

Adam

quidam

ad 1. Paucis

? )) (ibid.,

sensibus

ad hoc

a.3,

f. 163rb-va)

165, 72-73.

Cum tamen

agnouit, tinus,

;p.

37

consentit

cui

Commentatorem )). -

L.III.21,

; De

a.1, arg. I et ad 1

q.79,

fuit apud magistros

et intentionali

commune

est hoc in intellectu

Q.wd/. 8, q.2,

ad 17 ; P, peruagata

12 5 o

p. 1o4, 38 - 1o7,

;

11 60, u. 4o-~7 secundum

c.

spirituali

sit obiectum

IOI,

Thomas, q.10,

creuf.,

uetustate

actiua...

)) (cf.

re uera quaestio

non de

4APITVLVM

set neque 1intelligere, in quo est et rette et non 4z7bS rette, rette quidem roprudencia et sciencia aut opinio uera, non rette autem, 1contraria horum ; neque hoc est idem cum ipso sentire : 1sensus quidem enim propriorum semper uerus est. Et omnibus inest 1animalibus, intelligere autem contingit et falso et 1nulli inest cui non et ratio. Fantasia autem alterum est et lsa sensu et ab intel- 427br4 lectu, et hec non fit sine sensu, 1et sine hac non est opimo. Quod autem non est 1eadem fantasia et opinio, 427br6 manifestum. Hec quidem enim 1passio in nobis est cum uolumus, pre oculis enim 1est facere, sicut in recordatiuis positi et a’Jydolum facientes ; opinari autem non in nobis est, necesse enim 1falsum aut uerum dicere. Amplius autem cuna opinamur diflìcile 1aliquid aut 4z7b2r terribile, statim compatimur, similiter autem est et si confidendum ; 1secundum fantasiam autem similiter nos habemus sicut 1si essemus considerantes in pittura diffkilia et confidencia. Sunt autem et 3psius acceptionis differencie sciencia 427b24 et opinio et 1prudencia et contraria horum, de quorum differencia altera 1sit ratio. &w

Quoniam autem duabus differenciis difliniunt maxime animam, 1motuque secundum locum et in eo quod est intelligere et discernere et 1sentire, uidetur autem et intelligere et sapere tanquam zoquoddam sentire esse : in utrisque enim hiis anima iudicat aliquid 1et cognoscit eorum que sunt. 427a2i Et Antiqui sapere 1et sentire idem esse aiunt. Sicut Empedocles 1dixit: Ad presens uoluntas augetur et in hominibus 1et in aliis, unde eis semper sapere altera abprestat. Idem autem hiis uult et id quod est Homeri : 1Talis enim intellectus est in terre& hominibus qualem ducit in die Pater uirorumque deorumque. 427a26 Omnes enim hii intelligere 1corporeum sicut sentire opinantur, et sentire 1et sapere simile simili, sicut in 1secundum principia rationibus determinauimus. Et tamen oportuit simul bripsos de deceptione 427a29 dicere : magis proprium enim est animalibus 1et plurimum tempus in hoc perficit anima. Vnde necesse 1aut, ut quidam dicunt, omnia que uidentur esse uera, 1aut dissimilis tactum deceptionem esse : hoc enim contrarium ei quod %imile simili cognoscere. Videtur autem et deceptio et 1sciencia contrariorum 427b eadem esse. Quod quidem igitur non idem 1sit sapere et sentire, wb6 manifestum est. Hoc quidem enim 1in omnibus est, illud autem in paucis animalium est. 427al7

427ai7

que pertinet ad intellectum, ibi : Faajasja azttem altemm est etc. Circa primum duo facit : primo ponit opinionem ponencium sensum et intellectum 15 esse idem ; secundo improbat eam, ibi : Et tameB oport& etc. Circa primum duo facit : primo ponit opinionem ; secundo assignat causam opinionis, ibi : Omnesenzkzkj k@eZAgere. Circa primum duo facit : primo ponit opinionem in communi ; 20 secundo inducit quedam uerba quorundam philosophorum que ad idem pertinere uidentur, ibi : Et Antipi sa$ere etc. Dicit ergo primo quad, quia antiqui philosophi

Q,voniamazafemd2.taba.r dzj$erem%setc. Postquam ostendit Philosophus quad due operationes de quibus dubium uidebatur, scilicet percipere actus sensuum propriorum et discernere inter sensibilia 5 diuersorum sensuum, non excedunt facultatem principii sensitiui, nunc uult inquirere utrum sapere et intelligere excedat facultatem eiusdem principii. Et circa hoc duo facit : primo ostendit quod sapere et intelligere non pertinent ad sensum, quod est ostendere sensum et intellectum non esse idem ; secundo ostendit quod nec fantasia, que pertinet ad sensum, est idem cum opinione,

IO

Ar,

: Nir(qa),

Ni Sicut

22-23

-

427b4

@@z)

dissimilis

tactum]

V(&f),

@(pecia

14)

excedat

Os??. ce.u

13 Fantasia

T(l3,

+ 226)

: W(BolFa), -

24 quia

: 427br4.

23

Yra,

215

uel ad dissimilis

: autem

inr -

Y

m,.

Ni (-p@),

9 p

: Y%(PgV~WV3), 9 pertinent]

O*P6 : om, @,

16 Et tamen

deorumque]

contactum

et p : enim

om. Ve) V5,

: NP~(@~Y), NP*(~T, p) L p : et cp : 0.~2. V

3)

427ar8

et in] et neque

om. 7~

@(OaPi)

intelligere @r,

Np(pecia

om. Np’

2G inr] et in Hp,

14 autem

FS (7-9

Ni*(vp,

in aliis]

ter Np

XXVIII>

: 427a29.

Y1bc

a&.

: enim

3 simili

W, FS

secundum

hominibus

mg. 9 (c$ (sil’i)]

FG), 17-r9

locum]

non inferp.

hf.,

p.

ZI

Circa

-

Ni (q),

7 excedat] intelligere]

on.

19 etl] om. Np 25 uult] sicut

Np,

-dant @

Nr

T(56-57) ~7 opinantur

13 contìngit

opinamur

‘IC(ViF4~)

qui praem.

NiNp,

209*)

sibi ?T(169)

et g*, NP (-S)

Tb(VzF, -net

(-Ve,

pop

uacat

et falso T(263,

uniuersali-

sentire

fr. Np

et] 02~. ?T(z18-220)

26>)

Pg, Va, Yra 19 intelligere

: opinemur : -dunt Y1s,

V, 9

W : -dit TpVe

OsP6)

19 Omnes

: 427a26.

23 Et Antiqui

: 427a2r. 32

:

SENTENCIA

188

427a2i

LIBRI

SECVNDI

VaF

14) : @x(&?Fa),

tur] ,o

utFS,

: + +

et Y

secuntur]

~LJ id est]

@(OaPi)

FaPa

(cJ adn. 49 solo

(-Ps) consecuntuf

scilicet

(asse-

@

: ~~(PgV~WV~),

Y ad u. 24)

Jw. c*?z vi, V*)

Y

63 et*] on.

P

Pb,

: suo

Ed6=

57 augetur]

aliqua causa generationis humane : homo enim generat hominem et sol ; dicitur autem Pater deorzm uel propter corpora celestia, que Antiqui deos appellabant, que secundum astrologos quodam modo regulantur a sole, uel propter homines quos deificari credebant, qui uirtute Solis generantur ; uirtus autem Solis est zkzdie, quia in die nobis apparet dum mouetur in superiori emisperio, FE),

senciendo] @,

‘??*

agetur

: solum

V*F

26 secunduml]

Y?‘c( ViFa) zk.

Y

(-PgV*,

Y1bC (-Vi,

: augetur

neque anima quam

-

corpore

in aliis animalibus

)). -

200,

16,4ozat2-b*s

Aliter

ii-12)

; 19,4oSa3o-34.

re&

onz. Y

42 organis

F)

appetitu]

Ps)

~ec.nz. V*

(-FS)

corporeis] +

sensitiuo

58 agendum]

28 scnsum]

+

et

47 uaria-

inti. Y?lbc Edlss

ut] onz, @

augendum

Os, ~e6.n~. V*

:Albertus, p. 1 69-70 : cc tam in homi: ccet in alio loco n ; Ps.-Petrus Hispanus, Expos&o Zib. II-III a? anima, p. 287, *2-15 : cc afferens duo Signa ad hoc... dixit enim... et etiam in aliis locis dicit idem 1) ; Anonymus, IS ak anima II-III, f. 17rb : cc Et in aliis : Vnde, sensibile suple, prestat eis, scilicet hominibus, sapere altera... 1) ; Adam de Bocfeld, In a2 asima (Urb.lat.206, f. z89r ; Bologna Univ. 2344, f. 47r) : N Adhuc autem alibi dixit Empedocles 1); Ps.-Adam (Berlin Lat. Qu.906, f. 149~) : CC et in alio loco dixit )) ; ipse Thomas, In dfet., IV 12, in ioo9bl9 : cc L-Ialiis autem libris suis 1). ~8-39 secundum presentis hore dispositionem : cf.ipse Thomas, I# Met., IV 12, in loo9bzS-i9 : ctsecundum dispositiones diuersas presentes 1). - Aliter (sed perperam, secundum Rodier, t. 11, p. 309) Themistius, f. 25vb (ed., p. hoc enim sensus est proprium moueri a sensibilibus presentibus 1) ; Auerroes, 11 150, u. 22 (p. 3>8) : cc intellectus in hominibus iudicat rem presentem sensibilem D ; Ps.-Petrus Hispanus, ExpoMo Zib. II-III de anima, p. 287, 14 : cc per presenciam sensibilis )) ; Anonymus, In de anima II-III, f. 17rb : cc ad presens, id est ad presenciam rei sensibilis R); Adam de Bocfeld, Ita a% anima (Urb.lat.206, f. 289r) : CC per presenciam sensibilis ~1; Albeztus, p. 170, 69 : uad presens delectabile D. 67 id est sol : cf.adn. inseq. - Aliter et rette ipse Thomas, C.G., III84 (t. XIV, p. 249a42-4~) : (tid est sol, uel magis Iupiter quem dicebant summum deum, intelligentes per ipsum totum celum, 68-72 dicitur ut patet per Augustinum in libro De ciuitate Dei w ed. Dombart-Kalb, CCL, t. 47, p. 1361x1; cf. Prkf., p. 2og*. appellabant : Ps.-Petrus Hispanus, E.%-po~i~ìo Zib. II-III de anima, p. 287, 30-32 : ccet appellat solem patrem uirorum, quia est principium generationis hiis inferioribus, et patrem deorum, quia est nobilissimus planetarum 11; Adam de Bocfeld, In ak anima (Urb.lat.206, f. 289r ; Bologna TJniv. 2344, f. 47r) : cc uocat enim solem patrem uirorum, quia est causa generationis, et patrem deorum, quia appellauit planetas deos et sol nobilissimus est planetarum ~1 ; Anonymus, In de anima II-III, f. 17rb : 8~ Patrem uirorum appellat solem, secundum quod scribitur in 11 Phisicorum [4, ig4bi3] quod homo generat hominem ex mataia et sol ; et etiam scribitur in libro De uegetabilibus p 6 ; ed. Meyer, p. 1 6-71 quod terra est mater plantarum, sol Pater ; ergo pari ratione erit Pater uirorum ; et etiam scribitur in libro De generatione FI zo, 336a32-341 quod latio Solis duplex 44-46

nibus

: cf.supra

Homeri : TaZis est intelectus in terretzis homitzìbtis palem Pater uh-orzmque deorumpe, id est sol, dm2 in die ; dicitur autem sol Pater ,viror.m, quia est

9b(VaF,

30 intelligendo...

ANIMA

tium. Ponere igitur quod corpora celestia habeant dirette impressionem in partem intellectiuam quantum ad intellectum et uoluntatem, est ponere quod intellectus et uoluntas sint uirtutes corporee. Et hoc sonant uerba quorundam Antiquorum, js Di.& enim EmpedocZes quod tam ig bonzìnibtisquam i?zaZiis animalibus Hohztas aagetw, id est incitatur ad agendum, adpresens, id est secundum presentis hore dispositionem, que quidem dispositio dependet ex dispositione corporum celestium ; wzde GO presens tempus uel hora eis, id est hominibus et aliis animalibus, semper prestat sapere ahera : diuersis enim horis et temporibus diuersa et diuersimode homo et alia animalia inueniuntur iudicare de rebus. Et ad idem pertinet illud uerbum 61

~5 diffiniebant akva~ secundum duo, scilket secundum motum secwzdzm loccm et secundum cognitionem, que includit intellectiuam discretionem et sensum, zkdetw ex hoc quod secundum eorum opinionem i&eL&ge~eet sajere sit poddam sentire, 30 quia tam intelligendo quam senciendo anima zkdicatet cogno&. Deinde cum dicit : Et Ahpi sapere etc., ostendit quod non solum hoc sequitur ex eo quod in communi dicebant, set expresse Antiqui dixe35 runt quod idem sit sapere per intellectum et sentire. Et, ut intelligantur uerba philosophorum que inducit quomodo ad propositurn faciunt, considerandum est quod nullum corpus potest dirette 40 agere in id quod nullo modo est corporeum ; quia igitur potencie sensitiue aliquo modo sunt corporee, quia sunt uirtutes in organis corporeis, inmutari possunt ex actione corporum celestium, per accidens tamen, quia neque anima neque 45 uirtus anime mouetur nisi per accidens moto corpore ; et propter hoc contingit quod ex impressione corporis celestis uariatur fantasia et appetitus sensitiuus, unde et animalia irrationalia, que solo appetitu aguntur in suis motibus, ut 50 plurimum secuntur impressiones corporum celes@(pecia

DE

et rette

Auerroes,

56-57

II 150,

in textu

tam -

animalibus

u. g et in comm.

JO,

u. 23 (p. 358)

: cc

VIII ;

1,

in circulo

obliquo

supercelestium, Borgnet,

cc homo

(=

quos

enim

hominem

deotwm,

XVII

generat

p. 124-126) 73-74

esse uniuocum, deos

t. 11, p.

credebant

De

Homerus

credidit

planetas,

et sol 1). -

ex materia

; Macrobius,

uel-

et ideo

Bud&)

657, cum adn.) Xn Somn. Scip.,

: cf.ipse

sensum

eis lumen axiomate

et sol )>, cf. Th. Litt,

coll...

simul

ponens

a sole,

et motum,

Aristotelis,

1 xx

esse eadem

et solem

patrem

11, i94bt3,

P/sys.

Les corps ct%vte~..,

3-4 (ed. Willis,

p. 79).

Sen& &+

W

Etb.,

in terre&

S. de bokne, p. 171, 8-12

Ven.

71-73 luminum

principatum

I) ; Plinius,

Cf. P. Boyanck,

transl.

que Hi.rt.

nat.,

q.59,

: CC Pater

idem est Pater

: cf.Cicero,

corporum

a.*,

arg.

enim

De republica 68

11 § 12 (ed. Beaujeu,

h Jonge a2 Scipian,

; De

VI nat.

p. ut-12,

Bordeaux-Paris

t. XLVII

quia

221, f. 34~)

)) ; Tti~c., 1 XXVIII

adn. (ed. Leon.,

3 (ed.

deorum

uirorum,

(MS. Avranches

a sole

reliquorum

Ihah$w

et 119-120, cum

; et

ostendimus

et moderator

I, 88-90

et in motoribus

~1; Albertus,

a Iacobo

p. 273-275.

hominibus

~1; De anima,

sicut in Celo et mundo

: uSol... dux et princeps : ctsol, qui astrorum tenet

Thomas,

intellectum

et intellectum

qui illuminantur

est sol, eo quod attribuit

17 (ed. Br&uet,

11 XIX 49 (ed. Pease,

cum comm., p. 78-104.

deos,

ex mate.ria

hominem

Somn. Scip.),

generatarum...

: ccEtappellat

id est planetarum,

generat

rerum

uocabant

t. 35, p. 5 12b)

celestium, homo

est causa

z, p. 381).

1936,

:

70

7s

CAPITVLVM

80

qua differt cognitio intellectiua a sensitiua quod sentire est aliquid corporeum (non enim operatio II.S sensus est sine organo corporali), intelligere autem non est aliquid corporeum (quia operatio intellectus non est per organum corporeum, ut infra ostendetur). Ideo ergo Antiqui ponebant sensum et intellectum idem, quia opinabantur quod IZO zktelhgere esset aliquid co@orewz szk& et xen.ke ; quomodo autem utrumque ponerent aliquid corporeum, ostendit per hoc quod ponebant tam superesecundum intellectum quam seet+e contingere per uirtutem similitudinis, sicut in primo 1~1 libro dictum est, et intelligebant similitudinem secundum esse corporeum, puta quod per terram cognoscitur terra et per aquam aqua et sic de aliis, unde sequebatur quod sentire et intelligere consequebantur naturam corpoream et eodem modo ; 130 et sic sentire et intelligere sequitur idem esse. opo~-tz& etc., 427a29 Deinde cum dicit : Et tumev improbat predictam positionem. Et primo quantum ad causam ; secundo quantum ad ipsam positionem, ibi : Qaod qkdeaz &jhw non idem etc. 135 Dicit ergo primo quod philosophi assignantes causam cognitionis esse similitudinem cognoscentis ad cognitum debuerunt etiam assignare aliquam causam deceptionis, quia deceptio uidetur esse mugjs propria an&zaZjbas quam cognitio 140 secundum condicionem sue nature ; uidemus enim quod homines ex se ipsis decipi et errare possunt, ad hoc autem quod ueritatem cognoscant oportet quod ab aliis doceantur ; et iterum pluri tempore anima est in deceptione quam in cogni- 147 tione ueritatis, quia ad cognitionem ueritatis uix peruenit post studium longi temporis. Et hec quidem ratio efficax est contra antiquos pbilosophos, qui ponebant cognitionem inesse anime ex sua natura, quasi anima ex hoc quod constituta ISO est ex principiis habeat non solum quod sit in potencia ad cognoscibilia, set quod sit actu cognoscens, Potest ad hoc dupliciter responderi : uno modo ut dicatur quod antiqui philosophi non credebant aliquam deceptionem esse, ponebant 15s enim quod omnia que uidentur sunt uera, ut

unde et ab astrologis dicitur pianeta diurnus ; uoluit igitur Homerus dicere quod homines terreni intellectum sorciuntur ex actione Solis et quod secundum diuersitatem motus et situs et aspectus solaris homines diuersimode se habent in intelligendo. ***

Sciendum est autem quod hunc uersum Homeri Aristotiles non totum posuit, set solum princi81 pium ; unde nec in Greco nec in Arabico plus habetur quam hic : , ut sic intelligatur hoc dictum sicut consueuimus inducentes aliquem uersum alicuius auctoritatis ponere principium tantum, si uersus sit notus. go Set quia hic uersus Homeri non erat notus apud Latinos, Boetius totum posuit. *** Patet ergo quod [ex] hoc quod hic dicitur quod corpora celestia habent directam impressionem in intellectum et uoluntatem, idem est ac si ponatur 9s quod intellectus est idem cum sensu. Indirette uero impressi0 corporum celestium potest pertingere ad intellectum uel uoluntatem, prout intellectus et uoluntas coniunguntur in sua operatione uirtutibus sensitiuis : leso enim organo fantasie, IOO impeditur intellectus in sua operatione ; et ex appetitu sensibili inclinatur uoluntas ad aliquid uolendum uel nolendum. Quia tamen uoluntas non ex necessitate trahitur ab appetitu sensibili, set semper ei liberum manet sequi inclinationem t05 appetitus sensibilis uel non sequi, ideo corpora celestia nullam necessitatem human& corporibus inducunt. *** 427azG IIO

Deinde cum dicit : Omnes enhz bii itzteZ.&gere etc., ostendit causam predicte positionis. Manifestum est autem quad, remota differencia qua aliqua ad inuicem differunt, remanent idem, sicut si rationale auferatur ab homine remanebit de numero irrationabilium animalium ; hec autem est differencia 14) : @r(BorF2),

@(pecia (aut+

: act-

Pg

Fd*)

Y

W(O*P~)

: ‘J%(PgV~WVa),

Y

g2 quodr]

(-FS)

Y1b(VaF,

orv, Pg, Y1bc

(quodI

FE),

-

dicitur

14)

igitur

: W(B&Fa),

CD

querentur

@(O%)

124 secundum] Yrba

(-ViP~

per Y!ia,

: deed FS)

: Y’a(VaF,

Y F6

Ve),

r2g-131

13 I et sic] sicut

‘3%~(Fs,

Vi,

consequebantur Cr

-

: cf.

80 quad] ex]

.rec/,

0,~. @

quod

hic

g3 directam]

intelligere]

dirette

YrbO

~5orz.o~. Fa, PZ’, Yrs, -

sit]

88 auctoritatis]

auctoris

osv, FdaPa

dicitur]

F6

2

125-126

;

g7 uel]

quod3]

et Yrs

99

I zg consequebantur]

edmI

conse-

bo,vz.o2v. @

: PtoIemaeus,Q~~~~u~~j~~, a Platone Tiburtino transl., 17 et 1 rg [18 Robbins] ; ed. Venetiis 1493, TettwbibloJ, ed. Robbins, p. 8, adn. r ; p. 72, adn. Th. Litt, LeJ corp céhtes . . . . p. 387. I 18 infra : 111 I, 42ga24-27. in primo libro : 14,4o4br7+8. 127-128 puta i50-133 quasi cognoscens : cf.14,4o4b8-Ir. : 427b6.

Ptolemy,

p. 207*-2io*. Quod

Fda) in potencia

i5i-i52

77 ab astrologis Pref., 133

Y~c(V~F*~) om. F)

si FS, YC

@(pecia

tus

(427al7-427bz)

XXVIII

f. r3vb aliis

81 aspec-

et 23rb.

83-9 1 Sciendum

: cf. supra

-

posuit

14,4o4brr-i6.

: cf.

SENTENCIA

190

LIBRI

SECVNDI

@(pecia tur

14)

‘E’tba

:

@(BtiFa),

: Videntur

cf. u. 13 nec non Ar.,

I5

7

supra

: 13,

Themistius, pitur,

notandum p. 170,

; II

dicit

alterum

26,

:

1).

: Kqui

170

quantum quod

iudicare

ad intellectum tamen

: Ar.,Met., IV

in IV Methaphisice

enim bonum

187-189

et sapere,

: : om.0

:

204-210.

29-3 1)

intelligere,

: aintelligere

tanquam -

proficuum

intelligere speculatiuum,

simplicissimum

: aliter sapere

intelligere

11-17,

1oo9a38-1o12b31.

cognoscit,

et malum

quia nociuum

(et rette,

ut uidetur)

autem

quantum

est )). Cf. infra,

III

Anonymus,

ad intellectum 1, 36-38,

scit L

; et

enim

i75-177 qui circa

u? akma

praticum

cum adn.

172 Vide180 causa cf. Ar.,

11-111,

1). 194-198

Y

qui alterum f. 17rb

Aliter Dicit

427b8

(-F)

;

ali0

:

deci-

: CC Et

Alberms, -

natu-

: cc Etdixit ’ paucis ’ propter hoc quod existimamr quod plura animalia communicant homini in hac 198 per estimationem namralem : cf. supra 11 13, 191-222, cum : cf.Ar.,Etb. Nic., VI 6, 1141a26-28. adn. 203 retta ratio... agibilium : Albertus, Le&. Etb., II 4 (ed. Col., t. XIV, p. 109, 59 et 64) ; cf. adn. ad S. Thomae Xe&. libri Etb., 114, 209 cum formidine alterius : cf.supra 1 4, 44-43 (ed. Leon., t. XLVII I, p. 87). 205 contingencium : Ar.,Etb. Nic., VI 4, 114ob23-30. 184-183, cum adn. 231 De eo : II 29,427b27. 236 postea : II 30,428b11-17.

ralem

uirtute

: Auerroes,

: actus

(ed., p. 201,

et circa

quod

59-60

427b14,

:

Y Ya(V*F, Ve), Y1BC(F5, Vi, Faa) 166 quod 04, Ve, ‘Y1b~ quia @ (-Od), V*F 176 reliquum] et aliud Y (et relicum F et alterum V3Ps) 427bj, nec non u. 178 animalium] animalibus Q, Vi ; Jed FeOa tactus cetf 194 autem] enim @ 213 non ?l? nisi Y1bc 226 autem] utrumque] utfaque (utramque VE) Y (-Vi) cum adn, : Jed cf. k.,

‘Pa

404227-31

f. 26ra

decipimr

:

@s(O*Pi) @,

TV*, Dn, Ps, TVe i95 Solis] solum Y 207

ANIMA

et alicuius sapiencie secundum quod rette iudicant de agendis per estimationem naturalem, Secundo ibi : 5’e.tEeq,veinte&gere, probat quod 4aTb8 intelligere non sit idem quod sentire per duo ZOO media. Quorum primum tale est : intelligere contingit rette e$ HOBrette ; rette qtiidem contingit intelligere secundum scienciam, que est speculabilium et necessariorum, et secundum prudenciam, que est retta ratio contingencium agibilium, et 205 secundum opinionem ueram, que se habet ad utrumque, non tamen determinate ad alterum oppositorum sicut sciencia et prudencia, set ad unum cum formidine alterius ; fzotzre&e azitem contingit intelligere secundum lo&-aria eorum, id 210 est secundum falsam scienciam et secundum inprudenciam et secundum opinionem falsam ; sentire autem non contingit non rette, quia seBs,vs circa propria sensibilia semper aews es,?; ergo sentire et intelligere non sunt idem. Et quia ~15 posset aliquis dicere quod rette intelligere sit idem quod sentire, ideo adiungit aliud medium ad hoc excludendum, quod tale est : sentire zkest ozklws animalibw, inteZZ&erea&em non, set solum illis quibus inest ratio, scilicet hominibus qui per inqui- 220 sitionem ratio& apprehensionem ueritatis intelligibilis consequntur, quamuis substancie separate, que sunt altioris intellectus, statim absque inquisitione ueritatem intelligant ; ergo etiam rette intelligere non est idem quod sentire. =5 Deinde cum dicit : Fastasia azxtemetc., ostendit 427br4 quod opinio, que sequitur intellectum, sit aliud a fantasia, que sequitur sensum. Et circa hoc duo facit : primo ostendit quod fantasia non est opini0 ; secundo inquirit quid sit fantasia, ibi : 230 De eo a&em qtiod est etc. Circa primum tria facit. Primo proponit quod intendit. Et dicit quod ex hoc etiam apparet quod sensus et intellectus differunt, quia jatztasia aherzm aliquid esz! et a sens.v,ei! ab inteL..ect.u, et tamen fantasia nonjìt sine 235 sena, quia consequitur sensum, ut postea dicetur,

supra dictum est, et ideo non oportebat quod assignarent causam deceptionis ; alio modo potest responderi quad, ex hoc ipso quod dicebant 160 causam cognitionis esse ex hoc quod anima tangit id quod est sibi simile, datur intelligi quod causa deceptionis sit hoc quod anima tangit sibi dissimile. Hoc est ergo quod concludit quod, quia antiqui philosophi non assignauerunt causam 165 deceptionis, inde recesse est quod a.vt ozw.&zq.ve zidemtw sint tiera, ZJ~qxidam dixerunt, a.& quod tactus quo anima tangit rem dissimilem sit deceptionis causa : tangere enim dissimile uidetur esse co&rarim ad cognoJceresibi &zj~e. Primum autem reprobaturn est in IV Methawb 5 phisice, unde procedit ad inquirendum secundum, cum dicit : Videhw a&em etc. Manifestum est enim quod simile et dissimile sunt contraria ; set circa contraria eodem modo habet homo cogni175 tionem et deceptionem, quia qui cognoscit unum contrariorum cognoscit reliquum et qui errat in uno errat in alio. Et hoc est quod dicit quod scieficja et deceptjo uz’detureadem esse cotztrariorum. Non ergo est possibile quod tactus rei similis sit 180 causa uere cognitionis et tactus rei dissimilis sit causa deceptionis, quia tunc esset sciencia de uno contrariorum et deceptio de alio. 4zTb6 Deinde cum dicit : Qaod qzidem z@w etc., improbat positionem, ostendens quod neque ~5 sapere neque intelligere est idem quod sentire. Hec autem duo intellectiue cognicioni attribuuntur : intellectus enim habet iudicare, quod hic dicitur sapere, et apprehendere, quod hic dicitur intelligere. Primo ergo ostendit quod sethe Noä sit idem 190 quod sapere, tali ratione : sentire inest ozwz&w animalibus, sapere autem non inest omnibus, set pazks; ergo sapere non est idem quod sentire. Dicit autem quod sapere inest pazks ~kvakw, 191 et non quod insit Solis hominibus, quia etiam quedam alia animalia participant aliquid prudencie

JW. ctim

DE

11.

11 152,

196 aliquid

u. 23-26

(p. 361)

prudencie

in

CAI?ITvLVM

statim sequitur passio in appetitu, quia, czwz ojzkamw a&kd esse graue uel tew&Ze, statim 265 compathmr tristando uel timendo, et sz$ziZitersi aliquid sit con$degdzm,id est de quo debeat aliquis confidere et sperare, statim sequitur spes uel gaudium ; set ad fantasiam non sequitur passio in appetitu, quia, dum apparet aliquid nobis ~ec,wzd&v 270 fanta.&m, simL&er nos habemw ac si consideraremus zk pictwa aliqua terribilia uel sperabilia ; ergo opinio non est idem quod fantasia. Huius autem differencie ratio est quia appetitus non patitur neque mouetur ad simplicem apprehensionem rei 275 qualem proponit fantasia, set oportet quod apprehendatur sub ratione beni uel mali, conuenientis uel nociui, et hoc facit opinio in hominibus, componendo et diuidendo, cum opinamur hoc esse terribile uel malum, illud autem esse sperabile uel bonum, fantasia autem non componit nec diuidit ; patitur tamen appetitus animalium ab estimatione naturali, que hoc operatur in eis quod opinio in hominibus. Tercio ibi : Szmtaz&ez?z etc., dicit quad, cum ad 4zTbz4 intellectualem acceptionem multa pertineant, scilicet scjencja, pmdemia et opinio et contruria r3orzm, de horum d$èreBcja non est hic agendum, set alibi, scilicet in VI Ethicorum.

et Jzke fantasia AWZfit o,@ko. Ita enim se uidetur habere fantasia ad sensum sicut opinio ad intellectum ; in rebus autem sensibilibus, cum aliquid 240 sentimus, asserimus sic esse, cum autem secundum fantasiam aliquid uidetur, non asserimus sic esse, set sic uideri uel apparere nobis (a uisione enim uel apparitione sumitur nomen fantasie, ut infra dicetur) ; et similiter circa intelligibilia, cum 245 aliquid intelligimus, asserimus sic esse, cum autem opinamur, dicimus sic uideri uel apparere nobis ; sicut igitur intelligere requirit sensum, ita et opinari requirit fantasiam. 427b 16 Secundo ibi : Qaod uutem non est eudem etc., 250 probat quod non sit idemjkztka et opinio, duabus rationibus. Quarum prima talis est : pmio fantasie eft zk zobzk c2.i~~.voZz4z~iw, quia in potestate nostra est formare aliquid quasi apparens ante oculos nos255 tros, ut montes aureos uel quicquid uolumus, sicut patet de illis qui recordantur et formant sibi ydola eorum que sibi uidentur ad uotum ; set op%aYj fiofi est in potestate nostra, quia fleceJ$eest quod opinans habeat rationem per quam opinetur 260 uel .%e??&?z uel fakwz ; ergo opinio non est idem quod fantasia. 4zyrbzl Secundam rationem ponit ibi : Azzph amfem cmz ophamw etc. Que talis est : ex opinione @(pecia

243

infra

hactenus

14) : W(B&Fs),

: II

inedita

apprehensarum sic non

Rogeri

Baconi,

coniunctionem

est 1) ; Bartholomaeus

ipse

Thomas,

a.4;

De malo, q.r6,

282-283

@(OAPi)

30, in 429az.

VITI, q.2,

Qgodl.

a.11,

ab estimatione

ad 9. naturali

Y

:

25 5 montes Fast.

Xl,

Y'a(V*F,Ve),'Pbc(F5, Vi,Fa) aureos

p. 138)

uel unionem Anglicus,

apud

animam

aliud uniuersale rewm,

a.1 ; De ser., q.3, a.4, arg. 6; 268-269

252

talis]

om. Q

279

: cf.Rogeri Bacon quae feruntur Qtiesriontv n+pra tertim : Nhomo prius apprehendit ’ aurum’ et etiam ’ montem ‘,

De proprier&%w

: cf.supra,

280

CG.,

spes uel gaudium

u. 198,

cum

adn.

II1 ii

transsumitur

(ed. Long,

1 53, prior

: Albertus,

str.

et transfertur,

p. 29,

5-6)

(ed. Leon.,

p. 172,

17-18

289 in VI Ekhicorum

t. XIII,

: 8~ statim : Ar.,E&

App.,

dum

que sunt entia,

scilicet

: (, ;

; q.78,

uel spes 1).



erit, ut sciencia aut 1intellectus ; est enim fantasia et falsa. Relinquitur igitur uidere si 1opimo : fit enim et 428ai8 opinio et uera et falsa. Set 2Oopinioni quidem inheret fides (non enim contingit opinantem de quibus 1uidetur non credere), bestiarum autem nulli inest fides, 1fantasia autem multis. Amplius si omnem opinionem consequitur fides, 4aSaaa 1fidem autem suasum esse, suasionem autem ratio ; bestiarum autem 1quibusdam fantasia quidem inest, ratio uero non. Manifestum igitur 25quoniam neque opinio cum 4zsaz4 sensu, neque per sensum, neque complexio 1opinionis et sensus, erit fantasia, propter 1hoc. Et manifestum quod non alia quedam est opinio, set 1 428a2J illa que quidem est cuius est et sensus, dico autem ex albi opinione 1et sensu complexio fantasia est ; non enim SOexopinione quidem est albi, ex sensu autem blboni. Apparere igitur est opinari quod quidem sentitur, 1non secundum accidens. Apparent autem et falsa, de quibus 1simul accep- 428b2 tionem ueram habent, ut uidetur sol unius pedis, 1set creditus est esse maior habitatione. Accidit 5gitur aut abicere sui ipsius ueram opinionem quam habebat, 1salua re, non oblitum neque decredentem. 1Aut, si adhuc habet, eandem necesse ueram et 1falsam ; set falsa fatta est cum lateat transcidens 1res. Non ergo unum aliquod horum est neque ex hiis 4a8bg fantasia.

De eo a.viem qaod e_rt ìnteZ&ere etc. Postquam Philosophus ostendit quod fantasia non est opinio, hic incipit inquirere quid sit. Et primo dicit de quo est intenti0 ; secundo prosequitur, ibi : 5 S.z!igiW fafltaJia est etc.

4zTbz7

Ar. Ni

: Nil(q,

Nr 427b28 huius] hoc (hec Po) Np 428a3 potencia est quidem sensus semper adest uiuentibus et non orbatis Np, ecc #on 16 diximus NiNp : prius 9 qui Ni, T(86) quad Np diximus V diximus prius Nr 20-21 de quibus uidetur (= & &w.sZ CJZWXy, P) VNiNp que opinatur (= oT< ao{& LUW) Nr 22 omnem Ni, T($, bit) : communem Np consequatur (-quitur VT) Ni, T(166) sequitur Np 24 quidem] ORZ. x, Ni* igitur Ni, s J hoc per.wriptum XWJ@ (propter hoc OPZ,x) h’ ceti hoc T(187) 4z8bl est] wz. 9, Ni* (-v) 3 ut Ni, T(a3, 1~9) NP T(216) et Np 4 esse maior V, 9, Npl, T(arg) Ni (-q), Npa 6 salm re ~cr. (cf. T 225) samare v saluata re V, ci saluatam saluare Ni(-w), Np J necesse] + est Np ueram NiNp : + esse V, Nr 8 transcidens 9, v, Np (-CI) transcindens xe~, v transcendens Ni% (transcido [= trans-cado] ad rea%ndam ~~curhu iam witafxm apxd GROSSETES~, Etb. Nk., 1r~Ga33, 37, b4, 1158bro cf. MOE~EKE, Poet., permutor Tbemistiw, ed. Verbeke, p. 208, J J transmutor) i453a2 ; .red De gen. anima& Ji6af2 8

fr. Ni*

mg. c$cI~ (quidam

:

:

XU),

NP(vp,

Postea libri

OWrc)

adest

greci

sic

Ni,

Np(pecia

T(So-83)

habent

3) : Np’(@y),

Dicit ergo primo quod, cum ostensum sit quod intelligere est aliud quam sentire et ad unum eorum pertineat opinio, scilicet ad intellectum, ad aliud autem fantasia, scilicet ad sensum, postquam determinatum est de sensu, dicendum est de 10

: Postea

praem.

mg. 9)

: =?zo

IW(m,

tc)

secundum potenciam

; cf.

Pre$,

p.

207*

:

: im.

:

:

: : hiis

:

:

:

;

;

@(pecia

3-5 Et ccEt

sit

diuiditur

14) etc.

: @(BolF), : Ps.-Petrus

hec pars in duas

: II 28, 47.7b8-r+

W(04Pi)

Hispanus,

:in

prima

Y

Ve),

: !fQ~~*F,

Expoktio

lib. II-III

dat intentionem

;in

Ylb(VeVi),

de anima, secunda,

p. 292,6-9

:

:

‘W~F~F~*j

; Ps.-Adam

ibi : Xi igi#ur fantasia,

de Bocfeld, prosequitur

In a% anima (Berlin D.

5 Si igitur

lat. Qu.go6,

: 428ai.

f. I~OV)

6

ostensum

:

LIBER

11,

CAF’ITVLVh4

fantasia, ut sic postmodum determinetur de ahem, id est de intellectu et opinione. 428ai Deinde cum dicit : Si @turja&asia etc., inquirit quid sit fantasia. Et circa hoc duo facit : primo 15 ostendit quod non est aliqua potenciarum uel habituum manifestorum, que discernunt uel diiudicant uerum uel falsum ; secundo ostendit quid sit, ibi : Set q_zw-ziam eJi ZGY&.Circa primum tria facit : primo distinguit potencias et habitus quibus 20 aliquid discernitur ; secundo ostendit quod fantasia non est aliquid eorum, ibi : Qzd qu.idem igzb- non sz2 sensus etc. ; tercio quad non est aliquid compositum ex eis, ibi : Ma@estum igitur quoniam neque ophio etc. 25 Dicit ergo primo quod, cumjagtasia sit secwzdwz quam dìcìmus jeri nobìs aZiquod fatztasma, id est aliquod apparibile, nisi forte accipiamus fantasiam methaphorice, necesse uidetur quod fmtasia sit aliquid de numero habituum uel potenciarum 30 cognoscitiuarum quibus discernitur unum ab alio aut quibus circa aliquid d&zzzs iverz.wz uel faZ.ruzv, hoc est erramus uel non erramus (nam apparere aliquid est discernere et dicere uel uerum uel falsum) ; potencie autem uel habitus quibus 3s discernimus et dicimus uerum uel falsum uidentur esse hec quatuor : semiw, h?el~echw, sciemia et opjko : unde uidetur quod fantasia sit aliquid horum quatuor. ***

40

45

Ponit autem hec quatuor quasi iam nota : alia enim que ad cognitionem pertinere uidentur nondum erant suo tempore per certitudinem scita. Ipse autem iam superius distinxit intellectum a sensu ; unde preter sensum connumerat tria alia, scilicet intellectum, scienciam et opinionem ; et uidetur quod hic intellectus non accipiatur pro potencia (sic enim contra intellectum non diuiderentur sciencia et opinio, que ad potenciam intellectiuam pertinent), set intellectus accipitur

X XIX

(+7bz7-@ag)

pro certa apprehensione eorum que absque inquisitione nobis innotescunt, sicut sunt prima 50 principia, sciencia uero pro cognitione eorum de quibus certikamur per inuestigationem ratio&, opinio autem pro cognitione eorum de quibus certum iudicium non habemus ; unde etiam dicit quod fantasia est habitus uel potencia de numero 5~ horum, ad ostendendum quod inter hec aliquid est ut potencia et aliquid ut habitus. Cognoscere auteru ;cssumus quod hec tantum apprehensionis principia apud Antiquos nota erant ex opinione Platonis superius in 1 libro posita, qui solum hec 60 quatuor ad numeros reduxit, attribuens intellectum uni, scienciam dualitati, opinionem ternario, sensum quaternario. *** Deinde cum dicit : @od quìdm igitw Noä sit etc., ostendit quod fantasia non est aliquid dictorum. Et circa hoc tria facit : primo ostendit quod non sit sensus ; secundo quad non sit intellectus aut sciencia, ibi : At uem neque semjet- etc. ; tercio quod non sit opinio, ibi : Rebqz&w &%w- etc. Circa primum tria facit. Primo ostendit quod fantasia non sit sensus neque secundum potenciam neque secundum actum, et est ratio talis : dormiens akquidjantasiatur ; hoc autem non fit secundum sensum in potencia, quia sensui existenti in potencia nichil apparet, neque secundum sensum in actu, quia in sompno non est sensus in actu ; ergo fantasia neque est sensus in potencia neque est sensus in actu. Secundo ibi : Postea senms etc,, ostendit quod fantasia non sit sensus in potencia, et est ratio talis : semxs in potencia semjer adest animali, fafitasia aft.feiw ivoti semper, cum non semper animali aliquid appareat ; ergo fantasia non est sensus in potencia. Tercio ibi : Si uero ei qui a& etc., ostendit quod

Y” : Yl*(VT, Ve), Yb(VeVi), YC(F5Fa,l 14) : @@*FS), W(OW) I 3-14 wppL EdI) que] qui ?f’ (quad Fh) discernunt] -mmtur @ 24 quoniam : quoniam TC (-OaP5) : m. @,03Ps z8 sit] + uel ?l?‘lbC 32 hoc est] wz. @ : jmtaccipiatw YIO (-03PK) 58 autem] cwz. @ 59 opinione] positione Tl@

@(pecia quitur ‘W Va quod

16

62

actu

CD,

Vi : m.

193

inquirit fleque

quid

uni]

sit fantasia]

opini0

39 quasi] unitati

Y1a

09z. @ Yw

: quoti

wz. CD, FaP*

45 hic]

est opini0 intellectus

Y%+D

70

75

.&a8

*5 428a9

(prose-

non

po.rt

86 qui actu

&?aj 6s

(-Vi)

:

Ylc

: Auerroes, 11 155, u. 19 (p. 365) : ccdeinde postea loquemur de uktute rationabili Y); Ps.-Petrus Hispanus, Ehpo&o Zz%. : cc Et consequenter dicendum est de intellectu N; Ps.-Adam de Bocfeld, In de aaha (Berlin lat. Qu.906, f. 150~) : CCet prosequitur de ymaginatione siue de fantasia ; in secunda, ibi : De par& aa&m anhe, prosequitur de intellectu D. Aliter Anonymus, In de anima II-III, f. 18ra : cc determinantes de fantasia... et de altero est dicendum, id est de alteritate fantasie ad sensum et opinionem )) ; Albertus, p. 57-59 : Noportet nos nunc loqui de altero quod isti dicunt, utrum sciiicet fantasia sit quoddam intelligere D, 1 I postmodum : II1 1,429alo. 23 Manlfestum : 428a24. 39-42 Ponit - scita : Quare de 18 set : 1130,428lxo. Quod : @aI, his quattuor tantum mentionem fecerit Aristoteles, quaestionem posuit, sed aliter soluit Albertus, p. 172, 69-81. 39 alia : haec sunt ars, prudentia, sapientia, secundum Albertum (cf, adn. sup.) 42 superius : 1128,427b8-14. 44-57 et uidetur - habitus : Auerroes, 11 15 5, u. 30-32 (p. 366) : cc Et intendit per intellectum, ut michi uidetur, primas propositiones, et per scknciam illud quod proucnit ab eis N. 60 in 1 libro : 68 At uero : 428a16. 69 Relinquitur : @aI% 14, 173-190, cum adn. 11-12

ut -

opinione

II-III de aaha, p. 292, 18-19 iila iterum in duas in prima

:

172,

21

SIINTENCIA

194

9o

95

LIBRI

SECVNDI

‘05

110

115

Considerandum est autem quod omnia ammalia habent quodam modo fantasiam, set ammalia inperfecta habent fantasiam indeterminatam, sicut infra dicet Philosophus. Set hoc non uidetur esse uerum de formica et api, m quorum operibus plurimum prudencie apparet ; set sciendum est quod opera prudencie formica et apis operantur naturali inclinatione, non ex hoc quod habeant fantasiam determinatam et distinctam a sensu : non enim fantasiantur aliquid nisi dum mouentur a sensibili ; quod autem operantur propter finem quasi prouidentes in futurum, non contingit ex hoc quod habeant aliquam ymaginationem illius futuri, set ymaginantur actus presentes qui ordinantur ad finem ex naturali inclinatione magis quam ex apprehensione. Illa autem ammalia dicit Philosophus fantasiam habere quibus aliquid secundum fantasiam apparet etiam dum actu non sentitur. ***

428all

Secundam rationem ponìt ibi : Postea l$i etc., que talis est : sensus secundum actum semper aeri @(pecia YB0

14) :

WPecia

13)

114 dum 136

: (@(Bo~B!~),

actu non]

enim]

autem

non

: III

IO,

et est

24-27)

: uphantasia

autem

uerml

non 1). -

tasia...

inest

f. i8ra

autem

quibusdam exagonas,

hee enim

fantasiam

dam fantasia ad presenciam

hiis quidem

formice

sensibilis,

_ _: cc

autem

set etiam

ad ipsius

formice

set -

carent

abscnciam,

fantasia.

eorum

depositionem

quidem

et api forte,

Ps.-Petrus

llkpanus, respectu

: aliter

apprehensione ; et Commentator Tamen

ut uerba

et hec est incompleta et hec est completa

dicit actoris

(p. 367)

zk.

mouetur ))

magis

quod

saluentur,

est in formica

notandum et api;

.

.._

enim

; apes

non

de Bocfeld,

IN u’e

rei sensibi(ed., p. 206,

ak anima, p. 294, propter

artificium,

Anonymus, exemplum, quod

: Kphan-

operatur

ut formica

duplex

nomina )).

participant

14-57

enim

In & atzkza II-III,

alia est que non

.

omne

et formice

f. 26va

et apis

est fantasia solum

et api, et de tali loquitur

.

quod autem

N ; Ps.-Adam

p. 173,40-45 Puto autem hoc non ex uitio esse Philosopbi, set ex uitio translationls, quia translator non intellexit . Aristotiles tantasiam non habere, et loco eorum transtulit tormicas et apes et corrupit ueritatem ex mala translatione

__

Y1bC (-V)

nisi apud presenciam

soluerunt

non bene posuit

@

130 sunt]

cani et equo et quecunque

et api, scilicet

IJ in CD

et1] inter

est @

; cf.Themistius,

EX~OJZXO lib. %Ixx difficultatem

*33 +

et musce

de exemplo

non

et multo futuri,

@

: ccExistimatur

ut uermes

depositionem

et hec inest formice

et hec non

-pit

operatione

imipit pecia

operantur

intellectus]

in actu, enim

propter

autem

operibus]

148 principiorum]

; set non curat

: uermls

formice

enim sibi in necessariis

non est fantasia

sensibilis,

11 136, u. 32-37

quia non uermi artificium,

interpreta&

102-112

et uermis

ad presenciam

autem propter

non,

disponit

K

et api et uermi

; musca

est que apprehendit

cuidam

: Auerroes,

FC

133 decipitur]

VT

. . 151-152 sclenaa...

@

quarum

101 quod Y

k.

OH. @,

nisi apud presenciam

propter

Aristotelis

non

apparet

formice

ueri sunt]

141 quod]

inest omnibus,

hiis autem

uerba

ut formice,

uermi

Set -

apes autem

inest,

Contrarie

(animalibus),

habent

s non

ymaginationem,

et etiam

: 8~ ...dicens quod

arthicium,

: (fantasya)

f. z I Ir)

et apis habent

it7-118 Y~c

ad sensibilia

101 quorum]

Y1c( VFAa)

Tb(VeVi),

i_5i neque]

100-102

apes uero propter

lat. Qu.906,

Ve), in actu

OsP6

non mouetur

Y1c(F6Fh)

Y?(VeVi),

F’a)

actu

actum]

est @ (-Pi),

+

Ve),

: Wa(VSF,

Y? (nondum secundum

anima1 quad

sensu,

sibi domos

Yu(V*F,

433b29-3o,434a1-10.

ymaginantur,

u&ma (Berlin lis ; set formica

Y

actu

139-140

150 uerorum]

anima1 ymaginatur necessario

@(OTi)

dum

Y

OVI. cD, OSPS IOO infra

Y :

@(@Pi)

ANIMA

sunt (non enim sensus decipitur circa proprium sensibile), set fantasie ut plurimum sunt faZse (non enim respondet res ymaginationi ut pluri- IZO mum) ; ergo fantasia non est sensus secundum actum. ‘I’erciam rationem ponit ibi : AmpZzks az&em428alz sori dìcìmm etc., que talis est : LWBoperamur secundum certitudinem h-ca semìbiie actu, scihcet IZJ ipsum senciendo, non dicimus quod hoc tiidettir nobis homo, set magis hoc dicimus CMVnonzvan$este se&kws, sicut cum a remo& ahquid uidemus uel cum uidemus aliquid in tenebris, et wzc sensus secundum actum a.ut est tier#s a.zttest ia.Lws (circa 130 sensibile enim per accidens, cuiusmodi sensibile est homo, non semper sensus uerus est, set quandoque decipitur). Addit autem hoc ut ostendat conuenienciam inter sensum non manifestum et fantasiam, que etiam quandoque est uera et 135 quandoque est falsa : cum enim manifeste aliquid fantasiamur, dicimus quod hoc uidetur nobis homo et non quod per certitudinem sit homo. Ergo fantasia non est idem quod sensus secundum actum. 140 Quartam rationem ponit ibi : Et qHod qzkdem 4z8ai y dixims etc., que talis est : fantastice uisiones apparent dormientibus ; in eis autem non est sensus secundum actum ; ergo fantastica uisio non est sensus secundum actum. 143 Deinde cum dicit : At tiero etc., ostendit quod 428ar6 fantasia neque sit intellectus neque sciencia ; intellectus enim primorum principiorum et sciencia de conclusionibus per demonstrationem acquisita semper sunt uerorum ; fantasia autem quan- 150 doque est falsa ; ergo fantasia neque est sciencia neque intellectus.

fantasia non sit sensus secundum actum, quatuor rationibus . Quarum prima talis est : sentire secundum actum conuenit omnibm bestis, id est animalibus irrationalibus ; si igitur fantasia esset idem quod sensus secundum actum, sequeretur quod inesset omnibus animalibus irrationalibus ; hoc autem non est uerum, non enim inest formice a.24tapi a.& uerivzì; ergo fantasia non est sensus secundum actum. ***

100

DE

: que-

apprehendit

hic I)

animalium

; Albertus, que dixit

:

.~: (428ag-.@b6)

CAPITVLVM

XXIX

fantasia sensus cum opinione, quia fantasia magis uidetur conuenire cum opinione, que potest esse 191 falsa, quam cum sensu, qui semper est uerus. Secundo ibi : Et manifes&w qztod non aZia, @3aa7 ostendit qualiter oporteat accipi opinionem, si fantasia complectatur opinionem et sensum. Quia enim fantasia est unius et eiusdem, ,wanzyesi%wz est ZOO qgod opinio adiuncta sensui, que est fantasia, noB est aZia qztedam opinio, set iZZaqHe est de eodem de quo est et sensw, sicut si dicamus quod fantasia est quedam compZexio ex ophione aZbi et semz eiusdem ; non enim potest esse composita ex opinione 205 aZbi et sets% beni, quia sic fantasia non esset de uno et eodem. Oportet igiiw, si fantasia est ex complexione opinionis et sensus, quod apparere aliquid secundum fantasiam nichil aliud sit quam opinari id idem q.vod sen,titw, secundum se et BOBseczczdzm ZIO accidens. Tercio ibi : Appare& azttemetfaZsa etc., destruit 428bz predictam positionem, tali ratione : contingit aliquando quod aliqua faZsa apparent secundum fantasiam, que est a sensu, et de illis et eisdem 215 rebus homo habet aerare opinionem, sicut secundum sensum apparet quod SOZ non excedat quantitatem zkas pedis, quod est falsum, set secundum ueram opinionem creditur esse maior habitatione, id est tota terra in qua habitamus. 220 Si @w apparitio ipsa falsa sit idem quod opinio cum sensu, oportet alterum duorum dicere. Quorum unum est quod in ista compositione opimo& ad sensum aliquis abiciat aerare opinionem q,wamprius Jabebat, re opinata saZHa,id est eodem 227 modo manente, et ille qui abicit opinionem non sit oblitus neque decredat, quod est inpossibile. Istis enim tribus modis aliquis amittit ueram opinionem : primo, quando res mutatur, sicut cum aliquis uere opinatur quod Sortes sedet eo 230 sedente, postquam Sortes sedere desierit, si retineat eandem opinionem, uera opinio mutatur in falsam ; secundo, quando desinit opinari quod prius opinabatur propter hoc quod oblitus est

Deinde cum dicit : ReZinqmkw @hw etc., ostendit quod fantasia non sit opinio, quod magis 153 uidebatur, quia opinio etiam quandoque est falsa, sicut et fantasia. Ostendit autem hoc duabus rationibus . Quarum prima talis est : opinionem consequitur jde$ (w.zeninzuidetur esse contingens quod aliquis 160 non credat illud quod opinatur), et sic, cum nulla bestia habeat fidem, TZZ&bestiarzm inerit opini0 ; set ja&aGa inest ~z&is bestiarum, ut dictum est ; ergo fantasia non est opinio. @aza Secundam rationem ponit ibi : AmpZzks si 165 omnes ophionem, que talis est : ad omflemopikonezv conse&%rjdes, quia unusquisque Credit illud quod opinatur, ut dictum est ; set ad fidem sequitur quod aliquis sit persuasus : ea enim credimus que nobis sunt persuasa ; ad persuasionem autem 170 sequitur ratio (secundum ordinem illationis, quia per aliquam rationem aliquid alicui persuadetur) ; ergo, de primo ad ultimum, quicunque habet opinionem, habet rationem ; nulla autem bestia habet rationem, cum tamen aliqua habeat fan175 tasiam ; ergo fantasia non est opinio. Et manifestum est quod hec secunda ratio inducitur ad confirmandum primam, quantum ad hoc quod prima supponebat quod nulla bestia habeat fidem. 428az4 Deinde cum dicit : Man~estzm &itw q,voniam 180 neq.zfe opini0 etc,, ostendit quod fantasia non est aliquid compositum ex premissis et precipue ex sensu et opinione ex quibus magis posset uideri esse composita. Et circa hoc tria facit. Primo proponit quod intendit, quasi ex pre185 missis concludens. Concludit ergo quad, quia fantasia neque est sensus neque opinio, 9zanifestzwz propter hoc esse potest quod fantasia non est opinio C.WYsessa, ita quod essencialiter sit opimo et habeat sensum concomitantem, Heqtieest opinio qo per semrzm, ita quod essencialiter sit opinio set habeat sensum causantem, neq.ve est compZexio opikonis et sensw, ita quod essencialiter componatur ex utroque. Non autem addit quod non sit

dz8al8

@(pecia fides.

: W(‘B+BZ1,J,

13) non

cf. Ar., L’e W,

enim

428a20

FsFa*PzE&

178 habeat]

Y

uidetur

habebat

(18g-i9i

WcO*Pjj Y

(-v)

neque

Y

: fantasia

169 sunt

contingit

173 autem] YB, est 210

secundum1]

sensu

WF

228

amittit]

163 dictum

est

illationis sicut

-

Y 174

Yibc

Dicit

FS, O*Pb) : 215

aliquis

uere]

@;

+

enim

aliqua primo

218

quad @

habeant Y1bc

~ed cf. Ar.,

N (ex Simplicio

cum

adn.)

in loc.,

cf, Comm.

in Ar.

Graeca,

VII,

p. 348,

19-23)

est falsum

; cf. Cicero,

Pi,

Y1e Y

(falsum

habent

F4aP3)

dictum

illatio probant

est

astrologi xxxvr

Yab,

: habeat

Y

: on.

sicud esse

: Si domus

centies

DnF6) per

communiad sensum]

I 70 secundum est, paries

septuagies

g2 (ed. Pease,

suadetur 190

224

@

Fara)

‘I’“1be ; seti

aliquam

F*aP*

*9~ conuenire]

: 428azo-zi.

a posteriori,

De nd. akorm, 11

PC

: ssv. Q, F,

wz. @

est tr. Y1c)

(seqconueniens

171 persuadetur]

Y1*

(alique (-F,

193 addit]

167

consequitur

11 g contingens]

v consequitur

quia

428a25

: supra, 428ag-1o ;114,413b22, cum comm. Thomae u. 67-70 et go-loo. : cf.adn. in textu inserta in cod. P6Pu : cc nota quad bene dixit, quia hic est habitamus : cf.ipse Thomas, 1s De celo, 11 28, n. 4, in zgSai>-zo : ccsolem

terra

@,

170 sequitur]

uerum

opinionem

158-1jg

Videtur

Q

habeat]

ergo]

propter

non.

enim

aliqua

Y

etz] on. Y1a

230

!@(TlW) fides

autem]

YxbC

per Y

abicit

Y1b(VeVi),

consequitur,

im

Concludit]

185

OZTZ.VF,

FsFaaPsEd1

216-220

tamen

FdaPs

care

W,l,

opinionem

causantem

cum

ordinem

: Ylatv*F,

persuasa]

19j

l

t. II,

est K

maiorem p. 777-778,

SENTENCIA

LIBRI

SECVNDI

231 pristine opinionis ; tercio, quando desinit opinari quod prius opinabatur quia decredit quod prius credebat, inmutatus propter aliquam rationem, Quod autem aliquis amittat ueram opinionem nullo istorum contingente, est inpossibile. Quod 240 contingeret in proposito. Aliud autem quod oportet dicere, si primum non dicatur, est quod aliquis retineat cum falsa apparitione ueram opinionem ; et sic, si ipsa apparitio est ipsa opinio (quod necesse est ponere, Q@cia

15) : @(B#Bi~),

opinione

0

244-245

@(O’Pi) quod

opinio]

bomom.

: transiens

B&BI’FaE

(an tradem

Bo~Bf~F~, OIOsPa : eo que ce#)

tunc

(+

enim

F

: + cum

Va)

?)

: F(VgF,

que

Q1 (=

exemphr

Y

-

Yla,

O*P5

.DVb

@,

Va),

vD(VeVi),

VaF,

Ve,

: ttanscendens

: eo que (eo

qui,

OaPs

DE

ANIMA

si fantasia eSt OpiniO), sequetur quod eadem 245 appariti0 sit uera et falsa ; fet oportet, si fuha Jz&z est et non sit uera, quod ref hz~sk4e~~, id est transmutata ab ea que prius erat, lateat opinantem, quia, si non lateret eum, simul cum mutatione rei mutaret opinionem et non esset eius opini0 250 falsa. Hoc autem adiunxit ad exponendum quod prius dixerat de saluatione rei. Concludit ergo quod jw?hz tzeqae est aliquid @by predictorum quatuor neqzie est composita ex h?s, ‘l?C(VFm)

: aMVEW

ceff (246-248

eo quod)

W

238 autem] 247

oportet

: eo quod

transcidens -

enim

: m. VSF

; cf. Ar., cf.ah.mp.) Y

ab ea wz. p)

(eo om. ‘Pa,

Q

xcr. (CWTVG~O~O~P, 428b8,

apparitiofle]

243

VeVi,

Bbl)

cwz udt~.

250 et CD, YIC

: tradens 248

ea

(-OaP5) :



1 ab actu factus differt a sensu 1qui ab hiis tribus sensibus, et Primus quidem presentis 1sensus uerus, alii autem presentis et 1absentis erunt utique falsi, et maxime cum procul sit sensibile. Y3i quidem igitur nichil aliud habet que ditta sunt nisi fantasia, 42aalhec autem est quod dictum est, fantasia utique erit motus 1a sensu secundum actum facto. Quoniam autem 1uisus maxime sensus est, et 429a2 nomen a lumine accepit, 1quoniam sine lumine non est uidere, Et quoniam inmanent Eet similes sunt sensibus, egq multa secundum ipsas operantur 1animalia, alia quidem quia non habent intellectum, ut bestie, 1alia uero ex uelamento intellectus aliquando passione aut egritudine 1aut sompno, ut homines. De fantasia quidem igitur quid est 1et propter quid 4z9a8 est, dictum sit in tantum.

mouet in eo quod mouetur) ; deinde proponit 15 quod fantasia est quidam zvotw (sicuti enim anima senciens mouetur a sensibilibus, ita in fantasiando mouetur a quibusdam apparentibus que dicuntur fantasmata) ; ulterius proponit afFinitatem quam habet fantasia ad sensum, quia fantasia SOBpotest jeri sine semzi, set est tantum in habentibus sensum, scilicet in animalibus, et est illorum tantum qz2ormz est senszis, scilicet illorum que senciuntur (ea enim que sunt intelligibilia tantum non cadunt in fantasiam) ; deinde 27 proponit quod ab actti semz.u contingit quendam zz0t.w.z$eC, quod quidem manifestum fit ex eo quod primo proponebatur, scilicet quod ab eo 20

: ?W(y, xa),NP(vp, O%%) Np(pecia S) : Npl(afiy), NP*(uT, p) Nr 428bio est NP, Np, T(I ; cf.II 29, 18) : accidit Ni* Ni2 IS fantasia ipsa V(&#), xw, vp, ?T(3S) : um. 0%~: ipse (JcjZ. mofz~ = a&+l J) V(A) : hic (d. motus = aiiq cetfj 9, sensushicNi (-TC): posf propriorum quidem z, Np hoc V(aW), NiNp, T(60) : hec V(A) Ar. Ni : Ni’(T, XU), NP(vp, W%) Np(pecia 6) : Npl@, ys), NP~(cc, p+r) Nr @baa Tercio incipit pecia 6 in Np 23 accidemia (-hm W35r) VNiNp : accidentibus Nr z6 differt Ni (-q), Np, T(86) : diEeret 9 habent O%*, Np 429ai hec ?T(IIS : fantasia) : hoc perw. vp : h’ ceft facto (= y~yvo$vq< CWy, SUVX) NiNp, T(116) : factus (= y~yvot&v~ EL) V (w&m OFZ.THOMASz%zaIII 7, 88 ; De un& inte& 3, 74; wbwn frandationi~ ueteris factus bab. In III Setu., d.27, q.3, a.1 ; In IV Sem’., d.23, q.2, a.3, qla ad 1 ; In Boetb. Ar. Ni

14 esse]

NP

m.

18

30

hht]

2

2,

ed. Decker, p. 214-2ìS ; C.G., 11 S9, 67, 73, ed. Leon., t. XIII, p. 416bl-2, 439bz-3, 46oa6; De mafo, q.3, a.4, arg. 4; q.16, a.12, ad 2; q.4, arg. I; Ia, q.12, a.3, arg.3; q.84, a.6, ad 2; q.111, a.3, arg. 1; In PbyqVlIl 6, n. 3; In Met.1 1; 114; IV 14; In De cau.ri.r, ed. Sa&ey, p. 46, 4-S stupra II 4, 69-70 ; In de Jenm, 11 2, IS) 3 a lumine NiNp ab ipso greco x.+.> quad est lux V s b= TX, O1,?T(145 fantasias) ipsam MC ipsos cet$ De Th.,

Q.

G%anima,

:

:

: cjI

:

:

:

@(pecia 13) @(BolBll), @(04Pi) Y Y~(V*F, Ve), 8 propter hoc (hoc Pi h’ cett; c$ Ar., 42Sbi8, CZM&.)] @ ; Jea’ cf. &., 428bi3

:

:

Ya(VeVi),

: mz.Y

:Ar.,

‘i%(VF*~)

24 senciuntur] senciunt @

7 Hoc 4zSbi7. 12-13 in VI11 Phisicorum P&., VIII 9,2SGa4+3. 24-2s a et enim si intellectualium sit aliquando phantasia, attamen ut attingunt sensum )l.

; cf.Ar.,

I est] accidit ‘FIO 428bio, CM a&. 26-27 quendam motum] quidam motus

Themistius, f. 27rb (ed., p. 2:i, 38-40)

:

198

SBNTBNCIA

LIBRI

SECVNDI

quod est motum contingit RZO.W~ akertim, sensus 30 autem secundum actum fit ex eo quod sensus mouetur a sensibilibus, unde relinquitur quod a sensu secundum actum causetur aliquis motus ; ex quo etiam mamfestum est quod motus causatus ab actu sensus ~~~ece~e est quod sit similis sensk, 35 qu.ja omne agens agit sibi simile, unde et id quod mouet in quantum mouetur causat motum similem motui quo ipsum mouetur ; ex omnibus autem hiis concludit quodjafltaka sit quidam motus causatus a sensu secundum actum, qui quidem RZO~ZLS non 40 est kze sensti neq.vepotest ifiesse hiis que non senciunt, quia si aliquis motus fìt a sensu secundum actum similis motui sensus et nichil aliud nisi sola fantasia inuenitur esse tale, relinquitur quod fantasia sit huiusmodi motus ; et ex hoc quod est 43 motus causatus a sensu similis ei, sequitur quod contingat habentem fantasiam zw&a facere et jati secwzdui22 eam ; et contingit eam esse awam et faLram, ut statim ostendetur. @brT Deinde cum dicit : Hoc a&em accidit etc., assignat 10 rationem eorum que conueniunt fantasie, per ea que ditta sunt. Et circa hoc tria facit : primo assignat causam quare fantasia sit quandoque falsa et quandoque uera ; secundo assignat causam huius nominis, ibi : Qgotziamatitemtiims ; tercio H assignat causam eius quod dixerat, quod animaha multa agunt secundum fantasiam, ibi : Et potziam inmaflentetc. Dicit ergo primo quod hoc, scilicet fantasiam esse quandoque ueram et quandoque falsam, GO accidit propter hoc quod dicetur, quia scilicet sensus a cuius actu causatur fantasia diuersimode se habet ad ueritatem et falsitatem secundum quad ad diuersa comparatur. Nam primo quidem circa @(pecia 30-31

15) : Q1(BolB~~), mouetur]

sensus

415 contingat] cieti.

-git

V’W)

428br8

communium similitudine

II,

ideo

: etsi

agit sibi simile a Guillelmo II 118

u. r-4 (p. 313)

potentia,

non in actu )). Adagium

d.15,

q.1, a.2,

u.

arg. 4;

p. 3ioaly-iS)

14-15;

adagium omne

est in potentia habet

d.18,

non auctori, facit

sibi

huiusmodi

: cf.supra,

-cit

: sed

@

: Item

: re (om.

A.L.,

XVII

2.17, p.

expressa

11 118,

ab Auerroe

q.2, a.t,

ad4;

22;

sed uulgari

formaturn

saepissime

; 24 (p. 328ar) q.4,a.3;

Thomas,

IS de dmu

cum adn.

a.4,

; 41

uelut

De wr.,

56 Et effectus

q.rg,

sentitur

a.4;

eius

q.44,

Y1bC

est aliqua

@,

(obsc.

Yrba

(-Vi)

1, 324alo-li

passio

secundum

nisi ex aliquo

quad

-

differt]

pr.m.

VO)

anima-

reducta

est ab

in Auerroe,

in actu

non agat

modum

dictum,

est sibi simile in

:InISe~~.,d.7,q.:,a.l;InIISe~~.,d.i4,q.l,a.2,arg.3; a.4,

u. 205 ; C.G.,

; 43

(p. 367b32)

a.2,

arg.

g (ed. Leon.,

3;

q.43,

XLII,

1 4g (t. XIII,

; 76 (p. 48oa23-24) a.6;

q.rro,

p. 341,

a.2;

160-161)

uidentur a.i

; Iti

; Comp. a.1; : cc consueuit

theo&

q.113,

: ti. supra,

Eh,

m

; 11 20

p. i4zaia-t3)

ut nix uel huiusmodi

:

; De geti. transl.,

sibi simile

F4a) ;

et hic -

ab istis

in Latinum

agit

est h.

Yla

Y1s

aliquando

(73-78

Y

86-87

in hoc adagium

Scoto

in actu

semper

4zSbro

simili

: sit

?f’lb

uel 04,

et V

quod

Q,

(uerus

7G aut]

tamen

est ut illud quia

45 similis]

: distinctione

(cf. De gM. et torr.,

et a Michaele

Q ; sed c$ Ar.,

uera

: senciente

Yrs

: 42p4. 70-72 ut : Nutrum sit hocalbum autillud, : cf.ipse Thomas, P IIae, q.66,

quoniam

f. 29rr) -

enim,

q.21,

(p. 3G2ar3-14)

Re.rp. ad ZecL VerJ. de 56 art.,

(Urb.lat.zoG, 88-91

necesse

: ccsentire

Thomas,

~01.4;

q.G, a.1;

: 42pa2.

Jec.rn. VE

est ut non agat sibi simile

laudat

q.1,

(p. 324a-b)

~4 Quoniam

de Bocfeld,

(p. 314)

in actu, nccesse

Vnde

: + sunt

Vo

b II ; 8, 1034a22),

in Arabicum

Q,

cf. ZA 78

YrC,

ab Aristotele

VI1 G, ro32a25, modo.

: hm.

iw.

om. Y

et quandoque

Yla

et @,

VE) non

: om.

est haec sententia ; Met.,

In IVSenL,d.l,

usui attribuit

II 13, r30-r33,

si (set F

u. 12-16

+

alterum]

42 sola] falsa

; Jed

inti. Q

motus]

g3 dissimilitudine

pati quoquo

comm.

P,q.3,a.3,arg.2;

simile N.

: Adam

; 23

est]

ut

Q

Y1b

64 est uerus

ab Ishaq ibn I$tnain

est aliquod

enim

qui Q,

sit quandoque

YrC)

72 sensus

30, r8-rg

que]

40 52-53

428b23

sensibili,

V*W)

11423b3r-424a2,

11, Auerroes,

(lo. 3r3b48-49)

0

bomom.

: et ideo

29 moueri

Y~c(VF~~)

: et

Yla

cJ Ar., V2F

aliis locis aliis uerbis

De ukma,

Y1b(VeVi), ‘Pa

causam

et omm ageas ogit $ibisimi/e

Depot.,q.3,a.r,arg.

agens

76 puta uidetur

agens,

; 21

Vi

*

quad paticns

-

68 deficiunt] Y1bC

: cc Sentire

et omne

quare

que sunt

transl., ; cf.

nisi illud

(ibid.,

(32-53

V#W,

g3 sensibili

1~ de unima,

11 118, textus,

Yra

80 sicut] gi

Q, Yrb

73sa2o,

Auerroe,

falsa

V”),

: unde

et ‘PC

ANIMA

propria sensibilia semper est mm a& modicum habet de falsitate : sicut enim potencie naturales 63 non deficiunt a propriis operationibus nisi in minori parte propter aliquam corruptionem, sic et sensus non deficiunt a uero iudicio propriorum sensibilium nisi in minori parte propter aliquam corruptionem organi, ut apparet in febricitantibus 70 quibus propter indispositionem lingue dulcia amara esse uidentur. Secwzdoautem sensus est circa sensibilia per accidens, et hic iam decipitur sensus : pod ekm a.Zbzmsit hoc quod uidetur, AZOB ~e&ikw sensus, set si aZbzm.z sit hoc a& illud, 75 puta uel nix uel farina aut aliquid huiusmodi, hic iam contingit me?.Giri, et maxime a remotis. Tercio uero sensus est sensibilium covzzvwzkzque consecuntur subiecta in quibus sunt accideflciaque sunt sensibilia propria (sicut magnitudo et motus, SO que sunt sensibilia communia, accidunt corporibus sensibilibus), et circa huiusmodi maxime est deceptio, quia iudicium de hiis uariatur secundum diuersitatem distancie : nam quod a remotiori uidetur, minus uidetur. Mo& a.&e,vzfantasie qui 85 est factzu ab ach sensus d$e?? ab istis tribm sensibm, id est actibus sensus, sicut effectus differt a causa, et propter hoc etiam, quia effectus est debilior causa et, quanto magis aliquid elongatur a primo agente, tanto minus recipit de uirtute et simili- ao tudine eius, ideo adhuc in fantasia facilius quam in sensu potest incidere falsitas, que consistit in dissimilitudine sensus ad sensibile (tunc enim est falsitas sensus quando aliter recipitur forma sensibilis in sensu quam sit in sensibili ; et dico 95 aliter secundum speciem, non secundum materiam, puta si sapor dulcis recipiatur in lingua secundum amaritudinem ; secundum materiam uero semper

Y1bC ; Jed CJ Ar., 428br6

agere

66 a] in Y

C-W)

agens

3_5 omne hm,

facere]

*m. Va)

bom.om. @, Y%

: Y1a(VaF,

Y

35 unde

@

aliquando

uera,

sed. cf. Ar.,

@(O’Pi) in.x

@, F4s

DE

1 1%

etc.;

scd

dici quod

11 21, 422b8-io. 1).

3, 113-114,

84-83 cuin

quod adn.

CBITVLVM

(428bl4-4zgaj)

xxx

sensus quam habeat sensibile) ; motus fantasie, qui fit a sensu propriorum sensibilium, est ZWZLS ut in pluribus, et hoc dico ad presenciam sensibilis, quando motus fantasie est simul cum motu sensus (set quando motus fantasie est in absencia sensus, tunc etiam 105 circa propria sensibilia contingit decipi : ymaginamur enim quandoque absencia ut alba, licet sint nigra) ; set a& motus fantasie, qui scilicet causantur a sensu sensibilium per accidens et a sensu sensibilium communium, possunt esse 110fu& siue sit presens sensibile siue non, set zvaxizw sunt falsi in absencia sensibilis, quando est proczL Ex hac autem ratione assignata concludit ulterius principale propositurn, dicens quod, si ea qz4edic.&z~-20~~ non conueniunt flisi fantasie et 11s fantasia habet qgod dictzm est, relinquitur quod jk%~%2 sit BO&~Sa senso jactoin actu. aliter

actuum distinguantur potencie et diuersitas motus requirat diuersa mobilia, quia quod mouetur non mouet se ipsum set alterum, necessarium uidetur quod sit alia potencia fantastica siue ymaginatiua a sensu.

recipit

im pzkzzu ergo

***

Vtrum autem iste motus aliam potenciam requirat quam sensitiuam, Aristotiles hic non determinat. Set [uidetur quad], cum secundum diuersitatem @(pecia IZI

Yrs

uidetur

nos]

229

: W(Bo*BP),

15)

aliquando

phonos

phaos

@*c04Pij

116

quad]

a sensu

secl.

: fanos

PgV6

in Greco

idem

Y facto]

est quod

In De ~emu, a Guillelmo

dicitur

quod uisu penetrabile,

Lahmz

(saec.

Fulgentius

(Mss

Paris B.N.

appariti0 ed. A.

XIII

fantasia

esse uidetur)

Forma

corrupta

medio

a Iohanne

festatio] quad

uocatur

est supra,

Coll.

; 17880,

f, I5va

Beleth

;

et phanos,

; phaos

quidem

esse uidetur quod

hoc

Arundel9,

fantasma,

quoddam

Isidorus,

E@z.,

Summa & eccleJia&if

est apparitio

11; Radulphus

Grece

semper

hinc

: c @aos.

Latine

ne. 8. Lux

enim

apparitio

Menandri non

XVIII

Grece

ditta

praem.

IOG quandoque]

B

inuenitur, oc&,

de Longo

)).

: cc Nam

tamen

Campo

(saec.

XIIex),

fasma,

signiflcat

hec fasma,

actiua

: Rette

-e, et hoc

fasma,

est dubia,

formae

passiuae

est quod

c apparitio Graece,

-tis, id est Rdiquiae,

fantasma

$ovpu

appareo

Graecoscripse-

DerizaiioneJ

[cf. Menandcr,

semper

idem

41 A, p. $34,4-5) Di~#itzctioms

Cf. Di&.

(saec. XIIex),

apparitione...

Grece

-

quod est apparitio

set fasma

: CC Epiphania

143-147.

)) ; Hugutio

ut forma phano

non

CCLM

; unde

a quadam

quad

6 (ed. W. M. Lindsay)

dicitur

Y); Alexander :phaenomenon enim

id est lumine

a phaeno IS,

De Jets,

130 phanos,

interpretatur

c. 73 (ed. H. Douteil,

a faoys,

h

a gramrnaticis

quod

hereditauit

: cc dyaphana...

est Fasma,

p. 4Go-461)

ad Ya

f. 4Gva)

apparens

-e, idem

apud]

Thoma,

Cab. 47.12,

et hec fantasia,

uerbum VI

143

: cc nomen

Toledo

(ed. Bridges,

o#cii~,

est uerus]

est Y1bc

75-7G)

215

; MS.

fabula

Graecos

101

)), ex parte laud. ab ipso

18) : u fanon

-tis,

De mzdt. ~pec., 112

; ti

p.

f. 3 zvb)

p. 27,

scriptores

in Gracco

(ed.,

p. 93,~->

: cc Fasmos ; et hinc quedam

etsi apud

Bacon,

Beleth,

Y~~~~F4~j

p. IZI* : factus a sensu facto O8P5 : a sensu factus F, V : cf.P@., : phanos ?VE, W : fanos per OS Pg : fos 03P3 : phos cett 130 pha-

(-F) F

23~ contingit]

autem lumen

f. 67vb)

a fasmos

faxmo$,

1) (est fitta

Y) Iohannes

f. 27va

(ed. Thurot,

of Arms

ut in notte

; Rogerus

c phanos

: ‘I’hemistius, transl.

MitoZ., 1 1G (ed. Helm,

1, p. 1341. Item 11 (uerbum

est] id est ‘I?~~

a phaos

London

uana et incerta Pars

quandoque

dens fictum

; MS.

lat. 7625*,

proprie Koerte,

ex.

(saec. Vex-VIfa),

quod

lux

Aphrodisiensis, proprie runt

xcr.

130

Ps

: Yra(‘v*F, ve), Y?~~~~i,), factus uel facto ?l”a : ph’os V2, DsVe : phax

a sensu

129 phaos

)), sed (( fax ))) saeculo Latine

: 6~ et dicitur

(ed. J. Sulowski,

apparitio

uel

respon-

Latine

1). XII

[siue mani-

Epyphania in Mediaevalia

ab epy, Pbilo_r.

: cc Epiphania componitur ab epi, quod est supra, et fanos, quod est apparitio )) ; Guillelmus Altissiodorensis, ; 90, 118 et 132) ; Hugo de gancto Charo, In IZ Se&., d.9 (ms. Vat. lat. 1098, f. 32vb) ; Anonymus (c. 1234), ; cf.t.IV,p. 850) ; c dicitur enim fantasia a phanos, quod est appa&!. z&-tim con$cienSa xitfide3 (ed. 0. Lottin, PJycbologie et moraZe..., t.11, p. 173,34-33 ritio 1) ; Anonymus, I# de unimz uet. (Roma Naz. V.E. 828, f. 44ra) : cc fantasia idem est quod uisio uel apparitio ; unde fanos Grece idem est quod uisio uel apparitio Latine )) ; Ps.-Adam de Bocfeld, IB de a&~ (Berlin Lat. Qu. 906, f. 133r) : cc fantasia enim Grece idem est quod lux uel apparitio Latine )) ; Albertus, .!i. L IV coequeuij, IV, q.G7, a.7, ad 5 : cc phantasia in Greco idem est quam apparencia in Latino Y); De usima, p. 157, 86-87 : fantasia dicitur uisio uel apparitio Latine 1) ; cf. ipse Thomas, supra, 11 26, 123 ; infra, cc fantasia autem ab apparitione ditta est >>; p. 176, 3G : cc 111 10, 23-24; IS De Jemu, 1 5,216, cum adn., nec non : h Isaiazz, 1 (ed. Leon., t. XXVIII, p. 8, 19) : (prophetia) 0~ a phanos, quod est apparitio r ; De uer., q.12, a.1, 156-159 : cc ut si dicamus propheta... procul uidens, a phanos, quod est apparitio n ; IP IW,q.t7%, a.1 : N Vnde possunt dici Aliter Thomas, In 1 ad Cor., XIV 1 (ed. Piana, t. XVI, f, 82vb ; ms. Mtinchen Clm. 21222, f, 17Gv) : prophete a phanos, quod est apparitio )). a phanos, quod est uidere P) (cf. supra, Anonymus, IS de a&za tiet., et Albertus, De amka, p. 176, 36) : cc propheta dicitur quasi procul uidens... cf. Cicero, Ac., 1 XI 40 (ed. Plasberg, p. 17,7-8) : cc quamille ~uvz&xv, nos uisum appellemus licet r ; Quintilianus, I&. Ora&VI II 29 (ed. Cousin, p. 31) : cc Quas ~ce~vurs& Graeci uocant (nos sane uisiones appellemus)... I) ; Aulus Gellius, lVocz’eJ &t., XIX I 13 (ed. Marshall, t. 11, p. 562) : cc Visa animi, quas ~uv~oz&x< philosophi appellant )), laud, ab Augustino, De ciu. Dei, IX rv 2 (ed. Dombart-Kalb, CCL, t, 47, p. 252) : cc animi uisa, quas appellant phantasias )). 130 uel illuminatio : Petrus Comestor, Hi~t. Scbol., In euang. c. 37 (P.L. 198, 1338 CZ) : ccEpiphania enim illustrationem sonat )). 133 supra : 11 14,242-282. i33 plurium cognoscitiuus :Ar.,De mm, 1 z,437a2 ; Met., 1 I, 98oa27. 136 supra : Polonomm,

&?zma

XXII,

aurea (ed.

11 14, 418b2-3,

197G, p. 99,

Ribaillier,

nec non

13)

II, p. 87, 40

comm,

Thomae,

u. 342-387.

125

Deinde cum dicit : QZO&UB autem zkw, assignat 4ayaz causam huius nominis. Circa quod sciendum est quod phaos in Greco idem est quod lux ; et inde uenit phanos, quod est apparitio uel illuminatio, 130 et fantasia. Dicit ergo quad, quia .&ZU est precipuus inter alias sensus eo quod est spiritualior, ut supra ostensum est, et plurium cognoscitiuus, ideo fantasia, que causatur a sensu secundum actum, eccepii ?203zeB a Zw,vifie,sine quo floficontingit 135 tiidere, ut supra dictum est. Deinde cum dicit : Et qztoniam hwvatzetz$etc., 429a4 ostendit causam quare animalia agant et paciantur secundum fantasiam. Et dicit quod fantasie inmane&, id est perseuerant, etiam abeuntibus 140 sensibilibus, et SZOZJ‘ simiZes seHsi&s secundum actum (unde, sicut sensus secundum actum mouet appetitum apud presenciam sensibilis, ita et fantasia in absencia sensibilis), et propter hoc dicit

c QVESTIOB

120

199

200

SENTENCIA

LIBRI

SECVNDI

DE

150

@(pecia

15) :

ritionem]

intellectus

defectum

r 3 7-15 9 in freneticis tamen

wzz Ve

Yra

-

(opinionem

in dormlentibus

coniecerit

Y)ter coniunxlt

sunt qui non dormiendo

23 (P.L.

36, 341);

YracV*F,

Y :

: in

defectum

in hiis in quibus

n coniungere rette

et c in litargicis netici

1~.

intellectus

operationem

e in dormientibus forsitan

@*(OdPi)

W(B&BP),

146 in defectu

Deqwzntitute

solebat corrector ‘Ihomas insaniunt. mimue,

Ve)

non

Ve),

Yrb(VeWj,

intellectus

0

: apprehensionem

: uerba u sicut Depot., q.6,

(cf.

codicis (C.G.,

II 73, m

XXII,

38. -

W’)

accidit

145fantasias]

Ylc(L’F@,J defectum

intellectus

: in

Yrbc

r 5 8-13 9 in dormientibus]

in dormientibus

a.3, ad 13

1) tautologia

; De

malo, q.3,

esse

0~in litargicis

84 ; Ia, q.84,

sunt qui multum Cf. infra,

XXX

-Siam

@

hiis in quibus

in litargicis

et $raem.

; micf. Ar., 429a3 non

est intellectus

sec.sv. BI1

ipsas Y’a

161 appa-

Yba

Bll supplendum

Lithargici

: propter

est intellectus

CAPITVLVM

modi, quando est ita fortis quod obnubilat 155 intellectum ; quandoque autem accidit ex aliqua infìrmitate, sicut patet in freneticis et furiosis ; quandoque autem a ~oz?zpno,sicut accidit in dormientibus : ex istis enim causis contingit quod intellectus non preualet fantasie, unde homo 160 sequitur apparitionem fantasticam quasi ueram. Vltimo autem concludit quod di&w est de 4zga8 jantaka pid sit et que sit causa eius.

141 quad animalia mz&a operante secmd~m fantasias, set hoc contingit in defectu intellectus, quia cum intellectus adest, qui est superior, eius iudicium preualet ad agendum ; unde, quando intellectus non dominatur, agunt ammalia secundum fantaSiam, alia q.videm pia omnino YZOB baberzt inte.Uectzm, sicut behe, aha quidem quia habent uelatum intellectum, sicut bozzines, quod contingit tripliciter : quandoque quidem ex aliqua paskotze, ire aut concupiscencie uel timoris uel aliquid huius-

(propter

ANIMA,

a.7),

et saepius

dormiendo

111 7, 93-96,

cum

esse uidentur

a.3, ad 9 ; a.4; Augustinus,

premuntur adn.

a.9

ct dormientibus

; a.ro,

uelut

N ; cf. Sw~o

; sed

Thomas

uerba

s in

freneticis

N et

; Ia,q.86, a.4, arg. q.tor, a.2) ; nam uerba u in freneticis N 87, xr 14 (P.L. 38, 338) : cc Phre: .%m0 3~9,s (P.L. 39,1596) ; En. i# PJ., 34

D (cf.

arg. 3

2 ;

app. crit.),

XIII

j. -

: quomodo 70 potencia]

89 ad] om. @

3, 429b22.

in quantum

21 aliud PF

quo

orz. Y

78 aliquid cejr

nam -

hoc

‘P(VFb) 35 quad]

68 autem]

Hispanus,

Bocfeld,

pertinet

qua cognoscit

Cf. supra 11 28,

dit hic principaliter Thomas,

36-38

x ; Ps.-Petrus et dicit

@

@

: III

23 Dubitabit

: ucognoscit, ; Ps.-Adam de

Ylb(VeVi),

-citur

: si

429ai6)

I 87-189.

et qua sapit, et hoc

anime

FS),

: omF

ei @

a contrario

(CA Ar.,

et actionem

1)

hec inferiora

tiuus >j. -

: $ost

ti

: ‘H28,

f. t9ra

et motiuam

: Y?*(V*F, ZG reducatur]

2,429bro.

ad theoriam

In de mima II-III, practicam

Y

46 eis]

~ec,m. G’*W

34 supra

qua utimur

accepta

@*(OTi)

F*a (cf. ads. mp.)

43 ad] ab V*F

ANIMA

propositum. Et circa hoc tria facit : primo proponit similitudinem intellectus ad sensum; secundo ex huiusmodi similitudine concludit naturam possibilis intellectus, ibi : iVecesse est &zq,ve; tercio ostendit ex hiis que de intellectu probauerat 60 differenciam inter intellectum et sensum, ibi : QaoGam az&emaon shziZis sit etc. Primum igitur ex cuius suppositione procedit ad propositum ostendendum est quod i&eZh~ere est simile ei quod est sentire, que quidem similitudo 65 ex hoc manifesta est quod, sicut sentire est quoddam cognoscere et sentimus quandoque quidem in potencia quandoque autem in actu, sic et intelligere cognoscere quoddam est et quandoque quidem intelligimus in potencia quandoque autem 70 in actu ; ex hoc autem sequitur quod, cum sentire sit quoddam pati a sensibili aut aliquid simile passioni, quod intelligere sit uel pati aZiqz&dab inteZZigibiZìuel aZiqzkd aZterzm bzkmodi, simile scilicet passioni ; horum autem duorum secundum 73 uerius est : nam sentire, ut supra in 11 dictum est, non proprie pati est (patitur enim proprie aliquid a contrario), set habet aliquid simile passioni in quantum sensus est in potencia ad sensibile et est susceptiuus sensibilium. Ergo, si ao intelligere est simile ei quod est sentire, et partem intellectiuam oportet esse inpassibiZem passione proprie accepta, set oportet quod habeat aliquid simile passibilitati, quia oportet huiusmodi partem esse stisceptigam speciei intelligibilis et quod sit in ~5 potencia ad ktiszzodj speciem set non sit hoc in actu, et sic oportet, sic.& se habet sensiti.mm ad sensibiZia, simiZ..ter se babere zhteZZectzmad GzteZZigibiZia, quia utrumque est in potencia ad suum obiectum et susceptiuum eius. 90

secundo de obietto eius, ibi : Q~okam u#tem ahd est magnitudo etc. ; tercio mouet dubitationem circa predeterminata, ibi : Dgbitabit aivtem uZiqzks. Circa primum duo facit : primo ostendit naturam 25 intellectus possibilis ; secundo ostendit quomodo reducatur in actum, ibi : CZMZatitem sic siag&a. Circa primum duo facit : primo dicit de quo est intenti0 ; secundo ostendit propositurn, ibi : 57&ìtiwest inteZZigereetc. Dicit ergo primo quod, postquam determi3o natum est de parte anime sensitiua et ostensum est quod sapere et intelligere non est idem quod sentire, comiderafidtim est nunc de parte mime q,va cognoscit anima, id est intelligit, et sapit ; supra 35 autem dictum est quod tiert inter sapere et intelligere : nam sapere pertinet ad iudicium intellectus, intelligere autem ad eius apprehensionem. Circa hanc autem partem aliquid est quod pretermittit, de quo erat apud Antiquos dubium, 40 utrum scilicet hec pars anime sit separabilis ab aliis partibus anime subiecto siue non sit separabilis subiecto set ratione tantum ; intelligit autem esse separabile subiecto per hoc quod dicit esse separabile G secundum magnitudinem )), propter 45 Platonem qui, ponens partes anime subiecto ad inuicem separatas, attribuit eis organa in diuersis partibus corporis ; hoc ergo est quod pretermittit. Set duo sunt que inquirere intendit, quorum primum est, si sit separabilis secundum rationem SOhec pars anime ab aliis, qgam differenciam habet ad alias ; et quia proprietas potencie ex quahtate actus cognoscitur, secundum quod inquirere intendit est qaomodo jt @mm kteZ..iere, id est quomodo operatio intellectualis compleatur. Deinde cum dicit : Si &itw est inteZ.Zigere,ostendit 4a9ar 3

est Yrc

DE

: e non

45 Platonem doctrinam

f. 291~)

accepta

; Dee-r.,q.26,

anime

; Albertus,

u. 171,

inten-

: cf.ipse

commemorant

(cf. 240-241,247) a.t,

qua

187

p. 177, 19. : haec

uox

: ((proprie

:

CAPITVLVM

4qat

non loquimur de intellectu qui omnia mouet, set de intellectu qui omnia intelligit, istud medium non est nobis oportunum ad ostendendum intellectum esse inmixtum, set oportet aliud medium accipere ad idem ostendendum, ex hoc scilicet 12s quod intellectus omnia cognoscit, et hoc est quod addit : Ghoc autem est ut cognoscat B, quasi dicat : sicut Anaxagoras posuit intellectum inmixturn ut imperet, ita oportet nos ponere intellectum inmixtum ad hoc quod cognoscat. $30 Et hoc quidem tali ratione apparet : omne enim quod est in potencia ad aliquid et receptiuum eius caret eo ad quod est in potencia et cuius est receptiuus, sicut pupilla que est in potencia ad colores et receptiua eorum est absque omni 131 coloje ,* Fet intellectus noster sic jntelligit intelligibilia quod est in potencia ad ea et susceptiuus eorum sicut sensus sensibilium ; ergo caret omnibus illis rebus que natus est intelligere ; cum igitur intellectus noster sit natus intelligere omnes 140 res sensibiles et corporeas, oportet quod careat omni natura corporali, sicut sensus uisus caret colore propter hoc quod est cognoscitiuus coloris : si enim haberet aliquem colorem, ille color prohiberet uideri alios colores ; sicut lingua 14j febrientis que habet aliquem humorem amarum non potest percipere dulcem saporem, sic et intellectus, si haberet aliquam naturam determinatam, illa natura sibi connaturalis prohiberet eum a cognitione aliarum naturarum. 150

Deinde cum dicit : NecesJe est z2aqtie,ex premissis ostendit naturam intellectus possibilis. Et circa hoc duo facit : primo ostendit quod intellectus possibilis non est aliquid corporeum uel com95 mixtum ex rebus corporalibus ; secundo ostendit quod neque habet organum corporale, ibi : Vide nepie imkerì etc, Considerandum est ergo circa primum quod Antiqui circa intellectum dupliciter opinati sunt : IOO quidam posuerunt quod intellectw erat compositus ex principiis omnium ad hoc quod cognosceret omnia, et hanc supra dixit esse opinionem Empedoclis ; Anaxagoras uero dixit intellectum esse simplicem et inmixtum et nulli rerum corpoIOJ ralium habere aliquid commune, Ex eo ergo quod dictum est quod intellectus non est actu intelligibilia set potencia tantum, concludit quod necesse est intellectum, propter hoc quod z+&&gz2 0zznk2 in potencia, non esse mixtum ex rebus 110 corporalibus sicut Empedocles posuit, set esse ìnzvzLw%w sicut dixit Anaxagoras ; set Anaxagoras hoc dixit hac ratione motus, quia posuit intellecturn esse primum principium tocius motus a quo omnia mouentur secundum eius imperium, si 115 autem esset mixtus ex naturis corporalibus uel haberet aliquam earum determinate, non posset omnia mouere suo imperio, quia determinaretur ad unum ; et hoc est quod dicit quod Anaxagoras posuit intellectum esse inmixtum .z&zk+re& id est 120 suo imperio omnia moueat ; set quia nos nunc 8

CQxcia

15) : W(Ba~BZ~),

Y : Y’s(VaF, de intellectu : etiam @

W(O~Pi)

Fc),

203

1 (42yaio-20)

Yb(VeVi),

Y10(m4a)

92-94

Et

-

possibilis]

V

bo.w,om. @,

94 estI

Y (opinati sunt et jwatw. Y1*, 03P5) : : et quidem (quod est FE) Anaxagoras D#F6, Y1b (-Ve) : Anaxagoras autem O3 : qui quidem Anaxagoras P5 : et quod Anaxagoras YIO (-V) : om.@,VEVeV I 18 quad dicit YlbO : quod dixit Y’a : om. Q IZO-IZZ nos - intellectu] om. FdaP* ~2 qui Vs, PgVGpV*, OaPs, V : quod F, Bbl : quo @, Vs, DnF5, TVeVi omnia] anima V*, DnFg, ‘J?b (om. O*) 123 idem Bli, Y (om. FS) : id @ (-BL1 : illud O4 : om. BoI) 135 eorum] colorum Vi : ipsorum PgvelZW3, Ylc ~39 illis] istis TVe (ake& Vi) : om. @ que] quas Ve17, OSI?, FhaPs (uel praern. W’) 142 caret] + omni Dn, P$ 14G febrientis] febricitantis Fl~‘e, Ps : obx. Vz, F4* que] qui @ esse

@,

V

ponunt

99 cirm

@

intellectum]

110 esse

FI

Y cdwt

Y

*oo quidam]

iii

+

set Anaxagoras

enim

Y?

posuerunt

V*F,

?T?a (=

PgWV3)

122

9G Vnde 1i3

:4z9a24.

primum

*02 supra:

ljG2,

f. 377a

Leon.,

: cc de

u. IS>-188.

0~ut imperet

diuinat,

primo

principio... VIIX

120-130

intellectum

non

mixtum

motor

quod

f. 19ra

ut imperet

potencia

magis

1)

cognoscat

)) referunt,

; sic

anime

sensitiue,

: ctEt exponit : cc set intellectus

abstracta

ultimus

faciens..,

aliis potenciis

Anaxagorae

speculatur

cum

enim

quod

; cf.

Thomas,

; In Met.,

: Aliter

haec illa

facillime

speculantur

minorem

confirmat obiectis,

: Noportet ipsum esse inmixtum ut imperet ; et exponit hoc (Urb. lat. 206, f, 291~) : cc ut dixit Anaxagoras ipsum esse inpermixtum cc Anaxagoras, qui ueram dedit causam huius quod intellectus possibilis

intelL,

et hoc est ut cognoscat...

1, 369-374

(ed. Leon.,

: cc si enim : cf.supra, II

p. 6o*a35-37) saporem

)). Hanc

XLIII,

haberet 21,422b8-lo

ergo

p. 295).

< + de se J.u.> ; II

singularem 14.4-145

aliquem

si -

minus

dicens

colores ille color

: cf.

omnia

))

autem

id est dixit

primo

ipse Thomas,

CG.,

uideri

; Ps.-Petrus

aspici

k

alias

finxisse III

Expositio

quod

intellectus

[V, prosa

59 (ed. Leon.,

colores

est ut imperet quam XIII,

postea

est

4, aa’~e~~wz]

Naz. V.E.

828,

In de anha 178,

tanquam resumit

p. 4%4ai6-19

)). Cf. Prkf., p. 227*.

lib.

a se >>; Anonymus,

qui dixit

; Adam de Bocfeld, I> ; Albertus, p.

uidetur,

sit,

Anaxagoras

ut cognoscat

quod inmixtus

295).

quisquis

ergo

Hispanus,

uel imelligi

1 17 (ed.

t. XLIII,

intellectui, male

;

37 (ed. Venetiis

a’e u&wz tiei. (Roma 1)

est : 429al6.

1 3, in 4o4bi-5

; Comp. theo&

De consolatione

est ut cognoscat

ut imperet,

: cc Non

Anaxagore,

; Anonymus,

supra

(ed. Leon.,

qui eodem 7-9)

(p. 383)

in libro

a.9

1, 367-3G9

p. 215,

que possunt

(cf.

In Pby~., VI11

; q.G,

a.6

intek,

per auctoritatem

quando

q.6,

Thomam,

(ed.,

u. 16-18

hic Thomas

prohiberet

pot.,

ti&.

sicut dicitur

106 dictum

Thomas

cum Auerroe,

ante

abstractis

: hoc

ad hoc sit inmixtus

interpretationem

colorem,

; De

f. 27vb 111 4,

de eorum a potenciis

; De

expositores

~1; Auerroes,

f. 44va)

omnibus,

omnes

agnouit

motus,

1 3, 171-i73

: Themistius,

1 3, 4o>bi9-21.

esse

principio

hoc est ut cognoscat

est inmixtus...

supra

obscuriorem

1 12, in 989bi4-16

et rette

cognoscet

et hoc iudicando

quecunque

: Ar.,

commune

supra,

explicent

dixit ut imperet,

possibilis

-

doctrinam

hoc est deprimo

diuino,

9, n. 9 (in 2>6b24-27)

11-111 a% unimu, p. 308,10-12 In a? anima KW, inmixtus

auctore,

de intellectu

set quia -

)) et s ut cognoscat

Anaxagoras

IOS-~O~

Aristotele

eam fere interpretat

p. 88) ; In Pbys.,

t. XLII,

Cf, infra, uerba

tamen

C)

14,404b11-15.

: Quamquam>

principium

1 5, in 4oja13-19),

t4~+47

:

78-82 superior

in De mit,

; cf.

App.,

sicut -

30,70-72.

33

SmTENCIA

LIBRI

TERCII

Et hoc est quad dicit : a Intus apparens enim prohibebit Ncognoscere G extraneum et obstruet )>, id est impediet intellectum et quodam modo uelabit et claudet ad inspectionem aliorum ; et 155 appellat

opinioni @,

organo Quad

-

@ (ad opinio-

: proprie

Y?

Y1aO;

Q ; sed cf. ti.,

275-2.76

)).

277

De anha

in libro

in potencia, AZexandre sunt

multi

assimilatur hoc neque

arist.,

% +j

quad

passione

cf.Ar.,429a3o

sed

429b2

261 possit]

separata]

profluens

Exég&e

et quidam

neque

s#p&

ex C.G.,

Antiqui,

intellecte

in actu III

d’Ari$tote, dicit

uis ymagina396,

497,

550,

est preparata quod

; et

ad

intellectus

hec est opinio

J, u. 236-245

&a’ b

; quae

translato que accidit

Li&ge 1942,

est )), laud.

‘Tij ?WCiXk%

fatta

:

tabule

preparatu

uerba

1)

prolata

p. 81, 3-9)

corporibus

...4

yc &v Et hec

(&w&$~Eco~)

ab Auerroe

p. I 13-119,

Thomam,

CdkTf

TL, @lj%V

a complexione.

(ed. Th&y,

u. 269-270

)js secundum

06

?J voi5< ?&sxOL

est uirtus

14-t6)

quam

: &wrr&&q~ TI.~ &pct @KN &wdv

5 oiw

scripta

(P. 395)

non

et quod non est passiua

in corpore,

qtie cecidii ifl corpmibm,

separatus ut ipse

alii dixerunt

Auerroem,

- 85,

p. I 12,

ex hac commixtione

: Khic...

ideo

quod

que est in tabula

ohq

Cremonensi

272

sed cf. u. 332,

uirtus

materialis

ibid.,

de la Noétique

429bT

cum adn. secundum

?CtVG&~O~ &@pq,

a nzikofie

De i&elZectu a Gerardo

uerba

secundum

intellectus

e8 est .t&rt.w facfa

qui est uirtus

que fuerunt

&Tri TL ìmox+mJov),

dicit...

: ctEt

a.1

p. 84,24

+j
>apud Ambrosium,

5, lo4Ta33-35,

ANIMA

abstrahunt a materia sensibili, set non a materia intelligibili, in quantum in intellectu remanet 115 continua quantitas abstracta a sensibili qualitate. Sic igitur patet quad, sicut naturalia habent formam in materia, ita et mathematica, et propter hoc tam in naturalibus quam in mathematicjs differt res et quod quid est ; unde in utrisque 120 inueniuntur plura indiuidua sub una specie : sicut enim sunt plures homines unius speciei, ita et plures trianguli sub una specie.

Y1D(VeP5),

: magnum

Jea’ c$ Ar.,

Nconcerno

significat

kf&,

est Y;

FS),

FS

DE

La&

IV,

col.

24

N ; cf.Du Gange, : cc mathematici non

;

tantum, ut in 8 Methaphisice dicitur N ; VI1 lo, io36a8-ia ; ii, io37a4-5, sec. Thomam, Iti IV hf., : Kquantitas... non claudit materiam sensibilem in ratione sua, quamuis claudat materiam intelligi; InBoethiiDe Th., q.5, a.3 (ed. Decker, p. *84), ad 4 (&d., p. 187-188) : cc Partes autem quantitatis... non sunt materia sensibilis, set pertinent ad materiam intelligibilem, que etiam in matbematicis inuenitur, ut patet in VI1 Meth N ; De ae?., q.a, a.6, ad 1 (ed. Leon., XXII, p. 66, u. 96-99) : cc duplex est materia a qua fit abstractio, scilicet materia intelligibilis et sensibilis, ut patet in VI1 Methaphisice I) ; etc. - Anonymus, IB a!e amkza II-III, f. lgva : Kvnde non est ibi (in rebus naturalibus) proprie abstractio sicut in mathematicis : ibi enim fit abstractio a materia sensibili, set non a materia intelligibili 1). 98-101 manifestum - frigidum : cf. supra 1 236-237 : ccquanti-

abstrahunt d.12,

ab on-mi materia,

q.1, a.1,

bilem,

sol.

ut dicitur

set a sensibili

3 (ed. Moos,

p. 502, n. 44)

in VI1 Methaphisice

N

2,

tates

autem

quaestio tiam

proxime

2-3),

quem

Torino Bd.

preexistunt

postea

ordinem

1967,

ab Eudoro

t. 11, p, i2

1, Berlin

tg73,

(cf.

p. 264-268.

Comm.

in Ar.

aaeca,

Graeca,

t. IV

IV

19-21).

tia est substantia Aristotelis

tran&

ed. Pattin,

post

Alexandrino, Indice,

praedicamentorum

1 ante hanc

secundum

ordinem

Piato,

I.C.,

cuius

tamen

thesim

commentatores,

: pro

hic

re uera

conformem proxime est

esse

reiecit

est ordo ipse

philosophus

iudicauerunt

accedit

substantia t. XII

qualitas, prima,

i, p. 81-82

Ioannes

eum mutuauisse

378biT-33),

Stobaeus

excerpsit,

1) (quamquam secundum

Platonicus

saeculi

ratiotiibm

Olympiodorus quae

haec

12-16)

;

etiam

Ps.-Ammonius,

In Cat,, ibid.,

IV 4, p. 54

; Philoponus,

L

Cat.,

: si

t. VIII,

huic

Ifl Cut.,

(Iti Cat.,

Comm.

in libello

; cf.

enim

p. 42, di etica,

Griecbetz,

Porphyrius,

et formalior

singularis, ibid.,

bei ah

I.C.,

(ibid., p. 24, 63

est uniuersalior

est substantia

; Simplicius,

substan-

1 ahografi

Dexippum 111 post

et Simplicius

sed de eo post

195 8, t. II,

Der Ari~totelimm

u Platonicus Plotinus,

Berlin

M. Giusta,

contendit

P. Moraux,

p. 3, 39) uel De miaermlibti~

ed. Pattin,

Graeca,

(cf. Bonitz, quam

lib. 11, ed. C. Wachsmuthz,

eo propugnauit

hic est quidam

substantia

fuit

etbhe,

Antbologii

Stobaei 1 ante

transl.,

in Ar.

non

saeculi

N docet)

substantiae

si uera

Comm.

curae

in Epitome

quem

Diels-Kranz*, uera

substan-

; sed suppositionisubstantiae

p. 120-t22,

proxime

a Guillelmo

; Elias, In Cat., ibid., XVIII, p. 185). In Latinos ordinem Aristotelicum uulgauerunt Albinus (. > = Ps.-Augustinus), Caf. (ed. L. Minio-Paluello, A.L., 1, p. 149, G-7) : (accidentia) N Quorum primum est quantitas )j, et Boethius, Iti Cat., 11 1 (P.L. 64, 201-202), quorum dottrina communis euasit :Alcuinus, Dialecfica (P.L. 1ot,gj7 GD) ; Marius, De e/emetifiJ (ed. R. C. Dales, Berkeley lg7G, p. 73,24-25) : cc quantitas primum fuit quod ipsi superuenit substanti N; cc Quidam j), apud Philippum Cancellarium (ed. Lottin, l’_@o/o@e ei morale..., t. 1, p. 433, 33-34) : cc Quantitas precedit qualitatem naturaliter N; Albertus, Depred., tr. III, c.1 (ed. Borgnet, t. 1, p. lg4a) : cc Inter predicabilia que sunt de natura accidentium substancie, primum occurrit predicabile quod est quantitas, eo quod inmediate sequitur, ut dicit Rabbi Moyses [? foc. non jw.] I) ,. Id., De JacramentiJ, tr. V, P, 1, q.3, a.4, ad 5 (ed. Col., t. 2G, p. Gza) ; Bonauentura, In IV Senf., d.12, P. 1, a.a, q.1 ; q.3, f.5, ad I (ed. Quaracchi, t. IV, p. aTGa, cum adn. I ; p. a8ob, agaa) ; cf, primo accidunt substancie et inmediatius adherent eidem, etiam Iohannes a Siccauilla, Deprimipih eafure (ed, Giguère, p. 97) : CC unitas et punctus... In IVJenf., d.12, q.1, a.1, sol. 3 ; InBoet. De Th., q.?, a.3 ideo quantitas est primum genus inter nouem genera accidentium 1) ; cf. ipse Thomas, (ed. Decker, p. 184, C.G., IV 63 (ed. Leon., XV, p. 2oib32-36) ; P,q.3, a.2, S.C. ; q.85, a.i, ad 2 ; IIIa, q.77, a.2 ; In Met., V 15 (nec non Ia, q,77, a.7, ad 2; Ia IIoe, q.7, a.i, ad 3 ; q.50, a.2, ad 2; q.TG, a.1, ad 3). p. 164-16G

; cf.

et TO&),

Ps.-Archytas,

Platonis

nam

In Cat.,

(Ioannis

Aristotelis

a Guillelmo

ut uult

contrarius,

Aristoteli Didymus

Academico

0~Aristotelicum

doctrinae

et forma,

ordo

Arius

quantitatem

p. 571 et 572, zo&

In Pred.,

(cf. Olympiodorus,

I.C.,

philosopho

At tamen,

ordinem

uniuersalis

quantitas

ordine

saeculi

qualitatem,

i, p. ioo,

Quem

congruit

accedit

finem

2, p. (54, 15 - Gy, 7), sed praecipue

De omtrj (cf. Simplicius,

t. 1, p. 439, bus

uidetur

De

1). -

est. Circa

conlocare

in Ar. scripsit

qualitatibus

instituta

Ifl Cat.,

ibid.,

XIII

1, p. 83

CAPITVLVM

(4qblo-1

II

oztmibm : nam in hiis que omnino sunt separata 131 a materia, idem est res et quod quid est eius ; et quia substancie separate ignote sunt nobis, non potuit eas nominare propriis nominibus, sicut nominauit mathematica et naturalia, set nominat ea sub exemplo rerum naturalium ; et hoc est 140 quod subdit quod zk qzkb.wdam idem est carni esse et cmtzem ; ex quo non intelligit quod idem sit caro et quod quid est eius (non enim diceret cxin quibusdam D sic esse, set simpliciter diceret quod idem est caro et carni esse), set intelligit 145 quod hoc quod sic dicitur aliquid et alicui, ut caro et carni esse, idem est in quibusdam, scilicet in hiis que sunt a materia separata. Et quia ad diuersa cognoscenda diuerse potencie cognoscitiue requiruntur, concludit quod anima aut cognoscit 150 alio rem et eius quiditatem, aut uno et eodem set alio modo se habenti. Manifestum est autem quod kwozoHest _&e materia, set forma carnis est forma determinata et in materia determinata sensibili, J?c.& et CZWPZhabet subiectum sensibile determi155 natum, scilicet nasum ; hanc igitur materiam sensitiuam cognoscit anima per sensum ; et hoc est quod subdit quod anima iudicat potencia sensitiua caZid&z e.t j-igidwz, e.f alia huiusmodi qaomm ratio, id est proportio, qaedam cat-o ; forma 61 enim carnis requirit determinatam proportionem 16) : @(Bo~BZ~),

@(pecia 141 idem Va,

sit] zk.

PgW,

est can-&] nem

i34-135

nam -

diserte

-

Aliter

idem

non

naturalibus

differt

non differt

magnitudinis,

carne,

mam

dantem

quod

est, ut in carne,

esse et id quod est : nam

sibi esse

et a materia

aqua

est de consideratione

est...

Et nota

quod

in rebus

diuersarum

totum

esse aque non est a materia,

potest

abstrahi

et non que nec

; cum

Themistius,

f. 28va

unam

habentem

et aliter,

igitur

dispositionem

(ed.,

et hanc

etiam

diuersam...

quedam

)).

aque

ex diuersis

88-93)

forte

cum specie

ea per dispositionem

Y?

differant

enim

quod intuetur

sicut

totum

unam

et quando

que diuersatur,

suum

quid

: compositio-

necesse

speciem

considerate

differunt

est,

abstrahit

seorsum

sensus

esse, D

quia in VI sunt

et hanc

differt

ad for-

esse

et id

est est in

Methaphisice

dicit

mixte

quoniam

caro autem

nullo

et in materia

a flauo quidem

alietatem

;

ex

modo

Y) Adam

in se considerate materialicorpora

ut caro

175-178

111 9, u. 30-53

comprehendit

similiter

id quod

et huiusmodi

dulce

percipere

et esse

; aque

quantum

sub condicionibus

ut aqua

;

actum

sensibilibus,

ut res mathematice

quad

suum

res naturales

in se et in esse attuali,

; Auerroes,

communis

: quedam

Auerroes)

magnitudo

non

27,426br2-13.

esse iudicantem aque

autem

esse et secundum

))

gratia

est, in subiectis

a materia

a materia

attuali,

: 11

enim

esse

(( carnis

ita uerbi

uidetur

etc., tamen

est et esse ipsius...

considerate

173 supra

et aliud

: differt

considerantur

in se et in esse

non

exemplum

a qualitatibus

in se et in esse attuali,

potenciam

quemadmodum

est

abstrahi

uerum

secundum

abstrahi

sibi contrarium,

esse et id quod

attuali

0~car-

non

esse et id quod

humidum

suum

id quod

male

exemplum

idem,

et considerata

In quibusdam

notandum

possunt

quam Latinis

exemplum

intellexisse

differt

est potest

proprie.

differre

12-20.

est aqua

&ellecfa

scilicet,

secundum

est, ideo

considerate

p. 200,

id quod

caro

et tales

considerate

res naturales

quidem

(quod

est, ut in magnitudine

est, et ne uidetur

ut aqua,

in esse autem

similiter

; Albertus,

aliud

unde

et ideo in aqua potest

quedam

1)

tam Graecis

quid est eius darent

considerata

frigidum

uel separari

res naturalis

res differant

in codicibus

mathematicis

secundum

sensibiles,

esse et id quod autem

; et ideo

naturis

immo

: (( Ne

sensibilem

id est quod

F, FS)

?V2,

)) praetermisso

sui essenciam

abstrahi

simplices,

ipsam,

quedam

res naturales materia...

162-163

(operationem

de carne

in subiectis

et a materia,

materialibus,

sine

est esse iudicantem

differt

est, aqua

conplente

naturalibus,

139 ea] eas Ps

tr, @

156 sensitiuam]

et @ 429br6

est res et quod

K carnis

)) (exemplum

tamen

qualitates

et sic potest

res naturales

: cc Cum

+

cf. Ar.,

uerba,

idem

differt esse et id quod

magnitudo

est in materia

quod

sunt

f. 292r)

materiam

inter

in quibusdam

et id quod

mixtum

rebus

p. 219,

quando

alietatem

hic dicit

sed

; cum Themistio concordat Thomas, qui tamen : cc quiditas et essentia in entibus simplicibus est

est in materia

esse concernit

mathematici

esse

nec intelligi

necesse

quod

(p. 422)

in quibus sed exemplo

: cc set caro secundum : cc ostendens quod

est in materia,

esse carnis

; alie

et mathematica

154 habet]

est Y;

: Aristotelis

separata

cum eorum

in eis non

f. r9va

nec sub condicionibus

est sic de omnibus esse possunt

carnis

suum

set est a forma

enim

ut in materia

et ut in materia

modi,

hendit

quod

differt ut caro

: est

a materia non

plicia,

rursum

non

naturarum,

I# de anima (Urb.lat.2o6,

considerantur bus

naturalibus

a&. +

179 comparationem

t. 11, p. 444)

p. 3 r 3, 7-8

est, dicens

Y?Q

adn. ad u. 86-89),

9, u. 30-32

IMII,

secundum

et hoc est quia totum

rebus

de Bocfeld,

de mima,

In de mima

138 naturalia c.w

~39 caro]

et hoc -

utpote

cf. Rodier, IIl

quia intentio

lib. II-III

;Anonymus,

139-147

carebant,

Auerroes,

~c(VF~*)

VFaPa)

(15 supra,

et Ps.-Philoponus,

VeP5),

cf. Ar., 429br3,

camis

211

calidi et frigidi et aliorum huiusmodi. Set oportet quod alia potencia discernat esse CarBi, id est quod quid est carnis ; set hoc contingit dupliciter : uno modo sic quod ipsa caro et quiditas carnis cognoscantur omnino potenciis ad inuicem diuisis, 163 puta quod potencia sensitiua cognoscitur caro et potencia intellectiua cognoscitur quiditas carnis ; et hoc contingit quando anima per se cognoscit singulare et per se cognoscit naturam speciei ; alio modo contingit quod cognoscatur alio caro 170 et quod quid est carnis, non quod sit alia et alia potencia, set quod una et eadem potencia alio et alio modo cognoscit carnem et quod quid est eius ; et istud oportet esse cum anima comparat uniuersale ad singulare : sicut enim supra dictum 175 est quod non possemus sentire differenciam albi et dulcis nisi esset una potencia sensitiua commums que cognosceret utrumque, ita etiam non possemus cognoscere comparationem uniuersalis ad singulare nisi esset una potencia que cognosceret 180 utrumque ; intellectus igitur utrumque cognoscit, set alio et alio modo : cognoscit enim naturam speciei siue quad quid est dirette extendendo se in ipsam, ipsum autem singulare per quandam reflexionem in quantum redit supra fantasmata a 18s quibus species intelligibiles abstrahuntur. Et hoc est quod dicit quad, cum seflsL&o cognoscit

429bry

174 eius]

cum adn.

intellectu Themistius

et perperam

Ar.,

TV?,

et hoc est quia esse magnitudinis

esse et id quod

materia

u. 86-89,

est cum

))

‘3~‘”

Y1b(

VEW;

F,

Jed cf.

Y! (-Va,

429br3),

ExpoJiGo

Hispanus,

existendi

supra

intellexit

FS),

habente

diuersis

particulare

Ps.-Simplicius

carnis

Ps.-Petrus

differt

ea rette

nititur.

esse

: cf.

eius

dixerunt

explicare quod

165 diuisis]

adn. ad Ar.,

(cf.

; at tamen

: p(V2F,

habenti]

158 etr] OZK @;

180 singulare]

interpuncta

Y

iyi

Ps

om. @

@

nem D

@(04Pi)

(-Ps)

Y

: om.Va,

T

j)

differt> ambo

(p. 422) inter

sim-

et huius-

sicut

-

ita

:

sic iterum set aliter

: cc Compresensibilia

se

per

SENTENCIA

LIBRI

TERCII

IG) : @‘(BolBll),

@(pecia exempli]

cum

Platone

i90-193

aut eodem

dices

utique,

mam

N. -

c quandiu

cc Anima

igitur

; cf.

praecipue

ita scilicet

quod

intellectus

intelligendo

intellectus

nes rerum

mathematicarum,

reflectitur

ad considerandum

1). -

E contrario

suple

potencia

circumflexa,

ut carnem,

suple

sit n non

intellexit),

p. 200,

ideo,

cum e&nsu

sensibilem cognosci Angehm 1964,

materiam

p. 42-64

p. 168). XXII,

enim

materia

sensibili... cum

I) iam qui,

-

sine naso 1).

carnis,

docet

habet

materia

21r-214

taceam,

illius

Y?

c&

zio

materia]

227

+

causa

sensibili

: cf. infra

sine naso aliis

a.3,

considerantur

se ipsam,

Paulo

intellectiuam habet

uniuersalem ad t

; cf.

Arabico-Latinam

rationem La

ad res

communi intelligibile

connazk~ance de I’indiuidtieI

editori

u. d. F. Stuart

quia

: ; :

intentio-

in eis et non lineam

rec-

(Pro

set),

: aut

scilicet

si cognoscat

id est sic cognoscit

(qui tamen

ad se ipsam, pewexione

dicens

mathematicas,

reflecti

circulum

secundum

esse carnis,

Albertus

ex intellectu La

quiescit

uel

N

et alio,

in eis set inflectitur apprehendat

potenzia,

non indiget

circumflexa

C. Fabro,

eadem

discernit

rectius

accipiens

se sicut

est C. Bérubk,

suple

sensitiuam,

1). -

rectum

alio

secundum

quiescit autem

illius 30-32

circumflexa

hoc sit modo

non ut in materia,

cognosci

se habet,

potenciam

; cum

p. 314,

linea

ad materiam, est, non

res secundum

habent

sicut

quod

quiditatem

unìmu,

uerba

a cum

ad sensibile primo carnis dei

egreditur )). -

singohi

res

extensa

aliquod.

Et

a se ad Singulare

~&ria/i,

in

uu moyen dge, MontrÇal-Paris

Crawford

attribuit,

p. 39, adn.

I, et

282 : cc materia sensibilis, scilicet nasus 1) ; nec non De uer., q.ro, a.6 (ed. Leon., ; h Pbys., II 4, n. 2 : amateriam, id est nasum I) ; 1s Met., VII 9, in ro33a4-6 : CC Intelet simum quasi compositum r ; XI 7, in 1oG4az8-30 ; InDe celo, 1 19, n. 4 : cc sine : cf,supra 14, 106-164, cum adn. 233-23~ intelligitur - ossibus : cf.supra II 12, 111 6,

N

materiam -

quod

habent

ut dictum eas intelligere

huiusmodi

singularibus

trahens q.3,

legendum

translationem

eo quod

oportet

esse et for-

haberet

in hac re singulari),

lib. 11-111 & se habet

solam

perperam

deinde

iL’im forme,

quidem

ipsam

existentem

formare

carnem,

relationem

sine materia,

ostendit

discernit,

autem

eandem

speciem

Arabico-Latina

Expo_&io

quad ipse subponit,

intelligere

(substancie)

d.3,

#&atenr

etiam

dlcitur

et incuruatam

et quando

sit N translatio primm

circulum

id est super

extensam

apprehendit

Hispanus,

que essencialem

suple super

a suis

in se ipsam (caute

-

et nasum Plato

fuerit,

In 11 J’eni,,

sensibilis

ipsorum

(cum intellexerit

eandem,

ad materiam

ad se ipsum,

diSinitiuam

et regyrat

sensibili...

formam

: simum

~cr. mm Ps

intelligere

eas intelligere

: cc Deinde

lineam

; intelligendo

retta

uirtutem

possit

uniuersale

p. 437-439

linea

et ita dicitur

rationem

Thomas,

ut de aliis

materia

quasi

non

cum extensa tanquam

per rationem

praecipue

nasus

: cc sine

concauitatem adn.

esse

qua est esse

203~ZOG sicut p. 3 r 1, t 12-114)

carnis

p. 4~9-462,

et 16G-168,

ligimus 113-116,

in

K per reflexionem 16 (1939),

illam

nasus eorum]

extensa

Ps.-Petrus

et ita secundum

materialibus,

supIe a sensibili,

querendo Aliter

est caro,

cum non

materiales,

: cc Intellectus...

GO-70

uJ muibile

secundum

relationem

intellectiua,

abstrahendo

sicut

eandem

(( cum

linee rette

reuersa,

se habet

1~ 4% unimu 11-111, f. r9vb

; suple set potencia

naturales

221

ut compositurn

cum pro

similem

fuerit

cuiusmodi

talium, earum

de condicionibus

intellectiua,

res mathematicas

res naturales

que essencialem

429b2r

igitur

corpus

utpote

in illa re jj. -

: utaut

f. 292r)

intentiones

Anonymus,

quando

quiditatem

condiciones

Ar.,

: cc sicut

quando

dispositionem

spirali,

magnitudinem,

apprehendat

apprehendat

ad intelligendum

tam...

linee

L 4% animu (Urb.lat.zoG,

cum

et incuruatur

: cc . ..per

u. 24-29

cJ

(ed., p. 219,95-98)

10, u. 23-2G (p. 424),

ad simplicem

205

‘W(VF~)

O*Ps, FaPa;

ita et intellectum

III

Apparet autem ex hoc quod Philosophus dicit hic quod proprium obiectum intellectus est qujditas rei, que non est separata a rebus, ut

Pb)

f. 28va

et aliter,

similem

(-F,

***

YW(VeP~),

Fa), VeW,

-te

in% Y

Auerroes,

perueniat

intellectiua,

de Bocfeld, enim

se habere

dispositionem

quousque

habenti]

hic]

: Themistius,

carnem

autem

: Ym(V*F,

‘5”

216 dicit

et perperam

durat ))

aut secundum

Adam

-

aliter Aliter

quiditatis,

@*(O*Pi) F@P*

239-240

ANIMA

eorum, aivj eodem &er se hbenti ; unde sicut per naturalia ostenditur quod intellectus qui cognoscit quiditates naturalium sit aliud a sensu qui cognoscit ipsa naturalia singularia, ita ex mathematicis ostenditur quod intellectus qui cognoscit quod zzo quid est eorum sit aliud ab ymaginatiua uirtute que apprehendit ipsa mathematica. Et quia posset ahquis credere quod eodem modo intelligerentur mathematica et naturalia, subiungit quad, si& res s,vnt sepurabiZes a materia, ita se habent ad i&eZZe&zv. 22s Vnde illa que sunt secundum esse separata a materia solo intellectu percipi possunt, que autem non sunt separata a materia sensibili secundum esse set secundum rationem intelliguntur absque materia sensibili, non autem absque materia intelli- 230 gibili ; naturalia uero intelliguntur per abstractionem a materia indiuiduali, non autem per abstractionem a materia sensibili totaliter : intelligitur enim homo ut compositus ex carnibus et ossibus, per abstractionem tamen ab hiis carnibus 235 et hiis ossibus ; et inde est quod intellectus non cognoscit dirette singularia, set sensus uel ymaginatio.

carnem, &, id est alia potencia, d&mzit esse ozrni, id est quod quid est camis, aio sepuratu, puta cum 190 caro cognoscitur sensu et esse carni intellectu, aut eodem aliter se habente, scilicet sic~t circ.w$exa Je &&et ad se zp-mz anima intellectiua cognoscit carnem, que cwz extesfa ~2 dker& esse cwzi, id est dirette apprehendit quiditatem carnis, per 195 reflexionem autem ipsam carnem. dagbr8 Deinde cum dicit : Iterzmz aatem in hiis, quod supra dixerat in naturalibus exponit in mathematicis, dicens quod iterwz in hiis pe sunt per abstractionem, id est in mathematicis, quorum 200 ratio abstrahit a materia sensibili, rectmz se habet si~z&S&YLWZ, hoc est mathematica habent materiam sicut et naturalia (rectum enim mathematicum est, simum autem naturale) : ratio enim recti est cz4m co&kwo sicut ratio simi cum naso ; continuum 205 autem est materia intelligibilis sicut nasus materia sensibilis. Vnde manifestum est quod aliud est in mathematicis res et quod quid erat esse, ut rect.wz et re& esse, unde oportet quod aZio cognoscat quod quid erat esse horum et alio ipsa ; et suppo210 namus ad presens causa exempli quod dualitas sit quod quid erat esse linee rette (Nato enim ponebat quod numeri erant species et quiditates mathematicorum, puta unitas puncti, dualitas linee rette, et sic de aliis). Oportet igitur quod anima 215 aut alio cognoscat ipsa mathematica et quiditates

sec.m. B/r, E&ss

DE

240

CAPITVLVM

(4zgblj-22)

11

autem uidetur est color qui est in corpore ; 270 similiter et quod intellectus intelligit est quiditas que est in rebus, non autem species intelligibilis, nisi in quantum intellectus super se ipsum reflectitur. Manifestum est enim quod sciencie sunt de hiis que intellectus intelligit ; sunt autem scjencie 275 de rebus, non autem de speciebus uel intentionibus intelligibilibus, nisi sola sciencia rationalis ; unde manifestum est quod species intelligibilis non est obiectum intellectus, set quiditas rei intellecte. Ex quo patet uanam esse rationem quorundam 280 uolencium ostendere quod intellectus possibilis sit unus in omnibus ex hoc quod idem est quod est intellectum ab omnibus, cum oporteat esse plures numero species intelligibiles si sunt plures intellectus. Non enim est species intelligibilis 28~ ipsum intellectum, set similitudo eius in anima, et ideo, si sint plures intellectus habentes similitudinem unius et eiusdem rei, erit eadem res intellecta apud omnes. Et preterea manifestum est quod etiam substancie separate intelligunt 290 quiditates rerum naturalium quas nos intelligimus et earum intellectus diuersi sunt ; unde, si eorum ratio esset efficax, non euitaretur inconueniens quod concludunt per hoc quod ponunt unum intellectum in omnibus hominibus : non enim 29s possunt ponere unum intellectum in omnibus intelligentibus.

Platonici posuerunt. Vnde id quod est obiectum intellectus nostri non est aliquid extra res sensibiles existens, ut Platonici posuerunt, set aliquid in 245 rebus sensibilibus existens, licet intellectus apprehendat alio modo quiditates rerum quam sint in rebus sensibilibus : non enim apprehendit eas cum condicionibus indiuiduantibus que eis in rebus sensibilibus adiunguntur. Et hoc sine falsitate 250 intellectus contingere potest : nichil enim prohibet duorum ad inuicem coniunctorum unum intelligi absque hoc quad aliud intelligatur, sicut uisus apprehendit colorem absque hoc quod apprehendat odorem, non tamen absque hoc quod appre255 hendat magnitudinem, que est proprium subiectum coloris ; unde et intellectus potest intelligere aliquam formam absque indiuiduantibus principiis, non tamen absque materia a qua dependet ratio illius forme, sicut non potest intelligere simum 260 sine naso, set potest curuum sine naso intelligere. Et quia hoc non distinxerunt Platonici, posuerunt quod mathematica et quiditates rerum sint separate in esse sicut sunt separate in intellectu. Manifestum est etiam quod species intelligibiles, 265 quibus intellectus possibilis fit in actu, non sunt obiectum intellectus, Non enim se habent ad intellectum sicut quod intelligitur, set sicut quo intellectus intelligit, sicut et species que est in uisu non est quod uidetur, set quo uisus uidet, quod 16) : @~(B&Bl~),

@(pecia

intelligatuf]

jm.

280

um2m]

unam

242

(cf.

244,

adn.

261) 1 85,

206 (ed. Leon., (ed. Leon., lectus

: nullam

03Ps

Manifestum

XLIII,

XLIII,

-

p. 3 12).

p. 37_5)

: cc Et

hominibus

adn. XLII,

280 ideo

(ed. Leon.,

XLIII,

(ed. Leon.,

XIII,

inteK,

; cf.

p. 311). Leon.,

(indiV

contra etiam

tre&,

p. 154,

Auerroem

‘C

non

-

?Fh,

VePs,

: uiderunt

VaF,

242-260

Vnde

Thomas

(p. 411-412),

in III De anima,

a.g, ad 6 (ed. Non

Keeler,

X.III,

-

-

omnes

p. 311).

qui uoluit

: cf.supra,

W, sec.zz. V,

11 75

ex uniuersalitate

adn. ad u. 264-279. XLII,

p. I IO)

forme

;

p. 474a4o-bj)

wzit. CzfeZL, 5, 186-

intellecte

3, 107-11o

unitatcm

uim uidetur

(ed. Leon., 289-297

dhi

et]092. Y cetf

11 12, 95-15 1, cum

XIII,

; De

De eMe et e~~emk,

precipuam

; De

252

271

: propterea

: cf.supra - 113,18)

; Comp. fbeo/., 185,7-16

(ed. Leon.,

W

(ed. Leon.,

Thomam, ratione

15om.o.v~. Q BZ1

sec.m.

p. 112,2g

: cc in hac

p. 112)

sensibilibus]

intelligere

C.G.,

secundum

p. 473b13-474a8)

; COYZ~. &eoZ., I 85, 143-150 XLIII,

Ve,

iam adtulit

u. 7~728

II 75 (ed. Lcon., 285-289

247-249

Od) @,

289 preterea

De rpir. mem’., a.g, ad 6 (ed. Keeler,

111 5,

Commentatoris C.G.,

p. 47ya34-44) (ed.

pr.m.

: Auerroes,

)) ; De spir.

Yc(VFaa)

: dixerunt

nec non Henle,

: haec distinctio

adfertur

5, 132-151

03Ps

: nouam

ad u. 211-214,

patet defectus

De mit. i#teZi., 7, 118-131 p. IIZ, IL 21-26); De wd.

W

p. 1og-110)

concludere... argumentum

Ylb(VePe),

F5),

(-W),

Je6.m.

quorundam

ligentibus

1175

Y1a

intellecte

(ed. Leon.,

)) ; sine nomine : cf. CG.,

: Yia(V*F,

FdaP3,

: cf.supra

Platonici 117-129

in omnibus

constltuere...

Y

261 distinxerunt Y,

264-279

Co??@. deol.,

@(OdPi)

Y?

213

XLII,

Et preterea

intel-

Auerroys p. 108) -

intel-

Jpir. crea.&, a.g, ad 6 (ed. Keeler,

;



scilicet agenti et pacienti, uidetur quod hoc agat Dzhitabit u.&em z.&iqae uZiqkr etc. Postquam Philosophus ostendit naturam intellectus possibilis et illud paciatur ? Oportet enim ea que agunt et et obiectum eius, hic mouet quasdam dubitationes paciuntur ad inuicem in materia communicare, ut circa predeterminata. Et diuiditur in partes duas : dicitur in 1 De generatione. 5 in prima mouet dubitationes ; in secunda soluit Secundam dubitationem ponit ibi : Am..Zius eas, ibi : Aat~uti. a.&em. Et surgit hec dubitatio ex hoc quod supra dixit quod intellectus factus in actu etiam se Mouet autem primo duas dubitationes, quarum ipsum intelligit. Et est ista dubitatio quad, si prima est : si inte.ZZecttis est sim@ex et inpassibilis intellectus est zkfeZZigibi.h, hoc potest contingere et ?LvZZZ! habet aliquid cozwz+wze, ut Atzaxagoras dicit, qgomodo intellectus potest intelligere, cum z?z~eZZjge~eduobus modis : uno modo, quod sit intelligibilis secundum se et non secundum aliud, alio modo, sit patÇ quoddam et de ratione pacientis hoc esse quod habeat aliquid sibi adiunctum quod faciat uideatur quod habeat aliquid commune cum ipsum intelligibilem ; sii autem @se secundum se agente, quia z%z q~a~tzmzest aliquid cozwzanezhirq~e,

dzybzz

15

4agba6 20

10

: Nir(p,

Ar. Ni 24 intelliget] ligibilem +

W)

1)

:

T(78

sit (=

G solum

(=

@(pecia

16)

G Aut in materia)

29 quidem Npra, Np2

p

@,

: autem

I+L$;

cJ. Siwek)

V, p

9 erit

: @(BolBI1),

sicut

6) : Np*@, autem

@(OaPi)

‘I”

p

Np

Np*(cz,

lxr)

43oa1

Pt@,

inpassibile]

p.

T(32-35)

IJJ*), 29

V(uU),

: specie

Ni(-p),

per, sec.m. re, ?T(S) est aut

(=

Npra, T(34)

&EL

4

: intek

(= &J ypcqqmdq cd) V(deff), Ni (-p), Np : + in qua in intellectu V(A), Ni (-S*v)> Npm, : grecum V(A) enim q~ : om. V(deff), Ni* 4 namque V, Ni (-p), T(79) : et quod sic speculatum est V : et quad sic scibile NIZ

in tabula

3 quidem]

Ni, Np (et WZ. Npra),

WJ(VeP5),

-lis

T(28-32)

intelligibile

rasa Je6.m. 0*

v

FS),

Np*,

(cf.

z&&.fr

T(II~ tantum) : m. (co&gr. ceff) : est Oa : inerit V, cp

: Yu(V$F,

4z9b23

Nr

est mg.) Sr@

&e@&zxLr$e

: un+. Ni* : + scilicet

V(detf),

et sic scibile

Nir, Np, @),

ubi

yo),

sit (specie mixtum

2

pmf

V, Ni2

9 illud

Y?c(BblFa)

(=

13 utrisque]

&x&o

L)

utrique

Ni (-cp), Np, T(120)

‘3%b

; Jed cf. Ar.,

:

illi

429b2I

ez?z. Yre

: 429b29. : Themistius,

pati

a.6, arg. I ; C.G.,

11 77

In de anima II-III,

: cc omnis

in 1 Phisicorum

16 in materia communicare (cf. 44-45 communicant : cf.supra 1 5, 4o3ai6-17 ; III r, 429ar8-19. 30-31) : cc patitur enim nichil quod non communicat materia K); Anonymus, Iti de anima II-III, f. 2ora communicant in materia cum alio ~1; uox cc communicare in materia I) tritissima est apud Thomam a.r ; d.rz,q.r,a.2,ad2; d.r3,q.r,a.4,arg.T; InIIIJerzf.,d.l,q.r,a.2,adj,etc.; cf.praecipueDetier., XIII, p. 488b28-30). 17 in 1 De generatione : cf.Ar., De ges. ef torr., 1 3 r4b2G-27, 324a34, b4-7, etc.

9 Anaxagoras f. 28vb (ed., p.

h II Xerzf., d.3,

201,68-72

: +

: intellectui

Ni (-9,

iam a commentario q.ro,

; si

28 pmf

4-5

dicuntur

Anonymus,

/af.tT$zJ)

Np

a res enim naturales

p.

est

Np, Np, T(37)

B.iV.

V(deff),

$vov

IG in materia]

NI@ecia

28 specie

= Bo, Pu&

: uero

(= &xdvcpceff)

0Wrc)

CZ &’ E~?J P) NiNp

Np*, Nprb

V(def$

intellectu

enim)

N?(vp,

Np*, Nprb

autem

XU,

(= T(y

xti),

-git

: si

V

ceh’)

agentis

passibiles

221,

(ed. Ixon., f. r9vb

: uAgencium

et pacientis

[r9ob29-rgra22]

:

quoniam

q.r,

et paciencium

est commune

est determinaturn

aliquid, B.

eadem est materia... quod est subiectum rg supra

: ITI2,

25

maiorem

subponit

et materia, 42gbg.

alibro

De generatione

per cuius communitatem

illud

L -

Aliter

Albertus,

agit et aliud patitur,

;

111,

LIBER

CAPITVLVM

ipsum est inteZZigibiZiset @OSseczmdm aZh.td,inteZZigibiZe ar&em in quantum huiusmodi est .wz,wz~ specie,

sensu, pati dicitur sewzdwz aZiqkd commme, id est hoc quod est pati commune est et ad passionem que est in contrarias dispositiones, sicut est prima passio mutua in rebus naturalibus que communicant in materia, et ad pati quod dicitur secundum 45 receptionem tantum ; intellectus igitur dicitur pati in quantum est qztodam modo in potencia ad zk$e.Z&ibiZia et zicbiZ eorum est a&v, a&e qaam &eZZigat. Opot-tet azite sic esse sic.& contingit in _tab&a in qua nicM eJt aeta SC+WZMZ, set plura P possunt in ea scribi ; et hoc etiam accidit in inteZZec& possibili, quia nichil intelligibilium est in eo actu, set in potencia tantum. Et per hoc excluditur tam opinio antiquorum Naturalium,

sequetur, si hoc non solum est intelligibile set intellectus, quod etiam alia intelligibilia sint intellectus, et ita omnia intelligibilia intelligunt ; si aatem est intelligibile per hoc quod habet aliquid sibi admixtum, sequetur quod habeat aZ.iqzkd aliud q.vod faciat Z~W.BY h$eZZigibiZesi& et aZia que 35 intelliguntur, et ita uidetur sequi idem quod prius, scilicet quod semper id quod intelligitur intelLigat. 4zybzg Deinde cum dicit : .A.&pati qztidem etc., soluit premissas dubitationes. Et primo soluit primam, dicens quod, sicut 0 jv-i.vs distinctum est de passione cum ageretur de 30

turn)

16) : @l(BolBP), @(04Pì) : adiunctum @, V3PV (cJ

capra a. ZJ)

4em

CP (Bee non, sec.m.

Bo~V6F~P)

@(pecia

VF4aP

: inter

+- rasa

PgVTV3

27-28

intelligibile

specie

intelligibilis

uideatur

esse

-

unum

specie

intelligibilitatis id est illud

: cf.

supra

11 11, 417bl5,

K quis modus

formam

oppositam

De

anima

uti solent sicut

enim

azzima

f. 13rb

; Paris

Auerroem, cimus

B.N.

Scieka

Thomae

lat. 16135,

k

49-50

nuda ))

: Ps.-Petrus

Univ.

171

: quoniam XIII

2344,

; cf.

f. 4gr

f. 2ora

Berlin

Lat.

II-III,

+

: cc cum

f. 2ora

: cf.Ar.,

In Mef,,

codices,

usitatam

fuisse.

lib. II-III enim

De gwz. ei torr.,

quorum -

p. 3 16, 13 quasi tabula

nuda in qua nichil

Qu, 906,

f. 156~)

: ccVnde

quidem

: ccoportet

II 4-5,

ubi

Aristoteles

priuationem addunt

))

intellectum

cum

libri

recipi

est actu

; Adam

et

0~rasa )),

ueteris

ea que recipiuntur

scriptum

comparat

dispositio-

translationis

nuda in qua nichil

est actu

est

est intelligibile

huiusmodi

sunt F’gv6F/va,

Commentatores

de anima,

intellectus

praecipui

est intelligibile

aliquid

43 in contrarias praecipue

esse in

siue intellectum

in eo quod

: Ninter

X 6, in lo>jbl4-i7

consimllia

intelligibile

set, unum

50 tabula]

(-F6)

Y

uidentur

omne

mix-

43 in Q, F6Ve,

@

hoc

enim intelligibilia

f. 4gr)

40 prius mutua

tabula

id quod

autem]

: ccomne intelligibile : uautem, pro : 11 ~1, 417b2-5.

p. 202, 6-7 )).

: cc est

esse sic sicut

2344,

non nulli

medium Ex$odio

Hispanus,

Univ.

In de akva

44 passio

in tabula

intellectum,

; Albertus, ; Thomas,

sit

In de ar~ìmu _?I-III,

scilicet

))

per sui speciem

ante saeculum

49

42gb2g

34 intelligibile]

ce#

in

depictum

;

L de

de Bocfeld, est in potencia

ad

nude que potest recipere omnes formas : sicut enim tabula nuda non patitur ita quod transmutetur cum magis perficitur per eas, similiter intellectus... ~1; Anonymus, G1o~~a & Eih. (Mss Paris B.N. lat. 1 i 1 t6, f. 123~ ; : KVnde anima comparatur tabule nude ~1; Arnulfus Prouincialis, Dihio .rciewiawz (Mss Oxford Merton io4ra) : cc anima in sui creatione est sicut tabula nuda in qua nichil depingitur )) ; Anonymus, Q, & freJlibro$ de p. 266, 61 ; cf.p. 297, u. 243) : ((intellectus est sicut tabula nuda )). Vox tamen a tabula rasa )) inuenitur apud C.2.12,

f.

bea&aditie

in mss Oxford

: Anonymus,

Bodl.

Ia a!e mima

actu scriptum

est ))

(ed. Venetiis Digby

; Petrus

Naz.

Hispanus,

X 5 (ed. Alonsoz,

15 52. t. IX,

236, f. 185r-iSgv,

uet. (Roma

V.E.

f. G4va>2), saec. XIV;

828, f. 44vb)

Q. i8 de anima

t. 1, p. 37j,

14)

sed a quo et quo tempore Venezia

(ed. Alonso,

: cc nuda

Mare.

: cc et comparat

2.L. ipsum

520,

hoc opusculum f. ggr-v;

ad tabulam

t. SI, p. 65, 19) : ccAnima

est tamquam

tabula

rasa ))

; sed

vox

creata

in Latinum

cf. Préf.,

rasam,

dicens

quod

est imperfetta

(( tabula

translatum

p. 218*,

adn. sicut

rasa )) praesertim

est, nes-

I). Legitur

est sicut

tabula

tabula

apud rasa in

rasa >>; Id.,

consueta

est apud

: cc Anima... creata est nuda, quasi tabula rasa in qua nichil depingimr 1) ; II %7 (p. 87, Gi2-(514) : cc duplex est natura intellectus... una est possibilis, ut tabula rasa, nuda ab omni pittura )) ; Rolandus Crem., h III Se& (ed. A. Cortesi, Bergamo p. 1093) : cc creatur anima sicut tabula rasa )) ; Odo Rigaldus, In II Se&., d.1, Pars 2, in anima creatur sicut tabula rasa )) ; fine (MS. Troyes 824, f. iiivb) : (anima rationalis) (( creata est sicut tabula rasa )) ; d.17, q.3 (f, t4ovb) : cc De boao, tr. 5, q.1 (ed. Col., t. 28, p. 239, cf. p. 264, 2) : cc anima est sicut d.23, q.4, a.1 (f. ij3vb) : cc fatta est sicut tabula rasa 1) ; Albertus, tabula rasa n ; Id., De anizw, p. 67 ; p. 42 ; Me& ed. Col., t. XIV, p. 7, 63 ; Bonauentura, In II Se& d.24, P.I, a.2, q.4 (ed. Quaracchi, t. 11, p. 56ga) : uanimam esse creatam sicut tabulam rasam 1) ; d.39, a.1, q.2, S.C. (p. goib ; cf. conci., p. gozb) : cc anima creata est sicut tabula rasa )). Quod theologicum effatum ipse ‘I’homas etiam turn laudat De aer., q.7, a.1, ad 9 (ed. Leon., t. XXII, p. intellectus... noster... tabule rase comparatur 1) ; b Ierezziavz, XI (ed. Piana, t. XIII 4, f. lj ; CG., 11 83 (ed. Leon., p. 32ib23), pro e scienciam omnem )) (quod habet codd classis S), legendum uidetur cc scienua... a scienciam omnium I> (quod habet exemplar Parisiacus x). 3 g obrutam : Augustinus, Soliloquia, 11 xx 3 5 (P.L. 32, goz) : cc Tales sunt qui bene discipbnis liberalibus eruditi ; siquidem illas sine dubio in se obliuione 0brafa.r eruunt discendo et quodam modo refodiunt 1) (cf. 34 : cc obliuione... sepultum ))) ; R&., 1 1v 8 (CSEL 36, p. 24) : cc dixi quod disciplinis liberalibus eruditi sine dubio in se illa obliuione obrutas eruunt discendo et quodam modo refodiunt. sed hoc quoque inprobo )) , . Boethius, In Cicemh Topica (loc. laud. in adn. sup., p. 3gr, enim necdum in 1n Jomrz. Scip.,

p. 336,87-93);

1 xir

7-10

C.G.,

(ed. Willis,

11 74et

; cf.1 x

De qaanfifafe

24 (CCL

Nemesius,

p. g3-96;

fuit )), cf. Thomas,

xv

In C&ronis

; Ps.-Augustinus,

)))

ahzae, xx 34 (P.L. 32, 1035 ; cf.Retr., 1 SII ; cf.M. ‘I’estard, .%j& &gUjn et Cjcérw, II, ; fragm. De dii.r ef praewuioniba~, ed, Orelli-Baiter, De nafwa bomih, (ed. Verbeke-Monche, p. 3i, 73-88) ; Boethius, obliuiosam corpus inuehens modem )), cf. Thomas, Ta, q.84, u. IO : cc e# a#j,+za, c. I (P.L. 40, 781 ; praesertim : cc Corporeis uero passioni-

e quo Augustinus, XE

Boethius,

(ed. Fortescue,

ad corpus

est quid

Yra

FaPs

34, p. 14) ; De Trjn., libere

i3-16

unionem

. . oblitus

(ed

(CSEL

t. V, Pars prima, XI,

propter

37-38 etiam

Y1b(VeP5), LV, 03P5

: intellectum

88 intelligatur

2

yg obrutam @, FK : oblitam ‘PIa (-Fe), nOa, V : Yc~B@F~,J : cm.cetf intelligibilis VeViP : intelligibili B@ : intelligi Q, FEVéV : 77 intelligens Q*, W, F-Pa : intellectus @, VFVeVePb : quod intelligit : intelligitur Ps : intelligat c& g2 intelligitur] -gatur @

FS),

sappi. w9.z V*F,

V u’&t,l VF

: Cicero, Twc., 1 xxw ; Epkf., VII I 83 ; uerba Ciceronis

a.4

: ?I’n+~~*F,

Y

61 autem

(ex

p. 33)

p. 16, 29-30, M. Tullii

W(O*Pi) Ps

cf.Ar.43oa4

Bbl;

56 Platonis CSEL

(-n,

: intellectus

KY

p. 49, 9-23

83 (ed. Leon.,

XIII,

10, p. 43).

; p.

p. 47oaio-$8

Cf. ipse Thomas, 32rbr7-2o

De .wY., q.10,

et 322bi4-33);

: cc

2,

1-6) : cc Anima

contagionis autem

corporeae

Perperam

ergo

e obumbratam tionem arg.

indumento

in hoc luteum uerbum 1) (quo

ad corpus

4;

p. 246,

h S-g)

Tupica (Ioc. quidquam

corpus

euoluta,

e obrutam

>j, quo

re uera uerbo

>>,sed ut aliam

ZII Senf.,

d.35,

q.2,

: cc ut discere

nihil

laud.,

23)

p. 3gr,

esse id quod

in illa absolutissimae

acies eius terrenae

obraifw,

usus

dottrina

a.2,

; De

uer.,

Y>

discere

1

nihil

quam

aliud

reminisci

suae specula

tenebris

obliuionis

fortius

q.8,

proposuit a.3,

; 58(ibid.,

et recordari

;

a.i,

))

K) ipse

exprimitur,

4) : Kita nihil ; Augustinus,

Dil%nitionum, -

$e#f.,

ut dicit

rr

q.1,

xx

Tuc.,

a.2, sol.

i

1 xxrv

d.43,

q.1,

in a.1,

37 (ed. Pohlen2,

Y); Boethius, 32,

)). -

)), Yiv

per coniunc-

In I Jenf.,

34 (P.L.

Postquam

caecatur

in e oblitam

: ccobumbratam

nisi recordari

asinae,

considerat.

claritudine Yra

Thomas,

: Cicero,

discere d.33,

uisionis

p. 62,

reminisci

est aliud

De qaaafifafe

Zn III

perfectissime

correxerunt

ad 4, ed. Decker,

in libro

Thomas,

peritiam

suae ingenitaeque

uiuidius

60 addiscere

p. 247,

rerum

ab illa

atque q.1,

Isaac

ad 3).

sit nisi recordari

omuium

caligosa

h Beef. De Th.,

quam

sit nisi recordari

: cc ut discere

dicitur

uelut

exprimeret

qla 2, arg.

aliud

Platonica

est Thomas,

doctrinam

puritatis

admixtionis

1033)

: Naddiscere

In Gjcerofzz?

: cc nec non

aliud

est aliud

: CIaddiscere nichil aliud esse quam reminisci )) ; q.18, a.7, u. 94-95 : e discere dicunt esse idem quod reminisci >>; C.G., 1174 (ed. Leon., XIII, p. 47oar8) : cc addiscere dixit esse quoddam reminisci )) ; 11 83 (p. 322b34-33) : cc discere non esset aliud quam reminisci jj ; Za, q.i 17, a.1 : cc ut sic addiscere nichil aliud sit quam reminisci R); h Mef., 1 17, in gg2b33-gg3a2 : CC quasi addiscere nichil sit nisi reminisci >). 64 Non autem : 43oa3. 73 supra : 111~.,42gb2i-22. 82 supra : per ipsum intel70 supra : 1126,423b23-26. ligere, EI r ; per id quod intelligitur, 111 42gbro-22. gi in IX Methaphisice : Ar.,Mef., IX 10, 103 ia2g-33, ad sensum ; axioma tamen Aristoteli saepius attribuit Thomas, uelut In Boe#. De Trh., q.4, a.2 (ed. Decker, p. 13) ; h IV Xeaf., d.49, q.2, a.r (ed. Piana, VII, f. z48va G 14) ; De w., q.13, a.3 (ed. Leon., XXII, p. 425, u. q.3, a.2 ; Irr Perierm., 1 i4, n. ig ; De malo, q.16, a.7; IIIa, q.10, a.3. quam

recordari

1); De aer., q.10,

a.6, u. ij-r-rl2

2,

140,

221)

; P,

c_4~1nmv~m (43oa2-y)

103

jn potencia in ordine intelligibilium, nec intelligit nec intelligitur nisi per speciem in eo susceptam ; Deus autem, qui est actus purus in ordine intelligibilium, et alie substancie separate, que sunt medie inter potenciam et actum, per suam essenciam et intelhgunt et intelliguntur.

quare non semper intelligibile intelligit ; quod ideo est quia .& rebus Z&enHw~ materiam species non est intelligibilis secundum actum, set secundum potenciam tantum, intelligibile autem in 11s potencia non est idem cum intellectu, set solum intelligibile in actu, unde iZZkque habent speciem in materia wz inerz?iMeZZe&J,ut scilicet intelligere possint, quia i&eZZe&f taZimz, id est intelligibilium, est quedam poten&z sine aa,teka, iZZadatitem quod 120 est in materia est i&eZZig&iZe,set in potencia tantum ; quod uero est in intellectu est species intelligibilis secundum actum.

*** Deinde cum dicit : Nwz LZZ&FZ semper,respondet 43oas ad obiectionem que erat in contrarium, dicens quod, ex quo intellectus possibilis habet aliquid IIO quod facit ipsum intelligibilem sicut et alia, restat ut consideretur cawa BOB xezvjer i&eZZzien&, id est @(pecia 16) :

120 illud

: Thomas

pro uera lectione

explicare

: cc illi

B (=

nititur

scilicet

intelIectui

J)

‘5!’ Y’m(V*F, lectionem

FS), Y?(VeP~),

(quae re uera scnsu caret)

&X&JC+ cetf), quam

ExpoGfio .Gb. IMII de anima,p. Zj,

:

W(BolBI1), @(OdPi)

ueram

lectionem

pC(BblFa) quam

habebat

; Anonymus, h de anim ILIII, 203, 73-74 : cc illi autem intelIectui,

109

habebat

translatio

translatio

Vetus

3 I 8, 3-5

f. aora-rb

p.

scilicet

; Albertus,

217

: CC autem,

possibili,

aliquid]

Noua

id 0

43oa8

et explicant

: ciIlud

conuenit

semper

1) (=

eius expositores

pro set, intelligibile,

&&vo

intelligibile

Vat. Graec.

: Ps.-Petrus

id est species esse D.

253),

Hispanus,

intelligibilis,

inerit



ut -

agens

: cf.

Préf.,

p. 178*-i81*.

20 supra

: III

1-3.

cw

adtz.

LIBER

INTELLECTVS

AGENS

NON

PRINCIPIORVM

111,

CAPITVLVM

IV

219

ipsum est uisibilis, hoc autem solummodo lumen facit ipsum esse actu colorem in quantum facit dyaphanum esse in actu ut moueri possit a colore et sic color uideatur ; intellectus autem agens facit ipsa intelligibilia esse in actu, que prius erant in potencia, per hoc quod abstrahit ea a materia : sic enim sunt intelligibilia in actu, ut dictum est.

HABITVS

SIT

(#OalO-18)

>

50

*** Inducitur autem Aristotiles ad ponendum intellectum agentem ad excludendum opinionem Ha- 55 tonis, qui posuit quiditates rerum sensibilium esse a materia separatas et intelligibiles actu, unde non erat ei necessarium ponere intellectum agentem ; set quia Aristotiles ponit quod quiditates rerum sensibilium sunt in materia et non intelli- GO gibiles actu, oportuit quod poneret intellectum aliquem qui abstraheret eas a materia et sic faceret eas intelligibiles actu.

Deinde cum dicit : E,f hic intelZectzu, ponit 43oal7 quatuor condiciones intellectus agentis, quarum 63 prima est quod sit separabih-, secunda quod sit in~assib.iZis, tercia quod sit ~MS&&LS,id est non compositus ex naturis corporalibus neque adiunc-

Vnde dicit quad est habitus .M Lwzw~,quod quodam modo facit c0.Zore.rexistentes in potewia esse 45 a& coZores. Et dicit c quodam modo >>, quia supra ostensum est quod color secundum se @(pecia

IG) : @(BoW~),

autem]

2G

uero

2G-42 Huius

-

potencia

sententia

quorum

)), secundum

procedere

agnouit, in esse fecit

et iste dicitur a

agentem dicit

esse

p. 3g*),

sunt

prime

quibusdam

autem

habitum

qui est ex omnibus

Lebre

vom NOI3

IIOIHTIKOZ...

qui dicit intellectum uerba re ucra

Alberti,

agentem

qui

opinio

(et ipse

fuit Philippi

,Sitz.

Sol.).

enim

Themistio (cf. Arch.

Quod

eum ))

Ak. d. W., attribuit d’ht.

; cf.

-

principiorum

: 0%~. CO&

stippl.

agentem...

etiam

et litt.

Tbome.

Quidam

Anonymus Abt.,

quae du M.A.,

ponit 42,

quad

propositiones

enim

declaratum

per intellectum

est illuminans

>> q.31,

Questio,

ig7j,

a.2,

autem

philosophi cause.

dixerunt

Quidam

Mittelalteriicbe

: MSeptima

Themistio

agentem

p. 83-92).

Textw

-

opinio

ipsum

habitum Dewkg

esse habitum

esse

sequcntia,

p. 459a,

5

2)

:

quae intellectum Alia

esse

ijo7

(cf.

habitum.

principiorum.

uero

Themistii

Et illi

sicut

false intellexisse

omnium L II

Arisf. prima, uidetur

intelligibilium,

Jmt., d.17,

Prhf.,

Quidam

R. UmbiZdwzg oh

est etiam

Cf, ipse Thomas,

habent

kkw.v Zibrorwz de ahza

a. d. Oder

: Anonymus

e

qua opinione

qui sunt in anima.

J. Lindholz,

et Clara, Frankfurt

prime

(ibid.,

;

Anti-

in nobis non

)). De

enumerat

10~0

est agens

intelligibilia

Contra

Albertus

intellectibus

contraxit

(ed. Grabmann,

intellectum

agentem

principiorum

attribuit

intellectis

dicere

alias opiniones

ig3G, 4, p. 90)

hanc opinionem

naturaliter

sed non

: uquidam

ea (iam

magktrali

et speciem

quidam

2G

propositionibus

ex omnibus

rette

goG, f. isGr),

agentes

;

tamen

Qu.

possumus

Aristoteles

constitutus

esse habitum

opinionem do&.

; duas

Lat.

p. 24g*-251*.

sint

: CC habitus

Alberti

et beati

Philos.-hist.

enim

sole

principiorum

est habitus

j>, qui perperam

ipse

eas intendebat

))

(Berlin

Pr&

a primis

: a Non

quod

expositionem Egidij.

ad intellectum

dixerunt

principiorum

dicere

t. s>, p. 4jTb)

quad

In de an&a

scripsi,

intellecta

(u. 498-504)

principiorum

Vnde

intelligibilibus

d. Bayer.

Auerroes

non est nisi habitus

viam Alberti.

spectantibus

speciebus

esse habitum

agens

de Bocfeld, redactione

sunt quod

erit habitus : (( una dicit

p. 419b,

Quidam

Cancellarii

et opinati

agens

secundwn

specialibus

perperam)

enim

et addit possumus

intellectus

)) (cf.

opiniones.

Ipse

etiam

q.5 1, a.2, arg. 1 (ed. Borgnet,

cum infeypretatione

in tres

Ps.-Adami

agentis,

Antiquorum,

a.2, q. (p. 457b)

cause...

in Ps.-Adam

de hac

496).

(p.

neque

tunc intellectus

>) faciunt% q.55,

: KDe

f. 7fr

502

; ergo

agens

inueniuntur

; cf. quae

intellectus

quidam

5’. u’e bo,wk,

dicitur,

est habitus erxendatw

diuersificati

actione

24-25

FS),

ititi. Y

ad litteram

uidentur

acquisitorum,

intellectus

modo

aliquem]

111 5, u.

sine

ut intendebant

(( habitum

quad

pwactuath

Auerroem, sed non

Albertus,

Si uero primo

uerba

esse

intellectorum

et eternum),

mentionem

: haec

interpolata

introitum

: Y1a(VzF,

Y

G1-G2 intellectum

Thomae

unum

@(O*Pi)

@

q.2,

quae a.1, in

: cc Vnde apparet falsum esse quod quidam dicunt, habitum principiorum esse intellectim agentem I) ; C.G., II 78 : ccquidam dixerunt intellectum agentem esse habitum principiorum )) ; Q. de anima, q.3 (ed. Robb, p. agentem non esse aliud quam habitum principiorum indemonstrabilium in nobis >). 34 hic : 43oaiT. 3G-40 habitus - potenciam : cf.ipse Thomas, C.G., 1178 (ed. Leon., XIII, p. 4g4aio-12) : KSed accipitur habitus secundum quod diuiditur contra 37 frequenter : uelut Ar., De gen. ei cow., 17, 324b17-18 ; AM., priuationem et potenciam, sicut omnis forma et actus potest dici habitus >). 39 distinguimr contra priuationem : h., Ca&, IO, 12a2G-l3a37, a Boethio transl., A.L. 1, p. 32-31 ; VIII4, lo44b32-34 ; XII 3, to7oat1-i2. Top., 1 11, loGb21-28 ; 11 g, i14a7-i2, a Boethio transl., A.L. V, p. 23, 17-24 et p. 44, 8-13 ; Met., V 12, loiSa34-3y. 46 supra : II 14,418a2Gbl3, cum comm. Thomae 11 14, i-131 et 342-387. 53 dictum est : 111 3,43oaG-9, 54-G3 Inducitur actu : Auerroes, 111 18, u. 9G-98 (p. 440) : cc Et omnia ditta ab Aristotele in hoc sunt ita quad uniuersaIia nullum habent esse extra animam, quod intendit Plato. Quoniam, si ita esset, non indigeret ponere intellectum agentem >) ; cf. supra 1 4, I io-i I i, cum adn. 57 et intelligibiles actu : hanc conclusionem non diserte fine (ed. Piana,

(ed. Leon., CCQuidam

posuit

VI

XIII,

uero

Plato,

2, f. 3 srb

E)

p. 494a3-5)

crediderunt

cf. Henle,

102,

§

2)

intellectum

p. 154, no 43, adn.

2.

34

:

SRNTRNCIA

220

LIBRI

TERCII

INTELLECTVS

AGENS

NON

SEPARATA

go

SIT

SVBSTANCIA

>

Occasione autem horum que hic dicuntur, quidam posuerunt intellectum agentem substanciam separatam et quod differt secundum substanciam ab intellectu possibili. Istud autem non uidetur esse uerum. Non enim homo esset sufficienter a natura institutus si non @(pecia @,

: cT?(Bu*W),

16)

84 non]

Bbl

stippi.

(cf.

pewum

C.G,,

int~pwzxkre

om. cert 69-70

mus potentia humane

))

sicut ille

thhtw

; Auerroes, ; Adam de Expositio

111 t9, u. 8-10 Bocfeld,

lib. II-III

differt

aliquid

quod intellectus

tamen

est separabilis,

dam

t-amen dicunt

omnes

(ed. Keeler,p. f. z9ra-rb et non

ad hoc quod ipso,

set ab alio.

niora

addere,

Il1

)), secundum

1, 317-338.

nec non

Piato,

De malo, q.16,

a.12,

; cc Quoniam

aptitudine

Necesse

dum fatti

(-ne ergo

f. zorb

: tcHoc

agentem ; nos tamen

1 (separatus q.2,

f. 3ovb 5, 354-363 &mt

intellectum

processit,

neque

usque

et in anima positi

existere rationem

has differencias... adfert

(haec

87-88 V*F,

Quad

dictum

-

PgVeV,

separata

T,

OaPs

Y1bc,V* :sicut

;

dicimus

est, 1). -

quod

omni

VF,

(qzi Pg :

: et

6j-6g

autem

patitur

inter intellectum

dicentes

quod

hic non

assignat

Ps.-Petrus

esse

recipit

est sepa-

quodam

agentem

licet sit inpassibilis ; nec etiam

sicut

mixtus,

intellectus

Aliter

quia nec etiam

possibilis

possibilis, possibilis

neque

sunt quod )). -

dici-

set soli

: e Et ideo in hoc quod

autem

differenciam

autem

anime,

non passibilis

possibili

et est inpassibilis,

p. 204

in quantum

non

conueniencias

cum intehectu

intelkctus

assignat

autem

et est etiam tres

; quem

et immixtus

dico

et est inmixtus...

et possibilem,

modo,

et possibiet inmixtus,

est actu ens. -

inmixtum

conuenienciam

Qui-

et inpassibile

set diflerenciam,

: 429bT ; inpassibilis : 429ax3 ; inmixtus : 42gai8). 90 quidam : ; sed praecipue, praeter Auerroem, Alexander et Auicenna, secunp. 233, 7-ii), adseuerat Thomas Ia, q.79, a.4; De Jpk.weat., a.10 93-ioo Non enim - homine : Themis(ed. Leon., XLIII,p. 314). a.1

(ed.,

unumquodque enim

L ~~WVZ z%&z&z

: cc dat

1) Albertus,

possibilis

possibili

et impassibilis

materialis,

conuenit

inpassibilis, habito,

intellectum

que a natura

82 ostensum]

Bbl) per

IIO ut

connaturalis,

et actu ens, intellectus

(frustra

cuius gracia

possibilis

intellectus

d.17,

f. 4gv)

est separabilis

et inpassibilis

: Il1

sicut

2344,

est omnino

potencia

cod.) finem

ab Aristotele

II-III,

; Dezkf.isteU.,

eorum

Univ.

agens

Themistio,

+

quod)

separatus

est abstractus,

In II re&

hoc

est anime

; et in istis tribus

; Bologna

et in eo quod

eum qui potencia

aptitudini

ad 1

magis

intellectus

corrumpitur

82 supra Thomam, ut, auctore

per

iste intellectus

tamen

quod

inter

(-VSF, : om. Y1a

03P5

107 homini]

homini

quam intellectus

intellectui

ut Y

PgVTV,

cetf

: ccEtest

autem

et inmixtus

conuenit

attribuatur

: ccintellectus

a corpore,

materia

inpassibilis

f. 292v

conuenienciam

modo

est : 43oali-13.

in bona

haberet

est bone

anima

79 dictum 1176,

actio

etiam

et omnino

23-27

est separabilis

separata

eodem

(ed., p. 223-224)

rium

: cc et iste

p. 322,

et forma

em. @, PgVeV

intitulauerimus,

(Urb.lat.206,

philosophi

C.G.,

sistit

eadem

(p. 440)

hic assignat

~26,4-7);

tius, nem

sibi

7g sicut]

Y1c(BblFa)

: propterea

; unde est magis inpassibilis possibili; in hoc ipso >>; Anonymus, In de unimu agens

agenti,

est x

s fere

dum Thomam,

hec

F, Ed4

est inmaterialis)

de anima,

quia

quod

intellectui

ut uisum immo

quod

cum intellectu ab

lem, dicens

conuenit

.w.m.

T”(fiP6),

8~ et materia] et intellectum]

possibilis

conuenit

secundum

ad hoc,

In CZ?tinkw (hoc

FS),

O3)

f. zgrb (ed., p. 224-225)

et si maxima

ratus et inmixtus,

non

sufficit

JW. ctim ViPe,

inmixtus

facit intellectus

(0.~.

g8 possibikm

: Themistius,

intellectum,

))

: Yla(V*F,

Y tr. Ybc

Nec

possibili

est separatus,

Hispanus, sicut

: om.codd

113 preterea

et in hiis -

agens

W(O~Pi)

an#e 85 nisi

II 76)

ANIMA

haberet in se ipso principia quibus posset suam operationem explere, que est intelligere ; que quidem compleri non potest nisi per intellectum possibilem et intellectum agentem ; unde perfectio humane nature requirit quod utrumque eorum sit aliquid in homine. Videmus etiam quod, sicut operatio intellectus possibilis, que est percipere intelligibile, attribuitur homini, ita etiam operatio intellectus agentis, que est abstrahere intelligibilia ; hoc autem non posset esse nisi principium formale huius actionis esset ei secundum esse coniunctum. Nec sufhcit, ad hoc quod hec actio attribuatur homini, hoc quod species intelligibiles fatte per intellectum agentem habent quodam modo pro subiecto fantasmata que sunt in nobis, quia, ut supra diximus cum de intellectu possibili ageretur, species non sunt intelligibiles in actu nisi secundum quod sunt abstracte a fantasmatibus et sic eis mediantibus actio intellectus agentis non posset nobis attribui ; et preterea intellectus agens comparatur ad species intellectas in actu sicut ars ad species artificiatorum, per quas manifestum est quod artificiata non habent actionem artis, unde, etiam dato quod species fatte intelligibiles actu essent in nobis, non sequeretur quod nos possemus habere actionem intellectus agentis. Est etiam predicta positio contra Aristotilis

tus organo corporali, et in hiis tribus conuenit cum intellectu possibili ; quarta autem condicio est quod sit in actu secundum suam substanciam, in quo differt ab intellectu possibili, qui est in potencia secundum suam substanciam, set est in actu solum secundum speciem susceptam. Et ad 7j has quatuor condiciones probandas inducit unam rationem, que talis est : ugem ed hm-abzlh~ paciiente ei!@kvz>iz4m actiuum materia ; set intellectus agens comparatur ad possibilem sicut agens ad materiam, sicut iam dictum est ; ergo intellectus 80 agens est nobilior possibili ; set intellectus possibilis est separatus, inpassibilis et inmixtus, ut supra ostensum est ; ergo multo magis intellectus agens. Ex quo etiam patet quod sit secundum substanciam suam in actu, quia agens non est 83 nobilius paciente et materia nisi secundum quod est in actu. 70

~QVOD

DE

utique

presumpmm haberet

ad hoc quod

. oportet

esset

igitur

Animaduertendum

est pcrfectio

naturae

habet

hec a natura), apta nata

potencia

potenciam, palam

ad intelligere

intellectum

est ad Aristotelis

humanae),

quam

quia

sequentem

autem

et humana idonee,

anima

set assequi

penici,

per6cin-w

uerba

Themistium

ab eo didicit

Thomas.

perfectionon

autem

usque

necessanichil

quedam iio

a se insig-

supra

:

95

100

105

110

ii5

120

CAl’ITVL,VM

(43oa18-20)

IS

facere, scilicet inmateriaha, et per hunc modum ea que sunt intelligibilia in potencia facit intelligibilia actu : sic enim et lumen facit colores in i60 actu, non quod ipsum habeat in se determinationem omnium colorum. Huiusmodi autem uirtus actiua est quedam participatio luminis intellectualis a substanciis separatis, et ideo Philosophus dicit quod est kgt /&&.r, tit Z..z?zen, quod non 4s competeret dici de eo si esset substancia separata,

intentionem qui expresse dicit has duas differencias, scilicet intellectum agentem et intellectum possibilem, esse in anima, ex quo expresse dat intelligere quod sint partes uel potencie anime et non alique substancie separate. Set contra hoc precipue uidetur esse quod intellectus possibilis comparatur ad intelligibilia ut in potencia existens ad illa, intellectus autem agens comparatur ad ea ut ens in actu ; non autem uidetur quod idem respectu eiusdem possit esse in potencia et in actu ; unde non uidetur possibile quod intellectus agens et possibilis conueniant in una substancia anime.

@(pecia

IG) : @(Bo~BP),

potencia

-

in potencia

184 potencia]

123

dicit

anima enim 43oa2. xxr~ 168

est hoc

FS),

Deinde cum dicit : Idem mtem e$t etc., deter- 43o=p minat de intellectu secundum actum. Et circa hoc duo facit : primo proponit condiciones intellectus in actu ; secundo ostendit condiciones tocius 170 partis intellectiue secundum quod differt ab aliis partibus anime, ibi : Sejaratuf aivtefn etc. Circa primum ponit tres condiciones intellectus in actu. Quarum prima est quod ke&zk in actu est jdem rei scite, quod non est uerum de intellectu in potencia. Secunda condicio eius est quod sciencia in potencia & ,wzoet eodem est $e,vz-ore prior quam sciencia in actu, set uniuersaliter non est prior, non solum natura, set fleq.ve etiam tempore; et hoc est quod Philosophus dicit in 180 IX Methaphisice quod actus est prior potencia natura, tempore uero in uno et eodem potencia prior est actu, quia unum et idem prius est in potencia, postea fit actu, set uniuersaliter loquendo etiam tempore actus est prior : nam quod est in potencia non reducitur in actum nisi per aliquid quod est actu, et sic etiam de potencia sciente non fit aliquis actu sciens nec inueniendo nec addistendo nisi per aliquam scienciam preexistentem in actu, quia G omnis dottrina et disciplina

Y!‘~b(VeP), -ta

147 picturas

: Auerroes,

30 A, p. 320, secundum

‘PC(BblFa,l

138 sunt

148-149

@

et sic debetur

reprobat ab ipso

et est hoc et sic anima

sibi intellectus

possibili Thomas,

111 14, in textu

: cf.infra,

quas ante

intellectiua

possibilem

ab intellectu

quod

u. z9-31), actum

: e solutionibus enim

intellectum

corporis

recepta

extrinsecus,

soluitur

: cc anima

f. 2ova contrahit

sic est motor

siue fantasmata

sed ut motor 43 (CCL

: Y?~(V~F,

141 determinatum]

13G de facili

cum corloore

aliquid,

de intellectu

Y

PF)

In de anima II-III, ipsius

species

motor,

@(OaPi) wz.

***

non

-

agens]

0,

: sintPT,

FbaP*

bwz.0~~. @,

Vi

magi&,

placet

P

(137-139

*72 anime]

in

om. @*, Yc

et FC

: 43oat2-14.

Anonymus, ex unione

+

221

1). Hac

aliquid

laud.

agens,

dottrina

et in commento, i72

est recipere

et sic anima

abusus

De sph-. crea&

adn. ad u. 192-t97.

proposuerunt et est forma

De ut&. inteiZ., 3, 119-134

u. G (p. 428)

Thoma

Thomam possibilis

a.11,

Separatus

(ed. Leon., u. 54,

XLIII,

Keeler,

ratione

p. 139).

; cf.

; in

intellectus

agentem etiam

poneret

autem

illuminat

torpori

Augustinus,

Methaphisice

corposi

quantum

agentis,

143 supra

Cf. L 1 J’ettt., d.33, in IX

eam quam dat

sic unitur

intelligibiles

p. 304).

(p. 430) 180-181

commemorare

est forma

species

ut intellectum

33, _57,61

(ed.

: 43oa20.

quantum

omnes

est sicut lumen

est Sigerus

s.c.2

: in

: 111 3,

uniri

ut

4z9b3t-

De Trin., XV q.1,

: Ar.,

arg.

3.

A4ek, IX

a.2,

7,

SFNTENCIA

222

LIBRI

TERCII

intellectiua fit ex preexistenti cognitione )), ut dicitur in 1 Posteriorum. Tercia condicio intellectus in actu est per quam differt ab intellectu possibili et intellectu agente, quorum uterque 195 quandoque Sz&ZZ~gj~ et quandoque BOB zkv%LGgj~ ; set hoc non potest dici de intellectu in actu, qui consistit in ipso intelligere. Deinde cum dicit : SeJarativs az&em, ponit 43,oa22 condiciones tocius intellectiue partis. Et primo 200 proponit ueritatem ; secundo excludit obiectionem, ibi : Notz rezwkfscim~r. Dicit ergo primo quod JOZ.UJ intellectus sejara& esi hoc qtiod tiere est. Quod quidem non potest intelligi neque de intellectu agente neque de @(pecia

IG):

la, 9.79,

a.10,

possìbik

0

(BolBll),

W(O4Pi)

ìnteilecfus

babitu, sed ìn actu;

: ‘3?(V~F,

‘3!”

FS),

CCin babìtu ~1non esf potenzia

quwza% est ìn acfu secunah,

ìnfeZiectus uero possìbiiìs

et infeilectus

CO& (obsc.

non nuliì)

quia

214

supposuit]

quod

218

XII

cett

192 in 1 Posteriorum (ed. Leon.,

XIII,

intellectus

IX pr.m. : Ar.,

quando

&1.

uero non intelligit, non

dicit

agente

111 De

anima

minus non,

uerba

illa uerba

Aristotelis

intellectus

agem semper agens

anime

jj, et haec est interprctatio cum dixit

:Neque

Et

intelligit

et quandoque

qwndoque

; ed.,

f. 2gva est diere

p. 227,

quod

postquam

43-47)

non

Ps.-Petri

; Ps.-Petrus

quandoque Hispani

non,

et quandoque

interpretationem

adtulit,

d.3,

d.3,

q.3,

De

utrumque

operationem]

+

21~ quia

OaPe)

qua singulari

)) ; Adam de : cc intelligendum

Vel,

suam 03P5

:

si intelligatur

De anima Auerroes,

secundum

non

quod

intellectum

tangit

: CC Intellectus

quamuis

non

agens

semper

De

di&

in

non

est

: (( secun-

autem...

cum di&

Y) (cf.

Themistius,

intelligit

f. 2g3r ; Bologna

intellectus

Ia,

j>. -

et quandoque

(p. 444-445)

materialem

agens

ali-

: cc istud

Thomas,

agente.,.

inklligit

Themistius

11 78

in tempore, Univ.

intelligat,

:

et hoc

2344,

f. 4gv),

non tamen

sem-

: cc Intellectus agens ea que scit actu non aliquando considerat et aliquando non, set semper actualiter A); Anonymus, In a5 anìnza II-III, f. 2ova : cc intellectus possibilis quandoque intelligit, quandoque non ; intellectus agens semper intelligit ~j ; Anonymus, Q. ìn III de anìwza (Siena L.111.21, f. ISova) : cc Hec est condicio intellectus agentis quad ipse semper intelligit, possibilis quandoque intelligit et quandoque non 1) ; Albertus, S. de bovziue, q.5 j, a.6, arg, 1 dicit Philosophus quad intellectus agens non aliquando intelligit et quandoque non, innuens (ed. Borgnet, t. 35, p. 474b) : cc in III De anima... 11, p. 5Ggb) : (Philosophus) (( uuk quad intellectus per hoc quod semper intelligat I) ; Bonauentura, In II Sent., d.24, P.1, a.2, q.4 (ed. Q uaracchi, agens semper est in suo actu, possibilis uero aliquando sic, aliquando non 1). De intellectu tandem possibili haec Aristotelis uerba intellexit Auerroes, 111 20, u. 447-448) : Khoc uerbum est, cum dixit : Neque quandoque est intelligens et quandoque non, refertur secundum eos

per facit

suam

actionem

que est facere

124-136

ad intellectum rialis

agentem...

cum fuerit

parando

possibilem

intelligit,

tia, Q. ìn III p. 4gyaG-7)

intellectum

De anima,

; iam

p. 298)

modo

est quad

De intellectu iib. II-III

est separabilis dum substanciam aufem,

datuhimam

intelligere,

est, et tunc perpetuum Vnde

hoc

(ed. Bazkn,

tamen

est in CG. translatio

differenciam,

Thomam

erit illud

quad

(Berlin

Aristotelis

agcns

Lat.

Qu.go6,

agenti,

f. i~8r)

uerba

cum secundum

Quad

ad 3 (ed. Keeler, de intellectu

substanciam

est

-

intellectiua

p. 129,

14-tg)

quam agens

possibili

f. 2gva-vb

substanciam

(ed.,

et est intellectus

intellexit

: cf. C.G., etiam

set pocius Sigerus

suum

111 20, quad

intelligere,

XIII,

(ed. Leon., solum-

(p, 449).

Hispanus,

est non

com-

de Braban-

ex utroque

u. 133-lyg

; Ps.-Petrus

matesemper

11 78 (ed. Leon.,

compositus

Auerroes, u. 47-67)

eius intelligere, secundum

substanciam

non

; De utiif. infeiZ., t, 612-G21

quam

p. 227-228,

et secundum

sit separabilis,

dictum,

: CC secundum intelligat, semper )) : cf. etiam

p. 205-206 et aliquando

cuius intelligere

tam possibilis

: Themistius,

ad propinquissime

Albertus, intelligat

203-207

a.11,

et secundum

esi relatum uidetur

aliquando

: 43oa23. creat.,

sic intellectus

communis

uerbum pendere

possibilis

nisi intellectui

spir.

enim

autem

possibilis,

-

Exposìtio

per receptionem,

quad

est per receptio-

a corpore

substanciam

intellectus

In de anima tiet. (Roma

est incorruptibile

Iacobi

Y) Ps.-Adam

; di& igitur quad solummodo intellectus agens est separabilis id quad uere est, id est secunesse quod nunc habet Y); Adam de Bocfeld, 18 de anìrna (Urb.lat.206, f. 2g3r) : CC Consequenter cum di& : Separafus et est quod intellectus agcns et secundum suam substanciam et secundum suam operationem, id est secundum et incorruptibilis )) ; Anonymus, In & anima II-III, f. zova : cc uero, pro quia, separatus solum est hic quod uere

et secundum

secundum

Haec

; De

et perpetuum

:

Naz. 1).

agens

laudauisse

translationem

(cf. adn. ad loc.)

; utram

cum

V.E.

separatus

214 in II

Mediam hic laudet,

(A.L.,

supra

: de

De uuif infe&

XXV

liquet.

scilicet

est differencia

dixit

: II 4,413b23-27.

; cf. etiam non

est, et hoc solummodo,

: cc Quarta

828, f. 4jrb)

2oG de utroque

2io in principio huius libri 12,4o3alo-li. 429b5. iam a Thoma laud. C.G., 1179 (ed. Leon., XIII, p. 4g9a27-b3) forsitan

intellectas

)) ; e quo

dici

201 Non

p. 103)

: cc Intellectus

intellectus

apparuit...

non coniungitur

intcrpretatio

1

est separabilis

est separabilis

est uere

;

; set

non

actu

indiuidui

potest

: cc Separatus

est >j. -

ea intellexit

nobis

non

p. 45).

p. 206,10-12

p. 323, 24 - 324,

P) Anonymus, solum

quad

comparationem

uere est et eternum

a corpore

intelligibiles

in respectu

q.1, ad 4 (ed. Robb,

Albertus,

uero agente

de anima,

nem ab imaginatione,

suum

q.13

non

ad agentem...

hanc

; Q. de anima,

XLIII,

autem

simpliciter,

quia secundum

potencia

(p.

Secundum

acceptus

formas

;

quandoque

III 20, u. 18-20,40-42

In de anima (Urb.lat.zo6,

est quad,

de intellectu

agentem...

p. 323, ig-2.0)

Bocfeld,

quod

ipse

: ccContra. Philosophus C) : cc intellectus angeli

16va)

intellectum

C.G.,

differenciam intelligit,

p. 128)

iam dubitat

2, f. 16ra

in III

: cf.

ostendit

ad 3 (ed. Keeler,

VI

fatetur

intelligere in quo

interpretatione

arg. 4 (ed. Piana,

non, intendit

agentem

non

in actu...

-

: aliquando

1, f.

dicitur

1 a&.za,

Tercia intelligit,

Philosophi

VI

ab ea recedit,

Lib. II-III

non

illud

a.5, S.C. (ed. Piana,

a.4,

et quandoque

intellectum

addit

iarn non est ìn

194 uterque] 209

‘3!” (-FS,

in acw )) ; De spir. creat., a.10,

q.4,

de hoc intellectu

ut, quamquam

Exposifio

quod

lg2-igT

et aliquando

: cc uerbum

set de intellectu

II Sent.,

intelligens

intelligit

Hispanus,

intelligk

; In

; set

rationalis

est quandoque

Thonzanz, infeh’ectus

ìnteiiegit,

non)

FS, Bbl

Va),

quia]

IV, p. 5, 1-2.

in actu )). -

agente,

1)

216

codd (secundum

iu actu est sfatus

qzGa quanh

quanhque

sappi.

@

intelligit p. 102)

set de intellectu

In 1 Sent.,

communis,

dum Alexandrum... non

agente,

Thomas,

intelligit

infeiieganf,

enim

huius

A.L.

quidem Robb,

de intellectu

ipse

+

transl.,

ad 1 (ed.

set de imellecm

non di&

intellexerat

Veneto aliquando

q.5,

de intellectu

(de utroque

genus]

habitu

sicut ìnfehcfzs

in habitu nunquarn,

ìnfeliecius

ef ìako quanhqae

PgVe

: in

Jw.

quando est ìn atta prizzo,

V1

non

de anima,

agente,

@, hoc

a Iacobo

: Set

dicit

1) ; Q.

de intellectu

quam intellectus

set semper

1 1,7ial-2,

orz

F*a

Ps : XII

FaPs,

non intelligitur

Aristotiles

quod

nobilis

Po&.,

agens swzf pofentìae,

: dixit

agente

i94

?l%(BblF*a) ìnielZegìt,

ìn acfu semper

de utroque]

03P6

: cc Deinde possibilis

a.4, ad 2 : cc Philosophus

intellectu

V*F,

Pi : g Vi,

p. 4g4bl2-54)

ia actti et intellectus

uerbum q.79,

205-206

posuit

VeP5),

ANIMA

intellectu possibili tantum, set de utroque, quia 205 de utroque supra dixit quod est separatus ; et sic patet quod hic loquitur de tota parte intellectiua, que quidem dicitur separata ex hoc quod habet operationem sine organo corporali. Et quia in principio huius libri dixit quod, si aliqua operatio ZIO anime sit propria ei, contingit animam separari, concludit quod hec sola pars anime, scilicet intellectiua, est incorruptibilis et perpetua ; et hoc est quod supra supposuit in 11, quod hoc genus anime separatur ab aliis (Csicut perpetuum a 215 corruptibili B. Dicitur autem perpetua non quia semper fuerit, set quia semper erit ; unde Philosophus dicit in XI Methaphisice quod forma

sed sfatus infeiiecfus possìbiiis

et ita, sicuf ìnfeUectw

FhaPaEd=

phique

?Tb(

DE

2, p. 207,

quad

intellectu

intellectus

intellectus

agente,

43oai7

218 in XI Methaphisice i, ~80-590 13-18),

(ed. Leon.,

XLIII,

agens,

agens

incorruptibile

separabilis

est et

est a corpore.

; de intellectu possibili, III : Ar., Met., XII 3, lo7oazi-26, p. 298).

in De uuif. ìnteZZ, translationem

-

1,

Animaduertendum a Boetii

11, haec

est

CAPITVLW

IV

(43=-25)

aliqua passione corporali

contingunt ; pusshus 23s est, id est pars anime que est subiecta predictis passionibus est corruptibilis : pertinet enim ad partem sensitiuam (tamen hec pars anime dicitur intellectus, sicut et dicitur rationalis in quantum aliqualiter parti- 240 cipat rationem obediendo rationi et sequendo motum eius, ut dicitur in 1 Ethicorum) ; sitze hac autem parte anime corruptibili, intellectus noster nic&? iflteL?igit : non enim intelligit aliquid sine fantasmate, ut infra dicetur, et ideo destructo 24s corpore non remanet in anima separata sciencia rerum secundum eundem modum quo modo intelligit. Set quomodo tunc intelligat, non est presentis intentionis discutere.

nunquam est ante materiam, set posterius remanet anima, (Cnon omnis set intellectus )>. Deinde cum dicit : NOB remitziscimw, excludit quandam obiectionem. Posset enim aliquis credere quad, quia pars intellectiue anime est incorruptibilis, remaneat post mortem in anima intellectiua sciencia rerum eodem modo quo nunc eam habet, cuius contrarium supra dixit in 1, quod intelligere corrumpitur (Cquodam interius corrupto )), et quod corrupto corpore ), contra

est intellecms

(non

sensitiuus.,.

corrumpitur...

cogitatiua,

cogitatiua passiuus,

siue

dicere

intellexisset,

ibid.,

intellec-

Aristotiles

concupiscibilem

non

11 GO

et ideo,

per conuersionem )).

uirtus

haec est anima

v@ Uyq

Auerroes

in

intel-

; cf. Themistius,

participes

rationalis

possibilis

XLVII,

passiuum

non

partem

hunc

: cc Plato

I)

quam

idem

ad 11 13, 191~222),

intellectus autem

appetitus

set passiuus,

cum corpore

sui substanciam

quod

hiis,

ratio&

secutus,

ceti) anima

adn.

Auerroisticam

Themistii

in corpus,

passibilem

in Timaeo,

(fixc~o~e~

concupiscibilem

: respicit

in eas agit

; C.G.,

que inest

nominauit Louvain-Paris

ostenderet,

1lo2bf3-1lo3a3

rationi

)). Themlstium partem

intellectus

: cc intellectus

intellectum

est inpassibilis,

sui unionis

secundum

que sunt in fantasmatibus

per conuersionem

non

a parte

B

(ed. Leon., dicitur

quia ipsius

communem

Plato

passiuum et corrupti-

Tbéophaste,

V 3, p. 107,4-2

et erit utique

intellectus

supra,

; ymaginatio

2, f. 2G4vb)

p. 109, 17-18)

forsitan

quod

: KDicit

ergo

notionem

quosdam

quem

memora-

V:

intellectum intellectum

concordare

posuerat

in 1 Ethicorum, in Ar. Graeca,

vouM~ct&..

passiuum

: recipit

quam

uerbis Comm.

et rationem

1 wx~$oov)

(~cr.

9, 178-186

E contrario

possibilis anime

VI1

VI

secundum

Thomas,

agnouit.

passiui

intellectum,

que et obediunt

1io2b34

(de qua uide

conseruatiua

Intellectus

humane,

hic per intellectum

12-14

reminiscitur

Themistius

dicit passiuum

cum Platonis

distinctae, =

habitationem

1 lo2b3

: ccSic

CM -

cogeretur, igitur

aliquem

sententiam

corruptibiles

; cf.

secundum

p. 325,

f. i~8r)

set alterum

neque

V dett :

quidem

Aristotelis

autem

precipit

(non

esse dicere

u. 26-44

intellectum

intendebat

: 4o8b28

immortali

ipsius

anime

; cf.

quod

quod

mima,

a.1, ad 3 (ed.

: cc intellectus

possibilis

Vi,

I,@ #béorie ~rz?.foMz?~entie del’inteL!ecf d’aprh

que propter

ymaginationis

1) De spii. creat., a.g (ed. Keeler,

possibilis

G)

c$ adn. mp.

mortalem

ut Aristotelis

ab anima

uel cogitatiuam

Qu.9oG,

deposita

q.1,

f. 2ova

est...

(+

-ua Pb, mm

n? pro

(=

YIC;

64) : e Quem

accipiat,

(vouf&&~t

humane,

quod

formas Lat.

hunc autem,

passiones

(&+oa

lib. 11-111 &

possibilis

Themistianam

(cf.

de unima II-III,

corruptibilis

hoc

p. 191, 7-9)

;

amat

(ed., p. 240-241,

reprehendit

Settt., d.10,

q.13

a.2, ad 2

neque - 235

sunt passiones

anime

(ed. Robb,

de anima, Ia, q.79,

Ve,

: quo

W

E. Barbo&,

speciei,

f. 3 ivb

enim ad illud

passibilem Expoxitio a specie

11, uide

et instruuntur

propter

auscultat

intellectus

b4) ; Q.

W,

prm.

usus est Themistius

esse imaginationem

immutatur

intelligit

qui potentia

et obaudibiles

de anima (Berlin,

h

Thomas

h

e dicit

rationem,

Hispanus,

de Bocfeld,

223 intellectiue]

: nunc

Ve

T,

VaFFe,

possibilem

p. 229,97

existentem,

sed Themistium

hic per intellectum Ps.-Petrus

Ps.-Adam

fiunt

reminiscitur

animae

anime

et erudiuntur

intellectum

@,

p. L. Postea

irrationabiles

hoc est passionem

l~&xetv)

aliquam

passiuum

eum

alterae

et ipsum

distinxit,

@,

nunc

intellectum (ed.,

e communi

describendam

omnino

: (Themistius)

(p. 446)

u. go-gs

uidemr

rationalem,

materiali

non

Themistius tamen

enim

: +

intelligit

f. 3ora-va

u. oc-5 3), sed praecipue

v@ Uyq)

turn et passionem

; non

et quod

existimat Non

Yzc(Bb1F4a) noster

08P5

cum Alexandro

Tbé~~~~~u~ . . . . Intr.,

ad quam

(ed., p. 239-242,

intellectum

lo, 4o8b23

intellectu

Verbeke,

adsimulauit

in qua sunt passiones,

1 io2b26

:1

eius : Ne

; de hoc

* ; G.

: q uo

cf. Themistius,

considerabimus

io, 4o8b28-291

p. 171, adn.

f. 3 iva-32ra

-

YQ(VeP~),

PgVeV8

TVi,

OSPS, V)

#ero in,fe.&ectm con-zpibìks

Pa

corrupto

distinxit,

Fe),

FFs,

@,

@, PgV8V3,

(-VZF,

Y V,

passiuus

possibili

procedentes

primis

W, V*F,

interius

235-242

ab intellectu

corporali

244 intelligiF

Po)

: Y?a(VaF,

Y

243 corruptibili]

; cf.CZ&. imeq. : quomodo intelligit

223

est,

intellectus fit per con-

Et hoc non habet intellectus... 245 infra

et

:



43obi4

43obzo

43obzz6

43=1

43 124

est secundum quod intelligit indiuisibilia, puta cum intelligit hominem aut bouem aut aliquid aliud incomplexorum, et hec i&e~Zigenciuest .k biis 10 circa q.ve non est faZ.rzim, turn quia incomplexa neque sunt uera neque falsa, turn quia intellectus non decipitur in quod quid est, ut infra dicetur ; set in illis intelligibilibus itz qtiibm faZ.wm et ~emm est,

:

Ar. Ni Ni*(T, XO.$, NP(& @O%) Np(pecia 6) Np’@, y~), Np*& PT) Nr 43oa27 iam (= 487 ctff) VNiNp : om. (Y$q om. L) Nr, 31 assimetxon Np%, T(43) 28 Quemadmodum] sicut NP (OPZ.pr.~~. quemadmodum ~#ppl. ~ec.#. x) 30 Sic] sicut ~w, Np ?T(i4) 43obi cointelligens (= ~poawvo~v Cvy, E.SU) Ni, Np (et int- primo quo int- secwz~op), T(58) ante intelligens asymetron (-0s x) ceff (= XQOWOC% HaFCV; CJ Siwek) V(A) 3 composuit NP, 01, Nr componit Ni* (compositurn c), a componunt Np (-a) diuisionem Ni (secundum pruem. n), Nr, T(70) : dicente uel diuidentem Np 4 sic ti, ~e~.zv. W, x, p, T(72) si 9, z6.m. v, @Ma, pr.vz. @ IO utrumque] utriusque ?T(IzI) 6 unumquodque hic V(Sankf Fhriati), T(84) : pod est V(ceff), NiNp 11 esset V, Np8, T(123) : est EIi, NP’~ i2 >od simul infwp. cm inferp. ceff, T(127) 16 intelligitur T(149) II diuideretux V, T(123) diuidatur Vcu?ffJ, NiNp 19 set T(164) : i8 aliquid T(I~ 1) aliquod VNiNp Sic T(159 ; anfe Sic pumfo hferp., cf. IJJ-x~9) si p : set ceff intelligitVNiNp 2% sic indiuisibile NiNp quad praem. Nr 23 aliquo modo Ni (-q), et VNiNp 20 et orme T(177) : on-me V et omnis NiNp Np, T(t99) quomodo V quodam modo V(Ihx, Rv. 11 ZJJJ) quodam (+ PZE.uel aliquo) modo 9 24 esse VNiNp, T(205) inesse 24 non] om. Np’a, Np* 26 et] OPI. Np z8 qui est ipsius V, Ni, Np%jlb Np1atcNp8 qui ipsius (= 6 ~05) Nr Nr

:

: :

:

:

@(pecia 16) @(BtiBP), Cba[04Pi) falsum M$>/. ‘Pbc, posf PgV%W* : 6

Indiuisibile

:

:

: 43ob6.

13 infra

Y?

: Y1a(VzF,

om. ceff

: 43ob27-28.

:

:

FS),

‘3?b(P4Ps), Y~o

:

: non : : OPI. :

(Bb*Fa)

11 neque]

:

:

: setceif :

:

:

non

‘3?bo

14 est

bit JZ#.

: ante

LIBER

III,

CAPI~VM

@(pecia

: Q1(BolBll),

16) Yrba

positiones

@,

Kv*T,

-19 componit]

73 cum]

18-35 qui -

generationem

transl.,

XVII,

A.L.

rum

herbam

;

58-59

Y1b(P4P5),

YC(Bb1F4a)

kg.

Yrae Fa

: cf.supra

14,

p. 20, 21-24 1).

; Pby., 44-45

(-Fda)

G7 quodcunque

Ve

@,

17 exemplum] intelligibilia] Ps

: intelligat

65 dicam

: quecunque

exempla

indiuisibilii

VaF5, Y w

Y~c

@

Pgvs,

Oslo* (57-62

: dicamus

(-ve),

30 similia] praem.

@ (intelligibilia

Y’2a (-W), K

Pi) com-

: dicatur

PgWvv*,

(+

Ps) BblPs

@, P4

: quandoque

hulus-

sed exp.

id est -

quod

:

: &esf Bbl cum adn., nec non

52-11,

11 12, r98biy-rG, nam -

lateri

Ar.,

; De

~9-32

: Auerroes,

; De

De cueZo, 111 G, 3oob29-31

park

111 2r,

an&raL, 1 1, 64oar9-22.

u. 34-35

: Kdicere

(p. 45 5)

geti. mimd., 2G

1 18, 722bz7-20, uirentem

terra -

diametrum

quadrati

a Guillelmo

: Gen., 1 rr : N germi-

et dicere

assimetrum

latc-

: cc diametrum est linea quadrati ducta ab uno angulo ad alium, simetrum autcm commensurabile D. oportet futurum : cf. Themistius, f. 32va (ed., p. 245, 25) : ccIn multis autem cointelligit et tempus D... r ; (p. 246, 32-33) : utempus cointelligere est ipsius intellectus ~1 (p. 246, 49) : cc cointelligere tempus 1) ; f. 33va (p. 253, 88-89) : cc intellectus... tempus consequenter

D Anonymus,

autem

F6),

: harum Ps : aliarum cett 5r Fa) : quo intelligat W : colligat componat Y (-F4aP3 : componens FS)

O*Ps,

02~. @,

uirentem

: Y1a(V2F,

(turn int- p+zo

6G est non]

F4a

net terra

Y

~cr. cum xec.m. B1r ‘l?e

om. F)

Os (0,~. F, p) quod

@(O*Pi)

34 illarum

58 cointelligat

225

commensurabilis lateri ; symetrum ergo et dyametrum aliquando separatim et seorsum intelligit 50 intellectus et tunc sunt duo intelligibilia ; quando autem componit, fit unum intelligibile et simul intelligitur ab intellectu. Set quia intellectus non semper componit ea que sunt in presenti, set que fuerunt uel erunt, 55 ideo subiungit quad, J? intellectus faciat compositionem ~&O~ZHY, id est preteritorum, ef f~tworzm, oportet quod cointelligat sue compositioni tempus preteritum et futurum ; et sic componit formans compositionem de preterito uel futuro. Et quod GO hoc sit uerum, probat, quia contingit compositiones de preterito uel futuro esse falsas, faZ.rzwz autem semper $2 compositione est, et zkzzvq,ve falsum est si non album componatur ei quod est album, ut si dicam : a cignus est non albus B, aut album GJ componatur ei quod est non album, ut si dicam quod coruus est albus ; et quia quodcunque contingit afhrmare contingit etiam et negare, subiungit quad omnia predicta possunt fieri per diuisionem : potest enim anima diuidere et 70 secundum presens tempus et secundum preteritum et futurum et uere et false ; sic ergo patet quod, cum compositio et diuisio non solum fìt secundum presens tempus, set secundum preteritum et futurum, uerum autem et falsum consistit in 73 compositione et diuisione, oportet quod .verz,wz et JWSZWZ ATOB SOZ~PZ sint in propositionibus de presenti, puta qgod CZeoBest ~Z~.ZYS, set etiam in illis de preterito et futuro, puta qivodCleon erif uel fuit 80 albus. Considerandum autem est quod compositio propositionis non est opus nature, set opus

15 est iam g.vedazzcompositio;zteZZeciaBm, id est rerum intellectarum, sicat quando ex multis fit aliquid HZWZ.Et ponit exemplum secundum opinionem Empedoclis qui opinabatur quod ornnia generata sunt a casu, non propter aliquem fìnem, set 20 secundum quod contingit ex diuisione rerum per litem et coniunctione per amiciciam, unde dixit quod a principio gemvina~enmt multa cujita sine centice et similiter multe alie partes animalium separate ab aliis partibus (et dixit (( germinaue25 runt D, quasi ex elementis producta sine semine animalis, sicut post partem et sic intelliget eam in tempore ; ali0 modo secundum quod est indiuisa actu, et sic intelligit eam ut unum quid constans ex multis partibus et intelligit eam simul. Et ideo subiungit quod sAwjZz?er tezzzykret longitudo diuiditur uel 120 non diuiditur in intelligendo. Vnde non est dicere quod intelligatur secundum medium utriusque, id est quod media pars intelligatur in medio temporis : hoc en&??nonesset ksj linea dikderehw in actu, se,?est diuisibilis tantum poteflcja. Si autem 12s z&-wzq~e dirnidium linee seors,wz intelligat, tunc

@(pecia

DE

r 18 sic mppl.

(cm

83 ratio&...

quoddam

‘-lQ~Bb1F4~) VI)

Q, FF5, *or

: om. codd

licet

intellectus]

zk.

@

84 unum

fuppl.

P4 zkc@t

pecia 17 h

124 potencia]

@

in j%-aeev. Y

io3 dicitur] dicar 17 huius]

OZJZ.Ps, Yc

97-98 tripliciter dicitur et unum : 87 in Vl Methaphisice : ih.,Met., VI 4, 1027hj-27. 93 Est autem : 43obaG. y~ Idem : 43rat. cf.Ar.,Met., V 7, ror3b3G-rrl6b3 ; quinque modos unius ponit Aristoteles, sed eos ad tres reduxit Thomas, Ie Met., V 8, in rorGb3-G; cf. infra 9y unum continuitate : Ar., Met., V 7, rolyb3G-rorGar. ad u. 137-138. 98 cuius ratio ex indiuisione est : Ar., Met., V 8, lolGb3-G, 23-24. log in 1 : 17-&4o7ba$-4o7bra ; reucra tamen a intelligenciam fieri quasi per motum quendam continuum magnitudinis N non diserte dixit Piato, sed ex dottrina Timaei sequi ipse Aristoteles contendit. 137-138 unum - speciem Unam: Ar., Met., V 7, lorGar7-br, cum comm. Thomae V 8, in rorGb3-G, qui tres modos hic positos ad unum reduxit. 14G Piato : cf.supra adn. ad u. reg.

CAPITVLVM

GwbQ 1)

V

227

homogeneis, quedam ex partibus etherogeneis, et hiis dissimiliter. 43obzo Deinde cum dicit : l?wzct~m a.&zv etc., prosequitur de indiuisibili tercio modo dicto : dicitur enim unum quod est penitus indiuisibile, ut punctus et unitas. Et de hoc ostendit nunc 175 quomodo intelligatur, dicens quod JLWZC~ZRV, quod est quoddam signum diuisionis inter partes linee, et OAWZ~ quad est dizkio inter partes continui, sicut instans inter partes temporis et sic de aliis, et omne quod est sic indiz&ribiZeactu et potencia ut 180 punctus, zzozwtratw,id est manifestatur intellectui, sic& pri~atio, id est per priuationem continui et diuisibilis.

tunc oportet quod talis intellectus cognoscat se Z&W.Bprimo et per se cognoscat alia, et quod 210 sit semper in ac& ei quod sit penitus separabile a materia et secundum esse, ut ostensum est de intellectu Dei in XI Methaphisice. Deinde cum dicit : Est a%&ezv diAo, determinat 43oba6 de secunda operatione intellectus, que est campo- 215 sitio et diuisio. Et dicit quod dictio qua dicit intellectus aZiqzkd de aZ+vo, Sica contingit in aflkmatione, semper est tiera az4tjaZsa, set i&eZZeci%sfioa semper est uerus aut falsus, quia est intellectus incomplexorum qui neque est uerus 220 neque falsus quantum ad id quod intelligitur : ueritas enim et falsitas consistit in quadam comparatione unius ad alterum, que quidem est *** in compositione et diuisione intellectus, non autem in intelligibili incomplexo, Set tamen, licet 221 Cuius ratio est quia intellectus noster accipit a ipsum intelligibile incomplexum non sit neque sensu et ideo ea prius cadunt in apprehensione uerum neque falsum, tamen intellectus intelligendo 185 intellectus nostri que sunt sensibilia et huiusmodi ipsum uerus est in quantum adequatur rei intelsunt magnitudinem habencia, unde punctus et lette ; et ideo subdit quod intellectus qzk es.t ipsias unitas non diflìniuntur nisi negatiue ; et inde est qzkd est secundum hoc q.vod aZiqzkd erat esse, id est 230 etiam quod omnia que transcendunt hec sensibilia secundum quod intelligit quid est res, zteriweJ$ nota nobis, non cognoscuntur a nobis nisi per semper, et non secundum quod intelligit aZiqzhdde 190 negationem, sicuti de substanciis separatis cognosaZiqao. Et huius rationem assignat quia quod quid cimus quod sunt inmateriales et incorporee et alia est est proprium obiectum intellectus, unde, sicut huiusmodi. uisus nunquam decipitur in proprio obietto, ita 235 nec intellectus in cognoscendo quod quid est, unde intellectus nunquam decipitur in cognosEt si,wi.Zi~ ratio est zk2aZzYsque cognoscuntur per oppositum, z&+vomodocogBoscz2intellectus maZk?z tendo quod quid est homo ; set, sicut uisus non semper uerus est in iudicando de hiis que sunt 19s atit kgrzm, que se habent ad sua opposita ut priuaadiuncta proprio obietto, puta si aZbtim est homo ZJO tiones (semper enim alterum contrariorum est ut uel BO@,sic nec intellectus semper est uerus in inperfectum et priuatio respectu alterius) ? Et subiungit quasi respondens quod intellectus cogvzos- componendo aliquid alicui. Sic antem se habent in intelligendo substancie separate que penitus szmt cit utrumque istorum a&,vo modo suo cofltrario, sine materia, sicut cum nos intelligimus quod ZOO scilicet malum per bonum et nigrum per album. quid est ; et ideo in eorum intellectu non contingit 245 Opor&t aa$em quod intellectus noster, qui sic esse falsum. cognoscit unum contrariorum per alterum, sit in potencia coggosce#set quod in ipso sit species unius oppositi per quam aliud cognoscit, ita quod 20s quandoque sit zk @SO species albi et quandoque Sciendum tamen quod in cognoscendo quod quid est contingit esse deceptionem per accidens species nigri, ut per unum possit cognoscere dupliciter, ratione compositionis interuenientis : alterum. Si autem est aliquis intellectus cui ~08 iBest unum contrariorum ad cognitionem alterius, uno modo prout dititio unius rei est falsa ad 230

170 ex

@(pecia

Yra

W(BolO*Pi)

: punctum

-1is Y ; Jed cf. Ar.,

adequatione 239-240

W(BllPe),

17) :

18G punctus rabile]

uel comparatione

sunt

adiuncta]

&.

: Ya(VzF,

Y

Q, Yrb@

lgo

43ob26

218

Ylbe @

245

Y~b(P~P~),

FS), sicut

aut uera

Y

(-BbiVe)

Yla

: actu

225

tamen]

0m. Y

eorum]

earum

V6W,

YlC(BbiFba)

i7g

20% Oportet] uera 230

Y?rba quid

223 V2F,

actu]

twz. @

183

est @

; Jea’ cf. Ar.,

Manifestum

(D, VzF,

comparatione Y~c

: quad

FS

: quad

FK quid

accipit]

-l- scienciam

43ob23

: adequatione

CD, Ps ; sed

211

‘l?m sepa-

PgV6ET*

cf. Ar.,

:

43ob28

Os

lg6-1g7 semper alterius : Ar., Me& X 6, xo33bt8. 213 in XI Metha; ii, fo74b33-33 (intelligit se ipsum) ; 8,lo72b26-3o (semper in actu) ; : Auerroes, 111 26, 30-40 (p. 464), praecipue u. 36 : cc intellectuum x ; ps.-petrus Hispanus, Ex$a&ia lib. 11-111 & mimu, p. 343,4 : tc ut in intellectu agente et uniuersaliter in intelligenciis D ; Albertus, p. 210,61-G2 : Nsicut substancie separate D. Aliter et rette Anonymus, 1s de U&ZZCZ ILUI, f. 2irb : cc id est similiter se habet in intelligibilibus N ; Themistius, f. 33rb (ed,, p. 25 I, in speciebus N (sic fere moderni, uelut Wallace, Hicks, Tricot, Barbo&, Hamlyn, Movia). 248 per accidens : Ar., Mei., IX 173 unum

phisice

1073a4-3

-

Me&

(separatum

61)

*l,

penitus

: Ar.,

: cc

zo3ib2~-26.

indiuisibile

XII

: Ar.,

sicuti]

uera]

12, io7Jb21-24

a sensibilibus).

AQ.,

V 8, lol6bzg-30.

(Primum 243

non

substancie

habet

contrarium)

separate

228

SENTENCIA

LIBRI

TERCII

aliam rem, sicut diflinitio circuli est falsa ad triangulum ; alio modo prout partes diffinitionis non coherent sibi inuicem, et tunc diffinitio est falsa simpliciter, ut si aliquis ponat diflìnitionem ~53alicuius ), quia formare affirmationem et negationem est proprium intellectus, ut supra dictum est, set sensus facit aliquid simile huic quando apprehendit aliquid ut delectabile uel 60 triste). Et ut sciatur quid sit delectari et tristari, subiungit quod deZectariet tristari est agere sey&&a medietate, id est actio quedam sensitiue uirtutis, que dicitur medietas in quantum sensus communis

sicut contrarium in suum contrarium ut aliquid ab eo abiciat transmutando et alterando ipsum, set solum reducit eum de potencia in actum ; et hoc est quod subdit quod sensitiuum neque 15 patzhmpe ahaha sensibili, passione et alteratione proprie accepta, secundum scilicet quod est a contrario in contrarium. Et quia motus qui est in rebus corporalibus, de quo determinaturn est in libro Phisicorum, est de contrario in 20 contrarium, manifestum est quod sentire, si dicatur motus, est aLa speliex AVOZ%S ab ea de qua determinatum est in libro Phisicorum : ille enim motus est actus existentis in potencia, quia uidelicet recedens ab uno contrario quandiu mouetur 25 non attingit alterum contrarium quod est terminus motus, set est in potencia ad ipsum, et quia omne quod est in potencia in quantum huiusmodi est inperfectum, ideo ille ~o,&s est a&.r inperfecti ; set iste motus est actus perfeci2 (est enim operati0 30 sensus iam fatti in actu per suam speciem, non enim sentire conuenit sensui nisi actu existenti), et ideo est motus sAwyV&eralter a motu phisico. Et huiusmodi motus dicitur proprie operatio, ut sentire, intelligere et uelle, et secundum hunc 35 motum anima mouet se ipsam secundum Platonem, in quantum cognoscit et amat se ipsam. 43 ra8 Deinde cum dicit : Setztire pidem &itw, assimilat

@

DE

ante

Thomam,

aut fugit

inconueniens tate 1) Primus inter

modernos

ligunt

ceteri,

fuerit

codices

Thomas

cum ‘I’homa cf. Rodier,

)>

; Albertus,

aut negat

uidetur,

conueniunt

t. II, p. 492-493.

cum Torstrik,

erit pmi

aut tristabile,

s ut n (431a9)

In de mima

aut negans

tunc affirmat explanare

apud sensum

uerbum

cf. Anonymus,

aut affirmans

siue triste...

delectabile

deteriores

II-III,

1). ueteris p. 206

omittunt f. 2lva

p. 21 i, 58 supra

63-66

affmnare

s aut )), quem

hoc esse hoc aut negare textum

mendosum

autem, pro set, cum, suple intellectus, suple : cc : cc Cum autem determinat esse aliquid conferens

: 111 3,43oa26-b6,26-31.

tmnslationis

; Rolfes,

intellectum

uel scribunt

codices

deteriores

64 medietas fere

habeant

p. 191, cum adn. 2. De ipso

-

sensus

e mediante

hoc non esse hoc )). -

exponere

letum

siue letum

communis

)) (quad

sensu uel de eius organo

uidentur

aprehendit,

habet

uerbum

omnes

aut triste,

aut aliquid

: uerbum etiam

esse

(( medie-

Auerroes)

s medietas

I) intel-

;

CAPITVLVM

VI (43mp19)

231

apprehendit aliquid ut delectabile uel triste, prosequitur aut fugit, ita cwz intellectus apprehendit aliquid affirmans aut negans esse ~O~ZMZ aat muZ&v, fagitad prosequitur. Ex ipso autem modo loquendi Aristotilis, attendenda est duplex differencia inter sensum et intellectum, quia in sensu erant tria : nam ex apprehensione boni uel mali, non statim sequebatur desiderium uel fuga sicut hic circa intellectum, set sequebatur delectatio uel tristicia et ex hoc ulterius desiderium et fuga ; cuius ratio est quia, sicut sensus non apprehendit bonum uniuersale, ita appetitus sensitiue partis non mouetur a bono uel malo uniuersali, set a quodam determinato bono quod est delectabile secundum sensum et a quodam determinato malo quod est contristans sensum, in parte autem intellectiua est apprehensio boni uel mali uniuersalis ; unde et appetitus intellectiue partis mouetur statim ex bono uel malo apprehenso ; secunda differencia est quod de intellectu dicit simpliciter quod affirmat uel negat, set de sensu quod quasi af&-mat uel negat, cuius ratio ex dictis patet. Ex hoc autem quod dixerat concludit ulterius quod, si fantasmata se habent ad animam intellectiuam sicut sensibile ad sensum, sicut sensus non potest sentire sine sensibili, ita azizva non potest intelligere szkefuMamate. Deinde cum dicit : Simt emtw aer etc., manifestat sirnilitudinem positam. Et primo quantum ad hoc quod dixit quod (( intellectiue anime fantasmata sunt ut sensibilia 1); secundo quantum ad hoc quod dixit quod Gcum bonum aut malum afFirmat aut negat, fugit aut B prosequitur, ibi : Sjecies quidem igitm- etc. Dicit ergo primo quod aer inmutatus a colore facit pz&ZZazvhzizmzodi, id est facit eam aliqualem, inprimens in eam speciem colo&, et ipsu, scilicet pupilla sic inmutata, inmutat aZtera722,scilicet sensum communem, et similiter auditus inmutatus ab aere inmutat sensum communem ; et licet sensus exteriores sint plures, tamen aZtimz.w+, ad quod terminantur inmutationes horum sensuum, est ZMZ.MY et est quasi medietas ZMUinter omnes

6~ comparatur ad sensus proprios ut quoddam medium sicut centrum comparatur ad lineas terminatas ad ipsum ; non autem omnis actio sensitiue partis est delectari uel tristari, set que est respectu boni uel mali in quantum huiusmodi : 70 nam bonum sensus, quod scilicet est ei conueniens, causat delectationem, malum autem, quod est repugnans et nociuum, causat tristiciam. Et ex hoc quod est tristari uel delectari secuntur fuga et appetitzu, id est desiderium, qge sunt secmdkv 75 actum. Patet igitur quod motus sensibilis in sensum procedit quasi triplici gradu : nam primo apprehenditur ipsum sensibile ut conueniens uel nociuum ; secundo ex hoc sequitur delectatio uel tristicia ; tercio autem sequitur desiderium uel 80 fuga. Et quamuis appetere uel fugere uel sentire sint diuersi actus, tamen principium eorum est idem subiecto, set ratione differt ; et hoc est quod subiungit quod appe&kwn et f~giz%wz, id est pars anime que fugit et desiderat, non sunt altere 8s subiecto Beqtie ab imicem ?zeq#e a parte sensitiua, set esse aZi#dest, id est differunt ratione. Et hoc dicit contra Platonem, qui ponebat in alia parte corporis organum appetitiui et in alia organum sensitiui. 43 ial4 Deinde cum dicit : IztteZZectizteatitem amhze, assimilat processum motus in intellectu ad id quod dictum est circa sensum. Et circa hoc duo facit : primo ostendit quomodo intellectus se habet circa sensibilia ; secundo quomodo se habet 95 circa ea que sunt a sensibilibus separata, ibi : AbstractioBe az&em ditta etc. Circa primum duo facit : primo ostendit quomodo intellectus se habet circa sensibjlia in agendis ; secundo comparat intellectum actiuum ad speculatiuum, ibi : IOO Et ommho iti actiofie. Circa primum duo facit : primo assknilat processum intellectus processui sensus ; secundo manifestat similitudinem, ibi : Sicz4t etzim aer pupiZZam etc. Dicit ergo primo quod fagtasmatu se habent ad 10s intellectiuam partem anime sicut sew%iZia ad sensum, unde sicut sensus mouetur a sensibilibus, ita intellectus a fantasmatibus, et sicut, cum sensus

:

17) : @(BllPO), W(Bo~O~lJi) Y : Y?ia( VaF, F5), Yb(P4P6), Y~c(Bb~F~~) Gg uel] et CD 70 sc%icet] utite quad Tb, F*aPa 78 uel Pi, VZF, ‘j? et CM g3 intellectus CD, Ps : o,w. Y? (-P5) 94-95 sensibilia circa] bom.om. CD gG ditta FS, ‘W, Ve : fatta (D VSF, Y~c (-Ve) g8 habet] habeat CD, V* (dmf F) gg actiuum Y (-Ps) : nostrum CD (om. $r.zv. BG) : practicum Ps, RC..W. Bl~Bo~V= 103 enim] autem 0 I 13 desiderium... fuga] kz.v. @ 124 uniuersalis] ozv. @ 128-129 set negat] bo~~ozv. @ 14G-147 et sensum communem] /JO,W.O~. CD, V2F, PgV6, Ps; .red CJ Ar., 431a18 1jo medletas] quedam praem. Y (add. FS)

@(pecia

om. CD

GG sicut centrum est diuisio autem

sequitur

: cf,infra,

ac Platonis

in corde

431bio.

:

: om.

103

Sicut:

: qjiais-iG.

u. 151~152

partitio

(cf. supra,

animae

431a17. 141

;

supra,

1127,

1G4, cum adn.

(de qua infra III 8, 2Gg-273,

1 14, G;-Gz,

cum

107-109 Species

adn.),

quam

cum -

: 431bz.

hic Platani

fugit

: 431ag-lo.

: cf.

70 conueniens

cum adn.), perperam

sed forsitan attribuit

137-138

supra,

11 4,75,

eadem sit

Thomas.

intelkctiue

ac

cum

diuisio

-

sensibilia

adn.

quae ponit

gG Abstractione

87 Platonem sensus

: 431b12.

: 43iaq-15.

: alia

in cerebro,

haec uitam

100 Et omnino 139-140

cum

-

pro-

:

IIO

115

120

12s

130

43 la17

WJ

14~

150

SENTENCIA

232

LIBR 1 TERCII

DE

ANIMA

et D, scilicet ad fantasmata albi et nigri, sicut se habet sensus ad A et B, id est ad album et nigrum. Si z@w GD, id est fantasmata albi et nigri, sunt exz&ncia ZR& id est diiudicantur ab uno intellectu, sk se habe&nt sk8.t et AB, id est album et nigrum, 190 que iudicabantur ab uno sensu, ita quod sensus diiudicans hec duo erat unum subiecto, ditferens ratione, ita erit de inteIlectu. Et eaa’emratzkest .ri accipiamus non homogenea, ut scilicet A 12 dtiZce et B sit aZkwk2. 19s Deinde cum dicit : Spec,ierqzidem [email protected], mani- 43 rba festat quod supra dixerat quad, cum intellectus afCrmat aut negat bonum aut malum, fugit aut prosequitur, concludens ex predictis quod pars anime intellectiua zkteZZz!gz2 specjes zkfantamatibtis, 200 et simt intellectui determinatur aliquid h.zitabiZe et ftigiendzm itz iZZis,id est in sensibilibus cum presencia fuerint, ita et m0get.w ad imitandum et fugiendum czwz fuerint &z jatztasmatibzts extra senszmz, id est cum representantur fantasmata in 205 absencia sensibilium. Et ponit exemplum de utroque, Et primo quando mouetur ad presenciam sensibilium, sicut homo seBcjens aliquid pod fztgiefldmz est, ìd est aliquod terribile, puta fremitum aliquem, sicut cum uidet qzka est ;gC accensus 210 in ciuitate, kdem ignem moueri, cogBos& CO~VXLWZ& id est aliqua potencia communi diiudicatiua, uel communi, id est ab eo quod communiter accidere solet, cognoscit, inquam, gzwzia6?2 stikz% preka, uel pokam est aliquid kp%gnaEs, et sic mouetur 215 aliquando intellectus ad fugiendum uel imitandum ex sensibili presente. AZiqtiatzdoa&em ex ja&asttzatib.m am’ irzteZZecz?b,vs qae mm itz ahva ratiochahw et deZiberatfm%raadpresemia tanqaam si actu uideret, et, CMYiudicat aliquid esse Zetwzuel triste, ftigit hic 220 Wpecia i7) : W(Bl*Pe), Qa(Bti04Pi) P : Y1*(VzF, FE), Tb(P4Ps), Yrc(BHFa) in quantum Ps eorum Y~J 161 terminus str. : totum @, F@P3 : est terminus quoFaaPs : hoc quod Ph 1G4 hec JC~. (c- Ar., 43ra22) : h’ (= hic ?) Y (ORA p.m. catorum

Cf.

Prey,

126*

p.

179 sensus

communis

discernit

&.

V*F,

Ylbc

igo

161-162 hoc

: et A et B Vi, Ve, Pa : etiam A et B Ps *gr quad] + sicut Yru, sec.m. 215 quoniam Y (ozz. F4a) : quando @ : quia tD ; fed cf. Ar., 43rbG, cwv adn. 220 esse 43rb8) : autem @ (-Pi) : aut Y (-P6), Pi : tanquam P6 F : cm. PaPs : h’ c&

P4, BblF’a Pb) hec

-

diximus]

@,

Pd

~cr.

O4

02~. V*F hoc

(cf.Ar., 43ra2g)

203

218 Y

: est

~Gs habent]

: om. CD

et AB

sw. CWJ P4 (cJ Ar.,

sicut

est quod

F)

et*] uel

ratiocinatur]

(OZV. FQ)

: uel

FS, BHVe @

:ABCD :A

P rationatur @

161 inquam]

quod habet

214 @, hic

quoniam F,

: est

VaF, Y

OsPs

~cr. (cJ

in

168 diiudiet B

k.,

Fe,

(ORZ. F, 229

ad

43rbg)

III 31, u. 19-20 (p. 471) : cc quasi punctus qui est medium circuli de lineis exeuntibus a circumfercntia 1) ; qui est medium cuculi ad lineas exeuntes ab eo ad circumLat. Qu.9oG, f. 16~) : u sicut punctus : cc sicut punctum est unum centri ad quad lineas terminantur a circumferencia uenientes 1) ; cf. supra u. 6G, 197 supra : cum adn. r33 subiecto : cf.1126, 140, cum adn. i y 7 prius :11 27,427ag-14. r92 subiecto : cf. supra u. 233, cum adn. 202 in sensibilibus : Anonymus, In de anka II-III, f. 22ra : cc et sicut in illis, suple ~emibihbm, determinaturn est, suple aliquod 43rarI-16. fùgiendum aut imitabile... n. Aliter Albertus, p. 213, 53-37 : cc Sicut enim in fmtawzatibru determinatur de conuenienti uel inconuenienti per rationem, sic decernitur imitabile et fugibile siue fugiendum N ; Themistius, f. 33vb (ed., p. 234, 15-17) : Kintellectui species in phantasmatibus sunt, sicut species sensui in sensibilibus, et inillis ipsa intelligit N (id est : cc in illis bbantasmatibus] ipsa [= species] intelligit D). *r2-214 uelsolet : Auerroes, 111 33, u. 29-32 (p. 475) : cc Et potest intelligi hoc quad dixit : Commune enim etc., id est propositio enim communis, ex qua de Bocfeld, in 4% anima (Berlin Lat. possumus scire omnia consequentia, est primum consequens exlstentiam ignis in turribus N ; Ps.-Adam Qu.go6, f. 163r) : cc Sicut enim si aliquls senciens @em Mammari in ciuitate, quoniam ignem communiter sequitur prelium, imaginatnr quoniam prelium est futurum et fugit N ; Albertus, p. 213, G3-66 : cc hoc enim ut fugiendum cognoscit communiter omnis uidens illud D. Aliter r31-132

sicut

-

medium

: Auerroes,

:

Ps.-Adam

de Bocfeld,

In de anima

ferenciam

>> Albertus,

p. 212,

Anonymus, qula ignis

;

In & anima qui primo

II-III,

(Berlin

37-38

f. 22ra : e ut si uideat

per sui speciem

apprehenditur

ignem a sensu,

sibi nociuum, postea

fugit

illum,

per sui fantasma

quia

ignis

apprehenditur

est communis, ab intellectu

suple D.

sensui

et intellectui,

suple

CAPITvLvM

(43ia19-43ibiz)

VI

ad particulare operabile, quia operatio in particularibus est, 2.70 Deinde cum dicit : Abstractiotze amtem, quia 43 1 b 1 z dixerat Philosophus quod Gnequaquam sine fantasmate intelligit anima >), fantasmata autem a sensu accipiuntur, uult ostendere quomodo intellectus noster intelligat ea que sunt a sensibilibus ~55 separata. Et circa hoc duo facit : primo ostendit quomodo intelligat mathematica, que a materia sensibili abstrahuntur ; secundo inquirit utrum intelligat ea que sunt secundum esse a materia 2GO separata, ibi : Vtrum azttem co&+zgat.

a& G,?z&a&rZY~ &, id est sicut quando mouebatur a sensibili presenti. Deinde cum dicit : Et orninozkactjotze, comparat 43 lbro cognitionem intellectus practici et speculatiui, zz>dìcens quod aertim et fahm, ìd est uera et falsa cognitio, intellectus .zk ac$ioBe, id est secundum quod pertinet ad intellectum practicum, ef Ge actione, id est secundum quod pertinet ad intellectum speculatiuum, est zkeode@genere,siue illud 230 genus sit bonum siue malum, Quod potest dupliciter intelligi : uno modo sic quod res intellecta uel practice uel speculatiue quandoque est bona quandoque est mala nec diuersificatur propter hoc genus rei quod consideratur specu235 latiue uel practice ; alio modo potest intelligi quod ipsa cognitio uera est quoddam bonum intellectus siue speculatiui siue practici et ipsa cogniti0 falsa est quoddam malum intellectus siue speculatjui siue practici. Non ergo intendit comparare uerum 240 et fakUm bono et malo secundum conuenienciam generis, set uerum et falsum quod est in actione uero et fako quod est sine actione. Et hoc patet ex differencia quam subdit, dicens quod dzjiert, scilicet quod est in actione et quod est sine 245 actione, &?zeo qgod si%$&~~er et qgodam : nam intellectus speculatiuus considerat aliquod uerum uel falsum in uniuersali, quod est considerare simpliciter, intellectus autem practicus applicando O(pecia 17) : @(BJIPe), quod

est]

separans

wn

$raem.

Deinde

(Berlin

Qu.9oG,

malo

K -

bono,

Et potest Pro

falsum

speculatiuo actu

malo

: Etest

Suple

intellectus

practici,

scilicet

et falsum,

suple

uerum

malum II-III,

cum

ab intellectu

differt

a bono

autem

alicui

circa 21)

(ibid.,

III

uerum ))

et falsum

alicui

; p. 182, : cc Operabilia

enim 20)

2%. Comp.,

2,94-97, cum

id est ita quod

utrunque

cum

actu, in eo quod

est de falso uero

et malum 249-250

recogn.

operationes

: cc singularia,

enim, ibid., adn.

singularia p. 90,7

))

et falso,

operatio : c actus

; 111

differunt autem

genere, p. 255, autem

(ibid.,

(est) operatio

>) ; Mef.,

1 1, 981a1G-17,

2Go Vtrum

singularia

: 431b17.

autem

p. 25, P) ; VI

zG1-27G

uerum

@,

Os ;

intellectus

quod

falsum

actu,

cum bono

scilicet

: CC Set in eo

quidem transl.

mali,

cum re )) quod

quod

simpliciter uet. (A.L.,

XXIX

quidem

:

f. 1G3rv) et uerum

set differunt

uerum

id est secundum

: CC Bonum

19-24

re non

uerum

et pro

que est operatio

et

in concernendo

; Anonymus,

simpliciter

uerum

in

in intellectu

Qu.9oG,

circa

p. 350,

sunt cum ipsa simul

et malo,

p. 214,9-10

quia uerum

Lat.

et in quodam,

a% akwa,

et falsum

operationem

uerum

quam practici,

actu

in genere

bonum,

Iib. II-III

uerum

et falso

anima u. 22-

existentes

tam speculatiui uero

B

et falsitas

id est in bono

et falsum,

et ueritas

L

111 34,

boni

genere,

In ak anima (Berlin

cum

sine

Auerroes,

in eodem

cnim

intellectus

scilicet

borri et utrunque

11 12, ~2G9a~l-lz,

IB de anima

et falsum

apprehen-

est uerum

et falsum,

et falsum

similiter,

1, p. 4G, 1 1)

: uactus

bonum autem

; Eh Nic., 11 8, 11o7a31 (A.L., XXVI, p. 15, 18-19 ; p. 72, 2 ; p. 180, 20) : cc Operationes enim, in singularibus 1) ; 1114, 1111a23-24 G, 1141b1G (p. 2G1,2) : cc Accio autem, circa singularia R); W 3, 1147a3-4

a Iacobo

Moerb.)

in actione

(tunc

est in genere

uerum

: cc falsitas

Expo.riiio

suple

; Albertus,

: et sunt

de Bocfeld, actione

in concernendo

de particularibus

in quibus : circa

I)

: cc differt : Ar., Po&

Y

modo

de Bocfeld,

proposuit

et quia ueritas

Speculatiuo

(p. 477)

genere,

in hoc

+

intellectus

; Ps.-Adam

12

350,

dixit

: CC ita rursum

Hispanus,

tamen

quod

u. 18-20

est, scilicct

et malum

practico

est

eius

sit in genere

+

praepostero,

est cognitio,

~1; Ps.-Adam

id est proportione,

27-29)

2, 111obG-7

uerum Ps.-Petrus

p.

Sed ordine

sunt

22G ef 228 id 241-242

Bbl quodam]

Pgv”~v3

id est in qualibet in eodem

simpliciter

Aliter

ab intellectu

f. 33vb (ed.,

1).

1). bonum

sunt in eodem

bonum

operatiuo

in actione,

speculatlui,

substanciam

; Themistius,

in inteliectu

omnino

2G-27)

111 34,

‘I”rab,

431bi2

2~2 esset]

de anima,

quia utrunque

ut sit expositio

cf. Ar., 431b11

; Jed enim

ergo]

cf. Ar.,

OsP4)

lib. II-III

(ed., p. 255,

intellectus

set in abstrahendo,

sunt )), a Guillelmo

singularia

singulare

cf. supra

secundum

et delectabile

p. 2G, 25

(p. 27G, 14)

; et idem

speculatiuo,

et malo

particuIaria

: cc Circa

(circa

idem

existentibus

genere

etz] uel @ 239

0%) ; Jed

duas interpretationes,

: Auerroes,

actione

225

P& F4aPa (-VzF,

: comparatur suppl. VaF, Ylc : dlcerem

et malo,

f. 33vb

-

et appetitus

et falso

: cc siue

f. 22ra

duntur

fuga

Non

que est actio

sua operatione

bono

cf. Themistius, 239-242.

et malo,

bonum

: in

-l- est Y

Expo&io

: has

practici

dixit

bono

actu

-

Hispano,

quod

et ueritate

circa

Quod

(-Ps

hec duo sunt in eodcm

sine actu> a uero

cum

cum sint

rem ipsam

1).

similiter

et falsum,

quid

hoc

Ps.-Petra

Ya(BbrF@)

bO?Z.OZv.@,

quad]

: dlceret

FS, Y1b

in

***

Circa primum considerandum est quod eorum que sunt in rebus coniuncta contingit unum sine altero intelligi et uere, dummodo unum eorum non sit in ratione alterius : si enim Sortes sit musicus et albus, possum intelligere albedinem ZGI nichil intelligendo de muska ; non autem possum intelligere hominem nichil intelligendo de animali, quia anima1 est in ratione hominis ; sic ergo separando secundum intellectum que sunt secundum rem comuncta modo predicto, non contingit 270 falsitas. Si autem intellectus separaret intelljgens ea que sunt coniuncta esse separata, esset falsus, ut puta si in predicto exemplo diceretur : GMusicus non est albus 1). Ea ergo que sunt in sensibilibus

Y1b(P*Ps),

practici] 245

quod

interpretatione,

pro

FE),

@

onr. FS, ‘Wa

@,

incipit 23o-239

alie a falsitate

sic

applicando]

intelligl

lntelligi

secunda autem

sunt

cc Et construe

sine

pars

f. 1G3r).

quidem

diceretur

273

: cc Etpotest

mali.

SCiliCet]

248

: hic

actione

27 (p. 477-478) genere

adn.

VLLB@)

-

Lat.

244

: ?T%(V*F,

Y

237-239 cZt ipSa -

-l- et @

b0,w.o~~ @

cf. Ar., 431b12,

223

W(B#O~Pi)

233 bona]

est] 07i.z. @ -

233

sunt ))

transl.,

Circa

A.L.,

nequaquam

2~2-*53 -

intelligens

XXV

1, p. G, 9-10

-anima

: cf.supra

: (( actus...

: 431a1G-17. 11 12, 118-139.

circa

unumquodque

257-258

a materia

sunt sensibili

~1

:

SENTENCIA

234

LIBRI

TERCII

*** Et hoc est quod dicit quod intellectus i&e.ZZ@’ ea que sunt ditta per abstractionem, scilicet mathematita, hoc modo sic& dum intelligit kz,vm 280 secmdmz pod est Jim.wz fon intelligit sepaTate, id est seorsum, simum a materia sensibili, quia materia sensibilis, scilicet nasus, cadit in diffinitione simi ; si autem intellectus intelligit aZiqzbdin ac& in ~uaz&2w?2 est cuwwn, sine carne inteZZexit in pa 285 est CWZMPZ, non quidem ita quod intelligat curuum esse sine carne, set quia intellexit curuum non intelligendo carnem, et hoc ideo quia caro non ponitur in difhnitione curui ; et fi6 intellectus i&eZZigi~omnia mathenzatica separate, taizquam si zgo essent sepaTata, quamuis BOBsint separatasecundum esse (non autem sic intelligit naturalia, quia in dititione naturalium ponitur materia sensibilis, non autem in difftnitione mathematicorum ; abstrahit tamen circa naturalia intellectus uniuer293 sale a particulari simili modo, in quantum intelligit naturam speciei sine principiis indiuiduantibus, que non cadunt in difhnitione speciei). Et omkno in~eZZeci%s in actu es.t res intellecte, quia sicut res in sui ratione habent materiam uel non habent, 300 sic ab intellectu percipiuntur. Et quia hunc modum abstractionis Piato non considerauit, @(pecia 291

17) :

W(BllP’),

rem

FdaP3Ed1

esse]

5.23

@*(B&OaPi,J 297

separatarum

ipsum]

+

esse

Y

Y

omnino]

V*F, nxm.

Y1alV*F,

:

ideo

*** Hec enim questio hic determinari non potuit, quia nondum erat manifestum esse aliquas substancias separatas nec que uel quales sint ; unde hec questio ad methaphisicum pertinet, non tamen 315 inuenitur ab Aristotile saluta, quia complementum illius sciencie nondum ad nos peruenit uel quia nondum est totus liber translatus uel forte quia preoccupatus morte non compleuit. *** Considerandum tamen est quod intellectus hic 320 dicit non separaturn a corpore in quantum est potencia quedam anime, que est actus corporis ; supra tamen dixit ipsum a corpore separaturn, quia non habet aliquod organum deputatum sue operationi. 325

FS), Ylb(J?P5),

280

Tc(Bb1F4a)

;mic-AL,431b16

(in F)

Pi, Ylab

substanciam

BL1 :

ANIMA

coactus fuit ponere mathematica et species separatas, loco cuius ad predictam abstractionem faciendam Aristotiles posuit intellectum agentem. Deinde cum dicit : Vtumzaz&emcontinga& mouet 43 1 b 17 questionem de hiis que sunt separata a materia secundum esse, dicens quod~os~ekw consideratzdzmz erit z&.wz cofztingat intellectum nostrum #oz seJara.kwz a nzagnihdine, id est a corpore, i&eZZigere aZ$uod sejaraiorum, id est aliquam substanciam 310 separatarum.

275 abstrahit intellectus, non quidem intelligens ea esse separata, set separatim et seorsum ea intelligens.

substanciarum

DE

separatam

PgV’VVa,

310-311

03P4,

secundum

substanciam

BblFa

313

erat

quad

est simum

non]

separatarum

@, FS,

manifestum]

manifestum

orz. @

Ps,

VePs

:

est @

(-FuEPa)

303-304 loco agentem : : cf.supra 111 205-206, cum adn. 301-303 Piato - separatas : cf, supra 14, 106-128, cum adn. cf. supra 1114, 54-63. 3 12 Hec enim questio : quam tractauerant Auerroes, 111 36, u. 34-666 (p. 480-jo2) ; Adam de Bocfeld, 1s de mima (Urb. lat.206, f. 2g4rb ; Bologna Univ. 2344, f. _sov) ; Anonymus, Q. z% III de anima (%e.na L.III.21, f. 186ra-va) ; Albertus, p. 214-223. Huic tamen excusatur Anonymus, 1~ de mima uet. (Roma Naz. V.E.828, f. 46ra) : ccV&m autem [431b17-1g] : Literam lege sicut poteris, quia non habemus tempus exponendi eam )) l 3 1s ad methaphisicum pertinet : Adam de Bocfeld, 1~ de aGwa (Urb.lat.206, f. 294rb) : CC hec questio non pertinet ad phisicum, set magis ad methaphisicum 1). 315-319 non - compleuit : Auerroes, 111 36, u. 218-219 (p. 487) : cc nullum sermonem ab Aristotele inuenimus in hac intentione >j ; Albertus, p, 217, 20-24 : tc Aristotiles promittit se de ista questione consideraturum posterius, et nos non inueni282 nasus

mus

eum

(u. 24-28)

2,

considerasse

: ccSi autem

de hiis in aliqua uel obscure

citate contemplatiua

jj (cf.

De .wif. itatell., 1,

705-710

considerandum [2,193b33-35, materia pertingere 43oa17.

p. 222, 9-14)

; 5,334-337

est posterius, 194bg-161,

s ; ipse Thomas, ad intelligendum

parte

potest

libri

haberi

;ipse

Thomas,

(ed. Leon.,

ut in sequenti

substancias

De uer., ubi

quod

q.18,

dicit

hoc

exciderit

in X Ethicorum a.5 (ed. Leon.,

p. 2gg et 313).

[2,9gjb14-15

11, in 105 1b33-1oy2a4 simplices,

nisi forte

suis, tunc...

XLIII,

lectione,

aut in 111 Methaphisice L Afek, IX

sui De anima,

de libris

quod

-

non

Aliter

a libris

XXII,

sub dubio

reliquisse

ad nos peruenerunt

habetur

p. 548, u. 276-281)

Anonymus,

sencientem

non

utrum

sentenciam

in 111 De

II-111,

intelligere

manifestat anima

)), qui tamen

ab eo solutnm,

; Q. a2 aninza, q.16

In a? aGma

contingit

; 7, 9g7a34-998a1g] ; ibi enim : ccEx quo patet quad secundum

uidetur

suis qui

ad Nicomachum

f. 22rb [432a7-81, intellectus

Aristotelis )1.

323

bene

addit

dicit de feli-

(ed. Robb,

: ccEt

p. 220)

dixit

;

quod

aut in 11 Phisicorum intelligat

humanus supra

ubi...

: 111

aliquid

intellectus 1, 42gbs

sine potest

; 111

4,



diuiduntur in actum et potenciam quemadmodum et res, ita tamen quod sciencia et sensus que sunt in potescia se habent ad scibilia et sensibilia que 25 su& in po~emìu, sciencia uero et sensus que sunt in a& ordinantur ad scibilia et sensibilia que sunt in actu; set tamen diuersimode : nam sensus in actu et sciencia uel intellectus in actu sunt scibilia et sensibilia etiam in actu, set potencia akme 30 sensitiua ef id quad scìt-e potest, id est potencia intellectiua, non est ipsum sensibile uel scibile, set est in potencia ad ipsa, sensitiuum quidem ad sezsibiZe, quod autem scire potest ad scibiZe. Relinquitur igitur quod anima quodam modo sit 35 omnia. Deinde cum dicit : Necesse est az&em etc., 43rba8 ostendit quod alio modo est omnia quam Antiqui ponebant. Et dicit quad, si anima est omnia, necesseest quad uel sit ipse res sensibiles et scibiles, 40

gibìlia, anima autem est quodam modo et sensibilia et intelligibilia, quia in anima est sensus et intellectus siue sciencia, .rezs.w autem quodam modo est ipsa seBsibìZìa et intellectus intelligibilia siue

:

:

k. Ni Ni*(v, XU), Ni*@& WJ%c) Np(pecia6) : Np*@, ys), Np%(u, PT) NP 43rb27 quod scire potest VNiNp, T(31) uel scientiicum Nr 28 est] OPI. V(A), cp, rc 43zarr complexio Ni, T(102) compositio Np (complexio - est OPI. p) 13 alii (sci%.intei!ectus = vG.Lx JCZ VO~~CUCC) Ni (-u), Np (-cr) alia @ci/. fantasmata) V, Nr illi (? = T&W P ; cf. Siwek CUPIu&. 7&, U, CS, ?T(ro8-rog) : cf.Themistius i# a_bp.,fm&m

:

:

@(pecia 17) W(BPPe), YlWZ IO ut] sicut Y non mm.

V2Ve

P*Ps

: +ZU. Y

8

Quoniam

W(Bo104Pi)

(loco re&. mm. (-P4P5)

: 432a3.

: scibiha...

:

: ‘Pa(

:

Y VzF, p), ‘W(P~P~), Ylc(BblFda) 3 determinata] ditta Y G credebant] tradebant om. Y 17-18 anima - intelligibilia] bovz.ozv. V*, VeFaa 19 sciencia rejt. F, Fe, OsP4, nec 25 scibilia.., sensibilia V*F, FS, Ps, Bbl : +L @, 03 ~&XWZ~ P, VeF*aP3,1 27 scibilia... sensibilia scibilia CD 30 etiam] ox Y 39 ponebant] ponerent Yrac (-FS) posuerunt FS, Ylb

13 ea] Fda)

IZ Necesse

: 43rbz8.

: post :

SENTEiNCIA

236

ERCII

LIBRI

@(pecia 43=9 up.)

17)

@(Bti04Pi)

@l(BlaPa),

:

FS, P4Ps,

’ Y

‘+

: cf.

supra

In II .SUZ~., d.3, q.3, p. 1 ti,

: Ar.,

supra

hoc quod

dicit,

intellectum

Auicenna,

De arrima, V

: haec

p. 245,13

- 246,

17-20).

caque

fiat obtunsior,

sedes nullam, p. 88-89)

lapsus

sed quod

0,

corporeae atque

organum

Liber Febrhm

a multis

impeditum

@*, ‘I!‘rbc

(-Bbl)

64 est] 84 autem]

@, PgV8WVaT,

93 habet

arz. Y enim

V4Vs

72 quia] Y ; sed cJ Ar.,

: acquisiuit

(e zw~~

IO,

K)

coniungi

intelligentie ibid., Intr.,

mentem

agenti

p. 69*,

114,~

trahunt

transl.,

supra,

formetur

interitus

eius impedlunt

;

implere

non possit

1) Nemesius,

IV 2 (ed. Lugduni

1511,

non

intellectum 95-y6

nisi in capite

nec animae

: ctFrenesis

)),

et -

Tz%zaej Cozwz. (ed. Waszink,

deliberatioque

De mftira bor.xi&,

f. 212ra)

ipsum

III 2, 36, cum adn.).

initia, non quo mens

suum iuxta naturam

sensu hominls

ita ut ab ea in ipsum

nec non

1-y3, cum adn., nec non Calcidius,

deliberationemque

ex arce capitis

officlum

Africano

Y

aliquis

&.

cum adn.

est, c-f. supra,

quae

enim passio&

a Constantino

80 aliquid] cum

43z.aii

Verbeke,

uulgata

atri fellis incendia

morbo

prouenit

-

; cf.

44 illi] ipsi

vc(BblFQ)

ffip.

preparat

uoluerit...

passiones

Deinde cum dicit : Ed az&emjaatasia, ostendit 432aro differenciam inter fantasiam et intellectum. Et primo quantum ad operationem intellectus que est compositio et diuisio, dicens quod IOO fatztasia aZter,mz est ab afTìrmatione et seg&oBe intellectus, quia in complexione z+z~eL7ecLviwz iam

: Ar.,XIV De akwzZibti_r (= Depa~f. a&zaL, IV 687a6-bj), secundum ; Qgodl. VII, q.7, a.17 ; cf. Nemesius, De sahra boknir, c.26 (ed. Verbeke7i Est : 432aio. 87 supra : II 24, 424ai8-ig. 88-89 motus scienciam : hoc non diserte docuisse uidetur Auicenna, sed a Thoma colligitur ex

-

106-108,

u. 39-60

***

11 30, 42yal-2,

2, f. t4va

14,

a cum

p. 150,

saec. XI-XIII furor

VI

*** Patet autem ex hoc fa.lsum esse quod Auicenna YJ dicit quod intellectus non indiget sensu postquam acquisiuit scienciam ; manifestum est enim quad, etiam postquam aliquis habet habitum sciencie, necesse est ad hoc quod speculetur quod utatur fantasmate ; et propter hoc per lesionem organi 95 impeditur usus sciencie iam acquisite.

Y1b(P41’5),

cf. &.

sed cf. Ar.,

Auicenna

90-92

quippe

Ar.,

Y1b;

: cf.supfa

I) posse

Riet,

fert passionem,

Israeli,

P4P5;

TO-~ 3 manus

e adeptum

epilenticus,

FS),

enim

ad 1 (ed. Piana,

6 (ed. Van dottrina

opinor,

; Isaac

a.1,

68 Platonici

5) : e omnes

obliuio,

+

intelligibilium

11 30, 43 lai-2.

Galeni

nesis,

est]

(-Bbl) ; sed cf. mpru,

14,4o4bzz-14.

Thomam Monche, - actum

acquisite

Y

factus

intellectuum]

102

49 Empedocles

+

: p(V*F,

Y

75 necesse

88 motus]

ANIMA

eis separata secundum esse, sz2at se9w&,&azGJe~~.w ab inuicem separata, necesse est quod intelligibilia z intellectus nostri sint 222 speciehw semz%ihlws secundum esse, tam illa que dicuntur per abstractionem, scilicet mathematica, quam naturalia, que sunt babzk et passjo#es semibihm. Et propter hoc sine sensu non potest aliquid homo addiscere 80 quasi de nouo acquirens scienciam neque intelligere quasi utens sciencia habita, set oportet, OWB aliquid speculatur in actu, quod S~SZ formet sibi ahy~odfatztasma; fantasmata az.&emsunt similitudines sensibilium, set in hoc differunt ab eis quod sunt 85 preter materiam : nam (I formarum, ut sit homo quodam modo totum ens, in quantum secundum animam est quodam modo omnia, prout eius anima est receptiua omnium formarum ; nam intellectus est quedam forma receptiua omnium formarum jntelligibilium et 60 sensus est quedam forma receptiua omnium formarum se6G%k722. Dejnde cum dicit : Qtiokam atitenztzeqzze?es etc,, 432a3 quia dixerat quod intellectus est quodam modo inteIligibilia sicut sensus est sensibilia, posset 65 aliquis credere quod intellectus non dependeret a sensu, et hoc quidem uerum esset si intelligibilia nostri intellectus essent a sensibilibus separata secundum esse, ut Platonici posuerunt ; et ideo hic ostendit quod intellectus indiget sensu, et 70 postmodum quod intellectus differt a fantasia, que etiam a sensu dependet, ibi : Est a.t.4tezt.z fantasia. Dicit ergo primo quod, quia nz&a res intellecta a nobis estpreter ~agn&w&nessensibiles, quasi ab

twz. 04

DE

proueniunt

eius laedatur

iussis occurrere

: pbre-

proptercerebrique

c. 12 (ed, Verbeke-Monche, absolute

dictum

est calidum

; cf.Ibn al-Jezzar, XE, p. gy,4g-yo) : cc Impeditur enim (operati0 intellectus) in freneticis propter lesionem organi fantasie 1) ; ipse Thomas In 11 se&, d.20 q.2, a.2, ad 3 ; d.2.1, q.1, a.2, ad 7 ; InBo& De T&z., q.6, a.2, arg. 6 ; Iti UTse& d.15, q.2, a.3, qla 2, ad 3 (la str., ed, Gils, RSPT 1961, p. 224) ; InIV Se&., d.33, q.3, a.1 ; De zw., q.10, a.q arg. 7 ; CG., 1173 (ed. Leon., XIII, p, 46zb49) ; 111 84 (XIV, p. 24yb44-45 ; in cod. autographo Vat.lat.9850, f. 64ra38) : aimpeditur operatio intellectus, sicut patet in freneticis et litargicis R); De pot., q.3, a.y, arg. 23 et 24, ad 22 ; P,q.84, a.7 ; supra, 11 30, 105-io6 ; 111 I, 18i-i83 ; 1sDe $ewu, 11 2, (56-69 ; Ba &fef., IV 14 : uin freneticis, in quibus organum fantasie est lesum )). apostema... Vhzhq

in pelliculis

a Constantino

cerebri...

transl.,

et nonnunquam

c. 14, De lethargia,

frenesis

est apostema

c. 18 De frenesi

in uentriculis

(ibid., f. 146ra

et vb)

cerebri,

quod

; .PAlbertus,

est peius

et molestius

Qz. de uh&bu

))

(ed. Col.,

CAPITVLVM

432aiz

VII

e.rt .ver,wz et jXww, quod non est in fantasia : nam cognoscere uerum et falsum est solius intellectus. Secundo ibi : Primi az&em izdh%xs, inquirit in quo di5Ferunt primi i&eZ.Zec~~s, id est intelligencie indiuisibilium, quod wz si& fadasmahz, Et respondet quod BOBsunt sine fan~asma&q set tamen @(pecia

107 iokog

sint]

17)

(43lbz8-43m4)

237

non sunt fantasmata, quia fantasmata sunt similitudines particularium, intellecta autem sunt uniuersalia ab indiuiduantibus condicionibus abstracta ; unde fantasmata sunt indiuisibilia in potencia et non in actu.

: W(Bl~Ps), @(BoxOaPi) Y : Y1*( i-F, FS), Y*“(P4Ps), Y-(Bb~F’~) io7 quad] cum Va, OT, 04Pi : sunt F, ‘S’u), FaPa I 11 indiuiduantibus] indiuidualibus BZTe, BblVe : obn. (indiuidubus)

habet

set tamen

non

sunt fantasmata

: cf.Themistius,

f. 34va

(ed.,

p. 260,

25-26)

: cc Aut

neque

bee [aiL

intellecta]

Bbl,

Pgv* WT

mz&

phantasmata

sunt )L

ii



:

432bi3

432alG discretio TW, O%, y~, T(io) cliscretiuoxv, N’r: Niz(q, XU), NP(v& 0%%) Np(pecia 6) : Np’@, yc), Npz(a, PT) Nr 18 de mouente : hic mp. incipit in V, ~TC, nec non T, Jgpra (discretE) ceti 17 quidem VNiNp igitur (= oi!h KCBd ; cf. Siwek) Nr 21 rationatiuam rj~, v, @x ratiocina24-25 quidam dicunt] h. Ni* 19 anime sit T(iG 11 7, 16) sit anime VNiNp 11 7. 1G 29 uegetatiua enim que NiNp uegetabilisque V(A) uegetabilis enim V(h) uegetatiuaque que (= ~6 7~ OpzxTth, 6 [8 tiuam cezY 30 animalibus uel uiuentibus T(67-~58) animalibus (= ?$otq coti) + mg. uel uiuentibus (= ?

Set queritur quare in appetitu sensitiuo sunt 120 due potencie appetitiue, scilicet irascibilis et concupiscibilis, in appetitu autem rationali est unus appetitus tantum, scilicet uoluntas ? Et dicendum quod potencie distinguuntur secundum rationes obiectorum, obiectum autem 12s appetitiue est bonum apprehensum, alio autem modo apprehendit bonum intellectus et sensus : nam intellectus apprehendit bonum secundum uniuersalem rationem boni, sensus autem apprehendit bonum sub determinata ratione borri ; et 130 ideo appetitus qui sequitur apprehensionem intellectus est unus tantum et distinguitur ab appetitu qui sequitur apprehensionem sensus, et distinguuntur secundum diuersam ratio- 135 nem boni apprehensi : nam aliquid apprehensum per sensum habet rationem boni appetibilis in quantum est delectabile secundum sensum, et ad hoc bonum ordinatur concupiscibilis ; aliquid autem habet rationem boni et appetibilis in 140 quantum preficitur delectabilibus quasi habens facultatem ad libitum utendi eis, et ad hoc ordinatur irascibilis, que est quasi propugnatrix concupiscibilis ; et inde est quod animalia non

@(pecia 17) : @(B11P6), W(Bo104Pi) Y : va(VgF, Fa), ‘SQb(PW), Y1o(BblFb) 84 harum] earum Y 87 neutrum] em. @ 87 conuenit WVeP* : contingit F4aPs 9ir F : 9t cett dictis] dici de @ : manifestum est V*F 03Ps : mani90 uidetur @, PgW’V* festum uidetur FS, FdaPs : manifestum est uidetur Bbl manifestum est ut (= ut pro uq Ve gG potenciarum] om. @ uel] + debeat esse @ sed cf. Ar., 432bt rro concupiscibilis... irascibilis] z?,w.‘5’ ; Jed cf. Ar., 432b6

:

:

,

:

;

:

@(Pecia 18) @(BL1P6), @*(W04Pi) Y p(V*F, F6), Y1b(P4Ps), tiua @ rationali Y Jed cjI Ar., 432b3 114 uoluntas] est aaZ Y’*, suppl. paucì) *35 et distinguuntur] et distinguitor 04Pi : om. Y

:

;

: cf.

Y’c(BblFa) praem. 142

Y1bo

i 13

sequetur

(-Bb*)

133-t3 5

ineipi# pecia

duo -

18 iti Q

sensus

I 14

rationa-

: om.codd (uarìe

suppl

hoc] + bonum O*

:

:

124-125 potencie - obiectorum g8 subiecto supra u. 17, cum adn. aliqui Platonici, cf. supra u, 19, cum adn. Ar., supra, II G, 413arG-22, secundum Thomam Q. de anima, q.13, S.C. (ed. Robb, p. 188); 1a, q.77, a.3, S.C. 143-144 propugnatrix concupiscibilis Haec uox a quadam Platonis uoce orta esse uidetur, sed a Ioanne Damasceno prorsus distorta et deprauata. Secundum Platonem enim in Timaeo, 70 a-b, partem irascibilem in pectore, cor uero, eius organum, in satellitum domicilium (el< +J &opu~opt~+~ ofxqotv) dii conlocauerunt, ut, ratione iubente, partem concupiscibilem ui continere possit. Platonis uocem et doctrinam rette et uere reddidit Nemesius, De tzatwa bokzis (P.G. 40, 692 B), a Burgundione transl., c. 19 (ed. Verbeke-Monche, p. 102-103) Ira uero est audacia mentis (& ~opwPopt&v TO: ~oytcs~o5) [uindex desiderii] ; cum enim haec (JCZ mens) dignum existimauerit quod ei fit angustia, tunc ira exit, si secundum naturam propriam naturam custodierint I) uerba c uindex desiderii Y)non sunt Nemesii desunt enim in Gracco et doctrinae Platonicae a Nemesio seruatae repugnant, quippe cum non desiderio sed menti ira deseruiat interpolata esse uidentur a quodam codice Ioannis Damasceni. Nam doctrinam Platonicam sine dubio adultera& Ioannes Damascenus, De)%% orfbudoxa, a Butgundione transl., c. 30 (ed. Buytaert, p. 123 P.G. 94, 933 A) Est autem ira id quod audax est mentis, uindex conc~~phcencie) (Mhxoq 6j~ hc&h+L~~). Cmn enim concupiscimus quid et prohibemur ab aliquo,irascimur aduersus eum ut iniusta passi, mente scilicet iudicante dignum angustia quod factum est in custodientibus secundum naturam proprium ordinem ~1;concupiscentiam ergo non iam reprimit ira, ut Plato uolebat, sed ei deseruit. Vocem et doctrinam Damasceni persaepe saec. XIII laudant theologi, uelut Iohannes a Rupella, Stimma de anina, 11 IO et 30 (ed. Domenichelli, p. 238 et 274) Vnde Damascenus Ira est audacia mentis, /eJe concupiscencie uindex )) Bonauentura, In Sent. (ed. Quaracchi, t. 1, p. :98,4 III, p. 339, arg. 2 p. 824, 8) ira enim est uindex lese concupiscencie, ut dicit Damascenus Y) fr. Cons&wn~, Swzma fr. Afexandri (ed. Quaracchi, t. 11, p. 444b, n. 4) Albertus, S. G%bo&ze, q.67, arg. 4 et ad 4 (ed. Borgnet, t. 33, p. 3~7 et 338) ipse Thomas, In 111 Xe&, d.26, q.1, a.2, ad 1 (ed. Moos, p. 819, n. 37 in cod. autographo Vatlat. 9851, f. G4ra) eet ideo dicit Damascenus in 11 libro quod ira est concupiscenzie uindex ~1; a.3, in prima str. (ed. Gils, RSPT 1962, p. 460) cum irascibilis sit quasi uindex concupiscibilis 1). Verbum tamen e uindex 1)in u propugnatrix 1) mutauit Thomas, De MT., q.23, a.2 (ed. Leon., XXII, p. 732, u. 148-150) irascibilis quodam modo ad concupiscibilem ordinatur sicut propugnatrix ipsius )) q.81, a.2 irasclbilis est quasi propugnatrix et defensatrix concupiscibilis )j.

:

:u

;

;

:

; cf.

: cc ; ;

;

;

; P,

: cc

;

:u

:

:

: cc

:a

:

: cc

; ;

CAPITVLVM

145

VIII

@(pecia

18) : W(BlT), WVS

F*a,

in libro

146147 Moerbeke tamen ergo

in eas (eis VI11

transl.

locum

et inimicicia

hoc

etiam

a,2,

u. 154-156;

laudat

Ia, 1j

P. 195, 2-3). tiam et magnitudinem u ardui

principales

in id quod

est ad finem...

difficile

Alexandri

ardui

est respectu

eleuatum

supra

p. 164,

[contemptiua] in bonum Laur.

est actus

contrario

; e

rei parue

arduum

S. Croce

in agendo

aut humilis,

III,

diflicilis...

:inep?

Anonymus actum

c( arduum

De potemii.c,

diflicile

et diuersificantur

secundum

uero,

bonum

))). Quam

: cc appetitus

autem

malum,

arduum

erunt

Y

respectu

et uile...

dicitur

Similiter

Primus

(ed. Callus,

ad bonum

est

qui tamen non ponit

p. I 5 9, 3 2-3 5 aut ardue

irascibilis,

ed. R. J. Long,

:

quia

quia arduum )) tamen

actus uirmtis

111 6,

differunt,

est rei magne

Cancellarius,

etiam actum

est donum

conscripsit,

N arduum

et obieh

rewz,

c. 1232 Philippus

et mnc

potencie,

et obieh

irascibilis,

Alexandri

dirigens

set ratione

in hem,

tamen

: ctIrascibilis

arduum,

3,

patien-

L Glossae 3-6)

et fortitudo

materiam,

in operatione cum tendat

XXVI

p. 30, 16), Primus

420,

aut circa

De potemii_c mime

proprio

uel in ui nata

; p.

(A.L.,

)) ad describendam

qui redactionem

eandem

accidum

f. 37rb)

transl.

N arduus

in finem,

uirms...

de

N ; quem : cc amicicia Vat.lat. 985 I, f. 64ra) : cc et propter et propter coitum )) ; De zw.,q.25,

21-28

acwm

De proprietatibw

uulgauit

coaZ

hoc

a Guillelmo

et uitam

66 (ed. Atzert,

spei ; cf. De potetzcii~ mime

Anglicus,

uel fuga

autem

wactatum irascibilis,

que nomine

doctrinam

(.wZ IV)

et propter

f.III.22,

Grosseteste

uerbo

discipulus

dirigens

sunt circa

arduum

)) est obicctum

N (cf. Bartholomaeus

et etemum

et arduum

qui c. 1230

mali ; aggressiua

Etsi

est fortitudo

principaliorem

cibum

a Roberto

t. 111, p. 419,

: spes>

et mnc

etiam]

61oa33-35,

Escorial

ad 5 (MS.

propter

de Hales

L (ed. Quaracchi,

ed.) ad operandum,

pendet

a.2,

El

; Deoff., 1 xx

p. 14y%2)

difficile,

:4

fontium)

hoc

alimentum

N @IS.

19 5 I, p. 3 2 1-3 27. -

?) Alexandri

d.34,

a@.

praecipue

propter

17, 1117a6-7,

et pugne

VIII

str.

147-148

&ZU. Y’~c

edd rece],

igimr

Nin libro

: Ar.,

Anonymus

quod

est spes in arduum

qua tendit

quod

lib. Se&.,

discipulo

est boni

DX

quidem

%47 VI11

Rommo)

quidam]

et uite N ; cf. I# 111 Set&,

ad aggressionem

pro tractatu

aut eternum,

PIut.

iti IV

se ad deum,

discipulus,

mm X

De inu.,II LIV 163 (ed. Stroebel,

c. 1227-1228

Glossa

Alexandri

autem

cibi

delectantur

quasi ineptum

N. Ab Alexandri

anima& VIII hoc est

R. A. Gauthier,

consequens

rationis,

:nam

: cc irascibilem,

p. 26, 26

: eleuare

: cc Appetitiua

3-4)

animalibus

Set fortitudo

potenciam

perfecit

nisi in fortitudine

causa

De irati

uidetur

de Hales,

actus

Hi~t.

animalia

:cf.

Y?~c(Bb~F~~)

152 dicunt

: N amicicie

VI11

-

Y?*b(lJ4P~),

@

Scoti,

151 arduum

N adumbrauisse

; cf.

doctrinam

ista

animi iam usus est Cicero,

conscripsit

enim

: Ar.,

f, 177rb)

in translatione

a.2

3 Et -

2-13

47.10,

in libro

q.81,

duos habet aggressio

inter

Philosophus

FS),

sec nos Q Arabicwz

coefmditur,

: in eis terminantur

animalium

Cab. Thomas

accidunt

dicit

docwimam

de hystoriis

(MS. Toledo

saepius

4 fwih

Y

FdaPa)

: Y=(V2F,

Y

W(Bo104Pi)

: izo$a 8 c#?z nota Q =

149 terminantur

241

ira enim a tristicia commouetur et in delectationem 150 finitur ; ctirati 1) enim Gpunientes delectantur 1). Et propter hoc dicunt quidam quod obiectum irascibilis est arduum. Quod autem a quibusdam dicitur quod irasci-

irascuntur neque pugnant nisi propter delectabilia, id est propter cibos et uenerea, ut dicitur in libro VI11 De hystoriis animalium ; propter hoc etiam omnes passiones irascibilis incipiunt a passionibus concupiscibilis et terminantur in eas :

(X

zb7)

(43 2a3 1-43

;

et

que est

Toronto

1979,

Su,w~u de bono (MS. Firenze

ut concupiscibili,

uel in ui nata

ad arduum

: cc Preterea, irascibilis mouemr in bonum ut arduum N ; (f. 46ra36-39) : cc ut scilicet sint (superbia, inanis gloria, inuidia) spirituale, que magis competunt rationi que spiritualis est, et plus a ratione diuiduntur si fuerint circa bonum uel : CC concupiscibilis et irascibilis uires erunt separabiles, et respiciet hec bonitatem, illa uero arduitatem, eternitatern, immensitatem potencie, rationabilis uero uerkatem )) ; (f. 47va3*-33) : (( mouetur... irascibilis in arduum propter bonum, et concupiscibilis in bonum propter bonum 11; (f. 48ra2i-22) : cc ita uile et arduum uel excellens (est conwarietas) irascibilis )) : ew. A PhiIippo pendent : Iohannes a Rupella, &?z#za de (ed. Domenichelli, II 30, p. 273 ; cf. mss Paris B.N. lat. 3427, f. 12ora ; 6686*, f. ~3vb-54ra ; 14891, f. 49ra-rb) : cc Ad

sicut

irascibili

circa

bonum

arduum

1) ; (f. 38vbi)

spirituale

temporale

))

et arduum

; (f.

46vb46-49)

mima

cognoscendum

autem

citer

expediens,

et bonum

differenciam

uirtutis

bonum

irascibilis

simpliciter

et concupiscibilis,

hic dicitur

bonum

notandum

delectabile,

quod,

bonum

cum bonum

expediens

dicatur

dicitur

duobus

bonum

modis,

tristabile

scilicet

bonum

et arduum...

Est

simpliergo

uis

est appe&ua boni ardui expedientis )) ; t.III, p. 1531, i7 ; 1333, ~irascibilis autem, cuius est spes, proprie arduum respicit N ; fr. Comideram, Swmm fr. Aiemndri (ed. Quaracchi, t, 11, p. 44>a, Sol.) : cc irascibilis uero secundum appetitum ardui siue honorabilis N ; Odo Rigaldus, 1~ III Setit., d.26 (MS. Troyes 824, f. 227vb) : ccQuinto queritur in qua ui anime sit spes ? . . . Item, obiectum eius est ipsius irascibilis, scilicet arduum ; ergo et ipsa spes 1) ; Albertus, S. de homhe, q.67, a.2 (ed. Borgnet, t. 35, p. 5 38) ; q.68, a.2, ad 5 (p. 564) ; S.de bono (ed. Col., t. 28, p. 79, 26-27 ; p. 104, 87, 93, etc.) ; In III Sent., d.26, a.3, ad 4 (ed. Borgnet, t. 28, p. 491) ; De aBi,wa, p. 229, 49 ; p. 242, 56 ; Bonauentura, Ie 1 Setif. (ed. Quaracchi, t. 1, p. 198b, n. 4) ; 1s III Se&. (t.111, p. 576-578). Cf. adn. ad u. 156-162. 1y4-1jy a quibusdam mali : Re uera pro omnibus qui cum Platone irascibilem ab ira di%niunt, irascibilis quodam modo ordinatur ad fugam mali. Ad hanc tamen opinionemilluswandam solent theologi saec. XIII quaedam SS. Patrum uerba adferre, uelut :Hieronymus, Comm. in Mathmz II (CCL, t. 77, p. 109) : CC Legimus in Platone et philosophorum dogma uulgatum est tres esse in humana anima passiones... rationabile... irascibile... concupiscibilis

appe&iua

Anonymus,

concupiscibile... laudat

1)

irascibilis

CC in homine

a&za

ut in ratione

Alexander

a.>, arg.

de Hales,

; Gregorius,

delectabilis

(P.L.

possideamus

i878

Ps.-Augustinus, uel odiendum

1) (quos N). -

a.3, =‘g.

qua bonum

locos Eadem

et mima,

fere

habet

XII,

adfert

in ira odium

;que

11 24,

: cc Per

communis

discerneret,

: cc Est

De ht.

De ahva,

uero uult uincere

uitia,

in desiderio

t. 11, p. 211,

euasit

siquidem

(anima)

namque Riet,

et id quod putatur

appetit,

cupiditatem nec

uirmtum

rationalis,

Ia, q.81,

concupiscibilis GloJe mper

concupisccntiam bonum.,.

circa

in Glossa a.2,

ad uirtutes

;

bonum

et reprobare

N Isaac

per irascibilitatem

concupiscibilis

et irascibilis.

Per rationalitatem

appetendum

uel fugiendum,

contemnit,

per rationalitatem

repellere,

est irascibilis

dicitur

1) (quem locum

malum

: a?e

1) ;

habilis utrumque De spiritu

putamr

adfert Thomas,

Ep.

amandum

inter in libro

et quod

; q.82,

p. 74)

de Stella,

est affici ad aliquid

per irascibilitatem

inserta

arg. 3

appetendum,

Platonem (ed. Jeauneau,

: cc ad irascibilem pertinet detestari malum, ut p. 57, 7-9) : cc illa autem que uult delectabile

nociuum

:

~1(quae uerba

non ipse Thomas

de Conchis,

malum,

habilis

25)

8-10,

per ConcupiscenGam

et irascibilitatem

4 (ed. Van

irascibilis

ad discernendum,

: Guillelmus

contra

eligere

iB com., a.4, arg. 9 JY

uis uero

‘, ed. Quaracchi,

enim rationalis

irascibilitatem

concupiscibilkatem

Thomas,

contr,a

: cc Est

sciat per rationem,

40,782-783)

et temporale),

ed. Quaracchi,

79, ~5 1 C-D)

Per concupiscibilitatem

Auicenna,

carni

‘Atztequazv esJet frate?

haec dottrina

a malo

c.4 (P.L.

789, 8-10)

ad sensum

est concupiscibilis 51.

prudentiam,

experientia

cognoscendum...

N ; c. 13 (ibid.,

discernit

K Saeculo

: cc quaknus

De @iritti ad aliquid

et anima

conquirendum,

C)

delectabile

Q. dixputatae

Gloxsa & qxatuor ZibroJ Se&.,

esse sapientiam 194,

(et dicitur

de Hales

In Septem Ps. paen., Pr. (P.L.

ad uitia auersandum

est illuminari

q.8,

boni

Q. de spe (in Alexandri

utile

ad

De malo,

SENTBNCIA

242

LIBRI

TBRCII

DE

ANIMA

15s bilis ordinatur ad fugam mali, nullam on-mino habet rationem. Eadem enim est potencia contrariorum, sicut uisus albi et nigri, unde bonum et malum non possunt diuersificare potenciam appetitiuam ; et propter hoc, sicut amor borri pertinet 160 ad concupiscibilem, ita odium mali, ut dicit Philosophus in 11 Topicorum, et spes de bono et timor de malo pertinent ad irascibilem.

SkzjZz?e~a&enz neqae semitiizmtz; tercio quod nec intellectiua, ibi : ..At aero tzeqge t-atioflaha ; quarto quod nec appetitiua, ibi : _At iveroneqBe appetitxs. Dicit ergo primo quod considerandwzest nunc 185 quid sit zzoivensaz&waZsecundum locum motu processiuo. Et quod hoc zon sit potenka aegetazha, ostendit duabus rationibus. Quarum prima talis est : semper zvohs processiuus secundum locum est propter aliqkd ymagi- v *** natum et desideraturn, non enim anima1 mouetur nisi appeteas az& ftgiens aliquid, nisi forte per 43ab7 Quartam rationem ponit ibi : Et etiam de qgo uiolenciam ; set fantasia et appetitus non compen,wzc etc., dicens quod etiam illud de qgo mm i65 querimus, quid sit mo.venf anzkzaZsectindwv ZOCZMZ, tunt parti uegetatiue ; ergo pars uegetatiua non est principium motus localis processiui. 193 facit dubitationem contra predictas diuisiones, Secundam rationem ad idem ponit ibi : Am.pZim 43 zbr7 quia non uidetur sub eis contineri. De motu etpZa&e, que talis est : pars uegetatiua est etiam autem augmenti et decrementi, qui est communis in plantis ; si igitur pars uegetatiua esset princiozwzzk inferioribus, manifestum est quod habet pium motus localis processiui, sequeretur quod 170 principium commune omnibus uiuentibus, scilicet pZante essen.t zvo.&vesui ipsarum secundum hunc 200 geBeratz&zvzei .uegetatimmz. Quedam autem alie motum et habere& partes organicas congruas huic mutationes animalium sunt, sicut respirati0 et motui, quod patet esse falsum ; non ergo pars exspiratio, sompnus et uigilia, de quibus posteG.r uegetatiua est principium motus 104s processiui determinandum est quid causet ea : habetztenim in animalibus. 175 mz&am d&ìkajjoBem et propter hoc specialem Deinde cum dicit : SimiZiteradem neqae sensi- 43 _zb19 tractatum exigunt. tizmm,ostendit quod nec etiam sensus est princiDeinde cum dicit : Set de motn seczmdWz Zoczm, wbr3 pium motus predicti, tali ratione : sensus est in procedit disputatiue ad inquirendum quid sit omnibus animalibus ; si igitur sensus esset prinprincipium motus secundum locum in animalibus. cipium motus predicti, sequeretur quod on-me 180 Et primo ostendit quod non sit uegetatiua anima1 hoc motu moueretur ; quod patet esse ZIO potencia ; secundo quod nec sensitiua, ibi :

: W(BPP6), W(BolO*Pì) Y? : ‘+%(V~F, FS), Y!“lb(P4P3), ‘$%(Bb*F~) 161 11 Topicorum @, Bbl : 3 topicorum Pgyv3, 169 inferioribus] uiuentibus Fda.ps 03 : 9 ethicorum WF, F4aP3, ~ec.m. FS 165 querimus] + sicut Y (sciket Os) sensi. @ : sensitiua Y (-WF : ozz. 03Ps) : 173 propter hoc Y : propterea PgWV, V*V : ipsa (iFa pm p;a ?) @ sensitiuum .w. : 196 ad idem] om. Y 202-204 non animalibus @ quod sentire potest (ex V) VSF 192 aut] uel @, Bbl ; Jed cf. Ar., 432bl7 (-Pa), PgWv*, v4v6, TV& P4, Ed5 (ergo om. P@, CL)*): ergo etc. Y (-P4 : om. F >Ed1m4 : quare etc. P5Pu) 205 sensitiuum Jw. : sensus @, Pa, Bbl : sensum FS : sensu Ps> F*aP3 : quod sentire potest (ex V) VaF 2o7 predi& @ : localis processiui Y’ab : talis Y1e @(pecia

18)

PhPs : 3

ethicorum

182

apud omnes fere eadem : etsi obiectum irascibilis quendam conatum ad malum superandum cum spe : cc Porro quemadmodum circa rationale nostrum et scientia et ignoratio constant tanquam habitus et priuatio, sic et circa concupiscibile desiderium et contemptus, et circa id quod dicitur irascibile letitia Ab Aristotele habemus in Topicis quod duo conpariter et ira uersantur )), Iohannes Bhmd, Tr. de Anìmu, c. 7 (ed. Callus-Hunt, p. 18-20) : cc traria sunt in eadem ui, ut cum amor sit in ui concupiscibili, odium erit in eadem ui ; et per hoc ostendit quod odium non est in ui irascibili... uis concupiscibilis et uis irascibilis... ad diuersos actus referuntur, quoniam dicitur uis esse concupiscibilis secundum quod anima dicitur esse appetitiua rei delectabilis ; dicitur autem esse uis irascibilis ab eo quod anima est respuitiua nociui et habet spem uincendi s ; Philippus Cancellarius, Summa (MS. Firenze Laur. S. Croce Plut. 26 Dext. 4, f. 48rai3-rb6) : cc Item solet dici quod irascibilis est detestari malum. Set contra : bonum et ~1; Anonymus, Q. C&_rpe(in Alexandri de Hales QueJtzkes ’Antequm txretjxter ‘, malum sunt unius contrarietatis, ergo ad unam uim pertinent... ed. Quaracchi, t. 111, p. ij 36, 27-28) : cc Item, Gregorius in Moralibus [?] : Eadem uirtute fugitur malum et appetitur bonum 1) ; Odo Rigaldus, Iti III Se&., d. 26 (MS. Troyes 824, f. 226va) : cc Item, si dicatur quod affectiua bipartitur in irascibilem cuius est detestari malum, et concupiscibilem cuius est appetere bonum, contra : hoc non uidetur facere diuersas uires siue potencias set solum diuersa ofkia eiusdem ; eiusdem enim potencie 1~ W Sent. (ed. Quaracchi, t. IV, p. 323b, arg. 3 ; p. 325-326, ad 3) : est appetere proprium obiectum et detestari contrarium 2) ; Bonauentura, cc ...odium dicitur dupliciter : aut cum quadam displicencia, aut cum insurrectione, uindicta et ira ; et primum est in concupiscibili, secundum in 136-162

Eadem

est malum,

-

actus

; cf.,

praeter

irascibili

>j. -

Quae

a magistro spem pliciter

sed bonum

tamen

penitus

De

;

appetitus

Y)boni

acquirendi

transl.,

ibid.,

(uel

sunt c. 1227-1228 confecit

obie&

boni

ut irascibilis

i90-19i et desiderio

haec

odire,

*~-IS),

a

a.9, arg.

2

ymaginatum ad aliquid

1).

erat et responsio etc.),

63 (P.L.

ab Alexandri (cf. supra

discipulo

Blund

;IaIIae, q.23,

a.i,

ergo etiam

Topicorum laud. arg.

182 Similiter et desideraturn

qui redactionem

adn. ad u. $32-133)

differat

161 inII

sed addit

40, 829)

; obiectum

concupiscibili

iam a Iohanne

453bl1-464bt8.

trita

detestari,

acquirendi

(siue mali uitandi). p. 218,

a.2, arg. 7 ; q.28, ; De ~ornpflo et u&&,

: 433a6.

quaestio

fugere

sed spem

q.23,

est cum ymaginatione

ineunte

De fpiritu et anima, c.

renouata

e quo efkitur

q.i, a.2, S.C. De uer., De re.rp., 47ob6-48ob3o

XE1

pofencizk uRz%zeej

arduum,

siue e arduitate ; cf. ab Anonymo

neque

saec,

est simpliciter

mali uincendi

18-23

uero

non

Ps.-Augustinum,

non spem

tudine

semper

eius

ipsum

qui tractatum

posuerunt,

: Iam

irascibilem

tamen

uincendi

enim

; q.26, a.1, : 432big.

: cf.Auerroes,

L Glossae irascibilis

Alexandri primum

iam non est malum,

num quadam : Ar.,

(cf. supra

2

: hi

irascibilis

contentione,

quae tamen

Top., II 7,113a33-b3, adn.,

ad u. 156-162)

sx. ;

II@IW,

183 At uero 111 44,

u. i3-%4

q.24,

a Boethio et ab ipso a.1,

neque

conscripsit

actum

arg. 1. rationatiua

(p, 3 12) : e et iste

non bonum

oritur transl.

Thoma,

et c. 1230

non iam iram,

sed bonum,

ab ipsa (A.L.,

magni-

V, p. 42,

In IE Se~t., 173 posterius

: 432b26. motus

sed sim-

d.27,

: Ar., 184 At

qui est in loco

CAPITVLVM

t43 +43

VI11

@(pecia

18) :

2i9-220

@(BllPe),

ammalia

+

motus

Y

de hoc

: ideo

Pd

267 moueat]

247

220

I-IO,

considerat] 03P5,

om. FS,

: de

rr4jaryrr32a36.

secundum

11 40.

: Y1a( VsF,

-ret

Y

F6),

vb(P*P5), Vs)

(-lium

229 249

YC

Ps

animalia

om. @

haberent]

cum

(quod

260-261

secundum

quod]

intellectus

praem

(in F4aPs

: oz

11145,

zmu wr~w

V4V5 Yrb;

om. @ cum

F6Ve,

03Ps et dimidia pm

: monstrua

~ed CA Ar., 259 de hoc TTZ,

YIC;

21*

animalia]

(-tra

O4 : on.

432b23

242

V*F,

cf. Ar.,

PgWV*,

: dee$f

noster] V*Vs,

V*F Ve

212

: hoc

TVi

: pro-

295-296

JW.

295-296

cett

tamen]

@

ozv. Y

263 persequi

432b29

281 persequendum &erim)

05rz. Y PE) animalium

est in mppl.

ofz. Q

220

245 de hoc

mons-

mouens]

: hic

@

: prosequi

codd

CZconuerso

-

czm 03, Jecm.

Bli

ceff

u. 20 (p. 313)

Thomam, 269-273

mm’

Y1e(BblF~)

PgWVa, habeant

Bbl)]

278 practicus]

W, Bb1FQP8

: cf.Auerroes,

6 ; C.G.,

Y

: monstruosa quad]

‘Zr, Yrb

.rec..m. PeV*Vs)

monstruosa arg.

22s

FsVe,

mouet

Pby~., 11 14, r99br-9, a.3,

Y

Y

incontinentibus] (in mppl.

Q~(Bo104Pi)

monstruosa

animalibus

243

secundum appetitum az.&persequeks. Aliquando ~55 autem intellectus considerat aliquid agibile, non tamen practice set speculatiue, quia considerat ipsum in uniuersali et non secundum quod est principium particularis operis ; et de hoc dicit consequenter quod neque intellectus secundum 260 quod fzverìt specuZatus,id est speculatiue considerauerit, aZìguìd bzkwzodì, id est aliquod agibile, nondum prec$Gt uel perseqtiì uel fugere, sicut cum multociens intelligimus aliquod terrìbiZe uel deZe&abiZe, set intellectus #on izzbettìmere uel desiderare ; 26.5 set aliquando mouetur cor ad timendum absque imperio intellectus, et si iterum deZectabìZemoueat appetitus, erit aZìpa alia pars quam cor que mouetur (et hoc dicit propter opinionem Platonis qui posuit partes anime distinctas subiecto, ita 270 quod irascibilis cuius est timere sit in corde et concupiscibilis sit in aliqua alia parte corporis, puta in epate) ; sic igitur manifestum est quod intellectus, speculatiue considerando aliquid agibile, non mouet. Ex quo patet quod intellectus 275 speculatiuus nullo modo mouet. Deinde cum dicit : AmpZìus etprec$ìente, probat 43 3ar quod nec etiam practicus mouet, dicens quod, etiam ìnteZZecr% practico precipiente, quod contingit cum intelligencia dicit aliquid fugiendum aut 280 persequendum, non propter hoc homo mouetur, set agìt secwzd&v concupiscenciam, sicut patet de incontinentibus qui habent rectam rationem set non inmanent rationi rette ; unde uidetur quod intellectus non moueat. Probat autem idem ex 285 medicis, qui habentes scienciam medìcatzkam non sanantur, quia non faciunt ea in se ipsis que precipit ars ; ex quo uidetur quod agere secundum sciem-ìam tzon sit scìencìe practice, set alicuius aZterìz4s. 290 Deinde cum dicit : At uero neque appetìtus, 4.33a6 ostendit quod pars appe&ìaa non sit dominatiua super hunc motum, quia uidemus quod continentes appetunt et concupiscunt, set non operantur ea quorutn habent appetìtum ; e conuerso incontinentibus, ut manifestius apparet in VI1 Ethicorum. Videtur igitur quod nec appetitus moueat.

falsum, quia zvaZtawz$ animalia habencia senszzv que tamen manent semper in eodem loco et s.wz~ inmobiZiapr jnem, id est quandiu uiuunt. Et quia posset aliquis dicere quod hoc non est propter Z~Thoc quod deficiat eis principium motiuum, set quia defìciunt eis instrumenta apta ad motum, ideo ad remouendum hoc subiungit quod zzat.wa nìcr%Z facit frustra tieque dejcìt in necessarììs, ksi in animalibus orbatìs et hzzerfectìs, sicut sunt animalia 220 monstruosa, que quidem monstra accidunt preter intentionem nature ex corruptione alicuius principii in semine ; set ammalia inmobilia sunt jerfecta in sua specie et BOB swz~ orbata quasi monstra (cuius sigBwvest q.viagenerant sibi simile 22~ e,?habe& debitum aagmen&z et decremenhm, quod non est in animalibus orbatis) ; ergo in huiusmodi animalibus natura nichil facit frustra neque deficit in necessariis ; unde sequitur quod, si habent principium motus, quod haberent paries orgamkas 230 dispositas ad motum processiuum, alias principium motiuum esset in eis superfluum et necessaria ad executionem potencie motiue eis deficerent. Ex hoc autem accipere possumus quod cuicunque inest aliquod principium uite, insunt ei organa 235 conueniencia illi principio, et quod partes corporis sint propter partes anime. Deinde cum dicit : At uero, ostendit quod etiam 43zbz6 intellectus non est principium motiuum. Et dicit cluod aegae pars ratioBa&a que uocatur inteZ,!ectas 240 uidetur esse mo_veBs (unde accipere possumus quod ratio et intellectus non sunt diuerse partes anime, set ipse intellectus noster dicitur ratio in quantum per inquisitionem quandam peruenit ad cognoscendum intelligibilem ueritatem) ; et quod intel245 lectus non sit principium mouens, probat primo quantum ad intellectum speculatiuum, quia, cum intellectus speculatiuus speculatiue considerat ea que sunt tantum speculabilia et nullo modo agibilia, sicut cum considerat quod triangulus 210 habet tres angulos equales duobus rectis et alia huiusmodi, manifestum est quod s-ecaZakws intellectus non s-ecuZatur aliquid actuaZe, neque aliquid dìcìt de fugibìZì et $ersequz’bìZì, et sic non potest mouere, quia semper ~OJ%S est fugìentis aZìquìd

tra]

sa%

: cc et sunt cum hoc perfetta, non monstruosa D. a.6 ; cf,etiam De gen. anhml., IV 4, 77ob9-ro, : cf.supra 1 10, 3 5-56, cum adn. 296-297

De malo, q.16,

PIatonis

-

epate

220-221 nec non in VII

preter

intentionem

Thomas, Ethicorum

nature

In III Senf.,

: Ar.,Efb.

: Ar.,

d.18,

q.1,

Nic.,

VI1



appetitiuum. Hec enim plus differunt ab inuicem quam concupiscibile et irascibile. Quoniam autem appetitus fiunt contrarii ad inuicem, 433b3 hoc autem accidit 1cum ratio et concupiscencie contrarie fuerint, fit 1autem in temporis sensum habentibus : intellectus quidem enim propter 1futurum retrahere iubet, concupiscencia autem propter ipsum iam ; uidetur 1enim quod iam delectabile et simpliciter delectabile et bonum simpliciter, lOpropterea quod non uidetur quod futurum. Specie quidem igitur unum erit mouens, appetibile 433bm 1aut appetitiuum, primum autem omnium appetibile ; hoc 1enim mouet cum non mouetur, eo quod sit intellectum aut ymaginatum. Numero 1autem plura mouencia. Quoniam autem tria sunt, unum quidem mouens, 433br3 1secundum autem quo mouet, et tercium quod mouetur, mouens autem duplex, 15aliud quidem inmobile, aliud autem quod mouetur, est autem inmobile 1attuale bonum, mouens autem et quod mouetur 1appetitiuum : mouetur enim quod appetit secundum quod appetit, et 1appetitus actus aut motus quidam est ; quod autem mouetur, anima1 est ; 1quo uero mouet organo appetitus, iam hoc corporeum est. Vnde aoin communibus corporis et anime operibus considerandum est de 1ipsis. Nunc autem, ut in summa dicatur, mouens organice 433bzt 1ubi principium et finis idem, uelud : 1hic enim gibbosum et concauum hoc quidem finis, illud uero 1principium. Vnde aliud quidem quiescit, aliud uero mouetur ; ratione quidem altera ZEencia, magnitudine uero inseparabilia. Omnia enim pulsu et tractu mouentur ; 1propter quod oportet sicut in circdo manere aliquid et hinc incipere 1motum. 43+-w

uniuersali quid sit principium motus quomodo hoc principium in diuersis diuersimode, ibi : Ozmino qm’dem @tir primum duo facit : primo ostendit quid

; secundo 5 inueniatur etc. Circa sit princi-

:

433aro multi (= xo?doI coni. Bywater, prob. Ross) Ar. Ni NP(q, XU), NP@& Wl%) Np(pecia G) Npr(f3, yo), Nps(a, PT) Nr V(San.&-Florian), 0, JK.~. q~, 3, v, T(a6) multa (= zo?dù CO&) V, Ni (-ti), Np 19 huius (pmcr. p I 3 hec V, Ni, T(32) : OPZ.Np hoc v h’ ce~), T (70 eius) 21 appetibile (= ?~psx& EL, P) mg. v, 0, mm. hc, Np, T(76) appetitiuum (= bp~x~tx&v C~J, SUVX) V, 8%fexfz4 q, x, NP 433b3 Hec] Hee z, ?T(143) enim] autem V, ?T(143) 6 fit Ni, T(136) : Sunt Np 7 temporis (-rum n) Ni, Np*a, T(157) ipsis V(deff), Np*, Np*b 9 quod iam NiNp ipsum iam V ipsum quod iam Nr ro quidem igitur (= $v 05v CWy, VX) NiNp igitur V(A) : quidem (= & EL, SU) Nr f2 ymaginatum Ni, T(179) ymaginatiuum Np (-n) 13 inmobile NiNp 19 uero] autem V, 9, ?T(200) 22 uelut $6~. ut grecum id est V(A) : uelud + mg. glinquidem (= &) V, Nr gismus 9 uelut + Zac.VE uelud circulus x neque ghnissimus ei omnia O%‘%% uelud glingismus (gungissmus F glinstuus a gKngi[...]T) Np cardo mg. Nr uelut glingismus + mg. Ginglismus 3.~. id est cardo F’en. La:. 5’1 ty

:

:

:

+

:+

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

I duo hec M. (cf. Ar., 433a9

7 Omnino

: 111 IO,433ba7.

:

; mpra

111 8,

LIBER

111,

CAPITVLVM

IX

(4jyvj-24)

pium motus in animalibus ; secundo docet ordinem

Et manifestum est etiam quod ozzwjsappetzhs est 50 aZìqzid (stultum enim esset dicere quod aliquis appetat propter appetere ; nam appetere et mobilia, ibi : Specie qzidem igitw. Circa primum est quidam motus in aliud tendens) ; id autem tris facit : primo ponit duo esse principia motus ; secundo reducit ea in unum, ibi : .hteZZe&vs cktis est appetìtzu, scilicet appetibile, est prìncipk.m a.&enz etc. ; tercio soluit obiectionem superius .inteZZectus practkì; nam id quod est primo appe- 5~ tibile est finis a quo incipit consideratio intellectus IS positam, ibi : Qzmiam aatenzappetjtasjant contrark Dicit ergo primo quod, consideratis hiis que practici : cum enim uolumus aliquid deliberare de predicta sunt, cum manifestum sit quod uegetatiua agendis, primo supponimus fìnem et deinde pars non sit mouens et similiter neque sensus procedimus per ordinem ad inquirenda illa que cum non omnia in quibus hec sunt moueri agenda sunt propter finem sicut procedentes 60 semper a posteriori ad prius usque ad id quod zo inueniantur, ut ex dictis patet, kdeBtw dao bee esse z8024eflcia,scilicet appe&w et z+2teZZectti.s, ita primo inminet nobis agendum; et hoc est quod tamen quod sub intellectu comprehendatur etiam subdit quod ~Zthwm in consideratione intellectus fantasia, que habet aliquid simile intellectui, in practici est przkczj%~~ actionis, id est illud unde quantum mouet ad absenciam sensibilium sicut debemus actionem incipere. Vnde rationabiZ.iter 65 ~5 et intellectus, quia hoc etiam est principium dictum est quod bel duo sunt mo.vemia, appetitm et motus : EU,&enim hornines, pretermissa sciencia intellectus practicus ; quia enim ipsum appetibize intellectus, sec.wztarin suis motibus fantasiam, mozet, quod est primum consideratum ab intellectu sicut illi qui non secundum rationem agunt, set practico, propter hoc dicitur intellectus practicus impetu mouentur ad aliquid agendum ; et in aZ%s mouere, quia scilicet eius principhm, qaod est 70 30 anhzaZib.zu manifestum est quod BOXest intellectus appetibìze, mouet. Et quod dicitur de intellectu, intelligendum est et de fantasia, quia, C.MB fantasìa fieqae ratio que mouere possit, fet solum fafztaka. sic ergo manifestum est quod titraqae bee mouent, mouet, flanzvoivets.ke appetithf ; non enim mouet &teZZectaJ,sub se comprehendens fantasiam, et nisi in quantum representat appetibile, sicut nec appetìtus. intellectus. Sic igìtw apparet quod .vnwnest zvonens,71 qaod est appetìbize; hoc enim et appetitum mouet Deinde cum dicit : I,vteZZe&sa.vtemqzkpropter 433ai4 et est principium intellectus, que duo ponebantur aZ@vid, reducit predicta mouencia in unum. mouencia. Et hoc rationabile est quod hec duo Et circa hoc tria facit : primo ostendit propositurn ; mouencia reducantur in unum, quod est appetibile, secundo ex eo quod ostensum est assignat causam quia, si ponebantur hec duo, hzteZZectm et appetìttis, 80 cuiusdam accidentis circa motum animalium, ibi : esse mouencia respectu eiusdem motus, cum 40 InteZZecttis qzidem igzhr etc. ; tercio inprobat diuiunius effectus sit una causa propria, necesse est sionem potenciarum quam Antiqui ponebant, ibi : quod moueant hec duo secund&naZiq.v,am speciem Dzkìdentibzuaatem. commwem ; non autem dicendum quod appetitus Dicit ergo primo quod intellectus qui mouet moueat sub specie intellectus, set magis e conuerso 85 est .zkteZZectzu qzi ratiochatw propter aZìqz.kd,non intellectus uel intelligibilis , quia ìnteZZectz4s nofl inuenitur moz4enssine practkzs, qui differt a spemZatitio secundum finem : nam speculatiuus speculatur ueritatem non propter appetitz4, quia .24oZ&tas,secundum quam mouet intellectus, est quidam appeths (et huius ratio aliquid aliud, set propter ipsam tantum, practicus assignatur in IX Methaphisice, quia, cum ratio go autem speculatur ueritatem propter operationem. 10 quo motus iste completur quantum ad motores

@(pecia

18) :

simile]

k.

V*F,

Yrbc

50

etiam]

eius

7g mouencia] tibilis

W)

@~BPPj,

U

cet

Q2~Bo104Pij Y : Y~~V*F,

24 ad] in Yla, 31 autem] W : w. em. @

Y

: apud

Vi EWZ. 0

(-V, 84 non]

(-BP),

W) +

Ve,

PWj,

76 a] in @ est Y? (est $o&

YlbtVeVij,

absenciam]

Yre

VF

44

ratiocinatur]

60 sicut] autem

JV)

proper

sic

-cia

Yre[Bb1F4sj Yr*,

W

rationatur V*W’, 86 sub

Yrbc specie

@,

25 et] 72 et]

appetitus

17 predicta]

dicta3r.m.

Pi,

Yrbc

23 aliquid

pr.m. BP, Y (-Vi) 32 mouent] + scili45 ratiocinari] rationari @ rationem ?Bbl etiam Ylab, Bbl : om. Y~c (-Bb*) 76 et] cwr. @ x.~ppl. cz~m OTaW, .rec.m. P6VBlFX (+ uel appe-

F, Bbi

wz.

:

: cm. cetf

26 multi : 433bro. 13 Intellectus : 433ar4. 13 Quoniam : 433bs. predicta :III 8. 20 dictis : 111 8, 432br4-26. : Auerroes, III 48, u. (p. 516) : cc multi homines desiderant, sed non consequuntur desiderium sed intellectum N ; Adam de f. 2g6r ; Bologna Univ. 2344, f. 5 rv) : cc homines in quibus sunt simul fantasia et intellectus multa consecuntur secundum fantasiam N ; Themistius, f. 35rb (ed., p. 264,24-26) : cc In multis enim homines phantasias magis sequuntur quam scientias D. Aliter Ps.-Petrus Hispanus, ExponXo h’b. II-III de am’ma, p. 366, 28-29 : cc multa animalia 1) ; Anonymus, Zn de anima II-III (Oxford, f. 23va ; Roma, f. 4gvb) : cc enim, pro quia, multa, suple ammalia, preter scienclam secuntur fantasiam Y); Aibertus, p. 233, 6 : CC multa ammalia D. Cf. adn. ad Ar., 433aro. 40 Intellectus : 433a26, 42 diuidentibus : 433br. 57-62 cum - agendum : cf.Ar.,Etb.Nic., III 8, 1112brs-rg. 82 unlus - propria : go in IX Methaphisice : Ar., Me&, IX 4, ro4Sa8-16. Cf. Pref., p. 273*. cf.ipse Thomas, IP IP, q.34, a.6, arg. 3, nec non Ia, q.12, a.3. II

Specie

enim

Bocfeld

17

homines

(Urb.lat.206,

17-18

246

SENTENCIA

LIBRI

TERCII

@(pecia

18) : @1~B~1P6),

~cr. cwz

Va

(cf. Ih, Ya,

W~Bo104Pj)

433a26,

TVi

operatiuis

II2

consideramus]

-remus

126

operationem]

actionem

Yla

Y1bc

(-F5)

mum

et necessarium

multe feh

plures

ceff

cinatiuum

137-138

Pi, YJbc

est ~cr. wrz

VI,

@

i4g

E&‘arm

: et

: in

128-1zg : om. Yla

: ualde

illi

(-Va)

contra

CO& (quad

0~.

@, W)

F

Y

; uerbzm

ipsi

VW),

operatiuis

107

qui

134 dicens

V*

(ponunt

d

FS

quod] Va)

hoc]

ozz. Ps,

Y

(que

orz. @ Y

etiam

mouent

@, F)

om. F4a)

est necessarium

137 multo uerbo ualde 131 set]

(-V*W)

qui

(-ationibus 111 Post]

plures

Q

str.

VaW,

et Q

164 propter]

@, 119

T, FS uerbm codd

153 ad] ab @; ozv. Y

(-W)

IOI quidem

: corporalibus

: alterum

: appetitiuo

Bbl, Ps

Y1b, Y!

prima

responakre defur,

140 intellectiuo

sed cJ ti. rJ superius 1j7

operabilibus

: om. Yxc

: uniuersale

AriJfofeh

Tbozzuc multo

g3 quel

Yr~cB@Faa)

W), c&’

et necessarium

ponant

Va;

Ybcfi

: autem

uel speculatiuis 115 que]

uniuersale

multe

posuerunt]

supra]

: igitur

ti. 40) Ve

@,

113 prima]

(cf.Ar.,433bz

uerbo multe)

Y? : Yacv*F,

nec no# copra

: in

ANIMA

nostre subduntur ; unde bonum uniuersale et necessarium in sua uniuersalitate consideraturn non mouet. Manifestum est igitur quod potencia 130 anime que dicitur appetitus sit mouens. Deinde cum dicit : Dizkdentibm a&em, excludit 43 3br id quod Antiqui dixerunt de distinctione partium motiuarum anime, dicens quod dizkdentibxr partes akme in rationalem, irascibilem et concupiscibilem, 135 si ipsi intendant distinguere potencias anime ab inuicem separatas, multo plures fient quam illi posuerunt, uidelicet uegetabile, sensibile, intellectiuum et consiliatiuum et appetitiuum (distinguit autem consiliatiuum ab intellectiuo sicut in 140 VI Ethicorum distinguitur rationatiuum, quod est contingencium, a scientifico, quod est necessariorum, et ea ratione que ibi tangitur). Hee autem partes anime pZ%sdiferzmt ab inuicem qtiazv comw piscibiZe et irascibile, que comprehenduntur sub 145 appetitu sensitiuo. Vnde plures sunt partes quam ipsi ponant. Deinde cum dicit : Quoniam a.v.tetn appetihs, 43 3 bj excludit quandam obiectionem supra positam ad ostendendum quod appetitus non mouet per hoc 150 quod continentes non secuntur appetitum ; set hec ratio soluitur quia in homine sunt m-tran? appetitzis quorum unum continentes secuntur et alii repugnant. Dicit ergo quod, quia possunt fieri appetitm contrarii ad inzkem, t5oc contingit c.wz IH ratio concupiscencie contrariatur, et ~‘2 hoc, id est accidit hoc, z+zbabetztibm senmm temporis, id est qui non solum cognoscunt quod in presenti est, set considerant preteritum et futurum, quia jnteZZeci&s quandoque ab aliquo concupiscibili re@abere .&bet 160 proper considerationem futuri, sicut cum febrienti ex iudicio intellectus uidetur esse abstinendum a uino ne febris incalescat, set concupiscencia incitat ad accipiendum propter ~~szm jam, id est

sciencie practice se habeat ad opposita, non mouet nisi determinetur ad unum per appetitum). Set appe&w z5v.Wsine ratione, sicut patet in hiis que mouentur ex concupiscencia ; cuflctipiscencia etzim 95 est appetitm pidam. Exemplifkat autem magis de concupiscencia quam de ira, quia ira habet aliquid ratio&, non autem concupiscencia, ut probat Philosophus in VI1 Ethicorum. Et sic patet quod duo mouencia reducuntur ad unum, quod est IOO appetibile. 433az6 Deinde cum dicit : .k‘eZZe&vs+Gdem, assignat ex premissis rationem cuiusdam accidentis circa motum uel actionem, ostendens scilicet quare in actionibus et motibus nostris erramus. Et dicit 105 quod ozwzisinteZle&s est rec.t,w.Quod intelligendum est de intellectu principiorum : non enim erramus circa prima principia in operabilibus, cuiusmodi sunt : Nulli esse nocendum, Non esse aliquid iniuste agendum, et similia, sicut nec erramus 110 circa prima principia in speculatiuis ; in hiis autem que sunt post principia, si quidem rette consideramus, procedit ex rettitudine que est circa prima principia, si autem a rettitudine declinamus, procedit ex errore qui accidit in 11s ratiocinando. Set appe&s et fantasia, que etiam mouent, sunt et cum rettitudine et sine rectitudine ; et ideo in actionibus nostris contingit deficere a rettitudine secundum quod deficimus ab intellectu et ratione. Vnde patet ex premissis 120 quod appetjbjZesemper tzoztet, h autem appetibile est aut uere bomm, quando persistitur in iudicio recti intellectus, a.z& apparens bomm, quando declinatur a iudicio recti intellectus propter appetitum uel fantasiam ; notzaatem omtze bonum 125 est appetibile et mouens, set bonum agibile, quod est bonum applicatum ad operationem. Et hoc contingit aliter se habere, sicut omnia que actioni

speculatiuis

DE

Y1bc

@

(Post

premissis]

predictis

et necessarium

: perplures

#ero Tbome

110 in

prima

Va

Vs

W,

T)

Y1bC

: ulti-

: plures

F

plures

Arisfo-

141 rationatiuum]

ratio-

_wd cf. Ar., 433bs

; .wd CJ Ar.,

:

1.56 id

433b8

: Ar.,Efb. Nic., VI1 6, 114gazs-bz. 1oG de intellecm principiorum : Albertus, p. 235, 29-40 ; ipse Thomas, BJ II Jenf., ; d.24, q.3, a.3, arg. 2 et ad 2 ; de intellectu incomplexorum, supra 111 5, 43oaz6-27, bz7-28 ; cf.ipse Thomas, i& uer., q.l, ; P,q.38, a.3, S.C. ; De malo, q.16, a.2, arg. 4; a.G, S.C. zz et ad S.C. 2 ; de utroque (primo de intellectu incomplexorum et 133 Antiqui : cf. quens de intellectu principiorum), ‘I’homas, De ner, q.15, a.3, arg. 1 et ad 1 ; P,q.17, a.3, arg. 2 et ad z ; q.83, a.6, S.C. et c. 140-141 in VI Ethicorum : Ar.,Efb. Nic., VI 1, 113ga11-15, a Roberto supra, III 8, 43zaz4-25 ; Piato secundum Thomam, 111 8, 185-187. 162 abstinendum : 149 supra :III 8, 433a6-8. Grosseteste transl. (A.L., XXVI 3, p. 233, ab Anonymo recogn., 4, p. 47g,4-7).

g8 in VI1 Ethicorum d.5, a.ll,

q.l,

arg.

a.l,

arg. 4

1 et c.

per

18-21

cf. Ar.,

Efb.

Nic,,

X

~y, 118obg-lo,

a Roberto

; cf.

Grosseteste

transl.

(A.L.,

XXVI

3, p. 367,

13-16).

mm-

CAPITVLVM

IX

(433azj-433bzj)

247

de huiusmodi organis considerundum est in operaZG~propter id quod in presenti est : uidetur enim quod in presenti est deZectabiZe,esse simpZiciter deZectubiZe tionibus communibus unime et cor-oris (determinat enim de hoc in libro De causa motus animalium) ; et bonus, ex eo quod non consideratur ~&W-ZMZ. in hoc enim libro intendit determinare de anima 205 433blo Deinde cum dicit : Specie quidem igitur etc., secundum se. ostendit ordinem motus. Et circa hoc tris facit : Deinde cum dicit : Nunc autezv, ut in summa etc,, 433bz1 170primo ostendit quomodo mouencia sint unum et summarie determinat de organo motus localis, quomodo plura ; secundo quomodo ordinantur Et dicit in summa quod primum mouem orgunice ad inuicem, ibi : Quoniam uutem tris su~t ; tercio oportet tale esse ut in eodem sit et princzpkz et 210 determinat summarie de uno eorum que ad motum jkis motus, sicut in quadam circulatione in qua requiruntur, ibi : iVunc auteiz, ut ifl suwna. est et gibbosum et con6uum, quorum unum est quasi Dicit ergo primo quad, si mouencia conside17s $IZJ? et aliud quasi princz$zk : nam concauum est rantur formaliter et secundum speciem, wzzw,v er2 sicut finis, gibbosum autem esse uidetur sicut motiens,scilicet appetibiZe uel ajpe&iwzz, quia inter principium motus ; secundum concauitatem enim 215 omnia primiwz mouens est ap>etibiZe ; hoc enim est mouens non motum in quantum est ymagSzu&m contrahitur in se ipso, secundum gibbositatem uero attenditur eius dilatatio, prout ab ipso fit 180 uel k$eZZecjzwz (manifestum est enim quod secunda principium motus p~&us. Et quia in ipso est mouencia non mouent nisi in quantum participant principium motus et finis, principium autem primum, unde omnia conueniunt in specie primi motus oportet esse inmobile in unoquoque motu, zzo mouentis). Quamuis autem omnia moaen& sint sicut cum mouetur manus quiescit brachium et unum secundum speciem primi mouentis, tamen cum mouetur brachium quiescit humerus, et sic 185 mwzero sunt ~Zuru. omnis motus ab aliquo inmobili procedit, oportet 43 3bl3 Deinde cum dicit : Quokam autem trhz, assignat quod in primo organo motus quod est cor sit ordinem motus. Et dicit quod .&ia s.w-zjque inuealiquid quiescens in quantum est principium motus 225 niuntur in motu, WLWZquod est oues, et aliud et aliud quod mouetur in quantum motus termiest organum quo mouens 9zzoaej,et jekuzv est quod natur ad ipsum ; et hec duo in ipso, scilicet 190 mouetur ; mouens autem est du$Ze.v, unum quìdem quiescens et motum, sunt diuersa ratione, set inmobiZe et aZìud quod est mouens motum ; in subiecto et magnitudhze sunt ab inuicem insepamotu igitur animalis mouens quod non mouetur rabiZia. Et quod oporteat ibi esse principium 230 est bozzumactuuZe,quod mouet appetitum prout est motus et finis et per consequens quiescens et intellectum uel ymaginatum ; set mouens motum mobile, manifestum est ex hoc quod omnis motus 195 est ipse appetitus, quia omne quod appejij in quananimalis componitur ex ~ZJZSZJ e$ truc.& ; in pulsu tum appetij mouetur, et ipsum appetere esi quidam autem id quod est mouens est tantum principium actus uel motus, prout motus est actus perfetti, sicut supra dictum est de operatione sensus et motus, quia pellens elongat a se id quod pellitur ; 23~ set in tractu id quod mouet est terminus motus, intellectus ; quod autem mouetur est mimuZ ; organum quia trahens ad se mouet id quod trahitur ; et 200 autem quo appetitus mouet est aliquid coyporeum, propter hoc oportet quod primum organum scilicet quod est primum organum motus. Et ideo @(pecia VsW’ 204

18)

:

@(‘BllPej,

: resquam

de] om. @,

(!)

CDscBolOaPi,J W.F

F%l’a

Y? : Y1acVsF,

: om. Y?lbc (-Vi) 212

et1] OZV. CDs, F,

V3Wj,

Ylb(‘VeVi,l,

174 ìn smnma] ‘X”isc

213

o?n. Y

quasi]

sicut

Y1C~B!+F4~,l (in ~zxppl. V3) CD1

218

174 ut ~cr. wiz 190 autem]

motus]

+

et Y

0.w. CD (de&

F*a)

iX

: et

@

198 sicUt 224

: tanquam supra]

primo]

(ex

prout ipso

V) YIC

Y1bc;

sed cf. u. 23t 172 Quoniam

: 433bl3.

ipse

supra,

: 433b2t. supra : 111 4, 43ia4-8 ; cf.etiam 11 io, 416b32-417a2, 9-1* ; 111 1, 429ai3-18, nec non ; 1 IO, 169-21~. 204 in libro de caUsa motus animalmm : Ar.,De mofu anhzal., 698ai-7o4b3, a Guillelmo de A&fofe/e. De mofu animalitim, Napoli 1958, p. 34-63). 211 in quadam circUlatione : cf.Auerroes, III 55, in textU et in com., U, 3, 24 (p. ~23) : cc sicut motus giratiws P>; Albertus, p. 237, 32 : CC sicut motUS giratiuus 1). 213-2*3 nam motus : aliter Auerroes, 111 3 5, u. 44-4G (p. 526) : cc ita quod gibbosmn sit quiescens a quo erit principium expulsionis ef ad ptiod sif$niJ attractionis, et concauum sit motum 1). 221-222 sicut - humerus : Ar., De motu anim&um, 1, G98bi-3, a Guillelmo transl. (ed. Torraca, p. 54, 27-29) : cc Set equidem semper principium primum in quantum principium quiescit, mota particuIa que desubtus, ut puta brachio quidem moto, cubitum, toto autem membro, humerus 1) ; cf. 7ozaz7-32 (ibid., p. 60, 29-34) ; Albertus, p. 237, 43-45. 224 cor : Ar., De sompno, 2, 4~3b33-43Ga8 ; De part. animuZ., 11 1, 647a24-3% ; 111 3, 663alo-13 ; 4, 666bz4-16 ; Themistius, f. 3svb (ed., p. 269, 26) : Ktalis autem est locus qui circa cor )) ; Auerroes, 111 53, u. ~8-59, 80-82 (p. 326-j27) ; Ps.-PetrUs Hispanus, Expo&0 lib. II-III de anima, p. 373-374 ; Anonymus, In de ant%za II-III (Oxford, f. 24ra ; Roma, f. 5orb) : cc requiritur aliquid quiescens quod est principium unius et finis alterius ; hoc autem est cor : cor enim est principium pulsus et finis tractus in huiusmodi animalibus D. E contrario Albertus, p. 237,79 - 238,12 Et ideo meo iudicio mentitur Auerroes dicens cor esse quiescens unde fit expulsio et ad quod fit attractio... Patet igitur non esse cor huiusmodi membrum D ; cf.P. Michaud-Quantin, La p&ofogìe de l’acfivifé chq Albert Ze Grarzd, Paris 196G, p. 17-26 229 subiecto : cf. supra, 11 zG, 140, cum adn. Thomas,

Moerbeke

transl.

1 6,

174 Nunc

198

219-222

(ed. L. Torraca,

: cc

SENTENCIA

LIBRI

motus localis in animali sit et ut principium 240 motus et ut terminus et ideo oportet quod sit in eo aliquid manens et quod tamen hinc incipiat motus, sicut apparet in motu circulari : nam corpus quod circulariter mouetur propter inmobilitatem centri et polorum non mutat totaliter T.Qlocum, tisi forte ratione, set secundum totum

TERCII

DE

ANIMA

manet in loco eodem secundum subiectum, partes autem uariant locum subiecto et non ratione tantum; sic etiam est in motu cordis : nam cor in eadem parte corporis fìxum manet, set mouetur secundum dilatationem et constrictionem, ut ZP causet motum pulsus et tractus ; et sic quodam modo est mobile et quodam modo quiescens. *41 manens str. wft2 Va

: mouens

ceff



imitatur, quare potest unum ex pluribus IOfantasmatibus facere. Et causa hec eius quod opinionem non putari 1habere, quoniam eam que ex sillogismo non habet, hec autem illam. 1Propter quod deliberatiuum non habet appetitus. Vincit autem aliquando et 1mouet deliberationem, 434al2 aliquando autem mouet se ipsum, sicut spera, 1appetitus appetitum, cum &z cofltzke&u fuerit. Natura autem semper que %ursum principalior est et mouet, ut tribus lationibus iam moueatur. Scientificum autem non mouet, set manet. Quoniam 434al6 autem hec quidem 1uniuersalis existimatio et ratio, alia uero particularis (hec quidem 1enim dicit quod oportet talem tale agere, hec autem quod 1hoc quidem tale et ego talis), iam hec mouet 2oopinio, non que uniuersalis ; aut utraque, set hec quidem quiescens magis, 1hec autem non. 434a21

homine partìcz$aBt, non autem fantasia rationalj. Considerandum autem quad, sicut supra sub 20 intelligencia fantasiam comprehendit, ita etiam nunc fantasiam usque ad intellectum extendit, sequens nomi& rationem : nam fantasia appariti0 quedam est, apparet autem aliquid et secundum sensum et secundum rationem ; fantasia etiam ~5 habet suam operationem in absencia sensibilium, sicut et ratio et intellectus. Deinde cum dicit : Cotzsìderandzma.&em etc., 43 3b3 1 ostendit quid sit principium motus in animalibus inperfectis (et dicuntur animalia inperfecta qaibm 30 itzest soZwnsemm tactm). Et dicit quod comiderandkv est qzkdmoueat ea, .Z&ZHZ scilicet sit in eis fantasia et concupiscencia, uel non. Videtur autem quad in eis sit concupiscencia, quia in eis zkdetw esse Zeticìaet trìstìcìa (retrahunt enim se cum ab 35 aliquo nociuo tanguntur et aperiunt se et exten-

:

Ar. Ni NP(v, XU), NP(v& OWx) Np(pecia G) : Npl@, yo), Np*@, PT) Nr 433bzg aut? V, 9 : OPZ. cett 434az concupiscenciam Ni (-~0~) concupiscencia ~‘9, Np 3 etl] aut Nplm 4 quomodo (= z@) VNiNp aliqualiter (= TH& Nr utique] quidem Npz 7 rationabilibus] -alibus W3%c, Npa 13 deliberationem (= ? ~o~~~Ixw) VNiNp, T(IOO) : @obQcrtv codd Gnzec~ mouet8 (= ? xwa~; cJ &x& ; WRC ; CJ Siwek) NiNp hec (= &fv~ cett) V 13 se ipsum (= ? ÉUYC+J) NiNp illam (= ~&qv CO&‘)V 14 in continencia T(106) incontinencia (= &xpc&~) NiNp inabstinencia V 15 iam Ni (-ti Np

:

:

:

:

@(pecia 18) : Q*(BZIPeJ, IZO autem] est autem FT, solus FS, Vi, Bbz

: on.

Y?’: ‘W(V*F, VT’), vb(VeViJ, @*(BG04Pi) BblFb : autem est V*, Vi, FeP* : est V* 35 retrahunt enim Y (nam retrahunt OIP*>

g Considerandum 433b31. 35-36 retrahunt - tanguntur

13 Sensibilis : 434ar. II 4, 64.

: cf.supra,

20 supra

:

‘+(Bb~F~~J

Ve,

: om.U :

:

ZI Ps)

13 igitur mppl. cm VaVeVi : om. cett intelligencia] intellectu Fs*P3 31 sohm Ve, FQP* : retrahunt autem Q ab] OPI. @, OIPB, Ps

: quia

: III g, 433a9-io.

23 appariti0

: cf. supra,

11 30, 130, cum adn.

SENTENCIA

LIBRI

TERCII

dunt in id quod est eis conueniens, quod non fieret nisi esset in eis dolor et delectatio), si autem hec sunt in eis, necessarium est quod etiam eis 40 insit concupiscencia : ex sensu enim delectationis sequitur concupiscencia. Set, cum concupiscencia non sit sine fantasia, restat querendum qmmdo sit in eis fantasia ? Et respondet quod, sicz.~t ~oiverzt+w-, ita inest huiusmodi animalibus et fantasia 45 et concupiscencia ; mouentur autem non determinate quasi intendentes aliquem locum determinate in suo motu, sicut accidit in animalibus que mouentur motu processiuo, que ymaginantur aliquid distans et illud concupiscunt et ad illud 50 mouentur ; set huiusmodi animalia inperfecta non ymaginantur aliquid distans, quia nichil ymaginantur nisi apud presenciam sensibilis, set, cum leduntur, ymaginantur illud ut nociuum et retrahunt se, et, cum delectantur, effundunt se super 51 illud et applicant se illi ; et sic in eis est fantasia et concupiscencia indeterminata, in quantum ymaginantur et concupiscunt aliquid ut conueniens, non autem ut hoc uel illud aut hic uel ibi, set habent confusam ymaginationem et concu60 piscenciam. 434al Deinde cum dicit : SensibzYis quideH &itur, ostendit quomodo principium motiuum sit in hominibus. Et circa hoc tria facit : primo ostendit quomodo principium mouens in hominibus est ~5 ratio deliberans ; secundo quomodo aliquando deliberatio ratio& per appetitum uincitur, ibi : Vimit autenzahquando etc. ; tercio ostendit que ratio sit mouens, ibi : Scient$czm autem ZOEmouet etc. Dicit ergo primo quod j&&z~zk sensibih, ut ex 70 dictis patet, est etiam in a.Zii~animaZibw, set illa

DE

ANIMA

que est per deliberationem est tantum in rationabilibus, quia considerare utrum hoc sit agendum a%t hoc, quod est deliberare, est op~s ratioC, et in tali consideratione necesse est accipere aliquam unam regulam uel fmem, uel aliquid huiusmodi, 73 ad quem mensuretur quid sit magis agendum; manifestum est enim quod homo i~itatw, id est desiderat, id quod est magis in bomtate, id est id quod est melius ; melius autem semper diiudiCamus aliqua mensura, et ita oportet accipere 80 aliquam mensuram in deliberando quid magis sit agendum et hoc est medium, ex quo ratio practica sillogizat quid sit eligendum ; unde manifestum est quod ratio deliberans potest ex pZuribus ja?ztas~atzh4s usum faceTe, scihcet ex tribus quorum 85 unum preeligitur alteri et tercium est quasi mensura qua preeligitur. I3 bee est causa quare animalia non habent opikofiem licet habeant fantasiam, quia non possunt uti siZZogkw0per quem unum preeligant alteri, set deliberatio go ratio& habet iZZazv,scilicet famasiam, alias non faceret ex pluribus fantasmatibus unum. Et inde est quod appeti& inferior, qui sequitur fantasiam, noa babet deliberationem, set absque deliberatione mouetur ad concupiscendum uel irascendum, 95 quia scilicet sequitur fantasiam sensibilem. Deinde cum dicit : Vimz? autem, ostendit 434a 12 quomodo deliberatio ratio& uincatur ab appetitu inferiori. Et dicit quod appetitus inferior, qui est sine deliberatione, z&z& deZibera- IOO tjozem e.f remouet horninem ab eo quod deliberauit, aziquandoautem e conuerso appetitgs ,vzoget a@etitum, scilicet superior qui est ratio& deliberantis eum qui est fantasie sensibilis, siwt in corporibus

Y : Yr~(~zF, 5’W), Yrb(veK,J, Yrc(Bb1F4*,J 38 esset in eis] in eis esset ‘Pm (-W), FdaP* : intendentia EdrE 3 8 uel* V*F : et @ : aut Y (-v%F) G3 aliquando] animalis (= alis : ratio& deliberatio @ : ratio deliberationis OsP6 67 aliquando OIPa, P6 : anirnalis @ (4 1~. 6~} : om. Y 67-68 ratio sit Y (sit po.r# mouens F*a) : hm. 0 ; cf. ZL 124 71 rationabilibus v*veI? : rationalibus PZ : obsc. cett; cf. Ar., 7G quem] quam I’*F : quod r, Yrba 78 id est PaF*a : et V3 03Ps 79 meli& Va, 434a7, cum adta. Y~c (‘de& Fa*,l : medium @ : maius Y1a (-V*), Y1b 83 eligendum] agendum 4 90 preeligant Y (deswzr F@Pz) : -gunt (D(-gitur Da) 91 fantasiam] pruwz. in opinione Bbl, inponere (1) F6, uel opinionem F4aPs 99 aliquando ~uppl. : OPI. codd @(pecia

: @*(BPE’B),

18)

inesset

alti)

eis

W, Yrb,

@r(Be*04P~)

Bbr

46 intendentes]

66 deliberatio

CD

rationis

PYO

Y

SCY. cnm

: 434a12.

67 Vincit

Irz de animu

; Roma,

f. 24va

cc set

pocius

intellectiua

Lat.

p. 379,

1~ dt anima

cum sit in abhwzcia, nencia,

cf. Ar.,

sensibilem,

De tht.

intentionem

Expo_ritio unimu

a.8,

(Oxford,

de anima, f. 24va

appetitus

t7. Aliter

sensibilis

habet

deliberatiuam

Aliter

Ps.-Petrus scilicet

est in abstinencia, IS ds anima

p. 239,

Auerroes,

76-78 111 57,

(p. 530)

N pro

mouet ut quando

&~pc&u,

Lat.

Thomas,

acciderit

ut unus

sed uerbum

suple

non proprio

bonum

fuerit sensu

mouere

mouet

suple,

sensibiIe

: cc tamen

a.10;

a.4, S.C. 3

enim

mouet

Aristotelico u. 46-30 Lat.

20-21

: cc set

appetitum

rationis

; De

malo,

appetitum... et continens sumpsit, f.

Expositio partem

1)

;

sensibilem, p?+o inabsti-

mouet

appetitum

q.4, a.2, ad 2, u. quando secundum

sed sensu

habuerit N (cum

communi).

; Ps.-Petrus Hispanus, 16gv) ; Anonymus, In de

(lo. 530)

Qu.go6,

appetitiua

Hispanus, in eandem

)) (in abstinencia

appetitus

q.zz,

dominans

: CLThemistius, f. 3Gra (ed., p. 271, 59-61) ; Auerroes, 111 57, 3-8 ; Adam de Bocfeld, In h mima (Urb.lat.zo6, f. 2g7r ; Berlin f. Sova) ; Albertus, p. 79-84. 239,

p. 378,

: Ps.-Petrus

ymaginationis

: cc Appetitus

appetitus

In G% a&za

sensibilem & anima,

passio&

rationalis,

f. IGgv)

De uer., q.1,

u. 12-13 (p. ,529)

-

: cf. Ps.-Adam de Bocfeld, ILIII (Oxford, )) ; Albertus, p. 239, 6%~G2 :

fantasiam

; Anonymus,

fantasiam fib. II-1II

quod

non prosequitur Qu.qo6,

))

appetitum

pro set, appetitus,

(Berlin

in textu,

habent

105-108

et facit

set -

fantasiam

Expo.ritio

sensibilis,

; cf.ipse

: cc quando

go-91

scilicet

Hispanus,

: CC autem,

: om. ceft

433b2g-30. illam,

siue rationalem, -

deliberatiuus,

f. 3ova)

de Bocfeld,

s continencia

oppinio,

103-104 appetitus

; Roma,

u. 42-43

legit

celestibus p. 379,

)). -

est )); Albertus,

arg.

; Roma,

fantasiam

dominatur

; Ps.-Adam

Auerroes

in corporibus

Gb. II-III

TI-111

ah.)

scllicet

N.

f. 24va

: supra,

Gg-7o ex dictis hec,

fantasiam

>j, et in comm.,

iam laudatis,

sicut

104-tq

(Oxford,

abstinens

in comm.,

que habent

habet cum : cc

8-10

cum

: 434a16. : cc set

precedentem

lI-III

homo

continentie

interpretibus

autem

id est quando

434at4,

quando

331-334;

: cIlla

f. 16gv)

ex sillogismo deliberationem

de anìma,

Anonymus,

Qugo6,

f. 3ova)

opinio habet

hb. II-III

G8 Scientificum

(Berlin

JW.~.

CAI’ITVLVM

(434a3-2 4

x

jk~~, BOBmoget,set in quiete est, quia nichil dicit de imitabili uel fugiendo, ut supra dictum est. Ratio autem practica quedam est .mizmsaZis et quedam particz&aris (uniuersalis quidem sicut que dicit qaod ojortei taZemtaZeagere, sicut quod oportet 130 filium honorare parentem ; ratio autem particularis, qgod1306pidem taZe et ego faZis,puta quod ego f3ius hunc honorem nunc debeo exhibere parenti) ; hec iam oj$-zio moz4et, nofl autem illa gze est zz&ersaZis ; az&, si ixtrape mouet, set illa que est uniuersalis 13s mouet ut causa prima et gzkescegs, particularis autem ut causa proxima et quodam modo motui applicata : nam operationes et motus in particularibus sunt, unde oportet, ad hoc quod motus sequatur, quod opimo uniuersalis ad particularia 140 applicetur ; et propter hoc etiam peccaturn in actionibus accidit quando opinio in particulari operabili corrumpitur propter aliquam delectationem uel aliquam aliam passionem, que tamen opinionem uniuersalem non corrumpit. 14s

celestibus fpera superior mouet inferiorem, quod accidit cwzz aliquis continens ftierit : continentis enim est per deliberationem rationis uincere impetum passionis. Et iste est naturalis ordo ut appetitus superior moueat inferiorem, quia etiam IIO in corporibus celestibus naturaliter spera superior princz~aZ..or es_t et ,vzoaet inferiorem, ita quod inferior m0geat.w tribzu motibus localibus (sicut spera Saturni mouetur et motu diurno, qui est super polos mundi, et motu contrario, qui est 115 super polos zodiaci, et preter hoc motu proprio) ; et similiter appetitus inferior, etsi aliquid de motu proprio retineat, mouetur tamen naturali ordine motu appetitus superioris et motu rationis deliberantis. Si autem e conuerso accidat quod appetitus 120 superior transmoueatur ab inferiori, est preter ordinem naturalem ; unde et hoc facit peccatum in moribus, sicut monstra sunt peccata in natura. 434ar6 Deinde cum dicit : Scientzjkm a.&m etc., ostendit que ratio sit mouens. Et primo sciendum 125 est quod ratio speculatiua, quam appelat sciezv+i105

@(pecia

P(BPP),

18) :

peccata

_w.

: peccata

oportet

Yr*s

(quod

talis

ceti

134 opini0

uel

bow.om.

Bbl)

izz

monstra

-

phisicis.

habuit habet

et post

Nnichil

arg.

nouam

: cc nichil...

prosequendo decernit

fugiendo 3

supra,

dicit

III

: Ar.,

sunt

nichil

6, 249-230,

ratio

quad

est Thomas,

de imitando

1) (ipse

Thomas

cum adn.

aliquid

VeVi),

)) q.2,

uel fugiendo Aristotelis

Veneto

transl.,

est D.

a.1 (Piana,

VI

-tes

: uniuersalis

Y

noua

(MS. Paris

: III

dicit

de$zgibiZi

ex memoria B)

: cc nichil

a.3 (Piana,

B.N.

lat. 14717,

; at

et pewegzkbih’q dicit VI

Ve,

tale

143 aliquam]

8, 432b27-28

laudauisse

polum

tamen cum

de imitando

2, f. 126rb

C)

122 monstra

@ (-Ps), Bb1F6

V*F

f. gra) illic

(cf.Ar.,

et in ante

ueterem

))

; cf.De

aliquid

laudat,

ante quam

z&.

in C~MZ.,

de fugiendo

3-4 : ))) ; 1s 111 J&., d.23, q.2, a.3, qla arg. r (ed. Moos, p. 730, n. 165) : cc nichil dicit de ; &tzt.mcia libri Ed., VI 2, 177 : cc nichil dicit de imitabili et fugiendo )) ; IP IP, q.4, a.2, 1) ; q.9, a.4, arg. 3 : cc nichil dicit de imitabili et fugiendo D. 133-134 nam sunt : cf. - corrumpit : Ar., Ek i%c., VI 4, rr4obr3-r6, a Roberto Grosseteste transl. (A.L., XXVI

uerba

siue imitabili

ad contextum

aptauit,

ubi

de prosecutione

et fuga

agitur

; cf.

utique nouam

laudauerit

etiam

uel fugiendo

: Kneque

: hic...

delectationem

: ccSimiliter

translationem

quad

434ary)

translationem

eam saepius

sunt

t30

wz. @ (aliquam

hic autem

uidetur,

Q

: qui

‘P=

132 hoc... V4VG)

supra

q.r,

PB, VaW,

opini0

i27

2, f. 77rb

; ItzII Cht.,d.38,

ree.

114 polos]

que

Albertis,

p. 231,

2,

ed. PCZ-PZ.)

et fugiendo 142-143

~9

131 parentem] Vs

: Kneque aliquid ; quam translationem 1)

Y~c(Bb~F~~)

cf.ti.67-68

cf. u. 2~2-23 3

1) pe~pera~

de imitabili

a Iacobo

et imitabili

uel prosequendo

Y) (e amabili

Fb( W;

uniuersalis

propter

: Itz11lied., d.24,

cognouit

PW), sit] zk.

Q : wz. Yrc

Q (opini0

illius

dicit de fugiendo

dicat

r24

oportet

Pby~., II 14, r99b3-4,

peccata

dicit

: Y?la(VaF,

Y codd

: cum

: uniuersalis

Y

de fugiendo

uel imitabili

: cc cum

monstra

et interpretatus

: cc Neque

quam

a.7, arg. * uel

natura

Et monstra

oculos quae

@(Bo104Pi) sunt

ovz. VaVi)

2jl

opini0

3, P. 2~8, s-a).

36



Vegetabilem quidem igitur animam necesse est habere omne quodcunque 1uiuit et animam habet, a generatione usque ad corruptionem. 1Necesse est enim quod generatur augmentum habere et statum et gsdetrimentum ; hec autem sine alimento inpossibile ; necesse igitur inesse 1uegetabilem potenciam in omnibus generatis et corruptibilibus. Sensum autem non necesse in omnibus uiuentibus : neque enim 1quorum corpus simplex contingit habere tactum (neque sine 1hoc possibile esse nullum animal) ; neque quecunque non susceptiua s”specierum sine materia. Anima1 autem necesse sensum habere, 1si nichil frustra facit natura. Propter enim aliquid omnia que sunt 1natura subsistunt, aut concidencia sunt eorum que sunt propter aliquid. Si igitur 1omne processiuum corpus non habet sensum, corrumpetur utique et Fad finem non utique ueniet qui est nature opus. Quomodo enim aletur ? 1Manentibus quidem enim existit quod unde nata sunt. Non potest autem corpus habere quidem animam et intellectum discretiuum, sensum 1autem non habere, non mansiuum existens, generabile autem, at uero tieque ingenerabile. Quare enim non habebit ? Aut enim anime melius 1aut torpori, nunc autem neutrum est : hec quidem enim non magis intelliget, 1hoc autem nichil erit magis propter illud. Nullum ergo habet animam corpus 1non manens sine sensu. At uero, si sensum 1habet, necesse est corpus esse aut simplex aut mixtum, inpossibile raautem est simplex : tactum enim non haberet. Est autem necesse 1hunc habere. Hoc autem ex hiis manifestum. Quoniam enim anima1 1corpus animatum est, corpus autem omne tangibile, tangibile autem 1quod sensibile tactu, necesse et animalis corpus tactiuum esse, 1si debet saluari

animal. Ahi enim sensus isper altera senciunt, ut olfactus, uisus, auditus ; 1tactum autem nisi habeat sensum, non poterit hec quidem 1fugere, illa uero accipere ; si uero hoc, inpossibile erit saluari 1animal. Propter quod et gustus est sicut tactus quidam : alimenti 1enim, alimentum autem corpus tangi possibile. Sonus autem aoet color et odor non alunt, neque faciunt augmentum neque 1detrimentum. Quare et gustum necesse est tactum esse quendam, quia 1tangibilis et uegetatiui sensus est. Hii quidem igitur 1necessarii sunt animali, quo et manifestum quod non possibile sine 1tactu anima1 esse. Alii autem propter bonum, et generi 25animalium iam non cuicunque, set quibusdam, ut processiuo, 1necesse inesse : si enim debet saluari, non solum oportet 1tactum sentire, set et de longe. Hoc autem erit, 1si per medium sensitiuum fuerit, eo quod illud quidem a 1sensibili paciatur et moueatur, ipsum autem ab illo. Sicut 3oenim mouens secundum locum usque alicubi permutare facit, 1et depellens alterum facit ut pellat, et est per medium 1motus, et primum quidem mouens depellit et non depellitur, 1ultimum autem solum depellitur non depellens, medium autem utraque, 435*irnulta autem media, sic in alteratione, preter quod unum manens 1in eodem loco alterat, ut si in ceram tinxerit aliquis, 1usque ad id mota est usquequo tinxit ; lapis autem nichil, set 1aqua usque procul ; aer autem ad plurimum mouetur et bfacit et patitur, si maneat et unus sit. Vnde et de repercussione 1est melius quam uisum egredientem repercuti aerem 1pati a figura et colore usquequo quidem 1sit unus, in leui autem est unus ; propter quod iterum hic uisum 1mouebit, sicut utique si in ceram sigillum ingrederetur usque ad %nem.

VegeiaWe9z qi&em i!gz&v anzka?z. Postquam Philosophus determinauit de singulis partibus anime, hic ostendit quomodo ordinantur ad inuicem. Et primo ostendit quod necesse est

uegetabilem partem anime in omnibus uiuentibus 1 inueniri ; secundo ostendit quod sensitiua non est in omnibus, set in animalibus, ibi : Senmm atitem

: :

:

tzofznecesse.

434a23 uiuit (uiuum Np) &c+~z?p& 7 Gr Np 23 uiuit Ar. Ni Nir(q, XU), Ni’@$ (Wrr) Np(pecia 7) NP~@, ~4, NP*@, vo) Nr 25 detrimentum Ni (-ti decrementum X, Np (rrsa a.& oh.) 31 enim aliquid] aliquid enim V(A), 9 Ni, T(rr) uiuum Np 434b8-g sensum habet] zku. Ni* (3) ro autem est Ni (-u) : inu. m, Np 13 tactu VNiNp, T(207) : kctui Nr animalis Ni (-fJ, 21 detrimentum Ni (-x) decreT(213) anima1 c, Np r 6 poterit hec] k. Ni9 rg tangi possibile VNiNp tangibile ?Nr, ?T(237) 26-27 oportet ticturn] iw. Np 3o permutare Ni permutari Np menmm x, Np (obsc. non tdi) 23 quo] ex prawz. ?T(246) 4 y mouebit (= ? xtv+st) Ni (-q), Np, 33 depelkns (om. W) Ni depellit Np 43~ usquel+ quo NP @c.m. 0) et ut ~6, NP T(298) mouebat (= &AVELCX V, q y ad V(deft), Ni (-q), Np V(A), 9

:

:

:

: : XLV~~ ceti)

:

@(pecia 18) : W(BPP), Bb=F6, Y1d 7 Sensum

: 434a27.

@2(Bti04Pj)

Y

: P(V*F,

:

:

: in

VsV),

Y?(

VtVi),

Tc(BblP),

Y1dfpQ’)

7 animalibus]

aliquibus

v*, Ym,

434br8

434b24

434b2y

435aio

LIBER

111,

CAPITVLVM

XI

@(pecia

@(BtiO*Pi)

18) : @(BPP,J,

17 uiuentibus]

animalibus

secundo

-

Ihun]

sensibilium

32 ergo]

igitur

Fa

Va

FaPa,J

Y1b(VeVi),

‘3%(Bb1F4~),

quomodo

conseruaretur

-que

8G acquirit]

50 eorum VsFcFa)

(quoddam -ritur

o quad

Yld(P601)

V=F,

BblFs,

Fa

: wz. c&

: decrementum P5, ?BolOdFFaa : obn. phrique 4 tangibi: in OSZ. Yra)] OZY. W, vbcd (-PE) Y’ra, Bbl, OrPs : earum c& 32 per] secundum D Y : om. @ 73 finem] fines (D 77 fecit] facit ?B11P8Pi

in e. Ps

(scilicet

BZ1, Va

GO quiddam

!D @

V2,

detrimentum

43 id est in elementis

4g propinqua]

~5 quod]

85 conseruetur]

VSW),

18 etr] om. (D, W, Ps

b0,w.o~~ @,

Y@rbaa (0~. @,

?I”ra, F4aPa

: Ta(V*F,

Y

‘Wad

uiuentibus]

2.53

sine materia )), ut supra dictum est ; sunt autem quedam uiuencia, scilicet plante, que sunt propinqua corporibus simplicibus propter eorum 50 terrestritatem et non recipiunt species sensibilium nisi per materialem inmutationem. Non ergo omnia uiuencia habent sensum. Deinde cum dicit : _&zizvQZ atitezvnecesse,ostendit 434ajo quod omnia ammalia habent sensum. Et circa 5~ hoc duo facit : primo ostendit hoc de animalibus que mouentur motu processiuo ; secundo simpliciter de omnibus animalibus, ibi : At aero etc. Circa primum duo facit : primo ostendit propositum ; secundo excludit quiddam per quod posset GO sue rationi obuiari, ibi : Non potest am’em corpzu. Dicit ergo primo quod necesseest quod aniHaZ seHs,w?zhabeat. Ad quod probandum proponit primo quod tzatwa mXGZfacit jkwtra, quia onzniu qae szmt in n&wa sunt propter aZiqtiid (natura enim Gj agit propter fìnem), uel SM&~o~kdw&zeorzwzqtie szmtpropter aZiqzkd, id est proueniunt ex necessitate ex hiis que propter aliquid sunt ; sicut natura facit membra propter aliquas operationes, set ex hoc quod membra sunt talis dispositionis sequitur F quod habeant aliqua accidencia sicut quad habeant pilositates quasdam uel colores aut corruptiones que non sunt propter fmem set magis proueniunt ex necessitate materie ; sic igitur, cum natura operetur propter aliquid, si res naturalis non 75 posset peruenire ad finem quem natura intendit, esset frustra. Set natura fecit corpmprocessimwz, id est ammalis quod potest moueri motu processiuo, sic organizatum et dispositum propter motum et ut per motum ulterius consequeretur alimentum 80 per quod conseruaretur in esse ; hoc autem non posset esse si non haberet sensum, quia non discerneret corruptiua que possent ei obuiare et sic corrzmperet,w et non perueniret ad $kerz quem natura intendit, ut scihcet conseruetur per alimen- 85 turn quod ex motu acquirit. Qztomodo enim aleretur

Dicit ergo primo quad, ex hiis que supra de partibus anime determinata sunt concludens, quod ozwzequod zvìz&et per consequens quamcunque partem anime habens, Gccesse Est quod habeat 24e~ekzMe~uflizvam, a principio sue generationis usque ad suam corruptionem ; ex quo innuit hoc 15 intelligendum esse in uiuentibus que generantur et corrumpuntur. Hoc autem probat sic, quia Belesseest quod omne uiuens q~odge~eruhw- habeat aagmentzm et stahwtz et deh-imentzm ; set t?ec non possunt accidere s2ze aZime&o, quia tempore zo augmenti oportet quod plus de alimento conuertatur quam sufhciat ad conseruationem preexistentis magnitudinis, tempore autem status equaliter, set tempore diminutionis minus ; cum i&%wuti alimento pertineat ad partem uegetabilem, ~5 Bevesse est quod hec pars anime sit in otmzibm uiuentibus que generantur et corrumpuntur. Et sic patet ordo istius partis anime ad alias anime partes, quia omnes alie istam presupponunt. 434aa7 Deinde cum dicit : Semwz u.&em BOBnecesse, 30 ostendit quomodo se habeat pars sensitiua ad uiuencia. Et primo ostendit quod non est in omnibus uiuentibus ; secundo ostendit in quibus uiuentibus sit, ibi : AkvaZa&em tzecessesemz.m etc. Dicit ergo primo quod non est necessarium 3s quod omnia uiuencia habeant sens.wz,quia sensus tactus (sine quo nullus alius sensus esse potest, et per consequens neque aliquod anima1 cuius ratio perficitur ex hoc quod habet sensum) non potest esse in aliquo corpore simplici, quia oportet 4.0 organum sensus tactus esse in quadam medietate inter contraria, ut supra ostensum est, quod nulli torpori simplici conuenit, cum in corporibus simplicibus, id est in elementis, sint excellencie qualitatum tangibilium, puta in igne excellencia 45 calidi, in aqua frigidi. Sirniliter etiam qtiecwzqtie IZO~ sunt swce$tzka speciewm sine materia non habent sensum : nam sensus est 423b2G-424aro ; cf.infra 111 12,43ja21, nec non Themistius, 5 r terrestritatem (de uerbo, cf. In De setisti, 1 r 1, 104 et 97-98) : cc in medietate enim tangibilium contrarietatum tactus D. r rG ; P IW,q.102, a.f, ad 5 ; a.G, ad I, ubi s terrestreitatem )) perperam hab. ed. Lcon., VII, p. z43b7 et z48aj4) : cf.Ar.,infra, 111 12,435a25-b2 ;

g supra

f. 3Grb (ed., p. 273, De reJp.,

tlum

concidentium x. -

in corpore ascellis

utique

; cf,Rodier,

accidunt pore

elementorum

: ccut dices

32-33)

; De getz. unhd,

13, 477a27-28

est insensibilis

exemplum

hominum

III

habuisse

perperam

1) ; Albertus, et in inguine

rr,

58 At uero in quibusdam

Ps.-Adam

7Grbt3,

rette

GI Non corporis

pilosas

enim

1) (in

quae praeter

Auerroes,

de Bocfeld,

p. 244, 7-11 : a sicut ; unlformitas

nec non Themlstius,

: 434b8.

partibus

uerrucas

t. 11, p. 2G5) ; unde

E contrario animalis

x. pilos

potest

f. 3Grb (ed.,

: 434b3.

Gracco naturam

pili quod

hec non

uidemus

: cc uerbi

Lat.

Qu.ooG,

in lo&

corporis

esset nisi essent

01-02)

ad finem

gracia

: a

participans

=

e et uerrucas

quaedam sicut : cc

determinatum

in locis

in natura

et in tota D.

que maxime

partibus

swr &ewkutz?

pili qui oriuntuf

Je~ewzzku~j~ oriri

terra,

f. 3Gva (ed., p. 275,

N, ex quo patet Themis-

in quibuscunque

pili qui oriuntur

f. r7or)

pluri

: Themistius,

quasdam

%ai &%poxop?&aG

quasi monstruositates

111 GO, u. 27 (p. 5 33) In de utizka (Berlin

p. 273,

72 pilositates

additur

specie

in locis similiter,

corporis in cor-

&bwksukr sicut

sub

SENTENCIA

LIBRI

TERCII

@(pecia

18) : Cf?(BllPe),

04

obuiari]

: habeant

Iacobus

et intellectum

non

habet.

magis

illud

corpus

maneat.

corpora

§ Hoc

supercelestia,

generabilia

neque animam

celestia

ratione

sensitiua anima

est factum,

: enim,

sensitiue

; et ostendit non sensitiua

anime esset.

D. -

Themistius, Seri

set per gustum

et tactum.

autem

secundum

autem

animalibus

habent

sensum,

set et minus quidem

totaliter

predicta

et expositionem quam

alterum

postea

commento

non indigere uerba

Aristotilis

litteralem agnoscit

Auerrois,

ku.

Y

ea praevz.

ror

habeat

et iudicium,

haberent

animam

sensitiue

dicat

igitur

F4aP3

*cr.

cwz

neque

amborum neque

hec autem D. -

Ipse Thomas,

Themistii, sententiam

est sensu melius sensum.

ambo

et per Themistium et Expositione qui

eandem

sensum, eadem

neque

sententiam

proponit

hoc infert

et iudicium,

non

enim

in suis commentis sed diuisionem Arabicae

alimenti, N , . re uera,

alterius textus

magistri non

translationis

habent

quidem

manifestat quasi dicat

animam

: :

perpetuis

Et aliter,

si quidem

set hec quidem uerborum

magis dico

et Auerroi Aristotelis

nec non

intelliget,

et astra,

de prope

Thomas

deceptus,

motiua

frustra...

plantas

Themistio

animal,

et perpetua,

facit

sensi-

impossibile

nutritur

enim anima

explicat,

anime

.wanenJ &ze JeaJti

alimento.

uerbis

;

haberet

anime

hoc etiam

procurantibus,

artium)

si

ratione

uiuentium,

hanc expositionem

(uel cuiusdam

frustra

esse ratione

sensitiuam,

corpo

:neque

Ergo

superceleste

superceleste

natura

indigent

extrema

: anima

corporis

anime

de necessitate

tantorum

sunt quia

super-

ratione

corporis,

: Ergo

non

corporis

animam

ingenerabilia

autem neutrum

acquisitione

habet

: et

quod

probat,

corporis.

set non per intellectum

autem

magis

corpora

si haberet,

ab extrinseco

quia nichil

111, p. r7rb)

a falsis

propter

ad

ne aliquis

a parte

nec a parte

esse a parte

intellectus,

; nunc sensu

non indigere

Anonymi

quia

erit

f. 5 rra6)

id est corpus

dignius

anime

et alimentum anime

ut simptomate,

et Auerroym

est, cum tamen,

Ex

quecumque

expertia

litterae

loci mutuatus

dignius

et in hiis,

sit aut ut torpori

G (ed. Leon.,

suple

superceleste

corruptionem

intellectiuam

potentia

propter

In De celo, 11 r 3, n.

habeat

patitur

et generati&

Quare

autem

sensitiuam,

corpus

nlchil

rationem

quia corpora

eis a parte

confert

set, neque ~0s facttim,

enim

moueatur

; et hoc

anime,

; non

anime

non

autem ponit

; Roma,

crederet

huiusmodi

a parte

quidem

Quare

:

diuisionem

inuenire quodam

aliam

hec

habere,

attribuit potuit, modo

in

et hanc falsam

: E contrario Auerroes, 111 61, in textu (pro uerbis Translationis nouae, 434b4-5 ; CC generabile autem. At uero nequeingenerabile x), u. 3-4 (p. ~34) : cc siue fuerit generatum siue non fuerit generaturn 1) ;in comm., u. r 2-*4 (p. 5 34-535) : cc set generabile et corruptibile, siue fuerit simplex siue compositurn, Et hoc intendebat cum dixit, ut reputo, getierahwz az& non gezeHic dicit quod omne corruptibile habens intellectum, habet sensum rahnz N ; Ps.-Petrus Hispanus, ExpoxXo hb. II-III ak ankza, p. 388, 28-30 : cc 1n ak anzka (LJrb.lat. 206, f. zg7vb ; Bologna TJniv. 2344, f. y3r) : necessario, siue fuerit generaturn siue non generatum )) ; Adam de Bocfeld, cc Consequenter ibi : Non oporfet a+ate,vzcorpu.s, declarat quod omne anima1 habens intellectum et generabile habet sensum, sic : omne corpus non manens, factum aut non factum, habens intellectum, id est omne corpus generabile, aut simplex uel compositum, habens intellectum, habet sensum ; set omne anima1 est huiusmodi ; ergo omne anima1 habens intellectum, habet sensum ; huius ratio& ponit primo conclusionem ; secundo ibi : cmenhn, innuit minorem, quam probat cum dicit : Qrdare non... 1) ; Albertus, p. 244, 3~-37 : cc siue fuerit generatum et factum, siue fuerit non diuisionem

textus

proposuisset

generatum

et non factum

N.

; cf.

opus propter

habent,

quod

habere

intellectiuam

hoc esset frustra

: non

eis a parte

esse a parte

prima f. 25ra

e&z zoti magi$ &eUigeL, id est corpus non

non

existere

dicens

; ergo

animam

dignius

animam

Causa autem

aut ut anime

magis

confert #era, pro

‘Illud

: in

animam

et sensum ipsis,

corpus

non factum.

intelliget.

in duas

; (Oxford,

habens

corporis

sunt incorruptibilia.

habencia

hec necessarium

quia digniora,

sic exponuntur

in paraphrasi

ammalia

autem

celeste

supercelestia

est necessarius.

habet

: bee qkdwz

; quod

: KGressiuis autem ; et enim si honoratissima

principaliter

non nisi in Sententia

qui a Themistio

: ergo

non : kit

corpore, id est aut enim

dicens

minus

autem

; ergo

magis

etc. ))

hoc remouet

sunt incorruptibilia non

non

Si enim inesset aut a parte

dicens

u. 22-43)

habebunt corpus

anime

enim

:

r 18 quidam

de@] autem

At uero %eque

: cc etdiuiditur

qaare e#h

intellectiuam

sensum,

e&, id est nec habet

z%d, id est corpus

propter

sensus

hoc

[oportet

[em. deit].

id est cum corpus

anime

supercelestia sic procedit

e$i aut 2

set pocius

et intellectu

f. 3ovb)

animam

non est intelligere

potest

autem

nonjà&nz

sensitiuam.

eis a parte

autem

hanc literam

: s Non

est. hec quidem

; Roma,

habencia

; 18, 2gzaSzr.

De caelo, 11 3, 28sa2g-3o

factum

nero neqne

animalia

ipsis inesse

corpora

quasi anima

hiis nequaquam

molestata,

quod

esse a parte

(ed,, p. 274-276,

et ingenerabilibus propter

a sensu

neutrum

f. z4vbr-2

aut conferret

propier

corruptionis,

Hiis quidem

locum,

predicte]

g8 rationi

221, f. 2rr)

cwz ~w zzafletix Ctfachvz,

sue anime

erit nullum,

altera

quia sine tali potencia,

hec autem

cc Vnde

f. 36va

sensum

autem

; ti+wrcatitem neukwz

dignius

a parte

est principium

B.M.

ut ibi : A

esse, corpora

anime

non habet

id est non

autem § Circa

a.# in anzka

non babet anzkanz, suple intellectiuam, tiuam

non priorem

g4 ordinauit]

Yld(PsO1)

OIP*

: Ar.,

esse animata

; quare enhz non habe& id est propter

pro quia,

intelliget

eA,

supercelestia, ad non

frustra

aut a parte

quod

magis

a&em nhW

anima

intelktiuam

corruptionis

corporis

sensitiue &d

animam

dixit

et ideo non erat necesse corpora

Nunc

sensum

habeant

id est generatum

a parte

babet

; quia

sue anime intelligunt,

et hoc manifestat

Yrb,

cum non sit manens.

11-111 (Oxford,

dubium

ipsis,

Y1c(Bb1F4a,J,

obuiari

(MS, Avranches

quoddam,

remouet

cum

posset

non habere

1n de anzka dubium

intellectiuam

sensitiuam

inesset

434b3-7

*autem

est Gaut in corpore.

remouet

corruptibilia

est principium sensitiua

sensitiue

dignius

animam

habito,

Y%(VeW),

quad

114 que ponit

uetere,

sensum

Anonymus,

secunda

habens

si haberent

non

;

>> certe

VW’),

: per

Ps

7, 432a3-ro.

in translatione

discretiuum.

; in

: Yla(V*F,

Yrav,

Y

aut enim in anima

propter

ostendendum

s . ..omne non

Venetus,

Y

obuiare

; 111

43rar4-17

Forsitan animam

hoc

posset

: haberet

@ (-04)

: 111 6,

r ro supra

@*(BolOaPi)

quod

ANIMA

set processiuum, non potest habere anìmam et .inteZ.lectzm discernentem nociua ita quod non habeat sensum, neque si sit generabde Beque si sit 105 ingenerabde. Et de generabili quidem ostensum est : nam uiuencia generabilia habencia intellectum sunt tantum homines, intellectus autem humanus indiget sensu, ut supra ostensum est ; set quod dicit IIO quod neque illud quod est ingenerabile habet intellectum sine sensu, uidetur esse falsum secundum opinionem Aristotihs : nam corpora celestia, que ponit esse animata, habent de partibus anime intellectum, non autem sensum, cum sint corpora 115 uniformia non habencia distinctionem in organis que requiritur ad sensum. Vnde quidam sic exponunt ut ibi terminetur

nisi quereret alimentum per motum ? Nec est instancia de animalibus inmobilibus, quia animalibus manedibm, id est inmobilibus, existit adiunc90 turn illud wzdeBata WZ%nutriri, unde non oportet quod a remotis querant. Manifestum est igitur quad, si corpora processiua non haberent sensum, non possent consequi finem ad quem natura ordinauit et ita essent frustra, quod est incon95 ueniens. Deinde cum dicit ; Nor2 poted az&eiv cor-245, 434b3 excludit quiddam per quod posse uidetur obuiari rationi predicte. Posset enim aliquis dicere quod corpus processiuum potest peruenire ad finem IOO intentum a natura discernendo corruptiua per intellectum, etiam si non habeat sensum. Set hoc excludit dicens quod COY-ZLJ ~OIZ ex&enf maz&wz,

g7 per -

DE

adn. inf.

r18-127

ut -

sine sensu

CAPITVLVM

(434bz-8)

XI

sentencia ubi dicit : ccgenerabile autem B, ut sit sensus quod nullum corpus non manens non potest habere intellectum sine sensu, dummodo sit generabile. Set quod subdit : tcAt uero neque ingenerabile B, est principium alterius sentencie, ac si dicat quod hoc quod dictum est de corpore 125 generabili non sic se habet circa corpus ingenerabile, ut scilicet non possit habere intellectum sine sensu. Et hoc quod subdit : GQuare enim non habebit D, intelligendum est relatiue magis quam interrogatiue, ut sit sensus quod causa quare 130 corpus ingenerabile, scilicet corpus celeste, non habet sensum licet habeat intellectum, est ista, quia si haberet sensum, aut hoc esset ut exinde esset aliquid melius anime corporis celestis aut necesse est inesse omnibus 195 animalibus ; secundo quod non insunt omnibus, ibi : AZii autezzpropter bonus. Circa primum duo facit : primo ostendit quod necesse est tactum inesse omnibus animalibus ; secundo ostendit idem de gustu, ibi : Propter 200 quod et gmtus. Dicit ergo primo quod hoc quod necesse sit tactum inesse omnibus animalibus manz~esttim est ex ZGisque nunc dicentur. AkvzaZ enim est c-or-w animaturn, ovme a&m corpus, scilicet generabile et 205 corruptjbile, est tangibize; et dico tangibizeqtiodest semibiZe tac& (corpora autem celestia, que sunt ingenerabilia et incorruptibilia, non sunt tangibilia : non enim sunt de natura elementorum ut possint habere qualitates elementares que sunt 210 qualitates tangibiles ; set omnia corpora corruptibilia necesse est habere qualitates tangibiles, cum sint uel elementa simplicia uel ex elementis composita) ; et ex hoc concludit quod Hecesseest corpus aninzaZishabere sensum tactus, si debeat 215 saZuari aniMuZ, quia, cum corpus animalis sit tangibile, id est habens qualitates tangibiles, et similiter corpora que ipsum tangunt, inmutari potest corpus animalis ab hiis que ipsum tangunt materiali inmutatione usque ad suam corrup- 220 tionem. Aliter autem est de aliis sensibus qui senciunt per alia media et non tangendo, sicut oyactw, mkvs et auditus; unde illa sensibilia, cum sint remota et non tangant corpus animalis, non possunt alterare ipsum ad corruptionem sicut 225 tangibilia. Et ideo, ksi anima1 haberet sesszvz tactus per quem discerneret conueniencia a corruptiuis, fon posset hec fugere et iZZaucc$ere ; et ita non posset saZaarianz%zaZ. Necessarium est igitur ad salutem animalis quod habeat sensum 230 tactus. Deinde cum dicit : Propter quod et gmtm, 4++br8

norninantes ea demones ; quos quidem Apuleius platonicus sic diffiniuit : Demones sunt ammalia 133 corpore aerea, mente rationalia, animo passiua, tempore eterna. De huiusmodi ergo animalium corporibus uult ostendere Philosophus quod non est possibile quod habeant intellectum sine sensu sicut Platonici posuerunt, ut interrogatiue legatur 160 quod dicitur : c Quare enim non habebit ? )x, scilicet huiusmodi corpus sensum, quasi cdicat > : tcNon est rationem assignare huius L Si enim non habet, aut est propter bonum anime aut propter bonum corporis ; set ~ez&wn horum e& 165 quia sine sensu neque anima eius .&eZZz&~ mehus neque corpus magis conseruabitur. Et ex hoc statim dirette sequitur conclusio quam inducit, quod nzzZZ,wz corpti.smobile habens animare careat sensu. Apparet etiam hanc esse intentionem 170 Aristotilis ex hoc quod inmediate subiungit, quod inpossibile est aliquod corpus simplex esse corpus animalis. 434b8 Deinde cum dicit : At aero, si semum, ostendit quod sensus sit necessarius simpliciter omni 17s ammali. Et circa hoc duo facit : primo ostendit propositum ; secundo inducit quandam conclusionem ex dictis, ibi : Manifestum igitw quoniam Becesseetc. Circa primum duo facit : primo proponit quod intendit ; secundo probat propositurn, 180 ibi : Hoc autem ex hìis manzyes&wetc. Proponit autem primo duo, quorum primum est quod, si aliquod corpus babetsenswz,necesseest quod uel sit simpZex uel zw?&v,v,et inpossibiZeest quod sit simpZex, quia, si esset corpus simplex, 183non haberet ta&m. Quem quidem sensum necesse est omne animal habere, non solum ammalia processiua, set etiam ammalia inmobilia, sicut ostensum est. d++br 1 Deinde cum dicit : Hoc autem ex biis, probat 190 propositum. Et primo quod sensus tactus sit in omnibus animalibus ; secundo quod corpus animalis non possit esse corpus simplex, ibi : Quad

: W(BPP), @(Bo1OdPi)

@(pecia

18)

TbomaJ,

C.G.,

III 109,

16i dicat

va)

: W(O*O),

@(pecia

19)

166 ex]

OTZ. C0, Bbl

($erperam, oa?J. Y18

(-W) 19;

211

220

materiali]

naturali

Ps)

: tangunt

CD, VsF,

p. 244,

78-80

V*W),

Y

Tb(VeVi), -

omne est)

mppl.

3ec.m.

mm

; sed cf.

F4aP*,

mpra

Ps

im.

accipere]

180 Hoc Quod

: 111

217 appetere

: 434bit.

i2,435a11.

corpus

generabile

@,

anima1

qualitates

tutum

suppl.

;

+

et @ (-jv.zv.

CD Jed cf. AL, 188

ostensum

:

est

Pi)

; sed

(1 pro

: om

manlfestum

(-Fa,

Ps)

CJ Ar.,

sensu

tactus)

coti

Yrue

01,

(akest F

Y1ba

: epu-

(cf.

ip.re

: apo-

Va

Y

165 sine

sensum

imx Y

tangibiles]

Yra

ante rationem

Y1o(PsO1) habet

193 simplex

133 Apuleius

: apulegius

Y1e

: semum post 196 animalibus V*VeViFs : om.coaZ 203

223 olfactus]

u. J.Z 228

: CComne autem

@

Ye(PsO1j

V%Ps01P8)

W

Od, BoCLkLoP@Sg,

tangibiles]

(huius Y~c(BblF~),

+

ostensum

hic (D, posf 196 animalibus

: apuleus

ypb)

hulusmodi

quod]

182

Quem

u. 18.1-188

Yra(B@F4aj,

vb(VeVi), Va#.la#.@Jo,f.

162 huius]

194 sensus qualitates Y

VWj,

cod. aufogr.

: Y~~(V~F,

autem

D enrmtiatw

377 Manifestum :III i2,433bd. 192 n.~10,dw-ww

Albertus,

‘3’”

169 etiam]

alii sensus

: Y1a(VaF,

p. 3ga4;

Faa : om. cetf

W(BolPi)

VC

cett

Y

XIV,

cum BF,

natn t( secundum

codd necesse

ed. Leon.,

mppl.

ANIMA

195 tactus JCY. ex 219

434b15

Ar.,

ipsum] 224

19 in CJ

incipitpecia

; secundum

194-198

est quod

primo

-

et gustus

duo mppL

434b11,

wm

eum

cf. III

tangant

@; Y

(-V*F,

Bd

faclt]

: on.

O*P5Pa

:

12, 27 F4aP*,

434b17

: supra,

43428-29

; cf.113,

413b+9

; 115,414b3 ; n 6,

200 Propter : &$bi8. 205-206 scilicet 197 Alii 434b24, et corruptlbile, quia de talibus hic loquitur, est possibile tangi D.

-

@3a3-3

corruptibile

; :

COIWLVM

(434bf?-43

XI

ostendit idem de gustu, scilicet quad g.v.rtHfest sicut WLW +duz+z : est enizvgustus aZinzeflL(quo 235 scilicet discernitur alimentum utrum sit conueniens uel non; ahzentzm a.vtem est quoddam corpus tangibile : nutrit enim ex hoc quod est calidum frigidum, humidum et siccum ; ex eisdem enim nutrimur ex quibus sumus. Set fonw et coZor et odor 240 nichil faciunt ad alimentum, neque ad augmentum neque ad decrementum ; sapor autem confert ad alimentum in quantum est sequela complexionis. Sic igitur patet quod gustus est quidam tactus, quia est fe8.s.w alicuius tungibih et uegetatiui, 245 scilicet nutritiui, scilicet alimenti. Et sic patet quod ~?ii sensus flecessarii ~4~8~akz2aZi, ex +vo etiam manzj-esz’am est quod aGz&non potest esse sine ~~CLK Deinde cum dicit : Ahi aatem propter botium, 434bz4 ostendit quod alii sensus non insunt omnibus 250 animalibus, set quibusdam. Et circa hoc duo facit : primo ostendit propositum ; secundo manifestat quoddam quod dixerat, ibi : Sictit etzim mo.vens. Dicit ergo primo quod aZiisensus, scilicet uisus, w auditus et olfactus, conueniunt ammali non ad necessitatem, set propter bene esse, et necessarium est eos .ines.renon cuilibet generi unz$zuZiwz,set pibm-dam, scilicet que mouentur motu processiuo, quia, si debet huiusmodi anima1 saZuari, non soZum 260 debet sentire id quod tangit ipsum, set debet sentire id quod est a Zonge,quia ad aliquid remotum mouetur, Hoc uatevz, scilicet quod senciat aliquid a longe, erit, si habeat sensus qui senciunt per MediaH, eo qaod medium patitur et mouetur 263 a sensibizi, sensus utitezva medio. Et hoc consequenter cum dicit : J’imt enzhz 43 4bz9 moivens, manifestat per simile in motu locali. Videmus enim quod mouens seczmdum Zoczm facit

jaio)

permutationem .wqae ad aliquem determinatum locum, quia quod primo depellit facit ut illud 270 depulsum iterum depellat aliud, et sic primum depellens mouet tercium per z?edi.wz; ef primzm pidem mogensdepeZZ$set non depeZZitur, uZtìzw.m autem, ubi terminatur motus, depeZZìtur set non depellit, medkz a&em habet utrumque, scilicet 273 quod depellit et depellitur, et contingit RwZ~~ media esse talia ; et sicut hoc est in motu locali, ita contingit is aZteratioBe quod sit ibi primum mouens et ultimum motum et medium quod sit mouens et motum, set in hoc tantum differt quod 2s0 primum alterans manet secundum locum dum alterat, quod non contingit de depellente ; et ponit exemplum, sicut si aZ@is tingat ceraz9liquefactam, zyz4e ad illum terminum PZO~U est quousque per alterationem caloris actio tingentis pertingit ; set 285 Zajis, quia durus est, non est susceptiuus talis impressionis, in aqua autem talis alterati0 magis proc.vZ protenditur quam in cera, set adhuc aer, qui est passibilior, in maxime remotum ,vzogetwet facit et patitw ut medium existens, dummodo zgo mane& et $2 tin.vs,ut non interrumpatur per aliquod obstaculum interpositurn. Et ideo circa repercussionem uisus vzeZiwest dicere quod aer paciatur a jgura et coZore quousque permanet 24nmet continuus, quod contingit quando est leuis et non 295 interruptus, quam quod radii egredientes a uisu repercuciantur a uisibili, ut Platonici posuerunt ; et ideo aer sic motus a figura et colore mouebìt uisum, in quantum uisibile inmutat totum aerem usque ad uisum ; et esset simile de cera et sigillo 300 si figura sigilli inprimeretur in ceram usque ad ultimum terminum eius, sicut uisibile inprimit speciem suam in aerem usque ad uisum.

W(BolP~) Y : ‘C(V2F, VaW), Y?b( VeVi), ‘3?C(BblFe), Y?~(P501) 233 ostendit] concWit (gr pro ot) Q ; Jed cf.Ar.,434br8 237 calidum] + et Q 241 scilicet nutritiui @ : et nutritiui F, Fh, Yd : id est nutritiui Y (cett) : ?.wd. 252 quoddam] quiddam V2, Ve, YIC 235 ad] propter Y? 256 et] set 9” ; eed cf. &Y., 434b24 260 tangit ipsum] k. Y 267 manifestat] ostendit Yrc 281 manet Yra, Effr : 262 autem BdL, T, Bbl, P501Pa, EdI : om. ceit aliquid] ORZ.Q de depellente @ (-0), Ps : de pellente 0, Yra (-V8), mouet Yrc, Ps : non mouet Yld (-Ps) : manens tZr 28.2 contingit] conuenit Va Vi, BblFs, Oa : depellenti Va : de repellente ti, 01P8 : dici de pellente FaPsEdl 285 actio] quousque CI) tingentis (continBoI)] tangentis PgW, FS, P3, Yr* (-Pb), EdI : agentis V*F, PS, 1 287 alteratio] actio F4aPaEd1 292 ideo] ita Q 293 uisus] sensus Y @(pecia

234

19)

sicut]

:

@(040),

ow. Q

(sensus

uisus

~38-239

ex eisdem

nutriuntur ut dicit dicitur

1sDe 252

-

eisdem

: Ar.,

sumus

ex quibus

PhiIosophus

Degetr. etcorr.,

sunt )), secundum

1) ; cf. ‘I’homas,

1# W

1) ; d.t2, q.1, a.2, qla 3, arg. 2

mur autem eisdem

PsPu)

ex hiis ex quibus

nutrimur $emu,

Sicut

ex quibus

1 9, 244-245

: 434b29.

sumus, sumus

: cc Exeisdem ut dicitur

d.8,

Platonici

ab Anonyrno

335aio-11,

5’. & ~okse,

a.3,

q.1,

nutrimur

qla

enim nutrimur

: cf.supra,

a.6,

q.32,

r, arg. 3

ex quibus

II De generatione

N (cf. ad I) ; q.77,

: NExeisdem 297

118,

Albertum,

Jezk,

n

sumus,

; IIP,q.73,

arg. 2 : ccsicut dicitur

ex quibus

sumus,

II 11, u. 122-125,

transl.

a.3 part.

(MS. Avranches z (p. 27Ga)

: cc Exeisdem ut dicitur a.3,

ut dictum

cum adn.

B.M.

: cc Vt

enim

De generatione,

est in 11 De

232, f. 33~)

eisdem

sumus,

in 11 de generatione

arg. t

in libro

: aEx

ex quibus

enim

ex eisdem N

a.7,

dicit in 11 De nutrimur

; cf,supra

quidem

ex quibus

ut in 11 De

~1; De mulo, q.2,

Philosophus

generatione

: cc Omnia

nutrimur

et nutrimur,

enim

sumus,

generatione

arg.

5

: cc nutri-

generatione,

ex quibus

11 3, 184-186,

sumus cum

ex N adn.

;



Qaod a.vtem itpossibìle sit etc. Postquam J%ilosophus ostendit quod tactus de necessitate inest omnibus animalibus, hic intendit ostendere pod itzpossibiZe sit corpus ahnaZìs esse simpZex, puta 1 quod sit z&ve,wzuel aerewz, ut Platonici posuerunt quedam ammalia esse aerea. Hoc autem sic probat, quia nullum akwz sewivz2 con&gìi esse sìzze tac.& : oportet enim omne anima1 habere tactum, ut ostensum est, et per consequens oportet quod 10 otmzecorpm akwatzm, scilicet anima sensibili, sit tale ut per ipsum fieri possit sensus tactus ; set aka elementa preier iewam possunt esse organa uel media aliorum sensuum, scilicet aer et aqua, eo

quod aer et aqua fa&& seBk%eper aZterwv, id est per medium ; set tact+vs non fit per medium, set 15 ia tatzgendo @sa sensibilia, et ideo sic nominatur. Quamuis et aZzYsensz~ssenciant quodam modo in tangendo, non quidem inmediate, set per medium (nam sensibile tangit sensum per medium sicut et per medium inmutat ipsum) ; sohs autem 20 sensus tactus sentit tangendo sensibile per se Z@WB et non per aliquod medium. Ex quo manifestum est quod corpus animalis debet esse tale ut per ipsum possit fieri tactus, non autem ut per ipsum possit fieri uisus et auditus, quia hii sensus fiunt 25 per medium extrinsecum ; et quia corpus animalis

: NP(cpm), Ni+& Wn) Np(pecia 7) : Np1 (f3, yr), NP% (a, ~0) Nr i8 tamen Ni : cum Np : semiteria Ni1 11 fient] fieret (-rent) F,, Np a3 et1 V, Ni2 : m. Nil, Np 43sbi nullum Np, T(46) : neque unum V, ai aqua] in praevz. Np3 T(91) : autem Np $9 et] om. Ni2 (-Q, Npla

Ar. Ni

437a11

Ni, -que

(=

TS CVX)

@(pecia

5

19)

ut] sicut

et quod

q-25

(0,~.

cef$

tactus

5 Platonici

-

fieri]

: cf.

tactus

: anima1 Np 11 sensitiua : tactum Np i9 se Ni : : corrumpat Np i7 enim V, Sk LWQ) Ni%, p : om. Nil, Np (-p) :

Ni, T(4)

pr.~~. v, ‘?

13 corrumpit

Ni

aa autems

(=

Ni

V(A)

: CPcOaOj, GP~Eo113J Y

Ylbcd

animalis

tactu]

Ni*, Np

OPI. Np

8 omne

TGj

19 nam

-

07.z. @,

O3

suPra,

ID

medium] a4-ai

11, ~y~-~~6,

: ‘PfPF, (pcd

anima1

PW’j, F)]

non

cum

autem

adn.

WbcVeTAj,

OAK @

-

tactus]

Y1~cBb1F4aJ, ‘PdcP501,J

l* fieri possit]

19-ao

bonz. om. @

nam

-

O.W. F4aP8

9 ostensum

est

medium]

zk.

Y

ZGextrinsecum]

: III 11,434blf-a4.

3 intendit

set SU. (cwz

ozv. FaPs

F’lj

ao et (etiam -cus

D (hii -

ostendere]

: quia

Fd

ostendit (et praem.

CD, PS P)

F)] om. ‘3 (deamt PaP,J

et quia

OSY. 0)

:

LIBER

111,

CAPITVLVM

oportet tale esse ut per ipsum fiat sensus tactus, potest ipsum habere nisi sit anima1 nec aliquid inpossibile est quod B,XYZZZB?Z eZenzentoww sit COY~,TWpotest esse anima1 nisi habeat hunc sensum. Et inde izkvazìs : neque terra, per quam non fiunt alii concludit ulterius quod sensibilia aliorum sensuum 30 sensus, neque alia elementa, per que fiunt alii si sint excellencia corrumpunt quidem singulos ~5 sensus. Cuius ratio est quia id per quod fit tactus sens.w, puta nimis fulgida corrumpunt uisum et oportet esse medium inter contrarias qualitates fortes soni corrumpunt auditum, quia tamen tangibiles ad hoc quod sit fzweptìws earum utpote corruptis hiis sensibus potest anima1 remanere, in potencia existens ad eas, ut supra ostensum est, horum excellencie non COTYMY~MZ~ anìmaZ nìsi per 3s et hoc est uerum non solum respectu qualitatum accìdem, in quantum scilicet accidit simul anima1 70 terre, set etiam omnium qualitatum tangibilium ; pati ab aliquibus tangibilibus corrumpentibus, in corporibus autem simplicibus non inuenitur puta sì sìmuZ cum sono jat depuZ.60 e.t ìctus, ut medium inter qualitates tangibiles, set inueniuntur accidit in tonitruo ex quo ammalia interdum ipse qualitates secundum extremitates contrariemoriuntur ; et similiter ab hiis que uidentur aliqua 40 tatis, et inde manifestum est quod per nullum moriuntur, non in quantum sunt uisa set in 75 corpus simplex nec per aliquid corporibus simpliquantum inficiunt aera, ut dicitur de quibusdam cibus uicinum potest fieri sensus tactus. Et ideo uenenosis ; et similiter intelligendum est de ossìbus et capìZZiset talibus partibus non sentìmus, odoribus secundum quod cum malis odoribus quia superhabundat in eis quod teve est et non aliquando coniungitur corruptio aeris ; et ita 45 reducuntur ad medium prout requirit tactus. etiam de sapore est quod potest corrumpere 80 Propter istam etiattz rationem pZaBte ~~,vZZgzv habent anima1 non in quantum est sapor, set secundum sensum, quia habent multum de terrestri, et sìne quod sapori adiungitur aliqua qualitas tangibilis, tac& non est possìbize esse aliquem aZium sensum puta quod talis sapor consequitur calorem excenec tacturn possibile est fieri per aliquod aliud dentem uel frigus. Set excellencie qualitatum P elementum. Sic igitur manifestum est quod nullum tangibilium corrumpunt anima1 per se et non per 85 corpus simplex potest esse animatum anima accidens, quia omks excellencia sensìbìzìs cormmpìt sensibili. semum, unde et qivodiangipotest, id est tangibile, 43 jb4 Deinde cum dicit : Man+tum igìtw, concludit si fùerit excellens, corrumpit ta&,w ; secundum ex predictis habitudinem sensuum ad ammalia. hunc autem sensum determinatur uita animalis : 5s Et primo quantum ad tactum ; secundo quantum tandiu enim durat uita animalis quandiu durat 90 ad alios sensus, ibi : _AZìos a.vtemseg.wsbabeianhzaZ. sensus tactus in eo ; ostensum est enìm quod Dicit ergo primo quad, cum necesse sit omne inpossìbìze est esse anìmaZsìnetactu. Vkzdemanifestum anima1 habere tactum, ut ostensum est, zvan$estgm est quod excellencie tangìbzifizmzazotisoZumcorrumest quod solum per priuationem huius sensus, punt sens.wvtactus, set etiam corrumpunt anìmaZ, 60 scilicet tactus, flecesseest a&zaZia PZOT$;hic enim in quantum soZzin2 h.02~ sensum necesseest inesse 9~ sensus conuertitur cum animali, quia nec aliquid animali. 19) : @(040),

@(pecia @ kti.

@(BoTi)

; cf. III 11, .?1y Y

45 requirit simplex

tactus]

Y

mal pati

tr.

Y

aera]

secundum

34 supra

im.

-tem

quod]

inkiunt

: 1123,4z3b26-424aro. : cf. supra 1124,

odorabilibus, f. r63va; nuum

cum

uideret

speculo,

ipsum.

continuus

(w.

aliquid

: -nuis

Y

corrumpit

cod.) occulis

anima1

Y

Yr*,

Y

aera -

in tangendo

est

uenenosis

aer per accidens

ulterius]

alium usque

; fed

sunt

Yr*

esse pr.m.

W

q,5az5

Yr* @

aliud] 70-71

74 moriuntur]

VzF,

eum

tangibilium] cf. Ar.,

ani-

mouentur

: adiungitur : om. @

v3W,

@ Yrba

: cf.supra u. 9, cum adn. 66 fulgida : cf.supra 1126,426bl. : Ps.-Petrus Hispanus, Exposifio lib. II-III de anima, p. 400, 15-19 : quia inkitur per aliquid quod simul est cum ipsis uisibilibus et 1) ; Anonymus, Q. in de anima, II, q.19 (MS. Siena Com. L.III.21,

siue inficitur,

ipsum

naturaliter

est anima1 uenenosum ad hominem

ipsum]

Y @

: mte tactum

65 sint] Y

@,

95 inesse]

: cc Ad aliud dicendum quod hoc non facit uisus mulieris ipsum, et ille occulus inficit aerem sibi continuum ; posset etiam speculum esse in tanta distancia quod non quod

k

coniungitur

&IZZ.O*, Y

terra

est Yraba

r’nu. Y

interdum]

et inficit

dicendum

44 terre]

ante possibile

animalia

autem]

38 ostensum

76 inikiunt

49 fieri]

k.

3G qualitatum

43jazz

: om. cett

: om. Bb*)

(-P5

89 hunc

Jed cf. Ar.,

Ed*gs

64 concludit P6

2.7 tale esse]

Y1*(PsOl) P50i);

vavc,

@

@ (-O),

interdum

(-K,

Pu,

435b1

Ar.,

moueri

-tru

: 43sbry.

mouetur

speculum et ille

; .red cf.

87 et] om. @

ad 224-228)

de basilisco

@

Y%(BblF*~), -uum

ve,

60 mori]

@

79 aliquando]

ad occulum

qui aer inficit

Similiter

k.

TaW,

73 tonitruo]

jG Alios 424brr-12.

11 27, adn.

delegatur

yt)

Ps)

Y

Ylb(VeVi),

40 per

sensum]

(or pro

er odorabilibus

qui aer infectus

cf. supra,

menstruoso

VV),

33 susceptiuus]

Ps)

habent

in quantum

a uisibilibus

: Yla(VaF, om. Y?

pati sicud

73 in tonitruo

cc Et similiter

Y (-l?,

ostendit

(aliquid

aerem

Y

46-47

Y

33 concludit]

simul

7G inficiunt 81-82

32 contiarias]

39 extremitates]

; qui

multum,

et uenenum

cum sit nobilis

unde uisiua,

set quia

et aer aerem

imicit

inficeretur,

eius multum

complexionis

uiget

et tamen

de sanguine

usque

occulus

in occulis,

de facili inficitur

puriori

ad aerem

conti-

mulieris

et ideo inficitur

et corrumpitur,

bene aer

et moritur

; : ccSimiliter autem odores inficientes aerem et conuertentes ad ueneni naturam corrumpunt, non in eo quod odores, set in eo quod aer uenenosus ad interiora tangendo ingreditur per poros occultos et manifestos et sic interficit 1) ; ipse Thomas, IS Ymium, XIII, u. r4g-130 ; XIV, u. 263-263 ; De tder., q.26, a.3, arg. 4 et ad 4; In ep. aa’ GaZ., 111 r (ed. Piana, XVI, f. rz2ra B-C) ; C.G., 111 103 (t. XIV, p. 323a713) ; Ia, q.117, a.3, arg. 2 et ad z ; De malo, q.16, a.y, ad 13. gr ostensum est : cf.supra u. 9 cum adn., et u. 38. homo.

Similiter

Albertus,

p. 247,

dicendum 56-61

de occulo

facinorantis,

de quo

dicitur

quod

proicit

bouem

in foueam

et hominem

in cacabo.

Et similiter

de uisu lupi N

260

SENTENCIA

LIBRI

TERCII

DE

43 5bry

@(pecia 19) : @(040),

gregalibus] tet]

im.

Y

Va

(etiam

Bb1P5)

107 per corpora

celestia b

uidemus & a&za

: cc secundum

1 12, +y,biyMel9.

(Sz

Va)

x 1 G etiam]

(generalibus

on.

: Ya(VaF,

Y

inde

43jbaya4

gregalibus

1j-z~ ; Anonymus, p. ~$7, 88-89 De 3eu.q

@(BSPi)

107 uidelicet]

CJ ; Jed cf. Ar.,

quod

tiei generabilibus

: cf.supra U-N,

Yyb(VeVi),

Bbl

VSF,

: uEt

saporum

nota

Y?lc(Bb1F4a),

: on.Ve,

PgVs,

FS

iio-ii5

quod

gustus

est et distinguitur

odoraturn

: generabiIibus Set-

11; cf.

*az

Y

: Ps.-Petrus

est propter supra

esse,

in $nzwz.

moueatur]

est enim

et corruptibilibus

refutetur

uno modo a tactu

IOZ aqua]

Yld(P50*) 108 concupiscat...

Y1cd(-Bbl)

odorem]

117

II 14,101-104.

f. zyvb

iudicium

PW),

: melius

on. Y

113

120

Aivditus autem est in ammali ad hoc quod ei aZ.@2d sz@ìjcer%r ; necessarium enim est quod conceptiones unius animalis aheri significentur secundum quod unum anima1 iuuatur ex altero, ut patet maxime in animalibus gregalibus et in 125 omnibus ammalibus in quibus geniti educantur a generantibus. Et ideo etiam oportet quod anima1 habeat Zhzguafz per quam sonando s&~zj’ice~suas affectiones alteri. Et hec ditta de anima ad presens sufficiant. 130

Set notandum est quod supra posuit gustum necessarium ammali in quantum est tactus quidam alimenti ; hic autem numerat ipsum inter sensus non necessarios in quantum est discretiuus sapo-

tur

XII

***

***

c.vm odn.

CAPITVLVM

rum, qui faciunt alimentum delectabile uel triste ut accipiatur facilius uel refutetur. - Et quod dicitur de gustu intelligendum est etiam de odoratu, quia per odorem attrahuntur animalia ad alimentum a remotis, licet etiam in hominibus sit alia species et alia utilitas odoratus, ut in libro De sensu et sensato dicitur.

Deinde cum dicit : ALos az&zv MZS.W,ostendit qualiter se habeant alii sensus ad animai, Et dicit quad ukos sensiw habet akmaZ non p-oper necessi100 tatem sui esse, quia sine eis potest esse et uiuere, sei jropter bese esse, sicut .ktizz habet +w!a uiuit zk aere et ag.va, .M Gdeat per aerem et aquam ea que sunt procul, et non solum per aerem et aquam, set etiam per quodcunque dyaphanum, quia etiam 105 per corpora celestia uidemus. GZAVZ,Y u.&em hbet anima1 propter delectationem et tristiciam que est in cibo, d uidelicet sezvjat delectationem & aZ&ze&o et sic co~~z@s~a~ipsum e.t zvoaea&r ad querendum ipsum,

110

ANIMA,

O3) animalibus

Hispanus, alio

II a%, GO, cum

ExpoGfio

modo adn.

Y;

concupiscit

necessarium

propter

CJ Ar.,

moue-

125 animalibus i27

Y

etiam

iib. 11-111 de mimo, bene

435bz1,

(42% O)...

h. Y

esse...

120 De sensu

;

opor-

p. 401,

N Albertus,

et sensato

: Ar.,

APPENDIX Opuscula 49 : De sensu respectu singularium 51 : De natura luminis

PREFACE

. . . . . . . . 265

Le De sensu resjedu &zg.darizm. . . . . . . . . . Les témoins Manuscr~s .............................................. Premières éditions, ......................................

265 266

Classification des témoins, .................................. La famille ‘Pa .......................................... La famille ?i?b .......................................... L’edition de Soncinas. ...................................

266 266 267 268

Tab!eau

des témoins.

PIace de l’extrait L’auteur

...................... ....... ....... ........... du commentaire : Richard Lavenham ?. . . . . . . ...........

dans la tradition

de l’extrait

....,........................

Le De natura hninis.

...........

Les témoins Les manuscrits. . . , . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ........... Les premieres éditions.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Classification Tableau

des témoins.

destémoins

dam la tradition

Valeur de l’extrait. de

269 270

271 271 272 272 273

1273 du commentane ............. . . . . . . . , . . . . . . . , . , . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274 l’extrait. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27j

Piace de pextrait

L’auteur

..................................

.......................................

269

DE SENSV RESPECTV

CIRCA

(3

CONSIDERATIONEM

SINGVLARIVM

277

tenta ; uniuersale autem est per abstractionem ab huiusmodi materia et materialibus condicionibus indiuiduantibus. Manifestum est igitur quod similitudo rei recepta in sensu representat rem secundum quad est singularis, recepta autem in 90 intellectu representat rirn secundim rationem nature uniuersalis. Et inde est quod sensus cognoscit singularia, intellectus autem uniuersalia ; et horum sunt sciencie.

quare sensus sit singularium et sciencia uniuersalium, et quomodo uniuersalia sint in anima.

I

4..

QVARE

SENSVS SIT

SCIENCIA

SING~LARIVM,

V’NIVERSALIVM

>

Sciendum est circa primum quod sensus est uirtus in organo corporali, intellectus est uirtus @3&w inmaterialis que non est actus alicuius organi corporalis. Vnumquodque autem recipitur in aliquo secundum modum < . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . > sui. Cognitio autem omnis per hoc fit quad cognitum est aliquo modo in cognoscente, scilicet secundum similitudinem : nam cognoscens in actu est ipsum cognitum in actu, Oportet ergo quod sensus corporaliter recipiat similitudinem rei que sentitur, intellectus autem recipit similitudinem eius quod intelligitur incorpo!aliter et inmaterialiter. Indiuiduatio autem nature communis in rebus corporalibus et materialibus est ex materia corporali sub determinatis dimensionibus con‘W(‘PiaTrl~ et de sensu Wy

Ws),

doctoris

Angelici

Sancti

Thome

de scnsu

singularium

+ uniuersalis

Beati

(+

et intellectu

de sensu

S. T.

duo

habet

respectu

singularium

et intellectu

respectu

vniuersalium

scire

KFTbMZ

Seti

krcyip~io

Primum

et intellectu vniuersalium Ap,

sensus]

eiusdem

SINT

quomodo

: Opus

sit

Wb

respectu incipit

MZ

: Opusculum

Incipit

65 considerationem] MZ (quare

uel quomodo

67 sint] sunt WsWyApWaW*K+TbMZ : intellectus PrlV1*VaSo Sori 72 intellectus] + autem ApWsW1, Tb, PF, Sori 73 penitus] OVZ.P18Trl czwz T enim T+ : cm. Wr, Tb fecipitur] reperitur Wy 75 secundum] per Ws 7G Cognitio autem omnis] Omnis autem cognitio K+MZ, Sori fitper cognoscitur

Wr, ApWsW*,

ANIMA

opus

scilicct]

K+TbMZ

In sensu

stilicet,

uero

: Tractatus

XLIX. eiusdem Tb)

Tractatus de sensu

que]

T+

: sensus

71 circa

:

quare

primum]

et Sofa

actus]

7G

?V14

sui] suu(m) hoc h. PrlVl*VaSo,

:

Sori,

78 similitudinem]

Kr8TbMZ

:

:

105

uniuersalium

80 corpo+ ehs Trl 78-80 nam - similitudinem] bom.09~ KrsTbMZ 78-79 est in actu tr. Trl 79 ergo] igitur Pia, Wr, Ap similitudinem rei] Znu. ApW8W* rei] elus Wr sui Ed. raliter] om. Pl%Tyl 80 recipiat] recipiet (ex acci-) Wr suscipiat Tal 80-81 que sentitur] quod recipit Wr recipit] -piet W6 respicit Vu Vi&, Mandonnef 81 intellectus] intellectiua WaW* 82 intelligitur PlaTrlWh 82 incorporaliter... imnaterialiter Pi*T+We intelligit ApW3W4, K+TbMZ, Pr*V~4VaSo, Sori est integraliter Wr ina. ceff 83 nature] anime MZ 84 corporalibus (naturalibus W$.. materialibus] inti. PrlV~*VaSo, Sori (materialibus et communibus primo, sed exp. W*) 84-85 ex materia corporali] quia materia corporalis ApWsW4, TbMZ 85 determinatis] certis Ap diuersis 88 indiuiduantibus] indiuiduationibus T+ (wzeZZ.)... determinatis (pouf contenta) Trl 85 contenta] om. TbMZ 86 est] om. PI* 88 Manifestum est] Patet Sori 89 recepta] accepti p igitur .P~2Tr*W5, WY : ergo PrlV1*VaSo, Sori autem ApWaW4, KraTbMZ que recipitur Pr1V14VaSo, Sori 89 rem] om. K+ 90 est] Post singularis Ws, Wr PlzTrl, ApWaW*, KpTbMZ singularis] -re 91 rem] waw* 90 recepta autem PlaT+W (accepta ?W6) set recepta Wr, ApWzW4, Kr3TbMZ, PrlVl*Va, Sori recepta (autem o,w.) SO + secundum quod uniuersalis siue KFTbMZ 92 uniuersalis] communis KrsMZ inde est quod] ita est quia Et] om. K+TbMZ 94 et horum sunt sciencie] et huius est sciencia Pl%Trl quorum est sciencia TYI 93 autem] uero Wr, KFMZ set @te imellectus) Ap Ap quorum sunt sciencie Sori et hec (hoc Tb) de primo KFTbMZ 9j ~appZ. Capitulum secundum quod vniuersalitas conueniat nature ti est In anima ostendit Kr8 : om. ceif 96 considerandum] sciendum K+TbMZ, P+V~*VuSo, Sori est] OVZ.PIa, KF anfe sciendum SO 97 uniuersale] + dictum PlaTr* dupliciter] ante potest W5, Ap : po.~i accipi Trl, Wa, Tb, Sori multipliciter Wr 97 accipi] capi P1*Trl, Sori 98-99 potest prout] pro ipsa natura communi vt Son 98 potest dici] prout dicit TY~ : pouf uniuersale fr. KFTbMZ Pr=V14VaJo 99 subiacet] substat 98 ipsum] onz. Wr, PY~ ipsa natura communis] ipsam naturam communem Trl K+MZ IOO et Ws, ApW3W4, K?TbMZ 99 modo] + accipitur KraMZ ipsa intenti0 PrlV1*V&o pro ipsa intentione Sori ceff 100 accipi] api P1* dici P+V~*VaSo, Sori 10% uell] uno modo dupliciter] ante accipi W6, KraMZ Prlp*VaSo, Sori ut KFTbMZ San IOI illud] pro illo ApWaW* ueP] Alio modo ut KF’MZ ipsummet P~sTr~W~ ipsum subiectum Wr ipsum 102 secundum iam ApW*W*, K+TbMZ, PrlVl*VgSo ipsum... iam (po$f 102 secundum quod) SOS (album add. Pietra, praem. exp. Tb) quod] om. Kr=MZ 103 aduenit] accidit Ap utputa] puta Sori 103-104 utputa natura hominis] sicut est natura hominis po_rf 104 esse Pr1 104 natura] om. K+TbMZ duplex esse] duo Trl quidem] quod est PI* $05 materiale] naturale WsW4, FV1*Va 105 materia naturali] natura materia_li KpTbMZ 106 autem] ozw.PIaTrI, KraMZ h-materiale] est inmateriale PIa est (+ esse K+) intellettuale KflTbMZ Parm.,

00

uniuersalium Vu

constitutionem obJc.

I

de uniuersalibus

JW.~.

intellectus

quadragesimmnsextum.

sensus

respectu

$34. Ws

quod

IN

: Tractatus

uniuersalium

singularium.

vniuersalium

Pr~V~*Vu

quomodo

de intellectu

uniuersalium

et intellectu

respectu SO

Tb,

tractatus

et intellecm

singularium

capitula.

: omPIa,

Incipit

singularium

respectu

G6 quare

ApWaW4

VNIVERSALIA

;

Sori) sensu

QVOMODO

Circa secundum considerandum est quad uniuersale potest dupliciter accipi : uno modo potest dici z@wz uniuersale ipsa natura communis prout subiacet intentioni uniuersalitatis, alio modo secundum se ; sicut et album potest accipi dupliciter, uel illud cui accidit esse album, uel ipsummet secundum quod subest albedini. Ipsa autem natura cui aduenit intentio uniuersalitatis, utputa natura hominis, habet duplex esse : unum quidem materiale secundum quad est in materia naiurali aliud autem inmateriale secundum quod est in

de sensu

: De

respectu

autem] illud

WaW*

singularium

om. Pyl

77 cognitum]

T

PylV1*VaSo,

Tractatus

uniuersalis

Thome

te Ap)

74

KraTbMZ,

: Incipit

de sensu

66 sciencia]

71 quad] TbMZ

sue(ORI. ?b) cognitionis

c.xm

Thome

respectu

sori

Kr$

orn. Pl=Trl

Trl

de natura

et intellectu

oportet

Prlv~*vaSo, primo

Thome

: Tractatus

respectu

Wr, ApWsW*,

singularium

beati

Kr3

declarat sancti

Y@(

respectu

: Tractatus