Opera 1: Expositionem super Heptateuchum 2503035310, 2503035329, 2503030009

Citation preview

CORPVS CHRISTIAN OR VM Continuatio Mediaeualis

LIii

ANDREAE DE SANCTO VICTORE OPERA TOMVS I

TVRNHOLTI TYPOG RAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLXXXVI

ANDREAE DE SANCTO VICTORE OPERA

I EXPOSITIONEM SVPER HEPT ATEVCHVM

EDIDERVNT

CHARLES LOHR ET

RAINER BERNDT

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLXXXVI

VORWORT Andreas von St. Viktor (t gegen rr75) interpretierte die meisten Bucher des Alten Testamentes: den Heptateuch (Genesis-Iudices), Reges, die Propheten, Proverbia und Ecclesiastes. Im 12. Jahrhundert machte er Schule, indem er die Wichtigkeit der Literalexegese der Heiligen Schrift betonte. Bisher sind seine Kommentare nur handschriftlich uberliefert. Der vorliegende Band bietet eine kritische Ausgabe des Heptateuchkommentars. Ausgaben der Kommentare zu Ezekiel und Daniel sind im Druck, Ausgaben einiger der anderen Kommentare in Vorbereitung. Die Herausgeber des vorliegenden Bandes hoffen, daB eine vollstandige Ausgabe der Opera Andreae de Sancto Victore bald zur Verfugung stehen wird. Bei der Fertigstellung des Bandes haben sich Frau Denise Chollet und Frau Gerlinde Danzeisen, die die Texte getippt haben, verdient gemacht. Fur ihre Mitarbeit mochten wir uns ganz herzlich bedanken. Raimundus-Lullus-Institut der Universitat Freiburg i.Br. Hochschule St. Georgen Frankfurt a.M.

CHARLES LOHR

RAINER BERNDT

AD EXPOSITIONEM SVPER HEPTATEVCHVM PROLEGOMENA I. DE LIBRI A VCTORIT A TE ET COMPOSITIONIS TEMPO RE

Authenticitatem operis nulli dubio suscipiendam esse ex tribus argumentis satis patet. Primo, ex omnibus codicibus quattuor nominatim attestantur Andream quendam auctorem esse nostri operis (Prol. 1). Secundo, Andreas ipse bis huius expositionis mentionem fecit in nonnullis suis commentariis de Sacra Scriptura, quos post nostrum opus scripsit. In fine Expositionis in Ezechielem ad Heptateuchum refertur sequentibus uerbis: "Omnia fere quae sequuntur ad finem usque uoluminis in eptatico inueniuntur unde et explanatio si alicubi dubitatum fuerit requiratur" (1). In prologo communi omnibus explanationibus suis super prophetas Andreas scripsit: "Proposui olim super Pentateuchum et Iosue et Iudicum et Malachim ita et nunc ... " (2). Tertio, auctores XII et XIII saeculorum hanc expositionem Andreae de Sancto Victore attribuebant. Cum Petrus Comestor opere suo H istoria Scholastica multa loca ex Andreae opere exhausit eodemque modo procedit Petrus Cantor in suo commentario super Octateuchum (3); nusquam ambo, forse quia illi coaeui erant, ad Andream nominaliter referebant. Stephanus Langton et Adamus Praemonstratensis, quamquam inter se non dependentes, primi fuerunt, qui Andreae expositioni mentionem dederint (4 ). Biographia Andreae de Sancto Victore, probabiliter Angliae nationis, ex operibus historiographicis B. Smalley auctoris (5) satis nota est. Ex his patet Andream suam Expositionem super H eptateuchum ante prim um suae abbatiae Wigmorensis periodum scripsisse, i.e. ante n47, dum Parisiis iam inter Canonicos Regulares Sancti Victoris uitam degebat. 2. DE MEMORIA LIBRI

Ioannes Boston Buriensis in suo ecclesiasticorum auctorum operumque catalogo textum hie editum nominaliter Andreae de Sancto Victore attribuebat (Cod. Cambridge, University Libra-

( r) Andreas de Sancto Victore, Expositio in Ezechielem cap. 44, ro-r2 ( ed. M.A. Signer, CCCM, Turnhout, sub pre lo). (2) Andreas de Sancto Victore, Prologus super Prophetas 36-37 ( cf. Smalley, Study, p. 376). ( 3) Cf. Smalley, School; Calandra, De historica, pp. LXVI·LXIX. ( 4) Smalley, School; Calandra, De historica, pp. LXIX-LXXII. ( 5) Smalley, Andrew of St. Victor; Smalley, Study, pp. n2-r95.

PROLEGOMENA

X

ry Add. 3470, p. 33). Cui alii antiqui bibliographi consenserunt, ut J. Bale Scriptorum illustrium maioris Britanniae catalogus (Basel 1557) p. 193; J. Pitsaeus, Relationum historicarum de rebus Anglicis (Paris 1619) p. 214; J. Le Long, Bibliotheca Sacra (Paris 1723) t. II, p. 608; C. Oudin, Commentarii de scriptoribus Ecclesiae antiquis (Leipzig 1728) t. II, c. 1266; Th. Tanner, Bibliotheca Britannico-Hibernica (London 1748) p. 735; JA. Fabricius, Bibliotheca latina mediae et infimae aetatis (Padova 1754) p. 97. 3. C

DE TEXTU TRADITO

Hoe opus nouem codicibus nobis asseruatur. Corpus Christi College, 30 (XIII).

CAMBRIDGE,

Codex membranaceus; 230 x 353 mm; IV + 245 folia; duae columnae, 43 lineae; una man us; ueteres signaturae: B 63, M. 9. Incertae originis. M.R. JAMES, A Descriptive Catalogue of the Manuscripts in the Library of Corpus Christi College Cambridge, t. I (Cambridge 1912 ), pp. 61-63; N.R. KER, Medieval Libraries of Great Britain. A List of Surviving Books (London 19642 ), p. 52.

Andreas de Sancto Victore, Super H eptateuchum (RB 1295-1301) Andreas de Sancto Victore, In IV Regum (RB 1302ff. 5rr-73v: 1305) Andreas de Sancto Victore, In Paralipomenon (RB 1306) Andreas de Sancto Victore, Chronicon (RB 1307) ff. 84v-87r: Andreas de Sancto Victore, Super Parabolas (RB ff. 87v-107v: 1308) ff. 107v-rr8v: Andreas de Sancto Victore, In Ecclesiasten (ed. G. Calandra, Palermo 1948) Beda, In Proverbia (ed. D. Hurst, CCSL rr9B, Turnff. rr8v-15rr: hout 1983) Hieronymus, In Ecclesiasten (ed. M. Adriaen, CCSL ff. r5rr-158v: 72, Turnhout 1959) Andreas de Sancto Victore, In XII prophetas (RB ff. 159r-245r: 1317-1328) Codex generaliter "c" pro "t" ha bet; correctiones interlineares in margine repetuntur; puncta diacritica. Aliqua menda particularia introduxit (e.g. omissiones ). Versio mediocris. ff. rr-5ov:

D

CAMBRIDGE,

Corpus Christi College, 217 (XIII/XIV).

Codex membranaceus; 175 x 256 mm; 364 folia; una columna: ff. 13r2or, 97r-154v, 163r-209r, 27or-362v; duae columnae: ff. 2r-12r, 2rr-96v, 155r-162v, 209r-269r; uacant: ff. 1, 12v, 20v, 24v, 168, 226, 269v, 363364; multae manus. Ex bibliotheca monasterii Wigornensis.

PROLEGOMENA

XI

M.R. JAMES, A Descriptive Catalogue of the Manuscripts in the Library of Corpus Christi College Cambridge, t. II (Cambridge 1912), pp. 513516; N.R. KER, Medieval Libraries of Great Britain. A List of Surviving Books (London 19642 ), p. 206. Petrus Cantor, Libellus de contrarietatibus Sacrae Scripturae (RB 6452) ff. 1ov-12r: Beda, De schematibus et tropis (ed. C.B. Kendall, M.H. King, CCSL 123A, Turnhout 1975) Anonymus, In Genesim ff. 13r-2or: Inc.: In principio - Ergo in principio creatum fuit caelum. Ergo caelum fuit prius aliis creaturis. Exp.: Contra Christum et eius discipulis. ff. 2rr-22v: Anonymus, In Psalmos (RB 8950, 6987) f. 22v: Anonymus, Principium theologiae (RB 8951) ff. 22v-24r: Anonymus, Excerpta quaedam ff. 25r-96v: Anonymus, In Psalmos (RB 8952) Ernaldus de Bonavalle, De septem uerbis (RB 2254) ff. 97r-n5r Anonymus, Sermo quidam ff. n4v-n5r (mg. inf.): Inc. : Sapientia est cognitio eorum, quae sunt. Exp.: Vnio spiritus nostri cum Deo. Anonymus, Sermones ff. n5r-n8v: Inc. : Domine, Dominus noster - Ecce unus ex delictis tuis assumitur. Exp.: Et desiderantibus primus inuexit. Alexander N eckam, Sermones ff. n9r-147v: Guilelmus de Montibus, Speculum paenitentis ff. 148r-15rr: Anonymus, Sermones ff. 151v-167v: Guilelmus de Montibus, De tropis (RB 2997) ff. 169r-187r: Guilelmus de Montibus ( ?), Numerale (RB 2992) ff. 187v-209r: Galfridus Vinosaluo, De modo et arte dictandi ff. 209r-218r: Adam us de Dore, Versus super V etus et N ouum Tesff. 219r-225v: tamentum (RB 870) Petrus de Riga, Aurora (ed. P.E. Beichner, Notre ff. 227r-26or: Dame 1965) ff. 26or-269r: Matthaeus Vindocinensis, Tobias metrice (RB 5541) Andreas de Sancto Victore, Super H eptateuchum (RB ff. 27or-298v: 1295-1301) Hieronymus, Prologus galeatus. Excerptum. f. 298v: Andreas de Sancto Victore, In IV Regum (RB 1302ff. 298v-314r: 1305) Andreas de Sancto Victore, In Paralipomenon (RB ff. 314r-317v: 1306) ff. 318r-362v: Alexander Neckam, Summa super Bibliam (RB n61) Regulariter lemmatibus Sacrae Scripturae "etc." addidit; saepe "t" et "d" mutauit. Multa stulta menda. Malum exemplum. ff. zr-rov:

PROLEGOMENA

XII

0

OXFORD,

Bodleian Library, Laud. lat. 105 (XII/XIII).

Codex membranaceus; 177 x 288 mm; II + 314 folia; una columna: ff. 257r-312v, duae columnae: ff. rr-256r, uacant: ff. 47, 229r, 256v, 313314; plures manus; uetus signatura: D 96. Ex bibliotheca monasterii Eberbacensis. H.O. CoxE, Catalogi codicum manu scriptorum Bibliothecae Bodleianensis. Laudian Manuscripts (Oxford 1858), pars II, cc. 47-48; G.R. EVANS, "The Place of Odo of Soissons Quaestiones", Recherches de Theologie ancienne et medievale 49 (1982) 121-140. Mauritius de Sulliaco, Sermones Petrus Comestor, Sermones (RLS ro3, 139) Mauritius de Sulliaco, Sermones (RLS 1-71) Anonymus, Super Symbolum Inc. : Credo - In qua nomine uocatur haec doctrina apostolica. Exp.: Latine dicitur uere fideliter siue fiat. Anonymus, Sermones quidam ff. 44v-46v: Andreas de Sancto Victore, In XII prophetas (RB ff. 48r-9or: 1317-1328) Anonymus, Aliqui uersus f. 90v: Andreas de Sancto Victore, Super H eptateuchum (RB ff. 9rr-12rr: 1295-1301) Andreas de Sancto Victore, In IV Regum (1302-1305) ff. 12rr-134v: Andreas de Sancto Victore, In Paralipomenon (RB ff. 134v-138v: 1306) Anonymus, Sermones ff. 139r-141v: ff. 142r-18rr: Petrus Lombardus, In Psalmos (RB 6637) ff. 182r-204v: Robertus de Melun, In Romanos (RB 7466) Odo Suessionensis, Quaestiones theologicae ff. 205r-234v: Inc. : Quicumque transgreditur praeceptum euangelii. Exp.: Alter potest transire per purgatorium et alter non. Richardus de Sancto Victore, Explanatio quorundam ff. 234v-236v: locorum difficilium Apostoli (RB 7342) Anonymus, Quaestiones theologicae ff. 237r-256r: Priscianus, Grammatica (ed. H. Keil/M. Hertz, Leipzig ff. 257r-312v: 1855) Textus bene correctus est; pauca menda particularia habet. Bonum exemplum. ff. ff. ff. ff.

P

rr-2v: 2v-4v: 4v-43r: 43r-44r:

PARIS,

Bibliotheque N ationale, lat. 356 (XII).

Codex membranaceus; 230 x 348 mm; II + ro3 + II folia; duae columnae, 34-35 lineae; una manus. Ex bibliotheca monasterii S. Mariae de Prato. PH. LAUER, Bibliotheque Nationale. Catalogue General des Manuscrits Latins, t. l (Paris 1939), pp. 127-128.

PROLEGOMENA

XIII

Andreas de Sancto Victore, Super H eptateuchum (RB 1295-1301) ff. 102r-103v: Petrus Abaelardus, E pistola de Dionysio Areopagita (PL 178, 341) Exscripta sunt lemma ta Sacrae Scripturae; pauca menda. Perbonum exemplum.

ff. rr-101v:

Q

PARIS,

Bibliotheque Nationale, lat. 14798 (XII/XIV).

Codex membranaceus; 147 x 213 mm; II + 567 folia; una columna: ff. 107r-192v, 272r-358r, 377r-495v; duae columnae: ff. rr-105r, 193r271v, 36or-374r, 496r-567v; uacant: 32v, 105v-106v, 170v, 237v, 314v317v, 358v-359v, 372v, 373v, 46ov-464v; plures manus; uetus signatura: F 16. Ex bibliotheca Sancti Victoris Parisiensis. L. DELISLE, I nventaire des manuscrits de l 'abbaye de Saint-Victor conserves d la Bibliotheque Nationale (Paris 1869), p. 49; G. Ouv et al., Le catalogue de la bibliotheque de l 'abbaye de Saint-Victor de Paris de Claude de Grandrue IjI4 (Paris 1983), pp. 29-30. ff. rr-2ov: ff. 2ov-32r: ff. 33r-57v: ff. 57v-66v:

f. 105r: ff. 107r-14or: f. 14or-v: ff. 14ov-142r: ff. 142r-v: ff. 142v-145v: ff. 146r-152v: ff. 153r-167v: ff. 168r-169v: f. 17or: ff. 17rr-192v: ff. 193r-271v: ff. 272r-314r: ff. 318r-358r: f. 36or-v: ff. 36rr-366v: ff. 367r-377v: ff. 378r-384v: ff. 385r-424v: ff. 425r-45ov:

Anonymus, In E pistolas catholicas (RB 10522-8) Petrus Pictauensis, Historia Actuum Apostolorum (RB 6785) Ps.-Haimo de Halberstadt, In Apocalypsim (RB 3122) Robertus de Tumbalena, In Canticum Canticorum (RB 7488) Richard us de Sancto Victore, Exceptiones (ed. J. Chatillon, Paris 1958) Anonymus, Excerpta Anselmus Laudunensis, In Apocalypsim (RB 1367) Augustinus, Excerpta Anonymus, In orationem dominicam (RB 10529) Anonymus, In Symbolum (RB 10674) Anonymus, Excerpta Liber Apocalypsis Anonymus, In Canticum Canticorum (RB 10530) Beda, In Canticum Canticorum. Excerpta (ed. D. Hurst, CCSL n9B, Turnhout 1983) Anonymus, Excerpta Anonymus, In Apocalypsim (RB 10531) Aegidius Parisiensis, Lucifer Aurorae (RB 6826, 10532) Anonymus, In Genesim (RB 10533) Stephanus Langton, Expositio moralis super Genesim (RB 7744) Anonymus, Excerpta Anonymus, In IV° Regum Anonymus, Sermones Anonymus, Sermones Iacobus de Lausanna, In Genesim (RB 3894) Iacobus de Lausanna, Super Prouerbia (RB 39n)

XIV

PROLEGOMENA

Jacobus de Lausanna, Super Ecclesiasten (RB 3916) Jacobus de Lausanna, M oralitates super E pistolas canonicas (RB 3944-3950) Jacobus de Lausanna, 1.11 oralitates super Apocalypsim (RB 3966) Anonymus, In Iohannem (RB 10535) ff. 482v-49ov: Anonymus, In Iohannem (RB 10534) ff. 49ov-495v: Andreas de Sancto Victore, Super H eptateuchum (RB ff. 496r-567v: 1295-1301) Omissiones textuales saepe interlineariter additae sunt in correctione; pauca menda. Bonum exemplum. ff. 45rr-46or: ff. 46sr-475r:

S

SALAMANCA,

Biblioteca universitaria,

206r

(XIII/XV).

Codex membranaceus; pars I: 225 x 328 mm, ff. 1-224, duae columnae, 47 lineae, una manus (XIII); pars II: 210/215 x 300/305 mm, ff. 225235, una columna, 48-51 lineae, altera manus (1439); uacant: ff. 132v, 165; ueteres signaturae: S. Bart. 157, 292, 2. D. 3, VII, F. 3. Ex bibliotheca Collegii S. Bartholomaei. Inventario del Colegio de S. Bartolome de Salamanca. Codex Paris, BN esp. 524 (XV), passim; J. ROXAS Y CONTRERAS, Historia del Colegio Viejo de S. Bartolome 111 ayor de la celebre universidad de Salamanca. Indice de todas las Obras manuscritas, pars II, t. III (Madrid 1770), p. 310. Andreas de Sancto Victore, Super H eptateuchum (RB 1295-1301) Richardus de Sancto Victore, Explanatio difficultatum ff. 53r-72v: suborientium in expositione tabernaculi foederis (RB 7321) Andreas de Sancto Victore, In IV Regum (RB 1302ff. 73r-92r: 1305) Andreas de Sancto Victore, In Paralipomenon (RB ff. 92r-10rr: 1306) ff. 10rr-104r: Andreas de Sancto Victore, Chronicon (RB 1307) Andreas de Sancto Victore, In Parabolas (RB 1308) ff. 104r-123r: Andreas de Sancto Victore, In Ecclesiasten (ed. G. ff. 123r-132r: Calandra, Palermo 1948) Andreas de Sancto Victore, In Ezechielem (ed. M.A. Signer, CCCM, sub prelo) ff. 166r-224v: Andreas de Sancto Victore, In XII prophetas (RB 1317-1328) ff. 225r-235v: Petrus de Frias, Sermones academici Aliqua menda (e.g. omissiones, menda orthographica) particularia. Textus mediocris. ff. rr-52v:

T

STUTTGART,

Landesbibliothek, HB.IV.6 (XIII).

Codex membranaceus; 270 x 175 mm; duae columnae, 44-47 lineae;

PROLEGOMENA

xv

una manus; uacant: ff. 89v, 134v; uetus signatura: B 74. Ex bibliotheca monasterii W eingartenensis.

H. BOESE, Die H andschriften der ehemaligen kiJ°niglichen H ofbibliothek Stuttgart. Band 2, I: Codices biblici. Codices dogmatici et polemici. Codices hermeneutici (Stuttgart 1975), pp. 131-132. Andreas de Sancto Victore, Super H eptateuchum (RB 1295-1301) Andreas de Sancto Victore, In IV Regum (RB 1302ff. 32r-42v: 1305) Andreas de Sancto Vic tore, In XII prophetas (RB ff. 43r-89r: 1317-1328) Andreas de Sancto Victore, Super I saiam (RB 1312) ff. 9or-134r: Andreas de Sancto Victore, Super I eremiam (RB 1313) ff. 135r-153v: Andreas de Sancto Victore, Super Danielem (ed. M.A. ff. 154r-165v: Zier, CCCM, sub prelo) Hieronymus, In Danielem (ed. F. Glorie, CCSL 75, ff. 165v-178v: Turnhout 1964) ff. 178v-184v: Hieronymus, Liber illustrium uirorum ff. 185r-v: Augustinus, De haeresibus ff. 186r-187r: Anonymus, In Danielem ff. 187r-19rr: Ps.-Augustinus, Contra V haereses ff. 19rr-199r: Glossa super I ohannem Quaedam menda (e.g. omissiones, inuersiones ). Bon um exemplum. ff. 2r-31v:

V

CITTA

DEL VATICANO,

Bibliotheca Apostolica Vaticana,

Vat. lat.

1053 (XIII/XIV). Codex membranaceus; 268 x 194 mm; II + 378 folia; duae columnae, 50 lineae; plures manus. Ex bibliotheca Iohannis de Murro cardinalis. A. PELZER, Codices Vaticani Latini: Codices 679-n34 (Roma 1931), pp. 590-596; A. PENNA, "Andrea di San Vittore. Il suo commento a Giona", Biblica 36 (1955), 305-331.

ff. 47r-67v: ff. 68r-76v: ff. 77r-79r: ff. 79v-96r: ff. 96v-ro4v: ff. ro5r-rr4v: ff. rr4v-rr7v:

Andreas de Sancto Victore, Super H eptateuchum (RB 1295-1301) Andreas de Sancto Victore, In IV Regum (RB 13021305) Andreas de Sancto Victore, In Paralipomenon (RB 1306) Andreas de Sancto Victore, Chronicon (RB 1307) Andreas de Sancto Victore, Super Parabolas (RB 1308) Andreas de Sancto Victore, In Ecclesiasten (ed. G. Calandra, Palermo 1948) Anonymus, In Canticum Canticorum (RB 13rr) Bernardus Clareuallensis, Excerpta sermonum in Canticum (ed. J. Leclercq, Roma 1957)

XVI

PROLEGOMENA

Andreas de Sancto Victore, In Ezechielem (ed. M.A. Signer, CCCM, sub prelo) Andreas de Sancto Victore, I ntroitus in prophetas f. 151v: (RB 1316) Richard us de Sancto Victore, In uisionem Ezechielis ff. 152r-186v: (RB 7337) Andreas de Sancto Victore, Super Danielem (ed. M.A. Zier, CCCM, sub prelo) Andreas de Sancto Victore, In XII prophetas (RB ff. 204v-26ov: 1317-1328) Richardus de Sancto Victore, In Apocalypsim (RB ff. 26rr-332v: 7343) Andreas de Sancto Victore, In Isaiam (RB 1312) ff. 333r-361v: Beda, De temporum ratione (ed. Ch.W. Jones, CCSL ff. 361v-377r: 123B, Turnhout 1977) ff. 377v-378r: Anonymus, In Lamentationes (RB 11465) Multa menda omnis generis habet. Permalus textus. ff. n8r-151v:

W

CnTA DEL VATICANO, Bibliotheca Apostolica Vaticana, Barb. lat. 693 (XIII). Codex membranaceus; 210 x 313 mm; I + 147 folia; duae columnae, 49 lineae; una manus; ueteres signaturae: XIV. 66, I A 16. Ex bibliotheca S. Mariae s. Minerua Romae. S. PIERALISI, Inuentarium Codicum mmss. Bibliothecae Barberinae, t. V, p. 133; T. KAEPPELI, O.P., "Antiche Biblioteche Domenicane in Italia", Archiuum Fratrum Praedicatorum 36 (1966) 61. Praepositinus, In Psalmos I-98 (RB 6987) Anonymus, Versus quidam. Inc.: Alpha et omega. Magne Deus hely hely (cu)ius uirtus. Exp.: Cum Moyse et helya pium cantem alleluia. ff. 88r-103v: Anonymus, In Psalmos rn9-I50 (RB n506) Andreas de Sancto Victore, Super H eptateuchum (RB ff. ro4r-147v: 295-1301) Lemmata Sacrae Scripturae saepe lineae incorrecte subducta. Particulariter inuersiones trium uerborum habet. Malum exemplum. ff. rr-87r: ff. 87r-v:

4,

DE TEXTV RESTITVENDO

Codices in duabus familiis diuiduntur. Prima solum e codice P consistit (Prol. 3, 33, Gen. 16, 64, 69, 89); ad alteram, {3 nominatam, omnes alii codices pertinent (Prol. 33, Gen. 87, 126, 160, 202). In ipsa uero familia {3 duas familias y (CD OT) et 8 (SQ V W) subordinatas distinguimus: neque y a 8 dependit (Prol. 8, Gen. 7, 13, 16, 246) neque 8 a y (Gen. 16, 516, 984, no3).

PROLEGOMENA

XVII

Deinde CD (Prol. 6, 21, 29, 39, Gen. 13, 24, 126) et OT (Prol. 3, 22, 24, 34, Gen. 13, 24) ita lectiones proprias tradunt, ut haec illos codices inter se non dependentes esse demonstrent, attamen y communiter praecessorem eos habere. Immo unusquisque e quattuor codicibus huic familiae y pertinentibus lectiones particulares ostendit. Vnde patere uidetur codices mutue inter se non relatos esse sed solum eorum antecessori subiunctos (C: Prol. 9, 31, 32, 34, 35, Gen. 184; D: Prol. 3, 14, 16, 27, 33, Gen. 184; 0: Prol. 18, 19, 25, 33, Gen. rr6, 214; T: Prol. 12, 14, 18, 20, 26, Gen. 214). In familia 6 codex S (Prol. 1, 5, 15, 34, 35, Gen. 5, 6, 69, 95) separatur a Q V W (Gen. 3, 69, 120, 121, 163); Q V (Gen. 76, 133, 165, 184, 343, 528, 745, 747) uero se distinguunt a W (Prol. 3, 5, 8, 12, 13, 20, 25, Gen. 3). V autem multa menda habet, quae in Q non reperiuntur (Prol. g, 13, 14, 15, 17, 18, 24, 25). Contaminationem inter OT et W (Gen. 306, 839, 1028, rr37, 1324, 1732, 2234) probabilem fuisse putamus. Familia y multas omissiones longas habet et pauca correcta est.CD exemplum mendosum esse uidetur, 0 T uero bonum et bene correctum. Familia 6 regulariter paruas inuersiones duorum aut trium uerborum introduxit. Q V exemplum bonum esse uidetur. Quomodo codices inter se cohaerent, hac tabula figuratur:

XII

XIII

w

0 XIV

\

D

T

s

XVIII

5-

PROLEGOMENA

DE EDITION IS RA TIO NE

Editione nostra, quatenus ad orthographiam textus Sacrae Scripturae spectat, Vulgatam Clementinam sequimur a professoribus Theologiae Parisiensis et Seminarii Sulpitii editam (Roma-Paris 1938). Insuper orthographiam, quam Thesaurus Linguae Latinae proponit, applicamus. Interpunctionis modernae usum adoptamus. Typis tantummodo italicis mandamus textum Sacrae Scripturae, quern Andreas exponit. Inter sicilicos citationes litterales ponimus. Editioni huic tres apparatus prouidemus: Primo apparatu citationum omnes allusiones ad auctores, quae citationes crebro uerbales sunt, indicatur. Deinde apparatu fontium et locorum parallelorum Andreae auctorum usum exhibemus. Quia saepe non certe discerni potest de authenticitate alicuius textus, consensiones inter hunc textum Andreae de Sancto Victore et Glossam ordinariam et interlinearem notamus. Postremo apparatus criticae textualis lectionem dat alternatiuam ad textum criticum.

TITVLI OPERVM, AD QV AE SAEPIVS REMITTITVR Alcuin Alcuin, DVL Alcuin, IRG

Alcuinus De decem uerbis legis ( PL 100, cc. 567-5 70) Interrogationes et responsiones in Genesim (PL roo, cc. 515-566)

Aug. Aug., DCD

Augustinus Hipponensis De ciuitate Dei libri XXII ( ed. B. Dombart & A. Kalb; CCSL 47/48, Turnhout 1955) De Genesi ad litteram libri XII ( ed. I. Zycha; CSEL 28, 1, Wien 1894, pp. 3-435) De Genesi contra Manichaeos libri II ( PL 34, cc. 173-220) Locutionum in Heptateuchum libri VII ( ed. I. Fraipont; CCSL 33, Turnhout 1958, pp. 379-465) Quaestionum in Heptateuchum libri VII ( ed. I. Fraipont; CCSL 33, Turnhout 1958, pp. 1-377)

Aug., DGAL Aug., DGCM Aug., LH Aug., QH Beda Beda, Tab. Beda, Gen.

Bed a Venera bilis De Tabernaculo libri III ( ed. D. Hurst; CCSL n9A, Turnhout 1969, pp. 1-139) Libri IV in Principium Genesis ( ed. Ch. W. Jones; CCSL n8A, Turnhout 1967)

GI GO

Glossa interlinearis Gloss a ordinaria ( Biblia sacra cum Gloss a ordinaria et Postilla Nicolai Lirani OFM, Antwerpen 1634. T. I: Gen.-Deut.; t. II: los.-Esther ).

Hier. Hier., DSNH

Hieronymus Stridonensis De situ et nominibus locorum hebraicorum ( PL 23, cc. 859928) Epistolae I-CLIV ( ed. I. Hilberg; CSEL 54-56, Wien 1910/1912/1918) Hebraicae quaestiones in libro Geneseos ( ed. P. de Lagarde; CCSL 72, Turnhout 1959, pp. 1-56) Liber interpretationis hebraicorum nominum ( ed. P. de Lagarde; CCSL 72, Turnhout 1959, pp. 57-161)

Hier., Ep. Hier., HQG Hier., LIHN Hugo Hugo,AEP Hugo, De sacr.

Hugo de Sancto Victore Adnotationes elucidatoriae in Pentateuchon; in librum Iudicum (PL 175, cc. 29-86; 87-96) De sacramentis christianae fidei (PL 176, cc. 173-618)

los. los., Ant. Iud.

Flauius losephus Antiquitatum iudaicarum libri XX ( ed. F. Blatt, The Latin Josephus I: The Antiquities, Books 1-V, K0benhavn 1958)

Isid. Isid., Etym.

Isidorus Hispalensis Etymologiarum sive originum libri XX ( ed. W. "Lindsay; 2 vol., Oxford 19n)

Orig. Orig., HoEx

Origenes Homiliae in Exodum (PG 12, cc. 297-396)

XX

PROLEGOMENA

Ps.-Beda Ps.-Beda, !PC

Pseudo-Beda Venerabilis In Pentateuchum commentarii (PL 91, cc. 189-394)

Quint. Quint., JO

Quintilianus Institutionis oratoriae libri XII ( ed. Paris 1975-1980)

Rem. Rem., CG

Remigius Antissiodore: Commentarius in Genesim ( PL 131, cc. 51-134).

Su. Sent.

Summa Sententiarum (PL 176, cc. 41-154)

CCSL

Corpus Christianorum. Series Latina (Turnhout 1953

J.

Cousin; 7 vol.,

SS.). CCCM CSEL

Corpus Christianorum. Continuatio Mediaeualis (Turnhout 1966 ss.). Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum (Wien 1866

SS.). Godefroy

PG PL RB RLS

VL Vg.

Godefroy, Frederic, Dictionnaire de l'ancienne langue franfaise et de tous ses dialectes du IXe au XV siecle ( ro tomi; Paris 1881-1902, 193l). J.-P. Migne, Patrologiae cursus completus. Series Graeca (Paris 1857-1863). J.-P. Migne, Patrologiae cursus completus. Series Latina ( Paris 1844-1864). F. Stegmuller, Repertorium biblicum medii aevi (n vol., Madrid 1950-1979). J.-B. Schneyer, Repertorium der lateinischen Sermones des Mittelalters fur die Zeit von IIJ0-IjJ0 (Munster 1969 ss.). Vetus Latina. Die Reste der Altlateinischen Bibel: Genesis ( ed. B. Fischer, freiburg 1951-1954). Biblia sacra iuxta latinam Vulgatam versionem ( ed. H. Quentin OSB, Roma 1926 ss.).

BIBLIOGRAPHIA CALANDRA, Georgio, De hystorica Andreae V ictorini expositione in Ecclesiasten (Palermo 1948). DAHAN, Gilbert, "L'exegese de l'histoire de Cai"n et Abel du xne au XIVe siecle en Occident: Notes et textes", Recherches de thiologie ancienne et midiivale 49 (1982) 21-89; 50 (1983) 5-68. HADFIELD, G.A.C., Andrew of St. Victor, a I2th-Century Hebraist: An Investigation of His Works and Sources (D. Phil. Thesis; Oxford 1972 ). LANDGRAF, Artur, Einfiihrung in die Geschichte der theologischen Literatur der Friihscholastik (Regensburg 1948). LOEWE, Raphael, "The Mediaeval Christian Hebraists of England: Herbert of Bosham and Earlier Scholars", Transactions of the Jewish Historical Society of England 17 (1952) 225-249. SMALLEY, Beryl, "Andrew of St. Victor, Abbot of Wigmore: A Twelfth Century Hebraist", Recherches de thiologie ancienne et midiivale 10 (1938) 358-373. ID., "The School of Andrew of St. Victor", Recherches de thiologie ancienne et midiivale II (1939) 145-167. ID., The Study of the Bible in the Middle Ages (Oxford 19843 ). SPICQ,

C., Esquisse d'une histoire de l'exigese latine au moyen

age (Paris 1944).

EXPOSITIO SVPER HEPT ATEVCHVM

CODICES C

Cambridge, Corpus Christi College, 30 (XIII) f. rr-5ov.

D

Cambridge, Corpus Christi College, 2r7 (XIII/XIV) f. 27or-298v.

0

Oxford, Bodleian Library, Laud. lat. ro5 (XII/XIII) f. 9rr-rw.

P

Paris, Bibliotheque Nationale, lat. 356 (XII) f. rr-rorv.

Q

Paris, Bibliotheque Nationale, lat. r4798 (XIII) f. 496r-567v.

S

Salamanca, Biblioteca universitaria, 206r (XIII) f. rr-52v.

T

Stuttgart, Landesbibliothek, HB.IV.6 (XIII) f. 2qrv.

V

Citta del Vaticano, Bibliotheca Apostolica Vaticana, Vat. lat. 1053 (XIII/XIV) f. rr-46v.

W

Citta del Vaticano, Bibliotheca Apostolica Vaticana, Barb. lat. 693 (XIII) f. ro4r-147v.

EXPOSITIO SVPER HEPT A TEVCHVM EXP0SITIO HIST0RICA SVPER HEPTATEVCHVMa EXPOSITIO SVPER PENTATEVCHVM 6 SVPER PENTATEVCHVM AD LITTERAMc

a b c

=

Codex C in titulo f. r'. Codex S in titulo f. r'. Codex Q in titulo f. 496'; codex V in titulo f. r'.

4

ANDREAE DE SANCTO VICTORE (PROLOGVS)

Difficile, quod durum, quod graue, quod asperum est, obseruatur, si nullum custodienti praemium proponatur aut negligenti nullus poenae timor incutiatur. Quod bene intelligens Moyses s cum dura et grauia legis mandata, aspera et paene importabilia Dei iudicia rudi populo, et aegyptiaca mollitie et multis deliciis fere effeminato, traditurus esset - beneficia Dei et gratiam multiplicem tum in ipsos tum in patres eorum replicat et plura adhuc eis bona in futurum conferenda promittit. Malorum etiam, 10 quae sibi non obsequentibus Deus intulit, recolit; et quae illaturus est non obsecuturis, praescribit. Vt igitur multas et magnas diuinae gratiae diuitias enumerando ad diligentiorem legis, quam traditurus erat, obseruationem auditorum animos erigeret, seriatim ab ipso mundi exordio rs gratuita Dei beneficia toti humano generi - et praecipue illi populo et eorum patribus - collata diligenter prosequitur. Inter quae Dei beneficia quasi praecipuum obtinet locum, quod etiam caelum hoe sidereum et terram et cetera elementa eorumque ornatus ad usum hominum et seruitutem diuina gratia creare 20 dignata est. Et quoniam sola, quae ad hominis usum et propter hominem facta sunt, prosequi intendit, ideo - de creatione mundi agens - angelorum creationem et eorum uel confirmationem uel lapsum in operis exordio penitus praetermittit. Et ne rudi populo et ad multorum culturam deorum, quod in 25 Aegypto didicerat, prono ad errores declinandi aliquam occasionem daret, nullam trinitatis mentionem operi suo manifeste inseruit. Hane eandem tamen personarum trinitatem in omnibus

1 PROLOGvs] Incipit prologus libri sequentis P, Expositio Andree abbatis hystorica super eptaticum C, In principio creauit Deus celum et terram 0, Expositio Andree super pentateucum S, Magister Andreas super pentateucum ad litteram Q V 2 Difficile] om. S 3 si] sed W custodienti] custodiendi POT praemium] om. D negligenti] negligendi OT 5 cum] om. S legis] legit W 6 aegyptiaca] aegyptia CD 8 tum ... tum] om. y ipsos] ipso W in 2 ] et y 9 futurum] futuri V conferenda] offerenda C 12 Vt] hie T diuinae gratiae diuitias] diuitias diuinae gratiae W 13 quam traditurus erat obseruationem] obseruationem quam traditurus erat W erat] om. V 14 erigeret] erigat D, erigere T, erigent V 15 gratuita Dei] om. S Dei beneficia] beneficia dei V 16 prosequitur] persequitur D 17 quod] quoniam V 18 hoe] et T, om. V sidereum] siderum 0, sidera T 19 creare] add. tantae 0 20 quoniam] add. et OT Q V W hominis usum] usum ho minis T propter] per W 21 prosequi] persequi CD creatione] creatore CD 0 22 creationem] creatorem OT 24 quod] quae OT, qui V 25 didicerat] dedicerat 0, dedicant V, disdicerat W 26 suo] om. T 27 tamen personarum] personarum tamen D

PROLOGVS AD HEPTATEVCHVM

5

Dei operibus ipsius, ostendendo in rebus ex nihilo creandis potentiam, in disponendis et gubernandis sapientiam, in susten30 tandis et fouendis beniuolentiam insinuare curauit. Solet quaeri, quomodo Moyses tanto tempore post conditi mundi scire potuit exordium. Non est mirum, si spiritus sancti gratia, quae ei reuelare potuit etiam futura, potuit reuelare et praeterita; praesertim cum nihil tarn nostrae subiacet cognitioni 35 quemadmodum id, quod praeteritum est. Quamquam non absurde credi potest, sanctos antiquos patres ipsumque Adam posterorum suorum memoriae frequenti narratione uel etiam scripto cum hoe maxima diuinae laudis causa et nostri in ipsum amoris sit - mundi creationem mandare curasse, sic ad Moysi notitiam, qui 40 earn diligenter inuestigare curauit, peruenire potuisse.

28/30 cf. Hugo, De tribus diebus I. XXVI (PL r76, 8rrCD.836B); Sermo de operibus sex dierum (PL r77, ro87C). 32/35 cf. Hugo, AEP III (32D). 29 in 2] om. CD 31 Sol et] olet C 32 mundi] add. huius C 33 ei reuelare potuit etiam futura] etiam futura ei reuelare potuit (3 potuit 2 ] om. D potuit 2 reuelare] add. mg. 0 et] om. P 34 praeterita] add. et C, praetita S cognitioni] notitiae OT 35 id] om. C est] om. S 39 sic] sicque CD

6

ANDREAE DE SANCTO VICTORE

(LIB ER GENESIS) 1, 1 5

10

15

20

25

30

Mundi erea tionem tradi turns Moyses primo uer bo aeterni ta tern Dei commendare studuit, dieens: In principio. Cons tat ipsum ante omnia fuisse, qui rerum omnium prineipia in principio dieitur feeisse. Constat, quod ante tempus omne fuit, qui a nullo factus in ipso temporis prineipio faeere aliquid potuit. In principio, temporis seilieet uel in prineipio omni um rerum, antequam quidquam aliud faeeret, creauit. Faeere et Dei et hominum, ereare solius Dei est. Creare enim, si proprie aeeipiatur, est de nihilo aliquid faeere, quod solus Deus potest. Faeere uero est, rei iam existenti aliam, quam prius habuerat, formam eonferre, quod et homines possunt. Deus. Hoe nomen a nomine graeeo "theos" deriuatum est et timorem innuere dieitur. Caelum et terram. Corporalem et spiritualem ereaturam uel utriusque informem materiam seeundum quosdam intelligit. Spiritualis uita (id est spiritus) in se non eonuersa ad ereatorem informis est; ad eum eonuersa formatur. Corporalis autem informis est per priuationem omnis corporeae qualitatis, quae apparet in formata materia. Sed quoniam ereationem angelorum eonsulto eum praetermisisse et his solis, quae ad hominum utilitatem spectant, intendisse diximus, nos quoque - quid alii in hae operis parte de angelis dieendum esse senserint, quid etiam ipsi nos, si quid inde sentiamus - ex industria praeterimus. Caelum itaque et terram hoe loco intelligimus corporalem tantum ereaturam: per caelum superiorem, quaeeumque supra lunam est; per terram inferiorem, quaeeumque sub luna est. Vel huius utriusque informem materiam secundum illud: "Qui feeisti mundum de materia informi". Sane materia de nihilo facta est,

29 /30 Sap. u, 18.

2/6 cf. Beda, Gen. I, I-J; cf. GO 3C. 7 Aug., DGAL I, I (4); GI ad loc. 13/14 cf. Isid., Etym. VII, r, f. 15 GI ad loc. 16 cf. Hugo, AEP V (34B). 17 /20 Aug., DGAL I, I (4); GO 3C. 26/28 cf. Aug., DGAL I, r (4); cf. GI ad loc. 30/31 cf. Aug., DGCM I, 6, ro (178); GO 4F. 1 GENESIS] mg. Explicit prologus. Incipit liber genesis P 3 Dei] om. W, add. cum Q V W 5 ante] om. S 6 face re aliquid] aliquid facere S 7 scilicet] om. y re rum] add. id est OT 6 13 nomen] add. quod OT theos ( 8£6