Mittellateinisches Wörterbuch: Band 2, Lieferung 5 Cirrus – cognoscibilitas [Reprint 2021 ed.] 9783112586686, 9783112586679

Citation preview

MITTELLATEINISCHES WÖRTERBUCH BIS ZUM AUSGEHENDEN 1 3 . JAHRHUNDERT

In Gemeinschaft mit den Akademien der Wissenschaften zu Göttingen, Heidelberg, Leipzig, Mainz, Wien und der Schweizerischen Geisteswissenschaftlichen Gesellschaft herausgegeben von der

Bayerischen Akademie der Wissenschaften und der

Akademie der Wissenschaften der DDR II. Band. Lieferung 5 (15. Lieferung des Gesamtwerkes) cirrus — cognoscibilitas

A K A D E M I E - V E R L A G GMBH, B E R L I N 1973

Vorstand der Kommission: Paul LEHMANN f , München, Johannes

STROUX

f , Berlin, Bernhard BISCHOFF, München

MITTELLATEINISCHES WÖRTERBUCH

Arbeitsstelle bei der Bayerischen Akademie der Wissenschaften: D 8 München 22, Marstallplatz 8 Redaktion: Theresia PAYR Arbeitsstelle bei der Akademie der Wissenschaften der DDR: Zentralinstitut für Alte Geschichte und Archäologie DDR 108 Berlin, Leipziger Straße 3 - 4 Redaktion: Johannes SCHNEIDER

Lizenz-Ausgabe für die DDR, die UdSSR, Polen, die Tschechoslowakei, Ungarn, Rumänien, Bulgarien, Albanien und Jugoslawien, alle Länder Asiens mit Ausnahme von Japan, für Ägypten, den Sudan, Nigeria und Ghana. © Alle Verlagsrechte bei der C.H.Beck'schen Verlagsbuchhandlung (Oscar Beck) München. 1973 Druck der C. H. Beck'schen Buchdruckerei, Nördlingen Printed in Germany

2. CIRRUS -

641

(-os), -a, -um. (xtppóc) flavus- gelb: P A U L . 99 p.62,2 colliriorum . . . aliquid . . ., quale est. . . chiacon et -os (3,22,21 xippó?) cignos. 254 p.203,4 vinum . . . -um et nigrum. cirsion v. crision. cirsocele (cer-, -11-, -li) subst. (xtpaoxrjXT)) nom. pi. -ae: 1.10. varix vel hernia varicosa - Krampfader(brück) : ARS med. 7 p. 426,26 cersocelli dicitur venarum inflatio. p. 427,15 cersocellae (cersello G) dicuntur venarum extollentia, quae testes nutriunt. Payr cirsterna v. cisterna. *cirta v. *cyrta. cirtus v. certus. cirubsa v. cerussa, cirvinus v. cervinus. cirvisia v. cervisia. cirupsa v. cerussa, cirurgia sim. v. chir-. cirusa v. cerussa. eis praeft. (?adv.: I. 20) script.: cys: I. 20. scis: I.24. assim. cir-: 1.26. struct.: fere c. acc.; c. gen.: 1.27; ab I.: I. 22. 1 citra - diesseits (cf. GLOSS. I 74,4 St.-S. cys [eis c\ vel citra in aina halp, upiror. 75,4 eis hinont, citra enont. al. v. et p.650,41 ): a de situ: N I T H . hist. 4,3 p.44,6 fisca eis Alpibus consistentia. TRAD. Frising. 899 eis Cuminos montes. C O N S T A N T . M E T T . Adalb. 18 eis (scis 3) citraque Mosam. THIETM. chron. 2,34 eis Renum (ROD. GLAB. hist. 3,38 Gocilo, dux totius primae Retiae regionis cirrenum. C H R O N . Reinh. a. 1034 p. 518,27 in eis Reni partibus). R A H E W . gest. 3,15 p. 183,29 eis Alpes, al. b de motu i. q. citro - (her) über: ANNAL. Lauresh. a. 756 eis mare venit organus in Francia. F U N D . Brunw. 4 p. 127,24 Otto I. veniens . . . eis Renum in Germaniam. 2 ante, prope - vor, (nahe) bei: B E R T H . (?) annal. a. 1079 p.324,7 eis sanctum Dionisium. C H A R T . Naumb. 279 p. 263,14 eis agros. C H A R T , ord. Teut. (Thür.) 300 partes . . . mansi siti eis villam Germar. 3 ultra -jenseits (cf. G L O S S . I I I 271,51 St.-S. eis Renum ennent Rines; v. et D. Schäfer, AbhBerl. 1921. p-379sq.) : C H R O N . Merseb. 4 p. 175,7 ut parochiam citra Muldam Merseburgensis episcopus obtineret, quae vero eis (ultra 4) esset, Misnensis haberet (per confusionem ut vid.). G E S T A Magd. 6 p. 379,41 se (sc. Ottonem I.) multas Slavorum nationes eis (ultra A N N A L . Magd, a.969 p. 141,28) flumen Albie . . . convertisse.

CISPES

2 . cirrus A E G I N . cur.

compos, c. nom. propr.: -alpestris: I.47sq. -alpinus: l.55sqq. -rhenanus: A L B E R T . M E T T . div. temp. 2,1. -rhenensis: A N N A L . Mosom. a. 1120 (MGScript. III p. 162,25). -romanus: H E R M . A U G I E N S . chron. a. 1026. Heßler •clsalia v. *cesalia. •Cisalpestris, -e. eis Alpes situs - diesseits der Alpen gelegen: M E T E L L . Quir. 62,78 (ed. P . Ch. Jacobsen. 1965) oris. •cisalpino, -avi, -are. Alpes (versus septemtriones) transcendere — die Alpen (nach Norden zu) überschreiten: G E S T A Ern. due. I p. 36,42 Italia digressus cum -asset. C H R O N . reg. cont. I a. 1187 p. 138,25 filius imperatoris rebus in Italia compositis -at. G E S T A Vird. cont. II 4 p . 518,24 ex quo -vi (sc. papa). Cisalpinus (Cys-), -a, -um. qui eis Alpes est - diesseits der Alpen befindlich (plerumque e conspectu auctoris ; antiquitatis : l. 6gsq.) : 1 adi. : a spectat ad partes ad septemtriones sitas : C A P I T . reg. Franc. 297,15 p.439,1 totius -ae ecclesiae. N O T K E R . B A L B . gest. 1,10 p. 13,8 Franciam . . . interdum cum nominavero, omnes -as provincias significo. D I P L . Otton. I I . 24 p.34,35 actum in sancii Galli cenobio -o. W O L F H E R . Godeh. I 22 p. 183,22 sinodus . . . omnium et Romanorum et -orum praesulum. ORTL. chron. 1,11 p. 56,1 -ae monasteriorum ariditati. saepe. Teutonicus — deutsch: THANGM. ( ?) transl. Epiph. 1 invitatur Romam Otto maior, -us . . . rex. O T T O S A N B L A S . chron. 46 p.73,25 regnum. al. b spectat ad partes ad meridiem sitas i. q. Italicus - italienisch: A N N A L . Hild. a. 1036 p . 4 1 , 4 Herimannus, . . . regius capellanus et -us cancellarius. a. 1037 p.41,25 imperator . . . in Salerno opido . . . conventum . . . cum -is nostrisque primoribus habuit. 2 subst. : a masc. plur. : Teutones - die Deutschen: A N N A L . Altah. a. 1064 p.65,36 -is et Italicis . . . 41

Mittellateinisches Wörterbuch I I

5

10

15

20

25

JO

35

40

45

50

642

incidentibus: 'eqs? de Francis ut vid.: N O T K E R . B A L B . gest. 1,32 quidam diaconus iuxta consuetudinem -orum contra naturam pugnare solitus (cf. notam ed.). b neutr. plur.: loca eis Alpes sita - das Gebiet diesseits der Alpen ( de partibus ad septemtriones sitis) : CHRON. Fred. 3,9 Burgundionis . . . sedentes in Cy-is. METELL. peripar. 10,32 (ed. P. Ch. Jacobsen. 1965) comites in -a potentes. O T T O F R I S I N G . chron. 6,24 p. 287,27 imperator natale Domini Papiae agens ad -a revertitur. O T T O S A N B L A S . chron. 16 p. 19,21 tres magos pontifex ad -a transferens Coloniensi ecclesie intulit eqs. al. cisco v. scisco. ciseris (ki-, -ss-), -eos f . (xiarjpi^) pumex - Bimsstein: P A U L . A E G I N . cur. 7 p.3,25 k-eos (3,1,7 xioYjpeoii;), testarum ciricon . . . ana mnan 1. p.4,3 k-eos conbuste. 32 kissereos. cisindulum v. cicindela. cisio subst. pro circumcisio in versu memoriali : H U G O TRIMB. laur. 10 C-o Ianus Epi. •cismarinus, -a, -um. in tmesi: l. 50. qui eis mare est - diesseits des Meeres (befindlich) : 1 adi. : a spectat ad oceanum septemtrionalem : ANNAL. Einh. a. 786 p.73,4 exercitum in Brittanniam -am ('•Bretagne') mittere (cf. S I G E B . G E M B L . chron. a. 566 Sanson et Maclorius de transmarina Britannia ad -am transierant Britanniam. al.). A D A M gest. 2,3 p.64,1 Dania -a, quam Iudland incolae appellant. V I T A Virg. Salisb. II 13 p.92 b ,3l omnes -as nationes. A C T A imp. Winkelm. I 563 p.452,41 quas (possessiones) quidam nobiles -i in Anglia tenuerunt. al. b spectat ad mare mediterraneum : N O T K E R . B A L B . gest. 1,16 p. 19,25 inde (sc. ex Iudaea) ad -as provintias multa preciosa . . . afferre. CHART, march. Misn. II 568 durante ipsorum (militum) -0 servicio. C H A R T , ord. Teut. (Hass.) 7 p.5,36 habitum eorum, qui in -is p a r t i b u s in Teutonica domo Deo . . . deserviunt ( C H A R T . Samb. 58 p. 28,23. al.). O T T O S A N B L A S . chron. 13 p. 14,21 omnibus -is regibus, utpote regi Ungarie, Anglie eqs. 39 p. 59,14 multi de -is regionibus . . . ad auxilium transmarine ecclesie accenduntur. C H R O N . Reinh. a. 1198 p. 558,39 -as Adriatici ripas. al. de terra saneta: HIST, de exp. Frid. imp. p. 4,19 (epist.) Dominus . . . christianorum -orum causam cottidie deteriorem fieri permittit. CONST. II 122,4 p. 166,1 (epist.) de . . . auxilio, quod a patriarcha Ierosolimitano . . . reeipimus in partibus -is. 2 subst. : a masc. plur. : ckristiani eis mare ( mediterraneum) degentes — die Christen diesseits des (Mittel-) Meeres : HIST, de exp. Frid. imp. p. 2,9 quas (epistulas) transmarini -is de hoc lugubri casu scripserunt. b neutr. plur. : loca eis mare (mediterraneum) sita - das Gebiet diesseits des (Mittel-) Meeres : METELL. Quir. 16,37 (ed. P. Ch. Jacobsen. 1965) -a deligunt. ANNAL. Meli. Scot, a. 1229 (MGScript. I X p.624,44) Fridericus imperator sine vi eis- transquemarina subegit.

1 adi. : a qui eis Alpes est cismontanus, -a, -um. diesseits der Alpen (befindlich) : R A H E W . gest. 4,3 p. 235,3 de principibus -is Fridericus Coloniensis archiepiscopus eqs. (opp. de ultramontanis). C O N S T . II 200,4 de communi -orum 55 Italicorum Consilio (cf. A N N A L . Plac. a. 1236 p. 473,13 -orum et Ytalicorum). fort, hue spectat: W I L H . C L U S . Bened. 18 p.2o6 a ,38 quidam -orum nobilium, dum cellas ultra montes . . . reviseret ( sed cf. I.60). b ultra A Ipes situs -jenseits der Alpen gelegen : C H R O N . Clus. 15 (MGScript. X X X p.966,32; 2 60 s. XI. ) peregrini ex -is partibus advenisse principi nuntiantur. 2 subst. masc. plur. : qui eis A Ipes habitant - Bewohner des Gebietes diesseits der A Ipen : ROB . TOR. chron. a. 1130 remansit . . . Anacletus in Urbe . . ., Innocentius vero ad -os transiit (sim. a. 1162 p. 512,26). S A L I M B . chron. p. 579,23 65 fratres Predicatores plures habuerunt magistros de ultramontanis quam de -is eqs. ibid. al. cisoneum v. chironius. *cispaticum v. *caespitaticum. *cisper subst. (orig. inc., ni cohaeret c. Hiber, Hesper 70 sim.) de cane venatico fort. i. q. canis Hispanus - meli. : Spaniel: GLOSS. III 49,31 St.-S. -r vogelhunt. cispes v. caespes. Payr

643

CISSAN -

* c i s s a n (chyrikeon) inf. (xioaäv) desiderare cióos alíenos - nach ausgefallenen Speisen verlangen: A L B E R T . M . animal. 9,42 impraegnatae . . . desiderant res diversas, quod desiderium quidam antiquorum Graecorum chyrikeon (p. 584a,lg xioCTÓcv) appellaverunt. •cissinus (-mus), -a, -um. (xíaoivot;) hederaceus vom Efeu, Efeu-: A N T I D O T . Sangall. p . 9 9 , 3 oleum -mum, hoc est de bacis edere. cission n. (xiaaiov) salvia - Salbei ( Salvia pomífera L. vel sim.) : D Y N A M I D . Hippoer. 1 , 5 9 salvia . . . dicitur . . . -on. c i s s o r v. scissor, c i s s u r a v. scissura. c i s s u s (scyssy), -i f. (xiaaó;) hederá - Efeu (Hederá helix L.) : D Y N A M I D . Hippoer. 2 , 5 9 -i, id est hederae;. . . -i melanae, hoc est hederae nigrae. B E R N H . P R O V . comm. 2 , 1 p. 2 7 9 , 1 9 scyssy, id est hederá, xilocissy,id est lignum hedere eqs. 1. c i s t a , -ae f .

script.:

sci-: l. ig.

5

10

15

adde CHART, civ.

Hild. 2 8 7 p. 1 3 9 , 1 3 . 1 7 . cys-\l.37. 1 strictius i. q. arca, capsa, scrinium - Kiste, Truhe, Schrein, Behälter (cf. G L O S S . III 3 8 1 , 6 0 St.-S. sc-a kiste. al.) : a de receptáculo rerum variarum, supellectilium : txgener.: U N I B O S 8 0 , 3 (ed. K. Langosch, Waltharius, Ruodlieb, Märchenepen. 1956. p.270; s. XI.) ad -am currit ligneam sumens salignam bucinam. O L B E R T . Veron. 2 -a vulgo butica dieta . . ., annonae piena. A N S E L M . L E O D . gest. 2 4 p. 2 0 2 , 1 7 -is . . . sese recondunt. H E R B O R D . Ott. 2 , 4 1 p . 7 4 6 , 2 -as aut scrinia serata. C H A R T . Biel. 4 , 1 4 curva -a. C A E S . H E I S T . mirac. I 2 , 3 2 p. 1 0 6 , 1 0 ut -am ex eis (panibus) impleas, claudesque illam. C H A R T . Hall. 2 2 4 , 2 7 -e plane. 2 2 4 , 2 8 -e superbis gibbose. CHART. Col. (MittStadtarchKöln. 51. 1966. P - 3 3 3 . 3 4 ) DO -am meam ferratam. N I C O L . B I B E R , carm. 1 7 2 6 (ed. Th. Fischer. 1870) carpentarius parat -as, ut multas servet aristas, al. ß spec, de receptáculo mercium (fere de teloneo) : TRAD. Udalr. August. 2 p.4,19 (a. 1031) -a cum vitris 11 den. C H A R T . Hans. 4 3 2 p. 1 4 6 , 1 6 -am domini sui et suam. p. 1 4 6 , 2 4 vas anulorum vitreorum vel -a iv den., -a Coloniensis obolum. 4 3 5 p. 151,2 -am cum gladiis vel calibe iv den. C H A R T . Lub. I 2 6 9 A p. 2 4 8 , 1 8 de qualibet cysta pannorum x x solidi et vi denarii, al. b de receptáculo rerum pretiosarum : C A T A L . thes. Germ. I 111,59 (Mittelalterl. Schatzverz. 1.1967; a. 1233) -a in capella. 4 5 , 8 8 ut crux . . . posset in -a sibi ad hoc deputata specialiter reservan, al. c de receptáculo chartarum, pignorum:

CISURA

CHRON. Mont. Ser. a. 1223 p.202,15 clavem -e, in

qua continebatur Privilegium. C H A R T . Rhen. inf. II 4 5 2 p. 2 4 8 , 2 7 pignora posita auctoritate iudicii pro emende satisfactione ex -a violenter accipi consensit. C H A R T . Rost. D 620 p. 155 (ed. H. Thierfelder, Rostocker Stadtbuch. 1967) arbitrati sunt illud esse -e vadium ('Kistenpfand*, cf. H. Planitz, Das deutsche Grundpfandrecht, igjó.p.iói). al. d de receptáculo pecuniae i. q. fiscus - Kasse : N I V A R D . Ysengr. 5 , 6 2 6 Consilio solvam, quod dare -a nequit. C H A R T , archiep. Magd. 427 reliquum (se. collecti) in communi -a reponatur. CHART. Brem. 237 p. 276,31 de -a sua . . . marcam argenti accipient. e de receptáculo reliquiarum : CATAL. thes. Germ. 1 91,53 (Mittelalterl. Schatzverz. I. 1967; a. 1238) -am apostolorum. fort, add.: C A E S . H E I S T , mirac. I 8 , 6 I p. 1 3 3 , 3 2 retro (altaris add. B) -am candelam cum nomine iactavit. ibid. al. 2 latius: a arca cum mereibus, quae venales propositae sunt - große Warenkiste, Verkaufskiste ( cf. O. Cremer, Der Rentenkauf im mittelalterl. Köln. 1936. p.4jsq.) : C H A R T . Mog. B 2 3 p. 2 7 , 2 0 (a. 1 1 4 2 / 3 ) -a salis, de qua dantur v libre cere. CHART, serin. Col. A I p. 71,38 emerunt sibi. . . dimidiam hallam, videlicet locum duarum -arum. al. fort. add. : C H A R T . Steph. Wirz. 239 p.256,4 (a. 1229) cubicula sua et -as sitas aput capellam. b carcer - Kerker: N I V A R D . Ysengr. 5 , 9 2 5 cur nisi propter oves -am dignarer inire ? ibid. al. 2. cista v. cystis. cistarius, -i m. lignarius vel faber, qui merces suas in cistis venales proponit - Schreiner oder Handwerker, der seine Waren in Kisten feilbietet ( cf. H. v. Loesch, ZRG Germ. 57. 1937.p-5ggs) : CHART, serin. Col. A II 2 p. 17,3 (a. 1135/ 80) Wolbero -us. CHART. Argent. I 609 p.459,26 Henricus -us.

20

644

cistata V. cristatus. cistella (chi-), -ae /. 1 strictius i. q. (parva) cista, (parva) arca, (parvum) scrinium - (kleine) Kiste, (kleiner) Schrein, (kleiner) Behälter (cf. G L O S S . I I I 215,11 St.-S. -a kistilin. al.) : a de receptáculo rerum pretiosarum : C H A R T . Fuld. A 227 (a. 806) unam -am et quiequid in ea est de auro vel argento. G E R L A C . annal. a. 1184 p. 700,32 abbas non portavit . . . clavem, non habuit -am, non reditum. b de receptáculo reliquiarum (cf. G L O S S . I I I 315,28 St.-S. clitella -a meissa): R A D B O D . Mart. 6 raptam . . . ex sepulchro -am (chivar. l.), in qua . . . Martini reliquiae servabantur. T H E O D . A M O R B . Bened. I 5 glebam J. Benedicti aureis invasatam -is. T H E O D . T R E V . mirac. Celsi 14 ante -am b. Celsi. T R A N S L . Udalr. August. 3 (MGScript. IV p.428 a ,61) -a serata admodum magna; quae omnia plena erant. . . reliquiis sanetorum. 2 latius: a sporta - Korb: A L D H . ad Acirc. 2 p.67,13 collectis buccellarum crustulis in frusta confractis Septem corbes vel -as . . . replevisse. b (peregrinorum) pera - ( Pilger-) Tasche: v. p.246,63. cisterna,-ae/. script.: si-: D I P L . Merov. I 2 p.5,3. cys-: I.30. adde E K K E H . I V . pict. Mog. 197 (gloss.). cirs- : l. 26.

I strictius i. q. lacus (defossus) ad aquam (pluvialem) colligendam, puteus, fons - Grube zum Sammeln des (Regen-)25 Wassers, Zisterne, Brunnen (cf. G L O S S . I I I 231,49 St.-S. -a phuzze. III 351,56 cirst-a santprun. al.) : aproprie (de custodia: I.30; de latebris: I.39) : A N T I D O T . Glasg. p. 120, 43 aqua de -a. C H R O N . Salem. 75 in . . . custodia . . ., qui fuit . . . ad reeeptum pluviale aqua constructa, que nos 30 -am nuneupamus. E K K E H . I V . bened. I 21,29 cy-am iacte, Ioseph. R I T U A L E Rhenaug. 77 (Spicil. Friburg. V . 1959) benedic, Domine, . . . -am aqu?, in qua ex hiatu terre,. . . laticem inundare iussisti. P E T R . C A S . ( ?) chron. 4,3 iuxta . . . ecclesiae frontem -am arcuato opere fabrieavit. G E S T A Trev. cont. I I I 1 35 p. 380,37 -am . . . magnis sumptibus effodit. C H A R T , ord. Teut. 128 p. I20,l9sq. emit. . . -am aque, que est ante d o m u m , . . . et . . . domum cum -a, que in domo est. al. in nomine loci: R A H E W . gest. 4,62 p. 306,22 (epist.) in castro nomine C-a. 4,76 2 P- 3 3>3 ad C-am Neronis, in qua latuit Nero fugiens Romano nos. al. A N N A L . Ceccan. (MGScript. X I X p. 285,30) incenderunt C-am et Castrum, b in imag.: A N S E L M . H A V . apol. (ZHistTheol. 10,2. 1840. p.97,16) utquid scribendo fodis -as, que non valent aquas continere (cf. Vulg. Ier. 2,13). c alleg. : H R A B A N . univ. 11,12 p. 325A -a recta intelligentia ; . . . -a +5 haeretici vel prava intelligentia. d meton. i. q. aqua cisternina - Zisternenwasser : L U P . F E R R . epist. 109 hausta lutulenta -a. 2 latius : a fossa, cuniculus - Graben, Schacht: H E I N R . L E T T . chron. 25,5 p. 185,15 -as . . . fodientes armis . . . . . . repleverunt. C H A R T , ord. Teut. 49 in . . . vouta e s t . . . -a. 50 fort, de cloaca: p. 730,56. b sepulcrum - Grab : V I T A Gertr. A 7 p. 464,17 in -a sua . . . corpus . . . virginis . . . traditur sepulturae. H E R I G . Land. I I 1,9 (MGScript. X V p.605,11) sanetorum -ae. • c i s t e r n a l i s , -e. cisterninus - Zisternen-: ANTIDOT. Glasg. p. 116,22 aqua -e. * c i s t e r n a t u s , -a, -um. cisterninus - Zisternen-: D I P L . Merov. I I I A 90 p. 204,22 (spur. s. X I . / X I I . ) de fonte -a {inde R E G E S T A Alsatiae 473 [ed. A . Bruckner. 1949]. al.). cisterninus, -a, -um. in cisterna collectus - Zisternen- : 60 A N T I D O T . Augiens. p. 58,19 aqua -a. c i s t i s v. schistus. cistronidum v. cestros. cistula, - a e / . script.: sci-:/. 65. cestola: l. 6g. 1 (parva) arca, (parva) cista, (parvum) scrinium - (kleine) Kiste, (kleiner) Behälter, (kleiner) Schrein: H E R B O R D . Ott. 65 1,30 p.714,41 de sci-a plumbi. B U R C H . lud. 77 (ed. P . Lehmann, Erforsch, d. Mittelalt. II. 1959. p.253) de viminibus . . . -a parvula iunetis. I O C A L I S 845 attendas, habeat tua -a quantum. 2 vas coquinarium-Kochgefäß : A N T I D O T . Glasg. p. 139,42 alumen scisum in cestola munda mittis. 70 cistus v. schistus. •cisura, -ae /. [cf. ThLL. s. v. cisoria) scalprum — Meißel: G L O S S . I I I 656,9 St.-S. -a metizil. Renner

55

645

CISUS -

cisus v. scindo. 1. *cita, - a e / . (slav. *kyta, cf. A. Walde - J. Pokorny, Vergleichendes Wörterbuch der indogermanischen Sprachen. II. ig2j.ß,!)55 s. v. (s)queup) fasciculus - Büschel, Bündel {cf. GLOSS. II 369,1 St.-S. scutam -a vel scipa): CHART. Austr. sup. II 177 (c. 1250) abbas . . . x n -as puri lini, quod in vulgari dicitur zwelf sheiben harwes, mihi dare tenetur. 2. *cita v. *citanova. citacrix v. cicatrix. *citad(in)antia (-dia-, -eia), -ae f . (Hal. cittadinanza) 1 condicio vel status civilis, ius civile — Zugehörigkeit zur Bürgerschaft, Bürgerrecht: ROLAND. PATAV. chron. 2,1 in -dancie (-dinancie 2) firmitatem. 3,7 p.45,28 quod dompnus Ecelinus . . . reeiperetur in -danciam Paduanam. expressius i. q. acquisitio iuris civilis - Erwerbung des Bürgerrechts : ALEX. IV. registr. 416,1 homines, qui ad habitandum seu -dantiam in civitate vestra venerunt. 2 (sponsio et) pactum societatis civilis - ( Erklärung des) Eintritt(s) in die Stadtgemeinde: INNOC. IV. registr. B 152 -diantias communi vestro a . . . nobilibus . , . débitas et promissas. *citadìnat(ic)um (-tagn-), -i n. (ital. città) (sponsio et) pactum societatis civilis — (Erklärung des) Eintritt(s) in die Stadtgemeinde: ACTA imp. Winkelm. I 370 p.327,20 (dipi. Frid. II.) cives . . . supplicarunt, quatenus citagnaticum factum eis per homines de Pontecurrono . . . confirmare . . . dignaremur (p. 327,24 citagnatum). *citamus subst. (orig. inc., ni contam. ex theod. vet. citelosa et carthamus, cf. E. Gamillschegg, ZRomPhil. 44. 1924. p.110) fColchicum autumnale (L.) vel Crocus albiflorus (Kit.) - ?Herbstzeitlose oder Frühlingssafran (cf. Marzell, Wb. dt. Pflanzennam. I. p.ioyisqq.) : GLOSS. III 487,10 St.-S. -us citelosa. citania v. eydonius. Neustadt: *citanova (cita nova), - a e / . civitas nova ANNAL. Crem. a. 1210 (MGScript. X X X I p. 12,15) M de cita nova eligerunt Guilielmum . . .; et sic sedicio magna facta est inter illos de civitate nova e t . . . de civitate veteri. ANNAL. Plac.a. 1270 p. 549,51 populus Cremone de -a e t . . . de civitate. *citanovani, -orum m. cives civitatis novae - die Neustädter : ANNAL. Crem. a. 1 2 1 1 (MGScript. X X X I p. 12,25) vicinia saneti Pantalionis, que favebat -is. citariza v. citharista. •citata v. *zitata. citatim v. 1. cito, citatio (sci-, -cio), - o n i s / . I de commotione : A tremor ( nervis excitatus) - ( nervöses) Zittern: MAURUS anat. I 14 -o labii inferioris signum est . . . futuri vomitus. TRACT, de aegr. cur. p. 120,32 labiorum -0. B tractus (per mechanicam factus) - (mechanischer) Zug: ALBERT. M. phys. 7,1,3 P.49I B ,3I quidam vocant modum motus violenti -em, quae quasi fit per chordas et instrumenta eqs. II de vocatione: A vocatio in ius - (gerichtliche) Vorladung: 1 strictius: a proprie: FORM, extrav. 7 u t - fore mula -is. RAHEW. gest. 4,47 p.287,33 " l e g i t t i m a . . . cogi (CONST. I 304 p. 432,17 comes . . . légitima -e coram maiestate nostra constitutus. CHART. Turic. 364 ex légitima -e). 4,64 p. 309,12 ad -em amborum (sc. paparum). CHART. Bund. 466 p. 358,31 (epist. papae) episcopus canonica -e vocatus. CHART. episc. Misn. 65 l i t t e r i s nostrae -is receptis (REIN. LEOD. annal. a. 1200 p.655,25 papa litteras -is Leodium dirigit). DIAL. cler. et laic. p . 3 2 i , i o s q . -o . . . horum iudicum . . . maior est -e archiepiscopi. ARNOLD. LUB. chron. 2,io ca P it - de . . . -e ducis. CONST. II 279,2 quilibet nobilis sive ministerialis feodotarius a domino suo in iure feodali p r i m a -e ad quindenam potest citari (SUMMA diet. Saxon. 7,3 p.225,4 scitacionum alia p., alia secunda, alia peremptoria. cf. CONST. II 201,10 supplicantibus . . . pro iterata -cione sua [sc. ducis\ . . . archiepiscopo et aliis). ACTA imp. Winkelm. I 369 p. 326,24 post factam -em contra idem capitulum. CHART. Basil. C I 344 p. 252 a ,l2 ut infra duos menses et dimidium post -em suam . . . comparèrent, al. expressius de vocationis contumacia: CHART. Babenb. 232,49 (a. 1276/77) pena prime -cionis, si non conparuerit civis. b meton. de epistula, scripto .-SUMMA diet.

646

CITERIUS

Saxon. 6 p. 214,10 a sede apostolica dantur privilegia, conmissiones, -ciones. CONST. I l l 72,6 ut -ciones et edicta . . . scribantur. 2 latius i. q. actio, querimonia - Klage(erhebung) : CHART. Epternac. 224 p. 394,22 (a. 1209) sine -e pro5 mulgaretur in eum sententia excommunicationis (cf. CHART. Merseb. 166 p. 142,9 preter omnèm excommunicabitur sci-em). CHART. Carniol. II 50 p.37,24 -o, per quam . . . dux dicebat eorum (abbatum) iurisdictionem perpetuam esse. B evocatio - Aufgebot: CONST. II 175 (a. 1232) universitatem 10 vestram . . . citamus ac . . . precipimus (sc. imperator), quatinus . . . ad nos veniatis cum armatorum . . . commitiva, circa -cionem . . . taliter vos habentes eqs. C arcessitus - das Herbeiholen:

ACTA i m p . W i n k e l m . I 9 9 4 p . 7 4 8 , 2 8 (a. 1258/66)

habebunt secum racionales . . . cursores duos pro -cione of15 ficialium. *citator, -oris m. qui in ius vocat- einer der eine Vorladung ergehen läßt: CHART, ord. Teut. 106 p.86,17 (a. 1254) -is se conspectui presentare. CONR. MUR. summ. p. 37,8 (ed. W. Kronbichler. 1968) officia: . . . actor et reus, testis, -r, con20 tumax. citatorius, -a, -um. 1 adi.: ad vocationem in ius pertinens - Vorladungs-: CHART. Ital. Ficker 154 p. 195,1 (a. 1185) consortes . . . vocati -o dicto et demum peremptorio. CHART, march. Misn. III 127 p. 101,5 presbiterum, quem . . . 25 iudices cum l i t t e r i s -is miserant (GESTA Trev. cont. IV 5 p. 402,17 litteras -as. al.). 2 subst. neutr. : scriptum ad vocationem in iuspertinensVorladung(sschreiben) : ORD. canc. pap. 3,3,2 nomina in primo -o exprimat impetrator. HEINR. TREV. gest. 45 p.439,15 in -o super hoc confecto. expressius 3 0 de mandato aliquem citandi: CONO LAUS. gest. cont. p. 807,21 vobis mandamus, quatinus . . . ipsos . . . citetis . . . presentis -i eisdem . . . copiam faciendo. CHART. Lamb. Leod. 678 p. 260,5 hec omnia plenius continentur in -o nostro et in rescriptione executoris ad hoc dati. 35 adv. *citatorie. per vocationem in ius - durch, aufgrund eine(r) Vorladung: CHART. Oelsn. 83 (a. 1276) si -e evocati fuerint. CHART. Heinrichow. 28 p. 176,8 ad vestrum iudicium -e convenire. citatus v. 1. cito. 4.0 citerior, -us, superi, citimus, -a, -um. compar. plerumqtie usurpatur pro positivo ; pro superi.: I. 63. I adi. : A de propiore parte : 1 de loco i. q. citra situs diesseitig (praeeipue e conspectu auctoris ipsius; antiquitatis : 1.4g.5lsq., cf. I.45) : a strictius: BEDA hist. eccl. 5,10 p. 45 299,8 -em Fresiam. RICHER. REM. hist. 3,43 -is H i s p a n i a e

d u c e m (ANSELM. HAV. d i a l . 1,10 p . 1 I S 5 B ) . THEOD. AMORB.

Bened. I 2 Austrasiam atque -em Galliam. ADAM gest. 3,19 in Sclavania -i. OTTO FRISING. chron. 7,14 p. 326,12 tarn in ulteriore quam -e I t a l i a , quae modo Longobardia et Tuscia 50 vocantur (7,19 p. 337,8 totam -em Italiani [opp. interiorem]. gest. 1,3 p. 14,28 a -i I., quae modo Apulia seu Calabria dicit u r . 2 , 1 3 p . 115,9. ibid.

55

60

65

70

al.).

WIBERT. GEMBL. H i l d e g . 1 p .

407,23 quae (civitas Moguntina) in -is Germaniae partibus sita est. VITA Hildeg. Bing. II 2 (ed. J. B. Pitra, Anal, sacra VIII. 1882. p.435,7) in Galliae -isipartibus . . . est o r t a H i l d e gardis. b latius : dproximus-nächster : ANN AL. Sangall. I V a. 1030 imperator . . . Ungariam . . . -ima ex parte . . . de: vastavit. HERM. AUGIENS. mens. astrolab. 8 p. 388® centro -imum circulorum intervallum, ß anterior — vorderer: ANNAL. Rod. a. 1122 p. 702,14 in -e domo (opp. remotiore). 2 de ordine i. q. inferior, deterior - unterlegen, geringer : NIVARD. Ysengr. 2,276 ille . . . est -r cursu, robore vero prior. ODBERT. Frid. 6 omnium me cognosco -em et obsoletiorem. B ulterior -jenseitig (cf. GLOSS. II 740,1 St.-S. -r gendra): ALDH. virg. I 37 p. 286,10 Amos in -em (ceteriorem vor. /., alteram Rufin.) alvei marginem . . . translatus (cf. virg. II 1474 transf e r o r . . . ultra). II subst. masc. plur. (compar. et superi.) : homines citra habitantes - die diesseits Wohnenden : VITA Ludow. Pii 26 p. 620,25 Wasconum -imi, qui Pyrinaei iugi propinqua incolunt loca. VITA Bonif. II 11p. 103,14 -es . . . redierunt ad sua. citerius adv. v. citra. [Heßler]

41*

647

1. C I T E R U S -

1. citerus v. ceterus. 2. citerus v. citreus. cithara (cyt-, -ta-, -ther-), -ae f. ( ?m. : I. 41 ) (xi&àpa) de fidìbus i. q. harpa, lyra sim. - Harfe, Leier o. ä. (cf. Die Musik in Geschichte und Gegenwart. V. 1956. p.i$4Ösq.; S. Marcuse, Musical Instruments. 1964. p.i02sq.) : I in univ. (cf. G L O S S . III 65,1 St.-S. cy-a harpha . . ., lira rodda. al.) : A mus.: A U R E L . R E O M . mus. 3 p. 33^,22 organa, -ae, lyrae. H U C B A L D . harm. inst. p. I C K ^ S in -a sex chordarum. Ps. O D O CLUN. mus. p . 2 7 i b vulgaris musica, fistula videlicet et -a sive fidula. LAMB. mus. quadr. p.253 a vielle, cy-a, cytole, psalterium et similia. AEG. ZAM. mus. praef. p . 3 7 I A de . . . inventione . . . viellarum, -arum, harparum. al. per compar. : A U R E L . R E O M . mus. 1 p . 3 0 b , 9 habet homo . . . cantandi fistulam in gutture, quamdam -am in pectore pulmonis fibris quasi quibusdam distinctam chordis. B usu communi: 1 proprie: E R M E N R . ad Grim. 19 p. 557,18 decet, ut non sine cy-a pergas. M I L O carm. 3,4,2,162 harpa, lirae, cy-ae, psalteria. H R O T S V . asc. 128 David . . . commovit cy-am (ty- M). W A L T H . S P I R . Christoph. II 1,58 cordas . . . percussit Yopas. CARM. Cantabr. 10,6,1 clarior quam -a. 27,4,1 hic cum plectro -am tangit (cf. CARM. Bur. B 121,1,1). CHRON. Poi.

3,25 tympanis et cy-is (cytaris var. /.). H O N O R . A U G U S T , anim. 6 -ae fidibus concrepant. A S I N A R I U S 63 -e distinguere cordas. C A E S . H E I S T , hom. exc. p. 13,22 tuba pertinet ad laudes, psalterium ad primam, cy-a ad terciam. CHART. Carniol. II 309 p. 245,5 psalterium cum cythera sit canendum. al. per cornpar.: H O N O R . A U G U S T , quaest. I 2 summus . . . opifex universitatem quasi magnam -am condidit. alleg.: A L B E R T . M. Iob 30,31 (ed. M. Weiss. 1904) -a significat complexionem et compositionem corporis in unum . . . concordantis. 2 meton. (cf. L. Elfving, Etude lexicographique sur les sequences limousines.1962. p.20$sqq.) : a de carmine: A L C U I N . carm. 9,202 -a . . . gemit ecce mea. E P I S T . Hann. 108 p. 183,28 non Treicia, sed Davitica cy-a . . . sedare d^monium. CARM. Bur. B 6 i , i a , 3 par Phebi-e. b de epistilio, supplici : EPIST. Hann. 27 p. 63,24 nostra devotionis cy-a.

648

1 . CITO

2,2,3 non -ans . . . habes -andi potestatem. al. v. et p.647,40. b trans.: F O R M . Dion. 23 p.509,1 audiamus . . . psaimigraphum . . . cy-antem per citharam preeepta. E C B A S I S capt. 208 ericius . . . -ans fortia belli. A L E X . M I N . apoc. 14 p. 295,14 citharoedi . . . canticum novum -bant Domino. 2 latius: a fritinnire - singen, schlagen: CARM. Bur. B 138,4,1 -at (cy- B) cantico dulcis philomena. b sonare-(er)klingen : V I T A Adalb. Wirz. 6 p.24,15 dulei gaza sono cy-at. subst. citharizantes, -ium m. 1 latius i. q. citharistae Harfenspieler : C O N S T A N T . A F R I C . theor. 6,11 p.27b r quia . . . cantatores et -es videret. 2 strictius i. qui citharam pulsantdie auf der Harfe Spielenden: v. p. 647,64. citharoedus (cyt-, -ta-, -red-), -i vel rarius citharoeda, -ae m. (xi-9-ap(ùSó! P-58,12 ut . . . a iudice . . . tribus edictis vel uno pro omnibus peremptorio -etur civis). O T T O S A N B L A S . chron. 13 p. 15,8 nec summum pontificem a laico (se. imperatore) -ari . . . debere contestans Rùlandus. 24 p. 36,3 ipsum (Heinricum ducerti) ad iudicium subeundum imperiali more -vit Frìderìcus I. CHART. Hall. 189 p. 178,6 partes . . . l e g i t t i m e -vimus (ANNAL. Erf. praed. a. 1234 p. 88,12). CHART. Solod. 344 p. 192,6 partibus -tis in ecclesia . . . ad spacium xv dierum. CHART. Tirol, notar. I 369 quia mulier -ta venire noluit. CHART. Raitenh. 337 p. 270,35 in termino, ad quem -tus est reus. al. v. et p.645,64. ß de querimonia actoris: C H A R T . Friburg. 81 (a. 1245/47) abbas . . . a quibusdam ad nostram scitatus presentiam. CHART. Burgenl. II 90 quod . . . nobiles . . . eum et filium suum absentes -assent ad presenciam regis, b nominatim vocare - aufrufeti: RAHEW. gest. 4,33 p.275,14 imperator convocatis iudicibus . . . -ari iubet Mediolanenses. CHART. Basil. C I 344 p. 252^37 prepositus et capitulum . . . -ti in audientia pluries, ut est moris. cprovocare - (heraus) fordern: C A E S . H E I S T , mirac. I 3,18 p. 134,20 quem cum gigas ille ad duellum . . . -ret. 2 pubi, et eccl. : a adesse iubere — berufen: THANGM. Bernw. 14 p.764,51 cum pro causis aecclesiae ad palatium -bantur sanctimoniales. O T T O S A N B L A S . chron. 39 p.61,6 optimates ab imperatore -ti convenerunt. A C T A imp. Winkelm. I 994 p.748,9. b invitare - einladen: V I T A Adalb. Wirz. 8 p. 34,26 venit episcopus . . ., sicut -tus erat. C iubere - auffordern : C O N S T . I I 222 (a. 1239) cum te a ad (sc. comitem) . . . servire -ret vicarius. 3 milit.: arma conclamare, excitare - alarmieren: WIDUK. gest. 3,51 nisi clamore cuiusdam -rentur et ad arma prosilirent. G U N T H . PAR. ( ?) orat. 8,3 quartae -bantur excubiae. b evocare 4 usu communi : a invocare - anaufbieten: v. f>. 646,10. rufen: L A M B . L E O D . Matth. I 2488 -are Mathiam c?pit. b licentiam rogare — um Genehmigung bitten: E K K E H . I V . bened. prol. 2,Ó4sq. quando -at (gloss.: licere rogat) lector, uti quondam scenicus actor iussa -at (gloss. : iubere rogat eqs.) populi. cprecibus expetere - erbitten: v. 1.37. d auferre, rapere - 1 abberufen', dahinraffen : E K K E H . I V . bened. I 5,28 Rachel natos lacrimatur morte -tos (gloss.: peremptos). e incitare, admonere - anregen, veranlassen : AEDILV. carm. 8,1 fama -at plures perfectam visere vitam. B latius de promulgatane : X recitare - vortragen, -lesen: M I L O carm. 1,6, 2,16 non his . . . meos versus transmitto -andos. 2 prof erre, laudare - angeben, zitieren: HRABAN. epist. 18 p.424,2 nostrum est -are (cy- O) testes. adi. citatus, -a, -um. 1 de rebus, actionibus sim. (cf. GLOSS. I 66,20 St.-S. -us rachendi. 67,23 -to tramite sniumemo phath. 560,28 -us aer kiruartiu luft) : a strictius: a citus, celer - rasch, schnell: B E D A hist. eccl. 3,2 p. 129,1 -o opere. BERTH. (?) annal. a. 1079 p.319,45 audito ducis Welfonis -o . . . impetu. ß concitatus - beschleunigt : Ps. GALEN, puls. 11 -us p u l s u s est, qui eqs. (febr. 210). y alacer, vehemens erregt, heftig: WALAHFR. Wett. 10 carmen . . . animo reprobare -o. HINCM. ord. pal. 1 Leonidem -is moribus . . . notabilem. b latius i. q. asper - aspiriert, scharf: ALDH. ad Acirc. 141 p. 200,9 Spiritus est productio vocis : aut -a aut lenis . . . profertur. 2 de hominibus, Deo (cf. GLOSS. I 584,18 St.-S. -us . . . horskqr. 586,23 -us hrader): a strictius: a-festinans - eilig: EGBERT, fee. rat. 2,225 quod solet adversum cursoribus esse -is. ß praecox - voreilig: CHRON. Fred, cont. 2 p. 168,20 erat. . . rex levis atque -us nimis. ypromptus - schnell bereit: AMALAR. off. 1,35,6 quamvis -us sit Deus ad parcendum. b latius i. q. praematurus - früh gereift: HUGEB. Wynneb. 1 ad adolescentiae nondecem annorum aetate -us celeps usque pervenit. adv. 1. citatim. 1 festinanter, citissime - eilends, schleunigst: MIRAC. Hucberti 1,1 -m perrexit (MIRAC. Cuneg. 65). A B B O S A N G E R M . bell. 3,56 disparet ac validos intercapedo -m. VITA Ger. Bron. 11 p. 662,4 -m . . . est regressus. 2 statim sofort: TRANSL. Eug. Tolet. add. 1 (RevBén. 76. 1966. p. 282; s. X.) si . . . non est tui misertus -m.

650

CITRA

5

10

15

20

25

30

35

40

+5

50

55

2. *citato. cito - rasch: M E T E L L . Quir. 16,11 (ed. P . Ch. Jacobsen. 1965) hunc . . . ad sacerdotem -o dirigunt. 61,5 se demiserant equis -o. 2. cito v. 1. citus. * c i t o a l d u m v. *zeduar. citocacia (-tia, -cotia), -ae/. vel citocacium (-tion), -i n. herba purgativa - Abführkraut, ' Scheißkraut' : 1 strictius : a radix lanaria - Seifenkraut ( Saponaria officinalis L., cf. André, Lex. bot. p.g2) : GLOSS, med. p.69,11 radicula lanaria: strutio, id est -tia (-tio L, -eia P). b catapotia (minor) - Spring- Wolfsmilch (Euphorbia lathyris L.) : GLOSS. ILL 519,36 St.-S. -tion sprincwrtz. al. HILDEG. caus. 3 p. 178,34 succum -ae. phys. 1,15 p. H37 A homo, qui potiones . . . sumere vult . . ., accipiat . . . tantum lactis -tiae eqs. GLOSS. 2 latius (de concoctione ut vid.) i. q. caulis - Kohl: med. p. 13,16 brassica: genus holeris, id est -cotia. citocervi v. sebum. *citon v. *chytus. citoneus sim. v. cydon-. citonon v. cicorea. citorea v. cicorea. citra, compar. citerius adv. etpraep. script.: sci-: 1.54. cetera: 1-55cytera: p.651,12. postponitur: I.¡1. de signif. et usu: D. Schäfer, AbhBerl. ig2l.p.3"]8sqq.; E. Aßmann, Glotta 21. 1933. p.ò^sqq. I adv. : A a citeriore parte - auf dieser Seite, diesseits : 1 de loco: a. de sede, situ: P O E T A Saxo 1,463 -a Saxones degunt. R U O T G . Brun. 41 p. 43,20 imperatore Alpes . . . transeunte remansit -a . . . Bruno. C O N S T . I I 200,5 A ( I quam (curiam) ab Urbe -a omnium civitatum Ytalie nuncios invitamus. infra - unterhalb: C H A R T , episc. Hild. I I I 160 (a. 1267) infra iactum baliste -a vel supra vel abside . . . molendinum struere. compar. i. q. extrinsecus - (von) außen: E P I T A P H , var. I I 106,8 habitu prineeps trabeatus -ius, vestis aspera subtus erat. b de motu i. q. citro — her(über) : M E T E L L . Quir. 38,24 (ed. P . Ch. Jacobsen. 1965) ventus . . . ignes . . . fert ultra -aque (ultro citroque C). de colloquio: V I T A Bonif. I I I 8 disputatione . . . u l t r a -aque habita (sim. V I T A Otton. Bamb. I I I 2,10 p.55,2 sermonibus). 2 de tempore: a post - später : C H R O N . Reinh. p. 521,19 anno Domini MLV vel -a. b ante - davor : A L B E R T . M . animal. 5,44 tempus spermatizandi . . . transgredi vel -a remanere. B ab ulteriore parte - auf der anderen Seite, jenseits (cf. G L O S S . I 275,61 St.-S. eis hinont, -a enont. al. v. etp.641,21) : 1 de loco: D I P L . Otton. I . 86 p. 169,11 iuxta . . . fluvios tarn eis quam -a ( E K K E H . U R A U G . Hieros. 7,1 pervagata eis -aque . . . fama, chron. a. 1124 p. 263,14). 2 de tempore i. q.porro,protinus - weiter, ferner : C O N S T . I I 164,4 (a. 1232) nec a tempore remissionis -a aliqua offensa . . . facta est ( C H A R T . Turic. 1759 p. 103,19 a t., de quo non extat memoria -a). G in propinquo, prope - in der Nähe, nah: R U O T G . Brun. 31 per multos populos ultra -aque. 11 praep. c. acc. (abl.: p. 651,4.14.30) : A eis - diesseits (cf. G L O S S . I I 337,60 St.-S. mare -a disehalp meres): 1 de loco: a in univ. : LEX Sal. Merov. 47,1 -a (intra A 2. K) Ligere aut Carbonaria. C H A R T . Rhen. med. I I app. 1 1 p . 352,12 (s. X I I . 2 ) scitra pontem (opp. p. 353,8 ultra), b inter - zwisehen: C H R O N . Fred. 4,57 -a (cetera var. I.) Legere et limitem Spaniae. cf. I.52.

c proeul

a -fern

von:

ITJLIAN. TOLET.

Wamb. 3 ne -a locum sedis antiquae sacraretur. LIBER diurn. 23 -a strepitum plebis. 2 de tempore i. q. ante - (noch) vor : 60

65

70

AMADEUS

LAUS.

hom.

7,97

(ed. J .

Deshusses.

i960;

s.

-a assumptionem effulsit . . . nomen eius (Mariae). CHART, episc. Hild. I 334 p. 319,20 fabricam . . . -a . . . voti. . . consummationem sublatus non ad plenum . . . ampliavit. adde: A L B E R T . M. metaph. 5,1,2 p.210,27 (ed. B. Geyer. i960) est . . . finis duplex, ultimus videlicet . . . et finis -a ilium eqs. cf.p. 651,37. 3 de numero i. q. infra - unter(halb) : OLIV, epist. 10 a . . . pauperibus . . . habentibus -a decem vel duodeeim marcas. A L B E R T . M . veget. 2,40 in genere frugum vix invenitur numerus nodorum quaternarium excedere, et -a eundem numerum vix unquam deficit. de ordine: ALB E R T . M . metaph. 11,2,19 p. 507,43 (ed. B . Geyer. 1964) omne, quod est -a primam substantiam. 4 de ratione, modo : a sine - ohne; ANNAL, Einh. a.773 regem . . . -a congressioXII.MED-)

[Hehler]

651

CITRA -

nem fugavit. LUP. FERR. Wigbert. 7 -a sancti Bonifacii . . . auctoritatem. E R C H E M B . C A S . hist. 12 -a . . . sanguinis effusionem. I N V E N T . Matth. 16 noxam. C H A R T , eccl. Erf. 234 -a omnem contestationem (cf. CHART. Hagenow. 386 -a contradictione qualibet). al. b contra - gegen: CHART. Stir. II 296 p.397,23 (a. 1232) -a omnem ordinem iudiciarium. c praeter - außer: D A V I D (?) inquis. 37 potest haereticus . . . ad hoc compelli . . . tormentis, -a membrorum diminucionem et mortis periculum, accusare aliquos. CHART. Anhalt. II 398 p. 287,38 -a formam arbitrii ultro nos obligamus ad hoc eqs. B ultra -jenseits, über (hinaus): 1 de loco {cf. GLOSS. I 154,28 St.-S. cytera . . . aftara [v. et AM. Wb. I. p. 36sq.]. 787,9 -a hintar): a de sede, situ: HUGEB. Willib. 4 p.95,12 nescimus ruram -a illis (ultra illos var. I.). NITH. hist. 2,3 p. 16,1 omnes -a Carbonarias. REGIN. hymn. 7,1 (AnalBoll. 49. 1931. p.364) eis et -a mare (MIRAC. Apri 22 [MG Script. IV p. 5i7 b ,5] in perniciem . . . eis -aque, prope et procul se positarum gentium. W I P O gest. 2 p. 14,4 eis et -a Rhenum. S I D O ad Gozw. p. 240,13 eis Travenam et -a. saepe). T H I E T M . chron. 5,9 Geronis marcham . . . -a Albim iacentem. ANNAL. Petr. Erf. I l l a. 1180 p.65,10 -a Alpes et hac terra. al. extra, ante - außerhalb, vor : A B B O SANGERM. bell. 2,461 -a muros pessumdare. b de motu i. q. trans - über : A L D H . virg. I 49 p.304,8 volumen . . . -a (II 2190 trans) pontum dirigitur. NITH. hist. 1,4 p.6,26 -a Alpes festinare. 2 de numero i. q. supra - über : CHART, episc. Halb. 1081 p.281,14 (a. 1263) si quid -a viginti marcas . . . edificabimus. G circa, prope, iuxta - rund (um), nahe bei, an, in: 1 de loco: V I T A Ansb. 21 (MGMer. V p.634,27; s. VIII./IX.) salvi sunt . . . multi -a Sambre flumine (cf. HYMN, de Ansb. 17,3 [MG Mer. V p.643] circa [citra var. / . ] ) . O T T O F R I S I N G . chron. 1,1 p.37,9 (add. B2) nichil extra, infra, supra -aque se habens mundi machina. CHRON. Erf. min. p.619,17 -a (circa var. I.) Argentinam . . . in monasterio Else. ab utraque parte beiderseits: T R A N S L . Libor. 25 (MGScript. X X X p.811,46; med s. IX. -) spectantibus . . . invicem populis -a Renum. 2 de tempore: EPIST. Hann. 24 p.58,19 -a extremum obitus articulum. 3 de numero: R E G I S T R . Patav. I p.280,11 -a xv tal. . . . reddituum. 4 de modo: EPIST. Hann. 73 parum -a optimum est statum provincia. compos, c. nom. propr.: -alpinus: /. 44sqq. -humbrensis: S T E P H . E D D . Wilfr. 67 (68) p.263,15. -moynensis: EPIST. Worm. I 25 p.47,9. Heßler *Citraalpinus, -a, -um. qui eis Alpes est - diesseits der Alpen (befindlich): G E S T A Camer. 3,37 p.480,36 domnum . . . apostolicum una cum tam -a- quam Ultraalpinis episcopis. citrago, -inis f . melissophyllon - (Zitronen-) Melisse (Melissa officinalis L.) : v. p.652,6. •cltramarinus, -a, -um. qui eis mare (mediterraneum) est - diesseits des (Mittel-)Meeres (befindlich) : EPIST. Lup. Ferr. add. 10,4 ut Lugdunum . . . publicum appellaretur -i Orbis gymnasium (ROD. GLAB. hist. 1,1 in nostro -o orbe). CONST. I 211,5 quas (res) in -is vel ultramarinis partibus tenent Ianuenses (337,5). CHART. Bern. III 17 p. 15,32 a . . . preeeptore domuum -arum generali. *citramontanus, -a, -um. qui eis Alpes est - diesseits der Alpen (befindlich) : T R A N S L . Godeh. 1 p.642,6 synodus universae ecclesiae -ae indicta fuerat. Payr *citrana, -ae f . (cf. *citraria, *citronus) citrago — (Zitronen-)Melisse (Melissa officinalis L.) : GLOSS. Salem, p. 8 a , i 8 herba citrina, -a. • c i t r a n g u l u m (-glium), -i n. ( f . -a: p. 652,2) (cf. ital. (L. subsp. amara Engler cetrangolo) 1 Citrus Aurantium vel sim.) - (Bittere) Orange o. ä. : a de arbore: TRACT, de aegr. cur. p. 149,25 flores de zarange, id est -i. v. et 1.66. b de fruetu: B E R N H . P R O V . comm. 6,4 p.292,34 -um citrinum vel eius flos. A L P H I T A I p. 284,40 -um, pomum arange idem (II p.40,10 -glium. p. 40,30). GEBER, clar. 2,27 ablutio mercurii cum aceto -orum. I O R D A N . R U F F . equ. 6,41 p. 82,25 A ( I idem valet . . . -um vel lumia decocta. al. v. et p. 654,15. 2 Citrus medica (L.)-(Zitronat-)Zitrone(nbaum) : ALBERT. M, animal. 22,51 cum aqua et foliis -i. 3 citrago - (Zitro-

CITRINUS

5

10

15

20

25

30

35

40

45

50

55

60

65

70

652

nen-)Melisse (Melissa officinalis L.) : A L P H I T A I I p.40,13 -a, curringula respice in mellisa. citrarius, -a, -um. herba -a i. q. citrago - (Zitronen-)Melisse (Melissa officinalis L.) : I O H . P L A T E A R . simpl. med. r p.28b mellissa, que herba -a dicitur eqs. subst. fem.: A L P H I T A I p.284,39 citrago vel -a (-agia var. /.). p.300,13. *citrat v. *ceteraceum. citre v. citreus I.18. *citreatum (cidriadum), -i n. fruetus Citri medicae (L.) - (Zitronat-)Zitrone : A N T I D O T . Glasg. p. 131,23 sueus cidriadi acidis. citreon v. citrium. citreus (-terus, -rius), -a, -um. 1 adi. : cedrinus - Zedern- (per confusionem c. arbore q. d. Callitris quadrivalvis Vent, ut vid.) : G L O S S . V 34,53 St.-S. citerum . . . vel cedrinum lignum cediböminholz. al. v. et p.426,38sq. 2 subst.: a masc.: fruetus Citri medicae (L.) (Zitronat-)Zitrone: A L P H I T A I p.308,47 pomum citrinum, -us idem. fort, hue spectat: A L P H I T A I I p.39,8 citre, pomum citrinum. b fem.: a Citrus medica (L.) — (Zitronat-)Zitronenbaum : GLOSS. med. p. 20,11 -ia dicta, quod eius pomum ac folia cedri odorem referat (ex Isid. orig. 17,7,8). ß citrago (Zitronen-)Melisse (Melissa officinalis L.) : A L P H I T A I I p.40,28 -ia, mellissa idem. citria v. citreus. *citrifera v. *oxytryphera. *citrinalis, -e. helvus - (zitronen)gelb : G E B E R , forn 30 p. 766 erit tinetura cum -i aspectu. •citrinatio, -onis f . 1 actio citrinum reddendi - Gelbfärbung: G E B E R , forn. 30 p.766 ad -em lunç accedamus. al. 2 color citrinus - gelbe Farbe, das Gelb: G E B E R , summ. 2,21 p.669 -o . . . albedini est affinis. Ps. Avic. tinet. 6 p.63i a ,43 -o nihil aliud est quam completa digestio eqs. 7 p.632^56 -o . . . est, quae fit inter album et rubeum, et non dicitur color perfectus. al. •citrinesco, -ere. citrinum fieri - gelb werden: G L O S S . Roger. III 411 quousque . . . caro ineipiat-ere vel rubescere. 1 A 2,17 p.637,23 locus patiens . . . -it et post emittit saniem. Ps. Avic. tinet. 5 p.630 a ,39 saepius rubescit terra et saepius -it. al. •citrinitas, -atis f . 1 color citrinus - gelbe Farbe, das Gelb: CONSTANT. A F R I C . theor. 7,16 p-35b r est nigra egestio . . . mortis significatio, nisi . . . in -em se vertat. T R A C T , de aegr. cur. p. 138,15 ex . . . -i oculorum. G E B E R , summ. 1,36 convenit aes cum tutia vehementer, quem illam (sie?) citrinat -e bona. A L B E R T . M. veget. 6,82 signa . . . maturitatis cucumeris . . . sunt, quando déclinât ad -em. animal. 8,76 déclinât color rostri alcyonis ad -em. Ps. A L B E R T . M. alch. p. 35, 14 q u i . . . per citrina -em manente specie metalli prioris . . ., verum aurum . . . non faciunt. saepe. v. et p. 653,35. 2 materies citrina - das Gelbe: W I L H . C O N G , chirurg. 412 valet cataractae ...-%, que purgatur per aures. •citrino, -are. citrinum reddere — gelb machen: G E B E R . summ. 1,32 p. 546 quiequid . . . metallum radicitus -at, . . . aurum facit. 2,21 p.669 quia tutiae dealbatio non sufficit, ideo solum -at. A L B E R T . M. animal. 10,57 -antur venae corporis praegnantis. al. v. et 1.43. adi. citrinatus, -a, -um. helvus - (zitronen)gelb : B E R N H . P R O V . comm. 1,6 p. 278,11 coleram -am et vitellinam. *citrinus (cet-, cidr-), -a, -um. (cf. ital. cedrino) I adi. : A qui citri est - Zitronen-: 1 in univ.: M A T T H . P L A T E A R . gloss, p. 395® unguentum -um dicitur, quia in citro coquitur (Ps. O T H O med. 374 a ). 2 pomum -um: a fruetus Citri medicae (L.) — (Zitronat-) Zitrone : I O H . P L A T E A R . simpl. v med. p.32a p o m u m -um diverse est nature eqs. ( A L B E R T . M. veget. 6,51 p. -um . . ., cuius caro tendit in sapore ad quandam amaritudinem). al. adde: C H R O N . Noval. app. 6 malum ce-um ipsi dirigens mandansque eqs. b de specie leguminis fort. i. q. Vicia eracca ( L.) - vieil. : Vogelwicke : v. p. 654,40. B citro similis - zitronenähnlich : 1 spectat ad colorem : a helvus, subviridis — gelb(lich), grünlich: a strictius: COMPOS. Luc. 8 16 porfiro cidrino. I O H . S. P A U L , diaet. 548 inter aureum et -um vinum est palmeum et subalbidum. CONSTANT. A F R I C . grad. p.345,24 mirobalani -¡ frigidi eqs. [Dauser ]

653

CITRINUS -

chron. 3 , 7 4 p . 7 5 3 , 2 8 cetrinaplaneta. T R A C T . de chirurg. 1238 cutis corporis -a fit. PETR. MUSAND. summ, p . 2 6 3 , 4 2 sanguis viridis vel -us. A N O N . tab. p. 1 7 3 , 2 1 Medius lapis sapientum sine dubio est -us lapis. MORIEN. ROM. alch. PETR. CAS. (?)

p. 5 I 8 B , 4 6 f u m u s -us est s u l p h u r -urn. GLOSS. R o g e r . I A 1,23 p. 5 5 6 , 1 9 recipe a u r i p i g m e n t i -i . . . a n a . ALBERT. M . v e g e t .

nigrum semen cimini . . . fortius est - 0 . animal. 1 , 8 3 humor -us, qui vitellum vocatur. 2,111 sunt testiculi . . . in quibusdam animalibus quasi -i (p.$ogh,26 ¿/po-repou^). 8,76 color alcyonis . . . est celestis et -us ( p . 6 i 6 a , i 5 y'Aaipiv). 8,167 vespae -ae grossae. 22,124 si arsenico -o . . . mus cibetur, morietur. saepe. v. et p.651,66 et vol. I. p.g8$,20sqq. 1257,2¡sqq. ß latius i. q. purpureus, subrufus - purpurfarben, rötlich: A L B E R T . M.sens. 2 , 7 p . 6 o B , 3 5 color . . . Puniceus et ille, qui graece dicitur äXoupyoi;, quem nos -um dicimus. veget. 6 , 3 0 3 flos eius (cimini) est -us. b colorem helvum (cuti) inducens - mit gelber Färbung (der Haut) verbunden : C O N S T A N T . A F R I C . theor. 8 , 2 p.36b r quedam febres

5

6,303

10

15

-issime. MAURUS p h l e b . p . 2 I A l a b o r a n s y c t e r i c i a -a. ALBERT.

M. animal. 2 2 , 9 8 contra ydropem . . . -am. 2 spectat ad odorem: herba -a i. q. citrago - (Zitronen-) Melisse (Melissa officinalis L.) : v. p.651,61.

20

II subst.: A masc.: 1 bot.: a Terminalia citrina (Roxb.) - Gelbe Myrobalane: I O H . P L A T E A R . simpl. med. v p.27a myrobalanorum species sunt quinque bonorum: -us, 25 kebulus eqs. MATTH. PLATEAR. gloss, p. 382° -i nanque, chebuli et Indi, scilicet cortices, . . . ponuntur in medicinis. al. cf. p. 652,72. b arbor Medica - (Zitronat-) Zitronenbaum (Citrus medica L.): A N T I D O T . Glasg. p. 145,15 mirta m , cidrini folia v. 2 alch. de sulphure i. qui helvus est - der 30 Gelbe: T U R B A phil. 29 p. 138,10 introducite -um cum sua uxore (v. notam ed. p.2161). B fem.: Chloris chloris (L.) - Grünling, Grünfink: A L B E R T . M . animal. 8,76 est . . . alia avis hokaryz (p.61^,32 /Xcopit;) vocata, quae est -a, eius enim inferiores partes sunt declinantes ad citrinitatem. 35 C neutr.: 1 color helvus - gelbe Farbe, das Gelb : T R A C T , de aegr. cur. p. 219,32 sputum erit rubeum aut -o mixtum. ALB E R T . M . meteor. 3,4,14 p.683 b ,43 qui (colorpaleae) medius 2 materies helva - das Gelbe: est inter -um et pallidum, al. a natur.: -um ovi i. q. vitellum - Eigelb: F R I D . I I . I M P . •0 art. ven. 1 p. 57,7 -um ovorum avium est in proportione ad album plus quam in duplo eqs. ALBERT. M. animal. 6,33 crescente . . . pullo paulatim . . . dividitur -um. al. b alch. de tinctura vel eiuspraeparatione: A N O N . tab. p. 175,9 iuvat -um super album et rubeum. Ps. A v i c . epist. 8 p. 872,42 45 pulverises super ipsum (argentum vivum) . . . ad -um marcasitum aureum. al. v. et p. 652,,47. c medic, de materia sanguinis destillata: M A U R U S phleb. p.27 a ,i7 exibit . . . -um et illud est colera. d pharm, i. q. unguentum citro adhibito confectum - Zitronensalbe: P A U L . A E G I N . cur. 212 50 p. 152,15 validioribus utendum, . . . ut est . . . -um (3,4g,2 XLTptVOv). c i t r i u m (-reon), -i n. fructus Citri medicae (L.) (Zitronat-)Zitrone: P A U L . A E G I N . cur. 209 p. 143,16 -i (3, 46,4 xiTptou) suci ciatus. GLOSS, med. p.20,i2sq. -orum . . . 55 non una eademque virtus in omnibus -orum partibus. PAUL. D I A C . carm. 1,16 -eon has omnes (arbores fructusque) vincit odore suo. citro adv. ultro -o(que) i. q. hue et illuc - hin und her, hierhin und dorthin: 1 strictius: A L D H . virg. I 15 p.244,14 60 nisi panueulae . . . inter . . . filorum stamina ultro -oque decurrant. COD. Udalr. 110 (c. 1101/02) ultro -oque illecti. al. 2 latius: a hic et illic - hier und dort: E P I S T . Meginh. 24 p. 221,22 michi ultro -oque ocupato non est fas . . . convictus vestri frui presentia. b intus et foris - innen und außen: 65 GLOSS. I V 24,34 St.-S. ultro -o inne inti uze, hinont enti enont. c citra et ultra - diesseits und jenseits: v. 1.66. d mutuo - wechselweise: COD. Udalr. 38 p.80,11 (a. 1071) multis . . . accusationibus ultro -oque decursis. LAUR. LEOD. gest. 15 p. 500,10 multis sermonibus ultro -oque habitis. al. 70 • c i t r o l u s , -i vel *citrul(l)us, -i m. gen. sg. -is: p. 654,7-

CITTUM

654

species cucumeris - Gurkenart (fort. i. q. Citrullus vulgaris Schrad. - viell.: Wassermelone, cf. Marzeil, Wb. dt. Pflanzennam. I. p.1029) : C O N S T A N T . A F R I C . theor. 5,27 p. 22a r -uli et cucumeres . . . calorem et sitim extinguunt. IOH. P L A T E A R . simpl. med. p. 1 S B R cucurbita et -oli . . . in calidis regionibus praeeipue reperiuntur. T R A C T , de aegr. cur. p. 84,40 semina -olis et melonis. I O H . S. P A U L , diaet. 283 -ulli . . . sunt . . . styptici. A L B E R T . M. veget. 6,315 -ulus . . . est pepo viridis plani corticis eqs. animal. 5,42 medulla -oli. al. v. et vol. I. p. 648,24. colocynthis - Koloquinte (Citrullus Colocynthis Schrad.): T R A C T , de aegr. cur. p.275,14 cum succo -oli acetosi. c i t r o m e l o n (-onolum, -onulum, -mill-), -i n. fructus Citri Aurantii (L.) - Frucht der (Bitteren) Orange: G L O S S . Salem. p.8 b ,26 oxili -i, succi citranguli. D Y A S C . p. I 3 4 A accipe -ilia tria. A L P H I T A I p. 278,6 arange, -nolum idem. p. 284,40 -nulum. al. *citronella (ret-), -ae f. {cf. ital. vet. cetronella) citrago - (Zitronen-) Melisse (Melissa officinalis L., cf. P. Thomas, ALMA 5. 1930. p.i$isq.) : A N T I D O T . Glasg. p. 126,12 arcentella retronella coctas histas insimul missita. c i t r o n o l u m sim. v. citromelon. * c i t r o n u s vel - u m , -i m. vel n. fructus Citri medicae (L.) - (Zitronat-)Zitrone: M O S E S P A N O R M . marisc. 25 p. 195, 21 accipe de -is frischis unam magnam quantitatem. fort, add.: P E T R . M U S A N D . summ. p.267,13 semen -i (citonii B E R N H . P R O V . comm. 9,1 p.310,21). c i t r o p o d a v. chytropus. *citrul(l)us v. *citrolus. c i t r u m , -i n. I fructus Citri medicae (L.) - (Zitronat-)Zitrone: a gener.: C O M P O S . Matr. 74,1 accipies -um et tollis acetum eius. M A T T H . P L A T E A R . gloss. p . 3 8 i A -um . . . habet . . . acetosum . . ., pulpam . . ., corticem. A N O N , secret, p. 77,28 aceta . . . citrangulorum, -orum, granatorum. al. v. et 1-47- p. 652,60. b spec, de fructu Citri medicae cucurbitinae (Risso et Poit.; 'Esrog', * Echter Adamsapfel') : IOH. D I A C . cen. 2,40 Adam -um (ced- var. /., citrium Ps. Cypr.) mandueavit. 2 de specie leguminis fort. i. q. Vida cracca (L.) - viell.: Vogelwicke : A L P H I T A I p.286,17 craicium vel cicrum est legumen quoddam, quo caremus ; dicitur etiam . . . -um, pomum citrinum. p. 308,47 -um quandoque ponitur pro legumine. citrus, -i f. 1 arbor Medica (Zitronat-)Zitronenbaum (Citrus medica L.) : A N T I D O T . Glasg. p. 136,2 folia -i mania pulum 1. D Y A S C . p.68 -us arbor est eqs. M A T T H . P L A T E A R . gloss, p.380a -us est arbor, cuius fructus -us (sic) vocatur; semen -i et cortex medicinae competunt. p . 3 8 i A -us est arbor, cuius fructus citrum dicitur. al. de fructu i. q. pomum Medicum — Zitrone : l. 45. 2 -i semen per confusionem. fort, i. q. Brassica rapa (L.) oleifera vel sim. - viell. : Ölrübe, Rübsen o. ä. (v. G. Pritzel - C. Jessen, Die deutschen Volksnamen der Pflanzen. 1882. p.66) : G L O S S . I I I 487,14 St.-S. -i semen röbesame. Dauser 1. citta (cychata, kyche, kythes sim.), -ae f. (xirra, ìiiaarx.) 1 pica - Eichelhäher (Garrulus glandarius L.) : A L B E R T . M. animal. 7,33 istae aves (sc. aquilae) dicuntur venari hoc, quod vocatur asthychahez (p.¡92^,13 xlttoc^). 8,74 avis . . ., quae kyche (p.6l5 b ,ig XETTOC) a Graecis vocatur . . .; fingit novas voces. 23,124 kythes. 2 xivvà|xw|xov öpveov - 'ZimtvogeP : A L B E R T . M. animal. 8,76 avis, quae vocatur graece cychata (p.6i6 a ,3 xìttoc), quam Latini chynomolgum vocant eqs. cf. ThLL. s.v. 1. cissa. 2.* citta v. cittum. Renner cittonia v. eydonius. c i t t u m (scitum), -in. vel *citta (cinta), -ae f . de malo Punico : 1 spectat ad interiora : a membrana granorum cameras dirimens - Fruchtblatt: A L D H . virg. I 9 p.236,18 mala Punica -is (citiis var. I.) granisque . . . referta ( G L O S S . I I 12,25 St.-S. -is felmum). adde: G L O S S . I I 20,59 St.-S. scitis tonica mali onica (leg. Punici?) vel pellis i. uuillilon. b granum (seminis) - (Samen-)Kern : G L O S S . I I I 98,28 St.-S. -um dicitur granum mali Punici ehern. 196,61 -um kerno. 2 cortex - Schale: G L O S S . I I I 314,52 St.-S. citta i. [Heßler]

655

CITTUM

-

cortex i. rinda. 689,53 cittas rinta. 696,17 cinta rinda. v. ThLL. s. v. ciccum. •cituaris v. *zeduar. •cituitas,-atis/. (1. citus) (significatio) celerita(ti)s (Anspielung auf die) Schnelligkeit: C H R O N . Bened. I 8 p. 5 218,2 -s illius nominis (sc. Snelbort). citula v. cotula. citum v. scisco (scitum). 1. citus, -a, -um. script, et form.: scito: p. 656,3. compar. cici(or): I. 41.59. p. 656,8. superi, citimus: 1.22. positivus pro superi.: I.ig. adv. compar. pro superi, vel 10 positivo: saepe, e. g. I. 37^ii-55-57-59celer, properus - schnell, eilig (cf. GLOSS. I 66,18 St.-S. -am sniumen. ILL 232,45 -us sneller. I V 135,64 -us horscer. al.) : 1 de commotione, festinatione : a gener.: a de anim.: P O E T A Saxo 1,471 -us properans. H R O T S V . Gong. 308 15 fama . . . hortatur . . . colonos . . . accelerare -os. F R O U M . carm. 15,11 surge -us. E K K E H . I V . pict. Mog. 71 quam -us (gloss.: id est -0) ostendit serpens eqs. ANNAL. Hild. a. 1105 p. 54,18 ut ab urbe vellet -us digredì, al. ß de rebus, actionibus: W A L A H F R . Mamm. 18,8 -o dimissa columba na- 20 tatù de caelo venit. H R O T S V . Dion. 236 cursu . . . -o. C A R M . Otton. III. 14,3 citimum flectes per gramina gressum. al. b c. colore quodam: A pernix - flink: W A L A H F R . carm. 74,4 bella . . . astu -o . . . peracta. ß celeriter opus perficiens - schnell arbeitend: EGBERT, fee. rat. 2,221 inter scrip- 25 tores -us Augustinus habetur. 2 de cursu temporis: a maturus - bald(ig) : W A L A H F R . carm. 24,45 assertio firmat . . . tolerantem pondera dura . . . -os facturum in laeta recursus. A G I U S epic. Hath. 364 breviore via . . . reperire -am promeruit requiem Hathumoda. b compar. i. qui celerius 30 fit, prior - schneller eintretend, früher : B E D A temp. rat. 42,2 -ior, quam vulgo putatur, lunaris incensionis locus et hora. METELL. peripar. 7,28 (ed. P. Ch. Jacobsen. 1965) nec fuerat reditus cicior nec serior eius. 3 de modo i. q. praecox - voreilig: ANNAL. Xant. a. 869 Lotharius . . . -us et levis. 35 adv. l . c i t o (cite: 1.65). celeriter, velociter, propere schnell, rasch, eilends (cf. G L O S S . I 2 1 8 , 2 0 St.-S. cicius skiero. III 11,49 ~i us sniumo. al.): 1 de commotione, festinatione: A R B E O Corb. 4 p. 1 9 2 , 1 ad fenestram quam -ius cucurrens. H R A B A N . carm. 3 7 , 9 4 corrige hoc -ius. R H Y T H M . 4 0 5 8 , 1 6 , 3 de sede prosilivit cicius. A N N A L . Fuld. Altah. a. 9 0 0 p. 1 3 5 , 1 3 -issime . . . urbem . . . muro obposuerunt. H R O T S V . Mar. 820 -ius spatium . . . percurrere. THIETM. chron. 6,7 quid hoc esset, explorari cicius ab eo (rege) iubetur. M E T E L L . Quir. 4 8 , 2 4 (ed. P . Ch. Jacobsen. 1 9 6 5 ) exi -o. A L B E R T . M. +5 animal. 6,94 vocatur rochio piscis ... -o (cf. p.5jia,i5 Ta/eia) fideleoz, hoc est augmentativus. saepe. 2 de cursu temporis: a gener.: ALDH. carm. eccl. 4,3,9 dicto -ius (ticius A). EINH. Karol. 7 p.9,31 poterat bellum . . . -ius finiri. G O D E S C . S A X O gramm. 2 p. 4 6 6 , 1 3 tarn -o, ut cera 50 pungitur stilo. P O E T A Saxo 3 , 2 2 6 ut -o gens bellis succumberet una duobus. DIPL. Heinr. II. 174* sieque qua -issime ac proxime perveniri potest ad Uraha. V I T A Heinr. I V . 1 1 P - 3 7 > 3 5 ut . . . -ius e regno tuo cedere possim. saepe. b mox - bald: LIUTG. Greg. 15 transitu -ius imminente. 55 E I G I L Sturm. 2 5 p. 1 6 1 , 2 4 (ed. P . Engelbert. 1 9 6 8 ) obitum suum -0 adfuturum. HRABAN. epist. 4 quanto -ius (quantotius var. I.) possis (cf. S T A T U T , ord. Teut. p. 3 6 , 2 7 quam cicius est eis succurrendum). THIETM. chron. 6,84 p.374,36 Christi voluntas -o (mox CHRON. Thietm.) perficitur in me. 60 M E T E L L . Quir. I 8 A , 2 2 (ed. P . Ch. Jacobsen. 1 9 6 5 ) sensit -o plagam Dei. saepe. paulo - kurz: HUGEB. Wynneb. 8 p. 1 1 3 , 1 0 -o postea. R U O D L I E B V I I I 1 0 -o post h?c vivere clausit. c mature - früh(zeitig) : A G I U S epic. Hath. 686 hanc obiisse -o (cite B). F R I D . I I . I M P . art. ven. 2 p. 1 5 6 , 3 0 65 girofalci. . . habent naturam generandi -o. al. compar. i. q. prius - früher: B E D A hist. eccl. 4 , 2 3 p . 2 6 5 , 2 4 quare non -ius hoc . . . revelare voluisti? F R I D . I I . I M P . art. ven. 2 p. 157,26 qui (falcones) -ius nascuntur, -ius capi possunt (opp. tardius). D subito - plötzlich: ALDH. virg. II 1827 sed -o vexantis 70 cedebat machina poenae. G E R H . A U G U S T . Udalr. I 24virum tam -0 depositum, THIETM, chron. 6,79 cur tam -0 obierit.

CIVILIS

656

e extemplo, statim - alsbald, sogleich {cf. G L O S S . I V 289,19 St.-S. -o . . . san): H R A B A N . epist. 29 p.445,16 nec me -o (scito var. I.) posse . . . condigne respondere. W A L A H F R . Mamm. 11,4 -ius securus abibis. H R O T S V . Pafn. 4,2 exponam -ius. E R I N H . Heimer. 341 p.610 bona -o pauperibus date Christi! al. f c. coni. i.q. simul (ac) - sobald: H U G E B . Willib. 4 p.97,26 -o ut illic veniebat, coepit aegrotare. COD. Wang. Trident. 83 p. 189,5 ( a - 1 2 1 0 ) cicius quam ipse id . . . habuerit. 131 p. 303,28 cicius cum ei denunciatum fuerit. cf- P-655,57sq. v. et *quamcito. 3 de ratione, modo : a praepropere, temerarie - voreilig, leichtfertig : LEX Baiuv. 9,18 ut sacramenta non -o fiant. H R A B A N . epist. 21 p.428,2 non nos temerario iudicio -o reprehendat lector, carm. 39,27,1 consensit ilia -ius. b compar. i. q. potius - eher, lieber : W A L A H F R . Wett. 767 ut nupto -ius dentur loca sancta regenda. 2. *citim. celeriter - schnell: C A R M . biblioth. 3,1,154 ecclesia mox reditura -m. Heßler 2. citus v. scio (scitus). 3. citus v. sino (situs), •cituwar v. *zeduar. civa v. cepa. *clvaiba v. *cubeba. civalis v. civilis, civetas v. civitas. civicus (-vene-,-ine-), -a, -um. 1 adi.: quiincolarum est, civilis - Einwohner-, bürgerlich : a urbanus - städtisch, Stadt-: a. gener. i. q. cultus - kultiviert : H U G O F L O R . act. 11 p.395,12 -a litterarum disciplina, ß p u b i , et eccl. i. q. civitati (episcopali) destinatus - für die (Bischofs-) Stadt zuständig: F L O D . hist. 3,22 p.523,22 (epist.) non . . . civilem vel -um, sed municipem . . . et . . . vicarium episcopum. C H A R T . Mog. B 84 p. 87,37 iudicum -orum. b domesticus einheimisch (cf. G L O S S . I V 125,46 St.-S. -us geburlicher. al.) : E P I S T . Teg. I 13 -um adiutorium non invenerat filius comitis. 2 subst. masc. et fem.: a civis (minoris libertatis) - (minderfreier) Bürger (de re v. p.66l,iy) : LEX Raet. Cur. 2,20 (ed. E. Meyer-Marthaler. 1959) si quis homo livertum -incum (-ven- Ac, civemque Bb) R o m a n u m fecerit (26,10,1 qui -inca [civemque Bb~\ Romana liberta dimissa est), b concivis - Miteinwohner : G L O S S . I V 199,22 St.-S. -us gibur. civilis, -e. script.: cyv-: C H R O N . Fred. 3,4 cyvilia (civilico 3). -vai-: C H A R T . Livon. A I 77 p.84 b ,22. -11-: M A R I A N , chron. a. Chr. 73. I adi. : qui incolar um vel civium est Einwohner-, bürgerlich, Bürger- : A strictius : 1 spectat ad civitates i. q. urbanus - städtisch, Stadt- (cf. G L O S S . I 61,21 St.-S. -em purclihhan. al.) : a gener. : o in civitate situs vel habitans - in der Stadt gelegen oder ansässig: A N D R . S T R U M . Ariald. 26 p. 1073,6 -ia monasteria. p. 1074,14 tam -es viri quam s u b u r b a n i ( R O D . C A M E R . Lietb. 15). C A R M . de Frid. I . imp. 2447 se reeipit patria -is in urbe iuventus. A N N A L . Traiect. a. 1253 (MGScript. X V p. 1303,33) ecclesia -is. al. in civitate munere fungens - in der Stadt amtierend : C A R M . de Frid. I. imp. 2392 -is . . . consul, ß a civibushabitatus-von (Stadt-)Bürgern bewohnt: C H R O N . Merseb. 2 p. 167,25 oppidum. Y cultus - kultiviert: A L C U I N . carm. 80,2,1 -es . . . mores ( V I T A Wern. Merseb. 1 p.245,14). A L B E R T . M. eth. 4, 2,1 p.29Ó a ,4 decentes homines et -es. al. v. et p.664,lg. 5 inter civitates exsistens - unter Städten bestehend: C H A R T . Argent. I 542 (a. 1261/63) compassione -i . . . condolemus. b pubi, et iur. : a civibus destinatus, in civitate vigens - für die ( Stadt-) Bürger bestimmt, zuständig, in der Stadt gültig : D I P L . Heinr. I V . 466 p.631,30 secundum i u s -e componatur ( C H A R T , scrin. Col. A I I 1 p.7,30 possedet edificia . . . ad i. generale et -e. C H A R T . Lub. 6 -i vel forensi iure, quod wigbeledhe dicitur. C H A R T . Raitenh. 316. saepe). C H A R T , episc. Hild. I 524 p. 503,13 magistrum -em habebunt. C H A R T . Eberb. 176 p. 297,21 sicut mos -is exigit. al. v. et 1.2J. expressius i. qui iure civitatis possidetur - nach städtischem Recht besessen: C H A R T . Babenb. 404 p.251,26 (a. 1242) ut de bonis suis, agris, curiis, vineis -bus, quod pourchrecht dicitur, . . . erogandi . . . habeant . . . facultatem. ß e civibus consistens, qui a civibus celebratur - von ( Stadt-) Bürgern gebildet oder veranstaltet: C H A R T . Brand. A X V 14 p. 12,28 (a. 1251) qui (burgenses) . . . aderant ad -e colloquium. C H A R T . [Pape]

657

CIVILIS -

Bern. II 586 erga . . . religiosos in nostrum -e consortium receptos. y iure civium praedìtus - mit (Stadt-)Bürgerrecht ausgestattet: C H A R T . Carinth. I I I 8 3 9 1 3 p . 3 2 7 , 1 7 (a. 1147) testes fuerunt . . . persone nobiles et -es. 2 spectat ad vicos, villas i. q. in pago vel villa vigens — auf dem Land oder im Dorf gültig, dörflich (cf. G. Köhler, Civis und ius civile. Diss. Göttingen. 1965. p.90) : C H A R T , march. Misn. I I I 3 (a. 1 1 9 6 ) in nostro (sc. lantgravii) i u re -i et plebiscito ( C H A R T . Rhen. med. III 67 p.68,15 cum . . . silvam eandem . . . secundum ius -e ab abbate suscepissent. C H A R T . Meckl. 5 3 6 duos mansos et ius -e . . . comparaverunt monachi, saepe). C H A R T . Port. 8 4 p. 1 1 0 , 2 4 a ( i -ia i u d i c i a , que vulgo dicuntur ding ( C H A R T . Walkenr. 2 2 6 p. 1 6 3 , 6 6 in -i iudicio, quod vulgo lantthing dicitur). C H A R T , march. Misn. I I I 4 5 3 de . . . criminalibus ad forum -e pertinentibus. al. 3 spectat ad gentes, territoria : a inter incolas exsistens, internus — unter den Einwohnern (bestehend), innerer : V I T A Sadalb. 1 3 (MGMer. V p.57,8) -e b e l l u m inter reges Francorum . . . est actum ( W I D U K . gest. 1 , 3 2 . saepe). H R O T S V . Sap. 1 , 4 -is concordiam pacis. WIDUK. gest. 3,31 Boioarii -i exercitu externoque fatigati. 3 , 5 4 in rebus -bus bona Consilia. R U O T G . Brun. 2 4 p . 2 5 , 1 -i dissensione. CARM. Cantabr. 9,3 a ,4 hostes. saepe. in rebus privatis necessarius - im Privatleben erforderlich: HIST. Weif. I3 ln - sapientia tarn forensi quam -i preditus. de pianta i. q. e propria indole natus - aus eigener Anlage entstehend: W A L A H F R . hört. 8 0 tolerat salvia -e (gloss. L : id est a vicino) malum, bpatrius, notus, usitatus - heimatlich, bekannt, geläufig {cf. G L O S S . I I 5 9 5 , 3 6 St.-S. -is sueslic): P A U L . DIAC. carm. 11,25 captivum patriae redde et -bus arvis. WAL A H F R . carm. 7 6 , 4 8 quam (Spiram civitatem) noluerim -i nomine pridem compellare. B E R N O L D . C O N S T , chron. p 3 9 5 , 2 -is sive vulgaris . . . a n n u s ( H O N O R . A U G U S T , imag. 2 , 7 0 annum -em, id est solarem), al. impers. -e est: W A L A H F R . carm. 7 6 , 60 est. . . -e poetis extera regna pati. 4 spectat ad rem publicum (cf. W.A rendt, Die Staats- und Gesellschaftslehre A Iberts des Großen. 1929. p.3) : a ad rem publicam pertinens, politicus — staatlich, politisch: R I C H E R . R E M . hist. 3 , 6 0 practices . . . species dico dispensativam, . . . -em. A L B E R T . M. bon. 121 p.80,78 politicae . . ., id est -es virtutes. nat. anim. 2,6 p. 27,5 in omnibus . . . -bus gubernatoribus civitatum. eth. 5 , 1 , 4 p . 3 3 7 A , I 6 divinius . . . est -e bonum quam oeconomicum. al. v. et. p.663,59. b socialis - gemeinschafts-, staatenbildend: A L B E R T . M. sacram. 2 5 8 p. i69,27sqq. est matrimonium officium -e faciens ad statum rei publicae . . . ; intendit enim -is confoederationem amicitiae (cf. L. Brandl, Die Sexualethik des hl. Albertus Magnus. 1955. p.l29sqq.). metaph. 2 , 1 1 p. 1 0 2 , 5 9 (ed. B. Geyer, I 9 6 0 ) quia enim 'homo -e animal {p.i2^3a,j TCOAITIKÒV ¡¡¿SOV) est naturaliter'. al. v. et vol. I. p. 660,62. de avibus: A L B E R T . M. animal. 1 , 3 7 quoddam . . . genus avium est, quod est -e et gregale. B latius: 1 gener. i. q. terrenus - irdisch: EPIST. Worm. I 34 p . 6 1 , 3 5 (s. X I . 1 ) non -is, sed celestis rethorica. O T T O F R I S I N G . gest. 1 , 6 5 p . 9 1 , 1 9 in -i facultate. L A M B . L E O D . Matth. I 9 5 dum mens patitur -e (gloss. M : a carne, que concivis est anime) malum, v. et p. 658,60. 2 pubi, etiur.: a ad singulas homines vel ad ius privatum spectans - auf den Einzelnen bezüglich, zivil(rechtlich), Privat-: C A P I T . reg. Franc. 2 2 8 , 2 4 -es aut criminales causas ( C O N S T . I 5 0 p. 9 7 , 2 in . . . controversia sive criminali sive -i. al.). C H A R T . Eichsf. 2 7 1 p. 1 5 6 , 2 5 non debemus nos -bus . . . monasterii causis . . . immiscere. al. e causis privatis proveniens - aus Zivilsachen einkommend: DIPL. Arnulfi 32 p.48,29 -es banni (v. notam ed.). b publicus, saecularis - öffentlich, weltlich : C A P I T . reg. Franc. 38,17 quidam . . . aecclesiastica negotia -iaque conturbant. 293,15 imperiis secundum . . . ius -e obtemperare. FLOD. hist. 3 , 2 6 p. 5 4 1 , 2 1 qui (presbyter) relieto ecclesiastico ad -e iudicium proclamaverit. C H R O N . Poi. 3 , 2 2 p. 1 4 8 , 2 4 qui (panis) plus potest, quam possit facere ius -e. C H A R T . Argent. I 1 8 0 p. 1 4 4 , 1 5 renuntiando . . . exceptionibus . . . vel iure -i vel c a n o n i c o competentibus (CHART. Stir. ILL 34 p.40,20. saepe). H E I N R . L E T T , chron. 1 0 , 1 5 p. 4 6 , 1 2 in -bus causis, quod nos dicimus in iure seculari. S A L I M B . chron. p . 6 2 , 2 8 in

42

Mittellateinisches Wörterbuch II

CIVILITAS

658

utroque iure peritus, tam ecclesiastico quam -i. al. de iure Romano (cf. G. Köbler, op. cit.p.91) : C H A R T . Carinth. I 417 p.308,17 (a. 1207) cum in iure -i habeatur expressum eqs. R Y C C A R D . chron. a. 1224 p. H4 a ,36 magistrum Roffridum 5 . . ., -is scientie professorem. C O N S T . II 196,27. al. c secundum ius publicum constitutus — nach öffentlichem Recht verhängt: C H A R T , serin. Col. B 420 (a. 1240) morte naturali vel -i . . . mori. II subst.: A masc.: 1 homo urbanus - ein Gebildeter : 10 A L B E R T . M. eth. 4,2,1 p. 295^,43 significai (se. àaxEto33 quod -a vestimenta portabunt. al. in imag.: tantos eludo sermone triumphos. DIPL. Otton. I. 156 quoniam H R O T S V . Gong. 515 diu -ae reserantur voeibus aures (item terra ipsa inperii nostri ditione -itur. W A L T H . S P I R . Christoph. de surdo: G E R H . A U G U S T . [ ? ] Udalr. II 9). W A L T H . S P I R . II 1,126 omnia sub gemino -ens dialectica puncto. CARM. Bur. B 10,13 ut in uno -am plura. al. ß geom.: ANON. geom. I 65 Christoph. II 1,15 nuda mihi -as tribuit psalmodia mammas, ß de litteris sim. (cf. Bresslau, Urkundenlehre. I. p. 6¡sqq. 4,31 quot agripennos -at campus. R A D O L F . epist. 3 p. 520,17 II. p.58ysqq.) : O T T O F R I S I N G . gest. 2,49 p. 156,31 l i t t e r a s quantum ambientibus -itur lineis. Ps. BOETH. geom. 238 (ed. quasdam sigillo . . . -as ( C H A R T . Bern. II 281 p.304,36. v. et M. Folkerts. 1970). al. y rnus.: ANON. I mus. Coussevol. I. p.736,34). C H A R T . Berg. Magd. 77 p. 57,5 d i c t a . . . maker p.297 a ultima diapason in se -ens omnes alias. b 8 philos.: A L B E R T . M . metaph. 1,5,8 p.79,56 (ed. B. Geyer. 70 testium . . . sigillo nostro -a ( C H A R T . Stir. IV 83 p. 53,39). latius: A concretus - erstarrt: W A N D A L B . mens. 77 terras i960. 1964) in i n t e l l e c t u materiae -itur esse formae in ea brumali frigore -as. ß impeditus, non apertus - verwickelt, secundum incohationem (7,1,10 p. 333,64). g determinare undeutlich: E R M E N R . ad Grim. 10 p.544,32 questio nodosa p.207 a ,i0

44

Mittellateiniscbes Wörterbuch II

p.207 a ,22

[Pape]

691

CLAUDO -

vel -a. C O N R . M U R . summ. p. 92,6 (ed. W . Kronbichler. 1968) sermones -os . . . preceptor . . . elucidai, y coartatus - verengt: T R A C T , de caus. mul. 82 si os matrice forte -us est. 2 inclusus, circumclusus - eingeschlossen, umschlossen : a strictius: ALDH. virg. II 1599 mei . . . cerarum machina -um. A R I B O F R I S I N G . mus. p.38 aerem liberum nullis circumstantiis -um. O T T O F R I S I N G . gest. 1,69 p.97,35 Castrum. Danubii fluminis ambitu -um. al. de incluso: V I T A Bertini 5 (MGMer. V I I p.i8o,29) te . . . biennium -um commorari. b latius : a circumsaeptus — umzäunt, eingefriedet : LEX Sal. Merov. 34,1 (cod. A 3.4) si quis . . ., unde labor -a est, ójpo 1 5 magister 35 . . ., qui. . . dialecticam -is suis in voce legebat eqs. 62 p.303,2 parvulo -o iam fere septenni. al. CARM. Bur. B 129,1,1 exul ego -us . . . litterarum studiis vellem insudare, nisi eqs. 142,2,2. 3übst, fem.: tonsura - Tonsur {cf. ital. chierica): S A L I M B . chron. p. 102,15 multi fratres layci -as portabant. p. 40 290,6 papa . . . Francisco et sociis suis . . . -as fecit eqs. p. 321,24 loquebatur Latinis verbis, cum -am non haberet. p. 326,37.43. *clerocinium, -i n. ordo, munus clericorum - geistlicher Stand, geistliches Amt: VITA Gaug. 16 (ASBoll. Aug. II 4 5 p.679 B ; s. XI. 1 ) si filius . . . normam -i dignae conversationis usibus coaequaret. *cleroclnor, -ari. munere clerici fungi - den Pflichten eines Geistlichen obliegen: VITA Gaug. 14 (ASBoll. Aug. 1 II p.678 c ; s. XI. ) ne ab incepto desisterei, sed magis de die 50 in diem proficiens -ari cum omni devotione satageret, monefecit. eteronomia (che-), -ae/. (xXijpovofita) hereditas - Erbe {cf. L I U T P R . antap. 2,14 xXipovofieEav, clironomian, id esthereditatem): GESTA Camer. 1,89 p.434,2 cleros eolice, latia- 55 liter sors dicitur, hinc -a hereditas, cleronomus heres; inde clerici nuneupantur eqs. (cf. Isid. eccl. off. 2,1,1). in imag. : I O H . V I I I . epist. B 24,2 quatinus . . . annosam tibi memorie -am (che- A) . . . adquiras. cleronomus, -im. (xXrjpovójioi;) 1 heres-Erbe: v.l. 60 56. 2 clericus - Geistlicher : A B B O S A N G E R M . bell, praef. p. 78,6 tertius biblus -os (gloss. : clericos eqs.) . . . decentissime omat. 3,22 -e (gloss, cod. S p.122: clerice; cf. 3,110 Domini . . . hqres), Codrus maneas unaque disertus. R A T H E R . epist. 16 p.99,25 cuius (Athanasii) . . . dicta Veronenses -i nolunt 65 cantare. •clerotes subst. (>cXY)p(i3TY^) qui regnum sortitione H I N C M . o r d . p a l . 1 6 p a l a t i i . A N D R . S T R Ü M . A r i a l d . 1 9 p . 1 0 6 3 , nanetus est - erlöster König: A L B E R T . M. pol. 2,3m p. I28b,6 22 omnis -us tam maioris quam minoris ordinis. E P I S T . Hann. si autem aliquis non sit sibi sufficiens in omnibus, tunc non 19 p.43,30 archiepiscopi, episcopi, immo -us SaxonicQ regiorex, sed vocatur -es, quasi qui forte et casu fortuito venit ad 70 nis, CHART, eccl. Erf. 392 p.232,35 dicti -us . . . supplicarunt. e regnum eqs. (cf. 2,io p. 189^,31 sortiales, qui xX7]pOToa [p. I2j3a,l8 xXy]p6)Ta?] dicuntur graece. al.). [Stofz]

719

1. CLERUS -

saepe. de synodo ut vid.: S A L O M . I I . epist. 30 p.415,30 coniuges . . . ad nos evocari fecimus et, prout -i iudicium . . . dictavit, separari praecepimus. c spectat ad (omnes) ecclesiasticos episcopo (abbatissae : 1.12) subditos: A L D H . virg. I 58 p.317,24 ecclesiasticorum sub dicione pontificali in -o degentium. B E D A hist. eccl. 3,29 p. 196,13 presbyterum . . . de -o Deusdedit episcopi. 4,25 p. 270,23 episcopus cum -o et abbas . . . cum monachis. 5,20 p. 332,6 a pueritia in -o . . . episcopi . . . eruditus. H U G E B . Wynneb. 13 p. 116,21 episcopus . . . cum suo -o (CONC. Karol. 39° p.460",36 -urn suum . . . instruere. CHART. Westph. ILL add. 63 p. 56,2 Oda abbatissa cum -o suo contradicente. saepe). CONC. Karol. 22°,3 quamvis . . . -um sibi commissum diligat pastor ecclesiae. FORM. imp. 12 praesuli. . . una cum -o et populo sibi subiecto. R U O T G . Brun. 43 p.45,18 suos omnes, -urn populumque, . . . admonuit antistes. saepe. 2 spec.: a de canonicis: C O N C . Karol. 39 A ,ll8 numerosam -i congregationem. S T E P H . COL. Maurin. 11 (7) p. 685,57 ecclesiae . . . Dei genitricis . . . senatorius -us. GERB, epist. 207 (ed. F. Weigle. 1966) -us . . . beati Martini. E P I S T . Meginh. 37 p. 235,21 Babenbergensis -us. A D A M gest. 2,47 -o . . . benivolus archiepiscopus, quibus (inde V I T A Meinw. 18 canonicis eqs.) . . . cortem . . . optulit. al. b de monachis: F O R M . imp. 29 p.308,42 abbas . . . una cum -o sibi commisso. R U O T G . Brun. 13 -us ex monasteriis convenit. v. et p. 718,28.34. c clerici saeculares q. d. - Weltgeistlichkeit : M I L O carm. app. 2,9,2 (c.930) doctor . . . tarn -i quam m o n a c h o r u m (GERB, epist. 199 [ed. F . Weigle. 1966] a -i, m. et pauperum rapinis. E K K E H . I V . carm. var. I 13,5 quem -us sequitur, m. vis comitatur. al. v. et I.7). d inferioris gradus clerici - niedere Geistlichkeit: F O R M . Senon. I I 9 p.216,4 ™ conspectu s a c e r d o t u m et -i (FORM. imp. 35 p.313,37 sacerdotes . . . et -um ecclesie nostre. WETT. Gall. 36 episcopus . . . advenit cum sacerdotibus et -o. E P I S T . Hann. 1 p. 16,29. N I V A R D . Ysengr. 1,761. al.). B latius: 1 de compluribus hominibus ordini ecclesiastico adnumerandis: T H I E T M . chron. 6,77 queritur Walterdus, quod aecclesias et -um ('Geistliche") non benedixit ( c f . 7,25 p. 428,30 crisma et -um raro, tempia . . . libenter consecravit). A D A M gest. 3,27 p. 170,12 sollempnitates . . . celebrare . . . collecto ex singulis congregationibus maximo -i numero. 2 de multitudine quadam vel collegio i. q. turma (ecclesiasticorum) - Schar (von Geistlichen) : W I L L I B . Bonif. 8 p. 49,21 clericorum -o (coetu 4, choro 2C). C A P I T . reg. Franc. 293,52 in loco (-0 5.6) certo et religioso. DIPL. Otton. I. 372 p. 510,38 cunctum -um canonicorum . . . sanct? Bononiensis ^clesi?. E K K E H . I V . carm. Gali. 5,3 docet parvum -um {cf. A D A M gest. 1,18 p.25,12 Willericus . . . -um maximum collegit. HELM, chron. 39 p.78,8 papa . . . misit . . . ad circumiacentes regiones accersire numerosum -um, quatinus regem . . . honoratior exciperet). TRAD. Frising. 1404 -us . . . f r a t r u m inibi servientium (FUND. Hild. 3 p.943,8 principalis . . . f. -us). DIPL. Conr. III. 244 p.425,31 (ed. F. Hausmann. 1969) quosdam de eodem -o. 3 ordo, munus ecclesiasticorum - geistlicher Stand, geistliches Amt: E P I S T . var. I 33,9 quod nullus vi monachus fieri cogatur nec ad -um tondeatur. R A T H E R . epist. 16 p.81,13 si non . . . ad -um (sc. eligendi sunt bigami), quomodo ad sacerdotium? R A N G E R . Anselm. 4627 per . . . gradus primos -i promotus . . . tercius altaris stabat in officio. II ecclesiasticus, clericus - Geistlicher, Kleriker (cf. ThLL. III. p. 133g,59sqq., adde Isid. eccl. o f f . 2,1,1): A gener.: F O R M . Marculfi suppl. 5 p. 344,8 (ed. A. Uddholm. 1962) -um vel paginsium civitatis . . . peticio (cf. p. 344,16 consensu -um et plebium). P A S S . Praeiecti I 4 ut mos est -um (clericorum, -o vor. I.) multorum eqs. V I T A Lamb. Traiect. 7 (MGMer. V I p. 361,11) sacerdotes cum levitis, monachorum agmina et universi -i (clerici var. /.). 18 (ibid. p.371,9) -i (clerici var. L ; V I T A Elig. 2,36 -us) cum hymnis, populus cum lamentis eqs. ( C A R M . biblioth. 3,10,17 eclesiae fotor, -is populisque levamen. cf. T R A D . Frising. 10 p.37,16 praesente . . . agmine -um et popularium). T R A D . Frising. 51 p.80,14 -um ordo, qui . . . firmaverunt. C A P I T . reg. Franc. 33,23 -os, quos

CLIBANUS

5

io

15

20

25

30

55

40

45

50

SS

60

65

70

720

secum habent presbyteri. C O N C . Karol. 46 a ,I fratres et coepiscopi, sacerdotes et cuncti -i. C H R O N . Salem. 101 p. 103,20 cum exiguis -is venit. C H R O N . Noval. 5,40 cum suis -is . . . lumina fert Albericus. D O N I Z O Mathild. 1,1109 presbiteris, -is. L A N D . M E D I O L . hist. I I 40 p.37,32 -us (cod., clericus ed.) iste Nazarius. al. v. et p.713,53.56.71.714,2.34sq.7l6,35. 50.718,62. fort, add.: C H R O N . Pol. 16 p.39,19 (vs.) dives, pauper, miles, -us ( C A R M . Bur. B 196,5,2). B spec.: I clericus saecularis q. d. - Weltgeistlicher : D O N I Z O Mathild. 1,1153 prepositus . . . cum -is . . . duodenis . . .; abbas . . . cum m o n a c h i s ( G E R H O H . Antichr. 1,41 ad solos monachos, non etiam ad -os). 2 inferioris gradus clericus niederer Kleriker: V I T A Lamb. Traiect. 25 (MGMer. V I p. 380,1) accessit pontifex cum sacerdotes et levites et -is (clericis var. I.). 2. *clerus subst. (xXrjpo?) 1 de bestiola in apiariis habitante i. q. tinea - Wachsmotte (Gallerìa mellonella L. vel Achroea grisella F., cf. Wörterbuch der deutschen Tiernamen, Insekten, fase. 2.1964. p. 173) : A L B E R T . M. animal. 7, 1 1 9 generantur . . . vermes nocentes apibus . . . ; ex vermibus . . . generantur araneae . . . ; aranea autem illa arabice felydeoz (p.605",11 xXrjpoi;) vocatur eqs. 2 per errorem de morbo apium i. q. rigor alarum - Flügelstarre : A L B E R T . M. animal. 8,174 accidit autem infirmitas apibus, quam scalyròs (p. 626^,17 xXvjpo?; axXrjpói;, cTxXijpoi; var. I.) Graeci vocant, quod . . . apis . . . volare non potest eqs. Stotz •clessal v. *celfal. cles(s)ura v. clausura. *cleta (eli-, cly-, clinata, -da), -ae f . vel raro cletis, -is/. (gall.* cleta; cf.v. Wartburg, Frz. etym. Wb. I I. p.776) 1 machina - Gerüst: LEX Ribv. 80 coram testibus in quadruvio in clita (elida, inclinata sim. var. 1.; cf. G L O S S . I I 354,37 St.-S. inclida biscilbit) eum (occisum) levare debet. P A C T U S Alam. II 33 si quis . . . ingenuam de crimina . . . sisit et eam priserit et ipsam in clinata miserit eqs. 35 si in clinata (postea: in clita) misa non fuerit. ORD. iud. Dei app. II s p.718,11 fustes fortissimi cum -a fortissima ponantur desuper, de machina bellica: A N N A L . regni Franc, a.776 p.44,22 praeparaverunt . . . -das (cly- var. /.) ad debellandum . . . castellum. S A L I M B . chron. p. 14,30 mangana . . ., gattos et -as. 2 ftugurium — ? Schuppen: L E X Sal. Merov. 16,2 cod. A 1 (s. I X . I N - ) si quis casa, -em, salina incenderit eqs. 3 tergum manus - Handrücken: Ps. H I P P O C R . phleb. 159 ipsa vena liga in manu, in -da, ubi invenire potest, cf. *claia. *cleticus (eli-, -itus), -i m. (XXTITWÓI;) casus vocativus Vokativ: G L O S S , med. cod. Trev. p. 147,22 clititus i. vocativus. C A R M . var. I I I 16,22 deuteros inflexus rectum breviat cli-umque (gloss.: id est . . . vocativum. an adi.?). •eletta, -ae /. (theod. vet. kletta) lappa - Klette (Arctium L.) : H I L D E G . phys. 1,60 qui circa pectus dolet, . . . sunnewirbel aeeipiat et . . . maiorem -am. 1,98 herba, quae -a dicitur. cf. *cliton. cleucon v. glechon. cleveiermana v. 1. manna, eli v. clunis. •clibanicus, -a, -um. in clibano coctus - in der Brotform gebacken : G L O S S . I I I 153,21 St.-S. -us (-cius Isid. orig. 20,2,15) panis clanstella (213,30 -us clanstella). *clibanitivus, -a, -um. in clibano coctus - in der Brotform gebacken : D Y N A M I D . Hippocr. 1,7 focativus (sc.panis) . . . valde siccus est, quia in cineribus amittit humorem, -us vero in testo. clibanus (clyb-), -i m. (n. -um: 1.63^.721,2) (xXtßavo?) metr. c l y - : p . 7 2 1 , 1 3 . 1 sartago - Pfanne: G L O S S . I 515,8 St.-S. -um testa isin scartisarin. 2 caminus, fornax - Ofen (cf. G L O S S . I I I 213,4 St.-S. -us vel fornax ouan. IV 186,36 fornax -us i. chasmich. al.): a. proprie: oc gener. : A E T H I C U S I S T E R 106 p.79,27 huius mundi -i aut termae. E K K E H . I V . cas. 13 p.52,6 habere se . . . -um, qui uno calore ambobus illis panes coqueret in annum. C H R O N . reg. cont. I a. 1186 -um panibus coquendis replerunt. B R U N U S L O N G . Chirurg. 1,15 p. 113° ad solem vel ad cly-um desiccentur trochisci. al. ß iur. : D I P L . Heinr. III. 53 p.69,42 teloneum portarum . . . et unum -um in malBansa]

721

CLIBANUS - CLIENTELA

cello aliasque mansuras. HARIULF. chron. app. 7 p.307,6 sunt ibi -a x m , que reddunt unumquodque per annum x solidos et panes ecc. CHART. Bern. II 281 p.307,3 ius -i est, quod de unaquaque f u m a r i a n panes . . . furnarius accipere debet {cf. CHART. Lux. ILL 115 p. 118,3). alY techn.: 5 THEOPH. sched. 2,1 iste furnus dicitur -us operis. 2,2 -us refrigerii. 2,3 -us dilatandi et aequandi. IOH. sacerd. 2 in -o figulo repones feces. b a.per campar.: ABBO SANGERM. bell. 1, 133 -us ob humile quantum speculae sinuatus saeva per ora duit quamvis ignobile nomen. ALBERT. M. miner. 3,1,10 p. 10 73b,48 in fimo equi . . ., quod vocant equi -um. veget. 7,9 in -o laetaminis. al. ß in ìmag.: THIOFR. Willibr. II 2,188 o cly-um mentis quantus succenderat ignis. PETR. CAS. ( ?) chron. 3,72 p. 752,27 conceptam diu ambitionis flammam -us exturatus evomuit. CHRON. Reinh. a. 1193 p.551,7 indigencie 15 -o . . . decoctus. Y Meg.: HRABAN. univ. 14,25 p.4o6A -us . . . combustio sempiterna intelligitur . . . ; -us tribulatio vitae praesentis. cmeton.i. q. infernum- Hölle : CARM.adAgob. 5,3 (MGPoet. II p. 119) posco, ne pandant -i se fauces (clibalis effectus cod.). 3 truncus - Rumpf: ALBERT. M. ani- SO mal. 1,110 caput, Collum, -us et duo brachia eqs. 1,437 -us . . . in anteriori parte corporis existens dividitur in duas partes, hoc est in pectus et ventrem. ibid. al. (v. ind.). ALBERT. M.( ?) animal, quaest: 2,6 p. 112,36 in homine coxa coniungitur -o. clicirica v. glycyrrhiza. cliconum v. glechon. 25 clicus v. cyclus. *clida v. *cleta. cliden v. cnide. clidion (-drion), -i n. (xXeiStov) iugulum - Schlüsselbein: TRACT, de chirurg. 763 iugularla ossa sunt duo, que codrioni . . . iunguntur, et clidrion (didrion codd.) apud Grecos vocatur. 30 cllens, -entis m. script.: cri-: ANNAL. Mediol. a. 1164 (MGScript. X V I I I p.376,16). clye-: 1.56. al. form. gen. pi.: -tum: 1.53.56.63. al. -ium: /.37.40. al. I gener. : A famulus, servus - Diener, Knecht (cf. GLOSS. IV 345,29 St.-S. -i scalche, al.): CONC. Merov. p. 151,4 35 (a. 573) Esychius -s et humelis vester. WALAHFR. Gall. 2,21 -ium adminiculo equo superpositus. RATHER, prael. 1,26 p. 172 a mercenarius, -s sive commendatus cuilibet es? EPIST. Teg. I 104 ultra omnem vestr? subiectionis cl^ricum vel -em. VITA Serv. 32 p. 104,29 inter sublevantium manus -ium emo- 40 riens defecit. OTTO FRISING. chron. 2,17 p. 87,24 uno tantum comitatus -e (servuli Oros. hist. 2,10,10) in Persas rediit rex. CARM. Bur. B 60,16,2 o Cypris alma, conspice tue -em opere. saepe. v. et p. yog, 41. B comes, socius - Gefährte, Genosse {cf. GLOSS. ILL 313,50 St.-S. -s vel clientulus gnoz) : ALDH. epist. 5 45 p. 489,7 sodalitatis fraternae -s altique municipatus municeps. EGBERT, fee. rat. 1,740 isti, doctor, avi (sc. struthioni) stultum compone -em. CARM. pro schola Wirz. 242 numquam cedentes cum tu fugiendo -es . . . pereas. COSMAS chron. 3,55 -s et individuus comes . . . sancti Wencezlai. per compar. : 50 LAMB. mus. quadr. p.279 S a quibus (modis) alii sex quasi -es . . . exoriuntür. C discipulus, sectator - Schüler, Jünger, Anhänger: WILLIB. Bonif. 6 p.27,28 -tum. . . stipatus caterva et fratrum circumseptus agmine. WETT. Gall. 6 p. 260,36 athleta Christi cum -bus sibi alumnis. EKKEH. IV. pict. Mog. 55 841 Dominus, conviva cly-tum. COSMAS chron. 2,33 proceres quotquot erant sui (sc. praesulis) -es. II spec. : Apubi. : 1 serviens, vasallus - Dienst-, Lehnsmann {cf. GLOSS. ILL 663,1 St.-S. -s dienistman) : a in univ. : ALBERT. METT. div. temp. 2,2 p. 710,20 convocatis -bus suis. 60 DIPL. Heinr. III. 92 cuidam -i nostro . . . predium . . . in proprium dedimus. DIPL. Conr. II. 140 (spur.) iusticia . . . -tum. DIPL. Heinr. IV. 378 excipientes de hac . . . donatione -es nostros. TRAD. Teg. 143 pr^dictus -s {syn. nobilis homo). CHART, archiep. Magd. 193 p. 250,12 militibus, 65 ministerialibus, -bus omnibusque maioribus et minoribus . . . saluterà. CHART. Babenb. 404 p.251,24 suis militibus, -bus, civibus seu aliis in ipsorum (comitum) iurisdictione positis. CHART. Stir. IV 518 p.312,44 testes: ministeriales, . . . milites, . . . -es, . . . cives. saepe. b ministerialis - Ministeriale: 70 ORTL. chron. 1,9 p.48,17 homines, quos appellamus -es sive ministeriales. VITA Gebeh. Const. 1,20 constituit (episcopus) 46 Mittellateinisches Wörterbuch II

722

. . . alios -es, qui equitando deservirent. c officialis - Amtsträger: PAX Valenc. p. 607s,34 -s camporum, dictus messiers. p.6o9l>,34 duobus -bus pacis. CHART. Heinr. Leon. 71 per proprium -em suum . . . transmisit dux praedium. 2 familiaris, assecla - Gefolgsmann : WAND ALB. Goar. 1,9 duo . . . -es (legatari VITA Goar. 3) episcopi. STEPH. LEOD. vita Lamb. 9 (MGMer. VI p. 389,4) pontificis -es et cognati, qui erant prosapia nobilissimi et rebus ditissimi. OTTO FRISING. chron. 6,33 p. 300,22 Petrus Ungarorum rex a quodam -e suo Andrea nomine . . . regno privatur. NICOL. BIBER, carm. 1084 (ed. Th. Fischer. 1870) mane recedentes simul ipse (tyrannus) suique -es asportaverunt, per vim quidquid rapuerunt. al. 3 subditus - Untertan: OTTO FRISING. gest. 2,40 quis a proprio -e has suo principi . . . necti crederet insidias ? 4 maneipium, homo proprius - Höriger, Eigenmann : CHART. Argent. I 62 (a. 1097) cum omnibus appendieiis, -bus ac mancipiis, agris eqs. TRAD. Teg. 249 resignavit . . . nobis . . . Altman . . . quoddam maneipium, quod beneficiali iure a nobis h a b e b a t , . . . nosque eundem -em . . . delegavimus ad altare. STATUT, ord. Teut. p.39,18 vetera (sc. vestimenta) restituant . . . -bus et pauperibus distribuenda. al. B milit. : 1 miles gregarius - Kriegsknecht {cf. GLOSS. I I I 354,40 St.-S. -s sgilknet): ALDH. virg. I 13 p.241,22 nefandae militiae tarn calones et -es. CHRON. Pol. 43 p. 113,10 arma nulla, -es pauci, hostes in ianuis. GISLEB. MONT. chron. 217 p.301,13 cum . . . Castrum . . . militibus multis et -bus ad defensionem . . . munivisset. STATUT, ord. Teut. p. 46,21 que ad miliciam pertinent in equis, armis, -bus. al. 2 eques iunior - Knappe : IUSTIN. Lippifl. 70 bellandi. . . -s visitat omne genus. C iur. i. qui notarium accedit - Auftraggeber des Notars, 'Klient': CHART. Tirol. 1104 (a. 1239) in presentia . . . fratris infrascripti -is (cf. ind.). fort, add.: CONR. MUR. summ, p.37,7 (ed. W. Kronbichler. 1968) -s seu clientulus, tutor, curator, procurator eqs. •clientalis, -e. servilis - knechtisch: EPIST. Wisig. 17 -i (clientuli var. I.) audatia praesumentes. •clientarius, -i m. servus - Knecht: OLIV. hist. reg. 9 p. 92,27 exceptis -is, qui camelos et asinos . . . minabant. clientela (-11-), -ae f. (n. -um: l.50sq.) I de hominibus : A gener. : 1 famuli, servi — Dienerschaft, Gesinde {cf. GLOSS. II 11,20 St.-S. -IIa gidiginu. III 184,20 -a knetheit. 364,41 -a ingesinda. 716,6 familia vel -a hiesche): ALDH. virg. I 35 p. 279,19 tribunus . . . cum . . . omni familia ac bernacula -a. WIGAND. Waldg. 35 cum omni -a sua. THOM. SPALAT. hist. (MGScript. X X I X p. 584,10) habuit . . . militem unum et unum notarium, -am (chen- ed.) bonam. al. 2 socii, amici - Genossen, Freunde: ALDH. epist. 5 p. 489,13 te exulem . . . priscam paterni visitantem -am ruris. 3 communitas- Gemeinschaft: HUGEB. Wynneb. 2 p. 107,15 fratrum sororumque suorum -elio contempnens {sim. Willib.2 p.89,28. 3 p.91,26 -elio). Jispec.: 1 pubi.: a ministeriales - Ministerialität: CHART. Steph. Wirz. 114 p. 120,17 (a. 1136) asserebant se progenitos esse ex meliore et magis honorabili -a ducis. b comitatus - Gefolge: DESID. CAS. dial. 1,13 p. 1125,31 omni cum -a domum . . . repedare coepit magister militum. ANNAL. Rod. a. 1129 p. 708,29 -ae cuiusdam episcopi associatus. RAHEW. gest. 4,37 p. 280,27 milites de regia -a. al. C familia, maneipia, homines proprii Hintersassen, Hörige, Eigenleute: MIRAC. Remacli 2,10 quidam clericus multiplici sua -a nobis promptulus. FUND. Brunw. 34 p. 140,26 ex . . . numerosa familiarium -a. CHART. episc. Halb. 146 p. 112,22 tradens . . . unum de -a sua ministrum . . . cum feodo ipsius. WIBALD. epist. 150 p. 235,16 inter. . . viros . . . genere, -a et opibus potentes. CHART. Bund. 319 p. 234,22 extra -am claustri. al. 2 canon, i. q. uxor Gattin: COLUMB. epist. 1 p. 159,6 adulterium absconsum, tarnen - dico cum -elis (cleantillis var. I.) - adulterium (v. notam ed.). II de rebus incorporeis : A amicitia, commercium — Freundschaft, Gemeinschaft {cf. GLOSS. I 67,38 St.-S. -11a contubernium): ALDH. ad Acirc. IUT- domino . . . mihi . . . s p i r i t a l i s -ae (-lie var. I.) catenis conexo (WALAHFR. Gall. [BansaJ

723

CLIENTELA -

astrolab. ig414- quomodo orbis in septena partitus sit -ta.

1 , 2 5 p . 3 0 4 , 2 . al.). G E R B , e p i s t . 1 6 3 ( e d . F . W e i g l e . 1 9 6 6 ) n o n discedere a - a et Consilio patris. ADAM gest. 3,78 p. 2 2 5 , 1 4

quorum (legatorum) -am et contubernium . . . coluit. al. adde: GERB, epist. 210 (ed. F. Weigle. 1966) vestr? . . . et disposition! me . . . committo. B dominium - Herrschaft:

724

CLIMACUS

C O N S T A N T . A F R I C . t h e o r . p r a e f . i a r i n i v . - e . . ., i d e s t i n

quarta parte mundi. LAMB. LEOD. Matth. I 1002 (gloss.) 5

s u n t . . . v i i h a b i t a b i l i a -ta. F R I D . I I . IMP. art. v e n . 1 p . 3 8 , 1 9

de quolibet modo anserum . . . per totam hiemem habentur plures in sexto et septimo -e. ALBERT. M. cael. 2,1,6 p. 120,38 (ed. P. Hoßfeld. 1971) longitudo... -um distenditur ab oriente Wirnt. 8 nolens . . . inique subdi -e aut potestati. al. in re in occidentem in toto hemisphaerio habitabilis superioris. feodalì: ALBERT. M E T T . div. t e m p . 1,2 in - a m L i u t g a r d ? se saepe. B latius: 1 plaga caeli — Weltgegend, Himmelsdevoverant. 2,13. C servitium - Dienst: WALTH. SPIR. a in univ.: ALDH. epist. 3 p.480,5 contra . . . Christoph. II 2,132 ut . . . se . . . -ae talis dignetur honore. 10 richtung: flabra e -e . . . septentrionali emergentia. WALAHFR. ( ?) carm. W O L F H E R . G o d e h . 1 9 p . 1 7 4 , 3 8 a b b a t e m . . ., c u i m e . . . i n 50,2,11 bis binis . . . litterulis quadrum signo per clymata obediendi -am devovi. v. etp. 709,42. D oboedientia - Untermundum. WOLFHARD. Waldb. 2,4 (3) ut ex tetraformi tänigkeit: GLOSS. I I 749,3 S t . - S . -s u n t e r t a n i . mundi -e . . . coirent fidelium turmae (EPIST. Mog. 15 p. clientellum v. clientela. •clientellus (-elus), -i m. servus, famulus - Knecht, 15 341,14 nulli dubium . . . per quatuor angulos ecclesiae quatuor -ta m . . . . designari). LAMB. LEOD. M a t t h . I 972 c u m . . . per Diener: ALCUIN. epist.3i tìt - Aedilbercto . . . Alchuini,vestrae occidui veheremur -is axem. CHRON. Reinh. a. 1205 p. 569,37 -us caritatis, . . . salutem. 67tìt- humilis -us (-elus a. corr. A 2). nisi . . . in quatuor -bus muros effodiant. ALEX. MIN. apoc. 121 p. 176,9 hunc puerulum . . ., parvitatis meae clientulum 4 p.60,8 per quatuor orbis -ta. saepe. b c. colore quodam (-um T*). 20 i. q. latus, pars - Seite: ACBRANN. carm. 22 (ed. H. Hagen, clienterla v. lienteria. Carm. ined. 1877. p. 143; s. IX.) unus, qui quater appositus clientia, -ae /. clientela - Dienerschaft, Gefolge: V I T A subterque superque-taperstatuetquattuor essenovem. WOLFEuchar. 9 (MGMer. VII p.50) -a addita . . . tutiori eum HARD. Waldb. 1,22 (18) exinanito... emortuilateris ei-edextro. fort, hue (episcopum) loco . . . tradidit custodiendum. NIVARD. Ysengr. 2,524 abeuntibus . . . quattuor ad prati -ta pertinet: G L O S S . I 2 3 6 , 3 7 S t . - S . - a s ( c r i - c) t r u z z i . 2 regio, fines - Gegend, Gebiet: a in univ.: *cliento, -are. refi. i. q. se locare - sich verdingen: 25 limes eris. A L D H . v i r g . I I 2 7 4 1 L u c i f e r . . . d e s e r t o - e ( c l y - SS2 ; c f . G L O S S . RUODLIEB I 65 secum volvebat, se sicubi vile -et. II 23,15 St.-S. -e parte vel halbun) caeli . . . Tartara farsit. clientula, -ae f. ancilla, mercennaria - Magd, TaglöhTHEODULF. c a r m . 23,5 aetheria . . . c l i m m a t a . WALAHFR. nerin: MIRAC. Adalb. Wirz. 15 p.74,18 mulier genere et rebus carm. 6,17 balsama, narcissum mundi per -ta quaerens. NLpertenuis, . . . dum ad instar -arum pro questu anxie laborat 30 COL. I. epist. 53 p. 346,6 qualiter . . . capitula obtrectationum cottidiano eqs. . . . per totum pene occidentale -a disseminaverint. RATHER. clientulus, -i m. script, cri-: I.57. coni. 1 p. 523A ad ilium, cui de tota -is nostri est cogitandum 1 gener.: a famulus, servus - Diener, Knecht: FORM. monarchia. DIPL. Otton. III. 237 p.655,5 ut potestatem habeMorb. 8 ego ultimus -us et servus vester. VITA Goar. 7 p. ant per tocius regni nostri -ta . . . exercendi negocia. EPITAPH. 418,19 Christus, filius Dei, . . . fac mecum quamvis indigno, tarnen -o (diane- vor. I.) tuo misericordiam tuam. CAPIT. 35 var. II 1,37 -ta cosmi. EKKEH. IV. bened. I 14,42 omnia . . . orbis clymmata. ALBERT. M. veget. 1,142 illze plantae sunt reg. Franc. 30 Paulo diacono, familiari -o nostro. THEOD. rarae in nostris -bus. saepe. per -ta i. q. ubique - überall: T H E O L . C o n r . 5 p . 2 I 8 A , 4 c o n v o c a t a d o m e s t i c o r u m et - o r u m . G E R H . A U G U S T . U d a l r . I 2 3 p . 4 0 9 , 1 1 q u i (Christìani) ex multitudine. ABSAL. serm. 22 p. 136® si . . . mandaret tibi semet ipsis per -ta cadere festinant. GUIDO ARET. form. 9 Hippocrates . . . per -um suum abstinere a vino. VITA Virg. Salisb. II 6 p.9I b ,2 milites . . . -um quendam auditu carentem .40 p. io7 b (vs.) ut nomen loca sic mutat octavus per -ta numquam. b c. colore quodam: a caelum - Himmel: CARM. currus moderatorem . . . ducebant. saepe. b socius, amicus biblioth. 5,11 tu . . . circuiens coeli sic undique gyrum nexisti Genosse, Freund: CLAUD. T A U R . epist. 6 p.600,27 n o n . . . mediam convexo -e terram. CARM. Bur. B 122,l b ,9 nubes renisus sum voluntati tuae . . ., studiosissimae -ae, ut eqs. tristis denigratum, suo -a desolatum sole nostrum operit. de GOD ESC. SAXO carm. I 6,4,2 scis, superne -e, hie diu me exulare. al. v. et p. 721,45. 2 spec. : a pubi. : ctserviens,va- 45 sede beatorum: CARM. de Mart. 5,31 (NArch. 11. 1886. p. 466; cod. s. XI.EX-) obvia concurrunt . . . agmina -is alti, ß sallus, assecla - Dienst-, Lehns-, Gefolgsmann: DONAT. aer - Luftraum: A E T H I C U S I S T E R 82 p . 6 4 , 7 i n h ä m o c a p i e t Ermenl. 6 (MGMer. V p.694,19; s. IX. in -) Arnaldum iuxta Alexander mare, in iaculo suffodiet climma. y orbis terradignitatem saeculi praedivitem, -orum stipatum cuneo. rum. - Erdkreis: CARM. de Mart. 5,2 (NArch. 11. 1886. p. W A L T H . M A R C H T . hist. 59 milites, -i p a l a t i n i c o m i t i s . C H A R T . Turic. 503 universis ministerialibus, offitialibus, -is, servis, 50 465) Ambrosius, sacra cuius pagina vel flores sermonum -e (gloss.: orbis) vernant. 8 arvum - Flur: CARM. Bur. B militibus atque hominibus nostris. ß homo proprius 170,2,4 cernitur virgo similis aurore irriganti -ta matutino Eigenmann: HERBORD. Ott. 2,38 p.745,1 incolae tenues rore. 3 de tempore i. q. cardo, momentum-(Zeit-)Abschnitt, illorum se fuisse -os, qui . . . interfecti erant . . ., asserebant. (Zeit-)Punkt: WOLFHARD. Waldb. 1,9 (6) volvente temporum b milit. i. q. miles gregarius - Kriegsknecht : OLIV. hist. reg. 5 p. 87,1 Turcus . . . viginti de -is christianorum per muri 55 - e ( V I T A W i l l i b . p . 1 7 , 3 3 ) . M 7 ( 1 5 ) o p p o r t u n o t e m p o r i s - e . II mensura. quaedam agri - ein Feldmaß : ANON. geom. I fastigium admisit. ANNAL. Ianuens. IVp.27,loservientes sive 4,1 mensurarum appellationes . . .: pertica . . ., -a. GERB. cri-os cum armis. c iur. i. cuius causam advocatus seu progeom. 3,1 actus minimus, -a, porca. 3,13 -a . . . habet in longo curator gerit — ein (vor Gericht) Vertretener, 'Klient': et in lato pedes XL. CHRON. Erf. mod. II a. 1274 p.268,6 q u o d . . . prestent iura2. clima v. climax. mentum advocati, quod . . . omni ope, quod . . . iustum est, 60 *climacion (-tion) n. (xXtfiaxiov) de antidoto ex partisuis -is inferent. cf.p.722,2gsqq. bus gradatim variatis composito i. q. 'scalai - 'Leiter' (cf . p. *clientus, -i m. servus, diseipulus - Knecht, Jünger : 723,11 ) : ANTIDOT. Augiens. p. 54,7 antidotum thiriacum-tion. ANGILB. carm. 18,10 (MGPoet. I p.419) o pietas, Bernowino climactericum, -i n. (xXt(/.m)pixó(;) tempus transitus o praecurre -o. Bansa 1. clima,-atis n. (xXijjta) script.: clam-: A E T H I C U S 65 (periculosum) - (gefahrvolle) Übergangszeit, 'Stufenzeit' : W I D U K . g e s t . 1 , 8 p . 8,3 s u b - a R o m a n o r u m . . . d e g e n s . V I T A

I S T E R 82 p . 6 3 , 2 3 ( c o d . B ) c l a m m a .

clym-:p.724,12.36.

al.

-mm(a): 1.66^.724,36.48. al. I circulus latitudinis (caeli vel terrae) - Breitenstreifen (am Himmel oder auf der Erde), Breite: A strictius: BEDA temp. rat. 31,4 omnes dies diversae longitudinis pro ratione -um disparium sunt. LIUTPR. antap. 1,11 p.9,32 ceterae . . ., quae sunt sub eodem -e, nationes. GERB.(?)

EUGEN.

VULG.

syll. 24,13 spatium,

quo

sol d e

uno

signo

ryJens in aliud transit, -um vocant, id est incertum rei profugium (cf. 24, u ; de fonte v. notam ed.). •climacus, -i m. (xXìfia!;) neuma trium tonorum 70 descendentium - Neume für drei absteigende Töne (cf. P. Wagner, Neumenkunde. 2igi2.p. 11g. al.) : FRUTOLF. ( ?) brev. 14 p. 102 (vs.) salicus, -us, torculus. [Dauser]

725

CLIMATION -

•cllmatlon v. *climacion. climatlda sim. v. clematis, climax, -acis /. (xXtfia?) nom. sg. -ma: I. 4. 1 proprie i. q. pars vehiculi scalae similis - ( Wagen-) Leiter : GLOSS. I I I

212,61

St.-S. scala

vel

-a

leittera.

371,33

-a

wagenleidera. al. 2 translate: a rhet. i. q. gradatio Steigerung: ALDH. ad Acirc. 4 p.74,16 cui (schemati) Graecorum grammatici -x (eie-, cly- var. I.) vocabulum indider u n t . RATHER, epist. 1 1 p . 6 6 , 4 - x . . . et p a r e n t h e s i s . THEOD.

AMORB. comm. p. 20,42 -x . .., hoc est scala sive gradacio. de serie rationum: RATHER, conci, tit. (PL 136,353A) conclusio deliberativa . . . sive -x. bpharm, de antidoto expartibus gradatim variatis composito i. q. 'scalae3 — 'Leiter' (de re v. C. H. Moore, ArchLatLex. 10. 1898. p.258) : ANTIDOT. Bamb. 36 dicitur . . . hec confectio -x. ANTIDOT. Berolin. 39 antidotum -x ad sthomaco frigido. *climbus, -i m. (cf. theod. vet. chlimban) Collis Hügel: CHART. Turic. 954 p.39,15 (a. 1255) -um et quicquid infra -um . . . est conclusum (p. 39,20 extra ipsum -um), climentia sim. v. clem-. *climia v. cadmia, c l i m m a v. 1. clima, climolea v. cimolia. ?*clinachium, -i n. (orig. inc., ni cohaeret c. xXtv»]) ?lectu(lu)s

-

?(kleines)

Bett:

AETHICUS ISTER 98 p . 7 3 , 2 2

colata viscera -a passa (v. notam ed. p. CXVI). •clinata v. *cleta. *cli(n)cha, -ae f. (orig. inc.) mensura quaedam (annonae) - ein (Getreide-) Maß : CHART, ord. Teut. 34 (a. 1198) concedo...unamclichamfrumenti«?^. 128 p. 122,20clincham. *clinga, -ae f . (theod. vet. clinga) torrens, saltus Gießbach,

Schlucht:

CHART. W i r t . V I I I

2 7 3 2 p . 66,34 ( A -

1277) usque ad -am, que descendit ante forestum. clinicus (clen-), -a, -um. (xXtvixó?) aegritudine in ledo detentus, mancus - bettlägerig, verkrüppelt: 1 adi. : RUD. FULD. mirac. 11 p. 337,34 mulier . . ., quae erat . . . -a, portabatur. NOTKER. BALB. gest. 2,17 p. 82,4 quia esset uxor -a et ad propagandam prolem inhabilis. TRANSL. sang. Dom. in Aug. 33 tanto tempore -us iacens infirmus. MIRAC. Trud. 9 toto effecta est mulier corpore -a. HONOR. AUGUST, spec, p. 1030® se . . . brachio contorquendo factam clenicam dicit mulier. MIRAC. Adalb. Wirz. 18 mulier . . . clenica et omni corporis parte contracta. al. 2 subst. : a masc. (cf. GLOSS. I l l 383,57 St.-S. -us bedderiese. IV 114,2 -i Iidicharter) : WALAHFR. Gall. 2,13 in qua (lectica) -us decumbebat. b fem.: PETR. DAM. grat. praef. p. 17,30 (vs.) clenica procerum peperit, male foeda venustum. METELL. Quir. 21,1 (ed. P. Ch. Jacobsen. 1965) quedam contractis ad coxas -a plantis. al. •clinis, -is/, (cf. acclinis) neuma duorum tonorum descendentium - Neume für zwei absteigende Töne (cf. P. Wagner, Neumenkunde. 2igi2.p.ii8) : 1 de signo: FRUTOLF.( ?) brev. 14 p. 102 (vs.) cephalicus, -is, quilisma. IOH. AFFLIG. mus. 21,7 qualiter... irreguläres neumae errorem . . . genèrent in virgulis et -bus (cliv- Le) atque podatis, considerariperfacile est. EMO chron. p. 473,34 (epist.) excepta -e cornuta. 2 de tonis: IOH. AFFLIG. mus. 21,15 plerique . . . -em in prima syllaba . . . plus iusto deprimunt. clinopodium (-ion), -in. (XXIVOTOSSIOV) species calaminthae,fort. i. q. Calaminthaacinos (Clairv.) -Minzenart, viell. : Steinquendel (cf. O. Penzig, Flora Popolare Italiana. I. 1924. p.85) : DYASC. p. 58B -on frutex est sarmentosa duobus palmis ascendens de terra. ALPHITA II p.42,14 -on . . . nascitur in locis saxosis, folia habet similia serpillo. *clinsa, -ae/. (theod. vet. klingan) de nomine campanai i. q. sonora - Klingerin, 'Schnurre' : INSCR. Germ. XI ex 8 (c. s. XII. -) sit, dum -a sonat, turbo procul, hostis et ignis. •clinus, -a, -um. (cf. ital. vet. chino) inclinatus - geneigt: DONIZO Mathild. 1,1303 -um . . . ventre tenus caput ipsum torserat coluber. cliothedrum (-te-, -etr-), -i n. vel cliothedra (kl-, -it-, -tetr-), -ae /. (xXivoxa-9-éSpiov) sella plicatilis - Faltstuhl (cf. GLOSS. I l l 687,38 St.-S. clithedra veldistuol): ODILO SUESS. S e b . 26 - e t r o s e d e b a t . GESTA B e r e n g . 4 , 1 4 3

aureolo prQsul surgens -o. RICHER. REM. hist. 3,32 metropo46*

726

CLIPEUS

litanus . . . in -tedro resedit. VITA Bard. 7 p. 326,10 kliotetram regio decore praeparatam. al. Dauser *clipealìs, -e. formant scuti exhibens - schildförmig : CONR. M U R . s u m m . p . 1 6 7 , 1 7

(ed. W .

Kronbichler.

1968)

5 sigillis . . . imponunt formam . . . modo triangulam, modo -em, id est ad formam clipei. *clipearius (-pp-), -i m. scutorum faber vel mercator — Schildmacher oder -handler: CHART. Lub. III 3A p.6 a ,4 (a. 1243) Hartmannus clippearius. CHART. Rost. A I 1,78 p. 10 44 (ed. H. Thierfelder, Rostocker Stadtbuch. 1967) magistro Heinrico de Lubeke -o xxiv sol. ibid. al. in titulo libri: CONR. MUR. clip.414- unde -us dixit (de re v. et M. Prinet, 1 Mélanges F. Lot. 1925. p.659 ). *cIipeator (elyp-, -pp-), -oris m. scutorum faber vel 15 mercator - Schildmacher oder -handler: TRAD. Ratisb. 847 (a. 1149/52) H e n r i c u s - r (902.936). CHART. A r g e n t . I V 28,48

clipp-r Heinricus. al. CHART.Hamb. 563 testes: . . . Heinricus ely-r. CHART. Altenberg. 1021 de domo . . . sita in platea clipp-um. CHART, ord. Teut. (Thür.) 245. al. 20 *clipeatura (-pp-), -ae /. t. t. rei feodalis ('Heer• schildde re v. p.y28,isq.) : 1 vasalli evocati, exercitus feodalis

-

Lehnsaufgebot:

CHART.

Naumb.

239 p . 222,26

(a. 1160) ut hommes . . . Nuemburgensis ecclesie nulla véhicula . . . ad obsequium clippeature in expeditionem ministrent. 25 2 ordo feodalis - Lehnsordnung: COD. Lauresh. 143» p. 423,15 (c. 1107) militaris -ç, scilicet herescilt, integritas confusa atque in diversa distracta est et çcclesiç status . . . inminutus est. clipeo (elyp-, -pp-), -atum, -are. 1 protegere - schützen, 30 decken: ABBO SANGERM. bell. 1,219 bis binos tressisve viros -are (gloss. : contegere) valebant tentoria. 2 clipeo instruere - mit einem Schild ausrüsten: GUTOLF. hist. p.653,32 clippeantur milites. adì. clipeatus, -a, -um. clipeo instruetus — mit einem 35 Schild ausgerüstet: CHRON. Pol. 1,8 cum quatuor milibus -orum militum. subst. clipeatus, -i m. vir clipeo instruetus - mit einem Schild Ausgerüsteter : GESTA Halb. p. 109,23 -is igne fugatis. A L B E R T . M . a n i m . 2,3,32 p . 145,60 u n o i c t u p e r c u t i t u r

40 clypeus et cly-us. ibid. al. clipeolus (elyp-) vel -um, -i m. vel n. parvus clipeus kleiner Schild: LIUTPR. leg. 9 negotiatorum multitudo . . . cly-is tenuibus . . . dedecorata. clipeus, -i m. vel cllpeum, -i n. script.: elyp-: pas45

sim. c l e p - : / . 5 3 . p . 7 2 7 , 5 5 . adde GLOSS. I V 1 8 4 , 1 7 S t . - S . - p p - : passim. - p i u s : p.727,55. de genere: ERCHANB.

FRISING. ( ?) gramm. p. 75,2 -us et -um dieimus. de etymologia : GLOSS. IV 2315 St.-S. cleptes graece, fur latine, inde -us eqs. parma, scutum — Schild (cf. GLOSS. I 68,16 St.-S. -um 50 scirmuuafan. 69,16 -um chamfscilt. 633,59 scutum et -um seilt untauueri. II 717,5 -um hueulan. al.) : X proprie: A strictius: 1 milit.: a in univ.: CHRON. Fred. 4,90 p. 1 6 7 , 1 7 v e n i s u b c l e p e u m m e u m . NOTKER. B A L B . g e s t . 2 , 1 7

p.84,6 in -o nihil apparuit nisi ferrum. DIPL. Karoli III. 125 55

p . 2 0 1 , 1 2 d e n t u r . . . e q u u s . . ., - u s 1 c u m l a n c e a . WALTHA-

65

P o i . 3,8 p . 1 3 6 , 1 0 -i p e r f o r a n t u r . MATTH. PLATEAR. g l o s s ,

RIUS 668 triplicem. 1357 contus pergens onerat -um. LIUTPR. antap. 1,26 -os . . . micantes. 1,27 -is . . . cratibusque . . . operti muros adire (cf. ACTA imp. Winkelm. I 693 p. 548,21 vallum incedere sub grandi clippeo, non triangulo, sed quadrato). 60 WIDUK. gest. 3,46 p. 127,24 arrepto -o ac sacra lancea . . . fortissimi militis ac optimi imperatoris officium gerens Otto imperator. EKKEH. IV. bened. I 22,11 crucis forma clypei signantur. ANNAL. Pegav. p. 240,47 -um exquisitissima opera coelaturis ex auro et argento perfecte decoratum. CHRON. p.372® clypeorum pictores. MIRAC. Otton. Bamb. II 9 p. 919,19 -us auratis laminis et clavis affixis parieti appensus fuit. HEINR. LETT, chron. 23,7 p. 162,1 ad clypeorum gladiorumque ministeria cucurrimus. 28,5 p. 203,25 concussione 70 gladiorum cum clypeis. persaepe. v. et p. 709,68. in locut.: HELM, c h r o n . 69 p . 1 3 1 , 1 7 t e r r a m p a t r e s m e i . . .

gladio suo obtinuerunt.

in - o et

iron.: EKKEH. IV. cas. 58 p.217,6 [Gälte]

727

CLIPEUS -

clippei fascia (sc. diaconi stola), b de signo status militarise HELM, chron. 67 p. 125,28 quicumque voluisset fieri homo Etheleri, veniebat, ut acciperet in munere byrrum, clypeum (-um 2) vel equum. CHART, civ. Magd. 65 insignia militaria, clippea videlicet sive eciam sellas, . . . facere. STATUT, ord. Teut. p. 107,40 frater, qui vicem gerit magistri, -um et tunicam armorum . . . ferre non debet sicut magister. c usu symbolico:

ANNAL. F u l d . I I a . 8 8 2 p . 9 8 , 2 6 u t p a x e x

illorum parte . . . non dubitaretur, -um iuxta morem suum in sublime suspenderunt. p. 98,31 -um pacis deponunt (cf. J . Grimm, Deutsche Rechtsaltertümer. I. 1899. p.224). LIUTPR. antap. 1,22 cui Berengarius, ut promissionis suae fidem daret, credulitatis arrabonem -um portat. 2 usu vario: ARBEO Emm. 13 p.45,18 in qua domo clippeus parieti infixus erat. HERBORD. Ott. 3,6 p . 7 5 1 , 1 9 erat . . . illic -us . . ., quem contingere nulli mortalium liceret, eo quod esset illis nescio quid in hoc . . . paganae religionis auspicium eqs. WILH. CONG, chirurg. 1134 statuatur -us in terram et a superiori parte ponatur vestis eqs. B latius i. q. signum generis - Wappenschild : CONR. MTIE. clip. 16 rex Romanorum . . . aquilam nigre forme croceo -o fert. al. CHART. Hohenloh. 92 p. 59,9 quod uterque fratrum ducere debeat inperpetuum clypeum patris sui. II A in imag.: ALDH. virg. II 1 9 1 1 hanc Deus . . . eiementis dextrae -o protexit inermem. HUGEB. Wynneb. 7 p. 1 1 2 , 1 4 contra . . . Satane insidias scuto fidei, clippeo continentiae dimicabat. IOH. CANAP. Adalb. A 16 p.24,15 (ed. J. Karwasiriska. 1962) videntes, quia se monachum facere vellet, non bene relieto -o (clipp-, clypp- var. I.) fugam dederunt. THANGM. Bernw. 17 p.766,25 contra irrogatas sibi contumelias patientiae potius quam potentiae maluisse -o muniri. BERTH.(?) annal. a. 1075 p.278,17 non est defensionis clypeus praeter poenitentiam. CHART. Eichsf. 340 p. 194,11 dubiis casibus -o certitudinis obvenire. al. de advocatia regali (protectione ducali: I.42, ecclesiastica: I.43) : DIPL. Otton. I. 169 p.251,19 locum semper sub regi? tuitionis -o et potestate permansisse . . . repperimus. DIPL. Otton. II. 206 p.234,17 oportet imperialem excellenciam . . . a pravorum oppressionibus -o sue defensionis . . . premunire ecclesicis. DIPL. Conr. II. 85 bona ab . . . pravorum iacula clippeo nostra p r o t e c t i o n i s defensa (CHART. Babenb. 125 ecclesiarum iura -o p. nostre defensare. al.). CHART. Basil. A I 192 p. 292,20 sub ecclesiastici regiminis clypeo. al. fi per compar.: ALDH. ad Acirc. 81,4 (depane) nec tamen in medio -i stat ferreus umbo. THEGAN. Ludow. 8 quae (mensa) triformis est, in modum quasi tres clippei in unum coniuncti. in nom. anat.: ALBERT. M. animai. 1 , 1 1 1 pars superior capitis, quae vocatur coronale capitis, . . . etiam a nonnullis -us (ex Avic. can. 11,5,1,2) vel potius scutum cerebri vocatur. C alleg.: WALAHFR. carm. 22,6,2 in -is . . . tuis . . ., quae . . . sunt documenta patrum eqs. ALBERT. M. Iob 39,23 (ed. M. Weiss. 1904) clypeus, qui potentiam saecularem significat. III meton. et translate: A gener. : 1 tutor - Beschützer, 'Schirm':

AETHICUS ISTER 84 p . 6 5 , 2 6 A l e x a n d e r

clepius

praecelsior protegens totam Chaoniam. WALTH. SPIR. Christoph. II 6,35 ipse (Christus) . . . -us. ORD. coron. imp. 4 A ,2 sis (sc. Deus) ei . . . in protectione -us sempiternus. GUTOLF. hist. p. 649,38 Otacharus, . . . clyppeus ac terror Australium. al. 2 tutamen - Schutz: CHART. Merseb. 139 (a. 1197) ecclesia in quibusdam membris suis pacificis maximeque monachis ad tuitionem sui materiali non utitur -o: ALBERT. M. animal. 1,396 arteria sub vena submergitur, ideo ut sit . . . non pulsatilis -us pulsatili (1,577). B milit.: 1 scutatus, vasallus, miles - mit einem Schild Bewaffneter, Lehnsmann, Ritter: LEX Baiuv. 4,23 si quis liberum hostiii manu cincxerit, quod heriraita dicunt, id est cum XLII clyppeis. ANNAL. Pegav. a. 1 1 1 7 p. 253,34 praefecturam mille -is et D talentis praeditam . . . aeeepit. CHART. Heinr. Leon. 41 p.60,23 (interp. s. X I I I . ) expeditionem . . . ducis cum triginta tantum -is semel in anno. al. adde: COSMAS chron. 2,8 p.94,16 quot pictos habeam -os aut quid bello valeam. 2

728

CLITON

t. t. rei feodalis ('Heerschild', cf. H. Mitteis, Lehnrecht und Staatsgewalt. 1933. p. 437 sqq.465.600) : a vasalli evocati, exercitus feodalis - Lehnsaufgebot, -kontingent: COD. Lauresh. 125 p.394,17 (post 1066) quo numero etiam 5 beneficialis summa m i l i t a r i s -i, qui vulgo dicitur hereschilt, Laureshamensis ?cclesi? adtinens includitur eqs. (DIPL. Conr. III. 167 p.303^6 [ed. F. Hausmann. 1969] ne forte dignitas regalis abbati? militari -o, qui vulgo dicitur herschilt, subtracto diminuatur). vasallorum militiae officium

10

-

Vasallenpflicht

zur Heeresfolge

: CHRON. O t t e n b . p . 6 1 1 , 3 2

quo regni ac prineipum Consilio predictus locus ab expedicione regali ac Servitute sive h o s t i i i -o relaxatus sit et abstractus (DIPL. Otton. I. 453 p.614,14 [spur.]), b locus definitus in ordine feodali - bestimmter Platz in der Lehnsord15 nung: CONST. II 94 (a. 1223) quod nulli ecclesiarum prelato, qui insignia sua de manu imperiali non receperit seu qui non teneat clippeum, qui vulgariter dicitur herschilt, liceat possessiones ecclesiae . . . infeudare.

*clipifex (clyp-), -icis m. scutorum faber - Schildma20 eher: CHART. Lub. I 269 p . 2 5 i b , i (a. 1262) Thidericus clypifex acquisivit domum. *clipificus, -a, -um. ad scutorum fabros pertinens Schildmacher-:

25

30

35

•0

"45

50

55

60

65

70

CHART. L u b . I 269 p . 2 4 8 » , 3 0 (a. 1 2 6 2 ) i n

taberna -a. clippeus sim. z>. clipe-. clipsidra v. clepsydra, clirecus sim. v. cleric-, clis v. glis. d i s c o v. glisco. clismus, clister sim. v. clys-. •clisterella, - a e / , (normann. *cresterele, cf. G. Alessio, Archivio Storico Pugliese 16. 1963. p.ggsq.) falco tinnuncuius - Turmfalke (Cerchneis tinnunculus L.) : FRID. I I . IMP. art. ven. L p. 29,30 ille aves, que dicuntur besardi et -e. • d i t a v. *cleta. clitella (-eia), -ae f . 1 strictius de specie ephippiorum i. q. sella sagmaria receptaculis instructa — Saumsattel mit Lastkörben : 2l proverb.: EGBERT, fee. rat. 1 , 3 2 7 cur portant vituli -as propter asellos ? b in imag. : GISLEB. ELN. inc. 2,312 tristitiae dorsum clitelas decutit orsum. 2 latius: a de receptaculis ad portanda onera aptis: a corbis, sporta - Last-, Speisekorb : GLOSS. III 158,58 St.-S. -a meisichar. IV 199,28 -a corf. ß cistella, capsella - (Reliquien-) Kästchen (cf. GLOSS. III 315,28 St.-S. -a cistella meissa. al.) : SIGEBOTO Paulin. 40 p . 9 2 9 , 3 1 Paulinae . . . corpus . . . -is includunt. HERBORD. Ott. 2 , 2 4 p . 7 3 6 , 9 scrinia et -as et cappellani episcopi . . . portaveramus. 2,41 p. 746,3 q u o d - a s et scrinia serata viderunt. y pera, manticiz-Ranzen, Quersack: GLOSS. IV 237,1 St.-S. -a id est zasca. in imag.: AMARC. serm. 3,351 (ed. K. Manitius. 1969) pendentemque retro -am appendere nolunt. b de vehiculis i. q. basterna, currus - Sänfte, Wagen: GLOSS. III 717,18 St.-S. -a vel pilentum vel uasterna sambuch. clitellarius, -a, -um. 1 adi.: sagmarius, ad clitellas pertinens - zum Saumsattel gehörig : RICHER. R E M . hist. 3,8 datiirque eis -a sporta. 2 subst. masc.: sagmarius Saumtier : BENZO ad Heinr. 2 , 1 rex . . . direxit -os honustos praeciosarum pellium donis. . clithedra v. cliothedrum. *cliticus v. *cleticus. *clito, -onis m. (orig. inc., ni cohaeret c. KXEITÓ?) prineipis filius - Prinz: FLOR. WIG. chron. a. 1 0 1 7 ( M G Script. XIII p. 126,6) ex qua (Agatha) . . . -em Eadgarum suseepit Eadwardus. *cliton, -onis m. (theod. vet. kletto, cf. francog. vet. cleton) script.: cri-:p.729,2. clyr-: 1.72. 1 lappa - Große Klette (Arctium Lappa L., cf. Mar zeli, Wb. dt. Pflanzennam. /. p.3J4sqq.) : TRACT, de caus. mul. 55 ad mulierem, cui matrix in loco suo non est, . . . talem potionem . . . -e radix, cimino . . . cum vino bibat. 2 trifolium - ( Wiesen-) Klee ( Trifolium pratense L., cf. Fischer, Pflanzenkunde, p.287) : RECEPT. Sangall. I 1 8 8 unguentum basilicon; . . . ad caligines oculorum: . . . ambrosia, -one minuto, ibirico (aliter J . André, ALMA 23. 1953. p.113, sed cf. HILDEG. phys. 1 , 1 0 8 eie). GLOSS. III 5 5 2 , 1 8 St.-S. clyron eie. al. 3 melilotum - Echter Steinklee (Melilotus [Gatte]

729

CLITON -

officinalis Lam., cf. Marzell, op. cit. III. p.l23sqq.) : GLOSS. III 538,41 St.-S. criton trifolium mellilotum cle. cf. *cletta. •clitunculus, -i m. (*clito) principis filiolus - kleiner

CLOCCA

73°

presse de canali: 1.2.8.11; cf. GLOSS. II 263,43 St.-S. -a dola, al.): 1 proprie: ALDH. virg. I 35 p. 279,25 ubi -arum cuniculi putores stercorum ingesserunt. AETHICUS ISTER 88 si mare locustam protulerit, inter -as conputatur. CAPIT. reg. Prinz: FLOR. W I G . c h r o n . a. 1 0 1 7 ( M G S c r i p t . X I I I p . 125,53) 5 Franc. 105,3 deplateis vel -is (cocleis cod.) curandis... civitatis dedit consilium Edricus, ut -os Eadwardum et Eadmundum, eqs. DIPL. Otton. I. 145 p. 226,14 area . . . co^ret ab una parte regis Eadmundi filios, necaret. -a (p.226,23). LIUTPR. antap. 1,35 criptae civitatis, quas alio clitus v. clutus. cliva v. clivus. nomine -as dicunt. CHART, episc. Wirz. I 113 p. 96,14 -Q, qu? clivis, -is f. neuma binaria descendens - in zwei Noten dicitur rigol. CHRON. Erf. mod. I a. 1184 p. 193,4 plures in -am bzw. Tönen absteigende Neume (cf. P. Wagner, Neumenkunde. 2igi2. p.ll8sq.) : ANON. mus. Becker p. 160 epipho- 10 subtus latitantem ceciderunt (ANNAL. Meli. Cremif. a. 1184. al.). CHART, serin. Col. A II 1 p. 285,6 -e ductus, al. fort, nus, -is, quilisma . . . sunt non plures neumae repertae. add.: AETHICUS ISTER 32 p . 1 9 , 1 2 - a s s u b t u s m a r m o r e c o n clivius, -a, -um. perniciosus, funestus - verderblich, structas. ROSIN, def. p.318,4 lapidem rubeum . . ., qui intodbringend: AETHICUS ISTER 82 p . 6 3 , 2 7 a s s e c o l a A n t h i a e venitur . . . in -is veteribus. 2 a proverb, et sentent. : CON. . . acenace -o transverberat latera. clivosus, -a, -um. 1 adi.: a arduus, praeceps - steil, 15 VERS. Afrae 1 splendor solis, dum circa -as et lutulentas plateas funditur {cf. FORM. Augiens. C 1 p.364,31 astra Dei in abschüssig (cf. GLOSS. I I 526,61 S t . - S . -o h o h e m o . 6 7 7 , 4 -I palustribus et-is radiant locis). WOLFHARD. Waldb. 2,1 (prol.) tramitis üohaldero suohi. al.) : CARM. Aldh. 1,154 per devexa apes . . . -is . . . squalentibus insidere non recusant, v. et 1.21 ac lubrica -i ruris latera. LEO MARS, chron. 3,26 p.717,18 sq. b per compar.: WALAHFR. Gall. 2,17 p.325,12 de -a montis huius a s c e n s u s . . . erat -us (p.718,14). b in intervallo montium, in clivo inter montes situs — in Bergtälern, 20 corporis spiritum exhalavit {inde RATPERT. cas. 6 p. 11,4). c meton. i.q. stercus - Kot : EPIST. Agob. (MGEpist. V p. 231, am Hang zwischen Bergen gelegen: ALBERT. M. veget. 4,62 37 ; a. 833) quicumque -am commovet,... fetorem exalari facit. in locis -is montium, quia ad illa fit ab utroque latere clivi 3 translate i. q. sordes - Unflat: AETHICUS ISTER 58 p. 37,12 reverberatio solis. 2 subst. neutr. plur.: a loca acclivia qui . . . usque . . . Romam novam petiginem imperitamque vel declivia - unebenes Gelände: TRAD. Werd. 105 (a. 1064) B latrina, locus secessüs - Latrine, Abb vallis, 25 -am pullulaverunt. cum omnibus ad eum pertinentibus -is et planis. ort (hue spectare possunt etiam exempla supra aliata, e. g. convallis-Tal(senke) /GLOSS.II420,24 St.-S. -adietalaseigun. l.gsq.; cf. GLOSS. II 385,39 St.-S. -a feldganc. ILL 360,55 clivus (clyv-), -i m. (f. -a: l. 30) 1 latus montis, fasti-a et latrina swascamere. 412,42 gesuese. al.) : THIETM. gium - Berglehne, -hang (cf. GLOSS. I 410,8 St.-S. -um civichron. 4,72 e -a egressi sunt demones. GESTA Lob. 23 p. 326,51 tatis stechali dera puragi. III 270,53 -us habda lita. al.) : 30 domum -arum dormitorio coniunctam. CHART. Babenb. 232, TRAD. Frising. 495 (a.823) Freaso unam -am tradidit. 108 ne aliquis per ianuas . . . nec -as muros perfodiat civitatis. WALAHFR. hört. 8 ruris . . . possessio . . . -0 {cf GLOSS. II 767,4 St.-S. -0 in haldun) seu vallibus horrens. CHART. II latius : A lacuna, palus, volutabrum — Tümpel, Pfuhl, Sangall. A III app. A 7 p.687,35 destinaverunt. . . marcham Suhle (cf. GLOSS. II 586,59 St.-S. -is languinon. ILL 315,67 sancto Gallo in -um domus Liubmanni. HELM, chron. 27 -a phul. al.) : 1 proprie: MILO carm. 3,4,2,794 gaudet in p. 53,25 Heinricus rex in Hartico -o Castrum . . . collocavit. 35 immundis sus spurca iacere -is. fort, de cisterna: THEOD. RICHER. SENON. g e s t . 9 p . 2 7 4 , 1 5 Blidulfus in -o m o n t i s celTREV. mirac. Celsi 5 u t p u e r . . . de -a biberet, quae . . . pluviae lam erexit. CHART. Friburg. 272 aput -um dictum 'des importunitate constitit. ibid, iterum. 2 in imag.: ALDH. Pfaphin halde'. 2 mons, Collis, colliculus - Berg, Hügel, virg. I 36p.28l,l8fetidasfacinorum-as . .. et putida vitiorum Anhöhe {cf. GLOSS. I I 3 3 8 , 1 1 S t . - S . -os t e u t i s c e p u l ) : CARM. volutabra. SALUTARIS POETA 13 (Mittellatjb. 5. 1968. p.229; de Tim. 91 supercilio - i . . . elicitur . . . unda (cf. Verg. georg. 40 s. XIII.) viciorum speme -am (cluacam vor. I.), al. Tide in1,108). BENZO ad Heinr. 6 praef. p. 658,6 rex . . . relicto prato ferno i. q. lacus, barathrum - Höllenpfuhl, Schlund: NOTadgreditur -um. CHART. Turic. 459 p. 338,4 a -0, qui Gastirn KER. BALB. gest. 2,17 p.84,13 ferrum horror expalluit -arum. dicitur, usque ad extremitates montium. 779 in -o castri novi ABBO SANGERM. bell. 3,4 machia sit tibi, quo ierarchia, necReginsperch. CHART. Wirt. VII 2502 p.368,5 in censu . . . que -a (gloss.: fossa Tartari). VITA Gang. I 12 (MGMer. VII unum pullum de quodam -o. in nom. loci: CHART. Rhen, •5 p. 166,11) in -am (coaclam var. I.) descendit inferni. cf. inf. I 510P.358.38 (a. 1188) acta sunt hec . . . in C-o ('Kleve'). *clavica. 3 vallis - Talsenke {cf. GLOSS. I 392,23 St.-S. -um id est cloacarium, -i n. 1 latrina - Abort: GALB. Karol. 35 vallem vel uohaldi): CHART. Burgenl. I 143 p. 104,46 (a. p. 580,20 qui (traditores) in ea (ecclesia) scortum haberent et 1225) meta tendit per plures metas versus meridiem -um -a sua et coquinas. 2 lacuna, fovea - Gosse, Tümpel: GALB. pluvie (syn. vallem pluvialem, 'Regental*) non deserens. 4 50 Karol. 29 p. 577,53 Georgium in -um proiectum submergi . . . via ascendens - aufsteigende Straße, steiler Weg {cf. GLOSS. coegit (41 p. 583,46). _. cloacarius (cloc-), -i m. purgator cloacarum,fusoriorum IV 184,18 St.-S. -um descensum staige): PASS. Quir. Teg. 2 - Latrinenreiniger, Gossenkehrer: GODESC. AQUENS. opusc. p. 11,27 corpora sepelierunt in cripta via Salaria in clyvum Cu3,1 p.110,14 quis . . . in mundo gradus inferior quam-orum? cumeris. DIPL. Otton. III. 336 monasterio sancti Georii, quod dicitur sancti Andreae in -o Scauri. CHART. Wirt. VII 2628 55 LAND. MEDIOL. hist. I 3,26 p . 9 2 , 6 0 p a r v u l o r u m m e m b r a . . . in cisterna theatrali cum mundata a cloc-is inventa sunt. VITA p.469,6 (a. 1276) de -o, qui dicitur Munesinger staige. in Godefr. Cap. I 10 p. 525,15 se -um domus nostrae . . . exhiimag. (cf. Bened. reg. y,6sqq.) : ABBO SANGERM. bell. 3,111 b u i t . CAES. HEIST, h o m . e x c . 202 p . 1 4 6 , 1 0 . -os (gloss.: ascensus, colles) virtutum . . . scandere . . . tu valeas. 5 locus declivis ad onera in vallem trahenda aptus, cloacinus, -i m. deus stercoris - Düngergott : GLOSS. II alveus in latere montis situs - Schleifbahn, Steilrinne (cf. 60 481,21 St.-S. -um de langenna {spectat ad Prud. perist. 2,449 P. Zinsli, Grund und Grat. 1945. p.l^gsq. 334; SchweizeriSterculum). sches Idiotikon. VI. 190g. p.l33$sqq. IX. 1929. p.i^isq. clocarius v. cloacarius. I34sq. 14'jsq.) : CHART. Zoll. I 12 . p. 8,36 (a. 1125/27; inciocca (gl-, -oc(a), -ock-, -gg-), -ae f. vel rarius cloccum, terp. ?) in silvam usque ad -um nivalem (snesleiphi). CHART. -i n. campana, Signum (ecclesiae velmonasterii) — (Kirchen-, Stir. I 170 p. 169,20 usque ad -um (rise) Friderici. 605 p. 573, 65 Kloster-) Glocke (de campanis portabilibus : l.Jl. p. 731,34. 27 a -o (rise) Friderici usque ad Walhesbach. Götte al.; de re v. supra p. 124,llsqq.) : 1 proprie: a gener.: WiLLiB. Bonif. 8 p. 53,21 aecclesiae . . . gloccum (gloccam, •clizanus v. *glizinus. *cllzum v. *glizum. cloccum var. / . ) . . . humana non continguente manu commocloaca, -ae f. script.: chloacha: GLOSS. II 16,5 St.-S. tum est {sim. HUGEB. Wynneb. 11 glocka. ALTFR. Liutg. 2,15 clu-:p.730,40. clodeca: CHRON. Fred. 2,20. usuattrib.: 70 -arum . . . sonitus. OTLOH. Bonif. 2,19 p.213,17 glocca).. ¿•730,17EPIST. Bonif. 116 clocam, qualem ad manum habui, . . . mitI strictius: A canalis, incile sordes, stercora sim. egerens, tere curavimus. EIGIL Sturm. 24 omnes gloggas pariter fossa, fovea - Kloake, Abzugskanal, Gosse, Jauchengrube (ex[Renner]

731

CLOCCA -

2. CLURA

732

moveri imperavit et fratribus . . . obitum suum . . . nuntiare veneratione clueret. T H E O D U L F . carm. 42,2,6 omnibus in rebus polleo sive cluo (sc. bibliotheca). H E I R I C . Germ. I 6 praef. praecepit. V I T A Pirmin. I 9 p. 30,12 -am (gloccam var. /.)... 51 ede alium (numerum) simili ratione cluentem. PASS. Petri unam sancti Pirminii eqs. A L C U I N . epist. 226 p. 370,14 ut doet Pauli 268 tu (sc. Roma) munere tanto (sc. apostolorum) muncula -arum stagno tegatur. R U D . F U L D . Leob. 6 mater 5 . . . affluis atque cluis (cliuis cod.). C Y P R . C O R D . carm. 1,12 . . . per somnium vidit se quasi signum aecclesiae, quod vulgo (MGPoet. I I I p. 144) haec (scriptura sacra) fons . . . intus -um (-amp. corr. 3, gloccam var. I.) vocant, in sinu suo habere cluit spiritalis gratie dono. E P I T A P H , var. I I 61,2 pietate vieqs. R I M B . Anscar. 32 quod antea nefandum paganis videgens, simplicitate cluens. T H I E T M . chron. 4,61 omni probitate batur, ut -a (cloca var. I.) in eadem haberetur ecclesia. T R A N S L . cluens. T H I E T M . (?) chron. 1,1 omnibus aliqua profieuitate Eug. Tolet. 11 (RevBén. 76.1966. p. 265) campanae . . ., b c. colore quodam: a augeri — wachsen: quae et -ae dicuntur, ob hoc in sanctis sublimantur oratoriis, 10 cluentibus. al. ROD. GLAB. hist. 3,18 p.67,8sq. nomen Cluniacum a cluendo ut per illarum sonum . . . aggregetur christianorum plebs. dictum, quoniam cluere crescere dieimus. ß repleri - sich al. de usu superstitioso : C A P I T . reg. Franc. 23,34 ut -as füllen: S A L O M . I I I . carm. 1,315 arca cluit dando, vacuatur non baptizent. b iur. de investitura; C O N C . Karol. app. 9 et ipsa negando. 3 esse - sein (tantummodo in poesi) : p. 842,36 legalem vestituram per -as et hostia senioris ip15 EPIST. var. II 31 p.353,13 (vs.) ars quibus ampia cluit (gluit sius monasterii ecclesie . . . fecerunt. 2 alleg.: T R A N S L . var. /.). F L O R . L U G D . carm. 24,32 rura, munere divino quae Eug. Tolet. i l (RevBén. 76. 1966. p.265; s. X. e x -) -a . . . orabenedicta cluunt. A G I U S epic. Hath. 218 tolerare, quod comtorii sancti sacerdos est Dei vivi. 3 vice cognominis: L A N D . mune cluit Omnibus. 496 qualia sint bona, prorsus ambiguae M E D I O L . hist. II 40 p.37,20 michi infantulo adiecit nomen, cluimus. 499 pars tua nos cluimus. al. scilicet clocam sancti Pauli. 20 adì. cluens, -entis. clarus, excellens - berühmt, hervor•cloccarium (clauca-, -oca-), -i n. sustentaculum camparagend: T R A N S L . Eug. Tolet. 7 (RevBén. 76.1966. p.263; s. nae, domus campanarum - Glockenhäuschen, Glockenturm: X. ex -) -issimum Christi testem. T H I E T M . ( ?) chron. 1,1 Seriem A N G I L B . eccl. Cent. 3 p. 177,26 -a auro parata m , cloccae civitatis olim longe lateque -em. HIST, de exp. Frid. imp. p. 13, optimae x v cum earum circulis x v . G E S T A Aldr. 44 p. 322,23 15 vir et nobilitate generis et scientia litterarum facetaque fade xii signis in clocariis matris aecclesiae collocatis (p.323,31). 25 cundia . . . -issimus. al. TRANSL. Eugf. Tolet. 11 (RevBén. 76.1966. p.265) de •cluesco, -ere. clarere - berühmt sein: T R A N S L . Eug. ecclesiae clocario. AD E MAR. hist. 3,51 clocarium inceptum Tolet. 4 (RevBén. 76.1966. p. 261; s. X. e x -) Catuliacum, quo est. D I P L . Conr. III. 1 p.2,28 (ed. F. Hausmann. 1969) cloca-unt . . . corpora sanctorum. rium . . . novum, quod . . . archiepiscopus . . . canonicis tracluis, -e. compar. : cluvior. nobilis, clarus - stolz, bedidit. A N N A L . Dion. Rem. a. 1144 (MGScript. X I I I p.83,39) 30 rühmt: A E T H I C U S I S T E R 72 p.55,1 cluviores colles quadrigis ventus . . . tecta . . . turrium et claucaria . . . diruit. iunctis nitentes. G E S T A Bereng. 4,119 stoicus . . . cluibus . . . *cloc(c)ula, -ae f . ciocca parva (monasterii) - kleine pollet Athenis. (Kloster-) Glocke : A L C U I N . carm. 105,2,1 semper in aeternum •cluma subst. {orig. inc., cf. 2.*clama) 1 perca faciat haec clocula tantum carmina, sed resonet nobis bona Barsch (Percafluviatilis L.) : G L O S S . I I I 688,70 St.-S. -a ah. ciocca cocorum. 35 I V 175,18. 2 barbus - Barbe (Barbus fluviatilis L.) : e l o d e a v. coc(h)lea. cloclearium v. coc(h)lear. G L O S S . I I I 46,34 St.-S. -a barbe o prehs. 3 brama - Brachclocturo v. glottoro. clodeca v. cloaca, sen, Blei (Abramis brama L.) : v. I. 36. 4 lucius - Hecht: clodus v. claudus. G L O S S . I I I 675,66 St.-S. -a heicht. ^cloessubst. pluvia - Regen: G L O S S . I V 5,49 St.-S. -es *cluna, -ae (f.) {cf. clunis, piuma) piuma caudae regan. 40 Schwanzfeder : N O T K E R . B A L B . gest. 2,17 p.86,19 pavonum clomus sim., clonis v. glomus. Collis cum tergo et -is mox florescere ineipientibus. cloppus, -a, -um. claudus - lahm: LEX Alam. A 57,62 clunaculum, -in. pugio - Dolch : ALD H . ad Acirc. 1 1 6 p . si quis . . . alium in genueulo placaverit, ita ut claudus (clo159,19 clunis, unde -um dicitur. dus, -us var. I.) permaneat. C A P I T . reg. Franc. 32,23 boves -os, . clunis, -is m. vel f . script.: gl-: I.47. ¿'eli: G L O S S . non languidos. 45 I V 49,56 St.-S. clos v. glos. . 1 strictius i. q. natis - Hinterbacke (cf. G L O S S . I I 725,26 St.1. closa v. glossa. 2. closa v. claudo (clausa). S. -is isben vel ars belli. I I I 450,2 g-es goffa) : a spectat ad ho*closo v. *glosso. *closonarius v. *clusenarius. mines : B E R T H . ( ?) annal. a. 1063 p. 272,26 infantem . . . memclos(s)ura v. clausura. bra ad usque -es duplicia habentem. GLOSS. Roger. I I I 766 *clova (gl-, cla-), -ae f. (ital. dial, giova sim., cf. v. 7 b spectat ad animalia: NIWartburg, Frz. etym. Wb. II. p.j8gsq.) retinaculum - 50 p.290 si fistula est versus -e. VARD. Ysengr. 7,171 Cono . . . frustum . . . rapit de -e sinistra Klammer, Klemme: R O G E R . S A L E R N . chirurg. 3,617 scarnelupi. A L B E R T . M. animal. 12,226 cornua capri montani a tur dindimus con -a (clava var. I.) G L O S S . Roger. I B 3,17 capite usque ad -es protenduntur. ibid. al. infima sublimior (3,32) p. 684,2 cum g-a ( g i o v a i . Junt^). I l l 749 apposita clava. pars equi - Kruppe: AMARC. serm. 3,840 (ed. K. Manitius. *clousa v. *clusa. * d o x a n a , -ae f. {fort, cohaeret c. claudere, *clusa) an- 5 5 1969) -es . . . agaso prurit equi. A N S E L M . M O G . Adalb. 222 -es quadrupedum decuerunt. 2 latius: a coxa, femur gustiai, fauces - Engpaß: C H A R T . Tirol, notar. II 515 (a. Hüfte, Schenkel, Weiche (cf. G L O S S . I I I 296,28 St.-S. coxa 1272) a parte superiori dosi -a. et -es deich vel huffe. I V 184,20 -es coxe lanke. al.) : T R A N S L . * d u c e s subst. pi. {cf. cochlea, ital. chiocciola) conchyEug. Tolet. 32 (RevBén. 76.1966. p. 277; s.X. e x -) qui (homo) a lium, limax - Muschel, Schnecke: C H R O N . Ven. Alt. p.93,25 60 -bus erat debilis et contractus talotenus. G E S T A Trud. cont. I -es maris decocte. 12,4 passio . . . in -e, quam physici solent chyam appellare, b eludo v. claudo. infima pars Spinae - Steiß: G L O S S . I I 375,48 St.-S. -is stiuz. cluentia, -ae /. praestantia - Vortrefflichkeit : I O N A S al. C testiculus - Hoden: G L O S S . I I I 19,15 St.-S. -es hodon. BOB. Columb. praef. p. 145,13 quos -a (clientia var. I.) memod u o v. clueo. rabiles reddit. 1. d u r a , -ae/. simia (caudata) - (Schwanz-) Affe : Hucdueo, -ere vel saepius d u o , -ere. 1 celebrari, clarere - 65 BALD. carm. 2,8 concludant crimine -as (curas var. I.). gefeiert werden, berühmt sein: I O N A S B O B . Columb. praef. 2. *clura, -ae /. (corrupt, ex 8puoxoXà7ror](; ; cf. dura p. 147,8 cluant aliis, si dignum imitationi quid gesserint. ERMich. Scot.) picus - Specht : A L B E R T . M. animai.8,63 aves, M E N R . Sval. hymn. 1,2 cluit qui meritis undique stantibus. quae vocantur -ae et kolokytez {p.6l4b,y 8puoxoXa7tTc5v), quae M I R A C . Modo. 14 p . 3 i 5 b , i 5 (vs.) caeli cluis inter heriles. al. 70 sunt aput nos sicut picus et merobs. 8,64 invenitur . . . unum 2 pollere, excellere - groß, mächtig, reich sein {cf. G L O S S . I I genus -a {p. 614°,34 8puoxoXdbrTT)c;) sive pici, quod vocatur 423,65 St.-S. cluis abundas uualtisost. 468,3): a gener.: kocluron graece. Renner I O N A S B O B . Columb. 2,9 p. 246,8 cum . . . regis amore ac

733

CLUSA -

• e l u s a , -ae f . script.: chi-: 1.21. al. class(a): I.13. clau- (var. I.) : l.l^sq.^'j. al. clou-: CHART. Tirol. 1212 Clousam. -si(a): DIPL. Otton. I. 375 p.516,23. -s(i)na: CHART. Tirol. 1132 p. 174,36. 1220. al. culsa: CHART. Tirol. 542 s p. 18,27 (cod. B). ?form. abl. sg. -e: 1.47. saepius plur. sensu sing., e. g. ¿.11.18.43. I de rebus ad occludendum aptis: A angustiae, fauces (montium) - (Gebirgs-)Paß, Engpaß: 1 proprie (cf. G. Dept in : Mélanges d'histoire offerts à HenriPirenne. 1926. p. 8gsqq.) : a strictius: a. gener.: CHRON. Fred. cont. 37 p. 184,1 usque ad -as, qui cognominatur valle Seusana. ANNAL. regni Franc, a.817 p. 147,23 omnes aditus, quibus in Italiam intratur, id est -as (class-, clau- var. I.) impositis f i r m a s s e praesidiis (ANNAL. Mett. a.755 p.48,19 -as [clauAl, sclu- Bi\ firmare). MILO carm. 1,6,3,200 per markas -asque ruebas. BRUNO QUERF. Adalb. A 9 quern (episcopum) obesQ (obsessae 2) -Q artas vias egressum . . . Verona recepit. ANNAL. Erf. Loth. a. 1133 p. 39,27 ad -as, quae ad civitatem Brixam transmittunt. saepe. ß iur. in terminatione : CHART. Stir. II 85 p. 132,9 (a. 1207) parrochiam totam a . . . chiusa ('Klamm' ind. p.7 24") montis Dietmarsperge. CHART. Tirol. 1007° p. 62,4 consignaverunt -am de Trodena eqs. CHART. Carinth. V 71 p. 43,29 -am in Haslach . . . limitem utriusque comitatus . . . statuerunt. al. b latius de locis obstructis, munitis, custodibus commissis i. q. obstaculum viae vel munitio aditum montium vel terminorum praecludens Straßensperre, Gebirgs- oder Grenzbefestigung: a. gener.: LEG. Lang. p. 197,4 de -as, qui disruptae sunt, restaurentur et ponant ibi custodiam. LIUTPR. antap. 5,18 p. 140,34 praeceperat . . . -arum custodibus, ne quempiam transire permitterent. BERTH. ( ?) annal. a. 1079 p.316,37 fortiter quadam -a . . . expugnata. HIST, de exp. Frid. imp. p. 38,7 ad -as (clauSE.) . . . firmissimas Bulgari^ dolosis . . . artificiis . . . prQstructas devenimus. CHART. Carniol. II 112 p.86,14 -am erectam iuxta Niwenburch removere, al. ß iur. de transitu, teloneo, tributo sim.: LEG. Lang. p. 197,21 qui eos (fures) transire permittunt foris -as (clau- 7.9). INSTIT. regal. 2 (MG Script. X X X p. 1451,15) negociatores . . . solvebant decima . . . ad -as. DIPL. Conr. II. 115 ut -as . . . cum theloneo et cum omni utilitate . . . traderemus. CHART. Stir. II 10 p. 29,6 apud -am iuxta Werven liberum . . . transitum concedimus. al. 2 in nomine locorum: DIPL. Loth. III. 18 in loco, qui C-a ('Clus') vocatur. CHART. Tirol. 999 hospitalarius de C-is ('Klausen'). CHART. Carinth. V 151 p. 102,12 restitutio castrorum Artenee, C-e ('Chiusaforte"). saepe. v. et 1.2. B agger ad aquas colligendas factus, saeptum Staudamm, Wehr: DIPL. Conr. II. 63 cum ecclesia . . . et -e de insula Puluese. DIPL. Loth. I. 3 p.59,6 (ed. Th. Schieffer. 1966; interp. a. 1026) concedimus . . . -as et pontem iuris nostri de Clauenna. ACTA imp. Stumpf 348 p. 496,10 -as, quas pro . . . aque comoditate effecerint, . . . effringere. LAMB. ARD. hist. 104 -am sive terreum molis dorsum in medio marisculi constituit eqs. al. II de rebus ad circumcludendum aptis : A saepimentum Einfriedung: FORM. imp. 15 p.297,2 quidquid . . . sepibus aut alio -arum (clausorum cod. a. corr.) genere praecingitur. B orbis murorum — Mauerring: LIUTPR. antap. 1,5 quibusdam . . . separata a nobis erat gens Ungariorum interpositionibus, quas -as (clusuras, clausuras var. I.) nominat vulgus. 1,13 p. 15,7 (de re v. notam ed.). III de rebus clausis: A cella (inclusi) (Inklusen-)Zelle, Klause: VITA Burch. Worm. 13 vir Dei . . . -am (clausuram 2) fieri iussit. EMO chron. p. 515,46 ut eiceretur de -a. al. B in nom. propr. i. q. area vel vinea circumsaepta - umzäuntes Grundstück, Weingarten: GREG. CAT. chron. I p.206, 31 in Fontana C-a. II p. 146,11 in fundo C-a Lunta. BERTH. ZWIF. chron. 3 p. 150,27 una vinea . . . vocatur Cultura, altera C-a. cf. claudo (clausa), *exclusa. *clusaria, -ae f . inclusa - Klausnerin: NECROL. Fuld. (MGScript. X I I I p.213,9; a. 1046) Wildrut -a. * c l u s a r i u s (clau-), -i m. 1 custos angustiarum - Paßwächter (cf. F. Schneider, Burg und Landgemeinde in Ita-

CLYSTER

734

lien. 1924. p.132. v. et p. 733,8) : LEG. Lang. p. 192,21 dum . . . venerint peregrini ad clusas, . . . faciat . . . -us syngraphus. p. 197,7 pena subiaceat -us (clau- 7), qui custodire neglexit. FORM. imp. 37 centenariis, actionariis, -is. al. acce5 dente notione telonearii: DIPL. Ludow. Germ. 89 p. 128,12 ut nullus . . . -us nec pontonarius . . . a b b a t i . . . molestiam . . . facere presumat eqs. 2 custos portae - Torwächter : CHART. Helv. arb. 112 p. 175,27 (a. 1270) in porta . . . ville erat . . . chafallum bene munitum . . ., et illud erat ex parte -i (an 3 inclusus - Inkluse, Klausner: 10 subest subst. neutr. ?). VITA Deic. 43 Romae clau-us et privatus sacro insistere ocio. cf. *clusenarius. *clusaticum (-sia-), -i n. tributum pro transitu angustiarum solvendum - Paßdurchgangsgebühr : DIPL. Loth. 15 I. 91 p.225,10 (ed. Th. Schieifer. 1966) exactetur nec . . . pontaticum . . . aut -um. DIPL. Otton. III. 302 duas valles . . . cum -iatico episcopio . . . largimur. ibid. al. 20

25

30

35

40

45

50

55

60

65

70

*clusenarius (chlös-, closon-, -sin-), -a, -um. 1 adi. : inclusiproprius - einem Inklusen gemäß, Klausner- : TRAD . Frising. 1268 (c. 977/81) feminam . . . sub closo-a professione Deo famulantem. 2 subst. : a masc. : inclusus - Inkluse, Klausner (cf. O. Doerr, Das Institut der Inclusen. 1934. p-3sqq.) : NECROL. Fuld. (MGScript. X I I I p.213,5 ; a. 1043) Anamachadus mon(achus) et -sinarius. NECROL. Prüm. (MGScript. X I I I p.221,32) Thomas episcopus et clus(enarius [an clusarius leg.?]), p.222,42 Luodolf cluse(narius). in nom. propr.: CHART. Rhen. inf. II 188 (a. 1232) scabinus Willelmus C-us. CHART. Tirol. 1233 p. 270,41 in presencia . . . fratris . . . Hainrici Chlö-i ('•Klausner'). 1234. b fem.: inclusa - Inkluse, Klausnerin: TRAD. Frising. 1268 (c. 977/81) commutatio inter . . . episcopum et closo-am Helmpirch dictam. *clusiaticum v. *clusaticum. *clusi(n)a sim. v. *clus(a). clusio v. clausio. *clusna v. *clusa. clusor sim. v. clau-, clustellum (cru-, clau-, clo- sim.), -i n. 1 claustrum, obiex - Verschluß, Riegel {cf. GLOSS. II 12,2 St.-S. -a fslot): a proprie: ALDH. virg. I 36 p. 284,6 patefactis cavearum -is. 42 p. 294,6 arcarum -a (-as R1, eli- G) reserantur. de virginitate: ALDH. virg. I 58 p.319,7 virginitatis Privilegium potius in . . . mentis praesidio servatur quam in arto carnis -o (castello suprascr. m.2 G) continetur. b in imag.: ALDH. virg. II 80 doctor v e r b i -a (er-, clau- sim. var. I.) resolvat (2152 v. -a [er- G, clo- in marg. pro t r o - / ] ) . VITA Leod. 1,34 (MGPoet. III p.7) linguae -a. 2 comprehensio - (Schluß-)Zusammenfassung : ALDH. epist. 4 p.486,15 ut brevis sententiae -o cuncta concludantur. *clusulum, -i ». claustrum - Verschluß : VITA Erasmi 224 antrum . . . stat -a firma retentans. clusur(i)a v. clausura. cluten, clutta v. gluten, clutus (clit-), -a, -um. inclutus, magnificus - berühmt, prächtig: VITA Maxim. Trev. II 116 predia . . . clita (cf. notam ed.). Pape cluvior v. cluis. clybanus v. clibanus. clyens v. cliens. clyma v. 1. clima. i > + clymeterium, -i n. {orig. inc., ni corruptum e coemeterium) oratorium - Bethaus: BEDA hist. eccl. 5,2 p.283,10 est mansio . . . habens -um (eli-, -mi-, -tor- var. I.) . . ., in qua . . . orationibus . . . operam dare consueverat. clyp(p)eus sim. v. clipe-. *clyron v. *cliton. c l y s m u s (clis-) vel *clysma subst. (xXuajxó?) medicamentum liquidum, quodper anum infunditur - Klistier, Einlauf: TRACT, de caus. mul. 52 clismus coline cum mei . . . curabit. al. ALPHITA I p.284,5 chilus dicitur succus, inde diachylon . . . et inde clisma, id est clistere. clyster (clis-), -eris m. vel *clystere, -is n. (xXuaxrjp) script, c r i s - : / . 735,1. form, sing.: gen. -tri: p. 733,14. abl.: plerumque -e; -i'• p-735,45metr. -tè-: p.735,13. 1 medicamentum liquidum, quod per anum infunditur Klistier, Einlauf : a proprie : PAUL. AEGIN. cur. 33 cli-bus 1 {3I5, xXücnaai.) acrioribus (AESCULAPIUS 4 p.7,23 -e). ANTIDOT. L o n d . p . 18,40 c u r a v i s p e r -e. GLOSS, m e d . c o d .

Trev. p. 173,12 clister i. potio subterior. WALTH. AGIL. med. 7 [Rudolph]

CLYSTER -

735

p. 101,33 cli-e lenitivum. SALIMB. chron. p.205,24 per cri-e mortuus est veneno inmisso. al. v. et ¡.43.45. b meton. i. q. Infusio medicamenti liquidi - Behandlung mit einem Kli-

stier:

PAUL. AEGIN. c u r . 181 p. 1 0 6 , 2 5 P O S T

C

LI _ E (3>33,2

P-

21g,1 ¡J.srà RÒ xXóajxa) dandum . . . mellicratum. ALBERT. M. animai. 11,19 opus medici sicut cli-e. al. remissius i. q. ablutio

- Spülung:

PAUL. AEGIN. c u r . 107 p . 6 5 , 2 1 in his, q u e

1 herba q. d. Urtica - Brennessel (Urtica L., cf. Hegi, Flora. III. fi.i37sqq.) : PAUL. AEGIN. cur. 66 percutiantur partes . . . -is ([cind- B fi. corr.]. 3,18,4 XVÌST)?) ramis. GLOSS. med. p.21,1 cliden, id est urtica. RECEPT. Bamb. 41 cinidon. 5 GLOSS. Salem. p . n a , 7 agrida. GLOSS. III 524,18 St.-S. ¡grida. 534,26 ygriola (ag- a) i. urtica nezele. ALPHITA I p. 272,10 ygida. II p. 133,41 respice in yerda (v. notam ed.). v. et vol. I. fi.72,58. 73,62.64. 2 animal q. d. urtica marina Seeanemone (Anemonia sulcata Penn, et sim., cf. W. Küken10 thal, Handbuch der Zoologie. I. 1923/25. fi.527,8l6sq.) : DYNAMID. Hippoer. 2,93 cindii, hoc est urticae, genera sunt duo: masculus ustulat eqs. ALBERT. M. animal. 5,68 haeynda (fi. 348",23 al Ts xvìSat), quae generatur in fissuris lapidum aquaticorum . . .; haeyndarum . . . sunt duo genera. 13,121 15 alfidez. c n l d i u m (cgn-, gn-, cund-), -i n. (KviSto?) 1 laureola Seidelbast (Daphne Mezereum L., cf. Marzell, Wb. dt. Pflan-

in oculo sunt anthracoses, primo oportet evacuare cli-e (3,22, 26 p.182,17 xXua-rijpi). 2 instrumentum liquori infondendo aptum, syringa - (Klistier-) Spritze : PAUL. AEGIN. cur. 120 ablue aures cum cli-e (3,23,4 Sta xXutrojpiStou) oxicrato. ODO MAGD. herb. 413 pulvis . . . seminis anethi . . . intus -e fusus. TRACT. de Chirurg. 1099 ferrum . . . perforatum ad modum distri (clisterio var. /.). ALBERT. M. metaph. 5,1,2 p.210,32 (ed. B. Geyer, I960) instrumenta medicinae sicut -e et syringa. al. • c l y s t e r a t i o (clis-), -onis f. infusio medicamenti liquidi - Behandlung mit einem Klistier: PAUL. AEGIN. cur. 247 p. 1 8 8 , 2 squibalon cum cli-e ( 3 , 7 2 , 2 8tà xXuajAoö) educere. • c l y s t e r e v. clyster. 20 * c l y s t e r i d i u m (clis-), -i n. (xXucrof]pi8t.ov) instrumentum tenue liquori infondendo aptum - feine (Klistier-) Spritze:

PAUL. AEGIN. c u r . 2 5 1 p. 1 9 5 , 1 2 a l i q u i d p i n g u i u m

humidorum cum cli-o (3,76,3 fi. 292,2 8ià y.XuaxrjpiSiou) in sinum matricis inicere. 25 clysterio (clis-, -reo), -are. clystere curare - mit einem Klistier behandeln : TRACT. de caus. mul. 47 cli-bis . . . cum erba mercorialim. ANTIDOT. Glasg. p. 110,34 cli-eas eos de oleo rutacio. DYNAMID. Hippoer. 2,101 ischiaticos -bis. c l y s t e r i u m (clis-), -i n. (xXucTrjpiov) instrumentum 30 liquori infondendo aptum - (Klistier-) Spritze : ODO MAGD. herb. 280 unguen . . . clystério si funditur intus. 1477. v. et I.14. •clysterizatio, -onis f. infusio medicamenti liquidi Behandlung mit einem Klistier: BRUNUS LONG. Chirurg. 1 , 4 35 p. io7 d ut fiat -0 cum vino pontico. • c l y s t e r i z a t o r i u m (clis-), -i n. syringa - Spritze: TRACT. de aegr. cur. p. 97,38 oleum . . . cum cli-o naribus infundas. clysterizo (clis-, -tir-), -atum, -are. script, -isat(us) : /. 48. 40 1 clystere curare - mit einem Klistier behandeln: PAUL. AEGIN. cur. 161 p.89,13 ventrem . . . cli-andum {3,72,1 fi.204, 10 xXucréov) acriori clistere. MAURUS urin. II p. 17,20 cli-tus . . . emisi

flegma.

WALTH. AGIL. m e d . 7 p. 1 0 1 , 3 2 u t i p s u m

clistirizes cum clisteri valde leni. 2 clystere infondere - als 45 Klistier geben, einführen: CONSTANT. AFRIC. grad. p.360,5 -tum v a l e t intestinis lithargyrum (THADD. FLORENT. cons. 180,63 v. . . . cli-sata aqua vitae. al.), al. Rudolph clyvus v. clivus. *cnappo (chn-), -onis m. (theod. vet. knappo) 50 iuvenis nobilis nondum eques factus, armiger - Edelknecht, (Schild-)Knafifie: CHART. Stir. IV 582 p. 348,20 (a. 1276) testes: . . . Ulricus et Wigandus fratres de Chrizendorf, Fridericus de Mawerbach ch-es. CHART. Carinth. V 242 purchgraviis et ch-bus . . . salutem. 55 c n a s o n a (era-) subst. (*xvaatov) acus (crinalis) (Haar-)Nadel:

GLOSS. I V 1 9 8 , 3 6 S t . - S . c r a - a s p i n a l a .

* c n e m a (emima, enima), abl. fil. -es f.

Schienbein:

(xvrijxii)

tibia -

PAUL. AEGIN. c u r . 2 5 3 p . 2 0 0 , 1 in . . . e n i m e s

736

COACCIDO

([emi- B], 3,78,1 xvrjjioa?) mediis aut coxis. 60 cnicus (gn-, gini-, ginc-), -i m. vel c n i c u m (-u, -on), -i n. (xvijxoc;) 1 XVTJXOI;, cartamus - Saflor (Carthamus tinetorius L., cf. Marzell, Wb. dt. Pflanzennam. I. fi.855) : PAUL. AEGIN. cur. 169 gnici (3,28,11 xvrjxou) semen. 209 p. 145,20 misce 65 ysopum . . . aut -um. ANTIDOT. Augiens. p. 54,22 -i flos. 2 crocus - Safran (Crocus sativus L., cf. Tschirch, Hb. d. Pharmakogn. II. fi. 1467) : GLOSS. Salem, p. 5 B ,8 c r o c u s affricanus, o r t e n s i s , gnicon (ALPHITA I p.286,30 ginicum. p.293,20 gineu. II p.75,25 gnicus). 70 enide (agri-, igri-, ygi-, cind-, eli-, -dasim.), -is/. (xviSr)) form. gen. sg. -ii: fi.736,11.

zennam.

II.

fi.2gsq.)

: PAUL. AEGIN. c u r . 2 1 1 p. 1 4 9 , 1 8 -i

grana ([cgn- B], 3,48,3 Kv£8ioi xóxxoi) XL. 2 semen laureolae - Seidelbastsamen : ALPHITA I p.285,10 c o c o n i d i u m , cundium (scindium var. /.), semen laureolae idem (p. 293,39 gnidium c. idem), cf. coccum (enidium). * c n i m a v. *cnema. *cnipologos (m.) (XVOTOXÓY0?) species pici - Spechtart: ALBERT. M. animai. 7,37 avis, quae condologoz (fi. 593a,l2 xvmoXóyo?) vocatur, . . . abscidit etiam ligna . . .: picus autem generali nomine vocatur. Erb co v. qui (quod). c o a b b a s (con-), -atis m. collega abbatis - Mitabt: 1 de abbate alterius monasterii (imprimis eiusdem ordinis) : EPIST. var. I 3 patribus omnibus et -bus Italia manentibus ego Arn exiguus . . . abba et episcopus. WIBALD. epist. 150 p. 250,20 ammonuimus eum per . . . -es nostros, per abbatem videlicet de Renichusen, per abbatem de Northeim eqs. HERBORD. Ott. 1,19 p.711,34 quisque abbatum (sc. ordinis Cluniacensis) sine . . . Consilio -um suorum . . . reicit, quod vult. CHART. Mar. Magd. 70 Premonstrate ^cclesi? . . . abbas cum universitate -um annui colloquii. CHART. Salem. 364 p.403,12 nos . . . abbas de Lucela . . . ad peticionem -is nostri . . . de Salem sigillum . . . appendimus. saefie. de abbatibus fiatri abbati Cistercii subditis: CONR. EBERB. exord. 1,29 p. 87,17 (Series script, s. ord. Cist. II. 1961) pater Stephanus . . . cum convenientia -um . . . suorum. CHART. Raitenh. 79 Honorius episcopus . . . abbati Cistercensi et universis -bus eius. saepe. 2 de abbate eiusdem monasterii: a de abbate successore: HUGO FARF. opusc. hist. p. 40,10 cui (Balduino) successit . . . suus condiscipulus atque -s Aligernus. v. et 1.50. b de abbate adiutore, vicario: FOLCUIN. Lob. 5 cooperatores sive successores (se. s. Ermini), eiusdem loci gubernatores et -es eqs. EKKEH. V. Notker. 21 p.582 tl ,30 temporibus . . . Grimaldi canonici abbatis et Harmoti eius con-is. adde: GESTA Lob. 7 p. 311,34 archidiaconum prepositum monasterii et quasi totius abbatiae -em sibi ascivit abbas. cf. ThLL. J. v. conabbas. Schneider c o a b i t a t o r v. cohabitator. *coabstineo, -ere. pariter se continere - sich gleichfalls enthalten: VITA Ger. Bron. 19 p.670,4 ab ipso viro Dei -ente . . . abstinentia ieiunii . . . indicitur. coaccedo, -cessi, -ere. 1 se coniungere, (Herum) adire — sich verbinden, (wieder) hinzutreten: ÄLFAN. premn. phys. 41,1 rationali confestim -ere ([-ci- A], PG 40,773A auveiaépxe