Mittellateinisches Wörterbuch: Band 2, Lieferung 6 Cognoscitivus – commilito [Reprint 2021 ed.] 9783112586662, 9783112586655

Citation preview

MITTELLATEINISCHES WÖRTERBUCH BIS ZUM AUSGEHENDEN 1 ) . J A H R H U N D E R T

In Gemeinschaft mit den Akademien der Wissenschaften zu Göttingen, Heidelberg, Leipzig, Mainz,Wien und der Schweizerischen Geisteswissenschaftlichen Gesellschaft herausgegeben von der

Bayerischen Akademie der Wissenschaften und der

Akademie der Wissenschaften der DDR

II. Band. Lieferung 6 (16. Lieferung des Gesamtwerkes) cognoscitivus — commilito

AKADEMIE-VERLAG GMBH, BERLIN 1974

Vorstand der Kommission: Paul

LEHMANN F .

München, Johannes

STROUX

f , Berlin, Bernhard

BISCHOFF,

München

MITTELLATEINISCHES WÖRTERBUCH

Arbeitsstelle bei der Bayerischen Akademie der Wissenschaften: D 8 München 22, Marstallplatz 8 Redaktion: Theresia PAYR Arbeitsstelle bei der Akademie der Wissenschaften der DDR: Zentralinstitut für Alte Geschichte und Archäologie DDR 108 Berlin, Leipziger Straße 3-4 Redaktion: Johannes SCHNEIDER

Lizenz-Ausgabe für die DDR, die UdSSR, Polen, die Tschechoslowakei, Ungarn, Rumänien, Bulgarien, Albanien und Jugoslawien, alle Länder Asiens mit Ausnahme von Japan, für Ägypten, den Sudan, Nigeria und Ghana. © Alle Verlagsrechte bei der C.H.Beck'schen Verlagsbuchhandlung (Oscar Beck) München. 1974 Druck der C.H.Beck'schen Buchdruckerei, Nördlingen Printed in Germany

8oi

COGNOSCITIVUS

*cognoscitivus, -a, -um. 1 adì. ; cognoscens, apprehendens — erkennend, erfassend: a in univ.: A L B E R T . M . a intellect. 1,1,2 p.479 ,28 ab alio quodam habet anima vim -am. summ, theol. I 3,14,3 p-78 a ,3 simplicissimi cognoscibilis simplicissima erit potentia -a. ALBERT. M. ( ?) animal, quaest. 11,9 p. 223,18 triplex est virtus -a. ibid. al. v. et p. 800,58. b spectat admentem, rationem: A L B E R T . M. eth. 6,4,2 p.457^19 multa oportet inquirere . . . ad finem consequendum: quod sine -a potentia fieri non potest ; quam -am quamvis sit necesse supponere finem eqs. anal.post. 2,5,2 p.23i b , 43 intellectus. . . vocabitur principiorum -us habitus, al. c spectat ad sensum : ALBERT. M. (?) animal, quaest. 11,1 p.218,26 sensus -us est accidentium et non causarum. 2 sub st.: a fem.: a. potentia cognoscendi - Erkenntnisvermögen: v. Lg. ß potentia sentiendi - Empfindungsvermögen: A L B E R T . M . myst. theol. 4,1 p ^ ó ^ . S 'neque est causa omnium indigentia luminis' corporalis; per hoc Dionysius removet defectum in -a. b neutr. : quod cognoscit, potentia cognoscendi - das Erkennende, Erkenntnisvermögen: ALBERT. M . anim. 1,2,2 p. 20,20 (ed. C. Stroick. 1968) quicumque . . . dixerunt animam esse diffiniendam penes cognoscere . . . attribuendo -um esse velut magis essentiale. eth. 6,1,3 P-3971>,15. cognosco, -novi, -nitum, -ere. script, et form.: con(n)o-\p.8o2,66.803,15. cf.p.805,36. congn-: 1.4g.p.803,13. 4gsq. 804,6. 805,56. -nio-:p.8o3,66. -nus-: 1.52. p.802,20 sq. 804,3sq. lgsq. 65. al. praes.: ind. -tntur: p.804,32. coni, -erit: p.803,2g. imperf. -ibant: p.804,3. imper. -i: p.804,20. partic.: -net(us): p.803,34.805,20. -not(us): p-803,34.805,28.31. inf.: -tri: p.803,16.26. -ir e: p.803, 2 5. depon. : p. 802,31.803,3.805,3%sqq. ; cf. D. Norberg, Syntaktische Forschungen. ig43-p. 155. struct.: ab:p.8o2,36. At: p.802,12.803,3.g.ig.8o4,4sq. tx: p.802,14.803,5.22. in: I.43.p.802,4.38.803,36.43. per: 1.51.p.803,1. impers. -itur:p.8o2,5sq. 804,30.36.41. impers. abl. absol. -to:p.8o3, 14.17. perf. act. -tum habent: LEG. Wisig. 2,4,11. -ere pro inf. praes. pass.: p.803,45. inf. usu subst.: 1.21. I sensibus vel mente percipere - erkennen (cf. G L O S S . I 62,1 St.-S. -vi inchnata, irchanta. 128,7 "t u s intgizzit. I V 685,49 -vi bikanda. al.) : A spectat ad mentem, rationem (valente sensu incohativo: l.6g; c. sensu subito percipiendi : l.5g; de futuro: 1.46) : 1 latius: a gener.: H R A B A N . epist. 24 ex quo vos primum vidi et -vi ingenii vestri excellentiam. GERH. AUGUST. Udalr. I 23 p.408,32 in indumento . . . potestis voluntatem -ere. OTTO FRISING. gest. 1,20 p.33,30 dolum . . . -ens dux. al. c. acc. c. inf. (acc. dupl.) : H R A B A N . epist. 13 p.401,4 lege diligenter . . ., sicque -is . . . textum evangelice lectioni concordare. WIDUK. gest. 3,66 Gero . . . cum Wichmannum accusari vidisset reumque -visset. EPIST. Reinh. 1 p.2,2 quod ex . . . caritatis fonte congnoscit emanare sapiens, al. pendent quia, quod: B E D A hist. eccl. 4,22 p. 251, 10 per . . . tua responsa -veram, quia rusticus non eras. LEX Alam. 3,3 ut et alii -uscant, quod sit timor Dei in christianis. al. interr. indir. : C A P I T . reg. Franc. 90,3 -ere . . ., utrum ad se (se. comitem) proclamasset aut non. E I N H . Karol. 33 p. 38,11 ut heredes . . ., quid ad se pertinere deberet, liquido -ere . . . potuissent. EPIST. Heinr. IV. 34 p.43,12 -ere (concognoscere E) desiderantes, si in beneplacito Dei sit eqs. b c. colore quodam: a sentire - merken, fühlen: C A N D . F U L D . Eigil. I 24 p. 233,13 -vit, quia moriturus. RIMB. Anscar. 27 capit. p. 16,20 qualiter . . . -vit gratiam Dei secum comitari. HROTSV. Agn. 178 florentem primis te nam -o sub annis, ingenio parvam. WIPO gest. 5 p. 26,26 me arduae dignitati -0 propinquare. al. ß sibi persuadere - feststellen, sich überzeugen: B E D A hist. eccl. 2,4 p.87,16 ubi . . . professionem minus ecclesiasticam . . . esse -vit episcopus. G E R H . A U G U S T . Udalr. 1 3 p. 390,25 ubi -vit iniuste contra eum factum fuisse. Y discernere - unterscheiden : LEX Alam. 88,1 ut iam -ere possis, utrum vir an femina fuisset. FRID. II. IMP. art. ven. 4 p. 109,20 propter hoc falcones -unt fortes grues a debilibus. 8 perspicere - durchschauen : C O N V E R S . Afrae 3 -vi illos . . ., quia christiani erant. FROUM. carm. 10,26 ilium -unt alii, quia mente superbia regnat. THIETM. chron. 7,20 qui . . . ab 51

Mittellateinisches Wörterbuch II

-

802

COGNOSCO

5

10

15

20

25

eo (caesare) explorator esse -itur. e pass. i. q. mani}'estari, apparere - offenbar werden, sich zeigen: W A L A H F R . ( ?) carm. 56,17 nobilitas generis -itur omnibus horis. THIETM. chron. 4,57 cum in ea tantae pietatis dileccio -itur. impers.: EDICT. Roth. 127 dum usque -itur, s i . . . potest de ipsis plagis evadere. 232 si -tum fuerit, quod malo ordine vindicassit caballum. al. c. inf. (fere i. q. manifeste - etwa: offensichtlich) : LEX Baiuv. 2,18 iudicium ipsius iudicis, in quo errasse -itur. GODESC. SAXO gramm. 1,15 p.375,20 verisimilitudo . . . noeuisse-itur Prisciano. Cspec.: txphilos.: G O D E S C . S A X O fragm. p.31,10 -imus aut sentimus aut credimus. HROTSV. Cai. 2,2 quod de subiecto dicitur, non nisi de subiecto aliquo -itur. RUP. TUIT. vict. 1,3 p.7,23sq. (ed. R. Haacke. 1970) verbum Dei -itur ex operibus, -itur ex semetipso. ALBERT. M. metaph. 1,2,1 p. 18,21 (ed. B. Geyer, i960) ea sunt et difficilia homini -ere ( p . g 8 2 a , n yivfixjxeiv) et difficilia noscere. 3,2,4 p. 119,38 -et (p.gg8b,3 Yvupit^ei) naturam illorum. p. 119,74 eadem sunt principia essendi rem et -endi eam. al. ß medic.: Ps. G A L E N , fragm. 6,13 paralisis stomachi ita -uscitur: si eqs. FRAGM. mul. V I p.603,19 haec omnia hinc -antur (-uscentur cod.). al. 2 strictius i. q. intellegere, comprehendere - einsehen, verstehen: a gener. : H R A B A N . epist. 4 confusa series vim -endi abstulit. GODESC. SAXO theol. 23 p. 327,8 haec . . . dieta s i . . . legeritis, manifestissime -etis . . . aliud esse corpus Domini. RIMB. Anscar. 29 p.60,1 quid significarci visto, prius non -vit, quam eqs. G E R H . A U G U S T . Udalr. I 28 p. 418,34 tunc demum -bat episcopus, quod praelibata adversa . . . superare non potuit. al. b c. colore quodam: a inquirendo reperire, conicere — herausfinden, erraten (cf.

30

35

40

45

50

GLOSS. I V 137,21 S t . - S . -ere ratiscon. al.) : RHYTHM. 122,

36,2 valebis . . . sensu -i, que sim conscripta. WALAHFR. carm. 49,14 ista . . ., lector, qui sim, -e loquela, ß definire - erklären: G O D E S C . S A X O gramm. 1,34 'caus' . . . -itur esse dividens inter refrigerii atque poenarum loca. y probatum videre - bestätigt finden: T H I E T M . chron. 4,70 reverenciam martirum . . . ut a me -as (agnoscas C H R O N . Thietm.). pass, i. q.probari - sich bewahrheiten: W A L T H . S P I R . Christoph. I 10 psalmist^ oraculum in eo iam aperte -itur. B spectat ad sensus (fere visum; tactum: l.6osqq.) : 1 latius i. q. animadvertere, notare - wahrnehmen, bemerken (cf. G L O S S . II 56,25 St.-S. -ente zuosehentemo) : a gener.: H U G E B . Wynneb. io non potuerant -ere neque flagrare. WALTHARIUS 369 Ospirin Hiltgundem postquam -vit abesse. BERTH. ( ?) annal. a. 1080 p. 325,17 ut ferme nemo suos commilitones -ere quivisset. al. b c. colore quodam i. q. conspicere, videre - erblicken, sehen: W A L A H F R . Wett. 270 quicquid in angusto -vit temporis artu. EINH. Karol. prol. p. 1,21 quae . . . praesens oculata . . . fide -vi. WALTH. SPIR. Christoph. II 4,173 radios -ere solis. 2 strictius : a de affirmatione i. q. noscitare (wieder)erkennen, identifizieren: a. gener.: A R B E O Corb. 22 p. 213,6 qui eum (admissarium) -ere dissimulans eqs. WALAHFR. Wett. 605 Valentinum specie -vit aperta. WALTHARIUS

1214

visos

-vit.

THIETM.

chron.

3,21

p. 1 2 4 , 1 9

Otto II. ab ipso (seniore navis) etiam -tus, si inperator 55 esset, interrogatur. al. adde de canibus: A L B E R T . M. animal. 22,34 canes erunt in custodia mirabiles nullum . . . -entes. ß iur. : LEX Sal. Merov. 102,1 s i . . . non venerit, qui corpus -at. EDICT. Roth. 342 si . . . dominus proprius eum (caballum) -verit. LEX Ribv. 37,1. LEX Baiuv. 9,8 quod 60 apud eum -itur (ex LEG. Wisig. 7,2,8 agnoscitur). b de coitu i. q. carnaliter attingere - '•erkennerì (cf. G L O S S . I 305,39 St.-S. -amus pilickimes. 485,55 -ret gihaloti . . ., irchanten. 709,12 non -bat eam niualcta imosia): a gener.: ALDH. virg. I I 748 feminea . . . -vi corpora numquam. 65 BERNOLD. CONST, chron. a. 1095 p.461,39 quamvis nondum illum in maritali opere -ret (conosceret 1) Mathilda, al. c. sensu stuprandi: A D A M gest. 4,21 p.251,18 si quis uxorem alterius -verit. CHART. Ital. Ficker 472,4 pro muliere violenter -ta. ß salire - bespringen: A L B E R T . M. animai. 8,209 70 quod filius camelus -ret matrem suam. ibid. al. II comperire - erfahren: A latius (pass. i. q. notum fieri - bekannt werden:p.803,7sq. 14.27) : 1 gener. : a in [Heßler J

803

COGNOSCO

univ. : VITA Arnulfi 1 pleraque per m e m e t ipsum . . . -vi (cong- Ai). COD. Karol. 43 p. 557,36 quod . . . velie habuistis nos debere -i. LULL, epist. 126 de t u a sospitate -ere. EINH. Karol. 4 q u a e -tu . . . necessaria sunt. GERH. AUGUST. U d a l r . I prol. p. 384,5 ex meis responsionibus -ere. THIOFR. Liutw. 1 p . 6 , 6 (ed. W . L a m p e n , Coll. F r a n c . Neerl. 111/6. 1936) de ceteris sanctis a n t e -tis in mundo q u a m genitis. VITA H e i n r .

5

I V . 9 p . 3 2 , 2 0 c u m . . . f u g a - t a e s s e t . OTTO FRISING. g e s t . 1 , 1 4 p . 3 0 , 8 q u o d i c t o - t o . STATUT, o r d . T e u t . p . 7 9 , 5 si d e

culpa fratris -verint. saepe. c. acc. c. inf.: LEG. Wisig. 2,5,17 p. 116,14 nihil f r a u d i s . . . a se f a c t u m esse . . . -visse vel nosse. ANNAL. M a g d . a. 1021 archiepiscopum migrasse de saeculo . . . congnovit imperator. RAHEW. gest. 3,47 p. 221,20 princeps . . . -to p o p u l u m de pace sentire eqs. CHART. Mog. A I 572 d u m c a m b i g i u m . . . utilius esse connovimus. al. pendent quia, q u o d : EPIST. var. I 2 -eri vos volo, quod eqs. RUD. FULD. mirac. 3 p. 332,2 -to, q u o d esset R o m a n u s . WIDUK. gest. 2,11 p.76,12 cives . . . -entes de rege, quia eqs. interr. indir. : HRABAN. epist. 42 p.487,17 ut -res, quale s c a n d a l u m . . . opinio . . . generarit. b c. colore quodam i. q. audire - vernehmen, hören: RIMB. Anscar. 18 p. 39,24 ex cuius ore . . . ista -vimus. HROTSV. prim. 54 sed -e . . ., quis sim. 2 in chartis, epistulis: a in univ.: FORM. Marculfi 1,9 (ed. A. U d d h o l m . 1962) prosperitate vestre celsitudinis -uscire cupientes. FORM. Marculfin. 9 ut . . . -eri . . . m e r e a m u r . FORM. T u r o n . 22 quicquid filiis . . . de facultate patris -itur ordinasse, al. b in formula publications sim. : ALDH. epist. 6 -at vestra almitas . . . m e interrogasse pontificem. TRAD. Frising. 519 -ent omnes fideles . . ., quia eqs. TRAD. Ratisb. 275 -ite . . ., qualiter eqs. CHART. R a i t e n h . 291 a d - e n d a m rei facte veritatem. CHART. LUX. I V 232 sciat . . . etas presens et -at posterà, quod eqs. saepe. B strictius i. q. experiri - kennenlernen: 1 gener.: CHRON. Fred. 4,82 Chyntasindus -etus (-otus var. I.) m o r b u m Gotorum. FORM. Senon. I add. 1,9 (ed. G. J . J . W a l s t r a . 1962) t u a potestate, in q u a -vimus t a m g r a n d e s largitatis. BEDA hist. eccl. 3,7 p. 140,15 Coinualch fidem -vit ac suscepit v e r i t a t i s . OTTO FRISING. g e s t . 2 , 3 0 p . 1 3 7 , 1 4 v i s - e r e

10

15

20

25

30

35

anti-

q u a m tuae R o m a e gloriam ? al. 2 c. colore quodam : a praesentem comperire - erleben : CAND. FULD. Eigil. I 24

40

p . 2 3 3 , 2 5 q u i h o c e x p e r i m e n t o - v i t . HROTSV. A g n . 3 3 8 c u i u s

(Christi) t a m celerem - b a t pietatem. THIETM. chron. 6,83 hiis liceat in semet ipsis hoc f a c t u m -ere. al. act. sensu pass, i. q. evenire — sich ergeben, geschehen: FORM. imp. 38 solet . . . ex q u o r u n d a m cupiditate -ere, ut res . . . commissas n o n ad filios d e f u n c t o r u m . . . pervenire faciant. b invenire (er)finden (als): THIETM. chron. 4,22 p. 156,25 qui e u n d e m . . . sibi nimis fidelem -entes eqs. 6,11 concives . . . suimet -vit amicos rex. EPIST. Reinh. 76 te mihi semper f i d u m congnovi (ERINH. H e i m e r . 555 i p s u m . . . congnovit sibi f.). c discere - lernen: Ps. BOETH. geom. 451 (ed. M . Folkerts. 1970) hoc . . . magistro p r a e m o n s t r a n t e -verant Pythagorici. v. etp.805,55. D memoriae mandare - sich einprägen : EIGIL S t u r m . 5 (ed. P. E n g e l b e r t . 1968) S t u r m i -tis omnibus, q u a e ei f u e r a n t . . . i m p e r a t a eqs. e assuescere - sich gewöhnen (an) : FRID. I I . IMP. art. ven. 3 p. 13,11 falco pascendo super loyrum . . . -et magis loyrum.

45

50

I I I notitiam habere — Kenntnis haben : A novisse - kennen: 1 per f. sensu praes.: EDICT. Roth. 381 quod e u m a r g a non -visset. EIGIL S t u r m . 25 p. 161,31 (ed. P. Engel- 60 bert. 1968) vos . . . Studium m e u m -vistis. WALAHFR. Wett. 326 ille aliquos sese -osse ferebat. 2 praes. : EPIST. Aldh. 1 mentes . . . -is. WALAHFR. M a m m . 6,7 non huius nominis . . . hie -o v i r u m . HROTSV. A g n . 202 ilium -o necnon -or ab ilio. FROUM. c a r m . 3 2 , 2 5 n o n m e - u n t . ACTA i m p . S t u m p f

149

p. 198,2 t u a m . . . devotionem . . . cognioscentes. B scire wissen (cf. GLOSS. I 806,52 St.-S. non -verunt nivvissun. V 16,31 non -verunt neuuesson es neuuiht. al.) : 1 per f. sensu praes.: RIMB. Anscar. 38 p. 74,1 n u n c . . . pro certo . . . -vimus, quia D o m i n u s fuit nobiscum. WIDUK. gest. 3,46 p. 127,15 n u d o s illos armis . . . penitus -vimus. OTTO FRISING. gest. 1,1 p. 13,9 n u m q u a m . . . huiusmodi sententiam

in prineipem R o m a n o r u m p r o m u l g a t a m -verat imperium. 2 praes.: a gener.: FORM. Andec. 32 p. 15,8 quid exinde -uscibant. CHRON. Fred. 2,57 p.81,1 liberum me a r b i t r i u m esse -usco. FRID. I I . IMP. art. ven. 1 p.37,27 aves -unt de tempore et de vento (cf. CHART. Stir. I V 283 de meritis persone congnoscens). al. b c. colore quodam: a meminisse, sibi conscium esse - eingedenk, sich bewußt sein: PIRMIN, scar. 27 p.63,18 -usee, quia D o m i n u s humiles venit. HUGEB. Willib. praef. p. 87,21 ista non . . . erratica dissertione relata esse -amus. WALTH. SPIR. Christoph. II 2,126 in cruce susp e n s u m pro te -ito Iesum. THIETM. chron. 7,42 quid . . . faciatis, in vestra esse potestate -o. al. ß sibi persuasum esse - überzeugt sein : BEDA hist. eccl. 4,8 p. 221,14 n u n c non ita esse -ite. BONIF. epist. 48 p.77,11 -ite, q u o d memoria vestra nobiscum est coram Deo. HRABAN. epist. 34 p.469,14 hoc . . . m e a m p a r v i t a t e m . . . sedulo orare -as (sc. rex). c iur. et eccl.: a de praeceptorum, legum sim. firmitate servanda: CONC. Merov. p.28,18 haec . . . si quis . . . excesserit, r e u m se . . . esse -uscat. FORM. A n d e c . I B m e a b i t u r u m esse -uscas r a t u m (item in mandato: 48 -usci r. cf. CHART. R h e n . med. I 42 p.48,37). LEX A l a m . 42,1 -at hoc iudex. LEX Baiuv. 7,5 -at se contra legem fecisse. CAPIT. reg. F r a n c . 150,17 (syn. sciat). al. ß de iure firmo: LEX Sal. Merov. 73,2 qui rogatus f u e r a t , si se ex hoc idoneo esse -et, c u m x i i a d s a c r a m e n t u m absolvere se debet, ibid. al. G pass, i. q. notum esse - bekannt sein: 1 in univ.: WALAHFR. M a m m . 9,12 pretio -itur iste corrupisse meos. OTTO FRISING. gest. 1 prol. p. 11,35 acutus in causis esse -eris (se. imperator). al. impers.: FORM. Flav. add. 3 p.490,8 n o n h a b e t u r incognitum, sed inter plures -uscitur, quod eqs. 2 sensu attenuato sive evanido: ANNAL. N a z a r . a . 7 8 6 p.42,55 evulsi esse - e n t u r (syn. noscuntur) oculi eorum. CHART. Fuld. A 296 p. 146,8 ubi . . . a b b a s . . . regulariter servire -itur. OTTO FRISING. gest. 1,32 p.49,20 provincia . . . locuples esse -itur. al. impers. : DIPL. Merov. I 32 nos confirmasse -uscitur. I V explorare, examinare - erkunden, prüfen : A de examinatione: 1 iur. et canon. : a in iudicio i. q. quaerere untersuchen: LEG. Wisig. 2,1,23 ut iudex bene c a u s a m -at. EINH. Karol. 24 p. 29,22 lite -ta sententiam dixit. CONST. I 249,15 (a. 1176) de electione . . . -etur. CHART. Solod. I 266 p. 151,28 litem . . ., q u a m . . . -endi et . . . diffiniendi commissionem accepimus. ACTA imp. Winkelm. I 66 p. 63,6 civiliter e t c r i m i n a l i t e r . . . - e r e . CHART. T i r o l , n o t a r . I I 5 8 2 A p . 3 7 1 , 1 2

quod omnes cause . . . debeant venire ventilari et -i et terminari. al. b in chartis (accedente sensu confirmandi) i. q. recognoscere - überprüfen: FORM. Wisig. 1 ego . . . h a n c c a r t u l a m . . . relegi, -vi et s u b s c r i p s i (CHART. Sangall. A 333 scripsi, -vi et s.). DIPL. Otton. I I I . 308 cancellarius . . . -vit. al. 2 usu communi : a observare - achthaben (auf) : ALDH. virg. II 834 g u b e r n a n d u m carnis -ere m o t u m . b indagare

55

65

70

804

- erforschen:

G E R H . AUGUST. U d a l r .

I

14

p.404,16

-ere voluntatem. OTTO FRISING. gest. 1,64 p. 90,18 a d - e n d u m . . . imperii s t a t u m . C deliberare - bedenken: GERH. AUGUST. (?) U d a l r . II 14 domine Deus . . ., -ere dignare, q u a n t a difficultate . . . locum adii. GESTA Alber. 294 nec quid quisque comes dicat . . ., cernite, sed vestrae faciem -ite t u r b a e . B de sententia: 1 diiudicare - beurteilen: CONC. Karol. 46®,27 ut, q u a n d o q u e f r a t r u m neglegentia acciderit, . . . -ere possint abbates et emendare. 2 iudicare - urteilen, befinden (cf.p.8c>3,46sqq.) : POETA Saxo 3,215 earn sy?iodum non nomine tali d i g n a m concilium . . . -verat (syn. censuit). 3 decernere, eligere - entscheiden, wählen: FORM. Bitur. 8 si . . . uti . . . m u n d e b o r d o ecclesiae nostrae ille (libertus) habere sibi -uscat. V indicare - bekunden (cf. GLOSS. I 732,29 St.-S. -verunt . . . er Martine, -s tua serior . . . recurrit. CONC. Karol. 30 p. 231,32 adunata est -s . . . ad translationem corporis . . . martyris. ERMOLD. Ludow. 2,365 male fida -s, Domini quae dogma refutat.

8l6

COHORS

65

70

II 197 p. 143,7 capitaneum adverse choortis. per compar.: CARM. de Frid. I. imp. 2931 (ed. I. Schmale-Ott. 1965) ventorum . . . -s (choo- var. I.) pugnat. b acies — Schlachtreihe, Linie: GESTA Frid. imp. A p.40,29 in prima acie posuerunt plaustrella, . . . in tertia -e milites cum vexillis. OTTO SANBLAS. chron. 20 p. 24,9 extensis . . . in longum -bus . . . ad bellum procedit. C eccl. i. q. congregatio (coenobialis) - (klösterliche) Gemeinschaft (cf. I. 5osqq.) : IONAS BOB. Columb. 1,21 p. 199,16 monachorum -em adunavit. 2,11 p. 257,20 cum . . . multarum puellarum secum adunatam sub regulari reteneret disciplina -em. VITA Anstr. 13 (MG Mer. V I p.72,4) -s sanctarum sanctimonialium. ADSO Frodob. prol. 29 (MGMer. V p. 73) in quibus (tectis) aeterna stabiles sub laude -es stant, monachile decus. EPIST. Teg. I 22 devota . . . -s nostri commonasterialium. GREG. IX. [ Renner]

817

C0H0RS

registr. 609 p. 499,30 quern (episcopum) cuncta fratrum -s convocaverit. al. II curtis - Hof: D I P L . Karoli I I I . 21 p-35,33sq. -em Lemontam (cf,. 23 a p. 40,6 de curte Lemonta) cum massariis et . . . pertinentiis ad eandem -em respicientibus. ibid, iterum. cf. ThLL. III. p.i55o,54sqq. *cohortamen, -inis n. admonitio, praeceptum - Mahnung, Lehre: G E S T A Camer. cont. I I A 316,2 clerici diliguntur a presule scripturae -e eqs. cohortatio, -onis /. hortatio, incitatio, admonitio - Auf munterung, Aufforderung, Ermahnung: WALTH. SPIR. Christoph. I prol. p.66,1 quod . . . -e precoepti prona portandum pondus cervice suscepi eqs. I 16. C H A R T . Rhen. inf. I V 608 notum facio huius kart? commendationem et ad eius exemplum ceteris similia faciendi -em. VITA Heinr. IV. 13 p. 40,31 desides animi prolixae -is stimulo opus habent. cohortator, -oris m. incitator - (Mit-) Anreger : M E N K O chron. p. 526,42 specialem amicum suum et in hiis -em ac coadiutorem. cohortor, -atus sum, -ari et cohorto, -avi, -atum, -are. script.: quo-: l. 36. adde C H R O N . Fred. 2,33 p.57,15. choo-: l. 40. coo-: LIBER hist. Franc. 36 p.305,2. cf. supra p. 757,34. conhoar-: M A R I A N , chron. a. Chr. 36. hortari, animum addere, incitare, admonere - ermuntern, ermutigen, antreiben, ermahnen {cf. G L O S S . I V 262,23 St.-S. -antes suundinden): A L D H . virg. I 12 falanges militum cum praedistinatae palma victoriae -ante Christo. L I B E R hist. Franc. 15 p. 263,3 r e x coepit eos -are (coar- var. /.). HUGEB. Wynneb. 7 p. in,34superne pietatis suffragio -tus Wynnebaldus. R I M B . Anscar. 7 p.26,27 e u m (Herioldum) . . . ad suscipiendam christianitatem-tus Hludowicus. B E R T H . ( ? ) annal. a. 1079 p. 323,11 illos . . . in ineepto iustitiae tenore perseverare . . . paternis praedicamentorum suasionibus obnixe satis -tus est. A N D R . S T R U M . Ariald. 20 ceperunt . . . Herlembaldum-are (-ari m2), ut eqs. al. c. acc. dupl. : V I T A Eptad. 3 (MGMer. I I I p. 187,9) vicini matrimonium eum quo-bant (co-bantur var. /.). c. sensu inducendi: M A R I A N , chron. a. Chr. 42 Philatus in multas incidens calamitates et irrogante Gaio -tus est, ut . . . semet peremit. 263 p. 518,64 quare vos choortat diabulus, ut eqs. cohospitor, -atus sum, -ari. hospitio reeipere - gastlich aufnehmen, bewirten: I O H . W I R Z . descr. 24 p. 183 resuscitav i Elias filium viduae, . . . quae eum -ta fuerat. cohum, -in. corrigia - Riemen: G L O S S . I V 114,8 St.-S. •cohyemannus, -i m. (*hyemannus) familiaris curtis - Hausgenosse, ( Mit- ) Hofmann (cf. Dt. Rechtswb. V. p. 953sq.) : C H A R T . Xant. 244 (a. 1272) si . . . necesse fuerit . . . per alios -os placitari, . . . duos . . . dabimus hyemannos. coibentia v. coniventia. coibeo v. 1. cohibeo. Renner coictus v. conicio. coicus v. choicus. coiffa v. cofia. *coi!e v. 1. *coelia. adde: A N T I D O T . Bamb. 26 antidotum faciens coile et omnibus intestinis. *coimbenefìcio (-inb-), -avi, -are. beneficii compartieipem facer e - zum Mitbesitzer des Lehens machen: T R A D . Reichersb. 123 p. 349,2 (a. 1177) marchio . . . protestatus est . . . concambium . . . se . . . de manu episcopi . . . suseepisse et coin-asse . . . dominum H. coimbibo, -ere. absorbere, (in se) reeipere — aufsaugen, (in sich) aufnehmen: A N O N . secret, p.75,20 -it sal Ammoniacus etiam sibi Mercurium crudum eqs. cf. combibo. *coimmensus, -a, -um. pariter infinitus - gleich(ermaßen) unermeßlich: G E R H O H . ( ?) tract. I 22 (ArchHistDoctrLitt. 40. 1965. p. 145) coeternum et -um sibi verbum progenuit pater. *coimmortalis, -e. pariter immortalis - gleich(ermaßen) unvergänglich : G E R H O H . Antichr. 2 , 1 1 p. 210,7 si ad omnipotentiae opera pertineret, ut creaturam -em sibi et aeternam faceret eqs. *coimperator (-inp-), -oris m. script, quo-: I. 72. socius imperatoriae potestatis vel dignitatis — Mitkaiser : 1 de eo qui simul imperator est: V I T A Ludow. Pii 29 p. 622,34 imperator . . . filium primogenitum Hlotharium -em (quo 52

Mittellateinisches Wörterbuch I I

-

COINQUINATIO

5

10

15

20

25

30

35

40

45

50

55

60

65

70

8l8

imperatorem var. I.) appellari et esse voluit. D I P L . Otton. I. 361 pro . . . incolomitate . . . imperii nostri f i l i i q u e et -is n o s t r i Ottonis (386 coin-is. al. 421 p. 576,10 ob . . . monitum dilecti f. n. O. -is). 324 equivoci . . . nostri et -is augusti. D I P L . Otton. II. 24 p.33,38 Otto iunior senioris . . . -r augustus. al. E K K E H . U R A U G . chron. p. 189,45 imperator Otto cum filio rege (-e E) Galliam ingressus est (inde A N N A L . Aeg. a. 961 [MGScript. X X X p. 9,38] cum filio suo -e septenni). al. 2 de eo qui item imperator est: D I P L . Otton. II. 121 more antecessorum nostrorum, regum scilicet et -um. 306 p.363,7 apud reges et -es|nostros predecessores. *coimperatrix, -icis f . socia imperatoriae potestatis vel dignitatis - Mitkaiserin: D I P L . Otton. II. 76 dilectissimae coniugi nostrae Theophanu -i aujgustae nec non imperii regnorumque consorti (191 p. 218,38. C H A R T . Hersf. 65 p. 125,41 [epist. papae] pro salute sua quam contectalis suae -is a.). [ *coimpero, -are. imperii participem esse - mitregieren : AEG. AUR. gest. 1,29 p.24,55 QUI (\Valentinianus) tum Marciano -bat. *coinbeneflcio v. *coimbeneficio. •coincido, -ere. in unum incidere, in eodem concurrere (in eins) zusammenfallen: A L B E R T . M.(?) animal, quaest. 15,3 p.261,17 efficiens et materia numquam -unt (p.ig8 a , 2 4 S Q . SPAERAI . . . EE? TÒ EV). 15,19 p. 271,50 materia et agens non -unt. 15,20 p.272,48. v. et i.|concido. •coindigena, -ae m. popularis, concivis - Landsmann, Mitbürger : I N N O C . IV. registr. B 52 p.40,31 an in hostes debachari creditis, cum in vestros jas desevitis ? •coinnatus, -a, -um. insitus, naturaliter proprius von Natur eigen, spezifisch : A L F A N . premn. phys. 9,4 secundum frigiditatem et humiditatem -am (PG 40,6568 aùjj.meton. i. q. sordes, lutum - Schmutz, \Kot: A L L E G . sapient. 1 p. b 4Ó7 ,l3sq. aqua nulli miscetur -i et ipsa lapidum naturas . . . -bus abluit. A L B E R T . M. summ, thleol. I 18,71 p. 744^29 anima -e corporis non coinquinatur. | 2 spirit. : a de actione i. q. commaculatio, pollutio, peccatio — Befleckung, Besudelung, Versündigung : a strictius: C H R O N . Bened. II 22 lues -is et macule per membra monasterii diffusa est. C H A R T . Lux. I l l 290 p.315,3 (epist. papae) quas (manus) sordidis libidinose com-is (sic?) fecibus immerserunt. expressius i. q. stuprum, fornicatio - Unzucht, Hurerei: P A U L . B E R N R . Greg. 91 p. 528,13 pater comminabatur eis exhaereditationem, si quam . . . cum mulieribus perpetrasse detegerentur -em. ß latius i. q. calumniati,47 si aliquid per se esset -um sanitatis sicut evacuatio. B spec. : 1 ad comparationem aptus, comparativus — vergleichend : 2Lphilos.: A L B E R T . M. epist. Dion. 5 k p.898 b ,7 ratio consistit in compositione -a. animal. 7,2 v i s , quae est sicut cogitativa et compositiva sive -a in homine (cf. summ, theol. I 20,80 p. 865 a ,30 ratio est v. -a modos et causas considerans). top. 8,3,1 p.52i a ,29 qui . . . habet . . . bonam rationem -am. al. v. et supra p. 788,57. b rhet.: C O N R . M U R . summ. p . 9 8 , 3 2 4 (ed. W. Kronbichler. 1968) flos simili dictus . . . ad rem . . . de re . . . oculis monstrat -a paritate. 2 comparabilis - vergleichbar : ALBERT. M. animal. 11,38 opinio una est de omnibus rebus -is ad invicem. caus. univ. 1,2,6 p.396^11 quia causa rei simplex est, -a esse non potest. I I subst. neutr.: donum — Gabe: B E R N O serm. 4 , 1 7 (EphemerMariol. 14. 1964. p. 5 5) divini muneris con-um. 2. *collativus v. *colativus. collator (coni-), -oris m. 1 disputator- Teilnehmer einer Disputation: P A S S . Praeiecti I 2 4 ut est con-um mos eqs. 2 qui confert, dator, largitor - Geber, Schenker, Spender, Stifter : a gener.: R H Y T H M . 1 5 0 , 9 , 3 pro collatis . . . beneficiis Deo -i . . . egit gratias. L I G U R I N U S 6 , 6 3 4 -r muneris huius est Deus. CHART. Gosl. I 515 p.497,28. al. b iur. et eccl.: a in univ.: C H A R T , march. Misn. Ill 3 5 2 (a. 1 2 2 6 ) ut eo magis habeat -r meritum, quo firmius sortitur ipsa collatio incrementum. C H A R T . Eberb. 1 9 8 -es seu venditores. C H A R T . Tirol. 1137 u t . . . possessionum -es sine omni angaria . . . sint defenssores.

CHART.

Altenburg.

198

p. 147,37

elemosine.

COLLAUDO

834

med. I 163 p.227,27 (a. 923) per. . . omnium consensum et-um . . . petitioni annuere. TRAD. Michaelb. 113 p.773 b ,4 unanimi -o . . . determinaverunt. CHART, march. Misn. II 523 p.361,37 utriusque partis. 2 pactum (commune) - (gemeinsame) 5 Vereinbarung: T R A D . Patav. 745 (a. 1180/1200) peractionis . . . -um stabile futurum esse . . . confirmavit. CHART. Tirol. 847 ut . . . -um . . . inter nos factum verum permaneat. 3 promissum, votum - Zusage, Gelöbnis: G E R H O H . Antichr. 1,56 p.366,35 contra -um imperatori in verbo Domini factum 10 (sim. p.366,33). TRAD. Patav. 695 -o publice facto . . . conpromiserunt. •collaudantia, -ae f. assensio - Billigung: C H A R T , eccl. Werd. 10 p. 14,33 (a. 1090/1120) congregatio fratrum . . . consona et communi -a laudaverunt atque statuerunt. 15 collaudatio (conl-, -cio), -onis f. 1 de actione laudandi i. q. praedicatio (communis) - (gemeinsame) Lobpreisung: VITA Ger. Bron. 19 p. 670,12 Domini. 2 de actione adnuendi: a consensus, assensio (communis) - (gemeinsame) Zustimmung, Billigung: D I P L . Heinr. I I . 184 secun20 dum -em conprovincialium . . . concedimus. DIPL. Heinr. I I I . 25 p.32,29 consentiente regis . . . -e. CHART. Stir. I 174 facta sunt . . . h?c -cione clericorum et laicorum. CHART. Gosl. II 215 vendidit. . . cum cola-e (sic?) omnium heredum. saepe. accedente notione testimonii: T R A D . Brixin. 149 (c. 1050/65) 25 qu? (famula) . . . omnium sui sociorum . . . iudicio ac -e . . . vineam . . . relegavit. b approbatio (communis) — (gemeinsame) Bestätigung: E X C E R P T . Widon. (MG Lib. Lit. I p. 465,18) qui (papa) . . . a principibus collaudatus legatorum, quos . . . miserant, . . . -e est consecratus. c pactio (com30 munis) - (gemeinsame) Vereinbarung: T R A D . Brixin. 477 (c. 1147/60) vineas . . . ea . . . con-e, ut . . . libere possideant, . . . susceperunt. CONC. Karol. 15® p.96,34 (M 3.4 [s. X I I . ] ) de -e, quam episcopi et abbates . . . inter se fecerunt pro defunctis fratribus (de re v. A. Ebner, Die klösterlichen Ge35 betsverbrüderungen. i8go. p.52).

collaudator (conl-), -oris m. 1 de actione laudandi i. qui (una) laude afficit, praedicator - einer der (mit) lobt, Lobpreisender: H O N O R . A U G U S T , spec. p.994® cum . . . Deus . . . eum (s. Augustinum) nunc inter omnes sanctos idoneum 40 -em suum transtulerit. TUTO opusc. 2 prol. p. 67,5 ut et me tantillum . . . -em haberent. 3 p. 117,9. v - e t I- 542 de actione adnuendi: a qui (una) consentit, assentitur - einer der (mit)zustimmt, billigt: T R A D . Frising. 1480 (a. 1091/98) qui (testes) . . . commutationis probatores erant et con-es 45 (CHART. Austr. sup. II 120 p. 179,37 t. sunt et con-es . . . episcopus, . . . abbas eqs. CHART, episc. Hild. I 296 p. 282,11). accedente notione testis: T R A D . Brixin. 149 (c. 1050/65) commutationis iudices ac -es manu per aures trahebantur. b qui (una) approbat - einer der (mit)bestätigt: G E R H O H . ord. 50 p. 279,12 ut saecularis princeps . . . perterrenos -es formetur. * c o l l a u d a t o r i u s , -a, -um. verba laudatoria continens Lob-: REGINO chron. a.866 p.86,8 misit. . . epistolam -am.

CHART. Sangall. A 989 p. 188,4 decima . . . ad suum -em revertatur. al. ß qui ius officia conferendi habet - Inhaber des Bestallungsrechtes : C H A R T . Ger. Col. 1 0 2 p. 1 0 4 , 9 ( A 1235) prebendarum suis -bus parebunt. * c o l l a t o r i u s v. *colatorius. collatrix, -icis f. usu attrib. : l. 47.4g. quae confert, datrix - Geberin, Spenderin: 1 theol. de rebus: H R A B A N . A cruc. 2,17 p.282 saneta crux -x virtutum. disc. 3 (PL 112, 1250®) ipsa (tristitia saecularis) certissimae mortis -x est. W O L B E R O cant. 3 p. 1 1 5 7 S vadam per cooperatricem et -em gratiam. 2philos.: A L B E R T . M . caus. univ. 2 , 1 , 1 5 p . 4 5 8 ^ , 8 dico . . . creatricem operationem formarum ad esse -em. 3 iur. : CHART. Stir. I 686 p.669,7 (a. 1187) quod (ius) ad ipsam (matronam) velutfundatricem et prediorum-em... spectabat. collatro (coni-), -are. 1 de canibus i. q. (simul) latrare(mit)bellen: V I T A Liutg. Ill prol. canibus, qui utilia latrant, * c o l l a u d a t r i x , - i c i s f . quae (una) laudat - eine die (mit) catuii. . . inutilia . . . con-ant. 2 de hominibus i. q. latrando lobt: A L D H . ad Acirc. 126 collaudator, -x (concludator, conmaledicere, gannire - belfern, kläffen, schimpfen: Huc- 55 cludatrix F). BALD. carm. 2 , 8 1 cerritus cur -at clamore canino? R A T H E R . collaudo (conl-), -avi, -atum, -are. script, cunl-: I. 69. coni. 1 p. 5 2 3 A si inter se talia -rent osores. L A N D . M E D I O L . depon.: I. 66. hist. I 2,22 p. 59,10 multis con-antibus et regem . . . provo1 de actione laudandi i. q. (communiter, valde) laude afcantibus. a gener.: E I G I L Sturm. ficere - (gemeinsam, sehr) loben: c o l l a t u r a v. colatura. 60 14 p. 371,38 prudens illorum -vit consilium. THANGM. Bernw. 1. collatus (coni-), -us m. donatio — Schenkung : D I P L . 36 p . 7 7 4 , 3 2 oboedientiam . . . m a g n i f i c e -at. BURCH. U R S B . Pipp. 20 p.29,28 ex munificentia regum vel de -u p o p u l i chron. p. 97,15 a pauperibus . . . tamquam defensor -batur ( R E G E S T A Alsatiae I 2 6 3 [ed. A . Bruckner. 1 9 4 9 ] de conlatu iustitie. cd. laudando afferre - lobend anführen: A E T H I C U S p.). v. et confero (collatum). I S T E R 77 post Thraciam Thessaliam con-at. b theol. i. q. 2. *collatus, -eris n. latus adiacens - die anliegende 65 (communiter) praedicare, glorificare - (gemeinsam) lobpreisen, rühmen: A L C U I N . epist. 22 Dei . . . con-aris (sic?) Seite: A N N A L . Rod. a. 1 1 4 3 p . 7 1 6 , 3 0 obducti sunt duo . . . clementiam. W A L A H F R . carm. 77,17,2 tota te (sc. sanctum) fornices lapidibus cum suis utrinque -bus. Erb plebis . . . turba con-at. AGNELL. lib. pont. 23 omnis . . . c o l l a u d a b i l e , -is n. quod acceptabile vel utile est - Anpopulus quasi vir unus . . . Deum cun-bat. HROTSV. Bas. 258 nehmbares, Ersprießliches : C A R M . Bur. B 4 3 , 6 , 2 saluti -e 70 plebs . . . con-ans Christum, saepe. complectere (cf. notam ed.). * c o l l a u d a m e n t u m , -i n. 1 consensus, assensio (commu2 de actione adnuendi: a (communiter, una) consentire, nis) - (gemeinsame) Zustimmung, Billigung: C H A R T . Rhen. assentiri, astipulari - (gemeinsam, mit-) zustimmen, billigen, [Schneider) S3

Mittellateinisches Wörterbuch II

COLLAUDO -

835 gutheißen:

A in

univ.:

REGINO c h r o n . a . 8 9 5 p . 143,15

omnibus . . . -antibus . . . filium regno . . . prefecit. TRAD. Frising. 1263 clericus tradidit in manus episcopi . . . fidelibus suis con-antibus. TRAD. Teg. 63 con-antibus . . . monachis et clericis . . . atque in utraque familia . . . con-ante vulgi caterva. CHART. Solod. I 265 cuncta . . . donavit . . . laudante uxore eius . . ., -ante simul uxore filii. saepe. c. acc. c. inf.: DIPL. Heinr. III. 69 comes . . . curtem . . . nos . . . restituere con-vit. pendet ut: DIPL. Heinr. IV. 281 p.364,42 (spur, a. 1108/15). ß c. colore quodam: consentiendo suscipere- zustimmend aufnehmen /TRAD. Frising. 1647 (a. 1078/ 84) ^cclesi^ servientibus in su? societatis qqualitatem . . . Fridericum -antibus. applaudendo excipere - beifällig aufnehmen: ECBASIS capt. 1164 vulpes hunc gemino -at pollice ludum (cf. Iior. epist. 1,18,66). b (communiter, una) approbare, recognoscere - (gemeinsam, mit-) anerkennen, bestätigen: a. in univ.: CAPIT. reg. Franc. 176,5 p.362,12 quod . . . a xx episcopis decretum est et . . . a nobis et a primatibus . . . benigna conlaudatione con-tum et s u b s c r i p t u m e s t (DIPL. H e i n r . I I . 143 p . 171,29. al.). TRAD. F r i s i n g .

1464 commutatio iuramento con-ta est a familia. ANNAL. Altah. a. 1060 p. 56,10 se ad sedem apostolicam a rege con- a r i . . . impetravit. CHART. Bund. 249 p. 188,37 (dipi. Heinr. V.) tradicionem. saepe. c. acc. c. inf.: TRAD. Ratisb. 20 p . 2 5 , 3 0 ( a . 8 2 2 ) . CHART, m a r c h . M i s n . I I 55 p . 4 8 , 8 .

ß spec-

tat ad regem, imperatorem electum (cf. H. Mitteis, Die deutsche Königswahl. 1944. p.52) : THIETM. chron. 2,44 Otto . . . electus et unctus iterum con-atur a cunctis in dominum et r e g e m (OTTO SANBLAS. chron. 48 capit. p.3,12 papa Phylippum -at in r. GESTA Halb. p. 113,19 acclamatione . . . unanimi et applausu in r. est -tus. al.). c. nom., acc. dupl.: IOH. VEN. chron. p. 152,23 principes . . . regem ipsum (Ottonem) con-verunt. BURCH. URSB. chron. p.99,22 ut a civibus et populo Romano Fridericus imperator -retur. al. adde: OTTO SANBLAS. chron. 48 papa . . . ipsum ( Ottonem) in defensorem Romane ecclesie -vit. y spectat ad archiepiscopum : COSMAS chron. 1,31 p. 56,23 hunc (capeilanum) . . . regie aule senatus . . . in pontificem Pragensis ecclesie eligit et -at. c (communiter) pangere, condicere (gemeinsam) vereinbaren, verabreden: DIPL. Heinr. II. 54 qui (homines) . . . rem cum eo (comite) -bunt. BERTH. (?) a n n a l . a. 1078 p . 3 1 0 , 5 1 p a x . . . est - t a . CHART. R h e n . m e d . I

386 quod . . . in conspectu totius familie -tum . . . corroboratum est. TRAD. Teg. 148 pro con-to precio. al. D (communiter, una) promittere, spondere - (gemeinsam, mit)zusagen, versprechen, geloben: DIPL. Heinr. III. 242 -vimus

. . . e p i s c o p o . . . ius. CHART. LUX. I 325 p . 4 8 0 , 1 7 corniti . . .

mansos in beneficium -vi. ANNALISTA Saxo a. 1126 p.763,21 expedicio . . . ab omnibus -atur. c. acc. c. inf. : BERTH. ( ?)

a n n a l . a. 1079 p . 3 2 1 , 5 1 . CHART, civ. E r f . 4 9 p . 2 2 , 1 8 . al.

pen-

det quod: CHART, march. Misn. II 55 p.47,11 (s. XII. m e d -)ut, ne: COSMAS chron. 2,41 p. 146,12 sprevisse, quod ipse coram imperatore . . . -verat, ut eqs. HERBORD. Ott. 2,33. q u a t i n u s : CHART. L u x . I 345 p . 4 9 8 , 2 9 (a. 1113).

adi. collaudans, -antis. acceptabilis - gutzuheißen, annehmbar : CHRON. Ven. Alt. p. 74,3 si vobis . . . -s (-e D, -em V) est et placens . . ., ut eqs. subst. collaudans, -antis m. iuramenti praestandi coadiutor - Eideshelfer : v. vol. I. p. 493,58. collaxo (coni-), -are. (remediis sudorem moventibus) coadiuvare — (durch schweißtreibende Mittel) zusätzlich fördern: AURELIUS 3 p.494,17 alii medici diaforeticos conlaxantes (Cael. Aur. acut. 2,36,188 diaphoreticos [jr. sudores] adiuvantes) causa mortis extiterunt. Schneider collebus v. colaphus. collecta, -ae f . script.: cole-: /.67. p.836,66. al. coleta: LIBER ordin. Patav. 1,14 p.944,50. -ett(a)\p.836,70.

836

COLLECTA

p. 100,28 -am . . . celebrare. de officio processioni atitecedente: CAPIT. reg. Franc. 112,43 orationem ad -am secundum Romanam consuetudinem faciamus. al. b conventus monachorum - Konvent: ORDO Rom. 18,8 conpleturio . . . 5 tempore estatis, quomodo sol occumbit, colleguntur ad -a eqs. ARDO Bened. 38 p. 217,28 librum ex regulis . . . patrum collectum . . ., quem . . . ad -am matutino legere iussit. p. 217,34 in vespertinis -is. c cena fraternitatis - Bruderschaf tsmahl: DECRET. Burch. 2,161 quando . . . ad -am 10 presbyteri convenerint, se inebriare. 2 theol. i. q. unitio Zusammenschluß : ALBERT. M. miss. 2,2,1 p.4I b ,2ó secunda -a est, quia populus ibi colligitur in unum cor. p. 41^,34 dicitur . . . -a corporis mystici, quae sic in unum commiscetur sicut corpus Christi ex multis granis. 3 milit. et pubi. : 15 a evocatio (exercitus), coadunatio - (Heeres-)Aufgebot, das Sammeln: EKKEH. IV. bened. I 37,3 classica . . . clangant (gloss.: ad -am). ANNALISTA Saxo a. 1085 p.722,53 utriusque (regis) -am inpedierat . . . tempus quadragesime, coniunctio — Vereinigung: ANNAL. regni Franc, a.747 Grifo -am 20 fecit una cum Saxonibus. b congressus - Zusammenkunft : CHART, e p i s c . H a l b . 6 0 3 p . 5 4 2 , 1 2 (a. 1221/27) a d . . . - a m

25

30

35

40

m i l i t u m . . . evocari (STATUT, ord. Teut. p. 50,26 nupcias et -as m. [versio theod. : rittersamnungen] . . . non frequentent). B caterva - Schar : 1 eccl. i. q. consociatio, societas - Verein, Gemeinschaft

: REGINO s y n . c a u s . 2 , 4 4 1 p . 3 8 6 , 2 4 d e -is

vel confratriis, quas consortia vocant eqs. ROD. GLAB. hist. 2 , 2 e x - r e p p e r i t . . . anacoritarum-as miras. 2 iur.: a globus (armatus) — (bewaffnete) Bande: CAPIT. reg. Franc. 20,17 cos (itinerantes) cum -a . . . adsalire. 260,3 de -is, quas Theudisca lingua heriszuph appellat. al. (v. ind.). b comitatus (armatus) - (bewaffnete) Begleitung: CAPIT. reg. Franc. 158,5 cum -a vel scutis in placito comitis . . . venire, c foedus defensionis - Schutzbund : CAPIT. reg. Franc. 287,14 ne -am faciant villani, quam vulgo geldam vocant, contra illos, qui aliquid rapuerint. 3 usu communi i. q. multitudo - Menge : MIRAC. Furs. 21 (MGMer. IV p.447,28; s. IX. l n -) magna -a populorum adunata. RAPULARIUS 153 propinquorum grandis -a gregatur. al. agmen (peregrinorum) - (Pilger-) Zug : FLOD. annal. a.939 p.74,5 -a diversorum hominum, quae R o m a m p e t e b a t {sim. a . 9 4 0 p . 7 9 , 1 0 ) .

II spectat ad res: A eccl. i. q. eleemosyna, stips - Kollekte, Almosen, Beitrag: DIPL. Heinr. III. 360 p.490,23 qui (fratres) . . . de -is fidelium se agunt. CHART. Babenb. 230 p. 34,14 -am . . . pauperibus . . . distribuere. 346 si alii peti45 tores de alia domo . . . -am petiverint. CHART. Nuremb. 325 p. 198,16 receptores . . . -arum. al. datur ad cenam communem: EKKEH. IV. cas. 110 de communi et privatis -ae fiunt et habundam caritatem faciunt. B pubi, et iur. i. q. tributum, vectigal (imprimis publicum et ordinarium [extra50 ordinarium e. g. l.jo. p.837,7.14]) - (vorwiegend öffentliche und regelmäßige) Steuer, Abgabe, Umlage, Bede: I in univ.: a solvitur imperatoribus, episcopis, comitibus sim.: DIPL. Otton. I. 413 p. 564,29 confirmamus . . . ecclesie . . . res . . . cum . . . toloneis, . . . -is. TRAD. Patav. 92 familiam 55 sancti Stephani ab omni . . . districtione marchionis, hoc est -is, donativis . . . absolutam. DIPL. Otton. III. 226 p.641,7 ut nullum det fotrum nec -am nec ipse (episcopus) nec suus colonus. DIPL. Conr. III. 255 p.443,7 (ed. F. Hausmann. 1969) -as . . . et cetera, qu? regii iuris sunt . . ., in manus ab60 batum . . . committimus. CHART, archiep. Magd. 412 mansus . . . unum solidum ad -am, que vulgo bede dicitur, annuatim . . . persolvet. CHART. Rhen. med. I 647 -as advocatorum (c Vogtgeld'), quas . . . guwerf vocant. CHART. Burgenl. I 161 p . 119,4 l u c r i . ACTA i m p . W i n k e l m . I 8 7 3 , 4

Iudeorum.

65 saepe (v. ind.). CHART. Tirol, notar. II 536 cives . . . Bolgani non solvunt sibi (sc. episcopo) suam colectam. saepissime. b solvitur civitatibus (cf. Handwörterbuch zur deutschen Rechtsgeschichte. I. 1971. s. v. 'Bede') : CHART, select. adde ACTA i m p . W i n k e l m . I 9 9 5 p . 749,2. Keutgen 32 (a. 1154) ut ad communem civium -am . . . I spectat ad homines : A coetus - Versammlung : 1 eccl. : 70 cooperarentur. CONST. I 206,13 Piacentini accipiant -ttam a officium Dei - Gottesdienst: COD. Karol. 3 p.482,25 qui in civitate et per totum episcopatum . . . ab omnibus personis. (presbyteri) . . . s e o r s u m - a s f a c i u n t . ARNO REICHERSB. DECRET. Bern. 24 de fundo. ACTA imp. Winkelm. I 164 scut. p. 1509° propter -am populi. ALEX. MIN. apoc. 6 [Schmidt]

837

COLLECTA - COLLECTARIUM

p. 142,4 rectores habeant potestatem . . . -as tollere. CHART. civ. M a g d . 116 p. 62,21 areas . . . ab omni civili -a, quod . . . dicitur scot, . . . liberas. CHART. Basil. C I 311 per -as, que v u l g o stura dicuntur. CHART. Anhalt. II 372 p.269,3 ut ab . . . -is murorum . . . omnia . . . libera sint. saepe. 2 c. colore quo5 dam : a tributumper vim exactum - Zwangsabgabe : EPIST. L a n g . 19 p. 713,21 non sufferunt pauperes . . . -as faciendo Longobardorum. p.713,23 e x tritico. b exactio (tributi), collatio - (Steuer-) Erhebung, (Geld-) Sammlung : DIPL. H e i n r . II. 426 p. 542,21 ut nullus dux, marchio, comes, vice- 10 comes . . . in castellis . . . ecclesie . . . -as f a c e r e . . . presumat (CHART. Solod. I 215 p. 115,13 -as iniquas . . . f. al.). CONST. II 13 p. 17,8 u t . . . generalem per totum Romanum imperium elemosinarum -am institueremus. p. 17,19 hec . . . -a . . . per quinque annos fieri debet, al. remissius: OTTO FRISING. 15 gest. 2,11 p. 113,13 ad haec (damna) . . . expianda r e x a toto exercitu - a m fieri iubet. ARCHIPOETA 1,42,4 fiat pro m e -a mutua. C fructus exactionis Steueraufkommen: CHART. Tirol. 1201 p.247,19 (a. 1246) dominus . . . h a b e a t . . . quinquaginta l i b r a s . . . de -a Bozani. CHART, civ. Magd. 116 20 p. 62,14 de communitatis ipsorum -a . . . in duobus talentis . . . subvenire, al. D districtus tributarius — Steuerbezirk : CHART. A r g e n t . I 364 p.277,26 (a. 1252) redditus v i g i n t i marcarum percipiendos in -a nostra Mollesheim. C liturg. i. q. oratio (brevis et comprehensiva) - (kurzes, zusammen. 25 fassendes, Sammel-, Kollekten-)Gebet, Oration: 1 de significatione ( c f . B. Capelle, RevBén. 42. 1930. p.197sqq.) : AMALAR. ord. expos. I 4,1 -a . . . idcirco nuncupatur, quia incipit se populus colligere in unum. WALAHFR. e x o r d . 23 p.498,13 orationes . . ., quas -as dicimus, quia necessarias 30 petitiones earum compendiosabrevitate colligimus. BERNOLD. CONST, microl. 3. RUP. TUIT. off. 2,19,651 (Corp. Christ. Cont. Mediaev. V I I . 1967) -ae, quae dicuntur ad complendum, orationes . . . Iesu Christi significant. ALBERT. M. miss. 2,2,1 P.4I A ,24. al. 2 de usu: a in missa horisque 35 canonicis: IONAS BOB. Columb. 2,9 p. 250,6 missarum sollemnia multiplicatione orationum vel -arum celebrare. WALAHFR. exord. 23 p. 499,21 cum videamus usque hodie et lectiones et -as (collectiones 4) . . . superaddi. CONSUET. Eins. 30 p. 109,22 ante -am completorii. FOLCUIN. L o b . 18 in 40 quo (libello) . . . festivitatum capitula cum -is . . . congessit. LIBER ordin. Rhenaug. p.97,5 ad . . . sequentes horas -e pro peccatis. saepe (v. ind.). ALBERT. M. miss. 2,2,6 p.45 A ,5 ad finem -ae, quae oratoria est vel deprecatoria, saepissime. b in aliis ritibus vel occasionibus: PONTIF. Rhen. sup. 125 45 lavas ea (signa) . . .; deinde dices -as: 'eqs.' CONSUET. Marb. 325 (Spicil. Friburg. X . 1965) quos (psalmos) sacerdos . . . claudat cum -a: 'eqs.' al. in obsecratione: ORD. iud. D e i A 29 p.632,25 -as ad . . . furtis repremendis. 29' p.633,18 ista -a desuper caput hominis coniura: ' e q s ' MIRAC. Godeh. 50 10. D usu communi: 1 strues (manipulorum) (Garben-)Haufen, Puppe: CHART, cell. Paulin. 15 (a. 1140) ut . . . tres -as manipulorum, idem tres scòccones . . . persolvant. 2 collectio - Zusammenstellung : MIRAC. Otton. Bamb. I 10 -am fecit litterarum episcoporum, principum et abbatum. 55 v. et p.838,2. 3 ligatura - Ligatur: LAMB. mus. quadr. p. 279 B iste (modus) si ligabitur, ei prius dabitur trina -a. v. et *colta. c o l l e c t a c u l u m , -i n. alveus - Trog: GLOSS. I V 168,31 St.-S. -um troch. ibid. al. 1. * c o l l e c t a l i s , -is m. (velf.) (collecta) collectarium -Kollektenbuch, Kollektar: CATAL. thes. Germ. I 58,26 (Mittelalterl. Schatzverz. I. 1967; a. 1218) vetus passionale . . ., tres -es. 2. * c o l l e c t a l i s , -is f . (lectus) uxor - Gemahlin: CHART, march. Misn. II 404 p.281,11 (a.1174) pro dilecte -is nostre . . . salute. CHART. Hohenloh. 400 p. 273,20 -is nostre . . . consensus, al. v. et p. 82g,38 et contectalis. * c o l l e c t a n a r i u s , -a, -um. collectas continens Kollektengebete enthaltend: CATAL. thes. Germ. I 91,62 (Mittelalteri. Schatzverz. I. 1967; a. 1238) v libri -i. c o l l e c t a n e a , -ae / . 1 collectio - Sammlung, Zusammen53*

60

65

70

838

Stellung: ALDH. ad Acirc. 116 p.¡159,20 Iulius Solinus in ' C - a (collecta var. I.) rerum memorabilium' . . . inquit. al. (v. ind.). 2 grex - Schar: HUCBALD. Rictr. 26 ut . . . ad Hamaticum monasterium pergeret Eusebia . . . cum sua -a. 1. c o l l e c t a n e u s (cole-), -i m. vel c o l l e c t a n e u m (-nium), -i n. 1 collectio, corpus - Sammlung, Zusammenstellung, Sammelband: a gener.: CATAL. biblioth. Lehm. I 94 p. 484,28 (a. 1012/26) -us sermonum Augustini, . . . Ambrosii. b spec. : a collectio excerptorum, glossa Exzerptensammlung, Kommentar : LUP. FERR. epifct. 76 -um Bedae in apostolum e x operibus A u g u s t i n i . . . dirigere. RATPERT. cas. 29 p. 54,11 -a Fiori . . . in epistolam .!. . ad Romanos in volumine 1. al. v. et I. 51. ß chronicon - Chronik: CHRON. Albr. a. 890 in -0 sancti Benigni Divionensis legitur, quod eqs. a. 939. 2 descriptio comprehensiva — zusammenfasse?ide Beschreibung: AD REV. Bened. praef. (per compar.) regni . . . felicitas brevi memoratu acsi quodam -O astricta perspicitur. 3 collectarium — Kollektenbuch, Kollektar : TESTAM. Eberh. (ed. P. E. S c h r a m m - F . Mütherich, Denkmale der dt. Könige u. Kaiser. 1962. p.94^,16; a.867) Rodulphus . . . ut . . . habeat . . . cole-um. CATAL. biblioth. Gottlieb 18 p. 126,13 duo -ia. MENKO chron. p. 526,33 -um . . . conscripsit. 2. * c o l l e c t a n e u s (coni-), -i m. (lectus) concubinus — Beischläfer: BONIZO ad amie. 4 p. 582,19 si Iohannem e p i s c o p u m , . . . con-um (conlacteneum cod.) regina, pontificem ordinaret Crescentius (cf. notam ed.). c o l l e c t a n i u m v. 1. collectaneus. * c o l l e c t a r i o l u m , -i n. collectio parva, corpusculum kleine Sammlung, Sammelbändchen (cf. B. Bischoff, Mittelalterliche Studien. I. 1966. p.loo)\: TRAD. Ratisb. p . X I I I EX (epist. A n a m . ; s. IX. -) scedas t r a i d i t i o n u m . . . colligens in unum -i huius corpusculum complexui (cf. p . V I I I incipit - u m t . ) . CATAL. biblioth. Lehm. I 21 j p . 92,25 Potiti passio in -O vitae Eusebii. p.94,2 Senesii martyris passio in -O, cuius prineipium est vita Silvestri, p. 94,30. ibid. saepe (v. ind.). * c o l l e c t a r i u m , -i n. script, -tua-: I. 46. nonnulla exempla infra aliata etiam ad l.collectarius/. 83g,¡sqq.pertinere possunt. 1 collectio, corpus - Sammlung, Zusammenstellung, Sammelwerk: a gener.: RUD. FULD. mirac. 15 p.341,6 fecit Hrabanus - u m unum de s e n t e n t i i s divinorum librorum, in quo . . . probavit eqs. (GERHOH. psalm. 64 p.478,38 in -O sententiarum patemarum). VITA Burch. Worm. 10 in -O (collectione 2a, collectorio 2b) c a n o n u m . . . laboravit (BERNOLD. CONST, libell. X 42 Ysidorus in -O suo de canonibus). ibid.: hoc . . . corpus sive -um (-tua- 2a, collectorium 2b) . . . in viginti libros distribuii, al. b spec. : a collectio excerptorum, glossa - Exzerptensammlung, Kommentar : HARIULF. chron. 3,3 p. 92,20 (chart: a. 831) -um . . . in M a t thaeo. RUD. FULD. mirac. 15 in epistolas . . . P a u l i . . . -um (collectaneum Br) fecit colligens de diversis opusculis sanctorum patrum sententias eorum. MANEG. ad Gebeh. 20 p. 344,23 ut Walferdus Strabo in -jo suo (se. in Glossa ad Genesim) testatur. al. ß homiliarium - Predigtsammlung : LOTH. I. ad Hraban. 2 (MGEpist. V p. 503,26) in . . . patrum -is. CATAL. biblioth. Becker 28,10 -pm . . . super . . . cottidiana euuangelia. CATAL. thes. Germ. I 73,31 (Mittelalterl. Schatzverz. I. 1967) festivum. al. , Y collectio actorum Aktensammlung, Dokumentation: MANEG. ad Gebeh. 49 p. 396,36 Hincmarus . . . in -O suo ad Karolum inperatorem (se. de divortio Lotharii). 8 collectio vitarum sanctorum Zusammenstellung von Heiligenleben (cf. B. Bischoff, op. cit. [I. 2g] p.100) : CATAL. biblioth. Lehm. I 21 p.97,31 Hemmerammi vita in -O Ebonis. p.98,3 Probi vita in -O veteri. ibid. al. 2 liber liturgicus collectas continens Kollekten(gebete) enthaltendes liturgisches Buch, Kollektar : CATAL. thes. Germ. I 13,4 (Mittelalterl. Schatzverz. I. 1967; a.842) invenimus . . . -um I. 55,3 lectionarium auro fabricatum, -a duo fabricata. WILH. HIRS. const. 1,63 p.992° in -O . . . praevidere . . . capitulum praesentis horae. LIB ER ordin. Rhenaug. p. 100,29 in -O reppriuntur q u i d a m mediocres orationes, QU§ appellantur cottidiane. saepe. I Schmidt]

839

1. COLLECTARIUS

1. collectarlus, -i m. 1 spectat ad homines i. qui coadunat, praeco - einer der versammelt, Herold: W A L A H F R . exord. 32 p. 516,2 sub . . . ministris centenariorum sunt adhuc minores, qui -i . . . possunt appellari, quia colligunt populum. 2 spectat ad res : a de sermonibus sim. : a collectio, homiliarium - (Predigt-) Sammlung : C A T A L . biblioth. Lehm. I 16 p.77,1 (s. IX. med -) -i magni mi homeliarum. R A T P E R T . cas. 2 6 p . 4 8 , 7 -os duos in singulis voluminibus de adventu Domini usque in pascha. ß collectarium — Kollektenbuch, Kollektar: C A T A L . thes. Germ. I 4 5 , 6 4 (Mittelalterl. Schatzverz. I. 1967; a. 1253) -i quidam vestiti ebore sculpto eqs. b de pecunia : a coactor tributi - Steuereinnehmer: G L O S S . IV 2 0 0 , 4 1 St.-S. -us budil. ß argentarius Geldverleiher : G L O S S , med. cod. Trev. p. 1 4 9 , 1 1 -i numularii. Y homo minoris libertatis ad collectam obligatus - minderfreier Zinspflichtiger, Lite: G L O S S . I l l 3 7 1 , 1 7 St.-S. -us laz, conductor agri idem. v. et *collectarium. 2. *collectarius, -a, -um. ad collectionem spectans mit Sammlung verbunden: A R N O L D . R A T I S B . Emm. 2 , 6 9 P-573b>8 ob . . . horum, quae dixisti . . ., -am utilitatem. *collecteralis, -is /. (lectus, cf. 2. *collectalis, *collateralis) uxor - Gemahlin: C H A R T , ord. Teut. (Hass.) 2 8 7 (a. 1272) ego Fridericus . . . una cum -e mea. collecticius (-tius), -a, -um. 1 adi. : a collectus - angesammelt: A L B E R T . M. meteor. 2 , 2 , 4 P-548a,35 -um humorem. b raptim congregatus - hastig zusammengerafft : L I U T P R . leg. 3 0 cui (Nicephoro) -tium atque conductitium commendavit exercitum. ibid, iterum. c in collectione consistens - in Sammeln bestehend, Sammel-: D E C R E T . A Burch. praef. p. 540 meum laborem nemo ut -um aspernetur. 2 subst.: amasc.: in nomine ficticio i. qui colligitSammler: A R N O L D . R A T I S B . Emm. 2 p. I O 5 I D ut secundum nomen tuum, o C-ti, quae post hinc colligenda sint, . . . subscribantur. 2 , 6 9 p. 5 7 3 B , 6 . ibid, saepius. v. et vol. I. p.220, 56. cf. supra I. 20. b neutr. : quod collectum est - Gesammeltes: C A T A L . biblioth. Lehm. I 1 6 p. 8 0 , 2 6 (post s. IX. med -) de remediis peccatorum et alia -a (collecta B) in volumine 1. collecticum, -i n. (y.oXXr)Tixó posuit n. -um, id est 'populum'. A L B E R T . M. praedicab. 4,6 p. 73^,26). 31,4 (ibid. p. 175) substantialis forma . . . -a est plurium subsistentium infra suae similitudinis ambitum. A L B E R T . M. praedicab. 4,6 p.73 a ,4 magis . . . est -um et adunativum genus quam species, div. 3,8 p. 65,23. metaph. 1,4,10 p.61,22 (ed. B. Geyer, i960) omne, quod est ab uno simplici, unitivum est et -um et comprehensivum eorum, quae sunt sub ipso. al. adde: V I T A Rigob. 3 (MG Mer. V I I p.64,13; a.888/94) ut tandem -o quodam sermunculo quid inferatur de eorum multimoda Servitute. b concludens, ratiocinativus - schlußfolgernd, auf Schlußfolgerungen gerichtet: E R C H A N B . F R I S I N G . (?) gramm. p. 56,3 ergo, igitur . . . sunt antedictae rationis -ae coniunctiones. A L B E R T . M. praedicab. 1,4 p.8 a ,2 ad formam argumenti -us est sermo enuntiativus. metaph. 3,3,1 p. 139,51 (ed. B. Geyer, i960) per -am sive syllogisticam demonstrationem. summ, theol. I 1,5,1 p ^ l ^ l ö omnis . . . scientiae modus definitivus est et divisivus et -us; . . . oportet hoc fieri colligendo terminos et propositiones ad formam syllogisticam. A L B E R T . M. (?) animal. quaest. 11,6 p. 22o,76sq. al. B sensu pass. i. q. collectus, coniunctus - gesammelt, vereint: 1 gener.: C H R O N . Ved. p. 678,51 Attila cum Hunis et Wandalis vel caeteris -is nationibus. compositus - zusammengesetzt: H E L M , chron. 7 p. 17,20 Northmannorum exercitus -us fuit de fortissimis Danorum, Sueonum eqs. 2 symbolice (usu iur.) : -a manu i. q. una — zusammen, gemeinsam: C H A R T . Steph. Wirz. 14 [Schmidt]

843

COLLECTI VUS -

p. 22,14 (s. Adelhelmus e t . . . uxor sua . . . curiam . . . manu -a delegaverunt (sim. 20 p.30,15). II subst.: A fem.: collectio — Sammlung: CONR. EBERB. exord. 5,19 p.332,10 (Series script, s. ord. Cist. II. 1961) in quadam -a legisse me memini. B neutr.: 1 collectio - Sammlung : WOLBERO cant. 1 p. 1088e diversae sententiae (se. sacrae scripturae) -um fiat . . . vitae consilium. 2 nomen comprehensivum — Sammel-, Kollektivbegriff : ALBERT. M . bon. 568 p. 302,39 vinea est -um respectu palmitum. sent. 1,19,7 p. 52113, i8sqq. trinitas non est -um, quia forma collectionis simpliciter est plures . . ., sed dicitur quasi -um, eo quod in se colligit omnes personas, al. adv. ^collective, una comprehensione, modo comprehensivo, coniunctim - um-, zusammenfassend, zusammen : 1 gener.: ALBERT. M. caus. univ. 2,4,6 p. 578 a ,3 -e . . . dicendo, veget. 4,3 tit. p. 254,3 in quo (tractatu) agitur -e de principiis generationis. 4,3,1 capit. p. 254,7 de quinqué, quae -e sunt principia generationis . . . plantarum. CHART. Otterb. 179 p. 131,25 bona . . . debent . . . uni heredum meorum cedere -e. 2 philos. : a sensu comprehensivo - im Sinne der Zusammenfassung: ALBERT. M. sent. 1,19,7 p. 521 a ,18 nomen •trinitas' -e significat personas trinitatis. eth. 1,5,1 p. 58 a ,24 felicitas bonum compositum est . . . ; dico autem compositum non -e, quod discrete singula contineat. al. b modo ratiocinativo - schlußfolgernd : ALBERT. M. elench. 2,3,2 p.690 b ,29 colligere sive -e syllogizare vel verum vel falsum in conclusione, c ratione communitatis - in bezug auf die Gemeinschaft : ALBERT. M. poi. 2 , I M p. 95^,28 cum . . . dicitur 'hoc meum', potest intelligi -e vel discretive. collector, -oris m. I spectat ad homines: A qui coadunat - ^Versammley : HRABAN. epist. 21 p.427,27 possumus dicere alterum (se. librum Ecclesiasticum) . . . congregatorem seu -em. B qui hospitio excipit - Gastgeber: GREG. CAT. chron. II p. 120,3 abbas . . . fuit . . . equitum -r promptissimus. II spectat ad res i. qui colligit, exactor - (Ein-) Sammler, Einnehmer: A gener. : 1 in univ.: PAUL. BERNR. Herl. 36 tanto . . . -e non mediocriter ditatus est sanctorum . . . ossibus locus. CHART. Eichsf. 401 p. 239,28 proprietarii -es pecunie (sc. fratres) . . . excommunicentur. 2 spectat ad fruges, fenum sim.: CHART. Otterb. 20 p. 18,35 (a. 1217) in collectione feni annuatim . . . tres -es. CHART. Rhen. med. II app. 16 p. 451,44 quilibet -r messis reeipit panem. REGISTR. Patav. I p. 189,17 -es vinearum. al. 3 spectat ad sententias, miracula sim.: PAUL. BERNR. Herl. 35 novitius quidam -r et conscriptor beneficiorum eius. ibid. iterum. GERHOH. glor. 19,2 p. 1143 d magister Petrus Lombardus, egregius . . . scholasticarum . . . sententiarum -r. in imag.: HRABAN. carm. 5,11 -is florum . . . nomen. B spec.: 1 eccl.: a spectat ad eleemosynas: CHART, episc. Wirz. I 259 p. 284,8 (a. 1240) unusquisque . . . duos de parochialibus . . . ydoneos . . . beneficiorum -es instituât. CHART. Argent. I 366,2 litteras . . . -bus elemosinarum collatas. al. b spectat ad decimas papae sim. (lKollektor*) : CHART, ord. Teut. (Hass.) 127 (a. 1254) apostolice sedis legatus universis -bus procurationum nostrarum per Teuthoniam constitutis salutem. CHART, episc. Misn. 240 praepositus . . ., -r d e e i m a r u m in . . . Bremensi ac Magdeburgensi provineiis a sede apostolica deputatus (CHART. Ger. Col. 170 -r decime papalis. al.), al. 2 p u b i , et iur. (spectat ad tributa, vectigalia sim.) : IOH. METT. Ioh. 101 censüs -em . . . advocans. CHART. Stir. I 462 occasio contentionis inter -es d e e i m a r u m (ALBERT. MIL. temp. 297 p. 556, 12 contra láyeos -es . . . d. al). CHART. Burgenl. I 66 -bus cybrionum precipimus. RYCCARD. chron. a. 1240 p.204,13 inquisitio generalis contra . . . -es collecte imperialis. CHART. Ypolit. 44 p. 69,14 anserem . . . assignare . . . -i vinearum ecclesie. CHART, eccl. Erf. 355 precariarum. CHART. Meckl. 980 p. 223,15 de quibus locis minor -r colligat pecuniam. CHART. Lub. I 329 p. 310,14 sub -bus novi auxilii (sc. tributi) domini Edwardi regis. CHART. Helv. arb. 135 p.209,12 -es avenariae et messium . . . extorquent . . ., ultra quam eis sit necessarium. saepe. 3 milit. i. qui comparai - Fur agier er :

844

COLLEGA

XII. e x -)

5

10

15

20

25

30

35

CHRON. reg. cont. I a. 1189 p. 146,10 -es pabuli cenobium . . . expugnare aggressi sunt. collectorium, -i n. 1 collectio, homiliarium - Sammlung, Predigtsammlung : CATAL. biblioth. Ruf 23 p. 76,8 (s. XIII. m e d -) due omelie de -o excarpsato per anni circulum. v. et p.838,44.46. 2 receptaculum - Sammelstelle, -ort: v. p.842,38. collectum v. 2. colligo. *collectura, -ae f . tributum - Steuer, Abgabe: CHART. Meckl. 278 p. 261,7 (a. 1221) de -a Sclavorum, que biscopounizha dicitur. 980 p. 222,21 -a maior . . . consuevit fieri de . . . locis infrascriptis. p. 222,29 villarum pertinentium ad minorem -am. ibid. al. 1. collectus, -us m. tributum - Steuer, Abgabe: CHART. Rhen. med. III 100 (a. 1220) ecclesiis concessimus...exemptiones a . . . -bus . . . aliisque civilibus oneribus. Schmidt 2. collectus v. 2. colligo. colledo v. collido. collega, -ae m. vel rarius f . (1.42.4g.58.68.j2. al.) script.: cole-:p.845,8. -lig(a): 1.27.42.53.58.p.845,10. -lic(a): p.845,10. -gia: 1.68. form.: nom. sing, -as: 1.2J. p.845,losq. plur.: nom.-v. 1.53. gen. -um: 1.51. adde HUGEB. Willib. 3 p.91,4. ibid. al. acc. -os: 1.53. metr. -lé-: 1.31.p.845,22. usu attrib.: 1.36^.845,22. al. 1 strictius i. qui (quae) eiusdem officii vel muneris est A mtsgenosse (-in), Mitbruder (-schwester), Kollege (-in) : a pubi, et iur.: EDICT. Roth. 138 medietatem (sc. pretii) reddat parentibus -a (-as, -iga, -ae var. I.). PASS. Leod. 20 ( M G M e r . V p. 301,10) Desideratus . . ., qui in urbe Cabillono . . . habuerat principatum, . . . et eius -a Bobo, qui civitatem Valentiam habuerat in dominium. TIT. metr. I 8,2,21 mihi (sc. consuli) . . . -a fidus. CHART, civ. Erf. 181 (a. 1262) quod m o n e t a r i i . . . eligant, quotquot velint, in socios et -as. al. socius imperii - Mit-, Unterbefehlshaber : WIDUK. gest. 1,36 p. 52,6 additur . . . legato -a Thiatmarus. ibid. al. b eccl. : A de episcopis, abbatibus sim.: CONC. Karol. 19° p. 131,23 cum . . . archiepiscopo cunctisque cum -is f r a t r i b us et cons a c e r d o t i b u s (HINCM. epist. I L3L B p . 7 0 , 2 9 c u m -is d o m i n i s

40

45

et f. meis). ADAM gest. 3,7 Adalbertus pontifex in papam eligi debuit, nisi quod pro se -am posuit d e m e n t e m . CHART. Gosl. I 459 per . . . abbatem de Walkenrede et -as ipsius. al. ß de monachis, fratribus ordinis sim.: FORM. Dion. 21 monachi cum -igis eorum. CARM. Cantabr. 26,11 U n a . . . -a priorum. ANNAL. Pegav. a. 1110 p. 250,25 haec . . . cum . . . -arum suarum numero libertate nobilitatis abutens. CHART. Nuremb. 325 p. 198,4 quicumque . . . in . . . sancta fraternitate statuerint se -as. al. 2 latius i. q. socius (-a), sodalis - Gefährte (-in), Genosse (-in), Kamerad(in) : a in univ. : a de hominibus (cf. GLOSS. I 6 6 1 , 1 2 S t . - S . - a g i s e l l o . I I

50

525,4 - a m

gnozinna.

al.) : VITA Arnulfi 24 sese iungunt ad -as. WILLIB. Bonif. 5 p. 20,20 donee . . . se -um (-arum var. I.) multitudo congregasset. HUGEB. Wynneb. 2 p. 108,28 inter omnes . . . contribulum -os. ANNAL. Nazar. a.786 p.42,27 -igae (-igi cod. a. corr.) s o c i i q u e . THEOD. PALID. a n n a l . a. 1 1 5 0 p . 85,23 socii . . . re-

55

quirunt . . ., an aliquem -am suum captum detinuerint. al. ß de lupo: CAES. HEIST, mirac. I 10,66 cum suo -a puellam . . . reduxit alter lupus, y de rebus: ALCUIN. epist. 59 p. 102, 34 cui (caritati) si spes -a (-iga Si) accessit. VITA Liutb. 18 gula gastrimargiaque, cupiditatis ac libidinis -ae. HROTSV. 60 Mar. 783 ut sis, palma, lignorum . . . -a meorum. al. medic, de vena congruenter currente: Ps. GALEN, incis. 18 rivus venae irrigat illud (tempus dextrum), sicut -a eius irrigat sinistrane. 19 idem -a rivus per Collum funditur. b c. colore quodam: a comes - Weggefährte (-in), Begleiter(in) : 65 WOLFHARD. Waldb. 2,10 (6) -ae, fidelem vobis audite -am. VITA Willib. p. 17,35 cum coetu commeantium -arum. TRANSL. Eug. Tolet. add. 1 (RevBén. 76. 1966. p. 281) in cuius (viatoris) . . . comitatu -a (edd., -ia codd.) efficitur quaedam femina. HIST, de exp. Frid. imp. p.43,13 pr^sentibus legatis 70 nostris, . . . episcopo et ipsius -is. al. ß commartyr - Mitmärtyrerin: NOTKER. BALB. martyr. III. non. Sept. quae (s. Seraphia) sepulta est iuxta -am suam Sabinam. y (com)[ Rudolph J

845

COLLEGA -

particeps - ein Angehöriger / WALTH. SPIR. Christoph. II 2,34 angelica quidam -a coronae. 8 cooperarius, sectator - Mitarbeiter, Anhänger : BEDA hist. eccl. 1,7 p.20,24 dum . . . ex persecutore factus esset -a veritatis et fidei. HINCM. annal, a. 876 p. 128,2 duce . . . cum -is eius . . . relictis. de coadiutore diaboli: PASS. Thiem. II 12 p. 59,52 fratre et -a amisso. € commilito - Kampfgefährte : EDICT. Roth. 7 si quis . . . pugnando -am (cole- 2) suum dimiserit. W I L H . A P D L . gest. 1,504. Ç sceleris complex - Komplize: EDICT. Roth. 232 quia nec fur sit nec -a (-as, -iga, -ica var. I.) furoni. 266. R) consors - ein Mitbeteiligter : EDICT. Roth. 307 -as (-am, -a var. I.) illi (malefactori) sit ad ipsum malum sanandum. ALDH. virg. I 21 p.252,5. 9- aequalis Jugendfreund: WALTHARIUS467 Waltharius -ameus. 558. 1 condiscipulus Mitschüler : W A L T H . S P I R . Christoph. I I praef. 92 a studiis rediens quidam -a tuorum. IOH. CANAP. Adalb. A 4 (ed. J. Karwasiriska. 1962) inter suos -as pulcherrimus processit. x qui ge7ier e vel dignitatepar est-ein Ebenbürtiger, Standesgenosse: HEIRIC. Germ. II 2,2 Chuonradus comes.. .-a regum. THIETM. chron. 6,93 huius (ducis) conpar et quasi -a. ANNAL. Pegav. p. 236,6. "Kpopularis - Landsmann: ALCUIN. carm. 1,482 tu quia de genere es Saxonum -a natus. •collegalis, -is m. qui dignitate par est — Standesgenosse : CHART, episc. Hild. I 200 p. 184,4 (a. 1132) exquisito . . . -ium suorum (sc. ministerialist iudicio. •collegans (coni-, -lig- sim.), -antis m. coadiutor, collega - Mitarbeiter, (Zunft-)Kollege (cf. A. Dopsch, Wirtsch. u. sog. Grundlagen d. europ. Kulturentw. II. 21923. p. 432) : EDICT. Roth. 138 si duo fuerint -es (con-, -lica-, -lig-, -gensim. var. /.). 144 si magister . . . cum -es (-bus, -e, collegis var. I.) suos . . . domum ad restaurandam . . . susciperet. *collegantia, -ae f. societas mercatorum - Handelsgesellschaft (cf. E. Maschke, Miscellanea mediaevalia. III. 1964. p.320) : C H A R T . Ital. Ficker 29 p.40,4 (a. 976) de omni -a, rogadia, commendatione prestito atque negociis. 1. *collegatus (coni-), -i m. (legatus) socius legati Mitgesandter: BERTH. (?) annal, a. 1079 p. 317,1 legatus regis . . . cum -is suis. al. ACTA imp. Böhmer 1071 p. 769,37 potestas . . . dedit mandatum sibi (sc. legato) et aliis con-is suis. 2. collegatus v. collegiatus. collegia v. collega, collegialis, -e. ad collegium canonicorum pertinens Stifts-: VITA Annon. I l l 3,5,1 -es . . . construxit aedes. collegiatus (-liât-, -liag-, -lig-, -ga-), -a, -um. 1 adi.: a ad collegium canonicorum pertinens - Stifts-, Kollegiat-, Kapitel-: GUNTH. PAR. (?) orat. 8,9 p. 170® e c c l e s i a quaeque -a ascripta est clericis suis ( A R N O L D . Q U E D L . fund. [ZVerThürGesch. 11.1883. p. 478,9] -gatam ecclesiam. C H A R T . Turic. 1249 p. 329,24 faciens ipsum in ecclesia, . . . si -a . . . existât, in canonicum seu clericum recipi. al. v. et p. 376,72). b coenobialis - klösterlich, Kloster- .-CHART. Leub. 17 p. 48,12 (a. 1213) loca-a. 2 subst.: a.masc.: homo humilis conditions (collegii artificum particeps) (Zunft-)Angehöriger niederen Standes: LEX Raet. Cur. 14,1 (ed. E. Meyer-Marthaler. 1959) de colliatus (-leg(i)atos var. / . ) . . . ; si -ligatus (-us, -os var. / . ) . . . de ancillam filius habuerit. ibid. : si -liagiatus (-ligatus, -us var. I.) de ingenua muliere infantes habuerit, toti ipsi infantes -igiati (-igati, -i var. I.) nascuntur. 16,1,4. b fem.: quae conventus sanctimonialium particeps est - Konventsangehörige : CHART. Port. 127 p. 149,38 (a. 1250) cum . . . iudicaretur ab omnibus . . . -is . . . claustri. •collegio, -onis f. ( ? m.: I. 63) 1 societas, turba - Gemeinschaft, Schar: A R B E O Corb. 15 p.204,1 universa -o (turba B), in ipsius (ducis) qui fuerat parte. ERMENR. Sval. 3 -o (-um 4-4a.5p. corr.) . . . Bonifacii. DIPL. Heinr. I. 20 loca . . . tradimus . . . nec non etiam interiorem familiarum -em intrinsecus famulantium. CHART. Wirt. II 331 p. 52,34 recolat . . . Christiane professionis sancta -o. 2 coetus (coactus) (versammelte) Teilnehmerschaft: A R B E O Corb. 20 sinodum fecit, quorum -i (-io:: 1) sententia contulit. collegium, -i n. script.: cole-: p.846,30. coni-\ p. 847,24. -lig-:p.847,2g. form. gen. sg. -gi:p.846,15.

COLLEGIUM

846

societas — Gemeinschaft : I de societatibus legaliter institutis : A strictius i. q. congregatio, communitas — Vereinigung, Kongregation, Verband: 1 eccl.: a de monachis: a conventus - Konvent: IONAS BOB. Columb. 1,10 5 p. 169,21 u t . . . monachorum multitudo . . . vix unius caenubii -o sistere valeret. W I L H . H I R S . const. 1,71 prius . . . quam -o nostro socientur novitii. EPIST. Reinh. 38 ut - abbas cum omni fratrum suorum -o. CHART, episc. Hild. I 692 abbatissa totumque . . . -um. CHART. Eichst. 76 p. 120,16 honorabile 10 -um sanctimonialium. saepe. v. et 1.18. ß or do - Orden : A L B E R T . S T A D . annal. a. 1098 luna paschali . . . sumpsit initium C i s t e r c i e n s e -um ( A L E X . M I N . apoc. 16 p.353,6). b de canonicis i. q. capitulum - Kapitel: CONC. Karol. 39A, 134 p.412,5 si . . . quis in -o c a n o n i c o r u m culpam crimi15 nalem admiserit (TRAD. Patav. 100 c. -gi prelatus). 39° p. 459 a ,i2 qui in uno -o canonice degunt. RUOTG. Brun. 49 p. 54,l2sqq. (testam.) -o . . . monasterii libre x . . ., sancto Victori et -o tantundem. CHART. Eichst. 27 extra -um Eystetensis ecclesie, al. adde: CHRON. Erf. mod. a. 1274 p.270,14 -um 20 autem vel alia universitas interdicti sentencias incurrunt. c de cardinalibus i. q. consilium - Kollegium : VITA Bern. Parm. II 9 (MGScript. X X X p. 1326,13; post 1133) assensu -i cardinalium. 2 pubi, et iur. : a in univ. : A L B E R T . M I L . temp. 260 fuerunt expulsi. . . per -um iudicum. b commune 25 (civitatis, pagi) - Gemeinwesen, (Stadt-, Dorf) Gemeinde (accedente sensu districtus: I.27): CHART, select. Keutgen 1 35> 2 ° ( a - H64) mulier inutilis . . . extra civitatis -um sequestretur. CHART. Old. V 42 homines de villis . . . et omnes his -is, id est burschapiis, attinentes. CHART. Bund. 673 defendere 30 . . . ab omni persona et comuni colegio et universitate. CHART, civ. Spir. 103 p. 74,35 de concivilitatis nostre -o, immo de civitatis consorcio . . . excludantur. al. senatus Rat(skollegium) : CHART. Worm. II iÓ2 a p. 723,44 (a. 1233) eligant sex milites in consulatu, qui sint utiliores . . . -o atque 35 civitati. c conditio - Stand: TRAD. Teg. 38o a p. 293,43 (a. 1173/86) qui (Hildibrandus) erat de -o (sc. ministerialium) domus Dahöwe. A R N O L D . L U B . chron. 5,7 p. 183,25 filii comitis militari -o applicati sunt. CHART. Burgenl. II 62 p.43,2 heredes . . . in -um . . . regalium servientum . . . transferendos. 40 85 p.63,47. D corpus fabrorum - Zunft: CHART, episc. Wirz. I 433 p. 507,18 (a. 1279) contra societates, corpora sive -a civitatis . . ., que . . . zumpfte nuncupantur. ibid. al. e foedus - Bund: CHRON. reg. cont. I V a. 1226 p.258,28 multe civitates . . . coniuraverunt facientes -um eqs. f fra45 ternitas - Bruderschaft : CHART. Westph. V I I 755 (a. 1251) domui et -o leprosorum . . . tria iugera . . . legavit. B latius : 1 concilium, synodus — Versammlung, Tagung, Synode: a eccl.: L I B E R diurn. 96 p. 126,13 coram synodali -o. CONC. Karol. 3 B ,15 p. 20,2 adgregato sacerdotali -o. 36 p. 259,23 50 de nostro communi -o clericorum seu laicorum tres facere turmas. BERTH. (?) annal. a. 1077 p.302,38 contracto . . . episcoporum caeterorumque principum . . . -o. WIBALD. epist. 108 p. 184,4 a d -um vestrum non venimus. al. b pubi. : CONC. Karol. i6 A ,l princeps universo concordante -o . . . 55 constituit. i6 B procerum. BERTH. (?) annal. a. 1077 p.292,25 senatorum nec non populi . . . -um. CHART, civ. Magd. 107 p. 57,11 in -o ipsorum (gladiatorum), quod morgensprake . . . appellata, al. v. et I. 52. 2 coenobium, ecclesia (collegiata) Kloster(gebäude), (Kollegiat-)Stift: EPIST. Teg. I 122 in 60 Tegrinseensi -o officio fruens abbatis. CHART. Sangall. A II add. 13 p. 391,25 cyrografum . . . in fratrum -o . . . conscribi fecit. V I T A Annon. III 3,2,3 e x s t r u i -a Anno bina fecit (CHRON. Worm. p. 165,2 sacerdotum et monachorum -a . . . exstruxit). CHART. Bern. II 64 p. 74,37 -um regularium 65 clericorum. CHART. Friburg. 129 p. 109,24 cum primum moniales ordinis Cistertiensis . . . ibidem -um habuerunt. al. II de societatibus sponte vel per occasionem exsistentibus : A strictius i. q. caterva, turma - Schar, Haufen, Gruppe: 1 gener.: a in univ.: CAPIT. reg. Franc. 198 p.56,15 con70 ventus extitit ex . . . viris illustribus, -o quoque abbatum et comitum eqs. RIMB. Anscar. 26 p. 56,29 regem vestrum . . . in -um nostrum (sc. deorum paganorum) asciscimus. D I P L . [Rudolph]

847

COLLEGIUM -

Arnulfi 120 p. 176,16 cuncto christian? religionis . . . n o t u m esse volumus -o (sim. DIPL. Ludow. Inf. 4. al. in formulis chartarum). BERTH.(?) a n n a l . a. 1079 p.316,10 c u m n o n modico . . . p r i n c i p u m -o. OTTO FRISING. chron. 3,43 p. 176,19 Mauricius . . . c u m sociis suis . . . martyrio coronatur; elapsi sunt de -o ilio plures. METELL. bue. 4,25 (ed. P. Ch. Jacobsen. 1965) spectabant letum pagi -a f e t u m . CARM. Bur. B 6o a , 5 a , 4 Venerea - a . . . floruerunt. al. b c. colore quodam : a copiae, exercitus - Truppe(nverband), Heer: BERTH. (?) a n n a l . a. 1075 p. 277,21 conducto non modico militaris a p p a r a t u s -o. A R N U L F . M E D I O L . gest. 1,9 parvo . . . s u o r u m suffultus -o imperator. E K K E H . U R A U G . Hieros. 24,4 q u a n t a in nostro . . . -o . . . fuerit titubatio. al. ß condiscìpulatus Mitschüler(schaft) : A N S E L M . M O G . Adalb. 765 sua . . . -a v i c i t . . . proventu studiorum. y coitio - Komplott: A R B E O Corb. 31 qui (subactor) in necem episcopi - u m fecit. 2 spec.: a eccl.: I O N A S B O B . Columb. 2,17 p.270,7 q u a e (sorores) de vestro -o B ad caelos migraverunt. CONC. Karol. i6 inter tot -a sacerdot u m . PASS. U r s u l a e 11 c u m amantissimo sororum t u a r u m -o. TRANSL. E u g . Tolet. 33 (RevBén. 76. 1966. p. 278) exultans in

angelorum

splendidissimo

-o.

OTTO

FRISING.

chron.

7,35 p.373,3 a n a c h o r e t a r u m et solitariorum . . . s a n c t u m - u m . CHART, episc. Hild. ILL 84 priorissa t o t u m q u e ancillar u m Dei con-um eiusdem conventus. al. v. et p. 846,70. b mus. . - E L I A S S A L . mus. 30 p. 6 0 ^ , 15 s i - u m c a n t a r e t . Tilatius: 1 commercium, familiaritas - Umgang, Verkehr, Verbundenheit: A L D H . virg. I 15 angelicae sodalitatis -o perfrui. E P I S T . var. II 28 eius (presbyteri) -o non modice delectabamur. E P I S T . Bonif. 112 p. 244,14 ex sodali -igio dicere. B R U N O QUERF. f r a t r . 2 p.717,35. al. 2 coniunctio Zusammenhang: HEIHIC. Germ. I 6,217 artus . . . sensim prisci repetunt -a sensus (ex Prud. cath. 10,36). c o l l e g o v. 1.2. colligo. c o l l e g u s v. collega, c o l l e m a (-lima), -atis n. (xóXXrj^a) emplastrum glutinans - Leimpflaster: P A U L . A E G I N . cur. 78 p.55,1 desiccantia - i m a t a (3,22,5 p.174,2 TÙV àvajcoXXi floridus - (auf)blühend {cf. G L O S S . I I 643,15 St.-S. -em springanten): D U N G A L . carm. 3,12 libellum collectum ex variis flore -e rosis. cf. comatus, 2. como. c o m a r c h u s (komarcos, -cus), -i m. (y.a>iiapyo