Martin Luthers Tractatus de Libertate Christiana 1520 9783111677033, 9783111291680


213 62 11MB

German Pages 37 [60] Year 1932

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD PDF FILE

Recommend Papers

Martin Luthers Tractatus de Libertate Christiana 1520
 9783111677033, 9783111291680

  • 0 0 0
  • Like this paper and download? You can publish your own PDF file online for free in a few minutes! Sign Up
File loading please wait...
Citation preview

KLEINE T E X T E FÜR VORLESUNGEN UND ÜBUNGEN HERAUSGEGEBEN VON HANS LIETZMANN

164

MARTIN LUTHERS TRACTATUS

DE LIBERTATE CHRISTIANA 1520

HERAUSGEGEBEN VON

J. SVENNUNG DOCENT AN DER UNIVERSITÄT UPPSALA

BERLIN VERLAG VON WALTER DE GRUYTER & CO. 1932

Archiv-Nr. 33 32 32 Drück von Walter de Gruyter & Co., Berlin W 10

Die vorliegende Sonderausgabe des Tractatus de libertate christiana vom J. 1520 will die Verbreitung dieser 'Perle unter den Schriften Luthers' erleichtern. Während der von Luther selbst verfertigte deutsche Auszug Von der Freyheyt eynisz Christen menschen (hier mit F bezeichnet) immer wieder in neuen Ausgaben aufgelegt wird, ist das lateinische Original, das nicht nur an Ausführlichkeit und Übersichtlichkeit, sondern auch an Schärfe und Geschlossenheit der Gedanken weit vor F steht, nur sehr schwer für sich zu verschaffen. — Die dem Tractatus vorangehende Epistola Lutheriana ad Leonern decimum summurn pontificem ist hier nicht mitgenommen worden. Folgende alte Ausgaben werden berücksichtigt: E P I S T O L A L V T H E R I A N A | AD LEONEM DECIMVM SVM-|MVM PONTIFICEM. | H T R A C T A T V S D E LIBER-| T Ä T E CHRISTIA-I NA. | Vuittembergse | 18 Blätter in 4:0, am Ende: ANNO DOMINI | M. D. X X . (dieser Urdruck von Johann Grünenberg in Wittenberg wird unten mit A bezeichnet). — E P I S T O L A | L V T H E R I A N A AD LEONEM | DECIMVM SVMMVM | PONTIFICEM. | D I S S E R T A T I O D E L I B E R T A T E | C H R I S T I A N A P E R AVTO|REM RECOGNITA. | V V I T T E N B E R G A E . | am Ende: ANNO DOMINI | M. D. X X L | (dieser Druck von Adam Petri in Basel wird hier mit D bezeichnet). — EPISTOLA | L V T H E R I A N A AD LEONEM | DECIMVM SVMMVM | PONTIFICEM. | L I B E R D E C H R I S T I A N A L I B E R - | täte, continens summam Christianae doctri-|nse, quo ad formandam mentem, & ad in|telligendam Euigelii vim, nihil absolu|tius, nihil cöducibilius neqz a veteri-[bus, neqz a recentioribus scriptori|bus proditü est. Tu Christiane | lector, relege iterum atqz | iterum, & Christum | imbibe. | RECOGNITVS V V I T T E M B E R G A E . | am Ende: ANNO DOMINI | M. D. X X I . | (dieser Druck von Melchior Lotther in Wittenberg wird mit E bezeichnet). — Dazu die Ausgabe (auf Grund von

4

Maitin Luther,

De libertate Christiana.

A und E) im tom. II. Omnium operum Martini Lutheri, Witebergae 1546 ( = W). Im allgemeinen ist •— wie in der kritischen Weimarer Ausgabe von 'D. Martin Luthers Werke' (7. Band, 1897, S. 49—73) — die Urausgabe (A) zugrunde gelegt worden, Lesarten aus den übrigen genannten Ausgaben sind nur selten in den Text aufgenommen. Die Bibelzitate aus der Vulgata gibt Luther oft sehr frei wieder; die Zahlen der Kapitelabsätze (welche bei Luther fehlen) sind von mir in Klammern hinzugefügt. Am Rande sind teils die Seitenzahlen der Weimarer Ausgabe (mit kursiven) angegeben, teils die Zahlen der Abschnitte von F. Übersetzungen des lateinischen Textes sind in großer Anzahl herausgegeben worden, so ins deutsche schon 1 5 2 1 : Ein nutzliche frucht-|bare underwysüg was da | sy der gloub vn ein war | christenlich leben . . . (zu Zürich bei Christoffel Froschouer), ins englische 1579: A Treatise, | Touching the Li- | bertie of a Chri-|stian . . . translated | . . . by | IAMES B E L L (London), in die skandinavischen Sprachen mehrmals; unter den neueren Übersetzungen mag genannt werden: L. Lemme, Die drei großen Reformationsschriften Luthers vom Jahre 1520 (Gotha 1875, S. 187—215; 1884, S. 281 ff.); Le Livre de la liberté chrétienne du d. M. Luther . . . par Felix Kuhn (Paris 1879).

MAR.

LVTHERI T R A C T A T V S DE CHRISTIANA.

LIBERTATE

49

Facilis res multis est visa Christiana fides, quam et non pauci inter virtutes ceu socias numerant, quod faciunt, 5 quia nullo experimento earn probaverunt, nec quantae sit virtutis u n q u a m gustaverunt, cum fieri non possit, ut bene de ea scribat a u t recte scripta bene intelligat, qui non spiri t u m eiusdem urgentibus tribulationibus aliquando gustarit. Qui a u t e m vel paululum gustavit, non potest u n q u a m satis 1 0 de eadem scribere, dicere, cogitare, audire : fons enim v i v u s est saliens in v i t a m aeternam, ut Christus Iohan. 4 appellai. Ego autem, q u a n q u a m de a b u n d a n t i a non glorier sciamque quam sit mihi curta suppellex, spero tarnen nonnullam g u t t a m fidei, magnis et variis a g i t a t u m tentationibus, me conse15 c u t u m posseque, si non elegantius, certe solidius de ea dicere quam literales illi et subtiles nimirum disputatores hactenus disseruerunt, sua ipsorum non intelligentes. Quo a u t e m faciliorem v i a m rudibus (nam iis solis servio) aperiam, duo haec T h e m a t a praemitto de liberiate et Servitute spiritus: 20 C h r i s t i a n u s homo o m n i u m d o m i n u s est liberrimus, nulli subiectus. Christianus homo omnium servus officiosissimus, omnibus subiectus.

est

Haec q u a n q u a m pugnare videantur, tarnen, ubi con25 venire inventa fuerint, pulchre facient ad institutum nostrum. S u n t enim ipsius P a u l i utraque dicentis 1. Cor. 9 (19) 'Cum Uber essem, omnium me servum feci', Ro. 13 (8) 50 'Nemini | q u i c q u a m debeatis, nisi ut invicem diligatis'. A m o r I MAR. L V T H E R I T R A C T A T V S fehlt in A W .

10 vivus] unius A.

6 nunquam

A.

II Jo. 4, 14 jons aquae salientis in v. aei.

13 Vgl. Perpius' Satiren 4, 52. 15 ea] ea re W. subtiles 17 Vgl. i. Tim. 1 , 7 . 26 9] 12 A und andere.

nimio

DE.

1

6

Martin L u t h e r ,

vero natura sua officiosus est et obsequens ei quod a m a t u r : sic et Christus, quanquam omnium dominus, factus tamen e x muliere, factus est sub lege, simul liber et servus, simul in forma dei et in forma servi. Altiore et crassiore petamus ista principio. Homo enim duplici constat natura, spirituali et corporali: iuxta spiritualem, quam dicunt animam, v o c a t u r spiritualis, interior, novus homo, i u x t a corporalem, quam carnem dicunt, vocatur carnalis, exterior, vetus homo, de quo Apostolus 2. Cor. 4 (16) 'Licet is qui foris est noster homo corrumpatur, tamen is qui intus est renovatur de die in diem'. Haec diversitas facit, ut in scripturis pugnantia de eodem homine dicantur, cum et ipsi duo homines in eodem homine sibi pugnent, dum caro concupiscit adversus spiritum et spiritus adversus carnem, Gal. 5 (17). Primum autem interiorem hominem apprehendimus visuri, qua nam ratione iustus, liber, vereque Christianus, hoc est spiritualis, novus, interior homo, fiat. E t constat, nullam prorsus rerum externarum, quocunque censeantur nomine, aliquid habere momenti ad iustitiam aut libertatem Christianam, sicut nec ad iniustitiam a u t servi tu tem parandam, quod inductione facili persuadetur. Quid enim prodesse queat animae, si corpus bene habeat, liberum et v i v a x edat, bibat agatque ut libuerit, cum iis rebus floreant etiam impiissimi omnium scelerum servi ? Rursus, quid obfuerit animae mala valetudo aut captivitas a u t fames a u t sitis a u t quodvis incommodum externum, cum iis rebus vexentur etiam piissimi puraque conscientia liberrimi ? Neutra harum rerum pertingit ad animae sive libertatem sive servitutem. Ita nihil profuerit, si corpus sacris vestibus more sacrorum ornetur a u t locis sacris versetur a u t officiis sacris occupetur aut oret, ieiunet, abstineat certis cibis et faciat opus, quodcunque per corpus et in corpore fieri potest: longe alia re opus erit ad iustitiam et libertatem animae, cum ea quae dicta sunt geri possint a quovis impio nec hiis studiis alii quam hypocritae evadant. Ediverso, nihil oberit animae, si corpus vestiatur prophanis, versetur locis prophanis, edat, bibat 3 Vgl. Gal. 4, 4. 4 Vgl. Abschnitt 26 unten u. Philipp. 2, 5—8. II is ] iis D. 20 haberi D. 23 vivax sit, edat DEW. 35 iis DE his W.

6

10

ib

20

25

30

35

De liberiate Christiana.

7

communiter, non oret voce, omittatque omnia quae per hypocritas superius dieta fieri poterunt. E t ut omnia reiiciamus, etiam speculationes, medita- 5 tiones et quicquid per animae studia geri potest nihil prodest. 6 Una re eaque sola opus est ad vitam, iustitiam et libertatem Christianam. Ea est sacrosanctum verbum dei, Euangelium Christi, sicut dicit loan. X I (25 sq.) 'Ego sum resurrectio et vita, qui credit in me non morietur inaeternum', Item 8 (36) 'Si filius vos liberaverit, vere liberi eritis', E t Mat. 4 (4) 10 'Non in solo pane vivit homo, sed in omni verbo, quod procedit ab ore dei'. Certum ergo habeamus ac firmiter positum, Animam posse omnibus rebus carere excepto verbo dei, sine 51 quo nullis | prorsus rebus est illi consultum. Habens autem verbum dives est, nullius egens, cum sit verbum vitae, veri15 tatis, lucis, pacis, iustitiae, salutis, gaudii, libertatis, sapientiae, virtutis, gratiae, gloriae et omnis boni inaestimabiliter. Hoc est, quod propheta octonario toto et multis aliis locis tot gemitibus et vocibus suspirat et invocai verbum dei. Rursus, nec saevior plaga irae dei quam dum mittit famem 20 auditus verbi sui, ut in Amos dicit, sicut nec maior est gratia quam si emittat verbum suum, ut ps. 107 (20) 'Misit verbum suum et sanavit eos, et eripuit eos de interitionibus eorum'. Neque Christus ad aliud officium missus est quam verbi, Et Apostolicus, Episcopalis universusque ordo clericorum 25 non nisi in verbi ministerium vocatus et institutus est. Quaeres autem 'Quod nam est verbum hoc, aut qua 6 arte utendum est eo, cum tam multa sint verba dei ? ' Respondeo: Apostolus Ro. 1 id explicat, scilicet Euangelium dei de filio suo incarnato, passo, resuscitato et glorificato per 3o spiritum sanctificatorem. Praedicasse enim Christum, hoc est animam pavisse, iustificasse, liberasse et salvam fecisse, si crediderit praedicationi. Fides enim sola est salutaris et i communiter 'wie gewöhnlich'. Vgl. Mt. 6, 6. 9 veri D. Anstatt dieser Bibelstelle gibt F Joh. 14, 6. 17 Der 119. Ps. wird octonarius genannt, weil darin jeder Buchstab des hebräischen Alphabets je 8 Verse in Folge beginnt. 19 quam fehlt DE. dum usw. vgl. Amos 8, 1 1 f. ßo er seyn wort von den menschen nympt F. 21 loy W 104 A u . a. 22 internitionibusDE. 26 Im folgenden (Abschn. 6 f.) scheidet sich F beträchtlich, ist kürzer und zitiert Hos. 13, 9. 28 Apostolus Paulus W. Vgl. Rom. i, 1—6, 15 — 17. 30 Praedicasse = praedicare (vgl. Abschn. 18), etwa wie dedisse Abschn. 1 1 .

8

Martin Luther,

efficax usus v e r b i dei, R o . i o (9) 'Si confitearis ore tuo, I e s u m esse d o m i n u m , e t corde t u o credideris, q u o d d e u s illum s u s c i t a v i t a m o r t u i s , salvus eris'. E t i t e r u m (4) ' F i n i s legis C h r i s t u s a d i u s t i t i a m o m n i c r e d e n t i ' . E t R o . 1 (17) ' I u s t u s e x fide s u a v i v e t ' . N e q u e e n i m v e r b u m dei o p e r i b u s 5 ullis, sed sola fide suscipi e t coli p o t e s t . Ideo c l a r u m est, u t solo v e r b o a n i m a o p u s h a b e t a d v i t a m e t i u s t i t i a m , i t a sola fide e t nullis o p e r i b u s i u s t i f i c a t u r . Si e n i m alio q u o p i a m iustificari posset, v e r b o n o n h a b e r e t opus, ac p e r hoc nec fide. V e r u m h a e c fides s u b s i s t e r e p r o r s u s n o n p o t e s t c u m operibus, 10 hoc est, si p e r o p e r a , q u a e c u n q u e s u n t , s i m u l iustificari p r a e s u m a s : h o c e n i m esset in d u a s p a r t e s c l a u d i c a r e , B a a l a d o r a r e e t m a n u m osculari, q u a e est i n i q u i t a s m a x i m a , u t l o b a i t . Ideo d u m c r e d e r e incipis, s i m u l discis, o m n i a q u a e in t e s u n t esse p r o r s u s culpabilia, p e c c a t a , d a m n a n d a , I u x t a 15 illud R o . 3 (23) ' O m n e s p e c c a v e r u n t e t e g e n t gloria dei', E t R o . 3 (10, 12) ' N o n est iustus, n o n est q u i f a c i a t b o n u m , o m n e s d e c l i n a v e r u n t , s i m u l inutiles f a c t i s u n t ' . Hoc enim cognito scies, C h r i s t u m n e c e s s a r i u m tibi, q u i p r o t e p a s s u s e t r e s u s c i t a t u s est, u t in e u m c r e d e n s alius h o m o h a c fide 20 fieres, d o n a t i s o m n i b u s p e c c a t i s t u i s et iustificato t e alienis meritis, n e m p e Christi solius. C u m ergo h a e c fides n o n nisi in h o m i n e i n t e r i o r e r e g n a r e possit, s i c u t dicit R o . IO (10) 'Corde c r e d i t u r a d i u s t i t i a m ' e t sola ipsa iustificet, m a n i f e s t u m | est, h o m i n e m i n t e r i o r e m p r o r s u s nullo e x t e r n o o p e r e vel negotio posse iustificari, l i b e r u m e t s a l v u m fieri e t o p e r a q u a e c u n q u e a d e u m nihil p e r t i n e r e , s i c u t e c o n t r a sola i m p i e t a t e e t i n c r e d u l i t a t e cordis reus fit e t s e r v u s p e c c a t i d a m n a n d u s , nullo e x t e r n o p e c c a t o 7 vel opere. Q u a r e c u i u s l i b e t C h r i s t i a n i p r i m a c u r a esse d e b e t , u t p o s i t a o p e r u m o p i n i o n e s o l a m fidem m a g i s a c m a g i s rob o r e t e t p e r e a n d e m c r e s c a t in c o g n i t i o n e n o n o p e r u m sed Christi Iesu p r o se passi e t resuscitati, u t P e t r u s 1. P e t . u l t i m o docet, c u m n u l l u m a l i u d o p u s f a c i a t C h r i s t i a n u m . Sic C h r i s t u s l o a n . 6 (29, 27), c u m I u d a e i i n t e r r o g a r e n t , q u i d f a c e r e n t , u t o p e r a r e n t u r o p e r a dei, o p e r u m m u l t i t u d i n e , q u a illos v i d e b a t t u r g e r e , r e p u l s a , u n u m eis p r a e s c r i b i t dicens 5 sua fehlt in Vulg. In F wird auch Rom. 18, 4 angeführt. 11 sint DE. 12 f. Vgl. 1 Regum 18, 2 1 ; Hiob 31, 27 f. 16 3 ]2 A u. a. 17 Et Ro. 3. ] Item W. 33 Petrus fehlt E . 36 operantur A.

25 52

30

35

De übertäte Christiana.

9

'Hoc est opus dei, ut credatis in eum, quem misit ille, hunc enim pater signavit deus'. Hinc recta in Christo fides incomparabilis thesaurus est, secum habens universam salutem et servans ab omni s malo, sicut Marci ultimo dicit 'Qui crediderit et baptisatus fuerit, salvus erit. Qui non crediderit, condemnabitur'. Quem thesaurum Esaias intutus praedixit 10 (23, 22) 'Verbum abbreviatum et consumans faciet dominus super terram, E t consummata abbreviatio inundabit iustitiam', 10 quasi dicat 'Fides, quae est brevis et consummata plenitudo legis, tanta iustitia credentes replebit, ut nulla alia re ad iustitiam opus habeant'. sic et Paulus Ro. 10 (10) dicit 'Corde enim creditur ad iustitiam'. Quaeris autem, qua ratione fiat, ut sola fides iustificet 8 15 et sine operibus tantorum bonorum thesaurum praebeat, cum tarn multa opera, cerimoniae, leges in scripturis nobis praescripta sint. Respondeo: Ante omnia memor esto eius, quod dictum est, solam fidem sine operibus iustificare, liberare et salvare, id quod clarius infra faciemus. Interim 20 signandum, Vniversam scripturam dei in duo partiri, Praecepta et promissa. Praecepta docent quidem bona, sed non statim fiunt quae docta sunt: ostendunt enim, quid facere nos oporteat, sed virtutem faciendi non donant: in hoc autem sunt ordinata, ut hominem sibi ipsi ostendant, per quae suam 25 impotentiam ad bonum cognoscat et de suis viribus desperet. Qua causa et vetus testamentum vocantur et sunt. Exempli causa: 'Non concupisces' praeceptum est, quo nos omnes esse peccatores convincimur, cum nemo possit non concupiscere, quicquid contra molitus fuerit: ut ergo non concupiscat et 30 praeceptum impleat, cogitur de sese desperare et alibi ac per alium quaerere auxilium, quod in se non invenit, sicut in Oseae dicit 'Perditio tua, Israel, tantum in me auxilium tuum'. quod autem hoc uno praecepto agitur, idem omnibus agitur: aeque enim sunt impossibilia nobis omnia. 35 Ubi vero per praecepta doctus fuerit impotentiam 9 suam et iam anxius factus, quo studio legi satisfaciat, cum 5 Mk. 16, 16. baptisatus D E . 8 lies consummans. Vulgata ist frei zitiert; vgl. F u. Rom. 9, 27 £. 9 abbreviato D. 12 dicit fehlt W. 16 ceremoniaeW. 27 2. Mos. 20, 17. 32 Vulg. Hos. 13, 9 (fehlt in F, vgl. Abschn. 6). Oseae D E in Hosea W.

IO

Martin Luther,

legi satisfied o p o r t e a t , u t ne iota | q u i d e m a u t a p e x p r a e t e r e a t (alioquin sine ulla spe d a m n a b i t u r ) , turn v e r e h u m i l i a t u s et in nihilum r e d a c t u s coram oculis suis n o n invenit in seipso, quo iustificetur e t s a l v u s fiat. H i e a l t e r a s c r i p t u r a e p a r s adest, P r o m i s s a dei, q u a e a n n u n c i a n t gloriam dei et d i c u n t 'Si vis legem implere, n o n concupiscere, sicut lex exigit, E n tibi, Crede in Christum, in quo p r o m i t t u n t u r tibi gratia, iustitia, p a x , libertas e t o m n i a , si credis, habebis, si non credis, carebis'. N a m q u o d tibi impossibile est in universis operibus legis, q u a e m u l t a s u n t et t a m e n inutilia, facili compendio implebis p e r fidem. Quia deus p a t e r o m n i a in fide posuit, u t quisquis h a n c h a b u e r i t o m n i a h a b e a t , qui n o n h a b u e r i t nihil h a b e a t . Conclusit enim o m n i a s u b incredulitate, u t o m n i u m m i s e r e a t u r , R o . I I (32). Sic promissa dei hoc d o n a n t , quod p r a e c e p t a e x i g u n t , et i m p l e n t q u o d lex iubet, u t sint o m n i a solius dei, tarn p r a e c e p t a et p l e n i t u d o e o r u m . Ipse solus praecipit, solus q u o q u e i m p l e t : ideo promissa dei p e r t i n e n t ad n o v u m t e s t a m e n t u m , i m m o s u n t n o v u m t e s t a m e n t u m . 10

53

6

10

15

Cum a u t e m h a e c p r o m i s s a dei sint v e r b a sancta, v e r a , iusta, libera, p a c a t a et u n i v e r s a b o n i t a t e plena, fit, u t anima, 20 quae firma fide illis a d h a e r e t , sic eis u n i a t u r , i m m o p e n i t u s a b s o r b e a t u r , u t n o n m o d o p a r t i c i p e t sed s a t u r e t u r et ineb r i e t u r omni v i r t u t e e o r u m . Si enim t a c t u s Christi s a n a b a t , q u a n t o magis hie t e n e r r i m u s in spiritu, i m m o a b s o r p t i o v e r b i o m n i a q u a e v e r b i s u n t a n i m a e c o m m u n i c a t . H o c igitur m o d o 25 a n i m a per fidem solam, sine operibus, e v e r b o dei iustificatur, sanctificatur, verificatur, pacificatur, l i b e r a t u r e t omni bono r e p l e t u r v e r e q u e filia dei efficitur, sicut l o a n . I (12) dicit ' D e d i t eis p o t e s t a t e m filios dei fieri, iis qui c r e d u n t in n o m i n e eius'. 30 E x iis facile est intellectu, U n d e fides t a n t u m possit et cur nulla nec o m n i a b o n a opera earn possint a e q u a r e , quia n u l l u m opus a d h a e r e r e v e r b o dei nec in a n i m a esse potest, sola a u t e m fides et v e r b u m in ea r e g n a n t : quale est v e r b u m , talis a b eo fit a n i m a , ceu f e r r u m i g n i t u m c a n d e t sicut ignis 36 p r o p t e r u n i o n e m sui et ignis, u t c l a r u m sit, homini Christiano s u a m fidem sufficere p r o o m n i b u s nec operibus ei o p u s fore, 1 Mt. 5, 18. 2 alioqui W. 3 Hiob 30, 15. 7 gratiam, iustitiam, pacem, libertatem A. 10 Vgl. Esai. 59, 6. 13 So Vulgata. 161 am—et = et—et. 32 ulla D.

D e übertäte Christiana.

II

ut iustificetur: quod si operibus non habet opus, nec lege opus habet: si lege non habet opus, certe liber est a lege, verumque est 'iusto non est lex posita'. A t q u e haec est Christiana ilia libertas, fides nostra, quae facit, non ut ociosi simus aut male 5 vivamus, sed ne cuiquam opus sit lege aut operibus ad iustitiam et salutem. Haec prima fidei virtus esto. Alteram quoque videa- n mus. Fidei enim et hoc officium est, ut eum cui credit omnium piissima et summa colat opinione, nempe quod eum io veracem et dignum habeat, cui credendum sit. Neque enim alius est honor similis veritatis et iustitiae opinioni, qua honoramus eum cui credimus. Quid possumus tribuere ulli maius quam veritatem et iustitiam et absolutam prorsus bonitatem? Ediverso, summa contumelia est opinione men15 dacii et iniquitatis quenquam celebrare aut suspectum 54 habere, | quod facimus, dum non credimus ei. Sic anima, dum firmiter credit promittenti deo, veracem et iustum eum habet, qua opinione nihil potest deo praestantius tribuere: hie summus cultus dei est, dedisse ei veritatem, iustitiam et 2o quicquid tribui debet ei, cui creditur. Hie paratam sese praebet in omnes voluntates eius, hie sanctificat nomen eius et secum agi patitur, sicut placitum fuerit deo, quia promissis eius inhaerens non dubitai eum verum, iustum, sapientem, omnia optime facturum, dispositurum, curaturum. A t nonne 25 talis anima hac fide sua per omnia obedientissima deo est? Quod ergo praeceptum est reliquum, quod talis obedientia non abunde impleverit? Quae plenitudo plenior quam omnimoda obedientia? at hanc non opera, sed sola fides praestat. Contra, quae rebellio, quae impietas, quae contumelia dei 30 maior quam non credere promittenti ? Quid enim aliud est quam deum aut mendacem facere aut dubitare veracem esse ? hoc est, sibi veritatem tribuere, deo autem mendacium et vanitatem, in qua re nonne deum negat et seipsum sibi Idolum in corde erigit? Quid ergo prosunt opera in hac 35 impietate facta, etiam si Angelica et Apostolica forent ? Recte ergo deus non in ira aut libidine sed in incredulitate omnia conclusit, ne, qui castis et mansuetis operibus legis

3 Vulg. I. T i m . I , 9. raium D E W . 23 eum.

15 celebrare 'beriichtigen'. 20 pa34 ergo] rogo D E . 36 R o m . 1 1 , 32.

12

Martin L u t h e r ,

fingunt se implere legem (ut sunt politicae et humanae virtutes), salvos futuros praesumant, cum in peccato incredulitatis comprehensi aut misericordiam quaerant aut per iustitiam damnentur. Ubi autem deus videt, veritatem sibi tribui et fide 5 cordis nostri se honorari tanto honore, quo ipse dignus est, Rursus et ipse nos honorat, tribuens et nobis veritatem et iustitiam propter hanc fidem. Fides enim facit veritatem et iustitiam, reddens deo suum, ideo rursus reddit deus iustitiae nostrae gloriam. Verum est enim et iustum, deum 10 esse veracem et iustum, et hoc ei tribuere et confiteri, hoc est, esse veracem et iustum. Sic I. Reg. 2 (30) 'Quicunque honorificat me, glorificabo eum, Qui vero contemnunt me, erunt ignobiles'. Sic Paulus Ro. 4 Abrahae dicit suam fidem esse reputatam in iustitiam, quia per eam dedit plenissime 15 gloriam deo, et nobis eadem causa reputandam ad iustitiam si crediderimus. 12 Tertia fidei gratia incomparabilis est haec, Quod animam copulat cum Christo, sicut sponsam cum sponso. Quo sacramento (ut Apostolus docet) Christus et anima efficiuntur 20 una caro. Quod si una caro sunt verumque inter eos matrimonium, immo omnium longe perfectissimum consumatur, cum humana matrimonia huius unici figurae sint tenues, Sequitur, et omnia eorum communia fieri tarn bona quam mala, ut, quaecunque Christus habet, de iis tanquam suis 25 praesumere et gloriari possit fidelis anima, E t quaecunque animae sunt, ea sibi arroget Christus tanquam sua. Conferamus ista, et videbimus inaestimabilia. Christus plenus est gratia, vita et salute, Anima | plena est peccatis, morte 55 et damnatione. Intercedat iam fides, et fidet, ut Christi sint 30 peccata, mors et infernus, Animae vero gratia, vita et salus: oportet enim eum, si sponsus est, ea simul, quae sponsa habet, acceptare, et ea, quae sua sunt, sponsae impartire. Qui enim corpus suum et se ipsum illi donat, quomodo non omnia sua donat ? E t qui corpus sponsae accipit, quomodo 35 non omnia quae sponsae sunt accipit? Hic iam dulcissimum spectaculum prodit non solum 1 Iii etwa = quales. salvos seDEW. 6 se] a seA. 121. Reg. 5. A u. a. I. Sam. 2. W. Die 2 Bibelstellen fehlen in F. 14 Rom. 4, 3, 20 u. 22. 20 Ephes. 5, 26—32. 21 -que fehlt D E W . 22 lies consummaiur.

De libertate Christiana.

13

communionis sed salutaris belli et victoriae et salutis et redemptionis. Cum enim Christus sit deus et homo eaque persona, quae nec peccavit nec moritur nec damnatur, sed nec peccare, mori, damnari potest, Eiusque iustitia, v i t a , 5 salus insuperabilis, aeterna, omnipotens est, Cum, inquam, talis persona peccata, mortem, infernum sponsae et propter annulum fìdei sibi communia, immo propria facit et in iis non aliter se h a b e t quam si sua essent ipseque peccasset, laborans, moriens et ad infernum descendens, ut omnia 10 superaret, peccatumque, mors et infernus eum absorbere non possent, necessario in ipso absorpta sunt stupendo duello. Nam iustitia sua omnium peccatis superior, v i t a sua omni morte potentior, salus sua omni inferno invictior. I t a fit anima fidelis per arram fidei suae in Christo, sponso suo, 15 omnibus peccatis libera, a morte secura et a b inferno t u t a , donata aeterna iustitia, vita, salute sponsi sui Christi. Sic exhibet sibi sponsam sine macula et ruga gloriosam, mundans eam lavacro in verbo vitae, id est per fidem verbi, vitae, iustitiae et salutis. Sic sponsat eam sibi in fide, in misericordia 20 et miserationibus, in iustitia et iuditio, ut Oseae 2 ( 1 9 sq.) dicit. Quis Quis ergo has nuptias regales satis a e s t i m e t ? divitias gloriae gratiae huius comprehendat ? Ubi dives et pius hic sponsus Christus ducit uxorem hanc pauper25 culam, impiam meretriculam, redimens eam a b omnibus illius malis et ornans omnibus suis bonis. Iam enim impossibile est, ut p e c c a t a sua eam perdant, cum super Christum posita sint et in ipso absorpta, habeatque ipsa eam iustitiam in Christo, sponso suo, de qua ut sua propria praesumat et 30 adversus omnia p e c c a t a sua, contra mortem et infernum possit cum fidutia illam opponere et dicere ' S i ego peccavi, a t Christus meus non peccavit, in quem credo, cuius omnia mea sunt et omnia mea illius', sicut in Canticis 'Dilectus meus mihi et ego illi'. Hoc est, quod Paulus dicit 1. Cor. 1 5 36 (57) 'Deo gratias, qui dedit nobis victoriam per Iesum Christum dominum nostrum', Victoriam autem peccati et 2 sit, dann aber est usw.

6 et fehlt DEW.

in iis aliter D E . 12 u. 13 sua] eius D E . 5, 25—27. 20 Hos. 2 W. 23 gloriae, D E .

33 Hohel. 2, 16.

7 nec

18 Vgl. Ephes. 25 impiam, DE.

14

Martin Luther,

mortis, sicut illic inducit (56) ' p e c c a t u m stimulus mortis est, virtus vero peccati lex'. 13 E x iis iterum intelligis, qua causa t a n t u m t r i b u a t u r fidei, u t sola impleat legem et sine ullis operibus iustificet. Vides enim p r i m u m praeceptum, quo dicitur ' U n u m d e u m 6 coles', sola fide impleri. Si enim etiam ipse aliud | non esses 56 a pianta pedis ad verticem quam bona opera, non t a m e n iustus esses nec deum coleres nec primum praeceptum impleres, cum deus coli non possit, nisi t r i b u a t u r ei veritatis et universae bonitatis gloria, sicut vere tribuenda est: hoc 10 a u t e m opera non faciunt, sed sola fides cordis. N o n enim operando sed credendo deum glorificamus et v e r a c e m confitemur. H o c nomine fides sola est iustitia Christiani hominis et omnium praeceptorum plenitudo. Qui enim primum implet, caetera omnia facili opera implet. Opera vero, cum sint res 15 insensatae, non possunt deum glorificare, q u a m v i s ad gloriam dei (si fides assit) fieri possint. V e r u m nos hoc temporis quaerimus non ea quae fiunt, qualia sunt opera, sed eum qui facit, qui glorificat et opera producit. Haec est fides cordis, caput et substantia totius iustitiae nostrae. Unde caeca 20 et periculosa doctrina est, quae per opera impleri praecepta docet, cum ante omnia opera oporteat praecepta esse impleta et plenitudinem sequantur opera, sicuti audiemus. 14 U t a u t e m hanc gratiam, q u a m in Christo habet interior ille homo noster, latius videamus, sciendum, quod deus in 25 veteri testamento sibi sanctificabat omne primogenitum masculinum, E r a t q u e primogenitura magni precii, duplici honore praeceteris pollens, sacerdotio et regno. E r a t enim frater primogenitus sacerdos et dominus omnium aliorum, q u a figura Christus praemonstratus est, vere et unice primo- 30 genitus dei patris et virginis Mariae, vereque rex et sacerdos, non secundum carnem et terrain. R e g n u m enim eius non est de hoc mundo. In coelestibus et spiritualibus ipse regnat et consecrat, quae sunt Iustitia, Veritas, sapientia, p a x , salus &c. N o n quod non omnia etiam terrena et inferna subiecta sint 35 2 vere A. 5 quod DE. 5 Vgl. Mt. 4, IO; Lk. 4, 8; 2. Mos. 20, 3; 5. Mos. 6, 13. 9 Veritas W. 13 Vgl. Rom. 10, 8—11 nomine 'Ursache'. 16 quamuis] quam A. 17 adsit W. 18 sint E. wie die Werke F. 23 sicut W. 26 2. Mos. 13, 2; 22, 29 f. 28 I. Mos. 25, 31; 49, 3. 30 vere unice A. 32 Jo. 18, 36.

De liberiate Christiana.

15

ei (alioqui quomodo posset nos ab illis tueri et salvare?) sed quod non in iis nec e x iis regnum eius constet. Ita nec sacerdotium eius consistit in vestium gestuumque pompa externa, quale fuit humanuni illud Aaronis et nostrum hodie 6 Ecclesiasticum sacerdotium, sed in spiritualibus, per quae in coelis invisibili officio pro nobis interpellât apud deum. ibique se ipsum offert et omnia facit, quae sacerdotem facere oportet, sicut eum describit Paulus ad Hebraeos ex figura Melchisedech. Nec solum pro nobis orat et interpellât, sed 10 et intus in spiritu nos docet vivis doctrinis spiritus sui, quae duo sunt proprie offitia sacerdotis, quod in carnalibus sacerdotibus figuratur precibus et contionibus visibilibus. Quemadmodum autem Christus primogenitura sua has 15 duas dignitates obtinuit, ita impartit et communes easdem 15 facit cuilibet suo fideli matrimonii praedicti iure, quo sponsae sunt quaecunque sponsi sunt. Hinc omnes in Christo sumus sacerdotes et reges, quicunque in Christum credimus, Sicut I. Pet. 2 (9) dicit 'Vos genus electum, populus acquisitionis, 57 sacerdotium regale | et regnum sacerdotale, ut virtutes 20 enarretis eius, qui vocavit vos de tenebris in admirabile lumen suum'. Quae duo sic se habent: Primum, quod ad regnum pertinet, quilibet Christianus per fidem sic magnificatur super omnia, ut spirituali potentia prorsus omnium dominus sit, ita ut nulla omnino rerum possit ei quicquam noeere, immo 25 omnia ei subiecta coguntur servire ad salutem. Sic Paulus Ro. 8 (28) dicit 'Omnia cooperantur in bonum electis'. Item I. Cor. 3 (22 sq.) 'Omnia vestra, sive mors sive vita, sive instantia sive futura, vos autem Christi'. Non, quod corporali potentia quisquam Christianorum super omnia con30 stitutus sit possidenda et tractanda, quo furore passim Ecclesiastici quidam insaniunt (hoc enim regum, principum et hominum est in terra), quando ipso vitae usu videmus nos omnibus subiici, multa pati atque adeo mori, immo quo Christianior quisque est, hoc pluribus subiectus est malis, 35 passionibus et mortibus, ut in ipso principe primogenito Christo et omnibus fratribus suis sanctis videmus. Potentia 3 gestiumque A D . 6 Rom. 8, 34. 8 Ebraeos W . 9 Melckizedek W . 9 Hebr. 5 u. 7. 19 regnum sacerdotale E x o d . 19, 6. 26 diligentibus Deum 0. c. in b. iis qui secundum propositum vocati sunt sancii Vulg. 34 quisquam A W .

i6

Martin

Luther,

haec spiritualis est, quae dominatur in medio inimicorum et potens est in mediis pressuris, quod est aliud nihil quam quod virtus in infirmitate perficitur, et in omnibus possum lucrum facere salutis, adeo ut crux et mors cogantur mihi servire et cooperari ad salutem. Haec est enim ardua et insignis 6 dignitas veraque et omnipotens potestas, spirituale imperium, in qua nulla res tam bona, nulla tam mala, quae non in bonum mihi cooperetur, si modo credidero. Nulla tamen mihi opus est, cum sola fides sufficiat ad salutem, nisi quod fides in ea virtutem et imperium libertatis suae exerceat. Ecce haec 10 est Christianorum inaestimabilis potentia et libertas. 16 Nec solum reges omnium Uberrimi, sed sacerdotes quoque sumus inaeternum, quod longe regno excellentius, quod per sacerdotium digni sumus coram deo apparere, pro aliis orare et nos invicem ea quae dei sunt docere. Haec 15 enim sacerdotum officia sunt, quae prorsus nulli incredulo concedi possunt. Ita Christus nobis obtinuit, si in eum credimus, ut, sicut confratres, cohaeredes et correges, ita et consacerdotes ei simus, audentes cum fidutia per spiritum fidei coram deo prodire et clamare 'Abba pater' et alter pro 20 altero orare et omnia facere, quae videmus visibili et corporali officio sacerdotum geri et figurari. Qui vero non crediderit, huic nihil servit aut in bonum cooperatur, sed omnium ipse servus est et omnia ei cedunt in malum, quia omnibus impie utitur in sua commoda, non in dei gloriam. Ita nec sacerdos 25 est, sed prophanus, cuius oratio fit in peccatum, nec coram deo unquam apparet, quia deus peccatores non exaudit. Quis ergo comprehendere potest altitudinem dignitatis Christianae, quae per regalem suam potentiam omnium dominatur, mortis, vitae, peccati &c., Per sacerdotalem 30 vero gloriam apud deum omnia potest, quia deus facit, quae ipse petit et | optat, sicut scriptum est 'Voluntatem timentium se faciet et deprecationem eorum exaudiet et salvos faciet illos?' Ad hanc gloriam certe nullis operibus sed sola fide pervenit. 35 Ex iis dare videre potest quilibet, quo modo Christianus I Ps. 109, 2. 3 2 . Kor. 12, 9. iehlt D E W sacerdotum A sacerdotium 18 Rom. 8, 17. 18 conreges W. 32 Ps. 145, 19.

7 qua] quo D E W . 14 quod enim D E W . 17 Ista W . 20 Rom. 8, 1 5 ; Gal. 4 , 6 .

De libertate Christiana.

i ;

homo liber est ab omnibus et super omnia, ita, ut nullis operibus ad hoc indigeat, ut iustus et salvus sit, sed sola fides haec omnia largitur abunde. Quod si sic desiperet, ut per ullum opus bonum praesumeret iustus, liber, salvus, Christia5 nus fieri, statim amitteret fidem cum omnibus bonis, quae stultitia pulchre figurata est in fabula ilia, Ubi canis in aqua currens et carnem veram in ore gestans, deceptus umbra carnis in aqua parentis, dum eandem aperto rictu petit, veram carnem simul cum imagine perdit. 10 Hie quaeres 'Si omnes, qui in Ecclesia sunt, sacerdotes 17 sunt, quo nomine discernuntur ii, quos nunc sacerdotes dicimus, a laicis?' Respondeo: Vocabulis istis 'sacerdos', 'clericus', 'spiritualis', 'Ecclesiasticus' iniuria facta est, dum a reliquis Christianis omnibus translata sunt ad paucos istos 16 qui nunc usu noxio Ecclesiastici dicuntur. Scriptura enim sancta nihil discernit inter eos, nisi quod ministros, servos, oeconomos appellai, qui nunc Papae, Episcopi dominique iactantur, qui caeteris serviant ministerio verbi ad docendam fidem Christi et libertatem fidelium. Nam etsi verum est, 20 nos omnes aequaliter sacerdotes esse, non tarnen possumus nec, si possemus, debemus omnes publice servire et docere. Sic Paulus 1. Cor. 4 (1) 'Sic nos existimet homo, sicut ministros Christi et dispensatores mysteriorum dei'. A t dispensatio ista nunc in tantam pompam potestatis 25 et terrificam quandam tyrannidem evasit, ut nec gentium nec ulla mundi imperia queant ei conferri, quasi laici aliud quiddam quam Christiani sint, qua perversitate factum est, ut penitus interciderit scientia Christianae gratiae, fidei, libertatis et totius Christi, Succedente in locum eius huma30 norum operum et legum intolerabili captivitate, factique sumus iuxta lamentationes Hieremiae servi hominum vilissimorum, qui in terra sunt, qui nostra miseria abutuntur in omnes turpitudines et ignominias voluntatis suae. Redeundo ad id, quod coepimus, puto per haec darum 18 35 fieri, Non esse satis nec Christianum, si Christi opera, vitam 2 operibus] guten Werke F . 6 Phädrus' Fabeln 1 , 4 . 7 umbra 'Spiegelbild'. 8 parentis (= apparentis)~\ patentis A D E . 16 Vgl. z. B. 1. Kor. 3, 5—9; 4, 1 ; 1. Thess. 3, 2; 1. Tim. 3, 1 — 1 3 ; 1. Tit. 1, 5—9. 20 Vgl. 1. Petr. 2, 5 u. 9; Rom. 12, 1 ; Offb. 1, 6. 31 simus D E Jeremiae W. Klagelied 1, 1 1 ; 5, 13. S v e n n u n g , Martin Luther.

2

I8

Martin

Luther,

et vèrba praedicemus historico more, ceu res quasdam gestas, quas nosse satis sit ad vitae formandae exemplum, quo modo ii, qui nunc optimi sunt, praedicant, Multominus, si penitus taceatur et leges hominum decretaque patrum vice eius doceantur. Iam sunt non pauci, qui eo studio Christum s praedicant et legunt, ut affectus humanos moveant ad condolendum Christo, ad indignandum Iudaeis, et id genus alia puerilia et muliebria deliramenta. Oportet autem, ut eo fine praedicetur, quo fides in eum promoveatur, ut non tantum sit Christus, sed tibi et mihi sit Christus, et id in nobis operetur, io quod de eo dicitur et quod | ipse vocatur. Haec autem fides ¡g nascitur et servatur ex hoc, si praedicetur, quare Christus venerit, quid attulerit et dederit, quo üsu et fructu acceptandus sit. Hoc fit, ubi recte docetur Christiana libertas, quam ex ipso habemus, et qua ratione omnes Christiani reges et sacer- 15 dotes sumus, in quo omnium domini sumus et quicquid egerimus coram deo placitum et acceptum esse confidimus, sicut hactenus dixi. Cuius enim cor, haec audiens, non totis medullis gaudeat et tanto solatio accepto non dulcescat in amorem Christi? 20 ad quem amorem nullis unquam legibus aut operibus pervenire potest. Quis est qui tali cordi nocere possit aut ipsum pavefaciat? Si irruat conscientia peccati aut horror mortis, paratum est sperare in domino, nec timet ab auditione ista mala nec commovetur, donec despiciat inimicos suos. Credit 25 enim iustitiam Christi suam esse et peccatum suum iam non suum sed Christi esse. At a facie iustitiae Christi omne peccatum absorbeatur, necesse est propter fidem Christi, sicut superius dictum est, discitque cum Apostolo morti et peccato insultare et dicere 'Ubi est, mors, victoria tua? ubi est, 30 mors, stimulus tuus? Stimulus autem mortis peccatum est, virtus vero peccati lex. Deo autem gratias, qui dedit nobis victoriam per Iesum Christum dominum nostrum'. Absorpta enim est mors victoria non tantum Christi sed et nostra, quia per fidem nostra fit et in ipsa et nos vincimus. 35 19 Haec dicta sint de interiore homine, de eius liberiate et de principe iustitia fidei, quae nec legibus nec operibus i6 simus D E W . 23 irruü D E . 24 Vgl. Ps. 112, 7 f. 27 a facie'vor'. 29 Abschn. 12 30 I. Kor. 15, 55—57. 32 gratia D E W . 34 Vgl. 1. Kor. 15, 54. 3 ; nostrani W.

De liberiate Christiana.

19

bonis indiget, quin noxia ei sunt, si quis per ea praesumat iustificari. Nunc ad alteram partem revertamur, ad externum hominem. Hie enim respondebitur illis omnibus, qui verbo 5 fidei et iis, quae dicta sunt, offensi dicunt 'Si fides omnia facit et sola ad iustitiam satis est, cur ergo praecepta sunt bona opera? Ociabimur ergo et nihil operabimur, fide contenti'. Respondeo: Non sic, impii, non sic. Vere quidem sic haberet res ista, si penitus et perfecte interni et spirituales 10 essemus, quod non fiet nisi in novissimo die resurrectionis mortuorum: donec in carne vivimus, non nisi incipimus et proficimus, quod in futura vita perficietur, propter quod Apostolus Ro. 8 (23) appellai primitias spiritus, quod in hac vita habemus, accepturi scilicet decimas et plenitudinem 15 spiritus in futuro. Ad hanc partem pertinet, quod supra positum est: Christianum esse omnium servum et omnibus subiectum. Qua enim parte liber est, nihil operatur, qua autem servus est, omnia operatur: quod qua ratione fiat, videamus. 20 Quanquam homo (ut dixi) intus secundum spiritum per 20 fidem abunde satis iustificetur, habens quicquid habere debet, nisi quod hanc ipsam fidem et opulentiam oportet 60 de die in diem augescere usque in futuram vitam, | tamen manet in hac vita mortali super terram, in qua necesse 25 est, ut corpus suum proprium regat et cum hominibus conversetur. Hic iam incipiunt opera: hic non est ociandum: hic certe curandum, ut corpus ieiuniis, vigiliis, laboribus aliisque disciplinis moderatis exerceatur et spiritui subdatur ut homini interiori et fidei obediat et conformis sit, nec ei so rebellet aut ipsum impediat, sicut est ingenium eius, si coercitus non fuerit. Interior enim homo conformis deo et ad imaginem dei creatus per fidem et gaudet et iucundatur propter Christum, in quo tanta sibi collata sunt bona, unde et hoc solum negocii sibi habet, ut cum gaudio et gratis deo 35 serviat in libera charitate. Hoc dum agit, ecce in carne propria offendit volun3 extremum D.

13 Vgl. 2. M05. 34, 26; 4. Mos. 18, 13; 5. Mos.

14, 2 2 fi.; 18, 4, 21 fi.; Neh. 10, 3 5 fi. 16 Ende. 29 u. 30 lies conforme u.

S. 22, 4 coherc- W.

15 im Anfang.

20 Abschn. 30 u.

coercitum (F: der leyb).

20

Martin

Luther.

tatem contrariarli, quae mundo servire et quaerere quae sua sunt nititur, Id quod spiritus fidei ferre non potest neque valet, et aggreditur hilari studio ad opprimendam et coercendam eam, Sicut Paulus dicit Ro. 7 (22 sq.) 'Condelector legi dei secundum interiorem hominem. Video autem 5 aliam legem in membris meis repugnantem legi mentis meae et captivantem me in legem peccati'. Et alibi 'castigo corpus meum et in servitutem redigo, ne forte aliis praedicans ipse reprobus efficiar', Et Gal. 5 (24) 'Qui Christi sunt, carnem suam crucifixerunt cum concupiscentiis suis'. 10 21 Verum ea opera oportet non ea fieri opinione, quo per ipsa coram deo iustificetur quisquam: hanc enim falsam opinionem fides non feret, quae sola est iustitia coram deo, sed solum ea opinione, ut corpus in servitutem redigatur et purificetur a concupiscentiis suis malis, ita ut oculum non 15 nisi vertat ad concupiscentias expurgandas. Cum enim anima per fidem purgata sit et amans dei facta, vellet omnia pariter purgari, praecipue corpus proprium, ut omnia secüm amareni et laudarent deum. Ita fit, ut homo exigente corporis sui causa ociari non possit cogaturque ob id multa bona operari, 20 ut in servitutem redigat. Nec tamen opera ipsa non id sunt, quo iustificetur coram deo, sed gratuito amore ea faciat in obsequium dei, nihil aliud intutus quam divinum beneplacitum, cui per omnia vellet obsequi officiosissime. Hac ratione quisque seipsum erudire facile potest, qua 25 mensura aut discretione (ut dicunt) corpus suum castigare debeat: tantum enim ieiunabit, vigilabit, laborabit, quantum satis esse viderit ad corporis lasciviam et concupiscentiam premendam. Qui vero praesumunt operibus iustificari, observant non mortificationem concupiscentiarum, sed 30 ipsa tantum opera, arbitrantes, si modo quam plurima et maxima fecerint, sese bene habere et iustos factos esse, aliquando et cerebrum laedentes et naturam extinguentes aut saltern inutilem reddentes. Quae est ingens insipientia et ignorantia Christianae vitae et fidei, velie sine fide per opera 35 iustificari et salvari. | 3 volet W. 5 lege A . 7 I. Kor. 9, 27. 1 5 f. non nisi = tantum. 17 omnia] yderman F. DEW. non unlogisch. 26 Vgl. z. B. Hebr.5, 14. 35 per fehlt A .

II quo — ut. 21 Nec] Haec 35 ignotia D.

De liberiate Christiana.

21

6i

Ut autem ea quae diximus facilius capiantur, similitudinibus ea monstremus. Debeat opera hominis Christiani per fidem suam ex mera gratuitaque misericordia dei iustificati et salvati non alio loco haberi quam opera fuissent Adae 5 et Evae in paradiso et omnium filiorum, si non peccassent, de quibus Gen. 2 (15) sic dicitur 'Posuit deus hominem, quem formaverat, in paradisum, ut operaretur et custodiret ilium'. At Adam erat iustus et rectus a deo creatus sineque peccato, ita ut per suam operationem et custodiam non opus 10 habuisset iustificari et rectus fieri, sed ne otiosus iret, dedit ei dominus negotium, ut paradisum coleret et servaret. Quae fuissent opera vere Uberrima, nullius gratia facta nisi beneplaciti divini, non ad iustitiam obtinendam, quam iam habebat piene, quae et congenita fuisset nobis omnibus. 15 Ita et credentis hominis opera, qui per fidem suam denuo repositus est in paradisum et de novo recreatus, non eget operibus, ut iustus fiat aut sit, sed ne otiosus sit et corpus suum operetur et servet, sunt ei opera eiusmodi libertatis, solum intuitu divini beneplaciti, facienda, nisi quod nondum 20 piene recreati sumus perfecta fide et charitate, quas augeri oportet, non tamen per opera, sed per seipsas. Aliud: Episcopus sacer, templum consecrans., pueros confirmans aut aliud quippiam officii sui faciens, non consecratur iis ipsis operibus in Episcopum, immo, nisi ante esset 25 consecratus Episcopus, nullum istorum operum quicquam valerent essentque stulta et puerilia et ludicra. Ita Christianus per fidem suam consecratus bona facit opera, sed non per haec magis sacer aut Christianus efficitur: hoc enim solius fidei est, immo nisi ante crederei et Christianus esset, nihil 30 prorsus valerent omnia sua opera essentque vere impia et damnabilia peccata. Vera itaque sunt haec duo verba 'Bona opera non faciunt bonum virum, sed bonus vir facit bona opera, Mala opera non faciunt malum virum, sed malus vir facit mala 35 opera', Ita ut semper oporteat ipsam substantiam seu personam esse bonam ante omnia opera bona et opera bona sequi et provenire ex bona persona. Sicut et Christus dicit 5 Hevae W. 37 Vgl. Mt. 7, 18.

7 oparetur

A operetur W.

20 quas] quam A.

22

Martin Luther,

'Mala arbor non facit bonos fructus, Bona arbor non facit malos fructus'. Clarum autem est, quod fructus non ferunt arborem nec arbor crescit in fructibus, Sed ediverso arbores ferunt fructus et fructus crescunt in arboribus. Ut ergo necesse est, arbores esse priores fructibus suis, et fructus non 5 faciunt arbores neque bonas neque malas, sed econtra arbores tales faciunt tales fructus, Ita necesse est, primum personam ipsam hominis esse bonam vel malam, antequam faciat bonum vel malum opus, et opera sua non faciunt eum malum aut bonum, sed ipse facit opera sua aut mala aut bona. 10 Similia videri licet in omnibus artificiis. Mala domus vel bona non facit malum aut bonum fabrum, sed bonus aut malus faber facit malam aut ] bonam domum. E t in 62 universum, nullum opus facit artificem talem, quale est ipsum, sed artifex facit opus tale, qualis est ipse. Ita res se habet 15 et in operibus hominum: qualis est ipse sive in fide sive infidelitate, tale est et opus eius, bonum, si in fide, malum, si in infidelitate factum fuerit. Non autem id convertitur, ut, quale sit opus, talis fiat et homo in fide vel infidelitate. Opera enim ut non faciunt fidelem, ita nec iustum. At fides 20 ut facit fidelem et iustum, ita et bona opera. Cum ergo opera neminem iustificent et hominem oporteat esse iustum, antequam operetur bonum, manifestissimum est, solam fidem esse, quae ex mera dei misericordia per Christum in verbo eius personam digne et sufficienter iustificet et salvet, et nullo 25 opere, nulla lege Christiano homini opus esse ad salutem, cum per fidem liber sit ab omni lege et ex mera libertate omnia gratuito faciat, quaecunque facit, nihil quaerens aut commodi aut salutis, cum iam satur et salvus sit gratia dei ex fide sua, sed solum beneplacitum dei. 30 Sic et infideli nullum opus bonum prodest ad iustitiam et salutem. Ediverso, nullum malum opus facit eum malum aut damnatum, sed incredulitas, quae personam et arborem malam facit, mala et damnata facit opera. Unde, dum bonus aut malus quisquam efficitur, non hoc ab operibus, 35 sed a fide vel incredulitate orditur, sicut Sapiens dicit 'Ini4 et], W. 17 et fehlt W. 18 in inf.] id inf. W. 19 vel] vel in DEW. 27 liberalitate DE. 29 sii] fit DE. 32 eum] enim A. 36 vel] aut E. Vgl. Sirach 10, 12 f. Sap.] Syrach 10 W.

De liberiate Christiana.

2

3

t i u m p e c c a t i a p o s t a t a r e a deo', et id est non credere. Et Paulus H e b . x i (6) 'Oportet a c c e d e n t e m credere', Et Christus idem dicens ' A u t f a c i t e a r b o r e m b o n a m , e t f r u c t u s eius bonos, a u t f a c i t e a r b o r e m m a l a m , e t f r u c t u s eius malos', 6 a c si d i c a t ' Q u i v o l e t f r u c t u s bonos h a b e r e , a b a r b o r e incipiet e t h a n c b o n a m p l a n t a b i t ' . I t a , qui v u l t b o n a operari non a b operando sed a credendo incipiat, quod p e r s o n a m b o n a m f a c i t . Non enim personam b o n a m f a c i t nisi fides, nec m a l a m nisi incredulitas. io H o c sane v e r u m est, operibus fieri h o m i n e m b o n u m a u t m a l u m c o r a m hominibus, h o c a u t e m 'fieri' est idem quod 'ostendi' et 'cognosci', quis sit b o n u s a u t malus, u t Christus M a t t . 7 (16, 20) dicit ' E x f r u c t i b u s eorum cognoscetis eos'. A t hoc t o t u m in specie et e x t r a m a n e t , q u a in re is plurimi f a l l u n t u r , qui scribere et docere p r a e s u m u n t b o n a opera, quibus iustificemur, i n t e r i m fidei ne m e m o r e n t u r quidem, e u n t e s in viis suis falsi et fallentes semper, proficientes in peius, caeci c a e c o r u m duces, m u l t i s sese operibus f a t i gantes, et tarnen n u n q u a m a d v e r a m i u s t i t i a m pervenientes, 20 de quibus S . P a u l u s 2. T i m o . 3 (5, 7) dicit ' H a b e n t e s quidem speciem p i e t a t i s , v i r t u t e m a u t e m eius a b n e g a n t e s , semper discentes et n u n q u a m ad s c i e n t i a m v e r i t a t i s p e r v e n i e n t e s ' . | 63 Qui ergo cum istis caecis non voluerit errare, o p o r t e t , ut ulterius prospiciat q u a m in opera, leges a u t doctrinas 25 operum, i m m o averso a b operibus i n t u t u p e r s o n a m inspiciet, et q u a r a t i o n e ilia iustificetur, quae non operibus neque legibus, sed v e r b o dei (id est promissione g r a t i a e suae) et fide iustificatur et s a l v a t u r , u t s t e t gloria m a i e s t a t i divinae, quae nos non e x operibus iustitiae, quae fecimus nos, sed 30 secundum misericordiam suam per v e r b u m g r a t i a e suae salvos fecit credentes. F a c i l e e x his cognitu est, q u a ratione sint opera b o n a 25 reiicienda a u t a m p l e c t e n d a , et q u a regula intelligendae sint o m n i u m doctrinae de operibus d a t a e . S i enim opera c o m 35 p a r e n t u r a d i u s t i t i a m et perverso l e v i a t h a n e a q u e falsa per1 apostotare AD. et (vor id) fehlt EW. 2 Ehr. 11. W. 3 Vgl. Mt. 12, 33. 16 iustificentur DEW. 20 S. fehlt DE. 2.Ii. AD EW. 25 inspiciat W. 29 Vgl. Tit. 3 , 5 . 34 comparentur wohl 'gesammelt werden'; vgl. thesaurum Abschn. 8. si .. . perverso usw. vgl. F : dann wo der falsch anhang u» die vorkerete meynung dryn ist, das . . .

24

Martin Luther,

suasione fiant, ut per ipsa iustificari praesumas, iam necessitatem imponunt et libertatem cum fide extinguunt, et hoc ipso additamento bona iam non sunt vereque damnabilia. Libera enim non sunt et gratiam dei blasphemant, cuius solius est per fidem iustificare et salvare, quod opera non po- 5 tentia praestare, impia tamen praesumptione per nostram hanc stultitiam affectant, ac sic in officium gratiae et gloriam eius violenter irruunt. Non ergo opera bona reiicimus, immo maxime amplectimur et docemus: non enim propter ipsa sed propter impium hoc additamentum et perversam 10 opinionem quaerendae iustitiae ea damnamus, qua fit, ut solum in specie appareant bona, cum revera bona non sint, quibus falluntur et fallunt ceu lupi rapaces sub vestimentis ovium. Hie autem leviathan et perversa opinio in operibus insu- is perabilis est, ubi deest syncera fides: abesse enim non potest a sanctis illis operariis, donee fides vastatrix eius veniat et regnet in corde. Natura per seipsam non potest earn expellere, immo ne cognoscere quidem, quin earn ducit loco sanctissimae voluntatis, ubi, si consuetudo accesserit et hanc naturae pra- 20 vitatem roboraverit (sicuti factum est per impios Magistros) incurabile malum est et infinitos irrecuperabiliter seducit ac perdit. Quare etsi bonum est de poenitentia, confessione, satisfactione praedicare et scribere, si tamen hie sistatur et non ad fidem usque docendam procedatur, sine dubio 25 deceptoriae et diabolicae sunt doctrinae. Sic enim Christus cum suo Iohanne non solum dixit 'poenitentiam agite', sed addidit verbum fidei dicens 'appropinquabit regnum coelorum*. Non enim alterum tantum sed utrunque verbum dei 30 praedicandum est, nova et Vetera proferenda de thesauro, tam vox legis quam verbum gratiae. Vocem legis proferri oportet, ut terreantur et in suorum peccatorum notitiam reducantur, et inde ad poenitentiam et meliorem vitae rationem convertantur. Sed non hie sistendum: hoc enim 35 esset solum vulnerare et non alligare, | percutere et non sanare, 64 6 praestare sc. possunt. 6 praesumpsione A. 7 sic] sis A. 13 Vgl. Mt. 7, 15. 15 leviathan] der selb basse zusatz F. 27 Joanne DE 28 addit DE. Vgl. Mt. 4, 17; Mk. 1, 14. 31 Vgl. Mt. 13, 52. 36 Vgl. 5. Mos. 32, 39; 1. Sam. 2, 6 f. 35 S. hie non sist. DE.

De liberiate Christiana.

25

occidere et non vivificare, deducere ad inferos et non reducere, humiliare et non exaltare. Ideo et v e r b u m gratiae et prornissae remissionis ad docendam et erigendam fidem praedicari debet, sine quo lex, contritio, poenitentia et omnia 5 alia f r u s t r a fiunt et docentur. Supersunt quidem a d h u c praedicatores poenitentiae et gratiae, sed non explicant dei legem et promissionem eo fine et spiritu, u t disci queat, unde poenitentia et gratia veniant. Poenitentia enim ex lege dei, sed fides seu gratia ex promis10 sione dei provenit, sicut dicit Ro. 10 (17) 'Fides ex auditu, auditus a u t e m per v e r b u m Christi', quo fit, u t homo per fidem divinae promissionis consoletur et exaltetur, qui per minas et timorem legis divinae humiliatus et in sui cognitionem perductus est. Sic ps. 29 (6) 'Ad vesperum demorabitur 15 fletus et ad m a t u t i n u m laetitia'. Haec dicta sint de operibus in genere et simul de iis, 2 quae Christianus in proprium corpus exercet. Ultimo et de iis dicemus, quae erga p r o x i m u m s u u m operatur. Non enim homo sibi vivit soli in corpore isto mortali a d ope20 r a n d u m in eo, sed et omnibus hominibus in terra, immo solum aliis vivit et non sibi. In hoc enim corpus s u u m subiectum facit, quo syncerius et liberius queat aliis servire, sicut P a u lus Ro. 14 (7 sq.) dicit 'Nemo sibi vivit et nemo sibi moritur, Qui enim vivit, domino vivit, et qui moritur, domino moritur'. 25 Ideo non potest fieri, u t sit otiosus in hac v i t a et absque opere erga proximos suos. Necesse est enim, u t loquatur, agat et conversetur cum hominibus, sicut Christus in similitudinem factus h a b i t u inventus est u t homo et conversatus cum hominibus, u t Baruch 3 (38) dicit. 30 Nullo t a m e n h o r u m opus ei est ad iustitiam et salutem. Ideo in omnibus operibus suis ea debet opinione esse form a t u s et hue solum spectare, u t aliis serviat et prosit in omnibus quecunque fecerit, nihil ante oculos habens nisi necessitatem et commoditatem proximi. Sic enim Apostolus 35 iubet, u t manibus laboremus, quo demus necessitatem habenti, cum potuisset dicere, quo nos ipsos alamus, sed 'det', inquit, 'necessitatem habenti'. N a m et in hoc ipsum corporis 14 Psal. 30 W. 18 de his D E . Philipp. 2, 7. similitudinem hominum E . et W.

23 Freies Zitat. 35 Ephes. 4, 28.

27 Vgl. 36 det\

26

Martin

Luther,

curam habere Christianum est, quo per eius salutem et commoditatem laborare, res quaerere et servare possimus in subsidium eorum, qui indigent, ut sic membrum robustura serviat membro infirmo et simus filii dei, alter pro altero sollicitus et laboriosus, invicela onera portantes et sic legem 5 Christi implentes. Ecce haec est vere Christiana vita, hic vere fides efficax est per dilectionem, hoc est, cum gaudio et dilectione prodit in opus servitutis liberrimae, qua alteri gratis et sponte servit, ipsa abunde satura fidei suae plenitudine et opulentia. io Sic Philippenses cum Paulus docuisset, quam divites facti essent per fidem Christi, in qua omnia obtinuissent, docet eos deinceps dicens 'Siqua | consolatio Christi, siquod 65 solatium charitatis, siqua societas spiritus, implete gaudium meum, ut idem sapiatis et eandem charitatem habentes, una- 15 nimes, idipsum sentientes, nihil per contentionem neque inanem gloriam, sed in humilitate superiores invicem arbitrantes, non quae sua sunt singuli considerantes sed ea quae aliorum'. Hic clare videmus, Vitam Christianorum ab Apostolo in hanc regulam esse positam, ut omnia opera 20 nostra ad aliorum commoditatem ordinentur, cum per fidem quisque suam sic abundet, ut omnia alia opera totaque vita ei superfluant, quibus proximo spontanea benevolentia serviat et benefaciat. Ad hoc inducit Christum pro exemplo, dicens 'Hoc 25 sentite in vobis, quod et in Christo Iesu, qui, cum in forma dei esset, non rapinam arbitratus est, esse se aequalem deo, sed exinanivit semetipsum, formam servi accipiens, in similitudinem hominum factus et habitu inventus ut homo, factus est obediens usque ad mortem'. Hoc enim verbum Apostoli 30 saluberrimum nobis obscurarunt ii qui vocabula apostolica 'formam dei', 'formam servi', 'habitum', 'similitudinem hominum' prorsus non intellexerunt et ad naturas divinitatis et humanitatis transtulerunt, cum Paulus id velit, Christum, cum esset plenus forma dei et omnibus bonis abundans, ita ut 35 nullo opere, nulla passione indiguerit, ut iustus et salvus fieret (habebat enim haec omnia statim ab initio sui), non tamen 4 Vgl. Gal. 6, 2. 6 Vgl. Gal. 5, 6. lipp. 2, 1 — 4. 25 ibid. 2, 5—8.

9 satur A D E .

13 Phi-

De liberiate Christiana.

27

iis inflabatur nec super nos elevabatur et quandam potentiam super nos sibi arrogabat, licet id iure potuisset, Sed contra sic egit laborans, operans, patiens, moriens, ut similis esset caeteris hominibus et habitu et gestu non aliud quam homo, 5 quasi iis omnibus egeret et nihil haberet formarum dei, quod tarnen totum propter nos fecit, ut nobis serviret et nostra fierent omnia, quae hac forma servi operaretur. Ita christianus, quemadmodum caput suum Christus 2 7 per fidem suam plenus et satur, contentus esse debet hac 10 forma dei per fidem obtenta, nisi quod (ut dixi) ipsam hanc fidem augere debet, donee perficiatur, haec enim vita, iustitia et salus eius est, personam ipsam servans et gratam faciens omniaque tribuens, quae Christus habet, ut supra dictum est, et Paulus Gal. 2 (20) confirmât, dicens 'Quod is autem in carne vivo, in fide filii dei vivo'. E t quanquam sic liber est ab omnibus operibus, debet tarnen rursus se exinanire hac in libertate, formam servi accipere, in similitudinem hominum fieri et habitu inveniri ut homo, et servire, adiuvare et omnimodo cum proximo suo agere, sicut videt 20 secum actum et agi a deo per Christum, et hoc ipsum gratis nulloque respectu nisi divini placiti, et ita cogitare ' E n mihi indigno damnatoque homuncioni citra omne meritum mera gratuitaque misericordia dédit deus meus in Christo omnes divitias iustitiae et salutis, ut amplius nulla re prorsus indigeam, nisi fide, quae credat, hoc se sic habere, | huic ergo tali patri, qui me suis his inaestimabilibus divitiis obruit, cur non liberaliter hilariter, toto corde spontaneoque studio omnia faciam, quaecunque sciero placita et grata coram illo esse? Dabo itaque me quendam Christum proximo meo, 30 quemadmodum Christus sese praebuit mihi, nihil facturus in hac vita, nisi quod videro proximo necessarium, commodum et salutare fore, quandoquidem per fidem omnium bonorum in Christo abundans sum'. Ecce sic fluit ex fide Charitas et gaudium in domino 35 et ex charitate hilaris, libens, liber animus ad sponte serviendum proximo, ita ut nullam habeat rationem gratitudinis, ingratitudinis, laudis ac vituperii, lucri aut damni. 12 gratiam D E . 28 scivero W.

1 4 2 . ] I. A D E W .

17 in hac D in fehlt A.

28

Martin

Luther,

Neque enim agit hoc, ut homines sibi demereatur, nec inter amicos inimicosque discernit, nec gratos nec ingratos suspicit, sed Uberrime libentissimeque dispergit se et sua, sive ea perdat in ingratis sive mereatur. Sic enim et pater eius facit, omnibus omnia distribuens abundanter et Uberrime, faciens 5 solem suum oriri super bonos et malos, Ita filius nihil nisi gratuito gaudio, quo in deo per Christum delectatur, tantarum rerum largitore, facit et patitur. Vides ergo, si cognoscimus ea, quae nobis data sunt, maxima et preciosa, ut Petrus ait, mox per spiritum diffundi 10 in cordibus nostris charitatem, qua liberi, hilares, omnipotentes operatores et omnium tribulationum victores, proximorum servi, nihilominus tarnen omnium domini sumus. Qui vero non cognoscunt donata sibi per Christum, iis Christus frustra natus est, per opera illi incedunt, ad istarum rerum 15 gustum et sensum nunquam perventuri. Igitur sicut proximus noster necessitatem habet et nostra abundantia indiget, ita et nos coram deo necessitatem habuimus et misericordia eius indiguimus: ideo sicut pater coelestis nobis in Christo gratis auxiliatus est, ita est nos debemus gratis per corpus 20 et opera eius proximo nostro auxiliari et unusquisque alteri Christus quidam fieri, ut simus mutuum Christi et Christus idem in omnibus, hoc est, vere Christiani. Quis ergo comprehendere queat divitias et gloriam Christianae vitae? quae omnia potest et habet et nullius 25 indiget, peccati, mortis, inferni domina, simul tamen omnibus serva et obsequiosa et utilis, Sed quae, proh dolor, hodie in toto orbe ignota est, nec praedicatur nec quaeritur, adeo ut prorsus nostrum nomen ipsimet ignoremus, cur Christiani simus et vocemur: certe a Christo sic voca- 30 mur non absente sed inhabitante in nobis, idest, dum credimus in eum, et invicem mutuoque sumus alter alterius Christus, facientes proximis, sicut Christus nobis facit. At nunc hominum doctrinis non nisi merita, praemia et ea quae nostra sunt docemur quaerere et ex Christo non nisi exactorem longe 35 prae Mose severiorem fecimus. 28

Eiusdem fidei exemplum prae caeteris praebuit et beata 3 -que fehlt W. 6 Mt. 5, 45. 10 lies Paulus-, vgl. Rom. 5, 5. 22 mutuum etwa 'Gegenstück'. 36 prae fehlt W.

De liberiate Christiana.

29

virgo, dum (ut Lucae 2 scribitur) purificabatur secundum 67 legem Mosi, more omnium | mulierum, cum tamen lege tali non teneretur, nec purificari opus illi fuit, subiecit se tamen sponte et libera charitate legi, similis facta caeteris 5 mulieribus, ne offenderet aut contemneret eas. Non ergo iustificata fuit hoc opere, sed iusta fecit hoc gratuito et libere: ita et nostra opera fieri debent, non iustificandi gratia, cum prius fide iustificati facere debeamus omnia libere et hilariter propter alios. 10 E t S. Paulus discipulum suum Timotheum circuncidebat, non quod opus esset illi ad iustitiam circuncisione, sed ne offenderet aut contemneret infirmos in fide Iudaeos, qui necdum poterant capere fidei libertatem. At contra, ubi contempta libertate fidei urgebant, circuncisionem esse ne15 cessariam ad iustitiam, restitit et Titum circuncidi non permisit Gal. 2 (3). Sicut enim nullius infirmitatem in fide offendere aut contemnere voluit, cedens eorum voluntati ad tempus, ita rursus noluit offendi aut contemni libertatem fidei ab induratis iustitiariis, incedens media via, parcens 20 infirmis ad tempus et resistens induratis semper, ut omnes ad fidei libertatem converteret. Eodem studio et nostra fieri debent, ut infirmos in fide suscipiamus, ut Ro. 14 (1) docet, sed magistris operum induratis fortiter resistamus, de quo latius inferius dicemus. 25 Christus etiam Matthaei 17 ubi a discipulis suis petebatur didrachmum, disputabat cum S. Petro, anne filii regis liberi essent a censibus, et Petrus hoc affirmasset, iussit tamen, ut iret ad mare, dicens 'Ne scandalisemus eos, vade et piscem, qui primo ascenderit, tolle et aperto ore eius in30 venies statherem, quem tollens da pro me et pro te'. Hoc exemplum pulchre valet ad propositum, in quo Christus se et suos appellat liberos et filios regis, qui nullius egeant, et tamen sponte se submittit et solvit censum. Quantum ergo hoc opus Christo necessarium aut utile fuit ad iustitiam aut 35 salutem, tantum valent omnia alia sua et suorum opera ad iustitiam, cum sint omnia iustitia posteriora et libera, tantum ad aliorum obsequium et exemplum facta. I Lk. 2, 22 f. 10 circumc. W. 13 Apg. 16, 1—3. 19 iust. = iudicibus. 26 5. fehlt W. 28 Mt. 17, 27. scandalizemus DE. 34 et sal. DEW.

30

Martin

Luther.

Talia sunt, quae et Paulus Ro. 13 et Tit. 3 praecepit, u t potestatibus subditi sint et ad omne opus b o n u m parati, non u t per hoc iustificentur, cum iam iusti sint ex fide, sed u t in libertate spiritus per haec aliis et potestatibus servirent et eorum voluntati g r a t u i t a charitate obsequerentur. Talia B oportuit esse et omnium collegiorum, monasteriorum sacerdot u m q u e opera, u t quisque suae professionis et s t a t u s opera solum in hoc faceret, u t per haec non iustitiam, sed corporis sui subiectionem exerceret aliis in exemplum, qui et ipsi opus habent corporis sui castigatione, Deinde u t aliis d u m t a x a t 10 obsequerentur ad eorum v o l u n t a t e m g r a t u i t a charitate, hoc t a m e n | semper et s u m m a cura observato, ne v a n a fiducia 68 p r a e s u m a t per ipsa quisquam iustificari, mereri a u t salvus fieri, quod solius fidei est, u t sepius dixi. Siquis ergo hanc scientiam haberet, facile se posset is gerere citra periculum in infinitis illis mandatis et praeceptis Papae, Episcoporum, Monasteriorum, Ecclesiarum, principum et magistratuum, quae aliqui stulti pastores sic urgent, quasi ad iustitiam et salutem sint necessaria, appellantes ea praecepta Ecclesiae, cum sint nihil minus. Christianus 20 enim liber sic dicet 'Ego ieiunabo, orabo, hoc et hoc faciam, quod per homines m a n d a t u m est, non quod mihi illo sit opus ad iustitiam a u t salutem, sed quod in hoc morem geram Papae, Episcopo, communitati, illi et illi magistratui a u t proximo meo ad exemplum, faciam et p a t i a r omnia, sicut 25 Christus mihi multo plura fecit et passus est, quorum ipse nullo prorsus egebat, factus propter me sub lege, cum non esset sub lege'. E t quamvis t y r a n n i vim a u t iniuriam faciant, hoc exigentes, non t a m e n nocebit, donee contra deum non fuerit. 2 9 E x iis omnibus quisque poterit certum iudicium et fidele 30 discrimen omnium operum et legum accipere et scire, qui sunt caeci, stulti, et qui veri et boni pastores. N a m quodcunque opus non hue solum dirigitur, u t fiat vel ad castigand u m corpus vel ad obsequium proximi (modo contra d e u m nihil postulet), non est b o n u m nec Christianum. E t hinc 35 ego vehementer metuo, pauca vel nulla collegia, monasteria, altaria, officia Ecclesiastica esse Christiana hodie, nec non et 1 Timoth. iij. D E . 2 Rom. 13, 1 ; Tit. 3, I. 5 et], W. 10 duntaxai D E . 13 quisque A. 20 ea fehit D E . 22 illo mihi W. 23 ant] et E . 32 sin'. D E W . 34 ubi contra D E .

De libertate Christiana.

31

ieiunia et preculas peculiares de certis sanctis. Metuo, i n q u a m , in his o m n i b u s q u a e r i n o n nisi e a q u a e n o s t r a s u n t , d u m a r b i t r a m u r , per haec purgari peccata nostra et salutem inveniri, e t sic f u n d i t u s e x t i n g u i t u r l i b e r t a s C h r i s t i a n a , q u o d e x 6 i g n o r a n t i a fidei C h r i s t i a n a e e t l i b e r r i m a e v e n i t . Q u a m ignorantiam et libertatis oppressionem plurimi c a e c i s s i m i q u e p a s t o r e s s e d u l o c o n f i r m a n t , d u m p o p u l o s in ea s t u d i a sollicitant et u r g e n t l a u d a n d o ea et suis i n d u l g e n t i i s i n f l a n d o , fidem a u t e m n u n q u a m d o c e n d o . E g o a u t e m 10 t i b i c o n s u l t u m v o l o : si q u i p p i a m v o l e s o r a r e , i e i u n a r e a u t i n Ecclesiis f u n d a r e ( u t v o c a n t ) , c a v e f a c i a s eo fine, q u o t i b i a l i quid comodi sive t e m p o r a l i s sive a e t e r n i pares. Iniuriam e n i m fidei t u a e facies, q u a e sola t i b i o m n i a p r a e b e t : i d e o sola c u r a n d a , u t a u g e a t u r s i v e o p e r i b u s s i v e p a s s i o n i b u s 15 e x e r c i t a , s e d d a , q u o d das, l i b e r e e t g r a t i s , u t alii e x t e t u a q u e b o n i t a t e a u g e s c a n t e t b e n e h a b e a n t . Sic e n i m eris v e r e b o n u s et Christianus. Quid enim tibi b o n a et opera tua, q u a e ad corporis castigationem s u p e r a b u n d a n t , c u m a b u n d e s pro te 69 p e r fidem t u a m , i n q u a t i b i o m n i a d o n a v i t d e u s ? | 20 En, ista regula oportet, ut, quae ex deo h a b e m u s bona, fluant e x u n o i n a l i u m e t c o m m u n i a fiant, u t u n u s q u i s q u e p r o x i m u m s u u m i n d u a t e t e r g a e u m sic se g e r a t , a c si i p s e e s s e t in loco illius. E C h r i s t o fluxerunt e t f l u u n t in nos, q u i n o s sic i n d u i t e t p r o n o b i s egit, a c si i p s e e s s e t q u o d n o s s u m u s . 25 E n o b i s fluunt i n eos, q u i eis o p u s h a b e n t , a d e o u t e t fidem et iustitiam m e a m oporteat coram deo poni pro tegendis et deprecandis proximi peccatis, q u a e super m e accipiam, et i t a in eis l a b o r e m e t s e r v i a m , a c si m e a p r o p r i a e s s e n t ; sic enim Christus nobis fecit. H a e c est enim v e r a charitas s y n 30 c e r a q u e C h r i s t i a n a e v i t a e r e g u l a . I b i a u t e m v e r a e t s y n c e r a est, u b i v e r a e t s y n c e r a fides e s t . H i n c A p o s t o l u s 1. Cor. 13 (5) C h a r i t a t i t r i b u i t , q u o d n o n q u a e r i t q u a e s u a s u n t . C o n c l u d i m u s i t a q u e , C h r i s t i a n u m h o m i n e m n o n v i v e r e 3° i n seipso, s e d in C h r i s t o e t p r o x i m o suo, a u t C h r i s t i a n u m 35 n o n esse, i n C h r i s t o p e r f i d e m , in p r o x i m o p e r c h a r i t a t e m : p e r fidem s u r s u m r a p i t u r s u p r a se i n d e u m , r u r s u m p e r c h a r i t a t e m l a b i t u r i n f r a se in p r o x i m u m , m a n e n s t a m e n I preculae A. 3 nostra, sal. DE. rime. A Chr. 1. et libertatis venit. W. un gute werck F et (vor opera) fehlt W.

5 fidei Christianae liber17 wz sollen dir dein gutter 35 non fehlt DE.

32

Martin

Luther,

semper in deo et charitate eius, Sicut Christus Iohann. I (51) dicit 'Amen dico vobis, deinceps videbis coelum apertum et Angelos dei ascendentes et descendentes super filium hominis'. E t haec de liberiate satis, quae, ut vides, spiritualis 5 veraque est, libera faciens corda nostra ab omnibus peccatis, legibus et mandatis, sicut dicit Paulus I. Timo. 1 (9) 'Lex iusto non est posita', quae superat omnes alias libertates externas, quantum coelum superat terram, quam nos Christus faciat et intelligere et servare, AMEN. 10 In fine propter eos, quibus nihil tam bene dicitur, quod non depravent male intelligendo, addendum est, si tamen et idipsum intelligere possint. Sunt quam plurimi, qui hanc libertatem fidei audientes mox eam in occasionem carnis vertant, omnia sibi statim licere arbitrantes, nec 15 alia re ulla liberi et Christiani videri volentes quam contemptu et reprehensione cerimoniarum, traditionum, legum humanarum, quasi ideo Christiani sint, quia statis diebus non ieiunant aut aliis ieiunantibus ipsi carnes comedunt aut preculas usitatas omittunt, supenso naso praecepta 20 hominum illudentes, Caetera vero ad Christianam religionem pertinentia prorsus posthabentes. Quibus pertinacissime resistunt ex altera parte ii, qui sola observantia et reverentia cerimoniarum nituntur salvi fieri, quasi ideo salvi sint, quia statis diebus ieiunant aut a carnibus abstinent aut certas preces 25 orent, iactantes praecepta Ecclesiae et patrum, nec ipsi pili facientes ea quae syncerae sunt fidei nostrae. Utrique culpabiles piane, quod rebus neglectis gravioribus et | ad salutem 70 necessariis super rebus iis leviculis et non necessariis tanto tumultu conflictantur. 30 Quanto rectius Paulus Apostolus media via incedere docet et utrunque latus damnat dicens 'Qui manducai, non manducantem non spernat, E t qui non manducat, manducantem non iudicet'. Vides hic, quod ii, qui cerimonias non I Joan. i. D. 2 videbitis Vulgata. 9 nobis AD. I i Das Folgende bis zum Schluß fehlt in F . 1 1 tarn benedicitur AD. 13 quam plurimi = permulti. 14 I Vgl. Gal. 5, 1 3 . 15 carnis] libertatis A. 1. Kor. 6, 1 2 ; 10, 22 f. 17, 23, 34 caeremon. W. 21 vera E . 2Ólies orarli. 27 sincere E . 32 Rom. 14. 3. 32 f. Qui mand., manducantem non sp. D E .

De libertate Christiana.

33

p i e t a t e sed m e r o c o n t e m p t u o m i t t u n t e t v i t u p e r a n t , r e p r e h e n dantur, cum Apostolus doceat non contemnere; scientia enim eos i n f l a t . R u r s u m p e r t i n a c e s a l t e r o s d o c e t , u t n o n i u d i c e n t illos. N e u t r i e n i m c h a i i t a t e m a e d i f i c a n t e m i n v i c e m c u s t o g diunt. Quare hie a u d i e n d a est scriptura, quae docet, u t nec ad d e x t r a m nec a d sinistram declinemus, sed s e q u a m u r iustitias domini rectas laetificantes corda: ut enim non iustus est q u i s q u a m , quia operibus et ritibus c e r i m o n i a r u m servit et a d d i c t u s est, i t a n e c i u s t u s e x eo c e n s e b i t u r solo, q u o d ilia 10 o m i t t i t e t c o n t e m n i t . N o n e n i m liberi s u m u s p e r f i d e m C h r i s t i a b o p e r i b u s , s e d a b o p i n i o n i b u s o p e r u m , id e s t a s t u l t a p r a e s u m p t i o n e i u s t i ficationis p e r o p e r a q u a e s i t a e . F i d e s e n i m c o n s c i e n t i a s n o s t r a s r e d i m i t , r e c t i f i c a t e t s e r v a t , q u a c o g n o s c i m u s i u s t i t i a m esse is n o n in o p e r i b u s , licet o p e r a a b e s s e n e q u e p o s s i n t n e q u e d e b e a n t , s i c u t s i n e cibo e t p o t u e t u n i v e r s a c o r p o r i s i s t i u s m o r t a l i s o p e r a esse n o n p o s s u m u s , n o n t a m e n in eis i u s t i t i a n o s t r a s i t a est, sed in fide, n e c t a m e n ilia o b id c o n t e m n e n d a s u n t a u t o m i t t e n d a . Sic in m u n d o s u m u s n e c e s s i t a t e v i t a e 20 h u i u s c o r p o r i s c o a c t i , s e d n o n e x h o c i u s t i s u m u s . ' R e g n u m m e u m n o n e s t h i n c s e u d e h o c m u n d o ' , a i t Ch'ristus, s e d n o n d i x i t ' R e g n u m m e u m n o n e s t h i e seu in h o c m u n d o ' . Et P a u l u s ' L i c e t in c a r n e a m b u l e m u s , n o n t a m e n s e c u n d u m c a r n e m m i l i t a m u s ' . E t Gal. 2 (20) ' Q u o d v i v o in c a r n e , in 25 fide v i v o filii d e i ' . Sic, q u o d f a c i m u s , v i v i m u s , s u m u s in operibus et cerimoniis, necessitas huius v i t a e facit et corporis r e g e n d i c u r a , n o n t a m e n in his i u s t i s u m u s , sed in fide filii dei. Q u a r e C h r i s t i a n o p e r m e d i u m e u n d u m e s t e t d u o ilia g e n e r a h o m i n u m sibi p r o p o n e n d a . A u t e n i m o c c u r r u n t ei p e r 30 t i n a c e s , o b d u r a t i c e r i m o n i i s t a e , q u i s i c u t a s p i d e s s u r d a e n o l u n t audire v e r i t a t e m libertatis, sed suas cerimonias t a n q u a m i u s t i f i c a t i o n e s i a c t a n t ^ i m p e r a n t e t u r g e n t s i n e fide, quales e r a n t olim Iudaei, nolentes intelligere, u t b e n e a g e r e n t ; his o p o r t e t r e s i s t e r e , c o n t r a r i a f a c e r e e t f o r t i t e r s c a n d a l i s a r e , i reprehendanttir fehlt A. 3 eos] hie A. 3 f . Vgl. I. Kor. 8, 1. .5 f. Vgl. 5. Mos. 5, 32 f. ; Spriiche4, 27; Ps. 19,9. 7 rede W. 8, 26, 30 u. 31 caerem. W. 9 adductis A. 21 hinc seu fehlt in Vul-. gata, Joh. 18, 36. 22 in] de A. 23 2. Kor. 10, 3. 24 2.] I DA usw. 28 eundem A. 29 praeponenda A. 30 obdurati, A. Vgl. Ps. 58, 5. 33 Ps. 35, 4. 34 scandaUzare DE. S v e n n u n g , Martin L u t h e r .

34

Martin

Luther.

ne opinione ista impia plurimos secum fallant. In horum. oculis expedit comedere carnes, solvere ieiunia et alia pro libertate fidei facere, quae pro summis peccatis habent, dicendumque de eis 'Sinite eos, caeci sunt et caecorum duces'; hoc enim modo et Paulus Titum noluit circuncidi, 5 cum Mi urgerent, E t Christus defendit Apostolos, quod | 71 sabbato vellebant spicas, et multa similia. A u t occurrunt simplices, idiotae, ignari et infirmi in fide (sicut Apostolus vocat), qui nondum possunt capere libertatem istam fidei, etiam si vellent: his parcendum est, ne offendantur, et de- 10 ferendum eorum infirmitati, donee plenius erudiantur. Hii enim quia malitia indurata non faciunt nec sentiunt ita, sed sola imbecillitate fidei, propter eorum scandalum vitandum servanda sunt ieiunia et alia, quae ipsi necessaria arbitrantur: hoc enim charitas exigit, quae neminem laedit sed is omnibus servit. Non enim sua culpa, sed pastorum suorum infirmi sunt, qui laqueis et armis traditionum suarum eos captivaverunt et male percusserunt, a quibus debuerant liberari et sanari fidei libertatisque doctrina. Sic Apostolus Ro. 14 'Si esca mea scandalisat fratrem meum, non mandu- 20 cabo carnes in aeternum', E t iterum 'Scio, quod per Christum nihil est commune, nisi illi qui putat commune esse, sed malum est homini qui per offendiculum manducat'. Quare etsi fortiter resistendum est magistris illis traditionum et leges pontificum acriter vituperandae, quibus 25 in populum dei grassantur, turbae tamen pavidae parcendum est, quam captivam tenent eisdem legibus impii illi tyranni, donee explicentur. Ita pugna strenue contra lupos sed pro ovibus, non simul contra oves, quod facies, si in leges et legislatores inveharis, et tamen simul serves eas cum in- so firmis, ne scandalisentur, donee et ipsi tyrannidem cognoscant et libertatem suam intelligant. Quod si uti voles libertate tua, in occulto facito, sicut Paulus dicit Ro. 14 (22) 'Tu fidem, quam habes, penes temetipsum habe coram deo', cave autem, ne coram infirmis utaris, Rursum coram tyrannis et perti- 35 4 Vgl. Mt. 15, 14. 5 Vgl. Gal. 2, 3. circumcidi E . 6 Vgl. Mt. 12, 1 ff., Mk. 2, 2 3 - 28. 8 Rom. 14, 1. 10 de/erre 'Rücksicht nehmen'. 11 Hi D E W . 20 Vielmehr 1. K o r . 8, 13. 20 u. 31 scandaliz. D E . 21 Vgl. Rom. 14, 14 u. 20 (frei). 34 habes penes temetipsum, A W h., p. /., D.

De liberiate Christiana.

35

nacibus utere eadem in despectum eorum multo omnium constantissime, ut et ipsi intelligant, se impios esse et leges suas nihil esse ad iustitiam, quin eis nihil iuris fuisse condendi eas. 5 Cum ergo haec v i t a agi non possit sine cerimoniis et operibus, immo fervens et rudis aetas adolescentium opus h a b e a t his vinculis arceri et servari et unicuique corpus suum eisdem studiis castigandum sit, prudentem et fidelem oportet esse ministrum Christi, ut sic regat et doceat populum 10 Christi in his omnibus, ne conscientia et fides eorum offendatur, ne in eis opinio a u t radix amaritudinis oriatur et per illam inquinentur multi, ut Paulus praemonuit Hebraeos, hoc est, ne amissa fide incipiant opinione operum inquinari, quasi per ipsa iustificandi, quod facile fit et plurimos inquinat, 15 nisi fides constanter simul inculcetur, impossibile a u t e m est vitari, ubi t a c i t a fide constitutiones hominum solae docentur, sicut hactenus f a c t u m est per pestilentes, impias, animicidas pontificum nostrorum traditiones et Theologistarum opiniones infinitis animabus ad inferos his laqueis per20 tractis, ut Antichristum agnoscere possis. | 72 In summa, sicut paupertas in divitiis, fidelitas in negotiis, humilitas in honoribus, abstinentia in conviviis, castitas in delitiis, I t a iustitia fidei in cerimoniis periclitatur. 'Nunquid, ait Salomon, ignem quis in sinu gestare potest, ut non 25 c o m b u r a n t u r v e s t i m e n t a e i u s ? ' E t t a m e n ut in divitiis, in negotiis, in honoribus, in delitiis, in epulis, i t a in cerimoniis, idest in periculis, versari oportet, immo, sicut infantibus pueris m a x i m e opus est foveri sinu et officio puellarum, ne pereant, quibus tamen adultis periculum salutis est inter 30 puellas versari, I t a rudibus et ferventis aetatis hominibus opus est, ut cerimoniarum claustris etiam ferreis t e n e a n t u r et castigentur, ne impotens eorum animus per v i t i a praeceps eat et t a m e n mors eis fuerit, si in opinione iustificationis in eis perseveraverint, cum docendi potius sint, non ideo se fuisse 35 sic incarceratos, ut per hoc iusti sint aut m u l t a meriti, sed ne mala facerent et ad iustitiam fidei facilius erudirentur, quod prae impetu aetatis, nisi premeretur, non ferrent. 5 caerem. W. 12 Hebr. 12, 12 Ebraeos W. l6 vitari autem est, ubi DE. 23 Sprüche 6,27 23, 26 cerem. EW, 31 cerem. E. 33 in fehlt W. 35 sic in carc. AD adeo incarc. EW. 37 praemerentur DE.

36

Martin

Luther,

U n d e C e r i m o n i a e in v i t a C h r i s t i a n a alio loco h a b e n d a e non s u n t q u a m apud. fabros et artifices h a b e n t u r p r a e p a r a m e n t a ilia a d a e d i f i c a n d u m e t o p e r a n d u m d i s p o s i t a , q u a e n o n in hoc p a r a n t u r , u t aliquid sint a u t m a n e a n t , sed q u o d sine iis a e d i f i c a r i a u t fieri n i h i l p o s s i t : p e r f e c t a e n i m s t r u c t u r a 5 d e p o n u n t u r . Hie vides, n o n ipsa contemni, i m m o m a x i m e quaeri, opinio a u t e m contemnitur, quia n e m o existimat haec esse v e r a m e t p e r m a n e n t e m s t r u c t u r a m . Q u o d siquis t a m i n signiter desiperet, u t tota vita aliud non curaret q u a m u t haec p r a e p a r a m e n t a q u a m s u m p t u o s i s s i m e , d i l i g e n t i s s i m e , p e r t i n a - 10 cissime disponeret, n u n q u a m a u t e m de ipsa s t r u c t u r a cogitaret, sibi p l a c e n s e t i a c t a n s s u a m o p e r a m i n p r a e p a r a m e n t i s e t fulcris istis vanis, n o n n e o m n e s eius insaniae m i s e r e r e n t u r et s u m p t u isto perdito m a g n u m aliquid aedificari potuisse iudicarent? I t a n o n c e r i m o n i a s n e c o p e r a c o n t e m n i m u s , i m m o is maxime quaerimus, opinionem autem operum contemnimus, n e quis e x i s t i m e t illam esse v e r a m i u s t i t i a m , s i c u t f a c i u n t h y p o c r i t a e , q u i t o t a m v i t a m i n h i s s t u d i i s figunt e t p e r d u n t , e t a d id, c u i u s g r a t i a fiunt, n o n p e r v e n i u n t , s e u , u t A p o s t o l u s a i t , ' S e m p e r d i s c e n t e s e t n u n q u a m a d s c i e n t i a m v e r i t a t i s 20 pervenientes'. V i d e n t u r enim velle aedificare seseque p a r a n t , et t a r n e n n o n a e d i f i c a n t u n q u a m : i t a m a n e n t in specie piet a t i s *et v i r t u t e m e i u s n o n a t t i n g u n t . P i a c e n t t a m e n i n t e r i m sibi i n h i s s t u d i i s , a u s i e t i a m o m n e s a l i o s i u d i c a r e , q u o s s i m i l i o p e r u m p o m p a n o n f u l g e r e v i d e n t , c u m h o c v a n o 25 s u m p t u e t a b u s u d o n o r u m dei, s i ' f i d e e s s e n t i m b u t i , g r a n d i a p o t u i s s e n t in s u a m e t a l i o r u m s a l u t e m e f f i c e r e . | V e r u m c u m n a t u r a h u m a n a e t r a t i o ( u t v o c a n t ) n a t u - 73 ralis sit n a t u r a l i t e r s u p e r s t i t i o s a et p r o p o s i t i s q u i b u s q u e leg i b u s e t o p e r i b u s p r o m p t a s i t in o p i n i o n e m i u s t i f i c a t i o n i s so p e r e a a d i p i s c e n d a e , h i s a d d e , q u i a u s u o m n i u m legislat o r u m t e r r e n o r u m in e u n d e m s e n s u m est exercita et firmat a , i m p o s s i b i l e e s t u t p e r s e i p s a m se e x u a t a S e r v i t u t e ilia o p e r a r i a i n l i b e r t a t e m fidei c o g n o s c e n d a m : i d e o o r a t i o n e o p u s e s t , u t d o m i n u s n o s t r a h a t e t t h e o d i d a c t o s , i d e s t d o c i l e s 35 deo, f a c i a t et ipse in c o r d i b u s nostris, sicut promisit, legem 1 u. 1 5 cerem. E W . 14 sumpto D E . aedificare D E . 1 7 1 ere DEW. 1 8 fingunt D E . 20 2. Tim. 3, 7 u. 5 (vgl. Abschn. 24 oben). 29 sii], sic D E . 30 sint E . 3 5 ff. Vgl. Joh. 6, 4 5 ;

Jes. 54. 13; 31, 33-

D e libertate Christiana.

37

s c r i b a t : alioquin a c t u m est de nobis. Nisi enim ipse d o c e a t intus hanc s a p i e n t i a m in m y s t e r i o a b s c o n d i t a m , n a t u r a non p o t e s t nisi d a m n a r e earn et h a e r e t i c a m iudicare, quia s c a n d a l i s a t u r in ea et s t u l t a ei apparet, sicut olim in profi phetis et A p o s t o l i s v i d i m u s accidisse, sicut et n u n c mihi et mei similibus f a c i u n t impii e t caeci pontífices c u m suis adulatoribus, q u o r u m a l i q u a n d o n o b i s c u m m i s e r e a t u r deus, et super nos illuminet v u l t u m suum, u t c o g n o s c a m u s in terra v i a m eius, in o m n i b u s g e n t i b u s salutare eius, Qui est beneio dictus in saecula. AMEN. i alioqui W . dalizaiur DE. 8 nos] eos A W .

2 Vgl. I. K o r . 2, 7. 7 nobiscum fehlt E .

3 haeretica A . 4 scan8 Vgl. Ps. 67, 2 f.

Theologie und Religionswissenschaft Auswahl von Werken aus dem Verlag Walter de Gruyter & Co., Berlin W 10 August 1932

-

Corpus ConfessiotlUtri. Die Bekenntnisse der Christenheit. Sammlung grundlegender Urkunden aus allen Kirchen der Gegenwart. In Verbindung mit führenden Kirchenmännern herausgegeben von D. CajllS Fabricius, Professor der Theologie an der Universität Berlin. Lexikon-Oktav. In Aussicht genommen sind etwa zwanzig Bände, die im Laufe von ungefähr zehn Jahren erscheinen sollen. In jedem Vierteljahr erscheinen zwei Lieferungen von je 80 Seiten zum Subskriptionspreis von je RM. 7.—. Abgeschlossen liegen vor: 20. Abteilung: Englische Evangelisationsgemeinschaften. Band I: Die Bischöfliche Methodistenkirche. Bearbeitet von D. C a j u s F a b r i c i u s . X X X V I I , 720 Seiten. 1931. RM. 66.50, in Halbleder 73.— 10. Abteilung: Die Brüdergemeine. Bearbeitet von D. C a j u s Fabricius. Im Druck. Acta conciliorum oecumenicorum • Jussu atque mandato Societatis Scientiarum Argentoratensis edidit D . Dr. jur. et phil. E d u a r d u s S c h w a r t z , Geheimer Regierungsrat, a. 0. Professor an der Universität München. Quart. Tomus I: Consilium Universale Ephesenum. Volum. I. 1927—-1930. RM. 309.— Volum. II. X I I I , 128 Seiten. 1926. RM. 27 — Volum. III. X X , 255 Seiten. 1929. RM. 80.—, geb. 83 — Volum. IV. X X , 270 Seiten. 1922/23. RM. 30.—, geb. 32.— Volum. V. X V I I , 416 Seiten. 1924/26. RM. 74.—, geb. 79.— Tomus II: Concilium Universale Chalcedonense. Volum. II, Pars. I. XIV, 92 Seiten. 1932. RM. 29.— Volum. IV. X L V I I , 192 Seiten. 1932. ' RM. 62.— Tomus IV; Concilium Universale Constantinopolitanum sub Justiniano Habitum. Volum. II. Quart. X X X I I , 212 Seiten. 1915. RM. 25.—, geb. 27.— Weitere Bände im Druck resp. in Bearbeitung. Arbeiten zur Kirchengeschichte. Herausgegeben von Emanuel Hirsch und Hans Lietzmann. Oktav. Band I: Petrus und Paulus in Rom. Von H a n s L i e t z m a n n . Mit 13 Tafeln. Z w e i t e , neubearbeitete A u f l a g e . VIII, 315 Seiten. 1927. RM. 17.—, geb. 19.— Band II: Luther und Boehme. Von H e i n r i c h B o r n k a m m . VIII, 300 Seiten. 1925. RM. 1 1 . — Band III: Die Rechtfertigungslehre auf demTridentinischen Konzil. V o n H a n n s R ü c k e r t . VIII, 281 Seiten. 1925. RM. 15 — Band IV: Cyprianische Untersuchungen. Von H u g o K o c h . X I I , 493 Seiten. 1926. RM. 18.— Band V : Die Religion Michelangelos. Von H e r m a n n W o l f g a n g B e y e r . VI, 159 Seiten. 1926. RM. 5.50, geb. 7.50 Band V I : Die theologische Entwicklung Gasparo Contarinis. 1530 —1542. Von H a n n s R ü c k e r t . VII, 108 Seiten. 1926. RM. 4 . —

Band Band Band Band

Band Band

Band

Band Band

Band

V I I : Karl Holl f Zwei Gedächtnisreden von A d o l f H a r n a c k und H a n s L i e t z m a n n . 20 Seiten. 1926. RM. 1 . — V I I I : Messe und Herrentnahl. Eine Studie zur Geschichte der Liturgie. Von H a n s L i e t z m a n n . X I I , 263 Seiten. 1926. RM. 12.— I X : Oliver Cromwell. Seine Religion und seine Sendung. Von Lic. H e l m u t h K i t t e l , Göttingen. IX, 262 Seiten. 1928. RM. 15.—, geb. 16.50 X : Das Reich Gottes auf Erden. Utopie und Wirklichkeit. Eine Untersuchung zu Butzers „De regno Christi" und zur englischen Staatskirche des 16. Jahrhunderts. Von Lic. theol. W i l h e l m P a u c k , Assistant-Professor der Kirchengeschichte am Chicago Theological Seminary, Chicago, III, 208 Seiten. 1928. RM. 10.— X I : Eusebius als Historiker seiner Zeit. Von R i c h a r d L a q u e u r , o. Professor für alte Geschichte an der Universität Gießen. X , 228 Seiten. 1929. RM. 18.— X I I : Ambrosius von Mailand als Kirchenpolitiker. Von H a n s F r e i h e r r v o n C a m p e n h a u s e n , Dr. theol. X V , 290 Seiten. 1929. RM. 18.— X I I I : Luthers Vorlesung über den Hebräerbrief nach der vatikanischen Handschrift. Herausgegeben von Professor Dr. E m a n u e l H i r s c h und Lic. Professor H a n n s R ü c k e r t . X X V I I , 299 Seiten. 1929. RM. 1 5 . — , geb. 1 7 . — X I V : Die Mystik des Marsilio Ficino. Von Lic. W a l t e r D r e s s . X I , 216 Seiten. 1929. RM. 15.—•, geb. 16.50 X V : Die Anfänge von Luthers Christologie nach der ersten Psalmenvorlesung. Insbesondere in ihren exegetischen und systematischen Zusammenhängen mit Augustin und der Scholastik dargestellt von E r i c h V o g e l s a n g , Lic. theol. X I I , 184 Seiten. 1929. RM. 15.—, geb. 16.50 X V I : Die Canonessammlung des Dionysius Exiguus in der ersten Redaktion. Herausgegeben von Lic. A d o l f Strewe. VIII, 107 Seiten. 1931. RM. 10.—, geb. 11.50

Band X V I I : Luthers Hebräerbrief-Vorlesung von 1517/18. Deutsche Übersetzung von Lic. E r i c h V o g e l s a n g , Privatdozent der Kirchengeschichte in Königsberg. VII, 188 Seiten. 1930. RM. 7.—, geb. 8.—• Band X V I I I : Die Predigt Calvins, ihre Geschichte, ihre Form und ihre religiösen Grundgedanken. Von E r w i n M ü l h a u p t , Lic. theol., Stadtvikar in Karlsruhe i. B. X X , 173 Seiten. 1931. RM. 12.—, geb. 1 3 . — Band X I X : Studien zur Geschichte des Neuen Testaments und der alten Kirche. Von A d o l f v. H a r n a c k . Bd. 1: Zur neutestamentlichen Textkritik. 1931. RM. 1 1 . — , geb. 12.-— Band X X : Einheit und Heiligkeit der Kirche. Untersuchungen zur Entwicklung des altchristlichen Kirchenbegriffs im Abendland von Tertullian bis zu den antidonatistischen Schriften Augustins. Von Lic. theol. E r i c h A l t e n d o r f , Pfarrer. 174 Seiten. 1932. RM. 8.10, geb. 9.20 Band X X I : Der angefochtene Christus bei Luther. Von E r i c h Vogelsang. 106 Seiten. 1932. RM. 8.—, geb. 9.—

Alttestamentliche Religionsgeschichte. Von D. Dr. M a x L o h r , Professor an der Universität Königsberg. D r i t t e , neubearbeitete A u f l a g e . 146 Seiten. 1930. (Sammlung Göschen Bd. 292.) Geb. R M . 1.62 Geschichte Israels bis auf die griechische Zelt. Von Dr. J. B e n z i n g e r , Professor an der Universität Riga. D r i t t e , verbesserte A u f l a g e . 148 Seiten. 1924. (Sammlung Göschen Bd. 2 3 1 . ) Geb. R M . 1.62 Israelitische und jüdische Geschichte. Von J . W e l l h a u s e n . A c h t e A u s g a b e . Oktav. I I I , 372 Seiten. 1 9 2 1 . R M . 1 0 . — , geb. 1 1 . — Prolegomena zur Geschichte Israels. Von J . W e l l h a u s e n . g a b e . Neudruck. Oktav. V I I I , 424 Seiten. 1927. Skizzen und Vorarbeiten. Von J . W e l l h a u s e n . Groß-Oktav. V I I I , 260 Seiten.

Sechste AusRM. 9.—

Sechstes Heft. 1899. RM. 7.—

Reste arabischen Heidentums. Gesammelt und erläutert. 2. Ausgabe Neudruck. 1927. Von J . W e l l h a u s e n . Groß-Oktav. V I I I , 250 Seiten. RM. 8 — Entwicklung der christlichen Religion Innerhalb des Neuen Testaments. Von D. Dr. C a r l C l e m e n , Professor an der Universität Bonn. Neudruck. 136 Seiten. 1 9 1 9 . (Sammlung Göschen B d . 388.) Geb. RM. 1.62 Neutestamentllche Zeitgeschichte. Von D. Dr. W. S t a e r k , Professor an der Universität J e n a . I. Der historische und kulturgeschichtliche Hintergrund des Urchristentums. Mit 3 Karten. Z w e i t e verbesserte A u f l a g e . Neudruck. 179 S. 1920. II. Die Religion des Judentums im neutestamentlichen Zeitalter. Mit einer Planskizze. Z w e i t e , verbesserte A u f l a g e . Neudruck. 1 5 1 Seiten. 1920. (Sammlung Göschen Bd. 325, 126.) Geb. je RM. 1.62 Geschichte der urchristlichen Literatur. Von D. Dr. M a r t i n D i b e l i u s , Professor an der Universität Heidelberg. 1926. I. Evangelien und Apokalypsen. 108 Seiten. II. Apostolisches und Nichtapostolisches. 1 1 0 Seiten. (Sammlung Göschen B d . 934/35.) Geb. je R M . 1.62 Geschichte der altchristlichen lateinischen Literatur v o m 2. bis 6. Jahrhundert. Von Professor Dr. A l f r e d G u d e m a n , München. 1 2 0 Seiten. 1925. (Sammlung Göschen Bd. 898.) Geb. R M . 1.62 Kirchengeschichte. Von Lic. Dr. K a r l A n e r , Privatdozent in Halle. I. Altertum. 148 Seiten. II. Mittelalter. 145 Seiten. I I I . Reformation und Gegenreformation, 140 Seiten. 1929. IV. Neuzeit. Erste Hälfte (bis etwa 1830). 180 Seiten. 1 9 3 1 . (Sammlung Göschen B d . 985/988.) Geb. je R M . 1.62 Dogmengeschichte. Von Professor D. Dr. F r i e d r i c h W i e g a n d in München. I. Entstehung und Entwicklung des Dogmas in der alten Kirche. 1 1 9 Seiten. 1928. II. Erhaltung, Umbildung und Weiterbildung des Dogmas im Katholizismus des Mittelalters und der Neuzeit. 1 1 2 Seiten. 1928. I I I . Geschichte des Dogmas im Protestantismus. 1 3 2 Seiten. 1928. (S. Göschen Bd. 993/94, 1007.) Geb. je R M . 1.62 Geschichte der katholischen Kirche von der Mitte des 18. Jahrhunderts bis zum Vatikanischen Konzil. Von D. C a r l M i r b t , Professor in Göttingen. 159 Seiten. 1 9 1 3 . (S. Göschen Bd. 700.) Geb. R M . 1.62 Symbolik des römischen Katholizismus. V o n D r . t h e o l . L e o n h a r d F e n d t , Pfarrer zum Heiligen Geist in Magdeburg. 1 3 6 Seiten. 1926. (S. Göschen Bd. 937.) Geb. RM. 1.62

Siebenhundert Jahre Kirchengeschichte Berlins. Von W a l t e r W e n d l a n d . Groß-Oktav. V I I , 307 Seiten. 1930. RM. 16.20, geb. 18.— Kirchengeschichte Hamburgs. Erster Band: Die Hamburgische Kirche im Zeichen der Mission und im Glänze der Erzbischöflichen Würde. Von D. Dr. J o h a n n S i m o n S c h ö f f e l , Hauptpastor an St. Michaelis, Hamburg, Synodalpräsident. Oktav. X I I , 229 Seiten mit 4 Tafeln. 1929. (Verlag Friederichsen, de Gruyter & Co. m. b. H., Hamburg.) RM. 10.—, geb. 12.— Kirchengeschichte Polens. Von K a r l V ö l k e r . Groß-Oktav. X I I , 337 Seiten. 1930. RM. 21.60, geb. 23.40 (Grundriß der slavischen Philologie und Kulturgeschichte, herausgegeben von R e i n h o l d T r a u t m a n n und M a x V a s m e r , Band 7.) Die Kirche des Morgenlandes. Weltanschauung und Frömmigkeitsleben. Von N. v o n A r s e n i e w , Privatdozent in Königsberg. 104 Seiten. 1926. (S. Göschen Bd. 918.) Geb. RM. 1.62 Der evangelische Gottesdienst im Wandel der Zelten. Von Dr. F r i e d r i c h N i e b e r g a l l , Professor an der Universität Marburg. 120 Seiten. 1925. (S. Göschen Bd. 894.) Geb. RM 1.62 Die katholischen Missionen von der Völkerwanderung bis zur Gegenwart. Von D. Dr. J o s e f S c h m i d l i n , Professor an der Universität Münster i. W. 86 Seiten. 1925. (S. Göschen Bd. 913.) Geb. RM. 1.62 Die Missionsfreiheit nach den Bestimmungen des geltenden Völkerrechts. Von Dr. T h e o d o r G r e n t r u p , S. V. D. Oktav. 112 Seiten. 1928. (Beiträge zum ausländischen öffentlichen Recht und Völkerrecht Heft 5.) RM. 5.50 Das Kirchenrecht. Von D. Dr. E. S e h l i n g , Geh. Hofrat und Professor in Erlangen. I. Einleitung. Quellen. Verfassung und Verwaltung der katholischen Kirche. Anhang: Die griechisch-orthodoxe Kirche. Z w e i t e A u f l a g e . 119 Seiten. 1922. II. Das evangelische Kirchenrecht. Die Stellung des Staates zur Kirche und das Verhältnis der Religionsgesellschaften zueinander. Z w e i t e A u f l a g e . 1927. 87 Seiten. (S. Göschen Bd. 377, 954.) Geb. je RM. 1.62 Vergleichende Religionswissenschaft. Von D. Dr. H e i n r i c h F r i c k , Professor an der Universität Gießen. 134 Seiten. 1928. (S. Göschen Bd. 208.) Geb. RM. 1.62 Kleine Texte für Vorlesungen und Übungen. Herausgegeben von H a n s L i e t z m a n n . Diese Sammlung von Texten in kritischen Ausgaben umfaßt aus dem Gebiet der T h e o l o g i e u n d R e l i g i o n s w i s s e n s c h a f t folgende Abteilungen: Religionen des Altertums / Islam / Judentum / Alte Kirche / Apokryphen und Verwandtes / Liturgie / Kirchenordnungen / Mittelalter / Mystiker / Reformationszeit / Neuzeit. Bei Sammelbestellungen Preisnachlaß. Näheres sagt Ihnen Ihr Buchhändler. Sonderprospekte

über

Walter

& Co.

de

Gruyter

E in z e lwerke

auf

Wunsch.

^BerIinW10,öenthinerStr.38

KLEINE TEXTE FÜR VORLESUNGEN UND ÜBUNGEN HERAUSGEGEBEN

VON HANS

UETZMANN

F ü r die H e f t e , deren V e r k a u f s p r e i s unter R M 2 . -

liegt,

e r m ä s s l g t s i c h der P r e i s bei A b n a h m e von 10 und m e h r Exemplaren

um

10 P r o z e n t , bei A b n a h m e von 2 5

m e h r E x e m p l a r e n um 2 0

una

Prozent,

Theologie und Religionswissenschaft . . . 2 Religionen der Altertums 2; Islam 2 ; Judentum 3; Alte Kirche 3; Apokryphen und Verwandtes 5; Liturgie 5; Kirchenordn u n g e n ö ; Mittelalter?; Mystiker7; Reformationszeit 7; Neuzeit9 Alte Philologie 9 Griechische Autoren 9 ; Lateinische Autoren 11; Vulgärlatein 12; (griechische Inschriften 12; Lateinische Inschriften 12; Italienische Inschriften 12; Papyri und Verwandtes 13; Konsullisten 13 Germanische

Philologie

Orientalische

Sprachen

Geschichte,

Staatswissenschaft

WALTER DE GRUYTER & CO. BERLIN UND LEIPZIG

13 is 16

Bei Bezug 1 m e h r e r e r K x e m p l a r e e i n e s H e f t e s auf einmal treten S o n d e r p r e i s e in K r a f t . N ä h e r e s ist in den e i n s c h l ä g i g e n B u c h h a n d l u n g e n zu e r f a h r e n .

Theologie und Religionswissenschaft R e l i g i o n e n des A l t e r t u m s . 7 B A B Y L O N I S C H - A S S Y R I S C H E T E X T E . Übers, von C . B e z o 1 d , I . S c h ö p f u n g u n d S i n t f l u t . 2., u m den S i n t f l u t b e r i c n t v e r m . A u f l . 24 S . 1 9 1 1 . 0.40 20 A N T I K E F L U C H T A F E L N . H r s g . u . e r k l . von Rieh. Wünsch. 2. A u f l . 31 S . 1 9 1 2 . —.50 84 A U S E I N E M G R I E C H I S C H E N Z A U B E R P A P Y R U S . Von R i e h . W ü n s c h . 31 S . 1 9 1 1 . 1.— 133 L A M E L L A E A V R E A E O R P H I C A E . m e n t a r i o i n s t r u x i t A 1 e x. O 1 i v i e r i.

Edidit com28 S . 1915.

131 D I E L I N D I S C H E T E M P E L C H R O N I K . Neubea'rb° v o n C h r. B 1 i n k e n b e r g . 59 S . 1 9 1 5 . 1,90 79 A N T I K E W U N D E R G E S C H I C H T E N . Z u m Studium der w u n d e r d e s N e u e n T e s t a m e n t s Z u s a m m e n g e s t , v o n P. F i e b i g . 2. A u f l . 27 S . 1 9 2 1 . j.— 68 L A T E I N I S C H E S A C R A L I N S C H R I F T E N . Ausgew. v o n F . R i c h t e r. 43 S . 1 9 1 1 . I-4o Islam. 139 M U H A M M E D A N I S C H E G L A U B E N S L E H R E . Die Katechismen des F u d a l i und des Sanussi. Übers, u. erl. v o n M a x H o r t e n . 57 S . 1 9 1 6 . 1.75 105 M Y S T I S C H E T E X T E A U S D E M I S L A M . D r e i Ged i c h t e d e s A r a b i 1240; A u s d . A r a b . ü b e r s , u . e r l . von M. H o r t e n . 18 S . 1 9 1 2 . —.60 119 T E X T E Z U D E M S T R E I T E Z W I S C H E N G L A U B E N U N D W I S S E N IM I S L A M . Die Lehre v . Propheten u. d . O f f e n b a r , b . d . i s l a m . P h i l o s . F a r a b i , A v i c e n n a u. A v e r r o e s . D a r g e s t , v o n M. H o r t e n . 43 S . 1 9 1 3 . 1.40 2

Judentum. 15/16 D E R P R O P H E T AMOS. Hebräisch und griechisch. Hrsg. von J. M e i n h o l d und H. L i e t z m a n n . 32 S. 1905. Vergriffen. 32 A R A M Ä I S C H E U R K U N D E N z. gesch. d. Judentums im VI. u. V. jahrh. vor Chr. Sprachl. u. sachl. erkl. von W. S t a e r k . 16 S. Anast. Neudr. d. 1. Aufl. von 1908. 1925. —.70 22/23 JÜDISCH-ARAMÄISCHE P A P Y R I AUS E L E P H A N T I N E . Sprachl. u. sachl. erkl. von W. S t a e r k. 2., verb. Aufl. 38 S. 1912. 1.25 94 A L T E UND N E U E ARAMÄISCHE P A P Y R I . Übers, u. erkl. von W, S t a e r k . 73 S. 1912. 2.25 58 A L T J Ü D I S C H E L I T U R G I S C H E G E B E T E . Ausgew. und mit Einleitung hrsg. von W. S t a e r k . 2. Aufl. 32 S. 1930. 1.70 59 D E R M ISN A T R A K T A T B E R A K H O T H in vokal. Text, mit sprachl. u. sachl. Bemerkungen von W. S t a e r k . 18 S. 1910. —.60 130 D E R T O S E P H T A T R A K T A T ROS HASSANA in vokal. Text, mit sprachl. Textkrit. u. sachl. Bemerkungen von Lic. P a u l F i e b i g . 16 S. 1914. 78 R A B B I N I S C H E W U N D E R G E S C H I C H T E N des neutestamentl. Zeitalters in vokal, text, mit sprachl. u. sachl. bemerkungen von P. F i c b i g. 28 S. 1911. i.— 64 D I E ODEN SALOMOS, aus dem Syrischen übersetzt mit Anmerkungen von A. U n g n a d und W. S t a e r k . 40 S. 1910. Vergriffen. Alte Kirche. 126 A N T I K E JESUS - ZEUGNISSE. Vorgel. von J. B . A u f h a u s e r . 2., verm. Aufl. 57 S. 1925. 2.40 157 B U D D H A UND JESUS IN I H R E N P A R A L L E L T E X T E N . Hrsg. von J. B . A u f h a u s e r . 30 S. 1926. 1.60 1 DAS M U R A T O R I S C H E F R A G M E N T und die monarchianischen prologe zu den evangelien. Hrsg. von H. L i e t z m a n n. 3. Aufl. 16 S. 1921. 0.150 3

Alte Kirche. 2 D I E D R E I Ä L T E S T E N M A R T Y R O L O G 1 E N . Hrsg. von H . L i e t z m a n n . 3 . A u f l . 18 S. 1921. —.25 6 D I E D I D A C H E . Mit kritischem A p p a r a t . Hrsg. von H . L i e t z m a n n . 3. Aufl. Neudruck. 16 S. 1930. 1 . — 152 E P I S T U L A A P O S T O L O R U M . N a c h dem äthiopischen und koptischen T e x t e hrsg. von H u g o D u e n s i n g . 42 S. 1923. 2.— 14 G R I E C H I S C H E P A P Y R I . Ausgew. u. erkl. von H.Lietzmann. 2. Aufl. 32 S. 1910. 1.— 4 AUSGEWÄHLTE PREDIGTEN. I: Orígenes homilie X zum Jeremias, homilie V I I zum Lukas, homilie X X I zum Josua. Hrsg. von E . K l o s t e r m a n n . 2. Aufl. 25 S. 1914. —.40 13 A U S G E W Ä H L T E P R E D I G T E N . I I : Fünf Festpredigten Augustins in gereimter Prosa. Hrsg. von H.Lietzmann. 1905 Vergriffen 83 O R I G E N E S , E U S T A T H I U S V O N A N T I O C H I E N , G R E G O R V O N N Y S S A über die Hexe von Endor. Hrsg. von E r i c h K l o s t e r m a n n . 70 S. 1912. 1.20 151 C E L S I A L E T H E I S L O G O S . Excussit et restituere conatus est Dr. O. G l ö c k n e r , X I V , 72 S, 1924.' 3 . — 17/18 S Y M B O L E D E R A L T E N K I R C H E . Ausgew. von H . L i e t z m a n n . 2. Aufl. 40 S. 1914. 1.25 9 P T O L E M A E U S B R I E F A N D I E F L O R A . Hrsg. von A . H a r n a c k . 2. Aufl. 10 S. 1912. —.35 129 T E X T E Z U R G E S C H I C H T E D E S M O N T A N I S M U S . Hrsg. von D . N. B o n w e t s c h. 32 S, 1914. 1.— 122 U R K U N D E N Z U R E N T S T E H U N G S G E S C H I C H T E D E S D O N A T I S M U S . Hrsg. von H j n s v . S o d e n . 56 S. 1913. 1.7g 47/49 L A T E I N I S C H E A L T K I R C H L I C H E POESIE. Ausgew. von H , L i e t z m a n n, 64 S. 1910, 2.— 26/28 L A T E I N I S C H E A L T C H R I S T L I C H E I N S C H R I F T E N mit einem Anhang jüd. Inschriften. Ausgew. u . erkl. von E . D i e h 1. 2. Aufl. 86 S. 1913. 2.75 108 K O N S T A N T I N S K R E U Z E S V I S I O N . In ausgew. T e x t e n vorgelegt von J. B . A u f h a u s e r . 26 S. 1912. —-.90 4

Apokryphen und Verwandtes.

3 APOCRYPHA. I : Reste d. Petrusevangeliums, d. Petrusapokalypse u. d. Kerygma Petri. Hrsg. von E. K l o s t e r m a n n . 2. Aufl. 16 S. 1921. —.50 I I : Evangelien. Hrsg. von 8 APOCRYPHA. E. K l o s t e r m a n n . 3. Aufl. 26 S. 1929. 1.30 11 APOCRYPHA. I I I : Agrapha, slavische Josephusstücke, Oxyrhynchus-fragment 1911. Hrsg. von E. K 1 o s t e r m a n n. 2. Aufl. 26 S. 1911. —.50 12 APOCRYPHA. I V : Die apokryphen briefe des Paulus an die Laodicener und Korinther. Hrsg. von A. H a r n a c k . 2. Aufl. 23 S. 1912. —-75 10 D I E HIMMELFAHRT DES MOSE. C. C l e m e n . 16 S. 1904.

Hrsg. von —.50

64 D I E ODEN SALOMOS, aus dem Syrischen übersetzt mit Anmerkungen von A. U n g n a d und W. S t a e r k . 40 S. 1910. Vergriffen. 152 EPISTULA APOSTOLORUM. Nach dem äthiopischen und koptischen Texte. Hrsg. von H u g o D u e n s i n g . 42 S. 1925. 2.— 31 ZWEI NEUE EVANGELIENFRAGMENTE. u. erkl. von H. B. S w e t e . 15 S. 1908.

Hrsg. —.50

Liturgie.

2 D I E D R E I ÄLTESTEN MARTYROLOGIEN. von H. L i e t z m a n n. 3. Aufl. 18 S. 1921.

Hrsg. —.25

5 LITURGISCHE T E X T E . I : Zur gesch. d. orientalischen taufe und messe im 2. und 4. jahrh. Ausgew. von H. L i e t z m a n n. 2. Aufl. 16 S. 1909. —.50 19 LITURGISCHE T E X T E . I I : Ordo missae secundum missale romanum. Hrsg. von H. L i e t z m a n n . 3. Aufl. 29 S. 1923. —.75 35 LITURGISCHE T E X T E . I I I : Die konstantinopolitanische meßliturgie vor dem I X . jahrhundert. Übersichtl. Zusammenstellung des wichtigsten Quellenmaterials. Von A. B a u m s t a r k. 16 S. 1909. —.50 5

Liturgie. 36 L I T U R G I S C H E T E X T E . I V : Martin Luthers Von Ordnung gottesdiensts, Taufbiielilein, Formula missae et communionis 1 5 2 3 . Hrsg. von H. L i c t z m a n n. 24 S. 1909. —.75 37 L I T U R G I S C H E T E X T E . V : Martin Luthers Deutsche Messe 1526. Hrsg. von H. L i e t z m a n n . 16 S. Neudruck. 1929. —.75 61 L I T U R G I S C H E T E X T E . V I : Die Klement. liturgie a. d. Const. apost. V I I I nebst anhängen. Hrsg. von H. L i e t z m a n n . 32 S. 1 9 1 0 . 1.— 70 L I T U R G I S C H E T E X T E . V I I : Die Preußische Agende im Auszug. Hrsg. von H. L i e t z m a n n . 42 S. 1 9 1 1 . —.50, geb. 1.50 75 L I T U R G I S C H E T E X T E . V I I I : Die Sächsische Agende im Auszug. Hrsg. von H. L i e t z m a n n . 36 S. 1 9 1 1 . 1 . 1 0 , geb. 2.10 125 L I T U R G I S C H E T E X T E . I X : Die Hannoversche Agende im Auszug. Hrsg. von J . M e y e r . 30 S . 1913i — 141 L I T U R G I S C H E T E X T E . X : Einführung in das römische Brevier. Von H. L i e t z m a n n . 48 S. 1917. 1.50 144 L I T U R G I S C H E T E X T E . X I : Taufe und Firmung nach dem röm. Missale, Rituale und Pontificale. Hrsg. von I, H e r w e g e n . 46 S. 1920. 1.50 52/53 F R Ü H B Y Z A N T I N I S C H E KIRCHENPOESIE. I : Anonyme hymnen des V. bis V I . Jahrhunderts. E d . Dr. P a u 1 M a a s. 32 S. 1 9 1 0 . 1.— Kirchenordnungen. 6 D I E DIDACHE. Mit kritischem Apparat. Hrsg. von H. L i e t z m a n n . 3. Aufl. 16 S. 1930. 1 . — 87 U N T E R R I C H T D E R V I S I T A T O R E N 1528 an die pfarrherrn im kurfürstentum zu Sachsen. Hrsg. von H. L i e t z m a n n . 48 S. 1 9 1 2 . 1.50 88 J O H A N N E S B U G E N H A G E N S BRAUNSCHWEIG E R K I R C H E N O R D N U N G 1528. Hrsg. von H. L i e t z m a n n . 152 S. 1 9 1 2 . 2.25 6

Kirchenordnungen. 102 D I E G E N E R A L S Y N O D A L O R D N U N G . Hrsg. von A. U e k e l e y. 20 S. 1912. —.30 103 D I E K I R C H E N G E M E I N D E - UND SYNODALORDNUNG für die Provinzen Preußen, Brandenburg, Pommern, Posen, Schlesien und Sachsen. Hrsg. von A. U e k e l e y. 36 S. 1912. —.50 104 D I E RHEINISCH - W E S T F Ä L I S C H E K I R C H E N ORDNUNG. Hrsg. von A. U c k e 1 e y. 64 S. 1912. Mittelalter. 54 K L E I N E R E GEISTLICHE GEDICHTE DES XII. JAHRHUNDERTS. Hrsg. von A. L c i t z m a n n . 31 S. 1929. 1.20 91 SCHOLASTISCHE T E X T E . I: Thomas von Aquin, Texte zum Gottesbeweis. Ausgew. u. chron. geordn. von E. K r e b s. 2. Aufl. 64 S. 1912. 2.— Mystiker. 55 M E I S T E R E C K H A R T S BUCH D E R GÖTTLICHEN TRÖSTUNG UND VON DEM E D L E N MENSCHEN (liber benedictus). Hrsg. von P h . S t r a u c h . 2. Aufl. 51 S. 1922. 1.70 117 MEISTER E C K H A R T S R E D E N D E R UNTERSCHEIDUNG. Hrsg. von E . D i e d e r i c h s. 45 S. Anastatischer Neudruck 1925. 1.40 96 D E R F R A N C K F O R T E R („eyn deutsch theologia"). Hrsg. von W. U h 1. 64 S. 1912. Anastatischer Neudruck 1926. 2.— 123 HUGO VON ST. VICTOR. SOLILOQU1UM D E A R R H A ANIMAE und D E V A N I T A T E MUNDI. Hrsg. von K . M ü 11 e r. 51 S. 1913. 1.65 127 A U S G E W Ä H L T E P R E D I G T E N JOHANN TAUL E R S . Hrsg. von L. N a u m a n n. 62 S. 1914. 2 . — Reformationszeit. 101 F R Ü H N E U H O C H D E U T S C H E S GLOSSAR. A l f r e d G ö t z e . 2. Aufl. 136 S. 1920. Wörterbuch zu Luther und seinen

7

Zeitgenossen.

Von 4.25

Reformationszeit. 21 D I E WITTENBEUGER UND KASTENORDNUNG 1522/1523. H . L i e t z m a n n . 24 S. 1907.

LEISNIGER Hrsg. von —.75

24/25 MARTIN L U T H E R S geistliche Lieder. Hrsg. von A. L e i t z m a n n . 31 S. 1907. 1.— 36 L I T U R G I S C H E T E X T E . I V : Martin Luthers Von Ordnung gottesdiensts, Taufbüchlein, Formula missae et communionis 1523. Hrsg. von H. L i e t z m a n n . 24 S. 1909. —.75 37 L I T U R G I S C H E T E X T E . V: Martin Luthers Deutsche Messe 1526. Hrsg. von H. L i e t z m a n n . 16 S. Neudruck. 1929. —.75 109 L U T H E R S K L E I N E R KATECHISMUS, der deutsche text in seiner geschichtlichen entwicklung. Von J . M e y e r . 32 S. Neudruck. 1929. 1.— 142 MARTIN L U T H E R S 95 T H E S E N nebst dem Sermon von Ablaß und Gnade 1 5 1 7 . Hrsg. von O. C 1 e m e n. 34 S. 1917. —.50 ZUR GESCHICHTE DES 50/51 URKUNDEN B A U E R N K R I E G E S UND D E R W I E D E R T Ä U F E R . Hrsg. von H. B ö h m e r. 2. Aufl. 36 S. 1921. 1 . 1 0 74 A N D R E A S K A R L S T A D T VON ABTUHUNG D E R B I L D E R und das keyn bcdtler vnther den christcn seyn sollen 1522, und die Wittenberger beutelordnung. Hrsg. von H. L i e t z m a n n. 32 S. 1 9 1 1 . 1.— 86 A L T E E I N B L A T T D R U C K E . C l e m e n . 77 S. 1 9 1 1 .

Hrsg. von

Otto 2.50

99 A U T H E N T I S C H E B E R I C H T E über Luthers letzte Lebensstunden. Hrsg. von Dr. J . S t r i e d e r . 42 S. Neudruck. 1930. 1.25 106 DAS N I E D E R D E U T S C H E N E U E TESTAMENT nach Emsers Übersetzung, Rostock 1530. Eine Auswahl aus den Lemgoer Bruchstücken. Mit einer Einleitung hrsg. von E. W e i ß b r o d t. 32 S. 1912. 1.— 8

Neuzeit.

76 AUSWAHL AUS ABRAHAM A S. CLARA. von K . B e r t s c h c . 47 S. 1911.

Hrsg. 1.50

85 DIE GELTENDEN PAPSTWAHLGESETZE, Pii X. constitutio vacante sede apostolica — Pii X. constitutio commissum nobis — Leonis XIII. constitutio praedecessores nostri — Leonis XIII. instructio (regolamento). Hrsg. von F. G i e s e . 56 S. 1912. 1.— 70 LITURGISCHE T E X T E . VII: Die Preußische Agende im Auszug. Hrsg. von H. L i e t z m a n n . 42 S. 1911. —.50, geb. 1.50 75 LITURGISCHE T E X T E . VIII: Die Sächsische Agende im Auszug. Hrsg. von H. L i e t z m a n n . 36 S. 1911. 1.10, geb. 2.10 125 LITURGISCHE T E X T E . I X : Die Hannoversche Agende im Auszug. Hrsg. von J. M e y e r . 30 S. 1913. 1.— 102 DIE GENERALSYNODALORDNUNG. Hrsg. von A. U e k e l e y. 20 S. 1912. —.30 103 DIE KIRCHENGEMEINDE- UND SYNODALORDNUNG für die Provinzen Preußen, Brandenburg, Pommern, Posen, Schlesien und Sachsen. Hrsg. von A. U e k e l e y. 36 S. 1912. —.50 104 DIE RHEINISCH - WESTFÄLISCHE KIRCHENORDNUNG. Hrsg. von A. U c k e l e y. 64 S. 1912.

Alte Philologie Griechische A u t o r e n .

33/34 SUPPLEMENTUM LYRICUM. Neue Bruchstücke von Archilochus, Alcaeus, Sappho, Corinna, Pindar, Bacchylides. Ausgew. u. erkl. von E. D i e h 1. 3. Aufl. 83 S. 1917. 2.60 112 SUPPLEMENTUM EURIPIDEUM. H. v o n A r n i m . 80 S. 1913. 9

Bearb.

von 2.50

Griechische Autoren. 1 1 3 S U P P L E M E N T U M SOPHOCLEUM. E . D i e h l . 33 S. 1 9 1 3 . 44/46 M E N A N D R I reliquiae nuper repertae. S. S u d h a u s . 2. Aufl. 103 S. 1 9 1 4 .

Hrsg.

von 1.—

Hrsg. von 3.25

66 D I E F R Ö S C H E D E S A R I S T O P H A N E S . Mit ausgewählten antiken Scholien. Hrsg. von W. S ü ß . 90 S. 1 9 1 1 . 2.90 77 H I P P O C R A T I S de aere aquis locis. Mit der alten lateinischen Übersetzung. Hrsg. von G. G u n d e r m a n n . Neudruck. 50 S. 1929. 1.70 82 A P O L L O N I U S D Y S C O L U S : De pronominibus. Pars generalis. Edidit Dr. l ' a u 1 u s M a a s. 44 S. 1 9 1 1 . 1.25 89 E U R I P I D E S M E D E A mit Scholien. Hrsg. von Ernst Diehl. 1 1 6 S. 1 9 1 1 . 1.75, geb. 2.75 97 DIODORS R Ö M I S C H E A N N A L E N bis 302 a. Chr. samt dem Ineditum Vaticanum. Hrsg. von A. B . D r a c h m a n n. 72 S. 1 9 1 2 . 2.25 98 MUSAIOS, H E R O UND L E A N D R O S . Mit ausgew. Varianten und Scholien. Hrsg. von A. L u d w i c h. 54 S. Neudruck. 1929. 2.— i n A U S W A H L A U S D E N I L I A S S C H O L I E N zur Einführung in die antike Homerphilologie. Ausgew. u. geordn. von W. D e e c k e . 92 S. 1 9 1 2 . 2.90 1 1 8 O R A X O R U M E T R H E T O R U M G R A E C O R U M nova fragmenta. Edidit K . J a n d e r . 42 S. 1 9 1 3 . 1.40 120 H I P P O K R A T E S Ü B E R A U F G A B E N UND P F L I C H T E N D E S A R Z T E S in einer Anzahl auserlesener Stellen aus dem Corpus Hippocraticum. Hrsg. von Th. M e y e r - S t e i n e g und W. Schonack. 27 S. 1913—-50 135 N O V A E COMOEDIAE F R A G M E N T A in papyris reperta exceptis Menandreis. Edidit O . S c h r o e d e r . 77 S. 1915. 2.25 137 V I T A E H O M E R I E T H E S I O D I in usum scholarum edidit Udalricus de WilamowitzM o e l l e n d o r f f . 58 S. Neudruck. 1929. 1.80

Griechische Autoren.

138 C R A T I P P I hellenicorum fragmenta oxyrhynchia. Scholarum in usum cdidit J. H. L i p s i u s. 35 S. 1916. I . I O 145 CALLIMACHI F R A G M E N T A N U P E R Edidit R. P f e i f f e r. 94 S. 1921.

REPERTA. 3.—•

149 D I E K L E I N E R E N HISTORIKERFRAGMENTE A U F P A P Y R U S . Boarb. von F r. B i 1 a b e 1. 63 S. 1923. 2 — 151 CELSI A L E T H E I S LOGOS. Excussit et restituere conatus est Dr. O. G l ö c k n e r . X I V , 72 S. 1924. 3



158 G O R G I A E H E L E N A . Recognov. et interpretatus est O t t o I m m i s c h . VII, 55 S. 1927. 3.— 159 I L I A S HOME RI. (J. B. Rexius 1584). Hrsg. von R i c h a r d N e w a l d . 56 S. 1929. 2.20 1C0 LUCIANI D I A L O G I MERETRICIO In usum scliolarum edidit C a r o 1 u s M r a s . 56 S. 1929. 4.— Lateinische Autoren. 69 P O E T A R U M ROMANORUM V E T E R U M reliquiae selegit E. D i e h 1. 165 S. 1911. 2.50 71 CICEROS R E D E F Ü R T. A N N I U S MILO. Mit dem commentar des Asconius und den Bobienser Scholien. Hrsg. von P. W e s s n e r. 74 S. 1911. 1.20, geb. 2.20 72 D I E V I T A E V E R G I L I A N A E und ihre antiken Quellen. Hrsg. von E. D i e h 1. 60 S. 1911. —.90 80 V E R G I L A E N E I S II, mit dem commentar des Servius. 2.—, geb. 3 . — Hrsg. von E. D i e h 1. 131 S. 1911. 134 P. V E R G I L I MARONIS BUCOLICA. Cum auctoribus et imitatoribus in usum scholarum edidit C. H o s i u s. 64 S. 1915. 2.—, geb. 3 . — 147 O C T A V I A P R A E T E X T A cum elementis commentarii. Edidit C a r o l u s H o s i u s . 72 S. 1922. 2.25 154 L. A N N A E I SENECAE divi Claudii apotheosis per saturam quae apocolocyntosis vulgo dicitur. Edidit Otto Rossbach. 18 S. 1926. —.80 I i

Vulgärlatein. 26/28 LATEXNISCHE A L T C H R I S T L I C H E INSCHRIFT E N mit einem anhang jüdischer inschriften. Ausgew. u. erkl. von E . D i e h 1. 2. Aufl. 86 S. 1 9 1 3 . 2.75 62 V U L G Ä R L A T E I N I S C H E I N S C H R I F T E N . Hrsg. von E . D i e h l . 180 S. 1910. 5.60 143 V U L G Ä R L A T E I N I S C H E S ÜBUNGSBUCH. Hrsg. von F . S 1 o 1 1 y. 63 S. Neudruck-, 1929. 2.— Griechische Inschriften. 115 GRIECHISCHE INSCHRIFTEN ZUR GRIECHISCHEN S T A A T E N K U N D E . Ausgew. von F. B l e c k m a n n . 79 S. 1913. 2.50 121 HISTORISCHE G R I E C H I S C H E INSCHRIFTEN bis auf Alexander den Großen. Ausgew. u. erkl. von E . N a c h m a n s o n. 60 S. 1913. 1.90 156 HISTORISCHE GRIECHISCHE EPIGRAMME. Hrsg. von F r i e d r. F r e i h e r r n H i l l e r v o n G a e r t r i n g e n . 64 S. 1926. 3.40 110 HISTORISCHE A T T I S C H E I N S C H R I F T E N . Ausgew. u. erkl. von E . N a c h m a n s o n . 2. Aufl. 82 S. 1931. 2.60 Lateinische Inschriften. 29/30 R E S G E S T A E DIVI AUGUSTI. Das Monumentum Ancyranum. Hrsg. u. erkl. von E . D i e h 1. 4. Aufl. 52 S. Neudruck. 1930. 2.— 38/40 A L T L A T E I N I S C H E I N S C H R I F T E N . Hrsg. von E . D i e h l . 3. Aufl. 124 S. 1930. 4.80 56 POMPEIANISCHE W A N D I N S C H R I F T E N UND V E R W A N D T E S . Ausgew. von E . D i e h 1. 2. Aufl. 60 S. 1931. 3.40 62 V U L G Ä R L A T E I N I S C H E I N S C H R I F T E N . Hrsg. von E . D i e h 1. 180 S. 1910. 5.60 68 L A T E I N I S C H E S A C R A L I N S C H R I F T E N . Ausgew. von F . R i c h t e r . 45 S. 1 9 1 1 . 1.40 Italische Inschriften. 57 A L T I T A L I S C H E I N S C H R I F T E N . Ausgew. von H e r m a n n J a c o b s o h n . Neudruck. 1927. 1.— 12

Papyri und Verwandtes. 14 G R I E C H I S C H E P A P Y R I . Ausgew. u. erkl. von H. L i e t z m a n n . 2. Aufl. 32 S. 1 9 1 0 . 1.— 20 A N T I K E F L U C H T A F E L N . Hrsg. u. erkl. von R i e h . W ü n s c h . 2. Aufl. 3t S. 1912. —.50 65 A U S D E R A N T I K E N S C H U L E . Sammlung griechischer texte auf papyrus, holztafeln, ostraka. Ausgew. u. erkl. von E . Z i e b a r t h . 2. Aufl. 33 S. 1913!•— 84 A U S E I N E M G R I E C H I S C H E N Z A U B E R P A P Y R U S . Von R i c h a r d W ü n s c h . 31 S. i g n . 1.— 133 L A M E L L A E A V R E A E O R P H I C A E . Edidit commentario instruxit A 1 e x . O 1 i v i e r i. 28 S. 1 9 1 5 . —.90 Konsullisten. 41/43 F A S T I C O N S U L A R E S I M P E R I I ROMANI (30 v. Chr. bis 565 n. Chr.). Mit Kaiserliste und Anhang. Bearb. von W. L i e b e n a m . 128 S. 1909. 4.—. geb. 5.—

Germanische Philologie Siehe ferner Reformalionsseit,

S. 7/8.

146 P R O B E N HOCH- UND NIEDERDEUTSCHER MUNDARTEN. Hrsg. von A l f r e d Goetze. 1 1 0 S. 1922. 3.50 54 K L E I N E R E GEISTLICHE GEDICHTE DES XII. JAHRHUNDERTS, Hrsg. von A . L e i t z m a n n , 2. Aufl. 31 S. 1929. 1.20 92 M I T T E L H O C H D E U T S C H E N O V E L L E N . I : Die heidin. (IV, Redaktion,). Hrsg. von L . P f a n n m ü l l e r , 51 S, 1 9 1 2 , 1.50 95 M I T T E L H O C H D E U T S C H E N O V E L L E N . I I : Rittertreue, Schlegel, Hrsg. von L . P f a n n m ü l l e r . 63 S. 1 9 1 2 . 2.— 136 T Ü R K I S C H E N A C H R I C H T E N für Übungen im Türkischen in der Originalschrift. Von A r t h u r U n g n a d . 39 S. 1 9 1 6 . 1.25 13

Germanische

Philologie.

55 MEISTER ECKHARTS BUCH DER GÖTTLICHEN TRÖSTUNG UND VON DEM EDLEN MENSCHEN (liber benedictus). Hrsg. von P h . S t r a u c h , 2. Aufl. 51 S. 1922. 1.70 117 MEISTER ECKHARTS REDEN DER UNTERSCHEIDUNG. Hrsg. von E. D i e d e r i c h s , 45 S. Anastatischer Neudruck. 1925. 1.40 96 DER F R A N C K F O R T E R („eyn deutsch theologia"). Hrsg. von W. U h 1. 64 S. 1912. Anastatischer Neudruck. 1926. 2.— 127 AUSGEWÄHLTE PREDIGTEN JOHANN TAULERS. Hrsg. von L. N a u m a n n. 62 S. 1914. 2.— 148 DIE DEUTSCHEN LIEDER DER CARMINA B U R A N A . Hrsg. von F r i e d r i c h L ü e r s . 34 S. 1922. 1.— 67 DIETRICH SCHERNBERGS Spiel von Frau Jutten (1480). Nach der einzigen Überlieferung im Druck des Hieronymus Tilesius (Eisleben 1565). Hrsg. von E. S c h r ö d e r . 56 S. 1911. 1.— 101 FRÜHNEUHOCHDEUTSCHES GLOSSAR. A l f r e d G ö t z e . 2. Aufl. 136 S, 1920.

Von 4.25

124 DEUTSCHE L Y R I K DES SIEBZEHNTEN JAHRHUNDERTS in Auswahl. Hrsg. von P. M e r k e r , 53 S. 1913i- 6 5 60 E D W A R D YOUNGS GEDANKEN Ü B E R D I E O R I G I N A L W E R K E in einem Schreiben an Samuel Richardson. Übersetzt von H, E. v. T e u b e r n. Hrsg. von K . J a h n . 46 S. 1910. 1.50 107 HERDERS SHAKESPEARE-AUFSATZ in dreifacher gestalt. Mit Anm. hrsg. von F. Z i n k e r n a g e l . 41 S. 1912, 1.20 63 GOETHES ERSTE WEIMARER GEDICHTSAMMLUNG mit Varianten. Hrsg. von A. L e i t z m a n n . 35 S. I Q 10. I . I O , geb. 2.10 14

Germanische Philologie. ioo GOETHES RÖMISCHE E L E G I E N . Nach der ältesten Reinschrift hrsg. von A. L e i t z m a n n . 56 S. 1 9 1 2 . 1.70, geb. 2.70 93 S C H I L L E R S A N T H O L O G I E - G E D I C H T E . Kritisch hrsg. von W. S t a m m 1 e r. 71 S. 1 9 1 2 . 1.20, geb. 2.20 90 D I E Q U E L L E N VON S C H I L L E R S W I L H E L M TELL. Zusammengestellt von A l b e r t L e i t z m a n n . 47 S. 1 9 1 2 , geb. 2.50 73 D I E Q U E L L E N VON S C H I L L E R S UND G O E T H E S BALLADEN. Zusammengestellt von A. L e i t z m a n n . 60 S. 3 Abb. 2. Aufl. 1923. 1.70 81 A N T I - X E N I E N in Auswahl. Hrsg. von W . S t a m m l e r . 68 S. 1 9 1 1 . 1.—, geb. 2.— 128 B Ü R G E R S G E D I C H T : D I E N A C H T F E I E R V E N U S . Hrsg. von W, S t a m m l e r . 56 S.

DER 1914. i-75

1 1 6 D I E Q U E L L E N Z U H E I N R I C H VON MICHAEL KOHLHAAS. Hrsg. von S c h l ö s s e r . 14 s . 1 9 1 3 .

KLEISTS Rudolf —.50

Orientalische Sprachen Siehe ferner Judentum,

S. 3.

136 T Ü R K I S C H E N A C H R I C H T E N für Übungen im Türkischen in der Originalschrift. Von A r t h u r U n g n a d . 39 S. 1916. 1.25 140 T Ü R K I S C H E V O L K S T Ü M L I C H E U N D V O L K S P O E S I E . Für Übungen in türkischer Originalschrift zusammengestellt und mit Anmerkungen versehen von Dr. K a r 1 L o k o t s c h. 23 S. 1 9 1 7 . —.75 153 A U S G E W Ä H L T E H E T H I T I S C H E T E X T E historischen und juristischen Inhalts. Transkribiert von A l b r e c h t G ö t z e , 26 S. 1926. 1.80 150 J Ä G E R UND P R I N Z E S S I N . Ein neuarabisches Märchen aus Jerusalem. Von E n n o L i t t m a n n . 32 S. 1923 1.— iS

Geschichte, Staatswissenschaft 132 D I E R Ö M I S C H E N K R Ö N U N G S E I D E D E R D E U T SCHEN K A I S E R . Von H. G ü n t e r . 51 Seiten. Neudruck. 1931. 1.65 114 D I E V E R F A S S U N G D E S D E U T S C H E N R E I C H E S v o m Jahre 1849 mit Vorentwürfen, Gegenvorschlägen und Modifikationen bis zum Erfurter Parlament. Herausgegeben v o n L . B e r g s t r ä s s e r . 104 Seiten. I9I33.25 t55 E N G L I S C H E V E R F A S S U N G S U R K U N D E N des 12. und 13. Jahrhunderts. Herausgegeben v o n L u d w i g R i e s s . 61 Seiten. 1926. 3.— if.r D I E QUELLEN ZUR GESCHICHTE DER KAISERKRÖNUNG KARLS DES GROSSEN. Herausgegeben v o n H. D a n n e n b a u e r . 66 Seiten. I93I3 — 162 T H E O D E R I C H DER GROSSE. Von Erich Caspar. 59 Seiten. 1931. 3.—

Fünf

wichtige Sammlungen für den S t u d e n t e n :

Arbeiten z u r Kirchengeschichte.

von G. H i r s c h und H. L i e t z m a n n . 1 9 3 1 : 20 Bände.

Herausgegeben Iiis F r ü h j a h r

T r ü b n e r s P h i l o l o g i s c h e B i b l i o t h e k . 12 Bände. T a b u l a e in u s u m s c h o l a r u m , ed. s u b e u r a J o a . Lietzmann.

10 B ä n d e .

Lehrbücher d e s Seminars für orientalische S p r a c h e n zu Berlin. 34 B ä n d e . S a m m l u n g G ö s c h e n . Insgesamt 1040 B ä n d e aus allen Wissensgebieten. Ansfilhrliehe

v ni

Jeder B a n d geb. 1.80

Verzeichnisse

nvf

16

Wunsrh

kostenlos!