Kultura unietycka i grupa wieterzowska na Morawach na podstawie materiałów krzemieniarskich 8360183295

Citation preview

ERRATA

jest: powinno

być:

S. 66, Tabela 5: Blucina, ob. 50/1993 (l) ... III: 11 Blucina, ob. 41/1993 (l) ... III: l

KULTURA UNIETYCKA I GRUPA WIETERZOWSKA NA MORAWACH NA PODSTAWIE MATERIAŁÓW KRZEMIENIARSKICH

JERZY KOPACZ, LUBOMIR SEBELA

Współpracownicy:

Frantisek Matejka, Jifina Matejkova, Antonin Pfichystal, Petr Skrdla

KULTURA UNIETYCKA I GRUPA WIETERZOWSKA NA MORAWACH NA PODSTAWIE MATERIAŁOW KRZEMIENIARSKICH .#

Kraków - Brno

2006

Recenzenci: Kaczanawska Andrzej Pelisiak

Małgorzata

Redakcja techniczna: Joanna Kulczyńska Projekt

okładki

i tablic kolorowych:

Joanna

Kulczyńska

Fot. na okładce: Widok na KrumlovskY les w rejonie Budkovic (foto David Sojka) Skład

i łamanie: Irena Jordan

ISBN: 83-60183-29-5

© Copyright by Polska Akademia

Umiejętności

2006

Druk: Poligrafia Inspektoratu Towarzystwa Salezjańskiego Kraków, ul. Konfederacka 6

Obj.: ark. wyd. 24,5; ark. druk. 37 (8);

nakład

500 egz.

SPIS TREŚCI OD AUTORÓW ................................................................................................................................................................ 7 l.

WSTĘP

......................................................................................................................................................................... 9

l. l. NARODZINY PROJEKTU ................................................................................................................................. 11 l. 2. BADANIA NAD KRZEMIENIARSTWEM SCHYŁKOWYM W POLSCE I NA MORAWACH .......................... 13

2. MORAWY W POCZĄTKACH EPOKI BRĄZU ...................................................................................................... 15 2. l. RAMY CHRONOLOGICZNE ............................................................................................................................. 17 2. 2. KULTURA UNIETYCKA .................................................................................................................................. 17 2. 3. GRUPA WIETERZOWSKA ................................................................................................................................ 29 3. SUROWCE KAMIENNE MORAWSKICH INWENTARZY KRZEMIENIARSKICH Z WCZESNEGO OKRESU EPOKI BRĄZU (Antonin Pfichystal) .................................................................... 37 3. l. ROGOWCE TYPU STRANSKA SKALA ............................................................................................................ 39 3. 2. ROGOWCE TYPU KRUMLOVSKY LES - WARIANTY l, II, III ...................................................................... 40 3. 3. BREKCJE ROGOWCOWE ................................................................................................................................. 40 3. 4. MORAWSKIE ROGOWCE JURAJSKIE ............................................................................................................ 41 3. 5. SPONGIOLITY KREDOWE .............................................................................................................................. 41 3. 6. KRZEMIONKOWE ZWIETRZELINY SERPENTYNITU (PLAZMA) .............................................................. 42 3. 7. MASA CHALCEDONOWA ................................................................................................................................ 42 3. 8. RADIOLARYTY, ROGOWCE RADIOLARIOWE ............................................................................................... 42 3. 9. GRANULIT, ORTOGNEJS, CZERWONAWY METAKWARCYT (OTOCZAKI) ............................................... 42 3. 10. SYLICYTY Z OSADÓW GLACJALNYCH (KRZEMIENIE NARZUTOWE) .................................................... 42 3. 11. KRZEMIEŃ JURAJSKI Z WYŻYNY KRAKOWSKO-CZĘSTOCHOWSKIEJ .................................................. 43 3. 12. BAZA SUROWCOWA KRZEMlENJARSTWA WCZESNOBRĄZOWEGO NA MORAWACH .......................... 43 3. 12. l. KULTURA UNIETYCKA ....................................................................................................................... 43 3. 12. 2. GRUPA WIETERZOWSKA .................................................................................................................... 44 3. 13. UWAGI KULTUROWO-CHRONOLOGICZNE ................................................................................................ 44 4. CHARAKTERYSTYKA INWENTARZY ................................................................................................................. 47 4. l. ROZKŁAD ŹRÓDEŁ .......................................................................................................................................... 49 4. 2. TECHNIKI KRZEMlENJARSKIE ..................................................................................................................... 52 4. 3. TYPOLOGIA WYROBÓW .................................................................................................................................. 54 4. 3. l. GROCIKI .................................................................................................................................................. 56 4. 3. 2. PŁOSZCZA .............................................................................................................................................. 57 4. 3. 3. NARZĘDZIA NOŻOWATE ...................................................................................................................... 59 4. 3. 4. DRAPACZE .............................................................................................................................................. 60 4. 3. 5. FORMY Z ODBICIEM RYLCOWYM ...................................................................................................... 61

4. 3. 6. PIKI, PRZEKŁUWACZE, WIERTNIK! ................................................................................................... 61 4. 3. 7. TYP RRUMMESSER ............................................................................................................................... 61 4. 3. 8. PÓŁTYLCZAKI ........................................................................................................................................ 62 4. 3. 9. WIÓROWCE ............................................................................................................................................. 62 4. 4. FORMY SPECJALNE- SEGMENTY Qerzy Kopacz, Frantisek Matejka, Jifina Matejkova, Lubomfr Sebela, Petr Skrdla) ............................................................................................................................ 63 4. 4. l. DEFINICJA I KLASYFIKACJA ................................................................................................................ 64 4. 4. 2. ANALIZA STATYSTYCZNA .................................................................................................................... 65 4. 4. 3. ANALIZA FUNKCJONALNA SEGMENTÓW Z SUMIC I HODONIC ................................................... 65 4. 4. 4. KONTEKST KULTUROWY .................................................................................................................... 69 4. 4. 5. KONKLUZJA ........................................................................................................................................... 70 4. 5. INWENTARZE KAMIENNE KULTURY UNIETYCKIEJ I GRUPY WIETERZOWSKIEJ PORÓWNANIE ................................................................................................................................................... 70 4. 6. KILKA UWAG NA TEMAT WIÓROWCÓW, SEGMENTÓW I KRZEMlENJARSTWA SCHYŁKOWEGO ................................................................................................................................................. 71 5. DYSKUSJA PREHISTORYCZNA ........................................................................................................................... 75

5. l. KRZEMIENIARSTWO KULTURY UNIETYCKIEJ I GRUPY WIETERZOWSKIEJ NA TLE WCZESNOBRĄZOWEJ KARPACKIEJ STREFY KULTUROWEJ ....................................................................... 77 5. 2. GENEZA KRZEMIENIARSTWA WCZESNEJ EPOKI BRĄZU NA MORAWACH ........................................... 79 5. 3. O "REWOLUCJI TECHNOLOGICZNO-NARZĘDZIOWEJ" .............................................................................. 81 6. ZAKOŃCZENIE ....................................................................................................................................................... 83 7. ŹRÓDŁA KAMIENNE Z TERENU MORAW ........................................................................................................ 87

7. l. ZASADY PREZENTACJI .................................................................................................................................... 89 7. 2. KATALOG .......................................................................................................................................................... 91 8. BIBLIOGRAFIA ..................................................................................................................................................... 157

KULTURA UNETICKA A vETEROVSKA SKUPINA NA MORAvE NA ZAKLADE KAMENNE STiPANE INDUSTRIE (Souhrn) .......................................................................................................................................... 171 THE UNETICE CULTURE AND THE vETEROV GROUP IN MORAVIA ON THE GROUND OF CHIPPED STONE MATERIAL (Summary) ................................................................................................ 181 LA CULTURE UNETICE ET LE GROUPE vETEROV EN MORAVIA SUR LA BASE DES INVENTAIRES LITHIQUES TAILLEES (Resume) .................................................................................................................... 191 TABLICE ..................................................................................................................................................................... 201 INDEKS NAZW MIEJSCOWOŚCI ........................................................................................................................... 291

OD AUTORÓW Pierwsze spotkanie autorów niniejszej pracy miało miejsce trzydzieści lat temu, podczas legendarnych wykopalisk na stanowisku eneolitycznym w Bronocicach. Prowadził je zespół młodych ludzi - od szefa poczynając, na szeregowych pracownikach kończąc. Była to dla wszystkich dobra szkoła tak archeologii, jak i życia. Przede wszystkim uczyliśmy się pracować w zespole - i to w dodatku międzynarodowym. Zdobywaliśmy także trudną umiejętność wzajemnej tolerancji. Ponadto przekazywaliśmy sobie zainteresowanie archeologią innych krajów oraz innymi krajami w ogóle. W przypadku mgr. Jerzego Kopacza były to Morawy, w przypadku studenta Lubomira Sebeli - Małopolska. W miarę upływu lat zainteresowania przerodziły się we współpracę. Najpierw formie wymiany nowinek archeologicznych, literatury i nieformalnych informacji. Później zrodziły się pierwsze pomysły badawcze, wreszcie poważniejsze projekty. W tych czasach podróże zagraniczne, także pomiędzy Polską i ówczesną Czechosłowacją, wiązały się z wieloma kłopotami, a nawet przykrościami. Na szczęście były to przeszkody do przezwyciężenia. Dzisiaj wspólne badania mają zupełnie inny wymiar. Są łatwe i przyjemne, a w dodatku wspomagane przez instytucje macierzyste autorów. Więcej jest w nich znajomości rzeczy, chociaż trochę mniej samozadowolenia. Ale to normalne po tylu latach pracy. Niniejsza książka prezentuje wyniki jednego z naszych przedsięwzięć. Poświęcamy ją pamięci zmarłych kolegów- dr Jany Stuchlikovej, CSc. i dr. Jaromfra Ondnićka, CSc, którzy tak bardzo przyczynili się do rozwoju wiedzy o początkach epoki brązu na Morawach. już

Kraków- Brno, 30 maja 2006

l WSTĘP

l. l. NARODZINY PROJEKTU

Krzemieniarstwo, czyli wytwarzanie, użytkowanie i gospodarowanie przedmiotami z kamienia (niekoniecznie krzemienia), obrobionymi przy pomocy łupania, jest głównym przedmiotem zainteresowania badaczy paleolitu i mezolitu. Archeolodzy epok młodszych mają do dyspozycji daleko więcej źródeł. Niektóre z nich (przede wszystkim ceramika) są szczególnie dobrymi wyznacznikami przemian kulturowych i chronologicznych. Dla badań gospodarki społeczeństw neolitycznych i późniejszych posłużyć się możemy źródłami osadniczymi - zarówno na poziomie pojedynczych stanowisk, jak i w skali mikro- czy makroregionalnej. Źródła grobowe dostarczają z kolei wielu informacji ze sfery obyczajowo-społecznej, a także demograficznej. Natomiast źródła krzemieniarskie usuwają się na dalszy plan - tym dalszy, im młodsza epoka. W rozwoju cywilizacyjnym człowieka daje się zauważyć pewna prawidłowość. Nowe pomysły i wynalazki w chwili ich wprowadzania w życie oznaczają zazwyczaj postęp. Później następuje okres ich upowszechnienia, doskonalenia, aż wreszcie spowszednienia. Gdy pojawiają się kolejne wynalazki, stare nie od razu odchodzą w zapomnienie. Przez jakiś czas próbuje się je modernizować i dostosowywać do nowych potrzeb. Stan taki może trwać bardzo długo, szczególnie u społeczeństw biednych i izolowanych. Wreszcie, przedmioty będące niegdyś symbolami zamożności i nowoczesności umierają śmiercią naturalną lub - w najlepszym razie - stają się niewiele znaczącymi akcesoriami. Wykorzystywanie narzędzi kamiennych jest dobrą ilustracją opisanego wyżej zjawiska. Gdybyśmy chcieli wskazać w pradziejach Europy Środkowej okres przejścia od spowszednienia krzemieniarstwa do prób jego modernizacji i adaptacji do nowych warunków, to bez wątpienia będzie to późny eneolit. Wraz z rozpadem starych struktur społeczno-ekonomicznych (reprezentowanych na tym obszarze głównie przez kompleks badeński) załamały się też zasady gospodarowania narzędziami kamiennymi -wymiana surowca, specjalizacja produkcyjna, zapotrzebowanie na określone typy wytworów itp. Jakość, jaka wyłoniła się w rezultacie tych przemian, została określona mianem krzemieniarstwa schyłkowego (Kopacz 1987, 171; 2001, 9; Kopacz, Sebela 2000a, 31, 330; Libera 2004). W przeciwieństwie do innych znanych w dziejach kryzysów "techniczno-podukcyjnych" (np. pomiędzy paleolitem i mezolitem), mamy tu do czynienia ze zjawiskiem nieodwracalnym. Jest to szczególnie dobrze widoczne na przykładzie Moraw, chociaż i tutaj, podobnie jak w innych częściach świata, człowiek w potrzebie długo jeszcze sięgał (i sięga nadal) po kamień. Źródła wykorzystane w niniejszej pracy należą do tej właśnie kategorii. Podczas studiów nad krzemieniarstwem schyłkowym należy pamiętać, z jakiego typu materiałem mamy do czynienia. W ogromnej większości są to najbanalniejsze narzędzia pracy lub pozostałości po ich wytwarzaniu. Przedmioty te nie podlegały w większym stopniu wpływom mody ani szybkim przemianom Uak źródła innego typu, np. ceramika). Ostrożnie podchodzić należy również do tzw. tradycji kulturowej. Nie chodzi tu oczywiście o odrzucenie możliwości nawiązań do zespołów wcześniejszych. Powinny to być jednak nawiązania na wysokim poziomie uogólnienia (np. porównywanie wykorzystywanych surowców,

Rozdział

l

podstawowych technik obróbki czy ogólnych koncepcji narzędzi). Natomiast próby generalizacji w oparciu o drobiazgową analizę wybranych cech przedmiotów (w rodzaju "charakter piętki") byłyby- naszym zdaniem - wysiłkiem przeważnie chybionym, w dodatku zaciemniającym i tak skomplikowany obraz schyłkowych inwentarzy krzemieniarskich. Nie należy również wykorzystywać materiałów kamiennych do rewolucjonizowania klasyfikacji kulturowych. To domena tych prehistoryków, którzy ogarniają zjawiska całościowo i wykorzystują wszystkie - we właściwej proporcji - rodzaje źródeł. I wreszcie kwestia najważniejsza. Zarówno badacze późnych inwentarzy kamiennych, jak i czytelnicy ich prac muszą mieć na uwadze, że rzecz dotyczy zjawiska schyłkowego. Bogactwo inwentarzy i form narzędzi nie świadczy ani o rzeczywistym bogactwie ich właścicieli, ani o postępie technologicznym. Przeciwnie, sprawy te często pozostają wobec siebie w odwrotnej zależności. Po powyższych uwagach nadszedł czas na wyjaśnienie, dlaczego przedmiotem naszych zainteresowań jest krzemieniarstwo schyłkowe. Otóż w miarę wzrostu wiedzy o pradziejach danego regionu kolejne analizy znanych od dawna faktów są coraz to mniej owocne. Wówczas należy włączyć do badań źródła nowego rodzaju. Takimi są niewątpliwie morawskie materiały krzemieniarskie początków epoki brązu.

Morawy to prawdziwy carrefaur Europy Środkowej - w czasach prehistorycznych i nie tylko. Tu szlaki kontaktów z południa na północ, z zachodu na wschód i odwrotnie. Z pewnym uproszczeniem można powiedzić, że płynąca tam rzeka Morawa dzieli naszą część kontynentu na dwie strefy - zachodnią i wschodnią. Podział ten kontynuuje się także w kierunku północnym i południowym, a w Polsce znaczony jest odmiennością kulturową dorzeczy Odry i Wisły. Dla polskiego badacza przełomu epok kamienia i brązu morawska perspektywa wydaje się być bardzo przydatna dla zrozumienia zjawisk dokonujących się w Małopolsce, na Śląsku, Wielkopolsce i w innych regionach. Praca niniejsza jest owocem wspólnego projektu badawczego Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk i Instytutu Archeologicznego Akademii Nauk Republiki Czeskiej w Brnie, realizowanego od 1993 roku. Została ona zainspirowana wcześniejszymi studiami ]. Kopacza i L. Sebeli nad materiałami grupy morawskiej kultury ceramiki sznurowej (1992a; 1992b). Partnerem w realizacji projektu jest Instytut Nauk Geologicznych Uniwersytetu im. Masaryka w Brnie. Głównym celem przedsięwzięcia jest nakreślenie całościowego obrazu krzemieniarstwa z przełomu epok kamienia i brązu na Morawach. W jego ramach opracowano dotychczas materiały kamienne kultury protounietyckiej (Kopacz, Sebela 1998), natomiast źródła związane z kulturą pucharów dzwonowatych są aktualnie przedmiotem badań naszego międzynarodowego zespołu (et Kopacz, Pfichystal, Se bela, Skrdla 2003). Dokonano również pierwszych prób podsumowania dotychczasowych osiągnięć (Kopacz, Sebela 2000a; 2000b). Do powstania niniejszej pracy przyczyniła się życzliwość wielu osób w Polsce i Republice Czeskiej. Wśród nich na pierwszym miejscu należy wymienić prof. dr. hab. Jana Machnika, którego autorzy uznają za spiritus movens ich przedsięwziecia. Dzieła Profesora są podstawą naszej wiedzy o przemianach kulturowych w Europie Środkowej na przełomie epok kamienia i brązu. Jego też zasługą jest zaszczepienie w nas przeświadczenia, że badacz inwentarzy kamiennych tych czasów powinien być najpierw prehistorykiem, a dopiero później inżynierem. Zanim prezentowane opracowanie nabrało ostatecznych kształtów, jego wersje robocze poddawane były krytycznej ocenie naszych kolegów archeologów- dr Małgorzaty Kaczanowskiej, prof. dr. hab. Bogdana Balcera, dr. hab. Andrzeja Pelisiaka i prof. dr. hab. Pawła Valde-Nowaka. Mamy nadzieję, że wymienione osoby odnajdą w niniejszej pracy ślady swoich rad, pomysłów i doświadczeń naukowych. W czasie naszej pracy nieocenioną była pomoc organizacyjna ze strony obu instytucji zaangażowanych w realizację projektu. Szczególną życzliwość i zrozumienie okazali: prof. dr hab. Janusz Kruk, Kierownik Oddziału w Krakowie Instytutu Archeologii i Etnologii PAN, oraz doc. dr Pavel Koufil, CSc., Dyrektor Instytutu Archeologicznego AV ĆR w Brnie. Tablice, mapy i ryciny stanowią ważną część każdej pracy źródłowej. W naszym przypadku wykonali je: Pani Bela Ludikovska, Pani Elżbieta Osipowa oraz Panowie Jiff Brenner i Bobumil Prudlcy. Cyfrową wersję ilustracji przygotowała Pani Dana Gregorova, która zawsze z uśmiechem znosiła coraz to nowe pomysły autorów. krzyżowały się

WSTĘP

~--=-----

-

-

Praca nasza, jako projekt międzynarodowy, powstawała w dwóch - a nawet więcej - językach. Ostatecznie zdecydowaliśmy się na wersję polską, w dowód uznania dla osiągnięć polskiej archeologii na polu badań krzemieniarstwa schyłkowego. Czasochłonną weryfikację językową tekstu wykonały Panie Ewa Baniowska i Elżbieta Osipowa. Autorzy składają wymienionym osobom podziękowania za ich czas i profesjonalne zaangażowanie. Międzynarodowa współpraca naukowa wiąże się z wieloma kwestiami formalnymi, trudnymi do ogarnięcia dla osób niewtajemniczonych. Przez lata realizacji polsko-czeskiej umowy mogliśmy w tej mierze liczyć na życzliwą pomoc śp. Pani Janiny Gołębiowskiej z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie. Jej stratę odczuwamy jako trudną do powetowania. Wszystkie wymienione wyżej osoby, a także wiele innych, którym dziękujemy już tylko bezimiennie, mają swój ważny wkład w doprowadzeniu do końca niniejszego przedsięwzięcia. Rozpoznanie petrograficzne morawskich materiałów kamiennych z początków epoki brązu jest zasługą A. Pfichystala, autora Rozdziału 3 niniejszej książki (Surowce kamienne morawskich inwentarzy krzemieniarskich z wczesnego okresu epoki brązu). Rozdział 4. 4 (Formy specjalne- segmenty) to wspólne dzieło zespołu:]. Kopacz, L. Sebela, P. Skrdla, J. Matejkova i F. Matejka. Pozostałe części pracy są autorstwa ]. Kopacza i L. Sebeli. Dwaj ostatni autorzy byli również odpowiedzialni za całokształt opracowania. Praca powstała w ramach tematu badawczego AU ĆR Brno, nr AVOZ 800/507, przy wsparciu finansowym Agencji Grantowej Akademii Nauk Republiki Czeskiej, Projekt nr IAA8001202 (realizatorzy projektu: dr L. Sebela, CSc. i prof. dr A. Pfichystal, CSc.).

l. 2. BADANIA NAD KRZEMIENIARSTWEM

SCHYŁKOWYM

W POLSCE I NA MORAWACH

Badania nad wytwórczością krzemianiarską okresów późniejszych niż młodsza epoka kamienia mają w Polsce prawie stuletnią tradycję. Zainteresowanie polskich archeologów tą kwestią związane jest niewątpliwie z bogactwem materiałów tego typu na naszych ziemiach. Dotyczy to głównie inwentarzy tzw. episznurowego przykarpackiego kręgu kulturowego, zdefiniowanego zresztą znacznie później (Machnik 1967; 1978) niż odkrycia pierwszych zespołów tego ugrupowania. Było to zasługą L. Kozłowskiego, który jeszcze przed pierwszą wojną światową prowadził badania wykopaliskowe w okolicach Iwanowie koło Krakowa. Badacz ten zwrócił między innymi uwagę na pochodzące stamtąd specyficzne materiały kamienne, szczególnie na ich makrolityczny charakter. Zostały one określone mianem przemysłu iwanowiekiego (Kozłowski L. 1914). Koncepcję L. Kozłowskiego uznać można za pierwszy krok w długiej historii zainteresowania polskich badaczy problematyką krzemieniarstwa schyłkowego. Szczegółowa prezentacja osiągnięć polskiej archeologii w omawianej dziedzinie wykracza poza ramy niniejszej pracy. Zainteresowani znajdą wiele informacji na ten temat w publikacji poświęconej krzemieniarstwu episznurowego przykarpackiego kręgu kulturowego autorstwa]. Kopacza i P. Valde-Nowaka (1987). W tym miejscu zwracamy jedynie uwagę na sformułowaną w początkach lat osiemdziesiątych XX wieku teorię tzw. wczesnobrązowej rewolucji technologiczno-narzędziowej. Do kwestii tej wrócimy w Rozdziale 5. 3. Ostatnimi laty polscy badacze krzemieniarstwa schyłkowego rozszerzyli swoje zainteresowania na całą epokę brązu, a także okresy młodsze (ci Lech, Piotrowska ed 1997; Kopacz 2001). Jednym z najatrakcyjniejszych dla nich terytoriów są bez wątpienia Morawy. Tym bardziej że w tej dziedzinie wiedzy jest tam jeszcze wiele do zrobienia. Istnieje w Polsce przeświadczenie, że morawscy badacze przełomu epok kamienia i brązu nie zwracali należytej uwagi na materiały krzemieniarskie, oczywiście z wyjątkiem zabytków szczególnie efektownych (jak płoszeza czy grociki). Prawdą jest, że tego typu źródła zajmowały w publikacjach (szczególnie stanowisk osadowych) niewiele miejsca. Często ich prezentacja ograniczała się jedynie do wzmianki o ich odkryciu. Jednak kwerenda materiałów muzealnych i archiwalnej dokumentacji (także z badań przedwojennych, np. M. Chieborada na stanowisku położonym pomiędzy miejscowościami Kfizanovice i Marefy) wykazała, że drobne zabytki krzemieniarskie były jednak starannie zbierane i dokumentowane. Ich opis katalogowy jest oczywiście z dzisiejszego punktu widzenia niewystarczający.

Rozdział

l

Zapowiedzią zmian na lepsze była publikacja materiałów z cmentarzyska w Holesovie w północno­ wschodnich Morawach (Ondnicek, Sebela 1985). Zawiera ona nie tylko szczegółową i dobrze ilustrowaną prezentację inwentarzy krzemieniarskich, lecz także ich pełną analizę petrograficzną (Pfichystal 1985b) oraz próbę interpretacji typologicznej (Svoboda 1985). Ta ostatnia, dokonana według kanonów wiedzy paleolitycznej, wzbudziła swego czasu kontrowersję (Kopacz 1989). Przełom stuleci obfitował w wydarzenia, które wyniosły znajomość morawskiego krzemieniarstwa schyłkowego na prawdziwie wysoki poziom. Do ważnych osiągnięć tych czasów zaliczyć należy badania rejonu wydobywczo-przetwórczego w paśmie Krumlovskiego lesu (Oliva 1997; 2003; Oliva, Neruda, Pfichystal 1999). Rejon ten pod względem wielkości i prehistorycznego znaczenia da się porównać do znanych miejsc eksploatacji krzemienia w Małopolsce. Chociaż prace terenowe i opracowania pozyskanych źródeł są ciągle w toku, nie ulega wątpliwości, że chodzi tu o odkrycie doniosłe. Innym wyznacznikiem postępu są studia nad surowcami kamiennymi Moraw, prowadzone przede wszystkim przez A. Pfichystala (1985a; 1985b; 1996; 1997; 2002). ParnięŁać należy, że na obszarze tym spotykamy się z wielką rozmaitością skał, które były (lub teoretycznie mogły być) wykorzystywane w pradziejach. Ich precyzyjne rozpoznanie wymaga wiedzy przeważnie wykraczajacej poza możliwości archeologa. Jednak trwająca od lat ścisła współpraca morawskich specjalistów z dziedziny petrografii i prehistorii zaowocowała tym, że pod względem surowcowym schyłkowe inwentarze z omawianego obszaru należą dzisiaj do najlepiej rozpoznanych w skali całej Europy Środkowej. Trzecim wreszcie nurtem są wspomniane przedsięwzięcia ]. Kopacza i L. Sebeli, wykorzystujące materiały kamienne jako dodatkowe źródło do badań epokowych przemian. Praca niniejsza jest ich kontynuacją. Nie mogłaby jednak powstać bez wykorzystania osiagnięć badaczy, którzy w inwentarzach krzemieniarskich szukają odpowiedzi na inne nieco pytania.

2

MORAWY W

POCZĄTKACH

EPOKI

BRĄZU

2. l. RAMY CHRONOLOGICZNE W początkach II tysiąclecia przed narodzeniem Chrystusa zamknął się ostatecznie długotrwały rozwój społeczeństw epoki kamienia. Równocześnie zaczęły formować się zręby cywilizacji epoki brązu. Na Morawach proces ten nie był znaczony gwałtownymi przemianami w życiu ekonomicznym czy społecznym tamtejszych mieszkańców. Przeciwnie, początki nowej jakości nawiązywały w wielu aspektach do epoki minionej. Nowym elementem było przede wszystkim stopniowe rozpowszechnianie się brązu. Stop ten otworzył przed człowiekiem nowe możliwości wytwarzania narzędzi, broni i ozdób. Jednak procesy produkcyjne z tym związane były bardzo skomplikowane i dostępne jedynie dla nielicznych specjalistów. Konsekwencją tego było przekształcenie się działalności związanej z obróbką metalu w samodzielne, wyspecjalizowane rzemiosło. Epoka brązu na Morawach trwała mniej więcej 12 stuleci, pomiędzy latami 2000 a 750 przed Chr. 1 Dzielimy ją na cztery okresy- wczesny, środkowy, młodszy i późny (Ryc. 1). Cechą charakterystyczną tej epoki -jak wynika z jej nazwy - było wykorzystywanie brązu. Ciągle jednak ważną rolę odgrywały surowce kamienne, wyparte z życia gospodarczego (i to nie całkowicie) znacznie później- w epoce żelaza. Wspomnieć trzeba także o wyrobach z innych surowców - kości i rogu, a przede wszystkim o ceramice. Ta ostatnia, podobnie jak wyroby brązowe, stanowi ważny element wszystkich analiz chronologiczno-kulturowych. Głównym przedmiotem naszych zainteresowań są materiały krzemieniarskie z wczesnego okresu epoki brązu, pochodzące z morawskich obszarów na zachód od rzeki Morawy. Tam właśnie, w okresie odpowiadającym fazie A omawianej epoki (wg P. Reinecke'go), zachodziły ważne procesy kulturotwórcze, które określić można mianem wczesnobrązowych. Omawiany okres trwał około 400 lat. Jego spuścizną są materiały kultury unietyckiej, datowane na fazę A i pierwszą połowę fazy A , a także grupy wieterzowskiej z drugiej połowy fazy A • 1 2 2

2. 2. KULTURA UNIETYCKA Okres rozwoju kultury unietyckiej jest jednym z najważniejszych epizodów w pradziejach Moraw. Jej nosiciele dominowali w znacznej części Europy Środkowej- od środkowych Niemiec, poprzez Czechy i Morawy, południową Polskę (Dolny Śląsk), aż po południowo-zachodnią Słowację i częściowo Austrię Dolną (na lewym brzegu Dunaju). Na podstawie źródeł związanych z kulturą materialną i duchową możliwe było wydzielenie kilku grup terytorialnych omawianej jednostki - saskiej, środkowoniemieckiej, łużyckiej, śląskiej czy czeskiej. Szczególny region w ekumenie unietyckiej, między innymi ze względu na intensywność osadnictwa, tworzyły Morawy, Austria·Dolna i południowo-zachodnia Słowacja. 1

pracy

Z powodu braku oznaczeń radiowęglowych dla stanowisk morawskiej kulturu unietyckiej i grupy wieterzowskiej w niniejszej do chronologii konwencjonalnej.

odwołujemy się

Rozdział

..:( ~

(/)

0::

w

o

D..

MORAWY

w

o

~

NA ZACHÓD OD RZEKI MORAWY

POŁUDN.-

A WSCHÓD OD RZEKI MORAWY

SŁOWACJA

GRUPA WIETERZOWSKA

t :

~

l

(.)

~

n::

m

>z (/)

>1-

-zw

w

::::>

N

1-

Chronologia P. Reinecke'go

KULTURA MADZIAROWSKA

V

V

KULTURA N ITRZAŃSKA

~

BA,

li

>

~ z o

~LT. UNIETYCKA

...J

o z

III

w w

z

0:::

::::>

-N

N

s:

> z

D..

s: o ::::> D..

::::> ~

c

o

~

-;;_


(..)

I (.)

l

.,."

III b

KULTURA MAKÓ-KOSIHY-CAKA

::::!: U)

6 \

\

\

10

9 7

l

8

l

~

l

~

13

3cm

abl. XLIII.l - LovCicky (okr. Vyskov): oh. 3/1967; 2, 3, 8, 9, 12 - Kfepice (okr. Znojmo): warstwa kulturowa (wg Medunova-Benesova 1986); 4, 5- Lovcicky (okr. Vyskov): ob. 2/1967; 6, 7, 10, 11, 13- Kobetice (okr. Vyskov): warstwa kulturowa. Grupa wieterzowska: 1-13

TABLICE

l

2

~1

'dZ:2>

3

4

~

l

~5

~6

~

l~ 7

8

11 3 cm

g

l~

10

15

abl. XLIV. l - Kyjovice, okr. Znojmo, stan. l, grób 2; 2 - Kyjovice, okr. Znojmo, stan. l, grób 29; 3 - Dambofice, okr. Hodonin, grób 1/1959; 4, 6, 7- Kyjov, okr. Hodonin, zniszczone groby; 5 , 15 - Modfice, okr. Brnovenkov, zniszczone obiekty; 8 - Kyjovice, okr. Znojmo, stan. l, grób 28; 9 - Kyjovice, okr. Znojmo, stan. I, grób 53; 10- Kfizanovice- Marefy, okr. Vyskov, ob. 1/1926; 11- Ktizanovice-Marefy, okr. Vyskov, ob. 4/1929; 12 - Kyjovice, okr. Znojmo, grób 27; 13 - Kyjovice, okr. Znojmo, stan. l , grób 32; 14 - Kyjovice, okr. Znojmo, stan. l, grób 21. Kultura unietycka: 1-15 --~--

TABLICE

1

3 cm

Q

'& abl. XLV. Kubsice (okr. Znojmo): 1-7- osada. Kultura unietycka: 1-7 (wg Oliva, Neruda, Pfichystal 1999)

TABLICE

2

l

1

~

l

~

3

l ~

6

5

4

7

8

~

9

3 cm

.

10

u6sice (o)(r. Znojmo): 1-10- osada. Kultura unietycka: 1-10 (w g Oliva, Ner uda, Prichystal1999)

l

TABLICE

l

l

~1

~

l

2

•

~

6

3 cm

7

8

3

4

TABLICE

l

~

2 3

~l

1~5

6

8

[~7

l

'~ , g

3 cm

mo): oh. 1/1967; 7- Bolelouc (okr. Olomouc): grób 1/1936; 8-10- Moravsky E!2~~~~~~~~~~o~b. 1/1951. Kultura unietycka: 1-10

TABLICE

l

1

~

3

~

4 5

l~

7

9

6 3 cm 8

l

10

~

l

~

11

13

~a>

TABLICE

l ~

4

7

3 cm

l

~8

\~10

g

11 12

na ( . - oo. 41/:1993· 2 - ob. 58/1998; 3 - ob. 59/1998; 4 - 56/1998; 5-8, 12 - ob. 46/ 199 ~ , lO - pb. -1.1l/e1999; 11 - ob. 50/1 4

l 8

~

6

tz-z-z-z:..,..v.z:-- 9

7

l~

10

3cm

12

TABLICE

-~1

l

4

~1

l~ 5

l~

'/!/2?m.7 6

3 cm

8

g

o».

a eu. Bm_o-veiik1)Vj: 4, 95/1985; 5 - ób. 44/1999; 6- ob. 50/1998; 7- o b. 59/1998; 8- ob. 1/ 1983; l O - 9b. 46/199. Kulrura unietycka: 1.-4, 9, 10; grupa wieterzowska: 6, 7, 8; wczesny okres epoki brązu: "s

TABLICE

l

~

1.4

2

'&a>3

l

----------------~·~-~-------------5______________6____ ~

""-

3 cm

l

7

~Q-=llliimDiiiii:ioyi~1Qłi~~\Pito); 4- Bfiio-Starę .Brno; 5- Hradcany II (okr. Prostejov): grób 4/1975; 'Pr1,._~mil»)g~ób 3/195'4; '7 - Brno-Ć.errulPo1e (okr. Brno-mesto): ob. 7; 8- Brno-Zidenice ~~~!!!!:!!!!!~~~!!~_!S!!!htta unietycka: ~8; grup_a wieterzowska: 1-3

TABLICE

2 3

1

3 cm

l

l~

~

4

6

l~

5

1~7

TABLICE

-·'

>''· .• .~

2

~

4

3 cm

~7

10

~

TABLICE

l

l~

~ 4

3

~6

l~

l

7

3 cm

9

~

8

---

TABLICE

_"_

1

3 cm

l~

6

• BUdkovice (okr. BrnO:.ve~!s_ov): 1-:_6 - warstwa kulturowa (1986). Grupa wieterzowska: 1-6

TABLICE

'~

2

l

~ 6

l

~ 4

7 3 cm

·I:J~!!'J!!!~~]'O !j~ ~ .B ~ct~n2 ~-v ~e~iiki gł·iov rV)T, ): 1-8 - sonda VII/1987. Grupa wieterzowska: 1-8

TABLICE

l

~p4 l

l

~ 2

1

5

3 cm

-_- Cf~

TABLICE

2 1

5 4

l

~

~

7

3 cm

6

9

- ob. Ii-4, 7-9- ob. 28; 5- ob.l3. Grupa wieterzowska: 1-9

TABLICE

~

1

-

l

~

3

2

~ -

3 cm

l~

'~ 6

5

4

l~

7

8

10 9

TABLICE

1

2

l

~

~

3

3 cm

l ~

5

l

8

~

6

9

10

4

TABLICE

~2

1

3 3 cm

l

4

6

l

~

5

7

8

-

--~

r

TABLICE

.e '-m·

, _ [ -1----J .. -~-~ :_-... " -~ ~-

1

-

.

l

l

.-

l

l

l

l ~

1

l

2

~

~7

l

l

8

~

11 10

~

~'l!

~ J:;;;,_;

."

3

~

l --

1~12

.

- --- - -

l

3cm

l

l

•

1

~

·==-- -::::.

2

_ .

._ ..

:::::=--

.

.... 4

l~

3

·--==-

?-.--

3cm

l~

4

5

6

7

TABLICE

:

l~

2

-ll •

~

3

l

~ 6

l

4

•

~5

.

~

l 7

3cm

o

~

8

e (oki. Znojmo: 1-8- prtekop. Grupa wietel'zowska: 1-8 (wg Oliva, Neruda, Pfichystal1999)

TABLICE

l~

l

2 ~7722:>

3

_fj

1~ 4

6

3 cm

1. , l~

lO

l

7 1,@?.:>

~

9

8

~li

12

~l

lke av ovice (okr. Bi'eclav}: .1- grób 4; 2- grób 2; 3- ob. 37; 4- ob. ł; 5- ob. 48; 6- ob. 30; 7- ob. 47; 8 - ob. 3Z; 9 - grób "9; 10 -grób 6; lc1- o b. 2; 12 - grób 13. Kultura unietycka: l, 2, 5, 6, 8-10, 12; grupa wietertowlllur: 3, 4. 7, .n

TABLICE

l

2

~

3 6

l

~

--

~

7 1~

3cm

~

l

'.d?ó.

5

8

9

1~, • ~ av ovi~ (olU. B ec :av): i - o-b. 8; 2 -grób 13; 3, 8- ob. 25; 4- ob. 22; 5 - ob. 51; 6 - ob. 11; 7- oh. 32; 9 - ob. ?l8; J:O - ob. 47; 11- ob. 46; 12 - o b. 2; 13 - ob. 19. Kultura unietycka: 1-9; 11, 13; grupa -wietetz()wsb: 10, 12

TABLICE

l~

l~

2

4

5

3 cm

7

9

, w:a:r.stw!l.kufturowa; 8, 9 - Skoronice (okr. Hodonin): ob. 1/?. Kultura

TABLICE

l ~

3

4

,3cm,

t$'"~~ l ' l

~

5

1

"\~

-_,"

--:0