Kto pyta nie błądzi

Citation preview

Książeczka, którą macie przed sobą, jest przeznaczona dla Was, dziewczęta i chłopcy, z najwyższych klas szkół podsta­ wowych. Jest ona podzielona na siedem rozdziałów obejmu­ jących tematy z pokrewnych dziedzin, a każdy rozdział zawiera także tylko siedem tepaatów; poszczególny temat składa się również tylko z siedmiu pytań. To znaczy, że ogółem jest tych pytań siedem razy siedem razy siedem, czyli trzysta czterdzieści trzy. Nie peszcie się, jeżeli na' ja­ kieś pytanie nie będziecie umieli odpowiedzieć od razu. In­ tencją naszej książeczki jest bowiem właśnie przypomnienie niektórych ciekawostek zapomnianych albo opowiedzenie pokrótce o faktach mniej znanych. Chodzi nam jednak o to, żebyście — nim wyszukacie odpowiedź, chwilkę zastanowili się nad pytaniem i sprawdzili swoje wiadomości najpierw sami. Oczywiście, w odpowiedziach umieszczonych w drugiej części książki wszystkie wasze wątpliwości zostaną roz­ strzygnięte i wyjaśnione. Wydaje nam się, że nieraz i star­ sza młodzież, ta z klas licealnych lub ze szkół zawodowych, a i młodzież pracująca, znajdzie w poruszonych przez nas tematach trochę rzeczy ciekawych, których nie znała, albo które wyleciały jej z pamięci. Książka „Kto pyta nie błądzi” poświęcona jest przede wszystkim sprawom dawnym i dawno poznanym i tylko wyjątkowo — ze względu na ich doniosłość — porusza także

zagadnienia najnowsze. Nie dziwcie się jednak, jeżeli nie znajdziecie czegoś, czego szukacie lub co byście wiedzieć pra­ gnęli, bowiem przyjęta zasada „siódemkowa” czasem trochę ograniczała nasze możliwości. A teraz parę słów o tym, jak z tej książeczki korzystać. W części „Pytania” każdy temat, każde hasło, jak go bę­ dziemy nazywali, ma swój tytuł. Dla ułatwienia hasło pow­ tórzone jest pod cyfrą oznaczającą numer zadania. Ale że nieraz tyituł jest trochę za długi albo niezbyt precyzyjny, więc w tych wypadkach podajemy hasło skrócone, pod któ­ rym należy go szukać w odpowiedziach, są one bowiem uło­ żone według haseł w porządku alfabetycznym, tak jak w prawdziwych encyklopediach. Na str. 237 podajemy alfabetyczny wykaz wszystkich haseł, tak aby szukając jakiegoś tematu można było szybko, bez potrzeby wertowania całej książki przejrzeć wszystkie lub znaleźć wśród odpowiedzi to, którego szukamy. Liczba po­ dana przy haśle określa stronę, na której umieszczone jest pytanie, gdyż znając hasło, odpowiedź znajdziecie bez naj­ mniejszego trudu. Na str. 239 umieściliśmy alfabetyczny skorowidz występu­ jących w książce nazwisk. Nie wszystkich, lecz najważniej­ szych: wielkich odkrywców, uczonych czy artystów. Nawet jeżeli nazwisko takie powtarza się w książce parokrotnie, podajemy zawsze tylko jedną stronę, najwyżej dwie, na których o wymienionej osobie można znaleźć najwięcej in­ formacji. I to już wszystko. Życzymy przyjemnej i ciekawej zabawy.

2 Mitologia

Trochę mitologii Tą nazwą starożytni Grecy określili siedem niezwykłych wielkich budowli lub wspaniałych dzieł sztuki (stąd się wzięło powiedzenie „ósmy cud świata” dla określenia czegoś niezwykle pięknego). Poniżej wymieniliśmy je wszystkie, tylko nieprawidłowo: początek każdej nazwy, napisanej w lewej kolumnie, nie pasuje do jej końca w prawej. Jak usta­ wić wiersze, aby otrzymać prawidłowe nazwy owych sied­ miu cudów świata? 1. Kolos

2. 3. 4. 5. 6. 7.

Mauzoleum Piramidy Posąg Zeusa Świątynia Artemidy Wieża Wiszące ogrody

w Efezie egipskie w Halikarnasie Rodyjski w Olimpii Semiramidy na wyspie Faros

Mit jest słowem pochodzącym od greckiego mythos — sło­ wo, legenda, bajka — i w najszerszym znaczeniu służy do określenia opowieści, w której bohaterami są bogowie i pół­ bogowie starożytni, dokonujący niezwykłych i nieprawdo­ podobnych czynów przypominających fantastyczne baśnie. Występują w nich także półludzie, półzwierzęta i tłumy pomniejszych postaci, demonów i bożków, pięknych kobiet i wspaniałych mężczyzn, przeważnie „boskiego” pochodzenia. Rozmiłowani w sztuce starożytni Grecy powiązali ją z mito­ logią i każdej ze sztuk pięknych przydzielili opiekunki naz­ wane muzami. Kiedy Grecja w I w. p.n.e. została opanowa­ na przez Rzym, jej kultura i wierzenia nadal wywierały wielki wpływ nie tylko na zwycięskich Rzymian, ale za ich pośrednictwem — na powstające narody zachodnioeuropej­ skie, a mitologia grecka pozostała w spuściźnie europejskiej, tyle że obok imion greckich Rzymianie niekiedy nadali bóst­ wom imiona rzymskie. Dlatego też mitologiczni bogowie i półbogowie mają często podwójne imiona. A teraz pytania: 1. Jak nazywało się najważniejsze bóstwo w mitologii greckiej? 9

2. Gdzie w Grecji „przydzielono” mieszkania większości bo­ gów? 3. Poniżej wymieniamy dwunastu głównych bogów greckich i obok nich ich rzymskie odpowiedniki. Ponieważ rzym­ skie imiona nam się pomieszały, prosimy ustawić je we właściwym porządku, to jest tak, żeby obolk siebie znalazło się greckie i rzymskie imię tego samego boga. Jeden bóg zachował swoje imię w obu językach. Zeus Hera Demeter Hestia Atena Afrodyta Apollo Artemida Posej don Hefajstos Ares Hermes

Wenus Junona Jowisz Merkury Minerwa Cerera Diana Neptun Wulkan Mars Westa

Terpsychora Urania

poezja liryczna poezja miłosna

5. W zamierzchłych czasach wróżbiarstwo w różnych posta­ ciach kwitło prawie we wszystkich krajach świata, także i w Grecji. Jak nazywały się wieszczki urzędujące w świątyni Apollina w Delfach? 6. Jak się nazywa współczesny polski pisarz, który napisał piękną książkę noszącą tytuł „Mitologia”? 7. Jak się nazywa mitologiczny skrzydlaty koń, który nosił pioruny wysyłane przez Zeusa, a w czasach późniejszych stał się symbolem natchnienia poetyckiego?

4. Zeus miał mnóstwo dzieci, a wśród nich dziewięć córek, zwanych muzami, opiekunek sztuk pięknych. Jaką gałę­ zią sztuki opiekowała się każda z nich? Znowu pomie­ szały nam się odpowiedzi, trzeba je ustawić w należytym porządku! Erato Euterpe Klio Kaliope Melpomena Polihymnia Talia 10

astronomia taniec komedia sztuka mimiczna tragedia poezja epicka historia 11

3 A rcheologia

m iotów zająłby niesły ch an ą ilość tomów. M ów im y o tym dlatego, żeby uśw iadom ić naszym C zytelnikom , że siedem postaw ionych przez nas p y ta ń — to przysłow iow a k ro p la w m orzu. P rzypom nim y zatem kilka odkryć, k tó re w y d ają się n am szczególnie ciekawe: 1. Ja k ie odkrycie archeologiczne uw ażane je st za n ajw ięk ­ sze osiągnięcie z te j dziedziny w naszym k raju ?

Archeologii zawdzięczamy wiele G reckiego pochodzenia słowo „archeologia” znaczyło „opow iadanie o daw nych dziejach”. Od niego pow stał p rzy ­ ję ty n a całym św iecie term in , oznaczający n au k ę o sta ro ­ żytności, zw aną także p re h isto rią lu b p rah isto rią. W zależ­ ności od głównego m a te ria łu używ anego do w yrobu narzędzi, naczyń i ozdób, duński uczony C h ristian Jiirg en sen Thom sen (1788—1865) podzielił te daw ne czasy n a trzy głów ne epoki: kam ien n ą sprzed X V II—X V I w ieków p.n.e., brązu, n a s tę ­ p u ją cą bezpośrednio po kam iennej, i żelaza, k tó rej początek ustalono na V II w iek ip.n.e. K ażda z ty ch epok została po­ dzielona na krótsze okresy, a archeolodzy — najczęściej na podstaw ie w ykopalisk — za jm u ją się studiow aniem dziejów i k u ltu ry ludów, k tó re żyły daw no-daw no p rzed nam i. P rócz archeologii, badającej w ykopaliska z pradziejów , istn ieje dział archeologii historycznej, bad ającej w ykopaliska epok, k tó re znam y już z zapisów ów czesnych ludzi. Je st to n au k a pom ocnicza do n au k historycznych. P ra c e w ykopaliskow e są niesłychanie żm udne i w ym agają w ielkiej dokładności, bo n ieraz doniosłe odkrycia zaczynają się od pozornie d ro b n iu t­ kiego znaleziska, od ja k iejś skorupki, pieniążka czy k aw ałk a orn am en tu . Sam opis znalezionych przeż archeologów p rzed ­ 12

2. N azw isko A nglika, lo rd a C arn ary o n a, zw iązane jest z jed n y m z n ajb ard ziej sensacyjnych odkryć archeologi­ cznych naszych czasów. Z jak im ? 3. N iem iecki kupiec, H ein rich S chliem ann, b y ł zapalonym archeologiem -am atorem , k tó ry dokonał niezw kle w aż­ nych odkryć. Jak ich ? 4. N a teren ie jakiego k ra ju leży sław na św iąty n ia p ra d a w ­ nych In d ian — M ajów , zw an a C h ich en -Itza? A przy okazji — k to ją odnalazł? 5. Ja k ie staro ży tn e m iasto, zasypane law ą w u lk an u , została odkopane i częściowo zrekonstruow ane? 6. Ja k ie w ażne odkrycie archeologiczne zaw dzięczam y psu? 7. J a k nazyw a się w spółczesny w ielki uczony, polski arc h eo ­ log, znany ze sw oich odkryć w strefie śródziem nom or­ skiej?

13

4 Żeglarze

dróżnikami, którzy wędrowali po nieznanych szlakach dro­ gami lądowymi. Spróbujmy odpowiedzieć na pytania: 1. Kto odkrył drogę do Indii? 2. Czy odkrywca Ameryki wiedział, co odkrył? 3. Od jakiego podróżnika pochodzi nazwa Ameryki?

Wielcy żeglarze Słyszy się nieraz zdanie, że „podróże kształcą”. Jest to pcgląd słuszny, gdyż z każdej podróży człowiek wynosi lep­ szą znajomość świata, rozszerza swój zasób wiedzy, zaspoka­ ja ciekawość, nawiązuje kontakty z ludźmi innych krajów. Dzisiaj podróże są bezpieczne i wygodne, ale w dawnych czasach wyprawy śmiałków, czy. to żeglarzy, czy podróżni­ ków lądowych, wymagały wielkiej przedsiębiorczości, nie­ słychanej odwagi i nieugiętej woli. Odkrycia podróżnicze —' to nie tylko zdobycze geograficzne, ich znaczenie bowiem jest o wiele szersze, gdyż dzięki nim ludzkość poznała kul­ turę i obyczaje innych, nieraz bardzo odległych ludów, a wyniki odkryć niejednokrotnie okazały się, choć zgubne dla tubylców, ogromnie ważne dla dobrobytu i rozwoju tych krajów, które łożyły pieniądze na wyprawy. Można śmiało powiedzieć, że odkrycia i podróże geograficzne są ważną częścią historii powszechnej, historii całego świata. Wielki­ mi podróżnikami byli Fenicjanie, ich miejsce zajęli później starożytni Grecy, po nich przyszli Rzymianie, daleko wypra­ wiali się wikingowie, ale dopiero wiek XV został nazrwany erą wielkich odkryć geograficznych. W tym rozdziałku zaj­ miemy się odkrywcami-żeglarzami, a w następnym — po­ 14

4. Kto odbył pierwszą podróż dookoła Ziemi? 5. Jak się nazywał statek, którym Amundsen popłynął na swoją słynną wyprawę do Antarktydy? 6. Znany duński żeglarz i odkrywca Bering swoich wielkich odkryć geograficznych dokonał pływając pod banderą obcego państwa. Jakiego? 7. Ile podróży dookoła świata odbył słynny żeglarz angielski Cook?

15

5 Podróżnicy

6. J a k i podróżnik z końca X IX w ieku uchodzi za n aukow e­ go odkryw cę Chin? 7. J a k i ro sy jsk i podróżnik zorganizow ał w X IX w ieku aż cztery w ypraw y naukow e do Azji?

Podróżnicy lądowi P oprzedni rozdziałek dotyczył odkryć geograficznych do­ konanych przez znakom itych żeglarzy. W ty m m ów im y o po­ dróżnikach, którzy dokonali w ażnych odkryć, p rzem ierzając olbrzym ie połacie nieznanych czy mało znanych lądów.

1. Kto jest uznany za największego europejskiego podróżni­ ka czasów średniowiecznych? 2. A kto ze św iata arabskiego je st ta k sam o oceniany? 3. R osyjski cesarz M ikołaj I pow ierzył p ew nem u niem iec­ kiem u geografow i zbadanie U ralu. K to to był? 4. J a k się nazyw a polski podróżnik, k tó ry położył w ielkie zasługi dla poznania A ustralii? 5. Kim był z zaw odu słynny angielski podróżnik L iyingstone? IB

*2

K to pyta n ie b łą d z i

17

Polskie K rólow e

P oniżej przedstaw iam y siedem polskich królow ych, k tó ­ rych im iona są zapew ne znane naszym C zytelnikom . Ale czy także ich w izerunki? N ie chodzi nam w te j chw ili o d okład­ ną in fo rm ację o tym , co zdziałały, ani o szczegółową c h a ra k ­ te ry sty k ę każdej z nich; o tym będzie bow iem m ow a na le k ­ cjach h isto rii Polski. Chcem y jed y n ie przekonać się, czy m acie w pam ięci podstaw ow e w iadom ości o każdej z nich? Z araz to spraw dzim y. A więc po kolei — k tó ra to królow a i co o niej wiemy?

19

Z nane są w h istorii w ypadki, kiedy p ań stw em rządziła kobieta-k ró lo w a jako sam odzielna m onarchini; nie była to zatem królow a-żona m onarchy, an i też re g e n tk a sp raw u jąca w ładzę w im ieniu sw ojego m ałoletniego syna. N iek tó re k ró ­ low e pięk n ie zapisały się w historii, in n e — zasłynęły z okrucieństw a, jeszcze in n e z piękności, dzięki k tó rej stały się n atchnieniem poetów i pisarzy. W ym ieniam y w tym roz­ dziale siedem sław nych królow ych i prosim y odpowiedzieć, kiedy frgdzie panow ały. 1. K leopatra 2. Izabela K atolicka 3. E lżbieta T udor 4. M aria S tu a rt 5. K ry sty n a 6. M a ria -T e re sa 7. K atarzy n a II

R ozdział drugi, w którym b ęd zie coś niecoś o różnych dzied zinach sztuki

.

chodem, samolotem, statkiem czy nawet pralką domową. Jakie może ono mieć zastosowanie w malarstwie?

Malarstwo

3. Słyszymy niekiedy albo czytamy, że przed kimś otwierają się wspaniałe perspektywy, cd oznacza, że osobę, o której mowa, czeka ciekawa przyszłość, awans w pracy, jakieś godności i zaszczyty. Ale jaki związek ma to słowo z ma­ larstwem? 4. Czy iluminacja, to tylko rzęsiste oświetlenie miasta czy reprezentacyjnego pomieszczenia z okazji jakiejś uroczys­ tości?

Malarstwo jest jedną z podstawowych sztuk plastycznych, znaną od zamierzchłych czasów. Już przed 40-ma tysiącami lat istniały rysunki na skałach, w starożytnym Egipcie ar­ tyści pokrywali ściany świątyń barwnymi malowidłami, w starożytnej Grecji zdobiono w ten sposób wazy, a w śred­ niowieczu kartki książek. Obrazy przenośne, czyli sztalu­ gowe powstały znacznie później. Najświetniejszy okres ma­ larstwa europejskiego przypada na wieki XV, XVI i XVII, kiedy talenty wyrastały jak grzyby po deszczu; wystarczy wspomnieć o takich mieprześcignionych geniuszach włoskich jak Rafael czy Leonardo da Vinci — malarz, architekt, kon­ struktor i filozof w jednej osobie, jak najznakomitszy port­ recista wszechczasów Holender Rembrandt, wreszcie jak niemieccy artyści Durer czy Holbein. W dodatku malarstwo jest sztuką, z którą stykamy się na co dzień, bo nie tylko w muzeach czy galeriach, ale także we własnych domach. Od niego więc zaczynamy nasz rozdział o sztuce.

5. W jakich miastach znajdują się największe galerie obra­ zów? Przypomnijmy sobie bodaj trzy. 6. Jak się nazywa malarz, dzięki któremu zabytki Warsza­ wy mogły być odbudowane w swoim pierwotnym kształ­ cie po zniszczeniach spowodowanych II wojną światową? 7. Kto jest uważany za najwybitniejszego polskiego malarza historycznego?

1. Czy dz.eło malarza zawsze można powiesić na ścianie? 2. Słowo „technika” łączy się przeważnie z fabryką, samo22

23

...............V - . H - H . n - ! ........ ... ......................... .................................................... ................ ..........- n - - n | !

odbudowanego Starego Miasta, do którego prowadzi dro­ ga przez Plac Zamkowy ze znaną kolumną Króla Zyg­ munta. Czyje to jest dzieło? 4. Słynny duński rzeźbiarz wykonał dla Warszawy pomniki Kopernika i Księcia Józefa Poniatowskiego. Kto to był? 5. Każdy mieszkaniec Warszawy czy gość zwiedzający sto­ licę zna na pewno pomnik Chopina stojący w Łazienkach. Jak się nazywa jego twórca?

Zwiedzając jakiś zabytkowy pałac, świątynię czy muzeum, zawsze spotykamy się z rzeźbą, bądź wolno stojącą jako po­ sąg, grupa czy popiersie, bądź też złączoną z tłem jako płaskorzeźba. Ta gałąź sztuki, wzbogacająca i upiększająca pomniki architektury uprawiana była od zamierzchłych cza­ sów. Rzeźby znajdowano w najstarszych wykopaliskach archeologicznych, zdobiły one pałace i grobowce zarówno w starożytnym Egipcie, jak w Grecji czy Rzymie. Dlatego warto się zastanowić nad pewnymi sprawami, o których przeważnie nie myślimy oglądając piękne posągi czy płasko­ rzeźby: 1. Jakie dwa kraje Europy uważane są za największe skarb­ nice sztuki rzeźbiarskiej?

6. Zwiedzając Wawel musimy trafić do pięknej Sali Poselskiej, gdzie z sufitu spoglądają na nas przeróżne twa­ rze — słynne głowy wawelskie. Ich kopie stały się jednym z ulubionych elementów dekoracyjnych naszych miesz­ kań, widzimy je w każdym nieomal sklepie pamiątkar­ skim. Dawnych, zaprojektowanych w czasach świetności Wawelu w XVI wieku było niewiele, ale w latach 1925— —1929 słynny rzeźbiarz polski wykonał nowy cykl głów do tej sali, a w 1955 roku podjął prace nad cyklem nas­ tępnym. Kim był ów artysta? 7. W roku 1410 król Władysław Jagiełło odniósł wielkie zwycięstwo nad Krzyżakami pod Grunwaldem. W 550 rocznicę tego wydarzenia został wzniesiony na polu bitwy pomnik wykonany przez krakowskiego rzeźbiarza. Jak brzmi jego nazwisko?

2. Jeśli chodzi o rzeźbę w drewnie, to możemy poszczycić się pracami jednego z najwybitniejszych mistrzów świata. Wykonał on między innymi ołtarz w kościele Ma­ riackim w Krakowie. Jak się nazywał? 3. Ktokolwiek był w Warszawie, nie mógł ominąć pięknie 24

■

25

wiedzieć, jakie znamy orkiestry w zależności od ich składu instrumentalnego?

Muzyka

4. Komu zawdzięczamy przekształcenie starodawnych klawikordów w instrument zwany fortepianem? 5. Czy lutnik wyrabia tylko lutnie? 6. Pewien polski znakomity kompozytor i pianista był rów­ nocześnie mężem stanu i politykiem. Wiecie, ja k się na­ zywał?

Muzyka towarzyszy nam wszędzie: otwieramy radio i sły­ szymy muzykę, z telewizora często płyną dźwięki muzyki, niektórzy z nas m ają adaptery z płytami czy taśmy magne­ tofonowe z zapisami ulubionych utworów. Jedni chętnie słu­ chają big-beatu, inni piosenek, jeszcze inni — poważnych koncertów lub muzyki tanecznej. Słuchamy najczęściej dla przyjemności, nie zastanawiając się nad wieloma sprawami związanymi z muzyką. Zadajemy tu pytania, mając na względzie przede wszystkim Czytelników, którzy być może uczęszczają na lekcje śpiewu i umuzykalnienia w szkole, ale nie traktu ją muzyki jako przyszłego zawodu. Rzecz jasna, że uczniowie szkół muzycznych bez trudu odpowiedzą na wszystkie nasze pytania, toteż mogą oni bez wahania opuś­ cić ten rozdziałek jako przeznaczony nie dla nich.

7. Poniżej wymieniliśmy w porządku alfabetycznym naz­ wiska 7-iu znanych kompozytorów operowych, a obok — tytuły oper nie odpowiadające nazwiskom kompozyto­ rów. Prosimy ustawić je właściwie. Uwaga! W zagadce tej jest mała pułapka, o której uprze­ dzamy, ale na razie nie powiemy, na czym ona polega. Georges Bizet Piotr Czajkowski George Gershwin Stanisław Moniuszko Wolfgang Amadeusz Mozart Giacomo Puccini Bedrich Smetana

Wesele Figara Madame Butterfly Eugeniusz Oniegin Porgy and Bess Sprzedana Narzeczona Tannhauser Carmen

»

1. Ja k dzielimy głosy żeńskie i męskie w zależności od ich brzmienia? 2. Na jakie podstawowe grupy dzielą się instrumenty mu­ zyczne? 3. Skoro już znamy grupy instrumentów, spróbujmy odpo27

26

■

" " .......

'

1 M '

"

4

6.

Teatr

7.

M am y przed sobą afisze siedm iu sztuk au to ró w polskich i obcych z częściowo za ta rty m i literam i. Czy p o traficie odczytać ty tu ły i podać autorów ? -L -B Y -A N -E -S K -E O -P -A -A PO -Ł -W -R E -K I-H -A -L -D -N A -W -Ę - -S -E G -U -E R -B -E -E -E R - -IZ -R J a k się nazyw a n au k a o h isto rii ubioru i co m a w spól­ nego z teatrem ?

W śród C zytelników na pew no niew ielu je st tak ich , którzy nigdy nie byli w teatrze, bo naw et jeśli w ich m iejscu za­ m ieszkania nie m a stałego te a tru , to przecież istn ieją te atry objazdow e, no i szkoły organizują wycieczki n a różne p rzed­ staw ienia, co pozw ala młodzieży zapoznać się z tą jed n ą z n ajsta rsz y ch form ą sztuki. Zróbm y m ały przegląd naszych w iadom ości z tej dziedziny. 1. Ja k ie są dw ie n ajb ard ziej znane form y u tw o ró w te a tr a l­ nych? M am y tu na m yśli w yłącznie sztu k i (a nie np. w i­ dow iska m uzyczne ja k opery, czy taneczne ja k balety). 2. J a k i k ra j w starożytnej E uropie u w ażany je st za ojczyz­ nę te a tru ? 3. K iedy zbudow ano pierw szy te a tr w Polsce? 4. Kogo uw aża się za ojca te a tru polskiego? 5. J a k się nazyw a angielski d ram a tu rg u w ażany za n ajw y ­ bitniejszego na świecie? Żył na przełom ie XVI i X V II w. 28

29

6

im

iii

A rchitektura

Czy możemy sobie dzisiaj wyobrazić życie bez filmu? Chy­ ba nie. Stał się jedną z ulubionych rozrywek, oglądamy go w kinie, w telewizji, w dodatku spełnia on ważną rolę kształcącą. Mamy tu na myśli filmy podróżnicze, historyczne i przyrodnicze ora-z oświatowe z innych dziedzin; dzięki nim zdobywamy wiadomości w sposób ciekawy i atrak­ cyjny. W naszych pytaniach poruszamy sprawy należące już do historii kinematografii. 1. Co to jest dagerotyp? 2. Kim byli bracia Lumiere? 3. Czy ktoś słyszał o bioskopie? 4. Kiedy film przemówił? 5. Od kiedy nabrał barw? 6. .Tak się nazywał Polak, który był jednym z pionierów filmu rysunkowego? 7. Jak się nazywają trzej znani bohaterowie filmów rysun­ kowych Walta Disneya? 30

Słowo architektura pochodzi z greckiego architektem — budowniczy. Ze zwykłym budownictwem stykamy się wciąż: mieszkamy w domach, chodzimy do szkoły, niekiedy zwie­ dzamy fabryki, ale dopiero kiedy zwiedzamy pałace, kościo­ ły, stare zamki czy inne zabytki — stykamy się z architektu­ rą, która jest sztuką artystycznego kształtowania budowli i zawsze była uważana za jedną z najważniejszych sztuk pla­ stycznych obok malarstwa i rzeźby. Architektura łączy się nierozerwalnie z pojęciem stylu, o którym pomówimy w na­ stępnym rozdziałku. Tutaij ograniczymy się do przypom­ nienia paru zabytków, do kilku nazwisk i określeń. 1. Gdzie znajdują się najstarsze zabytki architektury świa­ towej? 2. Jaki jest najstarszy zabytek architektury w Polsce? 3. Czy siedemnastowieczny architekt Gamerski był Pola­ kiem? 4. Jaką godność piastował w Polsce Włoch Dominik Merlini? 31

5. Z jakich części składa się tak często spotykana tekturze kolumna? 6. Od jakiego słowa pochodzi nazwa „portal”? 7. Czy łuk służy tylko do strzelania?

Styl ... spotykamy się z tym słowem codziennie i to w róż­ nych okolicznościach. Mówimy o stylu pisarza, o stylu życia, 0 stylowej fryzurze czy sukni, o stylu pracy f o stylowych meblach. Prawie do wszystkich przejawów życia słowo to może być w jakimś momenoie zastosowane. Ale my zajmie­ my się tutaj tylko jednym jego znaczeniem, mianowicie tym, które dotyczy architektury. Słowo „styl” pochodzi od łacińskiego s t i l u s, co oznacza metalowy rylec służący do pisania na woskowych tabliczkach. Stopniowo znaczenie tego słowa rozszerzało się coraz bardziej 1 dzisiaj mówiąc o stylu w sztuce, mamy na myśli całokształt form artystycznych, po których można rozpoznać, w jakim okresie, a nawet jaki naród stworzył to czy inne dzieło. Jak wam się zdaje, jaki styl reprezentują przedstawione na zdjęciach zabytki architektury i budowle? A może rozpoznacie niektóre z nich? (Autorzy zdjąć: 1. K. Jabłoński, 2. J. Tymiński, 3. St. Jabłoń­ ska, 4. W. Pawiak, 5. P. Krassowski, 6. M. Raczkowski, 7. K. Korczyński)

32

3

K to p y ta n ie b łą d z i

33

i

2

Drukarstwo

Aneks, indeks itd.

Co starsze: drukarstwo czy książka? Pytanie, zda się, nierozsądne, no bo jak może być książka starsza od drukarni, w której się ją tłoczy? A jednak ... Książ­ ki nie zawsze były takie jak teraz, z papieru, w miękkiej czy sztywnej okładce, z czarnymi lub kolorowymi ilustracjami. Pisano je ręcznie. Ale zacznijmy od początku. 1. Skąd się wziął nasz alfabet? 2. Czy glina może zastąpić papier? 3. Kto to był Gutenberg? 4. A kim był Jan Haller? 5. Co to jest nonparel? 6. Jakie znamy dwa zasadnicze rodzaje maszyn drukarskich?

Co to jest? Istnieją pewne określenia związane z książką lub z papie­ rem, których znaczenie warto sobie uświadomić, bowiem na pewno z którymś z nich będziemy mieli nieraz okazję się zetknąć. A więc, co to jest: 1. Aneks. 2. Indeks. 3. Suplement.

*

4. Metryka książki. 5. Skrzydełko. 6. Errata. 7. Znak wodny.

7. Czy biały kruk, to posiwiały ze starości ptak?

37

Papirus

Od papirusu do ekslibrisu Czy możemy sobie dzisiaj wyobrazić życie bez książki? Na pewno nie. Książka stała się bowiem przedmiotem codziennego użytku, korzystamy z niej w szkole, czytamy ją w domu, ku­ pujemy w księgarni, pożyczamy z biblioteki czy od kolegów. Książka uczy nas i bawi, rozśmiesza i wzrusza, jesteśmy z nią za pan brat. Ale droga jej do nas była długa i trudna, w do­ datku wiemy o niej niewiele. A może dużo? Sprawdźmy. 1. Z czego wyrabiano papirus i pergamin?

4

Pisarze

J a k się nazyw ali? Od książki przejdziemy do tych, którzy ją dla nas pisali. Pytania będą dotyczyć pisarzy polskich i obcych. 1. Jak się nazywają dwaj pisarze polscy, którzy otrzymali literackie nagrody Nobla? 2. Pewien dziewiętnastowieczny pisarz francuski wyprzedził swoją fantazją podróże kosmiczne i wysłał ludzi na Księ­ życ. Jak się nazywał? *

2. Czy papier jest polskim wynalazkiem? 3. Gdzie powstała pierwsza książka wydrukowana w Polsce? 4. Kiedy powstała pierwsza w Polsce księgarnia?

3. Kanadyjska pisarka stworzyła postać rudowłosej Ani, wy­ stępującej w kilku kolejnych tomach jej powieści, którą ogromnie lubią nasze Czytelniczki. Jak się nazywała?

6. Jak nazywa się najstarsza biblioteka polska?

4. Wśród amatorów powieści sensacyjnych postacie detektywa-amatora Sherlocka Holmesa i jego przyjaciela a zara­ zem pomocnika, doktora Watsona, są doskonale znane. Jak się nazywał i kim był z zawodu pisarz, który je stwo­ rzył?

7. Co to jest ekslibris?

5. „Księga Dżungli” oraz jej dalszy ciąg „Druga Księga

5. Gdzie mieściła się biblioteka, która uchodziła za najwspa­ nialszy księgozbiór czasów starożytnych?

39

38

......

Dżungli” należą do ulubionych lektur wielu z nas. Pamię­ tamy dobrze ich bohaterów: Mowgliego, jego wychowaw­ ców — niedźwiedzia Baloo, panterę Bagherę czy wilka Akela. Kto te książki napisał? 6. Mały chłopiec imieniem Maciuś pragnął stworzyć pań­ stwo, w którym rządziłyby dzieci. I nawet mu się to udało, został królem tego państwa. Jego dzieje opisał w dwóch tomach pewien znany pisarz, który był lekarzem i wycho­ wawcą. Jak się nazywał? 7. Jeden z naszych znanych pisarzy jako pierwszy użył ma­ szyny do pisania swoich książek. Jak się nazywał?

5 Autorzy

Czy pamiętamy nazwisko pisarza? Wśród olbcych ipisarzy należących już dzisiaj do klasyków Wielu jest takich, których znamy nie gorzej niż swoich, gdyż książki ich zajęły stałe miejsce w bibliotekach i na naszych regałach iz uwagi na wartość i pozycję, jaką zdobyły w li­ teraturze światowej. Wymieniamy tutaj siedem dobrze zna­ nych tytułów i prosimy sprawdzić, czy nazwiska ich autorów nie wyleciały nam z pamięci. A więc czyja to książka? 1. Chata Wuja Toma *

2. Robinson Crusoe 3. Przygody Gulliwera 4. Szkoła 5. Biały Kieł

_

6. Cień 7. Trzej Muszkieterowie 41

40

..|i|!"

.........

4. Brody ich długie, kręcone wąsiską, Wzrok dziki, suknia plugawa; Noże za pasem, miecz u boku błyska W ręku ogromna buława. 5 Zapytajcie Artura, daję słowo; nie kłamię, ale było jak ulał sześć słów w tym telegramie: ZACZAROWANA DOROŻKA ZACZAROWANY DOROŻKARZ ZACZAROWANY KON Wiersze łatwiej wpadają w ucho i utrwalają się w naszej pamięci niż proza. Wystarczy nieraz usłyszeć je czy przeczy­ tać 2—3 razy, a pozostają w nas na długie lata. Ale czy zaw­ sze pamiętamy, kto je napisał? Spróbujmy to sprawdzić na następujących przykładach: 1. Jako oliwka mała pod wysokim sadem Idzie z ziemie ku górze macierzyńskim śladem, Jeszcze ani gałązek, ani listków rodząc, Sama tylko dopiero szczupłym prątkiem wschodząc: Tę, jeśli ostre ciernie lub rodne pokrzywy Uprzątając, sadownik podciął ukwapliwy, Mdleje zaraz...

6. A jak poszedł król Grały jemu surmy Grały jemu surmy Na zwycięstwo, na

na wojnę zbrojne, złote ochotę...

7. Są w ojczyźnie rachunki krzywd, obca dłoń ich też nie przekreśli, ale krwi nie odmówi nikt: wysączymy ją z piersi i z pieśni.

2. Już był w ogródku, już witał się z gąską, Kiedy krok robiąc, wpadł w studnię kopaną, Gdzie wodę zbierano... 3. Paweł i Gaweł w jednym stali domu, Paweł na górze, a Gaweł na dole; Paweł, spokojny, nie wadził nikomu, Gaweł najdziksze wymyślał swawole... 43

Ilustratorzy

Zwróćmy uwagę na ilustratorów Polscy graficy — ilustratorzy książek, wykonawcy plaka­ tów czy oprawy artystycznej w teatrach zwanej scenografią, słyną ze swoich talentów i zdobyli sobie uznanie na całym świecie. Jeśli chodzi o ilustracje książkowe, to uważny Czy­ telnik na pewno dostrzega różnice pomiędzy rysunkami po­ szczególnych artystów. Intencją tego rozdziałku jest tylko wdrożenie Czytelnika do zwracania uwagi na tych, którzy swoją pracą upiększają książkę, a niekiedy nawet uzupełnia­ ją jej treść i ułatwiają zrozumienie. Reprodukujemy tutaj 7 ilustracji z różnych książek i prosimy wymienić nazwiska grafików, którzy je stworzyli. Ilustracje wzięto z następujących książek:

1. „Trzydziesty Piąty Maja” Ericha Kdstnera 44

2. 3. 4. 5. 6. 7

„Faraon” Bolesława Prusa „Król Maciuś I” Janusza Korczaka „Alicja w Krainie Czarów” Lewisa Carrolla „W pustyni i w puszczy” Henryka Sienkiewicza „Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza „Czerwone trzewiki” Hansa Christiana Andersena 45

Matematyka, od greckiego słowa mathema, co znaczy wie­ dza, była kiedyś nauką o liczbach i figurach geometrycznych. Dzisiaj nie potrafimy dopasować do niej takiej nazwy, która by zadowoliła bodaj samych tylko matematyków, przede wszystkim dlatego, że jest ona nierozerwalnie związana z wieloma innymi dyscyplinami jak fizyka, astronomia i wszystkie nauki techniczne. Zaczątki matematyki pochodzą z zamierzchłych czasów, a na pierwsze jej ślady natrafiono już w starożytnym Egipcie. Zadajemy parę pytań dotyczą­ cych wybitnych przedstawicieli tej arcymądrej nauki. 1. Kiedy żył Pitagoras? 2. Od czego pochodzi nazwa „algebra”?

R ozdział czw arty, w którym będzie mowa o w ie lk ic h ludziach z różn ych d zied zin nauki

3. Kto skonstruował pierwsze liczydła do dodawania i odej­ mowania? 4. Genialny matematyk niemiecki Carl Gauss (1777—1855), gdy miał zaledwie 7 lat, otrzymał na lekcji rachunków do rozwiązania następujące zadanie: znaleźć sumę wszystkich 47

liczb od 1 do 40. Wykonał je błyskawicznie. Jak mu się to udało? Kto nazwał matematykę królową wszystkich nauk? Jak się nazywała pierwsza kobieta, która została profeso­ rem matematyki? Jaką uczelnię ukończył wielki polski matematyk Stefan Banach?

Nazwa „astronomia” powstała z połączenia dwóch greckich słów: astron, czyli gwiazda i nomos — prawo. Jest to najstar­ sza z nauk przyrodniczych, a zajmuje się badaniem ciał nie­ bieskich i zjawisk zachodzących w kosmosie. Poza zaspoka­ janiem zainteresowań poznawczych nurtujących człowieka od zarania jego istnienia, miała także i cele praktyczne: przede wszystkim umożliwiała rachubę czasu, powiązaną z dawien dawna zarówno z regularnymi wschodami i zachodami słoń­ ca, jak i z zaobserwowaną prawidłowością występowania faz księżyca. Ponadto, tylko obserwacje astronomiczne umożli­ wiały człowiekowi w ciągu tysiącleci określanie położenia i kierunków na lądzie i morzu. Według najstraszych wierzeń Ziemia była nieruchomym środkiem wszechświata i miała kształt płaskiej tarczy spoczywającej na jakichś fantastycz­ nych tworach. Jednak już w VI wieku przed naszą erą grecki matematyk i filozof Pitagoras obalał te poglądy i nauczał, że Ziemia jest kulą niczym w przestrzeni nie podpartą. A co myśleli o tym wszystkim niektórzy znakomici mędrcy i uczeni? 1. Kogo nazywano „księciem astronomów”? 4 — K to p y ta n ie b ąłd zl

49

2. Jakie dzieło pozostawił po sobie Ptolemeusz, wielki astro­ nom z początku naszej ery? 3. Kim był Ibn Junis? 4. Jakie miasto nazywano w XV wieku „stolicą astrono­ miczną” świata? 5. O którym astronomie powiedział wielki niemiecki poeta Goethe, że „wśród wszystkich odkryć i głoszonych poglą­ dów nic chyba nie wywarło tak wielkiego wrażenia na umysł ludzki jak jego nauka”? 6. Którego astronoma uważa się za twórcę mechaniki nieba? 7. Kto zbudował pierwsze obserwatorium w Polsce?

astronomiczne

Co to jest fizyka? Odpowiedź na to pytanie nie jest prosta. Samo słowo pochodzi od greckiego physis i znaczy ,ynatura”, inaczej ,,przyroda”. I tak właśnie była nazywana przez wiele stuleci: filozofią przyrody. Dzisiaj niektórzy twierdzą, że fi­ zyka jest nauką zajmującą się przyrodą nieożywioną, co nie jest całkiem słuszne, bowiem prawom fizyki podlegają także i organizmy żywe, na przykład prawu ciążenia. Inni twier­ dzą, że fizyka bada własności materii i prawa jej ruchu. Ci są chyba bliżsi prawdy. Nie wdając się jednak w poszukiwa­ nia trafnego określenia nauki, która jest tematem niniejszego rozdziału, powiadamy krótko: na lekcjach fizyki będzie­ cie się uczyć o istocie i prawach ruchu, ciepła, światła, elek­ tryczności i tak dalej. A może już się tego uczycie. My nato­ miast chcemy Wam zadać siedem pytań dotyczących przede wszystkim ludzi, których imiona są na zawsze z fizyką zwią­ zane. 1. Eureka! Znalazłem! — który mędrzec starożytności wydał ten okrzyk i z jakiego powodu? 2. W jaki sposób Galileusz odkrył prawo ruchu wahadłowe­ go? 51

3. Pewien fizyk siedział pod jabłonią i obserwował spada­ jące jabłka, aż jedno trafiło go w głową. Podobno właś­ nie zastanawiając się, dlaczego owoce spadają, odkrył jedno z podstawowych praw rządzących przyrodą, miano­ wicie prawo powszechnego ciążenia. Chociaż okoliczności towarzyszące odkryciu wydają się nam mało prawdopo­ dobne i zakrawa to na anegdotę, zapytujemy: jak się ów fizyk nazywał?

4 Chemicy

4. Który fizyk zaczął obcować z książką jako introligator, a skończył jako wybitny uczony? 5. Każdy z Was na pewno miał już kiedyś prześwietlaną klatkę piersiową. Jak się nazywał fizyk, który sprawił, że można takie badania przeprowadzać? 6. Jak się nazywa fizyk, który dwukrotnie otrzymał nagrodę Nobla za działalność naukową? 7. Który z wielkich fizyków nigdy nie studiował fizyki na wyższej uczelni?

Chemia jest nauką przyrodniczą, zajmującą się składem, budową i własnościami wszelkich substancji, zarówno natu­ ralnych, jak i otrzymywanych sztucznie. I chociaż jest to dziedzina wiedzy bardzo młoda, to jednak pewne poglądy i osiągnięcia, które byśmy mogli dzisiaj do niej zaliczyć, znane są od dawna. Grecki mędrzec z V w. p.n.e., Empedokles, twierdził, że istnieją cztery zasadnicze rodzaje „pramaterii”, z której wszystko powstało: woda, powietrze, zie­ mia i ogień; nazwał je elementami, co znaczy p i e r w i a s t ­ k a m i . Żyjący w tej samej epoce Leukippos z Miletu i jego uczeń Demokryt z Abdery byli jednak innego zdania. Twier­ dzili, że wszystkie ciała materialne są złożone z niezliczonej ilości a t o m ó w , czyli „niedziałek”, niewidocznych, nie­ podzielnych i niezniszczalnych cząsteczek, pozostających w nieustannym ruchu. Teoria ta, zwana atomistyką, i jak dzisiaj wiemy — taka bliska prawdy, nie ostała się i poszła całkowicie w zapomnienie, przede wszystkim pod wpływem ogromnego autorytetu Arystotelesa (IV w. p.n.e.), który — podzielając poglądy Empedoklesa — twierdził, że o każdej materii decydują cztery zasadnicze właściwości: wilgoć, zimno, suchość i ciepło. Jednak pomimo różnic w poglądach 53

teoretycznych, praktyczne osiągnięcia chemii pod koniec epoki starożytnej były już ogromne: potrafiono otrzymywać w stanie czystym różne metale, jak złoto, srebro, miedź, ołów, żelazo czy cynę, wytapiając je z rudy, umiano wyrabiać szkło i garbować skóry, wyodrębniać sól z solanek czy z wody morskiej, warzyć piwo, otrzymywać barwniki do wyrobu farb i barwienia tkanin, drogą fermentacji prze­ mieniać wino w ocet. Na przełomie III i IV wieku aleksan­ dryjski uczony Zosimos z Panopolis zapoczątkował naukę zwaną alchemią, która przetrwała aż do średniowiecza. Jej naczelnym, ale nie spełnionym dążeniem było znalezienie „kamienia filozoficznego”, przemieniającego wszystkie me­ tale w złoto, a jednocześnie uzdrawiającego chorych, przy­ wracającego młodość, a nawet wskrzeszającego umarłych. Dopiero wiek XVII przyniósł zasadnicze przeobrażenia w dziedzinie chemii. Na czym one polegały i kto się do nich przyczynił? 1. Jakie dwie daty wyznaczają kolejno narodziny chemii jako samodzielnej nauki? 2. Kogo nazywano nie koronowanym królem chemików pierwszej połowy XIX stulecia? 3. Kto zapoczątkował polskie nazewnictwo chemiczne? 4. Jak obalono legendę o „sile życiowej”? 5. Kto zapoczątkował stosowanie sztucznych nawozów? 6. Który wielki chemik XIX wieku zasłużył się przede wszystkim medycynie? 7. Jak się nazywał wielki chemik, który przewidział istnie­ nie pierwiastków, za jego życia jeszcze nie znanych?

Biologia (od greckiego bios — życie i logos — nauka) jest przyrodniczą nauką o życiu, jego przejawach i właściwoś­ ciach. Ale skąd wzięło się życie na Ziemi? To pytanie nie­ pokoiło człowieka od dawna. Wszechstronnie wykształcony grecki filozof Demokryt, żyjący na przełomie V i IV wieku p.n.e. twierdził, że pierwsze żywe istoty powstały z wilgot­ nej materii i różnią się pomiędzy sobą tylko wielkością i kształtem składających się na nie cząsteczek. Teoria „samorództwa” głosząca, że istnieją żywe twory, które mogą się rodzić z nieczystości, przetrwała niemal do naszych cza­ sów. Jeszcze na początku XIX wieku angielski przyrodnik Ross radził każdemu, kto w nią nie wierzy: „niech pojedzie do Egiptu, a ujrzy tam pole pokryte myszami zrodzonymi z mułu Nilu”. Nasze pytania dotyczą ludzi, którzy pomogli zrozumieć, jak się rozwijało na Ziemi życie ludzi, zwierząt i roślin. 1. Jak się nazywał starożytny grecki filozof, który stworzył podwaliny biologii? 2. Kiedy powstała nazwa tej nauki i kto ją wymyślił? 55

3. Czy człow iek n ap raw d ę pochodzi od m ałpy? 4. Ja k i zw iązek z dziedziczeniem m a groch? 5. K to je st autorem słynnego pow iedzenia: „k ażda kom órka pochodzi z kom órki”? 6. K im był E dw ard S tra sb u rg er? 7.

Co to są kom órki żeri e?

W iedza m edyczna i sztu k a u zd raw ian ia ro zw ijały się stopniow o w ciągu tysiącleci. Ju ż B iblia pośw ięca sporo uw agi zagadnieniom zdrow ia, a n aw et podaje p rak ty czn e rad y , ja k postępow ać w n iek tó ry ch p rzy p ad k ach chorobo­ w ych. Rów nież w Chinach zajm ow ano się m edycyną od n a j­ daw niejszych czasów: pierw sze w iadom ości o ziołach lecz­ niczych i ich zastosow aniu pochodzą tam z IV tysiąclecia p.n.e. W babilońskim kodeksie H am m urabiego, pisanym w X V III w ieku p.n.e. podana je st wysokość opłaty należnej za udzielenie pomocy chorem u; z tego w ynika, że ju ż w owych czasach istn iał tam zaw ód lek arza. Jed n ak za kolebkę m e­ dycyny jak o p raw d ziw ej i sam odzielnej n a u k i uw aża się G recję. U p ra w ian a przez k ap łan ó w k w itła ta m ona ju ż w V w ieku p ji.e. i sta m tą d p rzen ik n ęła do Rzym u. W średnio­ w ieczu opanow anie w szystkich dziedzin życia przez Kościół zaham ow ało w E u ro p ie rozw ój m edycyny: epidem ie uw aża­ no za dopust Boży, a choroby trak to w an o jak o k a rę za grzechy i dlatego leczono je przede w szystkim postem , poku­ tą, darow iznam i na kościół lu b pielgrzym kam i do św iętych m iejsc słynących z cudów. Tylko w k ra ja c h ara b sk ich m e­ dycyna przeżyw ała w ty m czasie swój w ielki rozkw it. W 57

X V II ł X V III w ieku zaprzestan o w reszcie w E uropie szu­ kania p raw d r w p rzestarzałych księgach g reck ich i a ra b ;kich i zacząta się era now ych b ad ań i now ych poglądów. Doniosłe osiągnięcia m edycyny n astąp iły je d n ak dopiero w XIX i X X w ieku. N a przestrzen i stuleci dużo było w ybitnych lekarzy, którzy dobrze zasłużyli się ludzkości. Nasze p y tan ia dotyczą zaledw ie kilku spośród tej plejady. 1. Kogo nazyw ają ojcem m edycyny? 2. A k to był n ajw ybitniejszym przedstaw icielem arab sk iej m edycyny w średniow ieczu? 3. Ja k ie są zasługi P aracelsu sa? 4. Co to są p rą tk i K ocha? 5. K to po raz pierw szy użył nazw y „odruch w aru n k o w y ”? 6. K to je st odkryw cą peniciliny? 7. J a k się nazyw a jedyny ja k dotąd lek arz, k tó ry otrzym ał nagrodę N obla za działalność pokojow ą?

N ieom al wszystko, z czym sty k am y się n a co dzień, zostało kiedyś przez kogoś w ynalezione. Po to, żebyśm y mogli w tej chw ili p rzeczytać te słow a, trzeb a było w ynaleźć p apier, czcionki, farb ę i m aszynę d ru k arsk ą, a jeżeli te ra z je st w ie­ czór — to także i żarów kę, i p rąd n icę w y tw arza jąc ą energię do jej zasilania. T akie p rzykłady można by m nożyć w n ie­ skończoność. T u taj prag n iem y zadać tylko p arę p y ta ń doty­ czących zarów no ludzi, którzy w szczególny sposób w yróżnili się w długim szeregu w ynalazców , jak o też sam ych w y n a­ lazków , z k tó ry m i stykam y się często n aw et nie z a s ta n a - 1 w iając się, kom u je zaw dzięczam y. 1. Czym się w sław ił żyjący na przełom ie X V II i X V III w ie­ ku fra n cu sk i fizyk D enis P ap in ? 2. Co pozostaw ił po sobie w szechstronny w ynalazca am e­ ry k a ń sk i X IX w ieku T hom as A lva Edison? 3. Dlaczego przeszedł do h isto rii żyjący w X IX w ieku w y ­ nalazca dynam itu, którego nazw isko rokrocznie pojaw ia się w p rasie całego św iata?

58

r

59

4. Kto po raz pierwszy zrobił użytek z mikroskopu? 5. Kto pierwszy zaświecił lampę naftową? (j. Kto wynalazł maszynę do szycia? 7. A kto maszynę do pilsania?

Rozdział piąty zawierający trochę wiadomości z geografii

4. Kto po raz pierwszy zrobił użytek z mikroskopu? 5. Kto pierwszy zaświecił lampę naftową? 6. Kto wynalazł maszynę do szycia? 7. A kto maszynę do pisania?

Rozdział piąty zawierający trochę wiadomości z geografii

JL

2

Kalendarz

Zegar

Kalendarz i pory roku

Która godzina?

Każdy wie, co to są pory roku i każdy ma kalendarz, bądź w postaci książeczki noszonej w kieszeni, bądź bloczku wi­ szącego w domu na ścianie albo jakiś inny. Więc po co .e pytania? A jednak sprawdźmy na wyrywki nasze wiado­ mości.

To pytanie słyszy się często i w różnych miejscach; w do­ mu i w szkole, na ulicy, w pociągu i w autobusie, na letnim obozie i na boisku sportowym. Ale czy rzeczywiście mamy dużo wiadomości o godzinie i zegarze? Sprawdźmy na kilku przykładach.

1. Czy zawsze i wszędzie rok dzielił się na cztery pory?

1. Czy godziną godzinie jest równa?

2. Skąd się wzięło słowo „kalendarz”?

2. Co to jest czas strefowy?

3. Na jakich zasadach oparty jest kalendarz?

3. A czym jest czas uniwersalny?

4. Czym jest era?

4. Jak się nazywa najstarszy rodzaj zegara słonecznego?

5. Jaki kalendarz jest pierwowzorem obecnie używanych?

5. Od kiedy istnieją zegary mechaniczne?

6. Klio i kiedy uporządkował nasz system obliczania czasu?

6. Kto i kiedy wynalazł zegarek kieszonkowy?

7. Jak się nazywa kalendarz używany obecnie w większości krajów?

7. Kiedy zaczęto obliczać czas na minuty?

62

Ł

63

3

4

K lim at

M inipaństwa

Trochę pytań związanych z klimatem

Najmniejsze państw a Europy

N a zakończenie dzienników telew izyjnych n a ek ran ach u k az u ją się m agiczne litery : IMGW, sk ró t od słów I n s ty tu t M eteorologii i G ospodarki W odnej, a n astęp n ie głos n iew i­ dzialnej osoby podaje, ilustro w an ą ró żn y m i planszam i i r u ­ chom ym i obrazam i prognozę, czyli zapow iedź pogody n a następny dzień. Istn ie ją także prognozy długofalow e, n a m ie­ siąc czy n aw et na dłuższy okres. Pogoda b y w a często te m a ­ tem rozm ów : niektórzy ją chw alą, in n i n a nią n arzek ają. A oto zw iązane z tym i spraw am i p ytania:

W E uropie obok p ań stw , zajm ujących bardzo dużą po­ w ierzch n ię i m ających dziesiątki m ilionów ludności, istnieją tak że p ań stw a zupełnie m ałe, k tó re m ożna by bez przesady nazw ać m in ipaństw am i. W ym ieniam y tu ta j siedem n a jm n ie j­ szych. Gdzie leży i ile ludności liczy:

1. J a k inaczej nazw iem y m eteorologię?

3.

S an M arino?

4.

L ichtenstein?

2. Czy klim at — to to samo, co pogoda?

1. W atykan? 2. M onako?

3. J a k daw no istn ieje pojęcie stre f klim atycznych? 5. M alta? 4. Co w pływ a na kształtow an ie się k lim atu ? 5. Ile je st zasadniczych typów k lim atu ?

6. Aindora?

6. K to w ynalazł barom etr?

7. L uksem burg?

7. K im był F rancis B eaufort? 5 — Kto p yta n ie błądzi

65

5

Miasta

e Największe, najdłuższe, najwyższe...

Miasta naj... naj... naj... J a k w ynika z ty tu łu tego rozdziału, zajm iem y się w nim m iastam i, k tó re są pod jak im ś w zględem w y jątk o w e i d la te ­ go zasłu g u ją na uw agę. J a k się nazyw a i gdzie się znajd u je:

P oniew aż dalej o bracam y się w dziedzinie geografii, ty tu ł tego rozdziału m ów i sam za siebie. P y tam y w nim , gdzie się z n a jd u je i ja k się nazy w a: 1. N ajw iększa w yspa?

1. N ajstarsze m iasto istn iejące do dzisiaj? 2. N ajw iększe jezioro słodkow odne? 2. N ajstarsz a stolica europejska? 3. N ajdłuższa rzeka? 3. N ajw iększe m iasto św iata? 4. N ajw iększe dorzecze? 4. M iasto najw yżej położone? 5. N ajw iększa pusty n ia? 5. M iasto n ajd alej w ysunięte na północ? 6. N ajw yższa góra? 6. N ajpiękniejsze? 7. N ajgłębsza d epresja? 7. N ajbardziej bohaterskie?

66

67

7 Wycieczki

6. Które miasto na naszym wybrzeżu posiada najwięcej za­ bytków? 7. Gdzie w Polsce znajdują się słynne organy, jedne z naj­ większych na świecie?

Wycieczki po Polsce Polska jest krajem dużym, o bardzo urozmaiconej rzeźbie terenu, posiada bowiem i wybrzeże morskie, i wielkie jezio­ ra, i góry, i rzeki, a także ogromną ilość zabytków świadczą­ cych o jej wielowiekowej historii. W każdej okolicy kraju istnieją całe regiony czy obiekty godne zwiedzenia. Dlatego w tym małym rozdziałku nie zamierzamy dokonywać pełne­ go przeglądu możliwości turystycznych Polski, lecz poruszy­ my parę spraw z tym tematem związanych. 1. Kogo uważano za największego polskiego geografa XV wieku? 2. Kiedy powstała instytucja zwana w skrócie PTTK? 3. Jaki zespół obiektów zabytkowych w Polsce jest najczęst • szym celem wycieczek, także i szkolnych? 4. Jaką nazwę nosi największy zespół jezior? 5. Gdzie zaczyna się atrakcyjna impreza turystyczna zwana spływem Dunajca? 68

69

l Pojazdy dawne

Od lektyki do omnibusu

Rozdział szósty, w którym będzie mowa o różnych środkach komunikacji

W daw nych czasach człow iek przem ierzał n aw et w iel­ kie przestrzenie pieszo, b y ł to bow iem jed y n y sposób przeno­ szenia się z m iejsca n a m iejsce. Później zaczęto podróżow ać n a w ołach, osłach, w ielbłądach i koniach, ale było to d o stęp ­ ne tylko d la nielicznych. T akże i dobytek, i u p olow aną zw ie­ rzynę, a n aw et głazy kam ienne, potrzebne do budow y osad czy cm entarzysk, tran sp o rto w an o w yłącznie siłam i ludzkich m ięśni, gdyż ju k i, przerzucone przez grzbiety osw ojonych zw ierząt, stw arzały niew ielkie możliwości. M ożnych tego św iata przenosili n a ręk a ch niew olnicy, b ąd ź w lek ty k ach w kształcie foteli przytw ierdzonych do dw óch drągów , a n a ­ k ry ty ch baldachim em , bądź — ja k to się p rak ty k o w ało na W schodzie — w h am ak ach zaw ieszonych n a d rąg u spoczyw a­ jący m n a b ark a ch trag arzy . L ektyki, bardzo rozpow szechnio­ ne w staro ży tn ej G recji i Rzym ie, p rzetrw ały w E uropie aż do X V III w ieku. A te ra z p arę p y tań : 1. Od ja k d aw n a znane je st koło? 2. Ja k ie j siły pociągow ej używ a się do pojazdów zaprzęgo­

wych? 71

3. Gdzie i kiedy zaczęto jeździć konnym i dorożkam i? 4. K to skonstruow ał row er? 5. Co to je st „okręt p u sty n i”? 6. Do czego służył dyliżans?

2 Pojazdy mechaniczne

7. Ja k ie są n ajdaw niejsze środki k o m u n ik acji m iejskiej

Maszyna zastąpiła konia Z ro k u n a ro k je st coraz m niej koni. C oraz rzadziej uży­ w a się ich jak o siły pociągow ej, zarów no w tran sp o rcie, ja k i rolnictw ie. W w ielkich m iastach ju ż p raw ie zupełnie ich nie w idać. T akże i w ielb łąd ju ż od la t nie je st głów nym śro d ­ kiem tran sp o rto w y m n a p ustyni. W szędzie żyw ą siłę pocią­ gową zastęp u je m aszyna. P rzypom nijm y sobie p a rę d at i fa k ­ tów dotyczących m echanizacji tran sp o rtu . 1. K iedy p o w stał pierw szy pojazd sam obieżny (to znaczy p o ­ ru szan y w łasnym napędem )? 2. Ja k ie trzy nazw iska z końca X IX w iek u są zw iązane z szybkim rozw ojem m otoryzacji? 3. Co to je st am fibia? 4. Od iiu stuleci znane są szyny? 5. K to sk o n stru o w ał pierw szą lokom otywę? 6. Gdzie i kiedy uruchom iono pierw szą lin ię kolejow ą? 7. Ja k i kolejow y tu n e l je st najdłuższy? 73

3 Statki

w 1947 r. norweski zoolog Thor Heyerdahl (ur. 1914) przepły­ wając z pięcioma towarzyszami w ciągu 101 dni Ocean Spo­ kojny na tratwie, nazwanej Kon-Tiki, zbudowanej bez uży­ cia gwoździ i śrub z rosnącego w Południowej Ameryce drzewa balsa, które jest lżejsze od korka i nie chłonie wody. A oto parę pytań dotyczących transportu wodnego: 1. Od jak dawna znane były galery? 2. Co to jest komięga?

Podróżujemy wodą Podróżowanie wodą znane jest od dawna. Pierwsze statki pochodzą prawdopodobnie jeszcze z epoki kamiennej; po­ czątkowo były to tratwy z powiązanych ze sobą pni, powstałe z doświadczenia, jakie zdobywał pierwotny człowiek pływając na zwalonych drzewach unoszonych prądem rzek. Z czasem zaczęto wyrabiać czółna z pojedynczych wydrążonych pni, na­ zwane w Afryce, Ameryce i Oceanii pirogami, a w Polsce — dłubankami. Do bardzo starych należą również czółna z kory, a także ze skór zwierzęcych naciągniętych na szkielety z dre­ wna lub fiszbinu, nazywane kajakami. Kajaki są używane na dalekiej Północy jeszcze i dzisiaj, a znane powszechnie jako sprzęt sportowy. Asyryjczycy na kilka wieków przed naszą erą używali do rzecznego transportu tratwy z powiązanych pni, wspartej na wypełnionych powietrzem szczelnych wor­ kach ze skór zwierzęcych, nazywanych bukłakami; trzyma­ jąc się z tyłu takiej tratwy, płynący na bukłaku człowiek służył za ster. Żagiel został użyty po raz pierwszy także już barozo dawno, bo aż cztery tysiące lat przed naszą erą. Że na takich prymitywnych statkach można było przebywać wielkie przestrzenie po morzach i oceanach, udowodnił 74

3. Jaka witamina odegrała wielką rolę w historii żeglarstwa? 4. Dlaczego przeszedł do historii statek „Clermont”? i

5. Kiedy zaczęto budować statki o napędzie motorowym? 6. Od kiedy istnieją statki o napędzie jądrowym? 7. Ferdinand Lesseps (1805—1894), francuski dyplomaty i przedsiębiorca, członek Akademii Francuskiej, zorgani­ zował budowę dwóch kanałów morskich o wielkim znacze­ niu gospodarczym. Jakich?

75

5 Lotnictwo

Kosmonautyka

Latamy w powietrzu jak ptaki

Wyprawy w kosmos

Ludzie zawsze marzyli o zdobyciu przestworzy. Dowodem jest chociażby mit o Ikarze, który lecąc na skrzydłach ponad morzem, zbliżył się zbytnio do słońca, wskutek czego wosk zlepiający skrzydła się roztopił, a Ikar wpadł do wody i uto­ nął. Wszelkie znane nam rzeczywiste próby oderwania się od ziemi, bodaj na trochę, nawet jeżeli się powiodły, przez dłu­ gie lata nie miały praktycznego znaczenia. Na dobre udało się to dopiero w XVIII wieku. Jakie więc były dzieje „ma­ chin” latających i jakie nazwiska sięw tych dziejach zapisały? 1. 2. 3. 4.

Kogo uważa się za wynalazców balonu? Dlaczego zaniechano lotów sterowcem? Czego dokonali bracia Wright? Jak się nazywał lotnik, który pierwszy zaryzykował prze­ lot nad dużym obszarem wodnym? 5. Gdzie i kiedy wprowadzono po raz pierwszy stałą komuni­ kację lotniczą? 6. Kto należy do pionierów lotów przez Atlantyk? 7. Kiedy wprowadzono do komunikacji powietrznej samolot odrzutowy? 76

Słońcem, Księżycem i gwiazdami, a także niebem, na któ­ rym się one pozornie znajdują, interesował się człowiek od najdawniejszych czasów. Te odległe ciała niebieskie były zawsze otoczone nimbem tajemniczości i niejednokrotnie stanowiły obiekt wierzeń religijnych. Toteż o podróżach do gwiazd czy na księżyc marzono od dawna. Świadczą o tym nie tylko mity starożytnej Grecji, baśnie egipskie czy arab­ skie, ale opowieści z czasów znacznie późniejszych; chociażby 0 podróży naszego pana Twardowskiego na księżyc, czy po­ wieści, jakbyśmy dzisiaj'powiedzieli futurologiczne, Juliusza Verne’a lub Jerzego Żuławskiego. Możliwości podróży kos­ micznych zaczęły nabierać cech prawdopodobieństwa dopiero wtedy, gdy naukowcy zorientowali się, że do ich urzeczywist­ nienia niezbędne jest rozwiązanie trzech zagadnień; po pierwsze, jak przezwyciężyć siłę przyciągania ziemskiego, to znaczy rozwiązanie problemu polegającego na nadaniu po­ jazdowi kosmicznemu takiej prędkości początkowej, by mógł się on znaleźć poza jego zasięgiem, po drugie — jak zapewnić człowiekowi bezpieczny powrót na Ziemię i po trzecie — w jaki sposób stworzyć mu warunki umożliwiające życie 1 przebywanie, nawet przez krótki czas, poza atmosferą ziem77

ską. Nie zamierzamy udzielać tutaj odpowiedzi na te skom­ plikowane pytania, chcemy jedynie poruszyć parę szczegółów, dotyczących podróży w przestworza pozaziemskie. I

1. Pewien Polak przyczynił się do postępu wiedzy o pojaz­ dach kosmicznych. Jak się nazywał? 2. Kiedy wystrzelono pierwszego sztucznego satelitę Ziemi? 3. Kto był pierwszym człowiekiem w kosmosie? 4. Kiedy dokonano po raz pierwszy zdjęcia niewidocznej strony Księżyca? 5. A kto pierwszy stanął na powierzchni Księżyca? 6. Jakie znaczenie mają glony w podróżach kosmicznych? 7. Co oznacza skrót ASTP/EPAS?

Wiele wieków minęło od chwili, kiedy poszczególne rody, a później plemiona zaczęły się przekształcać w większe i bar­ dziej zorganizowane skupiska ludzkie. Na parę tysięcy lat przed naszą erą istniały rozległe państwa jak Asyria, Babi­ lonia czy Egipt, już wtedy zatem musiała istnieć możliwość przekazywania na odległość informacji i zarządzeń ogólno państwowych, czyli potrzebna była łączność. Omówimy w skrócie etapy jej rozwoju. A

1. Co w starożytności zastępowało pocztę? 2. Od kiedy istnieją regularne linie pocztowe? 3. Gdzie i kiedy wprowadzono po raz pierwszy znaczki pocz­ towe? 4. Jaką szybkość lotu rozwija gołąb pocztowy? 5. Co oznacza słowo „telegraf”? 6. Od kiedy możemy rozmawiać przez telefon? \

7. Jak radio usprawniło łączność? 78

79

li*

7 Prasa, radio, telewizja

7

i

Ś rodki masowego p rzekazu — je st to stosunkow o m łoda nazw a obejm ująca w spólnie prasę, rad io i telew izję. Pojęcie „p rasa” pow stało z tego, że pojedyncze egzem plarze gazet p o ­ czątkow o w ychodziły spod prasy d ru k arsk ie j, zanim zaczęto je drukow ać szybciej i spraw n iej na w spółczesnych m aszy­ nach rotacyjnych. Rozw ój d ru k arstw a, a tak że rozw ój k o m u n k acji i tra n sp o rtu spow odow ał, że gazety d o cierają wszędzie. U pow szechnienie rad ia, a o sta tn io i telew izji, i w prow adzenie do ich program ów k o m unikatów , sp raw o z­ d ań i dzienników ułatw iło i przyspieszyło inform ow anie sp o ­ łeczeństw a o w szystkim , co się dzieje n a św iecie, a tym s a ­ m ym w y d atn ie uzupełniło prasę. A oto p a rę p y ta ń d otyczą­ cych pow stania środków masowego przekazu. 1. G dzie i kiedy pow stał zalążek w spółczesnych gazet? 2. J a k się nazyw ała pierw sza gazeta w Polsce? 3. K iedy telefon zastępow ał radio?

Rozdział siódmy i ostatni, zawierający pytania „z różnych szuflad44

4. K iedy pow stało „Polskie R adio”? 5. J a k się nazyw ały pierw sze odbiorniki radiow e? 6. Co to była „Pszczółka”? 7. Od ja k daw na istn ieje telew izja? 80

6 — K to p y ta nie b łąd zi

5. J a k i zabaw ny in cy d en t w iąże się z pom nikiem J a n a III?

W arszawa

6. D okąd prow adzi ulica M ostowa, odchodząca F re ta ?

od ulicy

7. J a k i je st ostatnio odbudow any zabytek W arszaw y?

Spacerek po Warszawie W czasie II w ojny św iatow ej W arszaw a została w 3/4 zniszczona przez o k u p an ta, je j zabytki, pom niki, m uzea i dom y m ieszkalne przem ieniły się w zgliszcza i gruzy. P od hasłem „Cały N aród b u d u je sw oją stolicę” rozpoczęła się zaraz po w ojnie odbudow a, ale także i p rzebudow a W arsza­ wy. D zisiaj w prost nie sposób sobie w yobrazić, ja k w ygląda­ ło to m iasto w 1945 roku, te ra z bow iem je s t ono piękne, no­ woczesne, a zarazem pełne po m istrzow sku zrek o n stru o w a­ nych zabytków i sta ry c h dzielnic. W arszaw a je st tem atem b ard zo obszernym , ale my, ja k zw ykle, poprzestaniem y na siedm iu pytaniach. 1. Dlaczego W arszaw a nazyw a się S y ren im G rodem? 2. J a k ą nazw ę nosi piękny gm ach n a N ow ym Sw iecie pod n u m erem 72/74, obecna siedziba PAN , gdzie ongiś m ieś­ ciło się W arszaw skie T ow arzystw o P rzy jació ł N auk? 3. G dzie się m ieści G rób N ieznanego Ż ołnierza? 4. W se tn ą rocznicę P ow stan ia Styczniow ego w W arszaw ie otw orzono m uzeum . Gdzie?

82

króla

3 Mógł czy nie mógł?

W języku polskim, tak zresztą jak w wielu innych, istnie­ je sporo słów, które skądś przybyły i już się na dobre w tym języku zadomowiły. Słyszymy je od dziecka, rozumiemy, używamy w mowie czy w piśmie i wcale się nie zastanawia­ my nad ich pochodzeniem. Na przykładzie siedmiu niżej po­ danych słów spróbujmy odpowiedzieć, skąd się wzięła u nas taka nazwa? 1. Akademia? 2. Elektryczność? 3. Gazeta? 4. Ołówek? 5. Poczta? 6. Prysznic? 7. Tramwaj?

Dla nas jest rzeczą zwykłą i oczywistą, że wystarczy prze­ kręcić wyłącznik przy drzwiach, a pod sufitem zapali się żarówka, że zamiast wspinać się po schodach do kolegi mieszkającego na ósmym piętrze, można pojechać windą, że w każdym kiosku ulicznym możemy kupić długopis czy zna­ czek pocztowy. Wcale nie myślimy o tym, że przecież nie zawsze tak było. Dlatego proponujemy odpowiedzieć na py­ tania: i

1. Czy polski uczony epoki Odrodzenia Wojciech Oczko (1537—1599), lekarz nadworny Stefana Batorego i Zyg­ munta III, mógł zapisywać swoim pacjentom okulary? 2. Czy bohater narodowy Polski i Stanów Zjednoczonych Tadeusz Kościuszko (1746—1817), gdy po dziewięcioletnim pobycie w Ameryce wracał do kraju, mógł przepłynąć Ocean Atlantycki statkiem parowym? 3. Czy polski komediopisarz Aleksander Fredro (1793—1876), gdy pisał w roku 1834 jedno ze swoich arcydzieł pod ty­ tułem „Zemsta”, mógł korzystać z lampy gazowej? 85

4. Czy Abraham Lincoln (1809—1865), który przez ostatnie cztery lata swego życia był prezydentem Stanów Zjedno­ czonych, mógł się golić żyletką?

4

5. Czy flota angielska, która w latach 1838—1842 walczyła z Chinami, mogła być zaopatrywana w konserwy mięsne?

Sport

6. Czy wielki kompozytor rosyjski Piotr Czajkowski (1840— —1893) — mógł słuchać koncertu z płyt gramofonowych? 7. Czy Bolesław Prus, a właściwie Aleksander Głowacki (1847—1912), gdy w roku 1897 wydał swego „Faraona”, mógł znać treść niektórych napisów egipskich z epoki bo­ hatera swojej powieści?

Sport to zdrowie Sport sprzyja rozwojowi człowieka, zabezpiecza jego zdrowie i wyrabia wartościowe cechy społeczne jak poczucie koleżeństwa, solidarność, zdyscyplinowanie, przyjazne współ­ zawodnictwo. Dlatego też upowszechnienie sportu, zwłaszcza wśród młodzieży, odgrywa wielką rolę, gdyż stanowi ważny element utrzymania i podnoszenia Stanu zdrowia całego spo­ łeczeństwa. Zadajemy parę pytań z tego zakresu. 1. Na jakie dwa zasadnicze rodzaje dzieli się sport?

*

2. Kiedy były zapoczątkowane Igrzyska Olimpijskie? 3. W jaki sposób i kiedy odżyły one w naszych czasach? 4. Jak powstała konkurencja biegu maratońskiego? 5. Jak się nazywali trzej pierwsi polscy zdobywcy złotych medali olimpijskich w konkurencjach sportowych? 6. Jak się nazywał najstarszy wiekiem zdobywca medalu olimpijskiego? 7. Kogo uważa się za pierwszego lekarza sportowego? 86

87

5

6

Zw ierzęta

R ośliny

Ciekawostki ze świata zwierzęcego

Ciekawostki ze świata roślin

Wśród zwierząt, tak jak i wśród ludzi, zdarzają się karły i olbrzymy, tyle że rozpiętości wzrostu w świecie zwierzęcym są znacznie większe, a niekiedy wprost zdumiewające. O tych i innych ciekawostkach chcemy przypomnieć naszym Czytelnikom. 1. Czy niedźwiadki — to tylko małe niedźwiedzie?

W świecie roślin istnieje wiele dziwów, zarówno jeśli chodzi o zachowanie się niektórych odmian, jak i o ich wy­ gląd czy wielkość. Nasze pytania dotyczą roślin, które w ten czy inny sposób odbiegają od przeciętności. 1. Jak się nazywa roślina kwiatowa, która nie ma ani liści, ani korzeni?

2. Czy ryba może utonąć w wodzie?

2. Jakie drzewo może przewyższyć wzrostem wieżę kościoły Mariackiego w Krakowie?

3. Jak się nazywa i ile waży najmniejszy ssak znany na świecie, a jak się nazywa i ile waży największy ssak świata?

3. Jakie imiona noszą i gdzie rosną trzy najgrubsze i naj­ starsze dęby w Polsce?

4. Które zwierzę żyje dłużej: żółw czy słoń?

4. Jaka roślina ma przez całe swoje życie tylko dwa liście?

5. Jakie ptaki nie umieją fruwać?

5. Czy roślina może zastąpić kompas?

6. Skowronek i jerzyk — to ptaki mniej więcej tej samej wielkości. Który z nich osiąga wyższy pułap lotu?

6. Czy muchołówka — to urządzenie do łapania much?

7. Gdzie i kiedy został założony pierwszy ogród zoologiczny?

7. Jak się nazywa roślina, która kwitnie w morzu?

2* 2=5?

Zagadki m atem atyczne

A teraz na zakończenie naszej książeczki jeszcze siedem zagadek matematycznych. 1. W ciemnym pokoju, w szafie z bielizną, w jednej szufla­ dzie leży dziesięć par skarpetek, z tego połowa czarnych, a połowa szarych, zaś w drugiej — dziesięć par rękawi­ czek, również po pięć par czarnych i szarych. Ile skarpe­ tek trzeba wyjąć, by się miało pewność, że się dobierze parę jednego koloru, a ile rękawiczek? 2. W ogródku stała niewielka beczka z wodą do podlewa­ nia kwiatów. Starszy brat twierdził, że wody jest w niej więcej niż pól beczki, a młodszy, że mniej niż pół. Jak się przekonać, który z braci miał rację, skoro pod ręką nie było ani patyka, ani siznurka, którym możha byłoby zmierzyć poziom wody w beczce? 3. Dwie koleżanki jechały z Warszawy do Łodzi podmiej­ skim pociągiem. — Zauważyłam — powiedziała jedna z nich — że pociągi powrotne spotykamy regularnie co pięć minut. Jak my­

ślisz, ile pociągów przychodzi do Warszawy w ciągu go­ dziny? — Oczywiście, że dwanaście — odparła druga bez na­ mysłu. Czy miała rację? . 4. Nenufar w ciągu jednego dnia rozrasta się tak, że swoimi liśćmi pokrywa dwukrotnie większą powierzchnię wody. Jedna roślina w ciągu stu dni może pokryć całe lustro wody na stawie, w którym rośnie. A gdyby były dwa nenufary, ile dni trwałoby zarośnięcie całego stawu? 5. Kierowca ciężarówki jadąc szosą i nie przekraczając dozwolonej szybkości 80 kilometrów na godzinę zauważył w pewnej chwili, że jego licznik wybił 15951 przejecha­ nych kilometrów. Zwróciło to jego uwagę, bowiem liczba ta czytana z lewa na prawo i z prawa na lewo ma tę samą wartość. Zainteresowany zaczął obserwować licznik i przekonał się, że następna symetryczna liczba ukazała się na liczniku równo po dwóch godzinach. Z jaką średnią szybkością jechała przez ten czas ciężarówka? 6. Kobieta sprzedająca na bazarze jajka opowiedziała swo­ jej sąsiadce wprost niewiarygodne zdarzenie: pierwsza klientka kupiła u niej połowę wszystkich jajek i dodat­ kowo jeszcze pół jajka, druga kupiła połowę pozostałych i znów pół jajka, trzecia tak samo — połowę pozostałych i także pół jajka; to samo zrobiła czwarta i piąta, aż wreszcie w koszyku pozostało tylko jedno jajko, które podarowała dozorcy bazaru. — Pleciesz niestworzone rzeczy — odparła kuma. — W jaki sposób sprzedawałaś po pół jajka? — Sprzedawałam zawsze tylko całe jajka, a jednak wy­ szło tak, jak mówię. Zapytujemy: jak to się stało?

7. Jedną z najdawniejszych i najwspanialszych figur licz­ bowych są tak zwane kwadraty magiczne, znane w Chi­ nach na tysiąclecia przed .naszą erą. Poniżej podajemy jeden ze staroindyjskich kwadratów, ułożony dwa tysiące lat temu. Polega on na tym, że liczby od 1 do 16 są wpi­ sane do poszczególnych klatek kwadratu w taki sposób, że suma wszystkich liczb w każdej kolumnie pionowej i w każdym rzędzie poziomym zawsze wynosi 34. Co więcej, ten sam wynik otrzymamy przy sumowaniu liczb po przekątnej, przy zsumowaniu czterech liczb znajdujących się w rogach kwadratu, a jeżeli ten duży kwadrat po­ dzielimy linią pionową i poziomą na cztery kwadraty mniejsze, to suma 4 liczb wpisanych w pola każdego z małych kwadratów równać się będzie także tej magi­ cznej liczbie. Dla ułatwienia wpisaliśmy już na prawidłowe miejsca połowę liczb od 9 do 16, pozostawiając Czytelnikowi wpi­ sanie cyfr od 1 do 8. Prosimy spróbować!

14

15

12

13

92

11

10 16

m .t-a. — S C .

-

9

cenę, wysokość n ak ład u (tj. liczbę w y d rukow anych egzem ­ plarzy) i daty rozpoczęcia oraz ukończenia d ru k u . Je st to ja k gdyby nieco zm ieniony dalszy ciąg średniow iecznej notki um ieszczanej n a k o ńcu zw oju czy książki. N otkę ta k ą n a­ zyw ano kolofonem , a za w ierała ona ty tu ł, nazw isko autora, im ię kopisty lub d ru k arza, m iejsce i datę sporządzenia r ę ­ kopisu czy d ruku, a n ieraz jeszcze dodatkow e inform acje. 1. Słow o a n e k s pochodzi z łaciny i oznacza dodatek do książki, k tó ry zazw yczaj umieszcza się na końcu. Może to być uzupełnienie te k stu albo też m ap a czy tablica, przew aż­ nie o innej num eracji stron, na p rzy k ład cyfram i rzy m sk i­ m i. W innym znaczeniu, nie zw iązanym z książką, aneks jest dodatkow ym pism em do jakiegoś podstaw ow ego, głów nego dokum entu. 2. I n d e k s po łacinie znaczy w skaźnik albo spis. U nas m ożna go nazw ać tak że skorow idzem czy w ykazem , a d aw ­ niej nazyw ano ta k spis treści książki. O becnie pod tym ty ­ tułem mieszczą się alfabetyczne w ykazy n azw isk czy te rm i­ nów w ystępujących w książce. Ma to słow o je d n ak jeszcze in n e znaczenie, nie zw iązane z k siążką do czytania: ta k się nazyw a legitym acja studencka w kształcie książeczki, do k tó ­ re j są w pisyw ane w yniki egzam inów, u dział w ćw iczeniach i różne uw agi dotyczące np. zaliczenia ro k u studiów . 3. S u p l e m e n t pochodzi także z łaciny i oznacza doda­ tek. W naszym przy p ad k u je st to oddzielny tom do jakiegoś dzieła w ydaw anego zazw yczaj w ciągu dłuższego czasu, ja k na p rzykład encyklopedia, i zaw ierający ak tu aln y , uzupeł­ n iający m ateria ł inform acyjny. 4. M e t r y k a albo m e t r y c z k a książk i, um ieszczana zazw yczaj na jej końcu lub na odw rocie stro n y tytułow ej, zaw iera nazw ę w ydaw nictw a i d ru k arn i, rodzaj użytego p a ­ pieru, objętość w arku szach w ydaw niczych i d ru k arsk ich , 94

5. S k r z y d e ł k o w książce — to zagięta część obwoluty. M ożemy znaleźć tam in fo rm acje o autorze i o książce, czy o se rii książek danego w yd aw n ictw a albo ciekaw szy w y ją­ te k z te k stu . B yw ają także skrzy d ełk a nie zadrukow ane. A przy okazji przypom nijm y sobie, że o bw oluta — to p ap iero ­ w a osłona n ak ład a n a n a książkę, m ająca przede w szystkim n a celu ochronę i zabezpieczenie opraw y przed zbyt szyb­ kim zniszczeniem . 6. E r r a t a p'ochodzi od łacińskiego słow a errare — m ylić się. J e st to spis błędów , k tó re zauw ażono w w ydaw nictw ie po w y d ru k o w an iu książki, kiedy ich już nie m ożna p o p ra­ wić. W obec tego n a oddzielnej kartce, w klejonej lub włożo­ nej do książki, d ru k u je się sprostow ania, p o d ając na k tó rej stro n ie i w k tó ry m w ierszu od dołu czy od góry błędnie w y drukow ano w yraz lu b całe zdanie. 7. J e st to znak n a p ap ierze w postaci półprzezroczystego r y ­ sunku. Dano m u tę nazw ę dlatego, że się go odciska w spec­ jaln y sposób n a w ilgotnej m asie papierniczej, a oglądać go n ajlep iej pod św iatło. Z nak je st niesłychanie trw ały , bow iem w dow olnej postaci — ry su n k u , litery czy cyfry — pozostaje w p ap ierze n a zawsze. Sposób te n stosow ano ju ż począwszy od X III w ieku, w Polsce zaś po raz pierw szy odcisnęła znak w odny p ap iern ia założona w 1491 ro k u w P rą d n ik u pod K rakow em . Do d ru k o w an ia banknotów czy papierow ych pieniędzy używ any je st zaw sze p ap ier z ta k im i znakam i. 95

obrabowany grobowiec, zawierający mnóstwo bezcennych przedmiotów codziennego użytku, klejnotów i dzieł sztuki, a także spoczywającą w wielkiej złotej skrzyni i kilku trum­ nach mumię faraona, którego wiek na podstawie badań anato­ micznych naukowcy określili ina mniej więcej osiemnaście lat.

A rcheologia 1. Biskupin. W pobliżu wsi o tej nazwie, położonej w województwie bydgoskim, natrafiono przypadkiem na sko­ rupy i przedmioty z brązu. Znalazł je tam chłop kopiący torf. Zawiadomiony profesor Józef Kostrzewski zaintereso­ wał się tymi przedmiotami i w 1939 roku rozpoczął poszuki­ wania, które doprowadziły do rewelacyjnego rezultatu: od­ kryto bowiem gród drewniany sprzed około 2500 lat, czyli z epoki żelaza! Do zakonserwowania go przysłużyła się pod­ mokła gleba, potem pokrył go muł i w ten sposób zachowały się nie tylko drewniane części starych budowli, ale także du­ żo przedmiotów z metalu, drewna, rogów i kości, oraz cera­ mika, szczątki zwierzęce i roślinne. Pozwoliło to uczonym odtworzyć hjstorię osady oraz życie i obyczaje jej miesz­ kańców. Chociaż prowadzone w Biskupinie badania nie są jeszcze zakończone, odwiedzają go liczne rzesze naukowców i turystów.

3. Odkopał starożytną Troję i groby wojowników z XVI wieku p.n.e. w Mykenach. Heinrich Schliemann (1822—1890), który po ciężkim sierocym dzieciństwie, dzidki żelaznej wy­ trwałości dorobił się znacznego majątku, poświęcił go całko­ wicie na realizowanie swoich wymarzonych badań archeolo­ gicznych, opartych na wierze w... Homera. Według „Iliady'’ ustalił położenie Troi i tam, w Azji Mniejszej, rozpoczął po­ szukiwania, w toku których rzeczywiście odkopał w kolej­ nych warstwach dziewięć miast. W czerwcu 1875 roku w najstarszej warstwie znalazł spalone miasto i skarby Priama, ostatniego króla Troi. W 1876 roku Schliemann, również na podstawie Homera i innych autorów greckich, zaczął szukać grobu Agamemnona, przywódcy Achajów spod Troi i na niego wprawdzie nie natrafił, ale odkopał groby wojow­ ników jeszcze starsze, bo pochodzące z XVI w. p.n.e.

2. Z grobowcem faraona Tut-ench-amona. Lord Carnarvon, bogaty angielski arystokrata, przyjechał do Egiptu na kurację, ale tak go urzekła1 historia tego staro­ żytnego kraju, że z zapałem rozpoczął prace archeologiczne w Dolinie Królów, skalnym mieście umarłych. Chciał za wszelką cenę odnaleźć grobowiec Tut-ench-amona, młodego władcy Egiptu z XIV wieku p.n.e., wokół którego krążyły liczne legendy. Przez wiele lat poszukiwania prowadzone na zlecenie Carnaryona przez archeologa Howarda Cartera nie dawały wyników. Aż wreszcie w 1922 roku Carter odkrył nie

4. Na terenie Meksyku. Trafił do niej amerykański archeo-* log Edward Thompson, który pojechał tam w 1885 roku i na podstawie starych dokumentów pochodzących z XVI wieku odnalazł „wymarłe miasto” i „świętą studnię”, do której w czasie suszy wrzucano jako ofiarę młode dziewczęta i chłop­ ców, co stwierdzono na podstawie wydobytych z niej szkie­ letów; jednocześnie znaleziono w studni piękne klejnoty i wyroby ze złota. Całe „wymarłe miasto” jest jednym wspa­ niałym pomnikiem wysoko rozwiniętej kultury Majów, a także Tolteków, pierwotnych mieszkańców tych obszarów. Świadectwem nieprzeciętnego kunsztu budowniczych jest schodkowa piramida El Castillo, okrągła budowla z obser-

96

7 — K to p y ta n ie błąd zi

97

w atorium , w ielkie hale na kam iennych ta ra sa c h i dwa za­ chow ane pałace o bogato rzeźbionych fasad ach . M iasto zało­ żone w IX w ieku zostało w X V -tym z n ieznanych powodów nagle opuszczone przez sw oich m ieszkańców i zarosło pusz­ czą, k tó ra przez stulecia strzegła jego tajem nicy. 5. S ław ny X V I-w ieczny arc h itek t w łoski, Domenico F o n tana, w 1594 roku tra fił przypadkiem na ślady m iasta Pom pei zniszczonego w I w ieku w sk u tek w ybuchu w u lk an u W ezu­ w iusza. W blisko 150 la t od odkrycia F o n tan y , o czym zu­ pełnie zapom niano, pew ien chłop, kopiąc studnię, tra fił n a m a rm u ro w e kolum ny, posągi i różne p rzedm ioty św iadczące 0 tym , że pod jego obejściem m usiało d aw n iej ju ż coś istnieć. Archeologowie stw ierdzili, że je st to P o m p eja. D zisiaj są to rozległe, odsłonięte w ykopaliska starożytnego m ia sta z w y­ b rukow anym i ulicam i, resztk am i domów, św iątyń, łaźni 1 te a tru , z zachow anym i gdzieniegdzie p ięk n y m i m ozaikam i i m alow idłam i ściennym i, a naw et szyldam i sklepow ym i. K lejnoty, ceram ika i przedm ioty codziennego użytku, a ta k ­ że gipsow e odlewy znalezionych zwęglonych ciał ludzkich i zw ierzęcych, są przechow yw ane w m iejscow ym m uzeum lub w pobliskim N eapolu. P ra c e w ykopaliskow e w Pom pei trw a ją nadal. 6. O dkrycie w sie rp n iu 1940 ro k u w grocie L escaux we F ra n c ji m alow ideł ściennych ze starszej epoki kam ien n ej. A było to tak: czterej chłopcy, k tó ry m u ciek ł pies, w poszu­ kiw an iu go tra fili do g ro ty p o k ry tej ogrom nym i, n ieraz p ię ­ ciom etrow ej wysokości, znakom icie zachow anym i m alo w i­ dłam i ściennym i, p rze d staw iający m i człow ieka i różne zw ierzęta, ja k bizony, m am uty, jelen ie itp. W iek tych m alo­ w ideł został przez znaw ców oszacowany n a około 15 000 lat. 7. K azim ierz M ichałow ski. Ten w ybitny naukow iec, arc h eo ­ log, egiptolog i historyk sztu k i urodził się w T arnopolu w

1901 roku. Je st profesorem u n iw ersy te tu w arszaw skiego, tw ó rcą i k ierow nikiem k a te d ry archeologii śródziem nom or­ skiej, członkiem Polskiej A kadem ii N auk i w ielu tow arzystw zagranicznych; zorganizow ał dział sztu k i staro ży tn ej w M u­ zeum N arodow ym w W arszaw ie i polską sta cję archeologii śródziem nom orskiej w K airze. Jak o k iero w n ik w ypraw archeologicznych uw ieńczonych w ielkim i sukcesam i, p rzy­ czynił się profesor M ichałow ski do pogłębienia w iedzy o s ta ­ rożytnym Egipcie, a odnalezienie przez niego fresk ó w sta ro ­ ch rześcijańskich w św iąty n i w F a ra s w S u d an ie, k tó ry ch część otrzym ało ta k że M uzeum N arodow e w W arszaw ie, stało się sen sacją archeologiczną na m ia rę św iato w ą. N api­ sał w iele książek om aw iających w yniki p rac w ykopalisko­ w ych o raz sztukę antyczną.

A rchitektura ■%

1. W Egipcie, pochodzą one sprzed blisko 3.000 lat. N ależą do nich: p iram id a schodkow a w S akkarze, sfin k s i piram id y w Gizie, św iątynie w K arn ak u , Luksorze, D enderze i D eir-el-B ah ari. 2. K ap lica F eliksa i A d au k ta n a W aw elu w K rakow ie, zbu­ dow ana w kształcie ro tu n d y (z w łoskiego rotonda o k rąg ­ ła). Je j w iek ocenia się n a około 1000 lat. 3. Nie, b ył H olendrem .

T ylm an z G am eren

(1632—1706)

przybył do Warszawy ok. 1666 roku, w 1672 roku otrzymał od króla Michała Korybuta nominację na architekta kró­ lewskiego, a w 1685 — indygenat szlachecki i nazwisko Gamerski. Pracował w służbie trzech kolejnych królów: Mi­ chała Korybuta, Jana III i Augusta II, a także dla wielu magnatów polskich. Był wszechstronnie wykształconym ar­ chitektem cywilnym i wojskowym. Z ważniejszych jego dzieł w Warszawie należy wymienić: pałac Krasińskich (Pałac Rzeczpospolitej), klasztor i kościół Bernardynów na Czerniakowie, a poza Warszawą — pałac w Puławach, koś­ ciół św. Anny w Krakowie i pałac w Nieborowie. 4. Dominik Merlini (1730—1797) przybył do Polski mając lat 20 i pozostał tu do końca życia, spolszczył się, otrzymał szlachectwo, od 1761 roku piastował godność architekta kró­ lewskiego, a od roku 1773 — architekta Rzeczpospolitej. Pracował głównie dla króla Stanisława Augusta, ale także dla magnaterii. Przebudował zamek Ujazdowski i wnętrze Zamku Królewskiego. W Łazienkach, gdzie prowadził prace od 1774 roku, do jego dzieł należą: Biały Domek, pałac Myślewicki, teatr Na Wyspie, Wodozbiór i Stara Pomarańczarnia. Zbudował pałac w Jabłonnie i w Królikarni, a jako ar­ chitekt Rzeczpospolitej czuwał nad przebudową wielu gma­ chów publicznych. 5. Kolumna składa się z trzech zasadniczych części: ba z y, na której opiera się t r z o n w kształcie walca i z k a p i ­ t e l u, czyli g ł o w i c y . Baza i trzon kolumny bywają zaz­ wyczaj gładkie, kapitele natomiast, często pokryte płasko­ rzeźbami, stanowią ozdobny element budowli. 6. P o r t a l pochodzi od łacińskiego słowa porta — brama, wejście. Są to, wraz z obramowaniem, ozdobne drzwi pro­ wadzące do świątyni czy do jakiegoś reprezentacyjnego bu­

dynku. Portale bywają dziełami sztuki. Do takich zaliczają się wykonane z brązu drzwi Katedry Gnieźnieńskiej. 7. Nie tylko. Łuk w architekturze jest ważnym elementem konstrukcyjnym i dekoracyjnym, a nieraz osobną budowlą. Łuk dekoracyjny bywa ozdobą murów, luki konstrukcyjne podtrzymują sklepienia w kościołach, starych zamkach i wielkich budowlach. Łuki wolno stojące, przypominające wyglądem bramy — to łuki triumfalne, wznoszone zazwy­ czaj dla uczczenia wybitnej osoby lub upamiętnienia do­ niosłego wydarzenia. Do najbardziej znanych należą powsta­ łe w 'starożytności lulki Tytusa i Konstantyna w Rzymie, a z nowożytnych — Łuk Tryumfalny w Paryżu, Brama Narwska w Leningradzie, Łuk Marmurowy (Marble Arek) w Londynie czy Brama Brandenburska w Berlinie.

A stronom ow ie 1. Eudoksosa z Knidos (408—355 p.n.e.), greckiego matema­ tyka i filozofa, a jednocześnie największego astronoma sta­ rożytności. Według jego poglądów, które utrzymały się aż do czasów Kopernika, cały świat składał się z 27 kulistych, uło­ żonych koncentrycznie jedna w drugiej przezroczystych „sfer” kryształowych, obracających się z różnymi szybkoś­ ciami w różnych kierunkach. W samym środku tego świata znajdowała się również kulista, ale nieruchoma Ziemia, na­ tomiast ruchy Słońca, Księżyca i wszystkich znanych wów­ czas planet były uzależnione od owych obracających się

sfe r”. E udoksos pierw szy zauw ażył ciągle „psujący się k a ­ len d arz” jego zdaniem spow odow any nierów nom iernym o bracaniem się rzekom ej sfery Słońca; żeby go napraw ie, zaproponow ał, aby co czw arty ro k był o jed en dzień dłuższy, co zrealizow ał dopiero po setkach la t Ju liu sz Cezar, w p ro ­ w adzając do k a le n d a rz a 'ro k p rzestępny. E udoksos obliczyłtakże, że k ą t ekliptyki, to znaczy płaszczyzny koła na niebie, po k tó ry m obserw uje się pozorny ru ch słońca, w ynosi 24 w stosunku do płaszczyzny rów n ik a Ziem i. O m ylił się n i wiele, bow iem k ą t te n rzeczyw iście w ynosi 23 27 Był rów nież b ardzo blisk i praiwdy w obliczeniu obw odu Zien , kltóry ja k dzisiaj w iem y, w ynosi n a TÓwniku 40 tysięcy i o m etrów . 2 Trzynastotomowe dzieło pod ty tu łem Megale syntaxis (co znaczy po g recku „W ielka w y k ład n ia”), zaw ierające ów czesną w iedzę o astronom ii, w k tó ry m m iędzy innym i um ieścił k atalo g 1028 gw iazd, opracow any juz p rzed n im przez H ipparcha. K lau d iu sz P to lem eu sz (100-168) b y ł m e tylko astronom em , ale ta k ż e geografem i_ teo rety k iem m uzy­ ki. Z Itych dziedzin pozostały po n im dwie prace:,, W stęp do geografii” i tr a k ta t pod ty tu łe m „H arm onica”. 3 Jednym z w ielkich uczonych ara b sk ich , k tórzy p rzejęli po G rekach całą w iedzę o astro n o m ii i pielęgnow ali ją az do czasów nowożytnych. Ib n Ju n is (zm arł w 1009 roku) był nadw ornym astronom em k a lifa K airu i w zbudow anym n a polecenie Władcy o b serw atoriu m do k o ń ca życia prow adzi badania astronom iczne. P ozostaw ił po sobie w ielk ą p racę pod ty tu łem „Tabele H ak e m id a”, k tó ra stan o w i przegląd ca­ łego dorobku astronom ii ara b sk iej za o sta tn ie dw a stulecia a jednocześnie jest historycznym d o kum entem epoki. O pisał tam rów nież i w łasne spostrzeżenia, m iędzy innym i dwie o bserw acje zaćm ienia słońca i jed n ą księżyca, przeprow adzo­ ne przez niego w 977, 978 i 979 roku.

4. S am arkandę, leżącą obecnie w U zbekistanie, kiedy jej w ładcą był U ług Beg (1394—1449) z dynastii T ym urydów . S ku­ p iał on n a sw oim dw orze uczonych i arty stó w , a że sam był astronom em , sta ł się w ielkim p ro tek to re m te j n au k i. N a sk alisty m w zgórzu w pobliżu S am ark an d y w zniósł w sp a­ niałe o bserw atorium , odd an e do u żytku w 1429 roku, w ypo­ sażone w bogatą bibliotekę i n ajlepsze ja k n a owe czasy in stru m e n ty . Z budow ał ta m olbrzym i m u ro w an y k w a d ra n t, daw ne urządzenie do o k reślan ia położenia gw iazd, n ajw ięk ­ sze, ja k ie kiedykolw iek istn iało n a świecie. O bserw ato riu m było czynne tylko 20 lat, bow iem po śm ierci w ładcy, k tó ry ściągnął n a siebie nienaw iść m uzułm ańskiego duchow ień­ stw a i został podstępnie zam ordow any, sfan aty zo w an y tłu m zrów nał z ziem ią dzieło jego życia. D ziałalność astro n o m i­ czna w S am ark an d zie u stała, ale p race U ług Bega i jego w spółpracow ników p rze trw a ły do naszych czasów. N ajw aż­ niejsza z nich, to „Nowe tab lice gw iezdne”, w y d an a w 1635 roku w O ksfordzie i w n astęp n y ch la tach p a ro k ro tn ie w zn a­ w iana. 5. O naszym w ielkim ro d ak u M ikołaju K o p ern ik u (1473— —1543), k tóry był z pow ołania księdzem , z wyuczonego i w ykonyw anego zaw odu lekarzem , z zam iłow ania także i filozofem, ale do h is to r ii, przeszedł o k ry ty sław ą jako astronom . J e st on tw ó rcą wtspółczesnej teo rii o układzie p la ­ n etarn y m , a jego p rac a pod ty tu łem „O o b rotach sfer n ie­ bieskich” dokonała p rzew ro tu w poglądach n a budow ę św ia­ ta i stanow i przełom n ie tylko w astronom ii, ale i w całej k u ltu rz e eu ro p ejsk iej. Dzieło K opernika, chociaż zadedyko­ w an e papieżow i, ro z p ę ta ło . w ielką w ojnę pom iędzy n au k ą a kościołem i nie zaprow adziło go n a stos jed y n ie dlatego, że zostało w y d ru k o w an e w N orym berdze dopiero w w iele la t po dokonanym odkryciu i ukazało się tu ż przed śm iercią au to ra . Było je d n ak potępione przez K ościół i w ciągnięte 103

102

do spisu książek zakazanych, z którego zostało wykreślone decyzją papieża Piusa VII dopiero w 1828 roku, a więc w prawie 300 lat po jego wydrukowaniu. 6. Johannesa Keplera (1571—1630), niemieckiego astronoma i matematyka, gorącego propagatora nauki Kopernika, a to dlatego, że opracował on i wydał w 1627 roku słynne „Tabulae Rudolphinae” — tablice służące do obliczania ruchu pla­ net na setki lat. Wykonanie tych tablic, jak również udo­ wodnienie, że planety poruszają się po orbitach mających kształt elipsy, umożliwiły Keplerowi zarówno długotrwałe obserwacje własne, jak i przekazane przez zmarłego astro­ noma duńskiego Tycho de Brahe (1546—1601), którego po­ mocnikiem był przez ostatnie lata jego życia. 7. Jan Heweliusz (1611—1687), wielki astronom polski, czło­ nek naukowego Towarzystwa Królewskiego w Londynie. Całe życie spędził w Gdańsku i tam na dachu swojego domu przy ulicy Korzennej zbudował obserwatorium astronomicz­ ne, wyposażone w instrumenty przeważnie własnego wyrobu, jedno z pierwszych w Europie; tylko nie mieszczący się te­ leskop długości 50 metrów, największy wówczas na świecie, zmontował na specjalnym maszcie poza miastem. Wyniki swoich odkryć i wieloletnich obserwacji opisał w kilku pra­ cach. Najważniejsza z nich, to: „Selenographia”, ogłoszona w 1647 roku, zawierająca pierwszy opis powierzchni Księ­ życa wraz z mapami; dzięki niej Heweliusza uznano za twórcę nowożytnej nauki o tym naturalnym satelicie Ziemi. W „Cometographii” wydanej w 1668 roku i uzupełnionej 406 rycinami znajduje się opis wielu komet, z których dziewięć zostało odkrytych przez autora. Heweliusz pierwszy zasto­ sował w 1652 roku do odmierzania czasu wahadło, którego dopiero w dwa lata później użył przy konstruowaniu zegara holenderski fizyk Christiaan Huygens (1629—1695). Wyna­ 104

lazł także śrubę mikrometryczną, zastosowaną przez niego do mikroskopu pomiarowego, którego używał do badania od­ chylenia igły magnetycznej.

Autorzy 1. Książkę pod tytułem „Chata Wuja' Toma” napisała ame­ rykańska autorka Ilarriet Beecher Stowe (1811—1896). Ta pierwsza książka o tragicznym losie niewolników-Murzynów na Południu Stanów Zjednoczonych nie tylko zdobyła ogromny rozgłos, ale wstrząsnęła sumieniem świata i spo­ wodowała wzmożenie walki o zniesienie niewolnictwa, pro­ wadzonej przez ludzi postępowych. 2. Autor „Robinsona Crusoe”, angielski pisarz Daniel Defoe (1660—1731) oparł swoją powieść na autentycznych przeży­ ciach i przygodach angielskiego marynarza Alexandra Selkirka. 3. Książkę „Podróże Gulliwera w różne kraje dalekie” — tak brzmiał pełny-tytuł — napisał irlandzki pisarz Jonathan Swift (1667—1745). W formie zabawnych i żywych przygód autor przemyca poważne, satyryczno-filozoficzne treści. 4. Autorem książki „Szkoła” jest rosyjski pisarz Arkadiusz Gajdar (1904—1941), właściwe jego nazwisko brzmi Golikow. Zdobył on duży rozgłos jako autor powieści mło­ dzieżowych i dziecięcych, do których należą między innymi 105

V

„Czuk i Hek”, „Timur i jego drużyna” oraz zbiory nowel jak „Błękitna filiżanka” czy „Dym w lesie”. 5. Książka „Biały kieł” wyszła spod pióra znanego ameryanskiego pisarza Jack a Londona (1876— 1916), którego prawdziwe nazwisko brzmiało John Griffith. Do najbar2>le\ ,Zn«nyCh jeg0 utw°rów należą: „Zew krwi”, „Martin en , „ ilk Morski” i nowele, jak na przykład zbiór „Bellew Zawierucha”. 6. „Cień”

jest

fantastyczno-filozoficznym

opowiadaniem

n i OI? o ^ ° ^ ńSkie8° Pisarza Hansa Christiana Andersena (1805-1875), który zdobył na całym świecie nieśmiertelny rozgłos swoimi pięknymi i mądrymi baśniami. Opowiadanie „Cień ’ posłużyło jako temat do adaptacji scenicznych. 7. Tę słynną, klasyczną z gatunku „płaszcza i szpady” po­ wieść napisał Aleksander Dumas-ojciec (1802—1870), znany francuski powieściopisarz i dramaturg. Dalszy ciąg tej po­ wieści opartej na wydarzeniach historycznych — to „W dwa­ dzieścia lat później” i „Vice-hrabia de Bragelonne”.”Do n a j­ bardziej znanych jego utworów należy rn.in. „Hrabia Monte-Christo” i cykl rozpoczynający się książką „Królowa Margot .

1. Arystoteles ze Stagiry (384—322 p.n.e.), filozof i myśli­ ciel, nauczyciel Aleksandra Macedońskiego, założyciel szkoły

filozofów w Atenach przy świątyni Apollina Lyceusza i dla­ tego nazwanej „Liceum”, w której — po raz pierwszy w dziejach — zorganizował zespołowe badania naukowe. Jego zasługi dla biologii są ogromne: opisał ponad 500 gatunków zwierząt, które podzielił na dwie grupy — krwistych i bezkrwistych, badał zwyczaje niektórych owadów, wykonywał sekcje płazów. Według niego wszystkie twory żywe składają się z ciała i stanowiącej jego energię — duszy. Twierdził, że rośliny m ają duszę najniżej uformowaną i dlatego mogą tylko czerpać pożywienie i rozmnażać się, zwierzęta są już zdolne do poruszania, a jedynie dusza człowieka sprawiła, że jest on obdarzony zdolnością myślenia i kontrolowania swoich czynności. I chciaż jego poglądy były nieraz bardzo naiwne, to jednak był on pierwszym, który wypowiedział myśl o zmienności przyrody i o wspólnym pochodzeniu czło­ wieka i zwierząt. Te prorocze słowa poszły jednak na długo w zapomnienie i odrodziły się dopiero w X IX wieku. 2. W początku X I X wieku, a wprowadził ją francuski przy­ rodnik Jean Baptiste Lamarck (1744—1829). W młodości uczył się na księdza, ale został najpierw oficerem, a potem skromnym urzędnikiem. Następnie przez cztery lata studio­ wał medycynę, jednak je j nie ukończył, zajął się natomiast w tym czasie botaniką i w 1778 roku ogłosił trzytomową pracę pod tytułem „Flora francuska”; szybko przyniosła mu ona wielki rozgłos i dzięki niej został członkiem Akademii Nauk w Paryżu, w której od razu objął katedrę botaniki. W parę lat później otrzymał w Muzeum Historii Naturalnej ka­ tedrę zoologii i odtąd aż do śmierci tylko nią się zajmował. Między innymi usprawnił obowiązującą do tego czasu syste­ matykę zwierząt wprowadzając dwie zasadnicze grupy: krę­ gowców i bezkręgowców. Największą jednak jego zasługą było stwierdzenie, że zmiany zachodzące w środowisku ota­ czającym zwierzęta zmuszają ich organizmy do ciągłego 107

przystosowywania się do tych zmian, co z kolei wyzwala nowe czynności i w rezultacie przekształca budowę poszcze­ gólnych gatunków. Opisał to w swojej „Filozofii zoologii” wydanej w 1809 roku, która stała się zalążkiem głoszonej nieco później przez jego następców teorii ewolucji. Od 1815 aż do 1829 roku pracował nad swoim wielkim dziełem pod tytułem „Historia naturalna zwierząt bezkręgowych”, któ­ rego ostatnie tomy musiał dyktować, bowiem na 10 lat przed śmiercią utracił wzrok. Umarł w nędzy i pochowany został w zbiorowej mogile dla biedaków. 3. Nie, człowiek nie pochodzi od żadnej ze współczesnych małp człekokształtnych, ale ma wspólnych z nimi przodków. Wykazał to angielski przyrodnik Charles Darwin (1809— —1882). M ając dwadzieścia lat zaciągnął się jako marynarz na bryg „Beagle” wyruszający w pięcioletni rejs badawczy na wody południowych oceanów. Z tej długiej podróży, oprócz wielostronnych obserwacji, Darwin przywiózł bogate zbiory botaniczne, zoologiczne i geologiczne, które stały się zaczątkiem jego prac badawczych. Po wielu latach dociekań wykazał, że różne gatunki roślin i zwierząt istniejące na Ziemi obecnie, powstały drogą przemian trw ających miliony lat. W przyrodzie odbywa się nieustająca walka o byt, 4 to zarówno pomiędzy różnymi gatunkami zwierząt, jak pomię­ dzy poszczególnymi osobnikami w obrębie tego samego ga­ tunku. Tylko najmocniejsze jednostki, umiejące najlepiej przystosować się do warunków otoczenia, utrzymują się przy życiu i — co więcej — swoje korzystne cechy przeka­ zują potomstwu. W ten sposób na przestrzeni wielu pokoleń zmienia się cały gatunek. I na tym właśnie polega ewolucja żywych organizmów. Wyniki swoich badań ogłosił Darwin w 1859 roku w pracy pod tytułem „O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego”. Poruszyła ona ludzkie umysły do tego stopnia, że cały, wielki jak na owe czasy nakład

książki, wynoszący 1250 egzemplarzy, został wykupiony w ciągu jednego dnia, a ogłoszona teoria zjednała Darwinowi wielką sławę i nieśmiertelność. Mimo to do końca swoich dni pozostał cichym i skromnym człowiekiem. W uznaniu zasług jego prochy złożono w Katedrze Westminsterskiej w Londynie. 4. Duży związek, bowiem na kwiatach grochu zostały po raz pierwszy ustalone prawa dziedziczenia. A dokonał tego Jan Grzegorz Mendel (1822—1884), opat klasztoru augustianów w Brnie, czeski przyrodnik, który studiował w Wiedniu. Planowo zastosował metodę krzyżowania gatunków i pro­ wadził swoje badania nieprzerwanie przez siedem lat na dwudziestu dwu odmianach grochu. Wykazał, że z ziarna grochu mającego białe kwiaty, które zostały zapylone pył­ kami tego samego gatunku, w yrastają zawsze rośliny biało kwitnące. Podobnie, zapylenie gatunku czerwono kwitnącego pomiędzy sobą zawsze daje potomstwo o kwiatach czerwo­ nych. Krzyżowanie natomiast odmiany biało kwitnącej z czerwono kwitnącą prowadzi do uzyskania kwiatów różo­ wych, a więc niejako pośrednich. Dalsze krzyżowanie tych mieszańców między sobą daje potomstwo białe, różowe i czerwone, i to zawsze w tym samym stosunku: — 1:2:1. Z % tego zjawiska wyciągnął Mendel wniosek, że „cechy skrzy­ żowanych organizmów nie zatracają swojej indywidualności, chociaż niektóre z nich mogą być niewidoczne i występują niezmiennie w drugim pokoleniu mieszańców”. Reguła ta, zwana pierwszym prawem Mendla, odnosi się zarówno do świata roślinnego, ja k zwierzęcego. Przytoczone powyżej, jak również późniejsze swoje prace ogłosił Mendel w 1866 roku w piśmie naukowym, ale nie zostały one jakoś zauwa­ żone. Dopiero w 1900 roku, a więc już po jego śmierci, trzej botanicy: Niemiec Carl Correns, Austriak Erich Tschermak i Holender Hugo de Vries, niezależnie od siebie powtórnie 109

odkryli zjawiska ustalające ogólne reguły dziedziczenia, opi­ sane przez czeskiego biologa. Od tego czasu znane są one powszechnie pod nazwą praw Mendla. 5. Rudolf Virchow (1821—1902), niemiecki lekarz zajmujący się teoretycznymi zagadnieniami medycyny, profesor uni­ wersytetu w Wiirzburgu i Instytutu Patologii- w Berlinie. Głównym przedmiotem jego zainteresowań była komórka i jej przemiany i dlatego jest uważany za twórcę cytologii, to znaczy nauki o komórce. Virchow głosił, że każda komór­ ka stanowi samodzielną cząstkę organizmu, którego życie jako całości jest tylko sumą czynności życiowych wszystkich jego poszczególnych części. I dlatego uważał, że choroba jest przeważnie skutkiem konfliktu zachodzącego pomiędzy członkami tego swoistego społeczeństwa. Dzisiaj wiemy, że te poglądy Virchowa były błędne, jednak dowodził on słusz­ nie, że komórki, czy to zdrowe, czy chore, powstają wyłącz­ nie przez podział i rozrost komórek już istniejących. Słynne jego powiedzenie: Omnis cellula e cellula (każda komórka z komórki) w równym stopniu dotyczące świata zwierząt, jak i roślin, wywarło wielki wpływ na dalsze postępy biologii. 6. Edward Strasburger (1844—1912), polski uczony, profesor uniwersytetów w Jenie i Bonn, członek Akademii Nauk w Krakowie, Towarzystwa Królewskiego w Londynie i wielu innych towarzystw naukowych, był jednym z twórców współczesnej botaniki. Urodził się w Warszawie i tutaj po­ czątkowo studiował, a w latach 1867—1869 był docentem w Szkole Głównej (ówczesna nazwa uniwersytetu warszawskie­ go). Od czasu objęcia katedry chemii uniwersytetu w Jenie związał się z nauką niemiecką, ale nigdy nie stracił kontak­ tu z Polską, drukował rozprawy i referaty w polskich pis­ mach naukowych, a w 1887 roku wydał w języku polskim „Krótki przewodnik do zajęć praktycznych z botaniki mikro­ skopowej”. W czasie swojej długiej kariery naukowej ogło110

sił wiele prac, a najważniejsze z nich dotyczyły budowy i podziału komórek oraz mikroskopowych badań nad roz­ mnażaniem się roślin. Dlatego jest uważany w botanice za najwybitniejszego badacza z zakresu cytologii. 7. Komórki żerne, inaczej fagocyty (od greckiego phageiu — jeść i kyton — komórka) są to białe ciałka krwi, obdarzo­ ne własnością pożerania bakterii. Odkrył je i tak nazwał w 1883 roku rosyjski zoolog Ilja Mieczników (1845—1916), profesor uniwersytetu w Odessie, członek Akademii Nauk w Petersburgu, od 1888 roku najbliższy współpracownik Pasteura, a później dyrektor instytutu jego imienia w Pa­ ryżu. Badał procesy trawienia u niższych zwierząt. Obser­ wując kiedyś przez bardzo silny (jak na owe czasy) mikro­ skop maleńkie stworzonko nazywane rozwielitką albo dafnią, zauważył, jak do jej ciała przeniknęła bakteria w kształcie pałeczki. Wędrowne komórki rozwielitki natych­ miast otoczyły bakterię i pochłonęły ją w okamgnieniu. Zainteresowany tym zjawiskiem Mieczników zaczął syste­ matycznie badać rozwielitki pod mikroskopem i niebawem przekonał się, że jeśli do ciała zwierzątka przeniknęła bak­ teria, której z jakichś powodów komórki wędrowne nie zdo­ łały wchłonąć, rozwielitka zaczynała chorować i ginęła. W ten sposób przejrzał tajemnicę walki o życie, jaka rozgrywa * się w żywym ustroju. Dalszymi badaniami wykazał, że wę­ drownymi komórkami w organizmie człowieka i ssaków są białe krwinki, mogące przenikać przez ściankę naczyń włoskowatych tkanek i pożerać bakterie. Stąd ich polska nazwa: komórki żerne. Tak oto Mieczników wykrył, jakimi siłami obronnymi dysponuje organizm i dlaczego nie każde wtarg­ nięcie bakterii powoduje chorobę. Wykazał także, że każde wstrzyknięcie odpowiednio sporządzonych surowic pobudza rozmnażanie się fagocytów. Za swoje badania nad odpornoś­ cią otrzymał w 1908 roku nagrodę Nobla. 111

1. Dlatego, że w roku tym obalono ostatecznie teorię Arys­ totelesa i jego poprzedników o czterech elementach. Doko­ nał tego angielski filozof i fizyk Robert Boyle (1627—1691), podając w swoim dziele opublikowanym w 1661 roku ścisłą definicję pierwiastka chemicznego, która nie utraciła swojej aktualności aż do 1896 roku, kiedy fizyk francuski Antoine Becąuerel (1852—1908) odkrył zjawisko promieniotwórczości. Dzieło Boyle’a stanowi zwrotny punkt w historii chemii. Zapoczątkował on analizę chemiczną, opracował dużą ilość charakterystycznych reakcji chemicznych, był pierwszym, który zastosował specjalny wskaźnik w postaci wywaru roślinnego do odróżniania kwasów od zasad. Zwalczał alche­ mików argumentując, że ich poglądy nigdy nie zostały po­ twierdzone doświadczeniem. 2. Tak nazywano szwedzkiego uczonego Jónsa Berzeliusa (1770—1848), z wykształcenia lekarza, który się poświęcił wy­ łącznie badaniom chemicznym. Wprowadził on obecnie sto­ sowany system symboli chemicznych, wyznaczył ciężary atomowe wszystkich za jego życia znanych pierwiastków, wyodrębnił nowe pierwiastki jak krzem, tytan, tantal; wy­ sunął koncepcję, że sole składają się z kwasu i zasady, i ule­ gają rozpadowi pod wpływem działania prądu elektryczne­ go, wprowadził szereg nowych pojęć i metod badawczych, zapoczątkował stosowanie w pracowniach palnika spirytu­ sowego i bibuły filtracyjnej. Berzelius był od 1810 roku przewodniczącym Szwedzkiej Akademii Nauk.

3. Jędrzej Śniadecki (1768—1838), lekarz z wykształcenia, założyciel Wileńskiego Towarzystwa Lekarskiego, a w ostat­ nich latach swojego życia — kierownik kliniki chorób wew­ nętrznych uniwersytetu wileńskiego. Chociaż nigdy nie porzucił zawodu lekarza, cały swój wysiłek twórczy poświę­ cił ukochanej chemii. W roku 1797 został profesorem chemii w Akademii Wileńskiej, w której wykładał po polsku, a nie po łacinie, jak to było wówczas w zwyczaju. Na użytek swoich studentów napisał wydany w 1800 roku pierwszy polski podręcznik „Początki chemii”, w którym użył pol­ skiego nazewnictwa, przeważnie stworzonego przez siebie. Największym osiągnięciem Jędrzeja Śniadeckiego jest dwu­ tomowe dzieło, które wyszło w latach 1804—1811 pod tytu­ łem „Teoria jestestw organicznych”. Wykazał on w tej pracy, że wzrost i rozwój zarówno roślin, jak i zwierząt odbywa się wskutek nieustających przemian chemicznych. 4. Niemiecki chemik Friedrich Wohler (1800—1882), profe­ sor uniwersytetu w Getyndze, zaledwie w parę lat po ukoń­ czeniu studiów, ogrzewając w kolbie dwie zwykłe sole mi­ neralne, otrzymał związek organiczny mocznik, powstający w przyrodzie tylko w nerkach ludzkich i zwierzęcych. Wy­ dało mu się to zupełnie nieprawdopodobne, gdyż w owym* czasie uważano, że związki organiczne mogą się tworzyć tyl­ ko w żywych organizmach, ponieważ do ich powstawania ) potrzebna jest jakaś nieokreślona „siła życiowa”, nazywana po łacinie vis vitalis. Nie dowierzając otrzymanym wyni­ kom, Wohler parokrotnie powtarzał doświadczenia, ale okazało się, że nie popełnił najmniejszego błędu, a użyte związki nie zawierały żadnych zanieczyszczeń ani domie­ szek. W ten sposób udowodnił, że także związki organiczne można otrzymywać w drodze zwykłej syntezy, bez współ­ udziału owej tajemniczej „siły”. Fakt ten zapoczątkował szybki rozwój syntetycznej produkcji barwników i leków, 8 — K t o p y t a n i e b łą d z i

113

a w późniejszych czasach — także witamin oraz hormonów wydzielanych przez gruczoły ludzkie czy zwierzęce. 5. Justus Liebig (1803—1873), wielki chemik niemiecki, pro­ fesor uniwersytetów w Heidelbergu i Monachium, prezes Bawarskiej Akademii Nauk i członek Petersburskiej Aka­ demii Nauk. Otrzymał on w drodze syntezy wiele związków organicznych i opracował szereg nowych chemicznych me­ tod badawczych. Największym jednak osiągnięciem Liebiega były jego prace nad odżywianiem się roślin i zwierząt, i udowodnienie, że rośliny czerpią z gleby potrzebne do ich rozwoju składniki w postaci soli mineralnych, a nie — jak dotąd sądzono — gotowych zwiążków organicznych. Swoją teorię ogłosił po raz pierwszy w 1840 roku w pracy „Che­ mia z zastosowaniem do rolnictwa i fizjologii”. Upow­ szechniła ona stosowanie sztucznych nawozów i wskazała nowe drogi podniesienia plonów rolniczych. 6. Louis Pasteur (1822—1895), francuski chemik, profesor Sorbony i członek Akademii Umiejętności w Paryżu. Po­ czątkowo zajął się fermentacją, której ulegało piwo i wino, i udowodnił, że wywołują ją drobnoustroje; zresztą szybko znalazł sposób na ich zwalczanie. Wystarczyło ogrzać świeże wino do temperatury 60°, aby mogło być potem przechowy­ wane w szczelnie zamkniętych naczyniach przez czas nie­ ograniczony. Sposób ten, nazywany pasteryzacją, jest pow­ szechnie stosowany do zabezpieczenia mleka przed kiśnięciem. W parę lat potem znalazł sposób na zwalczanie bak­ terii dziesiątkujących hodowle jedwabników, co go utwier­ dziło w przekonaniu, że wszystkie choroby zakaźne są wy­ woływane przez drobnoustroje. Aby ostatecznie uzasadnić swój pogląd, zaczął badać przyczyny różnych epidemii u zwierząt. W 1880 roku wykrył zarazek panującej wtedy cholery kurzej i znalazł sposób, aby tej chorobie zapobiec: 114

sporządził zawiesinę z hodowli osłabionych bakterii, która — wstrzyknięta zdrowym ptakom — zabezpieczała je przed zachorowaniem. Było to więc pierwsze użycie szczepionki za­ pobiegawczej. W następnym roku wprowadził z doskona­ łym skutkiem podobne szczepienia przeciwko wąglikowi u owiec, a w 1883 — przeciwko różycy u świń. Pasteurowi za­ leżało jednak przede wszystkim na znalezieniu sposobu ra­ towania ludzi. Swoje prace w tym kierunku rozpoczął od wścieklizny, na całe życie bowiem upamiętnił mu się okrop­ ny obraz z dziecięcych lat, kiedy kowal rozpalonym do czer­ woności żelazem przypalał rany pokąsanym przez wściekłego wilka, co się jednak na nic nie zdało, gdyż po paru dniach ofiary umierały w strasznych męczarniach. Pasteur badał przyczynę wścieklizny parę lat, a nie mogąc wykryć drobno­ ustrojów, doszedł do wniosku, że są one zbyt małe, by je do­ strzec nawet pod mikroskopem. Po latach okazało się, że miał rację: wściekliznę wywołują wirusy tak małe, że pod zwykłym mikroskopem ich nie widać. Mimo to Pasteurowi udało się w 1885 roku z rdzenia padłych na wściekliznę zwierząt wyprodukować szczepionkę nie tylko ratującą od śmierci chore zwierzęta, ale zabezpieczającą przed zachoro­ waniem ludzi pokąsanych przez wściekłe psy. Był to wielki triumf uczonego, gdyż zapoczątkował nową erę w zwalczaniu chorób zakaźnych. 7. Dmitrij Iwanowicz Mendelejew (1834—1907), wielki che­ mik rosyjski, profesor Instytutu Technologicznego, a później uniwersytetu w Petersburgu, członek korespondent Aka­ demii Nauk. Był on twórcą okresowego układu pierwiast­ ków, nazwanego później jego imieniem. W 1869 roku opra­ cował tablicę, w której wszystkie pierwiastki zostały ułożone kolejno według ich ciężarów atomowych. Pierwsza wersja tej tablicy powstała wtedy, kiedy Mendelejew znał tylko 60 pierwiastków, i składała się z siedmiu szeregów poziomych 115

ustawionych jednocześnie w osiem kolumn pionowych. Oka­ zało się, że w tych ostatnich znalazły się pierwiastki o zbli­ żonych własnościach chemicznych. W opracowanej po dwóch latach drugiej wersji swojej tablicy, opierając się na cało­ kształcie chemicznych własności pierwiastków, pozostawił szereg wolnych miejsc dla pierwiastków, których jeszcze nie znał, ale których istnienie przewidział, a nawet potrafił określić ich właściwości chemiczne i fizyczne. Sprawdziło się to jeszcze za jego życia na nowo odkrytych pierwiastkach, takich jak gal (1875), skand (1879) i german (1885), a po jego śmierci — ren (1925), technet (1937) i astat (1940). Okresowy układ pierwiastków stał się wskazówką do poszukiwania no­ wych, których jest obecnie ponad sto. Zawiera on także do­ datkową kolumnę oznaczoną cyfrą 0, w której znajdują się gazy szlachetne, o których istnieniu Mendelejew nie wie­ dział. Swoim wielkim odkryciem zyskał on sobie już za ży­ cia sławę i został zaliczony w poczet członków towarzystw i akademii naukowych wielu krajów, także i polskiej Aka­ demii Umiejętności. Nie znalazł tylko zrozumienia u ówczes­ nych carskich władz swojej ojczyzny. Do końca życia nie zos­ tał czynnym członkiem Petersburskiej Akademii Nauk, a wskutek zatargu z ministrem oświaty musiał w 1890 roku, mając 50 lat, zrzec się katedry uniwersyteckiej.

Drukarstwo 1. Sama nazwa „alfabet” pochodzi od pierwszych dwóch liter greckiego alfabetu alfa i beta. Alfabet polski, choć nie 116

bezpośrednio, wywodzi się od pisma fenickiego, którego pierwsze ślady pochodzą z XIII w. p.n.e., a więc sprzed 3300 lat. Do nas alfabet fenicki trafił poprzez wzorowane na nim pismo starogreckie powstałe w XI — I w. p. n. e., z któ­ rego w VII w. p. n. e. utworzyło się pismo starorzymskie. Pismo fenickie zostało uznane za pismo alfabetyczne, od którego wywodzą się wszystkie współczesne alfabety uży­ wane tam, dokąd sięgały wpływy kultury greckiej i rzym­ skiej, a więc w całej Europie. Ale pismo Fenicjan pie było najstarsze. Jeszcze dawniejsze jest pismo staroegipskie (hie­ roglify), zbliżone do najstarszego pisma obrazkowego (uży­ wanego np. przez Majów, dawnych Indian z Ameryki Środ­ kowej), oraz babilońskie pismo klinowe. Oba te pisma powstały około trzeciego tysiąclecia przed naszą erą. Naj­ mniejszym zmianom na przestrzeni tysięcy lat uległo pismo chińskie, w którym znaki nadal odpowiadają poszczególnym wyrazom, a nie literom czy sylabom. 2. Tak, kiedyś tak było. W starożytności pisano na glinia­ nych tabliczkach, tworząc w ten sposób dość niewygodne do przenoszenia „książki”. Już 3000 lat p. n. e. w Mezopotamii odciskano znaki pisarskie na świeżej tabliczce glinianej, a po­ tem ją wypalano, co nadawało jej taką trwałość, iż nawet po przeleżeniu w ziemi tysięcy lat zachowała pismo w stanie nienaruszonym. Pozwoliło to archeologom odczytać te naj­ dawniejsze zapiski, choć głowili się nad nimi niemało. Jak widzimy, taka „praksiążka” była znacznie trwalsza od dzi­ siejszych papierowych Później na glinianych tabliczkach pisano atramentem. Z czasem, co było już bardziej zbliżone do naszych książek, wykonywano je z tabliczek drewnia­ nych, połączonych rzemieniem przeciągniętym przez otwory wycięte w ich brzegach. Pisano na nich bądź atramentem, bądź też po powleczeniu tabliczki ziemnym woskiem, spe­ cjalnym metalowym rysikiem. Dalszą formą praksiążki były

zw oje p ap iru só w używ ane w Egipcie. Zw oje były w ąskie, od 10 do 30 centym etrów , i bardzo długie, p rzeciętn ie po 6 do 8 m etrów . W m iarę pisania, a także i czytania, n aw ijało się je n a specjaln e pałeczki; ta form a książki b y ła ju ż znacz­ nie p rak ty czn iejsza w użyciu. W średniow ieczu od IV w. za­ częto używ ać w yrabianego ze skór zw ierzęcych pergam inu, który okazał się lepszy od papiru su , daw ał się bow iem zgi­ nać. M ożna było z niego już stw orzyć k siążk ę podobną do w spółczesnej. A le i ta nie b yła d rukow ana, lecz p isan a gę­ sim piórem , k tó re p rze trw a ło jak o narzędzie p isarsk ie do .XIX w., to je s t do czasu, kiedy Alojzy S en efeld er (1771— 1834), niem iecki w ynalazca czeskiego pochodzenia, w ym yślił p ierw sze m etalow e pióro — stalów kę z zegarow ej sprężyny. W szystkie te starożytne i średniow ieczne k siążk i były w y­ konyw ane w pojedynczych egzem plarzach. W ielk ą przew ag ą d ru kow anej książki je st to, że m ożna ją w y d aw ać w dużej ilości egzem plarzy. 3. Jo h a n n G u ten b erg (ok. 1400—1468), zło tn ik i m incerz z M oguncji, którego praw dziw e nazw isko b rzm iało G ensfleisch, położył ta k w ielkie zasługi dla ro zw o ju sztu k i d ru ­ k a rsk ie j, że nazw ano go ojcem d ru k arstw a. N ajw iększą z tych zasług było w ynalezienie sposobu od lew an ia ru ch o ­ m ych czcionek z m etalu, u k ła d an ie ich w kolum ny (strony) oraz skonstruow anie prasy do w ykonyw ania odbitek, o p ar­ tej n a zasadzie p rasy do w ytłaczan ia w inogron. T e w y n alaz­ k i spow odow ały p raw dziw ą rew o lu cję w d ru k arstw ie , gdyż pozw oliły n a odbijanie dow olnej liczby k a r t z jednego sk ła­ du, na polepszenie czytelności pism a i obniżenie ceny książki. W yparły one stosow aną dotąd d rew n ian ą form ę, k tó ra się ła tw o zużyw ała i uniem ożliw iała w ym ianę czcionek, czyli dokonyw anie popraw ek w składzie. S ystem G uten­ berga p rz e trw a ł bez najm niejszych zm ian od X V do połowy X IX w ieku. Po p aro letn ich przygotow aniach G u ten b erg w y­

d ał w 1455 ro k u sw oją słynną Biblię, będącą arcydziełem sz tu k i d ru k arsk ie j. Je j d ru k trw a ł przeszło dw a la ta. Nosi ona nazw ę czterdziestodw uw ierszow ej, gdyż ma na stro n ie dw a łam y po 42 w iersze każdy, ilu stro w a n a je st ręcz­ n ie m alow anym i inicjałam i, a niem al bezbłędny te k st św iad­ czy o w ysokim kunszcie ojca d ru k arstw a. Do złożenia jej te k s tu obejm ującego dw a duże tom y zużyto aż 290 rodzajów czcionek! N ak ład B iblii w ynosił 200 egzem plarzy, 165 na p ap ierze i 35 na pergam inie. Do naszych czasów przetrw ało ty lk o 46 egzem plarzy, z k tórych jed en zn a jd u je się w biblio­ tece sem in ariu m duchow nego w P elplinie. 4. J a n H aller (1467—1525) był osiadłym w K rakow ie d ru k a ­ rzem , k tó ry położył w ielkie zasługi dla polskiego d ru k a rs t­ w a. Jego działalność p rzy p a d a n a la ta 1505—1525, D w anaście ła t k o rzy stał z nadanego przez k ró la A lek san d ra przyw ileju polegającego na tym , że jeśli ja k ieś dzieło było przez niego d rukow ane, nie wolno go było sprow adzać z zagranicy. On sam uw ażał się za pierw szego d ru k arza w Polsce, chociaż h isto ry c y stw ierdzili, że przed nim był K asp er S trau b e, k tó ­ rego d ru k i pochodzą z la t 1473—1476. 5. N o n p a r e l je st to nazw a jed n ej z n ajm n iejszy ch czcio' n ek używ anych w d ru k arstw ie . N astępne w ielkości to p et i t , g a r m o n d , c y c e r o , jeszcze w iększe — to t e r c j a , p ó ł k w a d r a t i k w a d r a t . Obok n azw określających w ielkość czcionki, są nazw y je j k sz tałtu , czyli k ro ju , na p rzy k ła d M o d e n a , P a n e u r o p a czy czcionka P 6 1t a w s k i e g o . H isto ria czcionki sięga X I w ieku, kiedy to chiński rzem ieślnik P i Szeng w ykonał ją z w y p alo n ej gliny. W X IV w ieku w yn alazek te n został zm odernizow any przez W ang Czena, także C hińczyka, k tó ry zaczął w y rab iać czcion­ ki d rew niane. A le ja k w iem y, dopiero G u ten b erg w ynalazł czcionki m etalow e i zaczął je stosować około 1440 roku, a 119

■więc przeszło pięćset lat temu. Od tego czasu kształt czcion­ ki nie uległ większym zmianom. Wielkie unowocześnienie drukarstwa wprowadził linotyp — maszyna do odlewania i składania nie pojedynczych czcionek, lecz całych wierszy, wynaleziona w 1884 roku przez niemieckiego mechanika Ottmara Mergenthalera. ■6. Dwa zasadnicze typy maszyn drukarskich — to maszyny płaskie dociskowe i maszyny rotacyjne, czyli obrotowe. Do ■maszyn płaskich używane są płaskie formy drukarskie z tek­ stem, a druk jest wykonywany na niezbyt wielkich arku­ szach papieru dociskanych obecnie mechanicznie, a niegdyś nożnie. Pierwszą szybkobieżną, a więc unowocześnioną płas­ ką maszynę zbudował w 1811 roku niemiecki mechanik F. Konig. W maszynie rotacyjnej używana jest forma półokrąg­ ła, a drukuje ona na papierze z rozwijającej się roli jedno­ stronnie lub dwustronnie. Pierwszą Itaką maszynę urucho­ miono w 1865 roku w Filadelfii (USA). 7. Nie. Biały kruk — to bardzo rzadki egzemplarz jakiegoś drukowanego dzieła, Itak nazwany prze z miłośników książek.

1. Archimedes (287—212 ip. n. e.), Ikltóry uchodzi za najwięk­ szego fizyka i matemaltytka starożytności. Pewnego razu, gdy wchodził do wanny wypełnionej po brzegi wodą, której część się przy tym wylała, zorientował się nagle, że znalazł roz120

wiązanie dręczącego go od dawna pytania i odkrył jedno z podstawowych praw fizyki, nazywane dzisiaj „Zasadą Ar-chimedesa”. Był tak olśniony, że wyskoczył z wanny i ponoć nago wybiegł na ulicę wołając: eureka! A odkryte prawo głosi, że każde ciało zanurzone w wodzie (czy innej cieczy) traci pozornie tyle na swojej wadze, ile waży woda przez nie wyparta. Drugim wielkim osiągnięciem tego fizyka by­ ło ustalenie prawa dźwigni. Opisując je wypowiedział słyn­ ne zdanie: „dajcie mi punkt podparcia, a sam jeden poruszę z posad ziemię”. Archimedes wynalazł wiele różnych maszyn •i urządzeń. Na przykład kiedyś, gdy niewolnicy usiłowali bezskutecznie spuścić na wodę wielką łódź, sporządził sys­ tem bloków (obecnie zwany wielokrążkiem), który umożliwił wykonanie tej czynności jednemu człowiekowi. Dzięki tym wynalazkom zdobył sobie już u swoich współczesnych sławę geniusza. 2. W 1583 roku, gdy miał zaledwie 19 lat, obserwując w kościele równomierne wahania lampy zawieszonej na dłu­ gim sznurze u pułapu i licząc przy tym uderzenia swego tęt­ na ustalił, że czas trwania każdego wychylenia jest zawsze taki sam i zależy tylko od długości sznura, o czym przeko­ nał się skracając go lub wydłużając. Właśnie dlatego stojące zegary szafkowe, rzadko już dzisiaj spotykane, mają waha­ dła tak urządzone, że obciążająca je tarcza może być przesu­ wana wzdłuż drążka, na którym jest zawieszona, służy to do regulowania czasu jednego wychylenia, a tym samym i szybkości posuwania się wskazówek na tarczy. Ga ileusz (1564—1642), wielki włoski fizyk i astronom, odkrył poza prawem ruchu wahadła jeszcze wiele innych reguł fizycz­ nych. Uważany jest za twórcę dynamiki, to znaczy nauki o ruchu ciał; to on wynalazł lunetę, której w 1609 roku użył po raz pierwszy do obserwowania ciał niebieskich. Galileusz był gorącym wyznawcą teorii Kopernika; z tego powodu 121

w 1633 roku został wezwany przed sąd inkwizycji i zmuszony do publicznego odżegnania się od nauki wielkiego astrono­ ma. Podobno wychodząc z sali po odbytym tam procesie po­ wiedział po włosku: Eppur si mouve! — a jednak się poru­ sza! 3. Isaac Newton (1642—1727), wielki fizyk i matematyk angielski, członek Towarzystwa Królewskiego w Londynie i Akademii Nauk w Paryżu. Jego najważniejszym dziełem jest książka nosząca tytuł „Matematyczne zasady filozofii przy­ rody” wydana po łacinie w 1687 roku. Jest to wielki traktat wyjaśniający pojęcie siły, masy, ciężaru i prędkości, w któ­ rym autor ogłasza trzy podstawowe zasady dynamiki, okreś­ lone później jako I, II i III prawo Newtona, oraz wymienio­ ne uprzednio prawo powszechnego ciążenia. Opierając się na nim opracował teorię ruchu planet układu słonecznego, wyjaśnił mechanizm przypływów i odpływów morza oraz wiele innych zjawisk zachodzących w przyrodzie. Drugą bar­ dzo ważną książką wydaną przez Newtona w 1704 roku była „Optyka”, w której omówił wszystkie swoje doświadczenia i osiągnięcia z zakresu nauki o świetle; pierwszy uzyskał widmo i udowodnił, że promień białego światła po przejściu przez szklany pryzmat rozszczepia się na promienie o róż­ nych kolorach. Newton był również wielkim matematykiem, twórcą szeregu praw i zasad matematycznych. 4. Michael Fa:aday (1791—1867), angielski fizyk i chemik, jeden z najwybitniejszych uczonych X IX wieku, był synem kowala i nie ukończył nawet szkoły podstawowej. Mając 13 lat poszedł do terminu do introligatora i tam po raz pierw­ szy zetknął się z książkami, a także z ludźmi, którzy je przynosili do oprawy. Wykształcenie zdobył sam, czytając oprawiane przez siebie i innych podręczniki i książki, a tak­ że słuchając odczytów, na które wprowadził go jeden z klien122

tów. Kiedy miał 22 lata, poznał profesora londyńskiego Ins­ tytutu Chemii Humphry Davy’ego (1778—1829) i za jego wstawiennictwem został przyjęty do pracy w Instytucie. Początkowo był laborantem, potem asystentem, a ponieważ wyróżniał się nieprzeciętnymi zdolnościami, wkrótce stał się najbliższym współpracownikiem Davy’ego. W 1824 roku, dzięki samodzielnym pracom badawczym z fizyki, został członkiem Towarzystwa Królewskiego, a w 1827 — profeso­ rem Instytutu. Największe znaczenie miały jego prace z za­ kresu młodej jeszcze wtedy nauki o elektryczności, uwień­ czone odkryciem indukcji i samoindukcji, co z kolei umożli­ wiło mu zbudowanie pierwszego modelu silnika elektrycz­ nego. Faraday wprowadził do fizyki pojęcie pola elektro­ magnetycznego, skroplił kilka spośród znanych wówczas gazów, a w czasie skraplania gazu używanego do oświetla­ nia ulic w Londynie — odkrył benzen, jeden z najprostszych związków organicznych. Ma on także duże zasługi dla popu­ laryzacji nauki, gdyż zasłynął jako autor przetłumaczonej na kilka języków książki „Dzieje świecy”, wydanej w 1861 roku. 5. Wilhelm Roentgen (1845—1923), fizyk niemiecki, profe­ sor uniwersytetu w Monachium. Odkrył on w 1895 roku dziwne promienie obdarzone zdolnością przenikania przezt ciała nieprzezroczyste jak papier, żywe tkanki, a nawet nie­ które metale. Już w styczniu następnego roku udało mu się otrzymać na płycie fotograficznej obraz ręki prześwietlonej tymi promieniami; na tle słabo zarysowanego cienia dłoni wyraźnie było widać układ jej kości. Te niezwykłe promie­ nie nazwał Roentgen promieniami „X” ; dzisiaj są one nazy­ wane jego imieniem i znalazły szerokie zastosowanie w róż­ nych dziedzinach, przede wszystkim jednak w medycynie do badania narządów położonych w głębi ciała ludzkiego. Roentgen współdziałał także przy skonstruowaniu specjalnej 123

rury próżniowej, która — włączona w obieg prądu elektrycz­ nego — wytwarza intensywną wiązkę odkrytych przez niego promieni. Był to pierwowzór używanej obecnie lampy rent­ genowskiej. Za swoje osiągnięcia otrzymał w 1901 roku, ja­ ko pierwszy w historii nauki, nagrodę Nobla z dziedziny fi­ zyki. 6. Maria Skłodowska-Curie (1867—1934), fizyk i matema­ tyk, profesor fizyki uniwersytetu paryskiego — Sorbony. Nasza wielka rodaczka urodziła się w Warszawie, ale ukoń­ czyła studia i całe życie mieszkała w Paryżu. Razem ze swoim mężem Piotrem Curie (1858—1906) stworzyła podsta­ wy nauki o promieniotwórczości i odkryła dwa nowe pier­ wiastki — polon i rad. Jest jedynym człowiekiem, który za osiągnięcia naukowe dwukrotnie otrzymał nagrodę Nobla: pierwszą w 1903 roku wspólnie ze swoim mężem i Antoine Henri Becąuerelem (1825—1908) za odkrycie promieniotwór­ czości i pierwiastków promieniotwórczych, drugą w 1911 ro­ ku już sama, za pionierskie badania nad biologicznymi właś­ ciwościami promieniowania. Warto przypomnieć, że córka państwa Curie, Irena, wraz ze swoim mężem Fryderykiem Joliot-Curie są także laureatami nagrody Nobla w dziedzi­ nie chemii w roku 1935. Poza Marią Skłodowską-Curie także dwukrotnym laureatem nagrody Nobla był amerykański fi­ zyk i chemik Carl Pauling ur. w 1901, który w roku 1954 otrzymał nagrodę Nobla w dziedzinie chemii za działalność naukową, druga natomiast, zdobyta w roku 1962, była nag­ rodą pokoju za zwalczanie broni nuklearnych. 7. Albert Einstein (1879—1955), jeden z najwybitniejszych fizyków naszych czasów. Urodził się w Niemczech, młodość spędził w Szwajcarii, w 1901 roku ukończył wydział peda­ gogiczny politechniki w Zurychu. Został skromnym pracow­ nikiem w urzędzie patentowym w Bernie, ale cały wolny czas 124

poświęcał fizyce i studiowaniu jej praw. Już w 1905 roku ogłosił pierwszą pracę naukową, w której podał swoje słyn­ ne równanie głoszące, że całkowita energia (E), zawarta w jakimś ciele fizycznym, równa się jego masie (m) pomno­ żonej przez szybkość światła w próżni (c) podniesionej do drugiej potęgi, a więc E = mc2. -Udowodnił przy tym, że szybkość ta jest teoretycznie największa, jaką można osiąg­ nąć. Wzór Einsteina stał się podstawą do jego dalszych roz­ ważań i doprowadził do stworzenia teorii względności; doko­ nała ona przewrotu w dotychczasowych poglądach na wiele podstawowych pojęć fizyki jak czas, prędkość, masa czy energia i wykazała między innymi, że masa ciała wzrasta w miarę tego, jak prędkość, z jaką się ono porusza, zbliża się do szybkości światła. W 1909 roku Einstein powrócił do Niemiec, gdzie pozostał do 1933 roku. W tym czasie, w 1921 roku otrzymał nagrodę Nobla za osiągnięcia z dziedziny fi­ zyki teoretycznej. Po dojściu do władzy Hitlera wyemigro­ wał do Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, gdzie pozostał do końca swego życia. Einstein był człowiekiem wielkiego serca i szlachetności, potępiał wojny i występował w obronie ludzi pokrzywdzonych. Zawsze pracował w sa­ motności. Umarł w szpitalu nowojorskim. Zgodnie z jego wo­ lą, pogrzeb odbył się w tajemnicy i nikt nie wie, gdzie zosta*ły złożone jego prochy.

Ilustratorzy Oto nazwiska artystów-plastyków, autorów ilustracji, które widnieją na reprodukcjach: 125

1. Bohdan Butenko, au to r w ielu kom iksów dla dzieci, serii „G ucio i C ezar” i innych. 2. J a n M arcin Szancer (zm arł w 1973 roku) tw ó rca ilu stra cji do „P in o k ia”, do „B ajek ” K rasickiego, do „K rasnoludków i sierotki M arysi” K onopnickiej, i w ielu, w ielu innych. 3. Je rz y S rokow ski (zm arł w 1974 roku), ilu stro w ał m iędzy in n y m i książkę W andy Chotom skiej pt. „Koziołki p an a Z eg a rm istrza”. 4. O lga Siem aszko, pam iętacie na pew no je j ilu stra cje do „W ierszy dla dzieci” J u lia n a T uw im a i w iele innych. 5. Szym on K obyliński, au to r ilu stra c ji do „C zterej p an cern i i pies”, znany w am z licznych p ro g ram ó w telew izyjnych. 6. Józef W ilkoń, ilu stro w ał w iele znanych w am zapew ne książek, w śród nich n a p rzy k ład zbiór w ierszy T adeusza K u b iak a pt. „L isty z W arszaw y”.

N asze cztery pory ro k u są n astęp stw em ru c h u obiegowego Ziem i dookoła Słońca i nach y len ia jej osi k u słońcu. D la­ tego też kiedy u nas 21 m arca rozpoczyna się w iosna, na półkuli południow ej rozpoczyna się jesień. T ak sam o dzieje się z pozostałym i poram i ro k u : u nas lato rozpoczyna się 22 czerw ca, jesień 22 w rześnia, a zim a 22 g ru d n ia; w te sam e dni n a południow ej półkuli rozpoczyna się zim a, w iosna i lato. 2. Słowo k alen d arz pochodzi z łacińskiego calendae, k alen ­ dy, pierw szy dzień m iesiąca. J e st to zresztą nie tylko w tej czy in n ej form ie w ykaz w szystkich dni w roku, św iąt i im ie­ nin, ale także cały skom plikow any system rac h u b y dni i lat, o p arty n a dokładnych w yliczeniach astronom icznych i w y­ m agający w ielkiej wiedzy, żeby raz ustalony, mógł służyć na setki, a n aw et ty siące lat. 3. Od n iepam iętnych czasów k alendarze w szystkich n aro ­ dów opierały się h a cyklu zm ian pór ro k u i n a zm ianach faz księżyca; z tego pow odu pow stała n aw et w językach sło­ w iańskich nazw a „m iesiąc”, co przecież oznacza Księżyc.

7. Ja n u sz Stanny, z pew nością pam iętacie „Sindbada Ż egla­ r z a ” L eśm iana z jego ilustracjam i.

I

1. N ie, bo n a przykład w staro ży tn y m E gipcie rozróżniano tylko trzy: porę w ylew u N ilu, okres siew ów i okres żniw.

5. K alen d arz egipski. S k ład ał się on z 12 m iesięcy po 30 dni każdy i 5-ciu dodatkow ych dni um ieszczonych n a końcu. Był

4. E ra je st n ajw ięk szą je d n o stk ą czasu w dziejach Ziemi (nip. era archaiczna), a także sposobem liczenia la t począw ­ szy od jakiegoś w y d arzen ia rzeczyw istego czy urojonego, na p rzy k ład era żydow ska — od rzekom ego stw orzenia św iata, rzy m sk a — od założenia Rzymu, m ah o m etań sk a — od dnia ucieczki M ahom eta z M ekki do M edyny, ch rześcijań sk a — od urodzenia C h ry stu sa. Ta o statn ia je st nazw an a także „naszą e rą ” w odróżnieniu od w cześniejszych okresów , o k tó ­ rych się mówi: „przed naszą e rą ” (w skrócie: p.n.e. lub pne.).

127

0 ćwierć dnia krótszy od rzeczywistego obiegu Ziemi dookoła Słońca i dlatego jego początek, w miarę upływu lat, prze­ suwał się przez wszystkie pory roku, co sprawiło, że rok egipski nazywano „wędrownym”. 6. Chaos panujący w starożytności przy obliczaniu czasu uporządkował Juliusz Cezar (100—44 r. p.n.e.), wprowadzając w 46 r. p.n.e. kalendarz słoneczny nazwany później juliań­ skim, liczący 365 dni, a raz na cztery lata — 366 (rok prze­ stępny). Przeciętny rok trwał zatem 365 i 1/4 dnia i — jak się później okazało — był tylko o około 11 minut dłuższy od rzeczywistego obiegu Ziemi dookoła Słońca. Ilość dni każ­ dego miesiąca ustalona w tym»kalendarzu utrzymała się do dzisiaj, a zaproponowane nazwy przyjęły się w większości języków europejskich. 7. Kalendarz gregoriański, wprowadzony w 1582 roku bullą (zarządzeniem) papieża Grzegorza XIII (1502—1585). Dlacze­ go kalendarz wymagał reformy? Otóż zgromadzenie bisku­ pów pod przewodnictwem papieża, zwane soborem, które obradowało w Nicei w 325 roku, gdy równonoc wiosenna przypadała na dzień 21 marca, przyjęło tę datę za stałą 1 postanowiło, że Wielkanoc ma być obchodzona w pierwszą niedzielę po pierwszej pełni księżyca po równonocy wiosen­ nej. Ponieważ jeden rok juliański był dłuższy od obiegu Ziemi dookoła Słońca, równonoc ciągłe się przesuwała (o 1 dzień w ciągu 128 lat). Tę rozbieżność dostrzeżono wreszcie w VIII stuleciu, a od XII wieku zaczęto podejmować próby udoskonalenia kalendarza. Ostatecznie jednak dopiero pa­ pież Grzegorz XIII powołał w 1576 roku komisję astrono­ mów, która opracowała następującą reformę: po pierwsze opuszczono 10 dni, które narosły od Soboru Nicejskiego i przywrócono równonoc wiosenną na dzień 21 marca. W tym celu ustalono, że po 4 października 1582 roku nastąpi

od rażu 15 października; po drugie — aby zapobiec takim „skokom” na przyszłość — postanowiono w każdym czte­ rechsetleciu opuszczać 3 razy po jednym dniu. W myśl tej zasady, lata kończące się na 00 nie są latami przestępnymi, z wyjątkiem lat dzielących się bez reszty przez 400, np. rok 1600 i 2000. Dzięki temu rok gregoriański jest dłuższy od rzeczywistego tylko o 26 sekund, co da różnicę jednego dnia po przeszło 3000 lat!

Kinematografia 1 . Musimy najpierw wytłumaczyć, jakie urządzenie umo­ żliwiło powstanie dagerotypu. Była nim znana prawdopo­ dobnie jeszcze w starożytności camera obscura, po polsku „ciemnia optyczna”. Jest to niewielka szczelna skrzyneczka z maleńkim otworkiem w przedniej ścianie i matową szyb­ ką zamiast tylnej. Jeżeli przed otworkiem umieści się w pewnej odległości jakiś oświetlony przedmiot, nd matówce ukaże się jego pomniejsze odbicie, tyle że obrócone do góry nogami. Ta właśnie camera obscura była używana do spo­ rządzania dagerotypów — tak nazwanych pierwowzorów współczesnej fotografii. Zamiast matowej szybki, tylną ściankę kamery stanowiła posrebrzana i odpowiednio przy­ gotowana płytka miedziana, na której po długim, bo trwa­ jącym 10 do 30 minut naświetleniu utrwalał się pożądany obraz; był on jednak niewidoczny do chwili opłukania go w roztworze odpowiednich związków chemicznych, jak byś­ my dzisiaj powiedzieli — do chwili wywołania. Tym sposo9 — K to p y ta nie b łą d z i

128

129

bem otrzymywało się zawsze tylko pojedynczy obraz, którego nie można było powielać. Za datę wynalezienia dagerotypu przez francuskiego malarza Louis Daguerre’a (1789—1851) uważa się 19. VIII. 1839, tego bowiem dnia urządzenie za­ prezentowano na posiedzeniu Akademii Nauk w Paryżu. Camera obscura z umieszczoną soczewką w otworze stanowi pierwowzór aparatu fotograficznego. Tyleśmy się na ten temat rozpisali, bo fotografia stała się punktem wyjścia wszystkich technik filmowych, a dagerotyp był właśnie jej zalążkiem.

bliczności pierwszy pełnometrażowy film, w którym aktorzy przemówili, a już w parę lat później filmy dźwiękowe opa­ nowały cały świat. Tym pierwszym filmem nakręconym w amerykańskiej wytwórni Warner Broths był „Śpiewak jazzbandu” reżyserowany przez Alana Grosslanda; główną rolę grał w nim znakomity śpiewak i aktor Al Jolson.

2. Bracia Lumiere, Augustę (1862—1954) i Louis (1864—1948), francuscy chemicy, opatentowali w roku 1895 swój wynala­ zek nazwany przez nich kinematografem (z greckiego kinema — ruch i grapho — pisze), dzięki czemu przeszli do his­ torii jako pionierzy kinematografii. Jeszcze w tym samym roku zorganizowali oni w paryskiej kawiarni „Grand C afe’ swój pierwszy publiczny pokaz składający się z kilku trwa­ jących po minucie krótkometrażówek: „Wyjście robotni­ ków z fabryki”, „Przejazd pociągu”, „Kąpiel w morzu”, „Kowale” itd. Fakt ten uważany jest za narodziny kinema­ tografii, oczywiście czarno-białej i niemej.

6. Władysław Starewicz (1892—1965), który w 1913 roku zre­ alizował swój pierwszy film rysunkowy pt. „Świerszcz i mrówka”. Tworzył on we Francji, w Rosji i w Stanach Zjednoczonych, a choć nie był pierwszym, który taki film nakręcił, to jednak zalicza się do pionierów w tej dziedzinie. Za właściwego twórcę filmu rysunkowego uważany jest francuski karykaturzysta Emile Cohl (1857—1938), który w 1905 roku wyprodukował film dla dzieci z pajacem Fantoche’em.

3. Bioskop była to pierwsza nazwa kina. Później nazwano je iluzjonem. Dopiero po roku 1920, kiedy kinematografia zosta­ ła zaliczona do sztuki, powstało określenie „kinoteatr”, skró­ cone następnie do „kina” i to właśnie utrzymało się do na­ szych czasów. 4. W 1902 roku francuski przemysłowiec i wynalazca Leon Gaumont (1864—1946) stworzył podstawy filmu dźwiękowego przez połączenie w jedną całość kinematografu i fonografu, czyli urządzenia służącego do zapisywania i odtwarzania dźwięku. Jednak dopiero w 1927 roku wyświetlono dla pu130

5. Prace nad filmem kolorowym rozpoczęły się w latach 1898—1906 i trwały długo, gdyż dopiero w 1935 roku wypro­ dukowano w Stanach Zjednoczonych pierwszy barwny film, który nosił tytuł „Jarm ark próżności”.

7. Myszka Mickey-Mouse, Pies Pluto i Kaczor Donald, zna­ cie ich na pewno wszyscy. W 1941 roku Disney wyproduko­ wał pierwszy film z zastosowaniem stereofonii, co stanowiło kamień milowy w rozwoju kinematografii.

1. Meteorologia jest to inaczej mówiąc „fizyka atmosfery”, nauka zajmująca się badaniem zjawisk i procesów zachodzą131

cych w atm osferze Ziem i; stanow i ona część geofizyki, n a u ­ ki o Z iem i jak o ciele fizycznym . 2. Nie, choć są to pojęcia ściśle ze sobą zw iązane. K lim atem nazyw am y określony n a p o d staw ie w ieloletnich obserw acji przeciętny sta n i zw ykły przebieg zjaw isk m eteorologicz­ nych, czyli w łaśnie pogody, n a jak im ś określonym obszarze. 3. Od czasów starożytnych, pierw sze bow iem spostrzeżenia dotyczące k lim atu zostały dokonane przez ów czesnych G re­ ków, k tórzy stw ierdzili, że różnice zależą od nach y len ia (po grecku klima) prom ieni słonecznych w stosunku do po­ w ierzchni Ziem i i dlatego szerokość geograficzną p rzyjęli za je d y n ą przyczynę tych różnic. G recy podzielili Ziem ię n a pięć s tr e f klim atycznych: je d n ą gorącą, dw ie u m iark o w an e i dw ie zim ne, a ich g ran icam i były zw ro tn ik i i koła podbie­ gunow e. P odział ten bez n ajm niejszych zm ian u trzy m ał się aż do końca X IX w ieku. O becnie istn ie ją b ard ziej zróżnico­ w ane klasyfikacje klim atów św iata. 4. T rzy podstaw ow e w aru n k i: 1) sto p ień nasłonecznienia i uzależniona od tego te m p e ra tu ra p ow ietrza, 2) w ilgotność p ow ietrza i bezpośrednio z tym zw iązane zachm urzenie i opady atm osferyczne oraz 3) ciśnienie atm osferyczne, zm ienne w różnych strefa ch ziem skiego globu i w różnych w arstw ac h atm osfery. 5. D w a: k lim at m orski i k lim at lądow y albo konty n en taln y . Różnica pochodzi stąd, że ląd i wody ró żn ie p rzy jm u ją i o d ­ d a ją energię słoneczną, różne są n ad nim i także w aru n k i w ilgotności. K lim at m o rsk i cech u ją m ałe w a h a n ia te m p e ra ­ tu ry zarów no dobow ej, ja k i rocznej, m ało dni pogodnych, duże ilości opadów i silne w iatry . K lim a t lądow y cechują duże różnice te m p e ra tu ry rocznej (ciepłe la ta i surow e zimy), a w m ia rę posuw ania się w głąb ląd u coraz większe różnice

te m p e ra tu ry pom iędzy dniem i nocą, dochodzące do 20°C i coraz m niejsze ilości rocznych opadów . 6. W łoski fizyk i m a tem aty k E v engelista T orricelli (1608— —1647) w ro k u 1643. Jego zasada, stosow ana do dziś, je st n astęp u jąca: b aro m e tr sk ład a się z zasklepionej n a jednym końcu szklanej ru rk i, k tó rą się w ypełnia rtęcią, odw raca i zan u rza pionow o do naczynia z rtę c ią . S łu p ek rtę c i opada, a jego wysokość odpow iada ciśnieniu atm osferycznem u. O becnie w y rab ia się także w ygodniejsze w użyciu b aro m etry sprężynow e. 7. A ngielski ad m irał F ran cis B eau fo rt (1774—1857) był tym, k tó ry w 1806 ro k u opracow ał i zastosow ał u żyw aną do dnia dzisiejszego dw unastostopniow ą skalę, służącą do określania siły (prędkości) w ia tru n a podstaw ie skutków jego działania na pow ierzchnię m orza i na przedm ioty zn a jd u jące się na ziemi. W edług tej skali „0” oznacza ciszę, p rzy 9, 10 i 11 stopniach na m orzu p an u ją sztorm y, a na lądzie silne w i­ chury (szybkość w ia tru w ynosi w ówczas od 75 do 117 kilo­ m etrów n a godzinę), a 12 stopni oznacza h u ra g a n (szybkość w ia tru powyżej 118 kilom etrów n a godzinę).

K osm onautyka 1. K azim ierz Siem ienow icz (r. urodź, nie znany — po 1651), polski a rty łe rz y sta i te o re ty k arty lerii, doskonalił się w sztuce w ojennej w H olandii, a po pow rocie do k ra ju był 133

132

inżynierem i zastępcą dowódcy artylerii koronnej. Napisał po łacinie szczegółowy traktat o broni rakietowej, ogłoszony jako pierwszy na świecie w Amsterdamie w 1650 roku, przełożony wkrótce na język francuski i niemiecki, w 1729 — na angielski, a dopiero w 1963 — na język polski. Siemienowicz opisał w nim swoje wynalazki, a między nimi dokładną konstrukcję, sposób wytwarzania i właściwości rakiety wielostopniowej, stanowiącej pierwowzór nośnych rakiet statków kosmicznych. W 250 lat później rosyjski uczony, syn zesłańca politycznego, Polak z pochodzenia, Konstanty Ciołkowski (1857—1935) podał w 1903 roku teorię lotu rakiet, uznaną później za pierwszą poważną pracę nau­ kową z dziedziny astronautyki, a w 1929 — teorię rakiet wielostopniowych i wskazał na możliwości ułatwiania przy­ szłych lotów kosmicznych przez budowanie sztucznych sa­ telitów Ziemi, wykorzystywanych następnie jako stacje kosmiczne.

wykonane i przekazane przez radziecki bezzałogowy pojazd kosmiczny „Łunnik III”. 5. Kosmonauta amerykański pułkownik Neil Armstrong (ur. 1930), dowódca statku kosmicznego „Apollo 11”. Wraz z towarzyszącym mu nawigatorem statku pułkownikiem Ed­ winem Aldrinem (ur. 1930), Armstrong wylądował w dniu 20 liipca 1969 roku na Księżycu, używając pojazdu „LM”, z któ­ rego pierwszy wyszedł na powierzchnię ziemskiego satelity, gdzie obydwaj pozostawali przez 2 godziny 15 minut. Po powrocie kosmonautów ze „spaceru” pojazd „LM” wystar­ tował z Księżyca i połączył się ze statkiem macierzystym, cały czas krążącym po orbicie wokółksiężycowej.

3. Radziecki kosmonauta podpułkownik Jurij Gagarin (1934 —1969), który 12 kwietnia 1961 roku na statku „Wostok I” dokonał pierwszego w świecie lotu po orbicie okołoziemskiej (jedno okrążenie) w czasie 1 godziny i 48 minut. 6 i 7 sierp­ nia tegoż roku radziecki astronauta major Herman Titow na statku „Wostok II” dokonał 17,5 okrążeń Ziemi w czasie 25 godzin i 18 minut.

6. Glony, inaczej algi, są to najprostsze rośliny samożywne, występujące wszędzie tam, gdzie mają wodę i światło. Po­ bierają dwutlenek węgla (np. wydalany przez człowieka w czasie wydechu), a wydzielają potrzebny do oddychania tlen, wytwarzając przy tym znaczne ilości substancji organicznej, zawierającej białko, węglowodany, tłuszcze i sole mineralne, a więc mającej pełną wartość -pożywienia ludzkiego. Zostały one wykorzystane do stworzenia wewnętrznego cyklu krą­ żenia powietrza i pożywienia w zamkniętej kabinie ^statku kosmicznego w czasie długotrwałych podróży. Były wypró­ bowane na załogach statków radzieckich „Wostok I” i „Wostok II”, które odżywiały się pokarmem wytworzonym laboratoryjnie z produktów algowych. Waga bezglebowego układu algowego na potrzeby jednego człowieka (do oddy­ chania i odżywiania się), nie ulegająca, przynajmniej teo­ retycznie, zużyciu — wynosi 64 kilogramy, to znaczy tyle, ile waży sam zapas tlenu w butlach potrzebny na 30 dni.

4. 7 października 1959 roku, pierwsze w historii zdjęcie fotograficzne niewidocznej z Ziemi półkuli Księżyca zostało

7. ASTP/EPAS jest to skrót nazwy programu Sojuz-Apollo (od angielskiego zdania „Apollo-Sojuz Test Program” i ro-

2. 4-go października 1957 roku. Był to radziecki „Sputnik I”, który stał się pierwszym satelitą Ziemi i rozpoczął erę lotów kosmicznych. W miesiąc potem, 3 listopada 1957 roku umieszczono na orbicie okołoziemskiej drugiego satelitę „Sputnika II” z psem Łajką, która pomyślnie powróciła na ziemię.

syjskiego „Ekspierimentalnyj Poliot Apołłon-Sojuz”), którego ukoronowaniem stało się w dniu 17 lipca 1975 roku o godzi­ nie 17,15 naszego czasu połączenie się w kosmosie amery­ kańskiego pojazdu kosmicznego z załogą: Thomas StaffoTd (dowódca), Vance Brand i Donald Slayton — z radzieckim pojazdem kosmicznym z załogą: Aleksiej Leonow (dowódca) i Walerij Kubasów. Poza wielkim osiągnięciem natury tech­ nicznej ma to ogromne znaczenie jako dowód zgodnej i zna­ komicie zorganizowanej współpracy dwóch mocarstw, które dokonały wręcz nieprawdopodobnych wyczynów w dziedzi­ nie lotów i badań kosmicznych.

Królowe świata 1. Kleopatra VII (69—30 p.n.e.), ostatnia królowa Egiptu z dynastii Ptolemeuszów, była córką Ptolemeusza X II Auletesa i żoną kolejno dwóch swoich braci, Ptolemeusza X III i Ptolemeusza XIV, takie bowiem były obyczaje w królew­ skich rodach starożytnego Egiptu. Samodzielnie panowała dzięki poparciu swojego trzeciego męża, Juliusza Cezara, wielkiego wodza rzymskiego, polityka i wybitnego człowie­ ka wszechczasów. Po jego śmierci jej następnym mężem i protektorem został Marek Antoniusz, także wódz rzymski. Kleopatra była kobietą wielkiej urody, ambitną, energiczną, obdarzoną niezwykłą inteligencją i siłą woli. Dlatego prze­ szła do historii i stała się bohaterką dzieł pisarzy tej miary, co Szekspir czy Bernard Shaw, a u nas Cyprian Norwid i Ludwik Morstin. 136

2. Izabela Katolicka (1451—1504), córka króla Jana II Kastylskiego i królewny portugalskiej Izabeli, była królową Kastylii. Fanatycznie religijna, wprowadzała religię kato­ licką wszędzie, dokąd sięgały jej wpływy. A sięgały daleko, bowiem to ona wyposażyła wyprawy Krzysztofa Kolumba i nawracała odkryte i podbite przez jej wysłanników kraje na „prawdziwą wiarę”. Tym właśnie zyskała sobie przydo­ mek „Katolickiej”. Poślubiła księcia Aragonii, późniejszego króla Ferdynanda, dzięki czemu zjednoczyła pod wspólnym berłem obydwa państwa: Kastylię i Aragonię. Za jej pa­ nowania zaszły dwa wydarzenia ważne dla późniejszych dziejów Hiszpanii: wypędzenie w roku 1492 Maurów z Gre­ nady — ostatniej ich twierdzy w Hiszpanii oraz odkrycia Kolumba, które sprawiły, że do Hiszpanii zaczęło strumie­ niami płynąć złoto rabowane amerykańskim Indianom. 3. Elżbieta I (1533—1603) z dynastii Tudorów, córka Henry­ ka V III i Anny Boleym, była królową Anglii. Otrzymała sta­ ranne wykształcenie, była obdarzona dużą inteligencją i nieprzeciętnym zmysłem politycznym. Za jej rządów An­ glia osiągnęła wielki rozkwit gospodarczy, polityczny i kul­ turalny. Je j doradcami byli zdolni mężowie stanu, popierała twórczość naukową i artystyczną. Nie przebierając w środ­ kach dążyła Elżbieta I do celu, którym była potęga jej pań­ stwa. Za jej panowania Anglia stała się niezwyciężona na morzu, do czego przyczynił się przede wszystkim Franciszek Drakę, wielki żeglarz, ale równocześnie i wielki korsarz. 4. Maria Stuart (1542—1587), córka króla Szkocji Jakuba V i Marii księżnej de Guise, była królową Szkocji, a przez pe­ wien czas także i Francji, bowiem wydano ją za mąż za nieletniego następcę tronu Francji, późniejszego Franciszka II, który umarł w bardzo młodym wieku. Rościła także pre­ tensje do tronu angielskiego, zajętego przez je j kuzynkę, 137

królową Elżbietą I. Knowania z tym związane, wprowadza­ nie w Szkocji siłą katolicyzmu jako religii obowiązującej oraz szereg innych niefortunnych pociągnięć sprawiły, że musiała się zrzec tronu Szkocji na rzecz swojego syna. Uciekła do Anglii, gdzie jednak została uwięziona i po 19-tu latach przebywania w zamknięciu skazana na ścięcie przez Elżbietę I. 5. Krystyna królowa szwedzka (1626—1689) pochodziła z dynastii Wazów. Była córką króla Gustawa II Adolfa i pa­ nowała w Szwecji w ciągu 22 lat od 1632 do 1654 roku. Uchodziła za jedną z najbardziej wykształconych kobiet swojej epoki, gorąco popierała sztukę i naukę, spro­ wadzała na swój dwór z zagranicy wybitnych uczonych. Podobnie jak Elżbieta I, królowa Anglii, nie chciała wyjść za mąż za żadnego z proponowanych jej kandydatów. Jej rozrzutność oraz popieranie katolików wywołały tak liczne protesty i opozycje, że zmuszona była abdykować. Przenio­ sła się do Rzymu i tam mieszkała aż do swojej śmierci, oto­ czona gronem wybitnych ludzi ze świata nauki, kultury i sztuki. 6. Maria Teresa z dynastii Habsburgów (1717—1780) odzie­ dziczyła po swoim ojcu Karolu VI tron monarchii austro-węgierskiej, obejmującej Austrię, Czechy i Węgry. Pano­ wała od 1740 roku wespół ze swoim mężem, księciem Lotaryńskim, Franciszkiem, który po jej śmierci został cesarzem jako Franciszek I. Maria Teresa prowadziła politykę bez­ względną i zaborczą, rozszerzając monarchię Habsburgów. Wzięła udział w pierwszym rozbiorze Polski w 1772 roku, kiedy to Austria zagarnęła jej południową część nazwaną Królestwem Galicji i Lodomerii. W swojej wielkiej monar­ chii dbała o podniesienie warunków życia, poziomu oświaty, czego dowodem było założenie szkół ludowych we wszyst­

kich parafiach, popierała rozwój rolnictwa, handlu i prze­ mysłu. Miała aż szesnaścioro dzieci, z których dwaj synowie, Franciszek II i Leopold II, byli po niej kolejnymi cesarzami, a córka Maria Antonina — królową Francji, zgładzoną w 1789 roku, w czasie Rewolucji Francuskiej. 7. Katarzyna II (1729—1796), niemiecka księżniczka Sofia Augusta Anhalt-Zerbst poślubiła rosyjskiego carewicza Piotra, który w 1762 r. wstąpił na tron jako Piotr III. Został jednak szybko usunięty przez swoją małżonkę, która ogłosiła się sama carycą rosyjską i pod imieniem Katarzyny II pa­ nowała aż do swojej śmierci. Bardzo inteligentna i ambitna, a zarazem bezwzględna, przyczyniła się do wzrostu autory­ tetu Rosji w Europie. Popierała postępowych pisarzy zagra­ nicznych, dlatego nazywano ją nawet Semiramidą Północy, ale wewnątrz państwa coraz większy się stawał ucisk chło­ pów pańszczyźnianych i podbitych narodów. Katarzyna wzięła udział w drugim i trzecim rozbiorze Polski w latach 1775 i 1795, a równocześnie wcieliła do Rosji całą Ukrainę, Białoruś, Litwę i Kurlandię.

1. Ojcem medycyny nazywają greckiego lekarza Hipokratesa (460—377 p. n. e.), a to dlatego, że pierwszy odłączył medycynę od filozofii i stworzył z niej samodzielną naukę. Twierdził, że szeroko wówczas stosowane zaklęcia magiczne, ofiary i modły wznoszone do bogów nie wystarczą ani do rozpoznania choro139

by, ani do jej wyleczenia. W założonej przez siebie na ojczys­ tej wyspie Kos szkole lekarskiej zalecał uczniom przede wszystkim uważne wysłuchanie skarg chorego, dokładne obej­ rzenie go, zbadanie ciepłoty ciała, szybkości tętna i oddechów, zorientowanie się w umiejscowieniu i nasileniu się bólów oraz w występowaniu dreszczy. Zalecał stosowanie różnych leków, a przede wszystkim ziół, których znał ponad dwieście. Nie po­ chwalał zażywania wielu lekarstw naraz i głosił zasadę obo­ wiązującą w medycynie do dzisiaj: primum non nocere, co znaczy — przede wszystkim nie szkodzić. Był zwolennikiem świeżego powietrza, gimnastyki, kąpieli i masaży, a także przywiązywał wielką^wagę do odpowiedniej diety. Hipokrates pozostawił po sobie wiele przekazanych potomności przez jego uczniów prac, z których wynika, że miał on dużo praw ­ dziwych wiadomości z anatomii oraz że zajmował się teore­ tycznymi zagadnieniami medycyny. Twierdził, że dla utrzy­ mania życia potrzebne jest człowiekowi ciepło wrodzone ciału, powietrze dopływające z zewnątrz i soki uzupełniane spoży­ waniem pokarmów, a wszystkimi czynnościami organizmu rządzi potężna siła życiowa nazywana Naturą. 2. Abu Ali Hussein ibn Abdullah Sina, znany na Zachodzie jako Awicenna (980—1037), urodzony w Afszana koło Buchary, arabski lekarz pochodzenia tadżyckiego, filozof, przyrod­ nik i poeta. Już w młodym wieku zdobył wielki rozgłos, a po­ zostawił po sobie bogatą spuściznę prac naukowych z medycy­ ny, z których tylko dwie napisał w swoim ojczystym języku, to znaczy po persku, pozostałe zaś po arabsku, gdyż język ten był na Wschodzie językiem nauki. Najsłynniejszym jego dzie­ łem jest pięciotomowy Canon medicinae, czyli „Księga praw medycznych” — zestawienie całej ówczesnej wiedzy arabskiej 0 medycynie. Przytacza w niej wiele chorób opisując ich ob­ jawy i sposoby leczenia, wymienia liczne środki lecznicze 1 podaje sposoby przyrządzania lekarstw, opisuje zabiegi o­ 140

peracyjne, a nawet udziela porad kosmetycznych. Prace Awicenny zostały w XII wieku przetłumaczone na łacinę przez Gerarda z Cremony zwanego ojcem tłumaczy. „Kanon” do­ czekał się trzydziestu paru wydań i aż -do XVII wieku był podstawowym podręcznikiem medycyny dla studentów i le­ karzy. 3. Paracelsus, a właściwie Theophrastus Bombastus von Hohenheim (1493—1541), lekarz szwajcarski, był jednym z wielkich reformatorów medycyny w epoce Odrodzenia. Od­ rzucił on wszystkie uświęcone tradycją autorytety naukowe i zdobył się nawet na odwagę publicznego spalenia dzieł Awicenny, uważając obserwacje i doświadczenie za jedyne źródło wiedzy. Największą zasługą Paracelsusa było to, że oficjalnie odstąpił od medycyny starożytnej oraz że zamiast wymyśl­ nych i skomplikowanych recept średniowiecza wprowadził leki proste. Stosował zioła lecznicze, starając się wydobyć z nich składnik uzdrawiający, który nazwał kwintesencją, a także leki pochodzenia mineralnego jak sole rtęci, siarki, ołowiu, żelaza i miedzi oraz amoniak; w ten sposób zapocząt­ kował w medycynie nowy kierunek zwany jatrochemią, czyli chemią leczniczą. Objechał prawie całą zachodnią i środkową Europę, zdobywając nie tylko doświadczenie, lecz i sławę le­ karza — „cudotwórcy”; odwiedził także i Polskę. Pozostawił po sobie dwie prace w języku niemieckim, wydrukowane już po jego śmierci, w których omawia główne zasady medycyny i głosi swoje poglądy na przyczyny choroby i sposoby ich le­ czenia. 4. Prątki Kocha — to zarazki gruźlicy, które odkrył w 1882 roku niemiecki lekarz Robert Koch (1843—1910), jeden z współtwórców współczesnej bakteriologii, profesor higieny uniwersytetu w Berlinie i dyrektor specjalnie dla niego zało­ żonego instytutu chorób zakaźnych. W 1882 roku wykrył, że 141

V gruźlica jest chorobą zakaźną, wywołaną przez bakterie w kształcie prątków, nazwanych później jego imieniem. Oba­ liło to dotychczasowe poglądy, że suchoty — jak wtedy nazy­ wano gruźlicą — są Chorobą dziedziczną i skierowało na zu­ pełnie inne tory zwalczanie tej prawdziwej podówczas plagi ludzkości. Koch zapoczątkował hodowanie bakterii poza ży­ wym ustrojem na sztucznych pożywkach, przy czym znalazł sposób na otrzymywanie czystych hodowli tylko jednego ga­ tunku; miało to w następnych latach ogromne znaczenie, gdyż umożliwiło uzyskanie szczepionki zapobiegawczej dla poszcze­ gólnej choroby. Koch wprowadził także barwienie preparatów mikroskopowych, co bardzo ułatwiło badania laboratoryjne. Poszukując szczepionki przeciwko gruźlicy, wprodukował z osłabionych bakterii tuberkulinę, ale chociaż nie spełniła ona pokładanych nadziei, gdyż nie miała działania leczniczego, to jednak zyskała szerokie zastosowanie w rozpoznawaniu gruź­ licy. Za swoje osiągnięcia otrzymał w 1905 roku nagrodę Nobla. 5. Nazwy „odruch warunkowy” użył po raz pierwszy Iwan Piotrowicz Pawłów (1849—1936), wielki fizjolog rosyjski i ra ­ dziecki, profesor Wojskowej Akademii Medycznej w Lenin­ gradzie, członek Akademii Nauk ZSRR i Towarzystwa Kró­ lewskiego w Londynie. Jak wiemy, odruchem nazywa się re­ akcję organizmu na podrażnienie jakiejkolwiek jego części. Takim odruchem jest na przykład wydzielanie się śliny po wprowadzeniu do ust pokarmu. Pawłów udowodnił, że wy­ dzielanie się śliny u psa pod wpływem samego widoku poży­ wienia jest także odruchem, różniącym się jednak tym, że nie stanowi on właściwości wrodzonej, lecz powstaje w życiu każdego osobnika wskutek nabytego doświadczenia. Na przy­ kład szczenięta karmione mlekiem reagują ślinotokiem tylko na widok mleka, wystarczy jednak nakarmić je parę razy mięsem, żeby jego widok wywołał u nich ślinotok. Taki naby­

ty odruch Pawłów nazwał warunkowym, w odróżnieniu od wrodzonego odruchu bezwarunkowego. Teoria odruchów wa­ runkowych dokonała przewrotu w medycynie i zapoczątko­ wała nową naukę o wyższych czynnościach nerwowych, która wyjaśnia zachowanie się wszystkich istot żyjących, a u czło­ wieka — także jego zdolność myślenia. Za swoje osiągnięcia otrzymał Pawłów w 1904 roku nagrodę Nobla. 6. Penicilinę odkrył szkocki lekarz Alexa.nder Fleming (1881—1955), bakteriolog londyńskiego szpitala św. Marii. W 1929 roku stwierdził, że przypadkowe wysianie się na po­ żywce laboratoryjnej pleśni grzybka pędzlaka, nazywanego po łacinie Penicilium notatum, hamowało wzrost znajdujących się tam kolonii paciorkowców. Po wielu próbach udało się Flemingowi wyodrębnić z tej pleśni substancję czynną, którą nazwał peniciliną; działała ona zabójczo na różne drobnous­ troje, była jednak bardzo nietrwała, a wszelkie usiłowania za­ bezpieczenia jej przed natychmiastowym rozkładem nie da­ wały wyników. Dlatego pierwsze doniesienie o swoim odkry­ ciu ogłosił Fleming dopiero w 1932 roku. W 1939 roku dwaj naukowcy z Oxfordu, lekarz Harward Florey (1896—1968) i chemik Ernest Chain (1906) wznowili badania nad peniciliną* i po wielu nieudanych próbach zdołali opracować metod'ę wy­ twarzania jej na skalę przemysłową w stanie trwałym i nada­ jącym się do przechowywania. W 1942 roku peniciliną została wprowadzona do lecznictwa, ale dopiero po dziesięciu latach, po ulepszeniu metody produkcji, stała się lekiem tanim i ogól­ nie dostępnym. Zapoczątkowała w medycynie erę leczenia chorób zakaźnych środkami bakteriobójczymi o niezwykłej mocy, nazywanymi antybiotykami od greckiego anti — przeciw i bios — życie. Fleming, Florey i Chain otrzymali w 1945 roku nagrodę Nobla. 7. Albert Schweitzer (1875—1965), Alzatczyk, doktor medy­ cyny, filozofii i teologii, muzykolog, wirtuoz gry na organach,

143

(

członek francuskiej Akademii Nauk Moralnych i Politycz­ nych. Wstrząśnięty tragicznym losem ludów afrykańskich, poświęcił się pracy lekarskiej w Afryce Równikowej. W 1913 roku wyjechał do Gabonu, gdzie w miejscowości Lambarene, za pieniądze uzyskane z honorariów autorskich i recitali or­ ganowych zorganizował szpital, którym — z krótkimi przer­ wami — kierował aż do śmierci. Był przez wiele lat przyjacielem i opiekunem tubylców, którzy nazywali go oganga — Wielki Czarodziej. Stał się symbolem bezinteresownego boha­ terstwa i braterstwa pomiędzy narodami. Pokojową nagrodę Nobla otrzymał w 1952 roku.

Lotnictwo 1. Ponoć pierwszym człowiekiem, który uniósł się w powiet­ rze na wysokość 60 metrów balonem swojego pomysłu w 1709 roku, był portugalski ksiądz Bartholomeu de Gusmao. Nie wiedzieli jednak o tym Francuzi bracia Montgolfier, Joseph Michel (1740—1810) i Jacąues Etienne (1745—1799), uważani za wynalazców balonu. Swój balon z jedwabnej powłoki wypeł­ nionej ogrzanym powietrzem zademonstrowali publicznie w czerwcu 1783 roku. Już w listopadzie tegoż roku uniósł się po raz pierwszy ich balonem człowiek — Jean Franęois Pilatre de Rozier (1754—1785), a w listopadzie następnego — star­ szy z braci, i to z sześcioma pasażerami. Wkrótce zaczęto wy­ pełniać balony gazem lżejszym od powietrza, początkowo wo­ dorem, potem gazem świetlnym i — dla bezpieczeństwa — niepalnym helem. Balony na uwięzi były używane do badań 144

meteorologicznych i obserwacji, balony wolne — przede wszy­ stkim do celów sportowych. Pierwszym w dziejach wyczynem tego rodzaju był przelot nad kanałem La Manche, dokonany w 1785 roku iprzez Jean Pierre Blanchanda (1753—1809), popu­ laryzatora tego sportu 'na przełomie XVIII i XIX wieku, który w 1788 roku latał również nad Warszawą. Największe między­ narodowe zawody balonowe o puchar Gordon-Bennetta odby­ wały się corocznie od 1906 roku do II wojny światowej. Pol­ ska dzięki uzyskaniu pierwszej nagrody w trzech kolejnych latach 1933, 1934 i 1935 zdobyła puchar na własność; zwycię­ ską ekipę stanowili piloci Franciszek Hynek (1897—1958) i Zbigniew Burzyński (1902). 2. Ze względu na duże niebezpieczeństwo. Sterowiec składa się z balonu wypełnionego gazem lżejszym od powietrza oraz zawieszonej pod nim gondoli z silnikiem napędowym i po­ mieszczeniem dla pasażerów i załogi. Pierwszy sterowiec zbu­ dował w 1852 roku francuski konstruktor Henri Giffard (1825-1882), jednak znaczenia dla komunikacji nabrały dopie­ ro sterówce o powłokach na sztywnym szkielecie pomysłu nie­ mieckiego konstruktora Ferdinanda Zeppelina (1838—1917). Pierwszy lot takiego wielkiego sterowca (o pojemności ponad 11 tysięcy metrów sześciennych gazu) odbył się w 1900 roku. W okresie międzywojennym sterówce takie, nazywane zeppe­ linami, rozwijające prędkość 125 kilometrów na godzinę, były używane do komunikacji napowietrznej i między innymi do­ konały nawet lotu dookoła Ziemi, a przez parę lat utrzymy­ wały regularną komunikację pomiędzy Europą i Ameryką Południową. Jednak ze względu na liczne wypadki i pożary, po katastrofie w roku 1937, w której zginęło ponad sto osób, zaniechano ich dalszego użytkowania. 3. Bracia Wright, Wilibur (1867—1912) i Orwille (1871—1948), konstruktorzy amerykańscy, są pionierami lotnictwa silniko- . 10 — K to p y t a n ie b łą d z i

145

wego. W grudniu 1903 roku na zbudowanym przez siebie dwupłatowcu wyposażonym w silnik o mocy 12 koni motoro­ wych (KM) po raz pierwszy utrzymali się w powietrzu 12 se­ kund i przelecieli 53 metry, ale już przy czwartej próbie tego samego dnia pozostawali w powietrzu 59 sekund i przebyli przestrzeń 260 metrów. Ulepszając stopniowo swój samolot doszli do tego, że w 1908 roku jeden z braci utrzymał się w powietrzu ponad godzinę, drugi zaś przeleciał trasę długości 120 kilometrów. Tegoż roku dokonali pierwszego lotu z pasa­ żerami. W 1909 roku zorganizowali w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej pierwszą wytwórnię samolotów i szkołę pilotażu. 4. Pilot francuski, Louis Bleriot (1872—1936) przeleciał w 1909 roku ponad kanałem La Manche, na samolocie własnej konstrukcji, w czasie 37 minut. 5. Pierwsze regularne linie lotnicze dla przewozu pasażerów i przesyłek powstały w 1919 roku pomiędzy Paryżem i Londy­ nem, a równocześnie w Niemczech z Berlina do Weimaru. Stała komunikacja lotnicza w Polsce została zorganizowana w 1923 roku przez prywatne przedsiębiorstwa, w 1929 roku przekształcone w państwowe Polskie Linie Lotnicze „Lot”, istniejące do chwili obecnej. 6. Pierwszego przelotu samolotem przez Ocean Atlantycki dakonał w jego najwęższej części z Nowej Funlandii (wyspy j'«łożonej przy brzegach Kanady) do Irlandii (wchodzącej n skład wysp Wielkiej Brytanii) w 1919 roku lotnik angielski John William Alcock (1892—1919) wraz z towarzyszącym mu A. W. Brownem w czasie 16 godzin i 12 minut na samolocie „Vickers Vimy”. Pierwszego samotnego lotu przez Atlantyk z Nowego Jorku do Paryża na trasie 5809 kilometrów bez lą­ dowania dokonał w 1927 roku amerykański pilot, późniejszy 146

generał lotnictwa USA, Charles Lindbergh (1902—1974) w cza­ sie 33 godziny i 12 minut na samolocie „Spirit of St Louis”. Pierwszego samotnego przelotu na samolocie sportowym pol­ skiej konstrukcji RWD-5 z Senegalu (Afryka) do Maceio w Brazylii (Południowa Ameryka), na trasie 3110 kilometrów bez lądowania, dokonał w 1933 roku polski pilot, późniejszy pułkownik lotnictwa, poległy w czasie II wojny światowej w bitwie o Anglię, Stanisław Skarżyński (1899—1942) w czasie 17 godzin. 7. Do celów komunikacji pasażerskiej wprowadzono odrzu­ towce w 1952 roku. Był to samolot produkcji angielskiego konstruktora i przemysłowca Geoffreya de Havillanda (18821965). Nazywał się „Comet” i zapoczątkował nową erę w ko­ munikacji lotniczej dalekiego zasięgu. Samoloty tego typu, także i w Polskich Liniach Lotniczych „Lot”, osiągające pręd­ kość 900 kilometrów na godzinę, przebywają Atlantyk na tra­ sie Amsterdam — Nowy Jork w 7 godzin. Pierwszy samolot wyposażony w silnik odrzutowy zbudował niemiecki konstru­ ktor Ernst Heinkel w 1939 roku; ten model był szeroko stoso­ wany w czasię II wojny światowej we wszystkich walczących armiach.

Łączność 1. Najdawniejszym sposobem przekazywania wiadomości byli gońcy. Już w trzecim tysiącleciu przed naszą erą prze­ nosili oni ustne zawiadomienia lub listy pisane na liściach 147

palmowych, korze, tabliczkach woskowych czy glinianych. W starożytnym Egipcie istniała już dobrze zorganizowana, pozostająca na usługach faraonów, sieć komunikacyjna obsługiwana przez specjalnych gońców. W starożytnych Chi­ nach listy przekazywano sztafetą podzieloną na odcinki dłu­ gości około trzech kilometrów. Podobny system komunika­ cyjny istniał jeszcze w XV wieku w państwie Inków, nie znających pisma normalnego, zwanego linearnym, którzy porozumiewali się przesyłając wiadomości utrwalone na różnobarwnych sznureczkach za pomocą supełków zawiązy­ wanych w specjalny sposób (tak zwane pismo kipu). W sta­ rożytnej Grecji do przenoszenia wiadomości, nieraz na odle­ głość kilkudziesięciu kilometrów, używano specjalnych, wytrenowanych biegaczy — hemerodromów. Przekazywanie wiadomości przez jeźdźców konnych zostało zapoczątkowane w Persji w VI wieku p.n.e. 2. Przewożenie listów na regularnych liniach pocztowych wozami konnymi zapoczątkował w I wieku p.n.e. rzymski wódz i mąż stanu Juliusz Cezar (100—44 p.n.e.). Sposób ten utrzymywał się na świecie przez wiele stuleci. W Średnio­ wieczu poczta nie miała charakteru publicznego, lecz była przeznaczona na usługi dworów królewskich, a nieraz uni­ wersytetów czy cechów rzemieślniczych. Pierwszą ogólnie dostępną linię pocztową na trasie Wiedeń—Bruksela Uru­ chomił w 1516 roku na podstawie przywileju cesarza Ma­ ksymiliana I, Włoch Francesco Taxis. W XVII wieku za­ rządy pcczt zaczęły wszędzie przechodzić w ręce państwowe, przy czym jednocześnie do przewożenia przesyłek poczto­ wych zaczęto wykorzystywać dyliżanse. Z tego powodu do­ dano do ich obsługi pocztyliona, obwieszczającego swój przyjazd trąbką sygnałową okrągłego kształtu, zwaną roż­ kiem pocztowym, która od tego czasu stała się symbolem poczty. Bo upowszechnienia poczty w XIX wieku przyczynił

się szybki w tym czasie rozwój ki !ei; przesyłki i korespon­ dencję zaczęto przewozić w specjalnych wagonach kolejo­ wych, zwanych ambulansami pocztowymi. Konny przewóz poczty utrzymał się jednak na długo w miastach, ustępując swojego miejsca samochodom dopiero w okresie międzywo­ jennym. Od XIX wieku statek parowy, a później motorowy, umożliwił szybki przewóz poczty na wszystkich szlakach morskich. Największym jednak osiągnięciem stało się prze­ wożenie poczty samolotami, to znaczy rozpowszechnienie „poczty lotniczej”, zapoczątkowanej na przełomie pierwszego i drugiego ćwierćwiecza obecnego stulecia. Zaczątki poczty w Polsce sięgają XIV wieku, kiedy to na polecenie Kazimierza Wielkiego uruchomiono częstą komu­ nikację pomiędzy uniwersytetem krakowskim, zwanym wtedy Akademią, a uniwersytetami włoskimi i francuskimi. W 1558 roku królewski dworzanin Prosper Prowan na po­ lecenie Zygmunta Augusta zorganizował pierwszą ogólnie dostępną linię pocztową pomiędzy Krakowem a Wenecją. Pierwszą „ordynację pocztową”, to znaczy zbiór przepisów regulujących jej działanie, wydano w 1647 roku za czasów Władysława IV, a Stanisław August Poniatowski nakazał w 1764 roku zorganizowanie wszędzie stałych stacji poczto­ wych i wprowadził tajemnicę korespondencji pocztowej. * 3. Znaczki pocztowe pojawiły się w Wielkiej Brytanii w roku 1840 z inicjatywy Rowlanda Hilla (1795—1879), który zaproponował reformę poczty polegającą na ujednoliceniu opłat pocztowych i pobieraniu ich z góry w postaci znacz­ ków nalepianych na listy. Ten system szybko przyjął się we wszystkich krajach; w Polsce znaczki pocztowe wprowadzo­ no 1 stycznia 1860 roku. Od tej pory we wszystkich krajach wydano niezliczone ilości znaczków, a ich odmian jest tak wiele, że powstała nawet odrębna nauka o znaczkach pocz­ towych nazywana filatelistyką; pojęciem tym obejmuje się 149

także i ich zbieractwo (kolekcjonerstwo) uprawiane na ca­ łym świecie'przez setki tysięcy ludzi. Na użytek filatelistów wydaje się co parę lat specjalny katalog znaczków poczto­ wych obejmujący teraz już sto kilkadziesiąt tysięcy pozycji. Ceny starych znaczków są nieraz bardzo wysokie, najrzad­ szym, znanym tylko w jednym egzemplarzu, jest znaczek Gujany Brytyjskiej z 1865 roku, nominalnej wartości 1 cen­ ta, oszacowany w 1962 roku na sumę 100 tysięcy dolarów. 4. Szybkość lotu gołębia pocztowego dochodzi do 100 kilo­ metrów na godzinę; są to ptaki specjalnie hodowanej rasy o silnej budowie i dużej wytrzymałości, odznaczające się wyjątkowym przywiązaniem do rodzimego gołębnika, do którego potrafią wrócić z odległości ponad tysiąca kilome­ trów. Gołębie od starożytności i aż po IX wojnę światową były używane do przenoszenia wiadomości, przede wszyst­ kim w wojsku (przez linie frontu albo z oblężonych miast). Korespondencję w specjalnej tulejce przytwierdzano albo do piór w okolicy ogona, albo do nóżki ptaka. 5. Słowo telegraf znaczy z grecka „piszący na odległość”. Telegrafia, a ściślej telekomunikacja, obejmuje wszystkie sposoby przekazywania wiadomości na odległość. Jej począt­ ki sięgają starożytności. Polegała ona wówczas na przeka­ zywaniu umówionych sygnałów wzrokowych jak palenie ognisk czy pochodni, albo słuchowych, sprowadzających się do trąbienia w rogi lub bicie w bębny; ten ostatni sposób w postaci bicia w tamtamy był stosowany przez niektóre ludy na niskim poziomie cywilizacji aż do najnowszych czasów. W Europie sygnalizacja wzrokowa nabrała pewnego znaczenia dopiero pod koniec XVIII wieku, kiedy to bracia Claude i lgnące Chappe wynaleźli telegraf optyczny, które­ go pierwsza linia, uruchomiona w 1792 roku, przetrwała aż do epoki telegrafu elektrycznego; za pośrednictwem 20 sta150

cji przekaźnikowych przesyłano nią w ciągu dwóch minut sygnały porozumiewawcze z Paryża do Lille. Telegraf opty­ czny jest używany także i dzisiaj w żegludze morskiej, jed­ nak raczej d!a podtrzymania tradycji. Jest to Międzynaro­ dowy Kod Sygnałowy, nazwany w skrócie KDS, polegający na wciąganiu na maszt specjalnych umownych flag sygna­ łowych. Poza tym używa się jeszcze czasem optycznego te­ legrafu semaforowego, polegającego na tym, że sygnalista, trzymając w każdej ręce chorągiewkę, ustawia je pod róż­ nym kątem nachylenia do swego tułowia, przekazując w ten sposób poszczególne litery alfabetu. Właściwą współczesną telegrafię elektryczną zapoczątkował w 1832 roku rosyjski elektrotechnik Paweł Szyling (1786 1837), konstruując pierwszy aparat telegraficzny, dzięki któremu uruchomiono w 1864 Toku w Petersburgu pierwszą doświadczalną linię telegraficzną długości 10 kilometrów. Pierwszy praktycznie zastosowany aparat telegraficzny skonstruował w 1837 roku amerykański wynalazca Samuel Morse (1791 1872). Po sze­ regu ulepszeń aparat ten został użyty do pierwszej w świę­ cie linii telegraficznej pomiędzy miastami Washington i Baltimore, oddanej do publicznego użytku w 1844 roku. Na potrzeby opracowanego przez siebie telegrafu Morse stwo- % rzył specjalny alfabet polegający na kombinacją kropek i kresek, łatwo przekazywanych za pomocą sygnałów elek­ trycznych; jest on w powszechnym użyciu do chwili obec­ nej. Linie telegraficzne, początkowo wyłącznie powietrzne, później zaczęto zastępować kablami podziemnymi lub pod­ wodnymi (na przykład poprzez Ocean Atlantycki). 6. Telefon, co znaczy z grecka „słyszany na odległość , funkcjonuje od 1876 roku, gdyż wtedy wynalazł go fizyk i fizjolcg amerykański Alexander Bell (1847—1922). Już w następnym roku udoskonalił aparat telefoniczny amerykań­ ski wynalazca Thomas Alva Edison (1847—1931), dzięki cze151

m u rozm ow y telefoniczne stały się głośniejsze i b ardziej w yraźne. Pierwsze linie m iejskich telefonów pow stały w S tan ach Zjednoczo eych Amt ryki P ółnocnej w 1878 roku, a w 1882 roku przeciągnięto pierw szą n ap o w ietrzn ą linię te le ­ foniczną długości 300 kilom etrów pom iędzy P ary żem a B rukselą. 7. Radio (ściślej — radio k o m u n ik acja) spowodowało, że łączność telegraficzna i telefoniczna, d otąd m ożliw a ty lk o dzięki połączeniu poszczególnych stacji przew odam i elek­ trycznym i, zaczęła działać za pom ocą fa l radiow ych, to zn a­ czy fa l elektrom agnetycznych rozchodzących się w atm o sfe­ rze okołoziem skiej (a tak że w próżni). In n y m i słowy, obok łączności przew odow ej p ow stała także łączność bezprzew o­ dowa. P o raz pierw szy p rzesłali sygnały rad io w e n a n ie w iel­ kie odległości niezależnie od siebie dw aj fizycy: R osjanin A lek san d er Popow (1859—1906) i W ioch Guglielm o M arconi (1874—1937); stało się to w ro k u 1896, A le ju ż w trz y la ta później, to znaczy w 1899 ro k u M arconi u zyskał połączenie radiotelegraficzne pom iędzy A nglią i F ra n cją , a w 1902 ro k u — pom iędzy E uropą i A m eryką. P ierw sze próby rozm ów r a ­ diotelefonicznych zaczęły się w la tach 1906—1908, ale p ie rw ­ szą rozm ow ę pom iędzy A nglią i S tan a m i Z jednoczonym i A.P. udało się przeprow adzić dopiero w 1927 roku. D zisiaj łączność przy użyciu nie tylko rad io tele g ra fii i rad io telefo ­ nii, a le tak że radiow ego p rzekazyw ania obrazów telew izy j­ nych, m a zasięg zupełnie nieograniczony i sta ła się n ieodżow na jak o ciągły środek porozum iew aw czy w k o m u n i­ k ac ji m orskiej, lotniczej i podróżach kosm icznych. U m iesz­ czenie w ciągu o statn ich la t n a orbicie okołoziem skiej sztucznych satelitów jeszcze b ard ziej u sp raw n iło łączność bezprzew odow ą w obrębie naszej p lan ety , przede w szystkim jeśli chodzi o p rzekazyw an ie obrazów telew izyjnych. 152

M alarstwo 1. N ie, gdyż oprócz obrazów m alow anych n a płótnie czy k arto n a ch , istn ieją także fresk i, czyli m alow idła w ykony­ w ane n a św ieżej zapraw ie ściennej (z włoskiego fresco świeży) farb am i rozpuszczonym i w w odzie i kładzionym i t y l k o na m o k ry jeszcze tynk, gdyż w yschnięta zap raw a n ie w iąże się z farb ą. M alow anie fresków je st tru d n e, gdyż nic w nich nie m ożna popraw iać, ale są one b ardzo trw ałe. O prócz fresk ó w nie n a d a ją się także do w ieszania w itraże (od francuskiego vitre — szyba, szkło okienne), gdyż są to obrazy z b arw n y ch szkiełek w m ontow ane w otw ory okienne. 2. W m a larstw ie istn ieją n ajróżniejsze techniki, zależne od użytych fa rb i sposobów ich n ak ład a n ia oraz od podłoża. Do n ajw ażniejszych należą: m alarstw o olejne, potocznie zw ane „olejem ”, rozszyfrow anie tej tech n ik i nie je st tru d n e, m ieści się ona bow iem w nazw ie, ale dla p orządku przypo­ m inam y, że je st to m alow anie farb am i olejnym i, najczęściej n a płótnie, ale także n a drew nie, a n ieraz n a blasze. A k w a­ rele — to obrazy m alow ane farb am i w odnym i (po łacinie aąua — woda) najczęściej na papierze, czasem n a jedw abiu i n a kości słoniow ej; farb y w odne nie są odporne n a św iatło i płow ieją. I w tej technice tru d n o je st robić p opraw ki. P a s­ tele — to obrazy m alow ane k red k am i, czyli farb am i u fo r­ m ow anym i w cienkie, m iękkie pałeczki zaw ierając e oprócz b arw n ik ó w gips i m ałe ilości spoiw a; farb y są w cieran e w szorstki podkład z k arto n u , płótna czy p ap ieru . O brazy153

-p aste le odznaczają się delikatn o ścią b arw , stąd też pocho­ dzi o kreślenie „pastelow y”, kiedy mówi się o jak im ś przed­ miocie posiadającym d elikatne, subtelne kolory, n aw et jeśli nie m a on nic w spólnego z m alarstw em . O prócz tych trzech głów nych istn ieją jeszcze inne tech n ik i ja k gw asze (m alow a­ nie fa rb ą klejow ą rozpuszczoną w wodzie) czy sg raffito sto­ sow ane w m alarstw ie ściennym , poleg ające n a p o kryw aniu m uru kilkom a w arstw am i farb y i częściowym, kolejnym zd ra p y w a n iu (po w łosku sg raffiare — zdrapyw ać) górnych w arstw , przez co pow staje b arw n y m otyw zdobńiczy.

5. W Z w iązku Radzieckim są dw ie: G aleria T retiak o w sk a w M oskw ie^i E rm itaż w L eningradzie. B ogate zbiory posia­ d ają: L o u v re w P aryżu, Z w inger w D reźnie, P rad o w M a­ drycie, G ale ria N arodow a w L ondynie i g aleria w M uzeum W aty k ań sk im w Rzym ie. Z resztą każda stolica europejska, a często także w iększe m iasta p o siad ają sw oje galerie, czyli zbiory dzieł sztuki, przede w szystkim obrazów i rzeźb, bądź jako odrębne, sam odzielne in sty tu cje jak w spom niana G aleria T retiak o w sk a, b ąd ź jako w ydzielone, osobne działy w w iększych m uzeach, ja k np. w M uzeum W atykańskim .

3. P ersp ek ty w a je st sp raw ą niesłychanie w ażną w m a la r­ stw ie, chodzi bow iem o odtw orzen ie p rze strzen i i pokazyw a­ nie trójw y m iaro w y ch przedm iotów ta k ja k je w idzim y w życiu: jed n e bliżej, drugie dalej. Zaczęto ją stosow ać d o p ie­ ro w XV w ieku we W łoszech, p rzed tem obrazy były ^płas­ k ie”. Za w ynalazcę tej tech n ik i uw aża się w ielkiego w łos­ kiego a rc h ite k ta i rzeźbiarza F ilip a B runelleschiego (1377— —1446), k tó ry około 1417 r. opracow ał zasady perspektyw y.

6. B ern ard o Belotto (1721— 1780) zw any C an aletto był z po­ chodzenia W łochem. K iedy w ro k u 1768 ju ż ja k o znan y m a ­ larz znalazł się p rzejazdem w W arszaw ie, przed staw io n o go . królow i S tan isław o w i A ugustow i, k tó ry za trzy m a ł go w sw ojej służbie. C a n aletto zam ieszkał w W arszaw ie, pokochał P olskę i nigdy ju ż nie opuścił sw ojej p rzy b ran e j ojczyzny. O kres w arszaw sk i był niezw y k le płodny w jego tw órczości; m alarz w y k o n ał fresk i w Z am ku U jazdow skim (obecnie od­ budow anym ), ozdobił sw oim i p racam i Zam ek K rólew ski, ale do h isto rii przeszedł przede w szystkim jak o m a larz W ar­ szawy, bow iem z upodobaniem m alow ał w idoki i scenki * uliczne stolicy. N a szczęście te jego p race ocalały w II d o j­ nie św iatow ej (zn ajd u ją się w M uzeum N arodow ym ) i mo­ gły posłużyć jak o n ajcen n iejsza d o k um entacja arch itek to m odbudow ującym m iasto z gruzów , szczególnie jego zab y tk o ­ we dzielnice i gm achy.

4. O czywiście że nie,xgdyż nie byłoby o ty m mowy tu ta j. Ilu m in acją nazyw am y ozdobne, m alarsk ie w ykonanie in i­ cjałów , tj. pierw szych lite r rozdziałów , i m in iatu ro w y ch ry ­ sunków w księgach ręcznie pisanych. Tę g ałąź sz tu k i znano od b ardzo daw na, bo ju ż w starożytnym E gipcie i B izan­ cjum , ale b u jn ie rozkw itła ona i osiągnęła w ysoki k u n sz t w średniow ieczu, kiedy to u talen to w an i m n isi w klasztorach zdobili, czyli „ilum inow ali” rękopiśm ienne księgi religijne. W Polsce w ysokiej klasy zabytkiem św ieckim z tej dziedziny jest o fiaro w an y w 1505 ro k u radzie m iejsk iej K rakow a przepięknie ilum inow any kodeks B a lta za ra B ehem a (kodek­ sam i nazyw ano pierw sze książk i zszyw ane), w k tórym ten pisarz i notariu sz m iejski um ieścił w łasn e tek sty , inicjały i zdobniki, a także m in ia tu ry nieznanego a u to rstw a . 154

7. J a n M atejk o (1838—1893). Z w y jątk iem okresu studiów w m on ach ijsk iej, a potem w w iedeńskiej A k ad em ii Sztuk P ięknych, m ieszkał stale w K rakow ie, k tó ry opuszczał tylko dla k ró tk ic h w ypadów za g ranicę (Paryż, W iedeń, T urcja, Czechy, W ęgry, Włochy). O grom ną część sw ojej bogatej tw órczości arty sty czn ej pośw ięcił M atejko tem aty ce histo155

rycznej polskiej (wyjątek stanowią obrazy „Iwan Groźny” i „Joanna d’Arc”), spełniając w ten sposób wielką rolę w umacnianiu polskości w czasach rozbiorowych. W 1878 roku społeczeństwo Krakowa wręczyło mu na Wawelu berło na znak panowania w sztuce. Do najważniejszych obrazów his­ torycznych tego malarza należą: „Bitwa pod Grunwaldem”, „Stańczyk”, „Kazanie Skargi”, „Rejtan”, „Unia Lubelska”, „Hołd Pruski”, „Kościuszko pod Racławicami”. Znany jest jego Poczet Królów Polskich. Artysta wykonał także poli­ chromię w kościele Mariackim w Krakowie.

Matematycy

rzaniu i przeciwstawianiu”) wielkiego arabskiego matematyka i astronoma Alchwarizmi, a właściwie al-Chorezmi Mustafa ibn Musa, urodzonego około 800 roku w Chorezmie (obecna Chiwa w ZSRR). Jego prace wywarły olbrzymi wpływ na ma­ tematykę europejską i w dużym stopniu przyczyniły się do upowszechnienia cyfr hinduskich nazwanych obecnie arabski­ mi. 3. Blaise Pascal (1623—1662), wielki matematyk, fizyk, filo­ zof i pisarz francuski, skonstruował liczydła w 1642 roku. By­ ła to jedna z pierwszych maszyn matematycznych na świecie. Pascal ogłosił wiele różnych prac na tematy związane z ma­ tematyką, a jego pierwszy traktat z dziedziny geometrii, za­ wierający twierdzenie nazwane później jego imieniem, został opublikowany w 1640 roku, kiedy autor miał zaledwie 17 lat. Nazwisko Pascala jest związane także z szeregiem praw fizy­ ki; jest on ponadto autorem licznych rozpraw filozoficznych.

1. Na przełomie VI i V w. p.n.e. wielki matematyk i filozof starożytnej Grecji, Pitagoras (570—496) założył w Krotonie słynną szkołę stanowiącą rodzaj bractwa religijnego. Uważał on, że matematyka jest, tak jak i muzyka, drogą do oczyszcze­ nia duszy i poznania wszechświata; przeszczepił na teren Grecji umiejętności matematyczne i astronomiczne Egipcjan i Babilończyków i wraz z uczniami prowadził badania uwień­ czone wspaniałymi osiągnięciami. Nasi Czytelnicy zapewne już znają lub poznają w niedalekiej przyszłości twierdzenie geometryczne nazwane imieniem Pitagorasa, że w trójkącie prostokątnym powierzchnia kwadratu nakreślonego na przeciwprostokątnej równa się sumie obydwu kwadratów, nakreś­ lonych na jego przyprostokątnych.

4. Intencją nauczyciela było zajęcie chłopców na dłuższy czas, gdyż chciał spokojnie poprawić ćwiczenia uczniów z in­ nej klasy. Dlatego wprost nie wierzył własnym oczom, gdy w zeszycie oddanym mu po paru minutach przez jednego ucz- ^ nia zobaczył prawidłową odpowiedź: 820. A obliczenie małego Karolka było bardzo proste: 1 + 2 + 3 + 4 + 5 + 6 + 7 + 8 + + 9 + 10 = 55, można to przecież obliczyć w pamięci. Ta su­ ma powtarza się w całym zadaniu czterokrotnie, tylko że przy sumowaniu drugiego dziesiątka będzie powiększona o 10 razy 10, a więc o 100, przy trzecim dziesiątku o 10 razy 20, czyli o 200, a przy czwartym o 10 razy 30, czyli 300. Całość więc wy­ niesie 4 razy 55 = 220 + 100 + 200 + 300, czyli 820; Prawda, jakie to łatwe?

2. Algebra pochodzi od arabskiego słowa Al-djabar znajdu­ jącego się w tytule traktatu (w polskim brzmieniu „O odtwa-

5. Słowa: „Matematyka jest królową wszystkich nauk, jej ulubieńcem jest prawda, a prostota i oczywistość jej strojem”

156

157

wypowiedział Jan Śniadecki (1756—1830), jeden z najwybit­ niejszych uczonych polskiego Oświecenia, współpracownik Hugo Kołłątaja w Komisji Edukacji Narodowej, od 1781 roku profesor matematyki i astronomii krakowskiej zreformowa­ nej Szkoły Głównej, a od 1806 — uniwersytetu w Wilnie,- któ­ rego rektorem był w latach 1807—1815. Napisał wiele prac z zakresu matematyki, był pionierem rozwoju rachunku prawdopodobieństwa i twórcą polskiej terminologii matema­ tycznej i astronomicznej, przy czym zawsze występował w obronie czystości języka polskiego. Śniadecki był członkiem Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk i Petersbur­ skiej Akademii Nauk. Pozostawił po sobie szereg prac także z zakresu filozofii. 6. Sofja Kowalewska (1850—1891), matematyczka rosyjska, uczennica profesora uniwersytetu berlińskiego Karola Weierstrassa, autorka wielu prac nie tylko z dziedziny matematyki, ale również mechaniki teoretycznej i astronomii; od 1884 roku — profesor uniwersytetu w Sztokholmie, a od 1889 — członek Petersburskiej Akademii Nauk. Pisała także powieści i utwo­ ry dramatyczne oraz recenzje teatralne. 7. Nie ukończył żadnej. Stefan Banach (1892—1945) był sa­ moukiem, odkrytym przez wielkiego polskiego matematyka, profesora Hugo Steinhausa (1887—1972); w 1920 roku został asystentem politechniki we Lwowie i w tym samym roku otrzymał doktorat z matematyki na tamtejszym uniwersytecie, chociaż nie miał ukończonych żadnych studiów. W dwa lata później uzyskał tytuł docenta, a od 1924 roku był profesorem matematyki lwowskiego uniwersytetu i członkiem korespon­ dentem Polskiej Akademii Umiejętności. Jego prace i odkry­ cia sprawiły, że zaliczono go do grona największych matema­ tyków naszego stulecia. Ze swoimi uczniami stworzył słynną szkołę lwowską, która wraz ze szkołą warszawską dźwignęła

polską matematykę na jedno z czołowych miejsc na świecie. W 1945 roku został mianowany profesorem Uniwersytetu Ja­ giellońskiego w Krakowie, ale umarł nie z wierzonej mu katedry.

Miasta 1- Najstarszym miastem, które od chwili ło znaczenia i charakteru miejskiego, jest Sydon istniejący już w III tysiącleciu przed naszą erą; w II tysiącleciu p.n.e. stał się on największym miastem Fenicjan. Jest to obecna Sajda, ośrodek administracyjny Libanu Południowego i port nad Morzem Śródziemnym liczący dwieście parę tysięcy mie­ szkańców. 2. Ateny, stolica Grecji. Początki miasta sięgają końca dru­ giego tysiąclecia p. n. e., był to wtedy zamek warowny na* Akropolu i osiedle u jego podnóża. W VI w. p. n. e. Ateny li­ czyły już 25.000 mieszkańców, a w dwa wieki później stały się potężną twierdzą, ośrodkiem życia kulturalnego i najwięk­ szym miastem Grecji liczącym 100 000 mieszkańców. Podbite przez Rzym w 86 r. p. n. e., pozostały ośrodkiem nauki i kul­ tury otaczanym opieką przez cesarzy rzymskich, ale od VI wieku utraciły i to znaczenie i już go nie odzyskały ani w okresie Bizancjum, ani w czasie pięeiowiekowej niewoli turec­ kiej. Kiedy w roku 1830 Grecja wywalczyła niepodległość, Ateny były miałym miasteczkiem o 2 000 mieszkańców. Prze­ niesienie w cztery lata później stolicy Grecji do Aten i założę-

nie tam uniwersytetu zapoczątkowało szybką rozbudową miasta i jego ponowny rozwój. Obecnie Ateny liczą około 2.000 000 mieszkańców i są głównym ośrodkiem życia politycz­ nego i kulturalnego współczesnej Grecji. 3. Tokio, stolica Japonii, położona na wyspie Honsiu; zaj­ muje obszar 570 kilometrów kwadratowych i liczy ponad 10 milionów mieszkańców. Po raz pierwszy wspomniane w XII wieku jako osada rybacka Edo, na początku XVII wieku stało sią faktyczną stolicą Japonii, a już w XVIII wieku było naj­ większym miastem świata liczącym ponad milion mieszkań­ ców. 4. Cuseo w Peru, w Ameryce Południowej, położone w śródgórskiej dolinie w Andach na wysokości 3400 m nad pozio­ mem morza i liczące 78 000 mieszkańców. Jest to jedno z naj­ starszych miast Ameryki, stolica dawnego państwa Inków. 5. Hammerfest, miasto i port w Norwegii na wyspie Kvaloya położone na 70°40' szerokości geograficznej północnej i liczące 5 900 mieszkańców. Najbardziej wysuniętym na Północ, stale zamieszkanym osiedlem jest Alert, baza meteorologiczna i ra­ diowa w Kanadzie na północnym wybrzeżu wyspy Ellesmere, położona na 82°30' północnej szerokości geograficznej. 6. ' Rio de Janeiro w Brazylii, w Ameryce Południowej, miasto liczące około 4 milionów mieszkańców, a do 1960 roku — stolica kraju. Położone nad Atlantykiem, wspina się na dwa pasma górskie, których szczyty sięgają tysiąca metrów nad poziomem morza. Na jednym z nich ustawiona jest 30-metrowej wysokości figura Chrystusa górującego nad ca­ łym miastem. Poszczególne dzielnice połączone są tunelami. Stara zabudowa obok przepięknej nowoczesnej architektury, 160

malownicze szczyty, wspaniała podzwrotnikowa roślinność, błękitny ocean i wielokilometrowe, szerokie plaże o złocistym piasku sprawiają, że Rio de Janeiro — pod względem usytuo­ wania w krajobrazie — uchodzi za najpiękniejsze miasto świata. 7. Stolica Polski Warszawa, odznaczona srebrnym Krzyżem Virtuti Militari i Krzyżem Grunwaldu I klasy. Zarówno w czasie powstania listopadowego 1830/1831 roku, jak i stycz­ niowego 1863 roku, była siedzibą władz powstańczych i broni­ ła się bohatersko przed wojennymi działaniami zaborcy. W pierwszych dniach II wojny światowej, we wrześniu 1939 roku, w obronie stolicy — wierna dawnym tradycjom — sta­ nęła obok wojska nieomal cała ludność cywilna; po trzech ty­ godniach nierównej walki nie zdobyte przez nieprzyjaciela miasto musiało skapitulować wobec braku amunicji, wody i żywności; straty walczących (nie licząc wojska) wynosiły 10 000 poległych i 25 000 rannych. W czasie całej okupacji hit­ lerowskiej Warszawa była centralnym ośrodkiem i terenem 800 akcji zbrojnych polskiego ruchu oporu. Powstanie w War­ szawskim getcie trwające od kwietnia do lipca 1943 roku wprawdzie nie uchroniło ludności żydowskiej od ostatecznej zagłady, ale zadało hitlerowcom ogromne straty i opóźniło likwidację getta o trzy miesiące. Powstanie Warszawskie, za- » początkowane 1 sierpnia i po 63 dniach ciężkich walk zakoń­ czone kapitulacją 2 października 1944, mogło być prowadzone tylko dzięki zdecydowanej postawie i bohaterstwu całego spo­ łeczeństwa miasta, które zapłaciło straszliwą cenę 150 000 za­ bitych i wymordowanych. Ogółem straty ludności Warszawy w okresie od 1939 do 1944 roku szacuje się na 600 do 800 ty­ sięcy osób, co stanowi ponad połowę przedwojennej liczby jej mieszkańców. Dla uwiecznienia ich pamięci, na Placu Teat­ ralnym wzniesiono „Pomnik Bohaterów Warszawy”, nazwany potocznie „Warszawską Nike”. 11 — K t o p y t a n ie b łą d z i

161

1. W atykan albo P ań stw o W aty k ań sk ie je st to państw o kościelne leżące na te ry to riu m Rzymu, o pow ierzchni 0,44 k m kw adratow ego, zam ieszkane przez około 1000 osób, p rze­ w ażnie księży, zakonników i u rzędników w aty k ań sk ich ; m a c h a ra k te r m onarchii, k tó re j głową je st każdorazow y papież obdarzony ab so lu tn ą w ładzą ustaw odaw czą, w ykonaw czą i sądow niczą. W atykan m a w łasną ad m in istra cję państw ow ą i p rzedstaw icielstw a dyplom atyczne, w łasn ą rad io stację i pocztę d ru k u jąc ą znaczki, w łasne pieniądze o tej sam ej w arto ści i nazw ie, co w łoskie, p rzy czym obie w aluty k u r ­ su ją na te re n ie obydw u pań stw ; m a n a w e t w łasne sym bo­ liczne siły zbrojne, to znaczy g w ard ię szw ajcarsk ą (od słow a „szw ajcar” — straż n ik ) i ża n d arm erię p ap iesk ą, pełniącą czynności rep rez en ta cy jn e i porządkow e. O ficjalnym języ ­ kiem je st w łoski, ale w aktach i w y stąp ien iach urzędow ych używ a się łaciny. N a te re n ie W aty k an u istn ieje szereg in ­ sty tu c ji naukow ych, uniw ersy tetó w , bibliotek, a tak że m u ­ zeum , obserw atorium astronom iczne i w ielojęzyczny in sty tu t w ydaw niczy. 2. K sięstw o M onako je s t k o n sty tu cy jn ą m o n arch ią położoną nad M orzem L igu ry jsk im (część M orza Śródziem nego), od stro n y lądu otoczoną przez tery to riu m F ra n cji, z k tó ry m łą­ czy ją u n ia finansow a i celna; p o w ierzchnia tego p ań stew k a w ynosi 1,5 k ilo m etra kw adratow ego, a zam ieszkane je st przez 22 000 osób, z których 3 000 posiada jego obyw atelstw o, 162

resztę stan o w ią cudzoziemcy, przew ażnie F rancuzi. Językiem urzędow ym je st fran cu sk i. Stolicą je st m iasto M onaco liczą­ ce 2 000 m ieszkańców , w k tórym zn a jd u je się słynne m uzeum O ceanograficzne, ale n ajw iększym ośrodkiem liczącym 10 000 m ieszkańców jest M onte C arlo ze znanym kasynem gry, z którego dochody stan o w ią podstaw ę u trzy m a­ nia księstw a. Całe p aństw o je st jedną w ielk ą stacją klim aty czn ą i k ąpieliskiem m orskim o w ielk im ru ­ chu tury sty czn y m . 3. R ep u b lik a S an M arino, ze stolicą o tej sam ej n azw ie li­ czącą 4 000 m ieszkańców , leży w A peninach, otoczona je st te ry to riu m Włoch, z k tó ry m i je st zw iązana u n ią m o n e tarn ą i celną; n a 61 k ilo m etrach k w ad rato w y c h liczy 17 000 m iesz­ kańców . Języ k iem urzędow ym je st w łoski. L udność u trz y ­ m u je się z ro ln ictw a, przede w szystkim z u p raw y w inorośli i drzew owocowych oraz hodow li bydła, a tak że z dużego ru ch u turystycznego. 4. K sięstw o L iech ten stein , k o n sty tu cy jn a m o n arch ia w A l­ pach, gran icząca z A u strią i S zw ajcarią, z k tó rą je s t zw ią­ zana u n ią m o n e tarn ą i celną, zajm u je obszar 159 kilom etrów k w ad rato w y ch zam ieszkany przez 19 000 ludzi, z czego sto- 4 lica k sięstw a, Vad.uz, liczy 4 000. Językiem u rzędow ym jest niem iecki. L iech ten stein p o siad a duży przem ysł i wysoko rozw inięte rolnictw o, a ta k że je st w ażnym ośrodkiem ru ch u turystycznego. 5. R ep u b lik a M alta o b ejm u jąca w yspę o te j sam ej nazw ie i p arę sąsiednich m niejszych, leży n ą M orzu Ś ródziem nym pom iędzy Sycylią i w ybrzeżem A fryki. Je j łączna pow ie­ rzchnia w ynosi 316 k ilom etrów kw ad rato w y ch , a liczba m ieszkańców — 329 000. D zięki sw ojem u położeniu geo g rafi­ cznem u, już od czasów F en ic jan stan o w iła w ażny p u n k th a n 163

dlowy, a w XVI wieku została przez cesarza Karola V po­ darowana wysiedlonemu z Rodosu zakonowi Joannitów, któ­ rzy przenieśli tutaj swoją siedzibę i przyjęli nazwę Kawa­ lerów Maltańskich. W 1800 zajęta przez Anglików jako punkt zaopatrzeniowy, stała się później ich bazą wojenną. Nie­ podległym państwem jest od roku 1962, z językiem urzędo­ wym maltańskim (mieszanina właskiego i arabskiego) i an­ gielskim. Stolica La Valetta liczy 19 000 mieszkańców. Malta ma słabo rozwinięty przemysł i rolnictwo, część ludności jest zatrudniona w porcie i w bazach wojen­ nych. X

6. Andora jest republiką położoną we wschodnich Pirene­ jach na pograniczu francusko-hiszpańskim, liczącą 12 000 mieszkańców na 465 kilometrach kwadratowych powierz­ chni. Pozostaje pod wspólnym zwierzchnictwem Francji i hiszpańskiego biskupa z miasta Urgiel. Stolica nazywa się Andorra la Vella, urzędowym językiem jest kataloński (dia­ lekt prowincji Hiszpanii o tej samej nazwie). Andora jest dużym ośrodkiem międzynarodowej turystyki, co — obok rolnictwa i hodowli bydła — stanowi główne źródło utrzy­ mania mieszkańców. 7. Wielkie Księstwo Luksemburg ze stolicą o tej samej nazwie liczącą 73 000 mieszkańców jest monarchią konsty­ tucyjną graniczącą z Belgią, Francją i RFN. Zajmuje obszar 2 600 kilometrów kwadratowych, zamieszkany przez 335 000 ludności, językami urzędowymi są na równi francuski i nie­ miecki. Luksemburg "Należy do państw wysoko rozwiniętych, jego największym bogactwem są złoża rudy żelaznej, a obok tego — wielkie hutnictwo, przemysł metalowy, maszynowy, chemiczny oraz materiałów budowlanych. 164

Mitologia 1. Zeus, bóg piorunów, deszczu i innych zjawisk meteorolo­ gicznych, został nazwany ojcem, co wskazuje na jego rangę i miejsce, a zarazem i na to, że pierwotnie był on opiekunem rodziny; dopiero potem stał się opiekunem królów i pań­ stwa. Na posągach przedstawiano go zazwyczaj z piorunem w ręku — stąd przydomek Gromowładny. 2. Określenie „przydzielono” jest może o tyle niesłuszne, że ojciec Zeus sam sobie wybrał za siedzibę górę Olimp i za­ mieszkał tam wraz z liczną rodziną bóstw nazywanych olim­ pijskimi. Olimp jest to masyw górski dochodzący do wyso­ kości 3000 metrów n.p.m., położony w pobliżu zachodnich wybrzeży Zatoki Salonickiej. 3. Zeus — Jowisz lub Jupiter; wiemy już kim był. Hera — Junona, bogini małżeństwa, opiekunka matek i niemowląt. Demeter — Cerera lub Ceres, bogini zboża, zasiewów, płodności w przyrodzie. Hestia — Westa, bogini ogniska domowego. Atena — Minerwa, bogini mądrości, rękodzieła i wojny, ulubiona córka Zeusa, z którego głowy wyskoczyła w pełnym rynsztunku. Afrodyta — Wenus, bogini miłości, uosobienie kobiecego piękna. Apollo albo Apollin, bóg światła słonecznego (utożsamia­ ny czasem z bóstwem słońca i nazywany wówczas Febus), wróżb i opiekun sztuk. 165

_> Artemida — Diana, bogini łowów, opiekunka zwierząt, bóstwo światła księżycowego. Posejdon — Neptun, władca mórz, opiekun żeglarzy i ry­ baków. Hefajstos — Wulkan, bóg ognia, kowali i rękodzielników. Ares — Mars, bóg wojny krwawej i okrutnej. Hermes — Merkury, bóg dróg, podróżnych i kupców. — muza poezji miłosnej 4. Erato Euterpe — muza poezji lirycznej i gry na flecie Klio — muza historii Kaliope — muza poezji epickiej Melpomena — muza tragedii, pieśni i teatru Polihymnia — muza sztuki mimicznej i teatru niemego Talia — muza komedii Terpsychora— muza tańca Urania — muza astronomii i geometrii Tu należy dodać, że przewodnikiem muz był piękny Apollin, a zwrócić uwagę jeszcze i na to, że zarówno historia, jak i astronomia były zaliczane do sztuki. 5. W Delfach nazywały się one „pytie” . W świętyni, w sali, do której nie wpuszczano, udzielały one odpowiedzi na zada­ ne pytania, ale tylko za pośrednictwem kapłanów. 6. Jan Parandowski urodzony w 1895 roku we Lwowie, wy­ bitny pisarz, archeolog i znawca antycznej kultury greckiej i rzymskiej, Spośród wielu swoich dzieł, napisanych pięk­ nym, poetyckim językiem, kilka poświęcił mitologii, przede wszystkim książkę pt. „Mitologia. Wierzenia i podania Gre­ ków i Rzymian”. Świat antyczny figuruje także w książkach „Aspazja”, „Dysk olimpijski” i „Z antycznego świata”. 7. Pegaz. Ongiś, w czasach rzymskich, uważany był za sym­ bol nieśmiertelności. 166

Mógł czy nie mógł? 1. Mógł, chociaż nabycie ich w Polsce w tym okresie na pewno nastręczało jeszcze dużo trudności. Okulary były znane w Chinach ponoć jeszcze w X wieku, a już na pewno w XIII, gdyż po powrocie z wyprawy na Daleki Wschód opisał je w 1270 roku wielki podróżnik Marco Polo. W Europie pojawiły się po raz pierwszy w XIV wieku we Florencji i były wy­ konane z przezroczystego kwarcu lub berylu. Szkła optyczne potrzebne do okularów zaczęto wkrótce potem wyrabiać równocześnie i w Wenecji, i w Norymberdze. 2. Nie mógł, gdyż wracał do kraju w roku 1784, a pierwszy statek o napędzie parowym „Savannah” przepłynął z Ame­ ryki do Europy dopiero w 1819 roku, a więc w dwa lata po śmierci Tadeusza Kościuszki. 3. Nie mógł, bo wprawdzie pierwszą gazownię uruchomiono* już w roku 1795, ale było to w Anglii i gazu używano tylko do oświetlania ulic, w Polsce natomiast pierwsze gazownie zostały uruchomione w latach 1856—57 w Warszawie, Kra­ kowie i Poznaniu. Fredro pisząc „Zemstę” nie mógł korzysstać także i z lampy naftowej, która zapłonęła dopiero w 1853. Na jego biurku w 1834 roku mogły się palić tylko świece. 4. Nie mógł, gdyż wynalazca i wytwórca pierwszych „apa­ ratów do bezpiecznego golenia” King Gillette (1855—1932), od czyjego nazwiska zostały one nazwane „żyletkami”, miał dopiero 10 lat w chwili, kiedy umarł prezydent Lincoln. 167

5. Mogła być zaopatrywana w konserwy mięsne, których wyrób w szczelnie zamkniętych naczyniach szklanych zapo­ czątkował w 1804 roku francuski wynalazca Nicolas Appert (1749—1841), a ulepszył go w 1810 roku Anglik B. Donkin przez zastosowanie blaszanych puszek. Wtedy dopiero ruszy­ ła na skalę przemysłową produkcja konserw mięsnych, ryb­ nych, jarzynowych i owocowych. 6. Mógł, gdyż pierwszą płytę gramofonową wykonał rów­ nocześnie z wynalezionym przez siebie gramofonem elektro­ technik amerykański E. Berliner w 1887 roku, a w trzy lata później, to znaczy w 1890 roku, znajdowały się już w sprze­ daży płyty gramofonowe do ogólnego użytku. 7. Mógł, bowiem wyniki swojej pracy nad odczytaniem hie­ roglifów egipskich, zapoczątkowanej w 1808 roku, ogłosił w 1822 roku francuski egiptolog profesor* Jean Champollion (1790—1832). Kluczem dla niego do odeyfrowania hierogli­ fów stał się znaleziony w 1799 roku tak zwany „kamień z Rosetty”, na którym widniał pochodzący z 196 roku p.n.e. po­ trójny napis: hieroglifami, uproszczonym egipskim pismem tzw. demotycznym oraz pismem greckim.

M uzyka 1. Poczynając od najwyższych w kierunku niskich, żeńskie glosy dzieli się na sopran, mezzosopran, alt i kontralt, a męskie na tenor, baryton i bas.

2. W instrumentach muzycznych rozróżniamy następujące grupy: a) Instrumenty dęte drewniane jak flet, obój czy klarnet; dęte blaszane jak trąbka i puzon. b) Instrumenty perkusyjne, na przykład: bębny, kotły, dzwonki, ksylofon, talerze i wiele innych. c) Strunowe szarpane jak mandolina, gitara czy harfa. d) Strunowe młoteczkowe jak fortepian i pianino. e) Strunowe smyczkowe jak skrzypce, altówka, wiolon­ czela i kontrabas. f) instrumenty klawiszowe dęte jak organy czy akor­ deon. 3. Na pierwszym miejscu stawiamy orkiestrę symfoniczną, gdyż w jej skład, zależnie od wykonywanego utworu, mogą wchodzić wszystkie wymienione w poprzednim punkcie grupy instrumentów. Może też być orkiestra składająca się wyłącznie z instrumentów dętych, zwana z tej racji orkie­ strą dętą. Są orkiestry taneczne i jazzowe, w których ważną rolę spełniają instrumenty perkusyjne, albo zespoły tzw. kameralne, składające się ze skrzypiec, altówki, wiolonczeli i fortepianu lub z samych instrumentów smyczkowych. To* wyliczenie nie wyczerpuje wszystkich możliwości, gdyż istnieją jeszcze na przykład kapele ludowe, orkiestry złożo­ ne z samych mandolin czy akordeonów lub z jeszcze inaczej dobranych instrumentów. 4. Zacznijmy od nazwy: otóż „fortepian” pochodzi od włos­ kich słów forte — silny i piano — słaby albo cichy, co ma swoje uzasadnienie, gdyż właśnie w tym instrumencie od siły uderzenia zależy natężenie dźwięku. Za wynalazcę for­ tepianu uważany jest Włoch Bartolomeo Cristofori (1655— —1731), budowniczy klawesynów. Skonstruował on około roku 1709 mechanizm młoteczkowy, dążąc do stworzenia instrumentu, w którym można by osiągnąć odpowiednim 169

uderzeniem dowolną głośność dźwięku. Zresztą nie on jeden pracował nad takim mechanizmem, gdyż prawie równocześ­ nie, bo w roku 1716, Francuz Marium w Paryżu, a w 1717 Niemiec Schróter w Dreźnie skonstruowali mechanizmy młoteczkowe. Obecny fortepian, rzecz jasna ulepszony, stał się instrumentem najpopularniejszym jako solowy, a także jako towarzyszący, mogący zastąpić cały zespół innych in­ strumentów. Powstała olbrzymia ilość utworów przeznaczo­ nych na fortepian solo albo z towarzyszeniem okrestry lub leż drugiego fortepianu. Polska ma znakomitych kompozytorów i wykonawców, urządzane zaś w Warszawie co pięć lat kon­ kursy poświęcone muzyce wielkiego polskiego kompozytora Fryderyka Chopina są imprezą wysokiej światowej rangi, gromadzącą pianistów ze wszystkich kontynentów. 5. Nazwa „lutnictwo” pochodzi z czasów średniowiecznych, kiedy lutnia (po włosku liutaio) była instrumentem bardzo rozpowszechnionym. Teraz jednak mówiąc o lutnikach ma­ my przede wszystkim na myśli mistrzów budujących skrzyipce oraz inne instrumenty smyczkowe „szyjkowe” jak al­ tówki, wiolonczele czy kontrabasy, a także strunowe szarpa­ ne jak gitary. Złoty okres lutnictwa w całej Europie przy­ pada na wiek XVI, kiedy ta sztuka, także i w Polsce, osiąg­ nęła bardzo wysoki poziom, a umiejętności przekazywane były z pokolenia na pokolenie, sprzyjając powstawaniu ca­ łych rodów lutniczych. Z tego okresu znane są u nas naz­ wiska Mateusza Dobruckiego i rodziny Grobliczów, a z lut­ ników włoskich nazwiska mistrzów z Cremony, jak rodziny Amati, Guarneri i Antonio Stradiyariusa. Zachowane jeszcze tu i ówdzie egzemplarze wykonanych przez nich skrzypiec są wprost bezcenne. 6. Ignacy Jan Paderewski (1860—1941) koncertował z wiel­ kim powodzeniem począwszy od roku 1887, zdobywając co­ raz większe uznanie publiczności i krytyków, którzy go za­

liczali do najświetniejszych pianistów świata. Jako kompo­ zytor pozostawił po sobie operę „Manru”, opartą na książce I. Kraszewskiego „Chata za wsią”, wiele utworów fortepianowych, pieśni i tańców. Po wybuchu I wojny światowej założył w Szwajcarii razem z Henrykiem Sien­ kiewiczem Komitet Pomocy Polskim Ofiarom Wojny, w 1919 roku piastował w wyzwolonej Polsce stanowisko pre­ miera i ministra spraw zagranicznych i był przedstawicie­ lem Polski w Lidze Narodów. W czasie II wojny światowej pracował za granicą na rzecz Polski. 7. Georges Bizet (1838—1875), Francuz, napisał „Carmen”, która uchodzi za jedną z najpiękniejszych oper na świecie. Piotr Czajkowski (1840—1893), jeden z najwybitniejszych klasyków muzyki rosyjskiej, napisał operę „Eugeniusz Onie­ gin”, opartą na poemacie wielkiego rosyjskiego poety Pusz­ kina. Skomponował on między innymi muzykę do najpopu­ larniejszego na świecie baletu „Jezioro łabędzie” i do zna­ nych dzieciom baletów „Śpiąca królewna” oraz „Dziadek do orzechów”. George Gershwin (1898—1937), amerykański kompozytor, napisał operę „Porgy and Bess” opartą na tematyce mu­ rzyńskiej i wprowadził do niej instrumenty jazzowe, czego dotąd nie stosowano. Stanisław Moniuszko (1819—1872) jest naszym narodowym kompozytorem operowym. Był także organistą, dyrygentem i pedagogiem. Ze swoją najbardziej znaną operą „Halka” miał dużo kłopotów, gdyż z uwagi na jej wymowę społeczną nie podobała się ówczesnym zaborcom, ale kiedy w roku 1858 odbyła się jej premiera w Teatrze Wielkim w Warsza­ wie — publiczność przyjęła ją entuzjastycznie. Drugą co do popularności jest „Straszny dwór”. Kompozytor napisał jeszcze kilka innych oper, parę operetek oraz kilkaset pieś­ ni. Żadnej jego opery nie ma w naszym pytaniu!

Wolfgang Amadeusz Mozart (1756—1791), Austriak, jeden z najwybitniejszych kompozytorów, jest autorem „Wesela Figara”. Zaczął komponować w wieku 6-ciu lat, a mając 14 lat dyrygował w Mediolanie swoją operą. Zmarł w wieku 35 lat, ale pozostawił po sobie ogromny i bardzo piękny do­ robek. Giacomo Puccini (1858—1924), włoski kompozytor, napisał operę „Madame Butterfly”, która obok „Cyganerii” i „Toski” należy do najbardziej znanych jego dzieł. Bedrich Smetana (1824—1884) napisał „Sprzedaną narze­ czoną”, która zrobiła światową karierę. Opera „Tannhauser” nie ma w naszym spisie autora. Jest nim niemiecki kompozytor Richard Wagner (1813—1883), znany także z innych oper opartych na motywach starogermańskich legend. Teraz już wiecie, na czym polegała pułapka: na braku jednego kompozytora i jednej opery.

Największe, najdłuższe, najwyższe... 1. Położona na Północnym Atlantyku Grenlandia. Zajmuje powierzchnię 2 175 000 kilometrów kwadratowych (bez mała dziesięciokrotnie większa od Wielkiej Brytanii), przy czym znaczna jej część leży na północ od Koła Podbiegunowego. Trzy czwarte wyspy stanowi pokrywa lodowa, tylko na po­ łudniowej części wybrzeża przez 5—6 miesięcy w ciągu roku 172

średnia temperatura utrzymuje się powyżej 0°, na pozostałym obszarze — zawsze poniżej 0°. Grenlandia jest posiadłością duńską, zamieszkałą przez 35 000 ludzi, jej stolica nosi nazwę Godthab. 2. Jezioro Górne w Ameryce Północnej o powierzchni 82 414 kilometrów kwadratowych. Jest to największy na świecie zbiornik wody słodkiej, który wchodzi w skład pięciu Wiel­ kich Jezior Kanadyjskich na granicy Kanady i Stanów Zjed­ noczonych A. P. 3. Rzeka Nil o długości 6 671 kilometrów, płynąca w Afryce przez terytorium Burundu, Ruandy, Ugandy, Sudanu i Egiptu. Za jej początek przyjmuje się rzekę Kagerę wypływającą ze źródeł w Afryce Równikowej i wpadającą do Jeziora Wiktorii, skąd dalej toczy się już jako Nil, który w swojej początkowej górskiej części tworzy wodospady Ripon, Owena i Murchisona, potem rozgałęziony na wiele ramion opuszcza Wyżynę Wschodnioafrykańską, przepływa bagna Sudanu, dalej pus­ tynne obszary Sahary i Pustyni Nubijskiej pokonując tu wiel­ ką pętlą z sześcioma progami rzecznymi (kataraktami), szero­ ką, miejscami dochodzącą do 25 kilometrów dolinę, toczy się przez terytorium Egiptu i wreszcie wiełoramienną rozległą deltą uchodzi do Morza śródziemnego. Nil płynący przez pus­ tynne obszary miał zawsze i ma nadal ogromne znaczenie gos­ podarcze jako źródło nawadniania pól i jako rezerwuar wody pitnej, ponadto liczne obecnie zapory stanowią źródło energii. Transport przez krainy pustynne ułatwia żegluga po rzece. 4. Największe dorzecze (obszar, z którego wody spływają do rzeki i wszystkich jej dopływów) ma Amazonka w równiko­ wej strefie Ameryki Południowej, przepływająca przez tery­ torium Peru i Brazylii i uchodząca do Oceanu Atlantyckiego. Dorzecze jej wynosi 7 180 000 kilometrów kwadratowych 173

i jest prawie dwa i pól raza większe od dorzecza najdłuższej rzeki świata — Nilu. 5. Sahara w Afryce między Oceanem Atlantyckim a Morzem Czerwonym, w niektórych miejscach sięgająca na północy do Morza Śródziemnego. Ma ona około 7 000 000 kilometrów kwadratowych powierzchni i jest podzielona pomiędzy Maro­ ko, Algerię, Libię, Egipt, Mauretanię, Mali, Niger, Czad i Su­ dan. Na terenie Sahary mieszka około 27 milionów ludzi, z te­ go 25 milionów w dolinie przepływającego przez nią Nilu, reszta zaś w licznych oazach. 6. Czomolungma, zwana przez Europejczyków Mount Everest w Himalajach Środkowych, na granicy Tybetu i Nepalu. Pokryty lodowcami najwyższy szczyt świata wznoszący się 8848 metrów ponad poziom morza został zdobyty 29 maja 1953 roku przez E. Hillarego z Nowej Zelandii i N. B. Tenzinga z Nepalu. 7. Najgłębszą depresją (czyli obszarem leżącym poniżej po­ ziomu morza) jest dolina, rów tektoniczny na terenie Izraela, Syrii i Jordanii, którą płynie rzeka Jordan. W najgłębszej swej części osiąga ona 394 metry poniżej poziomu morza.

N azwy 1. Pierwowzorem tej nazwy była Akademia Platońska szkoła filozofów założona w Atenach w 387 r. p. n e. przez 174

słynnego greckiego mędrca i uczonego Platona (427—347 p. n. e.); mieściła się w gaju poświęconym mitycznemu boha­ terowi, herosowi Akademosowi i dlatego nazwano ją „aka­ demią”. 2. Elektryczność pochodzi od greckiej nazwy bursztynu: elektron. Zauważono już bowiem w Grecji starożytnej, że bursztyn, potarty suknem, przyciąga drobne skrawki papieru. Dlatego zjawiskom elektrycznym nadano w czasach nowożytnyoh tę naziwę. 3. W czasie nieustannych wojen, jakie prowadziła z Turcją Wenecja, w 1538 roku ukazały się w tym mieście po raz pierwszy drukowane wiadomości z placu boju, za które pła­ cono włoską monetą „gazetta”. Ta nazwa szybko się upow­ szechniła i jako „gazeta” została przyjęta na całym świecie do oznaczania czasopism informacyjnych. 4. Pierwszym urządzeniem do pisania czy rysowania na pa­ pierze były pałeczki ołowiu, używane od XII do XVI wieku, nazywane ołówkami. Pierwsze ołówki z grafitu, który jest odmianą węgla, pojawiły się w połowie XVI wieku, a w roku 1790 Czech, Józef Hardtmuth wynalazł sposób wyrabiania pręcików z mieszaniny sproszkowanego grafitu i kaolinu, któ­ re umieszczał w oprawce z drewna; były to już pierwowzory współozesnych ołówków. 5. Żyjący w I w. p. n. e. rzymski wódz Juliusz Cezar zorga­ nizował przewożenie listów konnymi wozami na stałych li­ niach, na których w określonych odległościach znajdowały się stacje przeprzęgowe, po łacinie mansio posita. Nazwa ta zo­ stała potem skrócona do słowa posita, które z biegiem lat przekształciło się w słowo „posta”, w wielu językach używane do dzisiaj; od niego pochodzi także polska „poczta”. > 175

6. Słowo prysznic, inaczej natrysk, pochodzi od nazwiska niemieckiego lekarza-naturalisty Vincenza Priessmtza (1799— 1851), który pierwszy zastosował do celów leczniczych pole­ wania i okłady ze zwykłej wody. Podobno zwrócił uwagę na jej kojący wpływ obserwując sarnę, która przychodziła do górskiego strumyka, żeby moczyć w nim skaleczoną raciczkę. 7. Nazwa tramwaj pochodzi od dwóch angielskich słów: tram — szyna tramwajowa i way — droga.

Papirus 1. Do wyrobu p a p i r u s u służyła rosnąca w delcie Nilu roślina zwana ciborą, po łacinie Cyperus papyrusf osiągająca wysokość ok. 4 metrów. Jej łodygi cięto wzdłuż na wąskie paski i układano obok siebie, a ich drugą, podtrzymującą warstwę — w poprzek. Powstawała w ten sposób jak gdyby mata, którą polewano mulistą wodą Nilu, potem prasowano i suszono. Najpierw wyrabiano ten „papier” ręcznie, ale w starożytnej Aleksandrii udoskonalono metodę i zaczęto wy­ rabiać papirus „fabrycznie”, tj. za pomocą specjalnej prasy. Ponieważ otrzymane wstęgi były dość kruche, nie składano ich, lecz nawijano w miarę pisania, a potem czytania, na spec­ jalne pałeczki. Najstarszy zwój papirusu liczy ok. 50 wieków! P e r g a m i n zawdzięcza swoją nazwę miastu Pergamon w Azji Mniejszej, a wyrabiany był ze specjalnie wyprawia­ nych skór owczych, cielęcych i kozich. Ponieważ dawał się dobrze składać nie łamiąc, można było zapisanym arkuszom 176

nadawać formę książki i zszywać je w blok. Pergamin wszedł w powszechne użycie dopiero w II i III wieku, najpierw do pisania listów i dokumentów, potem nawet do drukowania książek, ale już w starożytności znany był zarówno w Egipcie, jak w Persji i Grecji, gdzie formowano z niego zwoje jak z papirusu. Najstarszy taki zwój znajdujący się w Bibliotece Egipskiej w Kairze pochodzi z 2-go tysiąclecia p. n. e. Perga­ min był w powszechnym użyciu jeszcze w XVI wieku, dopóki nie wyparł go tańszy i praktyczniejszy papier. Z nazwą „per­ gamin” spotykamy się jeszcze i dziś, ale jest to tylko określe­ nie pewnego gatunku papieru. 2. Nie, papier przebył bardzo długą drogę, zanim dotarł do Polski. Podobno wynalazł go ok. roku 105 Chińczyk imieniem Caj Lun i początkowo wyrabiano go z włókien drzewa mor­ wowego, a potem z włókien lnu i konopi. Chińczycy bardzo zazdrośnie strzegli tajemnicy tej produkcji i dopiero w VIII w. udało się ją zdobyć Arabom. A ponieważ i oni nie kwapili się z upowszechnieniem tego cennego wynalazku, minęły dal­ sze cztery wieki, nim papier przedostał się do zajętej przez nich podówczas Hiszpanii, a dopiero stamtąd w ciągu następ­ nych trzech wieków wyruszył na podbój całej Europy. 3. W Krakowie. Były to właściwie trzy łacińskie dzieła, któ­ re wyszły równocześnie około roku 1473/74; pochodziły praw­ dopodobnie z drukarni założonej przez wędrownego drukarza z Bawarii Kaspra Straubego. Pierwsza książka w języku polskim ukazała się także w Krakowie, w drukarni F. Unglera, w roku 1513; był nią modlitewnik „Raj duszy” Biernata z Lublina (1465—1529), pisarza polskiego, który jest uważany za jednego z twórców polskiego języka literackiego. 4. W 1505 roku drukarz Jan Haller otrzymał przywilej kró­ lewski na prowadzenie księgami w Krakowie. Wszakże za12 — K to p y ta

nie

b łąd zi

\

177

lążkiem księgarzy byli w całej Europie tzw. stacjonariusze — pisarze zatrudnieni przy uniwersytetach, którzy przepisywali i wypożyczali czy sprzedawali studentom teksty potrzebne do nauki. W Polsce pierwsza wzmianka o nich pochodzi z roku 1364, kiedy powstała Akademia Krakowska. Właściwie księ­ garstwo narodziło się wskutek rozwoju drukarstwa, kiedy to drukarze stali się równocześnie wydawcami i księgarzami. 5. Najwspanialszy księgozbiór starożytności, biblioteka Aleksandryjska znajdowała się w Aleksandrii, mieście zało­ żonym przez Aleksandra Wielkiego po podbiciu Egiptu. Pow­ stała w III w. p. n. e., a jej twórcą był jeden z dowódców Aleksandra Wielkiego, Ptolemeusz Soter, późniejszy król Egiptu. Według jednych uczonych, w I w. p. n. e. liczyła ona 400 tysięcy, według innych — nawet do 700 tysięcy zwojów papirusu. Te bezcenne zbiory uległy zniszczeniu w 47 roku p. n. e. podczas oblężenia Aleksandrii przez Juliusza Cezara. 6. Biblioteka Jagiellońska, założona w 1364 roku przy Aka­ demii Krakowskiej. Wraz z powstałą w 1348 roku biblioteką uniwersytecką w Pradze należy do najstarszych w Europie. Przy okazji warto wspomnieć, że Polska może się poszczycić najstarszą biblioteką publiczną świata. Jest nią biblioteka braci Załuskich, Józefa Andrzeja (1702—1774), biskupa kijow­ skiego i Andrzeja Stanisława (1695—1758), biskupa krakow­ skiego, którzy w roku 1747 udostępnili swój księgozbiór pub­ liczności. 7. Ekslibris, a właściwie ex libris, znaczy po łacinie „z ksią­ żek” lub „z księgozbioru”. Obecnie jest to zazwyczaj niewiel­ ka, wykonana jedną z technik graficznych odbitka, nosząca prócz dekoracyjnego rysunku i napisu „ex libris” czy „z księ­ gozbioru” — nazwisko lub monogram właściciela. Wkleja się ją na wewnętrznej stronie okładki. Za najstarszy ekslibris 178

świata uważana jest błękitna fajansowa tabliczka z imieniem faraona Amenhotepa III, który panował w Egipcie około 1400 lat p. n. e. Znajduje się ona w największej na świecie kolekcji ekslibrisów w Muzeum Brytyjskim w Londynie. Najstarszym z polskich jest ekslibris Macieja Drzewieckiego z 1516 roku. Na dawnych ekslibrisach umieszczano często herby właścicieli i jakieś cytaty czy aforyzmy.

1. Pierwszym polskim laureatem literackiej nagrody Nobla był Henryk Sienkiewicz (1846—1916), który ją otrzymał w 1905 roku za powieść „Quo vadis”. Drugim był Władysław l.eymont, który tę nagrodę otrzymał w 1924 roku za powieść „Chłopi”. Nie podajemy tutaj więcej szczegółów o życiu i twórczości tych pisarzy, gdyż uczycie się o nich w szkole. -• Juliusz Verne (1828—1905), autor kilkudziesięciu powieści przeważnie fantastyczno-naukowych. Studiował książki z dziedziny matematyki, fizyki i przyrody, co dawało podsta­ wy naukowe jego wspaniałej fantazji. Wielu uczonych przy­ znaje się otwarcie do tego, że książki tego autora rozbudziły w nich zamiłowanie i pęd do twórczych poszukiwań nauko­ wych. Wiedziony niezwykłą intuicją, Verne wyprorokował swoimi powieściami nie tylko wyprawy kosmiczne, ale takie wynalazki, jak łodzie podwodne i wiele innych, później doko­ nanych odkryć. Jego książki wciąż jeszcze biją rekordy poczytności i tłumaczone są na wiele języków świata. „Polskim

Vernem” został nazwany Jerzy Żuławski (1874—1915) po wy­ daniu swojej księżycowej trylogii: „Na srebrnym globie”, „Zwycięzca” i „Stara Ziemia”. Jednakże jego ciekawe książ­ ki są tylko fantastyką i nie zawierają elementów naukowych.

gdzie zginął śmiercią męczeńską w komorze gazowej. Napisał szereg książek dla dzieci, z których „Król Maciuś Pierwszy” i dalsza część — „Król Maciuś na Bezludnej Wyspie” uchodzą za najlepsze.

3. Lucy Maud Montgomery (1874—1942). Zarówno pierwszy tom powieści „Ania z Zielonego Wzgórza”, jak następne — „Ania z Avonlea”, „Ania z Uniwersytetu”, czy dalsze, w któ­ rych występuje mnóstwo innych postaci, są rozchwytywane przez czytelników i cieszą się od lat nie słabnącym powodze­ niem.

7. Bolesław Prus, właściwie Aleksander Głowacki (1845— 1912), autor „Faraona” i wielu innych znanych powieści, za­ czął w 1897 używać maszyny do pisania swoich książek, czego przed nim nikt jeszcze w Polsce nie robił. Wyprzedził go w zastosowaniu tego wynalazku pisarz amerykański Mark Twain (1835—1910), który już w 1876 roku napisał na maszy­ nie część dobrze u nas znanej powieści pt. „Przygody Tomka Sawyera”.

4. Arthur Conan Doyle (1859—1930), angielski pisarz uwa­ żany za twórcę klasycznej powieści sensacyjno-kryminainej, był z zawodu lekarzem. Do najbardziej znanych jego powieści należą m. in. „Studium w Szkarłacie”, „Pies Baskerville’ów” oraz zbiory opowiadań „Przygody Sherlocka Holmesa” i „Dr Watson opowiada”.

i

*

5. Rudyard Kipling (1865—1936), angielski powieściopisarz i poeta, który przez dłuższy czas pracował jako dziennikarz w Indiach, gdzie się zresztą urodził. Przytoczone książki opar­ te są właśnie na motywach indyjskich. Znana u nas jest także zabawna opowieść fantastyczno-historyczna „Puk z Pukowej Górki”, a za najlepszy jego utwór uchodzi powieść „Kim”. 6. Janusz Korczak (1878—1942), właściwie Henryk Golaszmit, był lekarzem, wychowawcą młodzieży i świetnym pisa­ rzem. Od 1911 prowadził w Warszawie sierociniec dla dzieci żydowskich. W czasie II wojny światowej, kiedy jego zakład znalazł się w obrębie dzielnicy żydowskiej — getta, Korczak pozostał w nim ze swoimi wychowankami i chociaż przyja­ ciele, których ten niezwykły człowiek miał wielu, chcieli go stamtąd wydostać — nie skorzystał z ich propozycji. W 1942 pozwolił wywieźć się z całym zakładem do obozu w Treblince, 180

Podróżnicy 1. Marco Polo (1254—1323), urodził się i umarł w Wenecji. Jako siedemnastoletni młodzieniec w 1271 roku wyruszył z ojcem i stryjem, dwoma weneckimi kupcami, na Wschód, a celem ich podróży było miasto Chanbałyk, obecny Pekin, gdzie znajdował się dwór wielkiego chana Mongołów, póź­ niejszego cesarza Chin, Kubilaja. Z Wenecji dopłynęli stat­ kiem do Akki, portu w południowo-wschodniej części Morza Śródziemnego, potem lądem dostali się do cieśniny Ormuz łączącej Zatokę Perską z Morzem Arabskim; nie mogąc się tam doczekać odpowiedniego statku, udali się w dalszą podróż lądem, a przemierzywszy całą Azję, przez Afganistan, Pamir i pustynię Gobi, po przeszło trzech latach stanęli u 181

celu. W Chinach pozostaw ali przez siedem naście lat, a M ar­ co Polo, z polecenia K u b ilaja, n ie u sta n n ie odbyw ał podróże po k ra ju i poza jego g ran icam i; dopiero w 1292 ro k u w y ru ­ szyli w podróż p ow rotną i żeglując w zdłuż w ybrzeży Chin, P ółw yspu Indochińskiego i w ysp S u m atry i Cejlonu, d o tarli do O rm uzu, stąd lą d em do T ra p ez u n tu nad C zarnym Mo­ rzem , i znów statk iem przez K o n stantynopol do W enecji, d okąd w rócili w 1295 roku, a więc po 24 latach. W k ilk a ­ n aście m iesięcy później, w czasie potyczki statk ó w w enec­ k ic h z genueńskim i, M arco Polo w p ad ł w ręce p rzeciw n i­ ków i został osadzony w w ięzieniu w G enui, gdzie sw ojem u tow arzyszow i niedoli, R usticianow i z Pizy, podyktow ał szczegółowe spraw ozdanie z dalekiej podróży i w ieloletniego p o b y tu w Chinach, a także w iele zasłyszanych ciekaw ych w iadom ości o innych k raja ch , m iędzy innym i o Jap o n ii. W te n sposób pow stało je d y n e w sw oim ro d zaju dzieło, w ie­ lo k ro tn ie przepisyw ane, a po ro k u 1447 w ydaw ane d ru k iem w różnych k rajach, co ogrom nie w płynęło n a zain tereso w a­ n ie się E uropejczyków k ra ja m i D alekiego W schodu. 2. Ibn B a ttu ta (ur. 1304, d ata śm ierci nieznana) n ależ ał do najw iększych podróżników św iata. P o d ejm o w ał k ilk a w y­ praw , w czasie których zw iedził i opisał: E gipt, P alesty n ę, S yrię, Ira k , Iran , Półw ysep A rabski, A zję M niejszą, A zję Środkow ą, K onstantynopol, In d ie z C ejlonem i M alediw ami, Chiny, S u m atrę, S ardynię, h iszp ań sk ą G renadę, S udan i pań stw o Mali inad N igrem , a d o ta rł aż do T im buktu. Ten ara b sk i podróżnik, ja k obliczają, przem ierzył około 120 ty ­ sięcy kilom etrów , czyli podróżując cały czas po ró w niku — m ógłby trzy k ro tn ie obejść kulę ziem ską! 3. A leksander von H um boldt (1769—1859), niem iecki a ry sto ­ k ra ta , człowiek o w ielkich zaletach um ysłu i ch a rak te ru , znakom ity podróżnik, geograf i przyrodnik. W la tac h 1799— 182

1804 w raz z fran cu sk im b o tan ik iem B onplandem odbył po­ dróż po k raja ch podzw rotnikow ych A m eryki P ołudniow ej, przyw ożąc cenny m a te ria ł botaniczny, zoologiczny i geolo­ giczny; w yniki tej podróży ogłosił potem w P ary żu w 30 tom ach. N a zaproszenie ca ra M ikołaja I zw iedził w 1829 ro ­ ku U ral, okolice Tobolska i B arn au łu , A łtaj, D żungarię i stepy kirgiskie, a sw oje spostrzeżenia opublikow ał w dw u­ tom ow ym dziele. Był człow iekiem postępow ym i w ielkim h u m an istą, w ielbicielem prąd ó w odrodzenia. Z P olską, k tó rą odw iedził k ilk a k ro tn ie, łączyły go bardzo p rzy ja zn e stosunki, in te reso w ał się losem polskich zesłańców politycznych na S y b erii i uzyskał dla nich u ca ra p ew ne złagodzenie w aru n ­ ków zesłania i bytu. S ta w a ł po stro n ie w alczących o wolność G reków i n aro d ó w A m ery k i P ołudniow ej, odw ażnie i ostro w ystępow ał przeciw ko w szelkim prześladow aniom rasow ym , relig ijn y m czy narodow ościow ym , jak o jed en z pierw szych w alczył o ochronę przyrody. U m iał patrzeć nie ty lk o okiem geografa i p rzy ro d n ik a n a zw iedzane k raje , lecz w n ik ał głę­ boko w życie ludzi i w yciągał ze swoich spostrzeżeń bardzo ciekaw e w nioski, k tó re ogłaszał drukiem . 4. P aw eł S trzeleck i (1797—1873) po u p ad k u pow stania listo ­ padow ego w yem igrow ał w 1831 re k u n a jp ie rw do Anglii, potem podróżow ał po W łoszech, F ra n cji i S zw ajcarii, w 1834 ro k u zw iedził A m ery k ę P ółnocną i P o łudniow ą. Je d n ak jego zasługi dla geografii św iatow ej pochodzą z la t 1839—1840, kiedy to p rzebyw ał w A u stralii, zw anej podów czas Now ą H olandią. Dzięki szczegółowym i w ielostronnym badaniom tego k o n ty n e n tu oraz T asm anii, S trzeleck i zajął pow ażne m iejsce w śród n ajb ard ziej zasłużonych podróżników i od­ kryw ców św iata. O pisał w ielki łańcuch G ór W ododziało­ w ych na zachód od Sydney, o d k ry ł ta m n aw e t złoto, ale na życzenie ówczesnego g u b ern a to ra A u stralii nie n ad ał tem u odkryciu rozgłosu, ażeby nie zw abić rzesz obieżyśw iatów 183

i poszukiwaczy przygód. Potem podjął wyprawę w Alpy Australijskie (ich najwyższy szczyt nazwał Górą Kościuszki) oraz na obszary pomiędzy górami a brzegiem oceanu. W la ­ tach 1841—1843 prowadził prace geologiczne na Tasmanii, która nazywała się wtedy Ziemią Van Diemena. Po powro­ cie do Anglii w roku 1843, ogłosił wyniki swoich podróży w książce nazwanej „Nowa Południowa Walia”, która zwró­ ciła na niego oczy świata. Za swoje odkrycia w Australii otrzymał złoty medal Królewskiego Towarzystwa Geogra­ ficznego w Londynie, został jego członkiem, a potem także Królewskiego Towarzystwa w Londynie, co było bardzo zaszczytnym odznaczeniem dla cudzoziemca. 5. Lekarzem i misjonarzem. Dawid Livingstone (1813—1873) w roku 1841 przyjechał do Kurumanu w kraju Beczuanu, żeby tam nieść pomoc lekarską miejscowej ludności i pro­ wadzić prace misyjne. Ulegając jednak pasji badacza zaczął podróżować po całej Afryce, tak że zasłynął jako jej od­ krywca. W latach 1849—1856 podróżował po nieznanych jeszcze podówczas krajach, po rozległych półpustynnych przestrzeniach Kalahari, dotarł do górnego biegu rzeki Zambezi, a potem aż do fortu Luanda nad Oceanem Atlan­ tyckim. Na rzece Zambezi odkrył wielki wodospad i nadał mu imię ówczesnej królowej Anglii — Wiktorii. Swoją wy­ prawę rzeką doprowadził aż do Oceanu Indyjskiego, czyli przebył całą Afrylkę w poprzek z zachodu na wschód. Do Anglii wrócił po 16 latach w 1857 roku i ogłosił drukiem książkę o swoich odkryciach, którą przetłumaczono na wszy­ stkie języki europejskie. Drugą wyprawę podjął w 1858 r , a zakończył w 1865 i także w Londynie ogłosił wynilki swoich ogromnie ciekawych i pełnych niebezpieczeństw podróży, w czasie których odkrył dwa jeziora: Niasa i Chilwa. W 1866 roku podjął trzecią wyprawę, chcąc zbadać źródła Nilu. Wędrując po Afryce dokonał w ciągu pierwszego roku zno­ 184

wu mnóstwa odkryć i... słuch o nim zaginął. Ten brak wia­ domości o znakomitym i niestrudzonym podróżniku gnębił nie tylko jego rodaków, ale i wielu ludzi na całym świecie. Aż wreszcie amerykański wydawca gazety „New York He­ rald” James Bennet znalazł wśród swoich pracowników dziennikarza, także Anglika, Henry Mortona Stanley’a (1858—1904), który zgodauł się wyruszyć na poszukiwanie zaginionego. Po dłuższych usiłowaniach udało mu się trafić na ślad, a potem na samego Livingstone’a. Teraz już obaj podróżnicy razem wyruszyli na dalsze badania „Czarnego Lądu” — jak się niekiedy nazywa Afrykę. Po roku rozstali się, po czym Livingstone znowu sam szukał źródeł Nilu, co mu się jednak nie udało. Wycieńczony podróżami rozchoro­ wał się i po pewnym czasie zmarł we wsi Chitambo w roku 1873. Jego ciało zostało przewiezione do Anglii i pochowane w Londynie w Opactwie Westminsterskim, gdzie spoczywają prochy ludzi wybitnie zasłużonych. Społeczeństwo nie bez racji zaliczyło do nich i Livingstone’a, człowieka o postępo­ wych poglądach, wielkiego podróżnika i odkrywcę, całe ży­ cie walczącego o zniesienie uprawianego wówczas handlu niewolnikami. Zaczęte przez Livingstone’a dzieło kontynuo­ wał po jego śmierci Stanley, autor książki pod tytułem: „Jak odszukałem Livingstone’a”. 6. Ferdinand von Richthofen (1833—1905) niemiecki podróż­ nik, geograf i geolog. Był wybitnym uczonym, profesorem geologii uniwersytetów w Bonn, Lipsku i Berlinie. W la­ tach 1860—1862 prowadził obserwacje podróżując po Cejlo­ nie, Japonii, Tajwanie, Filipinach i Indonezji, po czym przez sześć lat zajmował się badaniami geologicznymi Kalifornii i gór Sierra Nevada. W latach 1868—1872 zorganizował aż siedem wielkich wypraw sięgających w głąb Chin i zebrał tam obfity materiał zarówno z zakresu geologii, jak i klima­ tu oraz świata roślinnego i zwierzęcego. Ogłosił drukiem 185

obszerne dzieło uchodzące za naukowe odkrycie Chin i wy­ dał atlas geologiczny tego kraju, a jego prace wywarły wiel­ ki wpływ na postęp wiedzy o świecie. 7. Nikołaj Michajiowicz Prżewalski (1839—1888) był jednym z najwybitniejszych podróżników rosyjskich, który intere­ sował się Azją. W latach 1870—1873 podróżował po Azji Środkowej, z Kiachty udał się przez Mongolię do Pekinu, skąd wyruszył w góry północnego Tybetu, a potem przez pustynię Gobi dotarł do miasta Urga (obecny Ułan Bator) i dalej aż do Irkucka. Na tym zakończył swoją pierwszą wielką wyprawę. Druga podróż w latach 1876—1877 zawio­ dła go w góry Tien-Szan, w strefę jeziora Łob-nor i góry Ałtyn-tag. W ciągu trzeciej wyprawy w latach 1879—1880 zawędrował do Tybetu, a w czasie czwartej, w latach 1883— —1885, zbadał raz jeszcze obszar pustyni Ałaszan i dalsze partie Tybetu, skąd udał się w drogę powrotną; dotarł do Karakola, gdzie nagle umarł. Na zbadanych przez siebie ob­ szarach zbierał wartościowe materiały dotyczące klimatu, wód, rzeźby terenu, roślinności i świata zwierzęcego. Odkrył nieznany gatunek dzikiego konia, nazwanego koniem Prżewalskiego, i dzikiego wielbłąda. Przyczynił się bardzo do poznania tej, przedtem mało znanej, części świata.

1. Jan Kochanowski (1530—1584), nasz znakomity poeta okresu Odrodzenia, którego imię złotymi głoskami zapisało

się w historii literatury polskiej. Przytoczony wiersz należy do zbioru „Treny”, czyli wiersze żałobne, w których autor wyraża głęboką boleść z powodu śmierci ukochanej córeczki Urszuli, a potem drugiej — Hanny. Treny wywarły duży wpływ na ówczesną poezję i znalazły wielu naśladowców. 2. Bajkę, której fragment przytaczamy, napisał Ignacy Kra­ sicki (1735—1801), poeta, prozaik i komediopisarz. Pomysły do swych bajek, uważanych za najwyższe osiągnięcie tego gatunku w Polsce, czerpał przede wszystkim z utworów Ezopa, greckiego bajkopisarza żyjącego w VI w. p.n.e. i z siedemnastowiecznego francuskiego poety La Fontaine’a. 3. Tę dobrze wszystkim znaną przypowiastkę wierszowaną wypowiada pan Jowialski, bohater komedii pod tym samym tytułem, napisanej przez naszego znakomitego komediopisa­ rza Aleksandra Fredrę (1793—1876). 4. Jest to wyjątek z ballady zatytułowanej „Powrót taty” pióra Adama Mickiewicza (1798—1855), największego poety polskiego. Nie podajemy bliższych o nim szczegółów, gdyż o tyim poecie uczycie się obszernie w szkole. 5. Jest to pierwsza zwrotka wiersza „Zaczarowana dorożka” znakomitego poety Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego (1905—1953), członka grupy poetyckiej „Kwadryga”. Z jego bogatej twórczości znacie już na pewno piękne wiersze o Warszawie, poemat „Wit Stwosz” i inne utwory. 6. Pierwsza zwrotka wiersza zatytułowanego „A jak poszedł król...” napisanego przez Marię Konopnicką (1842—1910), naszą znaną poetkę i nowelistkę. Dla dzieci napisała ona śliczną baśń „O krasnoludkach i sierotce Marysi”, ale jej twórczość przeznaczona jest dla dorosłych i cechuje ją zrozumienie ciężkiej doli chłopów w owych czasach. 187

7. Fragment wiersza pt. „Bagnet na broń” napisanego przez Władysława Broniewskiego (1897—1962), wybitnego poetę, przedstawiciela polskiej liryki rewolucyjnej, który ma w swoim dorobku także znakomite przekłady poezji rosyjskiej.

Pojazdy dawne 1. Od blisko sześciu tysięcy lat. Odległym przodkiem koła były odcinki pni drzew, które jako wałki podkładano pod ciężkie głazy, aby ułatwić ich przesuwanie po ziemi. Z bie­ giem stuleci wałki te stawały się coraz krótsze, aż wreszcie przekształciły się w drewniane krążki sztywno osadzone na osiach, a potem — stopniowo — już zbliżone do współczes­ nych koła jezdne z piastą, ramionami (czyli szprychami) i' wieńcem. Pierwsze wozy na kołach, ciągnione przez woły, znano w Mezopotamii 3500 lat p.n.e., a w paręset lat później zastosowano tam do wyrobu naczyń glinianych koło garn­ carskie. 2. Najczęstszą siłą pociągową są konie, ale także muły, osły i woły; na dalekiej Północy do sań używa się reniferów lub psich zaprzęgów. W drugiej połowie XIX wieku zaczęto w Japonii stosować lekki dwukołowy wózek pasażerski, ciąg­ niony przez człowieka, zwany rykszą, który szybko rozpow­ szechnił się w południowej i wschodniej Azji. 3. W Paryżu około 1640 roku. Nazywano dorożki fiakrami, gdyż biuro ich wynajmu mieściło się w gospodzie pod św. 188

Fiakariuszem. Nie były one jednak podobne do ostatnich zabytkowych dorożek, jakie można jeszcze zobaczyć w War­ szawie na Placu Zamkowym lub Starym Mieście, gdyż nie miały sprężynowych resorów piórowych, wynalezionych do­ piero pod koniec XVIII wieku, lecz ich pudła były na podwo­ ziu zawieszone na pasach. W Warszawie spółka fiakrów pow­ stała w półtora wieku później niż w Paryżu, bo dopiero w 1784 roku. W niektórych miejscowościach, choćby w Zakopa­ nem, konne dorożki jeszcze i dzisiaj nazywa się fiakrami. 4. Karol Drais (1785—1851) sklecił w 1817 roku dwukołowy, drewniany pojazd jednośladowy, z wyglądu już trochę przy­ pominający współczesny rower; jeździło się na nim jednak jak na hulajnodze, to znaczy odpychając się nogami. W po­ łowie XIX wieku różni konstruktorzy, niezależnie od siebie, zastosowali napęd na przednie koło za pomocą pedałów obracających jego oś. Było to niezbyt wygodne, a ponadto dążenie do zwiększenia szybkości tego pojazdu, nazywanego bicyklem, doprowadziło stopniowo do takiego zwiększenia obwodu przedniego koła, że stało się ono wielokrotnie więk­ sze od tylnego. W 1869 r. Johann Trefz zastosował napęd za pomocą zębatej przekładni i łańcucha na koło tylne, co umożliwiło wyrównanie wielkości obydwu kół i zbliżyło wygląd roweru do używanego obecnie. Współczesna nazwa pochodzi od istniejącej do dzisiaj angielskiej fabryki „Rover”, która pod koniec ubiegłego stulecia rozpoczęła produk­ cję tych pojazdów na wielką skalę. Wynalazca roweru Drais, o parę lat wcześniej niż rower, skonstruował małą czteroko­ łową platforemkę, toczącą się po szynach kolejowych, po­ czątkowo także odpychaną nogami. Nazwana drezyną, uwie­ czniła jego imiię, gdyż przetrwała aż do naszych czasów, zmieniając w miarę postępu jedynie rodzaj napędu. 5. Tak nazwano wielbłąda, używanego do przewożenia to189

warów i ludzi przez pustynie, ze wzglądu na jego siłę i wy­ trzymałość, a przede wszystkim na możność obywania się bez picia w ciągu wielu dni, co przy pokonywaniu olbrzy­ mich .przestrzeni bezwodnych miało ogromne znaczenie. Ka­ rawany jucznych wielbłądów, znane już w starożytności, stanowiły na Wschodzie w średniowieczu prawie wyłączny sposób podróżowania, a w mniejszym stopniu utrzymały się aż do naszych czasów. Kiedyś istniały nawet stałe wytyczo­ ne szlaki karawanowe, jak na przykład „jedwabny szlak” w Środkowej Azji, łączący ojczyznę jedwabiu, Chiny z za­ chodnią Europą. 6. Do przewozu kilkunastu osób zazwyczaj na znaczne od­ ległości. Był to pojazd podzielony na dwa przedziały, kryty w tylnej części i półotwarty z przedniej, z miejscem na ba­ gaż na dachu. Dyliżanse zabierały zazwyczaj trzynastu pa­ sażerów oraz woźnicę, a w późniejszych czasach, kiedy używano ich do przewozu poczty — także i „pocztyliona”. Zaprzęgano do nich po dwie pary koni, które w czasie dłu­ gich podróży zmieniano na specjalnych stacjach postojo­ wych. Dyliżanse kursowały według ustalonego rozkładu zawsze po tych samych drogach, zarówno w poszczególnych krajach, jak i na szlakach międzynarodowych. Wprowadzo­ no je w XVI stuleciu we Francji, a w ciągu następnego wieku — w całej Europie. W Polsce ten rodzaj komunikacji zapoczątkował Piotr Steinkeller, który w 1845 roku założył spółkę do eksploatowania dyliżansów własnej produkcji Gwałtowny rozwój kolejnictwa zlikwidował komunikację dyliżansową, chociaż na niektórych niezbyt długich i mało uczęszczanych szlakach kursowały one, także i w Polsce, jeszcze na początku bieżącego stulecia. 7. Omnibusy, kryte konne pojazdy zabierające kilkunastu pasażerów, istniejące we Francji już w XVII stuleciu, które 190

w ciągu następnego wieku rozpowszechniły się prawie we wszystkich większych miastach Europy. W Warszawie wprowadzono je w 1822 róku i nazwano „steinkellerkami” od nazwiska fabrykanta, który je produkował. Omnibusy dość szybko zostały wyrugowane przez konny tramwaj, to­ czący się już po szynach. W Warszawie konny tramwaj, uruchomiony w 1865 roku, przetrwał aż do roku 1908, ustę­ pując z kolei miejsca tramwajowi elektrycznemu.

Pojazdy mechaniczne 1. Pierwszy samobieżny pojazd drogowy o napędzie paro­ wym, uznany za bezpośredniego przodka samochodu, został zbudowany w 1765 roku przez francuskiego inżyniera Nicolas Cugnota (1725—1804), a ulepszony model o nośności 4,5 tony i rozwijający szybkość 4 kilometrów na godzinę — w 1770 ra ­ ku. Ponieważ jego próbna jazda się nie powiodła i zakończyła rozbiciem napotkanego muru, Cugnot zaniechał pracy nad dalszym ulepszaniem modelu. 2. Daimler, Benz i Michełin. Gottlieb Daimler (1834—1900), inżynier niemiecki, zbudował w 1883 roku szybkoobrotowy jednocylindrowy silnik benzynowy, stanowiący zwrotny punkt w konstruowanych dotąd próbnych pojazdach szybko­ bieżnych. W dwa lata później niemiecki konstruktor, a potem także i wspólnik Daimlera, Carl Benz (1844—1929) zbudował trójkołowy pojazd z zastosowaniem tego silnika i dlatego jest uważany za twórcę pierwszego samochodu, który już w nas191

tępnym roku został przez Daimlera przekształcony w pojazd czterokołowy. Edouard Mićhelin (1859—1940), dyrektor zało­ żonej przez jego ojca fabryki wyrobów gumowych, w 1891 ro­ ku wynalazł rozbieraną oponę, która wraz ze znajdującą się w jej wnętrzu dętką była przytwierdzana śrubami do wieńca koła; razem z bratem Andre (1863—1931) zastosował tę oponę w 1895 roku do samochodu, a przedtem w 1891 r. — do rowe­ ru. Wywarło to wielki wpływ na szybki rozwój tych pojaz­ dów (w przyszłości także i samolotów). Wynalazcą zwykłej opony (nie rozbieranej), zastosowanej do roweru, był szkocki weterynarz John Dunlop (1840—1921), który w 1888 opatento­ wał swój wynalazek, a w dwa lata później rozpoczął produk­ cję takich opon na skalę przemysłową. 3. Amfibia, od greckiego słowa amphibios, co znaczy: „dwo­ jako żyjący”, jest to samochód przystosowany do poruszania się zarówno po ziemi, jak i na wodzie; ma wodoszczelne nad­ wozie, wyglądem zbliżone do łodzi, i jest wyposażony w śrubę napędową i ster. Kierowca, nawet w czasie biegu pojazdu, ma możność przełączenia urządzenia sterującego, a także napędu z kół na śrubę i odwrotnie. Amfibią nazywa się także samo­ lot przystosowany do startowania z ziemi i wody i opadania zarówno na ląd, jak i na wodę, to znaczy do lądowania i wo­ dowania. 4. Od przeszło trzech. W 1630 roku zastosowano szyny w ko­ palniach węgla w Wielkiej Brytanii dla łatwiejszego przesu­ wania wózków w korytarzach podziemnych; były to powiąza­ ne z sobą szyny drewniane. W 1750 roku zastosowano po raz pierwszy szyny żeliwne, mające w przekroju kstałt zbliżony do odwróconej litery „T”, a w 1789 roku wprowadzono już szyny z główką, podobne w przekroju do używanych obecnie. Stalowe szyny walcowane, które znalazły szerokie zastoso­ wanie w kolejnictwie, zaczęto wyrabiać dopiero w połowie

XIX wieku. Jest rzeczą ciekawą, że w Asyrii, starożytnej Grecji i Rzymie, już na wiele stuleci przed naszą erą, w ka­ miennych blokach, stanowiących z sobą nawierzchnię dróg, żłobiono dla kół pojazdów rowki, które zachowały się między innymi w Pompei. Można je uważać za praprzodka szyn, gdyż przecież taką rolę spełniały. 5. Pierwsze parowe lokomotywy konstruował w 1804 roku angielski inżynier Richard Trevithick (1771-1833), ale zniechę­ cony częstymi katastrofami szybko zarzucił dalsze doświad­ czenia. W 1813 roku angielski konstruktor William Redley (1779—1848) skonstruował pierwszą lokomotywę parową, któ­ ra była zastosowana praktycznie w kopalni węgla, chyba dla­ tego, że w podziemnych korytarzach już od lat znajdowały się szyny do toczenia wózków; lokomotywa ta funkcjonowała przez 50 lat. Jednak dopiero angielski inżynier George Stephenson (1781—1848), po skonstruowaniu w latach 1814 — —1825 aż szesnastu stopniowo ulepszanych modeli, ukończył w 1829 roku budowę lokomotywy parowej, rozwijającej szybkość czterdziestu paru kilometrów na godzinę, która zo­ stała uznana za pierwowzór parowozów używanych na kolei do dzisiaj. Ostatnio w większości krajów, także i w Polscet zaniechano budowy lokomotyw parowych i zastępuje się je spalinowymi (spalinowozy), a w związku z postępującą elek­ tryfikacją kolei — także i elektrycznych (elektrowozy). 6. W Anglii w 1825 roku. Była to pierwsza linia kolei pub­ licznej o trakcji parowej zbudowana pomiędzy miejscowoś­ ciami Stockton i Darlington. Pierwsza linia kolejowa o regu­ larnym ruchu pociągów na trasie około 50 kilometrów została oddana do użytku w 1830 roku, także w Anglii, pomiędzy miastami Manchester i Liverpool. Pierwszą linią w Polsce był zbudowany w 1845 roku początkowy odcinek tak zwanej kolei wiedeńskiej na trasie Warszawa — Pruszków — Grodzisk — Skierniewice — Łowicz. 13 — K to p y ta n ie b łąd zi

193

7. Tunel Simploński o długości 19 820 metrów, położony na wysokości 705 metrów n. p. m. w Alpach, na granicy Szwaj­ carii i Włoch. Biegnie przez niego linia kolejowa Berno — Mediolan. Tunel Simploński, który jest tunelem górskim, zos­ tał oddany do użytku w 1906 roku. Także w miastach buduje się tunele dla szybkich kolei podziemnych, dzisiaj już tylko o napędzie elektrycznym, nazywanych „metro”. Istnieją one już w wielu miastach Europy, Ameryki i Azji, a mają linie nieraz o długości paruset kilometrów. Pierwsze metro tego rodzaju zostało oddane do użytku w 1890 roku w Londynie. Są także tunele nazywane podwodnymi, z których najdłuższy, mający 19 920 metrów, przeznaczony dla ruchu kołowego, jest w Nowym Jorku pod rzeką Hudson. Tunele zaczęto budować już w starożytności, na przykład w Judei w VII wieku p. n. e. zbudowano tunel podziemny, którym doprowadzano wodę do Jerozolimy. Podziemne przejścia istniały także na wiele wie­ ków p. n. e. w świątyniach staroindyjskich, nubijskich czy azteckich, a także w Egipcie pod piramidami. Pierwszy tunel górski długości 75 metrów przebito w Alpach w 1480 roku.

1. Bona Sforza d’Aragona (1494—1557), Włoszka, córka księ­ cia Mediolanu — Giana Galeazza Sforzy i Izabeli Aragońskiej, była drugą- żoną króla Zygmunta I Starego. Starannie wy­ kształcona, bardzo inteligentna, miała duży wpływ na męża. Różnie o niej mówiono i pisano, ale w końcu wszyscy się zgo­ dzili, że położyła wielkie zasługi dla podniesienia poziomu 194

gospodarczego i kulturalnego Polski. Między innymi nauczyła Polaków ogrodnictwa i używania różnych warzyw; stąd właś­ nie powstało słowo: włoszczyzna. 2. Jadwiga (1374—1399) była córką węgierskiego króla Lud­ wika i żoną Władysława Jagiełły. Do Polski przybyła jako dziesięcioletnia dziewczynka, a kiedy wstępowała w związek małżeński miała dwanaście lat. Ponieważ tron przypadł jej w udziale, więc i po koronacji swojego męża zachowała pra­ wa królewskie. Starannie wykształcona, ceniła naukę i ofiaro­ wała część swojego osobistego majątku na odnowienie zało­ żonej przez Kazimierza Wielkiego Akademii Krakowskiej, nazwanej później Uniwersytetem Jagiellońskim. 3. Anna Jagiellonka (1523—1596) była córką króla Zygmunta I Starego i królowej Bony. Poślubiła księcia Siedmiogrodz­ kiego Stefana Batorego, który przeszedł do historii jako je­ den z wybitnych królów Polski. 4. Maria Ludwika z rod-u Gonzagów de Nevens (1611—1667) była córką Karola I księcia Mantuańskiego i Katarzyny Lotaryńskiej. W 1646 r. poślubiła króla polskiego Władysława IV, a po jego śmierci wyszła w 1649 roku za mąż za jego przy* rodniego brata, króla Jana Kazimierza. Urodzona i wychowa­ na we Francji, przyczyniła się do upowszechnienia w Polsce kultury francuskiej. 1. Maria Kazimiera (1641—1716), znana jako Marysieńka, córka margrabiego de la Grange d’Arquien była dworką, po­ tem ochmistrzynią królowej Marii Ludwiki, z którą przyje­ chała z Francji. Najpierw wyszła za mąż za Jana Zamoyskie­ go, a po jego śmierci — za Jana Sobieskiego, późniejszego króla Polski. Pamiątki po tej parze znajdują się w pałacu Wilanowskim, odwiedzanym przez wszystkie wycieczki przy­ jeżdżające do Warszawy. 195

6. Kinga, czyli Kunegunda (1234—1292) była córką węgier­ skiego króla Beli IV. W 1239 r., a więc jako pięcioletnia dziewczynka, została zaślubiona Bolesławowi Wstydliwemu. Po śmierci męża wstąpiła w 1279 r. do klasztoru Sióstr Kla­ rysek, który zresztą sama zbudowała w Starym Sączu; zasły­ nęła ze swojej świątobliwości. W 1960 roku została beatyfiko­ wana, czyli zaliczona w poczet „błogosławionych”. 7. Dąbrówka, czyli jak ją nazywano Dobrawa albo Dubrawa; nieznany jest jej rok urodzenia, umarła zaś w r. 997. By­ ła córką króla czeskiego Bolesława I. Poślubiła Mieszka I, a ich syn Bolesław królował później w Polsce i zyskał sobie przydomek Chrobrego.

Prasa, radio, telewizja 1. W Rzymie w I wieku p. n. e. Były to ustanowione przez Juliusza Cezara ogłoszenia „Acta diurna”, naklejane w miejs­ cach publicznych, zawierające informacje i zarządzenia mo­ gące interesować lub dotyczyć mieszkańców Rzymu. Polskim odpowiednikiem tej nazwy byłby „Dziennik urzędowy”. 2. „Merkuriusz Polski Ordynaryjny”, wychodzący w ciągu 1661 roku, początkowo w Krakowie, później w Warszawie, był pierwszą gazetą drukowaną w języku polskim. Ogółem wyszło 41 numerów o nakładzie od 100 do 250 egzemplarzy. Przedtem, już od drugiej połowy XV wieku, nieregularnie ukazywały się w Polsce pisma o charakterze informacyjnym w postaci broszur, ale były zazwyczaj pisane po łacinie albo po niemiecku. 196

3. Dążenie do przesyłania muzyki i informacji równocześnie dla szerszego kręgu odbiorców zrodziło się jeszcze pod koniec XIX wieku. Do tego celu używano telefonu wykorzystując normalną sieć telefoniczną. Pierwsza transmisja muzyki dla abonentów telefonicznych odbyła się w 1880 roku z opery pa­ ryskiej. Potem powstały gazety telefoniczne: w 1896 roku w Budapeszcie, a w 1911 — w Nowym Jorku. W Warszawie w latach 1913—1914 w kinie, a raczej — jak się wtedy nazy­ wało —w iluzjonie „Oaza” na ulicy Wierzbowej zainstalowano w poczekalni szereg słuchawek telefonicznych, przez które można było słuchać muzyki operowej z pobliskiego Teatru Wielkiego, gdy odbywało się tam przedstawienie. W tym sa­ mym mniej więcej czasie przeprowadzono, już drogą radiową, pierwszą próbę transmisji występu słynnego tenora Enrico Caruso z Metropolitan Opera w Nowym Jorku, a w 1914 roku uruchomiono pierwszą próbną rozgłośnię radiową w Belgii, która co sobotę nadawała program muzyczny. 4. Próbny program radiowy (1—2 godziny dziennie) zapo­ czątkowało Polskie Towarzystwo Radiotechniczne 1 lutego 1925 roku. „Polskie Radio”, które otrzymało koncesję na zor­ ganizowanie programu radiowego do powszechnego użytku, powstało 18 sierpnia tegoż roku, ale rozpoczęło regularne na­ dawanie audycji 18 kwietnia 1926 roku. Pierwsza rozgłośnia mieściła się na Kredytowej w Warszawie, a jej pierwszymi spikerami byli Janina Sztompkówna i Tadeusz Bocheński. 5. Detektory, czyli odbiorniki detektorowe, których działanie było oparte na właściwości odbierania fal radiowych przez specjalny kryształ, stykający się z iglicą metalową. Odbiór programu na detektorach był bardzo slaby, tylko przez słu­ chawki, i zależał od mocy stacji nadawczej oraz odległości dzielącej ją od odbiornika. Mimo to detektory cieszyły się wielkim powodzeniem, gdyż -nie wymagały zasilania prądem 197

elektrycznym ani z sieci, ani z baterii, co było niezmiernie ważne, gdyż w owych czasach wieś nie była zelektryfikowana, a tranzystorów jeszcze nie znano. Dlatego właśnie „Polskie Radio” dążyło do budowy coraz mocniejszych stacji nadaw­ czych, by zrealizować zasadą: cała Polska na detektor. 6. Pod koniec II wojny światowej polska radiofonia wzno­ wiła pracę 11 sierpnia 1944 roku, uruchamiając w wa­ gonie na dworcu w wyzwolonym Lublinie prowizoryczną roz­ głośnię, nazwaną „Pszczółką”, która regularnie nadawała program. 7. Nadawanie programów telewizyjnych, zapoczątkowane tytułem prób jeszcze przed wybuchem II wojny światowej, upowszechniło się wszędzie dopiero po jej zakończeniu. Rów­ nież w Polsce uruchomiono doświadczalną stację telewizyjną w Warszawie w 1937 roku, ale jej działalność wznowiono do­ piero w 1952 roku. Pierwszy w Polsce Telewizyjny Ośrodek Transmisyjny z nową stacją nadawczą i masztem na Pałacu Kultury rozpoczął nadawanie regularnego programu telewizji czarno-białej 1 maja 1956 roku. Do roku 1962 uruchomiono siedem, dalszych stacji nadawczych w Łodzi, Katowicach, Krakowie, Poznaniu, Gdańsku, Wrocławiu i Szczecinie. Ostat­ nio rozpoczęto nadawanie programów telewizji kolorowej.

ziemniaka, i swoimi ssawkami pobiera z niej pokarm. Na żół­ tej łodydze kanianki znajdują się liczne drobne kwiatki ko­ loru bladoróżowego. 2. Tym drzewem jest eukaliptus olbrzymi, który może osiąg­ nąć wysokość ponad 150 metrów, gdy tymczasem wieża Mariacka ma tylko 80 metrów. Ten olbrzym jest zatem dwu­ krotnie od niej wyższy! Zresztą nie tylko jego wzrost jest im­ ponujący, bowiem średnica jego pnia dochodzi do 8 metrów. Eukaliptusy Tosną w ciepłych krajach, ich ojczyzną jest Australia i Polinezja. Są to drzewa wiecznie zielone, mają cenne drewno, a z ich liści otrzymuje się olejki eteryczne sto­ sowane w przemyśle farmaceutycznym. 3. Lech, Czech i Rus rosną w Rogalinie koło Poznania, a wiiek ich jest oceniany na około 600—900 lat. Lech ma ob­ wód pnia 6,80 m i wysokość 19,5 m, Czech ma obwód 7,45 m i wysokość 23 m i Rus — obwód 8,85 m, a wysokość 19,5 m. 4. Jest nią rosnąca na pustynnych obszarach Azji welwiczja. Ma ona korzeń w kształcie maczugi metrowej grubości i dwu-trzymetrowej długości. Z tego korzenia wyrastają dwa liś­ cie, które leżą na ziemi. Nie opadają one nigdy, a kiedy obu­ miera ich wierzchołek, wówczas odrastają u nasady i tak w kółko. Mogą utrzymać się w ten sposób jnawet sto lat. 5. Tak, na co wskazuje nawet jej nazwa: sałata kompaso­ wa. W gorącej porze dnia, żeby uniknąć zbytniego parowania, ustawia ona swoje górne liście pionowo w kierunku półnoe-południe, no i w ten sposób może zastąpić igłę kompasu.

1. Jest to kanianka pospolita, roślina-pasożyt, która oplata się wokół rośliny-żywiciela, na przykład łodygi chmielu czy 198

6. W pewnym sensie tak, tyle że jest to urządzenie wymyś­ lone przez naturę, muchołówka bowiem, o której mowa, jest rośliną owadożerną rosnącą w Ameryce Północnej. Kiedy 199

7. Jest to tasiemnica, czyli trawa morska, należąca do bar­ dzo rzadkich roślin kwiatowych rosnących w morzu. Zapyle­ nie je j odbywa się w morzu w sposób następujący: woda morska przenosi nitkowate ziarna pyłku na wydłużone zna­ miona kwiatów słupkowych. Tasiemnica morska tworzy łąki podwodne w morzach stref umiarkowanych i chłodnych, nie opodal brzegów. J e j wysuszone liście, tak zwana trawa mor­ ska, używane są jako surowiec przez tapicerów, a ponadto wyrabia się z nich klej.

Antenora z Aten. W V w. p.n.e., za mądrych rządów Peryklesa i przy współudziale jego żony Aspazji, Ateny stały się oś­ rodkiem życia kulturalnego G recji i promieniowały nie tylko na Europę, lecz także na kraje Azji Mniejszej. Powstały tam podówczas budowle i rzeźby nieprześcignione w pięknie, do których należy przede wszystkim Akropol — zespół świątyń i budowli górujący nad Atenami. Gdyby chcieć dokładnie opi­ sać to arcydzieło architektury, można by napisać książkę. Pracowali nad jego upiększeniem rzeźbiarze tej miary co Fidiasz, a prócz niego Alkamenos i Kallimachos, Praksyteles, Skopais, Lizyp, Poliiklet i wielu, wielu innych. Nawet po pod­ boju G recji przez Rzym je j sztuka jeszcze długo wywierała wpływ na rzeźbiarzy włoskich. We Włoszech prawdziwy wybuch talentów artystycznych nastąpił w wiekach X IV —XV I. Z tych czasów na zawsze przeszli do historii sztuki liczni rzeźbiarze, malarze i archi­ tekci. Zresztą, rzeźba i arcbitektura często łączyły się w osobie jednego twórcy. I znów wyliczanie i omawianie wszystkich zajęłoby całe tomy, ograniczymy się więc tutaj do takich nie­ śmiertelnych talentów, jak Michał Anioł i Bramante, a z wcześniejszych nieco — Lucca della Robbia, Donatello czy Ghiberti. Do arcydzieł Michała Anioła należy „Pieta” (Zdjęcie z krzyża) w bazylice św. Piotra w Rzymie, „Mojżesz” w koś­ ciele San Piętro in Vincoli w Rzymie, wspaniałe freski w K a ­ plicy Sykstyńskiej w Watykanie. Jako architekt Michał Anioł brał udział w skomponowaniu bazyliki św. Piotra, o której wspomnieliśmy wyżej.

1. G recja i Włochy. Rozkwit tej gałęzi sztuki nastąpił w oby­ dwu krajach w zupełnie różnych epokach. G recja jest skarb­ nicą arcydzieł pochodzących jeszcze ze starożytności, Włochy zaś — z okresu Odrodzenia. W G recji przechowały się, odkry­ te przeważnie przez archeologów, rzeźby odlewane w brązie lub wykute w marmurze jeszcze w V II w. p. n. e. przez ano­ nimowych artystów, z tego czasu zachowało się jedynie imię

2. Wit Stwosz (właściwe nazwisko miało brzmieć Stosz czy Stvos albo Stoss) urodził się i zmarł w Niemczech (1447— 1533). W 30-tym roku życia przybył do Krakowa i tu pozostał przez blisko 20 lat, tworząc piękne dzieła, jak np. wyrzeźbiony w drewnie ołtarz w kościele Mariackim, nad którym praco­ wał w raz.z uczniami przez 12 lat. Potem rzeźbił dla dworu

szczecinki czuciowe znajdujące się na liściach sygnalizują obecność owada, obie połówki liścia zwierają się natychmiast i zdobycz jest w potrzasku. Muchołówka, ja k każda roślina owadożerna, wydziela soki trawiące białko i rozpuszcza nimi ciało zdobyczy, po czym wchłania płynny pokarm. Inne tego rodzaju rośliny mają na przykład lepkie liście, do których owad się przylepia, albo też liście w kształcie dzbanuszków częściowo przykrytych wieczkiem, do których zdobycz wpada.

200

201

królewskiego i dla magnatów już nie w drewnie, lecz w m ar­ murze wspaniałe nagrobki, wśród których najpiękniejszy — to grobowiec króla Kazimierza Jagiellończyka w katedrze na Wawelu. We Włocławku i w Gnieźnie znajdują się także jego prace nagrobkowe. W roku 1496 pięćdziesięcioletni artysta przeniósł się do Norymbergi, gdzie żył jeszcze trzydzieści sie­ dem lat tworząc rzeźby w kamieniu, drewnie i brązie, ale za najwspanialszy okres w twórczości tego wielkiego artysty uważane są lata spędzone w Krakowie. 3. Mało kto zna nazwisko twórcy pomnika, który tak bardzo zrósł się z panoramą Warszawy, że trudno sobie ją bez niego wyobrazić. Otóż kolumnę tę kazał wznieść w roku 1644 król Władysław IV dla uczczenia pamięci swego ojca Zygmunta III, a zaprojektował ją Włoch nazwiskiem Costantino Tencalla, nadworny architekt i Zygmunta III, i Władysława IV. Mo­ del posągu wieńczącego kolumnę wykonał włoski rzeźbiarz z Bolonii Clemente Molli, zaś odlew brązowy jest dziełem Da­ niela Tyma. Pomnik zniszczony w czasie II wojny światowej odbudowano w 1949 roku. 4. Bertel Thorvaldsen (1768—1844). W Kopenhadze, stolicy Danii, jest muzeum jego imienia, w którym można obejrzeć wiele prac bądź wykończonych, bądź w postaci modeli. W Pclsce oprócz dwóch wymienionych pomników zachowały się jeszcze w katedrze wawelskiej grobowce Włodzimierza i A r­ tura Potockich jego dłuta. Pomnik Księcia Józefa Niemcy zni­ szczyli w czasie II wojny światowej, ale dzięki temu, że jego model ocalał w ojczyźnie rzeźbiarza, Duńczycy przesłali w da­ rze nowy odlew pomnika, stojącego obecnie przed pałacem Rady Ministrów na Krakowskim Przedmieściu. Pomnik Ko­ pernika ocalał i stoi na swoim dawnym miejscu. 5. Wacław Szymanowski (1859—1930), rzeźbiarz i malarz. Pomnik Chopina został zniszczony przez Niemców w czasie II 202

wojny światowej. Po wojnie znaleziono tylko głowę, ale to już wystarczyło, żeby pomnik odtworzyć. 6. Był to Xawery Dunikowski (1875—1964), rzeźbiarz i ma­ larz, uznany za jednego z najwybitniejszych w świecie artys­ tów pierwszej połowy XX wieku. Dunikowski pozostawił po sobie wiele dzieł, w tym kilka pomników monumentalnych jak Pomnik Czynu Powstańczego na Górze Św. Anny koło Opola czy pomnik Wyzwolenia Ziemi Mazurskiej i Warmiń­ skiej w Olsztynie. Cały swój bogaty dorobek artysta ofiaro­ wał państwu. Obecnie prace jego są umieszczone w dawnym ’ pałacyku zwanym Królikarnią (w Warszawie) projektu D. Merliniego, wzniesionym w latach 1786—1789, przemienionym na Muzeum Xawerego Dunikowskiego. 7. Jerzy Bandura, rzeźbiarz i grafik, ur. w 1915 w Chabówce. Wykonany przez niego pomnik stanowi główny akcent kom­ pozycji złożonej ponadto z amfiteatru, masztów z proporcami i wielkiej mapy bitwy ułożonej z cząsteczek -tworzących barwną mozaikę. A przy okazji, czy wiecie, czym się różni mozaika od każdego innego obrazu? Właśnie tym, że nie jest z jednolitego materiału, lecz posiada wzór z różnego kształtu i różnej barwy cząsteczek. Mogą one być z kamienia, ze szkła czy ceramiki, o tym już decyduje artysta.

Siedem cudów świata 1. Kolos Rodyjski — olbrzymi posąg boga słońca Heliosa wzniesiony u wejścia do portu Rodos dla upamiętnienia zwy-

cięstwa Rodyjczyków nad królem Macedonii Demetriuszem Poliorketesem, który w latach 305—304 n. e. bezskutecznie oblegał miasto.

żających się tarasach wielkiej budowli specjalnie w tym celu wzniesionej. Uwaga: z wyjątkiem piramid egipskich, pozostałe sześć cu­ dów świata uległo zniszczeniu i znane są tylko z historii sta­ rożytnej oraz dzięki pracom archeologicznym.

2. Mauzoleum w Halikarnasie, w Azji Mniejszej — wspa­ niały wielopiętrowy grobowiec władcy Karii Mauzolosa i jego żony Arlemizji, zbudowany w IV wieku p.n.e. Od jego imie­ nia pochodzi słowo mauzoleum. 3. Piramidy egipskie — monumentalne grobowce faraonów w starożytnym Egipcie, budowane w kształcie ostrosłupa Niekiedy bywa tu wymieniana jedna z nich, mianowicie pira­ mida Cheopsa.

Sport

4. Posąg Zeusa w Olimpii — ustawiony w jego świątyni w miejscu ogólnogreckich igrzysk sportowych, wykonany przez Fidiasza, słynnego greckiego rzeźbiarza żyjącego w V wieku p. n. e. Był to posąg wykonany ze -szlachetnego drewna (he­ banu lub cedru) i pokryty kością słoniową i złotem. 5. Świątynia Artemidy w Efezie — monumentalna budowla ze wspaniałym posągiem tej greckiej bogini łowów i opiekun­ ki zwierząt, zbudowana w VI wieku p.n.e. Dla zdobycia sła­ wy podpalił ją w 356 r. p.n.e. szewc z Efezu imieniem Herostrat; odbudowano ją jeszcze wspanialej wkrótce po pożarze. 6. Wieża na wyspie Faros — studwudziestometrowej wyso­ kości i bogato ozdobiona, wzniesiona na maleńkiej wysepce u wejścia do portu w Aleksandrii, aby wskazywać drogę że­ glarzom; zbudowana około 280 roku p. n. e., a w I w. prze­ kształcona w latarnię morską, którą w XIV w. zniszczyło trzęsienie ziemi. 7. Wiszące ogrody Semiramidy — asyryjskiej królowej ży­ jącej w IX w. p.n.e., założone w Babilonie na stopniowo obni204

jj

1. Na sport kwalifikowany, czyli wyczynowy i na rekreacyj­ ny, czyli wypoczynkowy. Pierwszy dąży do osiągnięcia jak najlepszych wyników przez długotrwałą zaprawę (trening) pod kontrolą specjalistów-trenerów i lekarską. Sport rekrea­ cyjny ma na celu odprężenie po pracy, podniesienie spraw­ ności ruchowej i utrzymanie jej przez jak najdłuższy okres życia. %

2. Kiedy naprawdę rozpoczęły się Igrzyska Olimpijskie w starożytnej Grecji — nie wiadomo. Legenda wiąże ich począ­ tek z mitologicznymi postaciami Pisosa i Pelopsa, którzy mie­ li władać Elidią, historyczną krainą w południowej Grecji, gdzie rzeczywiście te Igrzyska odbywały się przez wiele stule­ ci. Znane są natomiast spisy Zwycięzców olimpijskich prowa­ dzone od 776 roku p. n. e. Początkowo w Igrzyskach brali udział zawodnicy tylko z najbliższej okolicy. Odkąd jednak wyrocznia delficka ogłosiła na czas trwania zawodów „pokój boży”, czyli zawieszenie działań wojennych pomiędzy zawsze powaśnionymi miastami greckimi, krąg zawodników bardzo 205

się rozszerzył i objął cały kraj. Władcy Elidy sprawowali pie­ czę nad Igrzyskami Olimpijskimi do roku 680 p. n. e„ kiedy tę funkcję na kolejnych zawodach powierzono specjalnym hellanodikom wybieranym spośród starych rodów Elidy. Później, a zwłaszcza po podboju Grecji przez Rzym w 146 ro­ ku p.n.e., rola Igrzysk Olimpijskich bardzo zmalała, a w ro­ ku 393, dekretem cesarza Teodozjusza I Wielkiego, zostały one zniesione ostatecznie. 3. Nie wiadomo także, kto pierwszy zgłosił projekt zorgani­ zowania współczesnych igrzysk olimpijskich w nawiązaniu do tradycji starogreckiej. Natomiast tym, kto z uporem i niezwy­ kłą energią doprowadził do zwołania w tej sprawie w roku 1894 Międzynarodowego Kongresu Sportowego w Paryżu, był francuski pedagog Pierre Coubertin (1863—1937). Twierdził on, że kontakty sportowe ułatwiają nawiązanie i utrzymanie przyjaźni pomiędzy narodami i na jego wniosek Kongres uchwalił wznowienie Igrzysk Olimpijskich. W roku 1896 w Atenach, na odrestaurowanym stadionie u stóp Akropolu, zostały po raz pierwszy rozegrane współczesne Igrzyska Olim­ pijskie. Od 1896 roku do 1925 Coubertin był prezesem Między­ narodowego Komitetu Igrzysk Olimpijskich. 4. W starożytnej Grecji istnieli, jak wiadomo, specjalnie wytrenowani biegacze-hemerodromi, którzy zastępowali tele­ graf i przenosili pilne wiadomości na odległość nieraz kilku ­ dziesięciu kilometrów. Jeden z nich, imieniem Filippides, w 490 roku p. n. e. przebiegł do Aten z odległego o 42 kilomet­ ry Maratonu, by przekazać wiadomość o wspaniałym zwycięs­ twie Ateńczyków nad Persami. Po wypełnieniu swojej misji, padł martwy z nadmiernego wysiłku. I właśnie na pamiątkę tego wydarzenia na pierwszych nowożytnych Igrzyskach Olimpijskich rozgrywających się w Atenach w 1896 roku wpro­ wadzono dyscyplinę biegów maratońskich na dystansie 42 ki­ 206

lometrów, tym razem odbywających się rzeczywiście na tra­ sie Maraton — Ateny. Zwycięzcą biegu był Grek Spiros Luis w czasie 2 godziny 55 minut i 20 sekund. 5. Złote medale otrzymali: w 1928 roku na Igrzyskach w Amsterdamie — Halina Konopacka w rzucie dyskiem na odległość 39 metrów i 62 centymetrów, a w 1932 roku na ig­ rzyskach w Los Angeles Stanisława Walasiewiczówna w bie­ gu na 100 metrów w czasie 11,9 sekundy i Janusz Kusociński w biegu na 10 kilometrów w czasie 30 minut i 11,4 sekundy. Kusocińskiego zamordowali hitlerowcy w 1940 w Palmirach. Dla uczczenia jego pamięci, w Warszawie odbywają się coro­ cznie zawody lekkoatletyczne o memoriał jego imienia. 6. Najstarszym rekordzistą w dziejach Igrzysk Olimpijskich wszechczasów był 72-letni Szwed Oskar Swahn, zdobywca srebrnego medalu w 1920 roku na Olimpiadzie w Antwerpii w konkurencji pojedynczego strzału do biegnącego jelenia. 7. Za pierwszego lekarza sportowego uważa się rzymskiego lekarza Galena (130—200), który w swoim rodzinnym Pergamonie zajmował się praktyką lekarską i równocześnie był le­ karzem gladiatorów.

1. Od 3500 lat. Były to śródziemnomorskie statki wojenne, rzadziej handlowe, żagtowiosłowce poruszane równocześnie

w iosłam i i za pomocą żagli, istn iejące w staro ży tn y m E gip­ cie już 1500 la t p.n.e. G alery g reckie były początkow o w iosłowcaipai, a dopiero później żaglow iosłow cam i o trzech rzę­ dach w ioseł n a każdej burcie, um ieszczonych jed n e n ad d ru ­ gimi. W V w ieku p.n.e. dochodziły do 40 m e tró w długości i 4,5 m e tró w szerokości, były w yposażone w pięciom etrow e w iosła i rozw ijały prędkość 12 kilom etrów n a godzinę; m ia ­ ły na dziobie ta ra n do atak o w an ia sta tk ó w n iep rzy jaciel­ skich, a ponad nim osłonięty w ysokim n ad b u rciem pom ost dla w ojow ników . G alery rzym skie pochodzące z II w ieku p.n.e. były do nich podobne, ale m iały p o n ad to zwodzony m ost abordażow y, to znaczy przeznaczony do p rzerzu can ia żołnierzy n a n ieprzyjacielski statek , przy ciąg an y za pom ocą lin i bosaków . Ś redniow ieczne galery, już uzbrojone w a r ­ m aty, były w zorow ane n a starożytnych, m iały je d n ak b a r ­ dziej w ysm ukły i dłuższy kad łu b dcchodzący do 50 m etrów , dw a albo trzy m aszty z tró jk ą tn y m i żaglam i zaw ieszonym i na skośnych rejach, zaś w zdłuż każdej b u rty ponad dw a­ dzieścia w ioseł, poruszanych każde przez 4—5 p rzy k u ty ch do nich skazańców ; a trzeb a pam iętać, że k a rę g aler stosow ano w T u rcji i we F ra n c ji jeszcze w p o czątk u X IX w. 2. S taro p o lsk i sta te k rzeczny, używ any tylko do jed n o razo ­ wego przew ozu ład u n k u , zazw yczaj zboża, spływ ający w dół rzeki niczym tra tw a , po czym sp rzed aw an y n a drew no w m iejscu w yład u n k u tow aru. K om ięgi miały k ształt w y ­ dłużonego czw oroboku i były w yposażone w 7 albo 8 wioseł służących tylko do k ierow ania, mogły jednorazow o p rzew o­ zić 70 albo i w ięcej ton zboża, a ich załoga liczyła zazw yczaj 10 osób. Były używ ane aż do początku X IX w ieku.

w yniszczenia i często kończy się śm iercią. Od w ieków s ta ­ now iła plagę żeglarzy odbyw ających długie rejsy , które uniem ożliw iały odn aw ian ie zapasów żywności, a przede w szystkim zdobyw anie św ieżych owoców i w arzyw . Chorobę tę znali ju ż przed w iekam i w ikingow ie, zam ieszkujący S k an d y n aw ię korsarze, którzy na sw oich łodziach, nazy­ w anych d rak k a ra m i, do X I stulecia odbyw ali w y p raw y łupieskie aż do dalekich k rajó w południow ej E uropy. Ale w ikingow ie w iedzieli także, że kiszona k ap u sta, n a równi ze św ieżą zieleniną, zabezpiecza przed szkorbutem i dlatego w każdą podróż za b ie ra li dużo beczek tego zbaw iennego pok arm u . Poszło to jed n ak w całkow ite zapom nienie i jeszcze w X V III w ieku tysiące m a ry n arzy ginęło rocznie w sk u tek szkorbutu, także i w najp o tężn iejszej w tym czasie flocie angielskiej. Gdy po w ielu bad an iach przekonano się, że tylko b ra k św ieżych ja rz y n stanow i przyczynę tej straszn ej choroby, przypom niano sobie o kiszonej kapuście, zab ieran ej w każdy rejs przez daw nych żeglarzy z d alek iej Północy. I w tedy ad m iralic ja angielska w y d ała rozkaz przym usow ego w prow adzenia kiszonej k ap u sty do jadłospisu m ary n arzy , pom im o licznych sprzeciw ów , a n aw et buntów . A le za to, gdy w 1761 roku k ap itan Jam es Cook, po d w u letn iej w y­ p raw ie badaw czej na w ody P acy fik u w racał do m acierzy s­ tego p o rtu r po raz pierw szy nie zanotow ano s tra t w załodze spow odow anych szkorbutem . T ak oto kiszona k ap u sta, a jak dzisiaj w iem y za w arta w niej w itam in a C, um ożliw iła długo­ trw a łe żeglow anie po niezm ierzonych p rzestrzeniach oceanów.

3. W itam in a C. S zkorbut, po polsku gnilec, je st straszn ą chorobą, w yw ołaną b rak ie m tej w itam in y . Z aczyna się zapaleniem i k rw a w ien iem dziąseł; stopniow o prow adzi do

4. „C lerm ont” był pierw szym eksploatow anym od 1809 roku parow cem , n apędzanym bocznym i kołam i w yposażonym i w łopatki, przew ożącym pasażeró w z Nowego J o rk u do A lbany rzek ą H udson z szybkością 4,7 w ęzła (8,7 k ilo m etra na go­ dzinę). P ierw szym m o rsk im sta tk ie m o podobnym napędzie był żaglow iec „ S av a n n ah ” z silnikiem parow ym , k tó ry w

208

u

K t o p y t a n ie b ł ą d z i

209

1819 ro k u przebył A tla n ty k , częściowo z użyciem silnika. S ta tk i m orskie z bocznym i kołaftu nie u trzy m ały się je d n ak długo. Ju ż w roku 1827 a u stria c k i w ynalazca Joseph Ressel (1793—1857) skon stru o w ał śru b ę napędow ą, k tó rą w ro k u 1839 po raz pierw szy zastosow ano do budow y parow ca „A rchim edes”, rozw ijającego prędkość 10 węzłów, czyli 18,5 k ilo m etra na godzinę. S ta tk i p arow e o napędzie śrubo­ w ym są w użyciu do chw ili obecnej. O znacza się je sym bo­ lem S S; je s t to sk ró t słów steam ship, co znaczy „statek p a­ ro w y ” (ship — statek, steam — para) w języku angielskim , k tó ry je st w żegludze m orskiej, a tak że p o w ietrznej, uznany za m iędzynarodow y. 5. W 1910 roku, po w ynalezieniu w ysokoprężnego siln ik a spalinow ego, zaczęto budow ać sta tk i m otorow e, oznaczone sym bolem MS (m otor ship), k tó re szybko się upow szechniły i w tej chw ili .stanow ią połow ę całej floty h andlow ej św iata.

szlak k o m u n ik acy jn y św iata, bow iem sk raca drogę m orską z E uropy do A zji i A u stralii, a częściowo ta k ż e do A fryki i A m eryki. K an ał P an am sk i o długości p o n ad 81 kilom e­ trów , położony n a te ry to riu m P an am y w A m eryce Środko­ w ej, łączy O cean A tla n ty ck i z O ceanem Spokojnym . Został oddany do u żytku w 1914 ro k u i m a doniosłe znaczenie gos­ podarcze p rzed e w szystkim dla S tan ó w Z jednoczonych A m eryki Północnej, gdyż w y d atn ie sk ra c a drogę pom iędzy p o rta m i ich w schodnich i zachodnich w ybrzeży. Budow ę k an ałó w żeglow nych (tak nazyw anych dla odróżnienia od n aw ad n iający ch ) rozpoczęto n a w iele w ieków p rze d naszą erą. P ierw sze połączenie M orza Śródziem nego z M orzem Czerw onym uzyskano w 518 ro k u p.n.e. dzięki p rzek o p an iu k an a łu żeglow nego N il—M orze Czerw one w czasie kiedy E gipt zn ajd o w ał się pod pano w an iem p erskim .

6. P ierw szy m sta tk ie m o napędzie jąd ro w y m był am ery ­ k ań sk i o k ręt podw odny „N au tilu s”, zbudow any w 1954 roku, pierw szym statk iem pływ ający m na p ow ierzchni — rad ziec­ ki lodołam acz „L enin” spuszczony na wodę w 1959 roku, zaś pierw szym pasażersko-tow arow ym jest oddany do u żytku w 1961 ro k u am ery k ań sk i sta te k „Savanniah” (dla- u p am ięt­ nienia swego im iennika z 1819 r.) o prędkości 22 węzłów (40 kilom etrów na godzinę), zabierający 10 000 ton ład u n k u i 80 pasażerów , który może pływ ać 3,5 ro k u bez o dnaw iania p a ­ liw a. S ta tk i o napędzie atom ow ym m a ją sym bol NS (nuklear ship), co znaczy sta te k jądrow y.

1. K olegiata w T um ie re p re z e n tu je styl ro m ań sk i, k tó ry w Polsce zaczął się rozpow szechniać po ro k u 1040, kied y na Zachodzie był już w pełni ro k w itu . Co w nim uderza? P rz e ­ de w szystkim p ro ste b ryły, operow anie fig u ram i g eo m etry ­ cznymi.

7. K an ału Sueskiego i K an a łu P an am sk ieg o . K an ał S ueski o długości 163 kilom etrów , położony n a te ry to riu m E giptu, łączy M orze Śródziem ne z M orzem Czerw onym . Został od­ dan y do u żytku w 1869 ro k u i jest u w ażan y za najw ażniejszy

2. K ościół M ariack i w K rak o w ie — p rzy k ład gotyku, stylu pan u jąceg o w średniow ieczu. C h a ra k te ry sty cz n ą cechą tego stylu je st strzelistość, w ysm ukłość 1 lekka k o n stru k c ja o p ar­ ta n a luku, sp raw ia jąc a w rażenie d elik atn ej, ale zarazem

210

211

doskonała technicznie. W rażenie sm ukłości p o tęg u ją w ydłu­ żone okna z pięknym i w itrażam i i także sm ukłe, w ydłużone portale.

nie in n e od poprzednich. C echują je linie proste, coraz w ię­ cej szkła, coraz m niej ozdób. B udynki m uszą przede w szyst­ kim spełniać określone w aru n k i użyteczności.

3. D ziedziniec arkadow y na W aw elu je s t p rzykładem R e­ nesansu, czyli O drodzenia (po w łosku rinascimento ). S ty l ten w yw odzi się z rzym skiej sztu k i staro ży tn ej, z jej odrodzenia. W a rc h ite k tu rz e zaczęło panow ać piękno p ro p o rcji oraz h a r ­ m onia poszczególnych części i o rn am en tacji. Nie ogranicza­ jąc się do św iątyń, styl ten przeniósł się na pałace i zam ki, co w idać na naszym zdjęciu. 4. P ała c w W ilanow ie je st przykładem b aro k u , który zap a­ now ał, zresztą n ie bezpośrednio, po O drodzeniu. Je st to sty l sw obodny, nie uznający sztyw nych reguł, n ad ający się szcze­ gólnie do budow li rep rezen tacy jn y ch . W n ętrza są rów nie bogate ja k fasada, pełno w nim m a rm u ró w , zw ierciadeł i m alow ideł w bogatych ram ach , obić ściennych z kosztow ­ nych tk a n in i m alow anych sufitów zw anych plafonam i. 5. T e a tr im . Słow ackiego w K rakow ie doskonale rep rez en tu ­ je sty l secesyjny, o p arty n a różnych w zorach i niekiedy p rze­ sadnie ozdobiony, k tó ry rozpow szechnił się n a przełom ie X IX i X X w ieku. W m odę w eszły o rnam enty balkonow e z lanego żelaza, ozdobna w y p ra w a ścian i su fitó w (stiufci i sz tu k ate­ ria), o rn am e n ty z kw iatów i liści.

1. S ztu k i te atraln e, zależnie od treści i form y, dzielą się na dw a zasadnicze rodzaje: trag e d ie i kom edie. Je d n e i drugie należą do utw orów , k tó re nazyw am y d ram atam i. T ragedie są to sztu k i pow ażne, ro ztrząsające w alkę b o h a te ra z p rze­ ciw nościam i losu lub w ew n ętrzn ą w alkę toczoną z su m ie­ niem i zaw sze kończące się sm utno. K om edia jest utw orem zabaw nym , p rzed staw iający m kom iczne p ery p etie b o h ate­ rów i rozśm ieszającym widzów. Z arów no trag e d ie, ja k i ko­ m edie m a ją sporo odm ian i różnią się fo rm ą; jed n e i drugie m ogą być pisan e prozą albo w ierszem ; jeśli h u m o r kom edii » jest w y jask raw io n y do przesady, nazyw am y ją farsą. W te ­ a tra c h kukiełkow ych, w szopkach czy ja sełk ach zam iast ak to ró w w y stę p u ją k u kiełki.

6. S tyl zakopiański je st stylem narodow ym , polskim, wzo­ ro w an y m na ch a ta ch górali z okolic Z akopanego. Rozpow­ szechnił go w ybitny p isa rz i m alarz S tan isław W itkiew icz (1851—1915). Na zdjęciu — Schronisko w D olinie P ięciu S ta ­ wów w T atra ch .

2 O jczyzną naszego te a tr u je st sta ro ży tn a G recja, gdzie już w V i IV w. p.n.e. k u n szt ak to rsk i sta ł bardzo w ysoko, a t r a ­ gedie tak ich d ram a tu rg ó w ja k A jschylos czy Sofokles lub kom edie np. A ry sto fan esa p rze trw a ły do naszych czasów. S taro ży tn i G recy uczynili z p rzedstaw ień te a tra ln y c h sztukę.

7. P ow szechny Dom T ow arow y w P o zn an iu to p rzy k ład budow nictw a now oczesnego, k tó re jest, ja k w idzicie, zupeł­

212

3. W 1774 roku. Był to T e a tr N arodow y, k tó ry sta n ą ł na placu przed pałacem K rasiń sk ich w W arszaw ie. Jego zespół

aktorski powstał o kilka Stanisława Augusta ja'ko po polsku, w odróżnieniu przyjeżdżały na gościnne

lat wcześniej z inicjatywy króla pierwszy zawodowy teatr grający od teatrów cudzoziemskich, które występy.

4. Wojciecha Bogusławskiego (1757—1829), aktora, dramatopisarza i wychowawcę artystów teatralnych. Mając 21 lat dał się poznać jako aktor i pisarz. Prowadził teatry w Poz­ naniu i Wilnie, a potem, na życzenie króla, także w War­ szawie. W czasach rozbiorów walczył niestrudzenie o teatr polski, a w roku 1811 założył w Warszawie pierwszą szkołę dramatyczną. Za najważniejsze jego dzieło uważana jest sztuka „Krakowiacy i Górale”, przerobiona na operę przez Jana Stefaniego (1746—1829) i wystawiona po raz pierwszy w marcu 1794 roku w czasie powstania kościuszkowskiego. Bogusławski przetłumaczył także kilka sztuk znanych dramatopisarzy zagranicznych. 5. William Shakespeare, wymawiany Szekspir i tak w spolszczeniu często pisany, (1564—1616), angielski dramaturg i aktor, którego sztuki od przeszło trzech wieków nie scho­ dzą ze scen światowych. W przebogatym dorobku tego- ge­ nialnego twórcy znajdują się wstrząsające tragedie jak „Hamlet”, „Otello” czy „Makbet”, ale obok nich także wy­ borne komedie jak „Poskromienie złośnicy”, „Wesołe kumo­ szki z Windsoru” czy baśniowy „Sen nocy letniej”. Dzieła Shakespeare’a posłużyły niezliczonym kompozytorom jako temat do oper i baletów; u nas znany jest m.in. balet „Ro­ meo i Julia” z muzyką S. Prokofiewa. 6. „Śluby panieńskie” napisał Aleksander Fredro (1793— —1876), nasz najwybitniejszy komediopisarz. „Odprawa posłów greckich” — tragedia napisana białym wierszem przez znakomitego poetę Jana Kochanowskiego (1530—1584). 214

„Balladyna” — to baśń sceniczna pióra jednego z naszych wieszczów, Juliusza Słowackiego (1809—1849). „Świętoszek” jest to jedna z najlepszych komedii Moliere’a (właściwe nazwisko Jean-Baptiste Poąuelin), francuskiego komediopisarza uchodzącego za jednego z najwybitniejszych w literaturze światowej. Żył w latach 1622—1673. „Grube ryby” napisał Michał Bałucki (1837—1901), znany komediopisarz i prozaik. „Wesele” jest dramatem wierszowanym Stanisława Wys­ piańskiego (1869—1907), wybitnego poety i malarza. „Rewizor” — satyryczna komedia znakomitego rosyjskiego pisarza Mikołaja Gogola (1809—1852), uważana za arcydzieło tego gatunku i wystawiana na najlepszych scenach świata. 7. Kostiumologia, nauka najściślej zespolona z teatrem i filmem. Jak wiadomo, sztuki dizieją się w najróżniejszych okresach historycznych i w różnych krajach, a występujący w nich aktorzy muszą być odpowiednio ubrani. Czy do po­ myślenia jest królowa z epoki strożytnej w krynolinie lub bohater komedii Fredry w dżinsach? Na pewno nie. W każ­ dym teatrze istnieje pracownia ubiorów, gdzie na podstawie wzorów opracowanych przez kostiumologów szyje się stroje, odpowiadające epoce, w jakiej akcja sztuki się toczy.

1. Jak głosi stara legenda, dawno, dawno temu, kiedy na miejscu obecnej stolicy znajdowała się wioska rybacka, w 215

/ W iśle m ieszkała sy ren a — półkobieta, półryba. Pew nego dnia rybacy złowili ją w sieci i w yciągnęli z wody. Z b ie­ giem czasu w ioska przek ształciła się w m iasto , którego go­ dłem została w łaśnie ow a sy ren a. Jej w yrzeźbioną postać d łu ta L udw iki N itschow ej możemy oglądać n a n ad w iślań ­ skim bu lw arze zw anym W ybrzeżem K ościuszkow skim . Od niej te ż W arszaw a o trzy m ała przydom ek S yreniego Grodu.

w sw oich „W ędrów kach po W arszaw ie”, już n a z a ju trz po u sta w ien iu tego pom nika, na jego cokole, ktoś w ypisał taki oto czterow iersz: S tan isław , co nas z sław y z u jm ą k ra ju zbaw ił, Jan o w i S obieskiem u ten pom nik postaw ił, K oszt łożył sto tysięcy, ja bym dw akroć łożył, By S tan isław skam ieniał, a Ja n T rzeci ożył. W arszaw iacy zaw sze odznaczali się ostrym dow cipem .

2. G m ach te n nazyw a się P ałac Staszica, gdyż zbudow ał go swoim sum ptem w la tac h 1820—23 S tan isław Staszic (1755— —1826), w edług p ro jek tu znakom itego a rc h ite k ta Corazziego. Staszic uczynił go siedzibą założonego przez siebie T ow a­ rzy stw a P rzy jació ł N auk. W czasie o statn iej w ojny budynek został zniszczony, a odbudow ano go i poszerzono w la tach 1949—52. '

6. O becnie prow adzi do W isły, a le ongiś w iodła do d re w n ia ­ nego m ostu. B ył to pierw szy m ost w W arszaw ie łączący oba brzegi W isły, zaczęty za Z y g m u n ta A ugusta i ukończony za A nny Jagiellonki, oddany d o u ży tk u w 1573 ro k u , dzieło m i­ strza E razm a z Z akroczym ia. U chodził podów czas za n a j­ dłuższy i n ajso lid n iej zbudow any m ost w E uropie.

3. G rób-pom nik N ieznanego Żołnierza, zaprojektow any przez S tan isław a O strow skiego i w zniesiony dla uczczenia pam ięci P olaków poległych w różnych k ra ja c h , zn ajd u je się przy w ejściu do O grodu Saskiego. Jego ra m y — to kolum ny pozostałe po zbom bardow anym w czasie p o w stan ia w a r­ szaw skiego pałacu królów saskich, sam cgród zaś, rozbudo­ w any przez króla A ugusta II Sasa był ongiś p ark iem p a ła ­ cowym. P rz y G robie N ieznanego Ż ołnierza sta le stoi w a rta honorow a. 4. W X P aw ilonie C ytadeli W arszaw skiej, do k tó rej od stro ­ ny W isły prow adzi słynna B ram a S traceń. W m uzeum tym z n a jd u ją się liczne p a m ią tk i po p a trio ta c h i bojow nikach polskich, którzy w okresie rozbiorów P o lsk i w iedli n ie u stę p ­ liw ą w alkę z caratem . 5 P om nik k ró la Ja n a III zam ów ił u rze źb ia rz a F ran ciszk a P incka król S tanisław A ugust P oniatow ski, k tó ry nie cieszył się m iłością swoich poddanych. J a k po d aje K aro lin a Beylin 216

■.

V

7. J e st to ro sn ący od 1971 ro k u ja k na drożdżach, odbudo­ w y w any z w ielkim pietyzm em i przy udziale n a jw y b itn ie j­ szych fachow ców Z am ek W arszaw ski. Z k ra ju i z zagranicy pły n ą n ie u sta n n ie ofiary n a tę odbudow ę, gdyż zburzony przez N iem ców podczas II w ojny św iatow ej Z am ek k ró ­ lew ski je st cenną p a m ią tk ą narodow ą, drogą sercu każdego P o lak a.

W ycieczki 1. J a n a Długosza (1415—1480), n ajw y b itn iejszeg o h isto ry k a P o lsk i z XV w ieku, w ychow aw cę króla K azim ierza Jag iel217

lcńczyka. Pozostaw ił on po sobie w iele w artościow ych dzieł historycznych, m.in. „Roczniki, czyli k ro n ik i Sław nego K ró­ lestw a Polskiego” w 12 tom ach, a w śród nich także i prace geograficzne, dzięki którym zyskał m iano najw iększego pol­ skiego geografa XV w ieku. W tłu m aczen iu na polski (Dłu­ gosz p isa ł po łacinie) ty tu ł jed n ej z ty ch p rac brzm i: „G eo­ g ra fia K rólestw a P olskiego” o p isu jąca 46 m iast i m iasteczek. Inna, pt. „L iber beneficiorum diocesis C raco v ien sis” (księga dóbr ziem skich diecezji krakow skiej), za w iera opisy 2000 m iejscow ości.

gotycka k ated ra, gdzie m ieszczą się, w ykonane przez znako­ m itego rzeźbiarza W ita Stw osza, nagrobki królów : W ładysła­ w a Ł okietka, K azim ierza W ielkiego, W ładysław a Jagiełły i K azim ierza Jagiellończyka. D rugi o k res w ielkiego rozkw i­ tu W aw elu p rzy p ad a n a panow anie króla Z y g m u n ta I, k tó ry stw orzył tu ośrodek k u ltu ry polskiej i przebudow ał zam ek w sty lu O drodzenia; stro p y niektórych k o m n at (Sala P osel­ ska) zostały ozdobione rzeźbionym i o rn am en tam i, n a ścia­ nach zaw isły bezcenne arrasy , a przy k ated rze sta n ęła p ięk ­ n a K ap lica Z ygm untow ska.

2. P T T K , czyli P olskie T ow arzystw o T u ry sty czn o -K rajo z­ naw cze pow stało w 1950 ro k u z połączenia dwóch znacznie daw niej istniejących in sty tu cji, jak im i były: P olskie T ow a­ rzystw o T atrzańskie założone w 1873 ro k u i P o lsk ie T ow a­ rzystw o K rajoznaw cze pow stałe w 1906 roku. P T T K n ie tylko organizuje tu ry sty k ę górską, n a rc ia rsk ą , pieszą, k a ja ­ kow ą, k o la rsk ą i żeglarską, b u d u je i p row adzi schroniska, z n a k u je szlaki tu ry sty c zn e , ale w skład jego działów w cho­ dzi także ta k niesłychanie pożyteczna in sty tu cja, jak G órskie O chotnicze Pogotow ie R atunkow e, w sk ró cie GOPR, k tó reg o członkow ie, pełniąc n ie stru d ze n ie służbę w dzień i w nocy, u rato w a li życie tysiącom w ędrow ców , ofiarom w ypadków , law in, a ta k że w łasnej nieostrożności n a górskich szlakach.

4. P ojezierze M azurskie. O środkiem tury sty czn o -w y p o czy n ­ kow ym te j K ra in y W ielkich Jezio r je st m iasteczko M ikołaj­ ki leżące nad Jeziorem M ikołajskim , skąd m ożna rzecznym sta tk ie m w yruszyć w objazd łączących się ze sobą, pięknych jezior. N a pobliskim jeziorze Ł u k ajn y z n a jd u je się jeden z najw iększych w E uropie rezerw ató w łabędzi. D w a n a j­ w iększe jeziora — to S n iard w y i M am ry, a cała sieć łączą­ cych jeziora rzek i rzeczułek stw a rz a doskonały te re n dla w szelkich sportów w odnych.

3. K rakow ski W awel. T a d aw n a siedziba królów polskich je st zarazem najbogatszym i najokazalszym zespołem h isto ­ rycznych pam iątek narodow ych i jed n y m z n ajp ięk n iejszy ch m uzeów św iata. R okrocznie odw iedza go około 2 m ilionów gości! Za czasów k ró la K azim ierza W ielkiego W aw el został rozbudow any i na m iejscu rom ańskiego grodu stan ął zam ek gotycki. Z tego okresu p rze trw a ły dw a w n ętrz a i tzw. K urza S topa — m ieszkalny budynek w zniesiony przez królow ą Jad w ig ę i W ładysław a Jagiełłę. Z tej epoki pochodzi także 218

5. W C zorsztynie. D unajec, będący dopływ em W isły, p rze­ p ły w a przez P ien in y , tw orząc m alow niczy przełom m iędzy C zorsztynem a N iedzicą i drugi, jeszcze piękniejszy, m iędzy Srom ow cam i N iżnym i a Szczaw nicą. R zeka w ije się w ostrych sk rętach , w oda k o tłu je się tra fia ją c n a progi i k a ­ m ienie, ale górale beskidzcy prow adzą zw iązane ze sobą tra tw y w p ra w n ą ręk ą, ta k że tu ry ści m ogą bez obaw y n a ­ paw ać w zrok p ięk n y m i w idokam i, oglądać m alow nicze skały i pionow e ściany w ap ien n e w znoszące się n a w ysokość 300 m etró w po obu stro n ach k o ry ta. S pływ D u n ajcem uchodzi za je d n ą z n ajw iększych atra k c ji tu ry sty czn y ch w Europie. 6. Tym m iastem je st G dańsk. G óruje nad nim w ielki go­ tycki kościół N ajśw iętszej M arii P anny, je st tam ratusz, ta k 219

że gotycki, uważany za jeden z najładniejszych w Europie, jest także zabytkowa „staró/wka” ze słynnym Długim Tar­ giem, Dwór Artusa, Fontanna Neptuna, baszty miejskie i wiele ciekawych obiektów gotyckich i renesansowych. 7. W Oliwie, sąsiadującej z Sopotem dzielnicy Gdańska. Mieszczą się one w gotyckiej katedrze, zbudowanej w la­ tach 1763—1788 przez zakonnika cysterskiego Jana Wulfa, mają około 6 000 piszczałek i należą do największych na świecie. Od 1958 roku w katedrze odbywają się każdego lata festiwale muzyki organowej. W czasie koncertów na orga­ nach zaczynają się poruszać niezliczone ozdobne figurki i rzeźby.

Wynalazcy 1. Denis Papin (1647—1714), profesor matematyki w M ar­ burgu, członek Królewskiego Towarzystwa Fizycznego w Lon­ dynie, wsławił się tym, że zapoczątkował wiek pary, jak kie­ dyś nazwano wiek XVIII, gdyż był pierwszym, który dla ce­ lów praktycznych wykorzystał prężność pary wodnej. Ponoć na tę myśl naprowadził go widok podskakującej pokrywki, którą był nakryty garnek gotującej się wody. W 1679 roku skonstruował kocioł, nazwany później jego imieniem, o szczel­ nej, hermetycznej pokrywie, opatrzony w manometr do mie­ rzenia ciśnienia i w termometr do kontrolowania ciepłoty znajdującej się w nim wody, a także — co może jest najważ­ 220

niejsze — w tak zwaną klapę bezpieczeństwa, czyli zawór, przez który może uchodzić nadmiar pary, gdy ciśnienie wew­ nątrz kociołka bardzo się podnosi i grozi jego rozsadzeniem. Tego swojego wynalazku użył do obserwowania skutków wrzenia wody pod ciśnieniem większym od atmosferycznego i doszedł do wniosku, że para wodna może być użyta do wy­ konywania pracy mechanicznej. Wynalazł pierwszą maszynę parową, którą opatrzył w zawór bezpieczeństwa swojego po­ mysłu. Ulepszona następnie przez angielskich wynalazców Thomasa Newcomena (1663—1729) i inżyniera Jamesa Watta (1736—1819) przyczyniła się w drugiej połowie XVIII wieku do szybkich postępów rewolucji przemysłowej w Anglii. W 1707 Papin zbudował pierwszy statek parowy napędzany czterema kołami wyposażonymi w łopatki, ale marynarze zniszczyli go wkrótce po spuszczeniu na wodę, tak że nie był on nigdy użytkowany. Papin wynalazł także wózek o napę­ dzie parowym, piec do wytapiania szkła, wentylator odśrod­ kowy i szereg innych urządzeń. W 1687 roku ogłosił pracę pod tytułem „Opis i zastosowanie nowej maszyny do podnoszenia wody”, zawierającą pierwszą teorię parowego silnika tłoko­ wego. 2. Thomas Alva Edison (1847—1931) pozostawił ponad tysią^ opatentowanych wynalazków. Był on samoukiem, do szkoły powszechnej uczęszczał zaledwie przez 3 miesiące; od 12 roku życia sprzedawał gazety, a od 15-go był telegrafistą na kolei. Cały swój wolny czas poświęcał samokształceniu. Już w roku 1876 ulepszył telefon Bella ( o tym wynalazku mówimy w in­ nym rozdziale) przez zastosowanie cewki indukcyjnej i mi­ krofonu węglowego, a następnie wynalazł fonograf — urzą­ dzenie do zapisywania i odtwarzania dźwięków, które stało się pierwowzorem gramofonu. W 1879 roku wynalazł żarówkę elektryczną, do której potem przystosował oprawkę z gwin­ tem, a w 1882 uruchomił w Nowym Jorku pierwszą 221

w świecie elektrownię wytwarzającą energię dla celów użyt­ kowych. Mając lat czterdzieści dysponował już wielkimi przedsiębiorstwami w Ameryce i Europie, co umożliwiło mu realizowanie dalszych pomysłów. Wynalazł między innymi elektrodynamiczny hamulec kolejowy, ulepszył istniejące aku­ mulatory, wynalazł megafon, kinetoskop do wyświetlania fil­ mów, jest także twórcą pierwszych amerykańskich filmów na taśmie perforowanej. Badając przyczynę czernienia żarówek elektrycznych, odkrył zjawisko emisji elektronów, to znaczy ich przenikania z żarnika (żarzącego się drucika lampki elek­ trycznej) do otaczającej przestrzeni. W 1927 roku został człon­ kiem Narodowej Akademii Nauk w Waszyngtonie. 3. Chodzi tu o Alfreda Nobla (1833—1896), szwedzkiego che­ mika i przemysłowca, wynalazcę dynamitu i innych m ateria­ łów wybuchowych. Swój wielki majątek zapisał w testamen­ cie na stworzenie funduszu, z którego dochody „mają być co­ rocznie dzielone w formie 5 nagród pomiędzy tych, którzy przysporzyli ludzkości największych korzyści”. Celem zreali­ zowania tego testamentu w 1900 roku została w Sztokholmie założona Fundacja Nobla, która co roku przyznaje pięć jed­ nakowych, pieniężnych nagród Nobla z fizyki, chemii, medy­ cyny, literatury oraz za działalność na polu zbliżenia między narodami, rozbrojenia i krzewienia idei pokoju. Nagrody są wręczane 10 grudnia, w rocznicę śmierci fundatora. 4. Antony van Leeuwenhoek (1632—1723), Holender, począt­ kowo kupiec, a od 1680 roku członek Towarzystwa Kró­ lewskiego w Londynie. Z zamiłowania zajmował się szlifowa­ niem szkiełek optycznych i konstruował mikroskopy, wynale­ zione już wcześniej (na początku XVII w.) przez jego rodaka Zachariasa Jansena. Coraz bardziej ulepszając swoje mikro­ skopy i oglądając przez nie wszystko, co mu wpadło pod rękę — ziarnko piasku, żądło osy, włos wyrwany z głowy — kiedyś 222

w kropli wody z kanału dostrzegł setki i tysiące drobnych tworów poruszających się we wszystkich kierunkach. Tak od­ krył w 1677 roku niewidzialny świat drobnoustrojów i zapo­ czątkował używanie mikroskopu zarówno w medycynie, jak i w innych gałęziach nauki. 5. Polski aptekarz Ignacy Łukasiewicz (1822—1882). W pod­ ręcznym laboratorium lwowskiej apteki, w której pracował, przeprowadził destylację ropy naftowej, czy jak ją wówczas nazywano: oleju skalnego — i po raz pierwszy wyodrębnił z niej naftę. Działo się to w roku 1852 i zapoczątkowało roz­ wój światowego przemysłu naftowego. W następnym roku Łukasiewicz skonstruował lampę naftową i wprowadził naf­ towe oświetlenie w lwowskim szpitalu, co było w tych cza­ sach ogromnym osiągnięciem. Do końca XIX wieku, a tu i ówdzie jeszcze w XX wieku, nawet w Europie — i u nas w Polsce — lampa naftowa była w powszechnym użyciu. Łu­ kasiewicz zastosował w 1862 roku amerykańską metodę doby­ wania ropy naftowej przez wiercenie szybów i założył w Polsce w okolicy Gorlic i Jasła pierwsze destylarnie. 6. Podobno pierwszą maszynę do szycia zbudował już w 1755 roku pewien Anglik nazwiskiem Weisenthal, a w 1830 roku francuski krawiec Barthelemy Thimonnier skonstruo­ wał maszynę z haczykowatą igłą, ale nie wytrzymała ona pró­ by czasu. Jednakże za pierwowzór współczesnej maszyny do szycia uważa się bębenkową maszynę zbudowaną w 1845 roku przez amerykańskiego konstruktora Eliasa Howe (1819—1867). W roku 1851 jego model udoskonalił Amerykanin Isaac Sin­ ger (1811—1875), który rozpoczął seryjną produkcję maszyn do szycia i upowszechnił je na całym świecie. 7. Pierwszą maszynę do pisania opatentował w 1714 roku angielski inżynier Henry Mili (1683—1771). W 1749 roku fran223

cuski konstruktor Pierre Carmien zbudował model maszyny do pisania wyposażonej w klawiaturę i nazwał ją z tego po­ wodu „piszącym fortepianem”. Dopiero po przeszło stu latach, bo w roku 1855, Włoch Giuseppe Ravizza zastosował do niej po raz pierwszy przewijaną taśmę barwiącą. Za twórcę ma­ szyn zbliżonych pod względem konstrukcji do współczesnych uważany jest Amerykanin Christopher Sholes, który opaten­ tował swój model w roku 1872, a w następnym sprzedał prze­ mysłowcowi amerykańskiemu Philo Remingtonowi, który po wprowadzeniu pewnych ulepszeń udoskonalił maszynę do pi­ sania i pierwszy rozpoczął jej masową produkcję.

2 *2=5? Zagadki m atem atyczne 1. 3 skarpetki; przy dwóch pierwszych może się okazać, że każda jest innego koloru, ale trzećia na pewno będzie sta­ nowiła parę do którejś z tych dwóch. Natomiast rękawiczek trzeba wyjąć aż jedenaście, bowiem pierwsze dziesięć, cho­ ciaż to mało prawdopodobne, może się okazać z tej samej ręki; natomiast jedenasta rękawiczka musi stanowić parę do którejś z uprzednio wyciągniętych. 2. Trzeba powoli przechylać beczkę, a wtedy poziom zawar­ tej w niej wody będzie się zmieniał. Jeżeli beczka będzie napełniona dokładnie do połowy, to nachyliwszy ją tak, żeby powierzchnia wody sięgała do jej górnego brzegu, zobaczy­ my, że uniesiony brzeg dna beczki znajduje się także na równi z powierzchnią wody. Jeżeli wody będzie mniej niż 224

pół beczki, ujrzymy mniejszy lub większy odcinek dna, gdy poziom wody sięgnie jej górnego brzegu. Jeżeli natomiast będzie więcej niż pół — to przy takim ustawieniu całe dno będzie niewidoczne. 3. Nie. Odpowiedź byłaby słuszna, gdyby spotykane pociągi obserwowano z punktu nieruchomego. Ponieważ jednak ten punkt jest ruchomy i zbliża się do następnego pociągu pow­ rotnego również w ciągu 5 minut jazdy, w istocie więc czas dzielący jeden pociąg powrotny od następnego wynosi 10 minut. Z tego wniosek, że do Warszawy przyjeżdża w ciągu godziny tylko 6 pociągów. 4. 99 dni. Ponieważ powierzchnia zasięgu jednego nenufara powiększa się w ciągu jednego dnia dwukrotnie, więc po 99 dniach jeden nenufar pokryje tylko połowę jeziora, skoro już następnego dnia mógłby pokryć całe. Ale w tym 99 dniu druga połowa jeziora będzie już pokryta liśćmi drugiego kwiatu. 5. Pierwsza cyfra wyrażająca dziesiątki tysięcy kilometrów nie może ulec zmianie w ciągu dwóch godzin jazdy; nie mogia więc ulec zmianie i ostatnia cyfra, jeżeli ogólna liczba ma po­ zostać symetryczną. Druga z kolei cyfra musiała ulec zmianie, bowiem w ciągu dwóch godzin ciężarówka przejechała na pewno więcej niż 49 kilometrów (5951 + 49 = 6000). Wiemy więc już na pewno, że pięciocyfrowa liczba wyraża się cyfra­ mi 16?61. Tylko środkowa cyfra jest nie znana. Gdyby nią by­ ło „0” licznik wykazywałby 16061 kilometrów, czyli o 110 wię­ cej niż poprzednio. Gdyby zamiast „0” było „1” licznik wy­ kazywałby 16161 kilometrów, a więc o 210 więcej, to znaczy że szybkość jazdy samochodu wynosiłaby 105 kilometrów na godzinę. Jest to wprawdzie szybkość osiągalna, ale założyliś­ my, że ciężarówka jedzie z szybkością nie przekraczającą 80 15 — Kto pyta nie błądzi

225

kilometrów na go.dzinę. A zatem mamy pewność, że interesu­ jąca nas liczba kilometrów uwidoczniona na liczniku wyniosła 16Ó61, a więc owe dalsze 110 kilometrów przejechał samochód ze średnią szybkością 55 kilometrów na godzinę. 6. Kobieta przyniosła na sprzedaż 63 jajka. Pierwsza klient­ ka kupiła połowę, czyli 31 1/2 i jeszcze pół jajka, a więc 31 1/2 + 1/2 = 32. Druga klientka z pozostałych 31 jajek kupi­ ła znowu połowę i pół jajka, a więc 15 1/2 + 1/2 = 16. Gdy przyszła trzecia, w koszyku było już tylko 15 jaj, z czego ku­ piła 7 1/2 + 1/2 = 8, pozostawiając dla następnej 7. Ta z kolei kupiła 3 1/2 + 1/2 = 4, a z pozostałych 3 ostatnia klientka mpgła kupić tylko 1 1/2 + 1/2 = 2, zostawiając ostatnie jajko na prezent dla dozorcy. 7.

Magiczny kwadrat wygląda tak, jak widać poniżej: 1

14

15

4

12

7

6

9

8

11

10

5

13

2

3

16

Zegar 1. Obecnie tak, gdyż doba jest podzielona na 24 równe części nazywane godzinami. Jednak nie zawsze tak było. 226

Znany na wiele stuleci przed naszą erą egipski sposób obli­ czania czasu dzielił dobę na dwanaście jednakowo długich godzin dziennych trwających od wschodu do zachodu słońca oraz dwanaście także jednakowych godzin nocnych (od za­ chodu do wschodu słońca). A że długość dnia i nocy nie jest jednakowa i zależy od pory roku, więc i godziny w tym systemie nie były jednakowe i czasem dzienna godzina była prawie dwukrotnie dłuższa od nocnej. Egipski podział doby na nierówne godziny utrzymał się powszechnie w życiu co­ dziennym aż do XV wieku. Wtedy, po przełamaniu wielu oporów, został zamieniony na obowiązujący dzisiaj na ca­ łym świecie podział doby na godziny równe. 2. Jak wiemy, Ziemia dokonując w ciągu doby pełnego ob­ rotu dookoła swojej osi, coraz to innym odcinkiem swojej powierzchni, a więc innym południkiem zwraca się ku słoń­ cu i tylko tam jest wtedy słoneczne południe. Gdybyśmy jednak wszędzie chcieli obliczać godziny poczynając od tej chwili, mielibyśmy sporo kłopotów, bowiem nawet w samej Warszawie słoneczne południe na Woli jest prawie o minutę później niż na Pradze. Żeby zatem rachubę czasu uprościć, podzielono kulę ziemską wzdłuż południków na 24 jednako­ we pasy o szerokości 15 stopni (długości geograficznej) i dla każdego przyjęto wspólny średni czas, nazywany czasefn miejscowym albo strefowym, różniący się od czasu pasów sąsiadujących o pełną godzinę. 3. Czas w Greenwich (dzielnica Londynu), gdyż przez znaj­ dujące się tam obserwatorium astronomiczne przechodzi po­ łudnik, który w 1884 roku uznano za południk zerowy. Od niego rozpoczyna się obliczanie długości geograficznej oraz pasów strefowych. A dlatego jest to czas uniwersalny, że obowiązuje, niezależnie od czasu miejscowego, zarówno na statkach, jak i na samolotach o dalekim zasięgu, przy wy227

m ianie in form acji radiow ych, a także je st używ any przy o kreślaniu w szelkich zjaw isk in teresu jący ch astronom ów ca­ łego św iata. 4. N ajstarsz y zegar słoneczny nazyw a się g n o m o n . Ten rodzaj zegarów , znanych już w starożytności, sk ład ał się z pionow ego p rę ta w bitego w ziem ię lu b um ocow anego n a poziom ej podstaw ie z n arysow an y m i lu b w y ry ty m i znakam i o kreślającym i godziny; przesuw ający się cień p rę ta sta n o ­ w ił w skazów kę zegara. G nom ony m iały n ieraz k sz tałt w y ­ sokich ozdobnych obelisków u staw ian y ch n a placach m ie j­ skich lu b obok św iątyń i spełniały rolę zegarów publicznych. 5. Od 724 roku, a ich pierw szym k o n stru k to rem m iał być chiński uczony Liang L ing-C an. W edług innych źródeł tw ó r­ cą zegara m echanicznego je st ak w itań sk i m a tem aty k i a stro ­ nom G erb ert z A urillac (945— 1003), późniejszy papież S yl­ w ester II. P ierw sze zegary m echaniczne b yły zegaram i w ie­ żow ym i i tylko w y bijały godziny, nie m iały bow iem jeszcze w skazów ek, któ re zastosow ano nieco później. D ziałały na zasadzie drew nianego w alca z n aw in ięty m dookoła długim sznurem zakończonym ciężarkiem ; szn u r te n rozw ijał się pow oli i obracał w alec u ru ch a m iając y k o ła zębate m echaniz­ m u zegarow ego. 6. W 1510 roku niem iecki zegarm istrz P e te r Ilen lein (1480— —1542). B ył pierw szym , k tó ry do uru ch o m ien ia m echanizm u poruszającego w skazów ki n a tarczy zegarow ej użył sprężyny ręcznie n ak ręcan ej, k tó ra potem powoli się rozkręcała. 7. Stosunkow o późno, gdyż do tego po trzeb n e b yły zegary bardzo precyzyjne. Jeszcze w ro k u 1543, gdy K opernik ogło­ sił swe w iekopom ne dzieło „O obrotach sfer nieb iesk ich ”, nie istn iały zegary odm ierzające czas z d okładnością co do m i-

228

nuty. Podobno pierw szy ta k i zegar sk o n stru o w ał S zw ajcar Jo st B urgi (1552—1632).

Zwierzęta 1. N ie tylko, gdyż niedźw iadki — to także staw onogi n a le ­ żące do grom ady pajęczaków , zw ane skorpionam i. Są d łu ­ gości k ilk u n a stu centym etrów , n a końcu odw łoka m a ją k o ­ lec, k tó ry m w p ro w ad zają sw ój ja d do ciała sch w y tan ej ofia­ ry, n a przy k ład ow ada; ich potężne kleszcze p rzy pom inają szczypce rak a. Ja d niedźw iadków -skorpionów je st także niebezpieczny d la człow ieka. Z am ieszkują przew ażnie suche okolice ciepłych k rajó w . 2. T ak. Tą w y jątk o w ą ry b ą je st ry b a lab iry n to w a, k tó ra dzięki p rzekształconej kom orze skrzelow ej oddycha głów nie pow ietrzem atm osferycznym i jeśli uniem ożliw ić je j za­ czerpnięcie p o w ietrza ponad pow ierzchnią w ody — ginie. Z ry b lab iry n tow y ch n ajb ard zie j znany je st łaziec w Indiach Z achodnich i często hodow ane w ak w ariach m akropody czy w ielkopłetw y, n azyw ane ta k z pow odu długich w stosunku do tu ło w ia płetw . 3. N ajm niejszym i n ajlżejszym ssakiem św iata je st ry jó w k a m a lu tk a — sorek, k tó rej długość w ynosi około 4 centym e­ trów , a w aga zaledw ie od 2,4 do 5 gram ów . J e s t to zw ie­ rzą tk o bardzo pożyteczne, gdyż żyw iąc się ow adam i i ich larw a m i niszczy w iele szkodników . W Polsce, przew ażnie w

229

lasach, żyje kilka gatunków ryjówek i wszystkie są objęte ochroną. Największym z kiedykolwiek żyjących ssaków świata jest wieloryb, płetwal błękitny, który osiąga długość około 30 metrów, a jego waga dochodzi do 160 ton! Nazwa popularna „wieloryb” (prawidłowa — waleń) powstała stąd, że te morskie ssaki kształtem przypominają gigantyczne ryby.

6. Otóż znany u nas i bardzo łubiany śpiewak — skowronek potrafi wznieść się na wysokość prawie 2 000 metrów, jed­ nakże prawdziwymi rekordzistami wysokości lotu są podob­ ne do jaskółek jerzyki, gdyż osiągają one wysokość do 5 000 metrów.

1. Vasco da Gama (1460—1524) żeglarz portugalski, który w końcu 1497 roku wypłynął z Lizbony na czele flotylli czte­ rech statków o łącznej załodze liczącej 170 osób, z zamiarem opłynięcia Afryki i znalezienia morskiej drogi do Azji. Po pół roku żeglowania dotarł do Kalkuty, miasta i portu w północ­ no-wschodnich Indiach, położonego w delcie dwóch rzek: Gangesu i Brahmaputry. Po zlikwidowaniu początkowego zatargu z miejscową władzą, po trzech miesiącach pobytu w Kalkucie wyruszył w powrotną.drogę zabierając ładunek korzeni. Dopiero po roku zawitał do macierzystego portu tra­ cąc po drodze dwa statki i większość załogi, odkrył jednak drogę morską do Indii i umożliwił nawiązanie handlu z kra­ jami Azji. W 1502 r. Vasco da Gama, mianowany przez króla Portugalii „admirałem mórz indyjskich”, jako dowódca dwu­ dziestu uzbrojonych statków i 1500 żołnierzy wypłynął do Indii po raz drugi i założył faktorie portugalskie zarówno tam, jak i po drodze, w Mozambiku, na wybrzeżu Afryki. Po raz trzeci udał się do Indii w roku 1524 jako wicekról tego kraju, gdzie umarł już po czterech miesiącach panowania.

7. Pierwszy ogród zoologiczny został założony 2 000 lat przed naszą erą w Chinach. W Europie pierwszy ogród zoologiczny powstał w roku 1793 w Paryżu, z inicjatywy wielkiego fran­ cuskiego zoologa Etienne Geoffroy Saint-Hilaire. A jak było w Polsce? Pierwszy ogród zoologiczny założono w Warszawie w 1881 roku, jednak istniał on zaledwie 10 lat, obecny zaś warszawski ZOO powstał w roku 1929.

2. Nie, nie wiedział. Krzysztof Kolumb (1451—1506), włoski żeglarz i podróżnik urodził się w Genui; początkowo był tka­ czem, potem agentem handlowym. Dopiero po podróży do Anglii i osiedleniu się w 1477 roku w Portugalii, zaintereso­ wał się żeglarstwem. Myślą poszukiwania drogi morskiej do Indii natchnęły go przede wszystkim pisma i mapa uczonego Florentyńczyka Paola dal Pozzo Toscanelli (1397—1482), leka-

4. Żółw zwany olbrzymim żyje dłużej, bo ponad 200 lat, słoń natomiast — 150. 5. Jest ich stosunkowo dużo. Należą do nich pingwiny, czyli bezlotki (około 20 gatunków), które znakomicie nurkują i pływają, a także biegusy żyjące w krajach egzotycznych, jak na przykład kiwi nowozelandzkie o piórach przypomina­ jących włosy, czy struś mający pióra jak każdy ptak, a na­ wet niezwykle ozdobne i z tej l^ c ji poszukiwane. Oba te gatunki biegają bardzo szybko, a biegnący struś potrafi sta­ wiać kroki długości 2 do 4 metrów. Ich krewniakami są nandu, kazuar i emu.

230

231

rza, kartografa i astronoma, który twierdził, że najkrótsza droga do wschodniej Azji prowadzi nie dookoła Afryki, lecz bezpośrednio na zachód. Pierwszy projekt wyprawy złożył Kolumb dworowi portugalskiemu w 1484 roku, ale nie uzyskał aprobaty. W następnym roku ponowił swoje propozycje, tym razem na dworze hiszpańskim, ale stawiane wygórowane wa­ runki utrudniały rokowania. Dopiero w 1492 roku zawarł z dworem hiszpańskim umowę i wkrótce wyruszył z portu Palos na trzech statkach: „Santa Maria”, „Pinta” i „Nina’ z załogą dziewięćdziesięciu ludzi.,Po uciążliwej podróży trw a­ jącej przeszło dwa miesiące, w czasie której dokonał licznych obserwacji nawigacyjnych i między innymi stwierdził odchy­ lenie igły magnetycznej, dotarł do wyspy Guanahani nazwa­ nej przez niego San Salvador (obecnie Watling Island w gru­ pie Bahama), odkrył Kubę i Santo Domingo (Haiti), skąd w początku 1493 r. powrócił do Hiszpanii. Do końca swojego życia był przekonany, że dotarł do wybrzeży Azji Wschodniej, do Indii i dlatego miejscową ludność nazwał Indianami. W drugiej wyprawie w latach 1493—1496, dowodząc 17 stat­ kami, dotarł do Małych i Wielkich Antyli i między innymi od­ krył Dominikę, Gwadelupę, Puerto Rico i Jamajkę. W trzeciej wyprawie, która się odbyła w latach 1498—1500, dowodząc sześcioma statkami dotarł do stałego lądu Ameryki Południo­ wej w delcie rzeki Orinoko. W Wyniku skarg na nieudolne rządy Kolumba i jego braci na Santo Domingo, wysiano z Hiszpanii królewskiego komisarza Francisco de Bobadilla, który Kolumba i jego trzech braci, zakutych w kajdany, ode­ słał do Hiszpanii. Zwolniony i przywrócony do łask, Kolumb uzyskał zezwo­ lenie na czwartą wyprawę (1502—1504), w czasie której, do­ wodząc czterema statkami, opłynął wschodnie wybrzeża Ameryki Środkowej i dotarł do Przesmyku Panamskiego. W dwa lata później umarł w nędzy, zapomniany i opuszczony przez wszystkich. 232

3. Amerigo Vespucci (1454—1512) włoski żeglarz i podróżnik urodzony we Florencji. Jako agent handlowy Medyceuszów w Sevilli uczestniczył w przygotowaniach drugiej i trzeciej wyprawy Kolumba. Według jego własnych oświadczeń, odbył w latach 1497—1504 aż cztery wyprawy odkrywcze, z których pierwsza i czwarta są kwestionowane przez historyków. W la­ tach 1499—1500 w służbie hiszpańskiej dopłynął do ujścia Amazonki li zbadał wybrzeża Brazylii do 6° południowej sze­ rokości geograficznej, a w 1501—1502 na statku portugalskim opłynął wybrzeża Ameryki Południowej od przylądka Sao R.oque do 25°, a może nawet do 50° południowej szerokości geograficznej. W 1505 r. powrócił do służby hiszpańskiej, gdzie został mianowany naczelnym pilotem floty. Od 1503 ro­ ku ukazywały się w druku jego listy z barwnymi opisami podróży i mapami odkrytych krajów, które nazwał „Nowym Światem” (Mundus Novus). Zyskały one tak wielką popular­ ność, że jego, a nie Kolumba, uważano za odkrywcę nowego kontynentu, który z inicjatywy niemieckiego geografa i kar­ tografa Martina Waldseemullera (1470—1518) nazwano na jego cześć Ameryką. 4. Ferdynand Magellan (1480—1521), podróżnik i odkrywaa portugalski w służbie hiszpańskiej. Relacje z wyprawy pop­ rzedników zasugerowały mu plan wyprawy do Wysp Korzen­ nych — Moluków, drogą na zachód przez Ocean Atlantycki; plan ten opracował wspólnie z portugalskim astronomem Ruy de Faleiro. Ponieważ król portugalski odrzucił plan Magella­ na, zwrócił się on do króla hiszpańskiego Karola I i za jego zgodą w 1519 roku z portu San Lucar u ujścia rzeki Gwadalkwiwir pod dowództwem Magellana wyruszyła flotylla skła­ dająca się z pięciu karawel („Trinidad”, „San Antonio”, „Victoria”, „Concepción” i „Santiago”) z załogą liczącą 265 osób. W grudniu minęli oni Rio de Janeiro, a w styczniu następnego roku La Platę. Gdy okazało się, że nie jest to cieśnina, lecz 233

ujście dw óch rzek, popłynęli dalej n a po łu d n ie i w końcu m a rc a 1520 roku rzucili kotw icę w zatoce n a k rań c u P a ta g o ­ nii, gdzie przezim ow ali. W sierp n iu flo ty lla (bez k ara w e li „S an tiag o ”, k tó ra zatonęła w czasie naw ałnicy) ru szy ła w dalszą drogę i po dwóch m iesiącach w p ły n ęła do cieśniny, nazw anej później im ieniem M agellana. Z b u to w an a k ara w e la „San A ntonio” zaw róciła na O cean A tlan ty ck i, lecz pozostałe trz y w ypłynęły na ocean, k tó ry z pow odu p an u jąc ej n a nim ciszy nazw ano O ceanem Spokojnym (M ar Pacifżco). N astępnie M agellan o d k ry ł W yspy F ilipińskie, n a k tó ry ch p ró b o w ał w prow adzić chrześcijaństw o. W potyczce z tu b y lcam i n a w ys­ pie M actan zginął 27 k w ietn ia 1521 roku. D alej w yruszyły już tylko dw ie karaw ele: „T rin id a d ” i „V ictoria” pod dow ódz­ tw em Ju a n a S ebastiana del Cano (14G0—1526), zw anego E lcano, a przeciekającą i nie n ad a ją cą się do żeglugi „Concepción” spalono. Po miesięcznym pobycie u w ybrżeży w yspy Tidore w archipelagu M oluków, już tylko jedyny zdolny do żeglow a­ nia sta te k „Y ictoria” w yruszy ł w dalszą drogę przez Ocean In d y jsk i i dookoła A fry k i — P rzy ląd k a D obrej N adziei w e w rześniu 1521 roku pow rócił do m acierzystego p o rtu San L u car, m ając na pokładzie zaledw ie osiem nastu ludzi pod do­ w ództw em E lcana. Ta pierw sza w dziejach podróż dookoła św iata potw ierdziła kulistość Ziemi, zaś z w y p raw y M agella­ na, jednego z najw iększych podróżników w szystkich czasów, zachow ał się opis jej uczestnika A ntonia P ig afetta, W łocha prow adzącego dziennik okrętow y początkow o na k araw eli „T rin id a d ”, a potem na k ara w e li „V ictoria” ; po raz pierw szy ogłoszono go drukiem w M ediolanie w 1800 ro k u pod tytułem „P ierw sza podróż dookoła globu ziem skiego”. 5. „F ra m ”. Roald A m undsen (1872—1928), sły n n y norw eski badacz polarny, przeszedł do historii o d k ry ć jako zdobyw ca b ieguna południow ego. B yła to sp raw a niezm iernie tru d n a z uw agi na siarczyste m rozy stale sk u w ające ocean. Ale A­ 234

m u n d sen był w y traw n y m żeglarzem , pły w ał od wczesnej m łodości, uczestniczył w w y p raw ie a n tark ty cz n ej belg ijsk ie­ go podróżnika G erlach e’a n a sta tk u „B elgica”, przez trzy la ­ ta p ły w ał na m ałym k u trze o w yporności 47 ton, b ad ając w y ­ brzeża A m eryki Północnej od G ren lan d ii aż do C ieśniny B e­ rin g a i w reszcie w 1910 ro k u podjął w ielk ą w y p ra w ę do b ie­ g una południow ego, dokąd d o ta rł 15 g ru d n ia 1911 ro k u po­ słu g u jąc się psim zaprzęgiem , zostaw iw szy u p rzednio statek przy B arierze Lodow ej Rossa. U siłow ał popły n ąć sta tk ie m na biegun północny, ale to m u się nie udało. W 1926 roku A m undsen w raz z N obilem i E llsw orthem p rzeleciał sam olo­ tem nad biegunem , jednakże o dw a dni, także na samolocie, w yprzedził go R ichard Byrd. K iedy w 1928 ro k u gruchnęła w ieść, że w y p ra w a zorganizow ana przez U m berto Nobilego na stero w cu „ Ita lia ” zaginęła gdzieś w A rk ty ce, A m undsen szybko w yru szy ł n a czele w y p raw y rato w n iczej. N iestety i on zaginął bez w ieści w czasie przelotu z N orw egii n a S pitzbergen. W ielki podróżnik p o strad ał życie spiesząc na ra tu n e k innego po larn ik a. 6. Rosji. V itus Jonassen B ering (1680—1741) dokonał swoich odkryć w służbie rosyjskiego cara P io tra I, n a jego bowiem polecenie zajm ow ał się b ad an iam i północno-w schodnich w y ­ brzeży Syberii. P rzejechaw szy ją aż do O chocka i przebyw szy w poprzek K am czatkę, popłynął n a północ i p otw ierdził p o ­ gląd sw ojego poprzednika Siem iona D ieżniew a, że A zja nie łączy się lądem z A m eryką Północną. W 1733 roku, za b ie ra­ jąc 570 osób załogi, w tym w ielu uczonych, B ering zorganizo­ w ał tak zw aną W ielką E kspedycję Północną, k tó ra trw a ła aż 9 lat. W toku tej w ypraw y zbadano w ybrzeża M orza A rktycznego od A rchangielska do u jścia rzeki K ołym y, robiąc m apy tych okolic. S penetrow ano brzegi A laski o raz o d k ry to w yspy A leuty. W drodze p ow rotnej w y p raw ie zabrakło wody i żyw ­ ności, w d o datku n a sta tk u rozszalała się stra sz n a choroba, 235

zwana szkorbutem, która w owych czasach dziesiątkowała marynarzy. Bering wraz z załogą zszedł na ląd, ale wkrótce zmarł na szkorbut. Jego imieniem nazwano później cieśninę pomiędzy przylądkiem Dieżniewa a Alaską i przyległe do niej morze. 7. Trzy podróże. Jam es Cook (1728— 1779), jeden z najw ybit­ niejszych żeglarzy wszystkich czasów, zaczął pływać jako czternastoletni chłopiec. W swoich trzech podróżach dookoła świata zbadał mnóstwo nieznanych dotąd wysp i przejść morskich i po raz pierwszy okrążył Ziemię z zachodu na wschód. Trasa pierwszej wyprawy wiodła 'wokół Przylądka Horn na Tahiti w archipelagu Wysp Towarzystwa i dookoła Nowej Zelandii składającej się z dwóch wysp. Cieśninę, która je dzieli, nazwano imieniem odkrywcy. Na ostatku Cook zba­ dał wschodnie wybrzeża Australii. Plonem drugiej wyprawy było odkrycie nieznanych obszarów Pacyfiku, Nowej Kale­ donii, kilku wysp z archipelagu Fidżi oraz antarktycznych wysp Georgia i Sandwich. W czasie trzeciej wyprawy, która pozwoliła zebrać bogaty materiał geograficzny, Cook dotarł na Wyspy Hawajskie 1 tam zginął w potyczce z tubylcami. Zasługi tego żeglarza są olbrzymie, bowiem jego odkrycia i sporządzone przez niego mapy wywarły wielki wpływ na postępy geografii, a zarazem utorowały drogę późniejszym wyprawom do Antarktyki.

238