Hazar Çevresinde Bin Yıl [3 ed.] 9758839071

Citation preview

HAZAR ÇEVREŞINDE BINYIL

• Lev Nikolayeviç Gumilev

Rusçadan Çeviren

D .. Ahsen BATUR

· Üçüncü Baskı

Selenge Yayınları lstanbul - 2003

Selenge Yayınları No: 5

Dizgi-Sayfa Düzeni Selahattin Uslucan Tashih Redaksiyon Yasar Duru Kapak Nüans Ajans Baskı-Cilt Matsan ISBN 975-8839-07-1

Lev Gumilev's Russian text copyright © 1993 by Natalie Gumileva Türkiyede Türkçe basım haklan © Selenge Yayınları'na aittir.

Selenge Yayınları

Ticarethane Sok. No:41/24 Cağaloğlu / İSTANBUL Tel-Fax: 0.212 514 45 73

www.selenge.com/ e-mail:[email protected]

TARİH ŞUURU ÜZERİNE

L.N. Gumilöv, Eski Türkler isimli eserinc,le "hendi tarih ve kimliğini bilmeyen, bunun şuurunda olmayan hiç bir hült_ürün anlamı yoktur"' diye­ rek, esasen tarih şuuru olmayan kültürlerin de geleceğinin olmadığına işaret etmektedir. Üzülerek belirtmek gerekirse, tarih boyunca insanlığın kaderinde çok önemli bir rol oynamalarına rağmen, Türklerin tarih şuuruna ye­ terince sahip olmadıkları bir vakıadır. Mesela Göktürk lmparatorlu­ ğu'nun birinci hakanlık döneminde bu şuur yoktur, ama elli yıllık esa­ ret devrinden sonra kurulan ikinci hakanlık döneminde bu şuur belir­ gin olarak ortaya çıkmış ve abidelerde gelecek nesillere de tarih1 şuura sahip olmaları konusunda öğütler verilmiştir. Bu öğüdü layıkıyla anla­ yamayan daha sonraki kuşakların yönetici kadrosu., önce alfabesini, sonra yavaş yavaş kültür, dil ve töresini kaybederek öz benliğinden uzaklaşma safhasına girmiştir. Bu safha, takriben 1200 yıllık bir dö·­ nemdir. Etno-tarih açısından bakıldığında bir tür kültür. obskürasyonu di­ yebileceğimiz bu safhada, Türkler tarafından kurulan, ama yine başka bir Türk devleti tarafından yıkılan devletlerin isimlerini saymak bu kı­ sa önsözün sınırlarını aşar. Fakat bu tarihi ,ı_uur kaybının sonuçlan, ancak yüzyıllar sonra gelecek kuşaklar üzerinde görülmüştür. Özellik­ le Timur'un Toktamış Han'a indirdiği darbe ile Altın Orda yıkılmış; Ruslar önündeki set ortadan kalkmış ve bu olayın sonucu, birkaç asır· sonra Orta Asya'daki Türk halklarının Rus boyunduruğu altına girme­ si şeklinde kendini göstermiştir. Keza Timur-Bayezit savaşının göster1 L.N. Gumilev, E�ki Türkler, s. 431.

HAZ.AR (EVRESiNDE BiN YIL

melik sebepleri ne olursa olsun, perde gerisindeki asıl sebebin "en bü­ yük kim?" sorusuna cevap bulmak olduğu inkar edilebilir mi? Hükümdarların tarih şuuruna sahip olmadığı devletlerde halkla­ rın bu şuura sahip olmaları beklenemez. Ahmed Yesevl, aslen Arap ol­ ması ihtimaline rağmen, ekmeğini yeyip suyunu içtiği halkın dil ve tö­ resine saygı göstererek eserlerini Türkçe yazmıştır. Halbuki lbni Si­ na'nın, Mevlana'nın Türkçe yazmadıkları gibi, çevrelerinde Türkçe ko­ nuştuklarını gösteren herhangi bir kaynaklara da güvenilmez. Özellik­ le Mevlana'nın Selçuklu Devleti'nin resmi dilinin Farsça ilan edilme­ sinde rolü büyüktür. içimizden çıkan büyük şahsiyetlerin sadece iyi yönlerini göstermek güzel bir şeydir, fakat arada bir de tenkit ederek yanlışlarını göstermek gerekmez mi? lbni Sina ve Mevlana gibi Türk halkının sunduğu nimetlerle iclame-i hayat eyleyen kişilerin eserlerini yabancı dilde yazmaları, acaba gerçekten Türkçe'nin yetersizliğinden kaynaklanan bir vakıa mıdır, yoksa onların içinde yaşadıkları toplum­ lara karşı bir tür saygısızlığı mıdır? Acaba Hz. Muhammed Arapça'nın dışında bir dil konuşsaydı veya Kur'an-ı Kerim ona başka bir dilde in­ seydi, Araplar onu bağırlarına basarlar mıydı? Elinizdeki eser, özellikle Türk tarihiyle ilgili kısımları etno-tarih olaylarını değişik bir açıdan incelediği için sahasında büyük bir boşlu­ ğu dolduracak niteliktedir. Eserde geçen bazı terimler, yazar tarafın­ dan bu sahada ortaya atılmış yeni terimlerdir. Bu terimlerin Türkçe çevirileri yapılmadığı gibi, yapılsa dahi harfiyen izahı mümkün olma­ dığından kitabın sonuna lügatçe konulmuştur. Bu terimlerden bazıla­ rının Türkçe karşılığı bulunmuş, ama bazıları ela bildiğimiz anlamları dışında kullanılmıştır. Mesela "nostalji" normalde "geçmişe duyulan özlem" anlamıyla bilinmesine rağmen, kitapta "farklı etnik gruplarla bağdaşmazlık" manasında kullanılmıştır. Bu yüzden okuyucunun kita­ bın arkasına konulan lügatçeclen faydalanması, konunun daha iyi kav­ ranmasını sağlayacaktır. D. Ahsen Batur

iÇiNDEKiLER

BiRiNCi BÖLÜM GIR.IS VE KAVRAMLAR Coğrafi Davranış 11 /Emogenez Eğrisi 14 / Sema l'in izahı 16 / Passioner itkiler Haritasının Lejandı 21 /Tarih ve Etnoloji 26 /Tatminsizlik 27/ Etnolojinin Pratik Anlamı 31 /Etnogenezin Fiziki Anlamı 34 / Araştırma ve Ölçülerin Seviyesi 37 / Süküt-ı.ı Hayal 42 / Kayıp Üzerine 47 / Etnosferin lki Kutbu 50 /insanın Emogenezdeki Yeri 57 iKiNCi BÖLÜM OYKÜMENALARIN TiPi iki Okyanus Arasında 67 /Çinliler Neden AYrupa1 ya Geçmediler? 7 1 / lrnn ve Turan 76 / lran ve Çin Arasında 81 /Çıkmaz Sokak 84 /Gözler 85 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM KIZGIN PASSIONERLIK BÖLGESiNDE Büyük Avrasya Bozkırı 93 / Hun Dönemine Kadar Moğolistan 96 / Hunlar ve Göçebe Dünyasında Yükseliş Safhası 100 /Değişik Hun Grupları 105 / Ağır Sorular 110 /Engeller 113 / Kırılma Safhası ve Doğu Hunlan1nm Sonu 116 l Yersiz Yurtsuz 12.ı DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ETNiK KAYNAŞMA BÖLGESiNDE Çağların Başlangıcım Ararken 129 /Muamma ve Problemler 132 / Karşılaşma 134 /Serbest Bölge 163 / Büyük Sahra ve Kuzey 139 / Büyük Bozkır ve Güney-Batı 142 / Büyük Bozkır ve Güney 143 / 11-IV. Yüzyıllarda Medeniyet 147 / 11-IV. Yüzyıllarda Barbarlık 150 / Kabil ve Habil 152 /Eski ve Yeni Etnoğrafların Sohbeti 156 / Zamanın Getirdiği Değişiklikler 161 /Güvenilir Bilgiyi Nasıl Elde Edebiliriz 164 / Bir Geyik veya Beklenilmeyen Zafer 169 / Attila, Ayeçeyus ve Etnogenez Safhaları 178 / 450-472 Savaşı ve Emogenez 183 / Ü ç Hezimet 186 /Felaket 189 BEŞiNCi BÖLÜM SÖNMÜŞ PASSIONERLlK BÖLGESiNDE Tabiat ve Tarih Konuları Ar.ısında 195 /Altay Sığınakları 200 / Atalet Safhası-Türk 1'Mengü El ııi 203 / Türkler ve Hazarlar 207 /

8

HAZAR ÇEVRESiNDE. BlN YIL

Yenilenen Çin-T\ıng Hanedanı 214 / Göktürkler'in Sonu 218 / Gerçek ve Sahte Avarlar 230 ALTINCI BÖLÜM SOĞUMUŞ PASSIONERLIK BÖLGESiNDE Uygurlar 241 / Obskürasyon Dönemi-Uygur Hanlığı 244 / lntihann Mantığı 248 / Ayartmanın Sonuçları 251 / Son Hunlar 256 / Son Siyenpiler. 260 / Bağdaşmazlıklar 263 YEDiNCi BÖLÜM YOLUN SONU

Safhalar ve Durumlar 269 / Persistemler 271 / Unutulan Halk: Kimaklar 273 / Trajedinin Başlangıcı 276 / Kavrayış Tarzı 278 / Guzlar ve Peçenekler 282 / Guzlar Nereye Kayboldular 284 / Kumanlar yahut Polovesler 288 SEKiZiNCi BÖLÜM GURBETTE Tükenişten Sonraki Etnik Bakiyeler 295 / lslam Dünyası 299 / Mısır ve Türkler 304 / Nil Sahillerindeki Kimera 307 / lslam Dünyasında Parçalanma 313 / Ceyhun Sahillerindeki Kimera 319 / Halifelik ve Kimeralar 322 /Etnos ve Kimeralar 324 DOKUZUNCU BÖLÜM BAHADIRLAR, ŞOVALYELER VE KATILLER Hristiyan Dünyası 331 / Passioner Hararet 334 / Kuman ve Selçuklular'ın Faaliyetleri 337 / Çağların Sonu 34 l Emik Tarihin Yenilenmesi 348 Cetvel 1 / Cetvel 2 / Cetvel 3 /Cetvel 4 353 Kitapta Geçen Bazı Özel Terimler 387 Kaynakça 391 indeks 405

BlRlNCl BÖLÜM GİRİŞ VE KAVRAMLAR

GİRİŞ VE KAVRAMLAR

Coğrafi Davranış Bu tuhaf ibare, yaşama _hakkına sahiptir. Dahası, teorik ,ınlamının yanısıra pratik anlamı da vardır. Mademki her ikisi de evrensel-spekülatif terimlerdir, o halde on­ ları açık-seçik bir tanıma kavuşı urmalıyız. Coğrafya, haritaya geçirile­ bilen bir kavramdır. Davranış (behaviour) ise, "yırtıcı" ile "avı" arasın­ daki sürekli ilişkiye dayalı muayyen bir var oluş şeklidir.Belirli stereo­ tip davranışlar olmadan bir amip dahi hayatını sürdüremez. Ancak davranış kalıplan şekil itibariyle de olsa, popülasyonlarda farklıdır. Ama bizi insan ilgilendirdiği için, bu kitapta anlatacaklarımız da ekseriyetle onunla ilgili olacaktır. Daha önce ispat edildiği gibi, Homo sapiens türünün ilk tabii va­ roluş şekli -etnosdur. Etnoslar arasında farklar ise ırk, dil, din ve şekil itibariyle değil, insanın çevreye en iyi şekilde fii]j uyum sağlaması ola­ rak açıklayabileceğimiz davranış kalıpları itibariyledir. Farklı çevreler, şaşırtıcı etnik antroposfer mozaiğinin sebepleridir. · Aynı şekilde çok önceleri çizilmiş etnik haritalar, gerçekte farklı davranış tiplerini yani çevreleri aksettirmektedirler. Bu yüzden coğrafi davranışların incelen­ mesi,. coğrafya ilminin sahası içine girmektedir. Davranış stereotipleri, sadece alana göre değil, zamana göre de de­ ğişirler. Bu yüzden etnoloğa, stereoskop yaklaşım yahut genel olarak "ıarihı coğrafya" dediğimiz "zaman coğrafyası" gereklidir. Sanırım alan gibi zaman da gayr-; mütecanis değildir2 . Alanın kendi "dağlan", "ova2 Kuanturn zamanlan için bkz. LN. Gumile"'., Etnos i hatcgoriya vremeni, Dok/a­ dı geografiçesko obşestvo CCCR, L., 1970, Fas. 1 S, s. 143-157.

12

HAZAR ÇEVRESiNDE BiN YIL

lan", "ormanları" ve "çölleri" vardır. Bu tanımın da doğruluğuna mü­ essif bir keyfiyetin karıştığı kanaatindeyim. insanlar çoğu kez ciddi olarak zannederler ki, mazi, o derinliğine rağmen, tekrarı imkansız bir şekilde geride kalmıştır; o sebepten bu­ gün için hiçbir anlamı yoktur ve hele gelecekte hiç yeri olmayacaktır. "Bize içinde bulunduğumuz çağ ve onunla ilgili bilgiler yeter!" Bu görüş so­ kaklarda, ilmi toplantılarda ve kompartımanlarda apaçık bir cüretle söylenmeye başlandı. Bu cüreti gösterenler, işbu görüşlerini ispat ede­ mezlerse, ancak saçmalamış olurlar' Aslında, biraz düşünülünce, bu tezin zaten aşikar bir yalan oldu­ ğu anlaşılır. Güneşin yeryüzünü aydınlattığı bilinen bir hakikattir ve kimse de bunun aksini ispat edemez. Buna benzer pekçok misal veri­ lebilirse de, değmez. Bütünüyle değilse bile, sanki gerekliymiş gibi bu apaçık yanılgı daha okul sıralarındayken zihinlerde kök salar. Bizim konumuzda da böyledir. "Çağdaşlık" dediğimiz şey tam olarak nereden başlar? Beş dakika öncesinden mi? Yoksa bir ay önce­ sinden veya bir asır, değilse birkaç asır öncesinden mi? Bu soruya kimse cevap veremez. Bu birincisi. ikinci olarak; gözümüzü bir yumup açma sırasında geçen zaman, mazi sayılır. Dahası, onun Milattan önce ve sonraki benzer zamanlar­ dan hiçbir şekilde farkı yoktur. Napolyon kapitülasyonu, Amerika'nın Kolomb tarafından keşfi, Sokrat'ın öldürülmesi, Helen'in Paris'e kaçı­ rılması; aynı şekilde bu metni dün yazan kişi, onu tashih edenler prensip olarak geçmiş sayılır ve tarihin öğrenim alanına girer. Ancak, o bir gerçektir ve rasyonel olarak kavranmaya müsaittir. Gelecek, incelenmek ve ulaşılmak için tespit edilen problem ve hedeflerle alakalıdır. insanlığın tekamülü helezoni olarak kendi kendi­ ne oluşur. Bu, global, bir o kadar da geniş bir süreçtir. Bu süreçte zik­ zaklar ve .düz çizgiler sadece belli insanların şahsı kaderlerini değil, aynı zamanda bütün etnos)arın kaderini mütekabil bir şekilde denge­ ler ve hatta bu farkedilmez bile. Ama taksonomik seviyenin altında olanlar görülebilirler ve hatta çağımıza kadar geçen olayların -tarihi zikzakların- vukü hallerinde her birimiz için pratik anlamlar ifade eder. Çünkü hadisatın ataleti (inertia) _çok büyük bir zaman dilimini kapsar.

GIR!$ VE KAVRAMLAR

13

Peki nedir bu etnogenez7 Etnogenez, artık eneıji impulsu(dürtü) nun bir sonucudur, yani canlı bir biosfer varlığının enerji kıvılcımı­ dır. (V. I. Vernadskiy). Bunun sonucunda passionerlik, yani ancak 1500 yılda gelişen resesif belirtiler ortaya çıkar. Aynı artık enerji im­ pulsu -biosfer tarihindeki zikzak- organlarımız tarafından kavrana. maz; sadece ortaya çıkan neticeleri anlaşılabilir. Bu yüzden çağdaşları­ mız onu tespit edemezler. Ancak özel etnoloji metodunu kullanan ta­ rihçiler farkedebilirler. Bu durumda tarih, etnoloğa sadece insanlığa yararlı bir ilim dalı olarak değil, aynı zamanda, olaylar zincirini ve aynı şekilde onların dünyanın çeşitli bölgelerinde yüzeye gelişlerini kavramaya imkan sağ­ layan, bir başka deyişle eınoslarm hayatında zamanm akış düzensizli­ ğini tespit eden yegane yardımcı ilim dalı' olarak da gereklidir. Bizim tezimizi* okuyan kişi hatırlar ki, bir entogenezin çerçevesi içil}deki farklı tarih\ dönemler, iki sebebin imtizacına bağlıdır: l)Arnp .eksilebilen passioner gerğinliğin değişim yönü ve boyutları; 2)Komşu­ larla yapılan dostane veya hasmane temaslar. Birinci vaıyant I.C. Tur­ genev tarafından "Babalar ve Oğullar" isimli romanında tasvir edilmiş­ tir. Yazar bu romanında Rus etnogenezindeki zaman değişikliğini, ta­ banda passionerliğin azalması ve . iki yeni süb-etnosun yani zad_eganlarla yeni ortaya çıkan başka bir süb-etnos intelijanlarınm ça­ tışması olarak yansıyan nesil ve çağ değişimi şeklinde göstermektedir. ikinci variyant ise, L. N. Tolstoy'un "Kazaklar" isimli hikayesinde ken­ dini gösterir. Bu eserde, Greben Kazaklar'la aynı etnosa fakat diğer bir süb-etnosa ait Gogol'un modası geçmiş çiftlik sahipleriyle karşılaştır­ ma tasvirleri mükemmel olarak yapılmıştır. Kazaklar'ın Çeçenler'e kar­ şı verdiği sürekli savaş, burada gergin zaman dilimlerinin yansıtılması­ dır. Her iki tasvir de literatür eseri olarak, fenomenlerin düzeltilmiş 'tabi\ bir haritasını gözler önüne sererler. Ama tarih, gelenek değişme­ lerinin en çok nerelerde olduğunu ve fethedilen bütün ülkeleri tespit etmektedir. Dolayısıyla mutlak zamanın boyutları içinde geçen nesille3 Ehonomiçeshaya i sotsialnaya geografiya: problemı i perspehtivı, L., 1984, s. 42-

57.

* Yazar Etn�genez ve Dünyanın Biyosferi isimli eserini kastediyor. (Çev.)

14

H A Z A R Ç E V R E S i N D E B i N Y ! l.

rin ve hatta nehir boylarındaki alışmalarla sınırlanmayan savaşların karşılaştırılması faydalı olacaktır ki, bu takdirde hariıadaki zaman renkleri daha sık değişecektir. Etnogenezde iki durum mümkündür: Tarihçiler tarafından hadisat zinciri olarak tarif edilen passioner itki ataleti ve strüktüralist etnoğrafların kendilerine sermaye edinmelerinden sonra ortaya çıkan -sönmüş atalet gibi- kararsız denge veya homeostaz . Ancak, homeos­ tazda sürekli bir değişim vardır. Çünkü kimse yalnız yaşayamaz. Im­ pulsun başlangıcında güç sarfeclen etnosun mukavemeti ne kadar za­ yıf olursa, çevrenin tesiri o kadar güçlü olur. Eğer gözlemci temel ya­ pıda durgunluk müşahade ediyorsa, bu, onun kendisini kısa tarih di­ limleri ve yeryüzünün dar bölgeleriyle sınırlamış olmasından kaynak­ lanır ki, izolatlar dahi Hronas'ın öldürücü tesirine maruz kalabilirler. Bu yüzden etnolog, etnoğraftan farklı olarak, sürekli değişen bir objeyi incelediğini, onun şu veya bu etnosta belirlenmiş bütün özellik­ lerinin, yakın geçmişte tamamen farklı olsa bile, kısa sürede tanınma­ yacak şekilde değişebileceğini nazarda tutar. Eğer çocuklar babalarına benzemezlerse, torunlar dedelerine hiç benzemezler. Bu yüzden etno­ loğun ;macı, zaman değişikliklerini incelemektir. Çünkü onun önceki yapı şekli, etnogenez eğrisini çizerek, etnosun yaşını belirlemeyi sağ­ lar. Etnogenez Eğrisi Bütün tarihi süreçlerde, -mikrokozmadan makrokozrnaya kadar­ sosyal ve tabu hareket şekilleri çoğu kez oldukça karışık bir halele bu­ lunur ki, bazan karakter ilişkilerini sezmek güçleşir. llk aşamada bu, ortaya çıkışından kayboluşuna veya sürekli horneostaz durumuna ge­ çişine kadar akan zaman zarfında etnosun teşekkül prosesi olarak an­ ladığımız etnos oluşumu, yani etnogenezle ilgilidir4 . Ama şayet etnos · sınırlı bir olaysa, biyo-coğrafik ve sosyal faktörlerin tesadüf! karışımı­ nın bir meyvesi olabilir mi? Hayır; çünkü etnosun nüvesi kendi kanunlarına sahiptir: Enerji kıvılcımı, onun çevrede yayılışı, atalet ve 4 Bu tür kavramlar, etnoğrafyada yeni kullanılmaya başlamıştır. Etnogenez, halkların zuhuru yani emik kimliği tamamlayan bir süreçtir.

G i Ri Ş VE KA VRA M L A R

15

sönme. Ama bunlar, muayyen bir çevrede dengeli sınırlar dahilinde vukü bulurlar. Coğrafi açıdan etnos, ortaya çıkışı sırasında bir popülasyondur. Yani ihtiyacı olan belli bir bölgeyi ele geçiren ve aynı zamanda kendini o bölgenin yapısına adapte eden passioner bireyler topluluğudur. Ancak, doğuş yani ortaya çıkış süresi kısadır. Kollektif hayata gi­ ren kişi, toplum üyelerinin fonksiyonlarını paylaşarak kısa sürede sis­ teme adapte olmak zorundadır. Aksi halele, çevresindekiler tarafından yok edilecektir. Hayatını devam ettirebilmek için her muayyen du­ rumda yer (coğrafi şartlar) ve zaman (insanlığın hiper-etnos olarak ge­ lişme safhası) keyfiyetinin proğramlaclığı karakter ve sosyal müessese­ lere intibak etmelidir. Gerçekten de kendini kökleştirme isteği, siste­ min hızlı büyümesine, toprağın genişletilmesine ve iç etnik bağların kaynaşmasına yol açar. Onun gelişmesi için gerekli güçler bu suretle popülasyon passionerliğinden alınır. Sistemlerin büyümesi tekamül ata-letini yüzeye çıkarır, çevrenin mukavemetiyle süratle kaybolur ve neticede belirgin çıkış çizgilerinde iniş eğrileri görülür. (Bkz. Şema 1)5 Fedakarlık

P,n+.21 P,n+15 P, n+10 P, n+6 P,n+3 P, n+ı � P-1

P-2 Safhalar

300

600

�--....::

ihtirası Kcn1rol Etnıe KabirıyetslzliOI ... ihtirası Ta1min Kabiliyeıslz��I

•

·,. /lEJE"IEAASYOff RELİKT

ŞEMA 1: E!nlk ılıtımlırdı pasıkınıt gırglnllk dı�l41ldlklır1 (gınel olarak}

S Gumilev L.N., tvanov K.P. Etnosfera i hosmosl/Materialı vtorogo vsesoyuznogo soveşçaniya po kosmiçeshoy an.tropoehologH, M., 1988, s. 2 1 1 �220.

16

H A Z A R ÇEVRESi N D E BiN Y I L

Şema l'in İzahı:

Zamanın yıllarla gösterildiği apsis ekseninde noktalı düşüş eğrisi "eınosun ortaya çıkışına" sebep olan passioner itki dönemine tekabül etmektedir. Ordinat ekseninde ise, etnik sistemlerin passioner gergin­ likleri üç kadranda gösterilmiştir: 1) P-2 seviyesinden (hırsı kontrol etme kabiliyetsizliği) P 6 seviyesine (fedakarlık) kadar-nitelik değer­ lendirmeleri. Bu özellikleri etnos temsilcilerinin takribi "fizyonomisi" olarak kabul etmek gerekir. Aynı zamanda etnos içinde şemada belir­ tilen bütün temsilci tipler bulunur, ama mevcut passioner gerginlik seviyesine uygun düşen statistik tipler hakimiyet sağlar. 2) Kadranda "Süb-etnosların sayısı" (etnosun alt sistemi) gösterilmiştir. n, n+ l , n+3 vb.indeksinde n, itkinin temas etmediği homeostaz halindeki süb-et­ nosları gösterir.. 3) Bu kadranda sık sık tekrarlanan tarihi etnik olaylar yer alır (mütemadi eğri). Bu önerilen eğride, farklı itkiler sonucu orta­ ya çıkmış farklı etnosların tarafımızdan tesbit edilmiş 40 münferit et­ nogenez eğrisinin genelleştirilmesi yer almaktadır. Etnos içindeki alt passioner grupların kesif değişim hareketleri noktalı eğriyle gösteril­ miştir. Büyük harflerin aşağısında ise kesik çizgilerle etnogenez safha­ sının başlığı verilmiştir. Keza etnosun hayat faaliyetinin optimum seviyenin altına düşmesi halinde dahi sosyal müesseseler bazen kendini meydana getiren etnos­ lardan daha fazla yaşayarak mevcudiyetlerini sürdürürler. Mesela an­ tik Roma ve mağrur Bizans'dan eser kalmadığı halde Roma Huku­ ku'nun Batı Avrupa'da uygulanmasına devam edilmiştir. Eğer apsiste zaman gösterilmişse, ordinata ne ilave edilebilir? Muhtemelen etnoge­ nez prosesini yani passionerliği dürtükleyen eneıji şekli. Bu durumda hatırlamak gerekir ki, maksimum passionerlik -minimum da olsa ay­ nıdır- hayatın ve kültürlerin tekamülüne hiç de elverişli olmayan şart­ lar yüzeye getirir. Aşırı passionerlik harareti, gerek sistemin kendi içinde ve gerekse etnik temas bölgelerindeki sınırlarda çok kanlı çatış­ malara sebep olur. Bunun aksini düşündüğümüzde, yani passionerlik seviyesi sıfıra düştüğünde, hangi ülkede olursa olsun, halk, durgunluk ve tam atalet sebebiyle etnik ve doğal karşı koyma gücünü kaybeder. Fakat bu, her zaman felakete giden en kestirme yoldur. Passionerlik,

GiRiŞ VE KAVRAMLAR

17

global ölçüde etnolojik bir karşılaştırma yapma imkanı saglayan bütün etnogenetik proseslerde vardır. Henüz possionerliği ölçmeye yarayan bir ölçüm cihazı bulunma­ mış olduğu için hala önümüzde bir problem var. Bugün için elimizde bulunan materyallere göre passioner gerginliğin yükseliş veya düşüşü, çokluk veya azlığı (etnosların hayatındaki olayların kesafeti) konusun­ da bir şeyler söyleyebiliriz, ama acaba bunlar kaç defa vukü bulmuş­ tur? Bunu biz de bilmiyoruz. Aslında bizi engelleyen bir şey yok. Çün­ kü "azami"-"asgari" düzenindeki münasebet esasen fenomenolojik teo­ rinin teşkili için tabii ilimlerde gerçekten faydalı ve yapıcıdır. Fakat gözlemin boyutunu tam olarak ölçmek ve emprik bilimi teşkil etmek, ne tek yoldur, ne de her zaman için bilme konusunda yegane usuldür. Dolayısıyla bu farazi "güçlük", konsepsiyonun yetersiz oluşundan ziyade, kendi özelliğinden kaynaklanmaktadır. Bizim zamanımızda okullarda öğrencilere iki peşin hükümlü bilgi öğretilirdi: Tarihçilerin yanılmazlığına inanmak ve doğal sıra sayıları­ nın doğruluğuna güvenmek. Her iki görüş ele doğru olmadığı gibi, ke­ sin bile değildi. Bir kere tarihçilerin anlattıklarının doğruluğu, şüphe prensibi esa­ sına dayalı tarihi tenkid metoduyla artık sınırlanmıştır. Doğal sayı so­ yuttur. Çünkü fizikte mutlak değer oranının temelinde "e" veya "P" ir­ rasyonel rakamları vardır, fakat "ict" zamanı aslında sanal sayıdır. Doğal sayı muhasebecilikte rahatlıkla kullanılırken, eşitlik veya aynıyetin prensip olarak kesinlikle yer almadığı tabii tarih veya tarihte kullanılmaz. Matematiğin düzenleyici gücüne pek ele inanılmaz. Kaldı ki, çağdaş fizik teorilerinden hiçbiri, -Karateaclor termoclinamikleri hariç-mutlak kesinlik arzetmediklerinden, aksiyom haline gelememiş­ tir'. Bunun sebebi şudur: llim dili çift aşamalıdır. Birinci yarısında teo6 Biz bunu etnik bağların parçalanma prosesi olarak anlıyoruz. Taksonomik düzenden ayrı olan etnik sistemler yani konviksiyumlar (veya korporasyon­ lar) -sübetnos-etnos-süperetnos,- olaylar mikyasında söz konusu olabilir. Passioner gerginlik eğİisini çizebilmek için etnik olay mikyasını yani iki veya daha fazla süb-etnos çatışmasını incelemek gerekir. 7 Nalimov W.W., Veroyatnostnaya model yazıha, M. 1974, s. 163.

18

H A ZAR ÇEVRES iNDE B i N YIL

rik anlamlar dili, ikinci yarısında ise gözlem dili oluşur. Ki birincisini fizikte zar-zor kullanırız, ama mezokozmosla ilgili ilim dallarında he­ men hemen hiç kullanmayız8 . "llmı açıklaması olan bütün olayların matematiksel formüllere tabi bulunduğunu düşünemeyiz. idrakimizin ideal ürünleri olan matematiksel kabuklar onlara dokunurken kayala­ ra çarpan dalgalar gibi etrafa dağılacaktır° ." Halbuki Einstein daha ka­ tegorik bir şey elemiştir: "Eğer matematik teoremleri gerçek dünyanın yansımasına uygulanırlarsa, doğru değildirler; onlar gerçekliğe dayan­ madıkları sürece dogrudur."1 0 Fakat XX. Yüzyılda matematiğe olan teslimiyet, tabi1 ve sosyal ilimlerin gücünün büyük kısmını emen bir kült haline gelmiştir. Dinamik etnik sistemi anlatmak için formüle edilmiş matematik teorilerine ihtiyaç yoktur. Tezimizde formüle ettiğimiz etnogenez ka­ nunları ve etnoloji prensiplerine şimdilik itiraz edilmemiş olması bun­ ları, 5-10 yaştan 1 -2 nesile kadar bütün normal zekaları kadranı içine alan etnik tekamülün -etniğin yaşı veya etnogenez safhaları- temel fonksiyonel değişimlerinin değerlendirilmesi konusunda yegane müte­ hassıs görüşü durumuna getirebilmektedir. Etnogenezin safhalarını tesbit etmek için çağları inceleyen ana pa­ rametreler uygulamak şarttır, ama böyle bir terkibin temelleri tek yön­ lü olabilir. Bu esaslar, imperatif hareketler, itki dönemi ve hadisat mantığıdır. Hadisat mantığı llüktüasyon merhalelerini, biyosferleri ve keza passionarist etno-sistemleri yansıtır". Her etnik sistem hiyerar­ şiktir. Yani süper-etnos birkaç etnosu bünyesine alır. Etnos ise alt-et­ noslardan veya etnos ittifaklarından (konsorsiyum) ve vs.den teşekkül eder. Seviyenin altındaki taksonların sayısının artması, daima passio­ nerliğin yükselişi veya aksiyle alakalıdır.Dolayısıyla passionerlik bo­ yutlarının mukayesesi doğrudan yapılamaz, ama -gerçi taksonların sa­ yısının hesaplanması ancak uzmanlar tarafından yapılabilirse de- do, !aylı yoldan hepsi rnümkünclür. 8 Ag.e., s. 164 vd. 9 Vernadskiy V.I. lzbranmye trudı po istorii naııhi, M. 1981. 10 Çeçelnitskiy A.M.'nin dipnotu. Ekstremalnosl, ustoyçivosı, rezonannost v astrn­ dtnamihe i kosmonavtihe, M. 1980, s. 174. 11 Gumilev L.N., Biosfera i impıdsı soznaniyal/Prirocla, 1978, N. 12, s. 97-105.

GiRiŞ VE KAVRAMLAR

19

Passioner işaret eğrisinin, ne müstahsil gücün gelişim çizgisi eks­ ponente, ne yükseli,; ve düşü,;lerin her yıl tekrarlanarak ritmik bir şe­ kilde değiştiği sinüse ve ne de biyolojik tekamülün simetrik sikloidine eşit ,;ekilde benzemesi, bizim için alışılmı,; bir şey değildir. Bizim teklif ettiğimiz eğri asimetriktir, doğrudur ve zamanın geçmesiyle değişme­ yecek haldedir. Sibernetikler, kenevir lifinin bükülmesi, depodaki ba­ rutun patlaması ve· yaprağın solmasını nasıl iyi bilirlerse, bunu da iyi bilmektedirler. Keneviri bir tarafından tutuşturalım. Alev yuvarlak budakları sar­ dığında, kenevir hızlı bir ,;ekilde oksijeni emer. Isı düşer ve çevredeki oksijen, odunu tekrar tutuşmaya zorlayarak yığının içine hücum eder. Birkaç parlamadan sonra hızlı bir şekilde sönerek, küle dönüşen köz­ ler kalır. Prosesi yenilemek için tekrar çalı çırpıya ve yeni bir aleve ih­ tiyaç vardır. Eğer bir topu yuvarlarsak, itmenin verdiği güçle hızlı bir şekilde bareket eder. Sonra çevrenin mukavemetiyle eneıjisini kaybe­ derek, ortam dengesi durumunda kalır ki, buna mekanikte "manivela noktası" denilir. Yukarıda izah edildiği gibi etnogenez süreçleri, impulslar sayesin­ de monolit halden mozaik hale dönüşen, yani etnosfer haline gelen antroposfere nispetle dış "patlamalar" veya "itkiler"e ihtiyaç duyarlar. Böylece tek insan tipi, çeşitli tiplere dönüşür ve davranış stereotipleri­ ne uygun olarak birbirine benzemez bir şekilde fertlerin ve mikro-po­ pülasyonun ihtilatıyla da ebediyete kadar değişecektir. Bu dürtülerin sebepleri, ancak davranış stereotipine yansıyan, ama nadiren fenotip olarak kendini gösteren mutasyon, daha doğrusu mikro-mutasyonlar olabilir. Bir kural olarak mutasyon,_ bölgesindeki bütün popülasyona temas etmez. Sadece bazılarını, nispeten kalabalık olmayan toplumları etkiler ama bu, daha ziyade, zaman içerisinde ori­ jinal etnoslar olarak tespit edebileceğimiz yeni "halklar"ın zuhuru ko­ nusunda geçerli olabilir. Etnogenetik patlama bölgelerinin veya passionarist itkilerin dün­ yanın sürekli temas bölgeleriyle hiçbir alakası yoktur. (Bkz. Şema 2 haritası)

.fü c1111. 11. 1965., BbİTI. 14.

Vorobyev M.V. Kin Hanedanına Kadar Curçen Ekonomisi ve Hayat Tarzı. Et­ noğrafya Raporlan. Leningrad, 1965, fas. 14.

,[{)l(HKHeB ATa. TypKM€Hbl ıorO-BOCT04HOro noOepe)l(bfl KacnHfiCKOro MOp51. AIIIxaoa,q. 1961.

Cikiyev Ata. Hazar Denizi Sahillerine Kadar Güney-Doğu Türkmenleri. Aşkabad. 1961.

tıeoeıı f.. naJieoaHTponoJiormı CCCP. M., 1948.

Debets G.F. SSCB Paleoantropolojisi. Moskova, 1948.

ll€CTYHHC f.C. CKa3aHH>I npHCKa naHHİlCKOro. Cno., 1961.

Destunis G.S. Priskos Paniyskinin Rivayetleri. St. Petersburg Kütüphanesi, 1961.

.[{HHU.eB 11-. A. ,[{oxpHCTHaHCKHe xpaMbl Pycn B esere naM51THHKOB Ha­ poııttoro HCKYCCTBa/ /COB. 3THOrpağıH51., 197 4, N•2.

Dintsev LA. Halk Sanat Yadigarl�n Işığı Altında Hristiyanlığa Kadar Rus Tapı­ naklan. Çağdaş Etnoğrafya. 1974, no. 2 .

.[{yrJiac Y.O. TpeXCOTJieTtta.sı BOAHa. XpOHHKa xpoHÜJior11ı.ı:ecKoro oe,qCBH51. M., 1 975. Duglas \J. O. Üçyüz: Yıllık Savaş. Kronolojik Felaketler Kronolojisi. Moskova, 1975. E Jlytt-1111. 11crnpH>I rocyııapcrna K11,qatteA. M., 1979.

Yeh Lung-ti. Kıtan Devleti Tarihi. Moskova, 1979.

EğıHMeHKO n.c. 'ly,qb 3aBOJIOtıKa>I. ApxattreJibCK, 1986.

Yefımenko L.S.' Çud Zavoloska. Arhangelsk, 1986.

EpMoJiaes M.M. O rpaHHtıax 11 CTpyKType reorpacp114ecKoro npocT­ pattcTsa/ /11as. sro., 1960, N• 5.

Yermolayev M.M. Coğrafi Alanın Yapısı ve Sınırlan. Umum Sovyet Coğrafya Kurumu Bülteni. 1960, na. 5.

394

HAZAR Ç E V R E S i N DE B i N Y I L

Esponeyc ,a. 06 yropcKoM ttapo,ı:ı:e, o6HTaBIIJeM s cpe.ı:ı:tteH H cesepttoH Poccırn ııo 5p115b!TIHI Tyııa cnas,rn. Cll5, 1874. YevroReus D. Slavyanlann Gelişine Kadar Orta ve Kuzey- Rusya rda Yaşayan Ugor Ha/klan. St. Petersburg Kütüphanesi, 1874. 3axapos H. HcTopH4eCKoe o6o3pettHe ttapo.ı:ı:ottacenettH.s:ı: KH­ Ta.s:ı:/ /Tpy,l(bl 4JI€HOB PYCCKOH .llYXOBHOfı MHCCHH B TTeKHHe. T. J. Cll5., 1852. Zaharov 1. Çin Nüfusunun Tarihi Seyri. Pekin Ruhani Misyonu Çalışmaları. C.I. St. Petersburg Kütüphanesi, 1852. raqıypos B.r. Taıı)!(11rn. M., 1 972. Gafurov B.G. Tacikler. Moskova, 1972. rep0)lOT. !1cTOpmı B ııes,ıT KHHrax./Ilep. MmııeHKO r.. M., 1888, IV. Herodot. Tarih. 9 Cilt. Misçenko G.F. çevirisi. Moskova, 1888. IV. rony5HHCKHH E. 11cTOpH,ı PYCCKOH ı.ıepKBl1. T. 1. M., 1901. Golubovskiy P. Rus Kliseleri Tarihi. C.I. Moskova, 1901. ropo.QU,€8 B. L(aKo-capMaTCKHe peJUffH03Hbl€ 3JI€M€HTbl B pyccKOM Hap0/lH0M TB0p4ecrne/ /Tp. roc. 11CT. Myae,ı. Bbm. l, M., 1926. Gorodtsev V. Rus Halk Sanatında Dak-Sarmat Dini Unsurlan. Devlet Tarih Muzesi Çalışmaları. Fas. I. Moskova, 1926. rpHrOpbeB B.B. B0CT04Hb!H HJIH KHTaHCKHH TypKeCTaH. Cll5., 1873. Grigoryev V.V. Doğu veya Çin Türkistanı. St. Petersburg Kütüphanesi, 1873. rpyMM-rp)l(HMafıJIO r.E. ·MarepHaJibl no 3THOJIOrI1J1 AM,ao J1 o5JiaCTJ1

KyKy-Hopa. Cll5., 1903. Grumm-Grjimaylo G.Y. Amdo ve Kuku-nor Etnolojisiyle ilgili Belgeler. St. Pe­ tersburg Kütüphanesi, .1903.

rpyMM-fp)KJ1MaAJIO r.E. TTOLieMbl KHTaHQbl pwcyıoT ,aeMOHOB pb!)K€BOJIOCblMJ1?; ÜTTHCK l13 )KypH. MHH. Hap.' rı pocs. 1 903.

Grumm-Grjimaylo G.Y. Çinliler Neden San Saçlı iblis Resimleri Çiziyorlar' Milli Eğitim Bakanlığı Dergisinden ayn basım. 1903. fpyMM-fp)Kl1MaAJIO r.E. POCT nycTblHb l1 r115eJib nacT5J1I11HblX yro.n;11H 11 KYJihTYPHhIX 3eMeJib B UettTpaJibHOH A3l111 3a HCTOp114ecK011H

nep,ıo)l/ /113BeCT!15! Bro, T. XV, Bbm. 5, JI., 1 933. Grumm-Grjimaylo G.Y. Tarih Boyunca Çölün Genişlemesi ,Meralann ve Ta­ nm Topraklannın Ölümü. Umum Sovyet Coğrafya Kurumu Belleteni. Fas. 5. Cilt.XV. leningrad, 1933.

rpyMM-fp)KI1Mai1110 r.E. 3ana,n;Ha.H MottrOJIH.H l1 Yp.HHXaİ1CKJ1İ1 Kpam1:

B 3 T. T.11, JI., 1926.

KAYNAKÇA

395

Gnımm-Grjimaylo G.Y. Ban Moğolistan ve Uranha Topraklan. 3 Cilt. C. il. Leningrad, 1926. fyJisıra A.B. 11cKyccTso 11crnpm1. M., 1980. Gulıga A.V. Tarih Sanatı. Moskova, 1980. fyMl1Jl€B JI.H. 3ğJTaJil1Tbl 11 11X coce,1111 B iV B./ / BeCTHl1K ,ı:ıpestteil 11c­ T0p1111. 1959. N! 1. Gumilev L.N.Eftalitler ve IV. Yüzyıldaki Komşuları. Kadim Tarih Belleteni. 1959. No. l. fyM11JieB JI.H. AJirallcKa.ıı serns TıopoK-TyKıo/ /CoseTcKa.ıı apxeoJio­ m.ıı. 1959, N• I. Gumilev L.N. Tü-külerin Altay Kolu. Sovyet Arkeolojisi. 1959. No. l. ryMHJies 11.H. LlHttırnttcKa.51 npo6JieMa/ /H3secni:.H Bcecoıo3ttoro reor­ paıjıwıecKOro o6ıııecTBa CCCP. 1959. N• 1. Gumilev L.N. Ting-ling Meselesi. SSCB Umum Sovyet Coğrafya Kurumu Bülteni. No. l. fyM11JI€B JI.H. XyHHy. M., 1960. Gumilev L.N._ Hyung-nular. Moskova, 1960. fyM11JI€B JI.H. Xa3ap11.>1 11 TepeK (llatt,ı:ııııaıjıT 11 3TH0C, il) / /BecTHl1K JlfY. 1964. N• 24. Gumilev L.N. Hazarya ve Terek (Çevre ve Etnos, il) Leningrad Devlet Üni­ versitesi Belleteni. 1964, No. 24. ryMHJies 11.H. no noso.a;y npe,a:MeTa HCTOpHYecKoH reorpaipHH. (JlaH,ı:ııııaıjıT 11 3THOC,JII) BeCTHl1K JirY. 1965. N! 18. Gumilev L.N. Tarihi Coğrafyanın Konusu Üzerine. (Çevre ve Etnos, lll). Le­ ningrad Devlet Üniversitesi Belleteni, 1965, No. 18. ryMHJieB 11.H. reTepoxpOHHOCTb YBJia,ırneHlUI Espa3HH B cpe.QttHe se­ Ka//BecTHl1K JirY. 1966. N! 18. Gumilev L.N. Orta-çağda Avrasyanın Yağış Düzenliliği. Leningrad Devlet Üni­ versitesi Belleteni. 1966, No. 18. ryMl1JI€B JI.H. !1CT0Kl1 pl1TMa K0'!eBoll KYJibTypsı/ /Hapo,ı:ısı A31111 11 Aıjıpl1K11. 1966. N' 4. Gumilev L.N. Göçebe Kültürlerinin Ritm Kaynaklan. Asya ve Afrika Halklan. 1966. No. 4 fyMl1Jl€B JI.H. 0TKpb!Tl1e Xa3ap1111. M., 1966, Gumilev ı.:N. Hazaryanın Keşfi. Moskova, 1966. fyMl1JI€B JI.H. tıpeBHl1e TIOPKl1. M., 1967. Gumilev L.N. Eski Türkler. Moskova, 1967.

HAZAR Ç E VR E S i N D E B i N Y ! L

396

ryMHJIE!B Jl.H. Ü TepMHHe ":-H ttoc"//lloKJiatı:bl 0T,[(€JI€HHl1 H .KOMHCCHl1 reo,paıjıH4€CKOro 00lll€CTBa CCCP. Bbın. 3. 1967.

Gumilev L.N. "Etnos" Teıimi Üzerine. SSCB Coğrafya Kurumu Komisyon ve Bölüm Raporları. Fas. 3, 1967. fyMHJIE!B 11.H. PoJib KJIHMaTI1Y€CKHX KOJieôattHfı B HCTOpHH Hapo.n:os cTenttoA 30HbI Espa3,ı,ı//Mcrnpmı CCCP. 1967. N• 1.

Gumilev L.N. Avrasya Bozhır Bölgeleri Halhlarının Tarihinde lhlim Değişihlihle­ rinin Rolü. SSCB Tarihi. 1967. No. I. fyMHJIE!B Jl.H. Tpoeu,apCTBHe B Kı-nae/ /L(OKJiat:ı:bI ÜT,[{€JI€HHİ1. H KOMHC­ CHA reo,paıjıH4€CKOro 00lll€CTBa CCCP. Bbın. 5. 1 968.

Gumilev L.N. Çinde Üç Hükümdarlık Dönemi. SSCB Coğrafya Kurumu Ko­ misyon ve Bölüm Raporları. Fas. 5, 1968. fyMHJI€B 11.H. 3THOC H JiaH,n:ıııaqn //I13B€CTl1ji Bcecof03HOro reorpa(pH4€CKOro 00lll€CTBa. 1968. N• 3.

Gumilev L.N. Etnos ve Yöre. Umum Sovyet Coğrafya Kurumu Bülteni. 1968. No.3. fyMHJI€B Jl.H. BeJIHLIHe H na,n:em1e JlP€BHero THÔeTa//CTpaHbl 11 Ha­ PO/lbl 80CTOKa. VIII. M., 1969.

Gumilev L.N. Kadim Tibetin Yühseliş ve Düşüşü. Doğu Ülkeleri ve Halkları, Vlll. Moskova, 1969. ryMHJI€B 11.H. 3THOC 11 KaTeropıu:ı: Bp€M€HH/ /L{OKJia/lbl OT)l€Jl€HHİ1 H KOMHCCA reo,paıjıH4€CKOro 00lll€CTBa CCCP. Bbın. 1 5. 1970.

Gumilev L.N. Etnos ve Zaman Kategorisi. SSCB Coğrafya Kurumu Komisyon ve Bölüm Raporları. Fas.15, 1970. ryMHJ!€B JI.H., Ky3H€L\OB 5.11. 5ott//l10KJ!al1bl reo,paıjıH4€CKOro OOlllecTsa CCCP. Bbın. 15. 1970.

Gumilev L.N., Kuznetsov B.I. Bhon. SSCB Coğrafya Kurumu Raporları. ryMHJ!eB JI.H. 5axpaM 4yoHH/ / TTpOOJ!€Mbl BOCTOK0B€/1€Hfü!. 1960., N•3.

Gumilev L.N. Behram Çabin. Şarkiyat Meseleleri. 1960, no. 3 ryMHJieB JLH. flaM51THHKH xa3apCKOfı KYJibTYPhl B .ı::ıeJibTe Bo1ır11 //Co00lll€Hfü! roc. 3pMttrnııL T. 111. KtteB, 1908. Marcellinus Ammianus. Tarih. C.111. Kiev, 1908. MapKC K .. 3ttreJibC . ApXHB. T.V. rocnoJIHTJ.-13,llaT, 1938. Marks Kari., Engels F. Arşiv. C.V. Devlet Basımevi, 1938. MaTepttaJibl no HCTOpHH TYPKMeH ı,ı TypKMeHHJ.-1. T. 1. M.;fl., 1939.

Türkmenler ve Türkmenistan Tarihiyle ilgili Belgeler. C.I. Moskova; Leningrad, 1939.

MoMM3eH T. HcTOpttsı PttMa. T.V. M., 1949. Mommzen T. Roma Tarihi. C. V. Moskova, 1949. MIOJIJiep A. HcTOpHSI HCJiaMa. Cno., 1895-1896. Müller A. lslam Tarihi. St. Petersburg Kütüphanesi, 1895-1896. Matt-ı:ıa Barı Jiy.tnep. H. 1..(. MyHyKyesa. M. 1 975.

Meng-ta Pei-lu. N.Ts. Munukuev çevirisi. Moskova, 1975. ' HaJIHMOB B.B. Bep051THOCTHa51 MO,D:€Jlb 513bIKa. M., 1 974. Nalimov V.V. Güvenilir Dil Modeli. Moskova, 1974. HeHxap,n:T A.A. CKHqlCKHH paccKa3 repo,n:OTa B OTet..ıeCTBeHHOfı HCTO­ pı,ıorpaqmı,ı. n .. 1982.

Neyhardt A.A. Tarihin Babası Herodot'a Göre lskitler. Leningrad, 1982. Hepa3HK E.E. K npooJieMe pa3BHTI-ISI ropo,ı:ıos Xope3Ma, KYJibTypa J.-1 HC­ KYCCTBO ,ı:ıpesHero Xope3Ma. M., 1981.

Nerazik Y.Y. Harezm Şehirleri:tin Gelişimi Meselesi: İ:ski Harezmin Kü.ltür ve Sanatı. Moskova, 1981. HHKOJiaeB IO. B TTOHCKax 3a 60)K€CTBOM: Ü4€pKH no HCTOPHH rHOCTH­ !1H3Ma. Cno., 1 9 13. Nikolayev Yu. Tannsallığın Arayışı. Gnoztisizm Tarihi Üzerine Araştırmalar. St. Petersburg Kütüphanesi, 1913. Ü'-!epKH HCTOpHH CCCP, nepsOOblTHOOOllll-lHHblıl CTpOıl 1-1 ,ı:ıpesHeılııme rocy,ı:ıapcrna Ha ı:eppı-ıTOpı-ıı-ı CCCP. M., 1956.

SSCB Tarih Araştırma/an: SSCB Topraklannda ilkel Toplum ve Eski Devlet Yapılan. Moskova, 1956.

ÜKJia,O:HHKOB A.n . .[(aııeKOe npoıırnoe TTpHMOpb51. BJia,n:HBOCTOK, 1959.

Okladnikov A.P. Primorye'nin Uzak Geçmişi. Vladivostok, 1059. Orna,ı:ıHI-IKOB A.n. HcTOpl-151 ilKYTCKOıl ACCP.

M.;n.,

1955.

Okladnikov A.P. ASSR Yakut Tarihi. Moskova; Leningrad. 1955.

H A Z A R Ç E V R E S i N D E BiN YIL

400

nopıırnees 5.1'.P. MblCJTHMa Jrn HCTOpH.H 0,[(HOH CTpaHbl. HcTopı-11-ıecKa.H HayKa H H€KOTOpbıe npo5JI€Mbl cospeMeHHOCTH. M., 1 969. Porşneyev B.F. Tek ülke Tarihinin Anlamı Var mı? Tarih Bilimi ve Bazı Çağdaş Sorunlar. Moskova, 1969. fl03/lH€€B

ıı. HcTOpl14€CKl1H 04€pK yllrypoB. crı6. 6, 1 899.

Pozdneyev D . Uygur Tarihi Araştınnala,:ı. St. Petersburg Kütüphanesi, 6, 1899. POMO/ll1H B.A. Hcrnp11,ı AıjıraH11cTaHa. T.I. M., 1964. Romodin V.A. Afganistan Tarihi. C.I. Moskova, 1964. PyııeHKO C.11. HcKyCCTBO Aına,ı 11 rıepeııHei1 A31111 (cepeıı11Ha 1 TblC514eJI€TH51 ,[(0 H.3.). M., 1 9 6 1 .

Rudenko 5.1. Altaylar ve Ön Asya Sanatı (M.Ö. 1 . Binyıl Ortaları). Moskova, 196 1 .

Py.aeHKO CJ1. K sonpocy O cpopMax CKOTOBa,n:ı.recKoro X03.Hİ1CTBa H O K04€BHHKax/ /MaTepHaJibl no 3THOrpa[pHH BceCO!:Q3Horo reor­ paıjıH4€CKOro o6uıecrna. Bbın. 1. JI., 1 9 6 1 .

Rudenko 5.1. Hayvancılık Ekonomisi Şekilleri ve Göçebeler Meselesi Üzerine.

Umum Sovyet Coğrafya Kurumu Etnoğralya Materyalları. Fas. 1. Le­ ningrad, 1961. Py.aeHKO C.H. KyJibTypa HaceJieHH.H UettTpaJibHoro A.ına5l s CKHğ)cKoe Bp8M5!. M.;JI., 1960. Rudenko 5.1. 1skitler Döneminde Altay Dağları Sakinlerin Kültürü. Moskova; Leningrad. 1953 . . Py.ı:ıettKO C.11. KyJibTypa ÖpOH3bl MHHYCHHCKOro Kpa.s:ı. H pa.QHoyrJie­ pO.QHbie .QaT11posK11//,lloKJia.QbI reorpağrn4eCKoro oöıııecTsa CCCP. Bbın.5, JI., 1968. Rudenko S.I. Minusinsk Bölgesi Bronz Kültürü ve Radyokarbonla Tarih Tesbiti. SSCB Coğrafka Kurumu Raporları. Fas. 5. Leningrad, 1968. Py.QeHKO C.l1. KyJibTypa XYHHOB H HoHHYJIHHCKHe Kyprattbl M.; 11., 1 962. Rudenko S.l. Hyung-nu Kültürü ve Noin-ula Kurgan/arı. Moskova; Leningrad, 1962. Pbı6aKOB 5.A. llpeBH11e pycbt//Cos. apxeonorn,ı. 1953. T. XVII. Rıbakov B.A. Eski Ruslar. Çağdaş Arkeoloji. 1953. C.XVII .

CaBHHOB ı:ı.r. Hapo.Qbl fO)KHOH CHÖHpH s .QpeBH€TIOpKCKyıo enoxy. 11, 1984. Savinov D.G. Eski Türkler Döneminde Güney Sibirya Halkları. 1984.

Leningrad ,

KAYNAKÇA

401

Cepe6p>ıHHHKOB 6.A. flpo11cxolKııett11e qyaaIII no ııattHbIM >ı3hIKa//O npOHCXOlKtıeHHH qyaaIIICKoro Hapoııa. 4e6oKcapbl, 1957.

Serebriınnikov B.A. Dil Verilerine Göre Çuvaşlann 0ıjini. Çuvaş Halkının Or­ jini Üzerine. Çeboksan, 1957. CHÔHpb; l.leHTpaJJbHa>ı H BOCT04Ha>ı A3HH B Cpeııtt11e BeKa. T.IJJ. HoaoCHÔHpCK, 1975.

.

.

Orta-Çağda Sibirya, Merkezi ve Doğu Asya. C.III. Novasibirsk, 1975. COJIOBbeB B.C. TpH pa3roaopa. crıô. 1901.

Solovyev V.S. Üç Sohbet. St. Petersburg Kütüphanesi, 1901. COCHOBCKHH r.rı. flJJHT04Hbie MOrHJlbl 3aôaAKaJlb>I/ /Tp. OT/1JI. HCT. nepBOÔbITHOH KYJJbTYPbl roc. 3pMHTalKa. T.I., JI., 1941.

Sosnovskiy G.P. Baykal-ötesi Taş Mezarlan. Devlet Ermitaj Müzesi ilkel Kül­ türler Tarihi Bölümü Çalışmaları. C.I. Leningrad; 1941. COCHOBCKHll r.rı. PaHHHe : K04eBHHKH 3aôaA�aJJb>ı/ /KpaTKHe co­ OÔIIIeHH>ı HHCTHTYTa HCTOpHH MaTepHaJlbHOll KYJlbTYPbl. T.VIJJ. M.;JI., 1940.

Sosnovskiy G.P. Baykal-ötesinin Erken Göçebeleri. Maddi Kültürler Tarih Enstitüsü Kısa Haberleri. C.VIII. Moskova-Leningrad. 1940. CTHHrJJ M. HttııeA4bI Ôe3 TOMaraBKOB. M. 1971.

Stingl M. Tomahawksız Yerliler. Moskova, 1971. CTpaÔOH. reorpaıjrn>ı/flep. r.A. CTpaTaHOBCKOro. M., 1964.

Strabon. Coğrafya. Stratanovski G.A. çevirisi. Moskova, 1964. TenJioxoe

C.A.,

KHceJies

C.B ..

rp.sıattos

M.TI.

HaHBHhıH asoJIJOıı,HOHHbıH

TTO,llXO,ll, nocTpOeHHblH Ha npOH3B0JlbHbIX ,oaTHpOBKax naM.sı­ THHKOB.

TOJICTOB c.rı. rıo CJJetıaM ııpeattexope3MHACKOA 4HBHJIH3a4HH. M., 1984.

Tolstov S.P. Eski Harezm Medeniyetleri izleri. Moskova, 1948. Tp·esep K.B. Hcrnp11,ı Y3ÔeKHCTatta. T.I. TaıİıKeHT, 1964.

Trever K.V. Özbekistan Tarihi. C.I. Taşkent, 1964. Tpeaep K.B., }!KyôoacKHH A.IO., 6opottı.ıes M.3. HcTop11,ı ttapoııoa . Y3ÔeKHCTaHa. T.I. TaIIIKeHT, 1950.

Trever K.V., Yakubovskiy A.Yu. Borontsev M.E. Özbekistan Halklan Tarihi, C.I. Taşkent, 1950. YMH>IKOB 11. Hcrnp11,ı axpaıııı11tta MyôapaKIIIaxa.//BllH. 1938. N• 1.

Umniıkov 1 . Fahreddin Mübarekşah Tarihi. Kadim Tarih Belleteni, 1938, no. l. YcaMa HÔH-MyHKbl3. KHHra Ha3Htıamrn. M., 1958.

HAZAR Ç EVRE S i N D E B i N Y I L

402

Usama ibni Munkız. Kitab al-lber. Moskova, 1958. ct>eoq)11JıaKT CHMOKaTTa. I1cTOpH.H. (TTep. c.n. Kott,ı::ıpaTbeBa), M., 1957. Theophylactes Simokattes. Tarih. Moskova, 1957. (S.P.Kondratyev çevirisi). JiopeHCKHil 11.B. lKHBOil KaMeHb naM5!THHKQB/ /llpHpoı:ıa, 1984, N• 5. Florenskiy LV. Canlı Taş Yadigarlar. Tabiat. 1984, no. 5 l[epHe�OB B.H., MowHHCKa.H B.11. B TTOHCKax t:ıpestteH po.QHHbl yropc­ KHX ttapo,ı:ı:os/ ıno cJie.QaM ,qpesttHX KYJihTYP OT BoJinı ,ı:ı:o Tn ­ xoro oKeatta. M., 1954. Çemetsov V.N., Moşinskaya V.1. Ugor Halklarının Eski Vatanlarını Arar­ ken./ Volgadan Atlas Okyanusuna Kadar Eski Kültür izleri. Moskova, 1954. llleHHHKOB

A.A.

)KHJible ,O:OMa HOraffl..teB

Cesepttoro

Tip11ı.ıeptto­

MOpb,ı/ /CJiaB5!HO-pyCCKa5! 3THOrpaıjıH5!. JI., 1973. Şennikov A.A. Kuzey Karadeniz Civan Nogaylannın Yaşadık/an Yerler. Slav­ yan-Rus Etnoğrafyası. Leningrad, 1973. lllesı.ıettKO 10.lO. Ha pyôe)Ke ıı:syx 3THH4€CKHX cyôcTpaTOB BOCTOllHOA Esponbr.

Şevçenko Yu.Yu. Doğu Avrupanın Iki Etnik Substratının Sınınnda. lllHTHHKOB A.B. l13M€H4HBOCTb o6uı:el1 ysJia)KH€HHOCTH MaTepHKOB ce­ septtoro noJiyıııapH,ı//3anHcKH reorp. Ooııı.-sa. T. XV. M.,II.; 1957. Şitnikov A.V. Kuzey Yanmküre Anakaralannın Genel Rutubet Değişkenliği. Coğrafya Kurumu Notları. C.XV. Moskova; Leningrad, 1957.

KAYNAKÇA

403

Altheim F., Stiel R. Die Araber in der Alten Welt. Bd. V. Teil 2, Berlin, 1969, 507-525. Chri:sten A. L'lran sous les Sasanides. Copenhague, 1936.

Enoki K. The Origin of the White Huns ar Heptalites. East and West. 1955, no. 3. Grousset R. L'empire des Steppes. Faris, 1960.

Haloun G. Zur Uetsi-Frage- Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft, 1937.

Hannestad K. Les relations de Byz�nce avec la Transcaucausie et l'Asie Centrqle

au V et VI' siecles. Byzantion. T. XXV-XXVII. Bruxelles, 1957.

Haussig H.W. Theophylaktus. Exkurs uber die Skythischen Volker. Byzantion. T. XXlll, 1953. Laufer W. The Language of the ]ue-chi or !nda-Scythians. Chicago, 1917.

Maenchen- Helfen O. The Huns and the Hsiung-nu. Byzantion. American Seri­ es, T. 1925.

ııı. xvıı,

Marchall J. Guide ta Taxila and Calcutta. 1921.

Wittfogel K.A. , Feng Hsia-sheng. History of Chinese Society Leao. Philadelphia, 1949.

İNDEKS

A

A. Marcellinus, 1 10, 152, 156, 163, 166, 234 Abar-lar, 147, 186, 187, 225, 230, 231, 233 236 Abbas, (Hz.), 302 Abbası-ler, 38, 39, 302, 303, 307, 322 Abdurrahman (halife), 303 Açina (Aşina), 89, 201, 202, 203, 204, 205, 207, 208, 2 13, 221, 222, 242, 279, 281 Aday (boy), 157, 158, 159, 160, 16 1 Adriyatik, 68, 336, 337 Aetius bkz. Ayeçeyus Afgan-lar, 68 Afganistan, 76, 78, 318 Afrigid, 296 . Afrika, 23, 67, 70 7 1 , 89, 12 1, 154, 181, 199, 202, 203 Ağleb!-ler, 306, 318 Ağura (kumandan), 351 Ahd-i Atik, 249, 250 Ahemenid-ler, 22, 78, 84, 314, 3 15 Ahmed b. Tolun, 304-306 Ahur-lar, 76 Ahüramizd (Ahuramazda), 76 Ak-Hunlar bkz. Eftalitler Akassir-ler, 180, 182, 185, 186, 187, 189, 197 Akdeniz, 22, 23, 39, 52, 68, 72, 236, 346, 347 Akkad, 87 Aksu, 146 Aksum-ller, 22, 23, 350 Akvitanya, 25, 176, 177, 302

Alamut, 325 Alan-lar, 23, 49, 1 12, 130, 1 3 1 , 136, 147, 152, 156, 157, 159, 162, 163, i65, 166, 167, 176, 178, 179, 182186, 198, 209, 281, 286 Alarkos, 337 Alaşan, 72 Allatius, 176 Alban bkz. Arnavut Alaman-lar, 23, 102, 103, 168, 182, 199, 332, 333, 340 Algankin, 270 Ali (halife), 302, 307 Almanya, 24, 205, 206, 232, 256, 339 Alp-lletmiş, 222, 227 Alparslan, 324, 325 Altay-lar, 82, 83, 89, 93, 96, 98, 109, 1 15, 138, 160, 195, 199, 204,° 2082 1 1 , 219, 223, 234, 254, 272, 277, 284 Altayın-nuru, 225 Altı-Çub, 221 Altın Orda, 313 Altumaş, 344 Amal, 168, 173 Amdo, 102, 121 Amerika-lı, 28, 89, 135, 155, 198, 231, . . 290 Amhara, 23 Amid, 144, 233, 282

Ammius, 173 Amon, 87

Amorl-ler, 42 Amr b. Leys Saffarı, 318 Amuderya, 285, 323

406

H A Z A R Ç E VR E S l N D E B i N Y I L

Amur, 231-233 An Luşan, 218, 230, ;256 Anadolu (Küçük Asya), 2 1 , 25, 76, 87, 150, 154, 172, 178, 325 Andronova, 87, 1 12 Angiskir-ler, 189 Angle-ler, 199, 332 Anglo-sakson-lar, 89, 332 Anjou, 129, 208, 339 Anna Komnena,336 Ant-lar, 163, 168, 172-176, 183, 188, 198, 236 Arabistan, 22, 25, 38, 264, 300, 302, 316, 317, 323 Aragon, 308 Aral, 1 14, 137, 139, 143, 159, 161, 200, 204, 209, 232-237, 281-284 Aramı, 180 Arap-lar, 22, 23, 38, 47, 68, 75, 79-85, 149, 209-214, 217, 223-228, 256, 274, 284, 301-307, 3 17-322, 334, 337, 340, 349 Ardarich, 176, 186 Ardaşir, 78 Ari-izm, 76, 149 Arimen, 41 Arius, 149, 174, 175,331 Arizona, 33 Armorikan, 182, 186 Arnavut, 291 Arnavutluk, 79, 209-21 1 Arşakid, 79, 144, 315 Artaban, 78 Artamonov M.I., 133, 170, 233 Aspar, 190, 191 Asur, 76 Asurı-ler, 88, 153, 305, 315 Aşina bkz. Açina Aşina She-ni, 219 Atanarich, 174 Atina, 153 Atlantid, 235 Atrak, 270 Atsız, 345

Attila, 176-187-201 Avar-lar, 187, 230-237, 331 Avesta, 41, 79 Avignon, 42 Avrasya, 38, 49, 62-72, 84, 96-99, 137, 145, 161, 209, 212, 244 A".llsturya, 24, 70, 145, 183, 333 Aybek, 3 13 Ayeçeyus, 173-186 Aytmatov C., 196 Az-lar, 223 Azak Denizi, 157, 163, 169 Azerbaycan, 84, 85, 207, 208 Aztek-ler, 95, 134, 136, 208

B

Babil, 19, 43, 49, 76, 154, 315 Badır-(kumandan), 3 1 1 Bagauda-lar, 150, 177 ilağdat, 84, 85, 303, 304, 314, 317-319, 327 Bahreyn, 38, 39, 307, 3 15-322 Baktria, 82-85, 1 1 1 , 1 12, 136, 180 Balamber (Balamır), 172, 175 Balasagun, 281 Balatan, 202 Balhan Dağları, 343 Balhaş Gölü, 1 14, 139, 143, 1 6 1 , 197, 242, 283, 284 Balkan-lar, 25, 52, 70, 1 5 1 , 181, 190, 236 Balttk, 21-23, 150, 1 5 1 , 163, 168, 199, 340 Banyas, 325 Barabin, 284 Barsil, 210 Barthold W.W., 276, 323 Basian, 189 Bask, 83-84 Basmıl (Basmal, Basım)-lar, 222, 228, 230, 241, 253, 262, 277 Bastam bkz. Kelt-ler Başkurt, 157 Baudouin, (kral), 340

INDEKS

Bayandur, 286 Bayaut, 286

Baybars, 312 Behram Çubin, 80 Belencer, 21 1

Belh, 8 1 , 144, 343

Belucistan,_78 Benares, 344

Berberi-ter, 67, 149, 154 , 304, 308, 310, 311, 313, 327 , 335, 338 Bering Boğazı, 96 Bemchtan A.N., 133, 163 Bey-Ts'i, 206, 215 Bilge-han bkz. Mogilan Bind, 80 Birmanyalı, 121, 122 Biscay Körfezi, 52, 333

Bittogurlar, 183, 189 Bie, 80 Bizans-lı, 15, 16, 25, 38, 39, 44, 50, 67, 68, 80, 105, 131, 150, 167, 169, 172, 176, 177, 179, 180, 183, 187, 188, 191 , 205, 206, 210, 2 1 1 , 212, 236, 244, 249, 272, 279, 285, 288, 291, 295, 300, 306, 314, 324, 332, 346 Bleda, 177, 18 1 Bodriç, 237 Boja (kıra!), 175 Bolgar bkz. Bulgar Bolotnikov, 188 Bonifaiius, 181 Bosporus, 172 Bot-lar, 22

Bretan-lar, 129, 332, 339 • Britanya, 183, 232, 332 Britt-ler, 199, 332 Buhara, 319, 320, 321, 345 Buid-ler bkz. Deylem!ler

Bulagat-lar, 272 Bulgar (Bolgar, Balkar, Kuturgur), 43,

44, 87, 88, 162, 180, 186- 191, 198 , 200, 201, 204, 208, 209-212, 236, 333, 340

407

Bumin-han, 204

Burgundlar, 177, 183, 184, 185, 199 Burya t -lar, 159, 198 Büyük Cüz (Yüz), 172 Caboche, 130 Calıgııla, 1 16

C

Cambul bkz. Taraz

Carlos Magnus, 23, 332 Cemşidiler, 323

Cend, 344 Ceneviz-liler, 337, 338 Cermen (Germen)-ler, 40, 67, 70, 1 10, 1 17 , 149 , 150 , 178, 179, 182, 183, 189, 190, 332 Ceyhun, 49 Ch'ang-an,118,257 ,258 Ch'en,215 Che-shih-ler, 114,146 Ch1ianglar, 1 1 7

Ch'in, 39, 7 1 , 73, 77, 82, 101, 102, 121, 122 Chao, 8 1 Chou-lar ,21,73,8 1 ,98 Chou Weng, 259 Christ (!sa), 249, 250 Conrad N.l., 69, 7 1 ; 257 Cortes, 135, 208

Cucen Qujan, Juan-juan)-ler, 104, 122,

123, 195, 196,201, 204, 232 Cungarya, 8 1 , 82, 193, 104, 108, 187, 221, 222, 225, 228 , 231, 232, 243, 256, 257 , 27 1 Cyrus,78

ç. Çaça Sengun, 222 Çaydam (Saydam), 102 Çeçen-ler, 309 Çek (Çekoslovakya), 237 Çelkar, 284 Çerkes, 208, 309

408

H A ZA R ÇEVRES i N DE B i N YIL

Çigil (kabile), 319, 323 Çik-ler, 223 Çin-li, 22, 25, 38-40, 46, 52, 60, 68, 7275, 82, 83, 93, 95, 96, 103-105, 1 10-114, 1 18, 121-124, 145, 146, 152, 153, 195, 200, 206, 207, 214220, 225, 226, 231, 241, 246, 251253, 256-258, 261-263, 296, 307 Çir-yurt, 221

Çoson, 22

Çu, 275 Çu-yu, 143, 221, 275 Çud, 1 4 1

Çumugan, 275

Çurçen (Mançur), 23, 263, 350, 351 Çuvaş-lar, 141, 198 D Dağıstan, 87, 208, 209, 210 Dak-lar, 22 Dakota, 338 Dacia, 1 5 1 , 162, 176

Dandanakan, 322, 324 Danilevskiy N.Y.. 32

Danimarka, 23, 332, 340, 348 Datça(lı), 235 Delhi, 345 Delta, 306 Demiourgos, 249, 250, 251 Dengizik, 187, 188, 189

Desna, 187, 209

209, 270, 284, 289, 297

Dudıpta, 140

Dun-hu (Tung- hu), 101 Dunghuan, 120, 145, 243 , 271 Dübeys, 342

Dürzi-ler, 342

E Ebu Bekr (halife), 301, 3 1 5 Ebu Müslim, 302 Edessa (Urfa), 237, 337 Edzin-gul, 145 Eftalit-ler (Ak-hunlar), 8 1 , 145, 197, 205 , 242 Ehirit-ler, 272 Elam, 22, 78, 180 Elbe, 70, 150, 164 Elbruz, 84, 318 · Elley, 272 Emba, 142 Endülüs, 347 Epir (Yanya), 272

Erak bkz. Dinyeper Ergenoekon, 200 Eritre: 2s Ermeni, 311

Ermenistan, 79, 144, 347 Etienne Marcel, 130 Etiyopya, 348

Etrüsk, 21

Eunapios, 171

Deşt-i Kıpçak, 345

Evenk-ler, 272

Deiok, 8

F. Barbarossa, 339 Fars bkz. Pers

Deylem, 325 Deylemi-ler, 79, 80, 84, 85, 296, 318, 323, 324, 344 Dımeşk (Şam), 302, 303 Dinyeper, 134, 1 5 1 , 169, 175, 289

Dinyester, 289 Dioclatianus, 28

Dionysios Periegetes, 109. 134 Divin, 340

Dobruca, 191

Dolo, 124 Don, 89, 108, 136, 152, 171, 191, 208,

F

Fas, 303, 306 Fatıml-ler, 305, 308-310, 312, 320, 340 Feng, 124 Fes, 307 Fei, 1 1 9 Fırat, 70, 87 Filistin, 22, 87, 304, 308, 337, 340 Fin-li, 141, 199

l •N D E K S

Finlandiya, 97, 340 Finnogur, 136, 138, 139, 172 Flavius, 152 Fontaine, 130 Frakya, 179, 190, 236, 288 France A., 5 1 Frank-lar, 23, 1 5 1 , 177, IS�. 198 , 199, 234-236, 331, 332 Fransa, 23, 25, 130, 131, 145,206,235, 305, 332, 335 Fransız-lar, 122, 153, 183, 199, 208, 235, 272 , 291, 3 1 1, 333, 336 Fu Chien 119 G Gaçupinos, 135 Gal-ler, 2 1 Galiçya, 341 Gaskonya (Gascogne), 209 Gaina, 176 Gazne, 263, 32 1 , 323, 324 , 344 Gazze, 347 Genzerich, 120, 18 1, 185 Gepid-ler, 162, 168, 173, 174, 180, 182, 184-186, 203, 236 Gerbler bkz. Persler Gerdizi, 275, 283 Germanarich, 164, 165, 168, 169, 173, 174 Germanicus,151 Gesperiya, 179 Gıyaseddin Keyhüsrev, 340 Gilan, 84, 85 Gnostisizm, 248, 249 Gobi, 72, 94, 98, 100, 16 1, 197, 20 1, 220, 246 , 27 1 Gorki M., 5 1 Got-lar, 22, 131, 132, 134, 147, 150, 15 1 , 159, 162-176, 179, 186, 189, 198 , 199, 212, 333, 348 Göktürk-ler, 7 1 , 75, 89, 191, 203, 2 12 , 217, 218 Grek'ler, 88, 172, 180, 183, 190, 198, 234, 235 , 288, 319, 327; 331, 333, 337, 338

409

Grit; 68 Gupta, 22,38,214 Gur, 164, 263, 322, 344 Guran, 84, 85 Gurkov, 270 Guz-lar bkz. Oğuzlar Gürcistan, 208, 270, 291 Gürcü, 208 , 279, 303 Gürl)an, 263 Gvalior, 344 Gvibert Nojanskiy, 335

H

Haafız (halife), 312 Habeş-ler, 22, 23 Habeşistan, 150 Habul-han, 352 Hacer, 300 Hadrianus, 150 Hakim (halife), 3 1 1 Halac-lar, 323, 344 Hamar-daban, 93, 96, 195 Hami, 8 1 , 243, 171 Han (imparatorluk), 46, 7 1 , 73, 75, 76123, 153-155, 2 16-218 Hangay, 89 Hanid bkz. Türkler Hant-lar, 136 H'yen-yu, 100 Harezm-liler, 78, 79, 204, 234, 281, 286 Harezmşah-lar, 285, 295, 296, 344-346 Haricl-ler, 306-308 Harran, 74 Hartum, 305 Harun (halife), 344 Hasan Sabbah, 326 Hatanga, 140, 272 Hattusas, 21 Hazar (Gölü), 4 1 , 42, 8 1 , 84, 85, 88 , 89, 130, 137, 139, 142, 146, 160, 161 , 162, 170, 185, 188 , 200, 210, 212, 2i3, 243,282, 343 Hazarlar, 44, 49, 85, 90, 191, 207-2 12, 230, 279,281, 297

410

HAZ A R Ç E V R E S l N D E B l N Y I L

Hegel, 32 Heksos-lar, 2 1 , 87, 88 Helen (Hellen), 21, 76, 1 12, 172, 190 Helfen M.O., 132 Hellas (Ellad), 25, 49, 179 Hemedan, 322 Hen-tei, 96, 195 Herat, 3·45 Herodot, 98 Hersones, 212 Herul-lar, 163, 168, 169, 183, 186, 187 Hevding-ler, 332 Hırvatistan, 68 Hicaz, 38,308,310, 318 Hindistan, 22, 25, 68, 71, 76, 81, 89, i l i , 145, 214, 256, 315 Hindukuş, 40, 68, 82 Hint, 25 , 68, 216, 257,258 , 3 1 9 Hionit-ler, 82, 1 10, 136, 144, 147, 232, 233, 236, 237, 282 Hirkan-lar, 84, 85 Hitit-ler, 21, 87, 88 Ho-hsi, 120, 197, 201, 241 Ho-lien P10-p10, 1 20 Honoria, 181 Ho-pei,261,352 Horasan, 263, 303, 322, 324, 34 Hospitalier, 337 Hoten, 145, 146, 196 Hou Yin, 107 Hou, 73 Hou-Liang, 215, 259 Hronos, 202 Hsia,120,261 Hsi-hsia,75 Hsüan Tsung,228 Huang Ch1 ao, 258 Huang- h o (Sarı Nehir), 72, 83, 96, 101, 1 15, 1 19, 120, 214, 241, 261 Hugues Capet, 130, 131 Hun-lar , 110, 126, 1 3 1 , 132, 135, 136, 138, 1 5 1 , 152, 156, 157, 159, 160, 162, 165-176, 180-183, 185-188, 197, 203, 212, 231, 232, 236, 263, 283

Hun-yü, 100 Hurri-ler, 2 1 Hürmizd, 77 Hürmüz, 41, 77 Hüsrev, 80 Hyı.ıng- nular (Asyalı Hunlar), 22, 41, 44, 64, 71, 74, 77, 81-84, 88, 94, 98, 100-1 2 1 , 123-129, 176, 195, 197, 200-210, 212, 2 1 5 , 217, 221, 223, 231, 232, 235, 236, 241, 244, 259, 260, 282, 290, 295-298, 300, 318, 349

1-1

Irak, 79, 304, 315 , 317, 318, 322, 342, 343 Isfahan, 326, 346 Issık-göl, 1 14 lber-ya(lı), 79, 88, 149, 335 lbrahim (Pey.), 249, 300 ldrisl-ler, 318 lduk b - aşı, 222 lfrigl, 307 lkonium (Kapadokya), 342 11-Arslan, 345 llek, 187 11i (l!e) Nehri, l l 5, 146, 161 lmru1ul Kays, 301 , 342 lngiliz, 122, 135, 153, 199, 202, 204, 231, 235 lngiltere, 40, 42, 60, 205 lnka-lar, 95, 136, 198 lnostrantsev K.A., 132, 133 lran-lı, 25, 38, 40, 76-83, 85, 86, l ! l , 1 12 , 144-147, 180, 188, 197, 206, 207, 214, 248, 252, 257, 264, 282, 291 , 302 , 314, 315 , 318, 327 lrgis, 284 imek, 187 lroki (lroquouis)-ler, 270 lrtiş, 108, 225, 276-280 !sa (pey.), 250 lsavri, 191 lskandinav, 131, 168, 170, 176 lskender, 78, 83, 136, 214

i N D EKS

lskenderiye, 250, 306 lskitler(Sakalar), 21, 22, 44, 77-79, 83, 88, 97-99, 111-113, 142, 150, 153, 157, 160, 166, 178, 180, 211, 275, 282 lskoçya, 144, 214 lsmail (pey.), 300 lsmail Sam�n1, 318

lsmailı-ler, 85, 297, 307, 308, 310, 312346 ispanya, 22, 67-70, 88, 121, 154, 177 182, 199 , 303, 308, 333 lspanyol, 135, 302,327,334 lstanbul bkz. Konstantinopol

istemi-han, 204, 232

Isveç-ler, 340

lsviçre-li, 21, 22, 145, 150, 291 ltalya(n), 21, 185, 186, 190, 199, 272, 317,327,339, 340 ltil, 40 lzgil-ler, 224-228 lznik (Nikea), 168, 212 J Japonya, 25 , 37, 213

Jesµs bkz. Isa Josephius Flavius, 151 Juan-juan bkz. Cücen Jujan bkz. Cücen

Julian, 144 Jung, 75, 102, 199, 26 1 Jüdea (Yuda), 22, 40 Jüstinyen, 212

Kangar, 285 Kang-chou,271

Kanglı, 154, 200, 285, 345 Kansu,120 ,271

Kao Chang-chi,75

Kao-ch'ang,145, 196 Kapagaı,- han, 220, 225-227

Kara iniş, 241 Kara Kitan bkz. Kitay .

Karaboğazkale, 139 Karadeniz, 22, 23, 44, 13 1, 142, 161, 163 , 177, 185, 191, 211 , 230, 279, 285, 291 Karahanlılar, 274, 322, 325 Karakalpak, 225, 232 Karakum, 143 Karakurum, 246 Karaşahr, 271 Karen, 79 Kartaca, 120, 181 Karkın, 343

Karluk-tar, 200, 222-245, 277, 295-297, 323, 344-346

Karmatt-ler, 85, 296-322 Karmati Cumhuriyeti,320

Karp-lar, 163, 180, 199 Karpat, 22, 68, 150 Karyalılar, 22, 23 Kastilya, 209, 308, 337 Kaşgar, 145-148, 323 Katalaun, 171, 184 Kavad, 79, 80

Kaygunes bkz. Peçenek

K

Kadusi-ler, 84 Kaf, 293 Kafkas(ya), 79, 88, 145, 152, 163, 170, l 72, 209; 212, 342 Kafur, 307

Kahire Kalesi, 309

Kahire, 306-308 Kaim (halife), 321

Kambiz (Kambyses), 78

Kang (Kang-kü), 284

411

Kayı, 286 Kazak-lar, 13, 157-160, 235, 274, 277 Kazakistan, 22, 25, 75, 93, 204, 275 Kelt-ler, 84, 110, 180-182, 208, 235, 305 Kelle-tay, 219 Keraitler, 348 Kerç, 172

Kerulen, 115,348 Ket-ler, 142 Ketame (kabile), 307 , 318 Khaldeliler, 88, 153, 315

412

H A Z A R Ç EVRE S i N D E B i N YIL

Khristos, 178, 250 Kınık, 324 Kıpçak, 101, 104, 154, 235, 279, 280, 284, 285, 289, 297 , 298, 309, 312, 338, 346 Kırgız, 75, 187, 219, 223, 224, 228, 232, 243, 244, 246, 252, 262, 272, 297 Kırım, 77, 89, 152, 163, 170, 212, 342 Kızıl Deniz, 22, 305 Kızıl Orda, 291 Kızılkum, 143 Kingan Dağları,115, 232 Kitan-lar, 75, 98, 204, 217, 225, 226, 244, 246, 255, 257-262, 269, 274, 280 , 296 Kiev, 41, 46,280, 285, 288 Kimak-lar, 273, 275, 278-282, 289, 297 Kimmer-ler, 44 Kitay (Kara Kitay), 99, 280, 343, 345 Klikyalılar, 21, 25 Klermont Konseyi, 335 Koçagir, 233 Kola Yarımadası, 140, 141 Konfüçyüs, 106 Konstantin, 149. 168 Konstantinopol, 176, 190, 198, 212, 235, 244, 272 Kopet-tağ, 81 Kore, 22, 38 , 71, 216, 219 , 274 Koreliler. 23 Kasma Indikoplov, 2 9, 45 Kotun, 276 Kögürö bkz. Kore Kökçe-tav, 283 Krass, 74 Krito-miken, 21 Kuban, 209 Kuça, 146, 147 Kutlama, 245 Kudüs, 337, 340 Kukenor (Kukunor), 218 Kul-çur, 222, 229 Kül-tegin (Köl-tigin), 221-223, 225-229 Kulinkov, 299

Kuman-lar, 44, 94, 104, 200, 205, 235, 270, 273, 288-292, 295, 296, 338 , 340

K1 un-lung, 94, 241

Kurıkan-lar, 223, 242, 272, 273 Kuşan-lar, 22, 82, 83 Kuşi-ler, 21 Kutbuddin, 344 Kutlug, 220, 229, 254 Kutrigur (Kuturgur), 138, 191, 236, 237 Kutuz, 313 Küçük Asya, bkz. Anadolu Küçük Cüz, 235 Kürt, 309, 340 Kvad-lar, 150, 199 L Lahsa,316, 317 Langedok (Languedoc), 40, 332, 339 Langobard-lar, 236 Lao-tse, 227

Lapp-lar, 23 Laufer B., 83 Leao, 75, 259, 261, 274, 296, 348 Lena, 141, 272, 273 Leon, 23 Levililer, 88 , 305 Lezgi, 208 Li Ke-yun, 258 Li Shih-min, 214, 220 Liao-ho, 260 Lidyalılar, 21, 23 Liu Pang,102 Li Yüan, 118,216 Litvanyalılar, 163, 172, 184, 291, 340 Lopar-lar, 141,231 Lo-yang, 217 Lub-nor (Lob-nor), l 46, 271 Lugi-ler, 15 1 , 199 Lugor bkz. Ugor Lukian, 152 Lutiçi, 237 Luzitan, 23 Lübnan, 235 , 236, 337, 338 , 343

iNDEKS

M

Macar, 23, 233-237, 276-279, 308, 340, 341 . Macaristan (Pannonya), 68, 93, 94, 176, 177, 183-187, 236, 237, 289,341 Madagaskar, 89 Madyar, :/09 Mahmud Gaznevt, 321 Maine, 129, 130 Maiotis Gölü bkz. Azak Denizi Makedonya(lı), 77, 88, 153, 179, 190, 198, 236 , 305, 318 Malov, O.E., 165, 166 Man, 121 Mançur-lar, 22, 25, 39, 73, 74, 219, 265, 350 , 35 1 Mançurya, 22, 68, 81, 101, 107, 204, 217, 227, 247,261 Mandan, 198 Mangışlak, 342, 343 Mani, 52, 148, 250, 253, 254, 26 1 Maniheizm, 40, 52, 248, 252, 253, 254, 258, 279 Mansalar, 136, 138, 140 Mansura, 306 Manuel, 327 Marcus Aurelius, 150, 180 Markomanlar, 150 Marontler, 337 Massaget-ler, 282 Mauriler, 154 Maveraünnehir, 68, 80, 82, 83, 323, 344 Maya-lar, 28 , Mazanderan, 84, 262 Mazdek, 79, 80 Medine, 300, 302 Mekke, 213, 301 , 307, 315 Melik-şah, 325, 326 Memun, 304 Men-sun, 120 Mer-ler, 163 Merv, 78, 81 Mervan, 302 Mervezt, 288

413

Mesud Gaznevt, 344 Mete (Model , 10 1 , 102, 154, 200, 258 Mezar-ı Şerif, 285 Mezopotamya, 144, 303, 323 Mısır, 21, 49, 87, 88,. 149, 301-309, 311-313, 318, 323, 337 Midyanıler (Midyalılar), 22, 88, 153, 177,315 Mihran-lar, 79 Ming (Ming imparatorluğu), 46, 74 Ming-sha, 222 Minusinsk 97, 99, 223, 241, 246, 272, 290, 298 Mitanniler, 88 Mitra-izm, 78-84, 148,215 Misia, 212 Mo-çur bkz. Kapagan-han Mogan-han, 204 Mogilan, 221, 222, 227-229 Moğol-lar, 23, 25, 39, 73, 76, 93, 100, 104, 154, 160, 261-265, 281, 309, 327, 346, 351 Moğolistan, 25, 39, 81, 82, 89, 93-99, 107, 1 15-117, 160, 195, 207, 237, 253, 277, 282, 347-349 Mo-ho bkz. Mukrin Mordenler bkz. Mordvinler Mordvinler, 141, 163, 309 Moskova, 23-26, 46, 78, 188,291 Moyançur, 243 Muaviye, 302 Muhammed (Peygamber), 303, 307313-316 Mukrin (Mukri, Mekiin, Mo-ho), 187, 225, 231, 232 Munduzka, 177 Musa (Peygamber), 249 Mustansır (Halife), 312, 313 Mutasım (Halife), 304 Mutemid (Halife), 273, 304 Muvahhidler, 337 Mu-junğ-lar, 119, 122 Mütevekkil, 304

H A Z AR Ç E VRE S i N D E B i N Y I L

414

N

Naçtez (Natchez), 198 Naisus, 181 Nan-shan', 72, 121, 241 Nabadi, 2 1 Napolyon, 1 2 , 246, 313 Nasır-ı Hüsrev ,3.14,316 Nasr (em'ir), 321 Navarra, 23, 70 Nayman (Kara Kitay), 235, 281 Nedao, 171 , 186, 189 Nepal, 214 Neron, 1 16 Nestor, 165, 237 Nibelunga, 202 Nikolay 1, 333 Nil, 2 1 , 52,305,306, 312 Nineviya, 315 Nişapur, 320, 345 Nizam1ül Mülk, 326 Nizip, 144 Nod, 153 Nogay, 292 Nonni, 1 1 5 Norik, 169, 187 Narman, 334, 335 Normandiya, 129, 3 1 1 , 332 Norveç(li), 23, 141, 235, 332 Novgorod, 23 Nubiya, 2 1 , 22, 305 Nuh (hükümdar), 321 Nuh (peygamber), 29, 153, 249 0-Ö Obi, 140, 141, 231, 273, 277 Obor bkz. Avar Odenathus,150 Odovakar, 170 Ogorlar bkz. Ugor Oğuzlar (Guzlar), 200, 205, 209, 270, 281-287, 296, 299, 324, 337, 340342 Oka, 209 Olga (prenses), 169

Olibrionlar, 184 Olimpus, 76 Omogoy, 272 Omsk, 138 Ordos, 101, 102, 108, 1 18, 1 19, 261 Orhon, 162, 223 Orta Cüz, 235 Osetin-ler, 210 Osetya, 87 Osmanh-lar, 313 Osmanoğullan, 313 Ostak, 136 Ostrogot, 162, 168, 169, 173, 174, 176, 180, 184, 186 Otto, 335 Otuz-oğuz bkz. Oğuz Otuz-tatar bkz. Tatar Oykümen, 61 Oyrat, 219, 348 Oyum, 134 Öngüt, 104 Ömer (halife), 81, 301 Özbek, 219, 232 Ozbek-han, 3 13 Özbekistan, 75

Paikçe, 22,23

p

Pamir, 22, 52, 80, 144, 145, 342 Pan K'u,1 10,154 Pannonya bkz. Macaristan Pamikap, 172 Parferon, 43 Paris, 130 Partya, 77,99 Partlar,22,74,78,79,81 ,146,162 180,286,300,318 Patan-lar, 270 Pazmk, 98 P1 ei Han, 259 P1 ei-chou, 206, 215 Peçenek (Kanglı)ler, 210, 235, 236, 270, 273, 282, 283, 288, 289, 343, 346 Pehlevi, 77

i N DEKS

Pencap, 68, 82 Penza, 164

Perekop, 17 1, 173

Pereyaslavl, 291 Perieget D. bkz. Dionisi

Pers-ler, 22, 25, 47, 76, 78, 81, 88, 95, 110, 144, 150, 163, 208, 23,2 , 237, 274, 282,300, 302, 305, 313, 323, 336, 340 , 344 Persiya, 76

Philimer, 134 Philippe Auguste, 129 Pikt, 198 ,Po-beg, 222, 258 Podneprov, 77, 189 Polonya-lı, 23, 340, 341 Poloves bkz. Kumanlar

Portekiz, 23, 154 Prene, 84, 340

· 415

Rosomon-lar, 151, 163, 164, 168 Ross-lar, 188 Ruada (ada), 309 Rub!ev, 45 Rudenko S.l. , 84, 97, 157, 161 Rugi-ler bkz. Rugor

Rugila, 176, 182 Rugor- (Rugi)!ar, 150, 168, 176,180, 181, 183, 186, 199 Rum, 27,207, 340 Rus-!ar, 23, 41, 49 , 94, 152, 154, 169, 202, 207, 279 , 285, 287, 289 , 338, 341 Rusya, 25, 183, 213, 232, 256, 309, 313, 340 Rüstemi-ler, 318 5. Severus, 147

s

Prusya, 340 Prut, 174 Ptolemus, 23, 29, 152, 305

Sabır- l ar, 136, 138 , 162, 187, 188 Sadagi-Jer, 189 Safrach, 176

Pun-lar, 149

Saks!ar, 23, 151, 184, 199, 232, 233 Salahaddin Eyyubi, 340 Salor (kabile), 342 Salor Ogurcik, 342, 343 Samaniler, 318-321

Pu-lar, 22

Puritan-lar, 135

Puşkin A.S., 174 R Racputlar, 22, 38, 214 Ravendi, 340

Ren (Rein), 70, 150, 180 Rerix Yu. N., 253 Rey (Tahran), 320, .322, 346 Richter W.G., 140 Ripuar-lar, 184 · Ritsimir, 190

Roksalan, 136, 152 Roksana, 136

Roma-lı-lar, 13, 2 1, 28, 40-48, 60, 61, 74-79, 84, l l0, 118-122, 130, 132, 136, 142-153, 164, 169, 173, 176, 179, 181, 185, ·197, 198 , 204, 248252, 300, 305, 336

Romen, 112

Sakalar bkz. lskitler

Samnit-ler, 22 Samo, 237

Samoyedler, 136-141 Saragur, 1 87, 203

Sarı Deniz, 23, 52, 204, 230, 236

Sarius, 173

Sarmat-lar, 22, 44, 70, 77, 81, 88, 99, 111, ll2, 142, 151, 153, 161, 162, 167, 172, 180, 199 , 200, 2 l l, 232, 241, 244 , 282, 286, 296, 300, 318 Sasaniler, 78, 79, 82, 84, 180, 303, 315 Satomilos, 250

Saur, 93, 104, 108, 139, 200, 207, 221 Savirler bkz. Sabırlar

Sayan, 93,96, 101, 195, 223, 256 Sebük-tegin, 320 , 321

416

H A Z AR Ç E V R E S l N D E B iN Y I L

Secistan, 263

Seistan, 302, 318

Selçuk, 324 Selçuklu-lar (Selçukiler), 40, 85, 263, 280, 322-326, 336, 338, 341, 343345, 347 Selenge, 52, 115, 162, 223, 348 Selevkid, 77

Semender, 21 O

Semerkand, 319, 325, 345

Seminol, 338

Sempool, 135 Sencer (Sultan), 263, 280, 325, 343 Serika, 146

Serir bkz. Dağıstan Sever, 136 Sever�me, 136 Seyanto, 242

Seyhun bkz. Sırderya Seylan, 2 1 4

Sezar, 246 Shan-shan, 146

Shan-tung,23,118,352 Shen-si,21,23,102, 1 18,154 Sıbir, 98, 136

Sırbistan, 68

Sırderya, 81, 161, 214, 232, 236, 273, 282, 344 Sibirya, 71, 94, 1 15, 119, 156, 158, 177, 200, 228, 233, 241, 242, 261, 273275, 323, 347, 349 Sicilya, 67, 306, 311, 334, 335

Sier Gölü, 217 Sierra Morena, 331

Sigbert, 236 Silla, 22, 23 Sind, 38, 68, 214 Siyenpi-ler, 22, 98-122, 135, 167, 187, 195-204, 214, 221, 223, 230, 231, 244, 260, 262, 263, 280, 286, 296, 297 Siyu-lar, 33, 270 Skifya, 170 Skir, 163,183

Sklaven-ler, 168, 236 Skrjinskaya Y.Ç., 158, 165, 186 Slavyan-lar, 22, 23, 68, 1 5 1 , 172, 180, 234:236, 304, 308-310, 331, 340 So-ko, 225 Soğd-lar, 22, 75, 83, 98 Soğdak, 221 Soğdiyana, 75, 76, 83, 84, 1 0 1 , 146, 204-206, 216, 225, 228 Soğdoi, 83 Sonkor, 289 Sih-ma Ch'ien,, 1 10,154 Stilicho, 173, 176 Strabon, 44, 282 Suebler, 121, 1 5 1 , 176, 177, 186, 187, 199,333 Sudan, 306-31 1 Sui, (hanedan), 38, 73, 214, 216

Su-lo bkz. Kaşgar

Su-lu, 228 Sung(hanedan), 73, 259, 261

Sunnu, 125 Suren-ler, 79

Suriye, 76, 1 16, 150, 176, 249, 264, 301, 304, 308, 3 1 1 , 315, 316, 325, 326, 333 Sülek, 77, 209

Sümer-ler, 87

ş

Şa-to, 104, 159, 244, 258, 259, 274, 295

Şahrvaraz, 80

Şambala, 235 Şapur 1-11, 79, 144, 233 Şaş bkz. Taşkent

Şeceretü1d-Dür, 313

Şia (Şiizm), 40 Şii, 40, 297, 306, 318, 346 Şungan, 344

T

Tabgaç-lar, 23, 98, 104, 107, 1 19-124, 195, 201, 214, 216, 2 18-223, 256, 257,261

1NDEKS

Tacik, 3 18-324 Takla-Makan, 72, 233 Talas, 75, 218, 284

Taman (Yanmada), 170

T'ang (hanedan), 23, 38, 46, 71-74, 82, 213-228, 237, 246, 256-262, 271, 274, 307 , 350 Tangut, 75, 1 16-119, 1 2 1 , 199-201, 259-262 T'an-shih-huai, 108, 114, 1 15 , 231

Taraz, 284

Tie-le, 120, 195 Ting-ling,,j_er, 98, 101, 107, 1 14, 196, 235, 241, 275, 290, 295 Tisa (Tisza), 162 Tienşan, 93, 114, 139, 146, 160, 161, 200, 207, 221, 225, 232 Tlaşkalan, 135, 208

T10-pa Sseu, 124 T1o-pa-Dao, 123 - a-Kui, 123 T1o p

T'o-pa-Hung, 124

Targabatay, 89, 93, 104, 108, 139, 161, 200, 207, 221 , 23 1 , 275 Tarım, 201, 233 Tamiah, 233

To-pa-1ar, 98 T10-pa-Sıgun, 258

Taşkent, 284 Tatabı, 225-227, 246, 277 Tatar-lar, 246, 259, 276-279, 289, 292, 348

Tokuz-Oğuz bkz. Uygur Tola, 223, 226 Tolstoy LN., 13 Tonyukuk, 221-227, 277

Tasmanya, 198

Tataristan, 219

Tavarık (Tüarek), 153, 327, 337

Tavrid, 2 1 1

Taifallar, 163, 199 Tayka 23, 38

Taymen-liler, 323 Tayrnir, 98 Tekeş, 345

Telengit, bkz. Teleüt-ler

Teleüt-ler, 195, 197, 204, 219, 220, 241, 272 Templier (Temple), 337, 342 Tengis, 289

Teoman, 101

Terek, 49, 77, 86, 89, 188, 208-212

Tevton, 332

Thebes-li, 148, 153 Thediosios, 174, 181

Theophanes Greek,46 Theophylactus Simocatta,233,234 Tiberius, 1 72

Tibet-liler, 22, 25, 38, 39, 68, 72, 93, 102, 103, 117-121, 214-228, 258264, 271, 284, 349

417

T'o-pa-Wei, 261 Tohar-lar, 82

Toharistan, 344

Toulouse, 129

Tölös-ler, 211, 218, 219, 237, 272

Trabzon, 310 Traianus, 150

Transkafkasya, 67, 87, 88, 1 52, 208, 302, 318 Tugan-han, 274 Tuğrul 111, 343 Tuğrul -bey, 325

Tuman bkz. Teoman

Tuna, 49, 70, 89, 93, 136, 142, 150, 162, 168-170, 174, 176, 177, 180, 181, 191, 212, 235, 237, 341 Tunus, 25, 303, 306, 3 1 1 Turan, 4 1 , 76, 77, 81, 83, 146, 230, 236

Turanşah, 313

Turfan, 1 14, 145, 196, 243, 271 Turgener l.C., 13 Tılrgiş, 223, 225, 228, 232, 253, 262, 297 Tılringenliler, 180, 183, 198

Türkistan, 93

· Türkler, 64, 68, 73, 85, 89, 93, 98, 113, 141, 146, 182, 196, 197, 202,203, 206, 207, 209, 210, 212, 218, 220,

H A Z A R Ç E VRE S i N D E B [ N Y I L

418

2 2 1 , 223, 226-237, 244, 257, 258, 260 264-266, 272, 276-278, 282, 28s'. 288, 297, 304, 306, 308, 3JO, 3 1 9-32!, 327, 338, 340, 343, 349 Türkmen, 154, 159, 288, 289, 296, 3 1 3 , 345

Tver, 291

Tyudo, 163 U-Ü Uar, 233-235 Ubeydullah, 307, 308, 318 Ugor, 136-142 , 180-183, 187, 189, 1 9 1 , 198, 199, 209, 210, 232-235, 282, 286 Ugor-Samoyedler, 2 3 1 , 275, 279 Ui-bey, 138 Ultzingur, 189 Ural, 140, 142, 160,283, 284 Urog-lar, 187 Ursu!, 234,277 Ussuri, 93, 223, 348 Uş (üş), 146 Utigurlar (Uturgur), 233, 285

Varro, 151 Varhonitler bkz. Avarlar Vas-lar, 163 Vasi!, 246

Vasudev, 82

Veneda-!ar, i S i , 163, !64, 168, 173, 237 Venedik, 291, 337-339 Vemadski w.ı., 13, 32, 45

Vietnamlılar, 121

Vikingler, 2 3 , 63, 122, 332,335

Vinitaıya, 175

Vistula, !30, 131, 134, 164 Vizigot-lar, 162, 168, 173-177, !81, 182

Vladimir, 288

Vogul, 136, 138 Volçu, 165, 225 Volga, 4 1 , 84-90, !04, 108- 1 1 5 , 1 3 1 142, 152, ! 6 1 , 162, 180, 188, 198, 200, 208, 210, 2 1 1 , 213, 230, 231, 273, 282, 283, 284, 297 Volin, 285, 288

w

Uxus, 161

Uygur-lar, 39, 64, 75, 94, 195, 203, 2 1 6-229, 237-272, 277, 279, 284, 295, 298, 347 Uzboy, 142 Üç-lduk, 253 Üç-Oğuz bkz. Karluk

Üge-tegin, 246

ümeyye oğulları, 38, 2 1 1 , 2 1 3 , 302, 303 , 327 Üst-yurt, 234, 284 V Vahan, 344

Valentinian, 174, 185 Valentinos, 250 Valerian, 144, 150

Valgal, 76 Vanda!-lar, 120-122, 150, !62, !69, 176, 177, 181, 185, 199

Wang Man, 106, l 09 Wei, 124

Wu (imparatoriçe),217,220 Wu-i-pei, 139 Wu-chu-lü, 1 ] ]

Wu-sun-lar,143 Wu-ti,75 Yablonov, 93

y

Yagma (kabile), 319, 323 Yağnob, 83

Yaksan bkz. Sırderya

Yakut (coğrafyacı), 346 Yakut-lar, 141 , !95, 272 Yaldavaof, 249, 250

Yamato, 23 Yang-ti, 2 1 5 Yan-k'i bkz. Karaşar

l N DE K S

Yang Chien, 215, 216 Yang - tse, 2 1 , 72, 121 Yarkend, 145 Yaroslaviç, 288 Yayık, 104, 142, 162, 342 Yazigi-ler (Sarmat, kabilesi), 152, 162 186 Yedisu, 68, 82, 104, 108, 109, 120, 197, 204, 221, 228, 254, 263, 280 , 283 Yehova, 249 Yeh-lıı Ambakan,255,260 Yeh-lıı Ta-shih,263,280 Yemen, 315 Yemin el-Melik, 344 Yen (prenslik),8 1 Yeniçeri, 23 Yenisey, 75, 141, 223, 231, 243 Yesrib bkz. Medine

419

Yevnapius, 171, 175 Yezdigerd, 80 Yin-shan, 100,108,121 ,195 Yollıg-tegin, 228 Yordan (lordan), 134, 165, 166-170 Yüeh, 124 Yüeban, 108-110, 120, 1?9, 197, 241 Yıleçi, 82-84, 99, 102, 112, 162, 286 Yuelencer, 210 Yünnan, 217 Zabender, 233 Zaysan, 289 Zerdüşt, 76, 83, 236 Zerdılştizm, 79, 300 Ziyad b. Salih, 75

z