Fen ve Teknoloji 7

Citation preview

FEN VE TEKNOLOJİ

7

Yazarlar Dr. Kaan Batı Salih Sarpten Hande Erarslan Çelebi

KKTC Milli Eğitim ve Kültür Bakanlığı Bu kitap, Temel Eğitim Program Geliştirme Projesi (TEPGEP) kapsamında, KKTC Milli Eğitim ve Kültür Bakanlığı, Talim ve Terbiye Dairesi tarafından, ortaokullarda ders kitabı olarak kullanılması için hazırlatılmıştır.

FEN FEN VE VE TEKNOLOJİ TEKNOLOJİ KOMİSYONU KOMİSYONU Dr. Dr. Kaan Kaan BatıBatı Salih Salih Sarpten Sarpten Hande Hande Eraslan Eraslan Çelebi Çelebi Meltem Meltem Tavukçuoğlu Tavukçuoğlu Ünbay Ünbay Ayşen Ayşen Çaluda Çaluda Karadağlı Karadağlı DANIŞMANLAR DANIŞMANLAR Prof. Prof. Dr. Dr. Fitnat Fitnat Kaptan Kaptan Yrd.Yrd. Doç. Doç. Dr. Dr. Sevilay Sevilay Atmaca Atmaca TEPGEP TEPGEP Proje Proje Yürütücüsü Yürütücüsü Prof. Prof. Dr. Dr. Ahmet Ahmet Pehlivan Pehlivan DAÜ DAÜ Öğretim Öğretim Üyesi Üyesi DİLDİL UZMANI UZMANI Prof. Prof. Dr. Dr. Vugar Vugar Sultanzade Sultanzade

GRAFİK GRAFİK TASARIM TASARIM Bilal Bilal Akbayır Akbayır Salih Salih Sarpten Sarpten

KAPAK KAPAK TASARIM TASARIM Bilal Bilal Akbayır Akbayır

Baskı

İlk Baskı: İlk Baskı:Ağustos Ağustos 2017 2017 İlk Baskı : Ağustos 2017 SonSon Baskı: Baskı: Mayıs Mayıs 2020 2020 Son Baskı : Haziran 2021

HerHer hakkı hakkı saklıdır saklıdır ve KKTC ve KKTC MilliMilli Eğitim Eğitim ve Kültür ve Kültür Bakanlığı’na Bakanlığı’na aittir. aittir. Kitabın Kitabın metin, metin, soru, soru, şekil şekil ve resimleri ve resimleri kısmen kısmen de olsa de olsa hiçbir hiçbir surette surette alınıp alınıp yayımlanamaz. yayımlanamaz.

İSTİKLÂL İSTİKLÂL MARŞI MARŞI

Mehmet Mehmet Âkif Âkif ERSOY ERSOY

1881 1881- 1938 - 1938 Hayatta Hayattaenenhakiki hakikimürşit, mürşit,ilimdir! ilimdir!

Mustafa MustafaKemal Kemal ATATÜRK ATATÜRK

1906 1906- 1984 - 1984 Dr. Dr.Fazıl FazılKÜÇÜK KÜÇÜK

1924 1924- 2012 - 2012 Rauf RaufRaif RaifDENKTAŞ DENKTAŞ

ÖNSÖZ ÖNSÖZ Fen, Fen, Dünya'yı Dünya'yı ve ve Evren'i Evren'i tanımlamaya tanımlamaya ve ve açıklamaya açıklamaya çalışan çalışan bilimdir. bilimdir. Sanıldığının Sanıldığının aksine aksine sabit sabit ve ve keskin keskin bilgiler bilgiler bütünü bütünü değildir. değildir. Bilimsel Bilimsel bilgiler, bilgiler, yeni yeni bulgular bulgular elde elde edildikçe edildikçedeğişmekte, değişmekte,doğayı doğayıdaha dahaiyi iyiaçıklamak açıklamakiçiniçinsürekli sürekligözden gözden geçirilmektedir.Teknoloji geçirilmektedir.Teknoloji iseise sadece sadece teknolojik teknolojik araç, araç, gereç gereç ya ya da da bunların bunların uygulamaları uygulamaları değil, değil, diğer diğer tümtüm disiplinlerden disiplinlerden elde elde edilen edilen kavram kavram ve ve becerilerin, becerilerin, bir bir problemi problemi çözmek çözmek içiniçin insanlığın insanlığın hizmetine hizmetine sunulmasıdır. sunulmasıdır. “Fen “Fen ve ve Teknoloji Teknoloji Öğretim Öğretim Programı”yla Programı”yla öğrencilerin öğrencilerin bilimsel bilimsel bilgileri bilgileri ezberlemesi ezberlemesi değil, değil, hayatları hayatları boyunca boyunca karşılaşacakları karşılaşacakları fenle fenle ilgiliilgili problemleri, problemleri, Dünya'nın Dünya'nın sürdürülebilir sürdürülebilir gelişimi gelişimi odağında odağında çözebilmeleri çözebilmeleri içiniçin gereken gereken tutumları tutumları ve ve zihinsel zihinsel süreç süreç becerilerini becerilerini en en üstüst düzeye düzeye çıkarmaları çıkarmaları amaçlanmaktadır. amaçlanmaktadır. BuBu amacı amacı karşılamak karşılamak üzere üzere hazırlanmış hazırlanmış olan olan elinizdeki elinizdeki "FEN "FEN ve ve TEKNOLOJİ TEKNOLOJİ 7" ders 7" ders kitabı, kitabı, öğrencilerin öğrencilerin kendi kendi öğrenme öğrenme yöntemlerini yöntemlerini kullanarak; kullanarak; fenfen okur okur yazarlığı, yazarlığı, problem problem çözme, çözme, eleştirel eleştirel ve ve yaratıcı yaratıcı düşünme, düşünme, kişisel kişisel ve ve sosyal sosyal yetkinlik, yetkinlik, işbirliği işbirliği ve ve girişimcilik girişimcilik becerilerini becerilerini geliştirmesinde geliştirmesinde de de büyük büyük katkı katkı sağlayacaktır. sağlayacaktır. Kitapta, Kitapta, konuların konuların yerel yerel örneklerle örneklerle işlenmesine işlenmesine olabildiğince olabildiğince yeryer verilmiş, verilmiş, öğrenme öğrenme psikolojisi psikolojisi literatüründe literatüründe önemli önemli yere yere sahip sahip olan olan yakından yakından - uzağa - uzağa ilkesi ilkesi hayata hayata geçirilmiştir. geçirilmiştir. «FEN «FEN ve ve TEKNOLOJİ TEKNOLOJİ 7" 7" ders ders kitabının kitabının bazı bazı noktalara noktalara uyularak uyularak kullanılması kullanılması büyük büyükönem önemtaşımaktadır. taşımaktadır.Üniteler Ünitelerişlenmeden işlenmedenönce önce«Keşfedin!» «Keşfedin!»kısmı kısmı çalışılmalı, çalışılmalı, «Kavram «Kavram Haritas» Haritas» ve ve «Kavram «Kavram Bulutu» Bulutu» öğrencilerin öğrencilerin dikkatine dikkatine getirilerek getirilerekincelenmelidir. incelenmelidir.«Ünite «ÜniteHazırlık HazırlıkSoruları» Soruları»öğrencilerin öğrencilerinvarolan varolan şemalarını şemalarını sorgulamalarına sorgulamalarına ve ve yeniden yeniden şema şema oluşturmalarına oluşturmalarına yardımcı yardımcı olacaktır. olacaktır. Ünite Ünite içersinde içersinde yeryer alan alan «Keşfet «Keşfet Paylaş» Paylaş» etkinliklerinin etkinliklerinin eksiksiz eksiksiz gerçekleştirilmesi gerçekleştirilmesi ve ve önerilen önerilen deneylerin deneylerin yapılması yapılması belirlenen belirlenen amaçlara amaçlara ulaşmak ulaşmak adına adına büyük büyük önem önem taşımaktadır. taşımaktadır. Ayrıca Ayrıca ünite ünite sonlarında sonlarında yeryer alan alan «Değerlendirme «Değerlendirme Soruları» Soruları» öğrencilerin öğrencilerinbireysel bireyselöğrenmelerini öğrenmelerinisınamalarını sınamalarınısağlayacaktır. sağlayacaktır.Yine Yineünite ünite sonunda sonunda yeryer alan alan «Sözlük» «Sözlük» iseise üniteyle üniteyle ilgiliilgili kavramların kavramların öğrenciler öğrenciler tarafından tarafından içselleştirilmesinde içselleştirilmesinde yardımcı yardımcı olacağı olacağı düşünülmektedir. düşünülmektedir. «FEN «FEN ve ve TEKNOLOJİ TEKNOLOJİ 7" 7" ders ders kitabının kitabının çağdaş çağdaş eğitim eğitim sistemleri sistemleri öğrencilerinin öğrencilerinin ihtiyaçlarını ihtiyaçlarını karşılayacak karşılayacak bilimsel bilimsel niteliğiyle niteliğiyle sunulduğuna sunulduğuna güvenimiz güvenimiz tamdır. tamdır. Öğrencilerimizin Öğrencilerimizin bu bu alanda alanda elde elde edecekleri edecekleri başarılara başarılara yürekten yürekten inanıyor, inanıyor, şimdiden şimdiden tebriklerimizi tebriklerimizi iletiyoruz. iletiyoruz. İyi çalışmalar. İyi çalışmalar.

Fen Fen ve ve Teknoloji Teknoloji Komisyonu Komisyonu

KİTABIMI KİTABIMI KULLANIYORUM KULLANIYORUM Kavram Haritası ve Kavram Bulutu Kavram Haritası ve Kavram Bulutu HerHer ünitenin başında, ilgiliilgili üniteyle ilgiliilgili ünitenin başında, üniteyle kavramların yeryer aldığı «Kavram kavramların aldığı «Kavram Haritası» ve ve «Kavram Bulutu» yeryer Haritası» «Kavram Bulutu» almaktadır. almaktadır.

Ünite Hazırlık Soruları Ünite Hazırlık Soruları i ln e ri n val a ronl a n ş e ma l a rın ÖğÖğ re nre c inl ecri va ro ş e ma l a rın ı ı sorgulamalarına yeniden şema sorgulamalarına ve ve yeniden şema oluşturmalarına yardımcı olacak ünite oluşturmalarına yardımcı olacak ünite girişindeki soruları anlatır. girişindeki soruları anlatır.

ÜNİTE ÜNİTE HAZIRLIK HAZIRLIK SORULARI SORULARI

Keşfet ve Paylaş Keşfet ve Paylaş Konu ile ile ilgiliilgili kavram, ilkeilke ve ve diğer Konu kavram, diğer içerikleri keşfederek kendi bilgilerini içerikleri keşfederek kendi bilgilerini kendilerinin oluşturması ve ve bunları kendilerinin oluşturması bunları paylaşmalarını sembolize eder. paylaşmalarını sembolize eder.

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ

Biliyor muydun? Biliyor muydun? Konu kavram, diğer Konu ile ile ilgiliilgili kavram, ilkeilke ve ve diğer içeriklerin; doğa olayları bilimsel içeriklerin; doğa olayları ve ve bilimsel gelişmeler olan ilişkilerini gösteren gelişmeler olan ilişkilerini gösteren önemli bilgileri sembolize eder. önemli bilgileri sembolize eder.

BİLİYOR MUYDUN? MUYDUN? ? ?BİLİYOR

Değerlendirme Soruları Değerlendirme Soruları Öğrencilerin, işledikleri üniteyle Öğrencilerin, işledikleri üniteyle ilgiliilgili e nem o l aor laakr a k birb e iyrseeyls eöl ğ röeğnrm l eer li e n ri i n i sınayabilecekleri soruları ifade eder. sınayabilecekleri soruları ifade eder.

DEĞERLENDİRME DEĞERLENDİRME SORULARI SORULARI

İ Çİ Ç N İDNEDKEİ K LE İ LRE R

1 1

ÜNİTE ÜNİTE

VÜCÜDUMUZDAKİ VÜCÜDUMUZDAKİ SİSTEMLER SİSTEMLER ............................................................ ............................................................ 2 2

Beslenme Beslenme ........................................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................................................... 6 6 Sindirim Sindirim Sistemi Sistemi ............................................................................................................................................................. ............................................................................................................................................................. 8 8 Dolaşım Dolaşım Sistemi Sistemi ............................................................................................................................................................. ............................................................................................................................................................. 10 10 Solum Solum Sistemi Sistemi ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ 16 16 Boşaltım Boşaltım Sistemi Sistemi ........................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................................... 17 17 Destek Destek ve Hareket ve Hareket Sistemi Sistemi ....................................................................................................................................... ....................................................................................................................................... 18 18

2 2

ÜNİTE ÜNİTE

KUVVET KUVVET ve BASINÇ ve BASINÇ................................................................................ ................................................................................ 22 22

Yerçekimi Yerçekimi Kuvveti Kuvveti ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... 26 26 Kütle Kütle mi?mi? Ağırlık Ağırlık mı?mı? .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. 28 28 Basınç Basınç ................................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................................. 32 32 Basıncı Basıncı Hesaplayalım Hesaplayalım ................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................. 34 34 Katılarda Katılarda Basınç Basınç ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ 35 35 Sıvılarda Sıvılarda Basınç Basınç ............................................................................................................................................................. ............................................................................................................................................................. 36 36 Gazlarda Gazlarda Basınç Basınç ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ 38 38

3 3

ÜNİTE ÜNİTE

MADDENİN MADDENİN YAPISI YAPISI ve ÖZELLİKLERİ ve ÖZELLİKLERİ ................................................. ................................................. 42 42

Atomun Atomun Tarihçesi Tarihçesi ........................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................ 46 46 Atomun Atomun Yapısı Yapısı .............................................................................................................................................................. .............................................................................................................................................................. 48 48 Elemenler Elemenler ve Sembolleri ve Sembolleri ......................................................................................................................................... ......................................................................................................................................... 50 50 İyon İyon .................................................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................................................... 60 60 Periyodik Periyodik Tablo Tablo ............................................................................................................................................................. ............................................................................................................................................................. 62 62 Vücudumuzdaki Vücudumuzdaki Elementler Elementler ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... 64 64

4 4

ÜNİTE ÜNİTE

IŞIĞIN IŞIĞIN YANSIMASI YANSIMASI ..................................................................................... ..................................................................................... 70 70

IşıkIşık ...................................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................................... 74 Işığın Işığın Yansıma Yansıma .............................................................................................................................................................. .............................................................................................................................................................. 75 Işığa Işığa YönYön Veriyoruz Veriyoruz ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... 76 Küresel Küresel Aynalar Aynalar ........................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................................... 78

74 75 76 78

İ Çİ Ç N İDNEDKEİ K LE İ LRE R

5 5

ÜNİTE ÜNİTE

İNSAN İNSAN ve ÇEVRE ve ÇEVRE .......................................................................................... .......................................................................................... 82 82

Ekosistem Ekosistem ....................................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................................... 86 Biyolojik Biyolojik Çeşitlilik Çeşitlilik ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... 88 Endemik Endemik Canlılar Canlılar ........................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................ 89 Kıbrıslı Kıbrıslı Hayvanlar Hayvanlar ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... 90 Kıbrıslı Kıbrıslı Bitkiler Bitkiler ............................................................................................................................................................. ............................................................................................................................................................. 91 Tehlikelide Tehlikelide Türler Türler ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... 92 Çevre Çevre Kirliliği Kirliliği ................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................. 93

6 6

ÜNİTE ÜNİTE

86 88 89 90 91 92 93

MADDE MADDE ve ISI ve ................................................................................................ ISI ................................................................................................ 96 96

Madde Madde ve Isı ve ................................................................................................................................................................... Isı ................................................................................................................................................................... 100100 Genleşme Genleşme ve Büzülme ve Büzülme .............................................................................................................................................. .............................................................................................................................................. 101101 Genleşme Genleşme Katsayısı..................................................................................................................................................... Katsayısı..................................................................................................................................................... 102102 Katılarda Katılarda Genleşme Genleşme ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... 103103 Sıvılarda Sıvılarda Genleşme Genleşme .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... 104104 Gazlarda Gazlarda Genleşme Genleşme .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... 105105

7 7

ÜNİTE ÜNİTE

ELEKTRİĞİN ELEKTRİĞİN İLETİLMESİ İLETİLMESİ ........................................................................ ........................................................................ 108108

İletken İletken ve Yalıtkan ve Yalıtkan Maddeler Maddeler .............................................................................................................................. .............................................................................................................................. 112112 Elektrik Elektrik Devreleri Devreleri ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... 116116 Ohm Ohm Kanunu Kanunu ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ 122122 Devre Devre Çeşitleri Çeşitleri ............................................................................................................................................................. ............................................................................................................................................................. 124124 SeriSeri Bağlı Bağlı Devreler Devreler .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... 125125 Paralel Paralel Bağlı Bağlı Devreler Devreler .............................................................................................................................................. .............................................................................................................................................. 126126

8 8

ÜNİTE ÜNİTE

GÜNEŞ GÜNEŞ SİSTEMİ SİSTEMİ VE VE ÖTESİ ÖTESİ .................................................................... .................................................................... 130130

Uzay Uzay Araştırmaları Araştırmaları .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... 134134 Teleskop Teleskop ........................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................ 135135 Uzay Uzay Teknolojisi Teknolojisi ........................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................ 136136 Uzay Uzay Kirliliği Kirliliği ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ 137137 Güneş Güneş Sistemi Sistemi ............................................................................................................................................................. ............................................................................................................................................................. 138138 Galaksi Galaksi ............................................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................................ 139139

KAYNAKCA KAYNAKCA .................................................................................................. .................................................................................................. 140140

Ünite Ünite1:1:

VÜCUDUMUZDAKİ VÜCUDUMUZDAKİ SİSTEMLER SİSTEMLER

KEŞFEDİN! KEŞFEDİN! Yaşamsal Yaşamsal faaliyetlerin faaliyetlerin tümü tümü vücudumuzda vücudumuzda aynı aynı anda anda nasıl nasıl gerçekleşir? gerçekleşir? Yaşamımız Yaşamımız içiniçin gerekli gerekli olan olan birçok birçok olayı olayı yerine yerine getirebildiğine getirebildiğine göre göre vücudumuz vücudumuz oldukça oldukça karmaşık karmaşık birbir yapıya yapıya sahip sahip olmalı. olmalı. Günlük Günlük yaşantımızda yaşantımızda aynı aynı anda anda birçok birçok işlem işlem yaptığımızı yaptığımızı düşünürsek düşünürsek vücudumuzda vücudumuzda birçok birçok sistemin sistemin çalıştığını çalıştığını fark fark ederiz. ederiz. İşte İşte bubu ünitede ünitede Vücudumuzun Vücudumuzun aynı aynı anda anda birçok birçok yaşamsal yaşamsal fonksiyonu fonksiyonu nasıl nasıl koordine koordine ettiğini ettiğini öğreneceğiz. öğreneceğiz. Ünitede Ünitede öğreneceklerinizin öğreneceklerinizin yanı yanı sıra sıra sınıfına sınıfına birbir tıptıp doktoru doktoru çağırarak çağırarak ondan ondan daha daha dada ayrıntılı ayrıntılı bilgiler bilgiler alabilirsiniz. alabilirsiniz.

11

ÜNİTE ÜNİTE ÜNİTE ÜNİTE KAVRAMLARI KAVRAMLARI

4 4

VÜCUDUMUZDAKİ VÜCUDUMUZDAKİ SİSTEMLER SİSTEMLER ÜNİTE ÜNİTE KAVRAMLARI KAVRAMLARI

ÜNİTE ÜNİTE HAZIRLIK HAZIRLIK SORULARI SORULARI 1.Vücudumuza 1.Vücudumuza giren giren besinler, besinler, bizebize nasıl nasıl enerji enerji kazandırıyor? kazandırıyor? 2.Kalbimizin 2.Kalbimizin neden neden sürekli sürekli çalışması çalışması gerekiyor? gerekiyor? 3.Bir 3.Bir an için an için vücudumuzda vücudumuzda hiç hiç kemik kemik olmadığını olmadığını düşünün, düşünün, bu durumda bu durumda hareket hareket şeklimiz şeklimiz nasıl nasıl oluru? oluru? 5 5

11

ÜNİTE ÜNİTE BESLENME BESLENME

Vücudumuzun Vücudumuzun birçok birçok yaşamsal yaşamsal faaliyeti faaliyeti gerçekleştirdiğini gerçekleştirdiğini öğrenmiştik. öğrenmiştik. Peki, Peki, vücudumuz vücudumuz bu bu faaliyetleri faaliyetleri gerçekleştirirken gerçekleştirirken ihtiyaç ihtiyaç duyduğu duyduğu enerjiyi enerjiyi nasıl nasıl elde elde eder? eder? ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... Canlılar Canlılar yaşamsal yaşamsal faaliyetlerini faaliyetlerini sürdürebilmeleri sürdürebilmeleri içiniçin dışarıdan dışarıdan aldıkları aldıkları maddelere maddelere besin, besin, bu maddelerin bu maddelerin vücuda vücuda alınmasına alınmasına da beslenme da beslenme denir. denir. Beslenmenin, Beslenmenin, açlık açlık duygusunu duygusunu bastırmak, bastırmak, karın karın doyurmak doyurmak ya da ya canının da canının çektiği çektiği şeyleri şeyleri yemek yemek içmek içmek olmadığını olmadığını unutmamalıyız. unutmamalıyız. Beslenme; Beslenme; sağlığı sağlığı olmak, olmak, gelişmek gelişmek ve ve yaşam yaşam kalitemizi kalitemizi yükseltmek yükseltmek içiniçin vücudumuzun vücudumuzun gereksinimi gereksinimi olan olan besin besin öğelerini öğelerini yeterli yeterli miktarlarda miktarlarda ve ve uygun uygun zamanlarda zamanlarda almak almak içiniçin bilinçli bilinçli yapılması yapılması gereken gereken bir davranıştır. bir davranıştır. Vücudun Vücudun günlük günlük enerji enerji ihtiyacının ihtiyacının karşılanabilmesi, karşılanabilmesi, büyüme büyüme ve ve gelişmenin gelişmenin sağlıklı sağlıklı olabilmesi olabilmesi içiniçin gerekli gerekli olan olan karbonhidrat, karbonhidrat, protein, protein, yağ, yağ, vitamin, vitamin, mineral mineral ve ve su su gibigibi besin besin içeriklerinin içeriklerinin dengeli dengeli ve ve yeterli yeterli şekilde şekilde vücuda vücuda alınmasına alınmasına dengeli dengeli beslenme beslenme denir. denir. HerHer insanın insanın vücudunun vücudunun ihtiyacı ihtiyacı olan olan besin besin miktarı; miktarı; yaşa, yaşa, cinsiyete, cinsiyete, vücut vücut büyüklüğüne büyüklüğüne ve yapılan ve yapılan işe işe göre göre değişir. değişir. Sağlıklı Sağlıklı ve dengeli ve dengeli beslenme beslenme için:için: Tahıl Tahıl ürünlerinin ürünlerinin yer yer aldığı aldığı karbonhidrat karbonhidrat grubundan; grubundan; sebze sebze ve ve meyvelerde meyvelerde bolca bolca bulunan bulunan vitamin vitamin grubundan; grubundan; et, et, balık, balık, yumurta, yumurta, süt süt ve ve süt süt ürünlerinde ürünlerinde bulunan bulunan protein protein grubundan; grubundan; çeşitli çeşitli sıvısıvı ve ve katıkatı yağların yağların oluşturduğu oluşturduğu yağyağ grubundan grubundan yeteri yeteri miktarda miktarda ve ve dengeli dengeli olarak olarak tüketmeliyiz. tüketmeliyiz. Ayrıca Ayrıca vücudumuzun vücudumuzun herher güngün ihtiyaç ihtiyaç duyduğu duyduğu mineraller mineraller içiniçin de yeteri de yeteri kadar kadar su su içmeliyiz. içmeliyiz.

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ Gençlerin, Gençlerin, sağlıklı sağlıklı ve dengeli ve dengeli beslenmesi beslenmesi içiniçin hangi hangi besinleri besinleri ne ne kadar kadar tüketmesi tüketmesi gerektiği gerektiği ile ile ilgiliilgili bir bir araştırma araştırma yapınız. yapınız. Araştırma Araştırma sonucunda sonucunda elde elde ettiğiniz ettiğiniz bilgilere bilgilere göre göre bir bir güngün içerisinde içerisinde tüketmeniz tüketmeniz gereken gereken besinlerin besinlerin miktarlarını miktarlarını belirleyiniz belirleyiniz ve günlük ve günlük bir diyet bir diyet listesi listesi oluşturunuz. oluşturunuz. Oluşturduğunuz Oluşturduğunuz listeyi, listeyi, arkadaşlarınızın arkadaşlarınızın çalışmaları çalışmaları ile karşılaştırınız. ile karşılaştırınız.

6 6

VÜCUDUMUZDAKİ VÜCUDUMUZDAKİ SİSTEMLER SİSTEMLER Besinler Besinler ve ve Enerji Enerji

Enerji canlılığın sürdürülebilmesi gereklidir. Enerji, iş yapabilme etkisidir. Bitkiler Güneş Enerji canlılığın sürdürülebilmesi içiniçin gereklidir. Enerji, iş yapabilme etkisidir. Bitkiler Güneş enerjisini, karbondioksiti suyu kullanarak kendileri gerekli besin maddelerine enerjisini, karbondioksiti ve ve suyu kullanarak kendileri içiniçin gerekli besin maddelerine dönüştürürler. İnsanlar da bitkisel ve hayvansal gıdalarla beslenerek gerekli günlük enerji dönüştürürler. İnsanlar da bitkisel ve hayvansal gıdalarla beslenerek gerekli günlük enerji ihtiyaçlarını sağlarlar. Farklı yiyecekler farklı miktarlarda enerji içerir. İhtiyaç duyduğumuz ihtiyaçlarını sağlarlar. Farklı yiyecekler farklı miktarlarda enerji içerir. İhtiyaç duyduğumuz kadar enerji alabilmek dengeli beslenmeliyiz. Besinlerden aldığımız enerji kadar enerji alabilmek içiniçin dengeli beslenmeliyiz. Besinlerden aldığımız enerji harcadıklarımızdan fazla olarak vücudumuzda birikir ve aşırı alırız. Aldığımız enerji, harcadıklarımızdan fazla ise ise yağyağ olarak vücudumuzda birikir ve aşırı kilokilo alırız. Aldığımız enerji, harcadığımızdan durumda vücudumuz düzenli çalışamaz harcadığımızdan az az ise ise bu bu durumda da da vücudumuz düzenli çalışamaz ve ve hastalıklara karşı hastalıklara karşı dirençsiz oluruz. dirençsiz oluruz. Spor yapmak, besinlerden aldığımız enerjiyi Spor yapmak, besinlerden aldığımız enerjiyi vücudumuza yararlı olacak şekilde tüketmek vücudumuza yararlı olacak şekilde tüketmek içiniçin de de oldukça önemlidir. Yiyeceklerden oldukça önemlidir. Yiyeceklerden aldığımız herher 100100 kilokilo joule enerji karşılığında aldığımız joule enerji karşılığında aşağıdaki eylemleri yapabiliriz: aşağıdaki eylemleri yapabiliriz: - 2 dakika hafif tempolu koşabiliriz. - 2 dakika hafif tempolu koşabiliriz. - 3 dakika bisiklet sürebiliriz. - 3 dakika bisiklet sürebiliriz. - 5 dakika yürüyüş yapabiliriz. - 5 dakika yürüyüş yapabiliriz. - 30- dakika uyuyabiliriz. 30 dakika uyuyabiliriz.

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ

İnsanların İnsanların günlük günlük yaşantılarına yaşantılarına göre göre besin besin ihtiyaçlarını ihtiyaçlarını ve sağlıklı ve sağlıklı bir bir yaşam yaşam içiniçin besinlerden besinlerden alınan alınan enerjilerin enerjilerin nasıl nasıl kullanılabileceği kullanılabileceği ile ilgili ile ilgili bir bir bilgibilgi notu notu hazırlayınız. hazırlayınız. Hazırladığınız Hazırladığınız bilgibilgi notunu notunu görsel görsel malzemelerde malzemelerde destekleyerek destekleyerek büyük büyük bir bir poster poster haline haline getiriniz. getiriniz. Posterini Posterini sınıf sınıf panosuna panosuna asarak asarak arkadaşlarınızla arkadaşlarınızla paylaşınız. paylaşınız.

7

7

11

ÜNİTE ÜNİTE SİNDİRİM SİNDİRİM SİSTEMİ SİSTEMİ

Besinlerdeki Besinlerdeki enerjinin enerjinin vücudumuzdaki vücudumuzdaki hücrelere hücrelere ulaştırılabilmesi ulaştırılabilmesi içiniçin kana kana karışması karışması gerekir. gerekir. Besinler Besinler ancak ancak küçük küçük moleküller moleküller halindeyken halindeyken kana kana karışabilir. karışabilir. Tükettiğimiz Tükettiğimiz gıdalarda gıdalarda genellikle genellikle besinler besinler büyük büyük moleküller moleküller halindedir. halindedir. Örneğin Örneğin ekmekte ekmekte büyük büyük bir bir molekül molekül olan olan nişasta nişasta vardır. vardır. Çiğnediğimiz Çiğnediğimiz zaman zaman ekmek ekmek küçük küçük parçalara parçalara ayrılsa ayrılsa bilebile nişasta nişasta molekülü molekülü küçülemez küçülemez ve kana ve kana karışamaz. karışamaz. Nişasta Nişasta gibigibi büyük büyük moleküllerin moleküllerin küçük küçük moleküllere moleküllere dönüştürülmesi dönüştürülmesi gerekir. gerekir. Büyük Büyük besin besin moleküllerinin moleküllerinin küçük küçük moleküllere moleküllere dönüştürülmesine dönüştürülmesine sindirim sindirim denir. denir. Besinlerin Besinlerin parçalanmasından parçalanmasından sindirim sindirim sistemi sistemi sorumludur. sorumludur. Sindirim Sindirim sistemini sistemini oluşturan oluşturan organlar; organlar; ağız, ağız, yutak, yutak, yemek yemek borusu, borusu, mide, mide, ince ince bağırsak, bağırsak, kalın kalın bağırsak bağırsak ve ve anüs anüs olarak olarak sıralanır. sıralanır. Bu Bu organların organların sindirimdeki sindirimdeki görevleri görevleri şunlardır: şunlardır: Ağız: Ağız: Besinlerin Besinlerin sindirimi sindirimi ağızda ağızda başlar. başlar. Ağız Ağız içinde içinde bulunan bulunan dil, dil, dişler dişler ve tükürük ve tükürük sindirimin sindirimin başlamasında başlamasında oldukça oldukça önemli önemli görevler görevler üstlenir. üstlenir. Yemek Yemek borusu: borusu: Ağızda Ağızda parçalanan parçalanan besinlerin besinlerin mideye mideye iletilmesini iletilmesini sağlar. sağlar. Bu Bu görevini görevini yapısındaki yapısındaki kaslar kaslar sayesinde sayesinde yerine yerine getirir. getirir. Mide: Mide: Sindirim Sindirim sisteminde sisteminde görevli görevli olan olan en en önemli önemli organdır. organdır. Mideye Mideye gelen gelen parçalanmış parçalanmış besinler besinler burada burada parçalanır parçalanır ve ve bulamaç bulamaç haline haline gelir. gelir. Midenin Midenin kasılıp kasılıp gevşemesi gevşemesi ile parçalanan ile parçalanan besinler, besinler, mide mide enzimleri enzimleri sayesinde sayesinde küçük küçük moleküllerine moleküllerine ayrılır. ayrılır. İnce İnce bağırsak: bağırsak: Mideden Mideden gelen gelen besinlerin besinlerin buraya buraya geçer. geçer. Sindirime Sindirime yardımcı yardımcı olan olan karaciğer karaciğer ve ve pankreas pankreas gibigibi diğer diğer organların organların salgılamış salgılamış olduğu olduğu enzimler enzimler burada burada toplanır. toplanır. İnce İnce bağırsağa bağırsağa gelen gelen besinlerin besinlerin vücut vücut içiniçin gerekli gerekli olan olan bileşenleri bileşenleri kana kana aktarılır. aktarılır. Gereksiz Gereksiz olanlar olanlar ise ise atıkatık olarak olarak kalın kalın bağırsağa bağırsağa gönderilir. gönderilir. Kalın Kalın bağırsak: bağırsak: Buraya Buraya gelen gelen atıkların atıkların suları suları emilir emilir ve kalan ve kalan atıklar atıklar anüse anüse gönderilir. gönderilir. Burada Burada vitamin vitamin ve minerallerin ve minerallerin emilmesi emilmesi de gerçekleşmektedir. de gerçekleşmektedir. Anüs: Anüs: Kalın Kalın bağırsaktan bağırsaktan gelen gelen atıklar atıklar buradan buradan dışarı dışarı atılır atılır ve sindirim ve sindirim sistemi sistemi tamamlanmış tamamlanmış olur. olur. 8 8

VÜCUDUMUZDAKİ VÜCUDUMUZDAKİ SİSTEMLER SİSTEMLER Mekanik Mekanik ve ve Kimyasal Kimyasal Sindirim Sindirim Yediğimiz Yediğimiz besinler besinler genellikle genellikle büyük büyük parçalar parçalar halindedir. halindedir. Sindirim Sindirim içiniçin büyük büyük parçaların parçaların küçültülmesi küçültülmesi gerekir. gerekir. Dişlerimiz Dişlerimiz ve ve sindirim sindirim sistemimizdeki sistemimizdeki kaslar kaslar bu bu görevi görevi yerine yerine getirir. getirir. Dişlerimizle Dişlerimizle besinleri besinleri çiğner çiğner daha daha küçük küçük parçalara parçalara ayırırız. ayırırız. Kaslar Kaslar da da mide mide ve ve bağırsak bağırsak duvarlarını duvarlarını sürekli sürekli hareket hareket ettirerek ettirerek besinlerin besinlerin küçük küçük parçalara parçalara ayrılmasını ayrılmasını sağlar. sağlar. Kaslar Kaslar ayrıca ayrıca besinlerin besinlerin sindirim sindirim kanalında kanalında ilerlemesine ilerlemesine de yardım de yardım eder. eder. Büyük Büyük besin besin parçalarının, parçalarının, dişler dişler ve ve kaslar kaslar yardımıyla yardımıyla daha daha küçük küçük parçacıklara parçacıklara dönüştürülmesine dönüştürülmesine "mekanik "mekanik sindirim" sindirim" denir. denir.

Mekanik Mekanik sindirim sindirim sonucu sonucu besin besin parçalarının parçalarının tümü tümü kana kana karışabilecek karışabilecek küçüklüğe küçüklüğe ulaşamaz. ulaşamaz. Bu Bu parçalardaki parçalardaki moleküllerin moleküllerin daha daha küçük küçük moleküllere moleküllere dönüştürülmesi dönüştürülmesi gerekir. gerekir. Bu Bu küçültme küçültme işlemi, işlemi, enzimler enzimler sayesinde sayesinde olur. olur. Enzimler Enzimler yardımıyla, yardımıyla, büyük büyük besin besin moleküllerinin moleküllerinin küçük küçük moleküllere moleküllere dönüştürülmesine dönüştürülmesine "kimyasal "kimyasal sindirim" sindirim" denir. denir.Büyük Büyük molekül molekül parçaları parçaları olan olan proteinlerin, proteinlerin, amino amino asitlere asitlere dönüştürülmesi dönüştürülmesi buna buna örnektir. örnektir. Pankreasın Pankreasın üretip üretip inceince bağırsağa bağırsağa akıttığı akıttığı sindirim sindirim sıvısında sıvısında çeşitli çeşitli enzimler enzimler bulunur. bulunur. Bu Bu enzimler enzimler büyük büyük yağ, yağ, protein protein ve ve karbonhidrat karbonhidrat moleküllerini, moleküllerini, küçük küçük moleküllere moleküllere dönüştürürler. dönüştürürler. Böylece Böylece besin besin molekülleri molekülleri bağırsak bağırsak duvarından duvarından geçip geçip kana kana karışır. karışır.

BİLİYOR MUYDUN? MUYDUN? ? ?BİLİYOR

Yetişkin Yetişkin bir insanın bir insanın inceince bağırsağı bağırsağı yaklaşık yaklaşık 7 metredir. 7 metredir. Besinlerin Besinlerin sindirim sindirim süreleri süreleri farklıdır. farklıdır. Yağlar, Yağlar, karbonhidratlara karbonhidratlara göre göre daha daha uzun uzun sürede sürede sindirilir. sindirilir. Enzimler Enzimler farklılık farklılık gösterir. gösterir. Proteini Proteini parçalayan parçalayan enzim, enzim, karbonhidratı karbonhidratı parçalayamaz. parçalayamaz. Bazı Bazı deterjanlara deterjanlara eklenen eklenen enzimler enzimler sayesinde sayesinde bulaşıklarda bulaşıklarda bulunan bulunan yağ, yağ, protein, protein, karbonhidrat karbonhidrat gibigibi yemek yemek artıkları artıkları daha daha kolay kolay parçalanarak parçalanarak temizlenmesi temizlenmesi sağlanır. sağlanır. 9 9

11

ÜNİTE ÜNİTE

DOLAŞIM DOLAŞIM SİSTEMİ SİSTEMİ Aldığımız Aldığımız besinlerin besinlerin vücutta vücutta kullanılabilmesi kullanılabilmesi içiniçin kana kana karışması karışması gerektiğini gerektiğini öğrenmiştik. öğrenmiştik. Kana Kana karışan karışan besinler besinler vücuttaki vücuttaki hücrelere hücrelere taşınmalıdır. taşınmalıdır. Bunu Bunu yapan yapan dolaşım dolaşım sistemidir. sistemidir. Vücudumuzdaki Vücudumuzdaki herher bir bir hücrenin hücrenin besin besin ve ve oksijen oksijen ihtiyacını ihtiyacını karşılamak, karşılamak, hücrelerde hücrelerde oluşan oluşan artık artık madde madde ve ve karbondioksitleri karbondioksitleri uzaklaştırmaktan uzaklaştırmaktan görevli görevli yapı yapı ve ve organların organların oluşturduğu oluşturduğu sisteme sisteme dolaşım dolaşım sistemi sistemi denir. denir. Dolaşım Dolaşım sisteminin sisteminin temel temel görevleri görevleri şunlardır: şunlardır: » Hücrelere » Hücrelere besin besin ve oksijen ve oksijen taşır. taşır. » Vücudu » Vücudu mikroplara mikroplara karşı karşı korur. korur. » Isıyı » Isıyı vücuda vücuda dağıtır. dağıtır. » Hücrede » Hücrede oluşan oluşan atıkatık maddelerin maddelerin vücut vücut dışına dışına atılmasını atılmasını sağlayan sağlayan organlara organlara (akciğer, (akciğer, böbrek) böbrek) taşır. taşır.

Dolaşım Dolaşım sistemi sistemi yapıları, yapıları, tümtüm vücut vücut organları organları arasında arasında madde madde iletimini iletimini sağlar. sağlar. Kanın Kanın kalpten kalpten pompalandıktan pompalandıktan sonra sonra vücudu vücudu dolaşıp dolaşıp tekrar tekrar kalbe kalbe gerigeri dönmesine dönmesine dolaşım dolaşım denir. denir. Dolaşım Dolaşım sistemi, sistemi, kalp, kalp, damarlar damarlar ve ve kankan oluşturur. oluşturur. KanKan sıvısıvı olan olan bir bir karışımdır karışımdır ve madde ve madde taşınması taşınması işlemini işlemini yapar. yapar. KanKan damarları damarları kankan sıvısının sıvısının organlara organlara iletilmesini iletilmesini sağlar. sağlar. Kalp Kalp kanın kanın damarlarda damarlarda akması akması içiniçin pompa pompa görevi görevi görür. görür. 10 10

VÜCUDUMUZDAKİ VÜCUDUMUZDAKİ SİSTEMLER SİSTEMLER Kalp Kalp

Koştuğunuz Koştuğunuz zaman zaman vücudumuzdaki vücudumuzdaki değişikliği değişikliği farkfark ettiniz ettiniz mi?mi? Göğsümüzde Göğsümüzde hızlıhızlı hızlıhızlı atan atan bir bir organ organ hücrelerimize hücrelerimize kankan göndermek göndermek içiniçin uğraşır. uğraşır. Kanın Kanın damarlar damarlar ile vücudumuzun ile vücudumuzun herher tarafını tarafını dolaşmasını dolaşmasını sağlayan sağlayan kaslı kaslı organımıza organımıza kalp kalp denir. denir. Kalbin Kalbin duvarlarını duvarlarını oluşturan oluşturan kalpkalp kasları kasları hızlıhızlı ve ve güçlü güçlü olarak olarak kasılıp kasılıp gevşer. gevşer. Kalp, Kalp, İsteğimiz İsteğimiz dışında dışında çalışır çalışır ve kanın ve kanın damarlarda damarlarda dolaşması dolaşması içiniçin pompa pompa görevi görevi yapar. yapar.

Kalp; Kalp; » Göğüs » Göğüs kafesi kafesi içinde içinde ve iki veakciğer iki akciğer arasında arasında bulunur. bulunur. » Yumruk büyüklüğünde bir organımızdır. » Yumruk büyüklüğünde bir organımızdır. » Kalbimiz » Kalbimiz iki kulakçık iki kulakçık ve iki vekarıncık iki karıncık olmak olmak üzere üzere dört dört odacıktan odacıktan oluşur. oluşur. » Üstteki kalpkalp odacıklarına kulakçık, alttaki kalpkalp odacıklarına karıncık denir. » Üstteki odacıklarına kulakçık, alttaki odacıklarına karıncık denir. » Kalbin » Kalbin soldaki soldaki odacıkları odacıkları temiz temiz kan, kan, sağdaki sağdaki odacıkları odacıkları kirlikirli kankan doludur. doludur. » Kalbin » Kalbin çalışması çalışması sırasında, sırasında, akciğerlere akciğerlere çarparak çarparak zarar zarar görmesini görmesini önleyen önleyen koruyucu koruyucu zar zar ile ile çevrilidir. çevrilidir. Kalbin Kalbin kulakçık kulakçık ve ve karıncıkları karıncıkları sırayla sırayla kasılıp kasılıp gevşerler. gevşerler. Kulakçıklar Kulakçıklar kasıldığında kasıldığında karıncıklar karıncıklar gevşer, gevşer, karıncıklar karıncıklar kasıldığında kasıldığında kulakçıklar kulakçıklar gevşer. gevşer. Kalbin Kalbin kulakçıkları kulakçıkları kasıldığında kasıldığında kulakçıklar kulakçıklar ile ile karıncıklar karıncıklar arasındaki arasındaki kapakçıklar kapakçıklar açılır. açılır. Kulakçıklardaki kan,kan, karıncıklara doğru geçer. Kulakçıklardaki karıncıklara doğru geçer. Kalbin karıncıkları kasıldığında kulakçıklar ile ile karıncıklar arasında bulunan kapakçıklar Kalbin karıncıkları kasıldığında kulakçıklar karıncıklar arasında bulunan kapakçıklar kapanır. Bu Bu sırada karıncıklardan vücuda ve akciğerlere kankan pompalanırken, kulakçıklara kankan kapanır. sırada karıncıklardan vücuda ve akciğerlere pompalanırken, kulakçıklara dolmaya başlar. Normal koşullarda kalbin kasılıp gevşemesi dakikada 70 -70 80- kez tekrarlanır. dolmaya başlar. Normal koşullarda kalbin kasılıp gevşemesi dakikada 80 kez tekrarlanır. Kalp kasılıp gevşeme sırasında kısakısa bir süre (0.40 sn) sn) dinlenir. Dinlenme sırasında bir sonraki Kalp kasılıp gevşeme sırasında bir süre (0.40 dinlenir. Dinlenme sırasında bir sonraki kasılma içiniçin kimyasal enerji üretilmiş olur.olur. kasılma kimyasal enerji üretilmiş

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ Kalp Kalp sağlığını sağlığını korumak korumak içiniçin yapılması yapılması gerekenleri gerekenleri ve gelişen ve gelişen tıp teknolojisi tıp teknolojisi sayesinde sayesinde kalple kalple ilgiliilgili yaşanan yaşanan sağlık sağlık sorunlarının sorunlarının (bye-pass (bye-pass ameliyatı, ameliyatı, kalpkalp pili,pili, yapay yapay kalpkalp kapakçığı, kapakçığı, kalpkalp nakli, nakli, vb) vb) nasıl nasıl giderilebileceği giderilebileceği ile ile ilgiliilgili bir bir araştırma araştırma yapanız. yapanız. Araştırmanızdan Araştırmanızdan elde elde ettiğin ettiğin bilgileri bilgileri derleyerek derleyerek bir bir doküman doküman hazırlayınız. hazırlayınız. Dokümanını Dokümanını arkadaşlarınızla arkadaşlarınızla paylaşarak, paylaşarak, elde elde ettiğiniz ettiğiniz bilgilerinizi bilgilerinizi karşılaştırınız. karşılaştırınız.

11 11

11

ÜNİTE ÜNİTE Küçük Küçük ve ve Büyük Büyük Kan Kan Dolaşımı Dolaşımı

Kalpten Kalpten çıkan çıkan kanın kanın bir bir bölümü bölümü kalbe kalbe gerigeri dönebilmek dönebilmek içiniçin uzun uzun bir yol bir yol izler. izler. Bir Bir bölümü bölümü ise ise kısakısa bir yoldan bir yoldan gerigeri döner. döner. Yani Yani damarlar damarlar içinde içinde dolaşan dolaşan kankan vücutta vücutta izlediği izlediği iki önemli iki önemli yol yol vardır. vardır. Bunlara Bunlara küçük küçük kankan dolaşımı dolaşımı ve ve büyük büyük kankan dolaşımı dolaşımı adıadı verilmektedir. verilmektedir.

Akciğerler Akciğerler

Küçük Küçük Kan Kan Dolaşımı Dolaşımı KirliKirli (karbondioksitli) (karbondioksitli) kanın kanın akciğerlere akciğerlere gidip gidip oksijen oksijen alması alması ve ve karbondioksiti karbondioksiti akciğerde akciğerde bırakıp bırakıp temizlendikten temizlendikten sonra sonra tekrar tekrar kalbe kalbe dönmesine dönmesine küçük küçük kankan dolaşımı dolaşımı denir. denir. Bu Bu dolaşım, dolaşım, sağsağ karıncıkta karıncıkta başlar, başlar, sol sol kulakçıkta kulakçıkta biter. biter. SağSağ karıncıktaki karıncıktaki kirlikirli kankan akciğer akciğer atardamarıyla atardamarıyla akciğere akciğere götürülüp götürülüp temizlenir. temizlenir. Temizlenen Temizlenen kan, kan, akciğer akciğer toplardamarıyla toplardamarıyla kalbin kalbin sol sol kulakçığına kulakçığına getirilir. getirilir. Büyük Büyük Kan Kan Dolaşımı Dolaşımı Kalpten Kalpten çıkan çıkan kanın kanın tümtüm vücuda vücuda pompalanarak pompalanarak vücut vücut hücrelerinde hücrelerinde kullanılıp kullanılıp kirlendikten kirlendikten sonra sonra tekrar tekrar kalbe kalbe dönmesine dönmesine büyük büyük kankan dolaşımı dolaşımı denir. denir. Bu Bu dolaşım, dolaşım, sol sol karıncıkta karıncıkta başlar, başlar, sağsağ kulakçıkta kulakçıkta biter. biter. SolSol karıncıktaki karıncıktaki temiz temiz kan, kan, aort aort atardamarı atardamarı ve diğer ve diğer atardamarlarla atardamarlarla iç organlara iç organlara ve ve tümtüm dokulara dokulara taşınır. taşınır. Kılcallarda Kılcallarda oksijen oksijen ve ve karbondioksit karbondioksit değişimi değişimi olur. olur. Kirlenen Kirlenen kankan toplardamarlarla toplardamarlarla kalbin kalbin sağsağ kulakçığına kulakçığına getirilir. getirilir. Kan Damarları Kan Damarları Vücudumuzda bulunan herher hücreye kanın Vücudumuzda bulunan hücreye kanın ulaşması gerekir. Kanı pompalayan kalptir fakat ulaşması gerekir. Kanı pompalayan kalptir fakat kanı hücrelere ulaştıran kankan damarlarıdır. kanı hücrelere ulaştıran damarlarıdır. Kanı, kalpten alıpalıp organlara taşıyan damarlara Kanı, kalpten organlara taşıyan damarlara atardamar, kanı kalbe gerigeri getiren damarlara atardamar, kanı kalbe getiren damarlara toplardamar denir. toplardamar denir. Atardamar ile toplardamarlar arasında bulunan Atardamar ile toplardamarlar arasında bulunan ve ve kanı hücrelere ulaştıran damarlara kılcal kanı hücrelere ulaştıran damarlara kılcal damar denir. damar denir. 12 12

Vücut Vücut

kanıkanı kalbe kalbe geri geri getirir getirir

Toplardamar Toplardamar

kanıkanı kalpten kalpten vücuda vücuda götürür götürür

Atardamar Atardamar

Kılcal damarlar Kılcal damarlar

VÜCUDUMUZDAKİ VÜCUDUMUZDAKİ SİSTEMLER SİSTEMLER Kan Kan ve ve Kan Kan Grupları Grupları KanKan kırmızı kırmızı renkli renkli bir sıvı bir sıvı gibigibi görünse görünse de aslında de aslında sıvısıvı kısmının kısmının rengi rengi farklıdır. farklıdır. Bir Bir tüptüp içerisinde içerisinde bellibelli bir bir süre süre bekledikten bekledikten sonra sonra kanın kanın görüntüsü yandaki gibigibi görüntüsü yandaki olur. olur. Yandaki Yandaki görüntüde görüntüde tüpte tüpte üste üste kalan kalan sarısarı renkli renkli sıvıya sıvıya plazma plazma denir. denir. Plazmanın Plazmanın büyük büyük bir kısmı bir kısmı sudur. sudur. Tüpün Tüpün altında altında kalan kalan koyu koyu renkli renkli kısım kısım ise ise kankan hücreleridir. hücreleridir. hücreleri mikroskopla incelendiğinde üç farklı hücresi KanKan hücreleri mikroskopla incelendiğinde üç farklı kankan hücresi görülebilir. Bunlar alyuvarlar, akyuvarlar ve kan pulcuklarıdır. görülebilir. Bunlar alyuvarlar, akyuvarlar ve kan pulcuklarıdır. Alyuvarlar: Kana kırmızı rengi verirler. Çekirdekleri yoktur Alyuvarlar: Kana kırmızı rengi verirler. Çekirdekleri yoktur ve ve şeklindedirler. Oksijen ve karbondioksiti taşırlar. diskdisk şeklindedirler. Oksijen ve karbondioksiti taşırlar. Akyuvarlar: Çekirdekli hücreleridir. Mikropları etmek Akyuvarlar: Çekirdekli kankan hücreleridir. Mikropları yokyok etmek çalışırlar. içiniçin çalışırlar. Kan Pulcukları: Normal mikroskopta görülemeyecek Kan Pulcukları: Normal bir bir mikroskopta bilebile görülemeyecek kadar küçük hücrelerdir. Kanın pıhtılaşmasını sağlarlar. alyuvarlar kadar çokçok küçük hücrelerdir. Kanın pıhtılaşmasını sağlarlar. alyuvarlar

akyuvarlar akyuvarlar

kankan pulcukları pulcukları

Sence Sence herkesin herkesin kanı kanı aynı aynı mıdır? mıdır? AcilAcil durumlarda durumlarda herkes herkes birbirine birbirine kankan verebilir verebilir mi?mi? ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... Kan, Kan, genel genel özellikleriyle özellikleriyle aynı aynı yapıda yapıda olmasına olmasına rağmen rağmen tümtüm insanlarda insanlarda aynı aynı yapıda yapıda değildir. değildir. Bu Bu nedenle nedenle tümtüm insanlar insanlar birbirlerine birbirlerine kankan veremez. veremez. KanKan nakli nakli sırasında sırasında kankan grubunun grubunun uyması uyması gerekir. gerekir. Aksi Aksi takdirde takdirde nakil nakil yapılan yapılan kişinin kişinin hayatı hayatı tehlikeye tehlikeye girebilir. girebilir. İnsanlarda İnsanlarda dörtdört farklı farklı kankan grubu grubu bulunmaktadır. bulunmaktadır. Bu Bu kankan grupları grupları A, B, A, AB B, AB ve 0 ve(sıfır) 0 (sıfır) olara olara isimlendirilir. isimlendirilir. KanKan naklinde naklinde bulunan bulunan kişilerin kişilerin kankan gruplarının gruplarının aynı aynı olması olması gerekir. gerekir. Zorunlu Zorunlu durumlarda durumlarda hangi hangi kankan grupları grupları arasında arasında kankan alışalış verişi verişi şemada şemada gösterilmiştir. gösterilmiştir. 0 0 0 0 A A A A

B B ABAB ABAB

KanKan alışverişinde; alışverişinde; kankan gruplarının gruplarının yanı yanı sırasıra Rh Rh faktörü faktörü de de önemlidir. önemlidir. Rh Rh bazı bazı insanların insanların alyuvarlarında alyuvarlarında bulunan bulunan özelözel bir bir proteindir. proteindir. Alyuvarların Alyuvarların Rh Rh proteini proteini taşıyan taşıyan kankan Rh(+) Rh(+) , , B B Rh Rh proteini proteini taşımayan taşımayan kankan Rh(-) Rh(-) dir. dir. KanKan alışverişinde alışverişinde Rh Rh faktörlerinin faktörlerinin de de aynı aynı olmasına olmasına dikkat dikkat edilmelidir. edilmelidir.

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ

"Kan "Kan bankası bankası nedir?" nedir?" ve ve "Kan "Kan bağışının bağışının önemi" önemi" konuları konuları hakkında hakkında bir bir araştırma araştırma yapınız. yapınız. Araştırma Araştırma sonuçlarını sonuçlarını gösteren gösteren bir poster bir poster hazırlayınız hazırlayınız ve arkadaşlarınızla ve arkadaşlarınızla paylaşınız. paylaşınız. 13 13

11

ÜNİTE ÜNİTE

Lenf Lenf Dolaşımı Dolaşımı ve ve Doğal Doğal Engeller Engeller KanKan dolaşımını dolaşımını ve ve bu bu dolaşım dolaşım sayesinde sayesinde hücrelere hücrelere ulaşan ulaşan kandaki kandaki akyuvarların akyuvarların mikroplarla mikroplarla savaştığını savaştığını öğrendik. öğrendik. Peki, Peki, vücudumuzda vücudumuzda başka başka bir bir dolaşım dolaşım sistemi sistemi var var mıdır? mıdır? Ya Ya da da mikropların mikropların vücudumuza vücudumuza tamtam anlamıyla anlamıyla yerleşmesine yerleşmesine engel engel olabilecek olabilecek unsurlar unsurlar nelerdir? nelerdir? ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... LenfLenf düğümleri düğümleri ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... Kılcal Kılcal damarlar damarlar hücrelerin hücrelerin yanından yanından geçerken geçerken plazmanın plazmanın bir bir kısmı kısmı damarlardan damarlardan çıkıp çıkıp hücrelerin hücrelerin arasına arasına dolar. dolar. Bu Bu sıvının sıvının bir bir kısmı kısmı kılcal kılcal damarlara damarlara gerigeri dönerken dönerken bir bir kısmı kısmı ise ise lenflenf sistemine sistemine geçer. geçer. Lenf Lenf sistemi, sistemi, lenflenf damarları damarları ve ve lenflenf düğümlerinden düğümlerinden oluşur. oluşur. Lenf Lenf düğümlerinde düğümlerinde üretilen üretilen akyuvarlar akyuvarlar da bu da sıvıya bu sıvıya katılır katılır ve vücut ve vücut savunasında savunasında görev görev yapar. yapar. Şiştikleri Şiştikleri zaman zaman bizibizi mikroplara mikroplara karşı karşı korumaya korumaya çalışan çalışan bademciklerimiz bademciklerimiz lenflenf düğümleridir. düğümleridir. Doğal Engeller Doğal Engeller Vücudumuzu mikropları durdurmak içiniçin doğal engelleri vardır. Vücudumuzu mikropları durdurmak doğal engelleri vardır. Göz yaşı: Göz yaşı: GözGöz yaşıyaşı mikropları öldüren bir bir mikropları öldüren sıvıdır. sıvıdır. Ter:Ter: Derideki ter bezlerinin ürettiği asit,asit, Derideki ter bezlerinin ürettiği mikropları yokyok eder. mikropları eder.

Mide: Mide: Midenin ürettiği asit,asit, besinlerle Midenin ürettiği besinlerle vücuda giren mikropları öldürür. vücuda giren mikropları öldürür.

14 14

Solunum yolları: Solunum yolları: Solunum yollarındaki burun, Solunum yollarındaki burun, soluk borusu gibigibi organlarımızda soluk borusu organlarımızda bulunan hücreler mukus denilen bulunan hücreler mukus denilen bir bir sıvısıvı üretir. Bu Bu hücrelerde üretir. hücrelerde bulunan küçük tüycükler (siller) bulunan küçük tüycükler (siller) ve ve mukus mikropların vücuda mukus mikropların vücuda girişi engellenir. girişi engellenir.

Deri: Deri: Derinin ölü ölü olan dış dış tabakası, Derinin olan tabakası, mikroplara karşı önemli bir bir mikroplara karşı önemli bariyer oluşturur. bariyer oluşturur.

VÜCUDUMUZDAKİ VÜCUDUMUZDAKİ SİSTEMLER SİSTEMLER Bağışıklık Bağışıklık ve ve Mikroplar Mikroplar Vücudumuzda Vücudumuzda doğal doğal engeller engeller olduğunu olduğunu öğrendik. öğrendik. Mikroplar, Mikroplar, doğal doğal engelleri engelleri aşıp aşıp vücudumuza vücudumuza girerse girerse ne ne olur? olur? Vücudumuz Vücudumuz mikroplara mikroplara nasıl nasıl tepki tepki verir? verir? Bazı Bazı hastalıkları hastalıkları neden neden ikinci ikinci kezkez geçirmeyiz? geçirmeyiz? ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... Bağışıklık, Bağışıklık, doğumla doğumla birlikte birlikte aktifaktif hale hale gelir gelir ve canlının ve canlının ölümüne ölümüne kadar kadar işleyişine işleyişine devam devam eder. eder. Yani Yani doğadaki doğadaki herher canlı canlı kendilerinde kendilerinde olmayan olmayan yabancı yabancı yapılara yapılara karşı karşı bir bir savunma savunma mekanizmasına mekanizmasına sahiptir. sahiptir. Eğer Eğer bağışıklığımız bağışıklığımız herhangi herhangi bir sebepten bir sebepten dolayı dolayı zayıflarsa zayıflarsa vücudun vücudun koruma koruma yeteneği yeteneği de zayıflar. de zayıflar. Bu zayıflığı Bu zayıflığı fırsat fırsat bilen bilen mikroplar mikroplar bir anda bir anda vücuda vücuda girmeye girmeye başlar başlar ve ve grip, grip, nezle nezle gibigibi en basit en basit hastalıklara hastalıklara karşı karşı bilebile direnç direnç gösterilemez. gösterilemez. Doğuştan Doğuştan gelen gelen bağışıklığın bağışıklığın yanında, yanında, vücudumuz vücudumuz sonradan sonradan da bağışıklık da bağışıklık kazanır. kazanır. Vücut Vücut bunu bunu antikor antikor üreterek üreterek yapar. yapar. Aşılanma Aşılanma ile ile bağışıklık: bağışıklık: Aşının Aşının içerisinde içerisinde mikropların mikropların zayıflatılmış zayıflatılmış halihali vardır. vardır. Aşılama Aşılama bağışıklık bağışıklık kazanmanın kazanmanın yapay yapay şeklidir. şeklidir. AşıAşı içerisindeki içerisindeki mikroplar mikroplar laboratuvar laboratuvar ortamında ortamında işlemden işlemden geçirildiği geçirildiği içiniçin hastalık hastalık yapma yapma tehlikesi tehlikesi yoktur. yoktur. AşıAşı ile mikropları ile mikropları tanıyan tanıyan vücut, vücut, daha daha sonra sonra tekrar tekrar karşılaşma karşılaşma durumunda durumunda hastalık hastalık yapmasına yapmasına fırsat fırsat vermeden vermeden antikor antikor üreterek üreterek onuonu yokyok eder. eder. Hastalığı Hastalığı geçirme geçirme ile ile bağışıklık: bağışıklık: Bu Bu şekilde şekilde kazanılmış kazanılmış bağışıklığa bağışıklığa aşılama aşılama tekniğinin tekniğinin doğal doğal halidir. halidir. Vücut Vücut önceden önceden geçirilmiş geçirilmiş hastalık hastalık sayesinde sayesinde o mikrobu o mikrobu tanır tanır ve ve bir dahaki bir dahaki sefere sefere hastalık hastalık yapmasına yapmasına fırsat fırsat vermez. vermez. Pasif Pasif bağışıklık: bağışıklık: Vücuda Vücuda dışarıdan dışarıdan antikor antikor verilmesiyle verilmesiyle sağlanan sağlanan bağışıklıktır. bağışıklıktır. Bunun Bunun içiniçin serum serum kullanılır. kullanılır. Serumlar Serumlar hazır hazır antikorlardır. antikorlardır. Vücudun Vücudun ürettiği ürettiği antikor antikor yetersiz yetersiz kaldığında kaldığında dışarıdan dışarıdan serum serum takviyesi takviyesi yapılır. yapılır.

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ Virüs Virüs ve bakterilerin ve bakterilerin genel genel özelliklerini özelliklerini araştırarak; araştırarak; aşı,aşı, serum serum ve ilaç ve ilaç kullanımının kullanımının önemi önemi ile ilgili ile ilgili yakın yakın çevrenizdekileri çevrenizdekileri bilinçlendirecek bilinçlendirecek bir proje bir proje tasarlayınız. tasarlayınız. 15 15

11

ÜNİTE ÜNİTE SOLUNUM SOLUNUM SİSTEMİ SİSTEMİ

Solunum Solunum ile nefes ile nefes alıpalıp verme verme aynı aynı şeyşey midir? midir? ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... Solunum Solunum ile nefes ile nefes alıpalıp verme verme birbirinden birbirinden ayrılamaz. ayrılamaz. Bir Bir olmazsa olmazsa diğeri diğeri de de olmaz. olmaz. Nefes Nefes alıpalıp vermeden vermeden solunum solunum gerçekleştiremeyiz. gerçekleştiremeyiz. Solunum, Solunum, hücrelerde hücrelerde gerçekleştirilen gerçekleştirilen besinlerin besinlerin açığa açığa çıkartılmasıdır. çıkartılmasıdır. Ancak Ancak hücrelerin hücrelerin solunum solunum yapabilmesi yapabilmesi içiniçin oksijen oksijen almamız almamız ve ve karbondioksitten karbondioksitten kurtulmamız kurtulmamız gerekir. gerekir. Bunu Bunu da sağlayan da sağlayan nefes nefes alıpalıp vermedir. vermedir. Nefes Nefes aldığımızda aldığımızda oksijenli oksijenli temiz temiz havayı havayı içimize içimize çekeriz, çekeriz, nefes nefes verdiğimizde verdiğimizde ise ise karbondioksiti karbondioksiti dışarıya dışarıya veririz. veririz. Nefes Nefes Alıp Alıp Verme: Verme: Nefes Nefes alışverişi alışverişi diyafram diyaframSolunum Solunum Sistemi: Sistemi: Solunum Solunum sistemimizi sistemimizi ve ve kaburgalar kaburgalar arası arası kaslar kaslar kontrol kontrol eder. eder.oluşturan oluşturan organlar; organlar; burun, burun, yutak, yutak, soluk soluk Nefes Nefes alırken alırken kaburga kaburga kasları kasları yukarı yukarı doğru doğruborusu borusu ve ve akciğerlerdir. akciğerlerdir. Burundan Burundan giren giren kasılır. kasılır. Diyafram Diyafram aşağı aşağı doğru doğru düzleşir düzleşir ve vetemiz temiz hava hava yutak yutak ve ve soluk soluk borusundan borusundan kasılır. kasılır. Sonuçta Sonuçta göğüs göğüs kafesi kafesi ve ve akciğer akciğergeçerek geçerek akciğerlerdeki akciğerlerdeki bronşlara bronşlara oradan oradan da da genişler. genişler. Akciğere Akciğere hava hava dolar. dolar. Nefes Nefes verirken, verirken,broşçuklara broşçuklara geçer. geçer. bronşçukların bronşçukların sonunda sonunda kaburga kaburga kasları kasları aşağı aşağı doğru doğru gevşer. gevşer. Diyafram Diyaframbulunan bulunan alveollerde alveollerde gazgaz değişimi değişimi olur. olur. Burada Burada yukarı yukarı doğru doğru çıkar. çıkar. Sonuçta Sonuçta göğüs göğüs kafesi kafesi ve veoksijen oksijen kana, kana, kandaki kandaki karbondioksit karbondioksit alveole alveole akciğer akciğer daralır. daralır. Akciğerden Akciğerden hava hava dışarı dışarı çıkar. çıkar. geçer. geçer. Nefes alma Nefes alma Göğüs Göğüs genişler genişler kaburgalar kaburgalar dışarıdışarı

Nefes verme Nefes verme

Burun Burun

Göğüs Göğüs daralır daralır

Yutak Yutak Soluk borusu Soluk borusu

kaburgalar kaburgalar içeri içeri

Diyafram Diyafram Diyafram Diyafram kasılır kasılır

Bronş Bronş Bronşçuk Bronşçuk

Diyafram Diyafram gevşer gevşer

Diyafram Diyafram

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ Bronşçuk Bronşçuk

Yanda, Yanda, kandaki kandaki karbondioksit karbondioksit ile ile oksijen oksijen değişiminin değişiminin meydana meydana geldiği geldiği alveol alveol gösterilmektedir. gösterilmektedir. SenSen de de alveol–kılcal alveol–kılcal damar damar arasındaki arasındaki gazgaz alışverişini alışverişini açıklayan açıklayan bir bir şema şema tasarla tasarla ve ve tasarımını tasarımını arkadaşlarınla arkadaşlarınla paylaş. paylaş. 16 16

Alveol Alveol

ALVEOL ALVEOL

KanKan damarı damarı

VÜCUDUMUZDAKİ VÜCUDUMUZDAKİ SİSTEMLER SİSTEMLER BOŞALTIM BOŞALTIM SİSTEMİ SİSTEMİ

Vücudumuzda Vücudumuzda dolaşan dolaşan kanla kanla birlikte birlikte dolaşan dolaşan maddelerin maddelerin miktarları miktarları belirli belirli düzeyde düzeyde olmalıdır. olmalıdır. Zaralı Zaralı veya veya fazla fazla olan olan maddelerin maddelerin vücuttan vücuttan uzaklaştırılması uzaklaştırılması gerekir. gerekir. Sizce Sizce bu nasıl bu nasıl gerçekleşir? gerçekleşir? ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... Besin Besin içeriklerinin içeriklerinin hücrelerde hücrelerde parçalanması parçalanması sonucu sonucu oluşan oluşan su, su, madensel madensel tuzlar, tuzlar, karbondioksit karbondioksit gazı, gazı, amonyak, amonyak, üre,üre, ürikürik asitasit gibigibi zararlı zararlı ve atık ve atık maddelerin maddelerin vücut vücut dışına dışına atılmasına atılmasına boşaltım boşaltım denir. denir. Bu olayı Bu olayı gerçekleştiren gerçekleştiren sisteme sisteme de boşaltım de boşaltım sistemi sistemi denir. denir. Boşaltım Boşaltım olayında, olayında, hücrelerde hücrelerde oluşan oluşan zararlı zararlı atıkatık maddeler, maddeler, vücuda vücuda dışarıdan dışarıdan alınarak alınarak kana kana karışan karışan zararlı zararlı maddeler maddeler ve ve vücudun vücudun ihtiyacından ihtiyacından fazla fazla alınan alınan yararlı yararlı maddeler maddeler dışarıya dışarıya atılır. atılır. İnsanlarda İnsanlarda boşaltım boşaltım sistemini sistemini oluşturan oluşturan organlar; organlar; böbrekler, böbrekler, üreter üreter (idrar (idrar borusu), borusu), idrar idrar torbası torbası ve ve üretra üretra (idrar (idrar kanalı) kanalı) dır. dır. İnsanlarda deri, İnsanlarda deri, akciğerler, akciğerler, kalın kalın bağırsak bağırsak (anüs) (anüs) ve ve karaciğer karaciğer boşaltıma boşaltıma yardımcı yardımcı yapı yapı ve organlardır. ve organlardır. Boşaltım Boşaltım sisteminin sisteminin en en önemli önemli organları organları böbreklerdir. böbreklerdir. İnsanlarda İnsanlarda boşaltım boşaltım olayını olayını gerçekleştiren gerçekleştiren organ organ böbreklerdir. böbreklerdir. Böbrekler Böbrekler karın karın boşluğunun boşluğunun arkasında arkasında bel bel omurlarının omurlarının iki yanında; iki yanında; biri biri sağda sağda biri biri solda solda olmak olmak üzere üzere iki iki tane tane olan olan ve ve kuru kuru fasulyeye fasulyeye benzeyen benzeyen koyu koyu kırmızı kırmızı renkli renkli organlardır. organlardır.

Böbrek Böbrek içine içine giren giren kandan kandan fazla fazla suyu suyu ve ve atıkatık maddeleri maddeleri süzer süzer ve ve üreter üreter (idrar (idrar borusu) borusu) aracılığı aracılığı ile ile idrar idrar torbasında torbasında toplanmasını toplanmasını sağlar. sağlar. Burada Burada toplanan toplanan idrar, idrar, üreter üreter (idrar (idrar kanalı) kanalı) aracılığı aracılığı ile ile belirli belirli aralıklarla aralıklarla vücuttan vücuttan dışarıya dışarıya atılır. atılır.

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ İnsanda İnsanda iki tane iki tane böbrek böbrek olduğunu olduğunu öğrendiniz. öğrendiniz. KişiKişi tek tek bir bir böbrekle böbrekle de yaşamına de yaşamına devam devam edebilir edebilir ancak ancak iki böbreği iki böbreği de de çalışamaz çalışamaz durumda durumda olanlar olanlar büyük büyük problem problem yaşarlar. yaşarlar. Bu Bu bireylerin bireylerin kanının kanının temizlenmesi temizlenmesi içiniçin ya diyaliz ya diyaliz makinesine makinesine bağlanması bağlanması ya da ya böbrek da böbrek nakli nakli olması olması gerekir. gerekir. Bu Bu nedenle nedenle organ organ bağışı bağışı çokçok önemlidir. önemlidir. Organ Organ bağışı bağışı konusunda konusunda bir bir proje proje tasarla tasarla ve projeni ve projeni arkadaşlarınla arkadaşlarınla paylaş. paylaş. 17 17

11

ÜNİTE ÜNİTE

DESTEK DESTEK VEVE HAREKET HAREKET SİSTEMİ SİSTEMİ

İskeletimiz İskeletimiz olmasaydı olmasaydı bir yerden, bir yerden, başka başka bir yere bir yere gitmek gitmek içiniçin hareketimiz hareketimiz nasıl nasıl olurdu? olurdu? ................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................

İskeletimiz İskeletimiz olmasaydı olmasaydı vücudumuzun vücudumuzun şekli şekli nasıl nasıl olurdu? olurdu? .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. Vücudumuza Vücudumuza şekil şekil veren veren ve hareket ve hareket etmemizi etmemizi sağlayan sağlayan destek destek ve hareket ve hareket sistemi, sistemi, iskelet iskelet ve ve kasların kasların birlikte birlikte çalışması çalışması sonucu sonucu oluşur. oluşur. İnsan İnsan vücudundaki vücudundaki kemiklerin, kemiklerin, kıkırdakların kıkırdakların ve ve eklemlerin eklemlerin birleşerek birleşerek oluşturduğu oluşturduğu sisteme sisteme iskelet iskelet sistemi sistemi denir. denir. İskelet İskelet sistemi sistemi kemik kemik doku doku ve ve kıkırdak kıkırdak dokudan dokudan oluşmuştur. oluşmuştur. İskelet İskelet sisteminin sisteminin 1- Vücuda 1- Vücuda şekil şekil verir. verir. 4 temel 4 temel görevi görevi vardır: vardır: 2- Vücudun 2- Vücudun dik dik durmasını durmasını sağlar. sağlar. 3- İç3-organları İç organları dış dış etkilere etkilere karşı karşı korur. korur.

BİLİYOR MUYDUN? MUYDUN? ? ?BİLİYOR

4- Kaslarla 4- Kaslarla birlikte birlikte vücudun vücudun hareket hareket etmesini etmesini sağlar. sağlar.

Yetişkin Yetişkin insan insan iskeletinde iskeletinde 206, 206, yeniyeni doğmuş doğmuş bebeklerde bebeklerde ise ise 300300 kemik kemik bulunur. bulunur. Vücudumuzdaki Vücudumuzdaki en küçük en küçük kemik kemik kulağımızda kulağımızda bulunan bulunan çekiç çekiç kemiğidir. kemiğidir.

18 18

VÜCUDUMUZDAKİ VÜCUDUMUZDAKİ SİSTEMLER SİSTEMLER İskeletimizi İskeletimizi oluşturan oluşturan kemikler; kemikler; uzun uzun kemikler, kemikler, kısa kısa kemikler kemikler ve yassı ve yassı kemikler kemikler olmak olmak üzere üzere 3 3 gruba gruba ayrılır. ayrılır. Uzun Uzun kemikler: kemikler: Uzunluğu Uzunluğu kalınlığından kalınlığından fazla fazla olan olan silindir silindir şeklindeki şeklindeki kemiklerdir. kemiklerdir. KolKol ve ve bacaklarda bacaklarda bulunan bulunan kemiklerin kemiklerin çoğu çoğu uzun uzun kemiktir. kemiktir. İnsan İnsan vücudundaki vücudundaki en uzun en uzun kemik kemik uyluk uyluk kemiğidir. kemiğidir.

Kafatası Kafatası

Kaburga Kaburga

Omurga Omurga

Kısa Kısa Kemikler: Kemikler: Uzunluğu, Uzunluğu, genişliği, genişliği, kalınlığı kalınlığı birbirine birbirine yakın yakın olan olan kemiklerdir. kemiklerdir. Omurgayı Omurgayı El parmak oluşturan oluşturan omurlar, omurlar, el ve el ayak ve ayak bileği bileği kemikleri kemikleri kısakısa El parmak kemikleri kemikleri kemikleridir. kemikleridir. Yassı Yassı Kemikler: Kemikler: Uzunluğu Uzunluğu ve ve genişliği genişliği fazla, fazla, kalınlığı kalınlığı az az olan olan kemiklerdir. kemiklerdir. Kafatasındaki Kafatasındaki kemikler kemikler yassı yassı kemiklerdir. kemiklerdir.

Uyluk Uyluk kemiği kemiği

Kaval Kaval kemiği kemiği

Eklemler Eklemler İki ya İkida ya daha da daha fazla fazla kemiğin kemiğin birbirine birbirine bağlandığı bağlandığı yere yere eklem eklem denir. denir. Eklemler, Eklemler, kemiklerin kemiklerin hareket hareket etmesini etmesini ve birbirlerine ve birbirlerine bağlanmasını bağlanmasını sağlarlar. sağlarlar. Eklem Eklem yerlerindeki yerlerindeki kemikler kemikler birbirlerine birbirlerine kuvvetli kuvvetli eklem eklem bağı bağı ile bağlanmışlardır. ile bağlanmışlardır. Eklemler Eklemler üçeüçe ayrılır. ayrılır. 1- Oynar 1- Oynar Eklemler: HerHer yönde rahatça hareket edebilen eklemlerdir. Oynar eklemler vücudun Eklemler: yönde rahatça hareket edebilen eklemlerdir. Oynar eklemler vücudun hareketini sağlarlar. Omuz eklemli, kalça eklemi, kol kol ve bacaklardaki eklemler bu tür hareketini sağlarlar. Omuz eklemli, kalça eklemi, ve bacaklardaki eklemler bu eklemlerdir. tür eklemlerdir. 2- Yarı Oynar Eklemler: ÇokÇok az hareket edebilen, hareketleri sınırlı olan eklemlerdir. Alt Alt çene 2- Yarı Oynar Eklemler: az hareket edebilen, hareketleri sınırlı olan eklemlerdir. çene kemiğini bağlayan eklem, omurgadaki omur kemiklerini bağlayan eklemler bu tür kemiğini bağlayan eklem, omurgadaki omur kemiklerini bağlayan eklemler bu eklemlerdir. tür eklemlerdir. 3- Oynamaz Eklemler: Kemiklerin birbirine sıkıca kaynamasıyla 3- Oynamaz Eklemler: Kemiklerin birbirine sıkıca kaynamasıyla oluşan oluşan ve hiç ve hiç hareket hareket etmeyen etmeyen eklemlerdir. eklemlerdir. Kafatası Kafatası kemiklerini kemiklerini bağlayan bağlayan eklemler, eklemler, oynamaz oynamaz eklemlerdir. eklemlerdir. KasKas İskelet sistemindeki kemiklerin üzerini örten, iç organların İskelet sistemindeki kemiklerin üzerini örten, iç organların yapısına katılarak vücudun ve ve iç organların hareket etmesini yapısına katılarak vücudun iç organların hareket etmesini sağlayan kasların oluşturduğu sisteme kaskas sistemi denir. Kaslar sağlayan kasların oluşturduğu sisteme sistemi denir. Kaslar özelliklerine, vücutta bulundukları yere ve ve çalışma şekillerine özelliklerine, vücutta bulundukları yere çalışma şekillerine göre düzdüz kas, çizgili kaskas ve kalp kası olarak üç çeşittir. göre kas, çizgili ve kalp kası olarak üç çeşittir. Bir Bir kemiğin hareket edebilmesi içiniçin çizgili kasın kasılması kemiğin hareket edebilmesi çizgili kasın kasılması gerekir. Kas, kemiği çeker ancak itemez. Bu Bu nedenle çizgili gerekir. Kas, kemiği çeker ancak itemez. nedenle çizgili kaslar zıt çalışan çift çift kaslar halinde bulunurlar. kaslar zıt çalışan kaslar halinde bulunurlar. 19 19

55

ÜNİTE ÜNİTE

DEĞERLENDİRME DEĞERLENDİRME SORULARI SORULARI 1. Sindirim 1. Sindirim sistemi sistemi ile ilgili ile ilgili olarak; olarak; a) Sistemi a) Sistemi oluşturan oluşturan organların organların isimlerini isimlerini sırasıyla sırasıyla yazınız? yazınız? b) Aşağıda b) Aşağıda belirtilen belirtilen görevleri görevleri hangi hangi organların organların yaptığını yaptığını belirtiniz; belirtiniz; - Dışkının - Dışkının dışarı dışarı atılmasını atılmasını sağlar. sağlar. - Besinleri - Besinleri bulamaç bulamaç haline haline getirir. getirir. - Besinlerin - Besinlerin çoğunun çoğunun kana kana karıştığı karıştığı yerdir. yerdir.

2. Dolaşım 2. Dolaşım sistemi sistemi ile ilgili ile ilgili olarak; olarak; a) Kanın a) Kanın vücuttaki vücuttaki görevlerini görevlerini yazınız yazınız b) Kan b) Kan hücrelerini hücrelerini ve kan ve kan damarlarının damarlarının çeşitlerini çeşitlerini ve ve görevlerini görevlerini yazınız. yazınız. c) Yandaki c) Yandaki şekilde şekilde kalbin kalbin odacıkları odacıkları gösterilmiştir. gösterilmiştir. Bu Bu odacıkların odacıkların isimlerini isimlerini yazınız yazınız ve temiz ve temiz kankan taşıyan taşıyan odacıkları odacıkları kırmızıya, kırmızıya, kirlikirli kankan taşıyan taşıyan odacıkları odacıkları maviye maviye boyayın. boyayın.

3. 3. a) Neden a) Neden nefes nefes alıp-veririz alıp-veririz açıklayınız? açıklayınız? b) Aşağıda b) Aşağıda verilen verilen yapıları yapıları sıralayarak; sıralayarak; havadaki havadaki bir oksijen bir oksijen molekülünün molekülünün vücutta vücutta izleyeceği izleyeceği yoluyolu belirtiniz. belirtiniz.

4. 4. a) İskeletin a) İskeletin görevleri görevleri nelerdir? nelerdir? b) Eklem b) Eklem çeşitlerini çeşitlerini örnekler örnekler vererek vererek açıklayınız. açıklayınız. c) Vücudumuzda c) Vücudumuzda kaçkaç tür tür kaskas vardır? vardır? Hareket Hareket etmemizi etmemizi sağlayan sağlayan kaslar kaslar nasıl nasıl çalışır? çalışır? d) Aşağıda d) Aşağıda verilen verilen organları organları koruyan koruyan kemiklerin kemiklerin adlarını adlarını yazınız. yazınız. - Kalp - Kalp - Beyin - Beyin - Akciğerler - Akciğerler - Omurilik - Omurilik

5. 5. Vücudumuza Vücudumuza mikropların mikropların girişini girişini engelleyen engelleyen doğal doğal engelleri engelleri ve ve bu bu doğal doğal engellerin, engellerin, mikropların mikropların vücuda vücuda girmesini girmesini nasıl nasıl engellediğini engellediğini açıklayınız. açıklayınız.

20 20

VÜCUDUMUZDAKİ VÜCUDUMUZDAKİ SİSTEMLER SİSTEMLER SÖZLÜK SÖZLÜK Boşaltım Boşaltım sistemi: sistemi: Vücuttaki Vücuttaki atıkatık ve ve fazla fazla maddelerin maddelerin dışarıya dışarıya atılmasını atılmasını yağlayan yağlayan sistemdir. sistemdir. Destek Destek ve hareket ve hareket sistemi: sistemi: Tüm Tüm omurgalı omurgalı hayvanlarda hayvanlarda olduğu olduğu gibi,gibi, insanda insanda da da vücuda vücuda biçim biçim veren, veren, iç organları iç organları koruyan, koruyan, vücudun vücudun dik dik durmasını durmasını ve aktif ve aktif hareket hareket etmesini etmesini sağlayan sağlayan sistem. sistem. Dolaşım Dolaşım sistemi: sistemi: Besinlerin Besinlerin ve ve oksijenin oksijenin vücuttaki vücuttaki tümtüm hücrelere hücrelere ulaşmasını ulaşmasını sağlayan sağlayan sisteme sisteme verilen verilen addır. addır. Sindirim Sindirim sistemi: sistemi: Besinlerle Besinlerle gelen gelen bu bu maddelerin, maddelerin, vücudun vücudun kullanabilmesi kullanabilmesi içiniçin küçük küçük parçalara parçalara ayrılması ayrılması işleminde işleminde görevli görevli olan olan yapı yapı ve organların ve organların oluşturduğu oluşturduğu sistem. sistem. Solunum Solunum sistemi: sistemi: Kandaki Kandaki karbondioksit karbondioksit (CO2) (CO2) gazının gazının oksijen oksijen gazı gazı (O2) (O2) ile yer ile yer değiştirmesini değiştirmesini sağlayan sağlayan sisteme sisteme verilen verilen addır. addır.

21 21

Ünite 2:

KUVVET ve BASINÇ

KEŞFEDİN! Çevremizdeki birçok olayda, kuvvetin cisimler üzerindeki etkilerini ve hareketle olan ilişkisini gözlemleyebileceğimizi öğrenmiştik. Her geçen yıl ağırlığınızın değiştiğini fark etmişsinizdir. Ağırlığınızın ortaya çıkmasında kuvvetlerin etkisi olup, olmadığını hiç düşünüz mü? Bu ünitede kuvvetin büyüklüğünü değiştiren etkenlerin neler olabileceğini öğreneceksiniz. Burada öğreneceklerinizin yanı sıra bilim dergilerinde ve bu konuyla ilgili web sitelerinde çok farklı örnekler bulabilirsiniz.

22

ÜNİTE ÜNİTE ÜNİTE ÜNİTE KAVRAMLARI KAVRAMLARI

Itme Itme / Çekme / Çekme

Sebep Sebep olur olur

Kati Kati Katı Katı vardır vardır

vardir vardir

Dinamometre Dinamometre

ölçülür ölçülür

Kuvvet Kuvvet

Sebep Sebep olur olur

Basinç Basinç Basınç Basınç

vardır vardır vardir vardir

Sıvı Sıvı Sivii Sivii

vardir vardir

vardır vardır

Gaz Gaz Gaz Gaz

Yerçekimi Yerçekimi

24 24

KUVVET KUVVET veve BASINÇ BASINÇ ÜNİTE ÜNİTE KAVRAMLARI KAVRAMLARI

ÜNİTE ÜNİTE HAZIRLIK HAZIRLIK SORULARI SORULARI 1.Dünyamız 1.Dünyamız mevcut mevcut halinden halinden çokçok daha daha büyük büyük veya veya çokçok daha daha küçük küçük olsaydı olsaydı yolda yolda yürüme, yürüme, koşma, koşma, zıplama zıplama gibigibi hareketlerimiz hareketlerimiz nasıl nasıl etkilenirdi? etkilenirdi? Neden? Neden? 2.Okyanus 2.Okyanus diplerinde diplerinde çeşitli çeşitli araştırmalar araştırmalar yapan yapan dalgıçlar dalgıçlar ile ile uzayda uzayda çalışmalar çalışmalar yapan yapan astronotlar astronotlar özelözel kıyafetler kıyafetler giyerler. giyerler. Bunun Bunun nedeni nedeni sizce sizce nedir? nedir? 3.Ahşap 3.Ahşap bir bir zemine zemine saplamak saplamak istediğimiz istediğimiz bir bir çivinin çivinin ucuucu ne ne kadar kadar sivrisivri ise ise ahşap ahşap zemine zemine saplanması saplanması da oda derece o derece kolay kolay olur. olur. Neden? Neden? 25 25

22

ÜNİTE ÜNİTE

YERÇEKİMİ KUVVETİ YERÇEKİMİ KUVVETİ Cisimleri Cisimleri harekete harekete geçirebilmek geçirebilmek içiniçin kuvvet kuvvet uygulamak uygulamak gerektiğini gerektiğini öğrenmiştik. öğrenmiştik. Ancak Ancak günlük günlük yaşantımızda yaşantımızda üzerine üzerine herhangi herhangi bir kuvvet bir kuvvet uygulamadan uygulamadan havada havada serbest serbest bıraktığımız bıraktığımız cisimlerin cisimlerin yere yere doğru doğru hareket hareket ettiğini ettiğini kolaylıkla kolaylıkla gözlemleyebiliriz. gözlemleyebiliriz. Bilim Bilim insanları insanları bu bu harekete harekete serbest serbest düşme düşme adını adını vermişlerdir. vermişlerdir. Aslında Aslında biz biz gözlemleyemesek gözlemleyemesek bilebile serbest serbest düşme düşme hareketi hareketi yapan yapan cisimlerin cisimlerin üzerine üzerine de etki de etki eden eden bir kuvvet bir kuvvet vardır. vardır. Bu Bu kuvvet kuvvet Dünya'nın Dünya'nın merkezine merkezine doğrudur doğrudur ve ve Yerçekimi Yerçekimi Kuvveti Kuvveti olarak olarak adlandırılır. adlandırılır. Dünya'nın kendine ait ait bir bir çekim kuvveti varsa, Dünya'nın kendine çekim kuvveti varsa, Jüpiter, Mars, Uranüs gibigibi diğer gezegenlerin de de Jüpiter, Mars, Uranüs diğer gezegenlerin kendilerine ait çekim kuvvetleri var var mıdır? Dünya'dan kendilerine ait çekim kuvvetleri mıdır? Dünya'dan daha büyük veya daha küçük olan gezegenlerdeki daha büyük veya daha küçük olan gezegenlerdeki çekim kuvvetleri de de Dünya ile aynı mı?mı? Yoksa farklı çekim kuvvetleri Dünya ile aynı Yoksa farklı mı?mı? Bu Bu konudaki düşünceniz kısaca aşağıda boşboş konudaki düşünceniz kısaca aşağıda bırakılan yere yazınız. bırakılan yere yazınız.

Jüpiter JüpiterUranüs Uranüs Dünya Dünya Mars Mars

................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... 26 26

KUVVET KUVVET veve BASINÇ BASINÇ Kütle Kütle Çekimi Çekimi Tüm Tüm maddeler maddeler karşılıklı karşılıklı olarak olarak birbirlerine birbirlerine çekim çekim kuvveti kuvveti uygularlar. uygularlar. Ancak Ancak küçük küçük kütlelerin kütlelerin birbirlerine birbirlerine uyguladıkları uyguladıkları bu bu çekim, çekim, farkfark edilmeyecek edilmeyecek kadar kadar küçüktür. küçüktür. Başka Başka bir bir ifadeyle ifadeyle Dünya, Dünya, maddeleri maddeleri kendi kendi merkezine merkezine doğru doğru çekerken çekerken maddeler maddeler de de Dünya'yı Dünya'yı aynı aynı kuvvetle kuvvetle çekerler. çekerler. Ancak Ancak maddelerin maddelerin kütlesi, kütlesi, Dünya'nın Dünya'nın kütlesinin kütlesinin yanında yanında çokçok küçük küçük kaldığı kaldığı içiniçin maddelerin maddelerin Dünya'ya Dünya'ya uyguladığı uyguladığı çekim çekim kuvvetini kuvvetini farkfark edemeyiz. edemeyiz.

Kütleler Kütleler arasındaki arasındaki çekim çekim kuvvetine kuvvetine kütle kütle çekim çekim kuvveti kuvveti denir. denir. Kütle Kütle çekim çekim kuvveti kuvveti hem hem Dünya Dünya üzerindeki üzerindeki bütün bütün cisimler cisimler arasında, arasında, hem hem de de uzaydaki uzaydaki bütün bütün cisimler, cisimler, örneğin örneğin gezegenler gezegenler arasında arasında görülür. görülür. Yerçekimi Yerçekimi Kuvveti Kuvveti aslında aslında Dünyanın Dünyanın uyguladığı uyguladığı kütle kütle çekim çekim kuvvetinin kuvvetinin özelözel adıdır. adıdır.

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ

Kıbrıs (Karpaz) kıyıları Kıbrıs (Karpaz) kıyıları

Kanada kıyıları Kanada kıyıları

Kıyılarımızdaki Kıyılarımızdaki deniz deniz seviyesinin seviyesinin bazen bazen yükseldiğini yükseldiğini bazen bazen de de alçaldığını alçaldığını gözlemlediğiniz gözlemlediğiniz olmuştur. olmuştur. Bu Bu olaya olaya “gelgit” “gelgit” adıadı verilmektedir. verilmektedir. Ülkemizde Ülkemizde olduğu olduğu gibigibi denize denize kıyısı kıyısı olan olan bütün bütün ülkelerde ülkelerde “gelgit” “gelgit” olayı olayı yaşanır. yaşanır. Yukarıdaki Yukarıdaki resimde resimde de görülebileceği de görülebileceği gibigibi özellikle özellikle okyanuslara okyanuslara kıyısı kıyısı bulunan bulunan ülkelerde ülkelerde su seviyesinin su seviyesinin yükselmesi yükselmesi ve alçalması ve alçalması çokçok daha daha büyük büyük oranda oranda olur. olur. Gelgit Gelgit olayının olayının nedeni nedeni nedir? nedir? Bu konuda Bu konuda detaylı detaylı bir araştırma bir araştırma yapınız. yapınız. Araştırmanız Araştırmanız sonucunda sonucunda elde elde edeceğiniz edeceğiniz bilgileri bilgileri çeşitli çeşitli resim resim ve diğer ve diğer görsellerle görsellerle destekleyerek destekleyerek “Gelgit “Gelgit nedir nedir ve nasıl ve nasıl oluşur?” oluşur?” başlıklı başlıklı bir bilgi bir bilgi notu notu ve poster ve poster hazırlayınız. hazırlayınız. Hazırladığınız Hazırladığınız dokümanları dokümanları sınıfınızla sınıfınızla paylaşınız. paylaşınız.

27 27

22

ÜNİTE ÜNİTE KÜTLE KÜTLE Mİ?Mİ? AĞIRLIK AĞIRLIK MI?MI?

Ağırlık Ağırlık ve kütle ve kütle kavramları kavramları genellikle genellikle birbirine birbirine karıştırılır. karıştırılır. Ancak Ancak ağırlık ağırlık ve kütlenin ve kütlenin birbirinden birbirinden farklı farklı kavramlar kavramlar olduğunu olduğunu bilmeliyiz. bilmeliyiz.

Yerçekimi Yerçekimi Kuvveti'nin Kuvveti'nin aslında aslında Dünya'nın Dünya'nın uyguladığı uyguladığı kütle kütle çekim çekim kuvvetinin kuvvetinin özelözel adıadı olduğunu olduğunu biliyoruz. biliyoruz. Bilim Bilim insanları insanları Yerçekimi Yerçekimi Kuvveti'ni Kuvveti'ni ağırlık ağırlık olarak olarak da da adlandırmaktadır. adlandırmaktadır. Başka Başka bir bir ifadeyle ifadeyle herhangi herhangi bir bir maddeye maddeye etkietki eden eden yerçekimi yerçekimi kuvvetine kuvvetine ağırlık ağırlık denmektedir. denmektedir. Kütle Kütle iseise herhangi herhangi bir bir cismin cismin yapısında yapısında bulunan bulunan madde madde miktarı miktarı olarak olarak tanımlanır. tanımlanır.

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ Kütle Kütle ve ve ağırlık ağırlık kavramları kavramları hakkında hakkında detaylı detaylı bir bir araştırma araştırma yapınız. yapınız. Araştırmanızda Araştırmanızda kütle kütle ve ve ağırlık ağırlık kavramlarının kavramlarının tanımı, tanımı, nasıl nasıl ölçülebileceğini ölçülebileceğini örneklerle örneklerle açıklayınız. açıklayınız. Bu kavramların Bu kavramların günlük günlük yaşamdaki yaşamdaki hatalı hatalı kullanımlarının kullanımlarının nerede nerede olduğunu olduğunu belirleyiniz. belirleyiniz. Araştırmanız Araştırmanız sonucunda sonucunda elde elde ettiğin ettiğin verileri verileri kullanarak, kullanarak, "Kütle "Kütle ve Ağırlık ve Ağırlık aynı aynı şeyşey değildir" değildir" başlıklı başlıklı bir poster bir poster hazırlayınız, hazırlayınız, posterinizi posterinizi sınıfınızla sınıfınızla paylaşınız. paylaşınız. 28 28

KUVVET KUVVET veve BASINÇ BASINÇ Nasıl Nasıl Ölçeriz? Ölçeriz? Ağırlık Ağırlık bir kuvvet bir kuvvet olduğuna olduğuna göre göre dinamometre dinamometre ile ölçeriz. ile ölçeriz. Bu Bu ölçüm ölçüm sonucunda sonucunda elde elde ettiğimiz ettiğimiz büyüklüğün büyüklüğün birimi birimi ise ise Newton Newton (N)'dur. (N)'dur. Kütleyi Kütleyi madde madde miktarı miktarı olarak olarak tanımlamıştık. tanımlamıştık. Maddenin Maddenin yapısındaki yapısındaki miktarın miktarın fazla fazla veya veya çokçok olduğu olduğu öğrenmek öğrenmek içiniçin bir başka bir başka kütleyle kütleyle karşılaştırmamız karşılaştırmamız gereklidir. gereklidir. Bu Bu nedenle nedenle de kütleyi, de kütleyi, eşiteşit kollu kollu terazi terazi ile ile ölçeriz. ölçeriz. Bu Bu ölçümün ölçümün büyüklüğünü büyüklüğünü göstermek göstermek içiniçin kullandığımız kullandığımız birim birim ise ise genellikle genellikle gram gram (g) (g) veya veya kilogram kilogram (kg)'dır. (kg)'dır.

Eşit Eşit Kollu Kollu Terazi Terazi Kütleyi Kütleyi ölçer. ölçer. Birimi: Birimi: g veya g veya kg kg

Dinamometre Dinamometre Ağırlığı ölçer. Ağırlığı ölçer. Birimi: Birimi: N N

BİLİYOR MUYDUN? MUYDUN? ? ?BİLİYOR Ay’ın Ay’ın çekim çekim kuvveti, kuvveti, Dünya'nın Dünya'nın çekim çekim kuvvetinin kuvvetinin 6'da6'da 1'i kadardır. 1'i kadardır. Ay'daki Ay'daki ağırlığımız ağırlığımız daha daha az az olmasının olmasının nedeni nedeni budur. budur. 29 29

22

ÜNİTE ÜNİTE Deney Deney Yapıyoruz Yapıyoruz

Deneyin Deneyin Adı: Adı: KÜTLEYİ KÜTLEYİ VE VE AĞIRLIĞI AĞIRLIĞI ÖLÇÜYORUZ. ÖLÇÜYORUZ.

Deneyin Deneyin Amacı: Amacı: Kuvvet Kuvvet ve Ağırlığın ve Ağırlığın aynı aynı kavramlar kavramlar olmadığını olmadığını göstermek. göstermek. HerHer cismin cismin belirli belirli bir kütlesi bir kütlesi ve üzerine ve üzerine etkietki eden eden yerçekimi yerçekimi kuvvetine kuvvetine göre göre de ağırlığı de ağırlığı olduğunu olduğunu belirlemek. belirlemek. Malzemeler: Malzemeler: Okul Okul laboratuvarında laboratuvarında bulunan bulunan eşiteşit kollu kollu terazi terazi ve ve bir bir adet adet dinamometre dinamometre kullanılacak kullanılacak temel temel malzemelerdir. malzemelerdir. Ayrıca Ayrıca deney deney yapanlar yapanlar tarafından tarafından belirlenecek belirlenecek ve deney ve deney sonucundaki sonucundaki bulgular bulgular tablosuna tablosuna işlenecek işlenecek 5 farklı 5 farklı cisim cisim de deneyin de deneyin diğer diğer malzemelerini malzemelerini oluşturmaktadır. oluşturmaktadır. Bulgular Bulgular Tablosu: Tablosu: Kütlesini Kütlesini ve ağırlığını ve ağırlığını ölçeceğiniz ölçeceğiniz cisimlerini cisimlerini isimlerini isimlerini ve ölçüm ve ölçüm sonuçlarını sonuçlarını aşağıdaki aşağıdaki tabloya tabloya kayıt kayıt ediniz. ediniz. Bulgular Bulgular Tablosu Tablosu

Cisim Cisim

Ölçüm Ölçüm Sonuçları Sonuçları Kütlesi Kütlesi (g)(g) Ağırlığı Ağırlığı (N)(N)

1- 12- 23- 34- 45- 5-

BİLİYOR MUYDUN? MUYDUN? ? ?BİLİYOR Kuvvet Kuvvet birimi, birimi, adını adını Genel Genel Çekim Çekim Yasası'nı Yasası'nı bulan bulan İngiliz İngiliz bilim bilim insanı insanı Sir Sir Isaac Isaac Newton'dan Newton'dan almıştır. almıştır.Bilime Bilime yaptığı yaptığı temel temel katkılar, katkılar, diferansiyel diferansiyel ve ve entegral entegral hesap, hesap, genel genel çekim çekim kanunu kanunu ve ve Güneş Güneş ışığının ışığının yapısıdır. yapısıdır. Çalışmalarını Çalışmalarını Doğa Doğa Felsefesinin Felsefesinin Matematik Matematik İlkeleri İlkeleri (Principia) (Principia) ve Optik ve Optik adlıadlı eserlerinde eserlerinde toplamıştır. toplamıştır. 30 30

KUVVET KUVVET veve BASINÇ BASINÇ Kütle Kütle değişmeyen değişmeyen madde madde miktarı miktarı iken, iken, ağırlık ağırlık çekim çekim kuvvetine kuvvetine bağlıdır bağlıdır ve evrende ve evrende bulunduğu bulunduğu ortamın ortamın çekim çekim kuvvetinin kuvvetinin değişmesiyle değişmesiyle değişebilir. değişebilir. Kütlenin Kütlenin madde madde miktarı, miktarı, ağırlığın ağırlığın ise ise bir bir kuvvet kuvvet olduğunu olduğunu unutmadan; unutmadan; kütle kütle ile ağırlık ile ağırlık arasındaki arasındaki farklılıkları farklılıkları gösteren gösteren aşağıdaki aşağıdaki tabloda tabloda uygun uygun yere yere (√)(√) sembolü sembolü koyarak koyarak doldunuz. doldunuz. Özellikleri Özellikleri

Kütle Kütle

Ağırlık Ağırlık

Madde miktarı olarak tanımlanır. Madde miktarı olarak tanımlanır. Maddeye etkietki eden yerçekimi kuvvetidir. Maddeye eden yerçekimi kuvvetidir. Dinamometre ile ölçülür. Dinamometre ile ölçülür. EşitEşit kollu terazi ile ölçülür. kollu terazi ile ölçülür. Birimi Newton (N)(N) olarak belirtilir. Birimi Newton olarak belirtilir. Birimi gram (g)(g) veya kilogram (kg) olarak belirtilir. Birimi gram veya kilogram (kg) olarak belirtilir. HerHer yerde aynıdır, değişmez. yerde aynıdır, değişmez. Yerçekiminin değiştiği yerlerde değişir. Yerçekiminin değiştiği yerlerde değişir. Değeri sıfırsıfır (0)(0) olabilir. Değeri olabilir. Değeri hiçbir zaman sıfırsıfır (0)(0) olmaz. Değeri hiçbir zaman olmaz.

Kütlelerin Kütlelerin çekim çekim kuvveti, kuvveti, yaniyani yerçekim yerçekim kuvveti kuvveti olmasaydı olmasaydı yaşantımız yaşantımız nasıl nasıl etkilenirdi? etkilenirdi? Bu Bu konudaki konudaki düşüncelerinizi düşüncelerinizi aşağıda aşağıda verilen verilen yer yer yazınız. yazınız. ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................

BİLİYOR MUYDUN? MUYDUN? ? ?BİLİYOR Dünya'da Dünya'da kaldırmakta kaldırmakta zorlandığımız zorlandığımız bir bir cismi, cismi, Ay'da Ay'da çokçok kolay kolay kaldırabiliriz. kaldırabiliriz. Buna Buna karşılık karşılık Jüpiter Jüpiter gibigibi büyük büyük bir bir gezende gezende de de çekim çekim kuvveti kuvveti Dünya'dakinden Dünya'dakinden daha daha fazla fazla olduğu olduğu içiniçin onuonu kaldırmakta kaldırmakta çokçok daha daha fazla fazla zorlanırız. zorlanırız. Dünya'da Dünya'da 1 N1 ağırlığındaki N ağırlığındaki bir bir cisim; cisim; üzerine üzerine hiçbir hiçbir yerçekimi yerçekimi kuvvetinin kuvvetinin etkietki etmediği etmediği uzayda uzayda 0 N, 0 N, Güneş Güneş Sisteminin Sisteminin en en büyük büyük gezeni gezeni olan olan Jüpiter'de Jüpiter'de ise ise 2,5 2,5 N ağırlığında N ağırlığında olur. olur.

31 31

22

ÜNİTE ÜNİTE BASINÇ BASINÇ

Resimde Resimde görülen görülen kadın kadın ayakkabısının ayakkabısının ön kısmıyla ön kısmıyla mı, mı, topuk topuk kısmıyla kısmıyla mı mı ayağınıza ayağınıza basılırsa basılırsa daha daha çokçok acı acı hissedersiniz? hissedersiniz? Bu Bu soruya soruya verdiğiniz verdiğiniz yanıtı yanıtı ve ve bu bu yanıtın yanıtın nedenlerini nedenlerini arkadaşlarınızla arkadaşlarınızla tartışınız. tartışınız. .................................................................................... .................................................................................... .................................................................................... .................................................................................... .................................................................................... .................................................................................... Yeryüzündeki Yeryüzündeki bir bir cismin cismin ağırlığının, ağırlığının, cismin cismin üzerine üzerine etkietki eden eden yer yer çekimi çekimi kuvvetinden kuvvetinden kaynaklandığını kaynaklandığını biliyoruz. biliyoruz. Bu Bu kuvvetin, kuvvetin, yerin yerin merkezine merkezine doğru doğru ve ve yeryüzüne yeryüzüne dik dik doğrultuda doğrultuda olduğunu olduğunu öğrenmiştik. öğrenmiştik. Yukarıdaki Yukarıdaki soru soru içiniçin sınıfça sınıfça yaptığınız yaptığınız tartışmayı tartışmayı da da dikkate dikkate alarak alarak şekilde şekilde gösterilen gösterilen I, II, I, ve II, ve III konumlarında III konumlarında yerleştirilmiş yerleştirilmiş özdeş özdeş blokların blokların taban taban alanlarına alanlarına yaptıkları yaptıkları basınçları basınçları büyükten büyükten küçüğe küçüğe doğru doğru nasıl nasıl sıralarsınız? sıralarsınız?

I I

II II

IIIIII

I veI IIvekonumlarındaki II konumlarındaki blokların blokların ağırlıkları ağırlıkları aynı aynı olmasına olmasına rağmen rağmen taban taban alanları alanları farklı farklı olduğu olduğu içiniçin bulundukları bulundukları yüzeye yüzeye uyguladıkları uyguladıkları basınç basınç da da farklıdır. farklıdır. Ağırlığın Ağırlığın eşineşin olduğu olduğu durumda durumda taban taban alanı alanı büyük büyük olan olan bloğun bloğun taban taban yüzeye yüzeye uyguladığı uyguladığı basınç basınç küçük, küçük, taban taban alanı alanı küçük küçük olan olan bloğun, bloğun, taban taban yüzeyine yüzeyine uyguladığı uyguladığı basınç basınç büyüktür. büyüktür. II ve II III ve konumlarındaki III konumlarındaki blokların blokların taban taban yüzeyleri yüzeyleri aynı aynı olmasına olmasına rağmen, rağmen, üstüst üste üste konmuş konmuş iki iki bloğun bloğun toplam toplam ağırlığı ağırlığı farklı farklı olacağından olacağından taban taban uygulanan uygulanan basınç basınç da da farklıdır. farklıdır. Taban Taban yüzeylerin yüzeylerin eşiteşit olduğu olduğu durumlarda durumlarda ağırlığı ağırlığı fazla fazla olan olan cisimler cisimler yüzeye yüzeye daha daha büyük büyük basınç basınç uygularlar. uygularlar. Yukarıdaki Yukarıdaki bilgilere bilgilere göre göre blokların blokların taban taban alanlarına alanlarına yaptıkları yaptıkları basınçları basınçları büyükten büyükten küçüğe küçüğe doğru doğru sıralanmış sıralanmış şeklini şeklini verilen verilen boşluğa boşluğa yazınız. yazınız. ……………………………………………………………………………………………………………………………………. ……………………………………………………………………………………………………………………………………. ……………………………………………………………………………………………………………………………………. ……………………………………………………………………………………………………………………………………. 32 32

KUVVET KUVVET veve BASINÇ BASINÇ Günlük Günlük Yaşantımızda Yaşantımızda Basınç Basınç Futbol Futbol ayakkabılarının ayakkabılarının altındaki altındaki çıkıntılar, çıkıntılar, ayakkabı ayakkabı tabanın, tabanın, zemine zemine temas temas eden eden kısmındaki kısmındaki yüzeyini yüzeyini küçülmesini küçülmesini sağlar. sağlar. Böylelikle Böylelikle zemine zemine uygulanan uygulanan basıncı basıncı artırılıp artırılıp futbolcuların futbolcuların kaymasını kaymasını engeller. engeller.

Kayak takımlarında futbol ayakkabıları Kayak takımlarında ise ise futbol ayakkabıları içiniçin yapılanın tersi düzenleme vardır. Kayak yapılanın tamtam tersi bir bir düzenleme vardır. Kayak takımları tabanlarımızın yüzeyini büyüttüğü takımları tabanlarımızın yüzeyini büyüttüğü içiniçin karlı zemine uyguladığımız basıncı azaltır ve kara karlı zemine uyguladığımız basıncı azaltır ve kara batmadan daha rahat bir şekilde üzerinde batmadan çokçok daha rahat bir şekilde kar kar üzerinde kaymamızı sağlar. kaymamızı sağlar.

Bıçak, kesici cisimlerin keskin yüzeyleri Bıçak, jiletjilet gibigibi kesici cisimlerin keskin yüzeyleri ne ne kadar basınç o kadar büyük olur. Böylelikle kadar inceince ise ise basınç o kadar büyük olur. Böylelikle kesme işlemi daha kolay gerçekleştirilir. kesme işlemi daha kolay gerçekleştirilir.

cisimlerin zeminlere kolaylıkla ÇiviÇivi gibigibi sivrisivri uçluuçlu cisimlerin zeminlere kolaylıkla saplanmasının nedeni basıncın artmış saplanmasının nedeni de de basıncın artmış olmasıdır. Çekiç yardımı çivinin arkasına olmasıdır. Çekiç yardımı ile ile çivinin arkasına uygulanan kuvvet, çivinin sayesinde uygulanan kuvvet, çivinin sivrisivri ucuucu sayesinde basıncın artmasına basıncın artmasına ve ve kolaylıkla saplanmak kolaylıkla saplanmak istenilen zeminde ilerlemesine neden olur. istenilen zeminde ilerlemesine neden olur.

BİLİYOR BİLİYOR MUYDUN? MUYDUN? ?? Fil Fil gibigibi ağırağır hayvanların hayvanların ayaklarının ayaklarının geniş geniş tabanları tabanları olmasa, olmasa, ayak ayak kemikleri kemikleri ağırlıklarının ağırlıklarının oluşturduğu oluşturduğu basınca basınca dayanamazdı. dayanamazdı. Ayrıca Ayrıca filler, filler, büyük büyük ağırlıklarına ağırlıklarına rağmen, rağmen, geniş geniş ayak ayak tabanları tabanları sayesinde sayesinde çöl çöl gibigibi kumluk kumluk alanlarda, alanlarda, kuma kuma batmadan batmadan rahatlıkla rahatlıkla yürüyebilirler yürüyebilirler

33 33

22

ÜNİTE ÜNİTE BASINCI BASINCI HESAPLAYALIM HESAPLAYALIM

Cisimlerin Cisimlerin sahip sahip oldukları oldukları bu bu ağırlık ağırlık nedeniyle nedeniyle bulundukları bulundukları zemine zemine de de basınç basınç uyguladıklarını uyguladıklarını artık artık biliyoruz. biliyoruz. Benzer Benzer durum durum sıvısıvı ve gazlar ve gazlar içiniçin de geçerlidir. de geçerlidir. KatıKatı cisimler cisimler ağırlıklarından ağırlıklarından dolayı dolayı altlarında altlarında bulunan bulunan yüzeye, yüzeye, sıvılar sıvılar yineyine ağırlıkları ağırlıkları nedeniyle nedeniyle temas temas ettikleri ettikleri yüzeylere, yüzeylere, gazlar gazlar da da ağırlıkları ağırlıkları ve moleküllerinin ve moleküllerinin hareketleri hareketleri sırasında sırasında çarptıkları çarptıkları yüzeylere yüzeylere kuvvet kuvvet uygularlar. uygularlar. Bilimsel Bilimsel çalışmalarda, çalışmalarda, birim birim yüzeye yüzeye etkiyen etkiyen dikdik kuvvet kuvvet basınç basınç olarak olarak tanımlanmaktadır. tanımlanmaktadır. Başka Başka bir bir ifadeyle ifadeyle Basınç, Basınç, dik dik kuvvet kuvvet ve ve bu bu kuvvetin kuvvetin etkietki ettiği ettiği yüzey yüzey ile ile ilişkilidir. ilişkilidir. Basınç, Basınç, kuvvetle kuvvetle doğru doğru orantılı, orantılı, yüzeyle yüzeyle tersters orantılıdır. orantılıdır. Kuvvet Kuvvet birimi birimi olarak olarak Newton Newton (N),(N), yüzeyi yüzeyi de de metrekare metrekare (m2) (m2) birimleri birimleri ile kullandığımızda ile kullandığımızda oluşan oluşan basınç basınç birimi birimi de Pascal de Pascal olarak olarak adlandırılır. adlandırılır. Pascal Pascal birimi birimi (Pa) (Pa) simgesiyle simgesiyle gösterilir. gösterilir. Başka Başka bir deyişle bir deyişle 1 N'luk 1 N'luk dik dik kuvvetin, kuvvetin, 1 metre 1 metre karelik karelik yüzeye yüzeye oluşturduğu oluşturduğu basınç basınç 1 Pa'dır. 1 Pa'dır.

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ Basıncın, Basıncın, kuvvet kuvvet ve ve yüzeyle yüzeyle olan olan ilişkisini ilişkisini dikkate dikkate alarak alarak basıncın basıncın büyüklüğünün büyüklüğünün hesaplanabileceği hesaplanabileceği bir formülü bir formülü sınıfça sınıfça geliştiriniz. geliştiriniz. Aşağıda Aşağıda verilen verilen kavramları kavramları ve bu ve kavramlarla bu kavramlarla birimleri birimleri boşboş bırakılan bırakılan yerlere yerlere doğru doğru şekilde şekilde yerleştirerek yerleştirerek formülünü formülünü oluşturunuz oluşturunuz ve ve sınıf sınıf panosuna panosuna asarak asarak paylaşınız. paylaşınız.

Kavramlar: Kavramlar: BASINÇ, BASINÇ, DİKDİK KUVVET, KUVVET, YÜZEY YÜZEY ALANI ALANI 2

2

Birimler: Birimler: Pascal Pascal (Pa), (Pa), Newton Newton (N),(N), Metrekare Metrekare (m (m ) )

==

BİLİYOR MUYDUN? MUYDUN? ? ?BİLİYOR Akışkanlar Akışkanlar üzerine üzerine yaptığı yaptığı çalışmalar çalışmalar sonucunda sonucunda ortaya ortaya çıkardığı çıkardığı fizikfizik yasaları yasaları nedeniyle, nedeniyle, basınç basınç birimine birimine Fransız Fransız bilim bilim insanı insanı Pascal'ın Pascal'ın adıadı verilmiştir. verilmiştir. 34 34

KUVVET KUVVET veve BASINÇ BASINÇ Katılarda Katılarda Basınç Basınç Birim Birim yüzeye yüzeye etkietki eden eden dik dik kuvvetin kuvvetin basınç basınç olarak olarak tanımlandığını tanımlandığını öğrendik. öğrendik. Bir Bir toplu toplu iğneyi iğneyi sivrisivri ucuucu parmağımıza parmağımıza battığı battığı zaman zaman kolaylıkla kolaylıkla derimizden derimizden içeriye içeriye saplanıp saplanıp canımız canımız yakabilir. yakabilir. Ancak Ancak 20 tane 20 tane toplu toplu iğneyi iğneyi yanyan yana yana getirirsek getirirsek aynı aynı kolaylıkta kolaylıkta derimize derimize giremeyeceği giremeyeceği içiniçin canımızı canımızı da da acıtmayacaktır. acıtmayacaktır. Bunun Bunun nedeni nedeni bir bir araya araya gelen gelen toplu toplu iğnelerin iğnelerin sivrisivri uçlarındaki uçlarındaki yüzey yüzey alanı alanı büyümüş büyümüş böylelikle böylelikle derimize derimize etkietki ettikleri ettikleri basınç basınç da azılmıştır. da azılmıştır. Yukarıda Yukarıda anlatılan anlatılan örnek örnek olaya olaya benzer benzer bir bir başka başka durumun durumun görseli görseli de de yanda yanda verilmektedir. verilmektedir. Bu Bu örnek örnek olaylar; olaylar; katılarda, katılarda, kuvvetin kuvvetin etkietki ettiği ettiği yüzey yüzey büyük büyük iseise basınç basınç küçük, küçük, yüzey yüzey küçük küçük iseise basınç basınç büyük büyük olur olur ilkesiyle ilkesiyle açıklanmaktadır. açıklanmaktadır.

EşitEşit Kuvvet Kuvvet

Büyük Büyük Yüzey Yüzey Küçük Küçük Yüzey Yüzey Düşük Düşük Basınç Basınç Yüksek Yüksek Basınç Basınç

Ağırlığı: Ağırlığı: 30 N 30 N Kuvvet Kuvvet : 30: N 30 N Yüzey Yüzey Alanı Alanı : 3 :x 2 3= x2 6= m62m 2 Kuvvet Kuvvet 30 30 Basınç Basınç = = = = = 5= Pa 5 Pa Yüzey Yüzey Alanı Alanı 6 6

5m 5m

2m 2m 3m 3m

Kuvvet Kuvvet : 30: N 30 N Yüzey Yüzey Alanı Alanı : 5 :x 2 5= x2 10= m 102 m 2 Ağırlığı: Ağırlığı: 30 N 30 N Kuvvet Kuvvet 30 30 Basınç Basınç = = = = = 3=Pa 3 Pa Yüzey Yüzey Alanı Alanı 10 10 3m 3m 2m 2m

5m 5m

35 35

22

ÜNİTE ÜNİTE Sıvılarda Sıvılarda Basınç Basınç

1. Evlerimizde 1. Evlerimizde su su depoları depoları neden neden evinevin en en yüksek yüksek yeriyeri olanolan çatılarda çatılarda yer yer alır?alır? .................................................................................................... .................................................................................................... .................................................................................................... ....................................................................................................

2. Hastalara 2. Hastalara takılan takılan serum serum şişesi, şişesi, hastanın hastanın yattığı yattığı seviyeden seviyeden daha daha yüksek yüksek bir yere bir yere asılır. asılır. Bunun Bunun nedeni nedeni ne olabilir ne olabilir ? ? .................................................................................................... .................................................................................................... .................................................................................................... ....................................................................................................

Dalgıçların Dalgıçların okyanus okyanus ya ya da da deniz deniz diplerinde diplerinde inceleme inceleme yaparken yaparken özelözel giysi giysi giymek giymek zorunda zorunda olduğunu olduğunu biliyoruz. biliyoruz. Bu giysi, Bu giysi, dalgıcı dalgıcı suyun suyun uyguladığı uyguladığı sıkıştırma sıkıştırma kuvvetine kuvvetine karşı karşı korur. korur. Katılarda Katılarda ağırlığın ağırlığın etkisiyle etkisiyle basınç basınç oluştuğunu oluştuğunu öğrenmiştik. öğrenmiştik. Dalgıcın Dalgıcın üstündeki üstündeki suyun suyun ağırlığı ağırlığı da dalgıcı da dalgıcı sıkıştırarak sıkıştırarak onuonu iter.iter. Birim Birim yüzeye yüzeye etkietki eden eden itme itme su basıncını su basıncını oluşturur. oluşturur. İşteİşte bu basınç bu basınç okyanus okyanus diplerinde diplerinde o kadar o kadar büyüktür büyüktür ki dalgıçlar ki dalgıçlar özelözel giysiler giysiler giymek giymek zorundadırlar. zorundadırlar. Okyanuslarda Okyanuslarda ya da ya denizlerdeki da denizlerdeki basınç, basınç, herhangi herhangi bir kapta bir kapta bulunan bulunan sıvısıvı içiniçin de geçerlidir. de geçerlidir. SıvıSıvı basıncının, basıncının, sıvının sıvının ağırlığından ağırlığından kaynaklandığı kaynaklandığı ve ve birim birim yüzeye yüzeye etkietki eden eden dik dik kuvvet kuvvet etkisi etkisi olduğunu olduğunu bildiğimize bildiğimize göre göre : Herhangi : Herhangi bir bir noktadaki noktadaki sıvısıvı basıncı, basıncı, o noktanın o noktanın sıvının sıvının yüzeyine yüzeyine olan olan uzaklığı uzaklığı yani yani derinliği derinliği ve sıvının ve sıvının öz kütlesi öz kütlesi ile ilişkilidir. ile ilişkilidir. Kesiti Kesiti ve şekilleri ve şekilleri farklı farklı kapların kapların tabanlarının tabanlarının birleştirilmesiyle birleştirilmesiyle bileşik bileşik kaplar kaplar oluşturulur. oluşturulur. Bileşik Bileşik kapların kapların kollarındaki kollarındaki sıvısıvı seviyeleri seviyeleri eşittir. eşittir. SıvıSıvı seviyelerinin seviyelerinin eşiteşit olması olması kollarındaki kollarındaki basıncın basıncın eşiteşit olduğu olduğu anlamına anlamına gelir. gelir. Şekildeki Şekildeki U borusu U borusu en basit en basit bileşik bileşik kaptır. kaptır. U borusunun U borusunun tabanındaki tabanındaki musluk musluk kapalı kapalı olduğu olduğu konumda konumda ikeniken kollarındaki kollarındaki sıvısıvı seviyelerinin seviyelerinin buna buna bağlı bağlı olarak olarak da da sıvısıvı basınçları basınçları farklıdır. farklıdır. Musluk Musluk açılır açılır sıvısıvı seviyeleri seviyeleri eşitlenirse eşitlenirse kollardaki kollardaki basınç basınç da eşitlenmiş da eşitlenmiş olur. olur. SıvıSıvı basıncı basıncı derinliğe derinliğe bağlı bağlı olarak olarak değiştiğine değiştiğine göre göre sıvıların, sıvıların, derinliği derinliği çokçok olan olan yerden, yerden, az az olan olan yere yere doğru doğru başka başka bir bir değişle değişle sıvıların, sıvıların, yüksek yüksek basınçlı basınçlı yerden yerden alçak alçak basınçlı basınçlı yere yere doğru doğru hareket hareket ettiği ettiği söylenebilir. söylenebilir. Evlerimizdeki Evlerimizdeki su su depolarının depolarının çatılarda çatılarda bulunmasının bulunmasının nedeni nedeni budur. budur. Yüksek Yüksek basınçta basınçta bulunan bulunan depodaki depodaki suyun suyun farklı farklı basınçlardaki basınçlardaki evinevin diğer diğer bölümlerine bölümlerine kolaylıkla kolaylıkla taşınması taşınması sağlanmaktadır. sağlanmaktadır. Farklı Farklı seviyedeki seviyedeki deliklerde deliklerde sıvısıvı basınçları basınçları da farklı da farklı olduğundan, olduğundan, sıvısıvı deliklerden deliklerden farklı farklı uzaklıktaki uzaklıktaki mesafelere mesafelere akmaktadır. akmaktadır. 36 36

KUVVET KUVVET veve BASINÇ BASINÇ Sıvılar Sıvılar Basıncı Basıncı HerHer Yöne Yöne İletir İletir Plastik Plastik kolonya kolonya şişesinin şişesinin farklı farklı bölgelerine bölgelerine elimizle elimizle kuvvet kuvvet uyguluyoruz uyguluyoruz ama ama kolonya, kolonya, şişenin şişenin ucundaki ucundaki delikten delikten dışarıya dışarıya doğru doğru hızla hızla akmaya akmaya başlar. başlar. Bunun Bunun nedeni nedeni ne olabilir ne olabilir ? ? ............................................................................................................... ............................................................................................................... ............................................................................................................... ............................................................................................................... ............................................................................................................... ............................................................................................................... Taşıtların Taşıtların tamiri tamiri ya da ya da tekerleklerinin tekerleklerinin değiştirilmesi değiştirilmesi sırasında sırasında araçların araçların yukarıya yukarıya kaldırıldığını kaldırıldığını görmüşüzdür. görmüşüzdür. Küçük Küçük bir kuvvetle bir kuvvetle nasıl nasıl oluyor oluyor da çok da çok ağırağır bir taşıtı bir taşıtı kaldırabiliyoruz? kaldırabiliyoruz? Yukarıdaki Yukarıdaki herher iki örnek iki örnek de sıvıların de sıvıların basıncı basıncı ile ilgilidir. ile ilgilidir. Fransız Fransız bilim bilim insanı insanı Pascal Pascal sıvıların sıvıların bu bu özeliğini özeliğini bir yasayla bir yasayla belirlemiştir. belirlemiştir. Kapalı Kapalı bir bir kaptaki kaptaki sıvının sıvının üzerine üzerine basınç basınç uygulanırsa uygulanırsa sıvı, sıvı, bu basıncı bu basıncı temas temas ettiği ettiği bütün bütün yüzeylere yüzeylere eşiteşit ve dik ve dik olarak olarak iletir. iletir. Buna Buna Pascal Pascal Prensibi Prensibi denir. denir.

F1F1

P1P= 1 = A1A1 F2F2

Şekildeki Şekildeki gibigibi A1 A yüzeyine 1 yüzeyine uygulanan uygulanan küçük küçük F1 F1 kuvveti kuvveti sıvısıvı üzerinde üzerinde bir bir basınç basınç oluşturur. oluşturur. Pascal Pascal Prensibi Prensibi gereğince gereğince sıvısıvı bu basıncı bu basıncı kabın kabın tümtüm noktalarına noktalarına aynı aynı şekilde şekilde iletir. iletir. A2 A yüzeyine 2 yüzeyine gelen gelen basınç basınç buradaki buradaki yüzeyin yüzeyin daha daha büyük büyük olmasından olmasından dolayı dolayı dengelenebilimesi dengelenebilimesi içinde içinde büyük büyük bir F bir 2 F kuvvetine 2 kuvvetine ihtiyaç ihtiyaç duyar. duyar. Buna Buna göre göre aşağıdaki aşağıdaki bağıntı bağıntı basınçların basınçların eşitliğinden eşitliğinden faydalanılarak faydalanılarak oluşturulabilir. oluşturulabilir.

P1P= 1 =P2P2

P2P= 2 = A2A2

F1F1 AA 1 1

==

F2F2 AA 2 2

Taşıtlarda Taşıtlarda frenfren pedalına pedalına hafif hafif bir dokunuşla, bir dokunuşla, süratli süratli giden giden bir bir aracın aracın kolaylıkla kolaylıkla durabilmesi durabilmesi de de Pascal Pascal Prensibi Prensibi sayesinde sayesinde düzenlenen düzenlenen sistemle sistemle gerçekleşmektedir. gerçekleşmektedir. Fren Fren pedalına pedalına bastığımızda, bastığımızda, pedaldaki pedaldaki itenek itenek frenfren sıvısına sıvısına bir bir basınç basınç uygular. uygular. Fren Fren sıvısı sıvısı basıncı basıncı herher doğrultuda doğrultuda ve ve herher yönde yönde eşiteşit değerde değerde iletir. iletir. Fren Fren sıvısının sıvısının temas temas ettiği ettiği büyük büyük iteneklere iteneklere iletilen iletilen sıvısıvı basıncı, basıncı, frenfren balatalarında balatalarında büyük büyük bir kuvvet bir kuvvet oluşturur oluşturur ve ve tekerlek tekerlek diskini diskini sıkıştırarak sıkıştırarak tekerleğin tekerleğin durmasını durmasını sağlar. sağlar. 37 37

22

ÜNİTE ÜNİTE Gazlarda Gazlarda Basınç Basınç

Zeplinler, Zeplinler, hareketleri hareketleri kontrol kontrol edilebilir edilebilir balonlardır. balonlardır. Fotoğrafta Fotoğrafta gördüğünüz gördüğünüz zeplinde zeplinde de bulunan de bulunan gazın gazın öz kütlesi, öz kütlesi, havanın havanın öz kütlesinden öz kütlesinden daha daha küçük küçük gazlarla gazlarla doludur. doludur. Bu Bu nedenle nedenle zeplinler zeplinler hava hava içinde içinde rahatlıkla rahatlıkla yükselebilirler. yükselebilirler. Zeplinler Zeplinler gibigibi diğer diğer tümtüm balonlar balonlar da da havadan havadan daha daha hafif hafif gazlarla gazlarla doldurulduğunda, doldurulduğunda, havada havada yükselirler. yükselirler. Bu Bu durum durum bize, bize, hava hava adını adını verdiğimiz verdiğimiz bir bir gazgaz kütlesinin kütlesinin tümtüm çevremizi çevremizi sardığını sardığını göstermektedir. göstermektedir. Okyanusların Okyanusların dibinde dibinde yaşayan yaşayan balıklar balıklar gibi,gibi, çevremizi çevremizi kilometrelerce kilometrelerce saran saran hava hava tabakasının tabakasının en en dibinde dibinde yaşadığımızı yaşadığımızı hiç hiç düşündünüz düşündünüz mü!mü! Dünyanın Dünyanın çevresi çevresi atmosfer atmosfer dediğimiz dediğimiz bir bir hava hava küresi küresi ile sarılıdır ile sarılıdır ve biz ve biz bu havakürenin bu havakürenin en dibindi en dibindi yaşıyoruz. yaşıyoruz. Nasıl Nasıl ki sıvılarda ki sıvılarda derine derine inildikçe inildikçe sıvısıvı basıncı basıncı artar, artar, çevremizi çevremizi saran saran gazgaz tabakası tabakası olan olan havakürenin havakürenin de de en en dibinde dibinde basınç basınç en en çoktur. çoktur. Başka Başka ifadeyle ifadeyle söyleyecek söyleyecek olursak olursak yer yer kabuğu kabuğu üzerindeki üzerindeki canlı canlı ve cansız ve cansız tümtüm varlıkların varlıkların üzerine üzerine etkietki eden eden bir bir gazgaz basıncı basıncı vardır. vardır. Bilim Bilim insanları insanları bu bu basınca basınca açık açık hava hava basıncı basıncı adını adını vermektedir. vermektedir. Torricelli Torricelli Deneyi Deneyi Açık Açık hava hava basıncını basıncını ölçen ölçen ilk bilim ilk bilim insanı insanı İtalyan İtalyan Evangelista Evangelista Torricelli’dir. Torricelli’dir. 0 0 Deniz Deniz seviyesinde, seviyesinde, 0 C0 C de de ve ve civaciva ile ile yaptığı yaptığı deneyde deneyde açıkaçık hava hava basıncını basıncını ölçmüştür. ölçmüştür. Torricelli Torricelli bir bir ucuucu kapalı kapalı cam cam boruyu, boruyu, civaciva dolu dolu bir bir çanağa çanağa batırmış batırmış ve cam ve cam boruda boruda yükselen yükselen civaciva seviyesini seviyesini ölçmüştür. ölçmüştür. HerHer seferinde seferinde civanın civanın cam cam boru boru içinde içinde 76 76 cm cm yükseklikte yükseklikte dengede dengede kaldığını kaldığını gözlemlemiştir. gözlemlemiştir. Bunun Bunun sebebi sebebi açıkaçık hava hava basıncının basıncının (P0 ), (Pcam borudaki borudaki civaciva sütununun sütununun yaptığı yaptığı basıncı basıncı 0 ), cam dengelemesidir. dengelemesidir. Torricelli Torricelli deneyi deneyi olarak olarak adlandırılan adlandırılan bu bu 0 0 deney, deney, deniz deniz seviyesinde seviyesinde ve ve 0 C0 de C açık de açık hava hava basıncının basıncının 76 76 cm-civa cm-civa (P0 (P = 76 76 cmHg) olduğunu olduğunu göstermektedir. göstermektedir. 0 = cmHg) 38 38

Civa Civa (Hg) (Hg)

Boşluk Boşluk

76 cm 76 cm

KUVVET KUVVET veve BASINÇ BASINÇ GazGaz Basıncını Basıncını Ölçüyoruz Ölçüyoruz Açık Açık hava hava basıncını basıncını ölçen ölçen alete alete barometre, barometre, kapalı kapalı kaptaki kaptaki gazların gazların basıncını basıncını ölçen ölçen alete alete ise ise manometre manometre denir. denir. Manometre’ler, Manometre’ler, barometreler barometreler denden faydalanılarak faydalanılarak yapılmıştır. yapılmıştır. Ancak Ancak barometrelerden barometrelerden farklı farklı olarak olarak manometrelerde manometrelerde borunun borunun ucuucu kapalı kapalı veya veya açıkaçık olabilir. olabilir.

Şekildeki Şekildeki cam cam kapta kapta bulunan bulunan gazın gazın basıncı basıncı kapalı kapalı uçluuçlu manometre manometre de de h yüksekliğindeki h yüksekliğindeki cıvanın cıvanın basıncına basıncına eşittir. eşittir. Gazın Gazın basıncı basıncı h yüksekliğindeki h yüksekliğindeki cıvanın cıvanın basıncına basıncına eşittir. eşittir.

PgPg = h= h

Şekildeki Şekildeki açıkaçık uçluuçlu manometre manometre açıkaçık hava hava basıncı basıncı (P0)(P ile 0) gaz ile gaz basıncı basıncı birbirine birbirine eşittir. eşittir.

Pg P =gP=0 P0

Şekildeki Şekildeki açıkaçık uçluuçlu manometre manometre açıkaçık hava hava basıncı basıncı (P0), (Pgaz 0), gaz basıncından basıncından daha daha küçüktür. küçüktür. Bu Bu durumda durumda açık açık uçlu uçlu manometrede manometrede cıvacıva düzeyleri düzeyleri arasındaki arasındaki farkfark kadar kadar açıkaçık hava hava basıncı, basıncı, gazgaz basıncından basıncından küçük küçük olur. olur.

Pg P >gP>0 P0 Pg P=g P=0 P +0h+ h

Şekildeki Şekildeki açıkaçık uçluuçlu manometre manometre açıkaçık hava hava basıncı basıncı (P0), (Pgaz 0), gaz basıncından basıncından daha daha büyüktür. büyüktür. Bu Bu durumda durumda açık açık uçlu uçlu manometrede manometrede cıvacıva düzeyleri düzeyleri arasındaki arasındaki farkfark kadar kadar açıkaçık hava hava basıncı, basıncı, gazgaz basıncından basıncından büyük büyük olur. olur.

Pg P

> M> K K C) M C)>M K>>K L> L D) K D)>K L> L M> M 2. Aynı uzunluk ve genişlikteki bazı metallerin uzama katsayılarının büyükten küçüğe doğru 2. Aynı uzunluk ve genişlikteki bazı metallerin uzama katsayılarının büyükten küçüğe doğru sıralanışı aşağıda verilmiştir. sıralanışı aşağıda verilmiştir. Demir < Altın < Bakır < Aluminyum Demir < Altın < Bakır < Aluminyum Buna göre aşağıda verilen metal çiftlerinin belirtilen yeniyeni durumlar içiniçin şekillerini boşboş kutulara Buna göre aşağıda verilen metal çiftlerinin belirtilen durumlar şekillerini kutulara çiziniz. çiziniz. Demir Demir

Alüminyum Alüminyum

Bakır Bakır

Altın Altın

Sıcaklığı artırıldığında Sıcaklığı artırıldığında

Sıcaklığı azaltıldığında Sıcaklığı azaltıldığında

3. Aşağıda verilen terimlerden uygun olanları kullanarak cümlelerdeki boşlukları tamamlayınız. 3. Aşağıda verilen terimlerden uygun olanları kullanarak cümlelerdeki boşlukları tamamlayınız. su su ısıtıcısı - ütü ısıtıcısı- genleşme - genleşme - ütü çamaşır makinesi - büzülür - bulaşık makinesi çamaşır makinesi - büzülür - bulaşık makinesi a) Termostatlar metallerin genleşme ve ve büzüşüme özelliklerinden yararlanarak yapılmıştır. a) Termostatlar metallerin genleşme büzüşüme özelliklerinden yararlanarak yapılmıştır. _____________, ___________, ____________, ___________ gibigibi araçlarda sıcaklığı _____________, ___________, ____________, ___________ araçlarda sıcaklığı ayarlamak içiniçin termostat kullanılır. ayarlamak termostat kullanılır. b) Gözlükçüler, gözlük camını takmak içiniçin çerçeveyi ısı vererek ________________ sağlanır. b) Gözlükçüler, gözlük camını takmak çerçeveyi ısı vererek ________________ sağlanır. Çerçeve soğuduğunda __________________ ve camı sıkıca tutar. Çerçeve soğuduğunda __________________ ve camı sıkıca tutar.

106106

MADDE MADDE veve ISIISI SÖZLÜK SÖZLÜK Büzülme: Büzülme: Sıcaklığı Sıcaklığı azalan azalan bir madenin bir madenin uzunluğunun uzunluğunun ya da ya hacminin da hacminin azalmasıdır. azalmasıdır. Daralma. Daralma. Genleşme: Genleşme:Sıcaklığı Sıcaklığı artırılan artırılan bir bir madedenin madedenin uzunluğunun uzunluğunun ya ya da da hacminin hacminin artmasıdır. artmasıdır. Genişleme. Genişleme. Metal Metal çifti: çifti: Genleşme Genleşme katsayıları katsayıları farklı farklı iki iki metalin metalin birbirlerine birbirlerine perçinlenmesi perçinlenmesi ile oluşturulurlar ile oluşturulurlar yapıdır. yapıdır. Termostat: Termostat: Sıcaklığı Sıcaklığı istenen istenen ölçüde ölçüde sabit sabit tutabilen tutabilen bir bir tür tür kontrol kontrol aracıdır. aracıdır.

107107

Ünite 7:

ELEKTRİĞİN İLETİLMESİ

KEŞFEDİN! Ünite kapsamında Teknecik Elektrik Santralini ziyaret ederek, elektrik enerjisinin nasıl üretilebildiği, şehirlerimize ve evlerimize nasıl dağıtıldığı, güvenli elektrik kullanmanın önemi ve yöntemleri hakkında bilgi sahibi olabilirsiniz. Bu gezi sırasındaki gözlemleriniz ve ünite boyunca kazanacağınız bilgi ve beceriler yardımıyla bir elektrik santralinden dağıtılan elektriğin evlerimize nasıl ulaştırıldığını gösteren bir model hazırlayabilirsiniz. Ayrıca yüksek gerilim hatlarında meydana gelebilecek kazalar hakkında insanları bilinçlendirmek için bir proje tasarlayarak, arkadaşlarınızla birlikte gerçekleştirebilirsiniz.

77

ÜNİTE ÜNİTE ÜNİTE ÜNİTE KAVRAMLARI KAVRAMLARI

110 110

ELEKTRİĞİN ELEKTRİĞİN İLETİLMESİ İLETİLMESİ ÜNİTE ÜNİTE KAVRAMLARI KAVRAMLARI

ÜNİTE ÜNİTE HAZIRLIK HAZIRLIK SORULARI SORULARI 1. Daha 1. Daha önce önce bir bir elektrikçiyi elektrikçiyi çalışırken çalışırken ya ya da da büyüklerimiz büyüklerimiz elektrik elektrik prizlerini prizlerini tamir tamir ederken ederken gördünüz gördünüz mü? mü? Ne Ne tür malzemeler tür malzemeler kullandıklarını kullandıklarını biliyor biliyor musunuz? musunuz? 2. Bir 2. Bir ampulü ampulü incelediniz incelediniz mi?mi? Ampulün Ampulün içindeki içindeki iletkeni iletkeni (flaman) (flaman) görebiliyor görebiliyor musunuz? musunuz? Sizce Sizce neden neden bu kadar bu kadar inceince bir tel birkullanılmış tel kullanılmış olabilir? olabilir? 3. Hiç 3. Hiç elektrikli elektrikli ısıtıcı ısıtıcı gördünüz gördünüz mü? mü? Sizce Sizce elektrikli elektrikli ısıtıcıların ısıtıcıların içerisinde içerisinde bulunan bulunan rezistanslar rezistanslar neden neden kıvrımlı kıvrımlı yapılıyor yapılıyor olabilir? olabilir? 111 111

77

ÜNİTE ÜNİTE

İLETKEN VEVE YALITKAN MADDELER İLETKEN YALITKAN MADDELER Yandaki resimde ne görüyorsun? Evet, bu basit bir bir Yandaki resimde ne görüyorsun? Evet, bu basit elektrik kablosu. Peki, bu kablonun yapımında elektrik kablosu. Peki, bu kablonun yapımında hangi malzemeler kullanılmış olabilir? Peki, bu bu hangi malzemeler kullanılmış olabilir? Peki, malzemelerin seçilme sebebi sizce nedir? malzemelerin seçilme sebebi sizce nedir? Şimdi düşünelim, bu kablo başka hangi malzemeler Şimdi düşünelim, bu kablo başka hangi malzemeler ile yapılabilirdi? Ya Ya da dışındaki kaplama ile yapılabilirdi? da dışındaki kaplama malzemesi olmasaydı ne olurdu? Kendi malzemesi olmasaydı ne olurdu? Kendi belirlediğimiz malzemeler ile kendi kablomuzu belirlediğimiz malzemeler ile kendi kablomuzu yapmaya ne dersiniz? Tasarlayın, basit bir elektrik yapmaya ne dersiniz? Tasarlayın, basit bir elektrik devresi kurarak deneyin ve sonuçları notnot ediniz. devresi kurarak deneyin ve sonuçları ediniz.

Kablo tasarımında kullanacağım malzemeler: Kablo tasarımında kullanacağım malzemeler: ....................................................................................................................................... ....................................................................................................................................... ....................................................................................................................................... ....................................................................................................................................... ....................................................................................................................................... ....................................................................................................................................... Kablo tasarımım: Kablo tasarımım: ....................................................................................................................................... ....................................................................................................................................... ....................................................................................................................................... ....................................................................................................................................... ....................................................................................................................................... ....................................................................................................................................... Sonuç: Sonuç: ....................................................................................................................................... ....................................................................................................................................... ....................................................................................................................................... ....................................................................................................................................... ....................................................................................................................................... .......................................................................................................................................

Yaptığımız bu bu küçük etkinlikte de de gördüğümüz gibigibi çevremizdeki tümtüm maddeler elektriği Yaptığımız küçük etkinlikte gördüğümüz çevremizdeki maddeler elektriği iletemezler. Bu Bu nedenle günlük hayatta elektriğin iletilmesini istediğimiz yerlerde özellikle iletemezler. nedenle günlük hayatta elektriğin iletilmesini istediğimiz yerlerde özellikle metalleri, iletilmesini istemediğimiz yerlerde ise ise plastik gibigibi malzemeleri kullanırız. Yukarıdaki metalleri, iletilmesini istemediğimiz yerlerde plastik malzemeleri kullanırız. Yukarıdaki etkinlikte de de gördüğünüz gibigibi elektrik akımını ileten maddelere iletken, iletmeyenlere ise ise etkinlikte gördüğünüz elektrik akımını ileten maddelere iletken, iletmeyenlere yalıtkan maddeler denir. Şimdi evimizde kullandığımız elektrikli aletleri düşünelim. Ne Ne tür tür yalıtkan maddeler denir. Şimdi evimizde kullandığımız elektrikli aletleri düşünelim. malzemelerden yapılmışlar ve ve neden bu bu malzemeler tercih edilmiştir? Okulunuzda bulunan malzemelerden yapılmışlar neden malzemeler tercih edilmiştir? Okulunuzda bulunan herhangi bir elektrikli aleti, mesela bir su sınıfınıza getirerek fişefişe takmadan iletken ve ve herhangi bir elektrikli aleti, mesela bir ısıtıcısını, su ısıtıcısını, sınıfınıza getirerek takmadan iletken yalıtkan kısımlarını tahmin etmeye çalışınız. yalıtkan kısımlarını tahmin etmeye çalışınız. Şimdi çevremizdeki iletken ve yalıtkan malzemeleri keşfetme zamanı. Basit bir elektrik devresi Şimdi çevremizdeki iletken ve yalıtkan malzemeleri keşfetme zamanı. Basit bir elektrik devresi kurarak çevrenizdeki malzemeleri iletkenlik durumlarına göre sınıflandırınız. kurarak çevrenizdeki malzemeleri iletkenlik durumlarına göre sınıflandırınız. 112 112

ELEKTRİĞİN İLETİLMESİ ELEKTRİĞİN İLETİLMESİ KEŞFET VEVE PAYLAŞ KEŞFET PAYLAŞ Amaç: Çevremizdeki malzemelerin iletkenliklerinin araştırılması Amaç: Çevremizdeki katıkatı malzemelerin iletkenliklerinin araştırılması Gerekli Araç – Gereçler: Gerekli Araç – Gereçler: Ampul Ampul İletken İletken tel tel Piladet (2 adet tombul veya kaynağı Pil (2 tombul pil) pil) veya güçgüç kaynağı Günlük hayatta kullanılan malzemeler (kalem, kağıt, silgi, çatal, kaşık Günlük hayatta kullanılan malzemeler (kalem, kağıt, silgi, çatal, kaşık vb.)vb.) DuyDuy VeriVeri Tablosu: Tablosu: Cisim Cisim

Tahm n m ( let(iletir r / İletmez) Tahminim / Ýletmez)

Gözlemim (iletti / iletmedi) Gözlemim (iletti / iletmedi)

Ulaştığım Sonuçlar: Ulaştığım Sonuçlar: a) İletken cisimlerin benzer özellikleri neler? a) İletken cisimlerin benzer özellikleri neler? ………………………………………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………………………………………. ……………………………………………………………………………………………………….

b) Yalıtkan cisimlerin benzer özellikleri neler? b) Yalıtkan cisimlerin benzer özellikleri neler? ………………………………………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………………………………………. ……………………………………………………………………………………………………….

İleriye Dönük Tahminlerim: İleriye Dönük Tahminlerim: Elde ettiğiniz verilerden yararlanarak altın, porselen ve ve hava iletkenlikleri hakkında neler Elde ettiğiniz verilerden yararlanarak altın, porselen hava iletkenlikleri hakkında neler söyleyebilirsiniz? (iletken / yalıtkan) söyleyebilirsiniz? (iletken / yalıtkan) Altın :__________________________________ Altın :__________________________________ Porselen Porselen :__________________________________ :__________________________________ Hava :__________________________________ Hava :__________________________________ 113113

77

ÜNİTE ÜNİTE

Metallerin iyi iletken, bir iletken, plastik malzemelerin iyi bir Metallerin iyi bir plastik malzemelerin ise ise iyi bir yalıtkan olduğunu öğrendik. nedenle elektrik yalıtkan olduğunu öğrendik. Bu Bu nedenle elektrik santrallerinde üretilen elektriğin şehirlere sanayi santrallerinde üretilen elektriğin şehirlere ve ve sanayi bölgelerine ulaştırılmasında, evlerimizdeki elektrik bölgelerine ulaştırılmasında, evlerimizdeki elektrik kablolarında hatta otomobillerin elektrikle çalışan kablolarında ve ve hatta otomobillerin elektrikle çalışan parçalarında plastik kaplanmış metal kablolar parçalarında plastik ile ile kaplanmış metal kablolar kullanılır. kullanılır. Yanda gördüğünüz pensenin sapları da elektrik iletimini Yanda gördüğünüz pensenin sapları da elektrik iletimini engellemek plastik kaplanmıştır. Plastik, engellemek içiniçin plastik ile ile kaplanmıştır. Plastik, porselen, cam, tahta yalıtkan malzemeler, elektrik porselen, cam, tahta gibigibi yalıtkan malzemeler, elektrik akımı kaçaklarını önlemek canlıları elektrik akımı kaçaklarını önlemek ve ve canlıları elektrik akımından korumak kullanılır. Yalıtkanlar olmasaydı akımından korumak içiniçin kullanılır. Yalıtkanlar olmasaydı elektriğe karşı kendimizi koruyamazdık. elektriğe karşı kendimizi koruyamazdık. Elektrik akımı iletken maddelerle iletilir. İnsan ve hayvan Elektrik akımı iletken maddelerle iletilir. İnsan ve hayvan vücudu da da iletken görevi görür. Çıplak elleelle elektrik vücudu iletken görevi görür. Çıplak elektrik tellerine dokunursak elektrik akımı bizim vücudumuz tellerine dokunursak elektrik akımı bizim vücudumuz sayesinde devresini tamamlar ve ve hücrelerimizin sayesinde devresini tamamlar hücrelerimizin yanmasına neden olur.olur. 42 42 voltvolt değerinin üzerindeki yanmasına neden değerinin üzerindeki gerilimler insan vücuduna zarar verebilir. Bunu önlemek gerilimler insan vücuduna zarar verebilir. Bunu önlemek içiniçin yalıtkan maddelerden en uygun olanolan plastik, elektrik yalıtkan maddelerden en uygun plastik, elektrik tellerinin üzerine kaplanır. tellerinin üzerine kaplanır.

Elektrik günlük yaşantımızı kolaylaştıran önemli enerji türüdür. Ancak yeterli güvenlik Elektrik günlük yaşantımızı kolaylaştıran çokçok önemli bir bir enerji türüdür. Ancak yeterli güvenlik önlemi alınmazsa tehlikeli olabilir. Özellikle evimizde elektrikli ev aletlerini kullanırken önlemi alınmazsa çokçok tehlikeli olabilir. Özellikle evimizde elektrikli ev aletlerini kullanırken çokçok dikkatli olmalıyız. Evimizde alabileceğimiz önlemlerden bir diğeri de ıslak elektrik prizlerine dikkatli olmalıyız. Evimizde alabileceğimiz önlemlerden bir diğeri de ıslak elleelle elektrik prizlerine dokunmamamızdır. Sizce ıslak dokunmamamızdır. Sizce ıslak elleelle prizlere dokunmak neden tehlikeli olabilir? prizlere dokunmak neden tehlikeli olabilir? Bir Bir önceki etkinlikte bazı katıkatı maddelerin elektrik iletkeni bazılarının ise ise elektrik yalıtkanı önceki etkinlikte bazı maddelerin elektrik iletkeni bazılarının elektrik yalıtkanı olduğunu öğrenmiştik. Peki, sıvılar elektriği iletebilir mi?mi? olduğunu öğrenmiştik. Peki, sıvılar elektriği iletebilir

BİLİYOR MUYDUN? MUYDUN? ? ?BİLİYOR Dünya üzerinde bilinen en iletken iyi iletken madde altındır. yüzden yüksek performans gerektiren Dünya üzerinde bilinen en iyi madde altındır. Bu Bu yüzden yüksek performans gerektiren elektronik devrelerde elektrik iletimi altın kullanılır. elektronik devrelerde elektrik iletimi içiniçin altın kullanılır. 114114

ELEKTRİĞİN İLETİLMESİ ELEKTRİĞİN İLETİLMESİ KEŞFET VEVE PAYLAŞ KEŞFET PAYLAŞ Amaç: Çevremizdeki sıvısıvı maddelerin iletkenliklerinin araştırılması. Amaç: Çevremizdeki maddelerin iletkenliklerinin araştırılması. Gerekli Araç – Gereçler: Gerekli Araç – Gereçler: Ampul Ampul İletken tel tel İletken Pil (2 tombul pil) pil) veya güçgüç kaynağı Piladet (2 adet tombul veya kaynağı Günlük hayatta kullanılan sıvısıvı malzemeler (su,(su, tuzlu su, su, şekerli su, su, sirke, limon suyu, sabunlu su su Günlük hayatta kullanılan malzemeler tuzlu şekerli sirke, limon suyu, sabunlu vb.)vb.) DuyDuy VeriVeri Tablosu: Tablosu: Cisim Cisim

Tahminim / Ýletmez) Tahm n m ( let(iletir r / İletmez)

Gözlemim (iletti / iletmedi) Gözlemim (iletti / iletmedi)

Ulaştığım Sonuçlar: Ulaştığım Sonuçlar: Sıvılar elektriği iletebilir Sıvılar elektriği iletebilir mi?mi? ………………………………………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………………………………………. ……………………………………………………………………………………………………….

Elektriği İletebilin sıvıların ortak özellikleri neler olabilir? Elektriği İletebilin sıvıların ortak özellikleri neler olabilir? ……………………………………………………………………………………………………….. ……………………………………………………………………………………………………….. ……………………………………………………………………………………………………….. ……………………………………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………………………………………. 115 115

77

ÜNİTE ÜNİTE ELEKTRİK DEVRELERİ ELEKTRİK DEVRELERİ

Elektrikli aletleri kullanırken dikkat etmemiz gerektiğini, hatta alttaki kuşların üzerine konduğu Elektrikli aletleri kullanırken dikkat etmemiz gerektiğini, hatta alttaki kuşların üzerine konduğu elektrik iletim hatlarının ne kadar tehlikeli olabileceğini daha önce duymuşsunuzdur. Peki, nasıl elektrik iletim hatlarının ne kadar tehlikeli olabileceğini daha önce duymuşsunuzdur. Peki, nasıl oluyor da da bu bu tellerin üzerine konan kuşlar elektrik akımından etkilenmiyor? Sizce kuşların oluyor tellerin üzerine konan kuşlar elektrik akımından etkilenmiyor? Sizce kuşların ayakları yalıtkan mı?mı? Yoksa başka bir sebebi mi var? ayakları yalıtkan Yoksa başka bir sebebi mi var?

Basit bir bir elektrik devresinin nasıl kurulduğunu ve elektrik devresindeki ampulün parlaklığının Basit elektrik devresinin nasıl kurulduğunu ve elektrik devresindeki ampulün parlaklığının nelere bağlı olduğunu öğrenmiştik. Bir Bir elektrik devresinde güçgüç kaynağının (pilin) bir kutbundan nelere bağlı olduğunu öğrenmiştik. elektrik devresinde kaynağının (pilin) bir kutbundan diğer kutbuna doğru akan elektrik enerjisine, elektrik akımı adını veriyoruz. diğer kutbuna doğru akan elektrik enerjisine, elektrik akımı adını veriyoruz.

Yandaki şekilde de de gördüğünüz gibigibi basit bir bir Yandaki şekilde gördüğünüz basit elektrik devresi pil, pil, duy,duy, ampul, anahtar ve iletken elektrik devresi ampul, anahtar ve iletken tellerden oluşur. Sizce bu devrede daha büyük bir bir tellerden oluşur. Sizce bu devrede daha büyük pil, pil, daha uzun bir bir iletken tel veya daha küçük bir bir daha uzun iletken tel veya daha küçük ampulün kullanılması neleri değiştirdi? İşteİşte bu bu ampulün kullanılması neleri değiştirdi? konu kapsamında bu bu sorulara cevap bulmaya konu kapsamında sorulara cevap bulmaya çalışacağız. çalışacağız.

Elektrik günlük hayatımızın bir bir parçası, ısıtma, aydınlatma, haberleşme, ulaşım gibigibi pekpek çokçok Elektrik günlük hayatımızın parçası, ısıtma, aydınlatma, haberleşme, ulaşım alanda elektrik enerjisinden faydalanıyoruz. Bunun içiniçin de de elektrik devrelerini kullanıyoruz. alanda elektrik enerjisinden faydalanıyoruz. Bunun elektrik devrelerini kullanıyoruz. Şimdi sınıfınızda tavandaki aydınlatma araçlarına bir bir bakın. Neden bu bu şekilde dizilmişler ve ve Şimdi sınıfınızda tavandaki aydınlatma araçlarına bakın. Neden şekilde dizilmişler neden bu kadar ışıkışık verebiliyorlar? HiçHiç düşündünüz mü? neden bu kadar verebiliyorlar? düşündünüz mü? 116116

ELEKTRİĞİN İLETİLMESİ ELEKTRİĞİN İLETİLMESİ KEŞFET VEVE PAYLAŞ KEŞFET PAYLAŞ Peki, bir bir elektrik devresinde, devrede bulunan ampulün parlaklığını etkileyen faktörler neler Peki, elektrik devresinde, devrede bulunan ampulün parlaklığını etkileyen faktörler neler olabilir? Aşağıdaki etkinlikte bir devredeki ampulün parlaklığının kullanılan iletkenin uzunluğuna olabilir? Aşağıdaki etkinlikte bir devredeki ampulün parlaklığının kullanılan iletkenin uzunluğuna göre nasıl değiştiğini keşfetmeye çalışacağız. göre nasıl değiştiğini keşfetmeye çalışacağız. Amaç: Devredeki ampulün parlaklığının kullanılan iletkenin uzunluğuna bağlı olup olmadığının Amaç: Devredeki ampulün parlaklığının kullanılan iletkenin uzunluğuna bağlı olup olmadığının incelenmesi incelenmesi Gerekli Araç – Gereçler: Gerekli Araç – Gereçler: Ÿ Ampul, Ÿ Ampul, iletken iletken tel, tel, pil, pil, duy,duy, cetvel cetvel ŸBakır tel tel ŸBakır Kurduğunuz elektrik devresine farklı uzunluklarda bakır tel tel ekleyerek ampul parlaklığını Kurduğunuz elektrik devresine farklı uzunluklarda bakır ekleyerek ampul parlaklığını gözlemleyin. Elde ettiğiniz verileri aşağıdaki tabloya kaydedin. gözlemleyin. Elde ettiğiniz verileri aşağıdaki tabloya kaydedin. Baký telin uzunluðu Ampulün Ampulün Parlaklý k Durumu Bakır telr n uzunluğu Parlaklık Durumu (cm) (cm)

Tablodaki verilerden yararlanarak ağıdaki grafiği oluşturunuz. Tablodaki verilerden yararlanarak ağıdaki grafiği oluşturunuz.

Ulaştığım Sonuçlar: Ulaştığım Sonuçlar: Devredeki iletkenin uzunluğu ile devredeki ampulün parlaklığı arasındaki ilişki nasıldır? Devredeki iletkenin uzunluğu ile devredeki ampulün parlaklığı arasındaki ilişki nasıldır? ………………………………………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………………………………………. 117 117

77

ÜNİTE ÜNİTE

Devredeki Devredeki iletkenin iletkenin uzunluğundan uzunluğundan başka başka hangi hangi değişkenler değişkenler ampulün ampulün parlaklığını parlaklığını değiştirebilir? değiştirebilir? Bunun Bunun içiniçin hipotezini hipotezini yazyaz ve test ve test et! et!

Hipotezim: Hipotezim: …………………………………………………………………………………………....... …………………………………………………………………………………………....... …………………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………………...

Bağımlı Bağımlı Değişkenim: Değişkenim: ……………………………………………………………………………….... ……………………………………………………………………………….... Bağımsız Bağımsız Değişkenim: Değişkenim: ……………………………………………………………………………..... ……………………………………………………………………………..... Kontrol Kontrol Değişkenlerim: Değişkenlerim: …………………………………………………………………………….... …………………………………………………………………………….... …………………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………………. İhtiyacım İhtiyacım Olan Olan Malzemeler:………………………………………………………………………..... Malzemeler:………………………………………………………………………..... …………………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………………. Verilerim Verilerim / Gözlem / Gözlem Notlarım: Notlarım: ……………………………………………………………………....... ……………………………………………………………………....... …………………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………………. Ulaştığım Ulaştığım Sonuç: Sonuç: …………………………………………………………………………………….. …………………………………………………………………………………….. …………………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………………...

Hipotezinizi Hipotezinizi ve ulaştığını ve ulaştığını sonuçları sonuçları arkadaşlarınızla arkadaşlarınızla paylaşın. paylaşın. Bir Bir devrede devrede ampul ampul parlaklığına parlaklığına etkietki eden eden diğer diğer değişkenleri değişkenleri de de belirlemek belirlemek içiniçin sınıfınızdaki sınıfınızdaki diğer diğer deneylerden deneylerden elde elde edilen edilen sonuçları sonuçları toparlayarak toparlayarak birlikte birlikte yorumlayınız. yorumlayınız. 118 118

ELEKTRİĞİN ELEKTRİĞİN İLETİLMESİ İLETİLMESİ Bir Bir elektrik elektrik devresinde devresinde bulunan bulunan ampulün ampulün parlaklığı parlaklığı üzerinden üzerinden geçen geçen akımın akımın miktarı miktarı ile ilişkilidir. ile ilişkilidir. Ne Ne kadar kadar çokçok elektrik elektrik akımı akımı geçerse geçerse ampul ampul o kadar o kadar parlak parlak yanar. yanar. Akım Akım ne kadar ne kadar az ise az ise ampulün ampulün parlaklığı parlaklığı o kadar o kadar az az olacaktır. olacaktır. Basit Basit elektrik elektrik devrelerinde devrelerinde akım akım kaynağı, kaynağı, pildir. pildir. Pillerin Pillerin sağlayabilecekleri sağlayabilecekleri akım akım miktarları miktarları belirlidir. belirlidir. O halde O halde ampulün ampulün parlaklığı parlaklığı neden neden değişir? değişir? .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. ..................................................................................................................................................

Elektrik Elektrik akımı akımı herher iletken iletken üzerinden üzerinden kolaylıkla kolaylıkla geçemez. geçemez. Bazı Bazı iletkenlerde iletkenlerde akımın akımın geçmesi geçmesi kolay kolay olurken, olurken, bazı bazı iletkenlerde iletkenlerde ise ise bu geçiş bu geçiş oldukça oldukça zor zor olur. olur. Yani Yani iletkenlerin iletkenlerin bazı bazı özellikleri özellikleri akımın akımın geçişini geçişini zorlaştırabilir. zorlaştırabilir. İşteİşte bir bir iletkenin iletkenin üzerinden üzerinden iletilen iletilen elektrik elektrik akıma akıma göstermiş göstermiş olduğu olduğu zorluğa zorluğa direnç direnç denir denir ve birimi ve birimi ohm ohm (Ω)'dur. (Ω)'dur. HerHer iletkenin iletkenin elektrik elektrik akımına akımına karşı karşı bellibelli bir oranda bir oranda direnci direnci vardır. vardır. Bu Bu direnç direnç devredeki devredeki akımın akımın geçişini geçişini zorlaştırdığı zorlaştırdığı içiniçin devredeki devredeki ampulün ampulün parlaklığını parlaklığını da etkiler. da etkiler. Daha Daha önce önce de ifade de ifade edildiği edildiği gibigibi ampulün ampulün parlaklığı parlaklığı akımın akımın çokçok olmasıyla, olmasıyla, akımın akımın çokçok olması olması ise ise direncin direncin az olmasıyla az olmasıyla ilgilidir. ilgilidir. Bir Bir iletkenin iletkenin direnci direnci ise ise uzunluğuna, uzunluğuna, kesit kesit alanına alanına ve cinsine ve cinsine bağlı bağlı olarak olarak değişir. değişir.

kesit kesit alanı alanı uzunluk uzunluk

İletken teller genellikle silindir biçimli İletken teller genellikle silindir biçimli olarak üretilir. Bir Bir iletkeni enine olarak üretilir. iletkeni enine kestiğimizde ortaya çıkan daire biçimli kestiğimizde ortaya çıkan daire biçimli alana iletkenin kesit alanı denir. İletkenin alana iletkenin kesit alanı denir. İletkenin kesit alanı o iletkenin kalınlığını ifade kesit alanı o iletkenin kalınlığını ifade eder. Şimdi iletkenin kesit alanı ile direnci eder. Şimdi iletkenin kesit alanı ile direnci arasındaki ilişkiyi anlamaya çalışalım. arasındaki ilişkiyi anlamaya çalışalım. Bunun içiniçin aşağıdaki etkinliği yapalım. Bunun aşağıdaki etkinliği yapalım.

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ Dirençler Dirençler hayatımızın hayatımızın herher alanında alanında yer yer almaktadır. almaktadır. Siz Siz de elektriksel de elektriksel direncin direncin günlük günlük yaşamda yaşamda dirençlerin dirençlerin kullanımları kullanımları ile ilgili ile ilgili bir poster bir poster ve bilgi ve bilgi notu notu hazırlayınız. hazırlayınız. Hazırladığınız Hazırladığınız dokümanları dokümanları öğretmenininiz öğretmenininiz kontrolünde kontrolünde sınıfta sınıfta arkadaşlarınızla arkadaşlarınızla paylaşınız. paylaşınız.

119 119

77

ÜNİTE ÜNİTE

KEŞFET VEVE PAYLAŞ KEŞFET PAYLAŞ Amaç: Bir iletkenin direnci ile kesit arasındaki ilişkinin belirlenmesi. Amaç: Bir iletkenin direnci ile kesit arasındaki ilişkinin belirlenmesi. Gerekli Araç – Gereçler: Gerekli Araç – Gereçler: Ÿ Ampul Ÿ Ampul Ÿ PilŸ Pil Ÿ Bakır tel (farklı kalınlıklarda) Ÿ Bakır tel (farklı kalınlıklarda) Ÿ Duy Ÿ Duy Ÿ Cetvel Ÿ Cetvel Ÿ Direnç ölçer (Ohmmetre) Ÿ Direnç ölçer (Ohmmetre) Basit bir elektrik devresi kurarak bu devreye uzunlukları aynı olan farklı kalınlıklarda bakır Basit bir elektrik devresi kurarak bu devreye uzunlukları aynı olan farklı kalınlıklarda bakır tel tel ekleyin. işlemler sırasında eklediğiniz iletken tellerin iki ucundan ohmmetre direnç ölçer ekleyin. Bu Bu işlemler sırasında eklediğiniz iletken tellerin iki ucundan ohmmetre yaniyani direnç ölçer ölçüm yapın. Yaptığınız ölçümler birlikte devredeki ampulün parlaklığına ilişkin ile ile ölçüm yapın. Yaptığınız ölçümler ile ile birlikte devredeki ampulün parlaklığına ilişkin gözlemlerinizi aşağıdaki tabloya kaydedin. gözlemlerinizi aşağıdaki tabloya kaydedin. Tablosu: VeriVeri Tablosu: Bakır telkalý n kalınlığı Baký r telin nlýðý (mm) (mm)

Ampulün Parlaklık Ampulün Parlaklý k Durumu Durumu

Ohmmetrede Okunan Ohmmetrede Okunan Değer Deðer

Tablodaki ohmmetre ve kalınlık değerlerinden bir grafik oluşturup grafiği yorumlayalım. Tablodaki ohmmetre ve kalınlık değerlerinden bir grafik oluşturup grafiği yorumlayalım. Direnç (ohm) Direnç (ohm)

Kalınlık (mm) Kalınlık (mm)

120120

ELEKTRİĞİN İLETİLMESİ ELEKTRİĞİN İLETİLMESİ iletkenin uzunluğu arttıkça ve kesit alanı azaldıkça direnci artar. Direnci arttıkça üzerinden Bir Bir iletkenin uzunluğu arttıkça ve kesit alanı azaldıkça direnci artar. Direnci arttıkça üzerinden geçen akıma karşı bir zorluk oluşturur. durumda da iletken telde ısınma meydana gelir. geçen akıma karşı bir zorluk oluşturur. Bu Bu durumda da iletken telde ısınma meydana gelir. İşteİşte elektrik enerjisinden ısıışık ve ışık enerjisi bu şekilde elde edilir. elektrik enerjisinden ısı ve enerjisi bu şekilde elde edilir. Ampuller kuvvetli dirençler ile oluşturulur. Ampuller çokçok kuvvetli dirençler ile oluşturulur. Bunun ampullerde flaman denilen ısıya Bunun içiniçin ampullerde flaman denilen ısıya oldukça dayanıklı bir alaşım kullanılır. Ampulün oldukça dayanıklı bir alaşım kullanılır. Ampulün içindeki bu flaman tel çok ve çok uzundur. içindeki bu flaman tel çok inceince ve çok uzundur. sayede direnci mümkün olduğunca arttırılır. Bu Bu sayede direnci mümkün olduğunca arttırılır. Direnci yüksek olduğu aşırı derecede Direnci çokçok yüksek olduğu içiniçin aşırı derecede ısınır kızarır. Böylece yaymaya başlar. ısınır ve ve kızarır. Böylece ışıkışık yaymaya başlar. Aslında dirençler enerji kaybına neden oldukları Aslında dirençler enerji kaybına neden oldukları istenmezleristenmezler ancak elektrik enerjisini ısı ve içiniçin kullanılmak ancak elektrik ışık enerjisine için dirençlere enerjisini ısı ve ışıkdönüştürebilmek enerjisine dönüştürebilmek vardır. içinihtiyacımız dirençlere ihtiyacımız vardır.

Georg Simon Ohm Georg Simon Ohm 1789'da Bavyerada doğan ve 1854'de Münih'de yaşamını 1789'da Bavyerada doğan ve 1854'de Münih'de yaşamını yitiren Alman fizikçidir. yitiren Alman fizikçidir. Ohm Kanunu olarak bilinen, bir bir telden geçen akımın, Ohm Kanunu olarak bilinen, telden geçen akımın, geçtiği alanla doğru orantılı ve ve uzunluğuyla tersters orantılı geçtiği alanla doğru orantılı uzunluğuyla orantılı olduğunu tespit ederek gerilim, akım ve direnç arasındaki olduğunu tespit ederek gerilim, akım ve direnç arasındaki bağlantıyı bulmuştur. bağlantıyı bulmuştur. Bir Bir çilingirin oğlu olan Ohm, bir bir süre babasının yanında çilingirin oğlu olan Ohm, süre babasının yanında çalıştıktan sonra Köln'deki Cizvitler Koleji'nde ve ve Berlin çalıştıktan sonra Köln'deki Cizvitler Koleji'nde Berlin Harp Okulu'nda matematik ve fizik öğretmenliği yaptı. Harp Okulu'nda matematik ve fizik öğretmenliği yaptı. Köln, Nürnberg ve Münih Üniversitelerinde profesörlük görevi aldı. Daha önceden Alessandro Köln, Nürnberg ve Münih Üniversitelerinde profesörlük görevi aldı. Daha önceden Alessandro Volta tarafından bulunan elektrokimyasal hücreler üzerine çalışmaya ve araştırma yapmaya Volta tarafından bulunan elektrokimyasal hücreler üzerine çalışmaya ve araştırma yapmaya başladı. Kendi donanımını kullanarak yaptığı araştırmalar sırasında, telden geçen akımın başladı. Kendi donanımını kullanarak yaptığı araştırmalar sırasında, bir bir telden geçen akımın geçtiği alanla doğru orantılı ve uzunluğuyla orantılı olduğunu buldu. deney sonuçlarını geçtiği alanla doğru orantılı ve uzunluğuyla tersters orantılı olduğunu buldu. Bu Bu deney sonuçlarını kullanarak, gerilim akım ve direnç arasındaki bağlantıyı çözdü. denklem oldukça büyük kullanarak, gerilim akım ve direnç arasındaki bağlantıyı çözdü. Bu Bu denklem oldukça büyük bir bir gelişmeydi çünkü elektrik devrelerin analizlerinin yapılmasının başlangıcını temelini gelişmeydi çünkü elektrik devrelerin analizlerinin yapılmasının başlangıcını ve ve temelini oluşturmuştur. oluşturmuştur. 121 121

77

ÜNİTE ÜNİTE OHM KANUNU OHM KANUNU

elektrik devresindeki ampulün parlaklığını etkileyen faktörlerin; devredeki iletkenin Bir Bir elektrik devresindeki ampulün parlaklığını etkileyen faktörlerin; devredeki iletkenin uzunluğu, kesit alanı cinsi olduğunu deneyerek öğrenmiştik. faktörler aynı uzunluğu, dikdik kesit alanı ve ve cinsi olduğunu deneyerek öğrenmiştik. Bu Bu faktörler aynı zamanda iletkenin direncini belirleyen faktörlerdir. maddenin direnci vardır. zamanda bir bir iletkenin direncini belirleyen faktörlerdir. HerHer maddenin bir bir direnci vardır. Direncin birimi, direnci ilk bulan bilim insanı George Simon Ohm'un anısına “ohm” olarak Direncin birimi, direnci ilk bulan bilim insanı George Simon Ohm'un anısına “ohm” olarak belirlenmiştir. Direnç birimi kısaca ile gösterilir. belirlenmiştir. Direnç birimi kısaca “Ω”“Ω” ile gösterilir. Bir Bir elektrik devresinde ampulün parlaklığını etkileyen başka değişkenler de de vardır. Bunlar elektrik devresinde ampulün parlaklığını etkileyen başka değişkenler vardır. Bunlar potansiyel farkfark ve elektrik akımıdır. Elektrik akımı, en kısa tanımıyla elektriksel yükyük taşıyan potansiyel ve elektrik akımıdır. Elektrik akımı, en kısa tanımıyla elektriksel taşıyan parçacıkların hareketidir. Bildiğiniz gibigibi bir atom pozitif (+) (+) yüklü protonlar, yüksüz nötronlar ve ve parçacıkların hareketidir. Bildiğiniz bir atom pozitif yüklü protonlar, yüksüz nötronlar negatif (-) yüklü elektronlardan yüklerden oluşur. Bir Bir iletken üzerinden geçen elektrik akımı işteişte negatif (-) yüklü elektronlardan yüklerden oluşur. iletken üzerinden geçen elektrik akımı bu elektronların titreşimi sayesinde taşınır. Ancak elektriğin ilk keşfedildiği zamanlarda akımın bu elektronların titreşimi sayesinde taşınır. Ancak elektriğin ilk keşfedildiği zamanlarda akımın pozitif yükler tarafından taşındığı kabul edilmiştir. Bu Bu yüzden bir bir elektrik devresinde elektrik pozitif yükler tarafından taşındığı kabul edilmiştir. yüzden elektrik devresinde elektrik akımın yönü pilin + kutbundan – kutbuna doğru olarak kabul edilir. Bir Bir kesit üzerinden akımın yönü pilin + kutbundan – kutbuna doğru olarak kabul edilir. kesit üzerinden birim zamanda geçen yükyük miktarı ise ise elektrik akımının büyüklüğünü verir. Birimi birim zamanda geçen miktarı elektrik akımının büyüklüğünü verir. Birimi Amper(A)'dir ve ampermetre ile ölçülür. Amper(A)'dir ve ampermetre ile ölçülür. elektrik devresinde, yükün iki nokta arasındaki taşınması gerekli olan enerji Bir Bir elektrik devresinde, bir bir yükün iki nokta arasındaki taşınması içiniçin gerekli olan enerji ise ise potansiyel olarak tanımlanır. Potansiyel farkın birimi (V)'tur ve voltmetre ile ölçülür. potansiyel farkfark olarak tanımlanır. Potansiyel farkın birimi VoltVolt (V)'tur ve voltmetre ile ölçülür. Elektrik akımı zaman yüksek elektrik potansiyele sahip noktadan düşük elektrik Elektrik akımı herher zaman yüksek elektrik potansiyele sahip bir bir noktadan düşük elektrik potansiyele sahip bir noktaya doğru akar. potansiyele sahip bir noktaya doğru akar. Yandaki şekilde görüldüğü üzere akımın Yandaki şekilde görüldüğü üzere akımın kaynağı pildir. Pilden çıkan elektrik akımı pilinpilin kaynağı pildir. Pilden çıkan elektrik akımı pozitif ucunda negatif ucuna doğru akar. Bir Bir pozitif ucunda negatif ucuna doğru akar. telden geçen akımı ölçmek içiniçin ampermetre telden geçen akımı ölçmek ampermetre (A)(A) kullanılır. Akımı doğru ölçebilmek içiniçin bütün kullanılır. Akımı doğru ölçebilmek bütün akımın ampermetreden geçmesi gereklidir. Bu Bu akımın ampermetreden geçmesi gereklidir. nedenle ampermetre devreye şekilde nedenle ampermetre devreye şekilde gösterildiği gibigibi bağlanır. Buna seriseri bağlama gösterildiği bağlanır. Buna bağlama denir. Akım devredeki direnç üzerinden denir. Akım devredeki direnç üzerinden geçirilerek farklı enerji türlerine dönüşmesi geçirilerek farklı enerji türlerine dönüşmesi sağlanır. sağlanır. Direnç üzerinde ne ne kadarlık bir bir enerji kaybı olduğunu ölçmek içiniçin ise ise voltmetre (V) (V) kullanılır. Direnç üzerinde kadarlık enerji kaybı olduğunu ölçmek voltmetre kullanılır. Direncin uçları arasındaki potansiyel farkı doğru ölçebilmek içiniçin voltmetre devreye şekilde Direncin uçları arasındaki potansiyel farkı doğru ölçebilmek voltmetre devreye şekilde gösterildiği gibigibi bağlanır. Buna da paralel bağlama adıadı verilir. Sonuç olarak; ampermetre (A) (A) gösterildiği bağlanır. Buna da paralel bağlama verilir. Sonuç olarak; ampermetre devreye seri, voltmetre (V) (V) iseise devreye paralel olarak bağlanır. devreye seri, voltmetre devreye paralel olarak bağlanır. Ohm kanunu bir devredeki akım, potansiyel farkı ve direnç arasındaki ilişkiyi açıklar. Yandaki Ohm kanunu bir devredeki akım, potansiyel farkı ve direnç arasındaki ilişkiyi açıklar. Yandaki etkinlikle bu ilişkiyi daha iyi anlayabiliriz. etkinlikle bu ilişkiyi daha iyi anlayabiliriz. 122122

ELEKTRİĞİN İLETİLMESİ ELEKTRİĞİN İLETİLMESİ KEŞFET PAYLAŞ KEŞFET VEVE PAYLAŞ Amaç: Bir devrede akım, direnç ve potansiyel farkfark arasındaki ilişkinin keşfedilmesi. Amaç: Bir devrede akım, direnç ve potansiyel arasındaki ilişkinin keşfedilmesi. Gerekli Araç – Gereçler: Gerekli Araç – Gereçler: Ÿ Ampul Ÿ Ampul Ÿ PilŸ Pil Ÿ İletken tel tel Ÿ İletken Ÿ Duy Ÿ Duy Ÿ Ampermetre Ÿ Ampermetre Ÿ Voltmetre Ÿ Voltmetre Ÿ Direnç ölçer (Ohmmetre) Ÿ Direnç ölçer (Ohmmetre) Voltmetre, ampermetre, bir ampul, bir pil kablolarından oluşan bir devre oluştur ve ve Voltmetre, ampermetre, bir ampul, bir ve pil bağlantı ve bağlantı kablolarından oluşan bir devre oluştur devreyi çalıştır. Çalışan devredeki voltmetre ve ve ampermetre değerlerini tabloya kaydet. devreyi çalıştır. Çalışan devredeki voltmetre ampermetre değerlerini tabloya kaydet. Devreye seriseri bağlı bir bir pil daha ilave et ve tabloya kaydet. Bu Bu işlemi üçüncü bir bir pil pil Devreye bağlı pil daha ilave et değerlerini ve değerlerini tabloya kaydet. işlemi üçüncü daha ekleyerek tekrarla ve verilerini kaydet. daha ekleyerek tekrarla ve verilerini kaydet. VeriVeri Tablosu: Tablosu: Devredeki Voltmetrede Voltmetrede ölçtüðüm Devredeki ölçtüğüm pil sayýsý deðer p l sayısı değer

Ampermetrede Ampermetrede ölçtüðüm deðer ölçtüğüm değer

Ampullerdeki parlaklýk Ampullerdek parlaklık durumu durumu

1 pil1 pil 2 pil2 pil 3 pil3 pil

Verilerini kaydettikten sonra aşağıda verilen gerilim – akım grafiğini oluştur. Grafikte herher bir bir Verilerini kaydettikten sonra aşağıda verilen gerilim – akım grafiğini oluştur. Grafikte eksen içiniçin üç nokta belirlenmiştir. Üç Üç ölçüme ait değerlerin grafiğe işlenmesini sağla ve grafiği eksen üç nokta belirlenmiştir. ölçüme ait değerlerin grafiğe işlenmesini sağla ve grafiği yorumla. yorumla.

123123

77

ÜNİTE ÜNİTE DEVRE ÇEŞİTLERİ DEVRE ÇEŞİTLERİ

Günlük yaşantımızda farklı elektrik devresi örneği ile karşılaşıyoruz. Okulumuzun Günlük yaşantımızda pekpek çokçok farklı elektrik devresi örneği ile karşılaşıyoruz. Okulumuzun zili,zili, telefonumuzun ekranı, bisikletimizin sokak, cadde, otoyol, köprü aydınlatmaları günlük cepcep telefonumuzun ekranı, bisikletimizin farı,farı, sokak, cadde, otoyol, köprü aydınlatmaları günlük yaşantımızda karşılaştığımız elektrik devresi örneklerinden bazılarıdır. yaşantımızda karşılaştığımız elektrik devresi örneklerinden bazılarıdır. Sizce bu devreler arasında bir farklılık kadar fazla sayıda ampulü kullanarak devre Sizce bu devreler arasında bir farklılık var var mı?mı? Bu Bu kadar fazla sayıda ampulü kullanarak devre oluşturmanın farklı olabilir? Peki, fotoğrafta gördüğünüz Girne Limanı'nın oluşturmanın kaçkaç farklı yoluyolu olabilir? Peki, fotoğrafta gördüğünüz Girne Limanı'nın aydınlatmada kullanılan ampullerden birisi bozulsa diğerleri bu durumdan nasıl etkilenir? aydınlatmada kullanılan ampullerden birisi bozulsa diğerleri bu durumdan nasıl etkilenir?

124124

ELEKTRİĞİN İLETİLMESİ ELEKTRİĞİN İLETİLMESİ Seri Bağlı Devreler Seri Bağlı Devreler Dirençlerin birbirlerine olarak birbirine Dirençlerin birbirlerine seriseri olarak birbirine bağlanması ile oluşturulan elektrik devrelerine bağlanması ile oluşturulan elektrik devrelerine seriseri bağlı devreler denir. Yandaki şekilde bağlı devreler denir. Yandaki şekilde R1 Rve 1 ve R2 R2 ampullerinin birbirlerine biçimde bağlanmasıyla ampullerinin birbirlerine seriseri biçimde bağlanmasıyla elde edilen bir devre örneği gösterilmiştir. Şekilde elde edilen bir devre örneği gösterilmiştir. Şekilde “i” “i” elektrik akımının yönünü göstermektedir. bağlı elektrik akımının yönünü göstermektedir. SeriSeri bağlı devrelerde ampullerden çalışmazsa, diğer devrelerde ampullerden biribiri çalışmazsa, diğer ampuller söner. Çünkü akım iletken ampuller de de söner. Çünkü akım tek tek bir bir iletken üzerinden akmaktadır ve çalışmayan ampul akımın üzerinden akmaktadır ve çalışmayan ampul akımın geçişini engellemektedir. geçişini engellemektedir. bağlı devrelerde direncin büyüklüğü ne olursa olsun hepsinden aynı akım geçer. Şimdi SeriSeri bağlı devrelerde direncin büyüklüğü ne olursa olsun hepsinden aynı akım geçer. Şimdi seriseri bağlı devrelerde ampul sayısı akım potansiyel arasındaki ilişkiyi keşfetmeye bağlı devrelerde ampul sayısı ile ile akım ve ve potansiyel farkfark arasındaki ilişkiyi keşfetmeye çalışalım. çalışalım.

KEŞFET PAYLAŞ KEŞFET VEVE PAYLAŞ Amaç: SeriSeri bağlı devrelerde ampul sayısı ile akım ve potansiyel farkfark arasındaki ilişkinin Amaç: bağlı devrelerde ampul sayısı ile akım ve potansiyel arasındaki ilişkinin incelenmesi. incelenmesi. Gerekli Araç – Gereçler: Gerekli Araç – Gereçler: Ÿ İletken kablo Ÿ İletken kablo Ÿ Duy (3 adet) Ÿ Duy (3 adet) Ÿ Ampul (3 adet) Ÿ Ampul (3 adet) Ÿ Pil Ÿ Pil Ÿ Voltmetre Ÿ Voltmetre Ÿ Ampermetre Ÿ Ampermetre Elektrik devresini sırasıyla iki üç ve ampulü üç ampulü birbirine olacak şekilde kurun. Elektrik devresini sırasıyla bir, bir, iki ve birbirine seriseri olacak şekilde kurun. HerHer bir bir devrenizde elde ettiğiniz gözlem ve ölçme sonuçlarınızı aşağıdaki tablosuna kaydedin. devrenizde elde ettiğiniz gözlem ve ölçme sonuçlarınızı aşağıdaki veriveri tablosuna kaydedin. VeriVeri Tablosu: Tablosu: Ampul Ampul sayısı sayýsý

Ampul Ampul parlaklığı parlaklýðý Voltmetrede Voltmetrede okunan okunan değer deðer

Ampermetrede Ampermetrede okunan okunan değer deðer

1 ampul 1 ampul 2 ampul 2 ampul 3 ampul 3 ampul

Sonuçlarım: Sonuçlarım: Pil sayısı sabitken, devredeki ampul sayısı arttıkça, …………………………………………… Pil sayısı sabitken, devredeki ampul sayısı arttıkça, …………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………… 125125

77

ÜNİTE ÜNİTE Paralel Bağlı Devreler Paralel Bağlı Devreler DEVRE çeşitleri DEVRE çeşitleri

SeriSeri bağlı devrelerden farklı olarak dirençlerin bağlı devrelerden farklı olarak dirençlerin birbirlerine paralel olarak bağlanması ile ile birbirlerine paralel olarak bağlanması oluşturulan elektrik devrelerine paralel bağlı oluşturulan elektrik devrelerine paralel bağlı devreler denir. şekilde R1 Rve devreler denir. Yandaki Yandaki şekilde 1 ve R2 R2 ampullerinin birbirlerine paralel biçimde ampullerinin birbirlerine paralel bir bir biçimde bağlanmasıyla elde edilen devre örneği bağlanmasıyla elde edilen bir bir devre örneği gösterilmiştir. Şekilde elektrik akımının yönünü gösterilmiştir. Şekilde “i” “i” elektrik akımının yönünü göstermektedir. Paralel bağlı devrelerde göstermektedir. Paralel bağlı devrelerde ampullerden çalışmazsa, diğer ampuller ampullerden biribiri çalışmazsa, diğer ampuller yanmaya devam eder. Çünkü akım bir iletken yanmaya devam eder. Çünkü akım tek tek bir iletken üzerinden akmaz, direnç akım tel tel üzerinden akmaz, herher direnç içiniçin ayrıayrı akım oluşur. oluşur. Parallel bağlı devrelerde direncin büyüklüğü arttıkça üzerinden geçen akım küçülür, çünkü akım Parallel bağlı devrelerde direncin büyüklüğü arttıkça üzerinden geçen akım küçülür, çünkü akım daima direncin az olduğu yerden akmak ister. daima direncin az olduğu yerden akmak ister.

KEŞFET VEVE PAYLAŞ KEŞFET PAYLAŞ Amaç: SeriSeri bağlı devrelerde ampul sayısı ile akım ve potansiyel farkfark arasındaki ilişkinin Amaç: bağlı devrelerde ampul sayısı ile akım ve potansiyel arasındaki ilişkinin incelenmesi. incelenmesi. Gerekli Araç – Gereçler: Gerekli Araç – Gereçler: Ÿ İletken kablo İletken kablo Ÿ Duy (3 adet) Duy (3 adet) Ÿ Ampul (3 adet) Ampul (3 adet) Pil Ÿ Pil Ÿ Voltmetre Voltmetre Ÿ Ampermetre Ampermetre

Ÿ Ÿ Ÿ Ÿ Ÿ Ÿ

Elektrik devresini sırasıyla iki üç ve ampulü üç ampulü birbirine paralel olacak şekilde kurun. Elektrik devresini sırasıyla bir, bir, iki ve birbirine paralel olacak şekilde kurun. HerHer bir bir devrenizde elde ettiğiniz gözlem ve ölçme sonuçlarınızı aşağıdaki tablosuna kaydedin.. devrenizde elde ettiğiniz gözlem ve ölçme sonuçlarınızı aşağıdaki veriveri tablosuna kaydedin.. Tablosu: VeriVeri Tablosu: Ampul sayý sý Ampul sayısı

Ampul parlaklý ðý Voltmetrede Ampul parlaklığı Voltmetrede okunan deðer okunan değer

Ampermetrede Ampermetrede okunan deðer okunan değer

1 ampul 1 ampul 2 ampul 2 ampul 3 ampul 3 ampul

Sonuçlarım: Sonuçlarım: Pil sayısı sabitken, devredeki ampul sayısı arttıkça, …………………………………………… Pil sayısı sabitken, devredeki ampul sayısı arttıkça, …………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………… 126126

ELEKTRİĞİN İLETİLMESİ ELEKTRİĞİN İLETİLMESİ DEĞERLENDİRME SORULARI DEĞERLENDİRME SORULARI A. Aşağıdaki soruları cevaplayınız. A. Aşağıdaki soruları cevaplayınız. 1. Direnç nedir? Günlük yaşantımızdaki dirençlere örnekler veriniz. 1. Direnç nedir? Günlük yaşantımızdaki dirençlere örnekler veriniz. ………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………… 2. iletkenin Bir iletkenin direnç değeri nasıl ölçülür? 2. Bir direnç değeri nasıl ölçülür? ………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………… 3. Direncin bağlı olduğu faktörler nelerdir? 3. Direncin bağlı olduğu faktörler nelerdir? ………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………… 4. Ampulün içindeki özelliği nedir? Ampul parlaklığı ile içindeki tel arasında nasıl bir ilişki 4. Ampulün içindeki telintelin özelliği nedir? Ampul parlaklığı ile içindeki tel arasında nasıl bir ilişki vardır? vardır? ………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………

B. Aşağıda gösterilen iletken direnç değeri, direnç ölçer kullanılarak ölçülüyor. Ölçme B. Aşağıda gösterilen iletken telintelin direnç değeri, direnç ölçer kullanılarak ölçülüyor. Ölçme sonucuna göre direncin olduğu gözlemleniyor. Aynı iletken uzunluk kesit alanı sonucuna göre direncin 20Ω20Ω olduğu gözlemleniyor. Aynı iletken telintelin uzunluk ve ve kesit alanı aşağıda verildiği değiştirildiğinde direnç değerleri ne olur? aşağıda verildiği gibigibi değiştirildiğinde direnç değerleri ne olur? Direncin uzunluğu iki kat artırılırsa: …………………………………………………………….. Direncin uzunluğu iki kat artırılırsa: …………………………………………………………….. Direncin uzunluğu İki kat azaltılırsa: …………………………………………………………….. Direncin uzunluğu İki kat azaltılırsa: …………………………………………………………….. Direncin kesit alanı iki kat artırılırsa: …………………………………………………………….. Direncin kesit alanı iki kat artırılırsa: …………………………………………………………….. Direncin kesit alanı iki kat azaltılırsa: ……………………………………………………………. Direncin kesit alanı iki kat azaltılırsa: …………………………………………………………….

C. Aşağıdaki ifadelerin yanındaki ayraçların içine ifade doğru yanlış yazınız. C. Aşağıdaki ifadelerin yanındaki yayyay ayraçların içine ifade doğru ise ise “D” “D” yanlış ise ise “Y” “Y” yazınız. ( ) Toprak, insan vücudu, kurşun kalem içi ilet-kendir. 1. ( 1. ) Toprak, insan vücudu, kurşun kalem içi ilet-kendir. ( ) Cam elektriği iletmez. 2. ( 2. ) Cam elektriği iletmez. ( ) volt 42 volt değerinin üzerindeki gerilimler insan vücuduna zarar vermez. 3. ( 3. ) 42 değerinin üzerindeki gerilimler insan vücuduna zarar vermez. ( ) Kesit alanı ve ampul parlaklığı doğru orantılı 4. ( 4. ) Kesit alanı ve ampul parlaklığı doğru orantılı dır.dır. ( ) İletken cinsi ampul parlaklığını etkile mez. 5. ( 5. ) İletken telintelin cinsi ampul parlaklığını etkile mez. ( ) Tungsten metalinden yapılan filaman verilmiştir. 6. ( 6. ) Tungsten metalinden yapılan teletele filaman adıadı verilmiştir.

127127

77

ÜNİTE ÜNİTE

D. Aşağıdaki cümleleri uygun sözcüklerle tamamlayınız. D. Aşağıdaki cümleleri uygun sözcüklerle tamamlayınız. 1. Tuzlu su, su, limonlu su, su, çeşme suyu ve sirkeli su …………………………. sıvısıvı maddelerdir. 1. Tuzlu limonlu çeşme suyu ve sirkeli su …………………………. maddelerdir. 2. Şekerli su, su, saf saf su, su, etil etil alkol, kolonya ve ve yağmur suyu ……….. ………………… sıvısıvı olan 2. Şekerli alkol, kolonya yağmur suyu ……….. ………………… olan maddelerdir. maddelerdir. 4. İletken telintelin uzunluğu ile ampul parlaklığı …………………………… orantılıdır. 4. İletken uzunluğu ile ampul parlaklığı …………………………… orantılıdır. 5. Ampul teli teli aşırı derecede ısınarak kızarır …………………… yaymaya başlar. 5. Ampul aşırı derecede ısınarak kızarır …………………… yaymaya başlar.

E. aşağıdaki kavramları bulmaca içerisinde bulunuz. E. aşağıdaki kavramları bulmaca içerisinde bulunuz.

DUY DUY AKIM AKIM ELEKTRİKAKIMI ALESANTROVOLTA ALESANTROVOLTA ELEKTRİKAKIMI GEORKZİMONOHM GEORKZİMONOHM AMPER AMPER GERİLİM GERİLİM AMPERMETRE AMPERMETRE OHM OHM AMPUL AMPUL PARALELBAĞLAMA PARALELBAĞLAMA ANAHTAR ANAHTAR ANDREMARİAMPER ANDREMARİAMPER PİLPİL SERİBAĞLAMA BENJAMİNFRANKLİN BENJAMİNFRANKLİN SERİBAĞLAMA VOLT VOLT DEVRE DEVRE VOLTMETRE VOLTMETRE DİRENC DİRENC 128128

ELEKTRİĞİN ELEKTRİĞİN İLETİLMESİ İLETİLMESİ SÖZLÜK SÖZLÜK Direnç: Direnç: Bir Bir maddenin maddenin üzerinden üzerinden geçen geçen elektrik elektrik akımının akımının geçişine geçişine karşı karşı göstermiş göstermiş olduğu olduğu güçlüktür. güçlüktür. Birimi Birimi OHM OHM dur.dur. Elektrik Elektrik akımı: akımı: Bir Bir iletken iletken üzerinden üzerinden geçen geçen elektrik elektrik enerjisidir. enerjisidir. Birimi Birimi amperdir amperdir ve ampermetre ve ampermetre ile ölçülür. ile ölçülür. Elektrik Elektrik devresi: devresi: Elektrik Elektrik enerjisinin enerjisinin ısı ısı veya veya ışıkışık gibigibi başka başka enerji enerji türlerine türlerine dönüştürülebilmesi dönüştürülebilmesi içiniçin bir yerden bir yerden başka başka bir yere bir yere aktarılmasını aktarılmasını sağlayan sağlayan sistemdir. sistemdir. Gerilim Gerilim (potansiyel (potansiyel farkı): farkı): İki nokta İki nokta arasındaki arasındaki elektriksel elektriksel potansiyel potansiyel fark, fark, bu iki bunokta iki nokta arasındaki arasındaki bir yükün bir yükün taşınması taşınması içiniçin gerekli gerekli olan olan enerjiyi enerjiyi tanımlar. tanımlar. Birimi Birimi Volttur Volttur ve voltmetre ve voltmetre ile ölçülür. ile ölçülür. İletken: İletken: Üzerinden Üzerinden elektrik elektrik akımının akımının geçmesine geçmesine izinizin veren veren maddelerdir. maddelerdir. Ohm Ohm Yasası: Yasası: Bir Bir elektrik elektrik devresinde devresinde iki iki nokta nokta arasındaki arasındaki iletken iletken üzerinden üzerinden geçen geçen akım, akım, potansiyel potansiyel farkla farkla (örn. (örn. voltaj voltaj veya veya gerilim gerilim düşümü) düşümü) doğru; doğru; iki nokta iki nokta arasındaki arasındaki dirençle dirençle tersters orantılıdır. orantılıdır. Bu Bu ilişkiye ilişkiye Ohm Ohm Yasası Yasası denir. denir. Paralel Paralel devre: devre: Dirençlerin Dirençlerin birbirlerine birbirlerine paralel paralel bir bir şekilde şekilde bağlandığı bağlandığı elektrik elektrik devresi devresi türüdür. türüdür. Seri Seri devre: devre: Dirençlerin Dirençlerin birbirlerine birbirlerine seriseri bir bir şekilde şekilde bağlandığı bağlandığı elektrik elektrik devresi devresi türüdür. türüdür. Yalıtkan: Yalıtkan: Üzerinden Üzerinden elektrik elektrik akımının akımının geçmesine geçmesine izinizin vermeyen vermeyen maddelerdir. maddelerdir.

129129

Ünite 8:

GÜNEŞ SİSTEMİ ve ÖTESİ

KEŞFEDİN! Dünya'yı, Güneş Sistemini ve ötesinde neler olduğunu merak ettiğiniz oldu mu? İşte bu ünitede Güneş Sistemini ve bu sistemin ötesindeki neler olduğunu ile ilgili bilimsel çalışmalar sonucunda elde edilen bilgileri bulacaksınız. Evreni ve evrendeki yapıları anlamaya çalışacağız.

Televizyonlardaki belgesel yayınları ve bilim teknik dergilerinde Güneş Sistemi ve uzay çalışmaları hakkında çok daha fazla bilgiler elde edebilirsiniz. Ayrıca gökyüzünü gözlemleyerek takım yıldızlarının konumları ve özellikleri hakkında bilgi sahibi olabilirsiniz.

88

ÜNİTE ÜNİTE ÜNİTE ÜNİTE KAVRAMLARI KAVRAMLARI

Gezegenler Gezegenler Galaksiler Galaksiler

Yıldızlar Yıldızlar Uzay Uzay Çalışmaları Çalışmaları

Güneş Güneş Sistemi Sistemi

Güneş Güneş Sistemi Sistemi Ötesi Ötesi Takım Takım Yıldızları Yıldızları

Uzay Uzay Çalışmaları Çalışmaları Uzay Uzay Kirliliği Kirliliği

132132

Evren Evren

GÜNEŞ GÜNEŞ SİSTEMİ SİSTEMİ veve ÖTESİ ÖTESİ ÜNİTE ÜNİTE KAVRAMLARI KAVRAMLARI

ÜNİTE ÜNİTE HAZIRLIK HAZIRLIK SORULARI SORULARI 1. Uzay 1. Uzay araştırmaları araştırmaları günlük günlük hayatımız hayatımız içiniçin ne anlam ne anlam ifade ifade ediyor? ediyor? 2. Gökyüzüne 2. Gökyüzüne baktığımızda baktığımızda gördüğümüz gördüğümüz o derin o derin boşlukta boşlukta neler neler olduğunu olduğunu düşünüyorsun? düşünüyorsun? 3.Uzayın 3.Uzayın kirlenmesi kirlenmesi ne demektir? ne demektir? Bu Bu kirliği kirliği nasıl nasıl engelleyebiliriz? engelleyebiliriz?

133133

88

ÜNİTE ÜNİTE

UZAY UZAY ARAŞTIRMALARI ARAŞTIRMALARI İnsanoğlunun İnsanoğlunun daha daha ilk çağlardan ilk çağlardan beriberi süregelen süregelen merakı, merakı, düşünen düşünen ve araştırmacı ve araştırmacı yapısı yapısı hemen hemen herher konuda konuda olduğu olduğu gibigibi uzayıda uzayıda araştırma araştırma ve ve inceleme inceleme yapmasına yapmasına neden neden olmaktadır. olmaktadır. Günümüzde Günümüzde NASA NASA (Amerika (Amerika Ulusal Ulusal Havacılık Havacılık ve Uzay ve Uzay Dairesi), Dairesi), ESA ESA (Avrupa (Avrupa Uzay Uzay Ajansı) Ajansı) gibigibi kuruluşların kuruluşların yanı yanı sırasıra Rusya, Rusya, Japonya, Japonya, Kanada, Kanada, ÇinÇin gibigibi ülkelerde ülkelerde uzay uzay araştırmalarında araştırmalarında öncülük öncülük yapmaktadır. yapmaktadır. Uzay Uzay araştırmalarının araştırmalarının başlıca başlıca nedenlerini nedenlerini şu şekilde şu şekilde sıralayabiliriz: sıralayabiliriz: Ÿ Güneş Ÿ Güneş sistemimizin sistemimizin araştırılıp araştırılıp incelenmesi, incelenmesi, gezegenlerin gezegenlerin yapısının yapısının belirlenmesi. belirlenmesi. Ÿ Dünya Ÿ Dünya dışında dışında yaşam yaşam olasılığının olasılığının araştırılması. araştırılması. Ÿ Galaksiler, Ÿ Galaksiler, yıldızlar, yıldızlar, karadelikler karadelikler ve diğer ve diğer uzay uzay yapıtaşlarının yapıtaşlarının incelenmesi. incelenmesi. Uzay Uzay içindeki içindeki gökgök cisimlerinin cisimlerinin hareketlerini, hareketlerini, yapılarını yapılarını ve birbiri ve birbiri ile etkileşimini ile etkileşimini inceleyen inceleyen bilim bilim dalına dalına astronomi astronomi (gök (gök bilimi), bilimi), astronomi astronomi ile ile ilgiliilgili çalışmalar çalışmalar ve ve araştırmalar araştırmalar yapan yapan bilim bilim insanlarına insanlarına da da astronom astronom (gök (gök bilimci) bilimci) denir. denir. Bir Bir uzay uzay gemisine gemisine veya veya uzay uzay mekiğine mekiğine binerek binerek uzaya uzaya giden giden insanlara insanlara astronot astronot adıadı verilir. verilir. Ancak Ancak bazı bazı ülkelerde ülkelerde astronot astronot terimi terimi yerine yerine kozmonot kozmonot terimi terimi kullanılır. kullanılır. Astronotlar Astronotlar uzay uzay araştırmaları araştırmaları yapmak yapmak üzere üzere özelözel olarak olarak yetiştirilmiş yetiştirilmiş erkek erkek veya veya kadın kadın bilim bilim insanlarıdır. insanlarıdır. Bunlar Bunlar uzay uzay laboratuvarlarında laboratuvarlarında kalarak kalarak sadece sadece gökgök cisimlerini cisimlerini araştırmayıp araştırmayıp o o koşullarda koşullarda fizik, fizik, kimya, kimya, biyoloji, biyoloji, tarım tarım ve eczacılık ve eczacılık gibigibi alanlarda alanlarda da bilimsel da bilimsel deneyler deneyler yaparlar. yaparlar. Bu Bu nedenle nedenle uzay uzay araştırmaları; araştırmaları; tıp,tıp, fizik, fizik, kimya, kimya, biyoloji, biyoloji, endüstri endüstri gibigibi diğer diğer alanlara alanlara da da çokçok önemli önemli katkılar katkılar yapmaktadır. yapmaktadır.

BİLİYOR MUYDUN? MUYDUN? ? ?BİLİYOR Uzay Uzay araştırmaları araştırmaları sayesinde sayesinde gündelik gündelik yaşamımızda yaşamımızda kullanılan kullanılan bir bir çokçok araç araç geliştirilmiştir. geliştirilmiştir. Teflon, Teflon, tükenmez tükenmez kalem, kalem, alüminyum alüminyum folyo, folyo, streç streç film,film, duman duman dedektörü, dedektörü, kalpkalp pili,pili, uydu, uydu, navigasyon navigasyon cihazı, cihazı, diş diş teli teli bunlardan bunlardan bir kaçıdır. bir kaçıdır. 134134

GÜNEŞ GÜNEŞ SİSTEMİ SİSTEMİ veve ÖTESİ ÖTESİ TELESKOP TELESKOP Teleskoplar, Teleskoplar, gökcisimlerini gökcisimlerini özellikle özellikle yıldızları yıldızları incelemek incelemek içiniçin kullanılan kullanılan cihazlardır. cihazlardır. Teleskopun Teleskopun bulunuşu, bulunuşu, uzay uzay araştırmaları araştırmaları önemli önemli etkisi etkisi olmuştur. olmuştur. Teleskop, Teleskop, 1608 1608 yılında yılında Hans Hans Lippershey Lippershey (Hollandalı (Hollandalı gözlük gözlük üreticisi) üreticisi) tarafından tarafından icaticat edilmiş, edilmiş, 1609 1609 yılında yılında Galileo Galileo Galilei Galilei tarafından tarafından ilk ilk defa, defa, gökyüzü gökyüzü gözlemleri gözlemleri yapmakta yapmakta kullanılmıştır. kullanılmıştır. Teleskop kullanımı uygun ortam temiz gökyüzü şehir Teleskop kullanımı içiniçin en en uygun ortam temiz bir bir gökyüzü ve ve şehir ışıklarından mümkün olabildiğince uzakta olan yerlerdir. Atmosferde ışıklarından mümkün olabildiğince uzakta olan yerlerdir. Atmosferde bulunan tozlar ve şehir ışıkları iyi gözlemler yapmak olumsuz bulunan kir, kir, tozlar ve şehir ışıkları iyi gözlemler yapmak içiniçin olumsuz unsurlardır. Bu nedenle bilim insanları atmosferin dışında görev yapan, unsurlardır. Bu nedenle bilim insanları atmosferin dışında görev yapan, uzay teleskopları geliştirmişlerdir. Hubble Uzay Teleskopu, uzun uzay teleskopları da da geliştirmişlerdir. Hubble Uzay Teleskopu, uzun yıllar görev yapmış bu bir tür teleskoptur. bir teleskoptur. yıllar görev yapmış bu tür Hubble Hubble Uzay Uzay Teleskopu Teleskopu Dünya Dünya

Teleskoplar Teleskoplar genel genel olarak olarak 5 çeşittir. 5 çeşittir. Optik Optik Teleskoplar, Teleskoplar, Radyo Radyo Teleskopları, Teleskopları, X-ışın X-ışın Teleskopları, Morötesi Teleskopları, Teleskopları, Morötesi Teleskopları, Kızılötesi Teleskopları. Kızılötesi Teleskopları. Gökyüzü Gökyüzü gözlemleri gözlemleri içiniçin büyük büyük teleskopların teleskopların bulunduğu bulunduğu ve ve astronomların astronomların çalışmalarını çalışmalarını yürüttü yürüttü yerlere yerlere gözlemevi gözlemevi veya veya rasathane rasathane denir. denir. Gözlemevleri (Rasathane); optik gözlemevi Gözlemevleri (Rasathane); optik gözlemevi ve ve radyo gözlemevi olmak üzere iki gruba radyo gözlemevi olmak üzere iki gruba ayrılmaktadır. Optik gözlemevlerinde ayrılmaktadır. Optik gözlemevlerinde telekopslar bulunur. Radyo gözlemevlerinde telekopslar bulunur. Radyo gözlemevlerinde ise ise uzayda yeryer alan radyo sinyallerini uzayda alan radyo sinyallerini toplayan büyük devasa çanaklar mevcuttur. toplayan büyük devasa çanaklar mevcuttur.

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ Geçmişten günümüze gökgök biliminde nasıl veriveri toplanıp, kaydettikleri ve ve ne ne amaç içiniçin Geçmişten günümüze biliminde nasıl toplanıp, kaydettikleri amaç kullandıklarına yönelik bir araştırma yapınız. Araştırma sonuçlarına göre bir sunum hazırlayınız kullandıklarına yönelik bir araştırma yapınız. Araştırma sonuçlarına göre bir sunum hazırlayınız ve sunumunuzu arkadaşlarınızla paylaşınız. ve sunumunuzu arkadaşlarınızla paylaşınız. 135135

88

ÜNİTE ÜNİTE UZAY UZAY TEKNOLOJİSİ TEKNOLOJİSİ

Uzayda Uzayda başka başka dünyalar dünyalar var var mıdır? mıdır? Diğer Diğer bir ifade bir ifade ile başka ile başka gezegenlerde gezegenlerde hayat hayat olup olup olmadığı, olmadığı, geçmişten geçmişten günümüze günümüze insanoğlunun insanoğlunun en en büyük büyük merak merak konusudur. konusudur. Bu Bu nedenle nedenle insanlar insanlar uzayı uzayı keşfetmek keşfetmek içiniçin araştırmalar araştırmalar başlatmış, başlatmış, teknolojik teknolojik araçlar araçlar keşfetmiş, keşfetmiş, gözlemevleri gözlemevleri kurmuşlardır. kurmuşlardır. İnsanoğlunun İnsanoğlunun gezegenimiz gezegenimiz dışında dışında ayak ayak bastığı bastığı tek tek gökgök cismi cismi Ay’dır. Ay’dır. Ancak Ancak gelişen gelişen teknoloji teknoloji ile ile üretilen üretilen insansız insansız uzay uzay araçları araçları pekpek çokçok gezegene gezegene ulaşmış, ulaşmış, gezegen gezegen yüzeyinden yüzeyinden aldığı aldığı bilgileri bilgileri Dünya'ya Dünya'ya ulaştırmıştır. ulaştırmıştır. Uzayda Uzayda bir bir gezegenin gezegenin ya ya da da başka başka bir bir gökgök cisminin cisminin çevresinde çevresinde dönen dönen herhangi herhangi bir bir nesneye nesneye uydu uydu denir. denir. Ay, Ay, Dünya’nın Dünya’nın tek tek doğal doğal uydusudur. uydusudur. Çeşitli Çeşitli amaçlarla amaçlarla Dünya’nın Dünya’nın yörüngesine yörüngesine oturtulmuş oturtulmuş yapay yapay uydular uydular da da vardır. vardır. Uydular Uydular başlıca başlıca beşbeş görev görev içiniçin kullanılır. kullanılır. Haberleşme Haberleşme (TV(TV ve telefon ve telefon sinyallerinin sinyallerinin iletilmesi), iletilmesi), konum konum belirleme belirleme (GPS), (GPS), meteoroloji meteoroloji (hava (hava durumu durumu tahminleri tahminleri ve ve havanın havanın izlenmesi), izlenmesi), doğal doğal kaynakların kaynakların izlenmesi izlenmesi (okyanus (okyanus sıcaklığının sıcaklığının ölçülmesi ölçülmesi ya da ya da arazi arazi kullanımının kullanımının takibi) takibi) ve ve askeri askeri amaçlar amaçlar uyduların uyduların kullanıldıkları kullanıldıkları alanlardır. alanlardır. GökGök bilimle ilgiliilgili araştırma ve deneyler yapan insanlı uydular uzay istasyonu adını alır.alır. Şimdiye bilimle araştırma ve deneyler yapan insanlı uydular uzay istasyonu adını Şimdiye kadar dörtdört uzay istasyonu kurulmuştur. Bunlar Sovyet Birliği tarafından yapılan Salyut I veI Mir, kadar uzay istasyonu kurulmuştur. Bunlar Sovyet Birliği tarafından yapılan Salyut ve Mir, ABD yapımı Skylab ve ve uluslararası iş birliği ürünü Uluslararası Uzay İstasyonu’dur. ABD yapımı Skylab uluslararası iş birliği ürünü Uluslararası Uzay İstasyonu’dur. Uluslararası Uzay İstasyonu mürettebatı uzayda tıp tıp ve ve biyoloji araştırmalarından hava Uluslararası Uzay İstasyonu mürettebatı uzayda biyoloji araştırmalarından hava tahminleri ve ve gökgök bilimi araştırmalarına kadar çeşitli dallarda araştırmalar yürütmektedir. tahminleri bilimi araştırmalarına kadar çeşitli dallarda araştırmalar yürütmektedir. Uluslararası Uzay İstasyonu, Dünya'dan görülebilen tek tek uydudur. Uluslararası Uzay İstasyonu, Dünya'dan görülebilen uydudur.

BİLİYOR MUYDUN? MUYDUN? ? ?BİLİYOR Astronomi Astronomi ile astroloji ile astroloji karıştırılmamalıdır. karıştırılmamalıdır. Astroloji Astroloji bir bir bilim bilim değildir. değildir. Astroloji, Astroloji, astrolog astrolog adıadı verilen verilenkişilerin, kişilerin, gezegenlerin gezegenlerin konumu konumu ile ile ilgiliilgili çıkarımlarda çıkarımlarda bulunarak bulunarak tahminler tahminler ortaya ortaya koymasıdır. koymasıdır. Astrologlar Astrologlar bilim bilim insanı insanı değildir. değildir. 136136

GÜNEŞ GÜNEŞ SİSTEMİ SİSTEMİ veve ÖTESİ ÖTESİ

UZAY KİRLİLİĞİ UZAY KİRLİLİĞİ Uzay kirliliği yılda ortaya çıkmış sorundur. Dünya’nın çevresinde değişik Uzay kirliliği sonson kırkkırk yılda ortaya çıkmış bir bir sorundur. Dünya’nın çevresinde değişik yörüngelerde dönen ve artık işlevi olmayan insan yapımı cisimlerin tümü uzay kirliliği yörüngelerde dönen ve artık bir bir işlevi olmayan insan yapımı cisimlerin tümü uzay kirliliği olarak adlandırılır. Ömrünü tüketmiş uyduların yanı roketlerin uzaya bırakılan olarak adlandırılır. Ömrünü tüketmiş uyduların yanı sırasıra roketlerin uzaya bırakılan üst üst aşamaları uzay kirliliğinin en yaygın nedenlerindendir. aşamaları uzay kirliliğinin en yaygın nedenlerindendir. Fırlatılan ilk uydudan günümüze kadar geçen yıllık sürede uzay araştırmalarında önemli Fırlatılan ilk uydudan günümüze kadar geçen 40 40 yıllık sürede uzay araştırmalarında önemli gelişmeler yaşanmıştır. Ay’a, Mars’a Venüs’e uzay araçları gönderilmiştir. Hatta Güneş gelişmeler yaşanmıştır. Ay’a, Mars’a ve ve Venüs’e uzay araçları gönderilmiştir. Hatta Güneş sisteminin ötesine uzay araçları gönderilmiştir. Uzay araştırmaları 4 binden fazla roket sisteminin ötesine uzay araçları gönderilmiştir. Uzay araştırmaları içiniçin 4 binden fazla roket uzaya gönderilerek roketlerin bazı parçaları uzaya bırakılmış, bazı roketler patlamış, uzaya gönderilerek roketlerin bazı parçaları uzaya bırakılmış, bazı roketler de de patlamış, enkazları uzaya yayılmıştır. İşe İşe yaramayan bu bu cisimler Dünya çevresinde dolanan bir bir çeşit enkazları uzaya yayılmıştır. yaramayan cisimler Dünya çevresinde dolanan çeşit hurda yığını oluşturmuştur. hurda yığını oluşturmuştur. Uzay kirliliği günümüzde günlük yaşamı olumsuz etkilemediği önemsiz görünmektedir. Uzay kirliliği günümüzde günlük yaşamı olumsuz etkilemediği içiniçin önemsiz gibigibi görünmektedir. Önlem alınmazsa 25-30 kadar sonra kirliliğin boyutları artacak, uzay araştırmaları Önlem alınmazsa 25-30 yıl yıl kadar sonra kirliliğin boyutları artacak, uzay araştırmaları bu bu durumdan olumsuz etkilenecektir. Uydular aracılığı ile alınan hizmetlere de durum bu durum olumsuz durumdan olumsuz etkilenecektir. Uydular aracılığı ile alınan hizmetlere de bu olumsuz yansıyacak haberleşme, ulaşım, ulusal güvenlik alanlarda aksamalar yaşanacaktır. yansıyacak haberleşme, ulaşım, ulusal güvenlik gibigibi alanlarda aksamalar yaşanacaktır.

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ Uzay Uzay kirliliğinin kirliliğinin gelecekte gelecekte yaratacağı yaratacağı olumsuz olumsuz etkileri etkileri hakkında hakkında bir bir araştırma araştırma yapınız. yapınız. Araştırmanız Araştırmanız sonucunda sonucunda elde elde ettiğiniz ettiğiniz verilerle verilerle bir bir bilgibilgi notu notu oluşturunuz. oluşturunuz. Bilgilerinizi Bilgilerinizi arkadaşlarınızla arkadaşlarınızla paylaşınız. paylaşınız. 137 137

88

ÜNİTE ÜNİTE

GÜNEŞ GÜNEŞ SİSTEMİ SİSTEMİ Güneş Güneş Sistemi, Sistemi, Güneş'in Güneş'in çekim çekim etkisi etkisi altında altında kalan kalan 8 gezegen, 8 gezegen, 5 cüce 5 cüce gezegen, gezegen, bunların bunların çevresinde çevresinde dönen dönen onlarca onlarca uydusu uydusu ve ve milyonlarca milyonlarca başka başka küçük küçük gökgök cisminden cisminden oluşan oluşan bir bir sistemdir. sistemdir. Güneş Güneş Sistemi'ndeki Sistemi'ndeki gezegenler gezegenler Güneş'e Güneş'e yakınlıklarına yakınlıklarına göre göre sırasıyla; sırasıyla; Merkür, Merkür, Venüs, Venüs, Dünya, Dünya, Mars, Mars, Jüpiter, Jüpiter, Satürn, Satürn, Uranüs Uranüs ve Neptün'dür. ve Neptün'dür. Güneş Güneş sisteminin sisteminin en en önemli önemli özelliği, özelliği, içinde içinde yaşam yaşam barındıran barındıran bilinen bilinen tek tek yıldız yıldız sistemidir. sistemidir. Güneş’in Güneş’in kütlesel kütlesel çekim çekim alanının alanının belirlediği belirlediği bölge bölge içinde içinde kalan kalan cisimlerin cisimlerin oluşturduğu oluşturduğu bir sistem. bir sistem. Sistemi Sistemi idare idare eden eden başbaş cisim cisim Güneştir. Güneştir. Sisteme Sisteme bağlı bağlı sekiz sekiz gezegeni, gezegeni, cüce cüce gezegenleri, gezegenleri, asteroit asteroit kuşağını, kuşağını, kuyruklu kuyruklu yıldızları yıldızları ve ve meteorları meteorları belirli belirli yörüngelerde yörüngelerde tutan tutan ve ve onların onların hareketlerini hareketlerini belirleyen belirleyen yineyine Güneştir. Güneştir. Güneş Güneş sistemine sistemine ilişkin ilişkin bazı bazı genel genel bilgiler bilgiler tabloda tabloda gösterilmiştir. gösterilmiştir.

Güneºe Güneºe Dönüº Dönüº Çapý ÇapýYoðunluk Yoðunluk Gezegen Gezegen uzaklý süresi uzaklý k k süresi (km) (g/cm³) (g/cm³) (km) (milyon (gün) (milyon km)km) (gün)

YIL YIL (gün) (gün)

Uydu Uydu Sayý Sayý sý sý

4878 Merkür Merkür 4878

5.42 5.42

57.85 57.85

58.65 58.65 87.97 87.97

– –

12104 Venüs Venüs 12104

5.25 5.25

108.10 108.10

243243 224.7 224.7

– –

12756 Dünya Dünya 12756

5.55 5.55

149.00 149.00

6796 6796

3.94 3.94

142500 Jüpiter Jüpiter142500

365365

1 1

227.80 227.80

1.026 1.026 686.98 686.98

2 2

1.31 1.31

777.84 777.84

0.408 0.408 4328.9 4328.9

16 16

120600 Satürn Satürn 120600

0.69 0.69

1426.08 1426.08

0.425 0.42510752.9 10752.9

18 18

51400 Uranüs Uranüs 51400

1.29 1.29

2867.41 2867.41

0.746 0.746 30660 30660

15 15

49528 Neptün Neptün 49528

1.64 1.64

4493.90 4493.90

0.796 0.796 60152 60152

8 8

Mars Mars

138138

1 1

GÜNEŞ GÜNEŞ SİSTEMİ SİSTEMİ veve ÖTESİ ÖTESİ

GALAKSİ GALAKSİ Gökada Gökada veya veya Galaksi; Galaksi; yıldızlar, yıldızlar, yıldızlararası yıldızlararası gazgaz ve toz, ve toz, plazma plazma ve gezegenlerden ve gezegenlerden oluşan oluşan devdev sistemlere sistemlere verilen verilen isimdir. isimdir. Tipik Tipik bir bir galaksi galaksi 10 milyondan, 10 milyondan, bir bir trilyona trilyona kadar kadar yıldız yıldız barındırır. barındırır. Bu Bu yıldızların yıldızların hepsi hepsi aynı aynı çekim çekim merkezini merkezini çevreleyen çevreleyen yörüngelerde yörüngelerde dönerler. dönerler. Galaksiler Galaksiler şekillerine şekillerine göre göre üç ana üç ana grupta grupta toplanırlar: toplanırlar: elips Ÿ elips / disk / disk biçimli biçimli gökadalar gökadalar Ÿ sarmal Ÿ sarmal gökadalar gökadalar Ÿ düzensiz Ÿ düzensiz gökadalar gökadalar Ÿ

Uzayda alan galaksiler içinde en çok bilineni bizim yıldızımız Güneş'in de içinde bulunduğu Uzayda yer yer alan galaksiler içinde en çok bilineni bizim yıldızımız Güneş'in de içinde bulunduğu Samanyolu Galaksisi’dir. Yaklaşık olarak (ışık ışığın bir yılda gittiği yoldur) Samanyolu Galaksisi’dir. Yaklaşık olarak yüzyüz bin bin ışıkışık yılı yılı (ışık yılı;yılı; ışığın bir yılda gittiği yoldur) çapında olan Samanyolu galaksisinde ortalama milyar yıldız olduğu tahmin edilmektedir. çapında olan Samanyolu galaksisinde ortalama 200200 milyar yıldız olduğu tahmin edilmektedir. Galaksi şeklindedir ve şekil bu şekil çıplak gözle edilebilir. Galakside bulunan milyar Galaksi diskdisk şeklindedir ve bu çıplak gözle bilebile farkfark edilebilir. Galakside bulunan 200200 milyar yıldızın büyük çoğunluğu, diskin merkezinde toplanmıştır. Yaklaşık otuz çapında olan yıldızın büyük çoğunluğu, diskin merkezinde toplanmıştır. Yaklaşık otuz bin bin ışıkışık yılı yılı çapında olan bölgeden çevreye doğru uzaklaştıkça yıldız küresinin parlaklığının azaldığı görülür. bölgeden çevreye doğru uzaklaştıkça yıldız küresinin ve ve parlaklığının azaldığı görülür. Galaksilerin yaklaşık % kadarı 80 kadarı biçimlidir. Galaksilerin yaklaşık % 80 diskdisk biçimlidir.

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ Yıldız, Yıldız, gezegen, gezegen, takım takım yıldızı yıldızı ve ve galaksi galaksi kavramlarını kavramlarını açıklayan açıklayan bir bir araştırma araştırma yapınız. yapınız. Araştırmanız Araştırmanız sonucunda sonucunda bir poster bir poster oluşturunuz oluşturunuz ve posterinizi ve posterinizi arkadaşlarınızla arkadaşlarınızla paylaşınız. paylaşınız.

139139

88

ÜNİTE ÜNİTE

DEĞERLENDİRME DEĞERLENDİRME SORULARI SORULARI 1. Aşağıdaki 1. Aşağıdaki kavramları kavramları açıklayınız. açıklayınız. Ÿ Ÿ Ÿ Ÿ

Teelskop Ÿ Teelskop Uydu Ÿ Uydu Uzay Ÿ Uzay istasyonu istasyonu Uzay Ÿ Uzay kirliliği kirliliği

2. Aşağıda 2. Aşağıda verilen verilen şekil şekil üzerinde üzerinde Güneş Güneş Sistemi'nde Sistemi'nde bulunan bulunan gezegenlerin gezegenlerin adlarını adlarını yazınız. yazınız.

................................................................................................................ ................................................................................................................

3. Samanyolu Galaksisine özellikleri aşağıda bırakılan yere yazınız. 3. Samanyolu Galaksisine ait ait özellikleri aşağıda boşboş bırakılan yere yazınız.

.................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. ..................................................................................................................................................

140140

GÜNEŞ GÜNEŞ SİSTEMİ SİSTEMİ veve ÖTESİ ÖTESİ SÖZLÜK SÖZLÜK

Galaksi: Yıldızlar, yıldızlararası plazma Galaksi: Yıldızlar, yıldızlararası gazgaz ve ve toz,toz, plazma ve ve gezegenlerden oluşan sistem. gezegenlerden oluşan devdev sistem. Gezegen: Bir yıldızın etrafında dolanan cismidir. Gezegen: Bir yıldızın etrafında dolanan gökgök cismidir. Güneş: Güneş Sistemi'nin merkezinde alan yıldızdır. Orta Güneş: Güneş Sistemi'nin merkezinde yer yer alan yıldızdır. Orta büyüklükte yıldız olan Güneş, başına Güneş Sistemi büyüklükte bir bir yıldız olan Güneş, tek tek başına Güneş Sistemi kütlesinin % 99,8'ini oluşturur. kütlesinin % 99,8'ini oluşturur. Teleskop: Gökyüzü gözlemi yapmak kullanılan alet. Teleskop: Gökyüzü gözlemi yapmak içiniçin kullanılan alet. Uzay: Dünya'nın dışında kalan büyük boşluk. Uzay: Dünya'nın dışında kalan büyük boşluk. Uzay kirliliği: İnsaoğlu tarafından uzaya gönderilen yapay uydu Uzay kirliliği: İnsaoğlu tarafından uzaya gönderilen yapay uydu ve ve uzay araçlarının arıklarının uzayda oluşturdukları kirlilik. uzay araçlarının arıklarının uzayda oluşturdukları kirlilik. Yıldız: Ağırlıklı olarak hidrojen helyumdan oluşan, karanlık Yıldız: Ağırlıklı olarak hidrojen ve ve helyumdan oluşan, karanlık uzayda saçan gökyüzünde nokta olarak görünen plazma uzayda ışıkışık saçan gökyüzünde bir bir nokta olarak görünen plazma küresi. küresi.

141 141

KAYNAKÇA KAYNAKÇA Akalın.,Ş.H.(2004).İlköğretim Akalın.,Ş.H.(2004).İlköğretim Okulları Okulları İçinİçin İmlaİmla Kılavuzu.Ankara:Aydoğdu Kılavuzu.Ankara:Aydoğdu Ofset Ofset Alberts, Alberts, B., Bray, B., Bray, D., Lewis, D., Lewis, J., Raff, J., Raff, M., Roberts, M., Roberts, K., Watson, K., Watson, J.D.J.D. (1994). (1994). Molecular Molecular Biology Biology of the of the CellCell (Third (Third Edition). Edition). NewNew York:Garland York:Garland Publishing. Publishing. Atkinson, Atkinson, S. (1995). S. (1995). Astronomi.Ankara: Astronomi.Ankara: Türkiye Türkiye Bilimsel Bilimsel ve Teknik ve Teknik Araştırma Araştırma Kurumu Kurumu (TÜBİTAK) (TÜBİTAK) Yayınları. Yayınları. Aydınlı Aydınlı R.,Güngör R.,Güngör B.,Yıldıran B.,Yıldıran F.N.,Dökme F.N.,Dökme İ.,Üler İ.,Üler S.,Baş S.,Baş Z.B.Z.B. (2002). (2002). FenFen Bilgisi Bilgisi 6. İstanbul:Milli 6. İstanbul:Milli Eğitim Eğitim Basımevi. Basımevi. Batman, Batman, K. A.K.(Editör)., A. (Editör)., Güner, Güner, D. C., D. Hocaoğlu, C., Hocaoğlu, M. Sarpten, M. Sarpten, S., Özkan, S., Özkan, Ö. (2005). Ö. (2005). FenFen ve Teknoloji ve Teknoloji 6 Ders 6 Ders Kitabı. Kitabı. Lefkoşa: Lefkoşa: MilliMilli Eğitim Eğitim ve Kültür ve Kültür Bakanlığı Bakanlığı Yayınlar. Yayınlar. Batman, Batman, K. A.K.(Editör)., A. (Editör)., Güner, Güner, D. C., D. Sancak, C., Sancak, F. Y.,F.Sarpten, Y., Sarpten, S., Özkan, S., Özkan, Ö. (2006). Ö. (2006). FenFen ve Teknoloji ve Teknoloji 7 Ders 7 Ders Kitabı. Kitabı. Lefkoşa: Lefkoşa: MilliMilli Eğitim Eğitim ve Kültür ve Kültür Bakanlığı Bakanlığı Yayınlar. Yayınlar. Batman, Batman, K. A.K.(Editör)., A. (Editör)., Güner, Güner, D. C., D. Sancak, C., Sancak, F. Y.,F.Sarpten, Y., Sarpten, S., Özkan, S., Özkan, Ö. (2007). Ö. (2007). FenFen ve Teknoloji ve Teknoloji 8 Ders 8 Ders Kitabı. Kitabı. Lefkoşa: Lefkoşa: MilliMilli Eğitim Eğitim ve Kültür ve Kültür Bakanlığı Bakanlığı Yayınlar. Yayınlar. Batman, Batman, K. A.K.(Editör)., A. (Editör)., Sarpten, Sarpten, S., Monargalı, S., Monargalı, T., Gülce T., Gülce Ş., Ünbay, Ş., Ünbay, M. T.M.(2008). T. (2008). FenFen ve Teknoloji ve Teknoloji 4 Ders 4 Ders Kitabı. Kitabı. Lefkoşa: Lefkoşa: MilliMilli Eğitim Eğitim ve Kültür ve Kültür Bakanlığı Bakanlığı Yayınlar. Yayınlar. Beasant Beasant P. (1999).Elektronik P. (1999).Elektronik ( 2.Baskı). ( 2.Baskı). Ankara: Ankara: Türkiye Türkiye Bilimsel Bilimsel ve Teknik ve Teknik Araştırma Araştırma Kurumu Kurumu (TÜBİTAK) (TÜBİTAK) Yayınları. Yayınları. Bingham Bingham J. (2001). J. (2001). Bilimsel Bilimsel Deneyler Deneyler (21.Baskı). (21.Baskı). Ankara: Ankara: Türkiye Türkiye Bilimsel Bilimsel ve Teknik ve Teknik Araştırma Araştırma Kurumu Kurumu (TÜBİTAK) (TÜBİTAK) Yayınları. Yayınları. Boyd Boyd J.,Whitelaw J.,Whitelaw W. (1997).New W. (1997).New Understanding Understanding Science. Science. United United Kingdom:Jhon Kingdom:Jhon Murray Murray Puplishers Puplishers Ltd. Ltd. Cronbach, Cronbach, L. J.(1970).Essential L. J.(1970).Essential of Psychological of Psychological Testing. Testing. Third Third Edition. Edition. NewNew York:Harper York:Harper & Row, & Row, Publishers. Publishers. Demirel, Demirel, Ö.(1998). Ö.(1998). Kuramdan Kuramdan Uygulamaya Uygulamaya Eğitimde Eğitimde Program Program Geliştirme. Geliştirme. Ankara: Ankara: Pegem Pegem A Yayıncılık. A Yayıncılık. Demirel, Demirel, Ö.(1998). Ö.(1998). Planlamadan Planlamadan Değerlendirmeye Değerlendirmeye Öğretme Öğretme Sanatı. Sanatı. Ankara: Ankara: Pegem Pegem A Yayıncılık. A Yayıncılık. EarlEarl B.,Wilford B.,Wilford L.D.R.(2003) L.D.R.(2003) GCSE GCSE Chemistry.United Chemistry.United Kingdom:Jhon Kingdom:Jhon Murray Murray Puplishers Puplishers Ltd. Ltd. Ercelasun,A.(1996) Ercelasun,A.(1996) Türk Türk Dil Kurumu(TDK) Dil Kurumu(TDK) İmlaİmla Kılavuzu. Kılavuzu. Ankara:Türk Ankara:Türk Tarih Tarih Kurumu Kurumu Basım Basım Evi Evi Fraser Fraser A.,Gilchrist A.,Gilchrist I.(1997). I.(1997). Starting Starting Scince Scince : Book : Book One. One. United United Kingdom:Oxford Kingdom:Oxford University University Press Press Güneş, Güneş, B. (Editör).(2013). B. (Editör).(2013). FenFen ve Teknoloji ve Teknoloji 7 Ders 7 Ders Kitabı. Kitabı. Ankara: Ankara: Saray Saray Matbaacılık. Matbaacılık. Joe,Boyd,Walter,Whitelaw Joe,Boyd,Walter,Whitelaw (1996) (1996) NewNew Understing Understing Scince: Scince: Teacher's Teacher's Resourse Resourse File.File. Revised Revised National National Curriculum Curriculum Edition. Edition. London: London: John John Murray Murray Puplisher Puplisher Ltd. Ltd. Johnson Johnson K.,Adamson K.,Adamson S.,Williams S.,Williams G.(1994).Spotlight G.(1994).Spotlight Scince.United Scince.United Kingdom:Stanley Kingdom:Stanley Thornes Thornes Puplisher Puplisher Ltd. Ltd. Koyuncu Koyuncu A.Ç.,Kavas A.Ç.,Kavas B.,Salmaner B.,Salmaner V.,Tiryaki V.,Tiryaki N.(2002). N.(2002). FenFen Bilgisi Bilgisi 8. Ankara: 8. Ankara: Feza Feza Gazetecilik Gazetecilik A.Ş.A.Ş. Küçükahmet, Küçükahmet, L. ( L. Editör ( Editör ) (2001). ) (2001). Konu Konu Alan Alan Ders Ders Kitabı Kitabı İnceleme İnceleme Kılavuzu Kılavuzu FenFen Bilgisi Bilgisi 4-8.4-8. Ankara: Ankara: Nobel Nobel YaınYaın Dağıtım. Dağıtım. Lavesley Lavesley M.,Baggley M.,Baggley S., Clarke S., Clarke J.,gray J.,gray S.,Johnson S.,Johnson P.(2003). P.(2003). Exploring Exploring Science. Science. United United Kingdom:Pearson Kingdom:Pearson Education Education Ltd. Ltd. Mackean Mackean D.G.(1998).GCSE D.G.(1998).GCSE Biology. Biology. United United Kingdom:Jhon Kingdom:Jhon Murray Murray Puplishers Puplishers Ltd. Ltd. Pople Pople S.(1997). S.(1997). Founding Founding Science Science To GCSE. To GCSE. United United Kingdom:Oxford Kingdom:Oxford University University Press Press Türkiye Türkiye Bilimsel Bilimsel ve Teknik ve Teknik Araştırma Araştırma Kurumu(TÜBİTAK).(1998).Bilim Kurumu(TÜBİTAK).(1998).Bilim Çocuk Çocuk (Sayı (Sayı 1). İstanbul:Pro-Mat 1). İstanbul:Pro-Mat Basın Basın Yayın Yayın A.Ş.A.Ş. Türkiye Türkiye Bilimsel Bilimsel ve Teknik ve Teknik Araştırma Araştırma Kurumu(TÜBİTAK).(1998).Bilim Kurumu(TÜBİTAK).(1998).Bilim Çocuk Çocuk (Sayı (Sayı 3). İstanbul:Pro-Mat 3). İstanbul:Pro-Mat Basın Basın Yayın Yayın A.Ş.A.Ş. Türkiye Türkiye Bilimsel Bilimsel ve Teknik ve Teknik Araştırma Araştırma Kurumu(TÜBİTAK).(1999).Bilim Kurumu(TÜBİTAK).(1999).Bilim Çocuk Çocuk (Sayı (Sayı 18).18). İstanbul:Pro-Mat İstanbul:Pro-Mat Basın Basın Yayın Yayın A.Ş.A.Ş. Türkiye Türkiye Bilimsel Bilimsel ve Teknik ve Teknik Araştırma Araştırma Kurumu(TÜBİTAK).(1999).Bilim Kurumu(TÜBİTAK).(1999).Bilim Çocuk Çocuk (Sayı (Sayı 19).19). İstanbul:Pro-Mat İstanbul:Pro-Mat Basın Basın Yayın Yayın A.Ş.A.Ş.

140140

İnternet İnternet Kaynakları Kaynakları http://users.metu.edu.tr/birten/Fauna.htm http://users.metu.edu.tr/birten/Fauna.htm www.animalinfo.org/country/cyprus.htm www.animalinfo.org/country/cyprus.htm www.ed.psu.edu/~insys/esd/gardner/mitheory.html. www.ed.psu.edu/~insys/esd/gardner/mitheory.html. www.animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/equus-asinur.html www.animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/equus-asinur.html www.byronsmith.ca www.byronsmith.ca www.egitimhane.com/5-sinif-fen-bilimleri www.egitimhane.com/5-sinif-fen-bilimleri www.cyprus.cok.uk/ncyprus/green/marinelife/turtles www.cyprus.cok.uk/ncyprus/green/marinelife/turtles www.issg.org/database/species/ecology.asp www.issg.org/database/species/ecology.asp www.kids.nationalgeographic.com www.kids.nationalgeographic.com www.morpakampüs.com www.morpakampüs.com www.nasa.gov/education/wstart.html www.nasa.gov/education/wstart.html www.northcyprus.et/kktc/aboutkktc/dogal-hayat/caretta/genelt.html www.northcyprus.et/kktc/aboutkktc/dogal-hayat/caretta/genelt.html www.panda.org/news_facts/education/middle_school/species/social_animals.cfm www.panda.org/news_facts/education/middle_school/species/social_animals.cfm www.sanalokulumuz.com/5-sinif-fen-ve-teknoloji-testleri www.sanalokulumuz.com/5-sinif-fen-ve-teknoloji-testleri www.thesole.org www.thesole.org www.uzaybilim.net www.uzaybilim.net

141 141