Fen ve Teknoloji 5. Öğrenci ders ve çalışma kitabı - 2

Citation preview

FEN VE TEKNOLOJİ ÖĞRENCİ DERS VE ÇALIŞMA KİTABI - 2

5 MİLLİ EĞİTİM VE KÜLTÜR BAKANLIĞI

FEN VE TEKNOLOJİ ÖĞRENCİ VE DERS ÇALIŞMA KİTABI - 2

5

KKTC Milli Eğitim ve Kültür Bakanlığı Bu kitap, Temel Eğitim Program Geliştirme Projesi (TEPGEP) kapsamında, KKTC Milli Eğitim ve Kültür Bakanlığı, Talim ve Terbiye Dairesi tarafından, ilkokullarda ders kitabı olarak kullanılması için hazırlatılmıştır.

Her hakkı saklıdır ve KKTC Milli Eğitim ve Kültür Bakanlığı’na aittir. Kitabın metin, soru, şekil ve resimleri kısmen de olsa hiçbir surette alınıp yayımlanamaz.

FEN VE TEKNOLOJİ DERS KİTABI 5-2 FEN VE TEKNOLOJİ DERS KİTABI 5-2

YAZARLAR YAZARLAR Dr. Kaan Batı Dr.Salih KaanSarpten Batı Salih Sarpten Meltem Tavukçuoğlu Meltem AyşenTavukçuoğlu Çaluda Karadağlı Ayşen Çaluda Karadağlı FEN VE TEKNOLOJİ KOMİSYONU FEN TEKNOLOJİ KOMİSYONU Dr.VE Kaan Batı Dr. Salih KaanSarpten Batı Salih Sarpten Hande Eraslan Çelebi Hande Eraslan Çelebi Ünbay Meltem Tavukçuoğlu Meltem Tavukçuoğlu Ünbay Ayşen Çaluda Karadağlı Ayşen Çaluda Karadağlı DANIŞMANLAR DANIŞMANLAR Prof. Dr. Fitnat Kaptan Prof. Dr.Doç. Fitnat Yrd. Dr.Kaptan Sevilay Atmaca Yrd. Doç. Dr. Sevilay Atmaca TEPGEP Proje Yürütücüsü TEPGEP Proje Yürütücüsü Prof. Dr. Ahmet Pehlivan Prof. Dr. Ahmet Pehlivan DİL UZMANI DİLProf. UZMANI Dr. Ahmet Pehlivan Prof. Dr. Ahmet Pehlivan GRAFİK TASARIM GRAFİK TASARIM Bilal Akbayır BilalSalih Akbayır Sarpten Salih Sarpten KAPAK TASARIM KAPAK TASARIM Bilal Akbayır Bilal Akbayır BASKI

İlk Baskı Baskı ::Ağustos Ağustos 2017 İlk 2017 Son Baskı : Haziran 2021 İlk Baskı : Ağustos 2017 Son Baskı : Ağustos 2019 Son Baskı : Ağustos 2019

İSTİKLÂL MARŞI İSTİKLÂL MARŞI Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak; Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen sancak; Sönmeden yurdumun üstünde tütenalen son ocak. Sönmeden en son ocak. O benimyurdumun milletimin üstünde yıldızıdır,tüten parlayacak; O benim milletimin yıldızıdır, parlayacak; O benimdir, o benim milletimindir ancak. O benimdir, o benim milletimindir ancak. Çatma, kurban olayım, çehrene ey nazlı hilal! Çatma, kurbanırkıma olayım, hilal! Kahraman birçehrene gül... Neeybunazlı şiddet, bu celal? Kahraman ırkıma bir gül... Ne bu şiddet, celal? Sana olmaz dökülen kanlarımız sonrabu helal; Sana olmaz dökülen kanlarımız sonraistiklal. helal; Hakkıdır, Hakk'a tapan, milletimin Hakkıdır, Hakk'a tapan, milletimin istiklal. Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım. BenHangi ezelden beridir yaşadım, hür yaşarım. çılgın banahür zincir vuracakmış? Şaşarım! Hangi çılgın bana zincir vuracakmış? Şaşarım! Kükremiş sel gibiyim: Bendimi çiğner, aşarım; Kükremiş seldağları, gibiyim:enginlere Bendimi sığmam çiğner, aşarım; Yırtarım taşarım. Yırtarım dağları, enginlere sığmam taşarım. Garb'ın afakını sarmışsa çelik zırhlı duvar; Garb'ın afakını çelikgibi zırhlı duvar; var. Benim imansarmışsa dolu göğsüm serhaddim Benim imankorkma! dolu göğsüm serhaddim Ulusun, Nasıl gibi böyle bir imanı var. boğar, Ulusun, korkma! Nasıl böyle bir imanı boğar, ''Medeniyet!'' dediğin tek dişi kalmış canavar? ''Medeniyet!'' dediğin tek dişi kalmış canavar? Arkadaş! Yurduma alçakları uğratma sakın; Arkadaş! Yurduma alçakları sakın;akın. Siper et gövdeni, dursun uğratma bu hayasızca Siper et gövdeni, dursun bu hayasızca akın. Doğacaktır sana va'dettiği günler Hakk'ın... Doğacaktır günler Hakk'ın... Kim bilir,sana belkiva'dettiği yarın, belki yarından da yakın. Kim bilir, belki yarın, belki yarından da yakın.

Mehmet Âkif ERSOY Mehmet Âkif ERSOY

1881 1881- 1938 - 1938 Hayatta Hayattaenenhakiki hakikimürşit, mürşit,ilimdir! ilimdir!

Mustafa MustafaKemal KemalATATÜRK ATATÜRK

1906 1906- 1984 - 1984 Dr. Dr.Fazıl FazılKÜÇÜK KÜÇÜK

1924 1924- 2012 - 2012 Rauf RaufRaif RaifDENKTAŞ DENKTAŞ

ÖNSÖZ ÖNSÖZ Fen, Fen, Dünya'yı Dünya'yı ve ve Evren'i Evren'i tanımlamaya tanımlamaya ve ve açıklamaya açıklamaya çalışan çalışan bilimdir. bilimdir. Sanıldığının Sanıldığının aksine aksine sabit sabit ve ve keskin keskin bilgiler bilgiler bütünü bütünü değildir. değildir. Bilimsel Bilimsel bilgiler, bilgiler, yeni yeni bulgular bulgular elde elde edildikçe edildikçedeğişmekte, değişmekte,doğayı doğayıdaha dahaiyi iyiaçıklamak açıklamakiçiniçinsürekli sürekligözden gözden geçirilmektedir.Teknoloji geçirilmektedir.Teknoloji iseise sadece sadece teknolojik teknolojik araç, araç, gereç gereç ya ya da da bunların bunların uygulamaları uygulamaları değil, değil, diğer diğer tümtüm disiplinlerden disiplinlerden elde elde edilen edilen kavram kavram ve ve becerilerin, becerilerin, bir bir problemi problemi çözmek çözmek içiniçin insanlığın insanlığın hizmetine hizmetine sunulmasıdır. sunulmasıdır. “Fen “Fen ve ve Teknoloji Teknoloji Öğretim Öğretim Programı”yla Programı”yla öğrencilerin öğrencilerin bilimsel bilimsel bilgileri bilgileri ezberlemesi ezberlemesi değil, değil, hayatları hayatları boyunca boyunca karşılaşacakları karşılaşacakları fenle fenle ilgiliilgili problemleri, problemleri, Dünyanın Dünyanın sürdürülebilir sürdürülebilir gelişimi gelişimi odağında odağında çözebilmeleri çözebilmeleri içiniçin gereken gereken tutumları tutumları ve ve zihinsel zihinsel süreç süreç becerilerini becerilerini en en üstüst düzeye düzeye çıkarmaları çıkarmaları amaçlanmaktadır. amaçlanmaktadır. BuBu amacı amacı karşılamak karşılamak üzere üzere hazırlanmış hazırlanmış olan olan elinizdeki elinizdeki "FEN "FEN ve ve TEKNOLOJİ TEKNOLOJİ 5" ders 5" ders kitabı, kitabı, öğrencilerin öğrencilerin kendi kendi öğrenme öğrenme yöntemlerini yöntemlerini kullanarak kullanarak fenfen okur okur yazarlığı, yazarlığı, problem problem çözme, çözme, eleştirel eleştirel ve ve yaratıcı yaratıcı düşünme, düşünme, kişisel kişisel ve ve sosyal sosyal yetkinlik, yetkinlik, işbirliği işbirliği ve ve girişimcilik girişimcilik becerilerini becerilerini geliştirmesinde geliştirmesinde de de büyük büyük katkı katkı sağlayacaktır. sağlayacaktır. Kitapta, Kitapta, konuların konuların yerel yerel örneklerle örneklerle işlenmesine işlenmesine olabildiğince olabildiğince dikkat dikkat edilmiş, edilmiş, öğrenme öğrenme psikolojisi psikolojisi literatüründe literatüründe önemli önemli yere yere sahip sahip olan olan yakından yakından - uzağa - uzağa ilkesi ilkesi hayata hayata geçirilmiştir. geçirilmiştir. "FEN "FEN ve ve TEKNOLOJİ TEKNOLOJİ 5" 5" ders ders kitabının kitabının bazı bazı noktalara noktalara uyularak uyularak kullanılması kullanılması büyük büyükönem önemtaşımaktadır. taşımaktadır.Üniteler Ünitelerişlenmeden işlenmedenönce önce«Keşfedin!» «Keşfedin!»kısmı kısmı çalışılmalı, çalışılmalı, «Kavram «Kavram Haritas» Haritas» ve ve «Kavram «Kavram Bulutu» Bulutu» öğrencilerin öğrencilerin dikkatine dikkatine getirilerek getirilerekincelenmelidir. incelenmelidir.«Ünite «ÜniteHazırlık HazırlıkSoruları» Soruları»öğrencilerin öğrencilerinvarvarolan olan şemalarını şemalarını sorgulamalarına sorgulamalarına ve ve yeniden yeniden şema şema oluşturmalarına oluşturmalarına yardımcı yardımcı olacaktır. olacaktır. Ünite Ünite içersinde içersinde yeryer alan alan «Keşfet «Keşfet Paylaş» Paylaş» etkinliklerinin etkinliklerinin eksiksiz eksiksiz gerçekleştirilmesi gerçekleştirilmesi ve ve önerilen önerilen deneylerin deneylerin yapılması yapılması belirlenen belirlenen amaçlara amaçlara ulaşmak ulaşmak adına adına büyük büyük önem önem taşımaktadır. taşımaktadır. Ayrıca Ayrıca ünite ünite sonlarında sonlarında yeryer alan alan «Değerlendirme «Değerlendirme Soruları» Soruları» öğrencilerin öğrencilerinbireysel bireyselöğrenmelerini öğrenmelerinisınamalarını sınamalarınısağlayacaktır. sağlayacaktır.Yine Yineünite ünite sonunda sonunda yeryer alan alan «Sözlük»ün, «Sözlük»ün, üniteyle üniteyle ilgiliilgili kavramların kavramların öğrenciler öğrenciler tarafından tarafından içselleştirilmesinde içselleştirilmesinde yardımcı yardımcı olacağı olacağı düşünülmektedir. düşünülmektedir. «FEN «FEN ve ve TEKNOLOJİ TEKNOLOJİ 5" 5" ders ders kitabının kitabının çağdaş çağdaş eğitim eğitim sistemleri sistemleri öğrencilerinin öğrencilerinin ihtiyaçlarını ihtiyaçlarını karşılayacak karşılayacak bilimsel bilimsel niteliğiyle niteliğiyle sunulduğuna sunulduğuna güvenimiz güvenimiz tamdır. tamdır. Öğrencilerimizin Öğrencilerimizin bu bu alanda alanda elde elde edecekleri edecekleri başarılara başarılara yürekten yürekten inanıyor, inanıyor, onlara onlara şimdiden şimdiden tebriklerimizi tebriklerimizi iletiyoruz. iletiyoruz. İyi çalışmalar. İyi çalışmalar.

Fen Fen ve ve Teknoloji Teknoloji Komisyonu Komisyonu

İ Çİ Ç N İDNEDKEİ K L Eİ LRE R

4 4

ÜNİTE ÜNİTE

IŞIKIŞIK ve SES ve SES ........................................................................................................ ........................................................................................................ 2 2

Işığın Işığın Yayılması Yayılması ............................................................................................................................................................... ............................................................................................................................................................... 6 6 Işığın Işığın Maddeyle Maddeyle Karşılaşması Karşılaşması ................................................................................................................... ................................................................................................................... 8 8 TamTam Gölge Gölge ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... 10 10 Güneş Güneş ve Ay ve Tutulmaları Ay Tutulmaları ........................................................................................................................... ........................................................................................................................... 12 12 Sesin Sesin Yayılması Yayılması .............................................................................................................................................................. .............................................................................................................................................................. 16 16 Sesin Sesin Farklı Farklı Ortamlarda Ortamlarda Farklı Farklı Duyulması Duyulması ........................................................................................ ........................................................................................ 21 21 SesSes Yalıtımı Yalıtımı ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... 24 24

5 5

ÜNİTE ÜNİTE

CANLILAR CANLILAR DÜNYASI DÜNYASI ................................................................................ ................................................................................ 30 30

Canlı Canlı Benzerlik Benzerlik ve Farklılıkları ve Farklılıkları ................................................................................................................................ ................................................................................................................................ 34 34 Canlıların Canlıların Sınıflandırılması Sınıflandırılması ....................................................................................................................................... ....................................................................................................................................... 35 35 Canlıları Canlıları Tanıyalım Tanıyalım ........................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................ 37 37 İnsan İnsan ve Çevre ve Çevre İlişkisi İlişkisi .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. 47 47

6 6

ÜNİTE ÜNİTE

YAŞAMIMIZDAKİ YAŞAMIMIZDAKİ ELEKTRİK ELEKTRİK .................................................................. .................................................................. 50 50

İletken İletken ve Yalıtkan ve Yalıtkan Maddeler Maddeler ................................................................................................................................ ................................................................................................................................ 54 54 Basit Basit Bir Bir Elektrik Elektrik Devresinin Devresinin Sembollerle Sembollerle Gösterimi Gösterimi ................................................................................. ................................................................................. 56 56 Elektrik Elektrik Devresinde Devresinde Lambanın Lambanın Parlaklığı Parlaklığı Nasıl Nasıl Değişir? Değişir? .......................................................................... .......................................................................... 58 58 Elektriği Elektriği Güvenli Güvenli ve Bilinçli ve Bilinçli Kullanalım Kullanalım ............................................................................................................ ............................................................................................................ 60 60

7 7

ÜNİTE ÜNİTE

DÜNYA, DÜNYA, AY AY ve GÜNEŞ ve GÜNEŞ .............................................................................. .............................................................................. 66 66

Yerkabuğunda Yerkabuğunda Neler Neler Var?Var? ....................................................................................................................................... ....................................................................................................................................... 70 70 Hava, Hava, Su ve Su Toprak ve Toprak Kirliliği Kirliliği .................................................................................................................................... .................................................................................................................................... 75 75 Uzay Uzay Araştırmaları Araştırmaları ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... 78 78 Ay'a Ay'a Yolculuk Yolculuk ................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................. 80 80 Uzay Uzay İstasyonu İstasyonu .............................................................................................................................................................. .............................................................................................................................................................. 81 81 Uzay Uzay Kirliliği Kirliliği ................................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................................... 82 82 Güneş Güneş Sistemi Sistemi ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ 83 83

KAYNAKCA KAYNAKCA ..................................................................................................... 88 88 .....................................................................................................

Ünite 4:

IŞIK ve SES

KEŞFEDİN ! Işığın değişik maddelerle değişik şekillerde etkileştiğini fark ettiniz mi? Örneğin, bazı maddeler ışığı geçirirken bazıları geçirmez. Benzer şekilde sesin de farklı ortamlarda farklı duyulduğunu biliyor muydunuz? İşte bu ünitede ışık ve sesin maddelerle etkileşimini, ışık ve sesin farklı ortamlarda nasıl davrandığını öğreneceksin. Bu konular hakkında, bilim ve teknik dergilerinde daha ayrıntılı bilgiler bulabileceğiniz gibi internet kanalıyla çok çeşitli video ve görsellere ulaşabilirsiniz.

44

ÜNİTE ÜNİTE ÜNİTE ÜNİTE KAVRAMLARI KAVRAMLARI

IşınIşın

yoluyla yayılır yoluyla yayılır

Saydam Saydam Madde Madde

geçirir ışığıışığı geçirir

ışığıışığı kısmen kısmen geçirir Saydam geçirir YarıYarı Saydam

IŞIK IŞIK

Madde Madde

Opak Opak Madde Madde

ışığıışığı geçirmez geçirmez

SES SES

yayılması yayılması için için gereklidir gereklidir

Maddesel Maddesel Ortam Ortam

4 4

IŞIK IŞIK veve SES SES

ÜNİTE ÜNİTE HAZIRLIK HAZIRLIK SORULARI SORULARI 1. Gün 1. Gün içerisinde içerisinde gölgemizin gölgemizin uzunluğunda uzunluğunda neden neden farklılıklar farklılıklar gözleriz? gözleriz? 2. Cisimlerin 2. Cisimlerin gölgeleri gölgeleri neden neden bazen bazen olduklarından olduklarından daha daha büyük büyük veya veya daha daha küçük küçük görünür? görünür? 3. Hangi 3. Hangi cisimlerin cisimlerin arkasındaki arkasındaki varlıkları varlıkları netnet olarak olarak görebiliriz? görebiliriz? 4. Evlerimizin 4. Evlerimizin pencerelerinde pencerelerinde camcam tercih tercih edilmesinin edilmesinin nedeni nedeni ne olabilir? ne olabilir? 5. Denizin 5. Denizin altında altında çarpışan çarpışan taşların taşların çıkardığı çıkardığı sesses ile denizin ile denizin dışında dışında çarpışanların çarpışanların çıkardığı çıkardığı sesses aynıaynı mıdır? mıdır? 5 5

44

ÜNİTE ÜNİTE IŞIĞIN IŞIĞIN YAYILMASI YAYILMASI

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ

Yukarıdaki Yukarıdaki deneyde deneyde de de gözleneceği gözleneceği üzere üzere ışıkışık doğrusal doğrusal olarak olarak ve ve herher yönde yönde yayılır. yayılır. Bu Bu nedenle nedenle kıvrımlı kıvrımlı su su hortumu hortumu ile ile yaptığımız yaptığımız gözlemde gözlemde mum mum ışığını ışığını görmemiz görmemiz mümkün mümkün olmazken olmazken silindir silindir boru boru ile mum ile mum ışığıışığı kolaylıkla kolaylıkla görülebilmektedir. görülebilmektedir.

6 6

IŞIK IŞIK veve SES SES IşınIşın IşıkIşık ışınlarının herher zaman bir bir doğru boyunca ve ve herher yöne yayıldığını öğrendik. Herhangi bir bir ışınlarının zaman doğru boyunca yöne yayıldığını öğrendik. Herhangi engelle karşılaşmadığı sürece ışık,ışık, doğrusal yayılmaya devam eder. Çevremizde farklı engelle karşılaşmadığı sürece doğrusal yayılmaya devam eder. Çevremizde farklı durumlarda ışığın doğrusal yayıldığını sıklıkla gözlemlemekteyiz. durumlarda ışığın doğrusal yayıldığını sıklıkla gözlemlemekteyiz. Bir Bir ışıkışık kaynağından çıkan ışığın izlediği yoluyolu göstermek içiniçin başlangıç noktasından bellibelli bir bir kaynağından çıkan ışığın izlediği göstermek başlangıç noktasından yöne doğru uzayan, ortasında ya da ok işareti olanolan düzdüz çizgiler çizeriz. Bilim insanları bu bu yöne doğru uzayan, ortasında ya ucunda da ucunda ok işareti çizgiler çizeriz. Bilim insanları çizgilere ışın, birden fazla ışına ise ise ışınışın demeti adını vermiştir. çizgilere ışın, birden fazla ışına demeti adını vermiştir.

IşıkIşık ışınları ışınları herher zaman zaman bir bir doğru doğru boyunca boyunca ve her ve her yöne yöne yayılan yayılan ışıkışık ışınları ışınları karşılarına karşılarına bir bir engel engel çıkmadığı çıkmadığı müddetçe müddetçe yollarına yollarına devam devam ederler. ederler. Aşağıdaki Aşağıdaki şekilde şekilde görüldüğü görüldüğü gibigibi bir bir fenerdeki fenerdeki ışıkışık kaynağından kaynağından çıkan çıkan ışınlar, ışınlar, karşısında karşısında engel engel olmayan olmayan fenerin fenerin önüne önüne doğru doğru doğrusal doğrusal olarak olarak yayılırlar. yayılırlar. Fenerin Fenerin arka arka kısmı, kısmı, ışıkışık kaynağına kaynağına engel engel olmakta olmakta ve ve ışınlar ışınlar fenerin fenerin arkasına arkasına doğru doğru yayılmamaktadır. yayılmamaktadır.

Güçlü kaynaklardan çıkan ışığın gözlerimizle uzun Güçlü kaynaklardan çıkan ışığın gözlerimizle uzun süre temas etmesi, gözgöz sağlığımızı olumsuz süre temas etmesi, sağlığımızı olumsuz yönde etkiler. Bu Bu nedenle televizyon, tablet gibigibi yönde etkiler. nedenle televizyon, tablet aletleri gereğinden fazla kullanmamalıyız. aletleri gereğinden fazla kullanmamalıyız. 7 7

44

ÜNİTE ÜNİTE

IŞIĞIN MADDEYLE KARŞILAŞMASI IŞIĞIN MADDEYLE KARŞILAŞMASI Evlerimizde pencerelerin neden başka bir maddeden değil de camdan yapıldığını düşündün Evlerimizde pencerelerin neden başka bir maddeden değil de camdan yapıldığını hiç hiç düşündün mü? Güneş camdan içeriye girebilmesine rağmen, duvarlardan içeriye neden giremez? mü? Güneş ışığıışığı camdan içeriye girebilmesine rağmen, duvarlardan içeriye neden giremez? Çevremizde gördüğümüz farklı maddeler, farklı geçirgenliğine sahiptir. Bazıları Çevremizde gördüğümüz farklı maddeler, farklı ışıkışık geçirgenliğine sahiptir. Bazıları ışığıışığı tamamen geçirirken bazıları geçirmez, bazıları kısmen geçirir. Gelin bunu deneyle tamamen geçirirken bazıları hiç hiç geçirmez, bazıları ise ise kısmen geçirir. Gelin bunu bir bir deneyle inceleyelim. inceleyelim.

DENEY DENEY

IŞIĞI IŞIĞI KISMEN KISMEN GEÇİRENLER GEÇİRENLER

8 8

IŞIĞI IŞIĞI HİÇHİÇ GEÇİRMEYENLER GEÇİRMEYENLER

IŞIK IŞIK veve SES SES Saydam Saydam Maddeler Maddeler

Yaptığımız Yaptığımız deneyde deneyde de de görüldüğü görüldüğü üzere üzere cam, cam, poşet poşet dosya dosya gibigibi ışığıışığı iyi geçiren iyi geçiren maddelere maddelere saydam saydam maddeler maddeler denir. denir. Saydam Saydam maddeler maddeler ışığıışığı iyi geçirdikleri iyi geçirdikleri içiniçin arkalarındaki arkalarındaki cisimler cisimler netnet olarak olarak görülebilir. görülebilir. Hava, Hava, su, su, camcam ve şeffaf ve şeffaf poşet poşet saydam saydam maddelere maddelere örnek örnek olarak olarak verilebilir. verilebilir. YarıYarı Saydam Saydam Maddeler Maddeler

IşığıIşığı kısmen kısmen geçiren geçiren maddelere maddelere yarıyarı saydam saydam maddeler maddeler denir. denir. YarıYarı saydam saydam maddelerde maddelerde ışıkışık diğer diğer tarafa tarafa tamtam olarak olarak geçemediği geçemediği içiniçin arkasındaki arkasındaki cisimler cisimler netnet olarak olarak görünmez. görünmez. Yağlı Yağlı kağıt, kağıt, buzlu buzlu cam, cam, tül perde, tül perde, bulutlar bulutlar yarıyarı saydam saydam maddelere maddelere örnek örnek olarak olarak verilebilir. verilebilir.

Saydam Saydam Olmayan Olmayan (Opak) (Opak) Maddeler Maddeler IşığıIşığı geçirmeyen geçirmeyen maddelere maddelere saydam saydam olmayan olmayan (opak) (opak) maddeler maddeler denir. denir. Bu Bu maddeler maddeler ışığıışığı geçirmedikleri geçirmedikleri içiniçin arkalarındaki arkalarındaki cisimler cisimler görünmez. görünmez. Metal Metal levha, levha, tahta, tahta, taş,taş, beton beton duvar duvar saydam saydam olmayan olmayan (opak) (opak) maddelere maddelere örnektir. örnektir.

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ

9 9

44

ÜNİTE ÜNİTE TAM GÖLGE TAM GÖLGE

Işık,Işık, saydam olmayan (opak) bir engel ile karşılaşınca, engelin arkasında ışıkışık almayan karanlık saydam olmayan (opak) bir engel ile karşılaşınca, engelin arkasında almayan karanlık bir bir bölge oluşur. Işığın opak maddelerden geçememesi ile oluşan bu bu karanlık bölgeye tamtam bölge oluşur. Işığın opak maddelerden geçememesi ile oluşan karanlık bölgeye gölge denir. Tam gölge, ışığın doğrular boyunca yayılmasının bir bir sonucudur. IşıkIşık doğrusal gölge denir. Tam gölge, ışığın doğrular boyunca yayılmasının sonucudur. doğrusal yolla yayıldığı içiniçin opak bir cisme çarptığında cismin arkasına ışıkışık geçemez ve cismin şeklinde yolla yayıldığı opak bir cisme çarptığında cismin arkasına geçemez ve cismin şeklinde gölge meydana gelir. gölge meydana gelir. TamTam gölgenin oluşması içiniçin bir bir ışıkışık kaynağı ve bir opak cisim gereklidir. Gölgenin büyüklüğü gölgenin oluşması kaynağı ve bir opak cisim gereklidir. Gölgenin büyüklüğü perde, engel (opak cisim) ve ışık kaynağı arasındaki mesafeye bağlıdır. Bunu bir deney yaparak perde, engel (opak cisim) ve ışık kaynağı arasındaki mesafeye bağlıdır. Bunu bir deney yaparak gözlemleyelim. gözlemleyelim.

Fener Fener (Işık(Işık Kaynağı) Kaynağı)

TopTop (Engel) (Engel)

TamTam Gölge Gölge

Perde Perde

10 10

DENEY DENEY

IŞIK IŞIK veve SES SES Gölgenin Gölgenin Boyu Boyu

IşıkIşık kaynağı kaynağı engele engele yaklaştırıldığında yaklaştırıldığında gölge gölge boyu boyu büyür. büyür.

IşıkIşık kaynağı kaynağı engelden engelden uzaklaştırıldığında uzaklaştırıldığında gölge gölge boyu boyu küçülür. küçülür. Gölgenin Gölgenin boyunu boyunu etkileyen etkileyen bir diğer bir diğer unsur unsur da engel da engel ile perde ile perde arasındaki arasındaki mesafedir. mesafedir. Aşağıdaki Aşağıdaki şekillerden şekillerden de de göreceğin göreceğin üzere üzere engel engel perdeye perdeye yaklaştırıldığında yaklaştırıldığında gölgenin gölgenin boyu boyu küçülürken küçülürken engel engel perdeden perdeden uzaklaştırılınca uzaklaştırılınca gölgenin gölgenin boyu boyu büyür. büyür.

11 11

44

ÜNİTE ÜNİTE GÜNEŞ GÜNEŞ VE VE AY AY TUTULMALARI TUTULMALARI

Yukarıdaki Yukarıdaki resimlerde resimlerde olduğu olduğu gibigibi gölge, gölge, ışığın ışığın opak opak haldeki haldeki engelin engelin arkasına arkasına geçememesi geçememesi ve ve orada orada bir ışık bir ışık almayan almayan bölge bölge oluşturmasıdır. oluşturmasıdır. Güneş Güneş ve Ay ve Tutulmalarında Ay Tutulmalarında da gerçekleşen da gerçekleşen şeyşey budur. budur. Güneş Güneş Tutulması Tutulması ve Ay ve Tutulması Ay Tutulması olayları, olayları, Güneş Güneş ışığının ışığının opak opak cisimlerden cisimlerden (Dünya (Dünya ve ve Ay)Ay) geçememesi geçememesi ve ve tamtam gölge gölge oluşturması oluşturması nedeniyle nedeniyle meydana meydana gelen gelen doğa doğa olaylarıdır. olaylarıdır. Bu Bu olayların olayların oluşumunda oluşumunda Güneş, Güneş, Dünya Dünya ve Ay'ın ve Ay'ın birbirlerine birbirlerine göre göre konumları konumları etkili etkili olur.olur. Güneş Güneş ve Ay ve Tutulmaları Ay Tutulmaları sırasında sırasında Dünya, Dünya, Güneş Güneş ve Ay ve aynı Ay aynı doğrultuda doğrultuda sıralanırlar. sıralanırlar. HerHer iki olay iki olay da birer da birer tamtam gölge gölge olayı olayı olup, olup, ışığın ışığın doğrusal doğrusal yayılmasının yayılmasının sonucudur. sonucudur.

BİLİYOR MUYDUN? MUYDUN? ? ?BİLİYOR Güneş'in Güneş'in yaklaşık yaklaşık 400400 km km kalınlığında kalınlığında görünür görünür yüzeyine yüzeyine ışıkışık küre küre denir. denir. Dünyamıza Dünyamıza ulaşan ulaşan Güneş Güneş ışınlarının ışınlarının çoğu çoğu buradan buradan yayılır. yayılır. Güneşten Güneşten çıkan çıkan ışıkışık ışınları ışınları Dünyamıza Dünyamıza yaklaşık yaklaşık 8 8 dakika dakika sonra sonra ulaşır. ulaşır.

12 12

IŞIK IŞIK veve SES SES Güneş Güneş Tutulması Tutulması

Güneş Tutulmasında, sırası ile Güneş, ve Dünya doğrultuda bulunur. olayda Güneş Tutulmasında, sırası ile Güneş, Ay Ay ve Dünya aynıaynı doğrultuda bulunur. Bu Bu olayda Ay, Ay, Dünya ile Güneş arasına girerek Dünya'nın belirli bir bölgesinin almasını engeller ve Ay'ın Dünya ile Güneş arasına girerek Dünya'nın belirli bir bölgesinin ışıkışık almasını engeller ve Ay'ın gölgesi Dünya üzerine düşer. Böylelikle bu bölgelerde bir süre Güneş görünmez, gölgesi Dünya üzerine düşer. Böylelikle bu bölgelerde kısakısa bir süre içiniçin Güneş görünmez, yaniyani gündüz vakti karanlık yaşanır. Bu olaya Güneş Tutulması denir. gündüz vakti yarıyarı karanlık yaşanır. Bu olaya Güneş Tutulması denir.

Tutulması Ay Ay Tutulması

Tutulmasında, sırası ile Güneş, Dünya ve Ay doğrultuda olayda Dünya, Ay Ay Tutulmasında, sırası ile Güneş, Dünya ve Ay aynıaynı doğrultuda yeryer alır.alır. Bu Bu olayda Dünya, Güneş ile arasına Ay arasına girerek, Ay'ın tamamının almasını engeller ve Dünya'nın gölgesi Ay'ın Güneş ile Ay girerek, Ay'ın tamamının ışıkışık almasını engeller ve Dünya'nın gölgesi Ay'ın üzerine düşer. Böylece Ay görünmez. Bu olaya Ay Tutulması denir. üzerine düşer. Böylece Ay görünmez. Bu olaya Ay Tutulması denir. 13 13

44

ÜNİTE ÜNİTE

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ

Yaptığımız Yaptığımız araştırmalar, araştırmalar, gerçekleştirdiğimiz gerçekleştirdiğimiz deneyler, deneyler, oluşturduğumuz oluşturduğumuz çizim çizim ve ve modeller modeller sonucunda sonucunda Güneş Güneş ve Ay veTutulmaları Ay Tutulmaları ile ilgili ile ilgili aşağıdakileri aşağıdakileri söyleyebiliriz. söyleyebiliriz. GÜNEŞ GÜNEŞ TUTULMASI TUTULMASI

PROJE PROJE

14 14

IŞIK IŞIK veve SES SES Çubuğun Çubuğun Gölgesi Gölgesi

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ

Bahçeye Bahçeye dikeceğin dikeceğin bir bir çubuğun çubuğun gölgesini gölgesini günün günün farklı farklı saatlerinde saatlerinde (Örneğin; (Örneğin; 09:00, 09:00, 11:00, 11:00, 13:00, 13:00, 15:00 15:00 ve ve 17:00) 17:00) gözlemle. gözlemle. Gözlem Gözlem yaptığın yaptığın saatlerde saatlerde çubuğun çubuğun gölgesinin gölgesinin boyunu boyunu ölçerek ölçerek notnot al. al. Gözlem Gözlem ve ve ölçümlerine ölçümlerine dayanarak dayanarak aşağıdaki aşağıdaki soruları soruları yanıtla yanıtla ve yanıtlarını ve yanıtlarını arkadaşlarınla arkadaşlarınla paylaş. paylaş. Çubuğun Çubuğun gölgesi gölgesi günün günün herher saatinde saatinde aynıaynı boyda boyda mı?mı? ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... Hangi Hangi saatlerde saatlerde daha daha kısa, kısa, hangi hangi saatlerde saatlerde daha daha uzun? uzun? ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... Gölge Gölge boyunun boyunun günün günün farklı farklı saatlerinde saatlerinde farklı farklı olmasının olmasının nedeni nedeni ne olabilir? ne olabilir? .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. Yaptığın Yaptığın gözlem gözlem ve ölçümlerinden ve ölçümlerinden eldeelde ettiğin ettiğin verileri verileri kullanarak kullanarak bir çubuğun bir çubuğun gölge gölge boyu boyu ile ilgili ile ilgili bir sütun bir sütun grafiği grafiği hazırla. hazırla. Akşam Akşam

Öğle Öğle

Sabah Sabah

Gölge Gölge Boyu(cm) Boyu(cm)

Sabah Sabah

Öğle Öğle

Akşam Akşam

Zaman Zaman

Günün Günün farklı farklı saatlerinde saatlerinde ölçülen ölçülen çubuğun çubuğun gölge gölge boyu; boyu; gözlemler gözlemler ve ve ölçümler ölçümler sonucunda sonucunda oluşturulan oluşturulan çizgi çizgi grafiği grafiği incelendiğinde, incelendiğinde, sabah sabah ve akşam ve akşam saatlerinde saatlerinde Güneş Güneş ışınlarının ışınlarının eğik eğik gelmesi gelmesi sebebiyle sebebiyle uzun; uzun; öğle öğle saatlerinde saatlerinde Güneş Güneş ışınlarının ışınlarının dikdik gelmesi gelmesi sebebiyle sebebiyle kısa kısa olarak olarak belirlenmiştir. belirlenmiştir. 15 15

44

ÜNİTE ÜNİTE

Aşağıdaki Aşağıdaki sorularla sorularla ilgiliilgili düşüncelerini düşüncelerini verilen verilen boşluklara boşluklara yaz.yaz. 1. Sence, 1. Sence, sesses nasıl nasıl oluşur? oluşur? ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... 2. Sesi 2. Sesi daha daha iyi duymak iyi duymak içiniçin neler neler yapılabilir? yapılabilir? ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... 3. Ses, 3. Ses, çevreyi çevreyi kirletir kirletir mi?mi? ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ

16 16

IŞIK IŞIK veve SES SES GünGün içerisinde içerisinde doğal doğal ya da ya da yapay yapay sesses kaynaklarından kaynaklarından çıkan çıkan pekpek çokçok sesses işitiriz. işitiriz. Dışarıdaki Dışarıdaki arabanın arabanın sesi, sesi, yağmurun yağmurun sesi, sesi, kuşkuş sesleri sesleri gibigibi sesleri sesleri birbirinden birbirinden ayırt ayırt edebiliriz. edebiliriz. Paket Paket lastiği lastiği deneyinde deneyinde görebileceğimiz görebileceğimiz gibigibi paket paket lastiği lastiği titreşir titreşir ve hızla ve hızla ileriileri gerigeri hareket hareket eder. eder. Bu Bu titreşim titreşim sonucunda sonucunda da sesin da sesin ortaya ortaya çıktığını çıktığını duyabiliriz. duyabiliriz. Maddeler Maddeler titreştiğinde titreştiğinde ortaya ortaya sesses çıkarır. çıkarır. Başka Başka bir ifadeyle bir ifadeyle söyleyecek söyleyecek olursak, olursak, titreşen titreşen maddelerin maddelerin ortama ortama yaydığı yaydığı enerjiye enerjiye sesses denir. denir. İnsanların İnsanların boğazındaki boğazındaki sesses telleri, telleri, aldığımız aldığımız nefes nefes ile ile titreşerek titreşerek sesimizi sesimizi oluşturur, oluşturur, konuşmamızı konuşmamızı sağlar. sağlar. Müzik Müzik aletlerinin aletlerinin sesses çıkarması çıkarması da da bir bir titreşimin titreşimin sonucudur. sonucudur. Uçaklar Uçaklar yere yere yakın yakın geçtiklerinde geçtiklerinde motorlarından motorlarından çıkan çıkan sesler sesler havada havada ilerleyerek ilerleyerek evinevin camlarını camlarını titreştirir. titreştirir. Arılar Arılar ve sinekler ve sinekler kanatlarını kanatlarını hızla hızla çarptıklarında çarptıklarında titreşim titreşim sonucunda sonucunda sesses üretir. üretir. Bir Bir düdüğün düdüğün sesses verebilmesi verebilmesi içiniçin üflendiğinde üflendiğinde içindeki içindeki hava hava titreşir titreşir ve ses ve ses çıkarır. çıkarır. SesSes kaynakları kaynakları titreşerek titreşerek sesisesi meydana meydana getirir. getirir. Titreşim, Titreşim, bir bir cismin cismin ileriileri gerigeri gidip gidip gelme gelme hareketidir. hareketidir. Ses, Ses, kaynağından kaynağından çıktıktan çıktıktan sonra sonra suda suda oluşan oluşan dalgaların dalgaların yayılması yayılması gibigibi etrafa etrafa dalgalar dalgalar halinde halinde yayılır. yayılır.

SesSes dalgaları dalgaları

Sesin Sesin yayılması yayılması içiniçin katı, katı, sıvısıvı ve gaz ve gaz gibigibi maddesel maddesel ortama ortama ihtiyaç ihtiyaç vardır. vardır. Titreşen Titreşen cisimler cisimler havayı havayı ileriileri gerigeri hareket hareket ettirir, ettirir, yaniyani havanın havanın da da titreşmesini titreşmesini sağlar. sağlar. Havanın Havanın bu bu hareketi, hareketi, sesisesi kulağımıza kulağımıza getirir. getirir. Ancak Ancak insan insan kulağı kulağı tümtüm sesleri sesleri duymaz; duymaz; titreşim titreşim sıklığı sıklığı belirli belirli bir aralıkta bir aralıkta olanolan sesleri sesleri işitebiliriz. işitebiliriz. Ses, Ses, hava hava ya da ya benzeri da benzeri bir bir ortamın ortamın bulunmadığı bulunmadığı boşlukta boşlukta yayılmaz. yayılmaz.

BİLİYOR MUYDUN? MUYDUN? ? ?BİLİYOR Uzayda Uzayda gürültü gürültü olmaz. olmaz. Çünkü Çünkü sesin sesin yayılabileceği yayılabileceği hava hava gibigibi maddesel maddesel bir bir ortam ortam yoktur. yoktur. SesSes titreşimleri titreşimleri boşlukta boşlukta ilerleyemediğinden ilerleyemediğinden uzayda uzayda sesses yayılamaz.. yayılamaz.. 17 17

44

ÜNİTE ÜNİTE Sesin Sesin Katılarda Katılarda Yayılması Yayılması

KEŞFET VEVE PAYLAŞ KEŞFET PAYLAŞ

Kulağımızı Kulağımızı sıraya sıraya dayayarak dayayarak kalem kalem ya da ya da başka başka bir bir cisimle cisimle sıraya sıraya vurduğumuzda vurduğumuzda sesisesi duyabiliriz. duyabiliriz. KatıKatı bir bir madde madde olanolan sırada sırada oluşan oluşan sesses kulağımızın kulağımızın içinde içinde gibigibi hissederiz. hissederiz. Burada Burada oluşan oluşan sesses daha daha iyi iyi iletilmiştir. iletilmiştir. YanYan dairede dairede yaşayan yaşayan komşunuzun komşunuzun sesini sesini veya veya duvara duvara çiviçivi çakarken çakarken yanyan odada odada bulunan bulunan bir bir başka başka birisinin birisinin bu bu sesisesi duyabildiğini duyabildiğini biliyorsunuzdur. biliyorsunuzdur. Bir Bir evinevin kapısını kapısını çaldığımız çaldığımız zaman, zaman, evinevin içindekiler içindekiler kapıda kapıda oluşun oluşun sesisesi duyabiliyor. duyabiliyor. Yukarıdaki Yukarıdaki bu bu örnekler; örnekler; sesin, sesin, okul okul sırası sırası duvar, duvar, kapı kapı gibigibi katıkatı maddelerde maddelerde yayıldığını yayıldığını göstermektedir. göstermektedir.

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ Şekilde Şekilde gördüğünüz gördüğünüz gibigibi iki iki plastik plastik bardağı bardağı tabanlarının tabanlarının ortasından ortasından delerek delerek ipleiple birbirine birbirine bağlayın. bağlayın. Böylelikle Böylelikle ip ip üzerinden üzerinden sesin sesin yayılması yayılması sağlanmış sağlanmış olursunuz. olursunuz. Ağzımızdan Ağzımızdan çıkan çıkan sesses plastik plastik bardağa bardağa çarpar, çarpar, bardaktan bardaktan ipe ipe iletilen iletilen sesses diğer diğer bardakta bardakta tekrar tekrar sese sese dönüşür. dönüşür. Bu Bu sayede sayede bardak bardak ve ve ipten ipten sesin sesin iletilmesi iletilmesi sağlanmış sağlanmış olur.olur. Arkadaşınızla Arkadaşınızla bu telefon bu telefon aracılığı aracılığı ile konuşabilirsiniz. ile konuşabilirsiniz. 18 18

IŞIK IŞIK veve SES SES Sesin Sesin Sıvılarda Sıvılarda Yayılması Yayılması

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ

Yukarıdaki Yukarıdaki deneyde deneyde olduğu olduğu gibigibi su içinde su içinde birbirine birbirine vurulan vurulan kaşıkların kaşıkların seslerini seslerini duyarız. duyarız. Benzer Benzer şekilde şekilde deniz deniz içindeki içindeki dalgıçlar dalgıçlar suyun suyun üzerinde üzerinde çalışan çalışan motorun motorun oluşturduğu oluşturduğu sesisesi duyabilmektedirler. duyabilmektedirler. Ayrıca Ayrıca suda suda yaşayan yaşayan canlılardan canlılardan bazıları bazıları çıkardıkları çıkardıkları sesler sesler ile ile haberleşmektedirler. haberleşmektedirler. Yunus Yunus ve ve balina balina bu bu şekilde şekilde haberleşen haberleşen canlılardır. canlılardır. Bütün Bütün bu bu örnekler, örnekler, sesin sesin sıvısıvı ortamlarda ortamlarda yayıldığını yayıldığını göstermektedir. göstermektedir. Günümüzde Günümüzde balıkçı balıkçı tekneleri tekneleri teknolojik teknolojik aygıtlarla aygıtlarla donatılmış donatılmış şekilde şekilde avlanır. avlanır. Sonar Sonar aygıtlarıyla aygıtlarıyla kilometrelerce kilometrelerce ötede ötede bulunan bulunan balık balık sürüleri sürüleri algılanır. algılanır. Sonar Sonar aygıtları aygıtları da ses da ses titreşimlerinin titreşimlerinin suda suda yayılması yayılması ile çalışır. ile çalışır. 19 19

44

ÜNİTE ÜNİTE Sesin Gazlarda Yayılması Sesin Gazlarda Yayılması

Arkadaşlarının sesini duyabiliyor musun? Yoldan gecen bir arabanın veya havlayan bir köpeğin Arkadaşlarının sesini duyabiliyor musun? Yoldan gecen bir arabanın veya havlayan bir köpeğin sesini duyabiliyor musun? Bu Bu sesler hangi ortamda yayılarak kulağına kadar ulaşıyor ve onları sesini duyabiliyor musun? sesler hangi ortamda yayılarak kulağına kadar ulaşıyor ve onları duyuyorsun? duyuyorsun? ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................

KEŞFET VEVE PAYLAŞ KEŞFET PAYLAŞ

Öğretmeninin sesi, rüzgarın sesi, kaldırımda yürürken ayaklarının çıkardığı sesses havada Öğretmeninin sesi, rüzgarın sesi, kaldırımda yürürken ayaklarının çıkardığı havada yayılarak kulağına ulaşır. Konuşmalarımız, yıldırım, şimşek olayları da sesin havada yayıldığını yayılarak kulağına ulaşır. Konuşmalarımız, yıldırım, şimşek olayları da sesin havada yayıldığını gösterir. Bu örneklerde sesin yayılmasını sağlayan, havadaki gazlardır. gösterir. Bu örneklerde sesin yayılmasını sağlayan, havadaki gazlardır. Çevremizdeki sesses kaynaklarından çıkan sesler, gazgaz ortamı olanolan havada yayılarak kulağımıza Çevremizdeki kaynaklarından çıkan sesler, ortamı havada yayılarak kulağımıza gelir. SesSes kaynağının oluşturduğu titreşimler havada dalgalar halinde herher yöne yayılır. Böylelikle gelir. kaynağının oluşturduğu titreşimler havada dalgalar halinde yöne yayılır. Böylelikle kulağımıza ulaşırlar ve ve bu bu sesleri duyarız. Bu Bu örnekler sesin gazgaz ortamlarda yayıldığını kulağımıza ulaşırlar sesleri duyarız. örnekler sesin ortamlarda yayıldığını göstermektedir. göstermektedir. 20 20

IŞIK IŞIK veve SES SES SESİN FARKLI ORTAMLARDA FARKLI DUYULMASI SESİN FARKLI ORTAMLARDA FARKLI DUYULMASI Farklı Sesler Farklı Sesler

KEŞFET VEVE PAYLAŞ KEŞFET PAYLAŞ

Kullanılan Malzemeler: Kullanılan Malzemeler: Ÿ Kurşun kalem Ÿ Kurşun kalem Ÿ Cam bardak Ÿ Cam bardak Ÿ Plastik bardak Ÿ Plastik bardak Ÿ Karton bardak Ÿ Karton bardak Ÿ Demir bardak Ÿ Demir bardak Deneyin Yapılışı: Deneyin Yapılışı: 1) Kurşun kalem ile her bardağa dokunulduğunda sence farklı sesler çıkacak mı?mı? 1) Kurşun kalem ile her bardağa dokunulduğunda sence farklı sesler çıkacak Tahmin et. Neden? Tahmin et. Neden? 2) Kurşun kalem ile sırasıyla tümtüm bardaklara dokun ve nasıl sesses çıkardıklarını dinle. 2) Kurşun kalem ile sırasıyla bardaklara dokun ve nasıl çıkardıklarını dinle. Çıkan sesler farklı mıdır? Sence bunun nedeni nedir? Çıkan sesler farklı mıdır? Sence bunun nedeni nedir? Neler Oldu? Neler Oldu? ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................

Yukarıdaki deneyden yolayola çıkarak herher bardaktan çıkan sesin farklı olduğunu duyduk. Çünkü Yukarıdaki deneyden çıkarak bardaktan çıkan sesin farklı olduğunu duyduk. Çünkü cisimlerin yapıldığı maddeler, oluşan sesisesi etkiler. Ses, farklı cisimlerde farklı duyulur. cisimlerin yapıldığı maddeler, oluşan etkiler. Ses, farklı cisimlerde farklı duyulur. Çevremizden kulağımıza gelen farklı sesleri (kuş(kuş sesi, insan sesi, makine sesi, araba sesi, Çevremizden kulağımıza gelen farklı sesleri sesi, insan sesi, makine sesi, araba sesi, piyano sesi, vb.)vb.) kolaylıkla ayırt edebiliriz. Aynı maddeden yapılmalarına rağmen farklı piyano sesi, kolaylıkla ayırt edebiliriz. Aynı maddeden yapılmalarına rağmen farklı şekillerde olması halinde oluşan sesses de farklı olacaktır. Örneğin camcam pencere ile cam bardaktan şekillerde olması halinde oluşan de farklı olacaktır. Örneğin pencere ile cam bardaktan çıkan sesler farklıdır. Çeşitli müzik aletlerinin gelişmesi ile farklı sesler oluşturulmuştur. Aynı çıkan sesler farklıdır. Çeşitli müzik aletlerinin gelişmesi ile farklı sesler oluşturulmuştur. Aynı melodi, farklı müzik aletleri ile çalındığında işittiğin sesses farklıdır. Örneğin duyduğun bir melodinin melodi, farklı müzik aletleri ile çalındığında işittiğin farklıdır. Örneğin duyduğun bir melodinin piyano ya da ile çalındığını kolaylıkla anlayabilirsin. Seslerin kaynakları farklı olduğu içiniçin piyano ya gitar da gitar ile çalındığını kolaylıkla anlayabilirsin. Seslerin kaynakları farklı olduğu çıkan sesler de farklıdır. çıkan sesler de farklıdır.

21 21

44

ÜNİTE ÜNİTE Ortamın Ortamın SesSes Etkisi Etkisi

KEŞFET PAYLAŞ KEŞFET VEVE PAYLAŞ

Sesin yayılması maddesel ortama ihtiyaç duyduğunu, ortamlarında Sesin yayılması içiniçin maddesel bir bir ortama ihtiyaç duyduğunu, katı,katı, sıvısıvı ve ve gazgaz ortamlarında yayıldığını öğrendik. Ortamı oluşturan tanecikler arası mesafe arttıkça sesin yayılma yayıldığını öğrendik. Ortamı oluşturan tanecikler arası mesafe arttıkça sesin yayılma hızıhızı da da azalır. Bu nedenle en hızlı katılarda, daha sonra sıvılarda, en yavaş gazlarda yayılır. azalır. Bu nedenle sesses en hızlı katılarda, daha sonra sıvılarda, en yavaş iseise gazlarda yayılır. Yukarıdaki deneyde kaynağı olmasına rağmen 3 farklı ortam olduğu Yukarıdaki deneyde ise ise sesses kaynağı olanolan toptop aynıaynı olmasına rağmen 3 farklı ortam olduğu içiniçin işitilen sesin farklı olduğunu gördük. durum, kaynağı aynı olduğu halde farklı işitilen sesin farklı olduğunu gördük. Bu Bu durum, sesses kaynağı aynı olduğu halde farklı ortamlarda sesin de farklı olduğunu göstermektedir. ortamlarda sesin de farklı olduğunu göstermektedir. Sesin yayılmasında ortamın farklılığı sesin şiddetine de etki eder. Örneğin iki taş parçasını Sesin yayılmasında ortamın farklılığı sesin şiddetine de etki eder. Örneğin iki taş parçasını önce havada, daha sonra suyun içinde birbirine vurarak çıkmasını sağladığında işitilen önce havada, daha sonra suyun içinde birbirine vurarak sesses çıkmasını sağladığında işitilen sesin şiddetinin farklı olduğu rahatlıkla görülebilir. Ayrıca kaynağından uzaklaştıkça sesin şiddetinin de de farklı olduğu rahatlıkla görülebilir. Ayrıca sesses kaynağından uzaklaştıkça sesin şiddeti azalır. Örneğin, çalışan makinenin yanında işitilen şiddeti fazladır; sesin şiddeti azalır. Örneğin, çalışan bir bir makinenin yanında ikeniken işitilen sesses şiddeti fazladır; makineden uzaklaştıkça işitilen şiddeti azalır. makineden uzaklaştıkça işitilen sesses şiddeti azalır. kaynağı olduğu halde ortamların farklı olması sonucunda sesin farklı SenSen de,de, sesses kaynağı aynıaynı olduğu halde ortamların farklı olması sonucunda sesin farklı duyulması ve ses kaynağına uzaklığa göre işitilen sesin şiddetinin değişmesi durumlarına duyulması ve ses kaynağına olanolan uzaklığa göre işitilen sesin şiddetinin değişmesi durumlarına örnekler örnekler ver.ver. ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... 22 22

IŞIK IŞIK veve SES SES Bazı hayvanlar insanların duyamadıkları sesleri duyar Bazı hayvanlar insanların duyamadıkları sesleri duyar ve ve insanların çıkaramadıkları sesleri çıkarır. Örneğin yarasaların insanların çıkaramadıkları sesleri çıkarır. Örneğin yarasaların gözleri göremez ancak kulakları radar çalışır. gözleri iyi iyi göremez ancak kulakları bir bir radar gibigibi çalışır. Yarasaların çıkardıkları sesler, çevredeki canlı cansız Yarasaların çıkardıkları sesler, çevredeki canlı ve ve cansız varlıklara çarparak döner. Bu sayede yarasalar varlıkların varlıklara çarparak gerigeri döner. Bu sayede yarasalar varlıkların büyüklüklerini ve yerlerini algılar. Böylelikle yarasalar işitme büyüklüklerini ve yerlerini algılar. Böylelikle yarasalar işitme duyuları sayesinde engellere çarpmadan uçabilir duyuları sayesinde engellere çarpmadan uçabilir ve ve avlanabilir. avlanabilir. Yunuslar yiyeceklerini ararken suda çıkarır. sesler, Yunuslar yiyeceklerini ararken suda sesses çıkarır. Bu Bu sesler, balık balık sürüsüne çarparak döner. Böylece balık ya ya da da balık sürüsüne çarparak gerigeri döner. Böylece balıkların yerini öğrenen yunuslar avlanır. Yunuslar balıkların yerini öğrenen yunuslar avlanır. Yunuslar da da insanların duyamayacağı sesler çıkararak aralarında insanların duyamayacağı bazıbazı sesler çıkararak aralarında iletişim kurar. iletişim kurar. Yukarıdaki örneklerde olduğu farklı kaynakları Yukarıdaki örneklerde olduğu gibigibi farklı sesses kaynakları olması sesin farklı ortamlarda farklı duyulması olması ve ve sesin farklı ortamlarda farklı duyulması canlıların hayatlarını kolaylaştırmıştır. durum teknolojik canlıların hayatlarını kolaylaştırmıştır. Bu Bu durum teknolojik olarak insan yaşamına girmiştir. Bunun güzel olarak da da insan yaşamına girmiştir. Bunun en en güzel örneklerinden doktorlarının steteskop kullanımıdır. örneklerinden biri biri de de tıp tıp doktorlarının steteskop kullanımıdır. Steteskop sayesinde doktorlar, iç organlarımızdan gelen farklı Steteskop sayesinde doktorlar, iç organlarımızdan gelen farklı sesleri dinleyerek organlarımızın sağlıklı çalışıp çalışmadığı sesleri dinleyerek organlarımızın sağlıklı çalışıp çalışmadığı konusunda sahibi olabilmekte hastalıklara teşhis konusunda fikirfikir sahibi olabilmekte ve ve hastalıklara teşhis konması kolaylaşmaktadır. konması kolaylaşmaktadır. de farklı kaynaklarının olması ve sesin farklı ortamlarda farklı duyulmasının canlıların SenSen de farklı sesses kaynaklarının olması ve sesin farklı ortamlarda farklı duyulmasının canlıların yaşamını kolaylaştırdığını gösteren örnekler ve aşağıda verilen boşluklara yaşamını kolaylaştırdığını gösteren örnekler bul bul ve aşağıda verilen boşluklara yaz.yaz. ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................

BİLİYOR MUYDUN? MUYDUN? ? ?BİLİYOR Sivrisinek kanatları saniyede yaklaşık titreşir. nedenle saniyede havada Sivrisinek kanatları saniyede yaklaşık 600600 kezkez titreşir. Bu Bu nedenle saniyede havada 600600 sesses dalgası titreşim oluşur ve bu dalgaları havada yayılarak kulağa gelir. vızıltı dalgası yaniyani titreşim oluşur ve bu sesses dalgaları havada yayılarak kulağa gelir. Bu Bu sesses vızıltı şeklinde tizses bir ses olarak algılanır. şeklinde tiz bir olarak algılanır.

23 23

44

ÜNİTE ÜNİTE

KEŞFET VEVE PAYLAŞ KEŞFET PAYLAŞ

Sesin Sesin yayılması yayılması içiniçin bir bir ortama ortama ihtiyaç ihtiyaç duyduğunu duyduğunu yaniyani boşlukta boşlukta yayılmadığını yayılmadığını öğrenmiştik. öğrenmiştik. Peki, Peki, sence sence bu durumu bu durumu sesses yalıtımında yalıtımında nasıl nasıl kullanabiliriz? kullanabiliriz? ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... 24 24

IŞIK IŞIK veve SES SES Sesin Sesin bir bir ortamdan ortamdan başka başka bir bir ortama ortama yayılmasını yayılmasını engellemeye engellemeye sesses yalıtımı; yalıtımı; rahatsız rahatsız eden, eden, hoşa hoşa gitmeyen, gitmeyen, şiddeti şiddeti yüksek yüksek olanolan seslere seslere gürültü gürültü denir. denir. Gürültü, Gürültü, sesses kirliliğidir. kirliliğidir. SesSes yalıtımı yalıtımı sayesinde sayesinde sesses kirliliğinin kirliliğinin önüne önüne geçilebilir. geçilebilir. Okul, Okul, kütüphane, kütüphane, huzurevi, huzurevi, hastane hastane gibigibi yerlerde yerlerde gürültüyü gürültüyü önlemek önlemek içiniçin sesses yalıtımı yalıtımı yapılmalıdır. yapılmalıdır. Çevreye Çevreye yaydıkları yaydıkları gürültünün gürültünün önlenmesi önlenmesi gereken gereken alanlarda; alanlarda; jeneratör, jeneratör, hidrofor, hidrofor, kalorifer, kalorifer, yüksek yüksek sesses düzeyine düzeyine sahip sahip eğlence eğlence yerlerinde yerlerinde sesses yalıtımı yalıtımı yapılmalıdır. yapılmalıdır. Ayrıca Ayrıca sinema, sinema, konser, konser, tiyatro, tiyatro, konferans konferans salonu, salonu, TV TV ve ses ve ses kayıt kayıt stüdyosu stüdyosu gibigibi alanlarda, alanlarda, dışarıdaki dışarıdaki seslerin seslerin ortama ortama girmemesi girmemesi içiniçin de ses de ses yalıtımı yalıtımı yapılır. yapılır.

Şiddetli Şiddetli seslerin seslerin insanlar insanlar üzerinde üzerinde birçok birçok olumsuz olumsuz etkisi etkisi vardır. vardır. İşitme İşitme kaybına, kaybına, uykusuzluğa, uykusuzluğa, başarısızlığa başarısızlığa ve algılama ve algılama güçlüğüne güçlüğüne neden neden olabilir. olabilir. Bu Bu nedenle nedenle gürültünün gürültünün yaniyani sesses kirliğinin kirliğinin olmaması olmaması insan insan sağlığı sağlığı içiniçin sonson derece derece önemlidir. önemlidir. Gürültü Gürültü kaynağında kaynağında yokyok edilemiyorsa edilemiyorsa ortamda ortamda yayılmasını yayılmasını engellemek engellemek içiniçin önlemler önlemler alınabilir. alınabilir. Pencerelerin Pencerelerin çift çift camlı camlı olması, olması, binaların binaların duvar, duvar, döşeme, döşeme, tavan tavan ve kapılarının ve kapılarının yapımında yapımında sesses yalıtım yalıtım özelliği özelliği olanolan malzemeler malzemeler kullanılması kullanılması bu önlemlerden bu önlemlerden bazılarıdır. bazılarıdır. Sesin Sesin boşlukta boşlukta yayılamadığı yayılamadığı ilkesinden ilkesinden hareketle, hareketle, sesses yalıtımı yalıtımı içiniçin kullanılan kullanılan malzemelerinin malzemelerinin içinde içinde (iki (iki camın camın arasında, arasında, tuğlaların tuğlaların arasında arasında vb.)vb.) boşluklar boşluklar oluşturulması oluşturulması yoluna yoluna gidilir. gidilir. Ortamı Ortamı oluşturan oluşturan tanecikler tanecikler arası arası mesafe mesafe arttıkça arttıkça sesin sesin yayılma yayılma hızının hızının azaldığı azaldığı ilkesinden ilkesinden hareketle hareketle de de sesses yalıtımını yalıtımını sağlamak sağlamak içiniçin yün,yün, pamuk, pamuk, köpük, köpük, gözenekli gözenekli kağıt kağıt gibigibi sesisesi az ileten az ileten maddelerden maddelerden de yararlanılır. de yararlanılır.

BİLİYOR MUYDUN? MUYDUN? ? ?BİLİYOR

Sesin Sesin basınç basınç düzeyi düzeyi “desibel” “desibel” ile (dB) ile (dB) ölçülür. ölçülür. SesSes ne kadar ne kadar yüksekse, yüksekse, sesses basıncının basıncının desibeli desibeli de odekadar o kadar yüksek yüksek değerdedir. değerdedir. Basıncı Basıncı 120120 – 140 – 140 desibelin desibelin üstündeki üstündeki sesler sesler insanları insanları rahatsız rahatsız eder. eder. 25 25

44

ÜNİTE ÜNİTE

DEĞERLENDİRME DEĞERLENDİRME SORULARI SORULARI 1. Aşağıdaki 1. Aşağıdaki ifadelerde ifadelerde boşboş bırakılan bırakılan yerlere yerlere verilen verilen sözcüklerden sözcüklerden uygun uygun olanlarını olanlarını yazın. yazın. Güneş Güneş Tutulması Tutulması – doğrusal – doğrusal – saydam – saydam olmayan olmayan – yarı – yarı saydam saydam Ay Ay Tutulması Tutulması – opak – opak – ışık – ışık ışını ışını – saydam – saydam – küçülür – küçülür a) Bir a) Bir ışıkışık kaynağında kaynağında çıkan çıkan ışıkışık herher yöne yöne ................................................ ................................................ olarak olarak yayılır. yayılır. b) Gelen b) Gelen ışığıışığı tamamen tamamen geçiren geçiren maddelere maddelere ........................................... ........................................... maddeler maddeler denir. denir. c) Işığın c) Işığın izlediği izlediği yoluyolu gösteren gösteren doğrulara doğrulara ............................................ ............................................ denir. denir. d) Evimizin d) Evimizin duvarları duvarları ................................., ................................., pencereleri pencereleri ise ise saydam saydam malzemeden malzemeden yapılmıştır. yapılmıştır. e) Işık e) Işık ışınlarını ışınlarını hiç hiç geçirmeyen geçirmeyen maddelere maddelere ..................................... ..................................... maddeler maddeler denir. denir. f) Ay'ın f) Ay'ın Dünya Dünya ile Güneş ile Güneş arasına arasına girmesi girmesi ile oluşan ile oluşan doğa doğa olayına olayına .......................................... .......................................... denir. denir. g) Bulutlar g) Bulutlar ışığın ışığın bir kısmını bir kısmını geçirdikleri geçirdikleri içiniçin .......................................... .......................................... maddelere maddelere örnektir. örnektir. h) Işık h) Işık kaynağı kaynağı ve ekran ve ekran sabit sabit olupolup cisim cisim ekrana ekrana yaklaştırılırsa yaklaştırılırsa gölge gölge boyu boyu ............................. ............................. f) Dünya'nın f) Dünya'nın gölgesinin gölgesinin Ay'ın Ay'ın üzerine üzerine düşmesinden düşmesinden oluşan oluşan doğa doğa olayına olayına ................................. ................................. denir. denir.

2. Aşağıda 2. Aşağıda verilen verilen özelliklerin özelliklerin sese sese ya da ya ışığa da ışığa ait olduğunu ait olduğunu X işareti X işareti ile belirtiniz. ile belirtiniz.

ÖZELLİKLER ÖZELLİKLER Boşlukta yayılırlar. Boşlukta yayılırlar. Titreşimle oluşur. Titreşimle oluşur. Opak maddelerde yayılır. Opak maddelerde yayılır. Yayılması içiniçin maddesel ortama ihtiyacı vardır. Yayılması maddesel ortama ihtiyacı vardır. Işınlar aracılığı ile yayılır. Işınlar aracılığı ile yayılır. Dalgalar halinde yayılır. Dalgalar halinde yayılır.

26 26

SES IŞIK IŞIKSES

IŞIK IŞIK veve SES SES Çoktan Çoktan Seçmeli Seçmeli Testler Testler 1. Yandaki 1. Yandaki şekilde şekilde Ay, Ay, Güneş Güneş ile Dünya ile Dünya arasındadır. arasındadır. Buna Buna göre; göre; I. Ay I. Tutulması Ay Tutulması oluşmuştur. oluşmuştur. II. Ay'ın II. Ay'ın gölgesi gölgesi Dünya Dünya üzerine üzerine düşmüştür. düşmüştür. III. Bu III. Bu olayolay ışığın ışığın doğrusal doğrusal yolla yolla yayıldığını yayıldığını gösterir. gösterir. ifadelerinden ifadelerinden hangileri hangileri doğrudur. doğrudur. A) Yalnız A) Yalnız I I B) IB) veI IIve II C) IC) veI III ve III D) IID)veII III ve III

2. Şekildeki 2. Şekildeki ekranda ekranda oluşan oluşan gölgenin gölgenin büyütülmesi büyütülmesi isteniyor. isteniyor. Bunun Bunun içiniçin aşağıdaki aşağıdaki işlemlerden işlemlerden hangisi hangisi yapılmalıdır? yapılmalıdır? A) Cisim A) Cisim ışıkışık kaynağından kaynağından uzaklaştırılmalıdır. uzaklaştırılmalıdır. B) Işık B) Işık kaynağı kaynağı cisme cisme yaklaştırılmalıdır. yaklaştırılmalıdır. C) Ekran C) Ekran cisme cisme yaklaştırılmalıdır. yaklaştırılmalıdır. D) Işık D) Işık kaynağı kaynağı cisimden cisimden uzaklaştırılmalıdır. uzaklaştırılmalıdır.

3. Ali, 3. Ali, delikten delikten baktığı baktığı halde halde el fenerinin el fenerinin ışığını ışığını görememektedir. görememektedir. Bu Bu durumun durumun nedeni nedeni nedir? nedir? A) Işığın A) Işığın eğriler eğriler çizerek çizerek yayılması yayılması B) Işığın B) Işığın herher yöne yöne yayılması yayılması C) Işığın C) Işığın doğrusal doğrusal yolla yolla yayılması yayılması D) Işığın D) Işığın boşlukta boşlukta yayılmaması yayılmaması

Ali Ali

4. 4. “…………. “…………. saydam saydam olmayan olmayan maddelerde maddelerde yayılır, yayılır, ancak ancak ....……….. ....……….. saydam saydam olmayan olmayan maddelerden maddelerden geçemez.” geçemez.” cümlesinde cümlesinde boşluklara boşluklara sırasıyla sırasıyla hangi hangi kelimeler kelimeler getirilmelidir? getirilmelidir? A) Ses A) Ses - boşluk - boşluk B) Işık B) Işık - gölge - gölge C) Işık C) Işık - ses - ses D) Ses D) Ses - ışık - ışık

27 27

44

ÜNİTE ÜNİTE

5. Aşağıdaki 5. Aşağıdaki ifadelerden ifadelerden hangisi hangisi yanlıştır? yanlıştır? A) Ses A) Ses herher yöne yöne dalgalar dalgalar halinde halinde yayılır. yayılır. B) Sesin B) Sesin yayılması yayılması içiniçin maddesel maddesel ortam ortam gereklidir. gereklidir. C) Ses C) Ses en hızlı en hızlı katıkatı ortamda ortamda yayılır. yayılır. D) Aynı D) Aynı kaynaktan kaynaktan çıkan çıkan ses,ses, herher ortamda ortamda aynıaynı duyulur. duyulur.

6. Sesin 6. Sesin yayılma yayılma hızıhızı aşağıdakilerden aşağıdakilerden hangisine hangisine ya da ya hangilerine da hangilerine bağlıdır? bağlıdır? I. Ortamın I. Ortamın cinsine cinsine II. Ortamın II. Ortamın büyüklüğüne büyüklüğüne III. Ortamı III. Ortamı oluşturan oluşturan taneciklerin taneciklerin birbirine birbirine yakınlığına yakınlığına A) Yalnız A) Yalnız I. I. B) B) I veI IIve II C) C) I veI III ve III D) D) I, III,veII III ve III

7. Ses, 7. Ses, titreşim titreşim sonucunda sonucunda oluşur. oluşur. Bu Bu bilgiye bilgiye göre göre flüt flüt çaldığımız çaldığımız zaman zaman titreşen titreşen şeyşey nedir? nedir? A) Flütün A) Flütün kendisi kendisi B) Flüte B) Flüte üflediğimiz üflediğimiz hava hava C) Flütün C) Flütün deliklerini deliklerini kapatan kapatan parmaklarımız parmaklarımız D) Dudaklarımız D) Dudaklarımız

8. 8. I. İçiI. pamuk İçi pamuk doludolu karton karton bir kutu bir kutu II. Havası II. Havası alınmış alınmış camcam kavanoz kavanoz III.Tahtadan III.Tahtadan yapılmış yapılmış bir kutu bir kutu Yukarıdaki Yukarıdaki ortamlara ortamlara çalar çalar saatsaat yerleştiriliyor. yerleştiriliyor. Verilenlere Verilenlere göre göre çalar çalar saatin saatin sesinin sesinin en en çokçok duyulacağı duyulacağı ortamdan ortamdan en az en duyulacağı az duyulacağı ortama ortama doğru doğru sıralama sıralama yapılırsa yapılırsa hangi hangi seçenekteki seçenekteki doğru doğru olur? olur? A) A) I >III>>IIIII> III B) B) II >II I>>IIII> III C) C) I >IIII>>IIIII> II D) III D) > III I>>III> II

28 28

IŞIK IŞIK veve SES SES SÖZLÜK SÖZLÜK Gölge: Gölge: Opak Opak bir cismin bir cismin ışığıışığı engellemesi engellemesi nedeniyle nedeniyle oluşan oluşan karanlık. karanlık. Gürültü: Gürültü: Rahatsız Rahatsız eden, eden, hoşa hoşa gitmeyen, gitmeyen, şiddeti şiddeti yüksek yüksek olanolan seslere seslere denir. denir. Işık: Işık: Belirli Belirli bir kaynaktan bir kaynaktan yayılan yayılan ve maddeleri ve maddeleri görebilmemizi görebilmemizi sağlayan sağlayan enerji enerji biçimi. biçimi. Işın: Işın: Bir ışık Bir ışık kaynağından kaynağından çıkarak çıkarak herher yöne yöne yayılıp yayılıp giden giden ışıkışık demeti. demeti. Opak: Opak: İçinden İçinden ışığıışığı geçirmeyen geçirmeyen ve arkasındaki ve arkasındaki nesnelerin nesnelerin görülemediği görülemediği madde. madde. Saydam: Saydam: İçinden İçinden ışığıışığı geçiren geçiren ve arkasındaki ve arkasındaki nesnelerin nesnelerin görülebildiği görülebildiği madde. madde. Ses: Ses: Titreşen Titreşen canlı canlı veya veya cansız cansız maddelerin maddelerin ortama ortama yaydığı yaydığı enerjiye enerjiye denir. denir. SesSes yalıtımı: yalıtımı: Sesin Sesin bir ortamdan bir ortamdan başka başka bir ortama bir ortama yayılmasını yayılmasını engellemeye engellemeye denir. denir. YarıYarı saydam: saydam: İçinden İçinden ışığıışığı kısmen kısmen geçiren geçiren ve ve arkasındaki arkasındaki nesnelerin nesnelerin kısmen kısmen görülebildiği görülebildiği madde. madde.

29 29

Ünite 5:

CANLILAR DÜNYASI

KEŞFEDİN !

Bu ünitede çevrenizdeki canlıların yaşam alanlarını, nasıl sınıflandırıldıklarını ve hangi özelliklere sahip olduğunu öğreneceksiniz. Ünite kapsamında Karpaz Milli Parkı'nı ziyaret edin. Yapacağınız gözlemler için bir gözlem notu tutmanız gerekecek. Ziyaretiniz sırasında gözlemlediğiniz canlıları ve bu canlıların özelliklerini gözlem defterinize not edin. Ardından gözlem sonuçlarınızdan yola çıkarak bu canlıları sınıflandırın. Yaptığınız sınıflandırma hakkında bir poster hazırlayın ve arkadaşlarınızla paylaşarak tartışın.

ÜNİTE ÜNİTE

55 ÜNİTE ÜNİTE KAVRAMLARI KAVRAMLARI

Farklılık Farklılık

türüdür türüdür

Hayvanlar Hayvanlar türüdür türüdür

türüdür türüdür

CANLI CANLI

Mantarlar Mantarlar türüdür türüdür

yaşar yaşar

oluşturur oluşturur

Çevre Çevre

32 32

CANLILAR CANLILAR DÜNYASI DÜNYASI

ÜNİTE ÜNİTE HAZIRLIK HAZIRLIK SORULARI SORULARI

33 33

55

ÜNİTE ÜNİTE

CANLILARIN CANLILARIN BENZERLİK BENZERLİK ve ve FARKLILIKLARI FARKLILIKLARI Daha önce evcil bir bir hayvan beslediniz mi?mi? Ya Ya da da evcil bir bir hayvanı Daha önce evcil hayvan beslediniz evcil hayvanı gözlemleme fırsatınız olduoldu mu? Nasıl bir bir yaşam sürüyor, nasıl gözlemleme fırsatınız mu? Nasıl yaşam sürüyor, nasıl besleniyor veya nasıl uyuyor? besleniyor veya nasıl uyuyor? Dünyada pekpek çokçok canlı türütürü var.var. Bu Bu canlıların ortak özellikleri olduğu gibigibi Dünyada canlı canlıların ortak özellikleri olduğu onları birbirlerinden ayıran özellikleri de de var.var. Tüm canlıların beslenme, onları birbirlerinden ayıran özellikleri Tüm canlıların beslenme, büyüme, boşaltım, üreme gibigibi ortak özelliklerinin olduğunu öğrenmiştik. büyüme, boşaltım, üreme ortak özelliklerinin olduğunu öğrenmiştik. Canlılar arasında ortak özellikler olduğu kadar farklı özellikler de vardır. Canlılar arasında ortak özellikler olduğu kadar farklı özellikler de vardır. Mesela, kangurular dünyaya geldikten sonra annelerinin karın Mesela, kangurular dünyaya geldikten sonra annelerinin karın bölgelerinde bulunan keselerde gelişirken kuşlar yumurtalarının içinde bölgelerinde bulunan keselerde gelişirken kuşlar yumurtalarının içinde gelişerek dünyaya gelirler. gelişerek dünyaya gelirler. Şimdi siz siz de canlıların nasıl dünyaya geldiğini düşünün. Hangi canlıların Şimdi de canlıların nasıl dünyaya geldiğini düşünün. Hangi canlıların yavruları yumurta içinde gelişiyor, hangi canlılar yavrularını doğuruyor? yavruları yumurta içinde gelişiyor, hangi canlılar yavrularını doğuruyor?

Canlıların Üremesi İle İlgili VeriVeri Tablosu Canlıların Üremesi İle İlgili Tablosu

Hayvanın Türü Hayvanın Türü İnek İnek

Yumurtlar Yumurtlar

Doğurur Doğurur

√√

Yukarıdaki tabloda yeryer alanalan verileri kullanarak hangi canlılar arasındaki benzerliğin daha fazla Yukarıdaki tabloda verileri kullanarak hangi canlılar arasındaki benzerliğin daha fazla olduğunu söyleyebilir misiniz? olduğunu söyleyebilir misiniz? 34 34

CANLILAR CANLILAR DÜNYASI DÜNYASI CANLILARIN CANLILARIN SINIFLANDIRILMASI SINIFLANDIRILMASI

Yukarıdaki Yukarıdaki resimde resimde hangi hangi hayvanları hayvanları görüyorsun? görüyorsun? Sence Sence bu bu hayvanları hayvanları birbirinden birbirinden ayıran ayıran özellikleri özellikleri neler neler olabilir? olabilir? Nerede Nerede yaşarlar, yaşarlar, ne ile nebeslenirler, ile beslenirler, yavrularını yavrularını nasıl nasıl dünyaya dünyaya getirirler? getirirler?

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ

..................................................................... ..................................................................... ..................................................................... ..................................................................... ..................................................................... ..................................................................... ..................................................................... ..................................................................... ..................................................................... .....................................................................

..................................................................... ..................................................................... ..................................................................... ..................................................................... ..................................................................... ..................................................................... ..................................................................... ..................................................................... ..................................................................... .....................................................................

..................................................................... ..................................................................... ..................................................................... ..................................................................... ..................................................................... ..................................................................... ..................................................................... ..................................................................... ..................................................................... .....................................................................

..................................................................... ..................................................................... ..................................................................... ..................................................................... ..................................................................... ..................................................................... ..................................................................... ..................................................................... ..................................................................... .....................................................................

Çevremizde Çevremizde pekpek çokçok canlı canlı türütürü var.var. BizBiz farkında farkında olmasak olmasak da bu da canlı bu canlı türleri türleri ile iç ileiçe iç içe yaşıyoruz. yaşıyoruz. Bazılarını Bazılarını besin besin olarak olarak tüketiyoruz, tüketiyoruz, bazıları bazıları ise ise gözle gözle görülemeyecek görülemeyecek kadar kadar küçükler. küçükler. Bilim Bilim insanları insanları canlıları canlıları daha daha iyi iyi tanıyabilmek tanıyabilmek içiniçin onları onları ortak ortak özelliklerine özelliklerine göre göre gruplandırmışlardır. gruplandırmışlardır. Buna Buna sınıflandırma sınıflandırma da denir. da denir. 35 35

55

ÜNİTE ÜNİTE

Gezegenimizde Gezegenimizde en en yaygın yaygın olarak olarak rastladığımız rastladığımız canlı canlı türütürü bitkilerdir. bitkilerdir. Beslenme, Beslenme, barınma, barınma, ulaşım ulaşım gibigibi pekpek çokçok ihtiyacımızı ihtiyacımızı karşılamak karşılamak içiniçin bitkileri bitkileri kullanırız. kullanırız. Yüzyıllarca Yüzyıllarca yaşayabilen yaşayabilen bitkibitki türleri türleri olduğu olduğu gibigibi üç üç dörtdört ay ay yaşayan yaşayan bitkibitki türleri türleri de de vardır. vardır.

Bitkilerden Bitkilerden sonra sonra çevremizde çevremizde en en yaygın yaygın gözlemlediğimiz gözlemlediğimiz canlılar canlılar ise ise hayvanlardır. hayvanlardır. İnsanlar İnsanlar da da hayvanlar hayvanlar grubunda grubunda yeryer alanalan canlılardır. canlılardır. Hayvanların Hayvanların da da çokçok farklı farklı yaşam yaşam süresi süresi olanolan türleri türleri bulunmaktadır. bulunmaktadır. Örneğin Örneğin kaplumbağalar kaplumbağalar 100100 yıldan yıldan fazla fazla yaşayabilirler yaşayabilirler ama ama bazıbazı kelebek kelebek türleri türleri sadece sadece birkaç birkaç güngün yaşayabilir. yaşayabilir.

Adını Adını çokça çokça duyduğumuz duyduğumuz mantarları mantarları pekpek çokçok insan insan bitkibitki zanneder. zanneder. Ancak Ancak mantarlar mantarlar farklı farklı bir bir canlıdır. canlıdır. Yandaki Yandaki resimde resimde gördüğünüz gördüğünüz gibigibi şapkalı şapkalı m am n taanr tl a r l aer n e nb i l ibniel in leenr li e d ri ri d iar maam ag ö zglöez l e görülemeyecek görülemeyecek kadar kadar küçük küçük boyutlarda boyutlarda çokçok sayıda sayıda mantar mantar çeşidi çeşidi bulunmaktadır. bulunmaktadır.

Yanda Yanda gördüğünüz gördüğünüz mikroskobik mikroskobik bir bir canlı. canlı. Aslında Aslında o bir o bir bakteri. bakteri. Mikroskobik Mikroskobik canlıları canlıları göremesek göremesek de de hayatımızın hayatımızın herher anında anında milyonlarca milyonlarca mikroskobik mikroskobik canlıyla canlıyla birlikte birlikte yaşıyoruz. yaşıyoruz. Bazıları Bazıları bizim bizim içiniçin zararlı zararlı olabilir olabilir ancak ancak bizim bizim içiniçin çokçok faydalı faydalı olanları olanları da var. da var. 36 36

CANLILAR CANLILAR DÜNYASI DÜNYASI CANLILARI CANLILARI TANIYALIM TANIYALIM 1. BİTKİLER 1. BİTKİLER Bitkiler Bitkiler dünyadaki dünyadaki en en yaygın yaygın ve ve sayıca sayıca kalabalık kalabalık canlı canlı grubudur. grubudur. Evlerimizde Evlerimizde saksıda saksıda yetiştirdiğimiz yetiştirdiğimiz çiçekler, çiçekler, tarladaki tarladaki buğday buğday ve hatta ve hatta kayaların kayaların üzerindeki üzerindeki yosunlar yosunlar bitkilere bitkilere örnek. örnek.

Yukarıdaki resimde bir okaliptüs ağacı ile ayçiçeğini görüyorsun. Sence bu iki arasındaki Yukarıdaki resimde bir okaliptüs ağacı ile ayçiçeğini görüyorsun. Sence bu bitki iki bitki arasındaki benzerlikler ve ve farklılıklar neler olabilir? Arkadaşlarınla tartış. Bulduğun benzerlikleri ve ve benzerlikler farklılıklar neler olabilir? Arkadaşlarınla tartış. Bulduğun benzerlikleri farklılıkları notnot et. et. farklılıkları BENZERLİKLER BENZERLİKLER

FARKLILIKLAR FARKLILIKLAR

37 37

55

ÜNİTE ÜNİTE Çiçekli Çiçekli Bitkiler Bitkiler

Çevrenizde Çevrenizde gördüğünüz gördüğünüz bitkilerin bitkilerin çokçok büyük büyük bir bir kısmı kısmı çiçeklidir. çiçeklidir. Zeytin, Zeytin, incir, incir, domates domates gibigibi aklınıza aklınıza gelen gelen tümtüm meyveler, meyveler, patates, patates, pancar, pancar, turpturp gibigibi toprak toprak altındaki altındaki kısımlarını kısımlarını yediğimiz yediğimiz bitkiler bitkiler ve fındık, ve fındık, fıstık, fıstık, ceviz ceviz gibigibi tohumunu tohumunu yediğimiz yediğimiz bitkiler bitkiler çiçeklidir. çiçeklidir. Bu Bu nedenle, nedenle, bu bitkilere, bu bitkilere, çiçekli çiçekli bitkiler bitkiler denir. denir.

Yaprak Yaprak Meyve Meyve Çiçekli Çiçekli bir bir bitki, bitki, birbirinden birbirinden farklı farklı görevler görevler üstlenen üstlenen yapılardan yapılardan oluşur. oluşur. Yandaki Yandaki resimde resimde çiçekli çiçekli bir bir bitkibitki olanolan domates domates görülmektedir. görülmektedir. Domates Domates bitkisinde bitkisinde olduğu olduğu gibigibi çiçekli çiçekli bir bir bitki; bitki; kök, kök, gövde, gövde, yaprak yaprak ve ve çiçekten çiçekten oluşur. oluşur. Üremeyi Üremeyi sağlayan sağlayan çiçekler çiçekler önce önce tohumu tohumu sonra sonra da gelişerek da gelişerek meyveyi meyveyi oluşur. oluşur.

Gövde Gövde

Kök Kök

Kök: Kök: Bitkinin Bitkinin toprağa toprağa tutunmasını, tutunmasını, su ve su mineral ve mineral ihtiyacını ihtiyacını karşılamasını karşılamasını sağlayan sağlayan toprak toprak altı altı kısmıdır. kısmıdır. Havuç Havuç gibigibi bazıbazı bitkiler bitkiler köklerinde köklerinde besin besin depo depo eder. eder. Gövde: Gövde: Bitkinin Bitkinin dik dik durmasını durmasını sağlayan sağlayan kısmıdır. kısmıdır. Meyve, Meyve, çiçek, çiçek, yaprak yaprak gibigibi yapıları yapıları taşır. taşır. Ağaç Ağaç gibigibi uzun uzun süre süre yaşayabilen yaşayabilen bitkilerin bitkilerin gövdeleri gövdeleri oldukça oldukça güçlü güçlü ve sağlamdır. ve sağlamdır. Yaprak: Yaprak: Bitkinin Bitkinin solunumunu solunumunu ve besin ve besin üretmesini üretmesini sağlayan sağlayan yapıdır. yapıdır. Bazı Bazı bitkilerde bitkilerde çokçok geniş geniş olurken olurken bazıbazı bitkilerde bitkilerde ise ise iğneiğne şeklinde şeklinde olabilir. olabilir. Çiçek: Çiçek: Çiçekli Çiçekli bitkilerin bitkilerin üremesini üremesini sağlayan sağlayan yapıdır. yapıdır. Çiçekler Çiçekler bir süre bir süre sonra sonra tohumu tohumu oluşturur. oluşturur. Meyve: Meyve: Bitkinin Bitkinin tohumlarını tohumlarını saklayan, saklayan, çoğu çoğu zaman zaman lezzetli lezzetli ve sulu ve sulu yapıya yapıya meyve meyve denir. denir.

38 38

CANLILAR CANLILAR DÜNYASI DÜNYASI Çiçekli Çiçekli bitkiler bitkiler kendi kendi tohumlarını tohumlarını üretirler. üretirler. Bu Bu tohumlar tohumlar uygun uygun koşullar koşullar altında altında büyüyüp büyüyüp gelişerek gelişerek yeniyeni bitkinin bitkinin oluşmasını oluşmasını sağlar. sağlar. Buna Buna bitkilerin bitkilerin yaşam yaşam döngüsü döngüsü denir. denir. SenSen de çiçekli de çiçekli bir bitkinin bir bitkinin büyümesini büyümesini gözlemleyerek gözlemleyerek nasıl nasıl bir bir yaşam yaşam döngüsü döngüsü olduğunu olduğunu keşfedebilirsin. keşfedebilirsin. Bunun Bunun içiniçin aşağıdaki aşağıdaki yönergeleri yönergeleri takip takip etmen etmen yeterli yeterli olacak. olacak.

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ

Küçük Küçük bir kabın bir kabın tümtüm zeminini zeminini pamukla pamukla kapla. kapla. Üzerine Üzerine fasulye fasulye veya veya nohut nohut taneleri taneleri koyarak koyarak yineyine pamukla pamukla ört.ört. Sürekli Sürekli nemli nemli kalmasını kalmasını sağlamak sağlamak içiniçin sık sık sık sık pamukları pamukları ıslatmak ıslatmak gerektiğini gerektiğini unutma. unutma. 5 gün 5 gün boyunca boyunca gözlemle gözlemle herher güngün fotoğraflarını fotoğraflarını çekerek çekerek gelişimini gelişimini belgele. belgele.

Gözlemlediğin Gözlemlediğin bitkinin bitkinin gelişim gelişim basamaklarının basamaklarının fotoğrafını fotoğrafını çekerek çekerek numaralı numaralı bölgelere bölgelere yapıştır. yapıştır.

Çiçeksiz Çiçeksiz Bitkiler Bitkiler Adından Adından da da anlaşılacağı anlaşılacağı gibigibi çiçekle çiçekle üremeyen üremeyen bitkilere bitkilere bu bu isimisim verilmektedir. verilmektedir. Bu Bu tür tür bitkilerin bitkilerin gövde, gövde, kökkök ve ve yaprakları yaprakları fazla fazla gelişmemiştir. gelişmemiştir. Çiçeksiz Çiçeksiz bitkiler, bitkiler, "spor" "spor" adıadı verilen verilen özel özel üreme üreme yapılarıyla yapılarıyla çoğalırlar. çoğalırlar. Çiçeksiz Çiçeksiz bitkiler; bitkiler; kara kara yosunu, yosunu,eğrelti eğrelti otu,otu, kibrit kibrit otu,otu, ciğer ciğer otuotu ve ve at at kuyruklarıdır. kuyruklarıdır.

Eğrelti Eğrelti otuotu

39 39

55

ÜNİTE ÜNİTE

2. HAYVANLAR 2. HAYVANLAR Yukarıdaki Yukarıdaki resimde resimde bir bir okyanus okyanus tabanını tabanını görüyorsun. görüyorsun. Burada Burada kaçkaç çeşit çeşit hayvan hayvan var? var? Peki, Peki, balıklardan balıklardan başka başka hangi hangi hayvanları hayvanları görüyorsun? görüyorsun? İstersen İstersen biraz biraz daha daha yakından yakından bak.bak. Resimde Resimde gördüğün gördüğün renkli renkli kaya kaya şeklindeki şeklindeki varlıkların varlıkların bir hayvan bir hayvan olduğunu olduğunu biliyor biliyor muydun? muydun? Bu Bu hayvanlara hayvanlara mercan mercan denir denir ve deniz ve deniz tabanında tabanında koloniler koloniler halinde halinde yaşarlar. yaşarlar. Çevremize Çevremize baktığımızda baktığımızda çokçok çeşitli çeşitli hayvanlar hayvanlar görürüz, görürüz, balıklar, balıklar, kuşlar, kuşlar, kurbağalar kurbağalar ve ve hatta hatta solucanlar. solucanlar. SenSen de bildiğin de bildiğin hayvanları hayvanları aşağıda aşağıda verilen verilen boşluğa boşluğa yazar yazar mısın? mısın? ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... Hayvanları Hayvanları bitkilerden bitkilerden ayıran ayıran pekpek çokçok özelliği özelliği bulunmaktadır. bulunmaktadır. En En önemli önemli özellikleri özellikleri ise ise besinlerini besinlerini hazır hazır olarak olarak dışarıdan dışarıdan almalarıdır. almalarıdır. Bitkiler Bitkiler kendi kendi besinlerini besinlerini kendileri kendileri yaparken, yaparken, hayvanlar hayvanlar ya ya diğer diğer hayvanlarla hayvanlarla ya da yabitkilerle da bitkilerle beslenirler. beslenirler.

40 40

CANLILAR CANLILAR DÜNYASI DÜNYASI

Yukarıda bir sümüklü böcek ve tilkinin bir tilkinin resmini görüyorsun. iki hayvan arasındaki benzer Yukarıda bir sümüklü böcek ve bir resmini görüyorsun. Bu Bu iki hayvan arasındaki benzer farklı özellikleri keşfetmeye çalış. iki hayvanla benzerlik farklılıkları aşağıdaki ve ve farklı özellikleri keşfetmeye çalış. Bu Bu iki hayvanla ilgiliilgili benzerlik ve ve farklılıkları aşağıdaki tabloya yerleştir. tabloya yerleştir. BENZERLİKLER BENZERLİKLER

FARKLILIKLAR FARKLILIKLAR

................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ...................................................................

................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ...................................................................

İncelediğin iki hayvan arasındaki temel farklılık sümüklü böceğin omurgasız, tilkinin İncelediğin iki hayvan arasındaki en en temel farklılık sümüklü böceğin omurgasız, tilkinin ise ise omurgalı hayvan olmasıdır. Bilim insanları hayvanları temel olarak omurgalılar omurgalı bir bir hayvan olmasıdır. Bilim insanları hayvanları temel olarak omurgalılar ve ve omurgasızlar olmak üzere iki gruba ayırırlar. omurgasızlar olmak üzere iki gruba ayırırlar. de omurgalı ve omurgasız hayvanlara örnekler verebilir misin? SenSen de omurgalı ve omurgasız hayvanlara örnekler verebilir misin? ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... Peki, omurga kavramını daha önce duydun mu? İnsanlar omurgalı mıdır? Peki, omurga kavramını daha önce duydun mu? İnsanlar omurgalı mıdır? ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... 41 41

55

ÜNİTE ÜNİTE Omurgalılar: Omurgalılar:

O mOum r guar g av ü cvuüdc u nd u nb a şb a şk ı skmı sı nmdı an nd a n başlayarak başlayarak sırtsırt boyunca boyunca uzanan, uzanan, vücuda vücuda destek destek olmanın olmanın yanıyanı sırasıra sinirsinir iletiminde iletiminde de de görev görev alanalan yapıdır. yapıdır. Omur Omur adıadı verilen verilen küçük küçük yapıların yapıların bir araya bir araya gelmesi gelmesi ile oluşur. ile oluşur. O mOum r guar lgı a lhı a yhvaaynv laanr l avr ü cvuütcl a u rt lıanrdı an d a kemiklerden kemiklerden oluşan oluşan bir iskelet bir iskelet veya veya benzeri benzeri bir bir yapıyapı bulunduran bulunduran gelişmiş gelişmiş hayvanlardır. hayvanlardır. Balıklar, Balıklar, kurbağalar, kurbağalar, sürüngenler, sürüngenler, kuşlar kuşlar ve ve memeliler memeliler omurgalı omurgalı hayvanlar hayvanlar grubundadır. grubundadır. Bu Bu hayvanların hayvanların genelde genelde kemiklerden kemiklerden oluşan oluşan bir bir iskeleti iskeleti olsaolsa da,da, köpek köpek balığı balığı gibigibi sadece sadece kıkırdaktan kıkırdaktan oluşan oluşan bir iskeleti bir iskeleti olanolan hayvanlar hayvanlar da vardır. da vardır.

42 42

CANLILAR CANLILAR DÜNYASI DÜNYASI Omurgasızlar: Omurgasızlar: Vücudunda Vücudunda herhangi herhangi bir bir iskeleti iskeleti olmayan olmayan canlılara canlılara omurgasızlar omurgasızlar denir. denir. Karada Karada veya veya suda suda yaşayan yaşayan türleri türleri bulunmaktadır. bulunmaktadır. Örneğin Örneğin solucanlar, solucanlar, midyeler, midyeler, ahtapotlar ahtapotlar omurgasız omurgasız hayvanlara hayvanlara örnek örnek olarak olarak verilebilir. verilebilir. Çevrede gördüğün omurgalı ve omurgasız hayvanları fotoğrafla. Çektiğin fotoğrafları aşağıda Çevrede gördüğün omurgalı ve omurgasız hayvanları fotoğrafla. Çektiğin fotoğrafları aşağıda verilen uygun yerlere yapıştır. verilen uygun yerlere yapıştır. ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Ormurgalı hayvan fotoğrafı Ormurgalı hayvan fotoğrafı

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Ormurgasız hayvan fotoğrafı Ormurgasız hayvan fotoğrafı

43 43

55

ÜNİTE ÜNİTE 3. MANTARLAR 3. MANTARLAR

PekPek çokçok insan insan tarafından tarafından bitkibitki olarak olarak düşünülse düşünülse de,de, mantarlar mantarlar bitkibitki değildir. değildir. Mantarlar Mantarlar farklı farklı bir bir canlı canlı türüdür. türüdür. En En bilinen bilinen mantar mantar türütürü yemek yemek olarak olarak da da tüketilen tüketilen şapkalı şapkalı mantarlardır. mantarlardır. Bu Bu mantarlar mantarlar farklı farklı boyut, boyut, renk renk ve ve şekillerde şekillerde olabilir. olabilir. Doğadaki Doğadaki mantarların mantarların bazılarının bazılarının zehirli zehirli olduğunu olduğunu unutmayın. unutmayın. Bu Bu nedenle nedenle çevremizde çevremizde bulduğumuz bulduğumuz herher mantarları mantarları yemememiz yemememiz gerekir. gerekir.

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ

Mantarları Mantarları Gözlemliyoruz. Gözlemliyoruz. Gerekli Gerekli Malzemeler: Malzemeler: Ÿ Şapkalı Ÿ Şapkalı Mantar Mantar Ÿ Küflenmiş Ÿ Küflenmiş Ekmek Ekmek Ÿ Eldiven Ÿ Eldiven Ÿ Büyüteç Ÿ Büyüteç Ÿ Mikroskop Ÿ Mikroskop Gözlem Gözlem Notlarım: Notlarım: Şapkalı Şapkalı mantarla mantarla ilgiliilgili gözlemlediklerim: gözlemlediklerim: .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. KüfKüf Mantarlarının Mantarlarının DışDış Yapıları: Yapıları: .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. Sonuçlar: Sonuçlar: Gözlemlediğin Gözlemlediğin mantarların mantarların benzer benzer ve farklı ve farklı özellikleri özellikleri neler? neler? Benzerlikler Benzerlikler

Farklılıklar Farklılıklar

................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... 81................................................................... 81...................................................................

................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ................................................................... ...................................................................

44 44

CANLILAR CANLILAR DÜNYASI DÜNYASI 4. MİKROSKOBİK 4. MİKROSKOBİK CANLILAR CANLILAR Şu Şu anaana kadar kadar gözle gözle görebildiğimiz görebildiğimiz canlıları canlıları öğrendik. öğrendik. Peki, Peki, gözle gözle görülemeyecek görülemeyecek kadar kadar küçük küçük boyutlarda boyutlarda canlılar canlılar olabileceğini olabileceğini düşünmüş düşünmüş müydün? müydün? Sadece Sadece mikroskopla mikroskopla görülebilecek görülebilecek kadar kadar küçük küçük olan olan canlılara, canlılara, bilim bilim insanları insanları mikroskobik mikroskobik canlılar canlılar adını adını vermiştir. vermiştir. Mikroskobik Mikroskobik canlılar canlılar herher yerdedir: yerdedir: Toprakta, Toprakta, havada, havada, suda suda ve hatta ve hatta içimizde içimizde bilebile mikroskobik mikroskobik canlılar canlılar bulunmaktadır. bulunmaktadır. Sütün Sütün yoğurda yoğurda dönüşmesi, dönüşmesi, bir besinin bir besinin çürümesi, çürümesi, bizim bizim gripgrip olmamız olmamız işteişte bu mikroskobik bu mikroskobik canlılar canlılar sebebiyle sebebiyle olur.olur. Gördüğün Gördüğün gibigibi bazıbazı mikroskobik mikroskobik canlılar canlılar bizler bizler içiniçin yararlı yararlı işlerişler yaparken yaparken bazıları bazıları ise ise bizebize zarar zarar verir. verir.

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ SenSen de de mikroskobik mikroskobik canlıların canlıların yararları yararları ve ve zararları zararları ile ile ilgiliilgili bir bir araştırma araştırma yap.yap. Ulaştığın Ulaştığın bilgilerden bilgilerden bir poster bir poster hazırla hazırla ve arkadaşlarınla ve arkadaşlarınla paylaş. paylaş.

Virüslerin Virüslerin Neden Neden Olduğu Olduğu Hastalıklar Hastalıklar Grip: Grip: İnsanlarda İnsanlarda virüslerin virüslerin sebep sebep olduğu olduğu en sık en sık rastlanan rastlanan hastalıklardan hastalıklardan bir bir tanesidir. tanesidir. ÇokÇok değişken değişken olmakla olmakla birlikte birlikte genç genç bir bir kişikişi senede senede ortalama ortalama iki iki ya ya da da üç üç kezkez gripgrip virüsü virüsü ile ile karşılaşır. karşılaşır. Özellikle Özellikle çocuklarda çocuklarda ve ve gençlerde gençlerde burunda burunda virüs virüs iltihabı iltihabı sık sık görülür. görülür. Kızamık: Kızamık: Bu Bu hastalığın hastalığın nedeni nedeni virüslerdir. virüslerdir. Kızamık Kızamık virüsü virüsü 150150 nanometre nanometre boyutundadır. boyutundadır. Bu Bu virüsler virüsler örneğin örneğin hapşırma hapşırma sırasında sırasında yayılabilecek yayılabilecek olanolan mikrop mikrop zerreciklerinin zerreciklerinin solunum solunum yoluyla yoluyla içe içe çekilmesiyle çekilmesiyle geçebilir. geçebilir. Kabakulak: Kabakulak: Kabakulak Kabakulak bir çocuk bir çocuk hastalığıdır, hastalığıdır, fakat fakat yetişkinlerde yetişkinlerde de görülebilir. de görülebilir. Genellikle Genellikle kulak kulak altında altında bulunan bulunan tükürük tükürük bezlerinin bezlerinin iltihaplanması iltihaplanması sonucu sonucu ortaya ortaya çıkar. çıkar. Kaynağı Kaynağı virüslerdir. virüslerdir. Su Su Çiçeği: Çiçeği: Suçiçeği Suçiçeği hastalığı hastalığı çocuklarda çocuklarda görülür görülür ancak ancak bağışıklığı bağışıklığı olmayan olmayan yetişkinler yetişkinler de de bu bu hastalığa hastalığa yakalanabilir. yakalanabilir. Bu hastalık Bu hastalık da virüs da virüs kaynaklıdır. kaynaklıdır.

Bakteriler Bakteriler Bakteriler Bakteriler de mikroskobik de mikroskobik canlılardır. canlılardır. Virüsler Virüsler gibigibi kimikimi bakteriler bakteriler de hasta de hasta olmamıza olmamıza neden neden olur.olur. Ancak Ancak bakteriler bakteriler dünyasını dünyasını incelerken incelerken onlara onlara iki değişik iki değişik açıdan açıdan bakılmalıdır. bakılmalıdır. Hastalık Hastalık yapan yapan bakterilerin bakterilerin yanında yanında insanların insanların yaşamı yaşamı içiniçin yararlı yararlı bakterilerin bakterilerin de olduğunu de olduğunu unutmamalıyız. unutmamalıyız. 45 45

55

ÜNİTE ÜNİTE Sağlığımızı Sağlığımızı Koruyalım Koruyalım

Günlük Günlük yaşamımızda yaşamımızda mikroplarla mikroplarla birlikte birlikte yaşadığımızı yaşadığımızı unutmayalım. unutmayalım. Bu Bu mikropların mikropların bazıları bazıları zararsız, zararsız, bazıları bazıları ise ise zararlıdır. zararlıdır. Fakat Fakat korkmana korkmana gerek gerek yok.yok. Eğer Eğer aşağıdaki aşağıdaki uyarılara uyarılara dikkat dikkat edersen, edersen, mikroplardan mikroplardan korunabilirsin. korunabilirsin.

Ellerini Ellerini Yıka: Yıka: Okuldan Okuldan eveeve geldiğimizde, geldiğimizde, yemek yemek yemeden yemeden önce önce ve ve yemekten yemekten sonra sonra ellerini ellerini mutlaka mutlaka yıkamalısın. yıkamalısın. Ayrıca Ayrıca tuvalete tuvalete gittikten gittikten sonra sonra da da ellerini ellerini yıkamalısın. yıkamalısın. Çünkü Çünkü ellerimizi ellerimizi güngün içerisinde içerisinde çokçok kullanırız. kullanırız. Ellerimize Ellerimize geçen geçen mikroplar, mikroplar, gözümüzü gözümüzü kaşıdığımızda kaşıdığımızda veya veya elimizi elimizi ağzımıza ağzımıza götürdüğümüzde götürdüğümüzde kolayca kolayca vücudumuza vücudumuza girerek girerek bizibizi hasta hasta edebilir. edebilir. Dişlerini Dişlerini Fırçala: Fırçala: Bir Bir şeyler şeyler yiyip yiyip içtiğimizde içtiğimizde ağzımızın ağzımızın içinde içinde özellikle özellikle de de dişlerimizde dişlerimizde kalıntılar kalıntılar birikir. birikir. Bu Bu kalıntılar kalıntılar nedeniyle nedeniyle ağzımız ağzımız mikroplar mikroplar içiniçin harika harika bir bir yuva yuva olur.olur. Bu Bu sebeple sebeple günde günde iki defa iki defa en az eniki azdakika iki dakika dişlerimizi dişlerimizi fırçalamalıyız. fırçalamalıyız.

Temiz Temiz Besinler Besinler Tüket: Tüket: Tükettiğimiz Tükettiğimiz besinlerin besinlerin üzerinde üzerinde çokçok sayıda sayıda mikrop mikrop bulunabilir. bulunabilir. Çünkü Çünkü bu besinler bu besinler mikroplar mikroplar içiniçin de önemlidir. de önemlidir. O nedenle O nedenle yiyeceklerimiz yiyeceklerimiz ve içeceklerimizin ve içeceklerimizin temiz temiz olması olması çokçok önemlidir. önemlidir. Özellikle Özellikle meyve meyve ve sebzeleri ve sebzeleri tüketmeden tüketmeden önce önce iyice iyice yıkamayı yıkamayı unutma. unutma.

46 46

CANLILAR CANLILAR DÜNYASI DÜNYASI İNSAN İNSAN VE VE ÇEVRE ÇEVRE İLİŞKİSİ İLİŞKİSİ Dünyada Dünyada canlı canlı ve ve cansız cansız varlıklar varlıklar birlikte birlikte uyum uyum içerisinde içerisinde yaşıyoruz. yaşıyoruz. Bitkiler, Bitkiler, hayvanlar, hayvanlar, mantarlar mantarlar ve hatta ve hatta mikroskobik mikroskobik canlılar canlılar yaşamak yaşamak içiniçin sadece sadece su ve su havaya ve havaya değil, değil, aynıaynı zamanda zamanda birbirlerine birbirlerine de de ihtiyaç ihtiyaç duyar. duyar. Örneğin Örneğin topraktaki topraktaki bakteriler bakteriler olmasaydı, olmasaydı, birçok birçok bitkibitki türütürü ve bu ve bitkilerle bu bitkilerle yaşayan yaşayan hayvanlar hayvanlar yokyok olurdu. olurdu. Doğanın Doğanın nasıl nasıl bir denge bir denge içerisinde içerisinde olduğunu olduğunu sensen de de gözlemleyebilirsin. gözlemleyebilirsin. Ancak Ancak biz biz insanlar insanlar olarak olarak doğaya doğaya büyük büyük zararlar zararlar verdiğimizi verdiğimizi farkfark edemiyoruz. edemiyoruz. OnaOna karşı karşı çokçok bilinçsizce bilinçsizce davranıyoruz. davranıyoruz. Bu Bu bilinçsiz bilinçsiz davranışlarımız davranışlarımız havanın, havanın, suyun suyun ve ve toprağın toprağın hızla hızla kirlenmesine kirlenmesine neden neden oluyor. oluyor. Bu Bu yüzden yüzden herher yıl yüzlerce yıl yüzlerce canlı canlı türütürü yokyok oluyor. oluyor. SenSen de de çevreni çevreni gözlemlediğin gözlemlediğin zaman zaman insanların insanların bilinçsiz bilinçsiz ve ve hatalı hatalı davranışları davranışları sonucunda sonucunda çevremizdeki çevremizdeki canlılara canlılara nasıl nasıl zararlar zararlar verdiğimizi verdiğimizi gözlemleyebiliyor gözlemleyebiliyor musun? musun? Çevrenin Çevrenin ve ve tümtüm canlı canlı türlerinin türlerinin insanlar insanlar t a rtaafrı a n fdıan nd a nk o rkuonr m u nam s ıa sgı e rgeekrtei ğk itni ği i n i unutmamalıyız. unutmamalıyız. Bu Bu konuda konuda araştırmalar araştırmalar yapmalı, yapmalı, araştırma araştırma sonuçlarımızda sonuçlarımızda eldeelde ettiğimiz ettiğimiz bilgileri bilgileri diğer diğer insanlarla insanlarla da da paylaşmalı paylaşmalı ve ve çevreye çevreye karşı karşı duyarlı duyarlı olmalıyız. olmalıyız.

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ

47 47

55

ÜNİTE ÜNİTE

DEĞERLENDİRME DEĞERLENDİRME SORULARI SORULARI 1. Aşağıdaki 1. Aşağıdaki diyagramda diyagramda boşboş bırakılan bırakılan yerleri yerleri doldurarak doldurarak canlıları canlıları sınıflandırınız. sınıflandırınız.

Bitkiler Bitkiler

............... ............... ............. .............

................... ...................

............... ...............

..................... .....................

.................... ....................

Omurgasızlar Omurgasızlar

2. Yanda 2. Yanda boşboş bırakılan bırakılan yere yere çiçekli çiçekli bir bir bitkibitki resmi resmi çizin çizin ve kısımlarını ve kısımlarını gösterin. gösterin.

3. Günlük 3. Günlük yaşantımızda yaşantımızda mikroplardan mikroplardan korunmak korunmak içiniçin yapmamız yapmamız gerekenleri gerekenleri belirtiniz. belirtiniz. ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................

4. İnsanların 4. İnsanların bilinçsiz bilinçsiz davranışları davranışları sonucunda sonucunda ortaya ortaya çıkan çıkan çevre çevre kirliliğinin kirliliğinin yaratabileceği yaratabileceği olumsuz olumsuz etkiler etkiler nelerdir? nelerdir? ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... 48 48

CANLILAR CANLILAR DÜNYASI DÜNYASI SÖZLÜK SÖZLÜK Bakteri: Bakteri: Mayalanmaya, Mayalanmaya, çürümeye çürümeye ya da ya hastalıklara da hastalıklara yol yol açan, açan, farklı farklı biçimde biçimde olan, olan, basit basit yapılı yapılı canlı. canlı. Benzerlik: Benzerlik: Herhangi Herhangi iki veya iki veya daha daha fazla fazla varlığın varlığın birbirine birbirine benzeme benzeme durumu, durumu, ortak ortak özellikler özellikler taşıma taşıma hali.hali. Bitkiler: Bitkiler: Bulunduğu Bulunduğu yere yere daha daha çokçok kökleriyle kökleriyle tutunarak tutunarak gelişen, gelişen, kendi kendi besinini besinini kendisinin kendisinin ürettiği ürettiği otsuotsu veya veya ağaçsı ağaçsı yapıdaki yapıdaki canlı canlı varlıklar. varlıklar. Canlı: Canlı: Yaşamsal Yaşamsal fonksiyonlar fonksiyonlar gösteren gösteren organizma. organizma. Farklılık: Farklılık: Herhangi Herhangi iki veya iki veya daha daha fazla fazla varlığın varlığın birbirinden birbirinden farklı farklı olma olma durumu, durumu, ortak ortak özellikler özellikler taşımama taşımama hali.hali. Hayvanlar: Hayvanlar: Diğer Diğer hayvanlarla hayvanlarla veya veya bitkilerle bitkilerle beslenerek beslenerek gelişen gelişen canlı canlı yapılar. yapılar. Mantarlar: Mantarlar: Bitkiler Bitkiler ve hayvanlardan ve hayvanlardan farklı farklı olarak olarak çokçok sayıda sayıda farklı farklı türütürü bulunan bulunan ayrıayrı bir sınıflamaya bir sınıflamaya ait olan ait olan canlılar canlılar grubu. grubu. Mikroskobik Mikroskobik canlılar: canlılar: Mikroskopla Mikroskopla görülebilen görülebilen ölçülerdeki ölçülerdeki canlılar. canlılar. Sınıflama: Sınıflama: Varlıkları Varlıkları benzer benzer özelliklerine özelliklerine göre göre birbirinden birbirinden ayırma, ayırma, gruplama gruplama ve ve sistematik sistematik bir şekilde bir şekilde düzenleme. düzenleme. Virüs: Virüs: Bulaşıcı Bulaşıcı hastalıkları hastalıkları yapan yapan mikrop. mikrop.

49 49

Ünite 6:

ELEKTRİK

KEŞFEDİN ! Yaşamımızın her anında vazgeçilmez öneme sahip olan elektrik; evlerimizde, okullarımızda,işyerlerimizde caddelerde, fabrikalarda ve daha birçok alanda çeşitli makine ve araçlarda kullanılmakta, böylece yaşamımızı kolaylaştırmaktadır. Bu ünitede elektriği incelerken yalıtkan ve iletken maddeleri tanıyacak, basit bir elektrik devresinin nasıl kurulacağını öğreneceksiniz. Ayrıca basit bir elektrik devresinde lamba parlaklığını etkileyen değişkenleri belirleyerek, elektriğin güvenli ve bilinçli kullanımına ilişkin proje tasarlayacağız. Elektrik konusunda uzman bir mühendis veya teknisyeni sınıfa davet ederek konuyla ilgili merak uyandıran sorularınıza yanıt bulabiliriz.

66

ÜNİTE ÜNİTE KAVRAM KAVRAM HARİTASI HARİTASI

Yalıtkan Yalıtkan

İletmeyen Maddeler İletmeyen Maddeler

İletken İletken

İleten İleten Maddeler Maddeler

ELEKTRİK ELEKTRİK

Anahtar Anahtar Bağlantı Bağlantı Kablosu Kablosu

Okunur Okunur

Lamba Lamba (Ampul) (Ampul) Devre Devre Şemaları Şemaları

52 52

ELEKTRİK ELEKTRİK

ÜNİTE ÜNİTE HAZIRLIK HAZIRLIK SORULARI SORULARI

53 53

66

ÜNİTE ÜNİTE

DENEY DENEY

Yapılan Yapılan deneyde deneyde de gözlemleyebileceğiniz de gözlemleyebileceğiniz gibi,gibi, bilim bilim insanları insanları elektriği elektriği ileten ileten maddelere maddelere iletken iletken madde, madde,elektriği elektriği iletmeyen iletmeyen maddelere maddelere de de yalıtkan yalıtkan madde madde adını adını vermektedir. vermektedir. Elektrikli Elektrikli aletlerde aletlerde kabloların kabloların içerisinde içerisinde neler neler bulunduğu, bulunduğu, kabloların kabloların dış dış kısımlarının kısımlarının neden neden plastikten plastikten yapıldığını yapıldığını hiç hiç düşündün düşündün mü? mü? Elektriği Elektriği taşımak taşımak içiniçin iletken iletken maddeler maddeler kullanılırken, kullanılırken, elektriği elektriği taşımamak taşımamak ve ve zararlarından zararlarından korunmak korunmak içiniçin ise ise yalıtkan yalıtkan maddeler maddeler kullanılır. kullanılır. Örneğin Örneğin kullandığımız kullandığımız elektrikli elektrikli aletlerin aletlerin kablolarının kablolarının iç kısımları iç kısımları ve prizlere ve prizlere takılan takılan kısımları kısımları iletkenlerden iletkenlerden yapılırken yapılırken kablolardaki kablolardaki iletken iletken telleri telleri saran saran dış dış kısım kısım ve fişlerin ve fişlerin tutma tutma bölümü bölümü ise ise yalıtkanlardan yalıtkanlardan yapılır. yapılır. Bazı Bazı İletken İletken Maddeler Maddeler

Gümüş Gümüş

Bakır Bakır

Altın Altın

Bakır, Bakır, çelik, çelik, demir, demir, altınaltın gibigibi maddeler, maddeler, elektriği elektriği ilettiği ilettiği içiniçin iletken iletken maddelere; maddelere; porselen, porselen, cam, cam, tahta, tahta, plastik plastik gibigibi maddeler maddeler ise ise elektriği elektriği iletmediği iletmediği içiniçin yalıtkan yalıtkan maddelere maddelere örnektir. örnektir. 54 54

ELEKTRİK ELEKTRİK

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ

BİLİYOR MUYDUN? MUYDUN? ? ?BİLİYOR

55 55

66

ÜNİTE ÜNİTE

BASİT BASİT BİRBİR ELEKTRİK ELEKTRİK DEVRESİNİN DEVRESİNİN SEMBOLLERLE SEMBOLLERLE GÖSTERİMİ GÖSTERİMİ

Günlük Günlük yaşamda yaşamda sürekli sürekli karşımıza karşımıza çıkan çıkan farklı farklı semboller semboller herkes herkes içiniçin yol yol gösterici gösterici olmaktadır. olmaktadır. Bazen Bazen trafikte, trafikte, bazen bazen bir bir cihaz cihaz üzerinde üzerinde görebileceğimiz görebileceğimiz sembollerin sembollerin uluslararası uluslararası nitelik nitelik taşıması, taşıması, yaniyani dünyanın dünyanın herher yerinde yerinde aynıaynı anlamı anlamı ifade ifade etmesi etmesi gerekmektedir. gerekmektedir. Örneğin, Örneğin, oynat oynat (başlat) (başlat) işareti işareti tümtüm dünyada dünyada video video oynatma oynatma tuşutuşu olarak olarak algılanmaktadır. algılanmaktadır. Bu Bu nedenle nedenle bilim bilim insanları insanları elektrik elektrik devrelerini devrelerini şema şema ile ile göstermek göstermek içiniçin herher devre devre elemanına elemanına ait ait bir bir sembol sembol geliştirmişlerdir. geliştirmişlerdir. Basit Basit bir elektrik bir elektrik devresi devresi kurmak kurmak içiniçin pil, pil, lamba lamba (ampul), (ampul), anahtar anahtar ve bağlantı ve bağlantı kabloları kabloları kullanmak kullanmak gerekmektedir. gerekmektedir. Basit Basit bir elektrik bir elektrik devresinde devresinde pil devreye pil devreye elektrik elektrik sağlayan, sağlayan, ampul ampul pilinpilin sağladığı sağladığı elektriği elektriği ışığa ışığa dönüştüren, dönüştüren, anahtar anahtar ise ise devreyi devreyi açıpaçıp kapatan kapatan elemandır. elemandır. Bağlantı Bağlantı kablosu kablosu bu bu elemanları elemanları birbirine birbirine bağlamaktadır. bağlamaktadır. Devre Elemanları Devre Elemanları Anlamı Anlamı

Sembolü Sembolü Pil Pil

Devreye Devreye elektrik elektrik enerjisi enerjisi veren veren kaynak kaynak

Lamba Lamba Elektrik Elektrik enerjisi enerjisi ile çalışan ile çalışan devre devre elemanı elemanı

Kapalı Kapalı Anahtar Anahtar Bu konumdaki Bu konumdaki anahtar anahtar elektrik elektrik akımının akımının devrede devrede geçişini geçişini sağlar. sağlar. Devre Devre çalışır. çalışır.

Açık Açık Anahtar Anahtar Bu konumdaki Bu konumdaki anahtar anahtar elektrik elektrik akımının akımının geçişini geçişini engeller. engeller. Devre Devre çalışmaz. çalışmaz.

Bağlantı Bağlantı Kablosu Kablosu Devre Devre elemanlarını elemanlarını birbirine birbirine bağlar, bağlar, elektrik elektrik akımının akımının iletilmesini iletilmesini sağlar. sağlar.

56 56

ELEKTRİK ELEKTRİK

Devre Devre elemanlarının elemanlarının sembolleri sembolleri kullanılarak kullanılarak yapılan yapılan devre devre çizimlerine çizimlerine devre devre şeması şeması denir. denir. Elektrikli Elektrikli cihazların cihazların ambalajlarının ambalajlarının içerisinde içerisinde yeryer alanalan devre devre şemaları, şemaları, tümtüm dünyada dünyada elektrikle elektrikle ilgiliilgili uzman uzman kişiler kişiler tarafından tarafından aynıaynı şekilde şekilde algılanır. algılanır. Böylelikle Böylelikle olası olası bir bir arıza arıza devre devre şemasına şemasına bakılarak bakılarak giderilebilir. giderilebilir.

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ VERİLEN VERİLEN ŞEMADAN ŞEMADAN ELEKTRİK ELEKTRİK DEVRESİ DEVRESİ KURULUMU KURULUMU Yanda Yanda verilen verilen devre devre şemasına şemasına bakarak bakarak basit basit bir bir elektrik elektrik devresi devresi kurkur ve kurduğun ve kurduğun devrenin devrenin çalışıp çalışıp çalışmayacağını çalışmayacağını tahmin tahmin et. et.

57 57

66

ÜNİTE ÜNİTE

ELEKTRİK ELEKTRİK DEVRESİNDE DEVRESİNDE LAMBA LAMBA PARLAKLIĞI PARLAKLIĞI NASIL NASIL DEĞİŞİR? DEĞİŞİR?

TAHMİN TAHMİN ET,ET, GÖZLE GÖZLE ve ve AÇIKLA AÇIKLA

1.Devre 1.Devre

BİLİYOR MUYDUN? MUYDUN? ? ?BİLİYOR

58 58

2.Devre 2.Devre

3.Devre 3.Devre

ELEKTRİK ELEKTRİK

TAHMİN TAHMİN ET,ET, GÖZLE GÖZLE ve ve AÇIKLA AÇIKLA

1.Devre 1.Devre

2.Devre 2.Devre

3.Devre 3.Devre

Yapılan Yapılan deneylerden deneylerden de de göreceğin göreceğin gibi,gibi, bir bir devredeki devredeki pil pil sayısı sayısı ve ve lamba lamba sayısı, sayısı, lambanın lambanın parlaklığını parlaklığını etkilemektedir. etkilemektedir. Lamba Lamba sayısı sayısı sabit sabit tutulup tutulup pil sayısı pil sayısı artırıldığında artırıldığında iseise lambanın lambanın parlaklığı parlaklığı artmaktadır. artmaktadır. Pil Pil sayısı sayısı sabit sabit tutulup tutulup lamba lamba sayısı sayısı artırıldığında artırıldığında lambanın lambanın parlaklığı parlaklığı azalmaktadır. azalmaktadır. Bazen Bazen kurduğumuz kurduğumuz devreler devreler çalışmıyor çalışmıyor olabilir. olabilir. Bir devrenin Bir devrenin çalışmama çalışmama nedenleri; nedenleri; pilinpilin devreye devreye yanlış yanlış bağlanması, bağlanması, bozuk bozuk bir bir ampul ampul ya da ya da devre devre elemanı elemanı kullanılması, kullanılması, bağlantı bağlantı kablolarında kablolarında kopukluk kopukluk olması olması ya da ya devrede da devrede kullanılan kullanılan pillerin pillerin yetersiz yetersiz enerjiye enerjiye sahip sahip olması olması gibigibi durumlar durumlar olabilir. olabilir. 59 59

66

ÜNİTE ÜNİTE

ELEKTRİĞİN ELEKTRİĞİN GÜVENLİ GÜVENLİ ve BİLİNÇLİ ve BİLİNÇLİ KULLANIMI KULLANIMI Sınıfımızda Sınıfımızda basit basit elektrik elektrik devresi devresi kurarken kurarken bağlantı bağlantı kablolarına, kablolarına, hatta hatta devreye devreye elektrik elektrik sağlayan sağlayan pilepile ve ışık ve ışık veren veren ampullere ampullere temas temas etmekteyiz. etmekteyiz. Ancak Ancak evlerimizde evlerimizde dikkatsizce dikkatsizce elektrik elektrik prizlerine prizlerine ve kablolarına ve kablolarına temas temas etmek etmek çokçok tehlikeli tehlikeli sonuçlara sonuçlara yol yol açabilir. açabilir. Çünkü Çünkü evlerimizdeki evlerimizdeki elektriğin elektriğin etkisi, etkisi, pildeki pildeki elektriğin elektriğin etkisinden etkisinden çokçok daha daha büyüktür. büyüktür. Elektrikli Elektrikli aletlerde aletlerde yaşanabilecek yaşanabilecek herhangi herhangi bir arıza bir arıza veya veya elektriğin elektriğin yanlış yanlış kullanımı kullanımı sonucunda sonucunda elektrik elektrik çarpmaları çarpmaları meydana meydana gelebilir. gelebilir. Bu Bu gibigibi durumlarda durumlarda kişikişi mutlaka mutlaka bir bir hekime hekime başvurmalıdır. başvurmalıdır. Elektrikli Elektrikli cihazların cihazların üzerindeki üzerindeki birtakım birtakım semboller, semboller, elektriğin elektriğin güvenli güvenli kullanımını kullanımını sağlamak sağlamak amacıyla amacıyla karşımıza karşımıza çıkmaktadır. çıkmaktadır. Bu Bu semboller semboller elektriği elektriği daha daha bilinçli bilinçli kullanmamız kullanmamız gerektiğini gerektiğini ve hatalı ve hatalı kullanım kullanım sonucunda sonucunda ölüm ölüm tehlikesiyle tehlikesiyle karşı karşı karşıya karşıya kalabileceğimizi kalabileceğimizi hatırlatmaktadır. hatırlatmaktadır. Elektrikle Elektrikle çalışan çalışan aletleri aletleri bilinçli bilinçli kullanmazsak kullanmazsak çokçok ciddi ciddi problemlerle problemlerle karşı karşı karşıya karşıya kalırız. kalırız. Elektrik Elektrik çarpması çarpması cancan kaybı, kaybı, yaralanmalara yaralanmalara hatta hatta ölüme ölüme yol yol açar. açar. En En çokçok karşılaşılan karşılaşılan durumlardan durumlardan biri biri de de bilinçsiz bilinçsiz elektrik elektrik kullanımından kullanımından çıkan çıkan yangınlardır. yangınlardır. Evlerimizde Evlerimizde elektrik elektrik sigortaları sigortaları elektrikten elektrikten dolayı dolayı çıkabilecek çıkabilecek yangınlara yangınlara karşı karşı bizleri bizleri ve elektrikli ve elektrikli araçlarımızı araçlarımızı korur, korur, güvenli güvenli kullanım kullanım sağlar. sağlar. Ancak Ancak bu bu önlemin önlemin dışında dışında bizlerin bizlerin de de dikkat dikkat etmesi etmesi gereken gereken bazıbazı durumlar durumlar vardır. vardır. Ÿ Su Ÿ Su iletkendir; iletkendir; bu nedenle bu nedenle ıslak ıslak ve nemli ve nemli yerlerde yerlerde

elektrikli elektrikli aletler aletler kullanılmamalıdır. kullanılmamalıdır. Ÿ Kablosu Ÿ Kablosu yıpranmış yıpranmış elektrikli elektrikli aletleri aletleri kullanmamalıyız. kullanmamalıyız. Ÿ Tamir Ÿ Tamir edilmesi edilmesi gereken gereken elektrikli elektrikli aletlerimizi, aletlerimizi, işinişin uzmanı uzmanı kişilere kişilere tamir tamir ettirmeliyiz. ettirmeliyiz. Ÿ Elektrik Ÿ Elektrik prizlerine prizlerine kesinlikle kesinlikle başka başka cisim cisim sokmamalıyız. sokmamalıyız. Ÿ Elektrikli Ÿ Elektrikli aletleri aletleri kullanma kullanma kılavuzlarındaki kılavuzlarındaki talimatlara talimatlara uygun uygun şekilde şekilde kullanmalıyız. kullanmalıyız. 60 60

ELEKTRİK ELEKTRİK Artan Artan elektrik elektrik enerjisi enerjisi ihtiyacı, ihtiyacı, enerji enerji tasarrufunun tasarrufunun önemini önemini güngün geçtikçe geçtikçe artırıyor. artırıyor. SenSen de de alacağın alacağın basit basit önlemlerle önlemlerle elektrik elektrik tasarrufu tasarrufu yapabilir yapabilir ve ve ailenin ailenin elektriğe elektriğe daha daha az az para para harcamasını harcamasını sağlayabilirsin. sağlayabilirsin. Hem Hem kendinin, kendinin, hem hem ailenin ailenin hem hem de de çevrendekilerin çevrendekilerin elektrik elektrik kullanımını kullanımını düzenlemelerini düzenlemelerini sağlayabilirsin. sağlayabilirsin. İşteİşte elektriği elektriği bilinçli bilinçli kullanmak kullanmak adına adına yapman yapman gerekenler: gerekenler: Ÿ Kullanmadığınız Ÿ Kullanmadığınız elektrikli elektrikli aletleri aletleri fişten fişten çekin. çekin. Çalışmıyor Çalışmıyor olsalar olsalar bilebile bilgisayarınız, bilgisayarınız, telefonunuz telefonunuz ya da ya oyun da oyun konsolunuz konsolunuz elektrik elektrik harcayabilir. harcayabilir. Ÿ Evinizin Ÿ Evinizin lambalarını lambalarını tasarruflu tasarruflu ampulle ampulle değiştirmesi değiştirmesi içiniçin ailelerinize ailelerinize uyarıda uyarıda bulunun; bulunun; bu bu

sayede sayede %75 %75 e kadar e kadar enerji enerji tasarrufunda tasarrufunda bulunacağınızı bulunacağınızı onlara onlara izahizah edin. edin. Ÿ Işıkları Ÿ Işıkları kapatın! kapatın! Odanızdan Odanızdan ayrılırken ayrılırken ışıkları ışıkları kapatmayı kapatmayı unutmayın. unutmayın. Birkaç Birkaç dakika dakika sonra sonra

gerigeri gelecek gelecek olsanız olsanız bilebile ışıkları ışıkları kapatın. kapatın. Ÿ Aileniz Ÿ Aileniz elektrikli elektrikli bir cihaz bir cihaz alacağı alacağı zaman, zaman, bu bu

cihazın cihazın enerji enerji tasarruflu tasarruflu ürün ürün olması olması gerektiğini gerektiğini onlara onlara hatırlatın hatırlatın ve böyle ve böyle bir ürün bir ürün alıpalıp almadığını almadığını üzerindeki üzerindeki etiketten etiketten kontrol kontrol etmeleri etmeleri gerektiğini gerektiğini söyleyin. söyleyin.

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ Elektriğin Elektriğin tasarruflu tasarruflu ve güvenli ve güvenli kullanımına kullanımına ilişkin ilişkin aşağıda aşağıda verilen verilen maddelere maddelere sensen de yeni de yeni maddeler maddeler ekleyerek ekleyerek bunları bunları arkadaşlarınla arkadaşlarınla paylaş. paylaş. Enerji Enerji tasarrufunu tasarrufunu konu konu alanalan bir projeyi bir projeyi sınıfça sınıfça oluşturup oluşturup okulokul panosunda panosunda sergile. sergile.

61 61

66

ÜNİTE ÜNİTE

DEĞERLENDİRME DEĞERLENDİRME SORULARI SORULARI 1. Aşağıda 1. Aşağıda verilen verilen ifadelerin ifadelerin başına başına bırakılan bırakılan uygun uygun yere,doğru yere,doğru olanlara olanlara D, yanlış D, yanlış olanlara olanlara Y Y harfi harfi koyunuz. koyunuz.

(

() Devredeki ) Devredeki anahtar anahtar açık açık iseise ampul ampul ışıkışık verir. verir.

(

() Tahta ) Tahta ve plastik, ve plastik, iletken iletken maddelere maddelere örnektir. örnektir.

(

() Elektrik ) Elektrik devresinde devresinde duyduy ve pil ve pil yatağının yatağının sembolü sembolü yoktur. yoktur.

(

() Elektrikle ) Elektrikle çalışan çalışan araçların araçların tamirini tamirini uzman uzman kişiler kişiler yapmalıdır. yapmalıdır.

(

() Ampul ) Ampul sayısı sayısı değişmemek değişmemek koşuluyla, koşuluyla, pil pil sayısı sayısı artırılırsa artırılırsa ampul ampul parlaklığı parlaklığı da da artar. artar.

(

() Basit ) Basit bir bir elektrik elektrik devresinde devresinde devre devre elemanları elemanları birbirine birbirine ampul ampul ile bağlanır. ile bağlanır.

2. Aşağıda 2. Aşağıda verilen verilen sözcükleri sözcükleri uygun uygun boşluklara boşluklara yerleştirelim. yerleştirelim. elektrik elektrik devresi devresi

enerji enerji tasarruflu tasarruflu ürün ürün

iletken iletken yalıtkan yalıtkan

anahtar anahtar

pil pil lamba lamba azalır azalırartar artar

a. Bir a. Bir elektrik elektrik devresinde devresinde lamba lamba parlaklığı parlaklığı ……....………………… ……....………………… ve …..……..………….. ve …..……..………….. sayısına sayısına bağlıdır. bağlıdır. b. Lamba, b. Lamba, pil pil ve kablo ve kablo ile oluşturulan ile oluşturulan düzeneğe düzeneğe basit basit ……………....……….. ……………....……….. denir. denir. c. Bir c. Bir devrede devrede ………….....……………. ………….....……………. sayısı sayısı lamba lamba parlaklığını parlaklığını etkilemez. etkilemez. d. Basit d. Basit bir bir elektrik elektrik devresinde devresinde pil pil sayısı sayısı sabit sabit tutulup tutulup lamba lamba sayısı sayısı artırılırsa artırılırsa lamba lamba parlaklığı…………………………. parlaklığı…………………………. . . e. Basit e. Basit bir bir elektrik elektrik devresinde devresinde lamba lamba sayısı sayısı sabit sabit tutulup tutulup pil pil sayısı sayısı artırılırsa artırılırsa lamba lamba parlaklığı parlaklığı ………………...... ………………...... . . f. Gümüş f. Gümüş ve altın ve altın gibigibi elektriği elektriği ileten ileten maddelere maddelere ………....……….. ………....……….. maddeler maddeler denir. denir. g. Porselen g. Porselen ve kağıt ve kağıt gibigibi elektriği elektriği iletmeyen iletmeyen maddelere maddelere …………………. …………………. maddeler maddeler denir. denir. h. Satın h. Satın alacağımız alacağımız elektrikli elektrikli cihazın, cihazın, daha daha az elektrik az elektrik enerjisi enerjisi tüketmesi tüketmesi içiniçin ................................................. ................................................. olmasına olmasına özen özen göstermeliyiz. göstermeliyiz.

62 62

ELEKTRİK ELEKTRİK Çoktan Çoktan Seçmeli Seçmeli Testler Testler 1. Basit 1. Basit bir elektrik bir elektrik devresinde devresinde ampulün ampulün parlaklığını parlaklığını değiştirmek değiştirmek için;için; I. Pil I. sayısı Pil sayısı II. Ampul II. Ampul sayısı sayısı III. Anahtar III. Anahtar sayısı sayısı Yukarıda Yukarıda belirtilenlerden belirtilenlerden hangilerini hangilerini değiştirmekle değiştirmekle sağlanır? sağlanır? A) Yalnız A) Yalnız I I B) Yalnız B) Yalnız II II C) IC) veI IIve II D) ID) veI III ve III

2. Basit 2. Basit bir elektrik bir elektrik devresinde devresinde ampul ampul parlaklığının parlaklığının pil sayısına pil sayısına bağlı bağlı olupolup olmadığını olmadığını görmek görmek içiniçin yandaki yandaki devrelerden devrelerden hangilerini hangilerini kullanmalıdır? kullanmalıdır? A) IA) veI IIve II B) IIB)veII III ve III C) I,C)II,I,III II, III D) ID) veI III ve III 3. Bir 3. Bir elektrik elektrik devresinde devresinde aşağıdakilerden aşağıdakilerden hangisi hangisi lambanın lambanın parlaklığını parlaklığını azaltır? azaltır? A) Lamba A) Lamba sayısını sayısını artırmak. artırmak. B) Pil B) sayısını Pil sayısını azaltmak. azaltmak. C) Anahtar C) Anahtar sayısını sayısını artırmak. artırmak. D) Anahtar D) Anahtar sayısını sayısını azaltmak. azaltmak.

4. Aşağıda 4. Aşağıda devre devre elemanları elemanları ile sembolleri ile sembolleri eşleştirilmiştir. eşleştirilmiştir. Hangi Hangi seçenekteki seçenekteki eşleştirme eşleştirme yanlıştır? yanlıştır? A) Pil A) Pil B) Kapalı B) Kapalı anahtar anahtar C) Lamba C) Lamba D) Bağlantı D) Bağlantı kablosu kablosu

63 63

66

ÜNİTE ÜNİTE

5. Özdeş 5. Özdeş pil ve pil özdeş ve özdeş ampullerden ampullerden oluşan oluşan aşağıdaki aşağıdaki tabloda tabloda verilen verilen devreleri devreleri kuruyor. kuruyor. Pil Pil Sayısı Sayısı A. devresi A. devresi 1 1 B. devresi B. devresi 3 3 C. devresi C. devresi 2 2 D. devresi D. devresi 1 1

Lamba Lamba Sayısı Sayısı 1 1 2 2 2 2 3 3

Tabloda Tabloda verilen verilen bilgilere bilgilere göre göre hangi hangi devredeki devredeki lambalar lambalar daha daha parlak parlak ışıkışık verir? verir? A) A. A) devresi A. devresi B) B. B) devresi B. devresi C) C. C) devresi C. devresi D) D. D) devresi D. devresi 6. Yanda 6. Yanda verilen verilen basit basit elektrik elektrik devresinin devresinin sembollerler sembollerler gösterimi gösterimi hangi hangi seçenekte seçenekte doğru doğru olarak olarak verilmiştir? verilmiştir?

7. 7. I- Tahta I- Tahta II- Cam II- CamIII- IIIDemir Demir IV-Bakır IV-BakırV- Plastik V- Plastik Yukarıdaki Yukarıdaki maddelerin maddelerin iletken iletken ve yalıtkan ve yalıtkan olarak olarak gruplandırılmış gruplandırılmış halihali hangi hangi seçenekte seçenekte doğru doğru olarak olarak verilmiştir? verilmiştir?

A) B) C) D)

A) B) C) D)

64 64

İletken İletken I, IIII, III III, IV III, IV II, III, II, IV III, IV III, IV, III, V IV, V

Yalıtkan Yalıtkan II, IV, II, V IV, V I, II,I,VII, V I, VI, V I, III, II

ELEKTRİK ELEKTRİK SÖZLÜK SÖZLÜK Anahtar: Anahtar: Basit Basit elektrik elektrik devresini devresini açıpaçıp kapamaya kapamaya yarayan yarayan devre devre elemanıdır. elemanıdır. Bağlantı Bağlantı kablosu: kablosu: Basit Basit elektrik elektrik devresinde, devresinde, devre devre elemanlarını elemanlarını birbirine birbirine bağlayan, bağlayan, içi içiiletken iletken telden, telden, dışıdışı yalıtkan yalıtkan maddeden maddeden yapılmış yapılmış devre devre elemanıdır. elemanıdır. Devre Devre sembolleri: sembolleri: Basit Basit elektrik elektrik devresinin devresinin okunmasını okunmasını sağlayan sağlayan sembollerdir. sembollerdir. Devre Devre şemaları: şemaları: Elektrik Elektrik devresinin devresinin kurulumunu kurulumunu gösteren gösteren şemalardır. şemalardır. Duy: Duy: Basit Basit elektrik elektrik devresinde devresinde ampulün ampulün içerisine içerisine takıldığı takıldığı düzenektir. düzenektir. İletken: İletken: Elektriği Elektriği iyi ileten iyi ileten maddelere maddelere denir. denir. Lamba: Lamba: Basit Basit elektrik elektrik devresinde devresinde ışıkışık veren veren devre devre elemanıdır. elemanıdır. Ampul. Ampul. Pil:Pil: Elektrik Elektrik devresine devresine enerji enerji sağlayan sağlayan malzemedir. malzemedir. Yalıtkan: Yalıtkan: Elektriği Elektriği iletmeyen iletmeyen maddelere maddelere denir. denir.

65 65

DÜNYA, AY ve GÜNEŞ

KEŞFEDİN ! Yaşadığımız Dünya üzerinde toprak, su, kayaçlar gibi birçok maddeyi gözleyebilirsin. Bunların yanı sıra yer kabuğunun derinliklerinde, yaşadığı zamanın izlerini taşıyan fosiller de bulunmaktadır. Ayrıca doğada kendiliğinden oluşmuş mağara, şelale, traverten ve çok yıllık ağaçlar gibi doğal anıtlar da yer almaktadır. Bu ünitede yer kabuğunda neler bulunduğunu, yer altı ve yer üstü sularını, hava, toprak ve su kirliliğine yol açan nedenleri öğreneceğiz. “Jeoloji ve Maden Dairesi”ne bir teknik gezi etkinliği düzenleyerek bu konular hakkında daha detaylı bilgi elde edebilirsiniz. Ünitede ayrıca Ay ve uzay araştırmaları ile Güneş'in Dünya için önemini de tartışacağız.

77

ÜNİTE ÜNİTE ÜNİTE ÜNİTE KAVRAMLARI KAVRAMLARI

AY AY

Dünya'nın Dünya'nın tek tek doğan doğan uydusudur. uydusudur.

YerYer üstüüstü

Kayaç Kayaç Kısımlarıdır Kısımlarıdır

DÜNYA DÜNYA

YerYer altı altı

Doğal Doğal AnıtAnıt Dünya' Dünya' ya enya en yakınyakın yıldızdır. yıldızdır.

GÜNEŞ GÜNEŞ

68 68

Maden Maden

DÜNYA, DÜNYA, AYAY veve GÜNEŞ GÜNEŞ

ÜNİTE ÜNİTE HAZIRLIK HAZIRLIK SORULARI SORULARI

69 69

77

ÜNİTE ÜNİTE YER YER KABUĞUNDA KABUĞUNDA NELER NELER VAR? VAR?

Çevrenizde Çevrenizde gördüğünüz gördüğünüz dağlar, dağlar, vadiler, vadiler, ovalar ovalar ve ve daha daha birçok birçok coğrafi coğrafi yapı, yapı, üzerinde üzerinde yaşadığımız yaşadığımız Dünya'nın Dünya'nın yeryer kabuğunda kabuğunda yeryer almaktadır. almaktadır. Peki, Peki, yeryer kabuğunda kabuğunda başka başka neler neler var? var? Bu Bu konudaki konudaki düşüncelerini düşüncelerini aşağıda aşağıda verilen verilen yere yere yaz.yaz. ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ...............................................................................

Kayaçlar ve Madenler Kayaçlar ve Madenler kabuğu kayaçlardan meydana gelir. Kayaçlar kabuğunu oluşturan minerallerin YerYer kabuğu kayaçlardan meydana gelir. Kayaçlar ise ise yeryer kabuğunu oluşturan minerallerin bir bir araya gelmesi ile oluşur. kabuğunun yapısında kalsiyum, potasyum, sodyum, magnezyum araya gelmesi ile oluşur. YerYer kabuğunun yapısında kalsiyum, potasyum, sodyum, magnezyum ve bor binlerce mineral bulunur. Farklı mineraller, farklı yapıda kayaçların oluşmasını sağlar. ve bor gibigibi binlerce mineral bulunur. Farklı mineraller, farklı yapıda kayaçların oluşmasını sağlar. nedenle kayaçları sınıflandırırken minerallerin sertlik, ufalanabilirlik, boşluklu yapı, renk Bu Bu nedenle kayaçları sınıflandırırken minerallerin sertlik, ufalanabilirlik, boşluklu yapı, renk ve ve parlaklık özellikleri dikkate alınır. parlaklık gibigibi özellikleri dikkate alınır. Kayaçlar çeşitli doğa olayları Kayaçlar çeşitli doğa olayları (yağmur, deprem, rüzgar…) (yağmur, deprem, rüzgar…) ve ve sıcaklık farkı nedenlerle bazen sıcaklık farkı gibigibi nedenlerle bazen çakıl daha küçük parçalara taş,taş, çakıl gibigibi daha küçük parçalara uzun zaman sonra ve ve uzun zaman sonra da da kumkum taneciklerine kadar parçalanabilirler. taneciklerine kadar parçalanabilirler. Böylece kayaçların ufalanması Böylece kayaçların ufalanması sonucunda toprak oluşmaktadır. sonucunda toprak oluşmaktadır.

BorBor

Cıva Cıva

Altın Altın 70 70

Kurşun Kurşun

Kükürt Kükürt

Bakır Bakır

DÜNYA, GÜNEŞ DÜNYA, AYAY veve GÜNEŞ

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ

BİLİYOR MUYDUN? MUYDUN? ? ?BİLİYOR

71 71

77

ÜNİTE ÜNİTE

Fosiller Fosiller YerYer kabuğunda kabuğunda kayaç kayaç ve madenlerden ve madenlerden başka başka fosiller fosiller de bulunur. de bulunur. Milyonlarca Milyonlarca yıl önce yıl önce yaşayan yaşayan canlıların canlıların kayaçlar kayaçlar içerisinde içerisinde kalan kalan kalıntı kalıntı ve izlerine ve izlerine fosil fosil denir. denir. Fosilleri Fosilleri inceleyen inceleyen bilim bilim dalına dalına fosil fosil bilimi bilimi (paleontoloji), (paleontoloji), fosillerle fosillerle ilgiliilgili çalışma çalışma yapan yapan kişilere kişilere de fosil de fosil bilimci bilimci (paleontolog) (paleontolog) denir. denir.

Doğal Doğal Anıtlar Anıtlar Doğa Doğa olayları olayları ile yer ile yer kabuğunda kabuğunda meydana meydana gelen gelen çeşitli çeşitli değişimler değişimler sonucu sonucu oluşan oluşan yapılara yapılara Doğal Doğal Anıt Anıt denir. denir. Doğal Doğal anıtların anıtların oluşması oluşması çokçok uzun uzun yıllar yıllar almaktadır. almaktadır. Mağaralar, Mağaralar, şelaleler, şelaleler, göller, göller, travertenler travertenler ve ve çokçok yıllık yıllık ağaçlar ağaçlar doğal doğal anıtlara anıtlara örnektir. örnektir. Ülkemizden Ülkemizden İncirli İncirli Mağarası, Mağarası, Beşparmak Beşparmak Tepesi, Tepesi, Limnidi Limnidi Kayalığı, Kayalığı, Kalkanlı'daki Kalkanlı'daki anıtanıt zeytin zeytin ağaçları ağaçları bunlara bunlara örnek örnek verilebilir. verilebilir.

Kalkanlı'daki Zeytin Ağaçları Kalkanlı'daki AnıtAnıt Zeytin Ağaçları

İncirli Mağarası İncirli Mağarası

Limnidi Kayalığı Limnidi Kayalığı

Yeryüzü Yeryüzü ile ile gökyüzü gökyüzü arasındaki arasındaki su su döngüsüne döngüsüne bağlı bağlı oluşan oluşan yeryer altı altı ve ve yeryer üstüüstü suları, suları, Dünyamızın Dünyamızın büyük büyük bir bir kısmını kısmını (3/4'ünü) (3/4'ünü) oluşturur. oluşturur. Ancak Ancak bu bu miktarın miktarın çokçok küçük küçük bir bir bölümü bölümü içilebilir içilebilir durumdadır. durumdadır. Bu Bu nedenle nedenle içilebilir içilebilir su su kaynaklarımızın kaynaklarımızın iyi korunması iyi korunması gerekmektedir. gerekmektedir. Dünyamızdaki Dünyamızdaki suları suları şöyle şöyle gösterebiliriz: gösterebiliriz: YerYer üstü üstü su kaynakları: su kaynakları: Okyanuslar, Okyanuslar, denizler, denizler, göller, göller, akarsular. akarsular. YerYer altıaltı su kaynakları: su kaynakları: Sıcak Sıcak su kaynakları, su kaynakları, soğuk soğuk su kaynakları. su kaynakları. 72 72

DÜNYA, DÜNYA, AYAY veve GÜNEŞ GÜNEŞ YerYer Üstü Üstü Suları Suları

Okyanuslar, denizler, göller ve akarsular Dünyamızın sularını oluşturmaktadır. Okyanuslar, denizler, göller ve akarsular Dünyamızın yeryer üstüüstü sularını oluşturmaktadır. YerYer üstüüstü suları genel olarak barajlardan elektrik enerjisi etme, ticari taşımacılık, turizm doğa suları genel olarak barajlardan elektrik enerjisi eldeelde etme, ticari taşımacılık, turizm ve ve doğa sporları amaçlarla kullanılmaktadır. sporları gibigibi amaçlarla kullanılmaktadır. YerYer AltıAltı Suları Suları

suları; yağmurların diğer sularının sızarak derinlere inmesi YerYer altıaltı suları; yağmurların ve ve diğer yeryer üstüüstü sularının sızarak derinlere inmesi ve ve su su geçirmeyen bir tabaka üzerinde birikmesi sonucu oluşur. altından yeryüzüne kendiliğinden geçirmeyen bir tabaka üzerinde birikmesi sonucu oluşur. YerYer altından yeryüzüne kendiliğinden çıkan sulara Kaynak Suyu verilir. çıkan sulara Kaynak Suyu adıadı verilir. sıcak su kaynakları elektrik üretimi ve ısınmada, ve eklem ağrılarının tedavisinde YerYer altıaltı sıcak su kaynakları elektrik üretimi ve ısınmada, kaskas ve eklem ağrılarının tedavisinde kullanılırken, soğuk kaynakları içeriğindeki mineral zenginliği açısından içme kullanılırken, yeryer altıaltı soğuk su su kaynakları ise ise içeriğindeki mineral zenginliği açısından içme suyu olarak kullanılmaktadır. İçerisinde çözünmüş minerali barındıran sulara maden suyu olarak kullanılmaktadır. İçerisinde çözünmüş pekpek çokçok minerali barındıran sulara maden suyu denir. suyu denir.

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ

BİLİYOR MUYDUN? MUYDUN? ? ?BİLİYOR Yeryüzünün ¾'ünün sularla kaplı olması, dünyada su bolluğu olduğu görünümü veriyorsa Yeryüzünün ¾'ünün sularla kaplı olması, dünyada su bolluğu olduğu görünümü veriyorsa da,da, içilebilir nitelikteki su oranı ancak % 0.74 civarındadır içilebilir nitelikteki su oranı ancak % 0.74 civarındadır . . 73 73

77

ÜNİTE ÜNİTE Ülkemizdeki Ülkemizdeki Su Su Kaynakları Kaynakları

Geçirköy Barajı Geçirköy Barajı Geçitköy Geçitköy Barajı Barajı

Gemikonağı Göleti Gemikonağı Göleti

Bir Bir adaada ülkesi ülkesi olarak olarak Akdeniz'le Akdeniz'le çevrili çevrili olsak olsak bilebile ülkemizde ülkemizde içilebilir içilebilir su su kaynakları kaynakları oldukça oldukça sınırlıdır. sınırlıdır. Bu Bu anlamdaki anlamdaki yeryer üstüüstü su kaynaklarımıza su kaynaklarımıza Geçitköy Geçitköy Barajı Barajı ve Gemikonağı ve Gemikonağı Göleti Göleti örnek örnek verilebilir. verilebilir. Ülkemizde Ülkemizde yaşanan yaşanan kuraklıklar kuraklıklar nedeniyle, nedeniyle, uzun uzun çalışmalar çalışmalar sonucunda sonucunda Türkiye'den Türkiye'den deniz deniz altına altına döşenen döşenen özelözel borular borular aracılığıyla aracılığıyla Geçitköy Geçitköy Barajı'na Barajı'na su getirilmektedir. su getirilmektedir. Burada Burada biriken biriken su, su, borularla borularla ülkenin ülkenin pekpek çokçok bölgesine bölgesine ulaştırılmaktadır. ulaştırılmaktadır. ÖteÖte yandan yandan ülkemizde ülkemizde içilebilir içilebilir su olarak su olarak yeryer altı altı su kaynakları su kaynakları da da kullanılmaktadır. kullanılmaktadır. Ülkemizin Ülkemizin oldukça oldukça az yağış az yağış alması alması ve ve çokçok sıcak sıcak bir coğrafi bir coğrafi bölgede bölgede bulunması bulunması kuraklık kuraklık yaşamıza yaşamıza neden neden olmaktadır. olmaktadır. Bu nedenle Bu nedenle hem hem yeryer üstüüstü hem hem de yer de yer altı altı su kaynaklarımızı su kaynaklarımızı bilinçli bilinçli kullanmalıyız. kullanmalıyız.

DENEY DENEY

74 74

DÜNYA, DÜNYA, AYAY veve GÜNEŞ GÜNEŞ HAVA, HAVA, SUSU VE VE TOPRAK TOPRAK KİRLİLLİĞİ KİRLİLLİĞİ İnsanlar, İnsanlar, bitkiler bitkiler ve hayvanlar ve hayvanlar kısacası kısacası tümtüm canlılar canlılar toprak, toprak, hava hava ve ve sudan sudan oluşan oluşan bir bir çevrede çevrede yaşamlarını yaşamlarını sürdürmektedir. sürdürmektedir. Çevreyi Çevreyi bilinçsiz bilinçsiz davranışlar davranışlar sonucunda sonucunda insanlar insanlar kirletiyor. kirletiyor. Ancak Ancak meydana meydana gelen gelen herher türlü türlü kirlilik kirlilik yalnız yalnız insanların insanların değil, değil, diğer diğer tümtüm canlıların canlıların da yaşamlarını da yaşamlarını olumsuz olumsuz etkiliyor. etkiliyor. Çevre Çevre kirliliğini kirliliğini hava hava kirliliği, kirliliği, su kirliliği su kirliliği ve ve toprak toprak kirliliği kirliliği olmak olmak üzere üzere üç grupta üç grupta inceleyebiliriz. inceleyebiliriz.

Sağlığa Sağlığa zararlı zararlı madde madde miktarının miktarının atmosferde atmosferde normal normal değerlerden değerlerden fazla fazla bulunması bulunması hava hava kirliliğini kirliliğini oluşturur. oluşturur. Hava Hava kirliliğinin kirliliğinin başlıca başlıca nedenleri; nedenleri; fabrika fabrika ve konut ve konut bacalarından bacalarından çıkan çıkan gazlar, gazlar, orman orman yangınları, yangınları, motorlu motorlu taşıtlardan taşıtlardan çıkan çıkan egzoz egzoz gazları gazları ve düşük ve düşük kaliteli kaliteli yakıt yakıt kullanımıdır. kullanımıdır. Hava Hava kirliliği, kirliliği, bazıbazı canlı canlı türlerinin türlerinin azalması, azalması, iklim iklim değişikliği, değişikliği, solunum solunum sistemi sistemi hastalıkları, hastalıkları, sera sera etkisi etkisi (küresel (küresel ısınma) ısınma) gibigibi olumsuz olumsuz sonuçlar sonuçlar meydana meydana getirmektedir. getirmektedir.

Su Su kaynaklarında kaynaklarında zararlı zararlı madde madde miktarının miktarının artması artması su su kirliliğini kirliliğini oluşturmaktadır. oluşturmaktadır. Su Su kirliliğinin kirliliğinin başlıca başlıca nedenleri; nedenleri; atıklarını atıklarını akarsulara akarsulara bırakan bırakan sanayi sanayi tesisleri, tesisleri, kimyasal kimyasal temizlik temizlik maddelerinin maddelerinin aşırı aşırı kullanımı, kullanımı, kanalizasyon kanalizasyon atıklarının atıklarının arıtılmadan arıtılmadan sulara sulara bırakılması bırakılması ve ve gemi gemi kazalarıdır. kazalarıdır. Su Su kirliliği, kirliliği, içme içme suyu suyu miktarında miktarında azalma, azalma, toplu toplu balık balık ölümleri, ölümleri, turizm turizm faaliyetlerinde faaliyetlerinde gerileme gerileme ve ve canlı canlı türlerinde türlerinde azalma azalma gibigibi olumsuz olumsuz sonuçlar sonuçlar meydana meydana getirmektedir. getirmektedir. 75 75

77

ÜNİTE ÜNİTE

Toprağın Toprağın verimini verimini azaltan azaltan zararlı zararlı maddelerin maddelerin toprağın toprağın yapısında yapısında artması, artması, toprak toprak kirliliğini kirliliğini oluşturmaktadır. oluşturmaktadır. Toprak Toprak kirliliğinin kirliliğinin başlıca başlıca nedenleri; nedenleri; çevreye çevreye atılan atılan evsel evsel ve sanayi ve sanayi atıklar, atıklar, kimyasal kimyasal gübre gübre ve ilaç ve ilaç kullanımı kullanımı ile yabani ile yabani otların otların toplanıp toplanıp yakılmasıdır. yakılmasıdır. Toprak Toprak kirliliği, kirliliği, toprağın toprağın verimsizleşmesi, verimsizleşmesi, canlı canlı türlerinde türlerinde azalma, azalma, çölleşme çölleşme ve tarım ve tarım ürünlerinin ürünlerinin miktar miktar ve kalitesinde ve kalitesinde azalma azalma gibigibi olumsuz olumsuz sonuçlar sonuçlar meydana meydana getirmektedir. getirmektedir.

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ

76 76

DÜNYA, DÜNYA, AYAY veve GÜNEŞ GÜNEŞ Çevre Çevre Kirliğine Kirliğine Karşı Karşı Neler Neler Yapabiliriz? Yapabiliriz? Çevre Çevre kirliliğinin kirliliğinin önlenmesinde önlenmesinde insanların insanların rolürolü önemlidir. önemlidir. Dünyamızın Dünyamızın kirlenmesinin kirlenmesinin başlıca başlıca sebeplerinden sebeplerinden birisi birisi insanların insanların çevrelerine çevrelerine karşı karşı sürekli sürekli olarak olarak duyarsız duyarsız kalmaları kalmaları ve ve bilinçsizce bilinçsizce hareket hareket etmeleridir. etmeleridir. Çevrelerini Çevrelerini görmezlikten görmezlikten geldiklerinde geldiklerinde herher geçen geçen güngün büyüyen büyüyen bir bir felaketin felaketin başlangıcı başlangıcı hazırlanmaktadır. hazırlanmaktadır. Çevre Çevre sorunlarına sorunlarına çözümler çözümler insanların insanların duyarlı duyarlı olmasından olmasından geg çm e çem k teekdt e i r.d i r.Ya Ya pap c a kc laakrlıamr ı m z ı zv e v e y apytaı kl p taı kr ıl a mrıızmızs aysa esye i nsi den d eçe vremiz çe vremei ze verdiğimiz verdiğimiz değeri değeri göstermemiz göstermemiz mümkündür. mümkündür. Çevre Çevre kirliğine kirliğine karşı karşı yapabileceğimiz yapabileceğimiz çokçok fazla fazla şeyşey vardır. vardır. Bunların Bunların başında başında çevreye çevreye duyarlı duyarlı bir bir birey birey olmak olmak ve bilinçli ve bilinçli hareket hareket etmek etmek gelir. gelir. Bunların Bunların yanında yanında çevre çevre kirliliğini kirliliğini engellemek engellemek için;için; Ÿ Doğal Ÿ Doğal bitkibitki örtüsünü örtüsünü korumalı korumalı ve yeni ve yeni yeşil yeşil alanlar alanlar oluşturmalı, oluşturmalı, ağaç ağaç dikilmelidir. dikilmelidir. Ÿ Fabrikalardan Ÿ Fabrikalardan çıkan çıkan atıklar atıklar akarsulara, akarsulara, göllere göllere ve denizlere ve denizlere akıtılmamalıdır. akıtılmamalıdır. Ÿ Çöpler Ÿ Çöpler rastgele rastgele çevreye çevreye atılmak atılmak yerine yerine çöpçöp kutusuna, kutusuna, türüne türüne göre göre atılmalıdır. atılmalıdır. Ÿ Kaliteli Ÿ Kaliteli yakıtlar yakıtlar kullanılarak kullanılarak çevremizin çevremizin zarar zarar görmesinin görmesinin önüne önüne geçilmelidir. geçilmelidir. Ÿ Üretim Ÿ Üretim yapan yapan sanayi sanayi kuruluşlarının kuruluşlarının bacalarına bacalarına filtrefiltre takılmalı, takılmalı, egzoz egzoz gazları gazları azaltılmalıdır. azaltılmalıdır. Ÿ Tarım Ÿ Tarım ürünlerinde ürünlerinde kimyasal kimyasal ilaçilaç ve kimyasal ve kimyasal gübre gübre kullanımının kullanımının önüne önüne geçilmelidir. geçilmelidir. Ÿ Atık Ÿ Atık sular, sular, gelişi gelişi güzel güzel olarak olarak akarsulara, akarsulara, toprağa toprağa veya veya denize denize bırakılmamalıdır. bırakılmamalıdır. Ÿ Çevre Ÿ Çevre sorunlarının sorunlarının önlenmesi önlenmesi içiniçin çeşitli çeşitli çalışmalar çalışmalar yapılmalıdır. yapılmalıdır. Ÿ Yerel Ÿ Yerel yönetim yönetim sorunlarının sorunlarının halledilmesi halledilmesi içiniçin planlar planlar yürütülmelidir. yürütülmelidir. Ÿ Alış Ÿ Alış verişlerde verişlerde dahidahi plastik plastik poşet poşet kullanılmamasına kullanılmamasına özen özen gösterilmelidir. gösterilmelidir. Ÿ Enerji Ÿ Enerji eldeelde etmek etmek içiniçin katıkatı ve sıvı ve sıvı yakıtlar yakıtlar yerine yerine güneş, güneş, rüzgâr rüzgâr gibigibi alternatif alternatif kaynaklar kaynaklar kullanması kullanması sağlanmalıdır. sağlanmalıdır. Ÿ Enerji Ÿ Enerji tasarruflu tasarruflu ürünler ürünler kullanılması kullanılması tercih tercih edilmelidir. edilmelidir.

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ

77 77

77

ÜNİTE ÜNİTE

UZAY UZAY ARAŞTIRMALARI ARAŞTIRMALARI Bilim Bilim insanları, insanları, içerisinde içerisinde Dünya, Dünya, Güneş, Güneş, Ay ve Ay diğer ve diğer gökgök cisimlerinin cisimlerinin yeryer aldığı aldığı sonsuz sonsuz boşluğa boşluğa uzay uzay adını adını vermektedir. vermektedir. Uçsuz Uçsuz bucaksız bucaksız olması olması nedeniyle nedeniyle uzay uzay hakkında hakkında bilinen bilinen gerçekler gerçekler sınırlıdır sınırlıdır ve yeni ve yeni araştırmalarla araştırmalarla değişebilen değişebilen bilgiler bilgiler içermektedir. içermektedir. Uzay Uzay içindeki içindeki gökgök cisimlerinin cisimlerinin hareketlerini, hareketlerini, yapılarını yapılarını ve birbiri ve birbiri ile etkileşimini ile etkileşimini inceleyen inceleyen bilim bilim dalına dalına astronomi astronomi (gök (gök bilimi), bilimi), astronomi astronomi ile ilgili ile ilgili çalışmalar çalışmalar ve araştırmalar ve araştırmalar yapan yapan bilim bilim insanlarına insanlarına da astronom da astronom (gök (gök bilimci) bilimci) denir. denir. Bir uzay Bir uzay gemisine gemisine veya veya uzay uzay mekiğine mekiğine binerek binerek uzaya uzaya giden giden insanlara insanlara astronot astronot adıadı verilir. verilir. Ancak Ancak bazıbazı ülkelerde ülkelerde astronot astronot terimi terimi yerine yerine kozmonot kozmonot terimi terimi kullanılır. kullanılır. Astronotlar Astronotlar uzay uzay araştırmaları araştırmaları yapmak yapmak üzere üzere özelözel olarak olarak yetiştirilmiş yetiştirilmiş erkek erkek veya veya kadın kadın bilim bilim insanlarıdır. insanlarıdır. Bunlar Bunlar uzay uzay laboratuvarlarında laboratuvarlarında kalarak kalarak sadece sadece gökgök cisimlerini cisimlerini araştırmayıp araştırmayıp o koşullarda o koşullarda fizik, fizik, kimya, kimya, biyoloji, biyoloji, tarım tarım ve eczacılık ve eczacılık gibigibi alanlarda alanlarda da bilimsel da bilimsel deneyler deneyler yaparlar. yaparlar. İnsanoğlunun İnsanoğlunun daha daha ilk çağlardan ilk çağlardan beriberi süregelen süregelen merakı, merakı, düşünen düşünen ve araştırmacı ve araştırmacı yapısı yapısı hemen hemen herher konuda konuda olduğu olduğu gibigibi uzayı uzayı da araştırma da araştırma ve inceleme, ve inceleme, yapmasına yapmasına neden neden olmuştur. olmuştur. Mısırlılar, Mısırlılar, Babilliler, Babilliler, Antik Antik Yunanlar, Yunanlar, Mayalar Mayalar ve ve Çinliler Çinliler eskieski çağlarda çağlarda gökgök biliminde biliminde ilerlemiş ilerlemiş uygarlıklardandır. uygarlıklardandır. Günümüzde Günümüzde Amerika Amerika Birleşik Birleşik Devletleri'ndeki Devletleri'ndeki NASA, NASA, Avrupa Avrupa ülkelerinin ülkelerinin ortaklaşa ortaklaşa kurduğu kurduğu ESA ESA gibigibi kuruluşların kuruluşların yanıyanı sırasıra Rusya, Rusya, Japonya, Japonya, Kanada, Kanada, ÇinÇin gibigibi ülkeler ülkeler de de uzay uzay araştırmalarında araştırmalarında öncülük öncülük yapmaktadır. yapmaktadır. SenSen de de uzay uzay hakkında hakkında merak merak ettiklerini ettiklerini aşağıda aşağıda boşboş bırakılan bırakılan yere yere yaz.yaz. ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... 78 78

DÜNYA, DÜNYA, AYAY veve GÜNEŞ GÜNEŞ TELESKOP TELESKOP Bütün Bütün bilim bilim alanlarında alanlarında olduğu olduğu gibigibi gökgök biliminde biliminde de de gözlem gözlem oldukça oldukça önemlidir. önemlidir. İşteİşte bu bu gözlemler gözlemler teleskoplar teleskoplar sayesinde sayesinde gerçekleştirilir. gerçekleştirilir. Teleskop, Teleskop, çokçok uzak uzak cisimleri cisimleri yakınımızdaymış yakınımızdaymış gibigibi gösterebilen, gösterebilen, böylelikle böylelikle de de çokçok daha daha kolay kolay gözlem gözlem yapmamızı yapmamızı sağlayan sağlayan alettir. alettir. Astronomide kullanılabilecek teleskop, Astronomide kullanılabilecek ilk ilk teleskop, 1609 yılında Galileo Galile tarafından yapıldı. 1609 yılında Galileo Galile tarafından yapıldı. Galileo, gözlemleri sonucunda Venüs Galileo, gözlemleri sonucunda Venüs gezegeninin görünüşünün değiştiğini gezegeninin görünüşünün değiştiğini farkfark etti.etti. gözlem gezegenlerin Dünya`nın değil, Güneş`in Bu Bu gözlem ile ile gezegenlerin Dünya`nın değil, Güneş`in etrafında döndüğü ispatlanmış oldu. etrafında döndüğü ispatlanmış oldu. Günümüzde farklı şekil büyüklüklerde teleskoplar Günümüzde çokçok farklı şekil ve ve büyüklüklerde teleskoplar bulunmaktadır. Optik teleskop, radyo teleskop, x-ışını bulunmaktadır. Optik teleskop, radyo teleskop, x-ışını teleskop çeşitleri vardır. Büyük teleskoplar teleskop gibigibi çeşitleri vardır. Büyük teleskoplar gözlemevlerinde (rasathanelerde) bulunur. gözlemevlerinde (rasathanelerde) bulunur. 1990 yılında Dünya’nın yörüngesine yerleştirilen 1990 yılında Dünya’nın yörüngesine yerleştirilen Hubble uzay teleskobu sayesinde uzayın derinlikleri Hubble uzay teleskobu sayesinde uzayın derinlikleri daha gözlemlenmiştir. Hubble tarafından çekilen daha netnet gözlemlenmiştir. Hubble tarafından çekilen fotoğraflarla yıldızların oluşumu diğer fotoğraflarla yeniyeni yıldızların oluşumu ve ve diğer gökcisimleri hakkında önemli bilgiler edilmiştir. gökcisimleri hakkında önemli bilgiler eldeelde edilmiştir.

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ Uzay Uzay araştırmaları araştırmaları sadece sadece teleskopla teleskopla sınırlı sınırlı değildir. değildir. Günümüzde Günümüzde uzay uzay teknolojisi teknolojisi çokçok gelişmiştir. gelişmiştir. Bilim Bilim insanlar insanlar çokçok çeşitli çeşitli uzay uzay çalışmaları çalışmaları ve yeni ve yeni keşifler keşifler yapmışlardır. yapmışlardır. SenSen de uzay de uzay mekiği, mekiği, uzay uzay istasyonu, istasyonu, uzay uzay sondası sondası ve ve yapay yapay uydular uydular hakkında hakkında araştırma araştırma yap.yap. Araştırmaların Araştırmaların sonucunda sonucunda ulaştığın ulaştığın bilgilerden bilgilerden bir bir poster poster hazırla hazırla ve ve posterini posterini arkadaşlarınla arkadaşlarınla paylaş. paylaş.

BİLİYOR MUYDUN? MUYDUN? ? ?BİLİYOR Astronomi Astronomi ile astroloji ile astroloji birbirine birbirine karıştırılmamalıdır. karıştırılmamalıdır. Astronomi Astronomi bilim bilim iken, iken, astroloji astroloji bilim bilim değildir. değildir. Astroloji Astroloji ile uğraşanların ile uğraşanların söylediklerinin söylediklerinin herhangi herhangi bir bilimsel bir bilimsel dayanağı dayanağı yoktur. yoktur. 79 79

77

ÜNİTE ÜNİTE AY'A AY'A YOLCULUK YOLCULUK

İnsanoğlunun İnsanoğlunun uzay uzay serüveni, serüveni, Sovyetler Sovyetler Birliği’nin, Birliği’nin, 4 Ekim 4 Ekim 1957′de 1957′de Dünya’nın Dünya’nın ilk yapay ilk yapay uydusu uydusu Sputnik-1′i Sputnik-1′i uzaya uzaya göndermesiyle göndermesiyle başladı. başladı. Sputnik-1, Sputnik-1, Dünya’dan Dünya’dan 224224 km km yukarıda yukarıda bazıbazı bilimsel bilimsel deneyler deneyler yapmak yapmak içiniçin fırlatılmıştı. fırlatılmıştı. Sputnik-1′in Sputnik-1′in ardından, ardından, uzaya uzaya ilk insanlı ilk insanlı uçuşu uçuşu yineyine Sovyetler Sovyetler Birliği Birliği gerçekleştirdi. gerçekleştirdi. 1961 1961 yılında yılında YuriYuri Gagarin, Gagarin, Vostok-1 Vostok-1 adlıadlı kapsül kapsül ile, ile, Dünya’nın Dünya’nın etrafını etrafını 1 kez 1 kez dolandı. dolandı.

Sputnik-1 Sputnik-1

Sovyetler Sovyetler Birliği’nin Birliği’nin bu önemli bu önemli başarıları başarıları karşısında karşısında ABD, ABD, o zamanlar o zamanlar daha daha yeniyeni başlayan başlayan uzay uzay çalışmalarında çalışmalarında öncü öncü olmak olmak istemiş istemiş ve ve uzun uzun çalışma çalışma ve ve denemelerden denemelerden sonra sonra20 20 Haziran Haziran 1969′da 1969′da Apollo-11 Apollo-11 uçuşu uçuşu ile Ay’a ile Ay’a ilk kez ilk kez insan insan göndermeyi göndermeyi başarmıştır. başarmıştır. NeilNeil Armstrong, Micheal Collins ve Edwin Aldrin adlıadlı Armstrong, Micheal Collins ve Edwin Aldrin astronotlardan oluşan 3 kişilik Apollo-11 ekibi Ay'aAy'a ilk ilk astronotlardan oluşan 3 kişilik Apollo-11 ekibi başarılı inişiinişi yapmıştır. Armstrong ve Aldrin sırayla inişiniş başarılı yapmıştır. Armstrong ve Aldrin sırayla modülünden çıktılar ve Ay'da yürüdüler. Ay'aAy'a ilk ayak modülünden çıktılar ve Ay'da yürüdüler. ilk ayak basan Armstrong'un, adımını atarken söylediği "insan basan Armstrong'un, adımını atarken söylediği "insan içiniçin küçük fakat insanlık içiniçin büyük bir bir adım" sözü küçük fakat insanlık büyük adım" sözü o dönem çokçok gelişmiş olmayan radyo ve televizyonlar o dönem gelişmiş olmayan radyo ve televizyonlar aracılığı ile ile tümtüm dünyaya yayıldı ve ve coşku ile ile aracılığı dünyaya yayıldı coşku karşılandı. Ay Ay yüzeyinde iki saat kalan Armstrong ve ve karşılandı. yüzeyinde iki saat kalan Armstrong Aldrin çeşitli küçük deneyler yaptı ve ve taş taş örnekleri Aldrin çeşitli küçük deneyler yaptı örnekleri topladı. Bu Bu sırada çokçok önemli kalkış zamanını topladı. sırada önemli kalkış zamanını hesaplama görevi ise ise inişiniş modülünde kalan Collins'e hesaplama görevi modülünde kalan Collins'e aitti.aitti. Collins üstlendiği bu görevi başarı ile yerine getirdi Collins üstlendiği bu görevi başarı ile yerine getirdi Edwin Aldrin Edwin Aldrin ve tüm ekibi başarılı bir şekilde Dünya'ya gerigeri getirdi. ve tüm ekibi başarılı bir şekilde Dünya'ya getirdi. (Bu (Bu resim resim NeilNeil Armstrong Armstrong tarafından tarafından çekildi) çekildi) 80 80

DÜNYA, DÜNYA, AYAY veve GÜNEŞ GÜNEŞ UZAY UZAY İSTASYONU İSTASYONU

Çoğu Çoğu zaman zaman astronotların, astronotların, deney deney ve ve araştırmalar araştırmalar yapmak yapmak içiniçin uzayda uzayda çokçok uzun uzun süreler süreler kalmaları kalmaları gerekir. gerekir. İşteİşte bunun bunun içiniçin uzay uzay istasyonları istasyonları üretilmiştir. üretilmiştir. Bilim Bilim insanlarının insanlarının uzayda uzayda uzun uzun süre süre kalmalarını kalmalarını sağlayan sağlayan uzay uzay araçlarına araçlarına uzay uzay istasyonu istasyonu denir. denir. Yukarıdaki Yukarıdaki resimde resimde gördüğünüz gördüğünüz uzaya uzaya gönderilen gönderilen en en büyük büyük istasyondur. istasyondur. Çeşitli Çeşitli ülkelerin ülkelerin işbirliği işbirliği içinde içinde inşainşa edilen edilen ve bu ve nedenle bu nedenle de Uluslararası de Uluslararası Uzay Uzay İstasyonu İstasyonu adını adını alanalan bu istasyon bu istasyon Dünya’dan Dünya’dan çıplak çıplak gözle gözle görülebilmektedir. görülebilmektedir. Uzaydaki Uzaydaki insan insan yapımı yapımı en en büyük büyük nesne nesne olanolan Uluslararası Uluslararası Uzay Uzay İstasyonu'nun İstasyonu'nun yapımına yapımına 1998 1998 yılında yılında başlanmış başlanmış ve ve günümüzde günümüzde halen halen geliştirilen geliştirilen istasyona istasyona 2000 2000 yılında yılında da mürettebat da mürettebat gönderilmiştir. gönderilmiştir. İşteİşte bu ve bu buna ve buna benzer benzer birçok birçok çalışma, çalışma, uzay uzay ve gök ve gök cisimleri cisimleri ile ilgili ile ilgili bilgiler bilgiler edinmemizi edinmemizi sağlamıştır. sağlamıştır.

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ Araştırma Araştırma yaparak yaparak geçmişten geçmişten günümüze günümüze gökgök bilimi bilimi ile ilgili ile ilgili çalışmaları çalışmaları hakkında hakkında bilgibilgi topla. topla. Toplandığın Toplandığın bu bilgiler bu bilgiler hakkında hakkında yazılı yazılı bir rapor bir rapor hazırla. hazırla. Raporunu Raporunu arkadaşlarınla arkadaşlarınla paylaş. paylaş.

BİLİYOR MUYDUN? MUYDUN? ? ?BİLİYOR Uzay Uzay araştırmaları araştırmaları sayesinde sayesinde gündelik gündelik yaşamımızda yaşamımızda kullanılan kullanılan birçok birçok araç araç geliştirilmiştir. geliştirilmiştir. Teflon, Teflon, tükenmez tükenmez kalem, kalem, alüminyum alüminyum folyo, folyo, streç streç film,film, duman duman dedektörü, dedektörü, kalpkalp pili,pili, uydu, uydu, navigasyon navigasyon cihazı, cihazı, diş diş teli teli bunlardan bunlardan birkaçıdır. birkaçıdır. 81 81

77

ÜNİTE ÜNİTE UZAY UZAY KİRLİLİĞİ KİRLİLİĞİ

SonSon yıllarda yıllarda araştırmalar araştırmalar veya veya başka başka nedenlerle nedenlerle uzaya uzaya gönderilen gönderilen uzay uzay araçlarının araçlarının uzaydan uzaydan dünyaya dünyaya dönüşü dönüşü neredeyse neredeyse imkansızdır. imkansızdır. Bu Bu uzay uzay araçları araçları dünyaya dünyaya dönemedikleri dönemedikleri içiniçin de de bir bir süre süre sonra sonra uzayda uzayda infilak infilak ederler. ederler. Uzayda Uzayda yeryer çekimi çekimi olmadığından olmadığından ötürü ötürü de bu de araçlar bu araçlar sürekli sürekli olarak olarak boşlukta boşlukta ilerlerler. ilerlerler. Bu Bu boşlukta boşlukta ilerlemeler ilerlemeler sonrasında sonrasında genellikle genellikle bir meteora bir meteora veya veya başka başka herhangi herhangi bir maddeye bir maddeye çarparlar. çarparlar. Bu Bu çarpmanın çarpmanın etkisiyle etkisiyle araçlar araçlar daha daha da ufak da ufak bir hale bir hale gelirgelir ve ve çarpıp çarpıp parçalanma parçalanma riskleri riskleri daha daha da artar. da artar. Bu döngü Bu döngü bu şekilde bu şekilde devam devam eder eder ve uzayda ve uzayda dağılan dağılan bu bu parçalar parçalar (genellikle (genellikle metal) metal) kirlikirli bir görüntü bir görüntü ortaya ortaya çıkarırlar. çıkarırlar. Uzay Uzay kirliliğinin kirliliğinin olumsuz olumsuz etkileri etkileri günümüzde günümüzde çokçok az az hissedilmektedir. hissedilmektedir. Yandaki Yandaki resimde resimde 1961 1961 yılında yılında Dünya'nın Dünya'nın çevresindeki çevresindeki yapay yapay uydu uydu sayısı sayısı ile ile 2013 2013 yılındaki yılındaki yapay yapay uydu uydu sayısını sayısını içeren içeren görsellerden görsellerden de de anlaşılacağı anlaşılacağı gibigibi bunun, bunun, ilerleyen ilerleyen yıllarda yıllarda sorun sorun çıkarma çıkarma ihtimali ihtimali bulunmaktadır. bulunmaktadır. Sence Sence uzay uzay kirliliğinin kirliliğinin gelecekte gelecekte yaratacağı yaratacağı olumsuzluklar olumsuzluklar neler neler olacak? olacak? Bu Bu konudaki konudaki düşüncelerini düşüncelerini aşağıya aşağıya yaz.yaz. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. 82 82

DÜNYA, DÜNYA, AYAY veve GÜNEŞ GÜNEŞ GÜNEŞ GÜNEŞ SİSTEMİ SİSTEMİ

Güneşin, Güneşin, evrenin evrenin oluşum oluşum teorilerinden teorilerinden biri biri olanolan Büyük Büyük Patlama'dan Patlama'dan 10 milyar 10 milyar yıl sonra yıl sonra oluştuğu oluştuğu tahmin tahmin edilmektedir. edilmektedir. Bu Bu durumda durumda bilim bilim insanlarınca insanlarınca Güneş'in Güneş'in yaşının yaşının 5 milyar 5 milyar yıl yıl olduğu olduğu hesaplanmıştır. hesaplanmıştır. Güneş Güneş esasen esasen ortaorta büyüklükte büyüklükte bir bir yıldızdır. yıldızdır. Bir Bir başka başka ifadeyle ifadeyle biz,biz, Dünyamıza Dünyamıza en yakın en yakın yıldız yıldız olanolan Güneş'in Güneş'in çocuklarıyız. çocuklarıyız. Dünyamızın Dünyamızın Uzaydaki Uzaydaki YeriYeri Dünyamız Dünyamız uçsuz uçsuz bucaksız bucaksız evrenin evrenin bir bir bölümünü bölümünü oluşturan oluşturan Güneş Güneş Sistemi'ndeki Sistemi'ndeki 8 gezegenden 8 gezegenden biridir. biridir. Bugün Bugün içiniçin bilinen bilinen yaşamaya yaşamaya elverişli elverişli tek tek gezegen gezegen Dünya'dır. Dünya'dır. Güneş Sistemi, Güneş'in çekim etkisi altında kalan 8 gezegen, 5 cüce gezegen, bunların Güneş Sistemi, Güneş'in çekim etkisi altında kalan 8 gezegen, 5 cüce gezegen, bunların çevresinde dönen uydu ve milyonlarca başka küçük cisminden oluşan sistemdir. çevresinde dönen 182182 uydu ve milyonlarca başka küçük gökgök cisminden oluşan bir bir sistemdir. Güneş Sistemi'ndeki gezegenler Güneş'e yakınlıklarına göre sırasıyla; Merkür, Venüs, Dünya, Güneş Sistemi'ndeki gezegenler Güneş'e yakınlıklarına göre sırasıyla; Merkür, Venüs, Dünya, Mars, Jüpiter, Satürn, Uranüs ve Neptün'dür. Mars, Jüpiter, Satürn, Uranüs ve Neptün'dür. Güneş sistemindeki en küçük ve sonuncu sırada 9'uncu gezeni "Plüton" adında Güneş sistemindeki en küçük ve sonuncu sırada yeryer alanalan 9'uncu gezeni olanolan "Plüton" adında bir bir gezegeni daha vardır. Ancak Uluslararası Gökbilim Birliğinde (IAU) bilim insanlarının gezegeni daha vardır. Ancak Uluslararası Gökbilim Birliğinde (IAU) yeryer alanalan bilim insanlarının 24 Ağustos 2006 tarihinde Prag`da yaptığı toplantıda Plüton, gezegen sınıfından çıkarılarak 24 Ağustos 2006 tarihinde Prag`da yaptığı toplantıda Plüton, gezegen sınıfından çıkarılarak “Cüce Gezegen” sınıfına alınmıştır. Böylece Güneş Sistemi'nin gezegen sayısı 8, cüce gezegen “Cüce Gezegen” sınıfına alınmıştır. Böylece Güneş Sistemi'nin gezegen sayısı 8, cüce gezegen sayısı 5 olarak belirlenmiştir. sayısı da 5da olarak belirlenmiştir. 83 83

77

ÜNİTE ÜNİTE

DEĞERLENDİRME DEĞERLENDİRME SORULARI SORULARI 1. Aşağıda 1. Aşağıda verilen verilen sözcükleri sözcükleri uygun uygun boşluklara boşluklara yerleştirelim. yerleştirelim.

Doğal Doğal Anıt, Anıt, Kayaçlar, Kayaçlar, Mineraller, Mineraller, Paleontolog, Paleontolog, YerYer Üstü, Üstü, Maden Maden Suyu, Suyu, Astronot, Astronot, Teleskop, Teleskop, Maden, Maden,Gezegen, Gezegen,Güneş, Güneş,Ay Ay

a. Okyanuslar a. Okyanuslar ve göller ve göller ……............………………… ……............………………… sularına sularına örnektir. örnektir. b. Fosilleri b. Fosilleri inceleyen inceleyen bilim bilim insanlarına insanlarına ………..............……………. ………..............……………. denir. denir. c. c. Kayaçların Kayaçların sertlik, sertlik, yumuşaklık yumuşaklık veya veya ufalanabilirlik ufalanabilirlik gibigibi özellikleri özellikleri içerdikleri içerdikleri ………..........………………….. ………..........………………….. türüne türüne bağlıdır. bağlıdır. d. Farklı d. Farklı minerallerden minerallerden oluşan oluşan ve yer ve yer kabuğunu kabuğunu oluşturan oluşturan yapılar………………...….. yapılar………………...….. dır.dır. e. İncirli e. İncirli Mağarası Mağarası ülkemizdeki ülkemizdeki ………………………………...…… ………………………………...…… örnektir. örnektir. f. İçerisinde f. İçerisinde çözünmüş çözünmüş pekpek çokçok minerali minerali barındıran barındıran sulara sulara ………………………. ………………………. denir. denir. g. Bakır, g. Bakır, kablo kablo yapımında yapımında kullanılan kullanılan bir………………………………… bir………………………………… dir.dir. h. Neil h. Neil Armstrong Armstrong ilk kez ilk kez ……...…………………… ……...…………………… yüzeyine yüzeyine çıkmış çıkmış kişidir. kişidir. I ………………………………… I ………………………………… Dünyamıza Dünyamıza en en yakın yakın yıldızdır. yıldızdır. j. Güneş j. Güneş etrafında etrafında dönen dönen 8 tane 8 tane ………………………… ………………………… bulunmaktadır. bulunmaktadır. k. k. …………………, …………………, gökgök cisimlerinin, cisimlerinin, daha daha büyük büyük görüntüler görüntüler şeklinde şeklinde görülmesini görülmesini sağlayan sağlayan bir bir alettir. alettir. l. Uzay l. Uzay aracını aracını kullanarak kullanarak uzayla uzayla ilgili ilgili araştırma araştırma yapan yapan kimselere kimselere ……………….. ……………….. denir. denir.

84 84

DÜNYA, DÜNYA, AYAY veve GÜNEŞ GÜNEŞ Çoktan Çoktan Seçmeli Seçmeli Testler Testler 1. Aşağıdaki 1. Aşağıdaki tanımlamalardan tanımlamalardan hangisi hangisi Güneş Güneş içiniçin söylenemez? söylenemez? A) Güneş A) Güneş Dünyamıza Dünyamıza en yakın en yakın yıldızdır. yıldızdır. B) Çok B) Çok güçlü güçlü bir ısı bir ve ısı ışık ve ışık kaynağıdır. kaynağıdır. C) Güneş' C) Güneş' in çekim in çekim etkisine etkisine giren giren 8 gezegen 8 gezegen vardır. vardır. D) Güneş D) Güneş bir gezegendir. bir gezegendir.

2. 2. “Yağmur, “Yağmur, kar,kar, dolu dolu şeklinde şeklinde yağışlarla yağışlarla yeryüzüne yeryüzüne inen inen su;su; akarsu, akarsu, göl,göl, deniz deniz gibigibi su su kütlelerinin kütlelerinin tabanından tabanından veya veya topraktan topraktan süzülerek süzülerek yeryer altına altına iner.” iner.” Yukarıda Yukarıda aşağıdakilerden aşağıdakilerden hangisinin hangisinin oluşumu oluşumu anlatılmaktadır? anlatılmaktadır? A)Kaynak A)Kaynak B) Akarsu B) Akarsu C)Göl C)Göl D) Yer D) Yer AltıAltı Suları Suları

3. Çevre 3. Çevre kirliliği kirliliği ile ilgili ile ilgili aşağıdakilerden aşağıdakilerden hangisi hangisi yanlıştır? yanlıştır? A) İnsan A) İnsan faaliyetleri faaliyetleri sonucunda sonucunda doğanın doğanın ve yaşam ve yaşam alanlarının alanlarının kirlenmesine kirlenmesine çevre çevre kirliliği kirliliği denir. denir. B) Çevre B) Çevre kirliliği kirliliği insanların insanların yaşadıkları yaşadıkları çevrelerinde çevrelerinde meydana meydana gelen gelen olumlu olumlu değişikliklerdir. değişikliklerdir. C) Sanayileşme, C) Sanayileşme, kentleşme kentleşme ve ve insanların insanların yaşam yaşam kalitelerini kalitelerini artırmak artırmak içiniçin yaptıkları yaptıkları çeşitli çeşitli faaliyetler faaliyetler çevre çevre kirliliğine kirliliğine neden neden olur.olur. D) En D) En çokçok bilinen bilinen kirlilik kirlilik çeşitleri çeşitleri arasında arasında hava hava kirliliği, kirliliği, su kirliliği su kirliliği ve toprak ve toprak kirliliği kirliliği gelmektedir. gelmektedir.

4. Aşağıda 4. Aşağıda doğal doğal anıtlarla anıtlarla ilgiliilgili verilen verilen bilgilerden bilgilerden hangisi hangisi yanlıştır? yanlıştır? A) Yer A) Yer kabuğunun kabuğunun oluşumu oluşumu sürecinde sürecinde ortaya ortaya çıkan çıkan yeryüzü yeryüzü şekilleridir. şekilleridir. B) Ülkelerin B) Ülkelerin başta başta gelen gelen zenginlik zenginlik kaynaklarıdır. kaynaklarıdır. C) Bulundukları C) Bulundukları yerde yerde halkın halkın ve turistlerin ve turistlerin ilgisini ilgisini çeker. çeker. D) Kısa D) Kısa sürede sürede oluşur oluşur ve insanlar ve insanlar tarafından tarafından yapılırlar. yapılırlar.

85 85

77

ÜNİTE ÜNİTE

5. Fosiller 5. Fosiller ile ilgili ile ilgili aşağıda aşağıda verilen verilen bilgilerden bilgilerden hangisi hangisi yanlıştır? yanlıştır? A) Fosillerin A) Fosillerin bazıları bazıları canlıların canlıların vücutlarının vücutlarının tümünden tümünden oluşabilir. oluşabilir. B) Bazı B) Bazı canlıların canlıların sadece sadece izleri izleri fosilfosil olur.olur. C) Bitkilerin C) Bitkilerin fosilleri fosilleri oluşmaz. oluşmaz. D) Hayvan D) Hayvan dişleri, dişleri, kabukları kabukları ve kemikleri ve kemikleri fosilfosil olabilir. olabilir. 6. Aşağıdakilerden 6. Aşağıdakilerden hangisi hangisi Güneş Güneş Sistemi'ndeki Sistemi'ndeki gezegenlerden gezegenlerden biri biri değildir? değildir? A) Neptün A) Neptün B) Satürn B) Satürn C) Ay C) Ay D) Venüs D) Venüs 7. Canlıların 7. Canlıların milyonlarca milyonlarca yıl yıl öncesinden öncesinden günümüze günümüze kadar kadar gelen gelen kalıntı kalıntı ya ya da da izlerine izlerine ................... ................... denir. denir. Yukarıdaki Yukarıdaki tanımda tanımda bulunan bulunan boşluğa boşluğa aşağıdakilerden aşağıdakilerden hangisi hangisi gelmelidir? gelmelidir? A) Maden A) Maden B) Fosil B) Fosil C) Kayaç C) Kayaç D) Toprak D) Toprak 8. Aşağıdakilerden 8. Aşağıdakilerden hangisi hangisi çevremizdeki çevremizdeki yaşam yaşam alanlarına alanlarına zarar zarar veren veren insan insan davranışlarına davranışlarına örnek örnek olamaz? olamaz? A) Nüfus A) Nüfus artışı artışı ve kentleşme ve kentleşme B) Sanayileşme B) Sanayileşme C) Hava, C) Hava, su ve su toprak ve toprak kirliliği kirliliği D) Ağaç D) Ağaç dikme dikme 9. Kayaç 9. Kayaç ve madenlerle ve madenlerle ilgiliilgili bilgibilgi aşağıdakilerden aşağıdakilerden hangisinde hangisinde doğru doğru olarak olarak verilmiştir? verilmiştir? A) Madenler A) Madenler ekonomik ekonomik değeri değeri olanolan kayaçlardır. kayaçlardır. B) Kayaçlar B) Kayaçlar çokçok uzun, uzun, madenler madenler kısakısa sürede sürede oluşur. oluşur. C) Madenleri C) Madenleri insanlar insanlar kullanabilir, kullanabilir, kayaçları kayaçları kullanamaz. kullanamaz. D) Kayaçlar D) Kayaçlar doğada doğada kendiliğinden kendiliğinden oluşur, oluşur, madenleri madenleri insanlar insanlar yapar. yapar.

10.10. Aşağıdakilerden Aşağıdakilerden hangisi hangisi yeryer üstüüstü su kaynaklarından su kaynaklarından biri biri değildir? değildir? A) Denizler A) Denizler B) Irmaklar B) Irmaklar C) Göller C) Göller D) Maden D) Maden Suyu Suyu

86 86

DÜNYA, DÜNYA, AYAY veve GÜNEŞ GÜNEŞ SÖZLÜK SÖZLÜK Ay:Ay: Dünyamızın Dünyamızın etrafında etrafında dönen, dönen, Dünya'nın Dünya'nın doğal doğal uydusudur. uydusudur. Doğal Doğal anıt: anıt: Doğa Doğa olayları olayları ile ile yeryer kabuğunda kabuğunda meydana meydana gelen gelen çeşitli çeşitli değişimler değişimler sonucu sonucu oluşan oluşan yapılara yapılara denir. denir. Dünya: Dünya: Uçsuz Uçsuz bucaksız bucaksız evrenin evrenin bir bir bölümünü bölümünü oluşturan oluşturan Güneş Güneş sistemindeki sistemindeki 8 gezegenden 8 gezegenden biridir. biridir. Güneş: Güneş: Dünya'ya Dünya'ya ısı ve ısıışık ve ışık (enerji) (enerji) sağlayan sağlayan yıldızdır. yıldızdır. Fosil: Fosil: Milyonlarca Milyonlarca yıl önce yıl önce yaşayan yaşayan canlıların canlıların kayaçlar kayaçlar içerisinde içerisinde kalan kalan kalıntı kalıntı ve izlerine ve izlerine fosilfosil denir. denir. Kayaç: Kayaç: Minerallerin Minerallerin bir bir araya araya gelmesiyle gelmesiyle oluşan oluşan kayaçlar kayaçlar yeryer kabuğunu kabuğunu meydana meydana getirir. getirir. Kaynak Kaynak Suyu: Suyu: YerYer altından altından yeryüzüne yeryüzüne kendiliğinden kendiliğinden çıkan çıkan sulara sulara denir. denir. Maden: Maden: Ekonomik Ekonomik değer değer taşıyan taşıyan kayaçlara kayaçlara maden maden denir. denir. Mineral: Mineral: Doğada Doğada farklı farklı renk renk ve yapılarda ve yapılarda bulunan bulunan kalsiyum, kalsiyum, potasyum potasyum ve ve benzeri benzeri maddelere maddelere denir. denir. Teleskop: Teleskop: GökGök cisimlerinin, cisimlerinin, daha daha büyük büyük görüntüler görüntüler şeklinde şeklinde görülmesini görülmesini sağlayan sağlayan ve özellikle ve özellikle uzay uzay gözlemevlerinde gözlemevlerinde kullanılan kullanılan bir alettir. bir alettir. Uzay: Uzay: İçerisinde İçerisinde Dünya, Dünya, Güneş, Güneş, Ay Ay ve ve diğer diğer gökgök cisimlerinin cisimlerinin yeryer aldığı aldığı sonsuz sonsuz boşluğa boşluğa denir. denir. YerYer altıaltı suyu: suyu: YerYer altı altı suları suları akarsu, akarsu, göl,göl, deniz deniz ve ve yağmur yağmur sularının sularının topraktan topraktan sızarak sızarak derinlere derinlere inmesi inmesi ve su ve geçirmeyen su geçirmeyen bir tabaka bir tabaka üzerinde üzerinde birikmesi birikmesi sonucu sonucu oluşur. oluşur. YerYer üstü üstü suyu: suyu: Denizler, Denizler, göller, göller, akarsular akarsular ve okyanuslara ve okyanuslara verilen verilen genel genel addır. addır.

87 87

KAYNAKÇA KAYNAKÇA Akalın.,Ş.H.(2004).İlköğretim Akalın.,Ş.H.(2004).İlköğretim Okulları Okulları İçinİçin İmlaİmla Kılavuzu.Ankara:Aydoğdu Kılavuzu.Ankara:Aydoğdu Ofset Ofset Alberts, Alberts, B., Bray, B., Bray, D., Lewis, D., Lewis, J., Raff, J., Raff, M., Roberts, M., Roberts, K., Watson, K., Watson, J.D.J.D. (1994). (1994). Molecular Molecular Biology Biology of the of the CellCell (Third (Third Edition). Edition). NewNew York:Garland York:Garland Publishing. Publishing. Atkinson, Atkinson, S. (1995). S. (1995). Astronomi.Ankara: Astronomi.Ankara: Türkiye Türkiye Bilimsel Bilimsel ve Teknik ve Teknik Araştırma Araştırma Kurumu Kurumu (TÜBİTAK) (TÜBİTAK) Yayınları. Yayınları. Aydınlı Aydınlı R.,Güngör R.,Güngör B.,Yıldıran B.,Yıldıran F.N.,Dökme F.N.,Dökme İ.,Üler İ.,Üler S.,Baş S.,Baş Z.B.Z.B. (2002). (2002). FenFen Bilgisi Bilgisi 6. İstanbul:Milli 6. İstanbul:Milli Eğitim Eğitim Basımevi. Basımevi. Batman, Batman, K. A.K.(Editör)., A. (Editör)., Güner, Güner, D. C., D.Hocaoğlu, C., Hocaoğlu, M. Sarpten, M. Sarpten, S., Özkan, S., Özkan, Ö. (2005). Ö. (2005). FenFen ve Teknoloji ve Teknoloji 6 Ders 6 Ders Kitabı. Kitabı. Lefkoşa: Lefkoşa: MilliMilli Eğitim Eğitim ve Kültür ve Kültür Bakanlığı Bakanlığı Yayınlar. Yayınlar. Batman, Batman, K. A.K.(Editör)., A. (Editör)., Güner, Güner, D. C., D.Sancak, C., Sancak, F. Y.,F.Sarpten, Y., Sarpten, S., Özkan, S., Özkan, Ö. (2006). Ö. (2006). FenFen ve Teknoloji ve Teknoloji 7 Ders 7 Ders Kitabı. Kitabı. Lefkoşa: Lefkoşa: MilliMilli Eğitim Eğitim ve Kültür ve Kültür Bakanlığı Bakanlığı Yayınlar. Yayınlar. Batman, Batman, K. A.K.(Editör)., A. (Editör)., Güner, Güner, D. C., D.Sancak, C., Sancak, F. Y.,F.Sarpten, Y., Sarpten, S., Özkan, S., Özkan, Ö. (2007). Ö. (2007). FenFen ve Teknoloji ve Teknoloji 8 Ders 8 Ders Kitabı. Kitabı. Lefkoşa: Lefkoşa: MilliMilli Eğitim Eğitim ve Kültür ve Kültür Bakanlığı Bakanlığı Yayınlar. Yayınlar. Batman, Batman, K. A.K.(Editör)., A. (Editör)., Sarpten, Sarpten, S., Monargalı, S., Monargalı, T., Gülce T., Gülce Ş., Ünbay, Ş., Ünbay, M. T.M.(2008). T. (2008). FenFen ve Teknoloji ve Teknoloji 4 Ders 4 Ders Kitabı. Kitabı. Lefkoşa: Lefkoşa: MilliMilli Eğitim Eğitim ve Kültür ve Kültür Bakanlığı Bakanlığı Yayınlar. Yayınlar. Beasant Beasant P. (1999).Elektronik P. (1999).Elektronik ( 2.Baskı). ( 2.Baskı). Ankara: Ankara: Türkiye Türkiye Bilimsel Bilimsel ve Teknik ve Teknik Araştırma Araştırma Kurumu Kurumu (TÜBİTAK) (TÜBİTAK) Yayınları. Yayınları. Bingham Bingham J. (2001). J. (2001). Bilimsel Bilimsel Deneyler Deneyler (21.Baskı). (21.Baskı). Ankara: Ankara: Türkiye Türkiye Bilimsel Bilimsel ve Teknik ve Teknik Araştırma Araştırma Kurumu Kurumu (TÜBİTAK) (TÜBİTAK) Yayınları. Yayınları. Boyd Boyd J.,Whitelaw J.,Whitelaw W. (1997).New W. (1997).New Understanding Understanding Science. Science. United United Kingdom:Jhon Kingdom:Jhon Murray Murray Puplishers Puplishers Ltd. Ltd. Cronbach, Cronbach, L. J.(1970).Essential L. J.(1970).Essential of Psychological of Psychological Testing. Testing. Third Third Edition. Edition. NewNew York:Harper York:Harper & Row, & Row, Publishers. Publishers. Demirel, Demirel, Ö.(1998). Ö.(1998). Kuramdan Kuramdan Uygulamaya Uygulamaya Eğitimde Eğitimde Program Program Geliştirme. Geliştirme. Ankara: Ankara: Pegem Pegem A Yayıncılık. A Yayıncılık. Demirel, Demirel, Ö.(1998). Ö.(1998). Planlamadan Planlamadan Değerlendirmeye Değerlendirmeye Öğretme Öğretme Sanatı. Sanatı. Ankara: Ankara: Pegem Pegem A Yayıncılık. A Yayıncılık. EarlEarl B.,Wilford B.,Wilford L.D.R.(2003) L.D.R.(2003) GCSE GCSE Chemistry.United Chemistry.United Kingdom:Jhon Kingdom:Jhon Murray Murray Puplishers Puplishers Ltd. Ltd. Ercelasun,A.(1996) Ercelasun,A.(1996) TürkTürk Dil Kurumu(TDK) Dil Kurumu(TDK) İmlaİmla Kılavuzu. Kılavuzu. Ankara:Türk Ankara:Türk TarihTarih Kurumu Kurumu Basım Basım Evi Evi Fraser Fraser A.,Gilchrist A.,Gilchrist I.(1997). I.(1997). Starting Starting Scince Scince : Book : Book One. One. United United Kingdom:Oxford Kingdom:Oxford University University Press Press Güneş, Güneş, B. (Editör).(2013). B. (Editör).(2013). FenFen ve Teknoloji ve Teknoloji 7 Ders 7 Ders Kitabı. Kitabı. Ankara: Ankara: Saray Saray Matbaacılık. Matbaacılık. Joe,Boyd,Walter,Whitelaw Joe,Boyd,Walter,Whitelaw (1996) (1996)NewNew Understing Understing Scince: Scince: Teacher's Teacher's Resourse Resourse File.File. Revised Revised National National Curriculum Curriculum Edition. Edition. London: London: JohnJohn Murray Murray Puplisher Puplisher Ltd. Ltd. Johnson Johnson K.,Adamson K.,Adamson S.,Williams S.,Williams G.(1994).Spotlight G.(1994).Spotlight Scince.United Scince.United Kingdom:Stanley Kingdom:Stanley Thornes Thornes Puplisher Puplisher Ltd. Ltd. Koyuncu Koyuncu A.Ç.,Kavas A.Ç.,Kavas B.,Salmaner B.,Salmaner V.,Tiryaki V.,Tiryaki N.(2002). N.(2002). FenFen Bilgisi Bilgisi 8. Ankara: 8. Ankara: Feza Feza Gazetecilik Gazetecilik A.Ş.A.Ş. Lavesley Lavesley M.,Baggley M.,Baggley S., S., Clarke Clarke J.,gray J.,gray S.,Johnson S.,Johnson P.(2003). P.(2003). Exploring Exploring Science. Science. United United Kingdom:Pearson Kingdom:Pearson Education Education Ltd. Ltd. Mackean Mackean D.G.(1998).GCSE D.G.(1998).GCSE Biology. Biology. United United Kingdom:Jhon Kingdom:Jhon Murray Murray Puplishers Puplishers Ltd. Ltd. MEBMEB (2012). (2012). Ortaöğretim Ortaöğretim Fizik Fizik 12 Ders 12 Ders Kitabı, Kitabı, Ankara: Ankara: MEBMEB Yayınları. Yayınları. Pople Pople S.(1997). S.(1997). Founding Founding Science Science To GCSE. To GCSE. United United Kingdom:Oxford Kingdom:Oxford University University Press Press Serway, Serway, B. (2010). B. (2010). Fizik Fizik 2. Ankara: 2. Ankara: Palme Palme Yayıncılık. Yayıncılık. Taşar, Taşar, M. F.M.veF.Orbay, ve Orbay, M. (Ed.). M. (Ed.). (2014). (2014). Genel Genel Fizik Fizik 2, Klâsik 2, Klâsik Elektrik Elektrik ve Manyetizma ve Manyetizma Teorisine Teorisine Giriş. Giriş. Ankara: Ankara: Pegem Pegem Akademi Akademi Yayıncılık. Yayıncılık. Temizyürek, Temizyürek, K. (2014). K. (2014). Genel Genel Fizik Fizik I – II.I Ankara: – II. Ankara: Nobel Nobel Yayıncılık. Yayıncılık. Türkiye Türkiye Bilimsel Bilimsel ve Teknik ve Teknik Araştırma Araştırma Kurumu(TÜBİTAK).(1998).Bilim Kurumu(TÜBİTAK).(1998).Bilim Çocuk Çocuk (Sayı (Sayı 1). İstanbul:Pro-Mat 1). İstanbul:Pro-Mat Basın Basın Yayın Yayın A.Ş.A.Ş. Türkiye Türkiye Bilimsel Bilimsel ve Teknik ve Teknik Araştırma Araştırma Kurumu(TÜBİTAK).(1998).Bilim Kurumu(TÜBİTAK).(1998).Bilim Çocuk Çocuk (Sayı (Sayı 3). İstanbul:Pro-Mat 3). İstanbul:Pro-Mat Basın Basın Yayın Yayın A.Ş.A.Ş. Türkiye Türkiye Bilimsel Bilimsel ve Teknik ve Teknik Araştırma Araştırma Kurumu(TÜBİTAK).(1999).Bilim Kurumu(TÜBİTAK).(1999).Bilim Çocuk Çocuk (Sayı (Sayı 18).18). İstanbul:Pro-Mat İstanbul:Pro-Mat Basın Basın Yayın Yayın A.Ş.A.Ş. Türkiye Türkiye Bilimsel Bilimsel ve Teknik ve Teknik Araştırma Araştırma Kurumu(TÜBİTAK).(1999).Bilim Kurumu(TÜBİTAK).(1999).Bilim Çocuk Çocuk (Sayı (Sayı 19).19). İstanbul:Pro-Mat İstanbul:Pro-Mat Basın Basın Yayın Yayın A.Ş.A.Ş.

88 88

Elektronik Elektronik Kaynakça Kaynakça www.animalinfo.org/country/cyprus.htm www.animalinfo.org/country/cyprus.htm www.ed.psu.edu/~insys/esd/gardner/mitheory.html. www.ed.psu.edu/~insys/esd/gardner/mitheory.html. www.animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/equus-asinur.html www.animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/equus-asinur.html www.byronsmith.ca www.byronsmith.ca www.egitimhane.com/5-sinif-fen-bilimleri www.egitimhane.com/5-sinif-fen-bilimleri www.cyprus.cok.uk/ncyprus/green/marinelife/turtles www.cyprus.cok.uk/ncyprus/green/marinelife/turtles www.issg.org/database/species/ecology.asp www.issg.org/database/species/ecology.asp www.kids.nationalgeographic.com www.kids.nationalgeographic.com www.morpakampüs.com www.morpakampüs.com www.nasa.gov/education/wstart.html www.nasa.gov/education/wstart.html www.northcyprus.et/kktc/aboutkktc/dogal-hayat/caretta/genelt.html www.northcyprus.et/kktc/aboutkktc/dogal-hayat/caretta/genelt.html www.panda.org/news_facts/education/middle_school/species/social_animals.cfm www.panda.org/news_facts/education/middle_school/species/social_animals.cfm www.sanalokulumuz.com/5-sinif-fen-ve-teknoloji-testleri www.sanalokulumuz.com/5-sinif-fen-ve-teknoloji-testleri www.thesole.org www.thesole.org www.uzaybilim.net www.uzaybilim.net

89 89

BU KİTAP KKTC MİLLİ EĞİTİM VE KÜLTÜR BAKANLIĞINCA ÜCRETSİZ OLARAK VERİLMİŞTİR. PARA İLE SATILMAZ.