Fen ve Teknoloji 5. Öğrenci ders ve çalışma kitabı - 1

Citation preview

FEN VE TEKNOLOJİ

5 MİLLİ EĞİTİM VE KÜLTÜR BAKANLIĞI

FEN VE TEKNOLOJİ

5

Yazarlar Dr. Kaan Batı Salih Sarpten Meltem Tavukçuoğlu Ayşen Çaluda Karadağlı

KKTC Milli Eğitim ve Kültür Bakanlığı Bu kitap, Temel Eğitim Program Geliştirme Projesi (TEPGEP) kapsamında, KKTC Milli Eğitim ve Kültür Bakanlığı, Talim ve Terbiye Dairesi tarafından, ilkokullarda ders kitabı olarak kullanılması için hazırlatılmıştır.

FEN FEN VE VE TEKNOLOJİ TEKNOLOJİ KOMİSYONU KOMİSYONU Dr. Dr. Kaan Kaan BatıBatı Salih Salih Sarpten Sarpten Hande Hande Eraslan Eraslan Çelebi Çelebi Meltem Meltem Tavukçuoğlu Tavukçuoğlu Ünbay Ünbay Ayşen Ayşen Çaluda Çaluda Karadağlı Karadağlı DANIŞMANLAR DANIŞMANLAR Prof. Prof. Dr. Dr. Fitnat Fitnat Kaptan Kaptan Yrd.Yrd. Doç. Doç. Dr. Dr. Sevilay Sevilay Atmaca Atmaca TEPGEP TEPGEP Proje Proje Yürütücüsü Yürütücüsü Prof. Prof. Dr. Dr. Ahmet Ahmet Pehlivan Pehlivan DAÜ DAÜ Öğretim Öğretim Üyesi Üyesi DİLDİL UZMANI UZMANI Prof. Prof. Dr. Dr. Ahmet Ahmet Pehlivan Pehlivan

GRAFİK GRAFİK TASARIM TASARIM BilalBilal Akbayır Akbayır Salih Salih Sarpten Sarpten

KAPAK KAPAK TASARIM TASARIM BilalBilal Akbayır Akbayır BASKI İlk Baskı İlk Baskı Baskı : :Ağustos : Ağustos 2017 2017 İlk Ağustos 2017 Baskı Haziran 2021 SonSon Son Baskı Baskı : :Haziran : Haziran 2021 2021

HerHer hakkı hakkı saklıdır saklıdır ve KKTC ve KKTC MilliMilli Eğitim Eğitim ve Kültür ve Kültür Bakanlığı’na Bakanlığı’na aittir. aittir. Kitabın Kitabın metin, metin, soru, soru, şekil şekil ve resimleri ve resimleri kısmen kısmen de olsa de olsa hiçbir hiçbir surette surette alınıp alınıp yayımlanamaz. yayımlanamaz.

İSTİKLÂL İSTİKLÂL MARŞI MARŞI Korkma, Korkma, sönmez sönmez bu şafaklarda bu şafaklarda yüzen yüzen al sancak; al sancak; Sönmeden Sönmeden yurdumun yurdumun üstünde üstünde tüten tüten en son en son ocak. ocak. O benim O benim milletimin milletimin yıldızıdır, yıldızıdır, parlayacak; parlayacak; O benimdir, O benimdir, o benim o benim milletimindir milletimindir ancak. ancak. Çatma, Çatma, kurban kurban olayım, olayım, çehrene çehrene ey nazlı ey nazlı hilal! hilal! Kahraman Kahraman ırkıma ırkıma bir gül... bir gül... Ne Ne bu şiddet, bu şiddet, bu celal? bu celal? Sana Sana olmaz olmaz dökülen dökülen kanlarımız kanlarımız sonra sonra helal; helal; Hakkıdır, Hakkıdır, Hakk'a Hakk'a tapan, tapan, milletimin milletimin istiklal. istiklal. BenBen ezelden ezelden beridir beridir hür hür yaşadım, yaşadım, hür hür yaşarım. yaşarım. Hangi Hangi çılgın çılgın bana bana zincir zincir vuracakmış? vuracakmış? Şaşarım! Şaşarım! Kükremiş Kükremiş sel sel gibiyim: gibiyim: Bendimi Bendimi çiğner, çiğner, aşarım; aşarım; Yırtarım Yırtarım dağları, dağları, enginlere enginlere sığmam sığmam taşarım. taşarım. Garb'ın Garb'ın afakını afakını sarmışsa sarmışsa çelikçelik zırhlı zırhlı duvar; duvar; Benim Benim iman iman doludolu göğsüm göğsüm gibigibi serhaddim serhaddim var.var. Ulusun, Ulusun, korkma! korkma! Nasıl Nasıl böyle böyle bir imanı bir imanı boğar, boğar, ''Medeniyet!'' ''Medeniyet!'' dediğin dediğin tek tek dişi dişi kalmış kalmış canavar? canavar? Arkadaş! Arkadaş! Yurduma Yurduma alçakları alçakları uğratma uğratma sakın; sakın; Siper Siper et gövdeni, et gövdeni, dursun dursun bu hayasızca bu hayasızca akın. akın. Doğacaktır Doğacaktır sana sana va'dettiği va'dettiği günler günler Hakk'ın... Hakk'ın... KimKim bilir,bilir, belki belki yarın, yarın, belki belki yarından yarından da yakın. da yakın.

Mehmet Mehmet ÂkifÂkif ERSOY ERSOY

1881 1881- 1938 - 1938 Hayatta Hayattaenenhakiki hakikimürşit, mürşit,ilimdir! ilimdir!

Mustafa MustafaKemal KemalATATÜRK ATATÜRK

1906 1906- 1984 - 1984 Dr. Dr.Fazıl FazılKÜÇÜK KÜÇÜK

1924 1924- 2012 - 2012 Rauf RaufRaif RaifDENKTAŞ DENKTAŞ

ÖNSÖZ ÖNSÖZ Fen, Fen, Dünya'yı Dünya'yı ve ve Evren'i Evren'i tanımlamaya tanımlamaya ve ve açıklamaya açıklamaya çalışan çalışan bilimdir. bilimdir. Sanıldığının Sanıldığının aksine aksine sabit sabit ve ve keskin keskin bilgiler bilgiler bütünü bütünü değildir. değildir. Bilimsel Bilimsel bilgiler, bilgiler, yeni yeni bulgular bulgular elde elde edildikçe edildikçedeğişmekte, değişmekte,doğayı doğayıdaha dahaiyi iyiaçıklamak açıklamakiçiniçinsürekli sürekligözden gözden geçirilmektedir.Teknoloji geçirilmektedir.Teknoloji iseise sadece sadece teknolojik teknolojik araç, araç, gereç gereç ya ya da da bunların bunların uygulamaları uygulamaları değil, değil, diğer diğer tümtüm disiplinlerden disiplinlerden elde elde edilen edilen kavram kavram ve ve becerilerin, becerilerin, bir bir problemi problemi çözmek çözmek içiniçin insanlığın insanlığın hizmetine hizmetine sunulmasıdır. sunulmasıdır. “Fen “Fen ve ve Teknoloji Teknoloji Öğretim Öğretim Programı”yla Programı”yla öğrencilerin öğrencilerin bilimsel bilimsel bilgileri bilgileri ezberlemesi ezberlemesi değil, değil, hayatları hayatları boyunca boyunca karşılaşacakları karşılaşacakları fenle fenle ilgiliilgili problemleri, problemleri, Dünya'nın Dünya'nın sürdürülebilir sürdürülebilir gelişimi gelişimi odağında odağında çözebilmeleri çözebilmeleri içiniçin gereken gereken tutumları tutumları ve ve zihinsel zihinsel süreç süreç becerilerini becerilerini en en üstüst düzeye düzeye çıkarmaları çıkarmaları amaçlanmaktadır. amaçlanmaktadır. BuBu amacı amacı karşılamak karşılamak üzere üzere hazırlanmış hazırlanmış olan olan elinizdeki elinizdeki "FEN "FEN VEVE TEKNOLOJİ TEKNOLOJİ 5" ders 5" ders kitabı, kitabı, öğrencilerin öğrencilerin kendi kendi öğrenme öğrenme yöntemlerini yöntemlerini kullanarak; kullanarak; fenfen okur okur yazarlığı, yazarlığı, problem problem çözme, çözme, eleştirel eleştirel ve ve yaratıcı yaratıcı düşünme, düşünme, kişisel kişisel ve ve sosyal sosyal yetkinlik, yetkinlik, işbirliği işbirliği ve ve girişimcilik girişimcilik becerilerini becerilerini geliştirmesinde geliştirmesinde de de büyük büyük katkı katkı sağlayacaktır. sağlayacaktır. Kitapta, Kitapta, konuların konuların yerel yerel örneklerle örneklerle işlenmesine işlenmesine olabildiğince olabildiğince yeryer verilmiş, verilmiş, öğrenme öğrenme psikolojisi psikolojisi literatüründe literatüründe önemli önemli yere yere sahip sahip olan olan yakından yakından - uzağa - uzağa ilkesi ilkesi hayata hayata geçirilmiştir. geçirilmiştir. "FEN "FEN VEVE TEKNOLOJİ TEKNOLOJİ 5" 5" ders ders kitabının kitabının bazı bazı noktalara noktalara uyularak uyularak kullanılması kullanılması büyük büyükönem önemtaşımaktadır. taşımaktadır.Üniteler Ünitelerişlenmeden işlenmedenönce önce«Keşfedin!» «Keşfedin!»kısmı kısmı çalışılmalı, çalışılmalı, «Kavram «Kavram Haritas» Haritas» ve ve «Kavram «Kavram Bulutu» Bulutu» öğrencilerin öğrencilerin dikkatine dikkatine getirilerek getirilerekincelenmelidir. incelenmelidir.«Ünite «ÜniteHazırlık HazırlıkSoruları» Soruları»öğrencilerin öğrencilerinvarolan varolan şemalarını şemalarını sorgulamalarına sorgulamalarına ve ve yeniden yeniden şema şema oluşturmalarına oluşturmalarına yardımcı yardımcı olacaktır. olacaktır. Ünite Ünite içersinde içersinde yeryer alan alan «Keşfet «Keşfet Paylaş» Paylaş» etkinliklerinin etkinliklerinin eksiksiz eksiksiz gerçekleştirilmesi gerçekleştirilmesi ve ve önerilen önerilen deneylerin deneylerin yapılması yapılması belirlenen belirlenen amaçlara amaçlara ulaşmak ulaşmak adına adına büyük büyük önem önem taşımaktadır. taşımaktadır. Ayrıca Ayrıca ünite ünite sonlarında sonlarında yeryer alan alan «Değerlendirme «Değerlendirme Soruları» Soruları» öğrencilerin öğrencilerinbireysel bireyselöğrenmelerini öğrenmelerinisınamalarını sınamalarınısağlayacaktır. sağlayacaktır.Yine Yineünite ünite sonunda sonunda yeryer alan alan «Sözlük» «Sözlük» iseise üniteyle üniteyle ilgiliilgili kavramların kavramların öğrenciler öğrenciler tarafından tarafından içselleştirilmesinde içselleştirilmesinde yardımcı yardımcı olacağı olacağı düşünülmektedir. düşünülmektedir. «FEN «FEN VEVE TEKNOLOJİ TEKNOLOJİ 5" 5" ders ders kitabının kitabının çağdaş çağdaş eğitim eğitim sistemleri sistemleri öğrencilerinin öğrencilerinin ihtiyaçlarını ihtiyaçlarını karşılayacak karşılayacak bilimsel bilimsel niteliğiyle niteliğiyle sunulduğuna sunulduğuna güvenimiz güvenimiz tamdır. tamdır. Öğrencilerimizin Öğrencilerimizin bu bu alanda alanda elde elde edecekleri edecekleri başarılara başarılara yürekten yürekten inanıyor, inanıyor, şimdiden şimdiden tebriklerimizi tebriklerimizi iletiyoruz. iletiyoruz. İyi çalışmalar. İyi çalışmalar.

Fen Fen ve ve Teknoloji Teknoloji Komisyonu Komisyonu

İ Çİ Ç N İDNEDKEİ K L Eİ LRE R

1 1

ÜNİTE ÜNİTE

VÜCUDUM VÜCUDUM ........................................................................................................ ........................................................................................................ 2 2

6 6 Besinlerin Besinlerin Sindirimi Sindirimi ve Dengeli ve Dengeli Beslenme Beslenme ........................................................................................................ ........................................................................................................ 7 7 Proteinler Proteinler ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ 9 9 Karbonhidratlar Karbonhidratlar ............................................................................................................................................... ............................................................................................................................................... 10 10 Yağlar Yağlar ................................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................................... 11 11 Vitaminler Vitaminler .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... 14 14 Su ve Su Mineraller ve Mineraller ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. 15 15 Dengeli Dengeli Beslenme Beslenme ......................................................................................................................................... ......................................................................................................................................... Besinlerin Besinlerin Sindirimi Sindirimi ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... 22 22 Dişler Dişler .................................................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................................................. 24 24 Boşaltım Boşaltım ............................................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................................ 28 28 Boşaltıma Boşaltıma Yardımcı Yardımcı Yapı Yapı ve Organlar ve Organlar ................................................................................................................ ................................................................................................................ 23 23

2 2

ÜNİTE ÜNİTE

KUVVET KUVVET ve HAREKET ve HAREKET ................................................................................ ................................................................................ 38 38

Yaşamımızdaki Yaşamımızdaki Kuvvetler Kuvvetler ........................................................................................................................................ ........................................................................................................................................ 42 42 Kuvveti Kuvveti Ölçülmesi Ölçülmesi ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... 44 44 Dinamometrenin Dinamometrenin Ölçüm Ölçüm Hassasiyeti Hassasiyeti ................................................................................................. ................................................................................................. 45 45 Sürtünme Sürtünme Kuvveti Kuvveti ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... 48 48 Sürtünme Sürtünme Kuvvetinin Kuvvetinin Etkiler Etkiler ................................................................................................................ ................................................................................................................ 49 49

3 3

ÜNİTE ÜNİTE

MADDE MADDE ve ÖZELLİKLERİ ve ÖZELLİKLERİ ......................................................................... ......................................................................... 54 54

58 58 Maddenin Maddenin HâlHâl Değişimi Değişimi ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... 64 64 Su Döngüsü Su Döngüsü ................................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................................... 65 65 Maddenin Maddenin Ayırt Ayırt Edici Edici Özellikleri Özellikleri ......................................................................................................................... ......................................................................................................................... 72 72 Isı ve Isı Sıcaklık ve Sıcaklık ................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................. 73 73 Isı Alışverişi Isı Alışverişi .................................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................................... Isı Maddeyi Isı Maddeyi Etkiler Etkiler ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... 77 77 Katılarda Katılarda Genleşme Genleşme ve Büzülme ve Büzülme ......................................................................................................................... ......................................................................................................................... 78 78 Sıvılarda Sıvılarda Genleşme Genleşme ve Büzülme ve Büzülme .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... 79 79 Gazlarda Gazlarda Genleşme Genleşme ve Büzülme ve Büzülme .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... 80 80

KAYNAKCA KAYNAKCA ..................................................................................................... ..................................................................................................... 86 86

Ünite 1:

VÜCUDUMUZ

KEŞFEDİN ! Yediğin besinlerde neler oluyor? Neden besleniyorsun? Bu ünitede, canlıların yaşamsal faaliyetlerini devam ettirmek için besinlere ihtiyacı olduğunu, besin içeriklerinin özellikli görevlerini, besinlerin vücutta izlediği yolu, dengeli beslenmenin önemini, bilinçli tüketicinin yapması gerekenleri, dişlerin görevlerini ve vücudunda oluşan atıkların atılma yollarını öğreneceksin. Bu konular hakkında, tıp alanında eğitim almış uzmanlar veya doktorlarla görüşebilir, daha detaylı bilgiler alabilirsin.

11

ÜNİTE ÜNİTE ÜNİTE ÜNİTE KAVRAMLARI KAVRAMLARI

VÜCUDUM VÜCUDUM

BOŞALTIM BOŞALTIM

SİNDİRİM SİNDİRİM Ağız Ağız

Yutak Yutak

Organları Organları

İdrar İdrar Borusu Borusu

DENGELİ DENGELİ BESLENME BESLENME Organları Organları

İnce İnce Bağırsak Bağırsak

İdrar İdrar Kanalı Kanalı

BESİN BESİN MADDELERİ MADDELERİ

Kalın Kalın Bağırsak Bağırsak

Yağlar Yağlar

4 4

Böbrek Böbrek

VÜCUDUMUZ VÜCUDUMUZ

ÜNİTE ÜNİTE HAZIRLIK HAZIRLIK SORULARI SORULARI

5 5

11

ÜNİTE ÜNİTE

BESİNLERİN BESİNLERİN SİNDİRİMİ SİNDİRİMİ VEVE DENGELİ DENGELİ BESLENME BESLENME Vücudumuz Vücudumuz sürekli sürekli çalışan çalışan bir bir makine makine gibidir. gibidir. Makinenin Makinenin çalışabilmesi çalışabilmesi içiniçin enerjiye enerjiye ihtiyacı ihtiyacı vardır. vardır. İnsanlar İnsanlar içiniçin de durum de durum böyledir. böyledir. Sence, Sence, insanlar insanlar günlük günlük yaşamlarını yaşamlarını devam devam ettirmek ettirmek içiniçin gerekli gerekli olanolan enerjiyi enerjiyi nasıl nasıl sağlıyorlar? sağlıyorlar? Bir Bir gününü gününü düşün. düşün. Sabah Sabah kalkıp kalkıp yatağını yatağını düzeltiyorsun. düzeltiyorsun. Giyinip Giyinip dişlerini dişlerini fırçalıyorsun. fırçalıyorsun. Okula Okula belki belki de yürüyerek de yürüyerek gidiyorsun. gidiyorsun. Okulda Okulda ders ders yapıyor, yapıyor, oyun oyun oynuyorsun. oynuyorsun. Bütün Bütün bunları bunları yaparken yaparken enerjiye enerjiye ihtiyaç ihtiyaç duyuyoruz. duyuyoruz. İşteİşte vücudumuz vücudumuz içiniçin gerekli gerekli olan olan bu bu enerjiyi enerjiyi besinlerden besinlerden eldeelde ederiz. ederiz. Doğadaki Doğadaki tümtüm canlılar canlılar yaşamlarını yaşamlarını devam devam ettirmek ettirmek içiniçin beslenmeye beslenmeye ihtiyaç ihtiyaç duyar. duyar. Büyüyüp Büyüyüp gelişebilmek, gelişebilmek, yaşamı yaşamı devam devam ettirmek ettirmek içiniçin kullanılan kullanılan yiyecek yiyecek ve içeceklerin ve içeceklerin tümüne tümüne besin besin denir. denir. Beslenme Beslenme ise ise sağlıklı sağlıklı yaşamak yaşamak içiniçin gerekli gerekli olanolan bu bu besin besin maddelerinin maddelerinin vücuda vücuda alınmasıdır. alınmasıdır. Besinler Besinler çokçok çeşitlidir. çeşitlidir. Bazıları Bazıları bitkilerden, bitkilerden, bazıları bazıları hayvanlardan hayvanlardan eldeelde edilir. edilir. Besinlerin Besinlerin bitkisel bitkisel veya veya hayvansal hayvansal olmasının olmasının yanında, yanında, özellikleri özellikleri ve vücudumuzdaki ve vücudumuzdaki işlevleri işlevleri de farklıdır. de farklıdır.

BESİNLERİN BESİNLERİN İÇERİKLERİ İÇERİKLERİ VEVE İŞLEVLERİ İŞLEVLERİ Besinlerin Besinlerin içerikleri içerikleri farklıdır. farklıdır. Bunlar: Bunlar: proteinler, proteinler, karbonhidratlar, karbonhidratlar, yağlar, yağlar, vitaminler, vitaminler, su su ve ve minerallerdir. minerallerdir.

YağYağ

6 6

VÜCUDUMUZ VÜCUDUMUZ Proteinler Proteinler Arda Arda futbol futbol oynamayı oynamayı çokçok seviyor. seviyor. Arkadaşları Arkadaşları ile futbol ile futbol oynarken oynarken aniden aniden düşüp düşüp dizini dizini yaraladı. yaraladı. Arda'nın Arda'nın yarası yarası oldukça oldukça derindi. derindi. Futbol Futbol maçının maçının yöneticileri yöneticileri hemen hemen müdahale müdahale edip, edip, Arda'yı Arda'yı doktora doktora götürdüler. götürdüler. DiziDizi ilaçlandı, ilaçlandı, dikildi dikildi ve sarıldı. ve sarıldı. Ayrıca, Ayrıca, doktor doktor Arda'ya Arda'ya şunları şunları söyledi: söyledi: - Yaranın - Yaranın erken erken iyileşmesini iyileşmesini istiyorsan istiyorsan beslenmene beslenmene dikkat dikkat etmelisin. etmelisin. Protein Protein yönünden yönünden zengin zengin olanolan besinler besinler tüketmelisin. tüketmelisin. Sence, Sence, protein protein yönünden yönünden zengin zengin olanolan besinlerin besinlerin vücudumuz vücudumuz içiniçin işlevleri işlevleri nelerdir? nelerdir? ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... Vücudumuzda Vücudumuzda bir bir yara yara veya veya kesik kesik oluştuğunda oluştuğunda zamanla zamanla bu bu yaraların yaraların veya veya kesilen kesilen yerlerin yerlerin iyileşmesi iyileşmesi proteinler proteinler sayesinde sayesinde olur.olur. Bu Bu nedenle nedenle proteinler, proteinler, yapıcı yapıcı ve ve onarıcı onarıcı besin besin grubuna grubuna girer. girer. Proteinler Proteinler kaskas ve kemiklerin ve kemiklerin yapısına yapısına girerek girerek yapım yapım görevini, görevini, yaraları yaraları iyileştirerek iyileştirerek onarım onarım görevini görevini gerçekleştirir. gerçekleştirir. SaçSaç ve tırnaklarımızın ve tırnaklarımızın uzaması uzaması da da proteinler proteinler sayesinde sayesinde olur.olur. Vücudun Vücudun mikroplara mikroplara karşı karşı direncini direncini artırarak artırarak vücudu vücudu hastalıklara hastalıklara karşı karşı korur. korur. Ayrıca, Ayrıca, proteinler proteinler enerji enerji verici verici besin besin maddeleridir. maddeleridir. Hemen Hemen hemen hemen karbonhidratlar karbonhidratlar kadar kadar enerji enerji verirler. verirler. Proteinler Proteinler hem hem hayvansal hayvansal hem hem de de bitkisel bitkisel besinlerde besinlerde bulunur. bulunur.Et, Et,süt,süt,yoğurt, yoğurt, peynir, peynir, yumurta, yumurta, balık balık , baklagiller, , baklagiller, tahıllar, tahıllar, kuruyemişler kuruyemişler protein protein açısından açısından zengin zengin besinlerdir. besinlerdir.

BİLİYOR MUYDUN? MUYDUN? ? ?BİLİYOR

7 7

11

ÜNİTE ÜNİTE

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ Neler Neler kullanacağız? kullanacağız? Ÿ Besin Ÿ Besin parçaları: parçaları: haşlanmış haşlanmış yumurta, yumurta, patates, patates, ekmek, ekmek, peynir, peynir, yoğurt yoğurt Ÿ Bıçak Ÿ Bıçak Ÿ Damlalık Ÿ Damlalık Ÿ Nitrik Ÿ Nitrik asitasit çözeltisi çözeltisi Ÿ 5 adet Ÿ 5 adet deney deney tüpü tüpü Neler Neler yapacağız? yapacağız? Öncelikle Öncelikle herher besin besin maddesini maddesini nitrik nitrik asitasit damlatmadan damlatmadan önce önce renk renk değişimi değişimi yaşanıp yaşanıp yaşanmayacağını yaşanmayacağını tahmin tahmin ederek ederek aşağıdaki aşağıdaki tablonun tablonun tahmin tahmin bölümünü bölümünü dolduralım. dolduralım. Sence, Sence, bu bu besin besin parçaları parçaları protein protein mi?mi? ......................................................................................................... ......................................................................................................... Daha Daha sonra: sonra: Ÿ 3-Ÿ 53-kişilik 5 kişilik gruplar gruplar oluşturalım. oluşturalım. Ÿ Besin Ÿ Besin parçalarını parçalarını öğretmeniniz öğretmeniniz yardımı yardımı ile küçük ile küçük parçalara parçalara bölelim. bölelim. Ÿ Her Ÿ Her besinden besinden birer birer küçük küçük parça parça alıpalıp deney deney tüplerine tüplerine ayrıayrı ayrıayrı koyalım. koyalım. Ÿ Öğretmeninden Ÿ Öğretmeninden yardım yardım alarak alarak herher tüpün tüpün içine, içine, nitrik nitrik asitasit çözeltisi çözeltisi damlatalım. damlatalım. Damlattıktan Damlattıktan sonra sonra en az en 1azdakika 1 dakika bekleyelim. bekleyelim. Hangi Hangi besinlerin besinlerin üzerinde üzerinde nasıl nasıl bir bir renk renk değişimi değişimi oldu? oldu? Bu Bu besinler besinler protein protein olabilir olabilir mi?mi? .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................

TAHMİN TAHMİN

GÖZLEM GÖZLEM

SONUÇ SONUÇ Gözlemlenen Gözlemlenen renk? renk?

Haşlanmış Haşlanmış Yumurta Yumurta Patates Patates Ekmek Ekmek

8 8

VÜCUDUMUZ VÜCUDUMUZ Karbonhidratlar Karbonhidratlar

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ

TAHMİN TAHMİN

GÖZLEM GÖZLEM

SONUÇ SONUÇ Gözlemlenen Gözlemlenen renk? renk?

Ekmek Ekmek Günlük Günlük hareketlerini hareketlerini yaparken yaparken (yürümek, (yürümek, koşmak, koşmak, kitap kitap okumak, okumak, banyo banyo yapmak, yapmak, düşünmek, düşünmek, dişlerini dişlerini fırçalamak, fırçalamak, uyumak uyumak vb.)vb.) enerji enerji harcarsın. harcarsın. Vücudumuz Vücudumuz içiniçin gerekli gerekli enerji, enerji, temel temel besinlerden besinlerden olanolan karbonhidratlardan karbonhidratlardan sağlanır. sağlanır. Pirinç, Pirinç, makarna, makarna, patates, patates, ekmek, ekmek, arpa, arpa, buğday, buğday, yulaf, yulaf, mısır, mısır, bulgur, bulgur, meyve meyve ve sebzelerin ve sebzelerin çoğu çoğu karbonhidrat karbonhidrat yönünden yönünden zengindir. zengindir.

BİLİYOR MUYDUN? MUYDUN? ? ?BİLİYOR

9 9

11

ÜNİTE ÜNİTE Yağlar Yağlar

Antartika, Antartika, Dünya'nın Dünya'nın en en soğuk soğuk ve ve rüzgarlı rüzgarlı yeridir. yeridir. Burada Burada yaşayan yaşayan fokların fokların ve ve penguenlerin penguenlerin derisinin derisinin altında altında oldukça oldukça fazla fazla yağyağ vardır. vardır. Bu Bu yağyağ tabakası tabakası vücutlarının vücutlarının buzlu buzlu sularda sularda bilebile sıcak sıcak kalmasını kalmasını sağlar. sağlar.

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ

Kızarmış Kızarmış Börek Börek

10 10

VÜCUDUMUZ VÜCUDUMUZ Yağlar Yağlar da karbonhidratlar da karbonhidratlar gibigibi enerji enerji veren veren besin besin içeriği içeriği grubundadır. grubundadır. Karbonhidratların Karbonhidratların yetersiz yetersiz kaldığı kaldığı durumlarda durumlarda gerekli gerekli enerjiyi, enerjiyi, yağlardan yağlardan eldeelde ederiz. ederiz. Vücuda Vücuda alınan alınan yağlar, yağlar, iç organları iç organları ve ve vücudu vücudu darbelerden darbelerden korur korur , vücudun , vücudun ısı dengesini ısı dengesini sağlar sağlar ve depolanıp ve depolanıp uzun uzun süreli süreli enerji enerji kaynağı kaynağı olur.olur. Yağlar Yağlar bitkisel bitkisel veya veya hayvansal hayvansal kaynaklı kaynaklı olabilir. olabilir. Ayçiçeği, Ayçiçeği, zeytin, zeytin, susam, susam, ceviz, ceviz, badem badem ve ve fındık fındık yağı yağı ile soya ile soya fasulyesi fasulyesi bitkisel bitkisel yağlar yağlar grubuna grubuna girer. girer. Balık Balık yağı, yağı, kuyruk kuyruk yağı, yağı, tereyağı tereyağı hayvansal hayvansal yağlar yağlar grubuna grubuna girer. girer.

Vitaminler Vitaminler Vitaminler, Vitaminler, vücutta vücutta düzenleyicilik düzenleyicilik görevini görevini üstlenirler. üstlenirler. En En önemli önemli görevleri görevleri vücudun vücudun direncini direncini artırmak artırmak ve ve vücudu vücudu hastalıklardan hastalıklardan korumaktır. korumaktır. Ayrıca Ayrıca diğer diğer besinlerle besinlerle beraber beraber büyüyüp büyüyüp gelişmemizi gelişmemizi sağlar. sağlar. Vitaminlerin Vitaminlerin eksikliği eksikliği durumunda durumunda vücutta vücutta çeşitli çeşitli hastalıklar hastalıklar görülebilir. görülebilir. Vitaminler Vitaminler özellikle özellikle et, et, balık, balık, tahıl, tahıl, meyve, meyve, sebze sebze ve ve baklagillerde baklagillerde bol bol miktarda miktarda bulunur bulunur ve ve vücudumuzda vücudumuzda farklı farklı görevleri görevleri üstlenir. üstlenir.

BİLİM BİLİM ÇOCUĞU ÇOCUĞU ARAŞTIRIYOR ARAŞTIRIYOR

11 11

11

ÜNİTE ÜNİTE Vitaminler Vitaminler ve Özellikleri ve Özellikleri

Eksikliğinde Eksikliğinde gözde gözde gece gece körlüğü körlüğü gibigibi önemli önemli bozukluklar bozukluklar ortaya ortaya çıkar. çıkar. Büyüme, Büyüme, kemik kemik ve diş ve diş gelişiminde gelişiminde önemli önemli rol oynar. rol oynar. Balık, Balık, karaciğer, karaciğer, yumurta, yumurta, peynir, peynir, domates, domates, havuç, havuç, çilek çilek ve yeşil ve yeşil sebzeler sebzeler A vitaminince A vitaminince zengindir. zengindir.

Sinir Sinir sistemi sistemi ve kasların ve kasların gelişimi gelişimi içiniçin önemlidir. önemlidir. Tahıllı Tahıllı yiyecekler, yiyecekler, tazetaze sebzeler, sebzeler, et, süt et, süt ve süt ve süt ürünleri ürünleri B vitamini B vitamini yönünden yönünden zengin zengin besinlerdir. besinlerdir.

Vücudun Vücudun mikroplara mikroplara karşı karşı dirençli dirençli olmasında olmasında etkilidir. etkilidir. Portakal, Portakal, mandalina, mandalina, limon, limon, maydanoz, maydanoz, çilek, çilek, kuşburnu kuşburnu ve ve domates domates C vitaminince C vitaminince zengin zengin besinlere besinlere örnek örnek olarak olarak verilebilir. verilebilir.

DişDiş ve ve kemik kemik gelişimi gelişimi içiniçin gereklidir. gereklidir. D vitamini, D vitamini, kalsiyum kalsiyum ve ve fosforun fosforun emilmesini emilmesini ve kemiklerde ve kemiklerde depo depo edilmesini edilmesini sağlar. sağlar. Balık, Balık, yumurta, yumurta, karaciğer, karaciğer, süt süt ve ve süt süt ürünleri ürünleri D D vitamini vitamini bakımından bakımından zengindir. zengindir.

Büyümeye Büyümeye yardımcı yardımcı vitamindir. vitamindir. Zeytin Zeytin yağı, yağı, tahıllar, tahıllar, sebze, sebze, süt süt ve yumurtada ve yumurtada E vitamini E vitamini vardır. vardır.

Kanın Kanın pıhtılaşmasında pıhtılaşmasında önemli önemli rol oynar. rol oynar. Karaciğer, Karaciğer, balık, balık, baklagiller, baklagiller, yeşil yeşil sebzeler, sebzeler, şeftali şeftali ve ve muzda muzda bolca bolca bulunur. bulunur.

BİLİYOR MUYDUN? MUYDUN? ? ?BİLİYOR

12 12

VÜCUDUMUZ VÜCUDUMUZ KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ Neler Neler kullanacağız? kullanacağız? Ÿ Besin Ÿ Besin maddeleri: maddeleri: üzüm, üzüm, portakal, portakal, elma elma Ÿ Meyve Ÿ Meyve sıkacağı, sıkacağı, bıçak, bıçak, bardak bardak Ÿ BirŸ avuç Bir avuç mercimek mercimek Ÿ Birkaç Ÿ Birkaç fındık fındık Ÿ İkiŸdeney İki deney tüpü tüpü Ÿ Alüminyum Ÿ Alüminyum folyo folyo Ÿ Maşa Ÿ Maşa ve ispirto ve ispirto ocak ocak Neler Neler yapacağız? yapacağız? Ÿ 3Ÿ 53-kişilik 5 kişilik gruplar gruplar oluşturalım. oluşturalım. Ÿ Öncelikle Ÿ Öncelikle meyveleri meyveleri bıçak bıçak yardımı yardımı ile keselim. ile keselim. Meyve Meyve sıkacağında sıkacağında ayrıayrı ayrıayrı sıkıp sıkıp herher bir bir meyvenin meyvenin suyunu suyunu farklı farklı bardaklara bardaklara dökelim. dökelim. Ÿ Ardından Ÿ Ardından deney deney tüpüne tüpüne biraz biraz mercimek mercimek koyup koyup ağzını ağzını alüminyum alüminyum folyo folyo ile kapatalım. ile kapatalım. Deney Deney tüpünü tüpünü maşa maşa yardımı yardımı ile tutup ile tutup ispirto ispirto ocakta ocakta ısıtalım. ısıtalım. Ÿ Deney Ÿ Deney tüpünde tüpünde oluşan oluşan değişimler? değişimler? Gözlemlerini Gözlemlerini yaz.yaz. ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... Ÿ Diğer Ÿ Diğer deney deney tüpünün tüpünün içine içine birkaç birkaç fındık fındık koyup koyup ağzını ağzını alüminyum alüminyum folyo folyo ile kapatalım. ile kapatalım. Deney Deney tüpünü tüpünü maşa maşa yardımı yardımı ile tutup ile tutup ispirto ispirto ocakta ocakta ısıtalım. ısıtalım. Ÿ Deney Ÿ Deney tüpünde tüpünde oluşan oluşan değişimler? değişimler? Gözlemlerini Gözlemlerini yaz.yaz. ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... Neler Neler oldu? oldu? Ÿ Deney Ÿ Deney tüpünde tüpünde ve alüminyum ve alüminyum folyonun folyonun kenarlarında kenarlarında oluşan oluşan su damlacıkları su damlacıkları nereden nereden geliyor? geliyor? ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... Ÿ Yediğimiz Ÿ Yediğimiz tümtüm besinlerde besinlerde su var su var mıdır? mıdır?

.................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. Deneyden Deneyden çıkardığımız çıkardığımız sonuç: sonuç: .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. 13 13

11

ÜNİTE ÜNİTE SuSu ve ve Minareller Minareller

Yaşamımızı Yaşamımızı devam devam ettirebilmemiz ettirebilmemiz içiniçin oldukça oldukça önemli önemli olanolan su, su, vücudumuzun vücudumuzun yaklaşık yaklaşık %70’ini %70’ini oluşturur. oluşturur. Su vücudumuzda Su vücudumuzda düzenleyici düzenleyici olarak olarak görev görev yapar. yapar. Çeşitli Çeşitli maddelerin maddelerin vücut vücut içinde içinde taşınmasını taşınmasını ve vücut ve vücut sıcaklığının sıcaklığının dengede dengede kalmasını kalmasını sağlar. sağlar. Besinlerin Besinlerin yumuşatılması yumuşatılması ve ve küçük küçük parçalara parçalara ayrılmasına ayrılmasına da yardımcı da yardımcı olur.olur. Sağlıklı Sağlıklı olabilmemiz olabilmemiz içiniçin vücudumuzdaki vücudumuzdaki su miktarının su miktarının azalmaması azalmaması gerekir. gerekir. Terle Terle ve idrarla ve idrarla su su kaybederiz. kaybederiz. Vücudumuzun Vücudumuzun su ihtiyacının su ihtiyacının karşılanmasında, karşılanmasında, doğrudan doğrudan içtiğimiz içtiğimiz suyun suyun yanıyanı sırasıra tükettiğimiz tükettiğimiz yiyecekler yiyecekler de de etkilidir. etkilidir. HerHer besinde besinde bellibelli bir bir miktar miktar su vardır su vardır ancak ancak su ihtiyacının su ihtiyacının karşılanması karşılanması içiniçin yeterli yeterli değildir. değildir. Bu nedenle Bu nedenle günde günde en az en8az bardak 8 bardak su içmeliyiz. su içmeliyiz.

BİLİM BİLİM ÇOCUĞU ÇOCUĞU ARAŞTIRIYOR ARAŞTIRIYOR Mineraller Mineraller doğal doğal olarak olarak denizlerde, denizlerde, toprakta toprakta ve kayaçlarda ve kayaçlarda bulunur. bulunur. Sizce, Sizce, vücudumuz vücudumuz gerekli gerekli olanolan mineralleri mineralleri nasıl nasıl alırız? alırız? ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... Demir Demir bir bir mineraldir. mineraldir. Eksikliğinde Eksikliğinde vücutta vücutta kansızlık kansızlık görülür. görülür. Demir Demir açısından açısından zengin zengin besinler besinler nelerdir? nelerdir? ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... Toprakta Toprakta yetişen yetişen bitkiler, bitkiler, bitkilerle bitkilerle beslenen beslenen hayvanlar hayvanlar ve denizde ve denizde yaşayan yaşayan canlılar canlılar bu bu mineralleri mineralleri alır.alır. İnsanlar İnsanlar da da vücutları vücutları içiniçin gerekli gerekli olanolan bu bu mineralleri mineralleri bitkisel bitkisel ve hayvansal ve hayvansal besinlerden besinlerden alır.alır. Mineraller Mineraller su ve suvitaminler ve vitaminler gibigibi düzenleyici düzenleyici besinlerdir. besinlerdir. Yediğimiz Yediğimiz ve içtiğimiz ve içtiğimiz bütün bütün besinlerde besinlerde mineral mineral vardır. vardır. Ayrıca, Ayrıca, bir besinde bir besinde birden birden çokçok mineral mineral de bulunabilir. de bulunabilir. Besinlerde Besinlerde bulunan bulunan minerallerin minerallerin türütürü ve görevleri ve görevleri farklıdır. farklıdır. Örneğin, Örneğin, sütte sütte bulunan bulunan mineral mineral kemiklerimizin kemiklerimizin ve ve dişlerimizin dişlerimizin güçlü güçlü olmasını olmasını sağlar. sağlar. Sebzelerde Sebzelerde bulunan bulunan bazıbazı mineraller mineraller vücudumuzdaki vücudumuzdaki su su dengesini dengesini düzenler. düzenler. Buğdayda Buğdayda bulunan bulunan bir bir mineral mineral gözgöz ve ve derideri sağlığımızın sağlığımızın korunmasına korunmasına yardım yardım eder. eder. Et, Et, tavuk tavuk ve ve balıkta balıkta bulunan bulunan bir bir mineral mineral bağışıklık bağışıklık sistemimizi sistemimizi güçlendirir. güçlendirir. Mineraller Mineraller büyüme büyüme ve gelişim ve gelişim içiniçin gereklidir. gereklidir. Bu nedenle Bu nedenle özellikle özellikle çocukların çocukların süt,süt, süt süt ürünleri, ürünleri, meyve, meyve, sebze, sebze, et, yumurta et, yumurta ve balıkta ve balıkta bulunan bulunan minerallere minerallere ihtiyacı ihtiyacı vardır. vardır. 14 14

VÜCUDUMUZ VÜCUDUMUZ Dengeli Dengeli Beslenme Beslenme

Aldığımız Aldığımız besinler besinler ile ile zayıflamadan, zayıflamadan, şişmanlamadan, şişmanlamadan, ve ve hastalanmadan hastalanmadan yaşamımızı yaşamımızı sürdürdüğümüzde sürdürdüğümüzde dengeli dengeli ve sağlıklı ve sağlıklı beslenmiş beslenmiş oluruz. oluruz. Günümüzde Günümüzde beslenme beslenme alışkanlıklarının alışkanlıklarının değişmesi değişmesi ile ile birlikte birlikte dengesiz dengesiz ve ve aşırı aşırı beslenme, beslenme, egzersiz egzersiz eksikliği, eksikliği, hareketsiz hareketsiz yaşam yaşam gibigibi birçok birçok nedenden nedenden dolayı dolayı çevremizde çevremizde aşırı aşırı kilolu kilolu kişileri kişileri görmek görmek mümkündür. mümkündür. Aşırı Aşırı kilo,kilo, vücudumuzdaki vücudumuzdaki yağyağ miktarının miktarının aşırı aşırı şekilde şekilde artması artması sonucunda sonucunda oluşur. oluşur. Buna Buna obezite obezite denir denir ve bu vebir buhastalıktır. bir hastalıktır.

BİLİYOR MUYDUN? MUYDUN? ? ?BİLİYOR

15 15

11

ÜNİTE ÜNİTE Sami Sami

OyaOya

Yukarıdakilerden hangisine ait öğle yemeği tabağı dengeli beslenme uygundur. Neden? Yukarıdakilerden hangisine ait öğle yemeği tabağı dengeli beslenme içiniçin uygundur. Neden? ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... Beslenme alışkanlıklarımızın düzenli olmasına dikkat etmeliyiz. içinde sabah, Beslenme alışkanlıklarımızın düzenli olmasına dikkat etmeliyiz. GünGün içinde sabah, öğleöğle ve ve akşam olmak üzere üç öğün yemek yemeliyiz. öğünlere öğün denir ve her öğünde akşam olmak üzere üç öğün yemek yemeliyiz. Bu Bu öğünlere anaana öğün denir ve her öğünde herher besin grubundan yeterli miktarda yemeye özen göstermeliyiz. öğünlerin arasında olmak besin grubundan yeterli miktarda yemeye özen göstermeliyiz. AnaAna öğünlerin arasında olmak üzere en iki azde iki ara de ara öğün yemeliyiz. elma, küçük bir kase yoğurt, bir bardak ayran veya üzere en az öğün yemeliyiz. Bir Bir elma, küçük bir kase yoğurt, bir bardak ayran veya bir bir avuç fındık öğünler uygun besinlerdir. içinde 8 bardak içmeyi avuç fındık araara öğünler içiniçin uygun besinlerdir. GünGün içinde en en az az 8 bardak su su içmeyi de de unutmamalıyız. unutmamalıyız. Kahvaltı önemli bir ana öğündür. Bütün gece aç kalan vücudun besine ihtiyacı artmıştır. Kahvaltı çokçok önemli bir ana öğündür. Bütün gece aç kalan vücudun besine ihtiyacı artmıştır. Bu Bu nedenle güne mutlaka kahvaltı ederek başlamalıyız. nedenle güne mutlaka kahvaltı ederek başlamalıyız. Gündüz yaşantımız akşam geceye göre Gündüz yaşantımız akşam ve ve geceye göre daha hareketli geçer. Öğle yemeği, gündüz daha hareketli geçer. Öğle yemeği, gündüz yaptığımız etkinlikler gerekli enerjiyi sağlar. yaptığımız etkinlikler içiniçin gerekli enerjiyi sağlar. nedenle pilav, makarna, patates Bu Bu nedenle pilav, makarna, patates gibigibi karbonhidrat içeren besinleri tüketmeliyiz. karbonhidrat içeren besinleri tüketmeliyiz. Yanında et, balık, tavuk, mercimek protein Yanında et, balık, tavuk, mercimek gibigibi protein içeren yiyeceklerden de yemeliyiz. vitamin içeren yiyeceklerden de yemeliyiz. TabiTabi vitamin ve mineral ihtiyacımızı gidermek sebzelere ve mineral ihtiyacımızı gidermek içiniçin sebzelere de yer vermeliyiz. de yer vermeliyiz. Akşam yemeğinden sonra yaşamımız Akşam yemeğinden sonra yaşamımız gündüzki kadar hareketli geçmez. nedenle gündüzki kadar hareketli geçmez. Bu Bu nedenle karbonhidrat ve yağ içeren besinlerin miktarını karbonhidrat ve yağ içeren besinlerin miktarını azaltıp bunun yerine vitamin, mineral ve protein azaltıp bunun yerine vitamin, mineral ve protein içeren besinlerin miktarını artırabilirsin. içeren besinlerin miktarını artırabilirsin. 16 16

VÜCUDUMUZ VÜCUDUMUZ KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ Aşağıdaki Aşağıdaki besin besin çeşitlerini çeşitlerini kullanarak kullanarak günlük günlük öğünler öğünler hazırlayınız. hazırlayınız. HerHer öğün öğün içiniçin en az en3az en3 çok en çok 8 8 çeşit çeşit tercih tercih edebilirsin. edebilirsin. -Peynir -Peynir -Yumurta -Yumurta -Zeytin -Zeytin -Tereyağ -Tereyağ -Bal-Bal -Süt-Süt -Ekmek -Ekmek -Makarna -Makarna -Mercimek -Mercimek çorbası çorbası -Ayran -Ayran -Su-Su

Öğünler Öğünler

-Patates -Patates -Et -Et -Tavuk -Tavuk -Yumurta -Yumurta -Meyve -Meyve -Yoğurt -Yoğurt -Yeşil -Yeşil fasulye fasulye -Pilav -Pilav -Meyve -Meyve suyu suyu -Salata -Salata -Bezelye -Bezelye

Yağlar Yağlar

Kahvaltı Kahvaltı AraAra Öğün Öğün

AraAra Öğün Öğün

1) Kahvaltı 1) Kahvaltı içiniçin hazırladığın hazırladığın öğünde öğünde en çok en çok hangi hangi besin besin içeriklerini içeriklerini tercih tercih ettin? ettin? .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. 2) Öğle 2) Öğle yemeği yemeği içiniçin hazırladığın hazırladığın öğünde öğünde yeryer alanalan besinlerin besinlerin vücudundaki vücudundaki görevleri görevleri nelerdir? nelerdir? .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. 3) Hazırladığın 3) Hazırladığın günlük günlük öğün öğün listesinde listesinde dengeli dengeli beslenebildiğini beslenebildiğini düşünüyor düşünüyor musun? musun? Neden? Neden? .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. 4) Dengeli 4) Dengeli beslenmenin beslenmenin insan insan sağlığı sağlığı açısından açısından önemini önemini araştırıp araştırıp arkadaşlarınla arkadaşlarınla paylaş. paylaş. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. 17 17

11

ÜNİTE ÜNİTE

Aşağıdaki Aşağıdaki soruların soruların yanıtları yanıtları hakkında hakkında sınıfta sınıfta arkadaşlarınızla arkadaşlarınızla tartışınız. tartışınız. Ÿ Besin Ÿ Besin değeri değeri nedir? nedir? Ÿ Hangi Ÿ Hangi durumlarda durumlarda besin besin değeri değeri azalır? azalır? Ÿ Manavdan Ÿ Manavdan sebze sebze ve meyve ve meyve alırken alırken inceleriz, inceleriz, en taze en taze olanını olanını tercih tercih ederiz. ederiz. Sence Sence besinlerin besinlerin tazeliği tazeliği neden neden bu kadar bu kadar önemlidir? önemlidir?

BİLİM BİLİM ÇOCUĞU ÇOCUĞU ARAŞTIRIYOR ARAŞTIRIYOR

3 gün 3 gün sonra sonra

Gözlem Gözlem sonuçları: sonuçları: …………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………… .………………………………………………………………………………………………………… .………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………….... …………………………………………………………………………………………………………....

1 hafta 1 hafta sonra sonra

Gözlem Gözlem sonuçları: sonuçları: …………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………… .………………………………………………………………………………………………………… .………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………….... …………………………………………………………………………………………………………....

3 hafta 3 hafta sonra sonra

Gözlem Gözlem sonuçları: sonuçları: …………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………… .………………………………………………………………………………………………………… .………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………….... …………………………………………………………………………………………………………....

18 18

VÜCUDUMUZ VÜCUDUMUZ Gıdaların Gıdaların çoğu çoğu tazeliğini tazeliğini yitirdikçe yitirdikçe içeriğindeki içeriğindeki besin besin değeri değeri de de azalır. azalır. Bu Bu nedenle nedenle bir bir besinin besinin mümkün mümkün olduğunca olduğunca en en tazetaze olanını olanını seçmeliyiz. seçmeliyiz. Sebze Sebze ve ve meyvelerin meyvelerin tazeliğini tazeliğini görünümlerini görünümlerini inceleyerek, inceleyerek, dokunarak dokunarak anlayabiliriz. anlayabiliriz. Taze Taze sebze sebze ve meyveler ve meyveler canlı canlı ve ve diri diri görünür. görünür. Renkleri Renkleri parlaktır. parlaktır. Tazeliğini Tazeliğini yitirmiş yitirmiş sebze sebze meyvelerin meyvelerin vitamin, vitamin, mineral mineral gibigibi besin besin içerikleri içerikleri azalmıştır. azalmıştır. Peynir, Peynir, süt,süt, et, tavuk, et, tavuk, balık balık gibigibi hayvansal hayvansal gıdalarla gıdalarla makarna, makarna, salça, salça, konserve konserve gibi,gibi, ambalajlanarak ambalajlanarak satılan satılan yiyecekler yiyecekler tazeliğini tazeliğini yitirdiğinde yitirdiğinde bozulur. bozulur. Bozulmuş Bozulmuş ürünler ürünler tüketildiğinde tüketildiğinde zehirlenerek zehirlenerek hasta hasta olmamıza olmamıza hatta hatta ölmemize ölmemize neden neden olabilir. olabilir. Bu Bu tür tür ürünlerin ürünlerin tazeliğine tazeliğine ve tüketilebilir ve tüketilebilir olmasına olmasına sadece sadece görünüşlerini görünüşlerini inceleyerek inceleyerek karar karar veremeyiz. veremeyiz. Bu Bu nedenle nedenle tüketiciyi tüketiciyi bilgilendirmek bilgilendirmek içiniçin ürünlerin ürünlerin üzerinde üzerinde sonson kullanma kullanma tarihi tarihi bulunur. bulunur. Paket, Paket, kutu, kutu, şişe, şişe, kavanoz kavanoz gibigibi ürünlerin, ürünlerin, üretim üretim tarihi tarihi ve ve sonson kullanma kullanma tarihine tarihine çokçok dikkat dikkat etmeliyiz. etmeliyiz. SonSon kullanma kullanma tarihi tarihi geçmiş geçmiş ürünleri ürünleri satın satın almamalıyız. almamalıyız. Doğal Doğal ürün ürün ne demektir? ne demektir? Hangi Hangi durum durum veya veya işlemler işlemler ürünlerin ürünlerin doğallığını doğallığını bozar? bozar? Fasulyenin, Fasulyenin, tazesini tazesini de dondurulmuşunu de dondurulmuşunu da da konservesini konservesini de marketlerde de marketlerde bulabiliriz. bulabiliriz. Bu ürünün Bu ürünün tazesini tazesini mi, mi, dondurulmuşunu dondurulmuşunu mumu yoksa yoksa konservesini konservesini mi seçeceğimize mi seçeceğimize nasıl nasıl karar karar vermeliyiz? vermeliyiz? Karar Karar verirken verirken neleri neleri gözgöz önünde önünde bulundurmalıyız? bulundurmalıyız?

Taze Taze Fasulye Fasulye

Konserve Fasulye Fasulye Dondurulmuş Dondurulmuş Fasulye Fasulye Konserve

Bazı Bazı gıdaların gıdaların tazesini, tazesini, kurutulmuşunu, kurutulmuşunu, konservesini, konservesini, dondurulmuşunu dondurulmuşunu aynıaynı anda anda bulabiliriz. bulabiliriz. Bunun Bunun nedeni nedeni teknolojinin teknolojinin ve ve seracılığın seracılığın gelişmiş gelişmiş olmasıdır. olmasıdır. Ancak Ancak serada serada yetiştirilmiş, yetiştirilmiş, dondurulmuş dondurulmuş veya veya konserve konserve yapılmış yapılmış tarım tarım ürünlerinin ürünlerinin yerine yerine mevsiminde mevsiminde tarla tarla ya da ya bahçede da bahçede yetiştirilen yetiştirilen doğal doğal ürünleri ürünleri tercih tercih etmeliyiz. etmeliyiz. Teknoloji Teknoloji ilerledikçe ilerledikçe ürünlerin ürünlerin daha daha uzun uzun süre süre saklanabilmesi saklanabilmesi sağlanmıştır. sağlanmıştır. Dayanıklılığının Dayanıklılığının artması artması içiniçin ürünlere ürünlere bazıbazı katkı katkı ve koruyucu ve koruyucu maddeler maddeler katılır katılır ve teknolojik ve teknolojik işlemlerden işlemlerden geçirilir. geçirilir. İşlemden İşlemden geçirilen, geçirilen, içine içine katkı katkı maddesi, maddesi, renklendirici, renklendirici, tatlandırıcı tatlandırıcı ve koruyucu ve koruyucu katılan katılan besinler besinler doğallığını doğallığını yitirir. yitirir. Örneğin, Örneğin, kutukutu meyve meyve suyu suyu yerine yerine tazetaze sıkılmış sıkılmış meyve meyve sularını sularını tercih tercih etmeliyiz. etmeliyiz. Ancak Ancak bazıbazı durumlarda durumlarda ambalajlanmış ambalajlanmış ürünler, ürünler, doğal doğal halinden halinden daha daha sağlıklıdır. sağlıklıdır. Örneğin Örneğin açıkaçık olarak olarak satılan satılan sütte sütte birçok birçok mikrop mikrop bulunabilir. bulunabilir. Oysa Oysa pastorize pastorize edilmiş edilmiş sütler sütler yapılan yapılan işlemler işlemler sayesinde sayesinde bu tür bu mikroplardan tür mikroplardan arındırılır. arındırılır. 19 19

11

ÜNİTE ÜNİTE

BİLİNÇLİ BİLİNÇLİ TÜKETİCİ TÜKETİCİ ARAŞTIRIYOR ARAŞTIRIYOR

ÜRT:ÜRT: 28.07.2017 28.07.2017 SKT:SKT: 28.07.2020 28.07.2020

1. paket 1. paket 2. paket 2. paket 3. paket 3. paket 4. paket 4. paket

......................................................................................................................... .........................................................................................................................

......................................................................................................................... .........................................................................................................................

......................................................................................................................... .........................................................................................................................

ÜRT:ÜRT: 28.07.2017 28.07.2017 SKT:SKT: 28.07.2020 28.07.2020

......................................................................................................................... .........................................................................................................................

......................................................................................................................... ......................................................................................................................... 20 20

VÜCUDUMUZ VÜCUDUMUZ BİLİM BİLİM ÇOCUĞU ÇOCUĞU ARAŞTIRIYOR ARAŞTIRIYOR

Besinlerin Besinlerin içerdiği içerdiği katkı katkı maddelerinin maddelerinin sağlığa sağlığa etkilerini etkilerini araştır. araştır.Doğabilecek Doğabilecek hastalıkları hastalıkları hakkında hakkında eldeelde ettiğin ettiğin bilgileri bilgileri arkadaşlarınla arkadaşlarınla paylaş. paylaş.

................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... Besinlerin Besinlerin tazeliğinin tazeliğinin ve doğallığının ve doğallığının yanıyanı sırasıra temizliğine temizliğine de özen de özen göstermeliyiz. göstermeliyiz. Özellikle Özellikle sebze sebze ve ve meyveleri meyveleri tüketmeden tüketmeden önce önce dış dış yüzeyinde yüzeyinde bulunan bulunan tarım tarım ilacı, ilacı, toprak toprak ve ve tozlardan tozlardan arındırmak arındırmak içiniçin iyice iyice yıkamalıyız. yıkamalıyız.

BİLİYOR MUYDUN? MUYDUN? ? ?BİLİYOR

21 21

11

ÜNİTE ÜNİTE BESİNLERİN BESİNLERİN SİNDİRİMİ SİNDİRİMİ

Aşağıdaki Aşağıdaki soruları soruları yanıtlamaya yanıtlamaya çalışın. çalışın. Bu konudaki Bu konudaki düşüncelerinizi düşüncelerinizi boşboş bırakılan bırakılan yere yere yazın. yazın. Yediğim Yediğim besine besine ne olur? ne olur? Yediğimiz Yediğimiz besin, besin, vücudumuzdaki vücudumuzdaki hangi hangi yapı yapı ve organlardan ve organlardan geçiyor? geçiyor? ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... Yaşamımızı Yaşamımızı sürdürebilmek sürdürebilmek içiniçin besleniriz. besleniriz. Besinlerin Besinlerin vücudumuzda vücudumuzda kullanılacak kullanılacak halehale gelmesi gelmesi içiniçin meydana meydana gelen gelen faaliyetlerin faaliyetlerin tümüne tümüne sindirim sindirim denir. denir. Sindirim Sindirim sayesinde sayesinde besinlerin besinlerin içindeki içindeki yararlı yararlı maddeler maddeler vücudumuzda vücudumuzda kullanılır. kullanılır. Sindirim Sindirim ağızda ağızda başlar başlar ve anüste ve anüste sonson bulur. bulur. Sindirimde Sindirimde ağız, ağız, dişler, dişler, yutak, yutak, yemek yemek borusu, borusu, mide, mide, ince ince bağırsak bağırsak ve kalın ve kalın bağırsak bağırsak görev görev yapar. yapar. Sindirim Sindirim sisteminde sisteminde bulunan bulunan herher organ organ ve ve yapının yapının ayrıayrı bir görevi bir görevi vardır. vardır. Şimdi Şimdi bu yapı bu yapı ve organları ve organları inceleyelim: inceleyelim:

Ağız Ağız

Yutak Yutak

Yemek Yemek borusu borusu

Mide Mide

Kalın Kalın bağırsak bağırsak

22 22

İnce İnce bağırsak bağırsak

VÜCUDUMUZ VÜCUDUMUZ Ağız Ağız Besinler ağzımızda parçalanır. Besinler ağzımızda parçalanır. Dişler besinleri çiğner, tükürük Dişler besinleri çiğner, tükürük yumuşatır ve ve ıslatır. Dilimiz yumuşatır ıslatır. Dilimiz çiğnemeye yardımcı olurolur ve ve çiğnemeye yardımcı yiyecekleri yutağa itmemizi yiyecekleri yutağa itmemizi sağlar. sağlar.

Yemek borusu Yemek borusu Yutaktan gelen yiyeceklerin Yutaktan gelen yiyeceklerin midemize geçmesini sağlayan midemize geçmesini sağlayan borudur. Yemek borusunda borudur. Yemek borusunda sindirim olayı gerçekleşmez. sindirim olayı gerçekleşmez.

Yutak Yutak Çiğnenmiş yiyeceklerin ağızdan Çiğnenmiş yiyeceklerin ağızdan yemek borusuna ilerlemesini sağlar. yemek borusuna ilerlemesini sağlar. Vücudumuzda nefes alma, konuşma Vücudumuzda nefes alma, konuşma ve ve yutma görevlerini yerine getirir. yutma görevlerini yerine getirir. Yutakta sindirim olayı gerçekleşmez. Yutakta sindirim olayı gerçekleşmez. Mide Mide Besinlerin sindiriminden sorumlu önemli organlarımızdan Besinlerin sindiriminden sorumlu en en önemli organlarımızdan biridir. Besinler mideden salgılanan sıvılarla küçük parçalara biridir. Besinler mideden salgılanan sıvılarla küçük parçalara ayrılır. Yiyecekler midemizde çorba haline ve ince bağırsağa ayrılır. Yiyecekler midemizde çorba haline gelirgelir ve ince bağırsağa gönderilir. Mide sıvıları zamanda besinlerde bulunan gönderilir. Mide sıvıları aynıaynı zamanda besinlerde bulunan mikropların ölmesini sağlar. mikropların ölmesini sağlar.

İnce bağırsak İnce bağırsak bağırsak sindirim olayının önemli İnceİnce bağırsak sindirim olayının önemli bölümlerinden biridir. bağırsakta bölümlerinden biridir. İnceİnce bağırsakta bulunan salgılar besinlerde bulunan bulunan salgılar besinlerde bulunan yararlı maddeleri ortaya çıkarır. yararlı maddeleri ortaya çıkarır. Böylece sindirimi tamamlanan besinler Böylece sindirimi tamamlanan besinler bağırsakta emilerek kana karışır. inceince bağırsakta emilerek kana karışır. Sindirilen besinlerden kalan Sindirilen besinlerden gerigeri kalan atıkatık maddeler kalın bağırsağa gönderilir. maddeler ise ise kalın bağırsağa gönderilir.

Kalın bağırsak Kalın bağırsak İnce bağırsakta emilen yararlı İnce bağırsakta emilen yararlı maddelerden geriye kalan posa maddelerden geriye kalan posa kalın bağırsağa geçer. Kalın kalın bağırsağa geçer. Kalın bağırsak posada kalan bağırsak posada kalan su su ve ve mineralleri emer. Posa mineralleri emer. Posa katıkatı halehale geldiğinde anüsten dışkı olarak geldiğinde anüsten dışkı olarak dışarı atılarak vücudumuzun dışarı atılarak vücudumuzun boşaltımına yardımcı olur.olur. boşaltımına yardımcı

BİLİYOR MUYDUN? MUYDUN? ? ?BİLİYOR Yetişkin bir insanın vücudu bir buçuk tükürük üretir. Yetişkin bir insanın vücudu herher güngün bir buçuk litrelitre tükürük üretir. Bir insanın midesi yaklaşık yumruğu kadardır ancak genişleyip 20 katına kadar büyüyebilir. Bir insanın midesi yaklaşık yumruğu kadardır ancak genişleyip 20 katına kadar büyüyebilir. 23 23

11

ÜNİTE ÜNİTE DİŞLER DİŞLER

Bebeğim Bebeğim henüz henüz 3 aylık, 3 aylık, ağzında ağzında hiç hiç diş diş yok.yok. Bu Bu nedenle nedenle onuonu sıvısıvı gıdalarla gıdalarla besliyorum. besliyorum. Dişlerin Dişlerin görevi görevi nedir? nedir? Bebeğimin Bebeğimin dişleri dişleri çıktıktan çıktıktan sonra sonra ne tür ne tür gıdalar gıdalar yiyebilecek? yiyebilecek? ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................

Ağzımızda, Ağzımızda, yediğimiz yediğimiz besinlerin besinlerin çiğneme çiğneme yoluyla yoluyla küçük küçük parçalara parçalara ayrılmasını ayrılmasını sağlayan sağlayan yapıyapı dişlerimizdir. dişlerimizdir. Dişler, Dişler, besinleri besinleri parçalama, parçalama, ezme, ezme, koparma koparma öğütme öğütme ve ve konuşma konuşma görevlerini görevlerini yapar. yapar. Dişler, Dişler, besinlerin besinlerin çiğneyerek çiğneyerek yutulmasını yutulmasını sağlayarak sağlayarak sindirime sindirime yardımcı yardımcı olur.olur. YeniYeni doğan doğan bebeklerin bebeklerin dişleri dişleri yoktur. yoktur. Kemik Kemik gelişimine gelişimine bağlı bağlı olarak olarak bebek bebek 6 aylık 6 aylık olunca olunca çıkmaya çıkmaya başlar başlar ve 3veyaşına 3 yaşına kadar kadar tamamlanır. tamamlanır. Bu Bu dişlere dişlere sütsüt dişidişi denir denir ve ve 20 20 tanedir. tanedir. SütSüt dişlerini dişlerini tamamlayan tamamlayan bebekler bebekler sıvısıvı gıdaların gıdaların yanında yanında katıkatı gıdaları gıdaları da tüketmeye da tüketmeye başlar. başlar. 7-87-8 yaşına yaşına geldiğinde geldiğinde süt süt dişleri dişleri dökülmeye dökülmeye başlar başlar ve yerini ve yerini kalıcı kalıcı dişler dişler alır.alır. Yetişkin Yetişkin ve sağlıklı ve sağlıklı bir insanın bir insanın ağzında ağzında 32 tane 32 tane diş diş bulunur. bulunur.

SütSüt Dişleri Dişleri

Ağzını açarak dişlerini aynanın karşısında Ağzını açarak dişlerini aynanın karşısında incele. incele. Ÿ Ağzında Ÿ Ağzında kaçkaç farklı farklı şekilde şekilde diş diş görüyorsun? görüyorsun? Ÿ Dişlerin Ÿ Dişlerin şekilleri şekilleri ve ve büyüklükleri büyüklükleri neden neden farklıdır? farklıdır? .............................................................................................................................................. .............................................................................................................................................. .............................................................................................................................................. .............................................................................................................................................. .............................................................................................................................................. .............................................................................................................................................. .............................................................................................................................................. .............................................................................................................................................. .............................................................................................................................................. .............................................................................................................................................. .............................................................................................................................................. .............................................................................................................................................. 24 24

VÜCUDUMUZ VÜCUDUMUZ Dişlerimiz Dişlerimiz şekil şekil ve ve büyüklük büyüklük bakımından bakımından birbirinden birbirinden farklıdır. farklıdır. Farklı Farklı yapıdaki yapıdaki bu bu dişler, dişler, farklı farklı görevleri görevleri yerine yerine getirir. getirir. Yapı Yapı ve görevlerine ve görevlerine göre göre dişler, dişler, kesici kesici dişler, dişler, köpek köpek dişleri, dişleri, azı azı dişleri dişleri olmak olmak üzere üzere üç çeşittir. üç çeşittir. Genellikle Genellikle 18 –1822– yaşları 22 yaşları arasında arasında çıkan çıkan azı azı dişleri dişleri ise ise yirmi yirmi yaşyaş dişleri dişleri olarak olarak adlandırılır. adlandırılır. Kesici dişler: ve keskindir. nedenle ısırmak ve koparmak kullanılır. Alt ve Kesici dişler: İnceİnce ve keskindir. Bu Bu nedenle ısırmak ve koparmak içiniçin kullanılır. Alt ve çenenin ortasında bulunur. 4 tane alt çenede, 4 tane çenede olmak üzere üst üst çenenin ortasında bulunur. 4 tane alt çenede, 4 tane üst üst çenede olmak üzere 8 8 tanedir. tanedir.

Köpek dişleri: Uçları besinleri koparmaya yarar. Kesici dişlerin sağında Köpek dişleri: Uçları sivrisivri olupolup besinleri koparmaya yarar. Kesici dişlerin sağında ve ve solunda bulunur. Altüst ve üst çenede sağlı sollu toplam 4 tanedir. solunda bulunur. Alt ve çenede sağlı sollu toplam 4 tanedir.

dişleri: Besinlerin ezilerek öğütülmesini sağlar. Yüzeyleri geniş girintili AzıAzı dişleri: Besinlerin ezilerek öğütülmesini sağlar. Yüzeyleri geniş ve ve girintili çıkıntılıdır. 8 tane çenede, 8 tane çenede olmak üzere toplam tanedir. çıkıntılıdır. 8 tane alt alt çenede, 8 tane üst üst çenede olmak üzere toplam 16 16 tanedir. Genelde 18-22 yaşları arasında 2 tane alt çenede, 2 tane çenede olmak üzere Genelde 18-22 yaşları arasında 2 tane alt çenede, 2 tane üst üst çenede olmak üzere 4 4 tane daha çıkar. Bunlara yirmi dişleri veya dişleri de denir. tane daha azı azı dişidişi çıkar. Bunlara yirmi yaşyaş dişleri veya akılakıl dişleri de denir.

Kesici Dişler Kesici Dişler Köpek Dişleri Köpek Dişleri Küçük Dişleri Küçük AzıAzı Dişleri

Büyük Dişleri Büyük AzıAzı Dişleri

Köpek Dişleri Köpek Dişleri Küçük Dişleri Küçük AzıAzı Dişleri

Büyük Dişleri Büyük AzıAzı Dişleri

BİLİYOR MUYDUN? MUYDUN? ? ?BİLİYOR

25 25

11

ÜNİTE ÜNİTE

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ Neler Neler Kullanacağız? Kullanacağız? Ÿ Beyaz Ÿ Beyaz renk renk oyun oyun hamuru, hamuru, Ÿ Kırmızı Ÿ Kırmızı renk renk oyun oyun hamuru, hamuru, Ÿ Sarı Ÿ Sarı renk renk oyun oyun hamuru, hamuru, Ÿ Mavi Ÿ Mavi renk renk oyun oyun hamuru, hamuru, Ÿ Yeşil Ÿ Yeşil renk renk oyun oyun hamuru. hamuru.

Neler Neler Yapacağız? Yapacağız? Ÿ Öncelikle Ÿ Öncelikle arkadaşlarınızla arkadaşlarınızla birlikte birlikte 3 –35–kişilik 5 kişilik gruplar gruplar oluşturun. oluşturun. Ÿ Kırmızı Ÿ Kırmızı renk renk oyun oyun hamuru hamuru ile alt ile ve alt üst ve üst çene çene modelini modelini yapalım. yapalım. Ÿ Sarı Ÿ Sarı renk renk oyun oyun hamuru hamuru ile 8iletane 8 tane kesici kesici diş diş modeli modeli yapalım. yapalım. Ÿ Mavi Ÿ Mavi renk renk oyun oyun hamuru hamuru ile 4iletane 4 tane köpek köpek dişidişi modeli modeli yapalım. yapalım. Ÿ Beyaz Ÿ Beyaz renk renk oyun oyun hamuru hamuru ile 16 ile tane 16 tane azı azı dişidişi modeli modeli yapalım. yapalım. Ÿ Yeşil Ÿ Yeşil renk renk oyun oyun hamuru hamuru ile 4iletane 4 tane yirmi yirmi yaşyaş dişidişi modeli modeli yapalım. yapalım. Ÿ Alt Ÿ Alt ve üst ve üst çeneyi çeneyi yerleştirelim, yerleştirelim, diş diş modelini modelini sınıfımızda sınıfımızda sergileyelim. sergileyelim.

26 26

VÜCUDUMUZ VÜCUDUMUZ DişDiş Sağlığımız Sağlığımız KatıKatı gıdaları gıdaları dişlerimiz dişlerimiz sayesinde sayesinde koparır, koparır, parçalar parçalar ve çiğneriz. ve çiğneriz. Dişlerimiz Dişlerimiz sağlıklı sağlıklı olmazsa olmazsa katıkatı maddeleri maddeleri tüketmekte tüketmekte oldukça oldukça zorlanırız. zorlanırız. Besinleri Besinleri büyük büyük parçalar parçalar halinde halinde yutmak yutmak zorunda zorunda kalabilir, kalabilir, bu parçaların bu parçaların yemek yemek borusundan borusundan geçmesi geçmesi zorlaşır zorlaşır ve midemiz ve midemiz bu besinleri bu besinleri sindirmekte sindirmekte güçlük güçlük çekebilir. çekebilir. Dişlerimiz Dişlerimiz sağlıklı sağlıklı olmazsa olmazsa beslenme beslenme ve sindirim ve sindirim sorunları sorunları çekeriz. çekeriz. Bu nedenle Bu nedenle dişlerimizin dişlerimizin sağlığına sağlığına dikkat dikkat etmeliyiz. etmeliyiz. DişDiş sağlığımız sağlığımız için;için; Ÿ Dişlerimizi Ÿ Dişlerimizi günde günde iki kez iki kez fırçalayalım. fırçalayalım. Ÿ Dişlerimizi Ÿ Dişlerimizi fırçalarken fırçalarken diş diş etinden etinden dişedişe doğru doğru fırçalayalım. fırçalayalım. Ÿ Dişin Ÿ Dişin ön yüzeyini ön yüzeyini ileriileri gerigeri hareketlerle hareketlerle fırçalayalım. fırçalayalım. Ÿ Beslenmemize Ÿ Beslenmemize dikkat dikkat edipedip peynir, peynir, süt,süt, yoğurt yoğurt gibigibi besinler besinler tüketelim. tüketelim. Ÿ Diş Ÿ Diş ipi kullanalım. ipi kullanalım. İpi ,İpi diş, diş aralarında aralarında ileriileri gerigeri hareket hareket ettirip ettirip temizleme temizleme yapalım. yapalım. Ÿ Yıpranmış Ÿ Yıpranmış diş diş fırçalarımızı fırçalarımızı yenileyelim. yenileyelim.

BİLİM BİLİM ÇOCUĞU ÇOCUĞU ARAŞTIRIYOR ARAŞTIRIYOR DişDiş sağlımız sağlımız içiniçin yapılması yapılması ve ve yapılmaması yapılmaması gerekenler gerekenler hakkında hakkında bir bir araştırma araştırma yapınız. yapınız. Araştırmanızın Araştırmanızın sonucunda sonucunda eldeelde ettiğiniz ettiğiniz bilgileri bilgileri ve görselleri ve görselleri kullanarak kullanarak bir "Diş bir "Diş Şağlığım" Şağlığım" adlıadlı bir bir poster poster oluşturunuz. oluşturunuz. Posterinizi Posterinizi sınıfın sınıfın panosuna panosuna asarak asarak sonuçlarınızı sonuçlarınızı arkadaşlarınızla arkadaşlarınızla paylaşınız. paylaşınız. ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................

BİLİYOR MUYDUN? MUYDUN? ? ?BİLİYOR

27 27

11

ÜNİTE ÜNİTE BOŞALTIM BOŞALTIM

Ada, Ada, annesinin annesinin sormuş sormuş olduğu olduğu soruya soruya ne cevap ne cevap vermiştir? vermiştir? .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. Sence, Sence, Ada'nın Ada'nın sormuş sormuş olduğu olduğu soruların soruların yanıtı yanıtı nedir? nedir? .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. Çöplerin Çöplerin atılmadığı atılmadığı bir evde bir evde salıklık salıklık bir yaşam bir yaşam sürdürülebilir sürdürülebilir mi?mi? Neden? Neden? .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. AtıkAtık nedir? nedir? .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. ..................................................................................................................................................

Vücudumuzda Vücudumuzda çeşitli çeşitli atıkatık maddeler maddeler oluşur. oluşur. Bu Bu atıkatık maddeler maddeler vücudumuz vücudumuz içiniçin zararlıdır. zararlıdır. Bu Bu nedenle nedenle vücuttan vücuttan uzaklaştırılması uzaklaştırılması gerekir. gerekir. KatıKatı atıkların atıkların anüsten anüsten dışarı dışarı atıldığını atıldığını öğrenmiştik. öğrenmiştik. Sence, Sence, sıvısıvı atıklar atıklar vücudumuzdan vücudumuzdan hangi hangi yollarla yollarla atılır? atılır? .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. Besin Besin maddelerinin maddelerinin yarlıyarlı olanolan bölümleri bölümleri vücutta vücutta kullanıldıktan kullanıldıktan sonra sonra vücudumuz vücudumuz içiniçin zararlı zararlı olanolan bazıbazı atıkatık sıvısıvı maddeler maddeler de oluşur. de oluşur. AtıkAtık sıvısıvı maddelerin maddelerin vücut vücut dışına dışına atılmasına atılmasına boşaltım boşaltım denir. denir. Böbrekler Böbrekler tarafından tarafından meydana meydana getirilen getirilen ve ve vücuttan vücuttan atılması atılması gereken gereken atıkatık maddeleri maddeleri içeren içeren sıvıya sıvıya ise ise idrar idrar denir. denir. 28 28

VÜCUDUMUZ VÜCUDUMUZ Boşaltımda Boşaltımda böbrekler, böbrekler, idrar idrar borusu, borusu, idrar idrar kesesi kesesi ve ve idrar idrar kanalı kanalı görev görev yapar. yapar. Boşaltım Boşaltım sisteminde sisteminde bulunan bulunan herher organ organ ve ve yapının yapının ayrıayrı bir görevi bir görevi vardır. vardır. Şimdi Şimdi bu yapı bu yapı ve organları ve organları inceleyelim: inceleyelim: Böbrekler Böbrekler İdrar İdrar Borusu Borusu (Üreter) (Üreter)

Böbrekler: Böbrekler: Vücudumuzun Vücudumuzun belbel hizasında hizasında ve ve omurgamızın omurgamızın iki iki yanında yanındabulunan bulunanşekli şeklikuru kuru fasulyeye fasulyeye benzeyen benzeyen organdır. organdır. Elimizi Elimizi belimize belimize koyduğumuzda koyduğumuzda arka arkatarafımıza tarafımızauzanan uzananbaşbaş parmaklarımızın parmaklarımızın alt alt tarafında tarafında yeryer alır.alır. Böbreklerimiz Böbreklerimiz yaklaşık yaklaşık yumruk yumruk büyüklüğünde büyüklüğünde olupolup iki tanedir. iki tanedir.

İdrar İdrar Kesesi Kesesi İdrar İdrar Kanalı Kanalı (Üretra) (Üretra)

Vücudumuzda Vücudumuzda çeşitli çeşitli etkinlikler etkinlikler sonucu sonucu oluşan oluşan zararlı zararlı atıkatık maddeler maddeler kankan aracılığla aracılığla taşınarak taşınarak böbreklere böbreklere gelir. gelir. Böbreklerimiz Böbreklerimiz kanıkanı süzerek süzerek bu bu atıkatık maddelerden maddelerden arındır. arındır. Süzme Süzme sonucunda sonucunda eldeelde edilen edilen atıkatık maddeler maddeler vücuttan vücuttan atılması atılması gereken gereken fazla fazla su ile su birlikte ile birlikte idrar idrar adıadı verilen verilen sıvıyı sıvıyı oluşturur. oluşturur. Böbreklerde Böbreklerde oluşan oluşan idrar, idrar, idrar idrar borusuna borusuna geçer. geçer. İdrar İdrar Borusu Borusu (Üreter): (Üreter): Böbreklerden Böbreklerden gelen gelen idrarı, idrarı, idrar idrar kesesine kesesine taşır. taşır. İdrar İdrar Kesesi: Kesesi: Böbreklerden Böbreklerden gelen gelen idrarın idrarın toplandığı toplandığı yerdir. yerdir. İdrar İdrar kesesinin kesesinin dörtte dörtte biri biri dolduğunda dolduğunda tuvalete tuvalete gitme gitme ihtiyacı ihtiyacı hissederiz. hissederiz. İdrar İdrar Kanalı Kanalı (Üretra): (Üretra): İdrar İdrar kesesinde kesesinde biriken biriken idrar idrar tuvalete tuvalete gitme gitme ihtiyacı ihtiyacı hissettiğimizde hissettiğimizde idrar idrar kesesinden kesesinden idrar idrar kanalına kanalına geçer geçer ve vücuttan ve vücuttan dışarı dışarı atılır. atılır.

BİLİYOR MUYDUN? MUYDUN? ? ?BİLİYOR

29 29

11

ÜNİTE ÜNİTE

Böbreklerin Böbreklerin kanımızı kanımızı temizlediğini temizlediğini öğrendik. öğrendik.Kanımız Kanımız zararlı zararlı maddelerden maddelerden temizlenmezse temizlenmezse hangi hangi sorunları sorunları yaşarız? yaşarız? ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... Vücudumuzdaki Vücudumuzdaki atıkatık maddelerin maddelerin boşaltımında boşaltımında görev görev alanalan en en önemli önemli organımız organımız böbreklerdir. böbreklerdir. Böbrekler Böbrekler kanıkanı süzerek süzerek temizler. temizler. Kanımız Kanımız zararlı zararlı atıkatık maddelerden maddelerden temizlenmezse temizlenmezse yaşamımızı yaşamımızı sürdüremeyiz. sürdüremeyiz. Bu nedenle Bu nedenle böbreklerin böbreklerin sağlıklı sağlıklı olması olması çokçok önemlidir. önemlidir. Böbreklerimizin Böbreklerimizin sağlığımız sağlığımız için;için; Ÿ Günde Ÿ Günde en az en2az litre 2 litre su içmeliyiz. su içmeliyiz. Ÿ Acılı, Ÿ Acılı, baharatlı baharatlı ve aşırı ve aşırı tuzlu tuzlu yiyeceklerden yiyeceklerden uzak uzak durmalıyız. durmalıyız. Ÿ Tükettiğimiz Ÿ Tükettiğimiz besinlerin besinlerin ve suyun ve suyun temizliğine temizliğine özen özen göstermeliyiz. göstermeliyiz. Ÿ Alkollü Ÿ Alkollü içeceklerden içeceklerden uzak uzak durmalıyız. durmalıyız.

BİLİM BİLİM ÇOCUĞU ÇOCUĞU ARAŞTIRIYOR ARAŞTIRIYOR Böbreklerin Böbreklerin sağlığını sağlığını koruyamadığımız koruyamadığımız durumda durumda karşılaşacağımız karşılaşacağımız böbrek böbrek hastalıklarını hastalıklarını araştır. araştır. Araştırma Araştırma sonuçlarına sonuçlarına göre göre eldeelde edeceğin edeceğin verilerden verilerden aşağıdaki aşağıdaki tabloyu tabloyu doldur doldur ve ve sonuçlarını sonuçlarını arkadaşlarınla arkadaşlarınla paylaş. paylaş. Oluşacak Oluşacak Hastalıklar Hastalıklar

BİLİYOR MUYDUN? MUYDUN? ? ?BİLİYOR Böbrek Böbrek yetmezliği yetmezliği sonucunda sonucunda vücuttaki vücuttaki zararlı zararlı maddelerin maddelerin ve ve sıvıların sıvıların uzaklaştırılması uzaklaştırılması içiniçin geliştirilen geliştirilen yapay yapay bir bir kankan temizleme temizleme makinesine makinesine diyaliz, diyaliz, bu bu makineye makineye bağlanılarak bağlanılarak kanının kanının temizlenmesi temizlenmesi işine işine de hemodiyaliz de hemodiyaliz denilmektedir. denilmektedir. 30 30

VÜCUDUMUZ VÜCUDUMUZ BOŞALTIMA BOŞALTIMA YARDIMCI YARDIMCI YAPI YAPI VEVE ORGANLAR ORGANLAR Kanımızdaki Kanımızdaki zararlı zararlı maddeler maddeler ve fazla ve fazla su böbreklerimiz su böbreklerimiz tarafından tarafından idrara idrara dönüştürülür dönüştürülür ve idrar ve idrar kanalından, kanalından, sindirim sindirim sırasında sırasında oluşan oluşan katıkatı atıklar atıklar kalın kalın bağırsağın bağırsağın bitişbitiş yeriyeri olanolan anüsten anüsten dışarı dışarı atıldığını atıldığını öğrendik. öğrendik. Sence, Sence, vücudumuz vücudumuz başka başka hangi hangi şekillerde şekillerde boşaltım boşaltım yapar? yapar? ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................

Terleme Terleme Vücut Vücut sıcaklığı, sıcaklığı, herhangi herhangi bir bir nedenle nedenle ortalama ortalama sıcaklığının sıcaklığının üzerine üzerine çıktığı çıktığı zaman zaman yükselen yükselen vücut vücut sıcaklığının sıcaklığının düşürülmesi düşürülmesi amacıyla amacıyla ter bezlerimiz ter bezlerimiz uyarılır. uyarılır. Böylece, Böylece, ter ter bezleri bezleri ter ter üretir. üretir. Ter,Ter, büyük büyük oranda oranda sudan sudan oluşur. oluşur. Terleme Terleme yoluyla yoluyla vücut vücut derisinden derisinden amonyak, amonyak, tuz,tuz, üre,üre, şeker şeker gibigibi atıkatık maddeler maddeler de dışarı de dışarı atılır. atılır. Böylelikle, Böylelikle, atıkatık maddeler maddeler derideri ile dışarı ile dışarı atılması atılması da sağlanmış da sağlanmış olur.olur. Bu Bu nedenle nedenle derimiz derimiz terleme terleme özelliği özelliği sayesinde sayesinde boşaltıma boşaltıma yardımcı yardımcı olur.olur.

Akciğer Akciğer Vücudumuz Vücudumuz içiniçin gerekli gerekli oksijeni oksijeni havadan havadan alırız. alırız. Soluk Soluk aldığımız aldığımız havada havada bolbol miktarda miktarda oksijen oksijen vardır. vardır. Vücudumuz Vücudumuz oksijeni oksijeni enerji enerji üretiminde üretiminde kullanır kullanır ve ve bu bu üretim üretim sırasında sırasında karbondioksit karbondioksit gazıgazı oluşur. oluşur. Bu Bu gazgaz vücudumuz vücudumuz içiniçin zararlıdır zararlıdır ve ve kısakısa sürede sürede vücuttan vücuttan atılması atılması gerekir. gerekir. Bu Bu atıkatık maddenin maddenin vücudumuzdan vücudumuzdan dışarı dışarı atılmasını atılmasını akciğer akciğer sağlar. sağlar. Soluk Soluk verirken verirken karbondioksit karbondioksit ile ile birlikte birlikte bir bir miktar miktar su su buharı buharı da da vücudumuzun vücudumuzun dışına dışına atarız. atarız.

BİLİYOR MUYDUN? MUYDUN? ? ?BİLİYOR

31 31

11

ÜNİTE ÜNİTE

DEĞERLENDİRME DEĞERLENDİRME SORULARI SORULARI 1. Besinlerle 1. Besinlerle ilgiliilgili olarak olarak aşağıda aşağıda verilen verilen tabloları tabloları doldurunuz. doldurunuz. Besin Besin İçerikleri İçerikleri ve İşlevleri ve İşlevleri Tablosu Tablosu Hangi Besinlerde Besinlerde Bulunduğu Bulunduğu Besin Besin İçerikleri İçerikleri Hangi

Vücuttaki Vücuttaki Görevi Görevi ve İşlevleri ve İşlevleri

Proteinler Proteinler Karbonhidradlar Karbonhidradlar Yağlar Yağlar Vitaminler Vitaminler Su Su ve Mineraller ve Mineraller Vitaminler Vitaminler Tablosu Tablosu

2. Dişlerimizin 2. Dişlerimizin sağlıklı sağlıklı olması olması içiniçin yapmamız yapmamız gerekenleri gerekenleri aşağıda aşağıda verilen verilen yere yere yazınız. yazınız. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. 32 32

VÜCUDUMUZ VÜCUDUMUZ 3. Sindirim 3. Sindirim sistemi sistemi ile ilgili ile ilgili olarak olarak verilen verilen yapıyapı ve organların ve organların görevlerini görevlerini yazarak yazarak aşağıdaki aşağıdaki tabloyu tabloyu doldurunuz. doldurunuz. Sindirim Sindirim Sistemi Sistemi Yapı Yapı ve Organlar ve Organlar

Sindirim Sindirim Sisteminde Sisteminde YerYer Alan Alan Yapı Yapı ve Organların ve Organların Görevi Görevi

Ağız Ağız Yutak Yutak Yemek Yemek borusu borusu Mide Mide İnceİnce bağırsak bağırsak Kalın Kalın bağırsak bağırsak

4. 4. Boşaltım Boşaltım sistemi sistemi ile ile ilgiliilgili yapıyapı ve ve organlar organlar yanda yanda gösterilmiştir. gösterilmiştir. Bu Bu yapıyapı ve organların ve organların isimlerini isimlerini uygun uygun yerlere yerlere yazınız. yazınız.

5. Vücudumuzda 5. Vücudumuzda boşaltıma boşaltıma yardımcı yardımcı yapıyapı ve organlar ve organlar nelerdir? nelerdir? ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... 33 33

11

ÜNİTE ÜNİTE

Çoktan Çoktan Seçmeli Seçmeli Sorular Sorular 1. Bir 1. Bir günlük günlük beslenmesinde; beslenmesinde; peynir, peynir, yoğurt, yoğurt, etli etli kuru kuru fasulye fasulye ve yumurta ve yumurta yeyen yeyen bir insanın bir insanın vücuduna, vücuduna, aşağıdakilerden aşağıdakilerden hangisinin hangisinin daha daha fazla fazla geçmesi geçmesi beklenir? beklenir? A) Proteinler A) Proteinler B) Yağlar B) Yağlar C) Vitaminler C) Vitaminler D) Karbonhidratlar D) Karbonhidratlar 2. Vücudumuzun 2. Vücudumuzun sağlıklı sağlıklı çalışabilmesi çalışabilmesi içiniçin günlük günlük enerji enerji gereksinimimizi gereksinimimizi karşılayacak karşılayacak kadar kadar besin besin tüketimine tüketimine yeterli yeterli ve dengeli ve dengeli beslenme beslenme denir. denir. Buna Buna göre göre aşağıdakilerden aşağıdakilerden hangisi hangisi dengeli dengeli beslenmek beslenmek içiniçin yapılması yapılması gerekenlerden gerekenlerden değildir? değildir? A) Karbonhidrat, A) Karbonhidrat, protein, protein, su ve su mineralleri ve mineralleri yeterli yeterli miktarda miktarda almak almak B) Günlük B) Günlük su gereksinimimizi su gereksinimimizi karşılayacak karşılayacak kadar kadar su içmek su içmek C) C) HerHer öğlen öğlen hamburger hamburger ve pizza ve pizza yemek yemek D) Vücudumuzun D) Vücudumuzun ihtiyacı ihtiyacı olanolan vitamin vitamin ve minarellerden ve minarellerden yeterince yeterince almak almak 3. Aşağıda 3. Aşağıda besin besin içerikleri içerikleri ile görevleri ile görevleri eşleştirilmiştir. eşleştirilmiştir. Hangi Hangi seçenekteki seçenekteki eşleştirme eşleştirme yanlıştır? yanlıştır? A) Proteinler A) Proteinler ==>==> Yapıcı Yapıcı ve onarıcı ve onarıcı B) Yağlar B) Yağlar ==>==> Enerji Enerji verici verici C) Vitaminler C) Vitaminler ==>==> Düzenleyici Düzenleyici D) Su D) Su ve minareller ve minareller ==>==> Enerji Enerji verici verici 4. Yukarıda 4. Yukarıda sindirim sindirim sistemini sistemini oluşturan oluşturan yapıyapı ve organlar ve organlar gösterilmiştir. gösterilmiştir. Buna Buna göre göre K ve K Lveharfleriyle L harfleriyle gösterilen gösterilen organlar organlar aşağıdakilerden aşağıdakilerden hangisidir? hangisidir? K K L L A) Mide A) Mide İnceİnce bağırsak bağırsak B) Mide B) Mide Kalın Kalın bağırsak bağırsak C) Karaciğer C) Karaciğer Mide Mide L L D) Karaciğer D) Karaciğer Akciğer Akciğer

K K

5. Besinlerin 5. Besinlerin sindirilerek sindirilerek su, su, vitamin vitamin ve minarellerin ve minarellerin bir kısmı bir kısmı ile birlikte ile birlikte kana kana geçtiği geçtiği organ organ aşağıdakilerden aşağıdakilerden hangisidir? hangisidir? A) Mide A) Mide B) İnce B) İnce bağırsak bağırsak C) Kalın C) Kalın bağırsak bağırsak D) Ağız D) Ağız

34 34

VÜCUDUMUZ VÜCUDUMUZ 6. Hem 6. Hem alt hem alt hem de üst de üst çenede çenede dörder dörder tane tane bulunup bulunup yiyecekleri yiyecekleri ısırmaya ısırmaya ve koparmaya ve koparmaya yarayan yarayan dişler dişler aşağıdakilerden aşağıdakilerden hangisidir? hangisidir? A) azı A) azı dişleri dişleri B) köpek B) köpek dişleri dişleri C) yirmi C) yirmi yaşyaş dişleri dişleri D) kesici D) kesici dişler dişler I. Dil, I. Dil, lokmayı lokmayı yutağa yutağa iter.iter. II. Kalın II. Kalın bağırsakta, bağırsakta, buraya buraya gelen gelen posa posa içinde içinde kalan kalan su, su, vitamin vitamin ve mineraller ve mineraller emilir. emilir. Yukarıda Yukarıda verilen verilen bilgiler bilgiler içiniçin aşağıdakilerden aşağıdakilerden hangisi hangisi söylenebilir? söylenebilir? A) Yalnız A) Yalnız I doğru I doğru B) Yalnız B) Yalnız II doğru II doğru C) Her C) Her ikisiikisi de doğru de doğru D) Her D) Her ikisiikisi de yanlış de yanlış 7. 7.

8. Aşağıda 8. Aşağıda besinlerin besinlerin sindirimi sindirimi ile ilgili ile ilgili bilgiler bilgiler verilmiştir. verilmiştir. Verilen Verilen bilgilerden bilgilerden hangisi hangisi yanlıştır? yanlıştır? A) Sindirim A) Sindirim sadece sadece mide mide faaliyetleri faaliyetleri sonucunda sonucunda geçekleşir. geçekleşir. B) Besinlerin B) Besinlerin sindiriminde sindiriminde vücudumuz vücudumuz tarafından tarafından salgılanan salgılanan bazıbazı sıvılar sıvılar görev görev yapar. yapar. C) Sindirilmiş C) Sindirilmiş besinler, besinler, vücuda vücuda kanla kanla taşınır. taşınır. D) Sindirim D) Sindirim ağızda ağızda başlar. başlar. 9. Vücudumuzda 9. Vücudumuzda enerji enerji üretilirken üretilirken ortaya ortaya atıkatık maddeler maddeler çıkar. çıkar. Oluşan Oluşan atıkatık maddeler maddeler kana kana karışır. karışır. Kandaki Kandaki atıkatık maddeleri maddeleri süzerek süzerek temizleyen temizleyen boşaltım boşaltım organı organı aşağıdakilerden aşağıdakilerden hangisidir? hangisidir? A) Kalp A) Kalp B) Mide B) Mide C) Böbrekler C) Böbrekler D) Üretra D) Üretra 10.10. Sağlıklı Sağlıklı bir insanda bir insanda boşaltım boşaltım sırasında sırasında idrarın idrarın toplandığı toplandığı yapıyapı veya veya organ organ yandaki yandaki şekilde şekilde kaçkaç numara numara ile gösterilmiştir? ile gösterilmiştir? A) 4A) 4 B) 3B) 3 C) 2C) 2 D) 1D) 1

1 1 2 2 3 3 4 4

35 35

11

ÜNİTE ÜNİTE

11. 11. Besinlere Besinlere konulan konulan katkı katkı maddeleri maddeleri ile ilgili ile ilgili olarak; olarak; I. Belirlenen I. Belirlenen standartlarda standartlarda konulmazsa konulmazsa sağlık sağlık sorunları sorunları oluşabilir. oluşabilir. II. Besinlerin II. Besinlerin besin besin değerini değerini artırır. artırır. III. Gıdaların III. Gıdaların doğal doğal hâlini hâlini bozabilir. bozabilir. Yukarıdaki Yukarıdaki ifadelerden ifadelerden hangileri hangileri doğrudur? doğrudur? A) IA) veI IIve II B) IB) veI III ve III C) IIC)veII III ve III D) I,D)III,veII III ve III

12.12. Aşağıda Aşağıda verilenlerden verilenlerden hangisi hangisi boşaltıma boşaltıma yardımcı yardımcı yapıyapı ve organlardan ve organlardan biri biri değildir? değildir? A) Akciğer A) Akciğer B) Deri B) Deri C) Anüs C) Anüs D) Kalp D) Kalp

13.13. Günlük Günlük olarak olarak üretilen üretilen idrar idrar miktarı, miktarı, yenilen yenilen besinlere besinlere bağlı bağlı olarak olarak değişir. değişir. Besinlerdeki Besinlerdeki su su oranı oranı arttıkça arttıkça üretilen üretilen idrar idrar oranı oranı da artar. da artar. Buna Buna göre, göre, aşağıdakilerden aşağıdakilerden hangisini hangisini tüketen tüketen sağlıklı sağlıklı bir insanın bir insanın daha daha fazla fazla idrar idrar üretmesi üretmesi beklenir? beklenir? A) Karpuz A) Karpuz B) Kuru B) Kuru üzüm üzüm C) Bisküvi C) Bisküvi D) Kuru D) Kuru yemiş yemiş

14.14. I. Yemek I. Yemek borusu borusu II. İnce II. İnce bağırsak bağırsak III. Kalın III. Kalın bağırsak bağırsak Yukarıda Yukarıda verilen verilen sindirim sindirim organlarından organlarından hangilerinde hangilerinde hiçbir hiçbir besinin besinin emilimi emilimi olmaz? olmaz? A) Yalnız A) Yalnız I I B) IIB)veII III ve III C) IC) veI IIve II D) I,D)III,veII III ve III

36 36

VÜCUDUMUZ VÜCUDUMUZ SÖZLÜK SÖZLÜK Ağız: Ağız: Yüzde, Yüzde, iki çene iki çene arasında arasında yeryer alan, alan, sesin sesin çıkışına, çıkışına, solumaya solumaya ve besin ve besin almaya almaya yarayan, yarayan, içinde içinde dil ve dildişler ve dişler bulunan bulunan boşluk. boşluk. Besin: Besin: Büyüyüp Büyüyüp gelişebilmek, gelişebilmek, yaşamı yaşamı devam devam ettirmek ettirmek içiniçin kullanılan kullanılan yiyecek yiyecek ve ve içeceklerin içeceklerin tümüne tümüne denir. denir. Beslenme: Beslenme: Sağlıklı Sağlıklı yaşamak yaşamak içiniçin gerekli gerekli olanolan bu bubesin besin maddelerinin maddelerinin vücuda vücuda alınmasıdır. alınmasıdır. Boşaltım: Boşaltım: AtıkAtık sıvısıvı maddelerin maddelerin vücut vücut dışına dışına atılmasına atılmasına denir. denir. Böbrekler: Böbrekler: Kanı Kanı süzerek süzerek atıkatık maddelerden maddelerden süzer. süzer. Dengeli Dengeli beslenme: beslenme: Sağlıklı Sağlıklı büyüme büyüme ve ve gelişme gelişme içiniçin besinlerin besinlerin vücuda vücuda ihtiyaç ihtiyaç duyduğu duyduğu kadarıyla kadarıyla alınmasına alınmasına denir. denir. Diş:Diş: Besinleri Besinleri parçalama, parçalama, ezme, ezme, koparma koparma öğütme öğütme ve konuşma ve konuşma görevlerini görevlerini yapar. yapar. İdrar: İdrar: AtıkAtık maddeleri maddeleri içeren içeren ve vücuttan ve vücuttan atılan atılan sıvıya sıvıya denir. denir. İdrar İdrar borusu: borusu: Böbreklerden Böbreklerden gelen gelen idrarı, idrarı, idrar idrar kesesine kesesine taşır. taşır. İdrar İdrar kanalı: kanalı: İdrar İdrar kesesinde kesesinde biriken biriken idrarın idrarın dışarı dışarı atılmasını atılmasını sağlar. sağlar. İdrar İdrar kesesi: kesesi: Böbreklerden Böbreklerden gelen gelen idrarın idrarın toplandığı toplandığı yerdir. yerdir. İnce İnce bağırsak: bağırsak: İnceİnce bağırsak bağırsak sindirim sindirim olayının olayının önemli önemli bölümlerinden bölümlerinden biridir. biridir. Sindirimi Sindirimi tamamlanan tamamlanan besinler besinler inceince bağırsakta bağırsakta emilerek emilerek kana kana karışır. karışır. Kalın Kalın bağırsak: bağırsak: İnceİnce bağırsakta bağırsakta emilen emilen yararlı yararlı maddelerden maddelerden geriye geriye kalan kalan posa posa kalın kalın bağırsağa bağırsağa geçer. geçer. Kalın Kalın bağırsak bağırsak posada posada kalan kalan su ve sumineralleri ve mineralleri emer. emer. Karbonhidrat: Karbonhidrat: Vücudumuz Vücudumuz içiniçin gerekli gerekli enerjiyi enerjiyi sağlayan sağlayan temel temel besin besin maddesidir. maddesidir. Mide: Mide: Besinlerin Besinlerin sindiriminden sindiriminden sorumlu sorumlu en önemli en önemli organlarımızdan organlarımızdan biridir. biridir. Protein: Protein: Büyüyüp Büyüyüp gelişmemizi, gelişmemizi, yaraların yaraların iyileşmesini, iyileşmesini, kasların kasların gelişmesini gelişmesini sağlayan sağlayan besin besin maddesidir. maddesidir. Sindirim: Sindirim: Besinlerin Besinlerin vücudumuzda vücudumuzda kullanılacak kullanılacak halehale gelmesi gelmesi içiniçin meydana meydana gelen gelen faaliyetlerin faaliyetlerin tümüne tümüne denir. denir. Vitamin: Vitamin: Vücudun Vücudun direncini direncini artırarak artırarak vücudu vücudu hastalıklardan hastalıklardan korur. korur. Yağ: Yağ: Karbonhidratlar Karbonhidratlar gibigibi enerji enerji veren veren besin besin içeriği içeriği grubundadır. grubundadır. Yemek Yemek borusu: borusu: Yutaktan Yutaktan gelen gelen yiyeceklerin yiyeceklerin midemize midemize geçmesini geçmesini sağlayan sağlayan borudur. borudur. Yutak: Yutak: Çiğnenmiş Çiğnenmiş yiyeceklerin yiyeceklerin ağızdan ağızdan yemek yemek borusuna borusuna ilerlemesini ilerlemesini sağlar. sağlar. 37 37

Ünite 2:

Kuvvet ve Hareket

KEŞFEDİN ! Çevremizdeki birçok olayda kuvvetin varlığını ve hareketle olan ilişkisini gözlemleyebiliriz. İyi bir gözlemciysek, günlük yaşantımızın her anında kuvvetlerle karşılaştığımızı fark edebiliriz. Hatta kimi zaman bu kuvvetler cisimlere temas olmaksızın etki edebiliyorlar. Bu ünitede kuvvetlerin varlığını ve bu kuvvetleri nasıl ölçebileceğimizi öğreneceğiz. Burada öğreneceğiniz konularla ilgili olarak bilim teknik dergilerinde ve web sitelerinde çok daha farklı örnekler bulabilirsiniz.

22

ÜNİTE ÜNİTE ÜNİTE ÜNİTE KAVRAMLARI KAVRAMLARI

Dinamometre Dinamometre

Ile ölçülür Ile ölçülür

Kuvvet Kuvvet

çesididir çesididir

Sürtünme Sürtünme

40 40

Sebep olurolur Sebep

Hareket Hareket

Hareketin Hareketin tersters yönünedir yönünedir

KUVVET KUVVET veve HAREKET HAREKET

ÜNİTE ÜNİTE HAZIRLIK HAZIRLIK SORULARI SORULARI

1. Cisimlere 1. Cisimlere temas temas etmeden etmeden onları onları hareket hareket ettirmek ettirmek mümkün mümkün mü? mü? 2. Hangi 2. Hangi kuvvetin kuvvetin ne kadar ne kadar büyük büyük olduğunu olduğunu nasıl nasıl ölçebiliriz? ölçebiliriz? 3. İki 3. cismi İki cismi birbirine birbirine sürtüğümüz sürtüğümüz zaman zaman bir süre bir süre soran soran sürtünen sürtünen yerlerinde yerlerinde aşınma aşınma meydana meydana geldiğini geldiğini görebiliriz. görebiliriz. Bu Bu aşınmayı aşınmayı ortadan ortadan kaldırmak kaldırmak içiniçin ne yapmalıyız? ne yapmalıyız? 41 41

22

ÜNİTE ÜNİTE YAŞAMIMIZDAKİ KUVVETLER YAŞAMIMIZDAKİ KUVVETLER

Odamızın kapısını açtığımızda, ekmek dilimlediğimizde, masadaki kitabımızı çantamıza Odamızın kapısını açtığımızda, ekmek dilimlediğimizde, masadaki kitabımızı çantamıza yerleştirdiğimizde ve ve daha birçok eylemi gerçekleştirdiğimizde itme veya çekme etkisinden yerleştirdiğimizde daha birçok eylemi gerçekleştirdiğimizde itme veya çekme etkisinden yararlandığımızı farkfark etmişsinizdir. Bütün bunlar kuvvetin sayesinde gerçekleşmektedir. yararlandığımızı etmişsinizdir. Bütün bunlar kuvvetin sayesinde gerçekleşmektedir. Kuvvetin en genel tanımıyla itme veya çekme etkisi olduğunu öğrenmiştik. Kuvvetin en genel tanımıyla itme veya çekme etkisi olduğunu öğrenmiştik. Büyük bir bir geminin motorları tarafından itildiğini ya ya da da Büyük geminin motorları tarafından itildiğini rüzgarın yaprakları savurduğunu görebiliriz. HerHer iki iki rüzgarın yaprakları savurduğunu görebiliriz. durumda da gerçekte gördüğümüz kuvvet değil, kuvvetin durumda da gerçekte gördüğümüz kuvvet değil, kuvvetin yol yol açtığı sonuçlardır. Kuvvetin varlığı, bu bu sonuçları açtığı sonuçlardır. Kuvvetin varlığı, sonuçları görerek ya da anlarız. görerek yahissederek da hissederek anlarız. Elimizde tuttuğumuz bir bir taşıtaşı havaya attığımızda yere düşer? Bunun nedeni bir bir kuvvet olabilir Elimizde tuttuğumuz havaya attığımızda yere düşer? Bunun nedeni kuvvet olabilir mi?mi? Peki ama bu hangi kuvvettir? Peki ama bu hangi kuvvettir? ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... Havaya atılan taşın da,da, paraşütle atlayan birisinin de de Havaya atılan taşın paraşütle atlayan birisinin yere düşmesinin nedeni Kütle Çekimi adıadı verilen bir bir yere düşmesinin nedeni Kütle Çekimi verilen kuvvettir. kuvvettir. Kütlesi olanolan bütün nesneler birbirlerine çekim kuvveti Kütlesi bütün nesneler birbirlerine çekim kuvveti uygular fakat küçük kütleli nesnelerin birbirlerine uygular fakat küçük kütleli nesnelerin birbirlerine uyguladıkları bu bu çekim kuvveti farkfark edilemeyecek uyguladıkları çekim kuvveti edilemeyecek kadar küçüktür. Ancak Dünya gibigibi büyük bir kütle sözsöz kadar küçüktür. Ancak Dünya büyük bir kütle konusu olduğunda bu çekim kuvveti o kadar büyüktür konusu olduğunda bu çekim kuvveti o kadar büyüktür ki diğer tümtüm maddeleri üzerine çeker. İşteİşte bu kuvvete ki diğer maddeleri üzerine çeker. bu kuvvete Yerçekimi Kuvveti denir. Yerçekimi Kuvveti denir. Günlük yaşamda kullandığımız ağırlık kavramı, aslında Yerçekimi Kuvveti'dir. Günlük yaşamda kullandığımız ağırlık kavramı, aslında Yerçekimi Kuvveti'dir.Araştırma Araştırma yapmak içiniçin Ay'aAy'a giden bir astronotun Ay'daki ağırlığı, Dünya'dakinden küçük olur.olur. Çünkü Ay'ın yapmak giden bir astronotun Ay'daki ağırlığı, Dünya'dakinden küçük Çünkü Ay'ın çekim kuvveti, Dünya'nın çekim kuvvetinden küçüktür. Astronot uzayda araştırma yapıyorsa, çekim kuvveti, Dünya'nın çekim kuvvetinden küçüktür. Astronot uzayda araştırma yapıyorsa, uzayda yerçekimi olmadığından astronotun da ağırlığı yoktur. uzayda yerçekimi olmadığından astronotun da ağırlığı yoktur. Yukarıdaki örnekten de de anlayacağımız gibigibi herher cismin bir bir kütlesi vardır ve ve bu bu kütle Yukarıdaki örnekten anlayacağımız cismin kütlesi vardır kütle değişmezdir. Ancak ağırlık cismin bulunduğu ortamın çekim kuvvetine göre değişmezdir. Ancak ağırlık cismin bulunduğu ortamın çekim kuvvetine göre değişmektedir. değişmektedir. 42 42

KUVVET KUVVET veve HAREKET HAREKET Havaya attığımız bir taş yere düşüyor. Havaya attığımız bir taş yere düşüyor. Mıknatıslar demir ve nikel metalleri üzerlerine çekerler. Mıknatıslar demir ve nikel gibigibi metalleri üzerlerine çekerler. Odamızdaki masayı iterek veya çekerek yerini değiştirebiliriz. Odamızdaki masayı iterek veya çekerek yerini değiştirebiliriz. Denizde yolcu gemisi suyun yüzeyinde hareket eder. Denizde yol yol alanalan yolcu gemisi suyun yüzeyinde hareket eder. Yukarıdaki eylemlerin hepsi kuvvetin etkisiyle gerçekleşir. Ancak bir eylemin farklı bir kuvvet Yukarıdaki eylemlerin hepsi kuvvetin etkisiyle gerçekleşir. Ancak herher bir eylemin farklı bir kuvvet sayesinde gerçekleştiğini ettiniz sayesinde gerçekleştiğini farkfark ettiniz mi?mi?

Suya attığımız demir parçası hemen batmasına, hava attığımız taşın yere tekrar Suya attığımız bir bir demir parçası hemen dibedibe batmasına, hava attığımız bir bir taşın yere tekrar düşmesine Yerçekimi Kuvvetinin ettiğini öğrendik. Peki, suda yüzen gemiler veya havada düşmesine Yerçekimi Kuvvetinin etkietki ettiğini öğrendik. Peki, suda yüzen gemiler veya havada uçan uçaklar Yerçekimi Kuvvetine rağmen nasıl sorunsuz hareket edebiliyorlar? Acaba uçan uçaklar Yerçekimi Kuvvetine rağmen nasıl sorunsuz hareket edebiliyorlar? Acaba gemilere ve uçaklara etten başka bir kuvvetlerde Bu konudaki düşüncen nedir? gemilere ve uçaklara etkietki etten başka bir kuvvetlerde varvar mı?mı? Bu konudaki düşüncen nedir? ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... Evet, gemilere uçaklara eden başka kuvvet daha kuvvetin Kaldırma Evet, gemilere ve ve uçaklara etkietki eden bir bir başka kuvvet daha var.var. Bu Bu kuvvetin adıadı Kaldırma Kuvveti'dir. hava, cisimleri yukarıya doğru etkisine Kaldırma Kuvveti'ne Kuvveti'dir. Su Su ve ve hava, cisimleri yukarıya doğru itmeitme etkisine yaniyani Kaldırma Kuvveti'ne sahiptirler. Gemiler uçakların yapımında kullanılan teknoloji ile bu kuvvet iyi biçimde sahiptirler. Gemiler ve ve uçakların yapımında kullanılan teknoloji ile bu kuvvet en en iyi biçimde kendini gösterir ve taşıtların bu taşıtların hareket etmesini sağlar. kendini gösterir ve bu hareket etmesini sağlar. Suyun Kaldırma Kuvveti Suyun Kaldırma Kuvveti

Havanın Kaldırma Kuvveti Havanın Kaldırma Kuvveti

Yerçekimi Kuvveti Yerçekimi Kuvveti

Yerçekimi Kuvveti Yerçekimi Kuvveti

Mıknatıslar bazı metalleri üzerlerine çekerler. Mıknatıslar bazı metalleri üzerlerine çekerler. Mıknatısların kendi aralarında çekme veya Mıknatısların kendi aralarında da da çekme veya itmeitme vardır. vardır. Buna neden olanolan kuvvete Manyetik Kuvvet Buna neden kuvvete Manyetik Kuvvet denir. Benzer bir bir durum atomların yapısında bulunan denir. Benzer durum atomların yapısında bulunan elektronlar ve ve protonlar arasında da da yaşanır. elektronlar protonlar arasında yaşanır. Elektronlar ve ve protonlar arasında gerçekleşen itmeitme Elektronlar protonlar arasında gerçekleşen veya çekme etkisine de Elektriksel Kuvvet denir. veya çekme etkisine de Elektriksel Kuvvet denir. 43 43

22

ÜNİTE ÜNİTE KUVVETİN ÖLÇÜLMESİ KUVVETİN ÖLÇÜLMESİ

Cisimlerin kütle ve hacim gibigibi büyüklükleri olduğunu, kütlenin de terazi ile ile Cisimlerin kütle ve hacim büyüklükleri olduğunu, kütlenin de terazi ölçüldüğünü biliyoruz. Cisimler üzerine etkietki eden en büyük kuvvetlerden ölçüldüğünü biliyoruz. Cisimler üzerine eden en büyük kuvvetlerden birisinin de Yerçekimi Kuvveti olduğunu öğrendik. birisinin de Yerçekimi Kuvveti olduğunu öğrendik. HerHer büyüklüğün ölçülmesi içiniçin bir yöntem vardır. Kütleyi terazi, sıcaklığı termometre, uzunluğu büyüklüğün ölçülmesi bir yöntem vardır. Kütleyi terazi, sıcaklığı termometre, uzunluğu metre ile ölçeriz. Peki,kuvveti neyle ölçmeliyiz? metre ile ölçeriz. Peki,kuvveti neyle ölçmeliyiz? Bilim insanları ölçeklendirilmiş yaylı bir bir düzenek hazırlayarak 100100 gramlık bir bir cismin Bilim insanları ölçeklendirilmiş yaylı düzenek hazırlayarak gramlık cismin üzerine etkietki eden yerçekimi kuvvetinin yayda oluşturduğu uzama miktarını 1 Newton üzerine eden yerçekimi kuvvetinin yayda oluşturduğu uzama miktarını 1 Newton olarak belirlediler. SözSöz konusu düzeneğe de de dinamometre adını verdiler. Bu Bu nedenle olarak belirlediler. konusu düzeneğe dinamometre adını verdiler. nedenle kuvvetin birimi Newton sembolü ise ise "N""N" dir. dir. kuvvetin birimi Newton sembolü Başka bir bir ifadeyle söyleyecek olursak kuvveti dinamometre ile ile ölçeriz. Başka ifadeyle söyleyecek olursak kuvveti dinamometre ölçeriz. Dinamometrenin yapısında esnek ve sarmal şekilde bir yay bulunur. Ucuna ne kadar çokçok Dinamometrenin yapısında esnek ve sarmal şekilde bir yay bulunur. Ucuna ne kadar kuvvet uygularsak yayyay o kadar çokçok gerilir. YayYay üzerinde ibreibre vardır ve ve kuvvet kuvvet uygularsak o kadar gerilir. üzerinde vardır kuvvet uygulandığında ibreibre hareket ederek, dinamometre üzerinde bir değer gösterir. Böylece uygulandığında hareket ederek, dinamometre üzerinde bir değer gösterir. Böylece uygulanan kuvveti bulmuş oluruz. uygulanan kuvveti bulmuş oluruz.

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ Ÿ Ÿ Ÿ Ÿ Ÿ Ÿ

Basit Basit BirBir Dinamometre Dinamometre Yapalım Yapalım 1Ÿadet 1 adet kullanılmamış kullanılmamış şırınga şırınga 3Ÿadet 3 adet ataçataç 1Ÿadet 1 adet lastik lastik 20-30 Ÿ 20-30 cm cm kadar kadar inceince bakır bakır tel tel 1Ÿadet 1 adet pens pens Delikler Ÿ Delikler oluşturmak oluşturmak içiniçin çiviçivi

Yukarıdaki Yukarıdaki malzemeleri malzemeleri kullanarak kullanarak öğretmeninizin öğretmeninizin yardımı yardımı ile basit ile basit bir dinamometre bir dinamometre yapınız. yapınız. Dinamometrenizi Dinamometrenizi yaptıktan yaptıktan sonra sonra belirleyeceğiniz belirleyeceğiniz cisimlerin cisimlerin kullanarak kullanarak üzerlerine üzerlerine etkietki eden eden yerçekim yerçekim kuvvetlerini kuvvetlerini ölçün. ölçün.

BİLİYOR MUYDUN? MUYDUN? ? ?BİLİYOR Kuvvet Kuvvet birimi birimi adını adını Genel Genel Çekim Çekim Yasasını Yasasını bulan bulan İlgiliz İlgiliz bilim bilim insanı insanı Sir Sir Isaac Isaac Newton'dan Newton'dan almıştır. almıştır.

44 44

KUVVET KUVVET veve HAREKET HAREKET Dinamometrenin Ölçüm Hassasiyeti Dinamometrenin Ölçüm Hassasiyeti Dinamometre ile ölçümler, üzerine asılan yükün ettiği kuvvet Dinamometre ile ölçümler, üzerine asılan yükün etkietki ettiği kuvvet sonucunda germe miktarı ile belirlenir. Ancak dinamometre sonucunda yayıyayı germe miktarı ile belirlenir. Ancak herher dinamometre belirli bir değeri ölçebilir. Dinamometrenin en çok ölçebileceği değer belirli bir değeri ölçebilir. Dinamometrenin en çok ölçebileceği değer üzerinde belirtilmiştir. değer geçildiğinde dinamometre içindeki üzerinde belirtilmiştir. Bu Bu değer geçildiğinde dinamometre içindeki yayın esneklik özelliği kaybolur ve dinamometre bozulur. yayın esneklik özelliği kaybolur ve dinamometre bozulur. Dinamometrenin içinde bulunan yayın kalınlığı ve cinsi esneme miktarını Dinamometrenin içinde bulunan yayın kalınlığı ve cinsi esneme miktarını değiştirir. Bu nedenle fazla ağırlık taşıyan dinamometreler ve kalın yaydan yapılır. değiştirir. Bu nedenle fazla ağırlık taşıyan dinamometreler sertsert ve kalın yaydan yapılır. Kalın yaydan yapılan dinamometreler fazla kuvveti ölçerler fakat hassas ölçüm yapmazlar. Kalın yaydan yapılan dinamometreler fazla kuvveti ölçerler fakat hassas ölçüm yapmazlar. Dinamometre ile hassas ölçüm yapabilmek ve yumuşak yaydan yapılmış dinamometre Dinamometre ile hassas ölçüm yapabilmek içiniçin inceince ve yumuşak yaydan yapılmış dinamometre kullanılmalıdır. Bu dinamometreler küçük kuvvetleri ölçebilir. kullanılmalıdır. Bu dinamometreler çokçok küçük kuvvetleri bilebile ölçebilir. Dinamometrenin Özellikleri ve Hassa Ölçüm Yapabilmek Dinamometrenin Özellikleri ve Hassa Ölçüm Yapabilmek Kullandığımız dinamometre amacımıza uygun olmalıdır. Bu nedenle farklı değerlerde kuvvetleri Kullandığımız dinamometre amacımıza uygun olmalıdır. Bu nedenle farklı değerlerde kuvvetleri ölçebilen dinamometreler vardır. Ölçülecek kuvvetin büyüklüğü arttıkça kullanılan yayın ölçebilen dinamometreler vardır. Ölçülecek kuvvetin büyüklüğü arttıkça kullanılan yayın da da kalınlaşması kalınlaşması gerekir. Dinamometre ile hassas ölçümler yapabilmek içiniçin dinamometrenin değer gerekir. Dinamometre ile hassas ölçümler yapabilmek dinamometrenin değer aralığının çokçok küçük değerleri ölçebilecek kadar küçük olması gerekir. Öğrendiklerimizi aralığının küçük değerleri ölçebilecek kadar küçük olması gerekir. Öğrendiklerimizi özetlersek. Dinamometreler içiniçin şunları söyleyebiliriz: özetlersek. Dinamometreler şunları söyleyebiliriz: Ÿ Her Ÿ Her dinamometrenin dinamometrenin ölçebileceği ölçebileceği değer değer vardır. vardır. Ÿ Ölçebileceğinden Ÿ Ölçebileceğinden fazla fazla kuvvet kuvvet uygulanan uygulanan dinamometreler dinamometreler bozulur. bozulur. Ÿ Hassas Ÿ Hassas dinamometrelerin dinamometrelerin içinde içinde inceince ve ve yumuşak yumuşak yayyay bulunur. bulunur. Bu Bu dinamometreler dinamometreler küçük küçük kuvvetleri kuvvetleri ölçebilir. ölçebilir. Ÿ Büyük Ÿ Büyük kuvvet kuvvet ölçen ölçen dinamometrelerde dinamometrelerde kalın kalın ve sert ve sert yayyay bulunur. bulunur. Aşağıda Aşağıda K, L, K, M L, ve M ve N ile N gösterilen ile gösterilen dörtdört dinamometre dinamometre verilmiştir. verilmiştir. Verilenlere Verilenlere göre; göre;

KK

L L

MM

NN

a) K, a) L, K,M, L, N M,yükleri N yükleri kaçar kaçar Newton'dur? Newton'dur? b) Dinamometrelerin b) Dinamometrelerin ölçebileceği ölçebileceği en en büyük büyük değerler değerler nelerdir? nelerdir? c) 1c)Newton 1 Newton değerinde değerinde bir kuvveti bir kuvveti .................................................................................. .................................................................................. ölçmek ölçmek içiniçin hangi hangi dinamometreyi dinamometreyi .................................................................................. .................................................................................. kullanmalıyız? kullanmalıyız? .................................................................................. d) 45 d) Newton 45 Newton değerinde değerinde bir kuvveti bir kuvveti .................................................................................. ölçmek ölçmek içiniçin hangi hangi dinamometreyi dinamometreyi .................................................................................. .................................................................................. kullanmalıyız? kullanmalıyız? .................................................................................. .................................................................................. 45 45

22

ÜNİTE ÜNİTE

Futbol oynarken, vuruşta topu farklı yönlerde bulunan takım arkadaşımıza ya gol da gol atmak Futbol oynarken, herher vuruşta topu farklı yönlerde bulunan takım arkadaşımıza ya da atmak kaleye doğru gönderebiliriz. Vuruş kuvvetimiz göre topa farklı hızlar kazandırırız. Kaleci içiniçin kaleye doğru gönderebiliriz. Vuruş kuvvetimiz göre topa farklı hızlar kazandırırız. Kaleci tarafından tutulduğunda durmuş tarafından tutulduğunda ise ise toptop durmuş olur.olur. Futbol oynarken topa uyguladığımız kuvvet olduğu kuvvetler; duran cismi harekete Futbol oynarken topa uyguladığımız kuvvet olduğu gibigibi kuvvetler; duran bir bir cismi harekete geçirebilir, hareketli cismin yönünü değiştirebilir veya durdurur, şeklini hızını geçirebilir, hareketli bir bir cismin yönünü değiştirebilir veya durdurur, şeklini ve ve hızını değiştirebilir. değiştirebilir. Herhangi cisim hareketsiz üzerine eden kuvvetler karşılıklı olarak dengeliyor Herhangi bir bir cisim hareketsiz ise ise üzerine etkietki eden tümtüm kuvvetler karşılıklı olarak dengeliyor demektir. Herhangi bir cismin hareket edebilmesi herhangi bir yönde eden kuvvetlerin demektir. Herhangi bir cismin hareket edebilmesi içiniçin herhangi bir yönde etkietki eden kuvvetlerin toplamı, diğer yönlerde edenlerden kuvvetlerden daha büyük olmalıdır. toplamı, diğer yönlerde etkietki edenlerden kuvvetlerden daha büyük olmalıdır. 100100 N N

100100 N N

Karşılıklı kuvvetler dengeli, cisim hareket Karşılıklı kuvvetler dengeli, cisim hareket etmez etmez

25 N 25 N

100100 N N

SağSağ taraftaki kuvvet daha büyük: taraftaki kuvvet daha büyük: 100100 - 25- = kuvvetle cisim sağa 2575 = N'luk 75 N'luk kuvvetle cisim sağa doğru hareket eder. doğru hareket eder.

100100 N N 100100 N N

100100 N N

100100 N N

25 N 25 N SolSol taraftaki kuvvet daha büyük: taraftaki kuvvet daha büyük: (100 + 25) - 100 = 25 kuvvetle cisim (100 + 25) - 100 = N'luk 25 N'luk kuvvetle cisim solasola doğru hareket eder. doğru hareket eder.

BİLİYOR MUYDUN? MUYDUN? ? ?BİLİYOR

5 N5 N Karşılıklı kuvvetler dengeli ancak farklı Karşılıklı kuvvetler dengeli ancak farklı yönde bir kuvvet uygulanıyor. Cisim 5 N'luk yönde bir kuvvet uygulanıyor. Cisim 5 N'luk kuvvetle aşağıya doğru hareket eder. kuvvetle aşağıya doğru hareket eder.

İngiltere İngiltere Bristol Bristol Üniversitesinde Üniversitesinde tasarlanan tasarlanan bilardo bilardo robotu, robotu, bilardo bilardo toplarına toplarına vurulması vurulması gereken gereken kuvveti kuvveti hatasız hatasız olarak olarak hesaplayabiliyor. hesaplayabiliyor.

46 46

KUVVET KUVVET veve HAREKET HAREKET 1. Aşağıda 1. Aşağıda verilenlere verilenlere göre göre cisimlerin cisimlerin kaçkaç N'luk N'luk bir bir kuvvetle, kuvvetle, hangi hangi yöne yöne hareke hareke ettiklerini ettiklerini belirleyin. belirleyin.

100100 N N

40 N 40 N

40 N 40 N 100100 N N 40 N 40 N

70 N 70 N 110110 N N 40 N 40 N

5 N5 N 10 N 10 N 60 N 60 N 50 N 50 N

............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ............................................................................... ...............................................................................

2. Aşağıda 2. Aşağıda verilen verilen cismin cismin hareket hareket etmemesi etmemesi içiniçin hangi hangi yöne yöne kaçkaç N'luk N'luk kuvvet kuvvet uygulanması uygulanması gerekmektedir. gerekmektedir. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. 35 N 35 N .............................................................................. .............................................................................. 20 N 20 N .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. 30 N 30 N .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. .............................................................................. 47 47

22

ÜNİTE ÜNİTE

SÜRTÜNME KUVVETİ SÜRTÜNME KUVVETİ Ÿ Yerde Ÿ Yerde duran duran topa topa vurduğumuzda vurduğumuzda toptop bir süre bir süre hareket hareket eder eder sonra sonra yavaşlayarak yavaşlayarak durur. durur. Ÿ Masanın Ÿ Masanın üzerindeki üzerindeki kitabı kitabı ittiğimizde ittiğimizde kitap kitap biraz biraz hareket hareket eder, eder, sonra sonra yavaşlar yavaşlar ve durur. ve durur. Yukarıdaki Yukarıdaki örneklerde örneklerde olduğu olduğu gibigibi kuvvet kuvvet uyguladığımız uyguladığımız herher cisim cisim bir müddet bir müddet hareket hareket ettikten ettikten sonra sonra yavaşlayarak yavaşlayarak durur. durur. Bunun Bunun nedeni nedeni ne olabilir? ne olabilir? ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... Kuvvetin Kuvvetin duran duran cisimleri cisimleri hareket hareket ettirdiğini, ettirdiğini, hareketli hareketli cisimleri cisimleri de de durduğunu durduğunu öğrenmiştik. öğrenmiştik. O O halde halde hareket hareket eden eden cisimlerin cisimlerin durmasını durmasını sağlayan sağlayan da bir dakuvvet bir kuvvet olmalı. olmalı. Peki, Peki, hangi hangi kuvvet? kuvvet? ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... Hareket Hareket eden eden cisimlerin cisimlerin durmasını durmasını sağlayan sağlayan bu bu kuvvet kuvvet Sürtünme Sürtünme Kuvveti'dir. Kuvveti'dir. Sürtünme Sürtünme Kuvveti, Kuvveti, temas temas halinde halinde olanolan iki nesnenin iki nesnenin arasında arasında oluşan oluşan ve ve harekete harekete karşı karşı koyan koyan kuvvete kuvvete verilen verilen isimdir. isimdir. Başka Başka bir bir ifadeyle, ifadeyle, Sürtünme Sürtünme Kuvveti Kuvveti daima daima hareketin hareketin tersters yönünedir. yönünedir. Bu Bu nedenle nedenle de cisimleri de cisimleri durdurma durdurma etkisi etkisi yaratmaktadır. yaratmaktadır.

Sürtünme Kuvveti Sürtünme Kuvveti

Hareket Yönü Hareket Yönü

Hareketin gerçekleştiği yüzey sürtünme kuvvetinin büyüklüğünü etkiler. Sürtünme kuvvetini Hareketin gerçekleştiği yüzey sürtünme kuvvetinin büyüklüğünü etkiler. Sürtünme kuvvetini etkileyen bir diğer unsur da cismin ağırlığıdır. etkileyen bir diğer unsur da cismin ağırlığıdır. Sürtünme Kuvvetinin Özellikleri Sürtünme Kuvvetinin Özellikleri Ÿ Sürtünme Ÿ Sürtünme kuvveti kuvveti daima daima hareketin hareketin zıt yönüne zıt yönüne doğrudur. doğrudur. Ÿ Sürtünme Ÿ Sürtünme kuvvetinin kuvvetinin oluşması oluşması içiniçin cisimlerin cisimlerin birbirlerine birbirlerine temas temas etmesi etmesi gerekmektedir. gerekmektedir. Ÿ Hereket Ÿ Hereket eden eden cisimleri cisimleri yavaşlatır yavaşlatır ve durdurur. ve durdurur. Ÿ Duran Ÿ Duran cisimlerin cisimlerin hareket hareket etmesini etmesini zorlaştırır. zorlaştırır. Ÿ Cisimleri Ÿ Cisimleri hareket hareket ettirebilmek ettirebilmek içiniçin sürtünme sürtünme kuvvetini kuvvetini yenmeliyiz. yenmeliyiz. Ÿ Sürtünme Ÿ Sürtünme kuvveti kuvveti pürüzlü pürüzlü yüzeylerde yüzeylerde daha daha fazladır, fazladır, kaygan kaygan yüzeylerde yüzeylerde daha daha azdır. azdır. Ÿ Sürtünme Ÿ Sürtünme kuvveti kuvveti yüzeyin yüzeyin cinsine cinsine bağlı bağlı olarak olarak değişir. değişir. 48 48

KUVVET KUVVET veve HAREKET HAREKET Sürtünme Kuvvetinin Etkileri Sürtünme Kuvvetinin Etkileri Yazı yazabilmemizin sürtünme kuvveti sayesinde gerçekleştiğini Yazı yazabilmemizin sürtünme kuvveti sayesinde gerçekleştiğini biliyor muydunuz? biliyor muydunuz? Kullandığımız kalem ile defter arasında sürtünme vardır. Sürtünme Kullandığımız kalem ile defter arasında sürtünme vardır. Sürtünme olmadan kalemle yazmamız mümkün olmazdı. Sürtünmenin olmadan kalemle yazmamız mümkün olmazdı. Sürtünmenin çokçok az az olduğu yüzeylere kurşun kalemle yazmayız. olduğu camcam gibigibi yüzeylere kurşun kalemle yazıyazı yazmayız.

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ Sürtünme Sürtünme kuvveti kuvveti elbiselerimizi, elbiselerimizi, ayakkabılarımızı ayakkabılarımızı aşındırır, aşındırır, kibritin kibritin yanmasını yanmasını sağlar. sağlar. Yazı Yazı yazabilmemiz, yazabilmemiz, ayakta ayakta düşmeden düşmeden durabilmemiz durabilmemiz sürtünme sürtünme kuvveti kuvveti ile ile olur.olur. Arabanın Arabanın makine makine parçalarının parçalarının aşınmasını aşınmasını engellemek engellemek içiniçin yağlanması yağlanması sürtünmeyi sürtünmeyi azaltmak azaltmak içiniçin yapılır. yapılır. Ancak Ancak yolda yolda kaymadan kaymadan hareket hareket edebilmesi edebilmesi içiniçin lastiklerine lastiklerine özelözel çıkıntılar çıkıntılar yapılır. yapılır. Yukarıda Yukarıda bahsedilenler bahsedilenler Sürtünme Sürtünme Kuvvetinin Kuvvetinin olumlu olumlu ve olumsuz ve olumsuz etkilerine etkilerine örneklerdir. örneklerdir. SizSiz de de bir araştırma bir araştırma yaparak, yaparak, günlük günlük yaşantımızda yaşantımızda Sürtünme Sürtünme Kuvvetinin Kuvvetinin olumlu olumlu ve olumsuz ve olumsuz etkilerini etkilerini belirleyiniz. belirleyiniz. Araştırma Araştırma sonuçlarını sonuçlarını arkadaşlarınızla arkadaşlarınızla paylaşınız. paylaşınız.

Havadaki sürtünme kuvveti (Hava direnci) Havadaki sürtünme kuvveti (Hava direnci) Havadaki sürtünme kuvvetine hava direnci Havadaki sürtünme kuvvetine hava direnci denir. Hava direnci cisimlerin hava içinde hızını denir. Hava direnci cisimlerin hava içinde hızını azaltır. Havadaki cisim ne ne kadar büyükse azaltır. Havadaki cisim kadar büyükse sürtünme kuvveti o kadar fazla olur.olur. Sürtünme sürtünme kuvveti o kadar fazla Sürtünme kuvvetini azaltmak içiniçin özelözel tasarım şekiller kuvvetini azaltmak tasarım şekiller yapılır. Otomobil ve ve uçaklar aerodinamik yapılır. Otomobil uçaklar aerodinamik özelliklerine dikkat edilir. özelliklerine dikkat edilir.

Sudaki sürtünme kuvveti (Su(Su Direnci) Sudaki sürtünme kuvveti Direnci) Sudaki sürtünme kuvvetine su direnci denir. Su Su Sudaki sürtünme kuvvetine su direnci denir. direnci, su su içerisinde hareket eden cisimlerin direnci, içerisinde hareket eden cisimlerin hareketini zorlaştırır. Gemilerin önünün “V” “V” hareketini zorlaştırır. Gemilerin önünün şeklinde yapılması, yüzücülerin mayo ve bone şeklinde yapılması, yüzücülerin mayo ve bone kullanması sudaki sürtünme kuvvetinin yaniyani su su kullanması sudaki sürtünme kuvvetinin direncinin azaltılması içindir. direncinin azaltılması içindir.

49 49

22

ÜNİTE ÜNİTE

DEĞERLENDİRME DEĞERLENDİRME SORULARI SORULARI 1. Aşağıdakilerden 1. Aşağıdakilerden hangisi hangisi kuvvet kuvvet birimidir? birimidir? A) Litre A) Litre B) Gram B) Gram C) Newton C) Newton D) Metre D) Metre 2. Kuvvetin 2. Kuvvetin büyüklüğü büyüklüğü aşağıdakilerden aşağıdakilerden hangisi hangisi ile ölçülür? ile ölçülür? A) Terazi A) Terazi B) Dinamometre B) Dinamometre C) Metre C) Metre D) Kronometre D) Kronometre 3. Yandaki 3. Yandaki dinamometreler dinamometreler tamamen tamamen birbirinin birbirinin aynısıdır. aynısıdır. D cismi D cismi 5 Newton 5 Newton olarak olarak ölçülüyorsa ölçülüyorsa A, BA,veBC vecisimleri C cisimleri kaçkaç Newton'dur? Newton'dur? A) A=10 A) A=10 N, B=20 N, B=20 N, C=30 N, C=30 N N B) A=10 B) A=10 N, B=20 N, B=20 N, C=15 N, C=15 N N C) C) A=20 A=20 N, B=15 N, B=15 N, C=10 N, C=10 N N D) D) A=30 A=30 N, B=20 N, B=20 N, C=10 N, C=10 N N 4. Aşağıdaki 4. Aşağıdaki ifadelerden ifadelerden hangisi hangisi yanlıştır? yanlıştır? A) Havaya A) Havaya atılan atılan herher cisim cisim yeryer çekimi çekimi etkisiyle etkisiyle yere yere düşer. düşer. B) Havada B) Havada bulunan bulunan cisimlere cisimlere etkietki eden eden sürtünme sürtünme kuvvetine kuvvetine hava hava direnci direnci denir. denir. C) Ayakkabıların C) Ayakkabıların altındaki altındaki çıkıntılar çıkıntılar sürtünmeyi sürtünmeyi artırır. artırır. D) Sürtünme D) Sürtünme kuvveti kuvveti yaşantımızı yaşantımızı herher zaman zaman kolaylaştırır. kolaylaştırır. 5. Sürtünme 5. Sürtünme kuvveti kuvveti ile ilgili ile ilgili aşağıda aşağıda verilenlerden verilenlerden hangisi hangisi kesinlikle kesinlikle doğrudur? doğrudur? A) Hareket A) Hareket eden eden cismin cismin hareket hareket yönünde yönünde etkietki eder. eder. B) Ekonomik B) Ekonomik açıdan açıdan zararlı zararlı bir etkidir. bir etkidir. C) Hareketlinin C) Hareketlinin hızını hızını yavaşlatır. yavaşlatır. D) Hayatımızı D) Hayatımızı herher zaman zaman zorlaştırır. zorlaştırır. 6. Ağaçtaki 6. Ağaçtaki elmanın elmanın yere yere düşmesinin düşmesinin nedeni nedeni aşağıdakilerden aşağıdakilerden hangisidir? hangisidir? A) Hava A) Hava direnci direnci B) Yer B) Yer çekimi çekimi kuvveti kuvveti C) Manyetik C) Manyetik kuvvet kuvvet D) Elektrostatik D) Elektrostatik kuvvet kuvvet

50 50

KUVVET KUVVET veve HAREKET HAREKET SÖZLÜK SÖZLÜK Ağırlık: Ağırlık: Cisme Cisme etkietki eden eden yerçekimi yerçekimi kuvvetidir. kuvvetidir. Dinamometre: Dinamometre: Yapısında Yapısında esnek esnek yayyay bulunan, bulunan, kuvvet kuvvet ölçmeye ölçmeye yarayan yarayan alettir. alettir. Hava Hava direnci: direnci: Hava Hava içerisinde içerisinde hareket hareket eden eden cisimlere cisimlere hava hava tarafından tarafından uygulanan uygulanan tersters yönlü, yönlü, sürtünmeden sürtünmeden kaynaklanan kaynaklanan kuvvettir. kuvvettir. Kuvvet: Kuvvet: Hareket Hareket eden eden bir cismi bir cismi durduran, durduran, duran duran bir cismi bir cismi hareket hareket ettiren, ettiren, cisimlerin cisimlerin şekil, şekil, yönyön ve doğrultularını ve doğrultularını değiştiren değiştiren etkiye etkiye denir. denir. Su Su direnci: direnci: Su Su içerisinde içerisinde hareket hareket eden eden cisimlere cisimlere su su tarafından tarafından uygulanan uygulanan tersters yönlü, yönlü, sürtünmeden sürtünmeden kaynaklanan kaynaklanan kuvvettir. kuvvettir. Sürtünme Sürtünme kuvveti: kuvveti: Temas Temas halinde halinde olanolan iki nesnenin iki nesnenin arasında arasında oluşan oluşan ve harekete ve harekete karşı karşı koyan koyan kuvvete kuvvete verilen verilen isimdir. isimdir.

51 51

Ünite 3:

MADDE ve ÖZELLİKLERİ

KEŞFEDİN ! Maddeler ısı aldıkları veya verdikleri zaman ne olur? Isı maddelerin yapısını nasıl etkiler? Bir maddenin sıcaklığının artması veya azalması, o maddenin hal değiştirmesinde nasıl bir rol oynuyor? Bu ünitede, bir ısının madde üzerindeki etkise yönelik sorulara yanıtlarını ararken bir yandan da maddelerin hal değişimler nasıl ve hangi koşullarda meydana geldiğini öğreneceksin. Bu konular hakkında, bilim ve teknik dergilerinde daha ayrıntılı bilgiler bulabileceğin gibi, internet kanalıyla da çok detaylı bilgilere ulaşabilirsin.

33

ÜNİTE ÜNİTE ÜNİTE ÜNİTE KAVRAMLARI KAVRAMLARI

Sıcaklık Sıcaklık

Donma Donma

Buharlaşma Buharlaşma Donma Donma noktası noktası

MADDE MADDE

Kaynama Kaynama noktası noktası

ISI ISI

Kırağılaşma Kırağılaşma

Joule Joule (J) (J)

Genleşme Genleşme

56 56

Büzülme Büzülme

MADDE MADDE veve ÖZELLİKLERİ ÖZELLİKLERİ

ÜNİTE ÜNİTE HAZIRLIK HAZIRLIK SORULARI SORULARI

57 57

33

ÜNİTE ÜNİTE MADDENİN MADDENİN HÂL HÂL DEĞİŞİMİ DEĞİŞİMİ

Maddelerin katı,katı, sıvısıvı ve gaz halde bulunduklarını öğrenmiştik. Maddelerin bir hâlden başka bir bir Maddelerin ve gaz halde bulunduklarını öğrenmiştik. Maddelerin bir hâlden başka halehale geçmesine hâlhâl değişimi denir. HalHal değişimine günlük hayatta sıklıkla rastlarız. SıvıSıvı hâldeki geçmesine değişimi denir. değişimine günlük hayatta sıklıkla rastlarız. hâldeki suyun, katıkatı hâldeki buza veya gazgaz hâldeki su buharına kolaylıkla dönüştüğünü görebiliriz. suyun, hâldeki buza veya hâldeki su buharına kolaylıkla dönüştüğünü görebiliriz.

KatıKatı

GazGaz SıvıSıvı

GÖZLEMLE GÖZLEMLE - ARAŞTIR - ARAŞTIR SUSU - BUZ - BUZ

SıvıSıvı madde yeterince soğutulduğunda katılaşır. Bir maddenin ısı vererek madde yeterince soğutulduğunda katılaşır. Bir maddenin ısı vererek sıvısıvı hâlden katıkatı hâlehâle geçmesine donma denir. hâlden geçmesine donma denir.

BİLİM BİLİM ÇOCUĞU ÇOCUĞU ARAŞTIRIYOR ARAŞTIRIYOR

.................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. 58 58

MADDE MADDE veve ÖZELLİKLERİ ÖZELLİKLERİ GÖZLEMLE GÖZLEMLE - ARAŞTIR - ARAŞTIR

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ

KatıKatı maddeler maddeler yeterince yeterince ısı ısı aldıklarında aldıklarında sıvısıvı hâlehâle geçer. geçer. Bir Bir maddenin maddenin ısı alarak ısı alarak katıkatı hâlden hâlden sıvısıvı hâlehâle geçmesine geçmesine erime erime denir. denir.

GÖZLEMLE GÖZLEMLE - ARAŞTIR - ARAŞTIR

Erime Erime ve ve donma donma olayları olayları birbirinin birbirinin tersidir. tersidir. Erime Erime ve ve donma donma sayesinde sayesinde maddelere maddelere şekil şekil verilir. verilir. Örneğin, Örneğin, katıkatı hâldeki hâldeki demir, demir, plastik plastik ve altın ve altın gibigibi maddeler maddeler ısı alarak ısı alarak eritilerek eritilerek ve sıvı ve sıvı hâlehâle geçirilir. geçirilir. SıvıSıvı haldeki haldeki bu bu maddeler, maddeler, istenilen istenilen şekildeki şekildeki kalıplara kalıplara dökülerek dökülerek dondurulur dondurulur ve şekil ve şekil alması alması sağlanır. sağlanır. Çeşitli Çeşitli eşya, eşya, araç araç ve gereçler ve gereçler erime erime ve ve donma donma olaylarından olaylarından yararlanılarak yararlanılarak yapılır. yapılır. Birçok Birçok atıkatık metal, metal, demir demir ve plastik ve plastik gibigibi maddeler maddeler erime erime ve donma ve donma sayesinde sayesinde yeniden yeniden kullanılabilir kullanılabilir hâlehâle getirilir. getirilir. 59 59

33

ÜNİTE ÜNİTE

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ

Sıvılar ısı ısı alarak gazgaz hâline geçer. Islak nesnelerin su su damlacıkları daha sıcak bir bir ortamla Sıvılar alarak hâline geçer. Islak nesnelerin damlacıkları daha sıcak ortamla karşılaşınca gazgaz hâline geçer. SıvıSıvı maddelerin çevrelerinden ısı ısı alarak gazgaz hâline geçmesi karşılaşınca hâline geçer. maddelerin çevrelerinden alarak hâline geçmesi olayına da buharlaşma denir. olayına da buharlaşma denir.

60 60

MADDE MADDE veve ÖZELLİKLERİ ÖZELLİKLERİ GÖZLEMLE GÖZLEMLE - PAYLAŞ - PAYLAŞ Çevreni Çevreni gözlemleyerek gözlemleyerek buharlaşma buharlaşma olaylarına olaylarına örnekler örnekler ver.ver. ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ

61 61

33

ÜNİTE ÜNİTE

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ

maddeler aldıklarında buharlaşmaları hızlanır, sıcaklıkları artar. Isıtma işlemi devam SıvıSıvı maddeler ısı ısı aldıklarında buharlaşmaları hızlanır, sıcaklıkları artar. Isıtma işlemi devam ettikçe sıvının içinde kabarcıkların oluştuğu görülür. kabarcıklar aslında sıvının buharıdır. ettikçe sıvının içinde kabarcıkların oluştuğu görülür. Bu Bu kabarcıklar aslında sıvının buharıdır. Sıvıların kabarcıklar hâlinde şekilde buharlaşmasına kaynama denir. Kaynama Sıvıların kabarcıklar hâlinde hızlıhızlı bir bir şekilde buharlaşmasına kaynama denir. Kaynama sırasında sıvının sıcaklığı değişmez. Örneğin, ˚C'taki ısıtılmaya başladığında önce sırasında sıvının sıcaklığı değişmez. Örneğin, 30 30 ˚C'taki su su ısıtılmaya başladığında önce sıcaklığı artarak su buharlaşır. Sıcaklık gelince sıcaklık sabit vekaynar. su kaynar. sıcaklığı artarak su buharlaşır. Sıcaklık 100100 ˚C'a˚C'a gelince sıcaklık sabit kalırkalır ve su Kaynama ve buharlaşma birbirine benzer görünse de farklı olaylardır. Kaynama ve buharlaşma birbirine benzer görünse de farklı olaylardır. BUHARLAŞMA BUHARLAŞMA

62 62

MADDE MADDE veve ÖZELLİKLERİ ÖZELLİKLERİ KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ

Deneyin Yapılışı: Deneyin Yapılışı: 1) Tencerenin kapağını kapatıp ocakta kaynatın. 1) Tencerenin kapağını kapatıp ocakta kaynatın. 2) Diğer tencere kapağını da buzdolabına koyun. 2) Diğer tencere kapağını da buzdolabına koyun. 3) Ocaktaki su kaynayınca tencere kapağını buzdolabındaki kapak ile değiştirin. 3) Ocaktaki su kaynayınca tencere kapağını buzdolabındaki kapak ile değiştirin. 4) Şimdi ocak üzerindeki tencereye koyduğun kapağı gözlemle. Yavaşça kaldırıp iç yüzeyine 4) Şimdi ocak üzerindeki tencereye koyduğun kapağı gözlemle. Yavaşça kaldırıp iç yüzeyine bak.bak. 5)Gözlemlerini arkadaşlarınla paylaş:…….....................……......…………………………………. 5)Gözlemlerini arkadaşlarınla paylaş:…….....................……......…………………………………. ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... hâlindeki maddein soğuk madde temas etmesi soğutulmasıyla GazGaz hâlindeki bir bir maddein soğuk bir bir madde ile ile temas etmesi ve ve soğutulmasıyla sıvısıvı hâlehâle geçmesi olayına yoğuşma denir. maddeler yoğuşup hâle geçerken çevrelerine geçmesi olayına yoğuşma denir. GazGaz maddeler yoğuşup sıvısıvı hâle geçerken çevrelerine ısı ısı verirler. Yoğuşma esnasında madde kaybederken; çevresindeki soğuk ortam verirler. Yoğuşma esnasında gazgaz madde ısı ısı kaybederken; çevresindeki soğuk ortam ısınır. yağarken hava Bunun sebebi, buharının yoğuşup kara dönüşürken ısınır. KarKar yağarken hava ılık ılık olur.olur. Bunun sebebi, su su buharının yoğuşup kara dönüşürken havaya ısı vermesidir. maddelerin yoğuşma ortamın sıcaklığına bağlıdır. havaya ısı vermesidir. GazGaz maddelerin yoğuşma hızıhızı ortamın sıcaklığına bağlıdır.

Süblimleşme ve Kırağılaşma Süblimleşme ve Kırağılaşma Katıların ısı aldıkları zaman önce sonra hâline, gazların ısı vererek önce Katıların ısı aldıkları zaman önce sıvısıvı sonra ise ise gazgaz hâline, gazların da da ısı vererek önce sıvısıvı sonra dönüştüğünü öğrendik. Ancak bu duruma uymayan olaylar da gözlemlenir. sonra katıkatı hâlehâle dönüştüğünü öğrendik. Ancak bu duruma uymayan bazıbazı olaylar da gözlemlenir. hâlideki ısıtıldığında sıvılaşmadan hâline geçer. örnekte olduğu KatıKatı hâlideki iyotiyot ısıtıldığında sıvılaşmadan gazgaz hâline geçer. Bu Bu örnekte olduğu gibigibi katıkatı maddelerin ısı alarak geçmeden doğrudan haline geçmesine süblimleşme denir. maddelerin ısı alarak sıvısıvı hâlehâle geçmeden doğrudan gazgaz haline geçmesine süblimleşme denir. Elbiseleri zararlı böceklerden korumak çoğu zaman elbise dolaplarına naftalin verilen Elbiseleri zararlı böceklerden korumak içiniçin çoğu zaman elbise dolaplarına naftalin adı adı verilen bir bir madde konur. hâldeki naftalin süblimleşerek geçmeden doğrudan haline madde konur. KatıKatı hâldeki naftalin süblimleşerek sıvısıvı halehale geçmeden doğrudan gazgaz haline geçer. geçer. Havanın soğuk olduğu gecelerin sabahında yaprakların, yolların hatta Havanın çokçok soğuk olduğu gecelerin sabahında yaprakların, yolların hatta araçların üzerinde küçük tanecikleri görülür. olayda havadaki su buharı araçların üzerinde küçük buzbuz tanecikleri görülür. Bu Bu olayda havadaki su buharı sıvılaşmadan doğrudan haldeki buza dönüşür. örnekteki sıvılaşmadan doğrudan katıkatı haldeki buza dönüşür. Bu Bu örnekteki gibigibi gazgaz maddelerin, ısı kaybederek geçmeden doğrudan geçmesine maddelerin, ısı kaybederek sıvısıvı hâlehâle geçmeden doğrudan katıkatı hâlehâle geçmesine kırağılaşma denir. kırağılaşma denir. Yukarıdaki Yukarıdaki örneklerde örneklerde de bahsedildiği de bahsedildiği üzere; üzere; katılar katılar ısı alarak ısı alarak süblimleşirken, süblimleşirken, gazlar gazlar iseise ısı vererek ısı vererek kırağılaşır. kırağılaşır. 63 63

33

ÜNİTE ÜNİTE SUSU DÖNGÜSÜ DÖNGÜSÜ

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ

Deniz Deniz ve göllerdeki ve göllerdeki sular sular Güneş Güneş enerjisi enerjisi sayesinde sayesinde su su buharına buharına dönüşür. dönüşür. Havadaki Havadaki su su buharı buharı atmosferde atmosferde yükselir. yükselir. Yükselen Yükselen su buharı su buharı soğuk soğuk bir bir yoğuşma yoğuşma hava hava tabakasıyla tabakasıyla karşılaştığında karşılaştığında yoğuşur yoğuşur ve ve küçük küçük su su damlacıklarına damlacıklarına dönüşür. dönüşür. Bu Bu küçük küçük su su buharlaşma buharlaşma damlalarından damlalarından bulutlar bulutlar oluşur. oluşur. Hava Hava daha daha da da soğuyunca soğuyunca bulutları bulutları oluşturan oluşturan su su damlacıkları damlacıkları yeterli yeterli büyüklüğe büyüklüğe gelene gelene kadar kadar birleşir birleşir ve ve bulutlarda bulutlarda kalamayacak kalamayacak ağırlığa ağırlığa gelince gelince yeryüzüne yeryüzüne yağmur, yağmur, karkar ve dolu ve dolu şeklinde şeklinde düşer. düşer. Doğada Doğada su döngüsü su döngüsü buharlaşma buharlaşma ve yoğuşma ve yoğuşma ile bu ile şekilde bu şekilde devam devam eder. eder. 64 64

MADDE MADDE veve ÖZELLİKLERİ ÖZELLİKLERİ MADDENİN MADDENİN AYIRT AYIRT EDİCİ EDİCİ ÖZELLİKLERİ ÖZELLİKLERİ Yapısında Yapısında kendinden kendinden başka başka bir madde bir madde bulunmayan bulunmayan maddelere maddelere saf saf madde madde denildiğini, denildiğini, kütle kütle ve ve hacmin hacmin maddeler maddeler içiniçin ortak ortak özellikler özellikler olduğunu olduğunu öğrenmiştik. öğrenmiştik. Bu Bu nedenle nedenle kütle kütle ve ve hacim hacim maddeler maddeler içiniçin ayırt ayırt edici edici bir bir özellik özellik değildir. değildir. Başka Başka bir bir ifadeyle ifadeyle farklı farklı maddeler maddeler aynıaynı hacim hacim ve ve kütlede kütlede olabileceği olabileceği içiniçin bu özellikle bu özellikle maddeleri maddeleri ayırt ayırt etmek etmek içiniçin kullanılamaz. kullanılamaz. Maddeleri Maddeleri birbirinden birbirinden ayırt ayırt etmek etmek içiniçin herher maddenin maddenin kendine kendine özgü özgü özellikleri özellikleri kullanılabilir. kullanılabilir. Maddeleri Maddeleri tanıyıp, tanıyıp, diğer diğer maddelerden maddelerden ayırmaya ayırmaya yarayan yarayan özelliklere özelliklere maddenin maddenin ayırt ayırt edici edici özellikleri özellikleri denir. denir. Renk, Renk, koku, koku, tat ve tatsertlik ve sertlik gibigibi özellikler, özellikler, maddeleri maddeleri ayırt ayırt etmemize etmemize yardımcı yardımcı olurolur ancak ancak bu bu özellikler özellikler de de maddeleri maddeleri kesin kesin olarak olarak ayırt ayırt etmemizi etmemizi sağlamayacağı sağlamayacağı gibigibi sağlığımız sağlığımız açısından açısından da olumsuzluklar da olumsuzluklar ortaya ortaya çıkartabilir. çıkartabilir. Bu nedenle Bu nedenle maddeleri maddeleri ayırt ayırt etmek etmek içiniçin ölçülebilen ölçülebilen özelliklerini özelliklerini kullanmak kullanmak gereklidir. gereklidir. Bu özelliklerin Bu özelliklerin başında başında erime erime ve donma ve donma noktası noktası ile kaynama ile kaynama noktası noktası gelmektedir. gelmektedir.

Erime Erime Noktası Noktası Bir Bir katıkatı madde madde ısı ısı aldığında aldığında sıcaklığı sıcaklığı artar, artar, belirli belirli bir sıcaklıktan bir sıcaklıktan sonra sonra da erimeye da erimeye başlar. başlar. KatıKatı maddenin maddenin erimesi erimesi tamamlanıncaya tamamlanıncaya kadar kadar bu bu sıcaklık sıcaklık sabit sabit kalır. kalır. Bilim Bilim insanları insanları sabit sabit kalan kalan bu bu sıcaklığa sıcaklığa erime erime noktası noktası olarak olarak adlandırırlar. adlandırırlar.

Aşağıdaki Aşağıdaki örnekte; örnekte; buzdolabından buzdolabından çıkardığımız çıkardığımız buzun buzun termometre termometre ile sıcaklığını ile sıcaklığını ölçtüğümüzde ölçtüğümüzde -10-10 ˚C olduğu ˚C olduğu ölçülmüştür. ölçülmüştür. Buzun Buzun sıcaklığı sıcaklığı 0 ˚C'a 0 ˚C'a ulaştığında ulaştığında erime erime olayı olayı gerçekleşir gerçekleşir ve buz ve buz tamamen tamamen eriyene eriyene kadar kadar bu sıcaklık bu sıcaklık değişmez. değişmez. Bu nedenle Bu nedenle de buzun de buzun erime erime sıcaklığı sıcaklığı 0 ˚C0olarak ˚C olarak belirlenmiş belirlenmiş olur.olur. -10 -10 ˚C ˚C

0 ˚C 0 ˚C

buzbuz

Buzdolabından Buzdolabından çıkarılan çıkarılan suyun suyun sıcaklığı sıcaklığı -10-10 ˚C olarak ˚C olarak ölçülüyor ölçülüyor ve buza ve buza ısı ısı verilmeye verilmeye başlanıyor. başlanıyor.

Buzun Buzun sıcaklığı sıcaklığı artmaya artmaya başlıyor. başlıyor. buzbuz Sıcaklık 0 ˚C'ye 0 ˚C'ye + + Sıcaklık su su ulaştığında ulaştığında buzbuz erimeye erimeye başlar. başlar. Erime Erime işlemi işlemi tamlanıncaya tamlanıncaya kadar kadar sıcaklığın sıcaklığın değişmediği değişmediği gözlemlenir. gözlemlenir. 65 65

33

ÜNİTE ÜNİTE

Erime noktası, maddenin miktarına bağlı değildir. Erime noktası, katıkatı maddenin miktarına bağlı değildir.

Isı Isı miktarı, miktarı, erime erime noktasını noktasını değiştirmez, değiştirmez, sadece sadece erime erime sürecini sürecini etkiler. etkiler.

HerHer bir saf bir saf maddenin maddenin erime erime noktası noktası farklıdır. farklıdır.

Buz Buz Naftalin Naftalin

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ

66 66

MADDE MADDE veve ÖZELLİKLERİ ÖZELLİKLERİ Donma Donma Noktası Noktası Aşağıdaki Aşağıdaki deneyi deneyi öğretmeninizin öğretmeninizin kontrolünde kontrolünde gerçekleştirin. gerçekleştirin.

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ

Kullanılan Malzemeler: Kullanılan Malzemeler: Ÿ 2 adet Ÿ 2 adet bardak bardak Ÿ SuŸ Su Ÿ Kolonya Ÿ Kolonya Ÿ Buzluk Ÿ Buzluk

Su Su

Kolonya Kolonya

Deneyin Deneyin Yapılışı: Yapılışı: 1) 1.1)bardağı 1. bardağı yarısına yarısına kadar kadar su, su, 2. bardağı 2. bardağı yarısına yarısına kadar kadar kolonya kolonya ile doldur. ile doldur. 2) Buzdolabının 2) Buzdolabının derin derin dondurucu dondurucu kısmına kısmına koy.koy. 3) 30 3)dakikalık 30 dakikalık sürelerle sürelerle herher iki sıvının iki sıvının da donup da donup donmadığını donmadığını kontrol kontrol et. et. 4) Sıvılardan 4) Sıvılardan biri biri tamamen tamamen donana donana kadar kadar bu uygulamayı bu uygulamayı tekrarla. tekrarla. Neler Neler oldu? oldu? 1) Hangi 1) Hangi sıvısıvı dondu? dondu? Sence Sence diğer diğer bardaktaki bardaktaki sıvısıvı niyeniye donmadı? donmadı? ................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................

2) Sence, 2) Sence, herher sıvısıvı aynıaynı sıcaklıkta sıcaklıkta donar donar mı?mı? ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................

SıvıSıvı maddeler maddeler soğutulduğunda soğutulduğunda ve erimiş ve erimiş olanolan katıkatı maddeler maddeler ısı kaynağından ısı kaynağından uzaklaştırıldığında uzaklaştırıldığında soğumaya soğumaya başlar. başlar. SıvıSıvı maddelerin maddelerin sıcaklığı sıcaklığı belirli belirli bir değere bir değere düştüğünde düştüğünde donma donma olayı olayı görülür. görülür. Donma Donma olayı olayı sırasında sırasında maddenin maddenin sıcaklığı sıcaklığı değişmez. değişmez. Donma Donma sırasında sırasında sabit sabit kalan kalan bu sıcaklık bu sıcaklık değerine değerine donma donma noktası noktası adıadı verilir. verilir.

HerHer sıvısıvı maddenin maddenin donma donma noktası noktası birbirinden birbirinden farklıdır. farklıdır. Örneğin Örneğin civaciva -39-39 ˚C'ta ˚C'ta , alkol , alkol-115 -115 ˚C'ta ˚C'ta donar donar ve bu ve sıcaklı bu sıcaklı maddenin maddenin tamamı tamamı donana donana kadar kadar değişmez. değişmez. 67 67

33

ÜNİTE ÜNİTE

Erime Erime ve donma ve donma noktası noktası aynı aynı mıdır? mıdır?

Yukarıdaki Yukarıdaki deney deney sonucunda sonucunda da gördüğümüz da gördüğümüz üzere üzere buzbuz 0 C’0 ta C’erimeye ta erimeye başladı başladı ve suda ve suda da da yineyine 0 C’ 0 ta C’ donma ta donma gerçekleşti. gerçekleşti. Bütün Bütün safsaf maddelerin maddelerin erime erime ve ve donma donma sıcaklıkları sıcaklıkları aynıdır. aynıdır. Erime Erime ve ve donma donma süresince süresince bu bu sıcaklık sıcaklık sabit sabit kalır. kalır. Yani Yani saf saf bir bir madde madde hangi hangi sıcaklıkta sıcaklıkta eriyorsa eriyorsa o sıcaklıkta o sıcaklıkta donar donar veya veya tersitersi durum durum da da geçerlidir. geçerlidir. Daha Daha açıkaçık bir bir ifadeyle ifadeyle söyleyecek söyleyecek olursak olursak safsaf maddelerin maddelerin erime erime ve ve donma donma noktaları noktaları birbirinin birbirinin aynısıdır. aynısıdır. SafSaf madde madde hangi hangi sıcaklıkta sıcaklıkta katıkatı hâle hâle geçiyorsa geçiyorsa o o sıcaklıkta sıcaklıkta da sıvı da sıvı hâlehâle geçer. geçer. 68 68

MADDE MADDE veve ÖZELLİKLERİ ÖZELLİKLERİ Bazı maddelerin erime ve donma noktaları aşağıdaki tabloda verilmiştir: Bazı maddelerin erime ve donma noktaları aşağıdaki tabloda verilmiştir: MADDE MADDE

ERİME ERİME - DONMA - DONMA NOKTASI NOKTASI (˚C)(˚C)

Su Su

0 0

Cıva Cıva

-39-39

-183 -183 Kurşun Kurşun

327327

Bakır Bakır

1087 1087 1535 1535

Gümüş Gümüş

960960 80 80

Aseton Aseton

-95-95

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ Kullanılan Malzemeler: Kullanılan Malzemeler: Ÿ 50Ÿ g50 sıvı g sıvı Ÿ 100 Ÿ 100 g sıvı g sıvı Ÿ Cam Ÿ Cam kapkap ŸBuzdolabı ŸBuzdolabı

10˚C 10˚C

10˚C 10˚C

II II

I

I

Deneyin Deneyin Yapılışı: Yapılışı: 1) 100 1) 100 g veg200g ve 200g sıvıları sıvıları camcam kaplara kaplara boşalt. boşalt. Aynı Aynı sıcaklıktaki sıcaklıktaki buzdolabına buzdolabına koyarak koyarak soğutun. soğutun. 2) 1.2)Kaptaki 1. Kaptaki suyun suyun tamamı tamamı donana donana kadar kadar termometre termometre kaçkaç ˚C'u˚C'u gösterdi? gösterdi? 3) 2.3)Kaptaki 2. Kaptaki suyun suyun donması donması gözgöz önüne önüne alındığında alındığında suların suların miktarı miktarı dışında dışında farklı farklı olanolan neydi? neydi? 4) 2.4)Kaptaki 2. Kaptaki suyun suyun donma donma sıcaklığı sıcaklığı kaçkaç ˚C'tur? ˚C'tur?

Maddelerin Maddelerin erime erime ve ve donma donma noktaları noktaları miktara miktara bağlı bağlı değildir. değildir. Maddelerin Maddelerin miktarı miktarı artıkça artıkça sadece sadece hâl hâl değişimleri değişimleri sırasında sırasında geçen geçen süre süre artar, artar, sıcaklıkları sıcaklıkları değişmez. değişmez. 69 69

33

ÜNİTE ÜNİTE Kaynama Kaynama Noktası Noktası

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ Kullanılan Kullanılan Malzemeler: Malzemeler: Ÿ SuŸ Su Ÿ Etil Ÿ Etil alkol alkol Ÿ Isıtıcı Ÿ Isıtıcı Ÿ Termometre Ÿ Termometre

Deneyin Deneyin Yapılışı: Yapılışı: 1) 1) Öncelikle Öncelikle suyu suyu ısıtın. ısıtın. Kaynaya Kaynaya başladığında başladığında sıcaklığını sıcaklığını termometre termometre ile ile ölçüp ölçüp kaydedin…………................…… kaydedin…………................…… 2) 2) Ardından Ardından etil etil alkolü alkolü ısıtın. ısıtın. Kaynaya Kaynaya başladığında başladığında sıcaklığını sıcaklığını termometre termometre ile ile ölçüp ölçüp kaydedin….................…………… kaydedin….................…………… Neler Neler Oldu? Oldu? 1) Su 1) kaç Su kaç ˚C kaynamaya ˚C kaynamaya başladı? başladı? Kaynama Kaynama süresince süresince suyun suyun sıcaklığında sıcaklığında değişiklik değişiklik olduoldu mu? mu? ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ 2) Alkol 2) Alkol kaçkaç ˚C' ta ˚C'kaynadı? ta kaynadı? Kaynama Kaynama süresince süresince alkolün alkolün sıcaklığında sıcaklığında değişiklik değişiklik olduoldu mu? mu? ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ 3) Bu 3) deneyden Bu deneyden sıvıların sıvıların kaynama kaynama sıcaklığı sıcaklığı ile ilgili ile ilgili nasıl nasıl bir sonuç bir sonuç çıkardınız? çıkardınız?

Su Su ısıtılırken ısıtılırken buharlaşma buharlaşma hızıhızı ve sıcaklığı ve sıcaklığı bir bir noktaya noktaya kadar kadar artar. artar. Isıtılan Isıtılan suyun, suyun, sıvısıvı hâlinin hâlinin sıcaklığı sıcaklığı 100100 ˚C'a˚C'a kadar kadar artmaya artmaya devam devam eder. eder. Suyun Suyun sıcaklığı sıcaklığı 100100 ˚C'a˚C'a geldikten geldikten sonra sonra kaynar. kaynar. Bu noktadan Bu noktadan sonra sonra sıcaklık sıcaklık değişmez. değişmez.

SafSaf maddeler maddeler bellibelli bir bir sıcaklık sıcaklık değerinde değerinde kaynamaya kaynamaya başlar başlar ve ve kaynama kaynama süresince süresince sıcaklık sıcaklık sabit sabit kalır. kalır.Bu Busıcaklığa sıcaklığakaynama kaynama sıcaklığı sıcaklığı veya veya kaynama kaynama noktası noktası adıadı verilir. verilir. 70 70

MADDE MADDE veve ÖZELLİKLERİ ÖZELLİKLERİ Bazı maddelerin kaynama noktaları aşağıdaki tabloda verilmiştir: Bazı maddelerin kaynama noktaları aşağıdaki tabloda verilmiştir:

MADDE MADDE Su Su

100100

EterEter

14 14

Alkol Alkol

78 78 357357 -195 -195

Kurşun Kurşun

1750 1750

Aseton Aseton

55 55

Maddelerin erime, donma kaynama noktaları maddelerin miktarına bağlı değildir. Maddelerin erime, donma ve ve kaynama noktaları maddelerin miktarına bağlı değildir. Maddelerin miktarı arttıkça sadece değiştirmeleri sırasında geçen süre artar, sıcaklıkları Maddelerin miktarı arttıkça sadece hâl hâl değiştirmeleri sırasında geçen süre artar, sıcaklıkları değişmez. Örneğin: ml alkol , 1000 ml alkol da ˚C 78kaynar. ˚C kaynar. kg demir de kg 10demir kg demir değişmez. Örneğin: 100100 ml alkol da ,da 1000 ml alkol da 78 1 kg1demir de 10 de de 1538˚ C'erir. da erir. 1538˚ C' da Maddelerin erime, donma kaynama noktalarının bilinmesi ürün yapımında kullanılacak Maddelerin erime, donma ve ve kaynama noktalarının bilinmesi ürün yapımında kullanılacak malzemelerin seçiminde kolaylık sağlar. Örneğin: Sıcak su ısıtıcılarının yapıldığı malzemeler, malzemelerin seçiminde kolaylık sağlar. Örneğin: Sıcak su ısıtıcılarının yapıldığı malzemeler, içlerinde alacak suyun sıcaklığına dayanıklıdır. Benzer şekilde ampullerin içinde kullanılan içlerinde yeryer alacak suyun sıcaklığına dayanıklıdır. Benzer şekilde ampullerin içinde kullanılan küçük teller de çok yüksek sıcaklıklara dayanıklıdır. inceince küçük teller de çok yüksek sıcaklıklara dayanıklıdır.

71 71

33

ÜNİTE ÜNİTE ISI ve ISISICAKLIK ve SICAKLIK

Suyu Suyu kaynatmak kaynatmak içiniçin ocak ocak kullanarak, kullanarak, suya suya ısı ısı enerjisi enerjisi vererek vererek sıcaklığını sıcaklığını artırırız. artırırız. Soğuk Soğuk havalarda havalarda odamızın odamızın sıcaklığını sıcaklığını artırmak artırmak içiniçin soba, soba, şömine şömine veya veya klima klima kullanırız. kullanırız. Bu örneklerden Bu örneklerden de fark de fark edeceğiniz edeceğiniz sıcaklığı sıcaklığı artırmak artırmak içiniçin bazıbazı aletalet ve cihazlar ve cihazlar kullanırız. kullanırız. Isı elde Isı elde etmek, etmek, araç araç ve ve makineleri makineleri çalıştırabilmek çalıştırabilmek içiniçin yakılarak yakılarak kullanılan kullanılan maddelere maddelere yakıt yakıt denir. denir. Odun, Odun, kömür, kömür, petrol, petrol, LPG LPG (tüp(tüp gaz), gaz), doğal doğal gazgaz sıklıkla sıklıkla kullandığımız kullandığımız yakıtlardır. yakıtlardır. Yakıtlar, Yakıtlar, doğada doğada bulunduğu bulunduğu hâlde hâlde ya da ya işlenerek da işlenerek kullanılabilir. kullanılabilir. Yakıtlardan Yakıtlardan eldeelde edilen edilen enerji; enerji; ısıtma, ısıtma, aydınlatma aydınlatma ve nesneleri ve nesneleri hareket hareket ettirme ettirme amacıyla amacıyla kullanılabilir. kullanılabilir. Aydınlanmak Aydınlanmak amacıyla amacıyla kullandığımız kullandığımız mumun mumun da etrafına da etrafına bir sıcaklık bir sıcaklık verdiğini verdiğini farkfark etmişsinizdir. etmişsinizdir. Hatta Hatta mum mum alevine alevine elimizi elimizi yaklaştırdığımızda yaklaştırdığımızda sıcaklığının sıcaklığının çokçok yüksek yüksek olduğunu olduğunu hissederiz. hissederiz. ÖteÖte yandan yandan klima klima veya veya kalorifere kalorifere elimizi elimizi yaklaştırdığımızda, yaklaştırdığımızda, mum mum alevine alevine göre göre daha daha az bir az sıcaklık bir sıcaklık hissederiz. hissederiz. Ne Ne varvar ki sıcaklığı ki sıcaklığı az olan az olan sobanın sobanın etrafa etrafa verdiği verdiği ısı, ısı, sıcaklığı sıcaklığı yüksek yüksek olanolan mumun mumun verdiği verdiği ısıdan ısıdan fazladır. fazladır. Çünkü Çünkü ısı ve ısısıcaklık ve sıcaklık birbirinden birbirinden farklı farklı kavramlardır. kavramlardır. ISI ISI

SICAKLIK SICAKLIK

Sıcaklık, bir bir cismin cismin sıcaklığının sıcaklığının ya ya da da Isı bir Isı bir enerji enerji türüdür. türüdür. Başka Başka bir ifadeyle bir ifadeyle ısı, ısı,Sıcaklık, soğukluğunun ölçüsüdür. ölçüsüdür. Sıcaklık, Sıcaklık, enerji enerji sıcaklıkları sıcaklıkları farklı farklı iki iki madde madde arasında arasında alınıp alınıpsoğukluğunun değildir, değildir, fiziksel fiziksel bir bir büyüklüktür. büyüklüktür. verilen verilen enerjinin enerjinin adıdır. adıdır. Isı Isı direkt direkt olarak olarak herhangi herhangi bir bir aletle aletle ölçülemez. ölçülemez. Sadece Sadece maddelerin maddelerin birbirine birbirineTermometre Termometre ile ölçülür. ile ölçülür. aktardığı aktardığı ısı ısı ölçülebilir. ölçülebilir. Bunun Bunun içiniçin de deBirimi Birimi "santigrat "santigrat derece" derece" ( ˚C) ( ˚dir. C) dir. kalorimetre kalorimetre kabı kabı kullanılır. kullanılır. Birimi Birimi "joule" "joule" veya veya "kalori" "kalori" dir. dir.

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ Isı Isı ve ve sıcaklık sıcaklık kavramlarının kavramlarının kimikimi zaman zaman yanlış yanlış kullanılıyor. kullanılıyor. Aşağıdaki Aşağıdaki tabloda tabloda yanlış yanlış olarak olarak verilen verilen ifadeleri ifadeleri düzelterek, düzelterek, doğru doğru ifadeleri ifadeleri bırakılan bırakılan boşluğa boşluğa yaz.yaz. Yanlış Yanlış İfadeler İfadeler Doktor, Doktor, vücut vücut ısımı ısımı ölçtü. ölçtü. Sobayı Sobayı çalıştırdıktan çalıştırdıktan sonra sonra odanın odanın ısısıısısı 28 ˚C 28oldu. ˚C oldu.

Doğru Doğru İfadeler İfadeler ............................................................................ ............................................................................ ............................................................................ ............................................................................

Bu deterjan Bu deterjan düşük düşük ısıda ısıda bilebile mükemmel mükemmel temizlik temizlik yapar. yapar. ............................................................................ ............................................................................ Termometre Termometre kullanarak kullanarak kaptaki kaptaki suyun suyun ısısını ısısını ölçtüm. ölçtüm. ............................................................................ ............................................................................

72 72

MADDE MADDE veve ÖZELLİKLERİ ÖZELLİKLERİ ISI ISI ALIŞVERİŞİ ALIŞVERİŞİ Cezvede Cezvede kahve kahve pişirirken pişirirken bir süre bir süre sonra, sonra, kahveyi kahveyi karıştırdığımız karıştırdığımız metal metal kaşığın kaşığın sıcaklığının sıcaklığının artar. artar. Sence, Sence, bunun bunun neden neden nedir? nedir? ........................................................................... ........................................................................... ........................................................................... ........................................................................... ........................................................................... ........................................................................... ........................................................................... ...........................................................................

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ Kullanılan Kullanılan Malzemeler: Malzemeler: Ÿ BirŸ bardak Bir bardak su su Ÿ Buz Ÿ Buz parçası parçası Ÿ Sıcak Ÿ Sıcak su su ŸKap ŸKap Deneyin Deneyin Yapılışı: Yapılışı: 1) Bir 1) bardak Bir bardak suyun suyun içine içine buzbuz parçasını parçasını koy.koy. 2) Sıcak 2) Sıcak suyu suyu üzerine üzerine dök.dök. Neler Neler Oldu? Oldu? 1) Buza 1) Buza ne oldu? ne oldu? ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ 2) Sence, 2) Sence, buzbuz hal hal değişimine değişimine uğradığında uğradığında bardakta bardakta suyun suyun ilk sıcaklığını ilk sıcaklığını değiştirdi değiştirdi mi?mi? Neden? Neden? ............................................................................................................................................... ............................................................................................................................................... 3) Bu 3) deneyden Bu deneyden yolayola çıkarak çıkarak ısı ve ısısıcaklık ve sıcaklık arasında arasında nasıl nasıl bir ilişki bir ilişki olduğunu olduğunu söyleyebiliriz? söyleyebiliriz? Doğada Doğada canlı canlı veya veya cansız cansız tümtüm varlıkların varlıkların bir ısısı bir ısısı vardır. vardır. Maddeler Maddeler sadece sadece ısı kaynaklarından ısı kaynaklarından ısı ısı almaz. almaz. Bulundukları Bulundukları ortamdan ortamdan ve birbirlerinden ve birbirlerinden de ısı dealır. ısı alır. Sıcaklığı Sıcaklığı farklı farklı olanolan iki madde iki madde birbirine birbirine temas temas ettiğinde ettiğinde aralarında aralarında ısı alışverişi ısı alışverişi olur.olur. Sıcaklığı Sıcaklığı fazla fazla olan olan maddeden maddeden sıcaklığı sıcaklığı daha daha az az olan olan maddeye maddeye doğru doğru ısı ısı akışı akışı olur. olur. Bu Bu ısı alışverişi ısı alışverişi iki maddenin iki maddenin sıcaklığı sıcaklığı eşiteşit olana olana kadar kadar devam devam eder. eder. Sıcak Sıcak yemeği yemeği tabağa tabağa koyduğumuzda koyduğumuzda tabak tabak ısınır. ısınır. Tabak Tabak sıcak sıcak yemekten yemekten ısı alır ısı alır ve sıcaklığı ve sıcaklığı artar. artar. Bu sırada Bu sırada ısı veren ısı veren yemeğin yemeğin sıcaklığı sıcaklığı azalır. azalır. Buzdolabından Buzdolabından çıkardığımız çıkardığımız süt süt kutusuna kutusuna dokunduğumuzda dokunduğumuzda elimizin elimizin üşüdüğünü üşüdüğünü farkfark ederiz. ederiz. Çünkü Çünkü elimizin elimizin sıcaklığı sıcaklığı süt süt kutusunun kutusunun sıcaklığından sıcaklığından yüksektir. yüksektir. Bu Bu nedenle nedenle de elimizden de elimizden ile süt ile süt kutusu kutusu doğru doğru bir ısı birakışı, ısı akışı, böylelikle böylelikle de elimizde de elimizde üşüme üşüme hissi hissi oluşur. oluşur. 73 73

33

ÜNİTE ÜNİTE

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ

100 100 ml ml 1

250 250 ml ml 1

2

3

2

3

Neler Neler Oldu? Oldu?

.......................... .......................... .......................... .......................... .......................... .......................... .......................... ..........................

Isı Isı alışverişi alışverişi sıvısıvı maddeler maddeler arasında arasında da da olur.olur. Sıcaklığı Sıcaklığı yüksek yüksek olanolan sıvıdan, sıvıdan, sıcaklığı sıcaklığı düşük düşük olanolan sıvıya sıvıya ısı ısı akışı akışı olur. olur. Yaptığınız Yaptığınız yukarıdaki yukarıdaki deneyden deneyden de anlaşıldığı de anlaşıldığı gibigibi sıcaklıkları sıcaklıkları farklı farklı olanolan iki iki sıvısıvı madde madde karıştırıldığında karıştırıldığında aralarında aralarında ısı ısı alışverişi alışverişi gerçekleşir. gerçekleşir. Soğuk Soğuk olanolan suyun suyun sıcaklığı sıcaklığı ısı ısı alarak alarak artar, artar, sıcak sıcak olanolan suyun suyun sıcaklığı sıcaklığı ısı ısı vererek vererek azalır. azalır. Bu Bu iki sıvı iki sıvı arasındaki arasındaki ısı alışverişi ısı alışverişi sıcaklıkları sıcaklıkları eşiteşit olana olana kadar kadar devam devam eder. eder. 74 74

MADDE MADDE veve ÖZELLİKLERİ ÖZELLİKLERİ KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ 20 ˚C 20 ˚C

A

A

30 ˚C 30 ˚C

1

1

20 ˚C 20 ˚C

2

10 ˚C 10 ˚C

3

2

3

SONUÇ SONUÇ

A kabındaki A kabındaki suyun suyun sıcaklığını sıcaklığını azaltmak azaltmak içiniçin hangi hangi numaralı numaralı kaptaki kaptaki sıvısıvı eklenmelidir? eklenmelidir?

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ

Ÿ

Birbirinin Ÿ Birbirinin aynıaynı iki ısıtıcı iki ısıtıcı

1

1

2

2

Sonuç: Sonuç: ....................................................................................................................................... ....................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................

MADDE MADDE veve ÖZELLİKLERİ ÖZELLİKLERİ

Aynı Aynı miktardaki miktardaki maddeler maddeler az ısı az verilince ısı verilince az, az, çokçok ısı verilince ısı verilince çokçok ısınır. ısınır. 75 75

33

ÜNİTE ÜNİTE

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ

80ml80ml

40ml40ml

Aynı Aynı cinscins maddeler maddeler eşiteşit sürede sürede ısıtıldıklarında ısıtıldıklarında kütlesi kütlesi küçük küçük olan olan maddenin maddenin sıcaklığı sıcaklığı daha daha fazla, fazla, kütlesi kütlesi büyük büyük olanın olanın sıcaklığı sıcaklığı daha daha az olur. az olur. 76 76

MADDE MADDE veve ÖZELLİKLERİ ÖZELLİKLERİ ISI MADDEYİ ISI MADDEYİ ETKİLER ETKİLER Termometrelerdeki civaciva seviyesi seviyesi nasıl nasıl ve ve Deodorant Deodorant kutuları, kutuları, sence, sence, neden neden güneş güneş Termometrelerdeki neye neye göre göre değişir? değişir? altında altında tutulmamalıdır? tutulmamalıdır? ..................................................................... ..................................................................... ..................................................................... .....................................................................

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ Balonlara Balonlara Ne Ne Oldu? Oldu? Kullanılan Kullanılan Malzemeler: Malzemeler: Ÿ Aynı Ÿ Aynı büyüklükte büyüklükte 4 adet 4 adet balon balon Ÿ İp, Ÿ cetvel İp, cetvel Ÿ Masa Ÿ Masa lambası lambası Ÿ Buzdolabı Ÿ Buzdolabı Deneyin Deneyin Yapılışı: Yapılışı: 1) Her 1) Her bir balonu bir balonu eşiteşit büyüklükte büyüklükte şişirin. şişirin. 2) Balonlara 2) Balonlara numara numara verin. verin. 3) Balonların 3) Balonların çevresinin çevresinin uzunluğunu uzunluğunu ipleiple belirleyin. belirleyin. İpinİpin uzunluğunu uzunluğunu cetvelle cetvelle ölçün ölçün ve kaydedin. ve kaydedin. 1. balon:………… 1. balon:………… 2. balon:…..…, 2. balon:…..…, 3. balon:………., 3. balon:………., 4. balon:……….. 4. balon:……….. 4) 1. 4)balonu 1. balonu buzdolabının buzdolabının derin derin dondurucu dondurucu kısmına, kısmına, 2. balonu 2. balonu buzdolabına, buzdolabına, 3. balonu 3. balonu masanın masanın üzerine, üzerine, 4. balonu 4. balonu yanan yanan masa masa lambasının lambasının yanına yanına koyun. koyun. Neler Neler Oldu? Oldu? 1) 1) Balonların Balonların çevrelerini çevrelerini ipleiple belirleyip belirleyip yazın. yazın. İpinİpin uzunluğunu uzunluğunu cetvelle cetvelle ölçüp ölçüp yazın. yazın. 1. balon 1. balon =…………… =…………… 2. balon=……………. 2. balon=……………. 3. balon=…………….4. 3. balon=…………….4. balon=……………. balon=……………. Sonuç:……………………………………………………………………………………………...…… Sonuç:……………………………………………………………………………………………...…… Isının, Isının, maddeler maddeler üzerinde üzerinde hâl hâl değiştirme değiştirme etkileri etkileri olarak olarak adlandırılan adlandırılan donma, donma, erime, erime, yoğuşma yoğuşma ve ve buharlaşma buharlaşma gibigibi etkileri etkileri olduğunu olduğunu öğrenmiştik. öğrenmiştik. Yukarıdaki Yukarıdaki deneyde deneyde de de gördüğününüz gördüğününüz gibigibi ısının, ısının, maddeler maddeler üzerindeki üzerindeki diğer diğer etkisi etkisi de maddelerin de maddelerin hacmini hacmini değiştirmesidir. değiştirmesidir. Maddelerin Maddelerin ısı alması ısı alması yaniyani sıcaklıklarının sıcaklıklarının artması artması sonucu sonucu hacimleri hacimleri de artar. de artar. Buna Buna genleşme genleşme denir. denir. Maddelerin Maddelerin ısı vermesi ısı vermesi yaniyani sıcaklıklarının sıcaklıklarının azalması azalması (soğuması) (soğuması) sonucunda sonucunda hacimleri hacimleri de de azalır. azalır. Bu duruma Bu duruma da büzülme da büzülme denir. denir. Genleşme Genleşme ve büzülme ve büzülme olayları olayları birbirinin birbirinin tersidir. tersidir.

BİLİYOR MUYDUN? MUYDUN? ? ?BİLİYOR

Su,Su, diğer diğer maddelerden maddelerden farklı farklı olarak olarak hem hem ısı aldığında ısı aldığında hem hem de de ısı verdiğinde ısı verdiğinde genleşir. genleşir. Suyun Suyun hacminin hacminin en küçük en küçük olduğu olduğu sıcaklık sıcaklık +4 ˚C +4dir. ˚C dir. 77 77

33

ÜNİTE ÜNİTE

Yukarıdaki Yukarıdaki iki resim iki resim arasında arasında ne gibi ne gibi farklar farklar vardır? vardır? Sence, Sence, neden neden elektrik elektrik telleri telleri bazen bazen sarkık, sarkık, bazen bazen de gergin de gergin duruyor? duruyor? .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ Gravzant Gravzant Halkası'na Halkası'na Neler Neler Oluyor? Oluyor? Kullanılacak Kullanılacak Malzemeler: Malzemeler: Ÿ Gravzant Ÿ Gravzant Halkası Halkası Ÿ Isıtıcı Ÿ Isıtıcı ŸBuz ŸBuz doludolu sürahi sürahi Deneyin Deneyin Yapılışı: Yapılışı: 1) Öncellikle 1) Öncellikle gravzant gravzant halkasından halkasından metal metal küreyi küreyi geçirelim. geçirelim. Geçti Geçti mi?mi? 2) Isıtıcı 2) Isıtıcı yardımı yardımı ile metal ile metal küreyi küreyi ısıt.ısıt. Isıtıldıktan Isıtıldıktan sonra sonra halkadan halkadan geçti geçti mi?mi? Neden? Neden? ….......................................................................................... ….......................................................................................... 3) Şimdi 3) Şimdi metal metal küreyi küreyi buzbuz doludolu sürahiye sürahiye koyup koyup 2 dk. 2 dk. bekle. bekle. 4) Metal 4) Metal küre küre gravzant gravzant halkasından halkasından geçti geçti mi?mi? Neden?............................................................................................... Neden?............................................................................................... Sonuç: Sonuç: ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... Demiryolu Demiryolu veya veya metal metal köprüler köprüler yapılırken yapılırken genleşme genleşme içiniçin gerekli gerekli boşluklar boşluklar bırakılır. bırakılır. SenSen de de çevreni çevreni gözlemleyerek gözlemleyerek veya veya araştırma araştırma yaparak yaparak katılarda katılarda genleşmenin genleşmenin yaşandığı yaşandığı durumlara durumlara örnekle örnekle ver.ver. .................................................................................... .................................................................................... .................................................................................... .................................................................................... .................................................................................... .................................................................................... 78 78

MADDE MADDE veve ÖZELLİKLERİ ÖZELLİKLERİ SIVILARDA GENLEŞME ve BÜZÜLME SIVILARDA GENLEŞME ve BÜZÜLME SütSüt ile dolu ile dolu bir tencereye bir tencereye ısı verilmeye ısı verilmeye başlandıktan başlandıktan kısakısa bir bir süre süre sonra sonra sütün sütün tencereye tencereye sığmadığını sığmadığını ve ve taştığını taştığını rahatlıkla rahatlıkla görebiliriz. görebiliriz. Bunun Bunun nedeni nedeni nedir? nedir? ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. .............................................................................................

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ

Sıvılar Sıvılar da da ısı ısı etkisiyle etkisiyle genleşir genleşir ve ve büzülür. büzülür. Sıvılar Sıvılar ısı ısı aldıklarında aldıklarında hacimlerinde hacimlerinde artma, artma, ısı ısı verdiklerinde verdiklerinde ise ise hacimlerinde hacimlerinde azalma azalma meydana meydana gelir. gelir. Ancak Ancak su, su, bu kurala bu kurala uymaz. uymaz. Su,Su, hem hem ısı ısı alığında alığında hem hem de de ısı ısı verdiğinde verdiğinde hacmi hacmi artar artar yaniyani genleşir. genleşir. Suyun Suyun hacminin hacminin en en küçük küçük olduğu olduğu sıcaklık sıcaklık +4 ˚C +4dir. ˚C dir. Yaygın Yaygın olarak olarak kullanılan kullanılan civalı civalı termometreler, termometreler, sıvıların sıvıların genleşme genleşme özelliği özelliği sayesinde sayesinde çalışmaktadır. çalışmaktadır. SenSen de sıvılarda de sıvılarda genleşmenin genleşmenin yaşandığı yaşandığı durumlara durumlara örnekle örnekle ver.ver. .................................................................................................................................. .................................................................................................................................. .................................................................................................................................. .................................................................................................................................. 79 79

33

ÜNİTE ÜNİTE

GAZLARDA GAZLARDA GENLEŞME GENLEŞME ve BÜZÜLME ve BÜZÜLME

KEŞFET KEŞFET VEVE PAYLAŞ PAYLAŞ Zıplayan Zıplayan Para Para Kullanılacak Kullanılacak Malzemeler: Malzemeler: Ÿ Madeni Ÿ Madeni para para Ÿ Şişe Ÿ Şişe Ÿ Sıcak Ÿ Sıcak su su Ÿ Derin Ÿ Derin kapkap Deneyin Deneyin Yapılışı: Yapılışı: 1) Uzun 1) Uzun boyunlu boyunlu bir şişeyi bir şişeyi derin derin bir kaba bir kaba koy.koy. 2) Şişenin 2) Şişenin ağzını ağzını ıslatın ıslatın ve üzerine ve üzerine madeni madeni parayı parayı yerleştir. yerleştir. 3) Ardından 3) Ardından kaba kaba sıcak sıcak su koy. su koy. Neler Neler Oldu? Oldu? .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... Yukarıdaki Yukarıdaki deneyde deneyde sıcak sıcak su su şişenin şişenin içindeki içindeki havayı havayı ısıtır. ısıtır. Şişenin Şişenin içindeki içindeki hava hava genleşir genleşir ve ve parayı parayı yukarı yukarı doğru doğru iter.iter. GazGaz maddeler maddeler de katılar de katılar ve sıvılar ve sıvılar gibigibi sıcaklığı sıcaklığı arttığında arttığında hacimleri hacimleri büyür büyür yani yani genleşir, genleşir, soğuduğunda soğuduğunda iseise hacimleri hacimleri küçülür küçülür yani yani büzülürler. büzülürler. Maddelerin Maddelerin hâlleri hâlleri genleşmelerini genleşmelerini etkiler. etkiler. Maddelerin Maddelerin hâllerine hâllerine göre göre genleşme genleşme miktarlarının miktarlarının büyüklük büyüklük sırası sırası gazlar, gazlar, sıvılar sıvılar ve ve katılar katılar şeklindedir. şeklindedir. Yani Yani eşiteşit miktarda miktarda ısı ısı alanalan gazlar, gazlar, sıvılardan, sıvılardan, sıvılar sıvılar da katılardan da katılardan daha daha çokçok genleşir. genleşir. Genleşmesi Genleşmesi büyük büyük olanolan maddenin maddenin büzülmesi büzülmesi de de büyük büyük olur.olur. Başka Başka bir bir ifadeyle; ifadeyle; sıcaklığı sıcaklığı artığında artığında çokçok genleşen genleşen madde, madde, soğuduğunda soğuduğunda da da çokçok büzülür. büzülür. Az Az genleşen genleşen maddenin maddenin ise ise büzülmesi büzülmesi de de az az olur.olur. Büyük Büyük yolcu yolcu balonlarının balonlarının uçması uçması genleşme genleşme sayesinde sayesinde olur.olur. Balonun Balonun içindeki içindeki havaya havaya ısı verilerek ısı verilerek genleşmesi genleşmesi sağlanır sağlanır böylelikle böylelikle balon balon yükselir. yükselir. Isı Isı verme verme işlemi işlemi durunca durunca balon balon büzülür büzülür ve alçalır. ve alçalır. SenSen de de gazlarda gazlarda genleşmenin genleşmenin yaşandığı yaşandığı durumlara durumlara örnekler örnekler ver.ver. ................................................................................. ................................................................................. ................................................................................. ................................................................................. ................................................................................. ................................................................................. ................................................................................. ................................................................................. 80 80

MADDE MADDE veve ÖZELLİKLERİ ÖZELLİKLERİ Aşağıda Aşağıda genleşmenin genleşmenin ve büzülmenin ve büzülmenin olumlu olumlu ve olumsuz ve olumsuz etkilerine etkilerine örnekler örnekler verilmiştir. verilmiştir. SenSen de de günlük günlük yaşamda yaşamda gözlemlediğin gözlemlediğin veya veya araştırarak araştırarak bulduğun bulduğun genleşme genleşme ve büzülme ve büzülme olayları olayları ile ile ilgiliilgili olumlum olumlum ve olumsuz ve olumsuz etkileri etkileri boşboş bırakılan bırakılan uygun uygun yerlere yerlere yaz.yaz.

Genleşme Genleşme ve Büzülmenin ve Büzülmenin Olumlu Olumlu Etkileri Etkileri Ÿ Gözlük Ÿ Gözlük camları camları takılırken takılırken metal metal çerçevelerin çerçevelerin genleşmesinden genleşmesinden yararlanılır. yararlanılır. Isıtılan Isıtılan metal metal

çerçeve çerçeve genleşince genleşince camcam takılır. takılır. Sonra Sonra çerçeve çerçeve soğutulur. soğutulur. Soğuyan Soğuyan çerçeve çerçeve büzülür. büzülür. Böylece Böylece cam, cam, çerçeveye çerçeveye takılmış takılmış olur.olur. Ÿ

.............................................................................................................................................. Ÿ .............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ........................................................................................................................................... ...........................................................................................................................................

Ÿ .............................................................................................................................................. Ÿ ..............................................................................................................................................

............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ........................................................................................................................................... ...........................................................................................................................................

Genleşme Genleşme ve Büzülmenin ve Büzülmenin Olumsuz Olumsuz Etkileri Etkileri Ÿ Camdan Ÿ Camdan ya ya da da porselenden porselenden yapılan yapılan kaplar kaplar ani ani sıcaklık sıcaklık değişikliğiyle değişikliğiyle genleşme genleşme ve ve

büzülmeye büzülmeye uğradıklarında uğradıklarında kırılabilir. kırılabilir. Ÿ

.............................................................................................................................................. Ÿ .............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ........................................................................................................................................... ...........................................................................................................................................

Ÿ .............................................................................................................................................. Ÿ ..............................................................................................................................................

............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ........................................................................................................................................... ...........................................................................................................................................

81 81

33

ÜNİTE ÜNİTE

DEĞERLENDİRME DEĞERLENDİRME SORULARI SORULARI 1. Maddelerde 1. Maddelerde meydana meydana gelen gelen sıcaklık sıcaklık değişimleri değişimleri ile ilgili ile ilgili olarak olarak aşağıdaki aşağıdaki ifadelerden ifadelerden hangisi hangisi doğrudur? doğrudur? A) Sıvı A) Sıvı maddeler maddeler donarken donarken ısı alır. ısı alır. B) Gazlar B) Gazlar ısıtıldığında ısıtıldığında sıvılaşır. sıvılaşır. C) Zeytinyağı C) Zeytinyağı donarken donarken kütlesi kütlesi azalır. azalır. D) Bir D) Bir maddenin maddenin sıcaklığının sıcaklığının azalması, azalması, o maddenin o maddenin ısı verdiğini ısı verdiğini gösterir. gösterir.

2. 2. I. Buz I. Buz eritilirse eritilirse ısı verir. ısı verir. II. Su II. Su buharı buharı suya suya dönüşürken dönüşürken ısı verir. ısı verir. III. Sıcak III. Sıcak su su ısı verirse ısı verirse sıcaklığı sıcaklığı düşer. düşer. Yukarıda Yukarıda verilen verilen bilgilerden bilgilerden hangileri hangileri doğrudur? doğrudur? A) IA) veI IIve II B) IB) veI III ve III C) IIC)veII III ve III D) I,D)III,veII III ve III

3. Elimize 3. Elimize dökülen dökülen kolonya kolonya bir bir süre süre sonra sonra buharlaşır. buharlaşır. Kolonya Kolonya buharlaşırken buharlaşırken elimizde elimizde serinlik serinlik hissetmemizin hissetmemizin sebebi sebebi hangi hangi seçenekte seçenekte doğru doğru olarak olarak verilmiştir? verilmiştir? A) Kolonyanın A) Kolonyanın buharlaşırken buharlaşırken elimize elimize ısı vermesi ısı vermesi B) Kolonyanın B) Kolonyanın sıvısıvı olması olması C) Kolonyanın C) Kolonyanın buharlaşırken buharlaşırken elimizden elimizden ısı alması ısı alması D) Elimizin D) Elimizin soğuk, soğuk, kolonyanın kolonyanın sıcak sıcak olması olması

4. Soğuk 4. Soğuk bir kış bir kış gününde gününde pencere pencere camına camına soluğumuzu soluğumuzu verdiğimizde verdiğimizde camın camın yüzeyi yüzeyi buğulanır. buğulanır. Bunun Bunun nedeni nedeni hangi hangi seçenekte seçenekte doğru doğru olarak olarak verilmiştir? verilmiştir? A) Suyun A) Suyun kaynaması kaynaması B) Su B) Su buharının buharının yoğunlaşması yoğunlaşması C) Suyun C) Suyun donması donması D) Buzun D) Buzun erimesi erimesi

5. Aşağıdaki 5. Aşağıdaki ifadelerden ifadelerden hangisi hangisi yanlıştır? yanlıştır? A) Gazların A) Gazların genleşmesi genleşmesi sıvısıvı ve katı ve katı maddelerden maddelerden çokçok daha daha fazladır. fazladır. B) Sıvıların B) Sıvıların genleşme genleşme özelliğinden özelliğinden yararlanılarak yararlanılarak termometreler termometreler yapılmıştır. yapılmıştır. C) Farklı C) Farklı maddelerin maddelerin sıcaklıkları sıcaklıkları aynıaynı oranda oranda artırılırsa artırılırsa genleşme genleşme miktarları miktarları da aynı da aynı olur.olur. D) Gözlük D) Gözlük çerçevelerine çerçevelerine camların, camların, çerçeve çerçeve ısıtıldıktan ısıtıldıktan sonra sonra takılması takılması genleşmenin genleşmenin teknolojide teknolojide kullanılmasına kullanılmasına örnektir. örnektir. 82 82

MADDE MADDE veve ÖZELLİKLERİ ÖZELLİKLERİ 6. Aşağıda 6. Aşağıda üç öğrencinin üç öğrencinin su ile suilgili ile ilgili bilgiler bilgiler söylemektedir. söylemektedir.

KarKar ve buz ve buz suyun suyun katıkatı halidir. halidir.

Su Su herher sıcaklıkta sıcaklıkta kaynar. kaynar. İdil İdil

EceEce

Su Su buharı buharı soğutulursa soğutulursa sıvısıvı hâle hâle geçer. geçer. Metin Metin

Hangi Hangi öğrencilerin öğrencilerin söylediği söylediği bilgiler bilgiler doğrudur. doğrudur. A) Yalnız A) Yalnız EceEce B) Ece B) Ece ve Metin ve Metin C) Ece C) Ece ve İdil ve İdil D) Metin D) Metin ve İdil ve İdil 7. Aşağıdaki 7. Aşağıdaki ifadelerden ifadelerden hangisi hangisi yanlıştır? yanlıştır? A) Katı A) Katı maddelerin maddelerin ısı alarak ısı alarak sıvısıvı hâlehâle geçmesine geçmesine erime erime denir. denir. B) Maddelerin B) Maddelerin erime erime sıcaklıkları sıcaklıkları ile donma ile donma sıcaklıkları sıcaklıkları birbirine birbirine eşittir. eşittir. C) Madde C) Madde miktarı miktarı artırılırsa artırılırsa maddenin maddenin donma donma sıcaklığı sıcaklığı değişmez. değişmez. D) Doğadaki D) Doğadaki tümtüm maddelerin maddelerin erime erime sıcaklıkları sıcaklıkları aynıdır. aynıdır. 8. Aşağıdakilerden 8. Aşağıdakilerden hangisi hangisi katıkatı maddeleri maddeleri ayırt ayırt etmede etmede kesinlikle kesinlikle kullanılabilir? kullanılabilir? A) Erime A) Erime noktası noktası B) Hacim B) Hacim C) Renk C) Renk D) Kütle D) Kütle 9. Yandaki 9. Yandaki kapta kapta 50 °C'de 50 °C'de su vardır. su vardır. Bu Bu kaba kaba aşağıda aşağıda sıcaklıkları sıcaklıkları verilen verilen özdeş özdeş metal metal kürelerden kürelerden hangisi hangisi atılırsa atılırsa küre küre genleşir? genleşir? A) A) 50 °C 50 °C

B) B) 25 °C 25 °C

C) C) 65 °C 65 °C

D) D)100100 °C °C

50 °C 50 °C SUSU KÜRE KÜRE

10.10. Aşağıda Aşağıda verilenlerden verilenlerden hangileri hangileri ısı için ısı için kullanılan kullanılan birimleridir? birimleridir? A) °C A) ve °C litre ve litre B) Gram B) Gram ve litre ve litre C) Joule C) Joule ve °C ve °C D) Kalori D) Kalori ve joule ve joule 83 83

33

ÜNİTE ÜNİTE 11.11.

I. Maddenin I. Maddenin kütlesi kütlesi artarsa artarsa kaynama kaynama noktası noktası yükselir. yükselir. II. Kaynama II. Kaynama süresince süresince sıcaklık sıcaklık değişmez. değişmez. III. Kaynama III. Kaynama belli belli bir bir sıcaklık sıcaklık değerinde değerinde gerçekleşir. gerçekleşir.

Kaynama Kaynama ile ilgili ile ilgili yukarıda yukarıda verilen verilen ifadelerin ifadelerin hangileri hangileri doğrudur. doğrudur. A) IA) veI IIve II B) IB) veI III ve III C) IIC)veII III ve III D) I,D)III,veII III ve III

12.12.

Kaynama Noktası Noktası Donma Noktası Noktası Kaynama Maddeler Maddeler Donma X X

0 °C 0 °C

100100 °C °C

Y Y

80 °C 80 °C

140140 °C °C

Z Z

-15-15 °C °C

40 °C 40 °C

Yukarıdaki Yukarıdaki tabloda tabloda X, X, Y, Z Y, maddelerinin Z maddelerinin donma donma ve ve kaynama kaynama noktaları noktaları verilmiştir. verilmiştir. Bu Bu maddelerin, maddelerin, 60 °C'taki 60 °C'taki hâlleri, hâlleri, aşağıdakilerden aşağıdakilerden hangisinde hangisinde doğru doğru eşleştirilmiştir? eşleştirilmiştir? A) X-Katı, A) X-Katı, Y-Sıvı, Y-Sıvı, Z-Gaz Z-Gaz B) X-Sıvı, B) X-Sıvı, Y-Katı, Y-Katı, Z-Gaz Z-Gaz C) X-Gaz, C) X-Gaz, Y-Sıvı, Y-Sıvı, Z-Katı Z-Katı D) X-Katı, D) X-Katı, Y-Gaz, Y-Gaz, Z-Sıvı Z-Sıvı

13.13. Çağatay, Çağatay, ısının ısının maddeler maddeler üzerindeki üzerindeki etkisini etkisini incelemek incelemek içiniçin aşağıdaki aşağıdaki deneyleri deneyleri yapıyor yapıyor ve ve sonuçlarını sonuçlarını notnot ediyor. ediyor. Deney1: Deney1: Tereyağı Tereyağı tavaya tavaya koyuyor koyuyor ve ocaktan ve ocaktan ısı verince ısı verince eridiğini eridiğini gözlemliyor. gözlemliyor. Deney2: Deney2: Eline Eline döktüğü döktüğü kolonyanın kolonyanın buharlaştığını buharlaştığını gözlemliyor. gözlemliyor. Deney3: Deney3: Ocaktan Ocaktan ısı alan ısı alan suyun suyun sıcaklığını sıcaklığını termometre termometre ile ölçüyor. ile ölçüyor. Çağatay Çağatay gerçekleştirdiği gerçekleştirdiği bu deneylerden, bu deneylerden, aşağıda aşağıda verilen verilen sonuçlardan sonuçlardan hangisine hangisine ulaşamaz? ulaşamaz? A) Isı A)maddelerin Isı maddelerin kütlesini kütlesini değiştirir. değiştirir. B) Isı B)hâl Isı hâl değişimine değişimine neden neden olur.olur. C) Isı C)maddenin Isı maddenin sıcaklığını sıcaklığını değiştirir. değiştirir. D) Isı D)maddenin Isı maddenin fiziksel fiziksel hâlini hâlini değiştirebilir. değiştirebilir. 84 84

MADDE MADDE veve ÖZELLİKLERİ ÖZELLİKLERİ SÖZLÜK SÖZLÜK Buharlaşma: Buharlaşma: SıvıSıvı maddelerin maddelerin çevrelerinden çevrelerinden ısı alarak ısı alarak gazgaz hâline hâline geçmesi geçmesi olayına olayına denir. denir. Büzülme: Büzülme: Maddelerin Maddelerin ısı vermesi ısı vermesi sonucunda sonucunda hacimlerinin hacimlerinin azalmasına azalmasına denir. denir. Donma: Donma: Bir maddenin Bir maddenin ısı vererek ısı vererek sıvısıvı hâlden hâlden katıkatı hâlehâle geçmesine geçmesine denir. denir. Donma Donma noktası: noktası: Donma Donma sırasında sırasında sabit sabit kalan kalan sıcaklık sıcaklık değerine değerine denir. denir. Erime: Erime: Bir maddenin Bir maddenin ısı alarak ısı alarak katıkatı halden halden sıvısıvı hâlehâle geçmesine geçmesine denir. denir. Erime Erime noktası: noktası: KatıKatı maddenin maddenin erimesi erimesi süresince süresince sabit sabit kalan kalan sıcaklığa sıcaklığa denir. denir. Genleşme: Genleşme: Maddelerin Maddelerin ısı alması ısı alması sonucu sonucu hacimlerinin hacimlerinin artmasına artmasına denir. denir. Isı:Isı: Bir Bir cismin cismin sıcaklığının sıcaklığının artmasına, artmasına, uzamasına, uzamasına, genişlemesine, genişlemesine, erimesine, erimesine, buharlaşmasına, buharlaşmasına, bir iş biryapmasına iş yapmasına yol yol açan açan enerji. enerji. Kaynama: Kaynama: Sıvıların Sıvıların kabarcıklar kabarcıklar hâlinde hâlinde hızlıhızlı bir şekilde bir şekilde buharlaşmasına buharlaşmasına denir. denir. Kaynama Kaynama noktası: noktası: SafSaf maddelerin maddelerin bellibelli bir bir sıcaklık sıcaklık değerinde değerinde kaynamaya kaynamaya başladığı başladığı ve kaynama ve kaynama süresince süresince sabit sabit kaldığı kaldığı sıcaklıktır. sıcaklıktır. Kırağılaşma: Kırağılaşma: GazGaz maddelerin, maddelerin, ısı kaybederek ısı kaybederek sıvısıvı hâlehâle geçmeden geçmeden doğrudan doğrudan katıkatı hâlehâle geçmesine geçmesine denir. denir. SafSaf madde: madde: Yapısında Yapısında kendinden kendinden başka başka bir madde bir madde bulunmayan bulunmayan maddelere maddelere denir. denir. Sıcaklık: Sıcaklık: Bir cismin Bir cismin sıcaklığının sıcaklığının ya da yasoğukluğunun da soğukluğunun bir ölçüsüdür. bir ölçüsüdür. Süblimleşme: Süblimleşme: KatıKatı maddelerin maddelerin ısı alarak ısı alarak sıvısıvı hâlehâle geçmeden geçmeden doğrudan doğrudan gazgaz hâline hâline geçmesine geçmesine denir. denir. Yoğuşma: Yoğuşma: GazGaz hâlindeki hâlindeki bir bir maddenin maddenin soğuk soğuk bir bir madde madde ile ile temas temas etmesi etmesi ve ve soğutulmasıyla soğutulmasıyla sıvısıvı hâlehâle geçmesi geçmesi olayına olayına denir. denir.

85 85

KAYNAKÇA KAYNAKÇA Akalın.,Ş.H.(2004).İlköğretim Akalın.,Ş.H.(2004).İlköğretim Okulları Okulları İçinİçin İmlaİmla Kılavuzu.Ankara:Aydoğdu Kılavuzu.Ankara:Aydoğdu Ofset Ofset Alberts, Alberts, B., Bray, B., Bray, D., Lewis, D., Lewis, J., Raff, J., Raff, M., Roberts, M., Roberts, K., Watson, K., Watson, J.D.J.D. (1994). (1994). Molecular Molecular Biology Biology of the of the CellCell (Third (Third Edition). Edition). NewNew York:Garland York:Garland Publishing. Publishing. Atkinson, Atkinson, S. (1995). S. (1995). Astronomi.Ankara: Astronomi.Ankara: Türkiye Türkiye Bilimsel Bilimsel ve Teknik ve Teknik Araştırma Araştırma Kurumu Kurumu (TÜBİTAK) (TÜBİTAK) Yayınları. Yayınları. Aydınlı Aydınlı R.,Güngör R.,Güngör B.,Yıldıran B.,Yıldıran F.N.,Dökme F.N.,Dökme İ.,Üler İ.,Üler S.,Baş S.,Baş Z.B.Z.B. (2002). (2002). FenFen Bilgisi Bilgisi 6. İstanbul:Milli 6. İstanbul:Milli Eğitim Eğitim Basımevi. Basımevi. Batman, Batman, K. A.K.(Editör)., A. (Editör)., Güner, Güner, D. C., D.Hocaoğlu, C., Hocaoğlu, M. Sarpten, M. Sarpten, S., Özkan, S., Özkan, Ö. (2005). Ö. (2005). FenFen ve Teknoloji ve Teknoloji 6 Ders 6 Ders Kitabı. Kitabı. Lefkoşa: Lefkoşa: MilliMilli Eğitim Eğitim ve Kültür ve Kültür Bakanlığı Bakanlığı Yayınlar. Yayınlar. Batman, Batman, K. A.K.(Editör)., A. (Editör)., Güner, Güner, D. C., D.Sancak, C., Sancak, F. Y.,F.Sarpten, Y., Sarpten, S., Özkan, S., Özkan, Ö. (2006). Ö. (2006). FenFen ve Teknoloji ve Teknoloji 7 Ders 7 Ders Kitabı. Kitabı. Lefkoşa: Lefkoşa: MilliMilli Eğitim Eğitim ve Kültür ve Kültür Bakanlığı Bakanlığı Yayınlar. Yayınlar. Batman, Batman, K. A.K.(Editör)., A. (Editör)., Güner, Güner, D. C., D.Sancak, C., Sancak, F. Y.,F.Sarpten, Y., Sarpten, S., Özkan, S., Özkan, Ö. (2007). Ö. (2007). FenFen ve Teknoloji ve Teknoloji 8 Ders 8 Ders Kitabı. Kitabı. Lefkoşa: Lefkoşa: MilliMilli Eğitim Eğitim ve Kültür ve Kültür Bakanlığı Bakanlığı Yayınlar. Yayınlar. Batman, Batman, K. A.K.(Editör)., A. (Editör)., Sarpten, Sarpten, S., Monargalı, S., Monargalı, T., Gülce T., Gülce Ş., Ünbay, Ş., Ünbay, M. T.M.(2008). T. (2008). FenFen ve Teknoloji ve Teknoloji 4 Ders 4 Ders Kitabı. Kitabı. Lefkoşa: Lefkoşa: MilliMilli Eğitim Eğitim ve Kültür ve Kültür Bakanlığı Bakanlığı Yayınlar. Yayınlar. Beasant Beasant P. (1999).Elektronik P. (1999).Elektronik ( 2.Baskı). ( 2.Baskı). Ankara: Ankara: Türkiye Türkiye Bilimsel Bilimsel ve Teknik ve Teknik Araştırma Araştırma Kurumu Kurumu (TÜBİTAK) (TÜBİTAK) Yayınları. Yayınları. Bingham Bingham J. (2001). J. (2001). Bilimsel Bilimsel Deneyler Deneyler (21.Baskı). (21.Baskı). Ankara: Ankara: Türkiye Türkiye Bilimsel Bilimsel ve Teknik ve Teknik Araştırma Araştırma Kurumu Kurumu (TÜBİTAK) (TÜBİTAK) Yayınları. Yayınları. Boyd Boyd J.,Whitelaw J.,Whitelaw W. (1997).New W. (1997).New Understanding Understanding Science. Science. United United Kingdom:Jhon Kingdom:Jhon Murray Murray Puplishers Puplishers Ltd. Ltd. Cronbach, Cronbach, L. J.(1970).Essential L. J.(1970).Essential of Psychological of Psychological Testing. Testing. Third Third Edition. Edition. NewNew York:Harper York:Harper & Row, & Row, Publishers. Publishers. Demirel, Demirel, Ö.(1998). Ö.(1998). Kuramdan Kuramdan Uygulamaya Uygulamaya Eğitimde Eğitimde Program Program Geliştirme. Geliştirme. Ankara: Ankara: Pegem Pegem A Yayıncılık. A Yayıncılık. Demirel, Demirel, Ö.(1998). Ö.(1998). Planlamadan Planlamadan Değerlendirmeye Değerlendirmeye Öğretme Öğretme Sanatı. Sanatı. Ankara: Ankara: Pegem Pegem A Yayıncılık. A Yayıncılık. EarlEarl B.,Wilford B.,Wilford L.D.R.(2003) L.D.R.(2003) GCSE GCSE Chemistry.United Chemistry.United Kingdom:Jhon Kingdom:Jhon Murray Murray Puplishers Puplishers Ltd. Ltd. Ercelasun,A.(1996) Ercelasun,A.(1996) TürkTürk Dil Kurumu(TDK) Dil Kurumu(TDK) İmlaİmla Kılavuzu. Kılavuzu. Ankara:Türk Ankara:Türk TarihTarih Kurumu Kurumu Basım Basım Evi Evi Fraser Fraser A.,Gilchrist A.,Gilchrist I.(1997). I.(1997). Starting Starting Scince Scince : Book : Book One. One. United United Kingdom:Oxford Kingdom:Oxford University University Press Press Güneş, Güneş, B. (Editör).(2013). B. (Editör).(2013). FenFen ve Teknoloji ve Teknoloji 7 Ders 7 Ders Kitabı. Kitabı. Ankara: Ankara: Saray Saray Matbaacılık. Matbaacılık. Joe,Boyd,Walter,Whitelaw Joe,Boyd,Walter,Whitelaw (1996) (1996)NewNew Understing Understing Scince: Scince: Teacher's Teacher's Resourse Resourse File.File. Revised Revised National National Curriculum Curriculum Edition. Edition. London: London: JohnJohn Murray Murray Puplisher Puplisher Ltd. Ltd. Johnson K.,Adamson S.,Williams G.(1994).Spotlight Scince.United Kingdom:Stanley Thornes Puplisher Ltd. Ltd. Johnson K.,Adamson S.,Williams G.(1994).Spotlight Scince.United Kingdom:Stanley Thornes Puplisher Koyuncu A.Ç.,Kavas B.,Salmaner V.,Tiryaki N.(2002). FenFen Bilgisi 8. Ankara: Feza Gazetecilik A.Ş.A.Ş. Koyuncu A.Ç.,Kavas B.,Salmaner V.,Tiryaki N.(2002). Bilgisi 8. Ankara: Feza Gazetecilik Exploring Science. United Kingdom:Pearson Lavesley M.,Baggley S., Clarke J.,gray S.,Johnson P.(2003). Exploring Science. United Kingdom:Pearson Lavesley M.,Baggley S., Clarke J.,gray S.,Johnson P.(2003). Education Education Ltd. Ltd. Mackean D.G.(1998).GCSE Biology. United Kingdom:Jhon Murray Puplishers Mackean D.G.(1998).GCSE Biology. United Kingdom:Jhon Murray Puplishers Ltd. Ltd. (2012). Ortaöğretim Fizik 12 Ders Kitabı, Ankara: Yayınları. MEBMEB (2012). Ortaöğretim Fizik 12 Ders Kitabı, Ankara: MEBMEB Yayınları. Pople S.(1997). Founding Science To GCSE. United Kingdom:Oxford University Press Pople S.(1997). Founding Science To GCSE. United Kingdom:Oxford University Press Serway, B. (2010). Fizik 2. Ankara: Palme Yayıncılık. Serway, B. (2010). Fizik 2. Ankara: Palme Yayıncılık. Taşar, ve Orbay, M. (Ed.). (2014). Genel Fizik 2, Klâsik Elektrik ve Manyetizma Teorisine Giriş. Ankara: Taşar, M. F.M.veF.Orbay, M. (Ed.). (2014). Genel Fizik 2, Klâsik Elektrik ve Manyetizma Teorisine Giriş. Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık. Pegem Akademi Yayıncılık. Temizyürek, K. (2014). Genel Fizik – II. Ankara: Nobel Yayıncılık. Temizyürek, K. (2014). Genel Fizik I – II.I Ankara: Nobel Yayıncılık. Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu(TÜBİTAK).(1998).Bilim Çocuk (Sayı 1). İstanbul:Pro-Mat Basın Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu(TÜBİTAK).(1998).Bilim Çocuk (Sayı 1). İstanbul:Pro-Mat Basın Yayın Yayın A.Ş.A.Ş. Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu(TÜBİTAK).(1998).Bilim Çocuk (Sayı 3). İstanbul:Pro-Mat Basın Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu(TÜBİTAK).(1998).Bilim Çocuk (Sayı 3). İstanbul:Pro-Mat Basın Yayın Yayın A.Ş.A.Ş. Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu(TÜBİTAK).(1999).Bilim Çocuk (Sayı İstanbul:Pro-Mat Basın Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu(TÜBİTAK).(1999).Bilim Çocuk (Sayı 18).18). İstanbul:Pro-Mat Basın Yayın Yayın A.Ş.A.Ş. Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu(TÜBİTAK).(1999).Bilim Çocuk (Sayı İstanbul:Pro-Mat Basın Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu(TÜBİTAK).(1999).Bilim Çocuk (Sayı 19).19). İstanbul:Pro-Mat Basın Yayın Yayın A.Ş.A.Ş.

86 86

Elektronik Elektronik Kaynakça Kaynakça www.animalinfo.org/country/cyprus.htm www.animalinfo.org/country/cyprus.htm www.ed.psu.edu/~insys/esd/gardner/mitheory.html. www.ed.psu.edu/~insys/esd/gardner/mitheory.html. www.animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/equus-asinur.html www.animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/equus-asinur.html www.byronsmith.ca www.byronsmith.ca www.egitimhane.com/5-sinif-fen-bilimleri www.egitimhane.com/5-sinif-fen-bilimleri www.cyprus.cok.uk/ncyprus/green/marinelife/turtles www.cyprus.cok.uk/ncyprus/green/marinelife/turtles www.issg.org/database/species/ecology.asp www.issg.org/database/species/ecology.asp www.kids.nationalgeographic.com www.kids.nationalgeographic.com www.morpakampüs.com www.morpakampüs.com www.nasa.gov/education/wstart.html www.nasa.gov/education/wstart.html www.northcyprus.et/kktc/aboutkktc/dogal-hayat/caretta/genelt.html www.northcyprus.et/kktc/aboutkktc/dogal-hayat/caretta/genelt.html www.panda.org/news_facts/education/middle_school/species/social_animals.cfm www.panda.org/news_facts/education/middle_school/species/social_animals.cfm www.sanalokulumuz.com/5-sinif-fen-ve-teknoloji-testleri www.sanalokulumuz.com/5-sinif-fen-ve-teknoloji-testleri www.thesole.org www.thesole.org www.uzaybilim.net www.uzaybilim.net

87 87

BU KİTAP KKTC MİLLİ EĞİTİM VE KÜLTÜR BAKANLIĞINCA ÜCRETSİZ OLARAK VERİLMİŞTİR. PARA İLE SATILMAZ.