Elementy Prawa Prawo państwowe i Cywilne

Citation preview

AKADEMIA EKONOMICZNA W KRAKOWIE

Bogusława Gnela, Janusz Koczanowski, Zbigniew Żabiński, Czesława Żuławska

ELEMENTY PRAWA Prawo państwowe i cywilne

Wydanie II zmienione i uzupełnione

Pod redakcją Czesławy Żuławskiej

Kraków 1992

AKADEMIA EKONOMICZNA W KRAKOWIE

Bogusława Gnela, Janusz Koczanowski, Zbigniew Żabiński, Czesława Żuławska

ELEMENTY PRAWA Prawo państwowe i cywilne Wydanie II zmienione i uzupełnione

Pod redakcją Czesławy Żuławskiej

Kraków 1992

Wydanie I: Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 1989

OPRACOWANIE Bogusława Gnela

- rozdz. I § 6, rozdz. II

Janusz Koczanowski - rozdz. IV [Zbigniew Żabiński] - rozdz. I § 1-5, rozdz. III § 2 i § 3 (zaktualizowane przez Czesławę Żuławską)

Czesława Żuławska

- "Uwagi wstępne", rozdz. III § 1, rozdz. V RECENZENT

Wojciech Pyzioł

Wydano za zgodą Rektora

Akademii Ekonomicznej w Krakowie

Skrypt przeznaczony Jest dla studentów I roku

wszystkich kierunków studiów dziennych i zaocznych

Powielono w Pracowni Poligraficznej Akademii Ekonomicznej w Krakowie, ul. Rakowicka 27

Zam. 195/92

Wydanie II

Objętość 7,0 ark. wyd.

Nakład 5000+20 egz.

Spis treści

U w a g i

w s t e p n e ........................................

7

Rozdział I

OGÓLNE WIADOMOŚCI O PRAWIE 8 1. Pojecie prawa ............................................... 8 2. Funkcjonowanie prawa w społeczeństwie, a zwłaszcza w gospo­ darce ........................................................ 6 3. Norma prawna, przepis prawny, zdarzenie prawne, stosunek prawny ....................................................... 8 4. Akty normatywne, tj. źródła prawa stanowionego ............. 8 5. Systematyka prawa przedmiotowego ............................ 8 6. Zasady stosowania prawa .....................................

A. B. C. D.

Zasada Zasada Zasada Zasada

znajomości prawa ................................. uchylania kolizji praw w przestrzeni ............. uchylania kolizji praw w czasie .................. wykładni przepisów prawnych ......................

9 11 15 20 21 23

23 24 29 30

Rozdział II ELEMENTY PRAWA PAŃSTWOWEGO

§ 1. Pojecie państwa ............................................. 8 2. Najwyższe organy władzy ustawodawczej .......................

33 34

Sejm ..................................................... Senat .................................................... Zgromadzenie Narodowe ...................................

34 38 38

8 3. Prezydent ................................................... 8 4. Organy najszerzej pojętej kontroli państwowej (swoiste orga­

39

ny konstytucyjne) ............................................ A. Trybunał Konstytucyjny .................................. B. Trybunał Stanu ........................................... C. Najwyższa Izba Kont-roli ................................ D. Rzecznik Praw Obywatelskich ............................. 8 5. Organy wykonawcze władzy państwowej (organy władzy wyko­ nawczej ) .....................................................

41 41 43 45 45

A. B. C.

47

4

A. B.

Rada Ministrów (rząd) ................................... Prezes Rady Ministrów ...................................

47 48

C.

Minister ................................................

48

D. Określone w ustawach komisje i komitety ................. g 6. Pozycja obywatela w państwie ................................

49 49

Rozdział III

WPROWADZENIE DO PRAWA CYWILNEGO

g 1. Prawna regulacja obrotu gospodarczego ........... ...........

54

g 2. Pojecie, przedmiot i źródła prawa cywilnego ................ g 3. Ważniejsze reguły realizacji praw podmiotowych .............

55 58

Rozdział IV PODMIOTY STOSUNKÓW CYWILNOPRAWNYCH

g 1. Pojęcie i rodzaje podmiotów stosunków cywilnoprawnych ......

61

g 2. Osoby fizyczne .............................................. g 3. Osoby prawne ...............................................

62 66

66

A.

Uwagi ogólne ............................................

B. C.

Powstanie i ustanie osoby prawnej ....................... 68 Charakterystyka poszczególnych osób prawnych ............ . 70

1.

Skarb Państwa ........................................

70

2.

Przedsiębiorstwo państwowe ........................... a. Uwagi ogólne ......................................

73 73

3.

4. 5.

b.

Zasady działania przedsiębiorstw państwowych .....

74

c. d.

Rodzaje przedsiębiorstw państwowych ............... Tworzenie przedsiębiorstw państwowych .............

75 75

e. f. g.

Majątek przedsiębiorstwa państwowego .............. Organy przedsiębiorstwa państwowego ............... Tworzenie przez przedsiębiorstwo podmiotów gospo­

76 77

darczych ..........................................

79

Spółdzielnie .........................................

79

a.

Pojęcie spółdzielni ...............................

79

b.

Tryb zakładania spółdzielni .......................

81

c.

Członkowie spółdzielni ............................

81

d. e.

Organy spółdzielni ................................ Ustanie spółdzielni ...............................

82 82

Spółki ............................................... Banki ................................................

83 85

5

6.

Stowarzyszenia .........................................

86

7.

Fundacje ...............................................

87

8. Inne osoby prawne ..................................... g 4. Reprezentacja podmiotów ......................................

88 89

Rozdział V MIENIE I PRAWA RZECZOWE g 1. Mienie i Jego składniki ......................................

93

g 2. Prawa rzeczowe Jako główne prawa do korzystania ze składni­

ków mienia ................................................... g 3. Prawo własności .... ,......................................... A. Pojecie i charakterystyka ................................ B. C.

Współwłasność .................................... ........ Nabycie i utrata prawa własności .........................

98 99 99

100 101

D. Ochrona prawna własności ................................. 104 g 4. Prawo użytkowania wieczystego ............................... 105 § 5. Ograniczone prawa rzeczowe ................................... 106

A.

Charakterystyka ogólna ...................................

106

B.

Prawo użytkowania ........................................

106

C. D.

Prawo służebności ........................................ Spółdzielcze prawo do lokalu .............................

107 107

E.

Prawo zastawu ............................................

108

F.

Prawo hipoteki ...........................................

108

g 6. Księgi wieczyste i ewidencja gruntów ........................ 109 @ 7. Posiadanie i dzierżenie ...................................... 110

Uwagi

wstępne

Obecne wydanie "Elementów prawa" zawiera w podtytule wskazówkę, że skrypt obejmuje wiadomości z dwu dziedzin prawa, a mianowicie prawa

państwowego i prawa cywilnego. Ponieważ skrypt ten jest przeznaczony dla studentów uczelni ekonomicznej, konieczne też było poprzedzenie właściwej tematyki wykładu omówieniem wybranych ogólnych wiadomości o prawie. Umożliwi to należyte zrozumienie dalszego wykładu i używanych w nim pojęć, a także - doniosłości prawa w życiu społecznym i gospo­ darczym. Elementarny zasób wiadomości z zakresu prawa państwowego (Konstytu­ cji) jest niezbędny każdemu obywatelowi, dla ekonomisty zaś ma znaczenie szczególne, gdyż pozwala poznać normatywny kształt treści, które obejmuje wykład ekonomii politycznej. Istnieje bowiem ścisły związek między rozwiązaniami prawnoustrojowymi a realiami zawodowego realizowania działalności gospodarczej zarówno w gospodarczych jednostkach organizacyjnych lub indywidualnie, jak i w organach państwowych i samorządowych, których kompetencje dotyczą gospodarki. Znacznie szerszy tematycznie jest wykład elementów prawa cywilnego, aczkolwiek jest on fragmentaryczny, obejmuje bowiem jedynie podmioty i przedmioty, natomiast części tego prawa dotyczące obrotu gospodarczego są przedmiotem wykładu "Prawo gospodarcze" i paru wykładów tzw. monograficznych, proponowanych do wyboru przez studentów na wyższych latach studiów. Znaczenie prawa cywilnego dla ekonomistów bardzo wzrasta w warun­ kach rynkowego systemu gospodarki, a to w związku z potrzebą przygoto­ wania ekonomistów do pełnienia ról samodzielnych decydentów we wszystkich Jednostkach gospodarczych. Samodzielność decyzyjna bowiem wymaga z jednej strony znajomości ram prawnych, w Jakich może się realizować, z drugiej zaś - znajomości instrumentów i mechanizmów prawnych, przez których wykorzystanie decydent może osiągnąć zamie­ rzone cele. Zarówno ramy prawne, Jak i instrumenty i mechanizmy prawne dla działalności gospodarczej kreuje przede wszystkim prawo cywilne. Reguluje ono także odpowiedzialność majątkową Jednostek gospodarczych, co - wobec zasady samofinansowania tych jednostek - staje się kwestią ich egzystencji, a to ze względu na ewentualność upadłości lub likwidacj i.

a.•I

8

Wykształcenie ekonomisty celem przygotowania go do wykonywania zawodu w coraz bardziej różnicujących sle i coraz bardziej samo­ dzielnych gospodarczych bezwzględnie opanowania dziedziny prawa.

Jednostkach organizacyjnych niezbędnych elementarnych

wymaga zatem wiadomości z

Rozdział I OGOLNB WIADOMOŚCI O PRAWIE 8 1. Pojęcie prawa Istnieje wiele słów, za którymi kryje się po kilka różniących się co do treści znaczeń. Do takich słów wieloznacznych należy także wyraz "prawo". Służy on bowiem do wyrażania kilku całkowicie od siebie odmiennych pojęć. 1) W pierwszym znaczeniu wyrazu "prawo" używa się na określenie tzw. prawa naukowego, czyli prawa przyrody. Przez prawo w tym znacze­ niu rozumie się pewną prawidłowość w występowaniu zjawisk w otaczają­ cym nas świecie. Można to ściślej wyrazić słowami, że określenie "prawo" oznacza w tym wypadku sformułowany przez naukę i empirycznie sprawdzalny opis związków, zachodzących między zjawiskami, występują­ cymi w świecie, opisujący i wyjaśniający ich powiązania przyczynowoskutkowe. Prawa naukowe stanowią zatem odbicie w ludzkiej świadomości przebiegu rzeczywistych zjawisk. nie stanowią zaś żadnych reguł postępowania dla zjawisk, lecz starają się tylko wiernie je odzwier­

ciedlić . Prawa naukowe, sformułowane przez badaczy, mogą opisywać rzeczywi­ stość w sposób bardziej lub mniej trafny. Jeżeli przeto późniejsze badania wykażą, że rzeczywisty przebieg zjawisk jest inny, niż to wyraża pewne prawo naukowe, prawo to ulega odpowiedniej zmianie lub uściśleniu. Na tym polega postęp nauki. Powszechnie znanymi przykła­ dami praw naukowych są np. prawo Archimedesa. prawo astronomiczne

Kopernika, prawo Newtona itp. Prawa naukowe oddają nie

tylko

przebieg

zjawisk

zachodzących

w

przyrodzie nieożywionej i ożywionej, ale przedstawiają także prawidło­ wości. zachodzące w przebiegu zjawisk międzyludzkich czyli społe­ cznych. Przykładami takich praw są: prawo ekonomiczne Kopernika-Greshama,

twierdzące,

że

pieniądz

zły

wypiera

dobry, a także różne inne prawa ekonomiczne. 2) W życiu codziennym mówiąc o prawie ma się prawo naukowe. lecz tzw. prawo przedmiotowe określeniem rozumie się całość norm czyli reguł lub ustanowionych i chronionych przez państwo.

z

obiegu

pieniądz

zazwyczaj na myśli nie (oficjalne). Pod tym postępowania, uznanych Tak pojęte prawo nie

I 10

opisuje zatem żadnych zjawisk zachodzących w świecie, nawet jeżeli są to zjawiska społeczne, lecz na jego treść składają sie tylko skiero­ wane do ludzi polecenia, wyznaczające im pewien sposób postępowania. Ludzie jednak nie zawsze stosują się dobrowolnie do poleceń wyrażonych w normach prawnych. Jeżeli więc nie stosują się do nich i - jak to się mówi - łamią prawo, państwo przy pomocy swoich organów stara się

zmusić ich do przestrzegania norm prawnych, posługując się przy tym niejednokrotnie środkami przymusu, zwanymi sankcjami. Prawo przedmio­ towe (oficjalne) ma więc za zadanie tak pokierować postępowaniem ludzkim, jak tego wymaga interes państwa, a w szczególności dobro jego społeczeństwa. Z uwagi na sposób tworzenia dzieli się prawo przedmiotowe na: a) prawo zwyczajowe, b) prawo stanowione, określane też jako prawo pisane. Zwyczaje, jako źródło tworzenia się prawa, miały znaczenie głównie w społeczeństwach prymitywnych, później były stopniowo wypierane przez prawo pisane. Pomimo tego jednak w państwach nowoczesnych prawo zwyczajowe istnieje i ma znaczenie. Spotkać się z nim można zwłaszcza w obrocie handlowym, gdzie istnieją i stale się tworzą nowe zwyczaje obrotu poszczególnymi artykułami handlowymi. System prawa polskiego uznaje te zwyczaje jako źródło prawnych reguł postępowania, w szcze­

gólności zaś kodeks cywilny z 1964 r. wielokrotnie odwołuje się do zwyczajów jako do źródła norm uzupełniających normy prawa stanowione­ go. Tak np. art. 56 k.c. postanawia, że czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone, lecz również te, które wynikają z ustawy, z zasad współżycia społecznego i z ustalonych zwyczajów. Podobne sformułowania znajdują się także w innych artykułach tego kodeksu. Nie można jednak zaprzeczyć, że znaczenie prawa zwyczajowego jest w dzisiejszych czasach dużo mniejsze, niż prawa stanowionego. 3) W trzecim znaczeniu wyrazu "prawo’ używa się na określenie tzw. prawa podmiotowego. W nauce rozróżnia się prawa podmiotowe prywatne i publiczne. Definiując te pierwsze, mówimy, że prawo podmiotowe jest to możność określonego zachowania się lub możność domagania się określo­ nego zachowania się od osób do tego obowiązanych, wynikająca z norm prawa przedmiotowego. W takich wyrażeniach, jak: "ja mam do tego prawo” lub "on nie miał do tego prawa" używa się słowa "prawo w znaczeniu podmiotowym. Można więc np. powiedzieć, że właściciel ma prawo (podmiotowe) do korzystania z rzeczy i rozporządzania Pracownik ma prawo do wynagrodzenia, do urlopu itp.

nią.

O prawach podmiotowych publicznych natomiast mówimy przede wszyst­ kim w kontekście stosunków, jakie istnieją między obywatelem a

11

państwem.

Ich charakter nie zawsze w pełni odpowiada wyżej wskazanej

definicji, niekiedy mianowicie nie da sie ich realizować wprost przez "domaganie sie określonego zachowania" przez państwo lub jego organy. Jako przykład wskazać tu można niektóre prawa obywatelskie określone w Konstytucji, np. prawo do pracy, prawo do ochrony zdrowia. Czytając przepisy prawne należy zatem odróżnić, kiedy posługują sie wyrazem "prawo" w znaczeniu prawa przedmiotowego, a kiedy - prawa podmiotowego.

Prawa podmiotowe zależnie od ich cech można podzielić w różny sposób. Pierwszy z nich odróżnia prawa podmiotowe bezwzględne od względnych. Prawa podmiotowe bezwzględne są to te, które są skuteczne w stosunku do wszystkich osób. Na przykład właściciel ma prawo domagać sie, aby nikt nie naruszał przedmiotu jego własności. Jego prawo jest wiec skuteczne w stosunku do wszystkich osób, także cudzoziemców, a zatem Jest bezwzględne. Prawa podmiotowe względne są natomiast skuteczne tylko w stosunku do niektórych, oznaczonych osób. Wierzyciel ma wiec prawo domagać sie

świadczenia tylko od dłużnika. Pracownik może domagać sie wynagrodze­ nia tylko od zakładu pracy, a opieki lekarskiej tylko od właściwych ośrodków zdrowia. Te prawa podmiotowe są zatem tylko względne. Prawa podmiotowe można poza tym dzielić na: - majątkowe i niemajątkowe, - przenaszalne (np. własność, wolność, cześć), - podzielne (np.

własność)

wierzytelność) i

niepodzielne

i nieprzenaszalne

(np.

życie,

(np.

cześć).

§ 2. Funkcjonowanie prawa w społeczeństwie, a zwłaszcza w gospodarce

Omawiając pojecie prawa przedmiotowego i przeciwstawiając je prawu przyrody, należy koniecznie zwrócić uwagę na istotną różnice pomiędzy prawniczym sposobem formułowania wypowiedzi, a sposobem stosowanym w

innych naukach. Różnica ta wynika z niejednakowych podstaw metodologi­ cznych prawa i innych nauk, wśród nich nauk ekonomicznych. Jeżeli bowiem podzieli sie nauki według przeważającego w nich

rodzaju wypowiedzi, wówczas wyodrębnić można w nich trzy najważ­ niejsze, a zarazem najbardziej ogólne grupy. Pierwszą stanowią tzw.

nauki teoretyczne, czyli czyste, tj. takie, w których przeważają wypowiedzi o charakterze obiektywno-poznawczym. Formułują one sądy,

12

bądące

odbiciem

w

świadomości

ludzkiej

zjawisk,

zachodzących

w

świecie. Treścią ich Jest więc swoisty sposób przedstawiania przebiegu rzeczywistych zjawisk oraz ustalania zachodzących w nim prawidłowości. Jako przykład można wymienić matematyką, fizyką, biologią, a także ekonomią polityczną. Naukom opartym na sądach teoretycznych przeciwstawić należy nauki, w których przeważają wypowiedzi subiektywno-stosunkowe, tj . tzw. nauki praktyczne, czyli stosowane. Nauki te nie opisują bowiem zjawisk zachodzących w świecie, lecz oceniają krytycznie te zjawiska, bądź też wypowiadają wskazówki dla postępowania ludzkiego. Z uwagi na rodzaj wypowiadanych przez nich wskazówek można Je podzielić na dalsze dwie

podgrupy. Jedne z nich podają mianowicie, w Jaki sposób można najłat­ wiej osiągnąć z góry wyznaczony cel. Nauki opracowujące tego rodzaju zalecenia noszą nazwą nauk celowościowych. Do nich zalicza sią przede wszystkim nauki techniczne, a z zakresu nauk dotyczących zagadnień gospodarczych np. statystyką i rachunkowość. Odmienną natomiast podgrupą w zakresie nauk praktycznych stanowią nauki, w których główny trzon stanowią wypowiedzi normatywne, jak to ma miejsce przede wszystkim w nauce prawa. W odróżnieniu bowiem od nauk celowościowych, nauki normatywne badają normy, czyli reguły

postępowania, które w sposób kategoryczny wyznaczają sposób ludzkiego postąpowania. Oznacza to, że przy ich stosowaniu nie bada sią, dlaczego zostały te normy ustanowione, lecz normy te obowiązują dlatego, że państwo nadało im moc obowiązującą, która opiera sią na zagrożeniu zastosowania przymusu. Normy prawne zatem ani nie opisują rzeczywistego przebiegu zjawisk, zachodzących w otaczającym nas świecie, a w szczególności w stosunkach społecznych, ani też nie wypowiadają wskazówek o charakterze celowośćiowym, lecz ustalają zasady postąpowania, których porzestrzeganie Jest nakazane przez państwo. Prawda, że przy ustalaniu przepisów prawnych ustawodawca zastanawia sią nad tym, jak Je należy sformułować, aby umożliwić skuteczne prowadzenie do zamierzonego przez niego celu. Jednak przy

stosowaniu w praktyce zawartych w nim norm decydować ma nie rozważanie nad trafnością ującia danej normy, lecz raz ustalona jej treść. Dla przykładu weźmy przepisy ruchu drogowego. Co by było, gdyby każdy jego uczestnik mógł zastanawiać sią nad tym, czy słuszne jest trzymanie sią prawej strony jezdni, czy też raczej lepiej byłoby Jeździć po lewej stronie i zaczął sią stosować do tego, co uważa za bardziej korzystne. Oddziaływanie państwa na stosunki społeczno-gospodarcze za pośre­ dnictwem norm prawnych przebiega zasadniczo w dwojakim trybie.

13

W

pierwszym

rzędzie

dokonuje

się

ono

poprzez

wydawanie

norm

o

funkcji organizacyjnej, za pomocą których państwo oddzialywuje bezpośrednio na życie społeczno-gospodarcze w formie kategorycznych poleceń, tj . nakazów i zakazów, lub też upoważnia swoje organy do

wydawania innych aktów o charakterze władczym, a więc wymagających bezpośredniego podporządkowania się treści tych aktów. Normy organiza­ cyjne bądź tworzą podstawę dla struktury organizacyjnej jednostek zarządzających, gospodarujących lub wykonujących inne funkcje społe­ czne, bądź ustalają zakres ich kompetencji, tJ . obowiązków i upraw­ nień, bądź wyznaczają tryb ich działalności, bądź wreszcie ustalają porządek, obowiązujący w sytuacjach masowego stykania się ludzi (np. przepisy o ruchu drogowym). Nieprzestrzeganie takich norm wywołałoby

oczywisty chaos organizacyjny, któregc szkodliwości nikt rozumny nie kwestionuje. Normy te składają się w przeważającej mierze na treść prawa administracyjnego. Druga grupa norm prawnych - to normy o funkcji ramowo-wyznaczającej. Za ich pomocą państwo wyznacza tylko ramy działalności jednostek i organizacji społecznych, w obrębie których Jednostki te mogą

kształtować swoje wzajemne stosunki. Tutaj państwo nie ingeruje bezpośrednio w stosunki społeczno-gospodarcze, lecz pozostawia ich ukształtowanie samym stronom tych stosunków. Państwo bowiem nie ma możności ani potrzeby wnikać we wszystkie szczegóły życia społecznego i godzi się na pozostawienie Jego uczestnikom pewnego zakresu swobody. Dopiero Jeżeli ci uczestnicy nie uregulowali wystarczająco ściśle swojego stosunku prawnego, ustawa uzupełnia niedopowiedziane przez nich postanowienia. Normy tej grupy tworzą część prawa cywilnego. W systemie gospodarki rynkowej ten właśnie sposób wyznaczania jedynie

ram działalności poszczególnym jednostkom gospodarczym, przy pozosta­ wieniu im swobody kształtowania stosunków z pozostałymi jednostkami gospodarczymi, ma główne zastosowanie. W konfrontacji z rzeczywistością stwierdzić należy.że prawo wywiera ogromny wpływ na kształtowanie się stosunków społecznych. Wynika on w

pierwszym rzędzie stąd, że raz ustalone i dokładnie sprecyzowane przepisy prawne usuwają wiele wątpliwości co do dozwolonych prawem ram postępowania. Zawarte w nich normy określają bowiem jednolity sposób postępowania w regulowanych przez nie wypadkach i są przy tym poparte silą władzy państwowej, która zapewnia wprowadzenie ich w życie. Oprócz tego zapewnienia przestrzegania norm prawnych drogą przymusu państwowego, samo ich stałe stosowanie przyczynia się drogą przyzwy­

czajenia do ustalania jednolitych zasad postępowania przez członków społeczeństwa. Toteż zbyt częste zmienianie przepisów prawnych

oddziaływuje niekorzystnie na społeczeństwo, które nie orientuje się co do treści obowiązującego prawa. Na skuteczność norm prawnych wpływają także ich cechy strukturalne. Normy prawne odznaczają się bowiem charakterem dwustronnym, obowiązkowo-uprawniającym, gdyż z jednej strony wyznaczają obowiązek dla jednego podmiotu prawnego, a z drugiej - przyznają drugiemu podmiotowi prawnemu uprawnienia (prawo podmiotowe) do domagania się od podmiotu obowiązanego wypełnienia jego obowiązku. Tak np. norma prawna, która nakłada na dłużnika obowiązek spełnienia świadczenia, przyznaje równocześnie wierzycielowi prawo (podmiotowe) żądania od dłużnika tego świadczenia. Norma prawna przyznająca właścicielowi rzeczy wyłączne prawo do korzystania z tej rzeczy i rozporządzania nią, nakłada na inne osoby obowiązek nieprzeszkadzania właścicielowi w realizacji tego prawa. Norma prawna, uznająca Sejm Rzeczypospolitej Polskiej za najwyższy organ władzy państwowej, nakłada na wszystkie inne osoby obowiązek podporządkowania się ustawom i uchwałom Sejmu. Skutkiem tego normy prawne wytwarzają w psychice członków społeczeństwa pewne dyspozycje, które z jednej strony ugruntowują poczucie uprawnień, domagające

się

ich

zaspokojenia,

a

z

drugiej

-

wytwarzają

u

osób

obowiązanych poczucie obowiązku i przekonanie, że jego wypełnienie stanowi zaspokojenie słusznej należności uprawnionego. Z tych względów prawo spełnia doniosłe zadanie wychowawcze w społeczeństwie. Należy przy tym wyraźnie zdać sobie sprawę z tego, że nieprzestrze­ ganie prawa stanowi łamanie, a zarazem hamowanie wytyczonego przez ustawodawcę kierunku rozwoju społecznego, czemu należy zapobiegać przez dołożenie wysiłków. zmierzających do zapewnienia ścisłego

przestrzegania prawa. Prawo jest bowiem środkiem do świadomego tworzenia układu stosunków społeczno-gospodarczych. Jego naruszenie wywołuje przeto szkodliwy chaos społeczno-gospodarczy. Podana wyżej definicja norm prawa przedmiotowego podkreśla dwu­ stronny charakter norm prawnych. Chodzi w niej mianowicie o przeciw­

stawianie tych norm jednostronnym tylko normom, którymi są m.in. normy moralne. Te ostatnie wyznaczają bowiem obowiązek, ale nie przyznają drugiej stronie uprawnień. Porównując znaczenie społeczne norm prawnych z normami moralnymi zauważyć należy, że normy moralne dużo głębiej sięgają do świadomości ludzkiej, z której wypływają, wyzna­ czając przy tym reguły postępowania dla każdej sytuacji międzyludz­ kiej. Z drugiej jednak strony są one w wielu wypadkach mniej skuteczne od norm prawnych, albowiem przestrzeganie ich pozostawione jest wyłącznie dobrej woli ludzi, gdyż nie są poparte autorytetem państwa i

15

sankcjami, które państwo ma możność stosować w celu wyegzekwowania ich przestrzegania. Okoliczność ta społecznego znaczenia prawa.

stanowi

Jeszcze

Jedno

uzasadnienie

B 3. Norma prawna, przepis prawny, zdarzenie prawne, stosunek prawny

Podana wyżej definicja prawa przedmiotowego oficjalnego zaznacza, że stanowi ono całość norm czyli reguł postępowania, uznanych lub ustanowionych i chronionych przez państwo. Obecnie trzeba ustalić, czym jest pojedyncza norma prawna. Otóż norma prawna prawa oficjalnego Jest reguła, czyli określenie sposobu postępowania, uznane lub ustanowione i chronione przez państwo, które - Jak zaznaczono - z jednej strony nakłada na pewne osoby obowiązek określonego zachowania

sie. z drugiej zaś przyznaje osobom uprawnienia (prawa podmiotowe) odpowiadające temu obowiązkowi. Od określonej w ten sposób normy prawnej odróżnić należy przepis prawny. Przepis prawny jest to po prostu zdanie zawarte w ustawie lub w innym akcie normatywnym. Pomiędzy przepisem prawnym a norma prawna jest zatem taka różnica. Jaka zachodzi pomiędzy słowami a zawarta w nich myślą. Czytamy przepisy prawne, a szukamy w nich norm prawnych. Mogłoby sie wydawać, że. w gruncie rzeczy w obu wypadkach chodzi o to samo. W rzeczywistości Jednak tak nie jest, występują tu bowiem trzy możliwości: 1) Pierwsza z nich zachodzi wówczas, gdy w jednym przepisie prawnym

kryje sie Jedna i tylko Jedna i ta sama norma prawna. Przykładem takiego przepisu jest art. 6 k.c.: "Ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne". Tu rzeczywiście istnienie jednej i tylko jednej normy prawnej nie budzi wątpliwości. 2) Wyraźne przeciwieństwo takiego przepisu stanowi np. art. 551

k.c. który wskazuje, jakie składniki należy zaliczyć w skład przedsię­ biorstwa: "Przedsiębiorstwo, jako zespół składników materialnych i niematerialnych

gospodarczych,

przeznaczonych

do

obejmuje wszystko,

realizacji

co wchodzi

określonych

zadań

w skład przedsiebior—

stwa. a w szczególności: 1) firmę (nazwę), znaki towarowe i inne oznaczenia indywidualizujące przedsiębiorstwo. 2) 3)

księgi handlowe. nieruchomości i

ruchomości

produkty i materiały. %

należące

do

przedsiębiorstwa,

w

tym

16

4)

patenty, wzory użytkowe i zdobnicze,

5)

zobowiązania stwa,

i obciążenia,

związane z prowadzeniem przedsiębior­

prawa wynikające z najmu i dzierżawy lokali zajmowanych przez przedsiębiorstwo". Przepis ten wylicza aż 6 grup (w tym niektóre złożone) różnego rodzaju wchodzących w skład przedsiębiorstwa. Można by go wiec rozbić na kilkanaście drobnych przepisów, z których każdy wskazywałby tylko jeden rodzaj składników. Widać z tego, że przepis ten zawiera w istocie kilkanaście norm prawnych.

6)

3) Trzecia możliwość polega na tym, że norma prawna może być wyprowadzona dopiero z kilku przepisów prawnych. Możliwość taka zachodzi np. wówczas, gdy stosując pewien przepis musi się mieć równocześnie na uwadze inny przepis, np. przepis definiujący zawarte w pierwszym przepisie pojęcie. Tak np. przepis art. 45 k.c. określający, że "rzeczami w rozumieniu niniejszego kodeksu są tylko przedmioty materialne", musi być brany pod uwagę przy stosowaniu wszystkich innych przepisów kodeksu cywilnego, w których jest mowa o "rzeczach". Czytając przepisy prawne należy zawsze wydobyć z nich treść normatywna. Nawet bowiem takie przepisy, które pozornie zdają się tylko opisywać pewną obiektywną rzeczywistość, zawierają w istocie rzeczy treść normatywną. Tak np. powołany wyżej art. 45 k.c., choć ujęty został w formie opisowej, zawiera w sobie, jak to wyjaśniono,

normę prawną, która nakazuje przez określenie "rzeczy" użyte w tym kodeksie, rozumieć tylko przedmioty materialne. Ten sposób rozumienia treści przepisów prawa, polegający na znajdowaniu w nich zawsze treści normatywnej, określa się jako zasadę przyznawania charakteru normaty­ wnego przepisom pozornie opisującym. Istnieją różne rodzaje norm prawnych:

1) Z uwagi na treść wyznaczonego przez prawnego normy dzielą się na:

normę

prawną

stosunku

a) nakazujące, np. art 355 § 1 k.c.: "Dłużnik obowiązany jest do staranności ogólnie wymaganej w stosunkach danego rodzaju...", b) zakazujące, np. art. 119 k.c.: "Terminy przedawnienia nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawną". c) upoważniające, tj. takie, które ani nie nakazują, ani nie zakazują, lecz pozostawiają stronom swobodę decyzji, np. art. 509 § 1 k.c.: "Wierzyciel może (tzn. nie musi) bez zgody dłużnika przenieść wierzytelność na osobę trzecią..."; ten ostatni rodzaj norm można także rozumieć jako szczególny rodzaj sformułowania norm nakazujących,

17

gdyż zawierając upoważnienie dla jednej strony, nakazuje tym samym drugiej stronie poddać się uprawnieniu płynącemu z tego upoważnienia, d) mieszane, tj. nakazująco-upoważniające, czyli kompetencyjne. Tak np. normy przyznające pewne uprawnienia Sejmowi nakazują mu zarazem wykonywanie tych uprawnień w interesie społecznym. Stąd mówi się o kompetencjach Sejmu, mając przy tym na myśli jego uprawnienia, które zarazem stanowią jego obowiązki,

e) normy wyznaczające stosunek prawny wzajemnie przeciwstawny, tj. takie, które na obie strony stosunku prawnego nakładają równocześnie zarówno uprawnienia, jak i obowiązki wzajemnie sobie odpowiadające, lecz o innej treści. Jako przykład podać można normę zawartą w art. 535 § 1 k.c., która brzmi: "Przez umowę sprzedaży sprzedawca zobowią­ zuje się przenieść na kupującego własność rzeczy i wydać mu rzecz, a kupujący zobowiązuje się rzecz odebrać i zapłacić sprzedawcy cenę". Stosownie więc do normy zawartej w tym przepisie sprzedawca ma obowiązek: przenieść na kupującego własność rzeczy i wydać mu rzecz, a zarazem ma prawo: domagać się odebrania rzeczy i zapłacenia ceny, zaś kupujący ma obowiązek: odebrać rzecz i zapłacić cenę, a zarazem ma prawo domagać się przeniesienia na siebie własności rzeczy i wydania rzeczy do swych rąk. Norm takich jest bardzo dużo:

2) a)

Ze względu na sposób obowiązywania normy prawne dzielą się na: imperatywne, czyli dwukierunkowo bezwzględnie obowiązu j_ące,„ tj.

takie, których stosowanie nie może być w żadnym wypadku wyłączone przez strony stosunku prawnego (np. normy ruchu drogowego), b) jednokierunkowo bezwzględnie, obowiązujące .(semidyspozytywne), czyli granicznie obowiązujące, np. normy ustalające ceny maksymalne,

które nie mogą być przekroczone "w górę", choć strony mogą się umówić co do niższej ceny, c) dyspozytywne, czyli względnie obowiązujące, tj. takie, których stosowanie może być w poszczególnych wypadkach wyłączone przez umowę stron stosunku prawnego. Ustawa mówi zazwyczaj w takich wypadkach: "Jeżeli strony nie zastrzegły inaczej...". Sformułowanie takie może być wyraźne lub może nawet wynikać tylko z treści odnośnego przepisu.

Normy prawa państwowego, administracyjnego, finansowego, karnego są z reguły normami imperatywnymi. Domeną natomiast norm dyspozytywnych jest prawo cywilne. Prawo cywilne pozostawia bowiem stronom stosunków

cywilno-prawnych dużą swobodę ich kształtowania, co generalnie wyraża art. 3531 k.c.: "Strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości

(naturze)

stosunku,

ustawie

ani

zasadom

współżycia

18

społecznego . Jeżeli Jednak strony, Jak to zresztą w praktyce często sie dzieje, nie wyraziły swej woli określając szczegółowo treść stosunku prawnego, lecz tylko określiły w sposób ogólnikowy niektóre Jego postanowienia, normy zawarte w przepisach dyspozytywnych prawą cywilnego mają za zadanie uzupełnić niedopowiedzianą przez strony treść tego stosunku. Ustawowa treść stosunku prawnego odpowiada bowiem temu, co w tego rodzaju wypadkach strony najczęściej mają na myśli. Jako przykład normy dyspozytywnej przytoczyć można art. 357 k.c.:

"Jeżeli dłużnik jest zobowiązany do świadczenia rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku, a Jakość rzeczy nie jest oznaczona przez właściwe przepisy lub czynność prawną ani nie wynika z okoliczności, dłużnik powinien świadczyć rzeczy średniej jakości". Strony mogą więc umówić się, że przedmiotem świadczenia mają być rzeczy o innej jakości niż średnia, jeżeli Jednak co do tego się nie umówiły, ustawodawca przyjmuje, że właśnie średnią jakość miały na myśli, i to za nie dopowiada.

Pod względem

logicznej

budowy treść

normy

prawnej

składa

się

z

dwóch części (elementów), t j. z hipotezy i dyspozycji. Hipoteza normy prawnej opisuje pewną sytuację, dyspozycja zaś przewiduje wskazówkę co do sposobu postępowania w tej sytuacji. Można więc normę prawną ująć w formie schematu na przykładzie: "Jeżeli dłużnik pożyczył od wierzy­ ciela (= hipoteza), to jest obowiązany dług oddać (= dyspozycja)". Sytuacje opisane w hipotezie normy prawnej określa się mianem zdarzeń prawnych, czyli faktów prawnych, nazywanych w ten sposób, gdyż wywołują one skutki prawne w postaci powstania, zmiany albo ustania stosunku prawnego, jak to jest przewidziane w dyspozycji normy prawnej. Natomiast wskazówki co do zachowania się w warunkach konkretnego zdarzenia prawnego, określone w dyspozycji normy prawnej, przewidują, jak to jest zaznaczone, nałożenie obowiązku na jedną stronę, a przyznanie uprawnień (prawa podmiotowego) drugiej stronie. Pomiędzy tymi stronami powstaje zatem pewien stosunek, określony mianem stosunku prawnego. Stosunek prawny jest to więc stosunek społeczny,

wyznaczony przez dyspozycję normy prawnej, zachodzący między stronami, z których Jedna jest obciążona obowiązkiem, a drugiej przysługują uprawnienia (prawo podmiotowe), odpowiadające temu obowiązkowi. Elementami stosunku prawnego są: a) przynajmniej dwa podmioty tego stosunku, tj . podmiot obowiązku oraz podmiot uprawnienia, z tym, że po każdej ze stron stosunku

19

prawnego może występować kilka podmiotów,

a wiec np.

kilka podmiotów

obowiązku lub kilka podmiotów uprawnienia.

b) przedmiot lub przedmioty tego stosunku, którymi mogą być rzeczy, pieniądze, dobra majątkowe, (np. prawa autorskie) lub zachowanie sie człowieka (np. praca), c) treść tego stosunku. na który składa sie z jednej strony określenie obowiązku ciążącego na podmiocie obowiązku - z drugiej strony określenie uprawnienia przysługującego podmiotowi uprawnienia. Tak np. elementami stosunku prawnego wynikającego z umowy o prace

są:

a) podmioty tego stosunku, tj. zakład pracy i pracownik, b) przedmiot stosunku prawnego, którym są: rodzaj pracy określony w umowie, np. praca w dziale księgowym przedsiębiorstwa oraz zapłata za

te prace» c) treść stsunku prawnego, na który składa sie obowiązek pracownika do osobistego i sumiennego wykonywania tej pracy oraz prawo zakładu pracy do kierowania tą pracą; na odwrót - pracownikowi przysługuje prawo do wynagrodzenia, a na zakładzie pracy ciąży obowiązek jego zapłaty. Mówiąc o elementach normy prawnej wymienia sie niekiedy trzeci element, tj . sankcję, czyli ogół następstw, które prawo przewiduje na wypadek niezastosowania sie przez stronę, obowiązaną w tym stosunku prawnym, do sposobu postępowania wyrażonego w dyspozycji. W rzeczy­ wistości jednak sankcja stanowi osobną normę prawną (tzw. normę sankcjonującą) lub nawet zespól takich norm, w których hipotezą jest niezastosowanie sie strony do dyspozycji wyrażonej w normie sankcjono­ wanej, dyspozycją zaś są skutki przewidziane dla takiej sytuacji. Na przykład "Jeżeli dłużnik nie zapłaci dobrowolnie długu (= hipoteza), to wierzyciel może zwrócić sie do sądu, aby sąd wydal wyrok nakazujący dłużnikowi spełnić świadczenie (= dyspozycja), a jeżeli dłużnik nie zastosuje sie do wyroku (= następna hipoteza) - zwrócić sie komornika o przeprowadzenie egzekucji (= następna dyspozycja)". Sankcja może w szczególności polegać:

do

- na wymuszeniu spełnienia świadczenia w drodze egzekucji, - na utracie możności dochodzenia roszczenia; ma to miejsce zwłaszcza w wypadkach niedotrzymania terminu lub niedokonanie pewnych obo­

wiązków formalnych, - na nieważności czynności prawnej, - na obowiązku płacenia odsetek zwłoki, odszkodowań itp.. - na ponoszeniu kary.

20

Sankcje bardzo często są unormowane w innych ustawach niż których sie mieszczą normy przez nie sankcjonowane.

te,

w

§ 4. Akty normatywne, t j . źródła prawa stanowionego

Jak zaznaczono poprzednio, nowoczesne prawo jest przede wszystkim prawem stanowionym. Do tworzenia tego prawa powołane są różne organy władzy państwowej. Im wyższy organ władzy państwowej wyda pewien akt normatywny, tym większa Jest jego moc obowiązująca. Niższy organ nie może bowiem zmienić norm ustanowionych przez organ wyższy, podczas gdy organ wyższy może zmienić normy organu niższego. Akty normatywne (zwane też aktami prawnymi) wydawane przez organy władzy państwowej tworzą więc pewną hierarchię: 1) Aktem normatywnym najwyższej rangi w Polsce Jest Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 22 VII 1952 r. , wielokrotnie zmie­

niana (nowelizowana), przy czym szczególnie radykalne zmiany wprowa­ dzono do niej po 1989 r. Obecnie trwają prace nad projektem nowej konstytucj i.

2) Drugim, a zarazem - z punktu widzenia treści - podstawowym źródłem prawa stanowionego są ustawy, uchwalane przez Sejm RP. Szczególnym rodzajem ustaw są kodeksy. Nazwą tą określa się obszerne ustawy, których treść obejmuje unormowanie podstaw całej gałęzi lub działu prawa (np. kodeks cywilny, kodeks karny), albo dziedziny życia (np. kodeks drogowy).

3) Rozporządzenia (tzw. wykonawcze) wydawane sa przez Rade Mini­ strów na podstawie ustaw, tzn. w oparciu o wyraźne upoważnienie ustawowe, i mają na celu wykonanie tych ustaw. Rozporządzenia takie

mogą być wydawane także przez Prezesa Rady Ministrów oraz przez poszczególnych ministrów. Dotyczą one spraw wpływających bezpośrednio na sferę praw i obowiązków obywateli. 4) Zarządzenia (o charakterze wykonawczym) wydają: Prezes Rady Ministrów i poszczególni ministrowie. Dotyczą one z reguły tzw. spraw wewnętrznych danego resortu. 5) Uchwały są podejmowane przez Radę Ministrów i mają również charakter wykonawczy. Najczęściej dotyczą spraw gospodarki narodowej. Ponadto uchwały wydają też inne organy kolegialne, przede wszystkim Sejm. Senat a także rady samorządu terytorialnego. Uchwały tych ostatnich stanowią źródło tzw. prawa lokalnego. 6) Umowy międzynarodowe (konwencje, porozumienia, traktaty) stanowią źródło prawa dla stosunków międzynarodowych, zaś po ich

21

ratyfikowaniu (zatwierdzeniu) przez Sejm stają się częścią stanowio­ nego prawa wewnątrzkrajowego.

Umów międzynarodowych nie należy mieszać z tzw. kontraktami, zawieranymi pomiędzy jednostkami gospodarczymi dwóch różnych państw, które stanowią rodzaj umów podlegających unormowaniu prawem cywilnym. Akty normatywne ogłaszane są w specjalnie do tego celu przeznaczo­ nych dziennikach. Są nimi: 1) Dziennik Ustaw Rzeczpospolitej Polskiej (skrót: Dz.U.), przezna­ czony do publikowania Konstytucji, ustaw, rozporządzeń i umów między­ narodowych , 2) Monitor Polski - Dziennik Urzędowy Rzeczpospolitej Polskiej (skrót MP), przeznaczony do publikowania uchwał i zarządzeń o znacze­ niu szerszym niż resortowe, 3) Dzienniki urzędowe poszczególnych ministerstw (skrót: Dz.Urz. Min. ...), przeznaczone do ogłaszania zarządzeń o znaczeniu wewnątrzresortowym, 4) Dzienniki Urzędowe poszczególnych wojewódzkich rad narodo­ wych - przeznaczone do ogłaszania uchwal rad narodowych i zarządzeń terenowych organów administracji rządowej.

8 5. Systematyka prawa przedmiotowego Całość prawa przedmiotowego (oficjalnego) z uwagi na ogromną różnorodność tematyczną, a także na zakres jego obowiązywania można podzielić przede wszystkim na dwie dziedziny, tj. na: A - prawo międzynarodowe,

B - prawo wewnątrzkrajowe. Podmiotami obowiązków w prawie międzynarodowym są zasadniczo tylko państwa i organizacje międzynarodowe (np. ONZ). Prawo międzynarodowe nakłada bowiem obowiązki tylko na wymienione wyżej podmioty, choć

uprawnienia może przyznawać nie tylko państwom, ale także poszczegól­

nym obywatelom, co np. ma miejsce w przypadku Konwencji Genewskich o polepszeniu losu rannych, traktowaniu jeńców i ochronie osób cywilnych podczas wojny, a także w Konwencjach Brukselskich z zakresu przewozu morskiego. Podmiotami

prawa wewnątrzkrajowego są

państwowe oraz osoby prawne i fizyczne.

natomiast:

państwo,

organy

Prawo wewnątrzkrajowe dzieli

się na tzw. gałęzie obejmujące zagadnienia wiążące się z sobą pod względem tematyczno - metodycznym. Gałęzie prawa przedmiotowego dzielą się z kolei na bardziej szczegółowe działy.

22

Gałęziami prawa wewnątrzkrajowego są: 1) Prawo państwowe, które normuje zasady ustroju państwowego, tj. organizację i kompetencje naczelnych i terenowych organów władzy i administracji rządowej, a także organów wymiaru sprawiedliwości, dalej - sposób wydawania aktów normatywnych oraz podstawowe prawa i obowiązki obywateli wobec państwa. Prawo państwowe zawarte jest przede wszystkim w konstytucji, a ponadto także w ustawach szczególnych, tematycznie związanych z konstytucją, tzn. normujących szczegółowo zagadnienia, które w konstytucji unormowane zostały w sposób tylko bardzo ogólny. 2) Prawo administracyjne reguluje w sposób szczegółowy organizację

i działalność organów administracji, ustalonych prawem państwowym zadań z

podejmowaną w celu wykonania zakresu zarządzania państwem.

Cechą charakterystyczną tej działalności jest to, że organy admini­ stracji występują tu w charakterze władczym w stosunku do ludności. Prawo administracyjne dzieli się na: dział ogólny, normujący organiza­ cję szczegółową i działalność ministerstw, centralnych i terenowych

organów administracji państwa oraz rad gmin wraz ze sposobem funkcjo­ nowania tych organów, a ponadto obejmuje działy szczególne, normujące wykonywany przez organy państwowe zarząd stosunków gospodarczych

(przemysł, handel, rolnictwo itp.), sprawy zdrowia i opieki społecz­ nej, porządku i bezpieczeństwa publicznego itp. 3) Prawo finansowe stanowi właściwie wyodrębnioną część prawa

administracyjnego

zawierającą

unormowanie

gospodarki

finansowej

państwa. Prawo finansowe normuje w szczególności system budżetowy państwa, państwowe dochody i wydatki, obrót pieniężny i kredytowy łącznie z organizacją banków, ubezpieczenia, a także system finansowy

przedsiębiorstw państwowych, 4) Prawo karne obejmuje

zwalczanie przestępczości stosunku do przestępców, 5)

system norm prawnych,

oraz

wymierzanie

i

mających

wykonywanie

na

celu

kar

w

Prawo cywilne jest to prawo normujące stosunki przede wszystkim

majątkowe (t j. mające za przedmiot wycenialne w pieniądzu składniki majątkowe), a także niektóre niemajątkowe (np. dotyczące ochrony praw

autorskich, wynalazczych itp.), jakie powstają pomiędzy osobami fizycznymi i osobami prawnymi. Istotną cechą tych stosunków, powstają­ cych w toku gospodarowania, jest równorzędność stanowisk stron, z których żadna - w przeciwieństwie do stosunków regulowanych prawem administracyjnym - nie występuje w ramach tego stosunku w charakterze władczym, tj. nadrzędnym względem drugiej.

23

6) Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych obejmuje unormowania stosunków zachodzących pomiędzy zakładem pracy a pracownikami w procesie pracy oraz w sytuacjach z nią związanych; tu należy m.in. unormowanie praw pracownika i jego rodziny w wypadku choroby i

niezdolności do pracy (ubezpieczenia społeczne), pracownika względem zakładu pracy,

a także obowiązków

7) Prawo rodzinne normujące stosunki pomiędzy małżonkami, rodzicami a dziećmi oraz opiekunami a osobami pozostającymi pod opieką.

8 6. Zasady stosowania prawa Stosowanie prawa sprowadza się do takich czynności, jak: ustalenie stanu faktycznego, określenia wchodzących w grę i obowiązujących przepisów prawnych, dokonania wykładni tych przepisów w celu znalezie­ nia

zawartej

w

nich

normy

prawnej,

subsumpcji

(■podciągnięcia")

ustalonego stanu faktycznego pod zakres znalezionej normy prawnej i wydania na tej podstawie orzeczenia w rozpatrywanej sprawie. Stosowania prawa nie należy mylić z dokonywaniem wykładni przepisów prawnych. Wykładni może dokonywać każdy zainteresowany (np. Kowalski, czytając przepisy o podatkach) albo organ uprawniony do ustalania wiążącej interpretacji przepisów prawnych (np. Trybunał Konstytucyj­

ny). Natomiast stosowanie prawa należy do organów wydających orzecze­ nia oparte na obowiązującym prawie. Takimi organami są np. sądy i organy administracyjne (pozostające w stosunku organizacyjnym z adresatami wydanych przez siebie decyzji). Dlatego mówi sie o sadowym lub kierowniczym typie stosowania prawa. Kierownicze stanowiska są często obsadzane ludźmi o wykształceniu ekonomicznym. Zatem w pracy

zawodowej

ekonomista

jest

podmiotem

kierowniczego

typu

stosowania

prawa (np. dyrektor przedsiębiorstwa, kierownik urzędu wobec pracowni­ ków lub tenże kierownik działający na "zewnątrz”, jako organ admini­ stracji).

Również

przyswojenia

sobie

prowadzenie ogólnych

ukształtowanie odpowiedniej stosujących prawo.

działalności

zasad

gospodarczej

stosowania

postawy

wobec

prawa.

Pozwoli

rozstrzygnięć

wymaga to

na

organów

A. Zasada znajomości prawa Zasada znajomości prawa określa, że przepisy prawne należy stosować

bez względu na to, czy osoby będące ich adresatami znają treść tych przepisów. Zatem nieznajomość prawa szkodzi, gdyż tego rodzaju niewie-

24

dza nie usprawiedliwia uchylenia się od skutków naruszenia prawa. Ta formalna równość w traktowaniu wszystkich adresatów norm prawnych dotyczy zarzucalnej (zawinionej) nieznajomości prawa. Adresat (np. Kowalski) może zatem usprawiedliwić naruszenie normy prawnej wskazując uzasadniona przyczynę nieznajomości tej normy. Obowiązek znajomości prawa sprowadza sie

do

odpowiedzialności

prawnej i dotyczy elementarnej wiedzy o prawie aktualnie obowiązują­ cym, publikowanym w powszechnie dostępnych dziennikach urzędowych (np. w Dzienniku Ustaw). Chodzi przy tym o znajomość podstawowych i powszechnie znanych reguł postępowania ujętych w normy prawne (np. nie wolno zabijać człowieka) oraz znajomość norm odnoszących się do sytuacji, w których adresat podejmuje określone działania. Adresat normy powinien wiedzieć, co w takich sytuacjach jest mu nakazane, zakazane lub dozwolone. Dlatego np. Kowalski powinien zaznajomić się z przepisami prawa celnego przy wyjeździe za granicę. Dysponowanie tego rodzaju wiedzą przez adresatów norm prawnych stanowi racjonalne założenie działań podmiotów stosujących prawo (np. sądów, urzędów skarbowych lub urzędów celnych).

B. Zasada uchylania kolizji praw w przestrzeni Każde państwo ma swoje prawo. Zatem na terytorium Polski obowiązuje

prawo polskie, a np. we Francji obowiązuje prawo francuskie. Granice państwa stanowią zarazem granicę obowiązywania prawa publicznego (np. państwowego, administracyjnego, karnego) albowiem w nim przejawia się element "władztwa państwowego". Dlatego prawo polskie nie powinno

regulować kwestii, kto może posiadać obywatelstwo belgijskie lub zagadnienia wysokości podatków w Turcji, itd. Tego rodzaju przepisy naruszałyby

zasadę

suwerenności

się w wyłączności regulacji terytorium. Natomiast inaczej

poszczególnych

państw

przejawiającą

stosunków publicznoprawnych na swoim przedstawia się problem obowiązywania

norm prawa prywatnego (np. prawa cywilnego). Regulują one bezpośrednie stosunki zachodzące między podmiotami innymi niż państwo. Zatem w tego rodzaju normach nie przejawia się władztwo państwowe. Nic więc nie

stoi na przeszkodzie, aby normy prawa prywatnego jednego państwa nie mogły być stosowane w innym państwie. Dlatego mówimy, ze normy prawa prywatnego obowiązują ”w przestrzeni" ponad państwami. Ta reguła powoduje kolizję praw w przestrzeni wówczas, gdy konkretna sytuacja

wymagająca rozstrzygnięcia ma charakter międzynarodowy. Chodzi oczywiście o stosunki cywilnoprawne, między podmiotami należącymi do różnych

państw,

które

występują

szczególnie

często

w

działalności

25

gospodarczej. Tak np. w sytuacji, gdy obywatel polski zawrze ze spółką holenderska urnowe sprzedaży we Francji. która ma być wykonana w Austrii, może zrodzić się pytanie, według jakiego prawa należy ocenić ważność tej umowy. Na tego rodzaju pytania powstające w sytuacjach "z elementem obcym" odpowiadają normy kolizyjne prawa prywatnego między­

narodowego. Jest ono, wbrew nazwie, prawem wewnętrznym albowiem każde państwo posiada własne prawo prywatne międzynarodowe. Podstawowym

aktem normatywnym w tym zakresie jest w Polsce ustawa z dnia 12 XI 1965 r. - Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. nr 46, poz. 290). Nadto, normy kolizyjne są zawarte w ustawach szczególnych (np. w prawie wekslowym, czekowym, lotniczym) i w konwencjach międzynarodo­ wych. Są to konwencje dwustronne (np. o pomocy prawnej łączącej Polskę z Austrią albo z Francją) i wielostronne (np. konwencja warszawska o ujednoliceniu niektórych prawideł dotyczących przewozu lotniczego).

Pierwszeństwo prawa konwencyjnego przed prawem ściśle" wewnętrznym nakazuje zbadać, czy danej sytuacji nie rozstrzyga norma konwencyjna. Jeżeli jej nie reguluje, należy sięgnąć do ustaw szczególnych, a gdy i tam nie znajdziemy odpowiedzi, prawo właściwe dla sytuacji "z elemen­ tem obcym" wskaża normy kolizyjne ustawy o prawie prywatnym między­

narodowym . Norma kolizyjna składa się z hipotezy i dyspozycji. W hipotezie opisane są sytuacje a w dyspozycji wskazane jest prawo właściwe dla tych sytuacji. Tak np. "Własność i inne prawa rzeczowe (hipoteza) podlegają prawu państwa, w którym znajduje się ich przedmiot (dyspozy­ cja) . Reguły odchylania kolizji praw w przestrzeni nawiązują najczęściej

do prawa państwa. któremu podlega dana osoba (zasada osobowego stosowania prawa) lub prawa państwa, na terytorium którego ma miejsce dane zdarzenie (zasada terytorialnego stosowania prawa) lub do prawa obowiązującego w siedzibie sądu orzekającego (lex fori). Dokładniejsza

analiza omawianego problemu pozwala stwierdzić, że prawo właściwe dla określonych zdarzeń wyznaczają tzw. łączniki, zawarte w dyspozycji normy kolizyjnej. W roli

łączników występują różnego

rodzaju okoli­

czności (czynniki) - np. obywatelstwo, miejsce zamieszkania, siedziba osoby prawnej lub przedsiębiorstwa, miejsce położenia rzeczy, wybór

prawa, miejsce zdarzenia. a)

obywatelstwo Obywatelstwo

zdolności

danej

prawnej

i

osoby

fizycznej

zdolności

do

wyznacza

czynności

prawo

prawnych,

właściwe

uznania

dla

za

26

zmarłego oraz sytuacji regulowanych prawem rodzinnym i spadkowym. Jeżeli dana osoba ma wielorakie obywatelstwo, w tym polskie, uważa sie

ją za obywatela polskiego. W razie wielorakiego obywatelstwa obcego (np. francuskiego, norweskiego, hiszpańskiego) osobę uważa sie za obywatela tego państwa, z którym jest najściślej związana (np. przez zamieszkiwanie na jego terytorium). b)

miejsce zamieszkania Jeżeli

osoba

fizyczna

nie

posiada

w

ogóle

obywatelstwa

(jest

bezpaństwowcem) albo jej obywatelstwa nie da sie ustalić a prawo właściwe dla danego zdarzenia wyznacza obywatelstwo, wówczas to zdarzenie należy ocenić według prawa państwa, w którym osoba ma

miejsce zamieszkania. Zatem zdolność prawną bezpaństwowca zamieszka­ łego w Polsce należy ocenić według prawa polskiego. Zamieszkanie występuję w charakterze łącznika także w innych sytuacjach (np. na tle wyznaczania prawa właściwego dla umowy).

c)

siedziba osoby prawnej Przynależność człowieka do określonego państwa wyznacza obywatel­

stwo. Natomiast tego rodzaju przynależność odnośnie osoby prawnej wyznacza jej siedziba. Zatem o zdolności prawnej danej osoby prawnej

rozstrzyga

prawo

państwa,

w

którym

ma

ona

siedzibą.

Chodzi

tu

o

siedzibą głównego zarządu (dyrekcji) osoby prawnej. Jeżeli prowadzi ona działalność, np. w Szwajcarii, Kanadzie i Japonii, a siedziba zarządu głównego znajduje się w Tokio, to prawem właściwym dla oceny jej zdolności prawnej jest prawo japońskie. d)

siedziba przedsiębiorstwa

Osoby fizyczne lub prawne mogą prowadzić przedsiębiorstwo (zawodowe zarobkowe i zorganizowane prowadzenie działalności, np. produkcyjnej, handlowej lub usługowej) poza terytorium państwa, do którego należą w wyniku posiadania jego obywatelstwa lub umiejscowienia siedziby osoby

prawnej. Jeżeli te osoby dokonują czynności w zakresie swego przedsię­ biorstwa. to oceny ich zdolności należy dokonać według prawa państwa, w którym znajduje sie siedziba tegoż przedsiębiorstwa. Siedzibę określa miejsce ("ośrodek") stałej, zorganizowanej działalności

gospodarczej. Dlatego zdolność prawna obywatela austriackiego lub włoskiej osoby prawnej, prowadzących w Polsce przedsiębiorstwa, podlega prawu polskiemu w zakresie czynności dokonywanych w ramach tych przedsiębiorstw. Gdyby obywatel polski (np. Kowalski) prowadził

27

przedsiębiorstwo w Danii,

prawna w biorstwa .

zakresie

to prawo duńskie określałoby Jego zdolność

czynności

dokonywanych

w

ramach

tego

przedsię­

miejsce położenia rzeczy (lub przedmiotu praw)

e)

Własność i inne prawa rzeczowe ocenia sie według prawa państwa, w którym znajduje sie ich przedmiot. Niezależnie wiec od tego, czy przedmiotem prawa rzeczowego Jest nieruchomość czy ruchomość, właściwe Jest prawo miejsca położenia rzeczy. Gdy przedmiotem omawianych praw Jest inne dobro niż rzecz, właściwe Jest prawo miejsca położenia tego dobra.

Przedstawione zasady stosuje sie odpowiednio do posiadania. f)

wybór prawa

Zasada swobody umów oznacza m.in.. że strony mogą same kształtować treść tych umów. Przejawem autonomii woli na gruncie prawa prywatnego międzynarodowego Jest wybór prawa.

że w zakresie

Polega on na tym.

zobowiązań wynikających z umów (lub Jednostronnych czynności prawnych)

strony mogą poddać swe stosunki prawne wypływające wybranemu przez siebie prawu. Jeżeli pozostaje ono

tych umów. związku ze

z w

zobowiązaniem. Możność wyboru prawa ma ogromne znaczenie w międzynarodowym obrocie

gospodarczym.

Ustalając treść kontraktu międzynarodowego strony mogą

określić prawo,

które bedzie rządziło tym kontraktem.

Wówczas strony

mają pewność co do treści łączących ich zobowiązań i wiedzą. Jakie prawo zostanie zastosowane w razie powstania sporu. Dlatego w sytua­ cji.

gdy np.

polska osoba prawna zawiera w Danii urnowe sprzedaży z

holenderską spółka handlową, to strony mogą wybrać prawo polskie. holenderskie lub duńskie. Jako właściwe dla tej umowy i dostosować do

Jednego z tych praw treść umowy. Kontrahenci mogą Jednak nie

dokonać

wyboru

Wówczas

prawa.

dla

zobowiązań z umów giełdowych stosuje sie prawo obowiązujące w siedzi­ bie giełdy. Dla zobowiązań z umów zawieranych na targach publicznych

właściwe

Jest prawo obowiązujące w miejscu odbywania

sie

pozostałych przypadkach do umów stosuje sie prawo państwa, obie

strony

mają

miejsce

zamieszkania

lub

siedzibę.

targów.

W

w którym

Jeżeli

taka

sytuacja nie zachodzi, zobowiązanie podlega prawu państwa, w którym ma miejsce

zamieszkania

lub siedzibę strona zobowiązana do

świadczenia

charakterystycznego (sprzedawca, przewoźnik, przyjmujący zamówienie lub zlecenie, agent, komisant, spedytor, przechowawca, przedsiebior-

28

stwo składowe itd.). Jeżeli za pomocą omawianych reguł nie da sie ustalić prawa właściwego dla zobowiązania wynikającego z czynności

prawnej, stosuje sie do tego zobowiązania prawo miejsca zawarcia umowy lub prawo miejsca dokonania jednostronnej czynności prawnej . Wyboru prawa nie można dokonać dla zobowiązania dotyczącego

nieruchomości, gdyż właściwe jest tu zawsze prawo miejsca położenia rzeczy. Natomiast wyboru prawa można dokonać dla stosunku pracy (jeżeli pozostaje ono w związku ze stosunkiem). g)

miejsce zdarzenia

Dla zobowiązań nie wynikających z czynności prawnych lecz np. z czynów niedozwolonych lub z bezpodstawnego wzbogacenia, stosuje się prawo państwa, w którym nastąpiło zdarzenie będące źródłem zobowiąza­ nia. Jednakże wówczas, gdy strony są obywatelami tego samego państwa i mają w nim miejsce zamieszkania lub siedzibę, właściwe jest prawo tego

państwa. Jeżeli np. obywatel polski w wyniku wypadku mającego miejsce w Hiszpanii wyrządzi szkodę obywatelowi niemieckiemu. to powstałe zobowiązanie podlega prawu hiszpańskiemu. Gdyby poszkodowanym był w tym przypadku obywatel polski i obie strony miałyby miejsce zamieszka­

nia w Polsce, właściwym dla oceny zobowiązania byłoby prawo polskie. h)

inne przypadki

Niektóre kwestie prawne ocenia się według prawa właściwego dla zdarzeń, z których ta kwestia wynika. Dotyczy to np. formy czynności prawnej

(która podlega prawu właściwemu dla samej

czynności),

albo

przedawnienia roszczenia. Wspomnieć również warto o tym, że ‘posiłko­ wą" właściwość prawa polskiego przewiduje się wtedy, gdy nie można

ustalić okoliczności (np. obywatelstwa, siedziby), od których zależy właściwość prawa obcego albo nie można stwierdzić treści wskazanego prawa (np. prawa obowiązującego na Madagaskarze). Natomiast inną sprawą jest to, że sąd polski stosuje zawsze, nawet rozstrzygając

sytuację "z elementem obcym", polskie prawo procesowe. Jest to zgodne z powszechnie przestrzeganą zasadą, że sąd stosuje zawsze obowiązu­ jące w jego siedzibie przepisy procesowe (lex fori). Zatem sąd polski

może wydać wyrok na podstawie obcego prawa cywilnego (np. francuskie­ go, niemieckiego) ale w trakcie postępowania będzie kierował się zawsze polskimi przepisami proceduralnymi.

29

C. Zasada uchylania kolizji praw

w czasie

W trakcie stosowania prawa może powstać wątpliwość czy znaleziony przepis obowiązuje. Dotyczy to w szczególności przypadków, w których wchodzi w życie nowa ustawa (pod pojęciem ustawy należy rozumieć także inny akt normatywny). Rodzi się wówczas pytanie, które przepisy zastosować: dotychczas obowiązujące czy przepisy nowej ustawy. Tego rodzaju kolizję praw w czasie uchylają reguły prawa międzyczasowego. Są one zawarte w przepisach wprowadzających kodeksy (np. przepisy wprowadzające kodeks cywilny lub kodeks karny) lub w przepisach

końcowych,

stanowiących zakończenie innych aktów normatywnych. Jeżeli

zawiera przepisów prawa międzyczasowego

to powstałą

kolizję praw w czasie należy usunąć przez stosowanie uznanych reguł, wypracowanych przez naukę prawa. Jest kilka zasad uchylania kolizji praw w czasie.

powszechnie

nowa ustawa nie

a)

Ustawa

wchodzi

w

życie

z

dniem

w

niej

określonym,

a

gdyby

takiego dnia nie podawała - z upływem czternastu dni od ukazania się dziennika urzędowego, w którym ją opublikowano. b) Ustawa nie działa wstecz, chyba że co innego wynika z jej treści. Wsteczne działanie prawa narusza poczucie pewności oraz

podważa zaufanie obywateli do obowiązującego prawa.

Dlatego wsteczne

działanie prawa musi być ograniczone do bardzo rzadkich i szczególnie uzasadnionych przypadków. W razie naruszenia tej zasady Konstytucyjny może uchylić wstecznie działającą ustawę.

c) Ustawa wówczas gdy: -

późniejsza uchyla ustawę wcześniejszą.

Dzieje

Trybunał

się

tak

ustawa późniejsza nie wspomina o uchyleniu przepisów dotychczas obowiązujących ale z jej treści wynika, że reguluje ona określone materie

inaczej niż w przepisach wcześniej wydanych.

Jest to

tzw.

uchylenie domniemane.

- ustawa późniejsza stanowi, że z dniem jej wejścia w życie uchyla wszystkie wcześniejsze przepisy dotyczące przedmiotów (kwestii) w ustawie unormowanych (por. art. II przepisów wprowadzających cywilny). Jest to uchylenie ogólne. - ustawa późniejsza wymienia wszystkie akty normatywne

kodeks

lub przepisy

prawne, które uchyla, określając granice tych uchyleń (por. np. art.

III - VII przepisów wprowadzających kodeks cywilny). Jest to uchyle­ nie szczegółowe.

d) Ustawa szczegółowa wyłącza ustawę ogólną. Zatem ustawa później­ sza ogólna nie uchyla ustawy wcześniejszej szczególnej, chyba że co innego wynika z tej ustawy późniejszej.

30

e) Jeżeli zdarzenie prawne wywołuje skutki prawne pod rządem kilku następujących po sobie ustaw, to każda z nich jest właściwa dla oceny

tych skutków, które powstały w czasie jej obowiązywania. f) W razie wątpliwości czy stosować ustawę dotyczczas obowiązującą, czy ustawę nową, stosuje się ustawę nową. Z reguły przepis prawny obowiązuje do chwili,

w której

zostanie

uchylony zgodnie z przepisami prawa. Zdarza się jednak, że głębokie przekształcenia stosunków społecznych (które mają miejsce w naszym państwie) dezaktualizują niektóre przepisy prawne. Wówczas następuje derogacja (uchylenie) przepisu przez jego niestosowanie. Budowa nowego

ustroju politycznego,

gospodarczego wymaga ciągłych zmian w prawie.

Rodzi się szereg trudności w praktyce. Mądra wykładnia (interpretacja) organów stosujących prawo może te trudności zmniejszyć. Natomiast

obywatele

(i

inne

podmioty prawa)

obowiązani

przepisów prawnych chociażby wydawały im pozytywistyczne stanowisko jest niezbędne

są

do

przestrzegania

się "nieaktualne". To w procesie budowania

demokratycznego państwa prawnego. Natomiast można, a nawet trzeba, inicjować zmianę prawa, które nie jest dostosowane do nowych stosunków społecznych.

D. Zasada wykładni przepisów prawnych Wykładnia (interpretacja,

tłumaczenie) przepisów prawnych zmierza

do ustalenia ich rzeczywistej treści. Jej celem jest bowiem odkodowa­ nie norm prawnych zawartych w przepisach prawnych. Jest wiele rodzajów

(metod) wykładni, spośród których warto przedstawić te najważniejsze. a) Wykładnia gramatyczno-logiczna składa się z dwóch etapów.

Pierwszy

stanowi

wykładnia

gramatyczna,

polegająca

na

ustaleniu

znaczenia wyrażeń i zwrotów użytych w tekście przepisu prawnego. Jednakże te wyrażenia lub zwroty mogą mieć na gruncie przepisu inne znaczenie, odmienne od przypisywanego im w języku potocznym,

albo są

wieloznaczne. Dla ich wyjaśnienia ustawodawca przewiduje niekiedy tzw. definicje legalne. Takie definicje zawiera wiele aktów normatywnych - np. kodeks cywilny stanowi: "Kto rzeczą faktycznie włada za kogoś

innego, jest dzierżycielem”. Niekiedy to same pojęcie jest różnie rozumiane w poszczególnych gałęziach prawa a nawet w poszczególnych

przepisach tego samego aktu normatywnego (np. termin "zlecenie" oznacza w kodeksie cywilnym umowę zlecenia lub czynność dokonywaną w ramach agencji albo komisu). Jeżeli zatem nie ma definicji określonego wyrazu trudności pojawia

legalnej

(zwrotu), wiążący jest kontekst językowy. Wiele się przy wykładni przepisów prawnych dawniej

31

wydanych, gdy zawierają one pojęcia, które wyszły już z "obiegu" językowego lub zostały zastąpione przez inne wyrażenia (np. spotykane w kodeksie handlowym wyrażenie "zdolność do działań prawnych" oznacza teraz

"zdolność

do

czynności

a

prawnych",

"kara

termin

wiezienia"

oznacza "karę pozbawienia wolności"). Natomiast przy ustalaniu sensu przepisu zawartego w konwencji międzynarodowej należy, w razie

wątpliwości, sięgnąć do tekstu oryginalnego (lub tekstu sporządzonego

w jeżyku drugiej strony konwencji). Drugi etap stanowi wykładnia logiczna.

gdy

wówczas,

konteks

językowy

nie

Należy

wystarcza

dla

po

sięgnąć

nią

ustalenia

sensu

przepisu. Stosuje sie wtedy reguły rozumowania i wnioskowania logicz­ nego. Pozwalają one na wyciąganie wniosków, które nie wynikają wprost że wolno

wnioskujemy,

z przepisu wynika,

Jeżeli np.

z treści przepisu.

i mniej.

że wolno wiecej to

Gdy ktoś jest zobowiązany do czegoś

wiecej, jest i obowiązany do czegoś mniej. W sytuacji prze­ ciwnej jeżeli komuś nie wolno czynić mniej, nie powinien również

czynić

wiecej.

Natomiast

wnioskowanie

przeciwieństwa

z

polega

na

założeniu, że w sytuacji przeciwnej niż określona w przepisie prawnym powstaje skutek przeciwny do wyrażonego w tym przepisie (np. jeżeli

czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego jest nieważna, to czynność zgodna z tymi zasadami jest, z punktu widzenia tego kryterium, ważna). Doniosłe znaczenie ma również wnioskowanie "z celu na środki". Na jego podstawie można przyjąć, że przepis zezwala­

jący na jakieś działanie pozwala również (chociaż o tym wyraźnie nie wspomina)

te

na

bez

czynności,

których

dozwolonych działań nie byłoby możliwe. b) Wykładnia systemowa pozwala na

względu gałęzi

obowiązywanie

na prawa

polskiego.

innego

wykładnia

ustalenie

przepisu,

tych

sensu

wyraźnie

przepisu

zasady

naczelnej

lub zasady

prawa cywilnego)

(np.

Jeżeli

prowadzenie

ze

danej

całego systemu prawa

gramatyczno-logiczna

nie

pozwoliła

na

ustalenie sensu przepisu, wówczas stosując wykładnię systemową należy określić sens tego przepisu z uwzględnieniem treści innych przepisów i

zasad prawnych tak. systemu

prawa).

aby był z nimi zgodny

Przy

dokonywaniu

(postulat niesprzeczności

omawianej

pomocne

wykładni

jest

ustalenie miejsca analizowanego przepisu (część ogólna lub szczegółowa aktu normatywnego), jego rangi (zawarty w ustawie czy zarządzeniu) oraz przynależności do danej gałęzi prawa (np. cywilnego lub karnego).

W prawie cywilnym obowiązuje rozstrzygający

daną

sprawę

zasada równości

nie

może

stron,

preferować

prawie karnym obowiązuje natomiast zasada:

a

jednej

zatem sędzia ze

stron.

W

"w razie wątpliwości - na

32

korzyść

oskarżonego".

Jeżeli

zatem

sędzia

ma

wątpliwość

czy

czyn

oskarżonego jest przestępstwem określonym w przepisie karnym to powinien przyjąć, że nim nie jest. Gdyby natomiast miał wątpliwości co do winy oskarżonego, to powinien orzec, że jest on niewinny. Z kolei w prawie finansowym obowiązuje zasada: "w razie wątpliwości - na korzyść

skarbu państwa*. Dlatego wątpliwość co do opodatkowania danego źródła dochodu organy finansowe rozstrzygają przez wymierzenie podatku (zasada, że każdy obywatel lub inny podmiot prawa finansowego, powinni przyczyniać się do wzbogacenia państwa). c) Wykładnia funkcjonalna zmierza do prawnego ze względu na cel,

ustalenia

jaki przyświecał

sensu

przepisu

ustawodawcy przy jego

ustanowieniu. Można go określić przez analizę projektów lub protokołów obrad komisji kodyfikacyjnej, itp. Należy również brać pod uwagę faktyczną rolę, jaką pełni przepis oraz oceny i normy moralne funkcjo­ nujące w danym społeczeństwie. Jeżeli np. powstaje wątpliwość w zrozumieniu przepisów o rękojmi za wady lub przepisów o gwarancji co do jakości towarów, to wymienione przepisy należy interpretować

zgodnie z interesem prawnym konsumenta. Funkcją omawianych przepisów jest bowiem ochrona interesów konsumenta.

W praktyce trzeba niekiedy rozstrzygnąć sytuacje, które nie mają uregulowania prawnego. Mówimy wówczas o istnieniu luki w prawie. System prawny powinien być zupełny, dlatego lukę w prawie wypełnia się w drodze analogii "z ustawy" lub analogii z prawa . W pierwszym przypadku sytuację rozstrzyga się na podstawie przepisu lub przepisów regulujących sytuację podobną. Natomiast analogia "z prawa" polega na

rozstrzygnięciu nieuregulowanej sytuacji zgodnie z zasadami obowiązu­ jącego prawa.

Stosowanie analogii wyłączone jest tam, gdzie nie powstają luki w prawie. Nie wolno jej stosować w prawie karnym, gdyż w przeciwnym razie można byłoby pociągnąć do odpowiedzialności karnej osoby, które nie dopuściły się przestępstwa (przestępstwem jest bowiem tylko czyn wyraźnie określony w przepisach prawa karnego).

Jeżeli dokonywanie wykładni nie należy do kompetencji interpretują­ cego, wówczas nie ma ona wiążącego charakteru. Natomiast wykładnia

dokonywana przez uprawnione organy może wiązać tylko niektóre podmioty bądź wszystkich. Organem uprawnionym do dokonywania powszechnie obowiązującej wykładni ustaw jest Trybunał Konstytucyjny.

Rozdział II

ELEMENTY PRAWA PAŃSTWOWEGO 8 1. Pojęcie państwa

Państwo jest organizacją społeczno-polityczną, posiadającą ludność zamieszkałą na ściśle określonym terytorium oraz władzę najwyższą, suwerenną nad tym terytorium i w stosunkach międzynarodowych. Pojęcie suwerenności ma charakter prawny i oznacza niezależność jakąkolwiek od czegokolwiek. Suwerenność wewnętrzna państwa polega na jego wyłączności do normowania wszelkich spraw na swoim terytorium. Natomiast suwerenność zewnętrzna oznacza prawną niezależność państwa

od jakichkolwiek czynników zewnętrznych - np. obcych państw lub organizacji międzynarodowych. Jeszcze raz należy podkreślić, że chodzi

tu o prawną niezależność państwa co nie przekreśla faktu, że państwa słabsze ekonomicznie czy militarnie są, z punktu widzenia tych kryteriów, zależne od państw silniejszych. Tego rodzaju zależność nie pozbawia państwa suwerenności zewnętrznej, jeżeli jest ono zdolne do samodzielnego występowania na arenie międzynarodowej. Uproszczona definicja "państwa” nie wyjaśnia, do kogo władza. W myśl Konstytucji "W Rzeczypospolitej Polskiej

zwierzchnia należy do Narodu".

należy władza

Zatem to naród jest nosicielem suwe­

renności a suwerenność państwa jest w istocie przejawem zwierzchnictwa

narodu. Naród sprawuje władzę przez swych przedstawicieli wybieranych do Sejmu i Senatu. Bezpośrednio może to czynić przez wyrażenie swojej woli na drodze referendum. Obywatele powinni być świadomi faktu, że do nich należy władza a określone organy mogą tylko pełnomocniczo sprawować (w ich "imieniu")

tę władzę. To nie obywatel jest dla organów państwowych ale te organy pełnią służebną rolę wobec obywatela. Nawet najwyższy organ przedsta­ wicielski władzy, który nie podlega innemu organowi, odpowiada przed

Narodem. Państwo dla swego bytu musi posiadać system organów władzy. W wielu państwach

demokratycznych

system

sprawowania

władzy

opiera

się

na

teorii Ch.L. Montesguieu (Monteskiusza). Twórca tej teorii stworzył ją

i wygłosił w okresie walki z absolutyzmem. Stawiał sobie za cel takie ukształtowanie systemu władzy, które w maksymalnym stopniu chroniłby

34

jednostkę (obywatela) przed nadużyciem władzy. Obserwując najważniej­

sze

wykonawczą

funkcje państwa podzielił władzę na ustawodawczą,

sądowniczą.

odrębnym

Twierdził, organom

że

należy

państwowym

i

każdy

zapewnić

rodzaj

takie

władzy

i

powierzyć

mechanizmy,

dzięki

którym żadna z tych władz nie mogłaby uzyskać przewagi. Monteskiusz zapewnił np. system 'hamulców", które pozwoliłyby każdej władzy powstrzymać pozostałe. Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej. Taki zapis

znajduje się w polskiej Konstytucji od końca 1989 r. , przed tą datą w Polsce obowiązywała zasada jednolitości władzy państwowej. Trudno w tej chwili przewidzieć, jaki będzie ostateczny kształt ustroju Rzeczy­ pospolitej Polskiej, albowiem prace legislacyjne nad nową Konstytucją są w toku.

Przed omówieniem konstytucyjnych organów Rzeczypospolitej Polskiej należy podkreślić, że sądownictwo, prokuratura oraz samorząd teryto­ rialny zostały przedstawione w skrypcie pt. "Elementy Prawa. Prawo

administracyjne, karne i ochrona prawna". W tym miejscu nawiązując do układu Konstytucji, zaprezentowane zostaną najwyższe i naczelne organy

władzy ustawodawczej i wykonawczej oraz "swoiste" organy konstytucyj­ ne .

S 2. Najwyższe organy władzy ustawodawczej A.

Sejm

Sejm Rzeczypospolitej Polskiej jest najwyższym organem władzy państwowej. Jako najwyższy wyraziciel woli Narodu urzeczywistnia jego, suwerenne prawa. Sejm składa się z 460 posłów, wybieranych w wyborach

powszechnych, równych, bezpośrednich, czterech lat. Czteroletnia kadencja

w głosowaniu tajnym na okres Sejmu trwa aż do pierwszego

posiedzenia Sejmu następnej kadencji. nietykalność poselska.

Posłom przysługuje immunitet i

W myśl regulaminu organami Sejmu są: Prezydium Sejmu, Konwent Seniorów oraz komisje sejmowe. Jednakże bardzo ważną funkcję, określa­

ną

również

w

Konstytucji,

pełni

Marszałek

Sejmu.

niektórych funkcji zastępują go wicemarszałkowie. pomocnicze wykonują sekretarze Sejmu.

W

sprawowaniu

Nadto,

funkcje

Sejm obraduje cały czas (tzn. zniesiono sesyjny tryb jego pracy) na posiedzeniach. Na pierwszym posiedzeniu nowo wybranego Sejmu posłowie wybierają ze swego grona marszałka, wicemarszałków oraz komisje sejmowe.

35

Marszałek Sejmu (lub w jego zastępstwie wicemarszałkowie) przewod­

niczy obradom Sejmu (i Konwentu Seniorów) i czuwa nad tokiem jego prac. Kieruje również pracami Kancelarii Sejmu oraz reprezentuje Sejm na zewnątrz. Zmiany do Konstytucji wyposażyły Marszalka Sejmu w szereg ważnych kompetencji. Marszałek Sejmu zarządza wybory Prezydenta oraz

zastępuje Prezydent

go w razie opróżnienia Urzędu tymczasowo nie może sprawować

Prezydenta, a także, gdy urzędu. Marszałek Sejmu

zwołuje Sejm i Senat połączone w Zgr< nadzenie Narodowe oraz przewodni­ czy jego obradom. Prezydent chce rozwiązać Sejm zasięgnąć opinii Marszałka Sejmu (i i.^rszałka Senatu).

najpierw

musi

Komisje Sejmowe są organami powołanymi do rozpatrywania i przygoto­ wania spraw stanowiących przedmiot obrad Sejmu oraz pełnią funkcje opiniodawcze i kontrolne. Nazwa komisji świadczy o zakresie jej

kompetencji (np. Komisje: Ustawodawcza; Odpowiedzialności Konstytucyj­

nej; tzw.

Przekształceń Własnościowych; Samorządu Terytorialnego). Liczbę stałych komisji określa regulamin Sejmu. Natomiast w razie

potrzeby Sejm może powołać komisję nadzwyczajną dla zbadania konkret­

nej sprawy. Komisje sejmowe mają również inne kompetencje, wynikające z ustaw

szczegółowych. Mogą np. występować z wnioskami do Trybunału Konstytu­ cyjnego oraz do Trybunału Stanu. Prezydium Sejmu tworzą Marszałek Sejmu

i

pięciu wicemarszałków.

Prezydium kieruje pracami Sejmu oraz reprezentuje go na zewnątrz. W skład Konwentu Seniorów wchodzą: Marszałek i wicemarszałkowie

Sejmu,

przewodniczący klubów poselskich lub ich zastępcy,

czący

Rady

powołane

Społeczno-Gospodarczej

przez

Konwent

spośród

oraz

posłów.

ewentualnie Konwent

przewodni­

osoby,

inne

Seniorów

zapewnia

współdziałanie klubów i kół poselskich w sprawach dotyczących działal­ ności Sejmu. Nadto opiniuje projekty i wnioski w przedmiocie toku prac Sejmu oraz inne sprawy przekazane mu przez Prezydium Sejmu. Sekretarze Sejmu są wybierani przez Sejm i pełnią funkcje pomocni­

cze w trakcie kierowania przez Marszałka (lub wicemarszałka) obradami Sejmu - np. obliczają wyniki glosowania. Sejm jako najwyższy organ władzy państwowej pełni szereg donios­ łych funkcji. Najważniejsze z nich to: - funkcja ustrójodawcza, gdyż do wyłącznej kompetencji Sejmu należy uchwalanie

i

zmiana

Konstytucji.

Zmiana

Konstytucji

może

nastąpić

tylko w drodze ustawy zasadniczej, uchwalonej większością co najmniej dwu

trzecich

posłów.

głosów w obecności

co

najmniej

połowy

ogólnej

liczby

36

- funkcja ustawodawcza, bowiem tylko Sejm uchwala ustawy,

jakkol­

wiek inicjatywa ustawodawcza przysługuje nie tylko posłom (komisja sejmowa lub co najmniej 15 posłów) ale także Senatowi, Prezydentowi oraz Radzie Ministrów. Sejm uchwala ustawy większością głosów, w

obecności co najmniej przesyła je do Senatu.

połowy ogólnej liczby posłów, a następnie Jeżeli w ciągu miesiąca od dnia przekazania

ustawy Senat nie zgłosi propozycji zmian lub odrzucenia ustawy,

albo

gdy Sejm nie przyjmie tych propozycji (większością dwu trzecich głosów w obecności co najmniej połowy ogólnej liczby posłow), wówczas ustawę

podpisuje Prezydent i zarządza jej ogłoszenie. Prezydent może przed podpisaniem ustawy skierować wniosek do Trybunału Konstytucyjnego o

stwierdzenie jej zgodności z Konstytucją. Wolno mu również zwrócić sie

do Sejmu z umotywowanym wnioskiem o ponowne rozpatrzenie "niepodpisanej" ustawy. Sejm może zgodzić sie z wnioskiem Prezydenta albo może ponownie uchwalić ustawę (większością co najmniej dwu trzecich głosów w obecności co najmniej połowy ogólnej liczby posłów). Ponownie

uchwaloną

ustawę

Prezydent

podpisuje

i

zarządza

jej

ogłoszenie

w

Dzienniku Ustaw. W kwestiach nie wymagających regulacji ustawowej Sejm podejmuje uchwały i inne rozstrzygnięcia (głosowanie jak przy ustawach, chyba że

przepisy prawa lub regulamin Sejmu stanowią inaczej ) . - funkcja ogólnego kierownictwa działalnością państwa przejawia się w podejmowaniu przez

Sejm uchwał

określających

podstawowe

kierunki

działalności państwa, wpływaniu na politykę państwa przez ustosunkowa­ nie się do expose premiera. uchwalaniu budżetu państwa. planów finansowych i kredytowych państwa, itp.

- funkcja kreacyjna polega Ministrów lub poszczególnych jej

na powoływaniu przez Sejm: Rady członków (na wniosek Prezesa Rady

Ministrów przedstawiony po porozumieniu z Prezydentem) w tym również

Prezesa Radv Ministrów, członków Trybunału Konstytucyjnego i Trybunału Stanu (przewodniczącym tego Trybunału jest z urzędu Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, którego również powołuje Sejm na wniosek Prezyden­

ta), Prezesa Najwyższej Izby Kontroli (za zgodą Senatu), Rzecznika Praw Obywatelskich (za zgoda Senatu) oraz innych osób wskazanych w ustawach. - funkcja kontrolno-inspekcyjna wypływa z konstytucyjnego zapisu,

że Sejm sprawuje kontrolę nad działalnością innych organów władzy i administracji państwowej. Nie jest to typowa kontrola lecz kontrola. która łączy się z podjęciem przez Sejm określonych działań. Sejm może przeprowadzać kontrolę na posiedzeniach plenarnych, poprzez posłów lub

37

komisje sejmowe. Wolno mu również zlecić dokonanie kontroli przez inne

organy (np. NIK). Na posiedzeniach plenarnych Sejm ocenia roczne sprawozdanie rządu z wykonania nałożonych na niego zadań (np. z wykonania budżetu państwa).

Nad sprawozdaniem rządu toczy sie debata.

Zaakceptowanie sprawozdania

jest jednoznaczne z udzieleniem rządowi absolutorium.

Posłowie mogą wykonywać funkcje kontrolne przez składanie inter­ pelacji i zapytań. Interpelacje są formą kontroli poselskiej nad

(czyli organów władzy

działalnością naczelnych organów administracji

wykonawczej).

Składane

są

sprawach

w

Odpowiedź

zasadniczych.

na

interpelacje może być ustna lub pisemna. Złożona zostaje w regulamino­ wym terminie na posiedzeniu Sejmu. Nad odpowiedzią interpelowanego organu Sejm może toczyć debate. Natomiast zapytainia poselskie dotyczą spraw mniej

złożonych, w których chodzi przede wszystkim o uzyskanie

pewnej informacji. prowadzi debaty. Wykonywanie

żądaniu

sprawozdań

lub

zapytanego

odpowiedzią

kontrolnych

funkcji

informacji

nad

Dlatego

przez

sejmowe

komisje

od kontrolowanego

nie

Sejm

polega

organu

na

albo

na

przeprowadzeniu bezpośredniej kontroli przez członków komisji bądź we współdziałaniu z Najwyższą Izbą Kontroli. Na podstawie wyników kontroli komisja sejmowa może składać wnioski, opinie oraz postulaty do naczelnego organu państwowego, którego kompetencji dotyczy kontro­ la. Są to tzw. dezyderaty, na które adresat ma obowiązek odpowiedzieć.

W omawianym zakresie komisja sejmowa może sporządzić projekt rezolucji

i przedstawić go Sejmowi do zatwierdzenia. rezolucja jest wiążąca dla adresata.

Uchwalona

przez

Sejm

Sejm może przeprowadzić kontrolę za pomocą Najwyższej Izby Kontro­ li, zlecając jej to zadanie. Nadto, Prezes NIK składa Sejmowi sprawoz­

danie z działalności tej Izby oraz informuje Sejm o wynikach ważniej­

szych kontroli, przeprowadzonych własnej inicjatywy NIK-u.

dokonane

Zmiany

w

tekście

na

Konstytucji

jednej strony podniosły rangę Sejmu,

(powołanie

pozycje możności

instytucji

Sejmu:

Senatu

odstąpienie

prowadzenia

zlecenie

i

od

ciągłych

w

organów

lub

z

ostatnich

lat

z

innych

ciągu

a z drugiej strony ją osłabiły

Prezydenta).

sesyjnego obrad.

Niewątpliwie

trybu

działania

samodzielność

w

wzmocniły na

rzecz

zwoływaniu

posiedzeń, eliminacja dekretów z mocą ustawy, udział w ratyfikowaniu tych umów międzynarodowych (konwencji), z których wynikałoby znaczne

obciążenie finansowe państwa lub konieczność zmian w ustawodawstwie,

powoływanie Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego (co podniosło również rangę

Sądu

Najwyższego)

oraz

inne

postanowienia

Konstytucji,

w

tym

38

dotyczące Ostateczny

się

samorozwiązań la

Sejmu

ustrojowy

kształt

na

Sejmu

B.

podstawie określi

własnej

nowa

uchwały.

Konstytucja.

Senat

Senat jest naczelnym ale nie najwyższym organem władzy ustawodaw­ czej. Wbrew nazwie nie jest izbą wyższą parlamentu ani nawet izbą równorzędną Sejmowi. Składa się ze stu senatorów, wybieranych na okres

kadencji Sejmu.

Senatorowie są wyposażeni w

immunitet

(senator

bez

zgody Sejmu nie może być pociągnięty do odpowiedzialności karnosądowej) i nietykalność senatorską (senator nie może być aresztowany

bez zgody Senatu). Senat ze swego grona wybiera Marszałka i wice­ marszałków. Marszalek (lub w jego zastępstwie wicemarszałek) kieruje

obradami Senatu i czuwa nad tokiem jego prac. Senat powołuje również komisje senackie. Liczbę tych komisji i ich rodzaje ustala regulamin uchwalony przez Senat. Ten regulamin określa, że organami Senatu są: Marszałek Senatu, Prezydium Senatu, Konwent Seniorów i Komisje Senatu. Senat posiada następujące kompetencje:

- prawo inicjatrywy ustawodawczej, - rozpatrywanie

ustaw

wyjątkiem

(z

ustawy

budżetowej)

uchwalonych

przez Sejm (zob. pkt A),

- udział dwustopniowy w uchwalaniu aktów dotyczących "życia społeczno-gospodarczego",

takich jak: ustawy budżetowej czy planów finanso­

wych państwa. Najpierw Senat rozpatruje projekty tych przedstawia Sejmowi swoje stanowisko. Z punktu widzenia

aktów i prawnego

jest to niewiążąca opinia, którą jednak Sejm powinien wziąć pod uwagę. Po uchwaleniu omawianych aktów przez Sejm będzie je bowiem rozpatrywał Senat. Ma on wówczas prawo zgłoszenia poprawek do tych aktów (nie może jednak zgłosić propozycji odrzucenia omawianych aktów w całości).

- od zgody Senatu zależy obsadzenie przez Sejm urzędu Prezesa NIK oraz Rzecznika Praw Obywatelskich. Wydaje się, że nowa Konstytucja określi dokładnie charakter Senatu.

C.

Zgromadzenie Narodowe

Zgromadzenie Narodowe nie jest dwuizbowym parlamentem lecz

działania dwóch samoistnych organów - Sejmu

i Senatu.

formą

Zgromadzenie

Narodowe zwołuje Marszałek Sejmu w celu stwierdzenia ważności wyboru Prezydenta

oraz

przyjęcia

od

niego

przysięgi.

Nadto

Zgromadzenie

Narodowe może uznać niezdolność Prezydenta do sprawowania urzędu ze

39

względu na stan zdrowia lub rozpatrzyć sprawę postawienia go w stan oskarżenia przed Trybunałem Stanu.

0 3. Prezydent Prezydent został przewidziany w Konstytucji jako organ, który ma wzmocnić władzę wykonawczą. Z drugiej strony przejął on większość

uprawnień Rady Państwa a Konstytucja wyposażyła go w szereg uprawnień wobec Sejmu (a pośrednio także wobec Senatu). Najważniejsze z tych występowanie z inicjatywą ustawodawczą,

uprawnień to:

kwestionowanie

uchwalonych ustaw oraz przedterminowe rozwiązanie Sejmu (co jest równoznaczne z upływem kadencji Sejmu i Senatu). Trudno jest w tej

nada

Konstytucja

Polskiego

w

Polskiej

najwyższym

jest

nad

czuwa

przestrzeganiem

przedstawicielem

Państwa

Zatem na

stoi

jest

Polskiej.

Rzeczypospolitej

Konstytucji,

nowa

Prezydent

razie

każdym

międzynarodowych.

i

majestat

reprezentującą

dopiero

albowiem

W

kształt.

stosunkach wewnętrznych

państwa”,

Prezydent

Prezydenta

ostateczny

mu

Rzeczypospolitej "głową

urząd

scharakteryzować

chwili

straży

suwerenności i bezpieczeństwa państwa, nienaruszalności i niepodziel­ ności

jego

terytorium

politycznych

i

konkretyzuje

się

oraz

wojskowych.

przestrzegania

Ta

ogólna

międzynarodowych

charakterystyka

dopiero w kompetencjach szczegółowych,

sojuszy

Prezydenta określonych

przez przepisy Konstytucji. Prezydent ponownie

jest

wybierany

wybierany tylko

przez

jeden

Naród

raz.

na

pięć

Prezydentem

lat może

i być

być

może

wybrany

obywatel polski. który ukończył 35 lat i korzysta z pełni praw wyborczych. Ważność wyboru Prezydenta stwierdza Zgromadzenie Narodowe

(o czym już wspomniano). Do kompetencji Prezydenta, jako "głowy państwa” należy: reprezento­ wanie

państwa

na

zewnątrz,

mianowanie

i

pełnomocnych

odwoływanie

przedstawicieli Rzeczypospolitej Polskiej w innych państwach, przyjmo­ wanie listów uwierzytelniających i odwołujących akredytowanych przy

nim

ratyfikowanie

i

wypowiadanie konwencji międzynarodowych (niekiedy za zgodą Sejmu).

W

przedstawicieli

dyplomatycznych

stosunkach wewnętrznych

państw

'głowa państwa”:

obcych,

nadaje ordery, odznaczenia i

tytuły honorowe, stosuje prawo łaski oraz obsadza określone w ustawach stanowiska cywilne

i wojskowe.

Prezydent może powoływać

i odwoływać

ministrów stanu upoważnionych do wykonywania w jego imieniu powierzo­ nych im czynności. Prezydent powołuje i odwołuje także szefa Kancela­ rii

Prezydenta,

która

jest

jego organem wykonawczym.

Prezydent

(na

40

wniosek Krajowej Rady Sądownictwa) powołuje sędziów, w tym również na stanowiska Prezesów Sądu Najwyższego (stojących na czele Izb tego Sądu).

Jeżeli dodać,

że Prezydent występuje do Sejmu z wnioskiem o

powołanie lub odwołanie Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego to okaże się, jak duży wpływ ma prezydent na sądownictwo ("władzę sądowniczą', odnośnie kadry sędziowskiej) w Polsce. Równie znaczące uprawnienia ma Prezydent w zakresie władzy wykonawczej. Występuje do Sejmu z wnios­ kiem o powołanie lub odwołanie Prezesa Rady Ministrów oraz Prezesa

Narodowego Banku Polskiego.

Powołanie na stanowiska ministrów odbywa

się po uprzednim porozumieniu z Prezydentem. W sprawach szczególnej wagi Prezydent może zwoływać posiedzenia Rady Ministrów oraz im przewodniczyć. Prezydent jest zwierzchnikiem Sił Zbrojnych RP. Przewodniczy Komitetowi Obrony Kraju, który jest organem właściwym w sprawach obronności i bezpieczeństwa państwa. Prezydent może wprowa­ dzić stan wojenny lub stan wyjątkowy na części lub całości terytorium RP. Stan wojny uchwala Sejm, jednakże gdy on nie obraduje,

o stanie

wojny postanawia Prezydent, mianując na czas wojny Naczelnego Dowódcę Sił Zbrojnych. Uprawnienia "zastępcze" Prezydenta, wykonywane zamiast Sejmu (czyli najwyższej władzy ustawodawczej) przejawiają się również tym, że w czasie gdy Sejm nie może obradować (np. został rozwiązany)

członków Rady Ministrów na wniosek jej

Prezesa powołuje

i odwołuje

Prezydent (akty o powołaniu lub odwołaniu muszą być przedstawione Sejmowi do zatwierdzenia na jego najbliższym posiedzeniu). W omawianej

sytuacji Rada Ministrów odpowiada przed Prezydentem.

Jeżeli przypom­

nieć, że Prezydent ma prawo inicjatywy ustawodawczej, może kwestiono­ wać ustawy przed ich podpisaniem, wolno mu rozwiązać Sejm (w przypad­

kach określonych w Konstytucji), uprawnienia

(władzy

Prezydenta

ustawodawczej).

w

to można

zakresie

Jednakże

w

stwierdzić

wykonywania Konstytucji

daleko

władzy

idące

państwowej

przewidziano

szereg

■ hamulców'' przed ewentualnym rozrostem władzy prezydenckiej . Tak np. wybory do Sejmu (i Senatu) zarządza Prezydent, on też zwołuje pierwsze

posiedzenie nowo wybranego Sejmu. Jednakże kadencja Sejmu rozpoczyna

się w dniu pierwszego posiedzenia i trwa do czasu zebrania się posłów na pierwszym posiedzeniu Sejmu następnej kadencji. Praktycznie zlikwidowany został więc "okres" między kadencjami Sejmu, w którym zastępowałby go Prezydent. Jeżeli Prezydent rozwiąże Sejm, zobowiązany jest do zarządzenia wyborów do Sejmu (i Senatu) wyznaczając ich datę w

ciągu czterech miesięcy od daty rozwiązania Sejmu. W okresie stanu wyjątkowego Sejm nie może się rozwiązać, jego kadencja ulega przedłu­

żeniu na okres trzech miesięcy po zakończeniu stanu wyjątkowego.

W

41

czasie

trwania tego stanu nie może być uchwalona zmiana Konstytucji

ani ordynacja wyborcza. Przedłużenie stanu wyjątkowego może nastąpić tylko za zgodą Sejmu i Senatu. Prezydent wykonuje swoje uprawnienia i obowiązki na podstawie i w ramach Konstytucji oraz ustaw. Na podstawie tych ustaw, w celu ich

wykonania Prezydent wydaje rozporządzenia i zarządzenia. Prezydent za naruszenie Konstytucji oraz za popełnienie przestęp­ stwa może być postawiony w stan oskarżenia przed Trybunałem Stanu.

Odpowiedzialność przed Trybunałem Stanu Jest również Jednym z "hamul­ ców" w sprawowaniu władzy.

S 4. Organy najszerzej pojętej kontroli państwowej (swoiste organy konstytucyjne) A.

Trybunał Konstytucyjny

Trybunał Konstytucyjny jest organem państwowym powołanym do orze­ kania o zgodności z Konstytucją aktów ustawodawczych (ustaw i wydanych

kiedyś przez nie istniejącą już Radę Państwa dekretów, zatwierdzonych przez Sejm) oraz do orzekania o zgodności z Konstytucją lub aktami ustawodawczymi innych aktów normatywnych. Nadto, Trybunał Konstytu­ cyjny

ustala

powszechnie

obowiązującą

wykładnię

ustaw.

Uwagi

o

stwierdzonych uchybieniach i lukach w prawie Trybunał Konstytucyjny przedstwia Sejmowi RP oraz innym, właściwym organom stanowiącym prawo.

Trybunał

Konstytucyjny

Jest

organem

typu

sądowego

ale

nie

jest

sądem. Do jego kompetencji nie należy bowiem rozstrzyganie indywidual­ nych

sporów,

nie

podlega

Najwyższego. Siedzibą Trybunału

on

również

Konstytucyjnego

nadzorowi jest

m.st.

judykacyjnemu

Warszawa.

Sądu

Członków

Trybunału Konstytucyjnego wybiera (i odwołuje) Sejm spoza swego grona

(funkcji członka TK nie można również łączyć z innymi zajęciami, które

utrudniałyby pełnienie tej

funkcji albo uchybiałyby godności członka

TK lub mogłyby zachwiać zaufanie co do Jego bezstronności w orzeka­

niu). Członkami Trybunału Konstytucyjnego są: prezes, wiceprezes oraz

dziesięciu sędziów. Wszyscy członkowie Trybunału Konstytucyjnego mają zagwarantowany immunitet oraz nietykalność sędziowską. Skład Trybunału

Konstytucyjnego ulega zmianom albowiem członkowie powoływani sa na lat osiem, z tym że co cztery lata następuje wybór połowy składu. Postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym inicjuje sam Trybunał lub wniosek uprawnionego organu (w sprawach o stwierdzenie zgodności

42

aktu

ustawodawczego z

Konstytucją

albo

innego

aktu

normatywnego

z

Konstytucją lub aktem ustawodawczym) albo wniesienie pytania prawnego. Do złożenia wspomnianego wniosku uprawnieni są: Prezydent. Prezy­ dium Sejmu, komisje sejmowe albo pięćdziesięciu posłów. Prezydium

Senatu, komisje senackie albo trzydziestu senatorów. Trybunał Stanu. Rada Ministrów lub prezes Rady Ministrów, Rzecznik Praw Obywatelskich, prezes Najwyższej

Izby

Kontroli,

Prezes

pierwszy

Sądu

Najwyższego,

Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego oraz Prokurator Generalny. Z omawianym wnioskiem nie mogą wystąpić obywatele chociaż mają oni wpływ na złożenie tego wniosku. Organy uprawnione do składania wniosku występują bowiem do Trybunału z własnej inicjatywy lub w wyniku analizy wniosków i skarg obywateli. Natomiast z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego mogą wystąpić także inne organy wskazane w ustawie (np. rada gminy, sejmik samorządowy), jeżeli kwestionowany akt ustawodawczy lub inny akt normatywny dotyczy spraw objętych zakresem działania tych organów.

Orzeczenie, stwierdzające niezgodność z Konstytucją aktu ustawodaw­ czego. prezes Trybunału Konstytucyjnego przedkłada Sejmowi (lub także Prezydentowi,

gdy on był wnioskodawcą) do rozpatrzenia.

Jeżeli Sejm

uzna orzeczenie za zasadne, dokonuje odpowiednich zmian w akcie objętym orzeczeniem albo uchyla go w całości lub w części. W razie

stwierdzenia, że omawiany akt jest zgodny z Konstytucją, Sejm oddala orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego. Sprawa objęta nie może być ponownie rozpatrywana przez Trybunał.

Orzeczenie

stwierdzające

niezgodność

z

tym orzeczeniem

Konstytucją

lub

aktem

ustawodawczym innego aktu normatywnego prezes Trybunału Konstytucyj­ nego przedkłada organowi, który wydał ten akt normatywny. Organ będący "twórcą" aktu objętego orzeczeniem, dokonuje niezwłocznie odpowiednich zmian w tym akcie bądź uchyla go w całości lub w części. Jeżeli do

trzech miesięcy od przedłożenia orzeczenia Trybunału danemu organowi ,

nie usunie on niezgodności aktu z Konstytucją lub innym aktem ustawo­ dawczym , wówcazs ten akt traci ważność (moc) w zakresie ustalonym w orzeczeniu. 0 utracie mocy obowiązującej aktu normatywnego prezes Trybunału Konstytucyjnego ogłasza w dzienniku urzędowym, w którym akt

był publikowany, a gdy akt był niepublikowany - w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej "Monitor Polski".

Do Trybunau Konstytucyjnego mogą być kierowane pytania prawne co do zgodności aktu ustawodawczego z Konstytucją albo innego aktu normatyw­

nego z Konstytucją lub aktem ustawodawczym, jeżeli od udzielenia odpowiedzi zależy rozstrzygnięcie sprawy w toczącym się postępowaniu

43

administracyjnym, sądowym, w sprawach o wykroczenia oraz w sprawach o przestępstwa i wykroczenia skarbowe, należących do właściwości finansowych organów orzekających. Z pytaniami prawnymi mogą zwracać

sie: pierwszy prezes Sądu Najwyższego, prezes Naczelnego Sądu Admini­

stracyjnego lub składy orzekające wymienionych Sądów albo sądów rewizyjnych (np. sądów apelacyjnych) oraz naczelne i centralne organy administracji państwowej. W razie stwierdzenia przez Trybunał Konsty­

tucyjny (w wyniku rozpoznania pytania prawnego) niezgodności aktu ustawodawczego lub innego aktu normatywnego z Konstytucją (lub aktem ustawodawczym) prezes Trybunału przekazuje orzeczenie organowi, który wydał

ten

a

akt,

odpis

tego

orzeczenia

organowi,

przesyła

który

zwrócił się z pytaniem prawnym. Jeżeli Trybunał stwierdzi zgodność (objętego pytaniem prawnym) aktu ustawodawczego z Konstytucja albo

zgodność aktu normatywnego z Konstytucją lub aktem ustawodawczym, swoje

do organu,

przesyła

orzeczenie

sie

zwrócił

który

prawnym, a odpis tego orzeczenia przesyła do organu, objęty orzeczeniem.

z

to

pytaniem

który wydal akt

Trybunał Konstytucyjny wydaje orzeczenia w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej. Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego są z reguły ostateczne.

Jednakże, gdy sprawa dotyczy aktu normatywnego innego niż ustawodawczy,

może być ona ponownie rozpatrzona przez Trybunał w pełnym składzie.

Trybunał ustaw

na

Konstytucyjny ustala

pełnego

posiedzeniu

B. Trybunał

w

składu

uchwały.

drodze

Trybunał Stanu

Stanu jest organem państwowym powołanym do orzekania o

odpowiedzialności

stanowiska

obowiązującą wykładnię

powszechnie

osób

zajmujących

za

określone

naruszenie

w

najwyższe

ustawie

Do

jego

kompetencji należy również orzekanie o odpowiedzialności karnej

tych

państwowe

Konstytucji

i

ustaw.

osób za przestępstwa popełnione w związku z zajmowanym stanowiskiem. Wówczas Trybunał Stanu orzeka i wymierza kary, tak jak sąd karny.

Trybunał okres Jego

prezes

Pierwszy

nadto:

Stanu jest wybierany Sadu

zastępca

Najwyższego.

przewodniczącego,

pięciu zastępców członków.

podlegają

przez Sejm spoza jego

Przewodniczącym Trybunału

kadencji.

jedynie

W

skład

Trybunału

dwudziestu

grona

Stanu jest dwóch

i

na

z urzędu

Stanu wchodzą

członków

oraz

Sędziowie Trybunału Stanu są niezawiśli i

ustawom

(członkowie

Trybunału

Konstytucyjnego

podlegają jedynie Konstytucji).

Osobami.

które

mogą

Trybunałem Stanu są:

być

Prezydent,

do

odpowiedzialności

przed

osoby wchodzące w skład Rady

Mini-

pociągnięte

44

strów, prezes Najwyższej Izby Kontroli, prezes Narodowego Banku Polskiego, Prokurator Generalny oraz kierownicy urzędów centralnych.

Postępowania przed Trybunałem Stanu poprzedza złożenie wniosku do Prezydium Sejmu o pociągnięcie danej osoby lub osób do odpowiedzialno­ ści konstytucyjnej. Uprawnionymi do złożenia wniosku są np. komisje sejmowe, pięćdziesięciu posłow lub Trybunał Konstytucyjny. Prezydium

Sejmu przesyła omawiany wniosek do Komisji Odpowiedzialności Konstytu­ cyjnej. Komisja po zbadaniu sprawy, podejmuje uchwałę o umorzeniu

postępowania lub uchwałę o pociągnięciu danej osoby (osób) do odpowie­ dzialności konstytucyjnej. Jeżeli Sejm zaakceptuje uchwalę Komisji Odpowiedzialności Konstytucyjnej o pociągnięciu danej osoby do odpowiedzialności

(co czyni również w drodze uchwały),

to wyznacza

dwóch posłów, którzy mają wystąpić przed Trybunałem Stanu w charakte­

rze

oskarżycieli.

Następnie

przesyła

do

Trybunału

Stanu

uchwalę

Komisji Odpowiedzialności Konstytucyjnej, która w postępowaniu przed tym Trybunałem pełni rolę aktu oskarżenia. Postępowanie przes Trybunałem Stanu jest dwuinstancyjne. szej

instancji orzeka przewodniczący

i sześciu członków.

W pierw­ W drugiej

instancji orzeka pełny skład Trybunału z wyłączeniem tych członków, którzy wydali orzeczenie w pierwszej instancji. Jeżeli

Trybunał

ustali

naruszenie

Konstytucji

lub

ustaw

przez

oskarżone osoby, wymierza im kary polegające na: utracie czynnego i biernego prawa wyborczego, zakazie zajmowania kierowniczych stanowisk

lub pełnienia funkcji związanych ze szczególną odpowiedzialnością w organach państwowych i w organizacjach społecznych, utracie wszystkich

lub niektórych orderów,

odznaczeń

i

tytułów honorowych.

Wymienione

kary mogą być wymierzone na okres od dwóch do dziesięciu lat, jednakże zakaz zajmowania określonych wyżej stanowisk lub pełnienia wspomnia­

nych funkcji może być orzeczony na zawsze. Nadto Trybunał wymierza kary określone w prawie karnym, gdy czyn oskarżonego (mający związek z zajmowanym stanowiskiem) stanowi przestępstwo. W niektórych, szczegól­

nych przypadkach. Trybunał Stanu może ograniczyć się do stwierdzenia winy oskarżonego i nie orzekać o karze. Fakt, że dana osoba nia zajmuje już najwyższego stanowiska w państwie, nie stanowi przeszkody w postawieniu jej w stan oskarżenia przed Trybunałem Stanu. Jednakże należy pamiętać o zasadzie, że prawo nie działa wstecz.

Zatem za czyn popełniony przed wejściem w życie

ustawy o Trybunale Stanu nie wymierza się kary (chyba,

że

ten czyn

jest przestępstwem). Orzeczenie ogranicza się wówczas do stwierdzenia dokonanych naruszeń prawa.

45

C.

Najwyższa Izba Kontroli

Najwyższa Izba Kontroli (NIK) jest organem państwowym powołanym do

kontroli

działalności

gospodarczej,

finansowej

organizacyjno-

i

administracyjnej organów administarcji państwowej oraz innych państwo­ wych jednostek organizacyjnych, z punktu widzenia legalności, gospo­

celowości

darności,

i

rzetelności.

NIK

kontrolować

również

może

organizacje spółdzielcze, organizacje społeczne oraz inne,

■prywatne"

podmioty gospodarcze. Organizacje spółdzielcze mogą być kontrolowane w

realizacji

zakresie

zadań

zleconych

przez

państwo

i

gospodarowania

mieniem państwowym. Natomiast pozostałe z wymienionych podmiotów NIK może kontrolować w zakresie realizacji ich zobowiązań wobec państwa

lub korzystania z jego pomocy.

Biorąc pod uwagę fakt, że każdy podmiot gospodarczy jest z reguły zobowiązany wobec państwa (np. obowiązek podatkowy), to wobec tego każdy z nich może być kontrolowany przez NIK. Najwyższa

Izba

Kontroli

podlega Sejmowi.

na

Działa ona

zasadach

NIK posiada Kolegium, w skład którego wchodzą:

kolegialności.

prezes

NIK, wiceprezesi, sekretarz i członkowie. Osoby tworzące Kolegium są niezawisłe. Prezesa NIK powołuje i odwołuje Sejm za zgodą Senatu.

Prezes

kieruje

sprawowanie

Izby

działalnością

Najwyższa

urzędu.

swojego

oraz

odpowiada Izba

Sejmem

przed

za

przedstawia

Kontroli

Sejmowi coroczne sprawozdanie ze swej działalności.

NIK

kontrole

przeprowadza

własnej

z

inicjatywy

na

lub

uprawnionych organów (np. Sejmu, Prezesa Rady Ministrów).

kontrolną

realizuje

Izba

Pracownicy

delegatur.

przeprowadzający

za

pomocą

Najwyższej

kontrole

są

(w

zespołów,

Izby

Kontroli

zakresie

zlecenie

Działalność

departamentów

lub

nadzorujący

lub

czynności

kontrolnych)

niezawiśli. Po zakończeniu działań kontrolnych mogą oni wydawać kontrolowanym jednostkom zalecenia bądź składać wnioski. Te zalecenia i

wnioski

nie

pokontrolne

mają

bezwzględnie

wiążącego

charakteru,

wpływają Jednak na działalność kontrolowanych jednostek (kontrolowani stosują

się

z

reguły D.

do

tych

wniosków

i

zaleceń).

Rzecznik Praw Obywatelskich

Rzecznik Praw Obywatelskich stoi na straży praw i wolności obywate­ li, określonych w Konstytucji i innych przepisach prawa. Wykonując te

funkcje Rzecznik bada, czy organy (organizacje, instytucje) obowiązane do przestrzegania i realizacji praw i wolności obywateli nie naruszają w Lym zakresie prawa, społecznej.

zasad współżycia społecznego i sprawiedliwości

46

Praw Obywatelskich

Rzecznika

powołuje

Sejm

zgodą

za

Senatu

(na

wniosek Marszalka Sejmu lub grupy 35 posłów). Kadencja Rzecznika P.O. trwa cztery lata. Ta sama osoba może pełnić funkcję Rzecznika P.O. nie

więcej niż przez dwie kadencje. Rzecznik P.O. jest w swej działalności niezawisły, niezależny od innych organów państwowych i odpowiada

jedynie przed Sejmem. Celem zapewnienia bezstronności Rzecznika P.O. prawo wyposaża go w immunitet i nietykalność co oznacza,

że nie może

on być pociągnięty do do odpowiedzialności karnej, aresztowany lub zatrzymany bez zgody Sejmu. Rzecznikowi nie wolno również wykonywać innej funkcji publicznej ani podejmować innego zatrudnienia. Rzecznik wykonuje swe zadania przy pomocy Biura Rzecznika Praw Obywatelskich.

Za zgodą Sejmu może ustanowić pełnomocników terenowych. Rzecznik P.O. podejmuje czynności z własnej inicjatywy, na wniosek:

obywateli lub ich organizacji albo organów samorządów. W celu zbadania

sprawy Rzecznik może sam przeprowadzić postępowanie wyjaśniające albo może zwrócić się o jej zbadanie do innych organów (np. prokuratury). W zależności od wyników postępowania Rzecznik podejmuje określone czynności. Jeżeli nie stwierdzi naruszenia praw i wolności obywatela,

zawiadamia o tym wnioskodawcę. W razie ustalenia Rzecznik może: skierować wystąpienie do organu,

instytucji, wolności

których

w

obywatela,

działalności

zwrócić

się

do

stwierdził

nadrzędnego

tego naruszenia organizacji lub

praw

i

organu

z

naruszenie

nim

nad

prawa;

wnioskiem o zastosowanie środków przewidzianych w przepisach

żądać

wszczęcia

postępowania

cywilnego

lub

administracyjnego

albo

wziąć udział w tych postępowaniach będących w toku; zaskarżyć decyzję do sądu administarcyjnego; żądać wszczęcia przez uprawnionego oskarży­

ciela postępowania przygotowawczego w sprawach o przestępstwa ścigane

z urzędu; wystąpić z wnioskiem o ukaranie, a także uchylenie prawo­

mocnego rozstrzygnięcia w postępowaniu w sprawach o wykroczenia, oraz wnosić do Sądu Najwyższego rewizję nadzwyczajną od każdego prawo­ mocnego orzeczenia. W związku z rozpatrywanymi sprawami Rzecznik może przedstawiać właściwym organom wnioski i oceny zmierzające do zape­ wnienia skuteczniejszej ochrony praw i wolności obywateli oraz

trybu

usprawnienia

załatwiania

tych

spraw.

Nadto.

Rzecznik

może

również występować do kompetentnych organów z wnioskiem o podjęcie inicjatywy ustawodawczej, zmianę lub wydanie innych aktów normatywnych

w

sprawach

występować

dotyczących z

wnioskami

praw

do

i

wolności

Trybunału

obywateli.

Wolno

Konstytucyjnego

albo

mu do

także Sądu

Najwyższego (o wyjaśnienie przepisów budzących wątpliwości i rodzących rozbieżności w orzecznictwie).

47

Rzecznik swej

przedstawia i

działalności

Sejmowi

uwagi

i

Senatowi coroczne sprawozdanie

stanie

o

przestrzegania

praw

i

ze

wolności

obywateli.

8 5. Organy wykonawcze władzy państwowej (organy władzy

wykonawczej) Rada Ministrów (rząd)

A.

Rada Ministrów czyli rząd, jest naczelnym wykonawczym i zarządzają­ cym organem władzy państwowej. Rząd odpowiada i zdaje sprawę ze swej

działalności

Sejmem

przed

(lub przed Prezydentem w okresie

"między

co ze względu na konstytucyjne określenie terminu

kadencjami Sejmu",

upływu kadencji Sejmu, w praktyce nie powinno mieć miejsca). W skład Rady Ministów wchodzą: prezes Rady Ministrów jako jej przewodniczący,

wiceprezesi RM, ministrowie oraz przewodniczący określonych w ustawie

sprawujących funkcje naczelnych organów admini­

komisji i komitetów,

stracji państwowej. Prezesa RM powołuje i odwołuje Sejm na wniosek Prezydenta. Natomiast Radę Ministrów lub poszczególnych jej członków powołuje i odwołuje Sejm na wniosek prezesa Rady Ministrów przedsta­ wiony po porozumieniu z Prezydentem. Sejm może także z własnej

odwołać

inicjatywy

Prezydent

Radę

przewiduje,

Konstytucja

powołuje

i

lub poszczególnych jej

Ministrów

że

w

okresie

odwołuje

członków

między

Rady

członków.

Sejmu"

kadencjami

na

Ministrów

wniosek

prezesa RM (ale w rzeczywistości takiego okresu nie ma, chyba że chodziłoby tu o okres po rozwiązaniu Sejmu np. przez Prezydenta,do cza­ su pierwszego posiedzenia nowo wybranego Sejmu). Omawiane akty Prezy­ dent przedstawia Sejmowi na najbliższym posiedzeniu do zatwierdzenia.

Rada

Ministrów

aparatem

administracji

ministerstw

ich

posiada ogólną

pracy.

i

innych,

Kieruje

kompetencję w zakresie

państwowej.

Koordynuje

kierowania

działalność

bowiem

podległych sobie organów oraz nadaje kierunek

również

pracą

terenowych

organów

administracji

rządowej. Rada Ministrów sprawuje także ogólne kierownictwo w dziedzi­

nie stosunków z innymi państwami (czyli w polityce zagranicznej) oraz w zakresie obronności kraju i organizacji sił zbrojnych Rzeczypospoli­

tej

Polskiej.

Nadto,

interesów państwa

czynności

w

i

ramach

rząd

zapewnia

praw obywateli. funkcji

ochronę

porządku

publicznego.

Rada Ministrów wykonuje

inicjatywnej:

np.

ma

prawo

szereg

inicjatywy

ustawodawczej, uchwala corocznie i równocześnie przedstawia Sejmowi Senatowi

projekt budżetu państwa.

W ramach funkcji wykonawczej

i

rząd

48

czuwa nad wykonaniem budżetu państwa oraz przedstawia Sejmowi coroczne

Na

zapewnia również wykonanie ustaw.

sprawozdanie z jego wykonania,

podstawie i w celu wykonania ustaw Rada Ministrów wydaje rozporządze­

nia, podejmuje uchwały oraz czuwa nad ich wykonaniem. Rada Ministrów jest liczebnym organem kolegialnym. Z tej przyczyny ustanawia

Konstytucja

organ

wewnętrzny

rządu

Rządu.

Prezydium

-

rządu oraz występuje na zewnątrz

kieruje bieżąco pracami

Prezydium

w zakresie zadań zleconych mu przez Radę Ministrów. W skład Prezydium Rządu wchodzą: prezes i wiceprezesi rządu oraz ewentualnie inne osoby

powołane przez Radę Ministrów ze swego grona. Prezydium Rządu nie jest organem naczelnym administarcji. Nie mają

takiego statusu również wicepremierzy (wiceprezesi) Rządu. Wiceprezesi Rady

Ministrów

wykonują

funkcje

zastępcze

w

bieżącej

koordynacji

działalności naczelnych i centralnych organów administacji państwowej,

na

zlecenie

Prezydium Rządu

premiera,

B.

lub

(rządu).

Ministrów

Rady

Prezes Rady Ministrów

Prezes Rady Ministrów (premier rządu) jest samoistnym,

naczelnym

organem administracji państwowej oraz przewodniczącym i organizatorem

prac

rządu.

Ministrów

W

(zob.

myśl

Konstytucji,

wyżej),

wywiera

reprezentuje

wpływ

on

rząd na

na

zewnątrz

skład oraz

Rady

kieruje

pracami Rady Ministrów i Prezydium Rządu. Do uprawnień premiera, jako

naczelnego organu administracji państwowej, zaliczyć należy zwłaszcza: wydawanie rozporządzeń i zarządzeń (na podstawie i w celu wykonania

prawo

ustaw),

ministrów ministra

mianowania

(podsekretarzy

właściwego

wniosek wojewody),

do

kierowników spraw

centralnych

urzędów

powoływanie

stanu),

wojewodów

administracji)

i

(na

i

wice­

wniosek

wicewojewodów

sprawowanie nadzoru nad wykonywaniem zadań

(na przez

wojewodę (w ramach którego może uchylić niezgodne z prawem rozporzą­

dzenie

lub zarządzenie

wojewody)

oraz

wydawanie

Dziennika

Ustaw

i

Monitora Polskiego, z czym związane jest prawo kontroli aktów norma­

tywnych ministrów. W

wykonywaniu

niektórych

funkcji,

zwłaszcza

w

sferze

bieżącej

koordynacji działalności naczelnych i centralnych organów administra­

cji. Prezesa RM zastępują wiceprezesi.

C.

Minister organem

jest

członkiem

administracji

Minister

rządu

i

zarazem

państwowej

o

własnych

samoistnym,

naczelnym

kompetencjach.

Jako

49

minister

rządu

członek

powoływany

Jest

i

odwoływany

w

Już

trybie

przedstawionym (w pkt. A). Ponosi on odpowiedzialność przed Sejmem (a w niektórych przypadkach przed Prezydentem) za wykonywanie własnych kompetencji

oraz

(zadań)

-

razem

członkami

z

Rady

Ministrów

-

za

całokształt działalności rządu. Jako naczelny organ administracji państwowej minister stoi na czele przy pomocy którego kieruje pewną dziedziną administra­

ministerstwa,

cji,

z

reguły

dziedziną

Minister

resortem.

Ma

administracji.

kieruje

Jednoosobowo

wpływ

znaczący

na

podległą

mu

stanowisk

obsadę

kierowniczych w ministerstwie i w resorcie. Na wniosek ministra prezes Rady Ministrów powołuje wiceministrów, którzy są zastępcami i pomocni­

kami ministra w kierowaniu resortem. Na podstawie aktów normatywnych, i Prezydium Rządu,

rządu

Sejmu,

wytycznych

minister określa zadania

podporządkowanych mu organów i Jednostek oraz czuwa nad ich realiza­ cją. Ministrowie wydają na podstawie ustaw i w celu ich wykonania rozporządzenia i zarządzenia. niku Ustaw,

a

Rozporządzenia są publikowane w Dzien­

lub w dziennikach

zarządzenia - w Monitorze Polskim

(gdy mają

urzędowych

ministerstw

normatywne

ministrów podlegają

znaczenie wewnątrzresortowe).

kontroli

rządu.

Rada

Akty

Ministrów może

bowiem uchylić rozporządzenie lub zarządzenie wydane przez ministra. Urząd ministra tworzy się w drodze ustawy. Stanowisko utworzone na tej podstawie daje ministrowi status naczelnego organu administracji państwowej.

utworzone

Natomiast

w drodze

ministrowie,

ustaw,

nie mają

których

tego

stanowiska

statusu

nie

(wchodzą

zostały Jednak w

skład Rady Ministrów). D.

Określone w ustawach komisje i komitety

Naczelnymi organami administracji państwowej są również te komisje i

komitety,

których

przewodniczący

z

mocy

ustawy

wchodzą

w

skład

rządu. Są to organy kolegialne o własnych, ustawowo określonych

kompetencjach. Takim organem jest np. Komitet do Spraw Nauki i Postępu

Technicznego przy Radzie Ministrów. Natomiast Komitet Obrony Kraju nie Jest nadzekt^, .

’anem administracji państwowej (jest organem wykonaw­

czym,

w

właściwym

sprawach

obronności

i

bezpieczeństwa

państwa).

g 6. Pozycja obywatela w państwie

Okres

walki

burżuazji

z

feudalizmem

przyniósł

zmianę

statusu

człowieka wobec państwa. Z poddanego monarchy stal się on obywatelem,

posiadającym prawo do kształtowania woli państwa. Zrodziła się wówczas

również idea, aby prawa obywatelskie były gwarantowane w konstytucji.

Konstytucyjnie zagwarantowana pozycja obywatela w danym państwie przesądza o ustroju politycznym i gospodarczym tegoż państwa. W szczególności stosunek państwa do wolności gospodarczej i do własności

przesądza o ustroju gospodarczym tego państwa (ustrój kapitalistyczny

socjalistyczny).

czy

W

ustroju

własność

socjalistycznym

zostaje

uspołeczniona, działalność gospodarczą mogą prowadzić z reguły tylko podmioty uspołecznione. W ustroju kapitalistycznym uznaje się przyro­ dzone

i niezbywalne prawa jednostki,

bezpieczeństwo

i

prawo

takie

jak:

wolność,

oporu przeciwko uciskowi.

własność, nacisk

Szczególny

kładzie sie na prawo własności, ujmując je jako "świete i nietykalne". W związku z tym prawo do posiadania własności i wolność

gospodarcza

stają się filarami ustroju kapitalistycznego. Walka o należytą pozycję obywatela w państwie przeniosła

się na

arenę międzynarodową. Dowodem tej tendencji jest fakt, że problematyka

praw człowieka stała się przedmiotem wielu konwencji międzynarodowych, np.

Międzynarodowego

Paktu

Praw Obywatelskich

Politycznych

i

oraz

Międzynarodowego Paktu Praw Ekonomicznych, Socjalnych i Kulturalnych. Regulacja

podstawowych praw

i wolności

obywatelskich

nie

już

jest

teraz wyłączną, wewnętrzną sprawą danego państwa. W razie naruszenia przez konkretne państwo praw i wolności

wobec

niego

zastosowane

sankcje

"na

swoich obywateli

arenie

mogą

międzynarodowej"

być

np.

-

zerwanie stosunków dyplomatycznych, bojkot gospodarczy.

Prawa, wolności i obowiązki obywatelskie reguluje w naszym kraju

Konstytucja oraz akty ustawodawcze. To unormowanie dotyczy obywateli polskich chociaż stosuje się z reguły także do cudzoziemców, chyba że ustawa stanowi inaczej. Z wielu ustaw wynika np. zakaz zajmowania przez cudzoziemców określonych stanowisk (np. sędziami mogą być tylko

obywatele polscy). Z drugiej jednak strony cudzoziemcy są zwalniani z wielu obowiązków wobec państwa

wojskowej). państw. Przed

Prawo

azylu

przystąpeniem

(np.

przysługuje

do

omawiania

z pełnienia

zasadniczej

służby

(natury)

obywatelom

innych

z

praw,

wolności

i

obowiązków

obywatelskich warto wskazać na różnice między tymi pojęciami. obywatelskie

zapewnienia

rodzą

roszczenia

realizacji

tych

wobec

państwa,

roszczeń.

które

Wolności

ma

Prawa

obowiązek

obywatelskie

to

uznawana przez państwo sfera działania jednostki (człowieka), wolna od ingerencji państwa. Państwo ma obowiązek zagwarantować jednostce taką

sferę, wyznaczając jej prawne granice. W ramach tak określonych granic

51

obywatel ma możliwość wyboru postępowania według własnej woli, państwo

zaś ma obowiązek zagwarantowania mu tej swobody działania. Nadto, w razie zakwestionowania przez organ państwowy prawa obywatelskiego, obywatel ma obowiązek wskazania podstawy prawnej. W przypadku ingeren­

w

cji

to

obywatelskie

wolności

organ

nie

a

państwowy,

obywatel,

obowiązany Jest do wskazania podstawy prawnej.

W odróżnieniu od praw i wolności obywatelskich, obowiązki obywatel­ skie sprowadzają się do nałożenia przez prawo na obywatela nakazu lub zakazu

określonego

wiązku

przez

zachowania

się,

podmiot

wskazanie

obciąża

obywatela

żądający wykonania

prawnej.

podstawy

obo­

Nadto,

państwo winno zapewnić warunki gwarantujące wywiązywanie się obywateli z nałożonych na nich obowiązków. Konstytucja RP ustanawia zasady odnoszące się do podstawowych praw,

wolności

i

obywateli.

obowiązków

W

szczególności

wymienić

należy

zasadę równości. Określa ona równość obywateli w udziale w sprawowaniu

władzy.

Z

zasady wynika prawo obywatela do równego traktowania

tej

przez państwo, bez względu na płeć, urodzenie, wykształcenie, wykony­ wany

zawód,

realizacji

skuteczniejsze

rzeczywistości

prawno-instytucjonalne

wiednich

postępowań).

praw

swych

takie Jak np.

wolności zakresie

tym

obywateli

przez

analizie

Przy

należy

podstawowych

i

wyznanie

obywateli. są

i

gospodarczego

W

gwarancje

i społecznej,

drodze

na

praw,

pod uwagę

również brać

politycznego

ustroju

(podstawy)

Polskiej,

i

praw

w

system kontroli państwowej

(np.

dochodzenia

obowiązków obywateli

rasę,

narodowość,

Konstytucja mówi również o zapewnieniu gwarancji

służących

materialnych

możliwość

społeczne,

pochodzenie

położenie społeczne.

odpo­

wolności

ogólne

i

zasady

Rzeczypospolitej

zasada zwierzchnictwa Narodu,

zasada dobro­

wolności i równości obywateli w zrzeszaniu się w partie polityczne w celu wpływania metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa, zasada udziału samorządu terytorialnego w sprawowaniu władzy, zasada swobody działalności innych form samorządowych, zasada swobody

działalności

gospodarczej

ochrony własności dziedziczenia .

bez

względu

(szczególnie

formę

na

Przewidziane

w

Konstytucji

prawa

usystematyzować

w

następujący

sposób:

i

własności,

osobistej)

własności

wolności

prawa

i

zasada

oraz

prawa

obywatelskie

można

wolności

polityczne,

prawa i wolności osobiste,•* prawa ekonomiczne, prawa socjalne i prawa kulturalne. W zakresie praw i wolności politycznych

udziału

w

rządzeniu

państwem

/

(pośrednio,

należy wymienić: prawo do bezpośrednio,

w

ramach

52

prawa wyborcze

terytorialnego),

samorządu

przedstawicielskiego

funkcjonowaniem

lub samorządu

państwowej

i

terytorialnego,

związane

prawa

inne

prawo

z

władzy

sprawowania

systemu

uczestniczenia w

do

sprawowaniu kontroli społecznej, prawo zrzeszania się, wolność słowa i

druku,

wolność

zgromadzeń,

się do

zwracania

wnioskami. Podstawowe wyznania,

i

prawa

nietykalność

tajemnica

mieszkania,

pochodów

wieców,

wolności

i

to:

osobiste

wolność

do

prawo

skargami

i

sumienia

i

ze

osobiste,

bezpieczeństwo

korespondencji,

prawo

manifestacji,

państwowych

wszystkich organizacji

nienaruszalność

obrony,

prawo

do

prawo

do

korzystania za granicą z opieki Rzeczypospolitej Polskiej . Prawa

ekonomiczne

to:

prawo

do

rozumiane

pracy

jako

zatrudnienia za wynagrodzeniem według ilości i jakości pracy, prawo do własności oraz prawo do swobodnej inicjatywy gospodarczej . Konstytucja wymienia w rozdziale I jako podstawę ustroju RP swobodę działalności gospodarczej bez względu na formę własności stanowiąc, że ograniczenie tej swobody może nastąpić jedynie w ustawie. Z tego zapisu wynika dla

obywatela

polskiego

prawo

do

swobodnej

gospodarczej

inicjatywy

na

równych zasadach. Obywatel (obok innych podmiotów gospodarczych) może prowadzić działalność gospodarczą "jaką chce i z kim chce" .

Jednakże

ta wolność ma granice prawem zakreślone. W przypadkach prawem określo­

nych działalność gospodarcza musi być zarejestrowana Nadto,

ewidencji.

możność

prowadzenia

lub wpisana do

rodzajów

pewnych

działań

gospodarczych wymaga koncesji, a w ogóle działania te muszą mieścić

się

w

regulacji

prawnej

obrotu

gospodarczego

(w

przeciwnym

razie

podmiot gospodarczy poniesie sankcje prawne). Prawa

socjalne

stanowią:

prawo

do

ochrony

zdrowia,

prawo

do

wypoczynku, prawo do pomocy w razie choroby lub niezdolności do pracy, prawo rodziny do pomocy, prawo do ubezpieczeń społecznych,

prawo do

korzystania z wartości naturalnego środowiska.

Do

praw

kulturalnych

zaliczane

są:

prawo

do

nauki,

prawo

do

korzystania ze zdobyczy kultury i twórczego udziału w rozwoju kultury narodowej.

Podstawowe obowiązki obywateli można podzielić na obowiązki ogólne wobec państwa (obowiązek przestrzegania przepisów Konstytucji i ustaw

oraz poszanowania zasad współżycia społecznego,

obowiązek sumiennego

wykonywania powinności wobec państwa), obowiązki w zakresie obronności

(obowiązek: obrony ojczyzny, służby wojskowej, czujności wobec wrogów narodu

i strzeżenia tajemnicy państwowej),

pomnożenia

dorobku

ogólnonarodowego

i

obowiązki

rozwoju

zmierzające do

Ojczyzny

(obowiązek

53

strzeżenia własności społecznej, swoich obowiązków obywatelskich.

obowiązek obowiązek

rzetelnego wykonywania przyczyniania sie do

rozwoju Ojczyzny, obowiązek ochrony środowiska naturalnego).

Katalog praw i wolności obywatelskich określony Konstytucją RP nie pokrywa

się

z

"międzynarodowym"

katalogiem

tych

praw

i

wolności.

Obywatele polscy mają z jednej strony więcej, a z drugiej strony mniej praw i wolności niż to przewidują normy prawa międzynarodowego publicznego. Polska Konstytucja nie przewiduje np. prawa do rzetelnej

i

wszechstronnej

informacji,

prawa

do

rodziny

mieszkania.

Prawa

i

wolności obywatelskie wymagają też gwarancji prawno-instytucjonalnych. już

Wiele

uczyniono

nowego

ustroju

jednak

Polska

w

tym

zakresie

przy

polityczno-gospodarczego z

państwa

o

ustroju

okazji

państwa

tworzenia

podstaw

polskiego.

Jeżeli

ma

totalitarnym

rzeczywiście

przekształcić się w demokratyczne państwo prawne, to proces tworzenia

omawianych gwarancji praw

deklarowanych

jest jeszcze daleki od zakończenia.

sferze

w

ekonomicznej

i

socjalnej

Realizacja daleka

jest

również od doskonałości, a jej osiągnięciu nie sprzyja panujący kryzys gospodarczy.

Należałoby podjąć działania zmierzające do podniesienia

kultury prawnej obywateli (aby wiedzieli o przysługujących im prawach) oraz

ukształtowania

ich

kultury

politycznej

(aby

obywatel

chciał

aktywnie uczestniczyć w życiu politycznym). Obywatel

wolności (np.

ma

szereg

Sądu Administracyjnego,

organów

uprawnień

w

zakresie

obrony

swych

praw

i

może wnieść sprawę do sądu powszechnego lub Naczelnego

państwowych).

może składać skargi

Ważnym

gwarantem

i wnioski do wszystkich

realizacji

obywateli jest Rzecznik Praw Obywatelskich.

praw

i

wolności

Rozdział III WPROWADZENIE DO PRAWA CYWILNEGO

8 1. Prawna regulacja obrotu gospodarczego W systemie wolnorynkowym państwo, jako prawodawca, wykonuje zadania

dość złożone, posługuje się też przy tym różnymi metodami oddziaływa­ nia, z których najdonioślejsza jest metoda cywilnoprawna. Po pierwsze, skoro założeniem systemu jest wolność działalności gospodarczej samodzielnych podmiotów prawa, prawodawca zakreślić musi

granice tej wolności, ażeby postawić tamę jej ewentualnym nadużyciom,

ze

wykorzystywaniu

jej

innych.

szkodą

Wyda je

a także wprowadza określone zakazy

obwarowując

ich

sankcjami

naruszenie,

przy

czym

przepisy

zatem

on

charakterze ochronnym,

obszarze

na

też

inną

postać

sankcja

(np.

nieważności

umowy

prawa

choć mogą

cywilnego sankcje te najczęściej mają charakter majątkowy,

mieć

o

i nakazy,

zawartej

z

naruszeniem przepisów o reprezentacji osoby prawnej).

Po drugie, prawodawca reguluje sposoby tworzenia podmiotów prawa, w szczególności

osób

prawnych,

które

prawa - osób fizycznych

sferze

na

formułuje

(zob.

rozdz.

podobieństwo

w

sposób nie

W ten

IV).

-

tylko daje możliwość pomnażania ilości podmiotów obrotu gospodarczego,

co powoduje jego ożywienie i rozwój, ale przede wszystkim pozwala na

włączenie

do

gospodarczego

życia

środków,

koncentrację

i

które

z

powodu rozproszenia nie mogłyby inaczej zostać użyte w celach produk­ cyjnych

Same

(aktywizacja kapitałów).

też wartości

będące w

rękach

państwa i jego struktur (własność państwowa, własność komunalna) nie mogły by być inaczej

Ponadto

spożytkowane produkcyjnie.

konstrukcja

osobowości prawnej pozwala na uruchamianie aktywności i przedsiębior­ czości obywateli.

Po

trzecie,

prawodawca

prawa

rozmaite

instrumenty prawne

których ogromnie

mogą

one

ważnego

tworzy

realizować

w

życiu

i

i

stawia

i

do

dyspozycji

mechanizmy

chronić

gospodarczym

swoje

prawne,

interesy.

instrumentu

podmiotów za

pomocą

Przykładem

prawnego

jest

umowa.Przykładem złożonego mechanizmu prawnego, chroniącego naruszony

interes podmiotu jest odpowiedzialność odszkodowawcza, skorzystać poszkodowany.

z której

może

55

Wszystkie trzy wskazane powyżej sfery działań prawodawcy realizują

się prawie wyłącznie w obszarze prawa cywilnego i przy zastosowaniu cywilnoprawnej metody. Charakteryzuje ją równorzędność prawna stron, inaczej mówiąc, żadną z wchodzących w stosunek prawny osób nie ma

uprawnień władczych wobec innych osób, pozostających w tym stosunku.

czwarte,

Po

państwo

za

ma

zadanie

dla

bezpieczeństwo

zapewnić

podstawowych dóbr obywateli (życie, zdrowie, naturalne), a także pobudzać i ukierunkowywać

mienie, środowisko rozwój gospodarczy

kraju. Całość działań państwa w tym obszarze zadań określa się mianem

państwowego.

interwencjonizmu tych

Wykonywanie

wobec

występują jest

prawo

do

w

się on

administracji

administracyjne.

podmiotów gospodarczych

stosunku

cechą

należy

zadań

reguluje

działania

Realizuje

formach

państwowej,

Organy

Jego

której

administracyjne

w charakterze

administracyjno-prawnego.

prawnych.

władczym,

przykłady

co

można

znaleźć zarówno w dziedzinie regulowanej przepisami mającymi zapewnić

bezpieczeństwo (np. przepisy o ruchu drogowym, przepisy o bezpieczeń­ stwie i higienie pracy, przepisy prawa budowlanego), jak i w dziedzi­ nach regulowanych przepisami, za pomocą których państwo oddziałuje na zachowanie podmiotów gospodarczych (np. prawo podatkowe, prawo celne).

Poza tworzeniem ogólnych powszechnie obowiązujących reguł postępowa­

nia, zawartych w aktach normatywnych, organy administracyjne posługują się

tu

również

aktami

administracyjnymi

(jak

indywidualnymi

np.

decyzje, zezwolenia, koncesje).

g 2. Pojęcie, przedmiot i źródła prawa cywilnego Prawo cywilne jest gałęzią prawa złożoną i reguluje

ogromnie

rozległe

i

rozbudowaną,

dziedziny

skomplikowane

ponieważ

życia.

Naj­

ważniejsze, że reguluje ono stosunki gospodarcze, ale wiedzieć należy,

że

jego

przepisy

służą

też

ochronie

życia

duchowego

i

wartości

niematerialnych, chronią np. twórczość człowieka, jego wolność, życie.

dobrą

sławę

precyzyjnej wskazując

na

itp.

Ta

definicji

tematykę

prawo zobowiązań,

różnorodność prawa

materii

cywilnego,

powoduje,

najczęściej

regulacji cywilnoprawnej

(np.

że

brak

opisujemy

prawo

jest je,

rzeczowe,

prawo spadkowe, prawo na dobrach niematerialnych i

inne części składowe systemu prawa cywilnego).

W prawie cywilnym wyodrębnione są trzy grupy norm, z których każda ma całkowicie inny charakter, a to:

1)

prawo cywilne materialne,

■i

56

2)

prawo cywilne formalne, czyli procesowe (proceduralne),

3)

prawo cywilne kolizyjne. Prawo cywilne materialne normuje byt podmiotów

Ad 1)

oraz treść zachodzących miedzy nimi stosunków prawnych,

ogromnej większości charakter majątkowy,

tego prawa

które mają w

choć niekiedy są stosunkami

niemajątkowymi. Podmiotami prawa cywilnego są osoby fizyczne i osoby prawne, stosunki miedzy nimi zatem mogą powstawać w trzech relacjach:

miedzy

osobami

fizyczną

z

fizycznymi,

jednej,

miedzy

prawną

a

z

osobami

miedzy

prawnymi,

strony.

drugiej

osobą

Regulacja

prawna

wszystkich tych relacji nie jest zróżnicowana.

Zróżnicowanie

natomiast

regulacji

w

prawnej

stosunków

sferze

cywilnoprawnych wiąże sie z okolicznością, która może wystąpić zarówno

co do osoby fizycznej, zawodowe

jak

(profesjonalne)

i osoby prawnej;

prowadzenie

okolicznością

tą

jest

gospodarczej

działalności

nawiązanie konkretnego stosunku właśnie w ramach tej działalności.

i Z

tego zatem punktu widzenia powstające w obrocie gospodarczym stosunki mogą mieć charakter

obustronnie profesjonalny

(np.

umowne

stosunki

miedzy producentem wyrobów a dostawcą surowców do produkcji),

jednostronnie

profesjonalny

wydawnictwem,

które

wydaje

(np.

jego

stosunek

umowny

miedzy

Niektóre

utwór).

albo

autorem

przepisy

a

prawa

cywilnego odnoszą sie tylko do stosunków obustronnie profesjonalnych, tworząc w niektórych kwestiach odrębny reżim prawny dla tzw. obrotu

zawodowego. W okresie przedwojennym stosunki te regulował handlowy, obecnie jest to materia tzw. prawa gospodarczego

należy,

zastrzec

że

zarówno

pojecie,

jak

i

obszar

kodeks - choć

regulacji

prawa

gospodarczego są szersze i niedość precyzyjnie zakreślone.

W prawie cywilnym materialnym wyodrębnia sie też jeszcze inny reżim oparty

na

kryterium

profesjonalnych

podmiotowym.

wyróżniono

Ze

mianowicie

sfery

te,

stosunków w

których

jednostronnie

drugą,

nie­

profesjonalną stroną jest konsument. To ostatnie pojecie jest wyprowa­

dzone z ekonomii, w prawie nie daje sie wystarczająco ściśle zdefinio­

wać, ogólnie stwierdzić można jedynie, że nawiązuje do roli społeczno-ekonomicznej strony, która na podstawie umowy w zamian za świadczenie

pieniężne

nabywa

towar

lub

korzysta

z

usługi

celem

zaspokojenia

konsumpcyjnych potrzeb własnych i osób bliskich. Konsument w stosunku

z profesjonalistą jest zawsze stroną słabszą (ekonomicznie, organiza­ cyjnie,

fachowością i doświadczeniem itp).

Z tej przyczyny przepisy.

regulujące ten tzw. obrót konsumencki mają konsumenckie, tzn. ochronne wobec konsumenta.

“nachylenie"

pro-

Trzy powyższe reżimy regulacji stosunków cywilnoprawnych znalazły unormowanie w kodeksie cywilnym z 1964 r. , który w latach następnych

57

ulegał

nowelizacji.

wielokrotnej

przeprowadzana Jest w

kodeksu

Najbardziej

okresie od

radykalna

1988

r. ,

reforma tego

głębokie

bardzo

zmiany wprowadzono w 1990 r. , a obecnie trwają prace nad kolejnym etapem zmian, mających zapewnić efekt całkowitej przebudowy kodeksu cywilnego. Przebudowa ta Jest niezbędna z dwu przyczyn:

po pierwsze,

ze względu na całkowitą zmianę ustroju państwa i systemu gospodarczego dokonaną w tym okresie, a po drugie z uwagi na to, że nasze węwnątrz-

krajowe ustawodawstwo musi być stopniowo dostosowywane do ustawodaw­ które Jest ukierunkowywane przez

stwa krajów Wspólnot Europejskich,

dyrektywy Rady Europy, do członkowstwa której kraj nasz aspiruje. Systematyka kodeksu cywilnego w ogólnym Jego układzie pozostaje nie

zmieniona. Składa się on z czterech ksiąg: - księga I "Część ogólna" zawiera przepisy wstępne (zob. dalej § 3), przepisy dotyczące podmiotów prawa cywilnego, przepisy dotyczące mienia, normujące czynności prawne oraz sposoby obliczania terminów i

przedawnienie roszczeń majątkowych.

- księga

własności,

II

"Własność

i

inne

prawa rzeczowe"

zawiera

regulację

praw rzeczowych ograniczonych

i

zawiera przepisy ogólne o istocie

i

użytkowania wieczystego,

posiadania, -

księga

rodzajach

III

"Zobowiązania"

o

szczególne

przepisy

o

zobowiązań,

ich

powstawaniu

zobowiązaniach

w

i

wygaśnięciu,

zależności

od

także

a

źródła

ich

powstania: z umów nazwanych i czynności prawnych, z czynów niedozwolo­ nych i z innych zdarzeń prawnych. - księga IV "Spadki" zawiera regulację dziedziczenia.

Oprócz kodeksu cywilnego obowiązuje bardzo wiele ustaw z dziedziny prawa cywilnego, bądź takich, w których obok przepisów cywilnoprawnych się

znajdują

karno-prawne.

bankowe

z

przepisy

też

administracyjno-prawne

czy

nawet

Wymienić tu trzeba, np. kodeks morski z 1961 r., prawo

1989

r. .

prawo

geologiczne

i

górnicze z

1992

prawo

r. .

autorskie z 1992 r. , prawo spółdzielcze z 1982 r. , i wiele innych. Ich temat jest zawsze oznaczony w tytule. Ad

2)

Prawo cywilne formalne

pozyskiwania

ochrony

prawnej,

(procesowe)

czyli

-

reguluje sposób

uchylanie

skutków.

i

tryb jakie

wyniknęły z dokonanych naruszeń praw podmiotowych, normowanych prawem materialnym. Ochrony takiej poszukiwać można w drodze procesu sądowego i

uzyskać

ją

przez

egzekucję,

przeprowadzoną na podstawie

sądowego

wyroku względnie innego tytułu egzekucyjnego. Prawo procesowe w sposób szczegółowy reguluje postępowanie sądowe i egzekucyjne. Jego źródłem

Jest kodeks postępowania cywilnego z 1964 r. . radykalnie zmieniony w latach 1989-1992.

58

Ad

3)

Prawo

cywilne

kolizje,

bowiem

rozwiązuje

kolizyjne,

obejmuje mogą

jakie

grupy

zagadnień,

między

przepisami

dwie

zachodzić

prawa w czasie i w przestrzeni. 0 treści unormowań należących do prawa kolizyjnego mowa była w rozdz. I. Źródłem prawa rozwiązującego kolizje

w przestrzeni jest ustawa Prawo prywatne międzynarodowe z 1961 r., ale

poszczególne przepisy tego prawa znajdują sie też w innych ustawach, np. w kodeksie morskim, w prawie wekslowym. Przepisy natomiast prawa

międzyczasowego (intertemporalnego) zawarte są w każdej nowej ustawie,

jaka wchodzi w miejsce starej, regulującej te same stosunki. Najbar­ dziej ogólną w tej kwestii zasadę wyraża kodeks cywilny, stanowiąc, że

ustawa

nie

ma

mocy

wstecznej,

chyba,

sam

że

przewidziałby jej wsteczne działanie albo, wydania tej ustawy.

prawodawca

wyraźnie

że wynikałoby ono z celu

fi 3. Ważniejsze reguły realizacji praw podmiotowych

Prawodawca tworzy prawa podmiotowe po

możliwość osiągania określonych celów,

to.

ażeby

ażeby

dać

uprawnionym

zabezpieczyć

określone

ich interesy, materialne i niematerialne, drogą realizacji wyrażają­

cych

je

uprawnień.

Takie

jest

społeczno-gospodarcze

przeznaczenie

każdego prawa podmiotowego. Uwzględniając to, kodeks cywilny stanowi,

że

nikt nie może

ze

swego

prawa

czynić użytku

właśnie jego przeznaczeniem albo z zasadami

Gdyby tak właśnie postąpił (np.

sprzecznego

z

tym

współżycia społecznego.

chciał wykorzystać przysługujące mu

prawo dla dokuczenia czy zaszkodzenia drugiemu), nie mogło by to być uważane za "wykonywanie prawa" i nie mogłoby też korzystać z prawnej ochrony.

Z prawa podmiotowego wypływają konkretne roszczenia, nione prawem określone żądania uprawnionego,

czyli chro­

kierowane w konkretnym

czasie (w chwili obecnej) przeciwko konkretnej osobie, ażeby zachowała

się ona w konkretny sposób (np. żądanie pożyczkodawcy w chwili, kiedy nadszedł

już termin spłaty pożyczki,

ażeby pożyczkobiorca

należność

zapłacił). Ochrona, jaką daje prawo, polega na tym. że roszczenia mogą

być dochodzone wyroku.

przed

sadem

i

egzekwowane

na

podstawie

sądowego

Jednakże przy udzielaniu ochrony roszczeniom o charakterze majątko­

wym prawodawca bierze pod uwagę także interes tego,

przeciwko komu

roszczenie jest kierowane i kto nie powinien być zmuszony do beztermi­

nowego oczekiwania i liczenia się z obowiązkiem zapłaty.

Uwzględnia

się tez fakt, że po upływie długiego czasu zaciera się pamięć uczest­

59

ników

i

świadków

dowody

-

nie

Z

sprawy.

o

jest

tych

możliwe

przyczyn

roszczeń majątkowych,

tzw.

osoba,

dokumenty

należyte

i

sprawiedliwe

przewiduje

prawo

czyli

przedawnienia

okresu

przepadają

szczegółach,

więc

dla

terminy

przedawnienia.

terminy

przeciwko

której

inne

i

osądzenie

dochodzenia

upływie

Po

komuś

przysługuje

roszczenie, może się uchylić od zaspokojenia go. Przy

roszczeń w szczególności

wszelkich

dochodzeniu

przed

sądem

zachodzi konieczność przedstawienia dowodów na prawdziwość twierdzeń Łączy się z tym ryzyko,

wysuwanych przez każdą ze stron.

uwzględni

nieuzasadnionych,

twierdzeń

ważne

że sąd nie

zatem pytanie,

jest

na

której ze stron ciąży obowiązek przeprowadzenia danego dowodu. W tej

zgodnie z którą ciężar udowo­

kwestii kodeks cywilny stanowi regułę,

dnienia faktu skutki prawne.

spoczywa

tej

na

osobie,

się do konkretnych zdarzeń,

Reguła powyższa odnosi

wiście w przeszłości miały miejsce

zaobserwowane przez świadków,

strowane

fotograficznie czy

fakt ujemny,

tzw.

nie

czyli

powstać

trudności

potwierdzone pismem,

zareje­

Jeżeli jednak ktoś powołuje się na

na to,

że określone zdarzenie w określonym

dowodowe,

tego może

być

niemożliwe,

a w

Również w wielu innych sytuacjach

każdym razie jest ogromnie trudne.

mogą

które rzeczy­

tp.

udowodnienie

zaistniało,

tego wywodzi

fakty dodatnie), mogły być

(tzw.

więc np.

czasie

z faktu

która

a

to

z

kolei

grozi

niemożnością

skorzystania przez uprawnionego z przysługującej mu ochrony prawnej. Na wypadek

zajścia

(objętych

takiej

sytuacji

mianowicie

pozwalaja

domniemania:

obowiązkiem

przepisy prawa wprowadzają wnioskować

na

udowodnienia)

pewnych

o

podstawie

innych

tzw.

faktach

faktów

(łatwiejszych do udowodnienia), z którymi te pierwsze fakty pozostają w

normalnym

wodnić, nadał

następstwie

Przykładowo:

zdarzeń.

kto

ma

obowiązek

udo­

że kontrahent wiedział o wysłaniu towaru, wykazuje tylko, że na

jego

przesyłkę

adres

poleconą

odpowiedniej

o

treści.

W

normalnym bowiem następstwie zdarzeń adresat otrzymuje wysłany list i zaznajamia się z jego treścią (domniemanie faktyczne). Dla niektórych

sytuacji same przepisy tworzą domniemanie (domniemanie prawne): jeżeli np.

właściciel

gruntu

poniósł

koszty naprawy płotu dzielącego jego

grunt od gruntu sąsiada i chce. ażeby sąsiad zwrócił mu połowę tych

może

kosztów,

zgodnie

z

powołać

się

którym płoty,

na

rowy,

wynikające

mury,

miedze

z

przepisu itp.

znajdujące

granicy gruntów służą do wspólnego użytku sąsiadów,

też mają

ponosić

taktycznych,

jak

koszty i

przy

ich utrzymania. domniemaniach

domniemanie, się na

którzy wspólnie

Zarówno przy domniemaniach prawnych

jest

dopuszczalne

przeprowadzenie dowodu przeciwnego celem obalenia domniemania mocy dowodowej),

tak więc w powyżej

powołanych przykładach

(Jego

adresat

listu może udowodnić, że np. skutkiem wyjazdu zagranice listu nie odebrał i nie zaznajomił sie z nim, a sąsiad może wykazać, że płot jest dla niego zbędny i neużyteczny, służy jedynie potrzebom drugiej strony.

Szczególnie szerokie zastosowanie do różnych sytuacji życiowych ma domniemanie

prawne,

wprowadza

jakie

swoich przepisów wstępnych. skutki

prawne

dobrej wiary"

od

dobrej

kodeks

Przepis głosi:

lub

złej

wiary,

cywilny

w

ostatnim

ze

"Jeżeli ustawa uzależnia

domniemywa

(np. kto kupuje rzecz wiedząc,

się

istnienie

albo mając uzasadnione ten jest w

podstawy do przypuszczenia, że pochodzi ona z kradzieży,

złej wierze i mimo wydania mu rzeczy nie nabywa jej własności. Jednak ta zła wiara musi zostać udowodniona, regułą

domniemania

dobrej

wiary,

nabywca rzeczy stanie się jej posiadanie).

w przeciwnym razie

korzystający

z

tego

właścicielem z chwilą

zgodnie z

domniemania

objęcia

jej

w

Rozdział IV

PODMIOTY STOSUNKÓW CYWILNOPRAWNYCH 8 1. Pojęcie i rodzaje podmiotów stosunków

cywiInoprawnych

Polskie

prawo

wyróżnia

cywilne

dwa

rodzaje

podmiotów

stosunków

cywilnoprawnych, a mianowicie: 1) osoby fizyczne, czyli ludzi oraz 2) osoby prawne, tj . niektóre jednostki organizacyjne. W przeciwieństwie

do podmiotowości prawnej osób fizycznych,

osobowość prawna jednostek

organizacyjnych nie jest ich cechą przyrodzoną lecz normatywną, tzn. nie wynika z obiektywnych, naturalnych właściwości tych podmiotów,

lecz z przepisów prawa. Jej istotą jest możliwość bycia podmiotem praw i

obowiązków

z

gólnych

prawa

zakresu

zdolności prawnej.

cywilnego,

a

więc

posiadanie

tzw.

Zakres tej zdolności nie jest jednak dla poszcze­

jednakowy,

podmiotów

nie

wszystkie

bowiem

osoby

mogą

w

jednakowym stopniu stawać się podmiotami takich samych praw i obowiąz­

ków. Jeżeli jednak założyć, że wszystkie osoby fizyczne są potencjal­

nie pod

tym

względem równouprawnione,

to

oczywistym jest

fakt,

że

osoby prawne nie mogą być podmiotami np. z zakresu prawa rodzinnego.

Generalnie prawnej

nych,

ujmując

można

problem

powiedzieć,

że

zakres

zdolności

osób prawnych jest węższy od zdolności prawnej osób fizycz­

zaś przepisy szczególne mogą dodatkowo jeszcze wprowadzać inne

jeszcze ograniczenia

(np.

korzyści

z

majątkowych

takiego wsparcia np. kiego itd).

prawa,

zdolności

procesowej

w

w

przy dopuszczalności

z

pewnych uprawnień

szczególności (czyli

charakterze

pozyskiwania

osoby prawne Kościoła Katolic­

i osób prawnych funkcjonują pewne jednostki

korzystające

podmiotów sądowym

zagranicy,

przez fundacje,

Obok osób fizycznych organizacyjne

zakaz otrzymywania przez partie polityczne

jego

zaś

możliwości

z

tzw.

stanowiących atrybut

zdolności

występowania w

uczestnika),

sądowej

i

postępowaniu

samodzielnego

dokonywania

rozliczeń pieniężnych, posiadania własnych dóbr osobistych itp. Nazywa się je niekiedy ułomnymi osobami prawnymi. Ustawodawca jednak konsek­

wentnie prawnej ,

przestrzega

nie

zasady

dopuszczając

do

normatywnego

kreowania

charakteru podmiotów

podmiotowości

prawa

w

rodzaju

ułomnych osób prawnych” przez naukę i orzecznictwo sądowe. Tak więc

62

nawet wyodrębnione organizacyjnie i działające niejako na podobieństwo osoby prawnej

przez

jednostki organizacyjne,

jako

prawo

osoby prawne,

zakwalifikowane

nie

osobami

nie

tymi

wyraźnie

też.

Dlatego

są.

zgodnie z dyspozycją art. 39 k.c., "Kto zawarł urnowe w imieniu osoby

prawnej,

która

nie

obowiązany

istnieje,

jest

zwrotu

do

co

tego,

otrzymał od kontrahenta w wykonaniu umowy oraz do naprawienia szkody, którą kontrahent poniósł przez zawarcie umowy

nie wiedząc

braku

o

osobowości prawnej strony przeciwnej".

zdolności

Od

odróżnić

należy

prawnej

zdolność

do

czynności

prawnych, czyli zdolność do tego, by na drodze własnego, samodzielnego

działania, poprzez czynności prawne, nabywać prawa i zaciągać zobowią­

do

Zdolność

zania. prawne,

czynności

fizyczne

osoby

zaś

prawnych

mogą

ją

wszystkie

posiadają

posiadać

pełnym

w

osoby

zakresie,

zakresie ograniczonym, lub być jej całkowicie pozbawione. Od zdolności

do czynności prawnej należy odróżnić tzw.

zdolność deliktową,

zdolność ponoszenia niedozwolonym.

szkody

za

odpowiedzialności

wyrządzone

czyli czynem

S 2. Osoby fizyczne Zgodnie zdolność

z

art.

prawną".

8

z

polskim

wpływu

rasa,

z

od

chwili

uzyskaniem

urodzenia

ma

kwalifikacji

Zdolność prawna wszystkich osób fizycznych

Nie

jednakowa.

zasady

człowiek

równoznaczne

to

podmiotu prawa cywilnego.

jest

"Każdy

k.c.

Jest

ma

na nią w

pochodzenie

płeć,

w

szczególności

społeczne,

prawie

narodowość

itp.

Zdolność prawna osób fizycznych, jakkolwiek jest kategorią normatywną, wynika w naturalny sposób z przesłanek biologicznych.

Dziecko poczęte

a nie urodzone, żyjące w łonie matki, nie ma zdolności

prawnej,

nie

może być przeto w myśl obowiązującego obecnie prawa uważane za osobę

fizyczną. Prawo dopuszcza wprawdzie takie dziecko do nabycia spadku, jednakże

pod warunkiem,

że urodzi

sie ono żywe.

Jest

to

oczywiste

odstępstwo od zasady, że spadkobiercą może być jedynie osoba fizyczna. która żyje w chwili otwarcia spadku (tj . w momencie śmierci spadkodaw­

cy).

Dla ochrony ewentualnych praw spadkowych dziecka poczętego

jeszcze

nie

urodzonego,

ustanawia

sie

kuratora.

jeżeli

jest

lecz to

potrzebne dla strzeżenia przyszłych praw dziecka. Rodzice dziecka poczętego nie posiadają bowiem jeszcze w tym okresie statusu przedsta­ wicieli

ustawowych

(zob.

§

4).

Fakt

narodzenia

dziecka

zostaje

urzędowo stwierdzony w Urzędzie Stanu Cywilnego tzw. aktem urodzenia. Problem uznania przez prawo dziecka poczętego lecz nie urodzonego

za podmiot prawa w szerszym, niż ma to miejsce obecnie zakresie, jest

63

wielce

i

dyskusyjny

że zahacza obecnie

skomplikowany tym bardziej,

nawet o zagadnienie eksperymentów genetycznych i ich dopuszczalności z punktu widzenia ochrony praw nienarodzonego dziecka.

Podmiotowość osoby fizycznej kończy się z chwilą śmierci człowieka. Z tą chwilą gasną jej prawa i obowiązki o charakterze niemajątkowym,

zaś prawa majątkowe i majątkowe obowiązki przechodzą na spadkobierców. Stwierdzenie śmierci dokumentuje Urząd Stanu Cywilnego wystawiając akt

zgonu. Nie zawsze jednak, mimo że fakt śmierci danej osoby nie budzi żadnych wątpliwości,

można sporządzić akt zgonu (np.

zgon

Wówczas

zwłok).

ustala

na

wydane

z powodu braku

specjalnego

przeprowadzeniu

sądowe stwierdzenie zgonu). Postanowienie

postępowania sądowego (tzw.

sądu

po

się

zakończenie

podstawę

stanowi

postępowania

tego

wystawienia aktu zgonu. Od sądowego stwierdzenia zgonu należy odróżnić uznanie

do

za zmarłe­

W tym przypadku bowiem śmierć danej osoby jest jedynie prawdo­

go.

podobna i wiąże się z jej zaginięciem. Kodeks cywilny przewiduje, że

jeżeli

oznaczony

przez

analogicznym,

nia sądu

okres

nie

czasu

czy

wiadomo,

jaki powstaje w razie śmierci. Na podstawie postanowie­

za

uznaniu

o

przepisami

czy też umarł, można go uznać za zmarłego ze skutkiem

zaginiony żyje

zmarłego

sporządza się następnie akt

zgonu.

Zaginiony może być uznany za zmarłego, jeżeli do końca roku kalenda­ rzowego, żył-

którym

w

lat

upłynęło

zaginięcie

- stosownie

dziesięć.

nastąpiło w

terminy przewidziane

Skrócone

związku z

- jeszcze

istniejących wiadomości

gdy

są,

lub powietrzną,

katastrofą morską

i innymi zdarzeniami związanymi z bezpośrednim

działaniami wojennymi niebezpieczeństwem

do

dla

życia.

Postanowienie

o

uznaniu

za

zmarłego

zostaje uchylone, gdy uznany za zmarłego zjawi się osobiście w sądzie

i wykaże swoją tożsamość. W przeciwieństwie do

zdolności

fizyczne

mogą

przez

zdolność

do

prawnych,

być

w

nią

aktywnego

czyli

prawo

do

tego,

nie

wyposażone,

kreowania

świadomego

i

zdolność

prawnej,

by

przez

osoby

wszystkie

ponieważ

stosunków

czynności

jest

to

cywilno­

prawne

swym

własnym, samodzielnym działaniem, nabywać prawa i zaciągać zobowiąza­

nia. Osoba fizyczna może być: - pozbawiona zdolności do czynności prawnych. - posiadać ją w ograniczonym zakresie, - mieć pełną zdolność do czynności prawnych.

Ograniczoną

który

ukończył

majątkowymi

i

zdolność 13

lat

do

czynności

życia.

Może

zaciągać zobowiązania,

prawnych

on

uzyskuje

rozporządzać

małoletni,

swymi

prawami

ale tylko za zgodą przedstawi-

64

ustawowego.

cielą

samodzielnie.

odnośnie

Małoletni

Zgoda

działa

więc

ustawowego

przedstawiciela

czynności,

przez

czynności prawnych nie

osoba

która

sam,

ale

Jest

wymagana

wprawdzie

nie

ograniczona

rozporządzą prawem i. nie

w

nie

zdolności

zaciaga

do

zobowiązań

(np. przyjęcie darowizny). Czynność prawna jednostronna dokonana przez osobę

taka

bez

zgody

przedstawiciela

ustawowego

Jest

bezwzględnie

nieważna. Jeżeli natomiast osoba ograniczona w zdolności do czynności

prawnych zawarła bez zgody swego przedstawiciela ustawowego urnowe, to ważność tej umowy Jest uzależniona od potwierdzenia jej przez przed­

stawiciela ustawowego. Umowa taka zawsze Jednak wiaże druga stronę. która w związku z tym nie może się powołać na brak zgody przedstawi­ ciela ustawowego, może natomiast wyznaczyć przedstawicielowi odpowie­ dni

termin do potwierdzenia umowy,

po którego bezskutecznym upływie

przestaje być umowa zwiazana. Niektóre czynności prawne mogą być dokonywane przez osobę ograni­

czona w zdolności do czynności prawnych nawet bez zgody przedstawi­

ciela ustawowego. Sa to przypadki następujące: - zawieranie umów należących do umów powszechnie zawieranych w drob­

nych. bieżących sprawach życia codziennego. Należy przy tym zazna­ czyć. że wprawdzie osoby całkowicie pozbawione zdolności do czynno­ ści

mogą

prawnych

skutecznie

zawierać

umowy

typu.

tego

ale

z zastrzeżeniem, że umowa taka staje sie ważna z chwila jej wykona­

nia. chyba że pociąga za sobą rażace pokrzywdzenie osoby. - rozporządzanie swoim zarobkiem.

chvba że sad opiekuńczy z ważnych

powodów postanowi inaczej.

- rozporządzanie przedmiotami majątkowymi otrzymanymi od przedstawi­ ciela ustawowego do swobodnego użytku,

z wyjątkiem tych czynności.

dla których nie wystarcza jego zgoda (np. zbycie nieruchomości przez osobę ograniczona w zdolności do czynności

prawnych

wymaga

zgody

sadu opiekuńczego).

Pełna zdolność do czynności

prawnych uzyskuje

człowiek

z

chwila

osiągnięcia pełnoletności. tj. ukończenia 18 roku życia. Zdolność odpowiedzialnego

niem

jest

bowiem

tylko

nie

dotknięty

i rozsądnego kierowania swym postępowa­

funkcja osiągniętego wieku.

niedorozwojem

umysłowym.

Człowiek może

być

psychiczna

lub

choroba

innego rodzaju zaburzeniami na skutek np. alkoholizmu lub narkomanii. Wobec

takich

osób

istota jest to.

przeprowadza

sie

tzw.

ubezwłasnowolnienie.

Jego

że po zakończeniu stosownego postępowania sad wydaje

orzeczenie pozbawiające w całości (ubezwłasnowolnienie całkowite)

lub

w części (ubezwłasnowolnienie częściowe) osobę fizyczna w zdolności do

65

prawnych.

czynności

ubezwłasnowolniona

Osoba

całkowicie

w

jest

zakresie zdolności do czynności prawnych traktowana analogicznie Jak

poniżej

małoletni

życia.

roku

13

wyznacza

Sąd

niej

dla

opiekuna.

Ubezwłasnowolniony częściowo natomiast zachowuje zdolność do czynności prawnych w rozmiarze,

rokiem

Jaki

przysługuje małoletniemu miedzy

Sąd wyznacza wówczas dla niego kuratora.

życia.

wolnienie zostaje uchylone których zostało orzeczone.

Na ustalenie

przez

jeżeli

sąd,

13 a 18

Ubezwłasno­

odpadną przyczyny dla

fizycznych ma też wpływ ich

zakresu zdolności osób

oraz miejsce zamieszkania. Okoliczności te mają znacze­

obywatelstwo

nie w stosunkach międzynarodowych z uwagi na to, że istnieją różnice w prawnym unormowaniu kwestii zdolności prawnej i zdolności do czynności

prawnych przez poszczególne państwa.

zdolność

i

prawna

do

zdolność

I tak art. 9 p.p.m. stanowi, że

prawnych

czynności

osoby

fizycznej

podlega Jej prawu ojczystemu, tj. zależy od obywatelstwa, a gdyby nie

go

można

było

ustalić

-

od

zamieszkania.

miejsca

Kodeks

cywilny

że miejscem zamieszkania osoby fizycznej Jest miejscowość, w

uznaje,

której osoba ta przebywa z zamiarem stałego pobytu. Można mieć tylko

jedno miejsce

zamieszkania.

Miejscem zamieszkania małoletniego Jest

miejsce zamieszkania rodziców lub opiekuna. uznaniem człowieka

Z wiąże

się

ochrona

osobowością

Objęcie

swoistych

konkretnej

tych

dóbr

prawo

przez

osoby

ochroną

podmiot w naturalny

za

sposób

wartości,

nierozerwalnie

fizycznej,

zwanych dobrami osobistymi.

prawa

cywilnego

z

związanych

(niezależnie

od ochrony

przewidzianej w innych gałęziach prawa) podnosi te dobra do rangi praw

podmiotowych osobistych. Według art. 23 k.c. ka,

Jak w

szczególności lub

nazwisko

mieszkania,

pseudonim,

twórczość

racjonalizatorska,

zdrowie,

wolność,

tajemnica

naukowa,

dobra osobiste człowie­

cześć,

swoboda sumienia.

korespondencji,

literacka,

artystyczna,

nietykalność wynalazcza

i

pozostają pod ochroną prawa cywilnego, niezależnie

od ochrony przewidzianej w innych przepisach". Cechą praw osobistych jest to, że sa to prawa niemajątkowe tak ściśle związane z podmiotem uprawnionym, że razem z nim powstają i wygasają. Nie mogą być przeno­

szone na inne osoby, czyli są niezbywalne i niedziedziczne. Ten, czyje dobro

osobiste

zostało

zagrożone

lub naruszone

cudzym działaniem.

może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie Jest ono bezpraw­

ne. W razie dokonanego naruszenia może on żądać, ażeby osoba,

która

dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia

jego skutków, treści

i

w

w szczególności,

odpowiedniej

formie

by złożyła oświadczenie odpowiedniej (np.

wyjaśnienie

i

przeproszenie).

66

Jeżeli wskutek naruszenia dobra osobistego powstała szkoda majątkowa (np. zniesławiony utracił możliwości zarobkowania), poszkodowany może

jej

żądać

na

naprawienia

ogólnych.

zasadach

dobro

Jeżeli

osobiste

zostało naruszone umyślnie, poszkodowany może żądać - niezależnie cd środków

innych

potrzebnych

usunięcia

do

skutków

wyrządzonej

szkody - aby sprawca uiścił odpowiednią sumę pieniężną na rzecz PCK.

To

ma

roszczenie

ostatnie

zasądzonej

wyłącznie

charakter

pieniężnej

sumy

nie

otrzymuje

satysfakcyjny,

gdyż

lecz

PCK.

pokrzywdzony

8 3. Osoby prawne Uwagi ogólne

A.

Osobami

prawnymi

jednakże

jako

już

początkami

swoimi

sięga

prawnych

organizacyjne

wyposażone

ukształtowana

prawna,

konstrukcja

rzymskiego,

prawa

czasów

w

Instytucja

zdolność do czynności prawnych.

zdolność prawną a także osób

jednostki

nazywamy

osoby

prawne

pojawiły się w okresie feudalizmu, na gruncie wyodrębnienia majątko­ wego

poszczególnych kościelnych

diecezji,

jednostek

(parafii,

organizacyjnych

- a więc w prawie kanonicznym.

zakonów)

Wyodrębnienie

to

bowiem - jak już wówczas zauważono - sprzyjało pomnażaniu majątku tych

jednostek

i

były

szczególnie rozwinęła się

odgrywać

zaczęły

handlowe.

Osobami

sprawniejszemu nim zarządzaniu.

historycznej

epoce

nowe

Ułatwiały

również

prawnymi w

osób

Instytucja

osób

strony

jednej

z

a

prawnych,

mianowicie

koncentrację

umożliwiając efektywniejsze jego wykorzystanie, z drugiej

zmniejszały

ryzyko

wyodrębnienie

odpowiedzialności

za

wspólników

od

majątku

spółki

zobowiązania

spółki

kapitału,

strony zaś

gospodarczej,

działalności

prowadzenia

majątku

tej

prawnych

w epoce kapitalizmu, kiedy to ważną rolę

rodzaje

one

cechy.

spółki

tylko

przez

ograniczenie

i

wysokości

do

jej

kapitału zakładowego. Obecnie instytucja osób prawnych znajduje bardzo szerokie zastosowanie, będąc wykorzystywaną nie tylko dla realizacji

zadań typu gospodarczego ale także ©ozaekonomicznych funkcji,

jak

funkcje

np.

oświatowe.

polityczne,

społeczne,

charytatywne,

Cnarakterystyczne jest przy tym zjawisko,

demokratyczne

i praworządne jest

państwo,

żc

tym. bogatsza

rodzajów osób prawnych w państwie tym funkcjonujących, bo uwolniona od politycznej

reglamentacji,

takich

religijne, im bardziej

Jest

paleta

tym prostsza,

jest procedura tworzenia

nowych osób prawnych. Osoba prawna bowiem nie jest wartością abstrak­ cyjną, osoby

Jest

jedynie

fizyczne,

środkiem

określonych

urzeczywistniania celów

i

zamierzeń

przez przy

ludzi,

pomocy

czyli specy­

67

ficznej,

trwałość

na

nastawionej

funkcjonowania

metody

w

społe­

czeństwie .

następujące

na

wskazać

Można

charakterystyczne

cechy

w

każdej

zasadzie osoby prawnej:

- osoba

powstałą

w

jest

prawna

celu

zorganizowaną

pewną

realizacji

określonych

wewnętrznie

jednością,

będącą podmiotem

zamierzeń,

prawa wyposażonym w zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych, - wewnętrzna strukturę osoby prawnej opiera się zarówno na przepi­

sach prawa jak i na Jej własnym statucie,

a nie biologiczny, osoba prawna działa

- jako twór organizacyjny,

swoje

poprzez

organy,

czyli

fizyczne upoważnione

osoby

prawnie

do

działania ze skutkiem analogicznym, jakby działała sama osoba prawna i

będące jednocześnie elementem struktury osoby prawnej, - osoba prawna może posiadać własny

zawierać

umowy,

pozywać

przed

sąd

i

majątek, występować w obrocie,

pozywana.

być

Za

zaciągnięte

osób

fizycznych,

zobowiązania osoba prawna odpowiada własnym majątkiem, - osoba

funkcjonuje

prawna

zawsze

z

udziałem

rola substratu osobowego w poszczególnych rodzajach osób

aczkolwiek

prawnych jest zróżnicowana, - osoba prawna posiada

własne

dobra

osobiste

(w

szczególności

nazwę, firmę, dobrą sławę, tajemnicę, nienaruszalność lokalu).

Osoby prawne

można klasyfikować przy zastosowaniu różnych kryte­

riów. Tradycyjnym podziałem, który po latach odzyskał w prawie polskim aktualność,

podział

jest

osob prawnych na korporacje i na zakłady.

Korporacjami nazywa się osoby prawne, których organizacja opiera się

na

zbiorowości

ich

członków

realizujących

wspólny

cel.

Zakładami

natomiast są osoby prawne, których organizacja oparta jest na pewnej wyodrębnionej członkowie,

celach

i

masie majątkowej.

Substratem korporacji są ludzie, jej

zaś substratem zakładu - majątek.

zasadach

działalności

korporacji

Stosownie do tego,

decydują jej

o

członkowie,

podczas gdy w przypadku zakładu cele i sposoby jego działania są z

góry określone w akcie założycielskim. Przedstawione rozróżnienie ma w znacznym

stopniu

charakter

modelowy,

gdyż funkcjonujące w praktyce

osoby prawne łączą w sobie niekiedy cechy obu tych typów. Przykładami korporacji są stowarzyszenia,

spółdzielnie,

związki zawodowe.

Zakła­

dami natomiast są przedsiębiorstwa państwowe, banki, wyższe uczelnie i fundacje. Kodeks cywilny zerwał z dotychczas obowiązującymi podziałami osób prawnych opartymi o kryterium rodzaju własności reprezentowanego przez daną osobę prawną stanowiąc,

że osobami prawnymi są Skarb Państwa i

68

jednostki organizacyjne,

którym przepisy szczególne przyznają osobo­

wość prawną. Wynika stąd, że podczas gdy osobowość Skarbu wynika bezpośrednio z kodeksu cywilnego, to o osobowości

Państwa prawnej

wszystkich innych jednostek organizacyjnych decydują przepisy szcze­ gólne .

Jak już wspomniano, osoba prawna wykonuje swą zdolność do czynności prawnych poprzez swoje organy, którymi mogą być zarówno pojedyncze osoby (dyrektor przedsiębiorstwa państwowego, rektor wyższej uczelni), jak również grupy osób fizycznych występujących kolegialnie (np. zarząd spółdzielni, zarząd spółki). Obok organów osoba prawna może posiadać swych pełnomocników. Organ osoby prawnej stanowi konieczny element jej struktury organizacyjnej, podczs gdy pełnomocnik Jest podmiotem samodzielnym, funkcjonującym poza tą strukturą. Osoba prawna

nie może funkcjonować bez organu, podczas gdy pełnomocnika mieć przecież nie musi. Pełnomocnik jest ustanawiany przez organ osoby prawnej, który jednocześnie określa zakres udzielonego pełnomocnikowi umocowania, które może być zawsze cofnięte. Jeżeli osoba prawna zostałaby pozbawiona swego organu, nie mogłaby oczywiście prowadzić

swych spraw. Dlatego w takim przypadku sąd ustanawia dla takiej osoby kuratora.

Osoba prawna ponosi nie tylko konsekwencje prawne dokonanych przez jej organ czynności prawnych, ale odpowiada także za szkody wyrządzone

czynem niedozwolonym swego organu (art. 416 k.c.), w tym także za naruszenie przez organ dóbr osobistych innego podmiotu prawa. Istotne znaczenie prawne ma okoliczność. czy osoba fizyczna występująca jako organ posiada formalnoprawne kwalifikacje organu, czy też nie - będąc jedynie np. wykonującym sprawy wewnętrznego zarządu osoby prawnej. Kodeks cywilny zajmuje w tej sprawie następujące stanowisko: "Jeżeli ktoś występując jako organ osoby prawnej zawarł umowę w jej imieniu, nie będąc jej organem lub przekraczając zakres

umocowania takiego organu, obowiązany jest do zwrotu tego, co otrzymał

od drugiej strony w wykonaniu umowy oraz do naprawienia szkody, którą druga strona poniosła przez to, że zawarła umowę nie wiedząc o braku umocowania" (art. 39 3 1 k.c.). B. Wyróżnia prawnych:

się

Powstanie i ustanie osoby prawnej

trzy

zasadnicze

systemy

- system aktów organów państwa.

Aktem

powoływania

tym może

do

być

życia

zarówno

osób

akt

normatywny jak i akt administracyjny. Osoba prawna powstająca w tym

69

systemie rozpoczyna swój byt prawny z inicjatywy organu państwowego (np. w drodze ustawy powołana została Polska Akademia Nauk, w drodze ustawy tworzy się nowe szkoły wyższe, ale w operciu o akt administra­

cyjny rozpoczyna się procedura tworzenia przedsiębiorstwa państwowe­ go), - system koncesyjny. W tym trybie inicjatywa utworzenia csooy prawnej powstaje oddolnie, natomiast samo jej utworzenie uzależnione Jest od zgody organu państwowego. Tak powstają m.in. stowarzyszenia, - system normatywny. W systemie tym nie jest wymagana specjalna

zgoda organu państwowego na powstanie osoby prawnej. Muszą Jednak zostać spełnione określone w stosownym akcie normatywnym uniwersalne przesłanki warunkujące powstanie osoby prawnej. W ten sposób powstają

np. spółdzielnie. Sposoby ustania osób prawnych są bardziej zróżnicowane, niż systemy ich tworzenia. Zwykle same akty normatywne regulują zarówno tryb

jak

powstawania

i

ustawania

Powodem

prawnych.

osób

ustania

osoby

przez powołany do tego organ uprawniony jest do utworzenia

prawnej może być akt prawny wydany państwowy, zazwyczaj ten sam, który

osoby prawnej. Przyczyną ustania osoby prawnej może być także cofnię­

cie

zgody na dalsze

spowodować

też

jej

względy

Ustanie osoby prawnej mogą

funkcjonowanie.

obiektywne,

upływ

np.

czasu

na

jaki

osobę

powołano. Wreszcie organy samej osoby prawnej mogą podjąć postanowie­

nie o rozwiązaniu osoby prawnej (np. stowarzyszenia). Szczególnymi przypadkami ustania osoby prawnej jest jej likwidacja, ustanie w drodze postępowania upadłościowego. reorganizacja prowadząca połączenia odrębnych dotąd osób prawnych i utworzenia nowej osooy. Podobnie

jak

osooa

fizyczna

ma

swoje

miejsce

zamieszkania,

do tak

osoba prawna ma swoją siedzibę. Siedziba osoby prawnej decyduje m.in. o właściwości miejscowej sądu w postępowaniu sądowym, jeżeli nic

innego nie wynika z przepisów szczególnych. Każda osoba prawna musi mieć nazwę, która służy do jej

indywi­

dualizacji w stosunkach prawnych, w jakie w trakcie swej działalności wstępuje. Nazwa przedsiębiorstwa (a w przypadku spółek handlowych firma)

stanowi

nie

tylko

dobro

osobiste

osoby

prawnej,

którego

naruszenie uzasadnia wystąpienie z roszczeniem o zaniechanie naruszeń i

usunięcie

skutków

naruszenia.

Dla

osób

prawnych

prowadzących

działalność gospodarczą nazwa (firma) zyskuje jeszcze inne znaczenie. Wraz z innymi oznaczeniami indywidualizującymi przedsiębiorstwo (np.

znakiem towarowym) staje się ona istotnym czynnikiem w walce konkuren­

cyjnej na rynku, oczywiście jeżeli w opinii klienteli cieszy się dobrą

70

reputacją. Dzięki temu oznaczenia indywidualizujące przedsiębiorstwa (a więc i nazwa) stają się samodzielnymi dobrami prawnymi o wymiernej wartości majątkowej, które dzięki owemu usamodzielnieniu właśnie mogą być podmiotem obrotu, a przynajmniej wyceny jako składnik majątkowy przedsiębiorstwa. Nazwa (firma) osoby prawnej musi być sprecyzowana w momencie powstania osoby prawnej i podlega wpisaniu do stosownego rejestru. Wpis do rejestru dla większości osób prawnych jest ostatnim momentem w procesie tworzenia osoby prawnej, momentem z którym osoba prawna znajdująca się w stadium tworzenia uzyskuje osobowość prawną. W rejestrach osób prawnych dokonuje się różnorodnych wpisów. Niektóre z nich mają znaczenie konstytuatywne (prawotworzące) inne natomiast jedynie deklaratywne (stwierdzające). Obowiązek dokonywania wpisów w rejestrze umożliwia organowi rejestrowemu (jest nim sąd lub organ administracji), który decyduje o wpisie, sprawdzenie, czy zachowano przepisy normujące proces powstawania osoby prawnej, z drugiej zaś strony późniejsze zapoznanie się z informacjami zawartymi w rejestrach przez osoby zainteresowane (np. banki, partnerów handlowych). Do najważniejszych rejestrów osób prawnych neleżą: - rejestr przedsiębiorstw państwowych, -

rejestr rejestr rejestr rejestr rejestr

spółdzielni, handlowy, związków zawodowych, stowarzyszeń, organizacji społecznych

prowadzących

działalność

gospo­

darczą, - rejestr fundacji. C.

Charakterystyka poszczególnych osób prawnych

1. Skarb Państwa Zgodnie z art. 34 k.c. Skarb Państwa jest w stosunkach cywilno­ prawnych podmiotem praw i obowiązków, które dotyczą mienia państwowego nie należącego do innych państwowych osób prawnych. Zwykle utożsamia się Skarb Państwa (fiskus) z państwem uważając, że ono właśnie pod tą postacią występuje jako podmiot stosunków cywilnoprawnych. Niewątpli­ wie jednak nie może być tu mowy o pełnym utożsamianiu Skarbu Państwa

jako państwowej osoby prawnej z państwem. Byłoby to błędne uproszcze­ nie zagadnienia. Przecież państwo, jako organizacja społeczno-polity­ czna, wyposażona jest w tzw. imperium, czyli atrybut władzy i przymu­

71

su.

Państwo nie mogłoby w stosunkach cywilnoprawnych występować Jako

równorzędny podmiot. co charakter tych stosunków.

tym samym kwestionowałoby cywilistyczny Tymczasem państwo Jest przecież podmiotem

praw własnościowych (własność państwowa) i chociażby z tego powodu musi nawiązywać stosunki cywilnoprawne w zakresie produkcji, obrotu itp. Istotna część mienia państwowego została wydzielona i przekazana innym państwowym osobom prawnym, w szczególności zaś przedsiębiorstwom państwowym, które zarządzając nim wykonują w tym zakresie cywilno­ prawne uprawnienia właścicielsKie. Pozostała Jednak część mienia państwowego znajduje się pod zarządem państwowych Jednostek organiza­ cyjnych, które nie mając statusu osoby prawnej, nie mogą same występo­ wać w stosunkach cywilnoprawnych Jako ich podmioty. Zbiorczą reprezen­ tacją tych Jednostek Jest osoba prawna zwana Skarbem Państwa. Nie reprezentuje ona ani całości mienia należącego do państwa, ani też nie dysponuje charakterystycznym dla państwa imperium. Rozgraniczenie majątkowe między Skarbem Państwa a państwowymi osobami prawnymi zostało dokonane przez art. 40 k.c., który stanowi, że Skarb Państwa nie ponosi odpowiedzialności ze, zobowiązania przed­ siębiorstw’ państwowych i innych państwowych osób prawnych, chyba ze przepis szczególny stanowi inaczej. Przedsiębiorstwa państwowe i inne państwowe osoby prawne nie ponoszą odpowiedzialności za zobowiązania

Skarbu Państwa. Skarb Państwa Jest osobą prawną o swoistym, zupełnie odmiennym od innych osób prawnych charakterze. Przede wszystkim nie znajdują wobec tej osoby prawnej zastosowania ograniczenia jakie ustawy szczególne mogą wprowadzać wobec pozostałych typów osób prawnych. Skarb Państwa może więc nabywać wszelkie prawa i obowiązki z zakresu prawa cywilne­ go, jakie tylko pozostają w zgodzie z jego naturą osoby prawnej. Nie

znajdują też wobec Skarbu Państwa zastosowania reguły dotyczące zasad wykonywania zdolności do czynności prawnych (w szczególności problem organów, których w dosłownym tego słowa znaczeniu Skarb Państwa nie posiada), jak również powstawania i ustawania osób prawnych. Skarb Państwa firmuje zarząd mienia państwowego służącego przede

wszystkim celom administrowania państwem, wykonywania przezeń jego funkcji wewnętrznych Jak i zewnętrznych. Z tych głównie powodów utożsamia się Skarb Państwa z państwem. Faktyczny zarząd tym mieniem sprawują Jednak państwowe jednostki organizacyjne pozbawione osobowo­ ści prawnej i będące tym samym jednostkami organizacyjnymi Skarbu Państwa. Są to tzw. jednostki budżetowe. Przez jednostkę budżetową

72

rozumie się państwową jednostkę organizacyjną, której dochody i wydatki są objęte budżetem w pełnej wysokości. Jednostki te wyposażone są zazwyczaj tylko w samodzielność organizacyjną i sądową. Nie odpowiadają też z reguły samodzielnie za zobowiązania, lecz odpowie­ dzialność ta obciąża Skarb Państwa. Skarb Państwa jako osoba prawna nie posiada swojoj siedziby ani organów, dlatego też w stosunkach cywilnoprawnych i procesowych reprezentowany jest przez organy tej jednostki budżetowej, która zarządza mieniem, którego czynność prawna dotyczy lub przez organ nadrzędny tej jednostki. Jednostkami budżeto­ wymi są w szczególności: - jednostki organizacyjne administracji rządowej (ministerstwa, urzędy centralne, urzędy wojewódzkie i in.), - inne państwowe jednostki organizacyjne (sądy, prokuratura, wojsko, policja, więziennictwo, państwowa służba zdrowia, szkoły podstawowe i średnie i in.). Niekiedy jednostkom budżetowym nadaje się specjalnymi aktami normatywnymi osobowość prawną, by przez wyodrębnienie przekazanej im części mienia państwowego zapewnić im większą samodzielność. W konsekwencji tego zabiegu wyposażona w osobowość prawną jednostka budżetowa uczestniczy w obrocie cywilnoprawnym jako samodzielny podmiot. Taki status prawny posiada m.in. Polska Akademia Nauk, szkoły wyższe, instytuty naukowo-badawcze. Od jednostek budżetowych należy odróżnić pozbawione osobowości prawnej zakłady budżetowe. Są nimi państwowe

z reguły jednostki

organizacyjne, których związek z budżetem jest luźniejszy niż jednos­ tek budżetowych. Rozliczają się one mianowicie z budżetem saldem swej działalności finansowej. W razie salda ujemnego, czyli nadwyżki wydatków nad dochodami, mogą otrzymać dotację budżetową. Natomiast w przypadku salda dodatniego - odprowadzają osiągniętą nadwyżkę do budżetu. Innymi słowy zakłady budżetowe moRa swoje dochody przeznaczać na pokrycie wydatków z pominięciem budżetu. Przyznanie jednostce organizacyjnej statusu zakładu budżetowego uzasadnione jest charakte­ rem prowadzonej działalności, w szczególności gdy jednostka taka poprzez swoją działalność osiąga dochody i gdy zarazem celowe jest uzależnienie wydatków tej jednostki od jej dochodów. Zakładami budżetowymi są m.in. urzędy miar i wag. domy kultury, niektóre muzea. Zakład Ubezpieczeń Społecznych, urzędy probiercze.

73

2. Przedsiębiorstwo państwowe a.

Uwagi ogólne

Unormowanie pozycji prawnej przedsiębiorstwa państwowego jest naturalną konsekwencją przyjętych metod zarządzania gospodarką narodową. Dlatego też, przy względnie stabilnym modelu konstrukcyjnym innych osób prawnych, konkretne rozwiązania normatywne uległy znacznej ewolucji. Najbardziej radykalne przeobrażenia w tej mierze przyniosła zapoczątkowana w 1981 r. reforma gospodarcza z jej dwoma podstawowymi wówczas ustawami, a mianowicie ustawą o przedsiębiorstwach państwowych oraz ustawą o samorządzie załogi przedsiębiorstwa państwowego. Wspomniane akty normatywne od chwili ich uchwalenia ulegały bardzo licznym zmianom. Obecnie można już stwierdzić, że ewolucja form organizacyjnych podmiotów gospodarczych zmierza w wyraźnym kierunku preferowania konstrukcji prawnej spółki kapitałowej, kosztem przedsię­ biorstwa państwowego. Jest to nie tylko następstwo postępujących procesów prywatyzacyjnych majątku państwowego. W szeregu przypadków bowiem forma spółki kapitałowej, której kapitał zakładowy należy nadal do państwa, jest sprawniejszą i efektywniejszą ekonomicznie niż forma przedsiębiorstwa państwowego. Tym niemniej przedsiębiorstwa państwowe będą jeszcze zapewne przez wiele lat formą organizacyjną zarządzania poważną częścią majątku państwowego. Artykuł 1 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych (u.p.p.) określa przedsiębiorstwo państwowe jako samodzielny, samorządny i samofinansu­ jący się podmiot gospodarczy posiadający osobowość prawną. Już z powyższej definicji normatywnej przedsiębiorstwa państwowego wynika wniosek, że w ramach pojęciowych "przedsiębiorstwo państwowe" mieści się wielka różnorodność jednostek gospodarczych, których z oczywistych powodów nie da się w pełni zunifikować. Sama u.p.p. wyłączyła od stosowania zawartych w niej przepisów takie przedsiębiorstwa jak:

Polskie Koleje Państwowe, Porty Lotnicze, Polskie Linie Lotnicze LOT, banki oraz przedsiębiorstwa gospodarki leśnej (art. 4 u.p.p.). Ustawa ta nadto upoważniła Radę Ministrów do określenia w drodze rozporządze­ nia zakresu stosowania ustawy do niektórych innych przedsiębiorstw (podległych Ministrowi Obrony Narodowej, Ministrowi Finansów, Narodo­ wemu Bankowi Polskiemu, a także przedsiębiorstw działających przy

zakładach karnych). Tym niemniej ustawa stwarza określony, ogólny model przedsiębiorstwa państwowego, reprezentatywny dla aktualnie stosowanego systemu zarządzania gospodarką narodową.

74

b.

Zasady dziaiania przedsiębiorstw

państwowych Przedsiębiorstwo państwowe działa w oparciu o "zasadę 3 S", t j . samodzielności, samorządności i samofinansowania. Istotę samodzielności przedsiębiorstwa określa wstępnie art. 2 u.p.p. stanowiąc, że organy przedsiębiorstwa samodzielnie podejmują decyzje oraz organizują działalność we wszystkich sprawach przedsię­ biorstwa, zgodnie z przepisami prawa i w celu wykonania zadań przed­ siębiorstwa. Ingerencja decyzyjna organów państwowych dopuszczalna jest w tym zakresie jedynie wyjątkowo i musi mieć podstawy ustawowe. Kolejnym przejawem samodzielności przedsiębiorstwa jest to, że jako

osoba prawna działa ono w oparciu o własny statut, który uchwalany jest przez ogólne zebranie pracowników na wniosek dyrektora przedsię­ biorstwa. Pozycja prawna organu założycielskiego, tj. tego, który wydaje akt o założeniu przedsiębiorstwa, ograniczona jest do sprawowa­ nia nad przedsiębiorstwem ogólnego nadzoru, ze zredukowaniem uprawnień decyzyjnych do sytuacji szczególnych i poważnych. Formalnoprawną gwarancją tej relacji jest poddanie właściwości sądów powszechnych rozstrzygania sporów między organem założycielskim a przedsię­ biorstwem. Przedsiębiorstwo w zasadzie samo decyduje o tworzeniu z innymi podmiotami gospodarczymi, w tym także z jednostkami niepaństwowymi a nawet z osobami fizycznymi, jednostek gospodarczych przewidzianych w przepisach prawa (np. spółek). Przedsiębiorstwo wreszcie zostało wyposażone w samodzielność w dziedzinie opracowywania planów działalności przedsiębiorstwa. Organy państwowe mogą oddziaływać na plan przedsiębiorstwa jedynie pośrednio, poprzez dobór odpowiednich parametrów ekonomicznych, w szczególności zaś przez rozwiązania podatkowe. Samorządność podkreśla szczególnie znaczącą rolę jaką odgrywają w przedsiębiorstwie organy samorządu załogi. Formalnym podkreśleniem

rangi, jaką ustawodawca nadal samorządności jest okoliczność, że problematyka funkcjonowania organów samorządowych została uregulowana w odrębnej ustawie o samorządzie załogi przedsiębiorstwa państwowego (u.b .z.). Samofinansowanie przedsiębiorstwa rozumiane jest w ten sposób, że przedsiębiorstwo musi z osiąganych dochodów pokrywać swe wydatki. Zysk

staje się więc podstawowym miernikiem efektywności działania przedsię­ biorstwa. Przedsiębiorstwo państwowe nie odpowiada za zobowiązania Skarbu Państwa, ale też Skarb Państwa nie odpowiada za długi przedsię­

75

biorstwa państwowego. Konsekwencją złych wyników przedsiębiorstwa, utraceniem przezeń zdolności kredytowej (t j. możliwości uzyskiwania kredytu w banku finansującym) i jego niewypłacalności, może stać się specjalne postępowanie mające na celu próbę uzdrowienia gospodarki przedsiębiorstwa (tzw. postępowanie naprawcze). Złe wyniki przedsię­ biorstwa mogą stać się również powodem podjęcia przez organ założy­

cielski decyzji o jego likwidacji, a także postawienia przedsię­ biorstwa w stan upadłości (celem zaspokojenia roszczeń wierzycieli przedsiębiorstwa) .

c.

Rodzaje przedsiębiorstw państwowych

Ustawa o przedsiębiorstwach państwowych wyróżnia zasadniczo dwa rodzaje przedsiębiorstw: - przedsiębiorstwa działające na zasadach ogólnych oraz - przedsiębiorstwa użyteczności publicznej. Przedsiębiorstwa użyteczności publicznej są to przedsiębiorstwa, które mają na celu przede wszystkim bieżące i nieprzerwane zaspokaja­

nie potrzeb ludności przez produkcję lub świadczenie usług w zakresie: 1) inżynierii sanitarnej, 2) komunikacji miejskiej, 3) zaopatrzenia ludności w energię elektryczną, gazową i cieplną, 4) zarządu państwo­ wymi zasobami lokalowymi, 5) zarządu państwowymi terenami zielonymi, 6) zarządu uzdrowiskami, 7) usług pogrzebowych i utrzymania cmentarzy, 8) usług kulturalnych. Przedsiębiorstwa użyteczności publicznej z uwagi na szczególny przedmiot swej działalności, mogą być z założenia deficytowe. Wówczas organ założycielski ma obowiązek dotowania działalności takiego przedsiębiorstwa, jeżeli jego działalność jest konieczna ze względu na wymóg zaspokajania potrzeb ludności. Przedsiębiorstwa te są w znacz­ niejszym stopniu uzależnione od organu założycielskiego, niż przedsię­ biorstwa działające na zasadach ogólnych. Ustawa nie określa natomiast pojęcia “przedsiębiorstwo działające

na zasadach ogólnych". Należy więc przyjąć, że wszelkie przedsię­ biorstwa nie będące przedsiębiorstwami użyteczności publicznej, a działające w ramach u.p.p., są przedsiębiorstwami działającymi na

zasadach ogólnych.

d.

Tworzenie przedsiębiorstw państwowych

Utworzenie przedsiębiorstwa państwowego jest wynikiem pewnego procesu, którego pierwszym etapem jest tzw. postępowanie przygotowaw­ cze. Jego celem jest zbadanie i ocena potrzeb i warunków utworzenia

76

przedsiębiorstwa a także jego lokalizacji. Postępowanie to przeprowa­ dza specjalny zespól przygotowawczy, powoływany przez organ założy­ cielski. Zespól ten kończy swoja działalność przedstawieniem stosownej opinii. Następnym etapem na drodze do utworzenia przedsiębiorstwa jest wydanie aktu o utworzeniu przedsiębiorstwa, czyli tzw. aktu erekcyjne­ go. Akt taki może być wydany przez: 1) naczelne oraz centralne organy

administracji państwowej oraz przez 2) Narodowy Bank Polski i banki państwowe. W uzasadnionych wypadkach przedsiębiorstwo państwowe może utworzyć też inny niż wymienione organ państwowy. Wymagane jest jednak wówczas porozumienie z właściwym ze względu na rodzaj działalności tworzonego przedsiębiorstwa naczelnym lub centralnym organem admini­ stracji państwowej. Etapem kolejnym jest wpis do rejestru przedsię­ biorstw państwowych. Dopiero z chwila dokonania takiego wpisu przed­ siębiorstwo uzyskuje osobowość prawna. e.

Majatek przedsiębiorstwa państwowego

Istnieją dwa zasadnicze źródła majatku przedsiębiorstwa państwowe­ go, a mianowicie: 1) pierwsze wyposażenie, którego dokonuje na rzecz przedsiębiorstwa organ założycielski, oraz 2) przyrost majatku, jaki następuje w trakcie działalności przedsiębiorstwa. Aczkolwiek przedsiębiorstwo państwowe nie jest w u.p.p. nazywane właścicielem mienia wydzielonego mu i nabytego w trakcie działalności, to jednak wykonuje względem tego mienia cywilnoprawne uprawnienia właścicielskie, z wyjątkiem uprawnień wyłączonych przez przepisy szczególne rangi ustawowej. Co więcej, przedsiębiorstwo występuje w obrocie we własnym (a nie państwowym) imieniu i na własny rachunek. Państwo zaś - jako właściciel mienia wydzielonego dla przedsiębiorstwa państwowego - występuje wobec niego za pośrednictwem organu założy­ cielskiego. Organ ten jednak nie może pozbawić przedsiębiorstwa składników wydzielonego lub nabytego mienia. Jedynie w przypadku likwidacji przedsiębiorstwa jego mienie pozostałe po likwidacji przejmuje Skarb Państwa. 0 przeznaczeniu tego majatku decyduje organ założycielski likwidowanego przedsiębiorstwa. Szczególna pozycję w majatku przedsiębiorstwa zajmują tzw. dobra niematerialne, a więc przede wszystkim patenty, licencje, know-how. prawa ochronne dotyczące wzorów użytkowych i wzorów zdobniczych, znaki towarowe, renoma przedsiębiorstwa, której nośnikiem jest jego nazwa (firma). Patenty i prawa ochronne sa przez przepisy prawa wynalazczego imiennie przypisane przedsiębiorstwu państwowemu, na rzecz którego zostały udzielone. Jako ich "właścicielowi". Natomiast oznaczenia

77

indywidualizujące przedsiębiorstwa (znaki towarowe, nazwa, firma). Jak również ucieleśniony w nich "image" przedsiębiorstwa, czyli Jego dobra sława, są ze swej natury z zasady niezbywalne, chyba źe z całością lub częścią przedsiębiorstwa, które Je wykreowało. Dobra te bowiem mają w sobie zawarte elementy majątkowo-osobiste. Należy dodać, że niekiedy wartość składników niematerialnych stanowi pozycje równoważną wartości składników materialnych.

f.

Organy przedsiębiorstwa państwowego

Organami przedsiębiorstwa państwowego są: - ogólne zebranie pracowników (delegatów),

- rada pracownicza, - dyrektor przedsiębiorstwa. Pojecie "organu przedsiębiorstwa". Jakim posługuje sie u.p.p., Jest

nieco odmienne od cywilistycznego pojęcia organu osoby prawnej, który w stosunkach cywilnoprawnych działa tak. Jakby to działała sama osoba prawna. W tym sensie organem przedsiębiorstwa państwowego Jest Jedynie dyrektor przedsiębiorstwa, gdyż tylko on Jest uprawniony do "zarządza­ nia przedsiębiorstwem i reprezentowania go na zewnątrz". On też dokonuje w imieniu przedsiębiorstwa czynności prawnych. Kompetencje organów samorządowych, aczkolwiek szerokie i tematycznie dotyczące wszelkich spraw przedsiębiorstwa, mają charakter niejako wewnętrzny,

choć niekiedy wręcz warunkują dokonanie "na zewnątrz" określonych czynności prawnych przez dyrektora lub pełnomocników przedsiębiorstwa. Ogólne zebranie pracowników tworzą wszyscy pracownicy przedsię­ biorstwa. Ma ono prawo wyrażania opinii we wszystkich sprawach dotyczących przedsiębiorstwa. Ponadto u.p.p. przyznaje temu organowi uprawnienia o charakterze stanowiącym, w szczególności zaś prawo:

- uchwalania na wniosek dyrektora statutu przedsiębiorstwa, - uchwalania wieloletnich planów przedsieborstwa. Rada pracownicza składa sie z 15 osób i Jest wybierana przez wszystkich pracowników przedsiębiorstwa na kadencje dwuletnią. Jest

ona wyposażona zarówno w uprawnienia stanowiące Jak i opiniodawcze. inicjatywne i kontrolne. Do najważniejszych uprawnień stanowiących rady pracowniczej należ©: - powoływanie i odwoływanie dyrektora przedsiębiorstwa (z wyjątkiem przedsiębiorstw nowo organizowanych 1 przedsiębiorstw użyteczności

publicznej), - uchwalania rocznego planu przedsiębiorstwa, - podejmowania uchwal w sprawie inwestycji.

78

Dyrektor przedsiębiorstwa jest organem zarządzającym i reprezentu­ jącym przedsiębiorstwo na zewr.ątrz. Wykonuje on swoje zadania na zasadzie jednoosobowego kierownictwa. Oznacza to, że jest on przełożo­ nym wszystkich pracowników oraz, że tylko on (ew. upoważnione przez niego osoby) mogą wydawać w przedsiębiorstwie wiążące polecenia. Dyrektor reprezentuje przedsiębiorstwo wobec władz, urzędów i innych podmiotów prawa. Domniemywa się, że wszelkie kompetencje nie zastrze­ żone wyraźnie dla organów samorządowych przysługują dyrektorowi. Dyrektor przedsiębiorstwa jest powoływany w trybie konkursu przez radę pracowniczą. Wyjątkowo jedynie w przypadku przedsiębiorstw nowo organizowanych i przedsiębiorstw użyteczności publicznej dyrektora

przedsiębiorstwa powołuje organ założycielski. Radzie pracowniczej przysługuje jednak wówczas prawo wniesienia od takiej decyzji sprzeci­ wu. Dyrektora przedsiębiorstwa powołuje się na okres lat 5 lub na czas nieokreślony. Dyrektora odwołuje ze stanowiska ten sam organ, który go powołał. W stosunku do decyzji odwołującej dyrektora przysługuje prawo sprżeciwu odpowiednio: organowi założycielskiemu lub radzie pracowni­ czej . Ustawa przewiduje szczególny tryb rozstrzygania sporów, jakie mogą wyniknąć między dyrektorem a radą pracowniczą, a także między organami przedsiębiorstwa (tj. dyrektorem i radą pracowniczą) a organem założycielskim. Sprzeciw wobec decyzji będącej przedmiotem sporu wnosi się wówczas do organu, który ją wydał, w terminie 7 dni od daty jej przekazania. Wniesienie sprzeciwu wstrzymuje wykonanie decyzji. Jeżeli organ do którego sprzeciw został skierowany podtrzyma decyzje, wówczas wnoszącemu sprzeciw przysługuje prawo wniesienia w ciągu siedmiu dni rozprawy do sądu. Obok organów samorządowych i dyrektora przedsiębiorstwa, u.p.p. wymienia jeszcze stanowiska zastępcy dyrektora i głównego księgowego. Zastępca dyrektora nie jest organem przedsiębiorstwa, działa jedynie w ramach upoważnienia otrzymanego od dyrektora poprzez merytoryczny podział kompetencji w zarządzaniu przedsiębniorstwem. Główny księgowy natomiast zajmuje stanowisko równorzędne zastępcy dyrektora. Do jego podstawowych obowiązków należy zorganizowanie i prowadzenie księgowo­ ści przedsiębiorstwa, zorganizowanie i kontrola prawidłowego obiegu dokumentów, wewnętrzna kontrola dokonywanych przez przedsiębiorstwo operacji gospodarczych. W celu zapobieżenia możliwościom korupcji wprowadzony został zastępcy, głównemu

do u.p.p. przepis zakazujący dyrektorowi, jego księgowemu, osobom zatrudnionym na stanowiskach

79

równorzędnych (np. tymczasowemu kierownikowi przedsiębiorstwa), a także członkom rady pracowniczej, posiadania akcji lub udziałów w podmiotach gospodarczych tworzonych przez przedsiębiorstwo, a także pozostawania w nich w stosunku pracy lub świadczenia na ich rzecz pracy z innego tytułu (np. umowy zlecenia). Naruszenie tego zakazu jest podstawą do odwołania ze stanowiska lub wypowiedzenia stosunku pracy.

g.

Tworzenie przez przedsiębiorstwo podmiotów gospodarczych

Przedsiębiorstwo

państwowe,

zgodnie

z

ogólną

dyrektywą ustawy o

prowadzeniu działalności gospodarczej, korzysta ze swobody tworzenia nowych organizacji i podmiotów gospodarczych, w szczególności zaś spółek. Mogą to być zarówno spółki prawa cywilnego, a więc nie posiadające osobowości prawnej, jak i spółki handlowe, przede wszyst­ kim zaś spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i spółki akcyjne. W tym zakresie przedsiębiorstwa państwowe podlegają ogólnym zasadom zawartym w kodeksie cywilnym i w kodeksie handlowym.

3.

a.

Spółdzielnie

Pojęcie spółdzielni

Spółdzielnią jest samorządne i dobrowolne zrzeszenie o nieograni­ czonej liczbie członków i zmiennym funduszu udziałowym, które prowadzi

działalność gospodarczą, kierując się potrzebami zrzeszonych członków, jak również działalność społeczno-wychowawczą dla stałego podnoszenia materialnego i kulturalnego poziomu życia swych członków. Pjwyższa, normatywna definicja spółdzielni, zawarta w art. 1 ustawy

Prawo spółdzielcze z dnia 16 IX 1982 r. (Dz.U. późniejszymi licznymi zmianami), wskazuje na

Nr 30 poz. 210, z następujące cechy

charakteryzujące spółdzielnię: - zrzeszeniowy charakter; spółdzielnia jako zrzeszenie, jest swoistą osobą prawną, różną nie tylko od przedsiębiorstwa państwowego, ale także od innych osób prawnych, jak np. stowarzyszenie czy spółka. Spółdzielnia prowadzi działalność gospodarczą (to odróżnia ją od stowarzyszenia) w oparciu o majątek stanowiący własność grupową.

Członkostwo w spółdzielni spółce handlowej),

ma charakter

ściśle osobisty

(inaczej

w

- dobrowolność przynależności do spółdzielni; wyklucza ona możli­ wość stosowania jakiegokolwiek przymusu prawnego, zarówno co do samego

80

zakładania spółdzielni jak i przystępowania do niej i występowania z niej , - samorządność; oznacza ona przyznanie członkom spółdzielni prawa bezpośredniego decydowania o sprawach spółdzielni (począwszy od założenia spółdzielni, poprzez uchwalanie jej statutu, wybór organów, ewentualne rozwiązanie spółdzielni). Samorządność spółdzielni jest dalej posunięta niż samorządność przedsiębiorstwa państwowego. Jest to m.in. wynikiem tego, że podstawą działalności spółdzielni jest majątek grupowy, a nie wyodrębniona część majątku państwowego, jak ma to miejsce w przypadku przedsiębiorstwa państwowego. Ponadto samorządność spółdzielni obejmuje sobą także element określany w przypadku przed­ siębiorstwa państwowego mianem jego samodzielności, a więc nie­ zależność w zakresie zarządzanie spółdzielnią od władz państwowych. Niezależność ta również sięga w spółdzielni głębiej niż w przedsię­ biorstwie: brak tu mianowicie jakiegokolwiek nadzoru, który byłby odpowiednikiem nadzoru państwowego sprawowanego przez organ założy­ cielski nad przedsiębiorstwem państwowym. Po likwidacji związków spółdzielczych zniknął nawet nadzór sprawowany przez te organizacje w ramach samej spółdzielczości jako takiej. - nieograniczona liczba członków; spółdzielnia jest zrzeszeniem otwartym w zasadzie dla każdego, kto spełnia statutowe warunki uzyskania członkostwa, chyba, że przyjęcie nowego członka w określo­ nych warunkach uniemożliwiałoby spółdzielni wykonanie wobec niego zadań statutowych (np. gdyby spółdzielnia pracy nie mogła - z braku stanowisk pracy - zapewnić nowemu członkowi zatrudnienia). Ustawa przewiduje minimalną liczbę członków, poniżej której spółdzielnia nie może istnieć jako osoba prawna, tj. 10 osób fizycznych lub - jeżeli członkami spółdzielni są osoby prawne - 3 osoby prawne. - zmienność funduszu udziałowego; fundusz ten jest tworzony z udziałów wnoszonych przez członków. Ponieważ zarówno zasada dobrowol­ ności jak i nieograniczonej liczby członków umożliwiają fluktuację stanu członków, w konsekwencji również fundusz udziałowy jest zmienny

(inaczej w spółkach), - obowiązek prowadzenia działalności gospodarczej i społeczno-wychowawczej w celu podnoszenia materialnego i kulturalnego poziomu życia członków spółdzielni; prowadzenie działalności gospodarczej należy do podstawowych obowiązków każdej spółdzielni, jednakże głównym celem tej organizacji jest zaspokajanie potrzeb społeczno-gospodar­ czych członków a nie maksymalizacja samego wyniku finansowego.

81

W założeniu ruch spółdzielczy ma stanowić swoistą jedność. Dlatego też na szczeblu ogólnokrajowym działa Naczelna Rada Spółdzielcza, która jest naczelną reprezentacją- tego ruchu w kraju. Czuwa ona nad rozwojem spółdzielczości, reprezentując ją w kraju i zagranicą. Naczelna Rada Spółdzielcza posiada osobowość prawną.

b.

Tryb zakładania spółdzielni

Spółdzielnie zakładają tzw. członkowie założyciele. Mogą nimi być osoby fizyczne lub osoby prawne. Winni oni przede wszystkim uchwalić statut spółdzielni jako podstawowy akt prawny ustalający zasady funkcjonowania spółdzielni jako osoby prawnej. Statut reguluje bowiem szereg kwestii w sposób indywidualny, dostosowany do konkretnej, zakładanej spółdzielni i niemożliwych do generalnego ujęcia w ustawie. Kolejnym etapem postępowania jest wybór organów spółdzielni, w

szczególności powołanie zarządu, który winien wystąpić do właściwego sądu rejestrowego o zarejestrowanie spółdzielni. Wystąpienie to rozpoczyna etap trzeci postępowania, w którym sąd, po weryfikacji kompletności dokumentów i zgodności statutu z obowiązującymi przepisa­ mi,

rejestruje

spółdzielnie,

która

z

tą chwilą

uzyskuje

osobowość

prawną. c.

Członkowie spółdzielni

Przez członkostwo spółdzielni rozumie sie stosunek prawny łączący członka spółdzielni' ze spółdzielnią. Nawiązuje sie on (wyjąwszy człon­ ków założycieli, którzy uzyskują członkostwo spółdzielni z mocy prawa,

z chwilą jej zarejestrowania), przez tzw. przystąpienie do spółdziel­ ni. Członkami spółdzielni mogą być osoby fizyczne posiadające pełną zdolność do czynności prawnych (zasadniczo) i spełniające określone w statucie warunki przyjęcia na członka. Członkami spółdzielni mogą być także osoby prawne oraz organizacje społeczno-polityczne nie posiada­

jące osobowości prawnej. Stosunek członkostwa rodzi wzajemne prawa i obowiązki określone przez przepisy ustawy i statut spółdzielni.

Członkostwo może ustać z różnych przyczyn, a mianowicie: - na skutek śmierci członka (członkostwa sie nie dziedziczy), - przez wystąpienie członka ze spółdzielni, - na skutek wykluczenia członka ze spółdzielni. Sprawy wynikające z członkostwa są przez spółdzielnie rozstrzygane w formie uchwały organu spółdzielni. Od uchwały tej przysługuje członkowi prawo odwołania sie do przewidzianego przez statut organu spółdzielczego (tzw. postępowanie wewnątrzspółdzielcze). Dopiero po

82

jego wyczerpaniu można z wystąpić na drogę sądową.

d.

-

zaskarżeniem

uchwały

organu

spółdzielni

Organy spółdzielni

Organami spółdzielni są: walne zgromadzenie (ew. zebranie przedstawicieli), rada nadzorcza, zarząd, zebranie grup członkowskich (w spółdzielniach, w

których

walne

zgromadzenie zostało zastąpione przez zebranie przedstawicieli). Walne zgromadzenie spółdzielni jest najwyższym organem spółdzielni. W jego obradach może uczestniczyć każdy członek spółdzielni. Prawo spółdzielcze wylicza kategorie spraw do których załatwienia organem wyłącznie kompetentnym jest walne zgromadzenie. Statut może jednak te kompetencje rozszerzyć. Uchwały walnego zgromadzenia mogą być zaskar­

żane przez członka spółdzielni do sądu z powodu ich niezgodności z prawem lub statutem. Rada nadzorcza jest organem wewnętrznej kontroli spółdzielni i nadzoru nad jej działalnością. Składa się ona z co najmniej 3 członków

wybieranych przez walne zgromadzenie. Zarząd jako organ spółdzielni kieruje jej działalnością

i repre­

zentuje ją na zewnątrz. Jest on organem kompetentnym do załatwiania wszystkich spraw nie zastrzeżonych dla innych organów spółdzielni. Zarząd składa się z co najmniej 3 członków spółdzielni. Członków zarządu, w tym jego prezesa, wybiera - stosownie do postanowień statutu - rada nadzorcza lub walne zgromadzenie. Zarząd działa kolegialnie, zaś oświadczenia woli składają za spółdzielnię przy­ najmniej dwaj członkowie zarządu.

e.

Ustanie spółdzielni

Spółdzielnia może w oparciu o uchwałę walnego zgromadzenia połączyć się w inną spółdzielnię lub ulec podziałowi na dwie spółdzielnie, tworząc tym samym nową osobę prawną. Możliwa jest także likwidacja spółdzielni oraz jej upadłość. Likwidacja spółdzielni następuje:

- z mocy postanowień statutu, z upływem czasu na który ją utworzono, - z mocy prawa, na skutek zmniejszenia się liczby członków poniżej wielkości wskazanej w ustawie, - z mocy uchwał walnych zgromadzeń, zapadłych większością 3/4 głosów na dwóch kolejnych posiedzeniach.

83

Likwidację

likwidatorzy,

przeprowadzają

dokonując

upłynnienia

majątku spółdzielni i zaspokojenia jej wierzycieli. Upadłość spółdzielni jest natomiast następstwem stwierdzenia jej niewypłacalności. Służy więc zaspokojeniu roszczeń wierzycieli i jest przeprowadzana w formie specjalnego postępowania prowadzonego pod nadzorem sądu przez tzw. syndyka upadłości. Po zakończeniu tego postępowania spółdzielnia ulega wykreśleniu z rejestru. Tym samym ustaje jej byt jako osoby prawnej.

4.

Spółki

Spółka stanowi prawną formę współdziałania kilku osób dla osiągnię­ cia wspólnego celu - najczęściej gospodarczego. Na gruncie obowiązują­ cego w Polsce prawa nie wszystkie spółki posiadają osobowość prawną. Mają ją jedynie tzw. kapitałowe spółki handlowe, tj. spółki z ograni­ czoną odpowiedzialnością (sp.o.o.) i spółki akcyjne (S.A.). Natomiast tzw. spółka jawna i jej odmiana - spółka komandytowa - uważane są za ułomne osoby prawne, posiadające jedynie zdolność sądową i zdolność procesową. Podstawową prawną formą funkcjonowania tych spółek są utrzymane w mocy przepisy pochodzącego z 1934 r. kodeksu handlowego. Spółki kapitałowe należy traktować jako osoby typu korporacyjnego, chociaż w ich działalności na pierwszy plan wysuwa się substrat majątkowy spółki, a nie element osobowy (wspólnicy). Działalność spółki służy bowiem korporacji wspólników, nie zaś celom ogólno­ społecznym. Zgodnie z przeważającym poglądem spółka kapitałowa nie musi prowadzić "przedsiębiorstwa (aczkolwiek najczęściej je prowa­ dzi). Tak więc fakt nieuruchomienia przez spółkę "przedsiębiorstwa"

lub ewentualne zaniechanie jego prowadzenia, nie stanowi wystarczają­ cej przesłanki do likwidacji spółki jako osoby prawnej. Spółki handlowe uzyskują osobowość prawną w momencie rejestracji, tracą ją zaś z chwilą ich wykreślenia z rejestru. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością może zostać utworzona w dowolnym celu gospodarczym, o ile przepisy ustawowe nie wprowadzają w tym względzie jakichś wyraźnych ograniczeń. Formę sp.o.o. stosuje się zwykle do prowadzenia mniejszych przedsięwzięć o stosunkowo niewiel­ kiej liczbie wspólników. Funkcjonowanie sp.o.o. opiera się na kapitale zakładowym podzielonym na udziały o równej lub nierównej wysokości. W

przeciwieństwie do akcji w spółce akcyjnej (patrz niżej), udziały nie są papierami wartościowymi, są jedynie formą majątkowej partycypacji współnika w spółce. Mogą być wnoszone w formie pieniężnej lub rzeczo­ wej (tzw. aporty). Odpowiedzialność za zobowiązania sp.o.o. ograni­

84

czona jest do majątku samej spółki, wspólnicy nie odpowiadają więc za zobowiązania spółki majątkiem osobistym. Prawo przewiduje tzw. minimum kapitału zakładowego sp.o.o. Kapitał zakładowy spółki, który gwaran­ tuje jej odpowiedzialność majątkową wobec wierzycieli, nie może zostać

uszczuplony. Spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością tworzy się przez zawarcie umowy spółki. Wymagana jest tu pod rygorem nieważności forma aktu notarialnego. Polskie prawo dopuszcza możliwość utworzenia jednoosobo­ wej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Jest to możliwe, gdyż spółka ta posiada osobowość prawną i gospodaruje majątkiem wniesionym przez jednego wspólnika jako majątek wyodrębniony od jego majątku osobistego. Jednoosobowy wspólnik jest więc właścicielem spółki. Przed zarejestrowaniem sp.o.o. w sądzie żąda się wniesienia kapitału zakładowego spółki (jego wysokość musi być sprecyzowana w umowie spółki) i ustanowienia organów spółki (zarządu). Wpis do rejestru ma charakter obowiązkowy i konstytutywny. Dopiero z chwilą zarejestrowania spółka staje się osobą prawną. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością posiada pewne cechy właściwe spółkom osobowym, w szczególności zaś: - każdemu wspólnikowi przysługuje prawo kontroli spraw spółki, tak więc więź osobista między wspólnikami istnieje, podobnie jak w spółkach osobowych. Z tego też powodu sp.o.o. jako organ obowiązkowy musi posiadać jedynie zarząd, zaś rada nadzorcza jest powoływana jeżeli przewiduje to statut. Oczywiście sp.o.o. jako osoba prawna

korporacyjna posiada organ zwany walnym zgromadzeniem wspólników), chyba że jest spółką jednoosobową,

(zebraniem

- możliwe jest orzeczenie przez sąd na żądanie wspólników wyłą­ czenia poszczególnego wspólnika ze spółki. Spółka może ustać przez likwidację lub ogłoszenie upadłości. Jednakże momentem utraty przez nią osobowości prawnej jest dopiero moment wykreślenia jej z rejestru handlowego. Konstrukcja prawna spółki akcyjnej umożliwia koncentrację znacznego kapitału, w którym udział (w postaci akcji) mogą mieć zarówno wielcy potentaci finansowi (osoby fizyczne lub osoby prawne), jak też drobni akcjonariusze. Działalność tej typowej spółki kapitałowej opiera się wyłącznie na kapitale zakładowym (tzw. kapitale akcyjnym), który dzieli się na tzw. akcje o równej wartości nominalnej. Akcje są papierami wartościowymi i każda wyemitowana przez S.A. akcja stanowi źródło jednakowych (w zasadzie) praw i obowiązków wspólnika wobec spółki,

będąc

ułamkową

częścią

jej

kapitału

akcyjnego.

Akcje

są

85

zbywalne, statut spółki może jednak w tym zakresie wprowadzić pewne ograniczenia.

Założenie S.A. następuje w drodze zawarcia umowy notarialnej. Ponadto musi być sporządzony statut spółki akcyjnej (również w formie aktu notarialnego) i wniesiony kapitał akcyjny o wysokości określonej w statucie (obowiązuje ustawowe minimum kapitału akcyjnego). Założy­ ciele spółki akcyjnej przed jej zarejestrowaniem w sądzie muszą wybrać władze spółki. Są nimi: - zarząd, - rada nadzorcza lub komisja rewizyjna, - walne zgromadzenie wspólników.

Wpis do rejestru ma charakter konstytutywny. Z chwilą jego dokona­ nia S.A. uzyskuje osobowość prawną. Wspólnik w S.A. jest pozbawiony możliwości nie tylko kierowania jej działalnością ale nawet osobistego kontrolowania jej. Funkcje te wykonują wyspecjalizowane organy spółki. Wspólnicy w S.A. odpowiadają jedynie majątkiem zaangażowanym w spółce, nie odpowiadają więc mająt­ kiem osobistym. Ponieważ w formie S.A. działają najczęściej wielkie przedsiębiorstwa wytwórcze, ubezpieczeniowe i banki, wspólnik posiada­

jący pojedynczą akcję jest osobą całkowicie anonimową i jego związek ze spółką ogranicza się do udziału w walnym zgromadzeniu wspólników, pobierania dywidendy i ew. zbycia akcji na giełdzie. Polskie prawo dopuszcza istnienie jednoosobowej spółki akcyjnej. Może ona powstać bądź jako jednoosobowa spółka Skarbu Państwa (z przekształcenia przedsiębiorstwa państwowego), bądź przez skupienie w

ręku jednego właściciela wszystkich wyemitowanych przez S.A. 5.

31

akcji.

Banki

Sytuacja prawna banków została uregulowana w ustawie z dnia I 1989 r. Prawo bankowe (Dz.U. Nr 4, poz. 21 z późniejszymi

zmianami). Banki są samodzielnymi i samofinansującymi się jednostkami organizacyjnymi, posiadającymi osobowość prawną, działającymi na podstawie ustawy i statutów. Do podstawowych zadań banków należy: - gromadzenie środków pieniężnych, - udzielanie kredytów i pożyczek pieniężnych, - przeprowadzanie rozliczeń pieniężnych. W Polsce działają aktualnie następujące rodzaje banków: - banki państwowe; bankiem państwowym jest przede

wszystkim

Narodowy Bank Polski. Jest on bankiem emisyjnym, tzn. takim, któremu przysługuje

(na

zasadzie

wyłączności)

prawo

emitowania

pieniędzy

86

polskich. Ponadto bank ten jest centralna instytucja kredytowa, rozliczeniowa i dewizowa, która organizuje i koordynuje działalność

pieniężno-kredytowa oraz kontroluje jej realizacje. Bank ten ma obowiązek umacniania polskiego pieniądza i współdziała w realizacji polityki gospodarczej państwa. Na jego czele stoi Prezes, powoływany i odwoływany przez Sejm na wniosek Prezydenta. Bankiem państwowym jest także bank Powszechna Kasa Oszczędności (PKO). Z chwilą wyodrębnienia ze struktury NBP, bank PKO przejął zadania obsługi bankowej ludności. Ponadto w 1988 r. Rada Ministrów utworzyła 9 nowych banków komercyjnych, mających swe siedziby w większych aglomeracjach miejskich. Banki państwowe tworzone są i likwidowane w drodze rozporządzenia przez Rade Ministrów. Nie podlegają one, jako swoista osoba prawna, wpisowi do rejestru. - banki spółdzielcze; każdy bank spółdzielczy jest spółdzielnią i w związku z tym podlega jednocześnie przepisom prawa spółdzielczego i prawa bankowego. Na jego utworzenie wymagane jest uzyskanie zgody Prezesa NBP. - banki w postaci spółek akcyjnych; banki te tworzy sie analogicz­

nie jak i inne spółki akcyjne. Wymagana jest tu jednak dodatkowo zgoda Prezesa NBP wydana w porozumieniu z Ministrem Finansów. Bank w postaci spółki akcyjnej może być utworzony udziałem kapitału zagranicznego.

6.

przez

osoby

zagraniczne

lub

z

Stowarzyszenia

Problematykę prawną stowarzyszeń reguluje ustawa z dnia 7 IV 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach (Dz.U. Nr 20, poz. 104). Stowarzyszeniami są dobrowolne, samorządne i trwałe zrzeszenia o celach niezarobkowych. Stowarzyszenie wyróżnia sie od innych osób prawnych głównie swym niezarobkowym charakterem. Nie oznacza to jednak, że stowarzyszenie nie może prowadzić żadnej działalności gospodarczej przynoszącej dochód. Działalność ta jednak nie może być głównym celem stowarzyszenia, gdyż zyskiwałoby ono wówczas charakter spółki. Ponadto dochód z takiej działalności może służyć jedynie realizacji celów statutowych stowarzyszenia i nie może być dzielony między jego członków. Ze stosowania przepisów prawa o stowarzyszeniach

zostały wyłączone niektóre zrzeszenia, jak np. organizacje społeczne działające na podstawie ustaw (m.in. partie polityczne i związki zawodowe), kościoły, związki wyznaniowe, organizacje religijne.

87

komitety wyborcze,

stowarzyszenia akademickie, stowarzyszenia wojsko­

we ). Ustawa wyróżnia zasadniczo dwa rodzaje stowarzyszeń, a mianowicie: - stowarzyszenia posiadające osobowość prawną (zwane dalej stowarzy­

szeniami) oraz - stowarzyszenia zwykle (tzn. nie posiadające osobowości prawnej). Aby założyć stowarzyszenie, co najmniej 15 osób winno uchwalić statut stowarzyszenia i wybrać komitet założycielski, a następnie złożyć w sądzie rejestrowym wniosek o rejestracje wraz ze statutem i innymi dokumentami. Sąd przesyła następnie odpisy złożonych dokumentów do organu sprawującego nadzór nad stowarzyszeniami (jest nim organ administracji rządowej szczebla wojewódzkiego), który ma prawo w ciągu

14 dni wypowiedzieć sie w .sprawie wniosku. Sąd może wydać postanowie­ nie o odmowie zarejestrowania stowarzyszenia lub o jego zarejestrowa­ niu. W przypadku wydania postanowienia o zarejestrowaniu stowarzysze­ nia uzyskuje ono osobowość prawną z chwilą uprawomocnienia się tego postanowienia, po czym następuję wpisanie stowarzyszenia do rejestru. Najważniejszym organem stowarzyszenia jest walne zebranie członków.

Jest ono kompetentne we wszystkich sprawach stowarzyszenia, chyba że statut stanowi inaczej. Stowarzyszenia o znacznej liczbie członków mogą walne zebranie członków zastąpić zebraniem delegatów. Ponadto stowarzyszenie musi posiadać zarząd oraz organ kontroli wewnętrznej.

Stowarzyszeniom mającym szczególne osiągnięcia w realizacji celów społecznych Prezydent RP może nadać honorowy tytuł “Stowarzyszenia

Wyższej Użyteczności". Stowarzyszenie zwykłe nie jest osobą prawną, nie podlega rejestra­ cji, jednakże osoby zamierzające je założyć w liczbie co najmniej trzech, muszą uchwalić regulamin działalności i przedstawić organowi nadzorującemu stowarzyszenia. Jeżeli w ciągu 30 dni

go od

uzyskania przez organ nadzorujący informacji o założeniu stowarzysze­ nia nie zakazano jego działalności, stowarzyszenie może rozpocząć działalność. Zakaz działalności stowarzyszenia może wydać sąd reje­ strowy na wniosek organu nadzorującego stowarzyszenia.

7.

Fundacje

Fundacjami są osoby prawne o charakterze zakładów, powołane do życia przez tzw. akt fundacyjny, poprzez który założyciel fundacji

przeznacza pewien majątek na określone cele, ustanawiając jednocześnie sposób administrowania tym majątkiem przez powołane do tego organy fundacj i.

88

Problematykę prawną fundacji reguluje ustawa z dnia 6 IV 1984 r. o fundacjach (tekst jednolity Dz.U. z 1991 r. , Nr 25, poz. 103). Wspo­ instytucje mniana ustawa reaktywowała od strony formalnoprawnej fundacji, która była przez wiele lat powojennych pozbawiona prakty­ cznego znaczenia jako "relikt ustroju kapitalistycznego". Fundacje mogą zakładać zarówno osoby fizyczne jak i osoby prawne, niezależnie od swego obywatelstwa, miejsca zamieszkania lub siedziby, dla realizacji zgodnych z podstawowymi interesami państwa celów społecznie lub gospodarczo użytecznych, w szczególności takich jak: ochrona zdrowia, rozwój społeczno-gospodarczy, nauka, oświata i wychowanie, kultura, sztuka, opieka i pomoc społeczna, ochrona środowiska i zabytków. Siedziba fundacji powinna znajdować się na terenie RP. Oświadczenie woli fundatora o ustanowieniu fundacji musi być złożone w formie aktu notarialnego (chyba, że fundacje ustanowiono w testamencie), z jednoczesnym wskazaniem celu fundacji i środków

majątkowych przeznaczonych na jego realizacje- Ustanowienie fundacji wymaga zatwierdzenia przez właściwego ministra. Fundacja działa w oparciu o swój statut. Ustala go fundator. Może on też upoważnić inną osobę do ustanowienia statutu. Również statut fundacji wymaga zatwierdzenia przez właściwego ministra. Fundacja uzyskuje osobowość prawną z chwilą wpisania jej do rejestru fundacji. Fundacja ulega likwidacji w sposób wskazany w statucie, jeżeli został osiągnięty cel dla którego fundacja została ustanowiona, lub wyczerpa­ nia środków finansowych i majątku fundacji. Organy fundacji określa statut. Każda fundacja musi jednak posiadać organ zwany zarządem fundacji. Jego skład, organizacje i sposób powoływania, a także prawa i obowiązki członków, precyzuje statut. Zarząd fundacji ma mniej lub bardziej ograniczone - wyrażone w statucie wolą fundatora - możliwości działania, które mają bardziej wykonawczy niż kreatywny charakter. Tym samym zarówno zakres zdolności prawnej jak i zdolności do czynności prawnych fundacji jest wyraźnie - w stosunku do innych osób prywatnych uszczuplony. Do najbardziej znanych fundacji należą: Fundacja Nobla, Fundacja Forda. Fundacja Kultury Polskiej, Fundacja "Odnowa Zabytków Krakowa i inne.

8.

Inne osoby prawne

Wprowadzone w ostatnich latach nowe uregulowania prawne podniosły do rangi osób prawnych szereg jednostek organizacyjnych, które dotychczas nie posiadały podmiotowości prawnej, lub co do podmioto­

89

wości których toczyły się spory doktrynalne. Idzie przede wszystkim o takie “nowo kreowane" osoby prawne, Jak partie polityczne, osoby prawne Kościoła Katolickiego i innych kościołów w Polsce, gminy. Partie polityczne działają w oparciu o ustawę z dnia 28 VII 1990 r. (Dz.U. Nr 54, poz. 312). Uzyskują one osobowość prawną z chwilą zgłoszenia do ewidencji prowadzonej przez Sąd Wojewódzki w Warszawie. Partia politycza musi mieć organ upoważniony do reprezentowania partii przy czynnościach prawnych. Partia polityczna posiada swą nazwę i symbole, które podlegają ochronie jako jej dobra osobiste. Osoby prawne Kościoła Katolickiego działają w oparciu o ustawę z dnia 15 V 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. Nr 29, poz. 154). Osobami prawnymi Kościoła Katolickiego są w szczególności: Konferencja Episkopatu Polski, metropolie, archidiecezje, diecezje, parafie, kościoły rektoralne, Caritas, opactwa, klasztory, seminaria duchowne i uczelnie katolickie. Jednostki organizacyjne Kościoła Katolickiego nie podlega­ ją rejestracji, lecz nabywają osobowość prawną z chwilą powiadomienia właściwego organu administracji państwowej o ich utworzeniu.

Gminy jako jednostki samorządu terytorialnego otrzymały osobowość prawną na podstawie ustawy z dnia 8 III 1990 r. o zmianie Konstytucji RP (Dz.U. Nr 16, poz. 95). Gmina jako osoba prawna posiada organ stanowiący i kontrolny, którym jest rada gminy oraz organ wykonawczy w postaci zarządu gminy. Gmina posiada stanowiące jej własność mienie komunalne. Obok gminy mogą być tworzone inne komunalne osoby prawne, w szczególności przedsiębiorstwa komunalne. Gmina nie ponosi odpowie­ dzialności za zobowiązania innych komunalnych osób prawnych, a te nie ponoszą odpowiedzialności za zobowiązania gminy. Gminy mogą tworzyć związki komunalne w celu wspólnego wykonywania zadań publicznych. Związki komunalne posiadają osobowość prawną uzyskiwaną przez zarejestrowanie w rejestrze związków komunalnych prowadzonym przez Prezesa Rady Ministrów.

Gminy mogą również dla obrony wspólnych interesów tworzyć stowarzy­ szenia. Działają one wówczas w oparciu o przepisy prawa o stowarzy­ szeniach .

3 4. Reprezentacja podmiotów Podmioty prawa mogą dokonywać czynności prawnych bądź osobiście, bądź też za pośrednictwem innej osoby, a mianowicie przedstawiciela.

90

Rozwiązanie takie uwzględnia różnorodne sytuacje życiowe, umożliwiając podejmowanie czynności prawnych ze skutkiem prawnym dla osób, które same działać nie mogą (z powodu swej małoletności, ubezwłasnowolnie­ nia. nieobecności i innych tego typu przeszkód) lub też osobiście działać nie chcą. Stanowi to duże ułatwienie w zakresie obrotu gospo­ darczego dokonywanego z udziałem osób prawnych (działających - jak wiadomo - przez swoje organy), umożliwiając organom osób prawnych wyręczanie się przedstawicielami. Przedstawicielstwo polega na tym, że osoba fizyczna (przedstawi­ ciel) dokonuje w imieniu innej osoby fizycznej lub prawnej (reprezen­ towanego) czynności prawnej, która wywołuje skutki prawne bezpośrednio dla reprezentowanego. Przedstawicielstwo charakteryzuje się więc następującymi cechami: - przedstawiciel działa w imieniu reprezentowanego, - przedstawiciel składa swoje własne oświadczenie woli, - skutki prawne oświadczenia woli przedstawiciela spadają na reprezen­ towanego . Od działania przedstawiciela należy odróżnić sytuację posłużenia się tzw. posłańcem, który nie składa własnego oświadczenia woli, lecz przenosi w sposób mechaniczny cudze oświadczenie woli. Posłaniec więc

nie musi ani znać ani też rozumieć oświadczenia woli, które przenosi. Jeżeli posłaniec przekręci lub zniekształci przenoszone oświadczenie woli, to skutki takiego oświadczenia ocenia się według przepisów o błędzie przy oświadczeniu woli samego wysyłającego. Ocenę ewentualnej wadliwości oświadczenia woli przy przedstawicielstwie odnosi się natomiast do samego przedstawiciela (który składa własne, ewentualnie wadliwe, oświadczenie woli), nie zaś do reprezentowanego. Tradycyjnie wyróżnia się trzy rodzaje przedstawicielstwa: - przedstawicielstwo ustawowe. - pełnomocnictwo. - przedstawicielstwo ukryte. Przedstawicielstwo ustawowe ma swoją podstawę prawną albo w przepisach prawnych rangi ustawy albo w orzeczeniu sądowym. Przedsta­ wicielami ustawowymi na podstawie ustawy są rodzice wobec swych małoletnich dzieci, na podstawie orzeczenia sądowego - opiekunowie i kuratorzy wobec osób poddanych opiece i kurateli, a także przysposa­ biający wobec przysposobionych. Pełnomocnictwo jest postacią przedstawicielstwa, w której uprawnie­ nie przedstawiciela do działania opiera się na oświadczeniu woli samego reprezentowanego (tzw. umocowanie lub pełnomocnictwo). Przed­

91

stawiciel nazywa się w tej sytuacji pełnomocnikiem, zaś reprezentowany - mocodawcą. Udzielenie pełnomocnictwa jest czynnością prawną jednostronną. Mocodawca bowiem jedynie upoważnia pełnomocnika do działania. Pełno­ mocnik może natomiast zostać do działania zobowiązany na podstawie innego stosunku prawnego, w ramach którego udzielono pełnomocnictwa (np. w oparciu o umowę zlecenia zawartą z adwokatem). Wyróżnia się następujące rodzaje pełnomocnictwa: - szczególne i ogólne, - samodzielne i łączne, - wyraźne i domniemane. Pełnomocnictwo szczególne uprawnia do dokonania bądź jednej

czynności prawnej określonej umocowaniem, bądź grupy czynności prawnych określonego rodzaju (pełnomocnictwo rodzajowe). Natomiast pełnomocnictwo ogólne obejmuje umocowanie do dokonywania czynności prawnych tzw. zwykłego zarządu (np. zarządu fermą zwierząt futerkowych w zakresie podejmowania zwykłych czynności niezbędnych do utrzymania

jej w normalnym funkcjonowaniu). Czynności prawne przekraczające ramy zwykłego zarządu wymagają posiadania przez pełnomocnika dodatkowo pełnomocnictwa szczególnego. Jeżeli mocodawca ustanowił kilku pełnomocników z takim samym zakresem umocowania, każdy z nich może działać samodzielnie (pełno­ mocnictwo samodzielne), chyba że co innego wynika z treści pełno­ mocnictwa. które wymaga współdziałania dwu lub więcej pełnomocników (pełnomocnictwo łączne). Pełnomocnictwo może być wreszcie udzielone wyraźnie, względnie w sposób domniemany (pełnomocnictwo domniemane). Pełnomocnikiem domniemanym jest np. osoba zawodowo czynna w lokalu przeznaczonym do obsługiwania klientów - np. kelner, kasjer itp. Aby pełnomocnictwo było ważne, muszą być spełnione następujące przesłanki: - pełnomocnik musi posiadać umocowanie i działać w jego granicach. W przypadku przekroczenia granic pełnomocnictwa. ważność czynności

prawnej dokonanej przez pełnomocnika zależy od jej potwierdzenia przez mocodawcę. W braku takiego potwierdzenia pełnomocnik zobowiązany jest

do wynagrodzeni a wyrządzonej szkody, - pełnomocnictwo musi być udzielone w odpowiedniej formie. Przepisy prawa wymagają niekiedy formy szczególnej pełnomocnictwa. Na przykład pełnomocnictwo ogólne musi być pod rygorem nieważności udzielone piftomn ie. czynność prawna musi być możliwa do wykonania przez pełnomocnika.

92

Za wyjątkiem nielicznych czynności prawnych (np. sporządzenie testa­ mentu), nie jest wymagane osobiste działanie podmiotu prawa, - pełnomocnik musi mieć zdolność do reprezentowania. Wystarcza zasadniczo ograniczona zdolność do czynności prawnych pełnomocnika, bowiem skutki jego działania i tak spadają na mocodawcę. Jednak przedstawicielem ustawowym może być jedynie osoba posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych, - pełnomocnik musi działać w imieniu reprezentowanego. Jeżeli przedstawiciel działa w imieniu własnym, nie ujawniając, że działa na cudzy rachunek (tzn. na rachunek mocodawcy), a mimo to skutki działa­ nia spadają na mocodawcę. mówimy o przedstawicielstwie ukrytym. Przykładem takiego działania jest komis sprzedaży, gdyż sprzedawca komisowy (komisant) nie ujawnia kupującemu istnienia komitenta,czyli osoby, która oddała rzecz do sprzedaży komisowej. Komisant bowiem sprzedaje rzecz w imieniu własnym, lecz na rachunek komitenta. Pełnomocnictwo wygasa z chwilą jego odwołania, ale także na skutek śmierci mocodawcy lub pełnomocnika, a także - gdy czynność prawna do której realizacji pełnomocnictwa udzielono - została wykonana.

Rozdział V

MIENIE I PRAWA RZECZOWE 0 1. Mienie i jego składniki

Pojecie mienia jest kategorią zbiorczą i może obejmować różne składniki. Odróżnić je trzeba od pojęcia majątku, przez który rozumie sie całość składników mienia (dóbr o charakterze majątkowym), należą­ cych do określonego podmiotu, czyli mówiąc ściślej, ogól przysługują­ cych temu podmiotowi praw majątkowych (aktywów). Niektórzy używają też pojęcia majątku w znaczeniu szerszym (tak np. w księgowości), obejmu­ jąc nim zarówno aktywa, jak i pasywa (ogól obowiązków o charakterze majątkowym, ciążących na danym podmiocie). Kodeks cywilny stanowi, że mieniem jest własność i inne prawa majątkowe. W skład mienia mogą wchodzić: 1) rzeczy, czyli przedmioty materialne, 2) środki pieniężne, choćby nie występowały w postaci pieniężnych (czyli rzeczy), np. suma na rachunku bankowym, 3) papiery wartościowe pieniężne i towarowe,

4) 5) 6)

znaków

wierzytelności nie inkorporowane w papierach wartościowych, energie (np. elektryczna), dobra niematerialne mające wartość gospodarczą,

7) prawa do korzystania z cudzych rzeczy lub cudzych dóbr niemate­ rialnych, 8) zorganizowane kompleksy powyższych (1-7) składników. Najważniejsze z powyższych składników mienia wymagają omówienia.

bliższego

Ad 1) Rzeczy - w rozumieniu prawa cywilnego - są to przedmioty materialne, wyodrębnione od innych, mające uchwytną wartość majątkową i podlegające władaniu człowieka tak, że mogą stanowić przedmiot obrotu. Klasyfikacja rzeczy jest oparta na kryteriach, mających znaczenie dla regulacji prawnej. I tak rozróżnia się:

a) Rzeczy ruchome (ruchomości) i nieruchomości. Przez te ostatnie prawo rozumie stanowiące odrębny przedmiot własności grunty (części powierzchni ziemskiej ) wraz z budynkami i innymi urządzeniami trwale

94

związanymi z gruntem, a także z rosnącymi na nim drzewami roślinami. Nieruchomościami być wykorzystywane

i innymi

(gruntami) rolnymi są grunty, które są lub mogą do prowadzenia działalności wytwórczej w rol­

nictwie. Budynki trwale z gruntem związane, a nawet ich części (np. lokale) mogą być odrębnym od gruntu przedmiotem własności, czyli nieruchomością odrębną. Wszystkie pozostałe rzeczy, które nie są

nieruchomościami, określa się mianem ruchomości. Rozróżnienie powyższe ma znaczenie przy ustanawianiu ograniczonych praw rzeczowych (zob. dalej), a także przy obrocie rzeczami, obrót bowiem nieruchomościami podlega szczególnemu reżimowi prawnemu (np. wymaganiom co do formy aktów zbycia i nabycia, ograniczeniom swobody

obrotu) oraz przy niektórych stosunkach zobowiązaniowych. b) rzeczy oznaczone indywidualnie (czyli co do tożsamości) i rzeczy oznaczone rodzajowo (np. sztuki odzieży o identycznych cechach:

rodzaju, fasonie, kolorze, rozmiarze itp.). Jeżeli jednak rzecz taka uzyska cechę indywidualizującą ją (np. podpis właściciela na zakupio­ nej książce), albo też jeżeli jest to rzecz od początku unikatowa (np. autoportret), uważa się ją za rzecz oznaczoną co do tożsamości. Takimi też rzeczami są zawsze nieruchomości. Jest możliwe, że jedna i ta sama rzecz może być uważana za rzecz oznaczona rodzajowo, innym razem - za rzecz oznaczoną indywidualnie, zależy to od woli stron konkretnego stosunku prawnego, np. futro nabyte w sklepie (rzecz oznaczona rodzajowo) może być następnie oddane do sprzedaży w komisie (rzecz

oznaczona indywidualnie). Rozróżnienie powyższe ma znaczenie dla umów obrotu, bowiem niektóre z nich mogą dotyczyć wyłącznie rzeczy oznaczonych gatunkowo, a ponadto do rozróżnienia tego nawiązują niektóre przepisy o wykonaniu i skutkach niewykonania zobowiązań (zob. dalej). c) Rzeczy podzielne i niepodzielne odróżnia się w zależności od skutków ich fizycznego podziału. Rzecz podzielna może być podzielona na części bez zmiany jej istoty lub wartości (np. cukier), podzielenie

natomiast rzeczy niepodzielnej zmienia jej istotę (np. rozcięcie obrazu). Rozróżnienie to ma znaczenie przy wykonywaniu zobowiązań.

d) Rzeczy zuźywalne i rzeczy długotrwałego użytku różni- uje się według ich normalnego gospodarczego przeznaczenia. W prawie rozróżnie­ nie to ma znaczenie o tyle, że niektóre instytucje prawne są związane tylko z rzeczami długotrwałego użytku (np. gwarancja). Wiele rzeczy ruchomych posiada budowę złożoną, tzn. składają się z części składowych (np. samochód, okulary). Za części składowe uważa

95

się te elementy rzeczy, których ev;entualne odłączenie powoduje uszkodzenie lub istotną zmianę tej rzeczy lub odłączonego przedmiotu. Część składowa nie może być odrębnym przedmiotem żadnego prawa rzeczowego (zob. dalej), a zatem np. sprzedaż rzeczy składającej się z

części składowych obejmuje Ją całą, chyba że strony wyraźnie uzgodnią wyłączenie określonych części (np. sprzedaż samochodu bez opon, czyli zdekompletowanego). Jednak fizyczne odłączenie części składowej od rzeczy powoduje, że staje się ona rzeczą samoistną, a w konsekwencJi może Już być przedmiotem obrotu i praw rzeczowych (np. można kupić

odłączoną od samochodu oponę). Co do nieruchomości, które również mogą posiadać części składowe (np. grunt zabudowany lub zadrzewiony), od reguł powyższych wprowa­ dzono ważne wyjątki odnośnie: a) lokali (mieszkalnych i użytkowych, w tym także garaży) oraz b) budynków wzniesionych na gruncie państwowym lub gminnym, oddanym w użytkowanie wieczyste (zob. dalej). Lokale te i budynki, stanowiące przedmiot odrębnej własności, mogą też być przedmio­

tem obrotu. Od części składowej trzeba odróżnić przynależność rzeczy, za którą uważa się zgodnie z

rzecz ruchomą potrzebną jej przeznaczeniem (np.

okulary) - jednak tylko wtedy,

do korzystania z innej rzeczy pokrowiec na samochód lub na

gdy pozostaje ona z rzeczą główną w

faktycznym związku, który celowi temu odpowiada. Ten właśnie związek gospodarczy przesądza o tym, że np. zbycie rzeczy głównej obejmuje także

jej

przynależność,

chyba że co

innego wynika z umowy albo z

przepisów szczególnych. Pożytkami rzeczy nazywa się niektóre korzyści, jakie można czerpać z

rzeczy.

I

tak:

pożytki

naturalne

są

to odłączone

od rzeczy jej

części składowe i płody, jakie rzecz przynosi zgodnie z zasadami normalnej, prawidłowej gospodarki. Pożytki cywilne natomiast są to dochody przynoszone przez rzecz na podstawie stosunku prawnego (np. czynsz za wynajmowany pokój). Zasada jest, że prawo pobierania pożytków ma właściciel

rzeczy,

jednak zarówno właściciel, jak i obowiązujące przepisy mogą przyznać to prawo innej osobie (np. użytkownikowi wieczystemu - zob. dalej). Oprócz pożytków rzeczy istnieć mogą pożytki prawa. Są to dochody.

jakie prawo przynosi zgodnie ze swoim przeznaczeniem społeczno-gospo­ darczym (np. twórca otrzymuje tantiemy za wykonywanie Jego utworu). Ad 2) Pieniądz jest środkiem płatniczym, któremu prawo nadaje moc umarzania zobowiązań (pieniężnych - zob. rozdz. IV). Z punktu widzenia

prawa

rzeczowego

jest

on

rzeczą

szczególnego

rodzaju,

występujący

96

bowiem w obrocie pieniądz gotówkowy (banknoty, monety) sam przez sie nie ma wartości żadnej, albo ma tzw. wartość wewnętrzną mniejszą od tej, jaką nadają mu przepisy prawne (tzw. wartość nominalna). Odwrot­ nie może sie przedstawiać sytuacja pieniądza - numizmatu: pieniążek o niskiej wartości nominalnej, np. pochodzący z odległej epoki, może mieć bardzo dużą wartość. Nie jest on jednak oczywiście środkiem płatniczym. Pojecie pieniądza mieści w sobie trzy czynniki, są to: znak pieniężny, jednostka pieniężna i suma pieniężna. Znak pieniężny jest to przedmiot (rzecz), który jest nośnikiem sumy pieniężnej (np. banknot 100-złotcwy). Jednostka pieniężna jest to jednostka miary wartości (w Polsce złoty i grosz), za pomocą której w stosunkach prawnych wyraża sie wielkość wartości (np. cena 5,50 zł.). Suma pieniężna jest to abstrakcyjna wielkość wartości wartości wyrażona w jednostkach pieniężnych, a wskazująca wysokość należności (zapłaty). Sumy pieniężne mogą w praktyce występować albo inkorporowane w znakach pieniężnych (tak np. przy zapłacie gotówkowej), albo też w postaci zapisów na rachunkach bankowych, gdzie są oderwane od znaków pienięż­ nych (tak przy rozliczeniach bezgotówkowych). Ad 3) Papiery wartościowe są dokumentami, w których ucieleśnione jest określone prawo majątkowe, wobec czego mają one określoną wartość. W związku z tym papiery wartościowe potrafią wypełniać w obrocie funkcje analogiczną do funkcji pieniądza, jako środka płatni­ czego, są zatem nazywane surogatami pieniądza. Do znaku pieniężnego

upodabnia je to, że - z prawnego punktu widzenia - sa dokumentami (w szerokim sensie, nie musi to być papier w fizycznym tego słowa znaczeniu, może być wytworzony z dowolnego materiału i mieć dowolną postać, może też przybrać formę zapisu na koncie w banku lub u maklera giełdowego), czyli z reguły rzeczami, których wartość wewnętrzna jest znikoma w porównaniu z wartością nominalną. Ad 4) Każda wierzytelność. także nie ucieleśniona w papierze wartościowym. posiada wartość majątkową. jest zatem składnikiem mienia. Wartość wierzytelności określa świadczenie, którego spełnienia przez dłużnika ma prawo żądać wierzyciel. Ad 5) Energia nie może być zaliczona do rzeczy, nie ma bowiem postaci materialnej (por. definicje rzeczy). Jednakże mimo tego energia jest przedmiotem obrotu - na zasadach analogicznych do obrotu rzeczami - posiada bowiem wartość majątkową. Zaliczamy ją wiec do składników mienia. Ad 6) Niektóre dobra osobiste, czyli dobra o charakterze niemajat kowym, posiadają wartość majątkową, należy je wiec również zaliczyć do

97

składników mienia. Wiąże się z tym nawet specyficzna terminologia, mówimy tu bowiem - przez analogię do praw rzeczowych, a mianowicie do prawa własności - o własności przemysłowej. Obejmuje ona: a) projekty wynalazcze, b) wzory użytkowe, c) wzory zdobnicze, d) nazwę przedsię­ biorstwa (firmy), e) oznaczenie pochodzenia towarów, f) znaki "firmo­ we' (towarowe i usługowe). Niektóre z tych składników w naszej

gospodarce mają dość duże znaczenie (np. wynalazki lub wzory użytkowe we współpracy międzynarodowej), pozostałe nabierać będą znaczenia w miarę postępów przebudowy gospodarki. Ich wartość majątkowa polega, ogólnie rzecz ujmując, na tym, że mogą wpływać na podwyższenie zysku przedsiębiorstwa w drodze zwiększania popytu na jego wyroby (np. wyroby oznaczone popularnym, mającym dobrą renomę znakiem towarowym), w drodze obniżania kosztów, zwiększania ilości produkcji, unowocze­ śniania jej (np. przez stosowanie wynalazków itp.). Co więcej, prawo umożliwia odpłatne zbywanie tej wartości i w ten sposób czerpanie z nich korzyści bezpośrednich. Jest to możliwe przez to, że przyznaje się uprawnionemu wyłączność korzystania z tych dóbr (tzw. prawa wyłączne) i zapewnia ochronę prawną tej wyłączności. Uprawniony może zatem zezwolić innej osobie na korzystanie z własnego prawa wyłącznego

i pobierać za to wynagrodzenie

(tak np.

przy umowie licencyjnej na

wynalazek czy wzór użytkowy). Analogicznie rozwiązana jest w przepisach sprawa korzystania z praw autorskich, i one zatem wchodzą w skład mienia - o tyle oczywiście, o

ile mają wartość materialną. Ad 7) Podobnie kształtuje

się

sytuacja

w

odniesieniu

do

praw

korzystania z cudzych rzeczy i cudzych dóbr niematerialnych, ten bowiem, komu prawa takie przysługują, może z nich - w procesie gospodarowania - uzyskiwać określone wartości (np. zbierać plony z użytkowanego gruntu albo wykorzystywać cudzy wynalazek w prowadzonym przez siebie procesie produkcyjnym). Ad 8) Wyodrębniony zespól (kompleks) środków majątkowych może być niekiedy, podobnie jak pozostałe składniki mienia, przedmiotem prawnych stosunków w obrocie. Przykładem będzie tu przedsiębiorstwo (w znaczeniu przedmiotowym, nie podmiotowym) lub gospodarstwo rolne. W

skład takiego kompleksu wchodzą rzeczy, prawa itp. inne składniki mienia, jednak tworzą one zorganizowaną całość, która jest czymś innym, niż prosta suma składników, w szczególności może mieć większą wartość. Tak zatem w razie upadłości czyli bankructwa przedsiębiorstwa (w znaczeniu podmiotowym) w pierwszym rzędzie musi być podjęta próba sprzedaży z licytacji przedsiębiorstwa (w znaczeniu przedmiotowym).

98

dopiero ewentualnie potem sprzedaży podlegają poszczególne składniki mienia upadłego. g 2. Prawa rzeczowe, jako główne prawa do korzystania ze składników mienia

Z powyższego omówienia poszczególnych składników mienia wynika, że różne mogą być sposoby ich wykorzystywania, regulowane przez prawo. Najważniejszą podstawową regulację prawną daje tu prawo rzeczowe (księga druga kodeksu cywilnego), które jest jednym z działów prawa

cywilnego. Pojęcie "prawo rzeczowe", poza znaczeniem przedmiotowym wskazanym wyżej, ma też znaczenie podmiotowe, oznacza mianowicie przysługujące określonemu podmiotowi prawo bezwzględne, mające za przedmiot rzecz. Korzyści, jakie zapewnia to uprawnionemu, mogą być bardzo różnorodne, zależnie od treści prawa. To, że prawa rzeczowe są prawami bezwzględ­ nymi, znaczy, że są one skuteczne wobec wszystkich, czyli że w stosunku do uprawnionego każdy jest obowiązany powstrzymać się od jakichkolwiek zakłóceń sfery jego uprawnień, od działań, które naruszałyby jego uprawnienia. Prawa rzeczowe podmiotowe nie mogą być dowolnie ustanawiane, np. w drodze umowy stron albo za pomocą oświadczenia woli podmiotu. Istnieją takie tylko prawa rzeczowe, jakie kształtują przepisy ustawy (tzw. zamknięty katalog praw rzeczowych), dla jakichkolwiek zmian konieczna byłaby zmiana ustawy. Podmiot uprawniony może natomiast zawrzeć z osobą zainteresowaną umowę o skutkach zobowiązaniowych, czyli skutecz­ ną między stronami, w której można dowolnie ukształtować korzystanie z określonego prawa rzeczowego (np. właściciel może wydzierżawić grunt). Przy charakterystyce praw rzeczowych zauważyć też trzeba, że niejednakowo oddziałuje na nie upływ czasu, w szczególności niektóre z nich są ukształtowane jako prawa bezterminowe, inne - jako czasowe (terminowe). Będzie o tym mowa w dalszym ciągu. Prawo cywilne normuje następujące prawa rzeczowe: własność, użytkowanie wieczyste, oraz pięć ograniczonych praw rzeczowych, a mianowicie: użytkowanie, służebność, zastaw, hipoteka i tzw. własno­ ściowe prawo do lokalu w spółdzielni mieszkaniowej. Regulacja prawna obejmuje kwestie najważniejsze, tzn. treść i wykonywanie prawa, jego nabycie i utratę oraz ochronę prawną osoby uprawnionej .

99

g 3. Prawo własności A. Własność

jest

Pojęcie i charakterystyka

podstawową

kategorią

ekonomiczną,

stanowi

zatem

przedmiot zainteresowania nauk ekonomicznych. Z prawnego punktu widzenia, mówiąc o własności, używamy tego słowa w dwu ściśle ze sobą związanych, ale różnych znaczeniach: słowem "własność", jako dogodnym skrótem określamy albo podmiotowe prawo własności, albo też przedmiot tego prawa, przy czym przedmiotem tym mogą być rzeczy albo też (iw tym szerszym znaczeniu słowa "własność" używa Konstytucja) przedmiotem tym może być mienie (zob. wyżej). Zgodnie z kodeksem cywilnym własność jest prawem podmiotowym osoby (właściciela) do korzystania z rzeczy i rozporządzania nią - z wyłączeniem innych osób. Przez "korzystanie" rozumie sie uprawnienie do władania rzeczą, używania jej i pobierania pożytków i innych przychodów, a także uprawnienie do przetworzenia, zużycia czy nawet zniszczenia rzeczy. Przez "rozporządzanie" rozumie sie uprawnienie do wyzbycia sie własności (np. przez zrzeczenie się albo przeniesienie na inną osobę) oraz uprawnienie do obciążenia rzeczy prawami innej osoby (rzeczowymi albo o charakterze zobowiązaniowym). Wszelkie rozporządza­

nie rzeczą dokonuje się przez czynności prawne (np. umowę). Wykonanie prawa własności i rozporządzanie nim nie może przekraczać granic, zakreślonych przez ustawy, zasady współżycia społecznego i społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa własności, inaczej mówiąc. właściciel przy wykorzystywaniu swoich uprawnień musi się liczyć z ograniczeniami, jakie mogą wynikać z powyższych trzech źródeł, kształtują one bowiem treść prawa własności. Treść ta nie jest stała i

niezmienna, podlega zmianom w rozwoju historycznym. Wskazane powyżej trzy granice wykonywania prawa własności nie mają jednorodnego charakteru. Granice zakreślone przez ustawy i zasady współżycia społecznego tym są do siebie podobne, że jedne i drugie tworzą normy postępowania, w tym przypadku - najczęściej zakazy, które nie pozwalają właścicielowi całkiem swobodnie korzystać z przysługują­ cego mu prawa (np. właściciel gruntu nie może bez indywidualnego zezwolenia administracyjnego zbudować domu na swym gruncie). W inny sposób manifestuje się graoica "społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa", przykładem jest tu mająca duże znaczenie gospodarcze sprawa

przestrzennych rozmiarów nieruchomości gruntowej. Chodzi mianowicie o

rozstrzygnięcie, jak wysoko nad powierzchnię gruntu i jak głęboko pod Jego powierzchnię sięga prawo własności właściciela gruntu. Zgodnie z

100

kodeksem cywilnym decyduje o tym społeczno-gospodarcze przeznaczenie, tak więc woda w źródle (razem z odpływem, czyli ciekiem wodnym) albo w studni (choćby była bardzo głęboka) jest własnością właściciela gruntu - mimo, że w zasadzie cieki wodne i kopaliny należą do państwa. Również niektóre kopaliny - mimo ogólnej reguły, że należą one do państwa - mogą być własnością właściciela gruntu: chodzi tu mianowicie o kopaliny położone płytko, które mogą być wydobywane sposobem odkrywkowym i bez użycia materiałów wybuchowych (kamień, piasek, żwir, glina, również torf i niektóre kopaliny skalne) - czyli są uważane za związane z przeznaczeniem społeczno-gospodarczym samego gruntu. Przeznaczenie to decyduje także o tym, że np. właściciel gruntu nie może się sprzeciwić przeprowadzeniu ponad jego gruntem energetycznych

linii

przesyłowych,

chyba

że

na

gruncie

tym

miałby

stanąć

wysoki

budynek. B.

Współwłasność

Zupełnie odrębnym. szczególnym przypadkiem, uregulowanym przez kodeks cywilny, jest przypadek, w którym jeden przedmiot własności należy do kilku podmiotów niepodzielnie. W sytuacji takiej mówimy o współwłasności (przy czym nie należy mylić tej sytuacji z sytuacją, w której dwie lub więcej osób tworzą osobę prawną, np. spółkę czy spółdzielnię, wówczas bowiem nie powstaje współwłasność, lecz podmio­ tem własności ich majątku, "wspólnego'- w sensie ekonomicznym, staje się osoba prawna). "Niepodzielność" oznacza, że mimo istnienia wspólności rzecz nie zostaje podzielona, lecz każdy współwłaściciel ma

prawo do całej rzeczy - choć prawo to jest uszczuplone takim samym prawem każdego z pozostałych współwłaścicieli.

Kodeks rozróżnia przy tym dwa rodzaje współwłasności: współwłasność łączną i współwłasność w częściach ułamkowych. Współwłasność łączna opiera się na stosunku osobistym między współwłaścicielami i zależy od jego istnienia, jej najważniejszym społecznie przykładem jest współ­ własność przysługująca małżonkom, a wynikająca ze wspólności ustawowej małżeńskiej, jak również współwłasność wspólników w spółkach nie będących osobami prawnymi. Współwłasność ułamkowa natomiast powstaje np. przy nabyciu spadku przez kilku spadkobierców. Udziały współ­ właścicieli przy współwłasności ułamkowej nie muszą być równe, są jednak zawsze oznaczone (ułamkiem), każdemu też ze współwłaścicieli wolno w każdym czasie żądać zniesienia współwłasności i stosownego podziału rzeczy wspólnej. Natomiast przy współwłasności łącznej udziały nie są oznaczone, dopiero przy ewentualnym zniesieniu stosunku

101

podstawowego sąd dokonuje podziału. Przy współwłasności ułamkowej każdy ze współwłaścicieli może rozporządzać swoim udziałem (np. sprzedać go), czego nie może zrobić żaden ze współwłaścicieli łącz­ nych, którzy mogą rozporządzać rzeczą wspólną tylko za obopólną zgodą. C.

Nabycie i utrata prawa własności

Nabyć prawo własności rzeczy można w sposób pochodny (tzn. przez przejście prawa w takim kształcie i stanie, w jakim miał je poprzednik prawny, na następcę prawnego - jest to tzw. sukcesja), albo też w sposób pierwotny (tzn. przez uzyskanie prawa "od nowa", czyli bez względu na poprzednika, na jego prawa, a nawet na jego istnienie). Nabycie pochodne następuje przez przeniesienie własności, którego dokonuje się na podstawie umowy między zbywcą a nabywcą. Cały obrót towarowy i zaopatrzeniowy, a także obrót nieruchomościami realizują się przez wykorzystanie tego właśnie sposobu nabywania własności rzeczy. Zasadniczo umowa zobowiązująca do przeniesienia własności przenosi tę własność, chyba że przepis szczególny wymaga zawarcia

także umowy rozporządzającej, albo że strony tak postanowiły. W takim

przypadku do przeniesienia własności jest konieczne zawarcie drugiej umowy (rozporządzającej, czyli o skutku rzeczowym). Przykładem jest

tu umowa zobowiązująca do przeniesienia własności nieruchomości, zawarta pod warunkiem zawieszającym: spełnienie się tego warunku nie wystarczy do przejścia własności, konieczne jest zawarcie drugiej umowy rozporządzającej. Dodać trzeba, że ta druga umowa nie może być zawarta pod warunkiem ani z zastrzeżeniem terminu. Drugi wyjątek od reguły, że sama umowa zobowiązująca przenosi własność, występuje przy

umowie obejmującej rzeczy oznaczone rodzajowo i rzeczy przyszłe (tzn. jeszcze nie istniejące w chwili zawierania umowy): do przeniesienia ich własności niezbędne jest przeniesienie ich posiadania (o posiada­ niu zob. dalej). Przeniesienie posiadania (wydanie rzeczy) nie jest

natomiast konieczne do przeniesienia własności rzeczy indywidualnie oznaczonych. Nawet zatem fakt, że rzecz taka w chwili dokonywania zbycia znajduje się w ręku (we władaniu) osoby trzeciej - nie stoi na przeszkodzie przejściu własności. Przy przenoszeniu własności obowiązuje zasada, że nikt nie może przenieść na drugiego więcej praw, niż sam posiada. W konsekwencji

zbycia może dokonać albo właściciel, albo osoba przez niego do zbycia upoważniona (pełnomocnik, pracownik sklepu, komisant itp.). I od tej zasady jest jednak ważny wyjątek: jeżeli mianowicie zbycia rzeczy

ruchomej

dokonuje

osoba

nieuprawniona do

rozporządzania

i

wyda

tę

102

rzecz nabywcy, a nabywca jest w dobrej wierze (tzn. działa w przeko­ naniu, że nabywa od uprawnionego), to z chwilą objęcia rzeczy w posiadanie nabywa jej własność. Jednakże, jeżeli rzecz nabyta została wpierw utracona przez prawowitego właściciela wbrew jego woli (np. skradziona lub zgubiona) - to własności tej rzeczy nie może nikt uzyskać przed upływem trzech lat od chwili jej utraty, jest to bowiem termin na poszukiwanie i odzyskanie rzeczy przez jej właściciela. Ta szczególna ochrona prawna właściciela nie znajduje zastosowania w odniesieniu do pieniędzy i dokumentów na okaziciela, a także do rzeczy nabytych na urzędowej licytacji publicznej, w tych bowiem przypadkach przeważa potrzeba ochrony nabywcy działającego w dobrej wierze. Przy przenoszeniu własności nieruchomości obowiązuje - pod rygorem nieważności - forma aktu notarialnego, Żadna inna zatem umowa, nawet połączona z przeniesieniem posiadania, nie może przenieść własności

nieruchomości. Zbywca, przenosząc własność, wyzbywa się jej, przeniesienie jest więc zarazem sposobem utraty własności. Do nabycia pochodnego dochodzi także przy dziedziczeniu - co nie będzie tu omawiane. Nabycie pierwotne własności następuje przez: a) wytworzenie nowej rzeczy z własnych materiałów - właściciel materiałów staje się wówczas pierwszym właścicielem nowej rzeczy. Ten sposób nabycia realizuje się, generalnie biorąc, w działalności

produkcyjnej;;'/1* „ \( \ b) wytworzenie nowej rzeczy ruchomej nawet z cudzych materiałów, jeżeli wartość materiałów jest mniejsza od wartości nakładu pracy a wytwórca był w dobrej wierze (tzn. nabycie własności nie nastąpi, jeżeli wytwórca wiedział, że kto inny jest właścicielem materiałów,

jak to ma miejsce przy wielu usługach polegających na wytworzeniu nowej rzeczy z powierzonego materiału). W takim razie następuje

równoczesna utrata własności przetworzonych materiałów. Dodać można, że logicznym przeciwieństwem wytworzenia rzeczy jest jej fizyczne zniszczenie, które - niezależnie od przyczyn je powodują­ cych - powoduje utratę własności; c) odłączenie pożytków naturalnych od rzeczy - powoduje zbycie ich własności przez uprawnionego do ich pobierania - i to niezależnie od tego, kto dokonał odłączenia. Ten sposób nabycia realizuje się. generalnie biorąc, w rolnictwie i hodowli. Jeżeli uprawniony do pobierania pożytków nie był właścicielem rzeczy, lecz np. dzierżawcą sadu, to równocześnie z nabyciem własności pożytków (owoców) następuje

103

uszczuplenie wartości rzeczy głównej, której częściami składowymi były pożytki do momentu ich odłączenia; d) nacjonalizacje, upaństwowienie na podstawie decyzji indywidual­ nej i wywłaszczenie r są ważnymi gospodarczo sposobami administra­ cyjnego (władczego) nabycia własności nieruchomości przez państwo, połączonymi z utratą własności przez poprzedniego właściciela. Wbrew odmiennym pozorom nie jest to jednak nabycie pochodne (sukcesja), lecz pierwotne, z mocy bowiem przepisów uważa się, że państwo nabywa tu własność tak, jak gdyby nie było poprzedniego właściciela. Prawo może tę sprawę regulować odmiennie; e) zrzeczenie się własności nieruchomości prywatnej (Jednostronna czynność o charakterze konsensualnym) - państwo może nabyć własność nieruchomości prywatnej wtedy, gdy właściciel nieruchomości - za zgodą

organu administracyjnego - zrzeknie się jej własności; f) tzw. zawłaszczenie, czyli objęcie ruchomej rzeczy niczyjej w posiadanie samoistne (zob. dalej) - ma znaczenie gospodarcze i Jest jednostronną czynnością prawną o charakterze realnym. Rzeczą niczyją jest rzecz, której właściciel się zrzekł, np. przez akt porzucenia (wyrzucenia) z zamiarem pozbycia się własności (jest to także Jedno­ stronna czynność prawna o charakterze realnym). Również w tym wypadku (podobnie ad d) nie ma tu sukcesji, lecz następuje nabycie pierwotne;

g) znalezienie - należy również do sposobów nabycia własności, Jest to jednak sposób uzależniony od spełnienia wielu warunków. Przede wszystkim znalazca rzeczy zgubionej (nie mylić z rzeczą porzuconą) albo zabłąkanego zwierzęcia ma obowiązek zawiadomić o znalezieniu osobę uprawnioną do odbioru. Jeżeli nie może tego uczynić (nie da się ustalić,kto jest tą osobą), ma obowiązek zawiadomić o znalezieniu właściwy organ państwowy i oddać mu rzecz na przechowanie, jeśli jest to przedmiot szczególnie wartościowy, albo, odnośnie innych przedmio­ tów, jeśli organ tego zażąda. Znalazca ma przy tym prawo żądać znaleźnego (0,1 wartości rzeczy), z tym, że odpowiednie roszczenie może zgłosić do momentu wydania rzeczy osobie uprawnionej do odbioru. Własność przedmiotów wartościowych, nieodebranych przez uprawnionego w ciągu roku od wezwania go przez organ (a w ciągu dwu lat od znalezie­ nia w razie, gdy wezwanie było niemożliwe) nabywa państwo, innych przedmiotów - znalazca. Także w razie, gdy znalezienie rzeczy o

znacznej wartości materialnej, naukowej lub artystycznej (tzw. "odkrycie skarbu") nastąpiło w takich okolicznościach, że oczywiście bezcelowe jest poszukiwanie ich właściciela, rzeczy stają się własnoś­ cią państwa, znalazca ma zatem obowiązek oddać je właściwemu organowi

104

państwowemu (znalazcy należy się odpowiednie wynagrodzenie). Jedynie zatem w razie, gdy znalezienie w powyższych okolicznościach dotyczyło rzeczy nie mającej znaczniejszej wartości, znalazca może uważać ją za rzecz niczyją i dokonać zawłaszczenia. Powyższe reguły nia mają zastosowania w razie, gdy znalezienie nastąpiło w budynkach lub pomieszczeniach otwartych dla publiczności, w budynkach publicznych, albo w środkach transportu publicznego. W takim bowiem przypadku znalazca ma obowiązek oddać rzecz zarządcy budynku lub środka transportu publicznego; h) Zasiedzenie - jest pierwotnym sposobem nabycia własności, jakie - z mocy przepisów - dokonuje się w następstwie upływu czasu. Następuje ono równolegle z utratą własności przez poprzedniego

właściciela. Nieco bliżej zostanie to omówione w § 6. Obok omówionych powyżej sposobów nabywania i utraty własności wspomnieć trzeba o szczególnym sposobie powstawania współwłasności połączonym z utratą własności: mianowicie w razie, gdy z jakichkolwiek przyczyn nastąpi połączenie lub pomieszanie rzeczy ruchomych, będących własnością dwu lub więcej właścicieli, w taki sposób, że ich rozdzie­ lenie i przywrócenie stanu istniejącego poprzednio byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami lub kosztami - dotychczasowi właściciele stają się współwłaścicielami całości. Tylko w razie, gdy jedna z rzeczy połączonych (pomieszanych) ma wartość znacznie większą, niż pozostałe, te ostatnie stają się częściami składowymi pierwszej, która zatem nie zmienia właściciela, natomiast pozostali właściciele tracą własność. D.

Ochrona prawna własności

W razie naruszenia prawa własności właścicielowi przysługują roszczenia, zmierzające do zaniechania naruszeń prawa i usunięcia ich skutków. Roszczenia te, zróżnicowane w zależności od rodzaju narusze­ nia. mogą być dochodzone przed sądem (ochrona prawna). Oczywiście możliwość skorzystania z prawnej ochrony własności zależy od udowod­ nienia prawa własności do danej rzeczy. Przeprowadzenie takiego dowodu wiąże się z reguły ze sposobem nabycia własności (zob. dalej). Jeżeli naruszenie prawa własności polega na tym, że kto inny włada jego rzeczą (jako posiadacz lub choćby dzierżyciel - zob. dalej). właścicielowi służy roszczenie windykacyjne (czyli wydobywcze), t j . roszczenie o wydanie rzeczy, z wyjątkiem jedynie przypadku, gdy osoba

ta ma uprawnienie do władania tą rzeczą i to uprawnienie skuteczne względem właściciela (np. najemca wobec właściciela domu).

105

Jeżeli natomiast naruszenie prawa właściciela polega na czym innym, niż władanie Jego rzeczą (np. na przeszkodzeniu w korzystaniu z rzeczy przez właściciela, na używaniu Jego rzeczy itp.), to właścicielowi służy roszczenie negatoryjne (czyli zaprzeczające), które idzie w dwu kierunkach: właściciel może żądać zaprzestania dalszych naruszeń i przywrócenia stanu zgodnego z prawem, co może obejmować także usunie­ cie skutków Już dokonanych naruszeń (np. usunięcie materiałów składo­ wanych na cudzej łące i ponowne obsianie jej trawą).

S 4. Prawo użytkowania wieczystego Prawo szczególnie długo trwającego użytkowania gruntu państwowego w obrębie miast, a także gruntu komunalnego, przysługujące osobom fizycznym lub niepaństwowym osobom prawnym (np. spółdzielniom budo­ wnictwa mieszkaniowego) na podstawie umowy zawartej pomiędzy użytko­ wnikiem wieczystym a terenowym organem administracji rządowej lub organem gminy - nazywa się użytkowaniem wieczystym. Treść tego prawa polega na możności wyłącznego korzystania z gruntu i rozporządzania nim, jest więc podobna do treści prawa własności. Jednakże jego wykonywanie określają granice wyznaczone nie tylko przez ustawy i zasady współżycia społecznego, ale i przez umowę, która wyznacza wiążąco cel gospodarczy (przeznaczenie gruntu), a ponadto nakłada na użytkownika wieczystego obowiązek uiszczania tzw. opłaty rocznej oraz określa długość trwania prawa (99 lat, wyjątkowo krócej, nie mniej jednak niż 40 lat, zawsze z możliwością umownego przedłużenia). Prawo użytkowania wieczystego jest dziedziczne i przenaszalne. Modyfikuje ono zasadę, zgodnie z którą budowla wzniesiona przez kogokolwiek na gruncie staje się własnością właściciela gruntu (zob. wyżej o pojęciu nieruchomości), bowiem budowle wzniesione na terenie państwowym lub

gminnym przez użytkownika wieczystego stanowią jego własność (odrębną od gruntu nieruchomość), choć oczywiście to prawo własności jest prawem związanym z użytkowaniem wieczystym. Gospodarcza i społeczna funkcja prawa użytkowania wieczystego polega na tworzeniu warunków do lepszego zagospodarowywania terenów państwowych i komunalnych.

Ze względu na swój charakter i treść prawo użytkowania wieczystego stanowi kategorię pośrednią między prawem własności a ograniczonymi prawami rzeczowymi.

106

0 5. Ograniczone prawa rzeczowe A.

Charakterystyka ogólna

W zestawieniu z prawem własności, które zapewnia pełnię uprawnień podmiotu do rzeczy, każde z ograniczonych praw rzeczowych daje uprawnionemu jedynie pewien "wycinek" tego obszaru uprawnień, wycinek wyraźnie i wiążąco określony przez kodeks. Prawa te odnoszą się do rzeczy będących własnością osoby innej, stąd dawna ich nazwa: prawa na rzeczach cudzych. Jest zrozumiałe, że każde ograniczone prawo rzeczowe uszczupla prawo właściciela (przy czym na jednej i tej samej rzeczy może być ustanowione więcej niż jedno ograniczone prawo rzeczowe),

dlatego też ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego dokonuje się z reguły za zgodą właściciela, a mianowicie przez umowę między właści­ cielem a osobą nabywającą to prawo. Ustanowienie takiego prawa określa się też jako "obciążenie rzeczy prawem innej osoby". Prawa ograniczone - poza użytkowaniem i służebnością osobistą (zob. dalej) mogą być przenoszone na inne osoby również w drodze umowy. Ich wygaśnięcie powoduje, że prawo właściciela wraca do swego pierwotnego "stanu pełni". Przyczyną wygaśnięcia jest przede wszystkim czynność prawna (np. umowa o zniesienie ograniczonego prawa rzeczowego) oraz tzw. kontuzja, czyli połączenie się w jednej osobie prawa własności i ograniczonego prawa rzeczowego, a ponadto szereg zdarzeń specyficznych dla poszczególnych praw. Rzeczowy charakter tych praw powoduje, że są one skuteczne wobec wszystkich, nawet wobec właściciela (ewentualnie kolejnego właściciela) rzeczy obciążonej. W konsekwencji właściciel nie może jednostronnie znieść ani wypowiedzieć ograniczonego prawa do swojej rzeczy. Funkcja społeczno-gospodarcza ograniczonych praw rzeczowych polega na wykorzystywaniu cudzej rzeczy w sposób określony treścią każdego z tych praw.

B.

Prawo użytkowania

Użytkowaniem nazywamy niezbywalne prawo do używania i pobierania pożytków z cudzej rzeczy obciążonej (nieruchomości lub ruchomości) albo cudzego prawa (np. wierzytelności). Użytkownikiem może być osoba fizyczna lub prawna, użytkowanie może być odpłatne lub nieodpłatne, terminowe lub bezterminowe, zależy to od umowy stron.

107

C.

Prawo służebności

Służebność jest prawem do ograniczonego korzystania z cudzej nieruchomości (nieruchomość obciążona) albo do określonego ogranicze­ nia właściciela tej nieruchomości w wykonywaniu jego prawa własności (np. służebność przejazdu lub przechodu przez cudzy grunt, sień itp. , służebność czerpania wody z cudzej studni, służebność widoku, polega­ jąca na zakazie sadzenia wysokich drzew lub budowy wysokich obiektów na działce obciążonej tą służebnością). W zależności od tego, kto jest uprawniony ze służebności, rozróżnia sie służebność: osobistą i gruntową. Przy służebności osobistej

uprawniona jest określona imiennie osoba, przy gruntowej - każdoczesny właściciel tej nieruchomości (tzw. władnącej), w razie zatem np.

przeniesienia własności tej nieruchomości prawo służebności automaty­ cznie przechodzi na nabywcęGospodarcze znaczenie służebności wiąże sie zarówno ze stosunkami wiejskimi (korzystanie z gruntów sąsiadujących), jak i z zabudową miejską

(korzystanie z działek budowlanych położonych obok siebie). D.

Spółdzielcze prawo do lokalu

Spółdzielcze prawo do lokalu (tzw. prawo własnościowe) jest prawem członka spółdzielni mieszkaniowej, będącego osobą fizyczną, do

używania lokalu mieszkalnego, przydzielonego mu przez spółdzielnie (albo nabytego przez poprzedniego uprawnionego), oraz do rozporządza­

nia tym prawem. Prawo to może służyć albo jednej tylko osobie, albo małżonkom. Analogiczne prawo do lakalu użytkowego lub garażu w budynkach spółdzielni mieszkaniowej może służyć albo osobie fizycznej albo osobie prawnej. Właścicielem nieruchomości (budynku mieszkalnego) jest spółdzielnia mieszkaniowa. Wobec tego,że omawiane prawo może służyć wyłącznie członkowi spółdzielni, jego nabywca (np. kupujący

albo spadkobierca) musi także być (stać sie) członkiem tej spół­ dzielni . Spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego może należeć tylko do jednej osoby (fizycznej) albo do małżonków, jednakże funkcja społe­ czno-gospodarcza spółdzielczego prawa do lokalu mieszkalnego polega na zaspokajaniu potrzeb mieszkaniowych nie tylko uprawnionego (uprawnio­ nych). ale całej pozostającej we wspólnocie rodziny.

108

K. Prawo zastawu Zastaw jest ograniczonym prawem rzeczowym na rzeczy ruchomej (albo na zbywalnym prawie), które służy zabezpieczeniu spłaty wierzytelności w ten mianowicie sposób, że uprawniony (zastawnik) ma możność zaspoko­ jenia swej wierzytelności z zastawionej rzeczy i to z pierwszeństwem przed ewentualnymi innymi wierzycielami zastawcy-dłużnika, chyba że któremuś z nich ustawa przyznawałaby pierwszeństwo szczególne. Realizacja prawa zastawu następuje w ten sposób, że zastawnik - po przeprowadzeniu odpowiedniego postępowania sądowego i uzyskaniu wyroku z klauzulą wykonalności - może doprowadzić do licytacyjnej (przy udziale komornika sądowego), sprzedaży przedmiotu zastawu i to niezależnie od tego, czyją jest własnością, a to w tym celu, ażeby z uzyskanej w ten sposób sumy pokryć swoją wierzytelność. Ustanowienie prawa zastawu może nastąpić w drodze umowy między wierzycielem-zastawnikiem a dłużnikiem-zastawcą, wraz z wydaniem rzeczy zastawionej w ręce zastawnika lub uzgodnionej osoby trzeciej. W określonych przypadkach wydanie to może być zastąpione wpisem odnośnej umowy do specjalnego bankowego rejestru zastawów (jest to tzw. zastaw rejestrowy, nazywany też bankowym, na surowcach, materiałach, pół­

fabrykatach itp.). Oprócz zastawu umownego istnieje też, wprowadzone w określonych przypadkach przez przepisy, ustawowe prawo zastawu na rzeczach rucho­ mych dłużnika, znajdujących się w dzierżeniu (zob. dalej) wierzyciela (np. prawo przewoźnika do zastawu na przesyłce), a to celem zabezpie­ czenia zaspokojenia jego roszczeń wypływających z określonej przyczy­ ny.

F. Prawo hipoteki Prawo hipoteki może być ustanowione tylko na nieruchomości albo na prawie użytkowania wieczystego albo na spółdzielczym prawie do lokalu. Ponieważ jednak istota prawna i funkcja gospodarcza hipoteki i prawa zastawu są analogiczne, hipotekę nazywa się też: zastaw na nierucho­ mości.

Poza różnicą, związaną z przedmiotem, hipoteka różni się od zastawu także sposobem jej ustanawiania, bowiem konieczny tu jest - poza umową stron - także wpis hipoteki w księdze wieczystej (zob. 9 6), nato­ miast nie ma wydania wierzycielowi hipotecznemu nieruchomości obciążo­ nej hipoteką. Jednakże w wypadku tzw. hipoteki przymusowej prawo hipoteki powstaje bez umowy, a tylko na podstawie orzeczenia sądu

109

stwierdzającego wierzytelność. oraz wpisu w księdze wieczystej. natomiast w wypadku hipoteki ustawowej powstaje ona z mocy prawa, zatem bez umowy i bez wpisu. Właściciel nieruchomości obciążonej, pozostając w jej posiadaniu, może jej nie tylko nadal używać (do chwili ewentualnej realizacji prawa hipoteki, kiedy traci własność), ale może nią też rozporządzać (np. sprzedać - oczywiście z obciążeniem

hipotecznym). § 6. Księgi wieczyste i ewidencja gruntów Księgi wieczyste sa to urzędowe rejestry prowadzone w państwowych biurach notarialnych, a zawierające wpisy danych dotyczących stanu prawnego danej nieruchomości. W dziale I księgi wpisuje się oznacze­

nie nieruchomości i prawa związane z jej własnością, w dziale II - prawa: własności i użytkowania wieczystego, w dziale III ograniczone prawa rzeczowe z wyjątkiem hipotek, w dziale IV - prawa

hipoteki. Księgi wieczyste są jawne, każdy może je przeglądać, to też nikomu nie wolno powołać się na nieznajomość treści księgi wieczystej. Co więcej, ustawa wprowadza domniemanie, że wpis w księdze, dotyczący prawa, jest zgodny z rzeczywistym stanem prawnym. W oparciu o tę tzw. rękojmię wiary publicznej ksiąg wieczystych korzysta z ochrony prawnej

osoba, która w zaufaniu do treści księgi nabywa - przez odpłatną czynność prawna - własność nieruchomości (albo inne prawo rzeczowe) od tego, kto według treści księgi jest uprawniony do zbycia (ustanowie­ nia) tego prawa - i to nawet wtedy, gdyby w rzeczywistości uprawnionym nie był (np. kupujący, działając w dobrej wierze, nabywa własność od sprzedawcy wpisanego w księdze wieczystej, Jako właściciel nieruchomo­ ści - i to nawet wtedy, gdyby się okazało, że w rzeczywistości sprzedawca właścicielem już nie był. bo prawo własności np. wcześniej

utracił, a wpis w księdze wieczystej nie został zaktualizowany). Funkcją społeczno-gospodarczą ksiąg wieczystych Jest zapewnienie bezpieczeństwa interesie

obrotu

każdego

nieruchomościami,

uzyskującego

z

uprawnienie

jednej

(prawo

bowiem

strony

rzeczowe)

w

leży

staranie o to. ażeby dokonany został stosowny wpis w księdze wieczys­ tej . z drugiej zaś - każdy może bezpiecznie polegać na dokonanych

wpisach. Równolegle z księgami wieczystymi istnieje drugi rejestr nierucho­ mości. a mianowicie prowadzona przez organy administracyjne ewidencja

gruntów i budynków. Jednostkami ewidencyjnymi są tu gminy i dzielnice

110

miast lub miasta, dla każdej takiej jednostki prowadzi sie operat ewidencyjny (mapy, rejestry i dokumenty). Do ewidencji wpisuje sie działki stanowiące własność lub bedące we władaniu tej samej osoby (tzw. jednostki rejestrowe). Celem tych rejestrów jest ujawnienie danych faktycznych, charakteryzujących od strony gospodarczej zasoby

ziemi i budynków - co ułatwia wykonywanie przez administracje państwo­ wą Jej zadań. Wpisy mają znaczenie jedynie informacyjne, są urzędowym

stwierdzeniem danych. 9 7. Posiadanie i dzierżenie

Posiadanie nie jest prawem, lecz stanem faktycznym, który polega na faktycznym władaniu rzeczą. Władanie to albo może mieć oparcie w stanie prawnym (posiadanie prawne, tak np. władanie wykonywane przez właściciela rzeczy, przez najemco rzeczy), albo też może być oparcia takiego pozbawione (posiadanie bezprawne). W tym ostatnim przypadku

odróżnia sie dwie sytuacje: w pierwszej posiadacz jest w zlej wierze. czyli ma świadomość, że posiadanie nabył wbrew prawu albo też nie wie o tym skutkiem własnego zaniedbania (np. ukradł rzecz albo kupił ja w takich okolicznościach, w których powinien był podejrzewać, że sprzedawca nie jest uprawniony do rozporządzania rzeczą): w drugiej sytuacji posiadacz jest w dobrej wierze, czyli jest przekonany, że nabył posiadanie zgodnie z prawem (np. kupił rzecz nie mając żadnych podstaw do podejrzenia, że sprzedawca ją wpierw ukradł właścicielowi). Przedmiotem posiadania może być także służebność. Drugim obok posiadania, stanem faktycznym, który polega na rzeczy­ wistym władaniu rzeczą, jest dzierżenie. Różni sie ono od posiadania tym, że dzierźyciel włada rzeczą za kogo innego, albo dla kogo innego.

nie ma zatem, jak posiadacz, intencji władania rzeczą dla siebie (np. dzierżycielem przesyłek jest poczta). Nabycie posiadania może nastąpić albo przez akt jednostronny (objecie w posiadanie rzeczy, która nie znajduje sie w niczyim posiadaniu: zawładniecie - siła lub podstępem - rzeczą będąca w posiadaniu innej osoby) albo dwustronny, czyli przeniesienie posiada­ nia przez posiadacza dotychczasowego na nowego (wydanie rzeczy albo środków, które dają faktyczna władze nad rzeczą, np. kluczy do lokalu

lub samochodu). W zależności od zakresu, w jakim posiadacz włada rzeczą, posiadanie może być samoistne (jt. władanie w zakresie pełnym tzn. porównywalnym z

władaniem

przez

właściciela)

albo

zależne

(władanie

w

zakresie

111

niepełnym. tzn. porównywalnym z władaniem przez uprawnionego z któregoś z ograniczonych praw rzeczowych albo z umowy np. dzierżawy). Posiadanie, choć nie Jest prawem, rodzi ważne konsekwencje prawne: a) z posiadaniem przepisy wiaża kilka domniemań - co Jest oczywi­ ście korzystne dla posiadacza, zwalnia go bowiem od konieczności przeprowadzenia dowodów. Domniemywa sie mianowicie, że ten, kto włada rzeczą. Jest posiadaczem samoistnym, dalej - że posiadanie Jest zgodne ze stanem prawnym, że posiadacz Jest w dobrej wierze i że posiadanie

Jest ciągłe (to ostatnie ma znaczenie przy zasiedzeniu, zob. lit. b). Tak wiec każdy, kto faktycznie włada rzeczą, Jest przez prawo uważany za jej właściciela - chyba, że ktoś inny przeprowadzi dowód obalający domniemanie, tzn. wykaże. że w rzeczywistości Jest inaczej, niż to wynika z domniemania, b) długotrwałe (przy nieruchomościach 20 lat dla posiadacza w dobrej wierze i 30 lat dla posiadacza w złej wierze, przy ruchomoś­ ciach 3 lata, ale tylko dla posiadacza w dobrej wierze) nieprzerwane posiadanie samoistne powoduje nabycie prawa własności rzeczy posiada­

nej (Jt. zasiedzenie), c) posiadaczowi (i

dzierżycielowi)

przysługuje

ochrona

prawna.

Opiera sie ona na zasadzie. zgodnie z która nie wolno naruszać samowolnie posiadania w żadnym wypadku, nawet wtedy, gdy posiadacz Jest w złej wierze. Zakaz ten obowiązuje wszystkich. Ochrona prawna posiadania, w razie pogwałcenia tego zakazu, występuję w dwu posta­ ciach: pierwsza, to ochrona własna realizowana przez samego posiada­

cza. druga - to ochrona sadowa. W ramach tej pierwszej posiadaczowi wolno zastosować ochronę konieczna celem odparcia (udaremnienia) samowolnego naruszenia, zaś w razie, gdy naruszenie Już nastąpiło, może niezwłocznie po tym zastoso­ wać samopomoc (bez przemocy wobec osoby) celem przywrócenia poprzednio istniejącego stanu posiadania. Natomiast w ramach ochrony sądowej. posiadaczowi

służą

tzw.

roszczenia

posesoryjne.

czyli

roszczenia o

przywrócenie posiadania, którego został pozbawiony, albo o zaniechanie innych naruszeń posiadania. Roszczenia te może posiadacz kierować zarówno przeciwko osobie. która sama dokonała naruszenia. Jak i przeciwko osobie, na której korzyść naruszenie nastąpiło.

Cena 21.000,— zł