Dede Korkut Kitabı'nda Yapı, İdeoloji ve Yaratım: Dresden ve Vatikan Nüshalarının Mukayeseli Bir İncelemesi [1 ed.] 9786051553184

Citation preview

DEDE KORKUT KiTABl'NDA VAPI, iDEOLOJi ve VARATIM DRESDEN vEVATİKAN NÜSHALARININ MUKAYESELİ BİR İNCELEMESİ

DEDE KORKUT KİTABI'NDA YAPI, İDEOLOJİ VE YARATIM -Dresden ve Vatikan Nüshalarının Mukayeseli Bir incelemesi -

Gürol Pehlivan

1

YAYIN NU: 1134 KÜLTÜR SERiSi: 643 T.C. KÜLTÜR ve TURiZM BAKANLIGI SERTIFIKA NUMARASI: 16267 ISBN: 978-605-155-318-4

www.otuken.com.tr

1

otukenıaotuken.com.tr

1. Basım: 2015 2. BASIM

ÖTÜKEN NEŞRiYAT A.Ş.® 65/3 34433 Beyoğlu-İstanbul Tel: (0212) 251 03 50 (0212) 293 88 71 - Faks: (0212) 251 00 12

İstiklal Cad. Ankara Han

•

•

Kapak Tasarımı: Zafer Y ılmaz Dizgi-Tertip: Ötüken

Kapak Görseli: Bekir Sıddık Soysal Eskişehir Dede Korkut Parkı Seramiklerinden Kesit Kapak Baskısı: Yeditepe Ofset Baskı: Dörtel Matbaacılık Sanayi ve Ticaret Limited Şirketi 147. Sk. 9-13A Esenyurt-İstanbul Tel: 0212 565 1166 Sertifika Numarası: 40970 Zafer Mah.

Kitabın bütün yayın hakları Ötüken Neşriyat A.Ş.'ye aittir. Yayınevinden yazılı izin alınmadan, kaynağın açıkça belirtildiği akademik çalışmalar ve tanıtım faaliyetleri haricinde, kısmen veya tamamen alıntı yapılamaz: hiçbir matbu ve dijital ortamda kopya edilemez, çoğaltılamaz ve yayımlanamaz.

GüROL PEHLİVAN; 1975 yılında İzmir'de doğdu. İlk, ona ve lise eğitimini adı ge­ çen şehirde tamamladı. 1999 yılında Ankara Üniversitesi DTCF Sosyal Antropoloji ve Etnoloji Bölümü, Etnoloji Anabilim dalından mezun oldu. 2000 yılında Celal Ba­ yar Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Halk Bilimi Anabilim dalında öğretim görevlisi oldu. Halen adı geçen üniversitede öğretim üyesi olarak görev yapmakta olup 2004 senesinde, burada yüksek lisansını; 2014 yılında ise Ege Üniversitesi, Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü, Türk Halk Bilimi alanında doktorasını bitirdi. Anadolu'da Evliya Kültü, Oğuznameler, Türk Halkbilimi Araştırmaları Tarihi, Türk Masal ve Efsane Geleneği, Kadın Halk Şairleri, Yazılı-Sözlü Tarih ve Halkbilimi, Menakıbnameler, Anadolu'da Ölüm, Tasavvufi Türk Halk Edebiyatı, Halk İnançları gibi alanlarla ilgilenen Gürol Pehlivan'ın muhtelif dergilerde yer alan makalelerinin yanı sıra, yayımlanmış biri onak, üç kitabı bulunmaktadır.

Rahmetli dedem Ahmet Çetin, Anneannem Sabriye Çetin, Dayım Ali Çetin, Teyzelerim Münire Çetin, Melahat Çetin ve Mübeyyen Akkuş'a; Yerli kara dağlannız yıkılmasın, Gölgelice kaba ağacınız kesilmesin, Kamın akan görklü suyunuz kurumasın, Kanatlannızın uçlan kınlmasın.

İçiNDEKİLER

Kısaltmalar

..........................................................................................•...•.•....•..•.......•....••...••.....

Önsöz Giriş ........................................................................ ,

.......................................................................................................................................... .......•.............•..............................................

13 17 19

1 . BôLOM

DEDE KoRICllT KITABı'NoA YAPı

A. KURGU

31 32 32 49 64 94 108 117 127 135 146 154 160 170 184 184 185 186 187 196 199 . 208 214

....................................................................................................................•...............

1. Dede Korkut Kitabı'nın Kurgu Aşanıalan . .. .. ..

. .

.

.

.

.... ... ...... ............................................. ...... .

a. Dirse Han Oğlu Boğaç Han Destanı b. Salur Kazan'ın Evinin Yağmalanması Destanı. c. Pay Büre Bey Oğlu Bamsı Beyrek Destanı d. Kazan Bey'in Oğlu Uruz Bey'in Tutsak Olması Destanı e. Duha Koca Oğlu Deli Dumrul Destanı . f. Kanlı Koca Oğlu Kanturalı Destanı g. Kazılık Koca Oğlu Yegenek Destanı h. Basat'ın Thpegöz'ü Öldürmesi Destanı ı. Begil Oğlu Emren'in Destanı i. Uşun Koca Oğlu Segrek Destanı .. j. Salur Kazan'ın Tutsak Olup Oğlu Uruz'un Kunarması Destanı k. İç Oğuz'a Dış Oğuz'un Asi Olup Beyrek'in Ölmesi Destaru

.........................................................................

..........................................................

.

........................................................ ........ ...........................................

......... ..........................................................

..........................................................................

........................................................................

...................................................................

................................................................................... .................................................

...........................

..............................

...................................

2. Dede Korkut Kitabı'rıdaki Kurgu Aşamalannm Degerlmdirilmesi

.........................................

a. Başlangıç Durumu b. Dönüştürücü Oğe c. Dengeleyici Öğe d. Bitiş Durumu

............................•....•.................................................................

....................................................................................................

.......................................................................................................

.........................................................................................................

B. ARASÖZ KULLANIMLARI .....................................................................................................

1. Açıklayın ve Öfrerici Arasözler

.

............................................................... .........................

.

2. Görüş, Yorum ve Eleştiri İçeren Arasözler

......... .................................................................

c. EPİTBT KULLANIMLARl

.......................•..•..........•......•.......................••..•.•.••.•••.•••••.••.•••••.•.•... ...................................................•..•..................................

1.C>tuz Toplumuyla İlgili Epitetler 2. Kafirlerle İlgili Epitetler . 3. Dini Güçler ve Varlıklarla İlgili Epitetler 4. Tabiatla İlgili Epitetler .. . . .

.

....................... ................................................. .......................... ............................................................................

....

.

.

.

..... .. . .............. ............. ........ ...............................................

220

247 249 254

il. BôLOM DEDE KORKUT KITABl'NDA İDEOLOJi

267 267 . 269 278 . 28 l . . . . .. 281 283 a. Sabit Fikirlilik 284 b. Şematik Toplumsal Rol Dağıhmı 292 c. Kalıp İfade Tekrarlan . . 304 3. Zıt Kutupluluk .. . .. . .. .. .. . ... . . . . ... ..... ..... 325 a. Biz 325 b. Ötekiler 342 C. DEDE KORKUT KiTABl'NIN MESAJ YAPI Sl .......................................................................... 367 1. Siyasi Mesajlar .. . .. ... . ... .. . . . . .. . . . . . . . . . . . . . 368 a. İktidar (Otorite) ile İlgili Mesajlar 368 b. İç İlişkiler ile İlgili Mesajlar 380 c. Dış İlişkiler ile İlgili Mesajlar 383 2. Toplumsal Mesajlar . . .. . . . . . . . .. . .. .. . ... . . ... .. .. ... . . .. .. . . . .. . .. .... 386 . ... . . . . . . . . . . 386 a. Aileyle İlgili Mesajlar b. Toplumsal Cinsiyetle İlgili Mesajlar . . .. . . . . 392 c. Toplumsal Hiyerarşiyle İlgili Mesajlar 395 d. Kişilerarası İlişkilerle İlgili Mesajlar 397 e. Örflerle İlgili Mesajlar 399 3. Bireysel Mesajlar . . .. . . . . . . . . . .. 400 a. Sabır-Kararlılık ........................................................................................................400 b. Umut-Kader . 401 c. Kıskançlık, Şantaj, Korku, Evham, Merak . . .401 d. Özeleştiri . . . .. . . . . 402 e. İyilik-Kötülük, Haklılık-Haksızlık . . . .. 402 f. Zeka, Sağduyu, Dikkat 403 . .. .. ... . . 404 g. Paylaşım . h. Bağışlayıcılık 405 ı. Dostluk, Özveri, Saygı 405 4. Ahlaki Mesajlar .. . . . . .. . .. . . . .. . . . . .. . .. .. 406 .............................................................................

A. BiR MANİFESTO OLARAK MUKADDİME I. Dw Korlwt'un Tanınmı 2. Dede Korkut'un Mesaj/an 3. Ozan'ın Mesaj/an B. DEDE KORKUT KiTABI'NIN iDEOLOJiK OMURGASl.. I. Zirve Devir An/ansı Olma . 2. Tek Seslilik (Monolojizm)

...................................................................................................

......................................................................................... ........

.............................................................................................................

..... ....................................................

........................ ...................................... .... ..... ............... .

...

..................................................................................................

.......................................................................................................... .............................................................................

..... ....................... .................................................................

....

.. ..

........... .

...........

..........

.. ........ . . .... ............. ........ ..

............................................................................................................................

................................................................................................................... .

....

.. ..

..

...... .

..

. . ... . ..

. ..... .... ...

... ......... ... .. .......... ...... .... ...

..........................................................................

.....................................................................................

...................................................................................

. ..

...... . ..

..... .. . ..

.. .

....................... .

.

.

...

... . .... .

.

.

. ... .

..

.. .. .... .

.. ..

..

.

. ..

. ...................... ......................

..... ....... .........

........ ...... .......................... . ..

.....................................................................

........................................................................

.............................................................................................

.... ..... ...........

..................... .... .. ........ .... ......... ..... ........... .... .....

...

......... .................................................................................................. ....... ........ ..............................................

. ... .................. .... . .. ... ........... ........................................ ..................... .. . ... ..

..............................................................

.............................................................................................

.. ................................ .......................................

...... . .. . . ......... ... ........

............................................................................................................

..............................................................................................

. .. ............. . .

....... .

..... . ..... ..........

.... .. ... ..... ....... . .......... ...

.

..

:: �=:::�:� : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : :�:

5. Dinle İlgili Mesajlar ................................................................... ....................................... 409

6. Ekonomiyle İlgili Mesajlar 7. Egitimle İlgili Mesajlar

.................................................................................................

..................................................................................... ................

.

412 413

111. BöLOM DEDE KolllCUT KiTABı'NIN YARATIM-AKTARIMI

A. YARATICl-AKTARICININ KİMLİGİ VE YARATIMIN NİTELİGİ 1. Sözlü Yaratım Sorunu . . . .. .. . . . .

418 418 a. Sözlü Gelenekte Boylamak / Soylamak: Ozan / Destancı ....................................... 418 b. Sözelden Yazıya Geçiş: Yazıcı (Derleyici) . . .. . . .. . . . .. .. . . . 43 7 2. Yazılı Yaratım Sorunu . . . 44 1 . . .. . . . . 441 a. Kahramanlık Anlatması Yazmak: Müellif/ Düzenleyici . . . b. Kahramanlık Anlatmasını Aktarmak: Müstensih . 448 B. YARATIM-AKTARIM ZAMANI VE ORTAMI . . � .. . . . . . . . . . . . . . 487 1. Anlatmalann Oluştup Zaman ve Ortam 487 ...... .. .....

..

...................... .... .............. ...

.

.

.

.. ......... .... ... ...........................................................

. . ......................

.. . .......

. . . .

.

. . .. ...

................. ......................... ........... ............................................... .... . . ....... .. .....

.. .. . . .....

............................................... ..

.. ...

.. . . .. .. . .... . . .... .. ...... .............. ...........

...........................................................................

2. Kitabın Oluştup Zaman ve Ortam

...................................................................................

488

. .491

................... ................................................................................................................. ..

Sonuç Bibliyografya

.

494

......... .. ......................................... ........................................................................

. .

Ek 1: Dresden ve Vatikan Nüshalarının Karşılaştırma Tablosu Ek 2: Dede Korkut Kitabı'nda Akrabalık Düzeni Tablosu . . .

517 600

.................................................

.... .... .. ...... ... . ....... .......................

Dizin

. ..

.

..........................................................................................................................................

601

KISALTMALAR agb age agm agmad. agt AKM akt. bkz. çev. D der. DİA DTCF ed. E.Ü. Fak. haz. iA

krş. mad. Ü s. ss. Sos. Bil. Ens. TFA TDK THBMER TKAE TÜRKKAD ty

ODTÜ

v vb.

vd.

adı geçen bölüm

adı geçen eser adı geçen maka.le adı geçen madde adı geçen tez Atatürk Kültür Merkezi aktaran bakınız Çeviren Dresden nüshası Derleyen Türkiye Diyanet Vakfı İsl4m Ansiklopedisi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi editör Ege Üniversitesi Fakülte Ha.zırlayan İslhn Ansiklopedisi karşılaştırınız madde üniversite sayfa sayfadan sayfaya Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Folklor Ara.ştımıalan Dergisi Türk Dil Kurumu Türk Halkbilimi Araştırma ve Uygulama Merkezi Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Türk Kadınlan Kültür Derneği Basım tarihi yok. Ortadoğu Teknik Üniversitesi Vatikan nüshası ve benzeri ve diğerleri

TEŞEKKÜR Bu çalışma sırasında dostlarım hep yanımda oldu. Bu bağlamda her bölümü yüksünmeden okuyan İlker KÜLBİLGE'ye; oldukça zorlu bir zaman diliminde, bana çalışma ortamı hazırlamak için sürekli didinen sevgili eşim Gülcihan'a; sevgili hocam Prof. Dr. Fikret TÜRKMEN'e; doktora jürimde olan ve değerli uyanlanyla yol gösteren Prof. Dr. Alimcan İNAYET, Prof. Dr. Zeki KAYMAZ, Prof. Dr. Ayşe İLKER ve Doç Dr. Ferhat KARABUWT'a; düzeltmeler için büyük emek veren Mustafa ÖZBAŞ, Fazıl ÖZDAMAR, Serdar ÇETİNAlP ve Sagıp ATU'ya çalışmamın yayımlanma sürecinde büyük desteğini gördüğüm dostum Doç. Dr. Yahya Kemal TAŞTAN'a; üzerinde çok sayıda inceleme yapılan bu eseri çalışmama fırsat veren ve beni her zaman destekleyen hocam Prof. Dr. Metin EKİCİ'ye; editörüm Kadir YILMAZ ve tüm Ötüken Neşriyat çalışanlarına teşekkürlerimi sunmak benim için hem tabii hem de zevkli bir borçtur.

Önsöz Bllim problemlerle başlar. Bu problemleri zekice ve yaraba kuramlarla çözmeye çalıtır. Çoğu kuram ıaten yanlıştır ve/veya denetlenemez. � olan denetlenebilir kuramlıırda yanılgılar aranır. Yanılgılan bulmaya ve yok etmeye çalışınz. İşte bilim böyledir: Hatalannı düzeltmek için sıkı bir denetimden geçirdi� çılgın, bazen de sorumsuz fikirlerden oluşur. Kari lhılmund Popper

ÖNCELlKLE

belirtmeliyim ki bu kitabın temelini bir doktora tezi oluşturmaktadır. Bu

bağlamda ilk yazıldığı şekil ile elinizde tuttuğunuz bu hali arasında "kuruluk" bakımından, muhtemelen, çok farklılık olmayacakbr. Ancak en azından tezdeki "biz"li anlabmın yerine "ben"li bir anlatım tercih edilmiştir. Peki, doktora ve tabii ki yüksek lisans tezleri niçin bu üslupla kaleme alınır? Bizlere denilen şey, "bilimsel üslubun" bunu gerektirdiğidir. Böylece araştırmacıyla konusu arasında bir nesnellik, en azından serinkanlı bir mesafe olduğu da dilde ifadesini bulur. Halbuki konu bu kadar masumane ele alınmak zorunda değildir. "Biz" ifadesi, sadece bilim adamıyla konusu arasına bir mesafe koymaz; aynı zamanda okuyucuyla da arasına bir duvar inşa eder. Çünkü burada "biz" tüm bilimsel geleneğe de işaret etmekte olup araştırmacının farklı bir "epistemik cemaat"e mensup olduğunu wrgu­ lar. Böylelikle, biraz da dil oyunu yaparsam, yüzyıllar boyunca gelmiş geçmiş bilim adam­ lanna sırtını yaslamış araştırmacının "biz" ifadesini duyan okuyucu, yazılan "şey"lerin oto­ ritesine teslim olur. Bu teslimiyet, bilimin modern dünyadan temel beklentisidir. Çalışmam temelde, müstensihlerin edebi eserin yaratım-aktanmındaki rolü üz.erinde odaklanmakta olup halk bilimi çalışmalannda Performans Teorisi'nin sözlü anlatımda "anlatıcı-dinleyici

etkileşimi"ne çektiAi dikkati, sözlü-yazılı üretimde "anlatıcı-derleyici-müstensih" ilişkisine çekmeyi amaçlamaktadır. Tam da bu noktada müstensih denilen ve işleri yazma eserleri kopı;alamak olan kişilerin,

en

bilimsel metinlerde bile bir1akım "haşarılık"lar yapabildik­

lerini bilmek, günümüz okuyucusunu gülümsetecektir. Matbaanın dünyasında bu olanak suuıtıdır. Ancak yazmalann dünyasında bu durum, �n la kendisidir.

Kurguyu bİl1lz

daha gelipireyim : Ya bilim adamlan, yukarıda andıAun beklentilerinden ve takıntılanndan

dolayı, mü.5tensih dediğimiz bu insanlan olabildiğince yok saymak veya onlan "bozucu" olarak nitelemek eğilimindelerse?

18

Dede Korl