Bizans İmparatorluğu Kurumları ve Unvanları [1 ed.] 9786257459

Citation preview

.

...

;:::r ,..

en

-·

...

,..

-

= .. -

r-

-

ene 1111111

-

CÜNEYT GÜNEŞ

BİZANS İMPARATORLIİU

IURUMLARI YE UIYAILARI OX. VE XI. YÜZYILLAR)

!;;

-

, . \.

'\SELENCE

•

•

IJ

BiZANS IMPARATORLUGU KURUMLARI VE UNVANLARI (IX. VE XI. YÜZYILLAR)

CÜNEYT GÜNEŞ

CÜNEYT GÜNEŞ

2009 yılında Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü'nden mezun olan yazar, aynı üniversitenin Sosyal Bilim­ ler Enstitüsü Ortaçağ Anabilim Dalı'nda yüksek lisans eğitimine başladı. 201 1 yılında Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Edebiyat Fa­ kültesi Tarih Bölümü'ne araştırma görevlisi olarak atandı ve aynı üniversitede 2012 yılında "Avrupa Hun İmparatorluğu'nda Ordu ve Savaş" başlıklı çalışmasıyla yüksek lisansını tamamladı. 2012 yılında Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ortaçağ Anabilim Dalı'nda doktora eğitimine başladı. 201 8 yılın­ da hazırladığı "Bizans Anadolusu'nda Askeri ve İdari Bir Sistem: Thema Sistemi (VII. Yüzyıldan XI. Yüzyıla Kadar)" başlıklı teziyle doktor unvanını almaya hak kazandı. Hem yüksek lisans hem de doktora eğitimi sırasında Türk Tarih Kurumu araştırmacısıydı. Bi­ zans tarihine dair çalışmalarına, Grekçe ve Arapça kaynaklar üze­ rinden devam eden yazar, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Tarih Bölümü'nde görev yapmaktadır.

.

.

""'

BiZANS IMPARATORLUGU KURUMLARI VE UNVANLARI (IX. VE XI. YÜZYILLAR)

CÜNEYT GÜNEŞ

İstanbul, 2021

SELENGE YAYINLARI No: 190 1 Tarih Serisi: 146 1 Aralık 2021, 1. Baskı CiENEL YAYIN YÖNETMENi

Rukiye Şahin YAZAR

Cüneyt Güneş U>ITl\11

Murat Çaylı SON O K UMA

inayet Bebek

KAPAK GÜRSELi /Oanni!s Skylit;:i!s'in Synopsis Historiarum adlı eserinden bazı sahneler. KAPAK TASARIMI Şevket Dönmezoğlu SAYFA DÜZENi Hilal Yazlık BASKI-CiLT Repar Dijital Matbaası ISBN 978-625-7459-36-5 SERTiFiKA Nü. 40675 Selenge Yayınları,

Mimar Sinan Mah.,

Repar Tasarım

Selami Ali Efendi Cad., No:

Matbaa ve Reklamcılık Ticaret Limited Şirketi' tescilli markasıdır.

34672 Üsküdar/İstanbul Tel: O (212) 522 48 45

5

www.selenge.com.tr e-posta: [email protected]

© Bu kitabın tüm hakları saklıdır.

Tanıtım amaçlı, kısa alıntılar dışında metin ya da görseller yayınevinin izni olmadan hiçbir yolla çoğaltılamaz.

İÇİNDEKİLER

ÖN SÖZ

.....................................................................................................

KISALTMALAR

GİRİŞ

17

.......................................................................................

23

..........................................................................................................

25

1. Makedon Hanedanı Dönemine Kadar İmparatorluk ..................... 31 2.

Makedon Hanedanı Döneminde İmparatorluk............... ......... .. .. 36 .

.

. .

BİRİNCİ BÖLÜM BİZANS İMPARATORLUGU MERKEZ TEŞKİLATI

......................

49

1.1.

Kaisar [KaiaaQ] .. .......... .................................................................... 52

1.2.

Tribounos ['tQLf3oüvoç] ........ ............................................................. 59

1.3.

Orphanotrophos [ ÜQ,•�1"1"i k���"

.�;

r� ��"JJ1f. f·ı(,,,_.,;,il-;ı.ıı!')lE µa AQµEvı.a:Kwv", H M ı Kpa Aaia TWV eEµauvv. Ef'ı P l 'ı n ı n ·ıı • 0 1 111· ) ' ırııypcıcptKrj cpvaıoyvwµia Kat rrpoawrroypacpia Twv flı ıl.m ·1 1 1 ·ı ı w O ı ı ı ı nı ı • ı · T l/C M t Kpaç Aaiaç (7oç- 1 1 oç a ı . ), A8ı']va 1998, s. 1 19. 599 '/iıkl ik1 111 l J.,ıw11sA.ıı, s . 4 7 ; i.lyrıca bkz. Mary Whitby, "On the Ornission of a Cere­ nı o ı ı v i ı ı 1 1 1 1 . ı si , ı lı ( 't•ıı tury Constantinople", Historia, 36, 1987, s. 468-476. ._

1 44

Cüneyt Güneş

Uspensky Taktikonu'nda sonra Philotheos'un Kletorologionu'nuyla Benesevic ve Escurial Taktikon larında da kouropalates, "kaisar ve nö­ belissimos" unvanlarından sonra listelenmiştir.600 Philotheos'un ifa­ desine göre bu unvanı taşıyan kouropalatesin rütbe kıyafeti, pelerin ve kuşağıyla beraber kırmızı bir tunikti.601 Nitekim imparatorluk aile üyeleri arasında bu unvanın kullanımı XII. yüzyılda değerini kaybetmeye başladı.

3. Zöste Patrikia [(,warrt1 naTQLKi.a] İlk defa İmparator Theophilos (829-842) döneminde kullanılan bu unvan, "soylulara" ve imparatorun kayınvalidesi gibi kadın akra­ balarına verilirdi.602 Uspensky Taktikonu'nda kouropalates unvanından sonra ve magistros unvanından önce beşinci sırada listelenmiştir.603 Bu unvan, çalışmada bahsi edilen taktikonlarda listelenen "tek" ka­ dın unvanıdır. İmparatoriçenin yanında doğrudan ona hizmet eden kadın ve bu kadına bağlı biçimde hizmet edenlerin yöneticisi dola­ yısıyla bir protokol unvanı olarak düşünülebilir.604 Nitekim Benesevic ve Escurial Taktikonlarında basileopatör unvanından sonra listelen­ mektedir. 605 Hem taktikonlarda kaydedilen tek kadın unvanı olması hem de imparatorluk hiyerarşisinde üst sıralarda yer alması, impa­ ratorluk bürokrasisi ve yönetimindeki önemini göstermektedir. Ka­ dın yöneticilere has bu unvan 1018'den sonra ortadan kalkmıştır.606

4. Magistros [µayLOTQoç] Kelime kökeni Latince magister officiorum biriminden [magister ] gelen magistros, 607 imparatorlukta sıkça kullanılan yüksek soyluluk ve senatör unvanlarından biridir.608 Uspensky Taktikonu'nda verilen 600 Philotheo5, Kletorologion, 5. 137; Taktikon Bene5evic, 5. 245; Taktikon de 1 Escuri­ a/, 5. 263. 601 Kazhdan, "Kouropalate5", 5. 1 1 57. 602 Nikolay Kanev, "Byzantine Rank Hierarchy in the 9th-l l th Centurie5", Studia Ceranea, 8, 201 8, 5. 156. 603 Taktikon Uspensky, 5. 47. 604 Philotheo5, Kletorologion, 5. 95, 97, 137. 605 Taktikon Benesevic, 5. 245; Taktikon de1 Escuria/, 5. 263. 606 A. Kazhdan, "Zo5te Patrikia", ODB, III, 5. 223 1 . 607 Oikonomide5, Les Listes, 5. 294. 608 Bury, The Imperial Adminis trative System in the Ninth Cen tury, 5. 31. Bu unvana ait mühür örnekleri için bkz. Laurent, Documents de Sigillographie Byzan tine, 5 . 57-58. 1 45

Bizans İmparatorluğu Kurumları ve Unvanları

bilgiye göre kadın yönetici zôste patrikia sayılmazsa kouropalates­ ten sonra gelen en yüksek unvandır609 ve dia brabeioulnişane alan soylulardan birisidir.610 718-719 olaylarını anlatırken Theophanes, İmparator il. Anastasios'un [Artemios] emrinde zengin ve varlık­ lı "Niketas Ksylinites" adında, kaynaklar da geçen ilk magistrostan bahsetmektedir.61 1 İmparatorluk sarayında yapılan törenlerde ma­ gistrosun yeri, protokolün yani soyluların yanıydı ve geçmişinden gelen ünüyle612 beraber idari olarak ciddi bir ihtişama sahipti.613 İmparatorluğa bağlı Ermeni ve Gürcü yöneticilerine kouropalates unvanının yanı sıra magistros unvanı da verilmiştir. Birçok örneği olmakla birlikte kaynakta, Abasgia [Abhazya] yöneticisi, magis tros Georgios ve magistros Kourkenios'tan bahsedilmektedir.614 Philo­ theos'un Kletorologion adlı eserinde, magistros unvanına beşinci sı­ rada yer vermektedir.615 Benesevic ve Escurial Taktikonlarındaysa bu unvan, raiktör unvanından sonra listelenmiştir.616 En itibarlı impara­ torluk alameti "altın loros" kıyafeti Paskalya'da,617 "on iki ileri gelen" magistroslar ve prokonsüller tarafından da giyilirdi.618

609 610 611 612

613 614 615 616 617

618

Taktikon Uspensky, s. 47. Philotheos, Kli'torologion, s. 95. Theophanes, Khronographia. AM 621 1 . Magistros'un Geç Roma İ mparatorluğu'ndaki Magister Officiorum makamın­ dan gelen bir ünü vardır. Bu makam, döneminde sivil idarenin baş makamını oluşturmaktadır. Bk. A. Kazhdan, "Magister Officiorum", ODB, il, s. 1 267. Bury, The lmperia/ Administrative System in the Ninth Century, s. 31. Konst. Porph., de Adm. lmp. 46.18. Philotheos, Kli'torologion, s. 137; Synkellos'un diğer bir listelenmesi için bkz. Philotheos, Kli'torologion, s. 101. Taktikon Benesevii', s. 245; Taktikon de1 Escurial, s. 263. XII. yüzyıl kaynağı Anna Komnena, babasının tahtta olduğu dönemi anlattı­ ğı Aleksiad adlı eserinde Paskalya'yı, "Kurbanlık (kuzu) kesip yediğimiz gün, Kutsal Perşembe" olarak tanımlamaktadır. Bk. Anna Komnena, Alexiad, s. 88; Hristiyanlar için Paskalya, İ sa'nın haça çakılarak öldürülmesi ve cenazesinin haçtan indirilip bir mağaraya konması sonrasında bedeni ve ruhuyla göğe çı­ kışının anılması ve kutlanması haftasıdır. Bk. Anna Komnena, Alexiad, s. 88, dpnt. 2. Bu dönem imparatorluk için hem "Taşınmaz malların vergi değeri biçilme" hem de "imparatorlukta görevli kişilerin yıllık maaşlarının ödendiği bir" haftayı da ifade etmektedir. Piltz, "Orta Bizans Saray Kıyafetleri", s. 87. 146

Cüneyt Güneş

Görsel 12: İmparator 1. Basileios'un İki Magistros'a

Elçi Göndermesi (Skylitzes, Fol. 1 04r ) .

5. Raiktör [QaLK'tWQ] İmparatorluk sarayını yönetmede birtakım sorumluluklara sa­ hip yüksek rütbeli saray mensubudur.619 Bury'nin verdiği bilgiye göre Philotheos, bu unvan hakkında bilgi veren en erken tarihli kişidir.620 Ancak Bury'nin bilgisi hatalıdır. Philotheos'tan önce Us­ pensky Taktikonu nda verilen bilgiye göre bu unvanın 842-843 yılın­ da da kullanıldığı ve bu taktikonda yedinci sırada listelendiği tespit edilebilmektedir.621 İmparatorlukta raiktör unvanına sahip birisi, imparatorluğa ait bir bölgede memur olarak çalışabilmekte veya kendisine arazi verilebilmekteydi. Bu durum muhtemelen bu kişi­ nin imparatorluk arazilerinde bazı ayrıcalıklara sahip olmasını da gerektirmiştir. Nitekim Liuptrand'ın Konstantinopolis seyahatinde, saraydaki seremonide bir raiktörun olduğu da bilinmektedir.622 Phi­ lotheos bu kişiden, imparatorlukta görev yapan tek ve özel kişiler arasında ikinci sırada bahsetmektedir.623 Raiktör hadım, rahip veya papaz da olabilirdi. Bunun yanı sıra kendisine stratopedarkhes veya sakellarios gibi bazı yüksek unvanları da alabilirdi.624 '

619 Taktikon Uspensky, s. 47; Philotheos'un Kletorologionu ndaki sıralaması hakkında bkz. Philotheos, Kletorologion, s. 101; ayrıca bkz. Taktikon Bene5evic, s. 245. Bu unvan, Escurial Taktikonunda magistros ve raiktôr aynı sırada listelenmiştir. Bk. Taktikon de1 Escurial, s. 263. 620 Bury, The Imperial Administrative System in the Ninth Cen tury, s. 1 1 5 . 621 Taktikon Uspensky, s. 47. 622 Bury, The Imperial Administrative System in the Ninth Cen tury, s. 1 15. 623 Philotheos, Kletorologion, s. 109. 624 A. Kazhdan, "Rhaiktor", ODB, III, s. 1 787-1 788. Bu unvana ait mühür örnekleri için bkz. Laurent, Docııments de Sigillographie Byzan tine, s. 53-54. 1 47

Bizans İmparatorluğu Kurıııııl.ırı

vı•

Unvanları

6. Synkellos [ auyıct:AAoç] Synkellos unvanı, bir patriğin ya da piskoposun yardımcısı olarak kullanılmıştır.625 Bu unvana sahip kişi piskoposla beraber manastırda aynı odayı paylaşarak dini yaşamın gereklerini öğren­ miştir. Piskoposun sırdaşı olarak ayrı bir öneme ve etkiye sahip sy­ nkellos, VI. yüzyıldan sonra patriklik makamına atanmaya başladı. X. yüzyılda da patriklik makamının halefi olarak görülmeye baş­ landı. Sykellos, imparator tarafından atanmakla birlikte imparator­ luk senatosunun da bir üyesiydi. Taktikonlarda listelenen -Benesevic Taktikonu'nda hariç- ve muhtemelen senatoda görevli kişilerdir.626 Bu unvan, X. yüzyıla kadar piskoposlar ve diyakozlar arasında sı­ nırlandırılmasına rağmen bu yüzyıldan sonra metropolitler için de kullanılmaya başlandı.627 Philotheos'un Kletorologionu'nda ve Be­ nesevic Taktikonu'nda, hem "Roma synkellosu" hem de "Konstanti­ nopolis synkellosu" olmak üzere ikiye ayrılmıştır.628 Philotheos bu kişiyi, tek ve özel kişiler arasında üçüncü sırada listelemektedir.629

7. Dishypatos [ÔL i s h y pa tos", ODB, 1, s. 638; Oikonom i des, Les Listes, s. 295. 631 A . K.11. h d . ı ı ı , " I l y p.ıtos", ODB, il, s. 963. 632 Bıı ry, n,,. / 1 1 1 1 •ı ·riııl !\ ı/111i11islrn tive System in the Ninth Century, s. 27. 633 nw l "ııııı/ınıf.�c l li., f o rıı o( Tlıc Byzan tine Empire, s . 888. "

634

"/iık l ık o ı ı f /·,ı•ı·ıı o;k ıı,

�.

'i7 1 48

Cüneyt Güneş

8. Anthypatos [av8u7taToç] Hypatos, Geç Antik Çağ'da bazı özel eyaletlerin yönetiminden sorumlu bir yönetici/konsül ve soyluluk unvanlarından biridir.635 Latincesi prokonsül ya da consularistir. IX. yüzyıldan itibaren impa­ ratorlukta yaygın şekilde kullanılan soyluluk unvanlarındandır. Uspensky Taktikonu 'nda bu unvanın Anatolikön ve Armeniakon the­ ma patrikios ve strategoslarının arasında bir yönetici sıfatıyla, "anthy­ patos ve patrikios" şeklinde listelendiği görülmektedir.636 IX. yüzyı­ la tarihlendirilen bir mühürdeyse, "Anatolikönluların anthypatosu ve imparatorluk spatharokandidatosu Eustathios"637 ve aynı unva­ na sahip "loannes" adındaki kişilere atıf yapılmaktadır.638 Benesevic Tak t ikonu 'ndaysa Anatolikön thema strategosunun aynı zamanda bir anthypatos olduğu da anlaşılmaktadır.639 Bu sıralama da onun önemini göstermektedir. Bu unvan, İmparator Theophilos zama­ nında Aleksios Mousele'ye bir soyluluk unvanı olarak ilk kez veril­ miştir. 640 Daha önceden bu unvanı taşıyanlar, imparatorluk kurşun mühürlerinde "apo hypatos" şeklinde kaydedilmişlerdi.641 Bu un­ vanın bir "şeref" unvanı olarak kullanıldığının en önemli örneği, 976-1 077 yıllarını kapsayan Khronographia adında imparatorluk tari­ hi kaleme alan, imparatorluğun en önemli tarihçilerinden ve felse­ fecilerinden Mikhail Psellos'tur. Psellos'a "hypatos" unvanı, bizzat İmparator IX. Konstantinos Monomakhos tarafından verilmiştir.642

9. Bestitör [(3t:aTLTWQ] İmparatorun en yakın maiyetinden ve aynı zamanda yüksek rütbeli bir saray görevlisi olarak görülen bestitor, IX. yüzyılda sa­ rayda görev alan, muhtemelen bir protonotarios643 veya kommerkia635 Oikonomides, Les Listes, s. 287, 294; ayrıca bkz. Bury, The Imperial Administrative System in the Ninth Century, s. 25-26. 636 Taktikon Uspensky, s. 47-49. 637 Zacos-Veglery, Byzantine Lead Seals, Vol. 1/2, No. 1901; PmbZ, Eustathios (#1793). 638 Zacos-Veglery, Byzantine Lead Seals, Vol. 1/2, No. 2049; PmbZ, loannes (#2049). 639 Taktikon Benesevic, s . 245. 640 PmbZ, Alexios (#195); A. Kazhdan, "Anthypatos", ODB, 1, s. 1 1 1 . 641 Bulgu rlu, Bizans Kurşun Mühürleri, s . 49. 642 Barker, Bizans Toplumsal ve Siyasal Düşü n üşü, s. 140; George T. Dennis, " İ m­ paratorluk Övgüsü: Retorik ve Gerçeklik", Bizans Saray Kültürü 829-1204, Ed. Henry Maguire, Çev. Müfit Günay, İ stanbul 2017, s. 233. 643 Bu unvana ait mühür örnekleri için bkz. Laurent, Le Corpus des Sceaux de L 'Em­ pire Byzantin, s. 77-83. 1 49

Bizans İmparatorluğu Kurumları ve Unvanları

riosla ve onların yetkileriyle imparatorluk themalarını denetlemek üzere görevlendirilen kişidir.644 Bu durum kendisine mali görevler verildiğini göstermektedir. Saraydaki esas görevi imparator kıya­ fetini değiştirirken ona yardım etmekti. Nitekim Piltz bestitörun, "sakalsız" ileri gelenlerden oluşan bir birlik ve aynı zamanda vestes sacrae olarak tanımlanan vestiyerin korunmasından sorumlu oldu­ ğunu, ayrıca imparatorun, alay güzergahı boyunca belli aralıklarla tutulan perdelerin arkasında elbise değiştirmesi dışında impara­ torluk ritüelinde belirlenmiş anlarda kıyafet değiştireceği zaman, maiyetindekilerin ve bestitörun onun etrafında tek ya da çift çember oluşturduklarını aktarır. Ayrıca imparatorluk alayı öncesinde bes­ titör, imparatorluk dairesinin giysilerinden sorumlu ileri gelenleri toplayarak imparatorluk giysilerinin ve taçlarının bulunduğu ku­ tuların yerleştirildiği sandığı alırlar ve alayla birlikte taşırlardı.645 Uspensky Taktikonu'nda bu unvan iki şekilde listelenmektedir: Bi­ rincisi "hypatos" ve "bestitör" unvanlarının birleşiminden oluşan "hypatobestitör" şeklindedir.646 Taktikonda bu iki unvanın kulla­ nılması bestitörun aynı zamanda "senatörlük" unvanı hypatosu da kullanabildiğini ve bir senatör olduğunu vurgulamak içindir. İkin­ cisiyse hypatos unvanı olmadan "bestitör" şeklindedir.647 Nitekim Philotheos, bestitörun X. yüzyılda imparatorluk senatosunun bir üyesi olduğu bilgisini verirken;648 "de caeremoniis"teyse impara­ torun yatak odasıyla ilgilenenler arasında zikredilmektedir.649 VI. yüzyılın ikinci yarısından başlayarak bestitör olarak görev yapan kişilere ait birçok kurşun mühür mevcuttur.650 Bu görevliler, aris­ tokratların terfisinde Aziz Theodoros Kilisesi' ne doğru bakan kub­ beli bir bölmede perdenin arkasındaki imparatora khlamysını giy­ dirirdi. Öte yandan praipositos insanların bulunmadığı bir ortamda imparatorun tacını; bestitör ise khlamysını çıkarırdı.651

644 645 646 647 648 649 650 651

A. Kazhdan, "Vestitor", ODB, III, s. 2164; Oikonomides, Les Listes, s. 296. Piliz, "Orta Bizans Saray Kıyafeti", s. 63-64, 84. Taktikon Uspensky, s. 61. Taktikon Uspensky, s. 63. Philotheos, Kletorologion, s. 89, 99. Konst. Porph., de caer. 1.68.13-15. Zacos-Veglery, Byzan tine Lead Seals, Vol. 1/1, No. 395, 405, 539, 582, 706, 891 . Piliz, "Orta Bizans Saray Kıyafeti", s. 92. 1 50

Cüneyt Güneş

10. Domestikos tön basilikön [ôoµianKOÇ 'tWV �am.ALKWV] Hem Konstantinopolis'te hem de yerelde bulunan, sadece idari ve askeri değil aynı zamanda dini yönetimde de kullanılan domes­ tikos unvanından türetilmiştir. İmparatorluğun önemli tarihçilerin­ den Skylitzes, domestikosun savaş sonrasında ele geçirilen esirlerin sergilendiği geçit törenlerinden ve Hipodrom'da yapılan zafer kut­ lamalarından doğrudan sorumlu olduğunu belirtir.652 Philotheos bunu ilk defa İmparator VI. Leo döneminde bir "şeref" unvanı ola­ rak ve imparatorluğun "özel" ve "tek" kişileri arasında yedinci sıra­ da listelemektedir.653 Bene5evic Taktikonu'nda bu unvana "basilikon domestikosu ve prötospathariosu"; Escurial Taktikonu ndaysa "basi­ likon domestikosu" şeklinde yer verilmiştir.654 '

11. Basileopatör [�aaLAEo7ta'tWQ] Literatürde "imparatorun babası" olarak tanımlanan ve İmpara­ tor VI. Leo döneminde tesis edilen bu unvan, genç bir imparatorun "öğretmeni" ya da "koruyucusu" anlamında da kullanılmıştır.655 Tougher'in verdiği bilgiye göre İmparator VI. Leo, imparatorluk­ taki magistros, an thypatos, patrikios, imparatorluk prötospathariosu ve dromos logothetesisi unvanını kullanan ikinci eşi Zoe Zaoutzaina'nın babası Stylianos Zaoutzes'e vermek üzere bir de "basileopatör" un­ vanı yaratmıştır. Stylianos 891 -893 yılları arasında bu unvana terfi ettirilmiştir. Böylece yeni bir soyluluk unvanı ortaya çıkarılmıştır.656 İmparatora yakınlığından dolayı basileopatör unvanı, Philotheos'ta imparatorluğun özel ve en önemli kişileri arasında listelenmekte­ dir. 657 Aynı unvan, Benesevic ve Escurial Taktikon larında da basileo­ patör şeklinde listelenmektedir.658

Skylitzes, A Synopsis of Byzantine History 8 1 1 - 1 057, s. 70. Philotheos, Kletorologion, s. 109. Taktikon Bene5evic, s. 251 . A. Kazhdan, "Basileopator", ODB, I, s. 263. Shaun Tougher, The Reign of Leo VI (886-91 2), Brill 1997, s. 94, 99; Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, s. 226. 657 Philotheos, Kletorologion, s. 101, 109. 658 Taktikon Benesevic, s . 245; Taktikon de1 Escurial, s. 263.

652 653 654 655 656

1 51

Bizans İmparatorluğu Kurumları ve Unvanları

12. Proedros [ 7tQOEÔQOÇ] Proedros unvanı, imparatorlukta hem sivil hem de dini alanda kullanılan bir unvandır. İmparator il. Nikephoros Phokas (963-969) döneminde sivil anlamda kullanılmış ve hadımlara verilmiştir. XI. yüzyılda yaygın bir şekilde şeref unvanı olarak kullanılan proed­ ros, askeri aristokratlara daha sık verilmeye başlandı.659 Bu unvan, Uspensky Taktikonu ve Philotheos'un Kletorologionu'nda listelenme­ mekle birlikte, Bene5evic Taktikonu'nda basileopatör unvanından son­ ra zöste patrikia unvanından önce yedinci sırada "şeref" unvanı ola­ rak istelenmektedir.660 Escurial Taktikonu 'ndaysa, yine yedinci sırada ancak zöste patrikia unvanından sonra "şeref" unvanı olarak yedinci sırada listelenmiştir.661 Dolayısıyla bu unvanın özellikle X. yüzyıl­ da kullanıldığı ve Escurial Taktikonu'nda, Benesevic Taktikonu 'ndaki sıralamaya göre daha düşük bir rütbeye tekabül ettiği anlaşılmak­ tadır. VII.-IX. yüzyıla tarihlendirilen bir kurşun mühürde dromos logothetesi ve proedros Ioannes;662 XI. yüzyılın ikinci yarısına tarihlen­ dirilen bir kurşun mühürde parakoimömenos ve proedros Ioannes;663 1071-1078 yıllarına tarihlendirilen kurşun mühürde dük ve proedros Basilakios;664 1078-1081 yılları arasında Bizans İmparatoru Nikepho­ ros Botaneiates'in, Thessalonike'de dük olduğu döneme ait -en er­ ken 1061 ve en geç 1067-1068 yıllarına tarihlendirilen- bir mühürde, hem dük hem de proedros unvanına sahiptir.665 Nitekim Antiokheia (Antakya) dükü olduktan sonra da botaneiates bu unvanı taşımaya devam etmiştir.666 Botaneiates'ten sonra imparatorluk tahtına çıkan 1. Aleksios Komnenos, imparator olmadan önce her yerde yiğitli­ ğiyle ün saldığı için proedros unvanıyla da onurlandırılmıştır.667 Ni­ tekim 1074-1077 yılına tarihlendirilen bir kurşun mühürde Aleksi­ os'un proedros unvanını kullandığı anlaşılmaktadır.668

659 660 661 662 663 664 665 666 667 668

A. Kazhdan-A. Cutler, "Proedros", ODB, III, s. 1727. Taktikon Benesevic, s. 245. Taktikon de1 Escurial, s. 263. PmbZ, loannes (#3371). Zacos-Yeglery, Byzantine Lead Seals, Yol. 1/3, No. 2678. Zacos-Yeglery, Byzantine Lead Sea/s, Yol. I/3, No. 2692. Zacos-Yeglery, Byzantine Lead Seals, Yol. 1/3, No. 2687. Zacos-Yeglery, Byzan tine Lead Sea/s, Yol. I/3, No. 2688. Anna Komnena, Alexiad, s. 61. Zacos-Yeglery, Byzan tine Lead Sea/s, Yol. 1/3, No. 2703. 1 52

İKİNCİ B ÖLÜM BİZANS İMPARATORLUGU TAŞRA TEŞKİLATI

İMPARATORLUGUN DOGU YÖNETİMİ VII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Anadolu'da oluşturulma­ ya başlanan thema bölgelerini kimin yöneteceği konusu önemli bir soru olarak karşımıza çıkmaktadır. Sorunun cevabı, imparatorluk nezdinde antik Yunan askeri geleneklerinde aranmıştır. Geç Antik Çağ'da bölge yöneticileri olarak karşımıza çıkan "praetör"ların ye­ rini doğrudan askeri ve idari yönetimden sorumlu strategoslar al­ mıştır. VII. yüzyıldan itibaren Bizans İmparatorluğu, artık bazı ku­ rumlarda Roma geleneklerini bırakarak veya değiştirerek Eski Grek geleneklerine dönmeye başlamıştır.1 Bu durum özellikle askeri terimlerde sıkça karşımıza çıkmaktadır. Bizans İmparatorluğu'nun temsilcisi ve imparatorun iradesinin en önemli unsurlarından askeri sınıf, en azından söz konusu edilen dönemde taşradan toplanmakta ve yine burada konuşlandırılmak­ taydı.2 Dolayısıyla imparatorlukta merkezi birliklerin yanı sıra Konstantinopolis'in dışında kalan toprakların korunmasından so­ rumlu thema bölgeleri ve buralarda konuşlandırılan thema birlikleri mevcuttu. Bu bölgelerin ve birliklerin yönetimi, bir askeri ve idari yetkilide olması gereken özelliklere uygun olarak imparator tara­ fından atanan, olağanüstü yetkilerle donatılmış ve strategos adında­ ki bir yönetici tarafından üstlenilmiştir.3 VI. Leo'nun Taktikası'nda verilen bilgiye göre bu yönetici, "bütün ordunun lideri ve başı" ko­ numundadır.4 Onun en önemli görevi, hem geniş bir coğrafyayı 1 2 3 4

Güneş, Bizans Anadolusu 'nda Askeri ve İdari Bir Sistem: Thema Sistemi, s. 78. Kaldellis, Bizans, s. 86. Güneş, Bizans Anadolusu 'nda Askeri ve İdari Bir Sistem: Thema Sistemi, s. 76. VI. Leo, Taktika. I.10.30; IV.8.61-62. 1 53

Bizans İmparatorluğu Kurumları ve Unvanları

saldırılara karşı korumak hem de üst-ast hiyerarşisine göre konuş­ lanan bölgenin thema birliklerini idare etmekti. Bu yöneticiler, thema merkezlerinde çeşitli konularda strategoslara hizmet etmesi için ma­ iyetlere sahiplerdi.5 Bizzat imparator tarafından atanan strategos,6 kendi maiyetini imparator tarafından tayin edilen bir memurlar kadrosu yerine, muhtemelen yakınlarından ve güvendiği kişilerden oluşturmaktaydı. Dolayısıyla maiyeti, strategosa şahsen hizmet eden ve ona bağlı kişilerdi. Muhtemelen bu kişiyi "efendi"leri olarak gö­ rüyorlardı. Maiyetinin yanı sıra thema bölgelerinin yönetilmesini kolaylaştıran ve thema birliklerinin ast komutanlarını oluşturan as­ keri ve idari yöneticiler de mevcuttu.7

Uspensky Taktikonu 'ndan itibaren X. yüzyılın sonuna kadar yazı­ lan taktikon larda, thema strategos ları ve emrindekiler, üst-ast hiyerar­ şisi ve hakim oldukları coğrafyanın adıyla listelenmiştir. Bu liste­ lemelerde doğu ve batı ayrımı yapılmamıştır. Fakat taktikonlardaki listeleri ve imparatorluğun idari ve askeri yönetimini anlaşılabilir kılmak için Doğu, Batı, Akdeniz ve Kırım Bölgesi olmak üzere dört başlık altında incelenmiştir.

1. Anatolikön Strategosu (Strategos tön Anatolikön) [arrQaTTJYOç Twv Avarro,\ucwv] ve Emrindekiler Taktikon lardan anlaşıldığı üzere YIL yüzyılın ortalarından XI. yüzyılın ortalarına kadar Bizans İmparatorluğu'nun idari, askeri ve mall yönetimini ifade eden thema sisteminin en güçlü idari ve askeri yöneticisi Anatolikon strategosu dur.8 Bu themanın yöneticisi taktikonlarda ilk sırada listelenmektedir.9 Dolayısıyla bu yöneti­ cinin idari ve askeri açılardan en güçlü thema yöneticisi olduğunu göstermektedir. Anatolikon strategosunun merkezi bugün Afyon il sınırları içerisinde bulunan Amorion [Hisarköy] kenti olup idari ve askeri yönetim coğrafyası genel olarak günümüzdeki İç Anadolu Bölgesi' ni kapsamaktadır . 1 0 5 6 7 8 9

10

Güneş, Bizans Anadolusu 'nda Askeri ve İdari Bir Sistem: Thema Sistemi, s. 76, 85. VI. Leo, Taktika. 1.10.31; IV.8.65-68. Güneş, Bizans A nadolusu 'nda Askeri ve İdari Bir Sistem: Thema Sistemi, s. 85-86. Güneş, Bizans Anadolusu 'nda Askeri ve İdari Bir Sistem: Thema Sistemi, s. 148. Taktikon Uspensky, s. 47; Philotheos, Kletorologion, s. 101; Taktikon Benesevic, s. 245; Taktikon de 1 Escurial, s. 263. Anatolikön thema coğrafyası hakkında ayrınblı bilgi almak için bkz. Güneş, Bizans Anadolusu 'nda Askeri ve İdari Bir Sistem: Thema Sistemi, s. 142-143.

1 54

Cüneyt Güneş

Themanın yöneticisine dair ilk atıf, kronik yazarı Theophanes tarafından 694-695 yılında, fi savaşlarda başarılarını kanıtlamış patrik, aynı zamanda Anatolikön themasının strategosu Leontios" imparatorluk tahtına oturdu (695-698) şeklindedir.11 Nitekim Ana­ tolikön themasının asker sayısı bakımından oldukça güçlü olması ve Konstantinopolis'e yakınlığı sebebiyle strategosların, emrindeki askeri güce güvenerek merkezi yönetime karşı isyan ettikleri ve yönetimi ele geçirdikleri bilinmektedir. 12 Kaynaklarda diğer thema strategos larında da olduğu gibi bu yöneticinin unvanı, hem strategos hem de şeref unvanı patrikiosla verilmiştir.13 Uspensky Taktikonu'nun da, fi eunokh patriklerin" den sonra fi domestikos ve patrikios" un­ vanından önce flAnatolikön strategosu ve patrikiosu" şeklinde on ikinci sırada listelenmiştir. Ancak bu iki unvanın yanı sıra görevli için strategosla14 beraber Benesevic Taktikonu 'ndan anlaşıldığına göre Anatolikon strategosu ve protospathariosu unvanı da kullanılmıştır. 15 Güçlü bir idari ve askeri yönetici olmasından dolayı bu thema yöne­ ticisinin emrinde hem kendi maiyeti hem de Anadolu'da konuşla­ nan başka birliklerin olduğu görülmektedir. Philotheos, bu kişinin astları olarak sırasıyla tourmarkhoslar, meriarkhesler, komes tes kortes, thema khartoulariosu, bandon droungariosları, homoios (benzer ) komes­ leri, spatharios ken tarkhosu, hetaireia karnesi, protokankellarios, pr6to­ mandat6r ve mandat6r olduğunu belirtmektedir.16 • • •

1.1. Tourınarkhos ['tOVQµciQxoç] Thema yöneticisi strategosunun altındaki en yüksek idari ve as­ keri yetkilidir.17 Taktikonlarda bu kişi, flAnatolikön tourmarkhos­ ları" şeklinde listelenmektedir.18 Tourmarkhosun emrinde, 2.00011 12 13 14 15 16 17

18

Theophanes, Khronographia. A M 61 87; Nikephoros, Breviarium Historicum. 40. 1 -4; PmbZ Leontios (#4547) . Güneş, Bizans Anadolusu 'nda Askeri ve İdari Bir Sistem: Thema Sistemi, s. 143-145. Taktikon Benesevic, s. 245. Taktikon de1 Escurial, s. 263. Taktikon Benesevic, s. 245. Philotheos, Kletorologion, s. 1 09-1 1 1 . Flavius Vegetius'un verdiği bilgiye göre, lejyon birlikleri içinde bulunan sü­ vari birliklerini tanımlamak için turma terimi kullanılırdı. Bk. Vegetius, Roma Savaş Sanatı, s. 67. Taktikon Uspensky, s. 55; Taktikon Benesevic, s. 251; Savvas Kyriakidis, "Army Structure: Roman Continuity and Byzantine Change", A Companion to The By­ zantine Culture of War, ca 300-1204, Ed. Yannis Stouraitis, Brill 2019, s. 241 . 1 55

Bizans İmparatorluğu Kurumları ve Unvanları 4.000 arasında bir birlik olmakla birlikte bu yöneticiler genellikle

tourma adı verilen önemli kaleleri ve bölgeleri idare etmekteydiler. En az iki tou rma bir thema bölgesini ve birliğini oluşturmaktaydı. Dolayısıyla 4.000 askerden oluşan bir thema bölgesinde en az iki tourmarkhos mevcuttu.19

1.2. Meriarkhes [µrQLlXQXT)Ç] Meriarkhes ya da merarkhös askeri unvanı İmparator Mavrikios'a (582-602) atfedilen Strategikon adlı eserde, tourma olarak da bilinen

merosları20 komuta eden kişi şeklinde geçmektedir.21 Philotheos'un Kletorologion adlı eserinde tourmarkhosun ardından meriarkhes unva­ nından bahsedilmektedir ki kendisi themalarda görev yapan askeri bir yetkilidir.22 X. yüzyıl kaynaklarının verdiği bilgiye göre bu yüz­ yılda iki terim birbirinin yerine kullanılmıştır. 23

1.3. Komes tes Kortes [Koµrıc; -rı;c; KÔQTT)c;] Thema strategoslarının çadırını özellikle sefer sırasında uygun ve güvenli bir bölgeye kuran ve koruyan birliklerden sorumlu yö­ neticidir. 24 Sefer sırasında imparator çadırının korunmasından so­ rumlu "çadır kontu" ve "çadırını koruyan birlikler" olduğu gibi strategosların da çadırının kurulmasından ve korunmasından so­ rumlu komes tes kortes25 yani "çadır kontu" ve yardımcıları vardır. İmparator VI. Leo'nun verdiği bilgiye göre komes tes kortes unvanı­ na sahip kişi, strategosun yardımcılarından biridir.26 İmparatorun ve s trategosun çadırının tehlikeden uzak stratejik bir yere kurulma­ sı ve korunması oldukça önemlidir. Dolayısıyla bu kişi ve birlik­ leri, güvenilir ve savaşmayı bilen kişilerden olmalıdır. Her thema strategosunun emrinde komes tes kortes bulunuyordu. Kurşun mü19 20 21 22 23 24 25 26

Güneş, B izans Anadolusu 'nda Askeri v e İdari B i r Sistem: Thema Sistemi, s. 4 1 , dpnt. 271 . Bir meros, 300-600 arasında askerden oluşmaktadır. Bk. VI. Leo, Taktika, s. 651 . Mavrikios, Strategikon, s. 37; ayrıca bilgi almak için bkz. A. Kazhdan-E. McGeer, "Merarches", ODB, il, s. 1343. Philotheos, Kletoro/ogion, s. 109. VI. Leo, Taktika. IV.9-10; Konst. Porph., de caer. 11.44.4. Taktikon Uspensky, s. 59, 61; Philotheos, Kletorologion, s. 109. Ayrıca bilgi almak için bkz. Bury, The Imperial Administrative System in the Ninty Cen tury, s. 43; A. Kazhdan, "Komes tes Kortes", ODB, il, s. 1 139. VI. Leo, Taktika. IV.32.123-124. 156

Cüneyt Güneş

hürlerde bu yönetici için "komes tes kortes Khaldia", 27 "komes tes kortes Opsikion", 28 "komes tes kortes Paphlagonia"29 ve "komes tes kortes Anatolikön"30 unvanlarının kullanıldığı görülmektedir. Ayrıca Uspensky Taktikonu 'nda verilen bilgiye göre bu kişi, "the­ maların komes tes kortes ve spathariosları" ve "thema komes tes kortesi" şeklinde iki kez listelenmektedir.31

1.4. Khartoularios tön Anatolikön lxaQToui\.liQLOç TWV AvaTOİ\LKwv] Her thema bölgesinde olduğu gibi imparatorluğun en büyük ve en önemli theması Anatolikön'u da mali olarak denetleyen, merkez­ den atanan resmi bir görevlisi vardır. Anatolikön khartoulariosu da bu themanın gelir ve giderlerini denetleyen mali görevlidir.32 İmpa­ rator VI. Leo'nun verdiği bilgiye göre her themada bir khartoularios mevcuttu.33 Bu görevli Philotheos'un listesinde Anatolikön stratego­ su bağlamında dördüncü sırada listelenmiştir.34

1.5. Domestikos tön Thematön [ôoµia'tlK'.OÇ 'tWV 0EµaTWV] İmparatorluk idari ve askeri tarihinde domestikos, askeri ya da sivil yüksek bir soyluluk unvanı şeklinde kullanılmaktadır.35 An­ cak strategosa bağlı görevli olarak her thema bölgesinde bulunmak­ tadır.36 VI. Leo'nun verdiği bilgiye göre thema domestikosu unvanı­ na sahip kişi, strategosun yardımcılarından ve yakınında yer alan biridir.37 Philotheos'un eserinde, Anatolikön strategosunun emrinde bulunan ve hiyerarşide beşinci sırada listelenen görevlidir.38 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38

Zacos-Veglery, Byzantine Lead Sea/s, Vol. 1/2, No. 1521 . Zacos-Veglery, Byzantine Lead Sea/s, Vol. 1/3, No. 3096. Catalogue of Byzantine Sea/s IV, s. 32. Bulgurlu, Bizans Kurşun Mühürleri, s. 1 56. Taktikon Uspensky, s. 59, 61 . Taktikon Uspensky, s. 61; Toynbee, Constantine Porphyrogenitus and His World, s. 1 94-195. VI. Leo, Taktika. IV.33.127. Philotheos, Kletorologion, s. 109. Taktikon Uspensky, s. 47, 63. Konst. Porph., de caer. 1. ITEpi TWV KEpKi: Twv. 20-21; VI. Leo. Taktika. IV. 1 24. VI. Leo, Taktika. IV.32.123-124. Philotheos, Kletorologion, s. 109. 1 57

Bizans İmparatorluğu Kurumları ve Unvanları

1.6. Droungarioi tön bandön [ôQouyyliQLot 'twv �avôwv] Geç Roma döneminin idari ve askeri sisteminde de varlığı bili­ nen bandon, thema sistemi dahilinde küçük bir kastronu [kale] ve 200400 arasında askeri gücü barındıran en küçük idari ve askeri birim­ dir. Mavrikios'un verdiği bilgiye göre her bir bandonun kendisine ait bir sancağı ve sancaktarı vardır.39 Bir bandonda 50-100 arasında süvari; 200-400 arasında da piyade mevcuttur.40 Birden fazla bandon bir araya gelerek bandayı oluşturur. Thema do m estikosu ndan sonra listelenen bu yönetici, hem "komes" hem de taktikonlar da "droun­ garios" şeklinde geçmektedir.41

1.7. Kentarkhos tön spathariön [KEV'taQXOÇ 'tWV arra0aQLWV] Spatharios kentarkhosu unvanı, muhtemelen yüz kişilik askeri bi­ rimi komuta eden ken tarkhos42 unvanından türeyen birleşik bir un­ vandır. Ken tarkhosun komuta ettiği spatharios birliği, muhtemelen strategosun acil yapılması gereken hizmetlerle ilgilenen görevliy­ di.43 Philotheos bu kişiyi, Anatolikön strategosunun emrinde yedinci görevli olarak listelemiştir.44

1.8. Komes tes hetaireias [K6µ11ç 'ti]ç hmQdaç] Hem imparatorun hem de thema strategosunun korunmasından sorumlu hetaireia birliğinin komutanıdır. Bu birliğe hem imparator­ luk sarayında hem de strategosun konağında rastlanıyordu. Philot­ heos'un verdiği bilgiye göre, Türkler ve Hazarlar hetaireia birliğinin yabancılarını oluşturuyorlardı ve kendilerini temsil eden kaftan tar­ zında kıyafetler giyiyorlardı.45 Bu birliğin komutanı Benesevic Takti­ kon u'nda hetaireiarkhes ve prötospatharios;46 Escurial Taktikonu 'ndaysa 39 40 41 42 43 44 45 46

Mavrikios, Strategikon, s. 38. A. Kazhdan, "Bandon", ODB, l, s. 250; Güneş, Bizans Anadolusu 'nda Askeri ve İdari Bir Sistem: T1ıema Sistemi, s. 41, dpnt. 270. Philotheos, Kletorologion, s. 1 09. Haldon, Byzan tine Praetorians, s. 294. Bury, T1ıe lmperial Administrative System in the Ninty Century, s. 44. Philotheos, Kletorologion, s. 1 1 1 . Philotheos, Kletorologion, s. 209. Taktikon Bencscvii', s. 249; A. Kazhdan, "Hetaireiarkhes", ODB, Il, s. 925. 158

Cüneyt Güneş

megas/büyük hetaireiarkhes şeklinde geçmektedir.47 Philotheos bu kişiyi, Anatolikön strategosunun emrinde sekizinci görevli olarak lis­ telemiştir.48 İmparator 1. Basileios döneminde Konstantinopolis'te kendisinden "Pers" olarak söz edilmemekle birlikte, "Persçe" konu­ şan birinin saray muhafızları hetaireia ordusunun komutanı olduğu görülmektedir. Bu tarz kişiler Roma toplumuna iyi entegre olmuş­ lardı ve anlaşılan ordunun dışında da varlık göstermekteydiler.49

1.9. Prötokankellarios [TtQWTOKa)'Kri\.i\.aQLOç] Geç Roma döneminde praetörian prefektinin yardımcısı kankellari­ os, X. yüzyılda "protokankellarios" olarak adlandırılmıştır. Bu kişi genikon, sakellion, kyaistör ve şehrin eparkhosu gibi imparatorluğun çeşitli birimlerinde sekreterlik görevini yerine getiren yetkilidir.50 Philotheos'ta Anatolikön strategosunun emrinde dokuzuncu görevli olarak listelenmiştir.51 Philotheos şehrin eparkhosunun yardımcıla­ rını listelerken bu kişiden hem protokankellarios hem de kankellerios olarak iki ayrı görevli listelemektedir.52 Bu kişi logothetes tou geni­ kounun emrinde görülmektedir ve yardımcısı kankellariostur.53

1.10. Prötomandatör [TtQWToµavôa'tWQ] Thema habercileri mandatörların yöneticisidir.54 Bu kişinin saray seremonilerinde de birtakım görevleri vardı. Haldon'a göre İmpara­ tor V. Konstantinos zamanında bir grup askerin yöneten bir asker­ di.55 Philotheos bu kişiyi, Anatolikön strategosunun emrinde onuncu görevli olarak listelemiştir.56

1.11. Mandator [µavôa'tWQ] Merkezde ve yerelde, idari-askeri unvan olarak kullanılan man­ datör, merkezde imparatorun veya imparatorluk tagma yöneticileri47 48 49 50 51 52 53 54 55 56

Taktikon de1 Escurial, s. 269. Philotheos, Kletorologion, s. 1 1 1 . Kaldellis, Bizans, s. 1 73. A. Kazhdan, "Kankellarios", ODB, II, s. 1 10 1 . Philotheos, Kletorologion, s. 1 1 1 . Philotheos, Kletorologion, s. 1 13. Philotheos, Kletorologion, s. 1 15. Kazhdan, "Mandator", s. 1281 . Haldon, Byzantine Praetorians, s. 285. Philotheos, Kletorologion, s. 1 1 1 . 1 59

Bizans İmparatorluğu Kurumları ve Unvanları

nin; yereldeyse strategosun elçisi ya da habercisidir.57 İmparatorlu­ ğun bir bölgesi thema statüsüne kavuşturulduktan sonra o bölgeye, imparator tarafından strategos atanır; bu kişi de güvenebileceği kim­ selerden kendi maiyetini ve yardımcılarını oluştururdu. Bu yardım­ cılarından biri, imparatordan, çağdaş devletlerden ve çevrede olup bitenlerden kendisine haber ulaştıracak mandatördu. İmparatorluk içerisinde oldukça önemli bir görevi haiz olan mandatörlardan her themada bir tane bulunuyordu ve anlaşılan güvenilir kişilerden atanmalarına özen gösteriliyordu. İmparatorluk sarayında ve adli birimlerde mandatörların olduğu görülmektedir. Philotheos'un ver­ diği bilgiye göre skholon domestikosu58 ve ekskoubitor domestikosunun emrinde de bir mandatör vardı.59 Ayrıca Uspensky Taktikonu ve Phi­ lotheos'un kayıtlarından anlaşıldığına göre imparatorluk merkezin­ de de "şeref" unvanı ve görevli kişi olarak karşımıza çıkan basilikoi mandatör yani "imparatorluk mandatöru" vardı.60

1.12. Tounnarkhos tön phiberatön ['tOUQµ llQXTJÇ 'tWV / > / ! , 1. s.

s.

4 1 0. 208

Kazhdan,

Cüneyt Güneş

yeni darphane faaliyetini sürdürdü. Altın sikkeler, Konstantino­ polis'te ve Thessalonike'de basılıyordu. 1. Iustinianos'un yeniden fetihleriyle birlikte Kartaca ve Ravenna'da da basıldı. VI. yüzyılın sonunda toplamda on daimi ve iki geçici darphane vardı. Sikke ba­ sımı, Sasani saldırıları sebebiyle çatışmalardan etkilenen bölgelerde ciddi bir kesintiye uğradı. Bu nedenle orduya ödeme yapmak için para basmakla görevli bir dizi geçici darphane kuruldu. Bu gelişme­ lerden sonra İmparator Herakleios, muhtemelen 628-629'da büyük bir darphane reformuna girişti. Bu reform sonucunda sacrae largi­ tiones gibi birçok kurumun işlevi değişti. Ayrıca bir dizi darphane kapatıldı ve altın sikke basımı Konstantinopolis, Kartaca ve Raven­ na'da yoğunlaştı. Diğerlerineyse bakır sikke basım hakkı verildi. 1 5 1 Anlaşılan sacrae largitiones ka rn es inin yerini kharage arkhonu aldı. Phi­ lotheos'un verdiği bilgiye göre khartoularios tou bes tiariounun emrin­ de dördüncü sırada listelenmektedir. 152

6.3. Eksartistes [fE.aQTLOTi]ç] isimli imparatorluk tersanelerinin yönetiminden so­ rumludur. Philotheos'un ifadesine göre khartou larios tou bes tiariou ­ n u n emrinde beşinci sırada geçmektedir.153 Eksartysis

6.4. Khartoularios lxaQ'tou.\.ci.Qtoç] imparatorluğun ekonomiyle ilgili birimlerinin dışında ves tiarion bölümünde de görevlendirilmişlerdir. Philotheos ves tiarion bölümündeki khartoulariosu, onun amiri ves tiarion khartou­ lariosunun emrinde altıncı sırada listemiştir.154 Khartoularioslar,

151 1 52 153 1 54

Haldon, Bizans Tarih Atlası, Philotheos, Kletorologion, s. Philotheos, Kletorologion, s. Philotheos, Kletorologion, s.

s. 78. 121. 121. 121. 209

Bizans İmparatorluğu

K ı ı n ı ı ı ı l . ı r ı '" ' ' l ı ı v .ın a r ı

l

Görsel 13: Khartoularios Theodoros'a Ait Kurşun Mühür (VIII-IX. Yüzyıl). 155

6.5. Khosbaitos [xoı;�a°f'tm] Ves tiario n klıartou larios unun emrinde, kaynaklarda hakkında bilgi olm amakla b i r l i kte khosbaitos [ xoçpa·ı:Tm] şeklinde adlandı­ rılan bir u n va n da mevcuttur. Bu kişi ves tiarios kharto u la rios unun emrinde ko 1 1 rıı l ılrd a n sonra sekizinci sırada listelenmiştir.156 Diğer taktiko ı ı l a rd a bu u n va n a atıf yapılmamıştır. Philotheos bu unvana

1 :;:; ı sı,

h t t p s : // w w w . ı l ı ı . ı ı.. s . o r g /resou rces/se a l s/byzanti ne-seal s/BZS . 1 958 . 1 06 . 1 08 1 /

v iı•w

F r i � ı ı ı ı 1 . ı r i l ı i : 2 1 . 1 1 . 2021

l 'l ı i l 1 1 1 1 ı . .. . . . . ,.._ ,, . , , , ,., ,,, ,sın11, s . 1 2 ı .

210

Cüneyt Güneş

dair megas [büyük] ves tiarion khosbaitos u 1 57 şeklinde bir atıf daha yapmaktadır. Muhtemelen bu kişi ves tiarionda bulunan ve impa­ ratorun değerli eşyalarının bulunduğu bir bölümden ve korunma­ sından sorumludur.158

Khartoularios tou bestiariounun Emrindekiler

Notarioi Basilikoi tou sekretou Kentarkhoi Legatarios Arkhön tes kharages Eksartistes Khartoularios Kouratör Khosbaitos Prötomandatör Manda tör

7. N otarioi tou bestiariou [oi VOTtXQlOL TOU f3eaTLaQLOU] Ves tiarion

hazinesinde denetçi olarak çalışan görevlilerdir.159

8. Khrysepshetes lxQuanınıTi]ç] Kelimenin Grekçe kökenine bakıldığında bu unvanın, altın ma­ deninin ayarını denetleyen kişi olduğu tahmin edilebilir.160 Oiko­ nomides'in verdiği bilgiye göre çeşitli altın ürünlerinin yapıldığı "khrysokheiön" da bu birimi korumakla görevli "khrysokheiön 157 1 58 159 160

Philotheos, Kletorologion, s. 161 . Oikonomides, Les Listes, s. 316. Taktikon Uspensky, s. 61 . Taktikon Uspensky, s. 61; Philotheos, Kletorologion, s. 155, 233. 21 1

Bizans İmparatorluğu

K u ru ıı ı l .ı rı

vı• l lnvanları

arkhonu" adında b i r göre v l i mevcuttur.161 melen bu birimde çalışma ktaydı.

Khrysepshetes

muhte­

9. Aktouarios [aKTouaQLOÇ] Geç Roma döneminde aktouarios, askeri ödemelerle ve malze­ melerin dağıtımıyla görevlendirilen mali bir memurdu. Bu unvan, VI. yüzyılda da kullanılmakla beraber bundan sonra hukuki metin­ lerde kısmen atıflar yapılmıştır.162 VI. yüzyıldan sonraki ilk atıf Us­ pensky Taktikonu'ndadır.163 Bu yüzyılda kendisinin hangi görevleri yaptığı belirsiz olmasına rağmen listede mali görevliler arasında yer alması, mali bir görevinin olduğunu göstermektedir. Nitekim İmparator VII. Konstantinos'un de ceremon iis adlı eserinde, impara­ tor adına zafer arabacılarına/süvarilerine ödül dağıtan kişi olarak tanımlanmaktadır. 164 Dolayısıyla bu kişinin en azından X. yüzyıl­ da Hipodrom'da görevli olduğu bilinmektedir. Dagron'a göre Hi­ podrom tören yöneticisi rolünü üstlenmiş, imparatorun emirlerini ve demarkhosların istek ve taleplerini de imparatora iletirken aracı­ lık yapmıştır. Bu kişinin emrinde haberciler, hizmetliler veya mu­ hafızlar mevcuttur. 165

161

317; X. yüzyıla ait bir kurşun mühürde, " İmparator­ Khrysokheiiin Arkhon u Anastasios" adında bir yöneticinin v a r l ı ğ ı lıi l i n ıı w k l l•d i r . B k . Bulgurlu, Bizans Kurşun Mühürleri, s. 99. A. K .v l ı d . ı ı ı , "ı\ k t o u a rios", ODB, I, s. 50. "/iıkl iko ı ı l 1 ' 1 •msA ıı, s . h l ; Philotheos, Kletorologion, s. 153. K o ı ı .� ı . l 'm p l ı . , ılı· 111 c r. 1 . 70. 14-16. ( ). ı g rı ı ı ı , 1' 1 1 1 1 -. / 1 1 1 1 / iı ıoı ıo/i,; Hipodromu, s. 1 1 3-1 14.

Oi konom i d l•s, / .c,; / . i,; tes, s.

l ı ı k Prolo,;l'allııırio,; ıı

1 62 1 63 1 64 1 6S

< 'c

İmparatorluk, Divan Kitap, İ stanbul 201 7, 234

s.

1 78-189.

Cüneyt Güneş

lar artarak devam etmiştir. Bu imtiyazlar, Kilise'yi Orta Çağ'da Batı Dünyası'nın en önemli ve zengin kurumu haline getirmiştir. İmpa­ rator 1. Theodosios dönemindeyse eski Pagan gelenekleri yasakla­ narak imparatorluğun resmi dininin Hristiyanlık olduğu ilan edil­ miştir.307 Bunun yanı sıra İmparator Konstantinos, imparatorluk idari yapısına benzer bir yapılanmayı, dini sisteme de entegre et­ meye çalışmıştır. Bunun için şehir merkezlerine en üst dini yönetici olarak metropolit, onun altında başpiskopos ve piskopos atamaları gerçekleştirilmiştir. Böylece Konstantinos, dini kullanarak yöneti­ min gücünü merkezden taşraya tesis etmeye çalışmıştır.308 Çeşitli imtiyazlar verilerek güçlendirilmesine rağmen Kilise, im­ paratorluğun yönetiminde önemli bir toplumsal işlev görüyordu. Bu kurum zenginden alıp ihtiyacı olanlara barınak, yiyecek ve tıbbi bakım sağlıyor, toplumsal kaynakların bir tür yeniden paylaştırıcısı olarak hareket ediyordu. Bu noktada hem devletten hem de yerel yönetimden daha etkili bir şekilde faaliyetlerini yürüttü. Bundan dolayı Kilise'nin güçlenmesi, ciddi sayıda din görevlisinin bu lun­ masını da gerektirdi. 309

Konstantinopolis Patriği [na'rQLlXQXflÇ Kwva'tavnovno,\ewç] 1.

Hristiyanlığın kabulüyle, Konstantinopolis şehrinin kurulu­ şu hemen hemen aynı tarihe denk gelmekle birlikte Hristiyan­ lık, 310 hem bu şehrin hem de imparatorluğun temeli olmuştur. Hristiyanlık, Bizans imparatoruna "Tanrı kaynaklı" erkini veren ve imparatorun hükmettiği topluluğun yapısını belirleyen Hris­ tiyanların en önemli unsuru olmuştur.31 1 Bizans İmparatorluğu, 307 308 309 310

311

Zafer Duygu, İslam ve Hıristiyanlık: Hıristiyanlara Göre İki Dinin Karşılaşması ve Etkileşimler, Timaş Yay. İ stanbul 2021 , s. 43, 57-58. Duygu, Hıristiyanlık ve İmparatorluk, s. 1 95 . Mango, Bizans-Yeni Roma İmparatorluğu, s. 46. Hristiyanlık, M. 1. yüzyılın ikinci çeyreğinde, o zamanlar Roma İ mparatorlu­ ğu tarafından yönetilen bugünkü Filistin sahasında ve Yahudi karakterli bir mezhep ya da tarikat olarak ortaya çıkmıştır. Bu hareket zamanla kökenini ve öğretilerini İ sa'nın "Göksel" ve "Kurtarıcı" bir Mesih olduğu iddiasına da­ yandırarak "Hristiyanlık" adı altında bağımsız bir din hüviyetine evrilmiştir. Hristiyanlık 1. yüzyıl ortalarından itibaren Akdeniz Havzası'nın çeşitli şehir­ lerinde ve bölgelerinde yükseliş göstererek taraftar edinmeye başlamıştır. Bk. Zafer Duygu, Nikomedia ve Hıristiyan/ık, Düşün Yay., İ stanbul 201 8, s. 1 1 - 1 2 . Barker, Bizans Toplumsal ve Siyasal Düşünüşü, s. 39. 235

Bizans İmparatorluğu K u r u ıııl.ırı

vı·

Unvanları

Hristiyan Ortodoks b i r im paratorluktu ve bu din, her yönüyle devletin bütün kurumlarına sirayet etmişti. Dolayısıyla en bü­ yük Hristiyanlar, "Tanrı'nın yeryüzündeki temsilcisi ve Hristi­ yanlığın koruyucusu" olarak görülen "imparator" ve "patrik"ti. Ancak Benesevic Taktiko n u hariç diğer taktikonlarda, imparatordan önce ilk sırada listelenen unvan ve kişi "Konstantinopolis patri­ ği" dir.312 "Pentarkhia" yani "beşli" yönetim adı verilen patriklik yönetimindeki patriklik aynı zamanda bir "şeref" unvanıydı.313 Konstantinopolis patriği, imparatorluk taktikonlarında birinci sı­ rada listelenmektedir.314 Benesevic Taktiko n u 'nda "en saygı değer patriklerin sıralaması" Roma, Konstantinopolis, İskenderiye, An­ tiokheia ve Kudüs şeklindedir.315 Dolayısıyla Konstantinopolis patrikliği ikinci sırada listelenmiştir. Burada Konstantinopolis Kilisesi'nin "patriklik" statüsüne yükseltilmesi sürecine değinmek yerinde olacaktır. Hristiyanlık tarihinin evrensel nitelik taşıyan ilk konsili (dini toplantı) 325 yı­ lında Nikaia'da [İznik] toplanmıştır. Bu konsilde Hristiyan ilahiya­ tı açısından inanca ilişkin son derece önemli bazı kararlar alınmış­ tır. Konsil, dönemin İmparatoru 1 . Konstantinos'un, Hristiyanlığı ve Kilise kurumunu Roma Devleti'nin siyasi yapısına eklemleme siyaseti çerçevesinde çok mühim bazı idari kararlar da almıştır. Bu çerçevede, üç kilisenin Roma İmparatorluğu'nda mevcut diğer tüm kiliseler üzerinde egemenlik ve yetki elde etmesi sağlanmış­ tır. Bu kiliseler, Roma, Aleksandreia [İskenderiye] ve Antiokheia [Antakya] Kiliseleridir. Avrupa'daki bütün kiliselerin yönetimi Roma Kilisesi'ne; Anadolu ve Orta Doğu'daki kiliselerin idaresi Antiokheia [Antakya] Kilisesi'ne ve Afrika kıtasındaki kiliselerin yönetimiyse Aleksandreia [İskenderiye] Kilisesi' ne bırakılmıştır. Bu hüküm, adı geçen üç kilisenin resmi olarak dini ve hatta dün­ yevi yönlerden Hristiyanlarla kiliseler üzerinde gerçek bir otorite sıfatı kazanmaları ve politik açıdan imparatorluk merkezi tarafın­ dan kimi zaman kontrol altına alınması zor oranda güç elde etme­ leri anlamına geliyordu. Bununla beraber yaklaşık yarım yüzyıl

314

Liste s ı ra l a rı için bkz. Taktikon Uspensky, s. 47; Philotheos, Kletorologion, s. 1 35; Taktikoı ı ılc '/ ı :scıı rial, s . 263; Oi kononı i d l's, / . ı s l .is tcs, s. 294-295. Taktikoıı l ls/lf'llsky. s. 47; Philotheos, Kletorologion, s. 1 35; Taktikon de 1 Escurial,

31 5

'/iıkl ik ı ı 1 1 lkııı·.�ı · l 'iı'. s. 243, 253.

312 313

•

s.

26.1 .

236

Cüneyt Güneş

sonra şartlar değişti ve iV. yüzyılın son çeyreğindeki siyasi ve dini koşullar, yeni başkent Konstantinopolis'in de diğer üç kilise gibi "ekümenik" yani "evrensel" statüye çıkarılmasına yol açtı. 316 Konstantinopolis patriği, İmparator 1 . Theodosios döneminde toplanan 38l'deki Konstantinopolis Konsili'nin üçüncü kanonun­ da, "Konstantinopolis piskoposu Roma piskoposundan sonraki saygınlık ayrıcalığına sahip olacaktır. Çünkü Konstantinopolis yeni Roma'dır," kararı alınarak Konstantinopolis Patrikliği kurul­ muştur. Bu patriklik, daha önce Roma'dan sonra gelen Antiokhe­ ia [Antakya] ve Aleksandreia [İskenderiye] Kiliselerinin üzerine çıkartılarak Roma Kilisesi'nden sonra ikinci sıraya yerleştirilmiş­ tir.317 Bu hiyerarşik oluşum, taktikonlardan verilen bilgilerden de anlaşılacağı üzere sadece dini değil aynı zamanda idari ve bürok­ ratik bir üstünlüğü de ifade etmektedir ki imparatordan önce pat­ riğin listelenmesi, onun saygınlığının da kabul edildiğini göster­ mektedir. Nitekim Harris'in de ifade ettiği gibi Konstantinopolis patriği sadece imparatorluk genelinde değil, o zamanlar Ortodoks olan Rusya topraklarına kadar uzanan coğrafyada da büyük bir üne ve otoriteye sahipti.318 Sonuç olarak dönemin İmparatoru il. Theodosios, 381'de topladığı konsilde Konstantinopolis Kilisesi' ne de ekü menik olma imtiyazı bahşetti ve onu Antiokheia ve Alek­ sandreia Kiliselerinin üzerinde bir saygınlık mevkiine taşıdı. Bu durum, ilerleyen zamanlarda üç kilise arasında dini görünümlü siyasi kavgaların yaşanmasına neden oldu. İmparator, patrikleri atamakla birlikte onları görevden alma yetkisine de sahipti.319 Bizans, Hristiyan bir imparatorluk olduğu için hem merkezde hem de yerelde gelişmiş bir dini teşkilat ya­ pısına sahipti. Dini görevliler, özellikle manastırlar sayesinde im­ paratorluğun en ücra köşesinde dahi görev yapabiliyor ve halkın sorunlarıyla ilgilenebiliyorlardı. Bu çerçevede dini kurumlardaki görevliler, hem uzak bölgelerdeki halkın problemlerini çözmek hem de Hristiyanlığı yayabilmek için hayati öneme sahiplerdi. Hepsine burada yer verilemese de taktikonlardaki listelemelerden 316 317

318 319

Duygu, Nikomedia ve Hıristiyanlık, s. 1 8-20. Duygu, Hıristiyanlık ve İmparatorluk, s. 3 1 0; Bu durum, ilerleyen zamanlardan üç kilise arasında dini görünümlü aslında siyasi kavgaların yaşanmasına ne­ den olmuştur. Harris, Konstantinopolis, s. 18. Barker, Bizans Toplumsa/ ve Siyasal Diişiin iiş ii, s . 22. 2:17

Bizans İmparatorluğu Kurumları ve Unvanları

anlaşıldığı üzere, Konstantinopolis patriğine bağlı birçok dini gö­ revli vardı. VII. yüzyılda sadece Ayasofya'da, patriğe bağlı 500 ki­ şinin çalıştığı bilinmektedir.320 Patriklerden bazıları imparator ailesinin üyeleriydi. Bazıları din adamı olmayıp devlet yönetiminde sivrilmiş ve sonradan yetenekli ve gayretli olmalarından dolayı patrik seçilmişlerdi. Hepsi de kendi zamanlarında saygınlık kazanmış kişilerdi ve nitelikleri onlara top­ lum üstünde bir yer sağlamıştı.321 İmparator VI. Leo'ya atfedilen bir alıntıda şunlar ifade edilir: Tıpkı insan gibi birtakım unsurlardan ve organlardan meydana ge­ len yönetimin en büyük ve en önemli unsurları imparator ile patrik­ tir. Bundan dolayı, vücut ve ruhtaki unsurların huzuru ve mutlulu­ ğu, hükümdarlığın ve ruhban sınıfının her konuda anlaşmasına ve

uzlaşmasına [ dayanır ] . 3 22

Dolayısıyla Bizans'ta, dinsel ve dünyevi alanlarda çok kesin bir ayrılık mevcut değildi. İmparator ve patrik, iki farklı makamı yö­ netseler de aynı yerde ikamet ederlerdi ve genellikle birlikte çalışır­ lardı. Birçok resmi yasa, imparatorluğun geleceği için imparator ile patriğin yakın iş birliği içinde olduğu teorisini destekler. Bununla birlikte kilise yasaları "kanon"ları oluşturma hakkı patrikliğe aitti ve kilise mahkemelerinde verilen kararlara karşı gidilebilecek bir üst mahkeme yoktu.323

2. Metropolitai lµ11ı:Qo7toAiı:aL] Roma İmparatorluğu idari yapısında dioikesis denilen ve şehir­ lerin birleşimiyle oluşan idari birimlerin kilise hiyerarşisinin başı­ na "metropolit" denir.324 Temelde piskopos olarak takdis edilseler de içinde bulundukları dioikesis bölgesinin tamamının idaresinden 320 321 322

323 324

Auzepy, "Konstantinopolis'in Siyasal ve Dinsel Yaşamında Ayasofya'nın Yeri", s. 1 06. Barker, Bizans Toplumsal ve Siyasal Düşünüşü, s. 25. Deno J. Geanakoplos, "Bizans İmparatorluğu'nda Kilise ve Devlet: Sezaropa­ pizm Sorununu Yeniden Düşünmek", Tarih Okulu, Çev. Mustafa Alican, S. IX, 201 1 , s. 1 71 . Barker, Bizans Toplumsal ve Siyasal Düşünüşü, s. 1 08; ayrıca bkz. Auzepy, "Kons­ tantinopolis'in Siyasal ve Dinsel Yaşamında Ayasofya'nın Yeri", s. 1 02-103. Cunningham, "Clergy, Monks, and Laity", s. 529; A. Kazhdan, "Metropoli­ tan", ODB, il, s . 1 359. 238

Cüneyt Güneş

sorumludurlar.325 Konstantinopolis patriğinden sonra özellikle taş­ radaki dini statüdeki en yüksek rütbeli metropolittir.326 Metropo­ litin dini yönetimindeki metropolitlikse, coğrafi sınırlarına, nüfus sayısına ve dini önemine göre bir veya birden fazla metropolit veya metropolitlik tarafından idare edilebilmekteydi. Bu durum, impa­ ratorluğun özellikle taşradaki dini teşkilatında, idari sistemine ben­ zer bir yapılanma tesis ettiğini göstermektedir. Nitekim İmparator 1. Konstantinos, Hristiyanlığı kontrol altında tutabilmek için Kilise or­ ganizasyonunu sınırları tanımlanmış bir merkezi otorite etrafında toplamak istiyordu. Böylece dini kurumları siyasal yapı gibi bir mo­ delde organize ederek Roma halkını devletle daha fazla yakınlaş­ tırmak ve toplumun gerilimlerini daha yakından kontrol edecekti. Nitekim metropolitlik şehirler, döneminin politik, askeri ve iktisadi merkezleri olduğu için Kilise organizasyonu açısından da merkez olarak planlandılar. Bu planlamayla imparatorlukta idari eyaletle­ rin yanı sıra Kilise Bölgeleri de ortaya çıktı.327 Metropolitlerin, bölgede yaşayan Hristiyanların çözülemeyen sorunlarını patriğe taşıyabilme ve çözüm bulunmasını sağlama yetkisi mevcuttu. Dolayısıyla bölgedeki sorunları çözmek için sa­ dece patriğin veya imparatorun kararıyla değil sorunun veya so­ runların çözümünün ortaklaşa bir kararla alındığını gösteren tomos adı verilen "bölgesel kararnameler" çıkarılmıştır.328 Metropolitin, bölgesinde yaşayan Hristiyan halkı için gösterdiği çaba veya ona verilen yetkiler, metropolitlerin siyasi iktidara yakın ve özellikle "taşra" yönetimlerinde sorunları çözebilecek bir yetkili olduğunu da kanıtlamaktadır. Bu metropolitliğe bağlı piskoposluk bölgeleri ve yöneticileri mevcuttur. Patrikten sonra bu bölgelerdeki en bü­ yük kentlerde görev yapan din adamları metropolit adıyla anılmış ve kent içindeki bütün dinsel yetki de bu metropolitlere bırakılmıştır. Bu metropolitlere bağlı olarak başpiskoposluk, piskoposluk, rahip ve keşiş statüleri oluşturulmuştur.329 325 326 327 328

329

Kutlu Akalın-Zafer Duygu, Süryani Literatürü, Mardin Artuklu Üniversitesite Yay., Mardin 201 7, s. 38. Taktikon Uspensky, s. 51; Taktikon Benesevic, s. 249; Taktikon de1 Escurial, s. 269. Duygu, Hıristiyanlık ve İmparatorluk, s. 1 93-195. M. H. Congourdeau-B. Martin-Hisard, "Bizans Kilisesi'nin Kurumları", Bizans Dünyası: Bizans İmparatorluğu (641-1204), Ed. Jean-Claude Cheynet, Çev. Aslı Bilge, Ayrıntı Yay., İ stanbul 201 8, s. 1 1 2. Erkan İ znik, "Pagan Bir İ mparatorluğun Hıristiyan İ mparatorluğa Dönüşü­ mü", Doğu Batı-Romalılar /, S. 49, 2009, s . 62-63. 239

Bizans İmparatorluğu Kurumları ve Unvanları

Metropolitin altında bazen metropolitleri de tanımlayan ark­ yani başpiskoposlar mevcuttur.330 Onun altındaysa a u tokephalos,331 kendi "primat"ını ya da "kephale" yani "baş"ını seçme hakkına sahip her bir diokesesi tanımlamak için notitia epis­ copatu um adı verilen "Kilise kayıtlarında" ve Kilise hayatı ve di­ sipliniyle ilgili kuralları kapsayan "kanonlar" da kullanılan dini unvan vardır. Kanonlarda metropolit yönetimine bağlı olmayan, "bağımsız" kendi yönetimlerini oluşturan ve kendi bölgelerinde synodlarını [dini toplantı] toplayan a u tokephalous kiliselerini de ta­ nımlamaktadır.332 En alttaysa piskoposluklar yer alır.333 Nitekim bu dini unvanlar, metropolitin astı olarak listelenmektedirler. İm­ paratorlukta sadece Kilise'yi ilgilendiren konularda imparatorun gücü sınırsız değildi. Tanrı'nın yeryüzündeki temsilcisi olabilir­ di ama yine de bir din adamı değildi. Kilise'nin Konstantinopolis patrikliğinde kendi yöneticileri vardı. Patriği kendisi atamasına rağmen bu atama için diğer tüm üst Kilise görevlerinde olduğu gibi rahipler sınıfının onayını almak zorundaydı. Kilise meclisinin aldığı kararlara da uymak zorundaydı. Dini meselelerdeki görevi de Ortodoks inancını korumaktı.334 h iepiskopos

3. Oikonomos [obcovôµoç] İmparatorluğa ait dini bir kuruluşun yönetiminden, organizas­ yonundan, gelir ve giderlerinden özellikle dini kurumlara ait top­ rakların denetiminden sorumlu dini görevlidir.335

4. Prötopapas [7tQW'torrarraç] Bizans Kilisesi'nde dini rütbe ve saygınlık unvanı olarak kulla­ nılan "papas"ı336 kullanan kişidir.337 Bu görevli başpapaz olmakla 330 331 332 333 334 335

336 337

Taktikon Uspensky, s. 51; Taktikon Benesevic, s. 249; Taktikon de1 Escurial, s. 269; A. Kazhdan, "Arcbishop", ODB, I, s. 155. Taktikon Uspensky, s. 5 1 . A. Papadakis, "Autocephalous", ODB, I , s. 234-235. Taktikon Uspensky, s. 51; Taktikon Benesevic, s. 249; Taktikon de1 Escurial, s. 269. Norwich, Bizans-Yükseliş Dönemi (MS 803-1081), s. 96. Taktikon Uspensky, s. 53; Taktikon Benesevic, s. 25 1 ; Cunningham, "Clergy, Monks, and Laity", s. 532; P. Magdalino-A. M. Talbot, "Oikonomos", ODB, III, s. 1 5 1 7. Taktikon Uspensky, s. 53. A. Papadakis, "Papas", ODB, III, s. 1 578. 240

Cüneyt Güneş

birlikte anlaşılan piskoposların olmadığı bölgelere atanmaktaydı­ lar. Bu kişinin altındaysa görevli olarak papazlar mevcuttur.338

5. Presbyteroi [7tQE.O'�V'rE.QOL] "Yaşlı" anlamına gelen presbyteros, Bizans dini hayatındaki papazdır.339 325 yılında yapılan Nikaia [İznik] Konsili'nden sonra imparatorlukta Hristiyanlık hızlı bir şekilde yayılmıştır. Bu yayılım sonrasında Roma, Aleksanderia [İskenderiye] ve Antiokheia [An­ takya] gibi bölgesel kiliselerin ortaya çıkması ve bu kiliselere bağlı metropolitlik, başpiskoposluk ve piskoposluk statülerinin oluştu­ rulması, imparatorluğun kendi siyasi, askeri ve iktisadi politikası­ na uygun olarak tasarlanmıştır. Nitekim bu hiyerarşide presbyteros, Hristiyanlığın yayılmasıyla her cemaate atanan piskoposun vekili veya yardımcısı olarak ortaya çıkmıştır.340 Nitekim XI. yüzyıla ait iki mühürde "Büyük Kilise'nin [Hagia Sofia/Ayasofya] presbytero­ su Ioannes ve Büyük Kilise'nin presbyterosu ve imparatorluk kleri­ kosu Theophanes" ten bahsedilmektedir.341

6. Büyük Kilise Oikonomosu (Oikonomos tes Megales Ekklesias) [ohcov6µm; 'rfıç MryaArıç 'ElcKAT)al.aç] Büyük Kilise'nin yöneticisidir.342 Bu unvan,

Benesevic Taktiko-

n u 'nda megale ekkles iası oikonomosu ve protospa tharios u

lenmiştir.343

338 339 340 341

342 343

olarak liste­

Taktikon Uspensky, s. 59; Philotheos, Kletorologion, s. 185. Taktikon Uspensky, s. 57; Philotheos, Kletorologion, s. 1 49; Cunningham, "Clergy, Monks, and Laity", s. 530; A. Papadakis, "Priest", ODB, III, s. 1 7 1 8 . Duygu, Hıristiyan/ık ve İmparatorluk, s. 306. Catalogue of Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art, Vol. V: The East (continued), Ed. Eric McGeer-J. Nesbitt-N. Oikonomides, Dumbarton Oaks 2005, s. 1 0 1 . Taktikon Uspensky, s. 53, 59; Philotheos, Kletorologion, s. 1 39, 1 45; Taktikon de1 Escurial, s. 269. Taktikon Benesevic, s. 249 . 241

Bizans İmparatorluğu Kurumları ve Unvanları

7. Büyük Kilise Presbyteroslan (Presbyteroi tes Megales Ekklesias) [rrQECJflu'tt:QOL 'tt)ç MryaArıç 'EKKAT]CJiaç] İmparatorluğun en büyük kilisesi ve simgesi "Büyük Kilise" de yani Ayasofya'da görevli rahiplerdir.344 XI. yüzyıla tarihlendirilen iki mühürde, "megale ekklesia presbyterosu Ioannes"345 ve "mega­ le ekklesia presbyterosu ve imparatorluk klerikosu Theophanes"346 adındaki kişilere atıf yapılmaktadır.

344 345 346

Taktikon Uspensky, s. 6 1 ; Philotheos, Kletorologion, s. Catalogue of Byzan tine Seals-11ıe East, s. 1 0 1 . Catalogue of Byzan tine Seals-11ıe East, s. 1 0 1 . 242

1 49.

SONUÇ YERİNE Roma kurumlarını miras alan Bizans İmparatorluğu, dönem­ sel şartlara uygun çeşitli düzenlemeler yaparak "monarşik" yani "merkezi" yönetim sergilemiştir. Esasen İmparator Diokletianos1a (285-305) başlayan bu merkezileşme, İmparator 1. Konstantinos'un (306-337) başkenti Roma'dan Konstantinopolis'e, yani bugünkü İs­ tanbul'a taşımasıyla yeni bir aşamaya geçilmiştir. Yeni bir uygar­ lığın temelini burada başlatan İmparator Konstantinos, başkentte merkezi yönetimin ve bürokrasinin ihtiyaç duyduğu yeni kamu binaları inşa ettirmiş ve çok sayıda bürokrat ve memur atayarak imparatorluk yönetiminde birtakım düzenlemeler yapmıştır. Yüz­ yıllarca çeşitli toplulukların saldırılarına, dini anlaşmazlıklara ve tahtı ele geçirmeyle sonuçlanan ayaklanmalara maruz kalınsa da bu merkezi yönetim politikası devam ettirilmiştir. Konstantinos'un ardılları da devamlılığı sağlamak için ciddi çaba sarf etmişlerdir. Siyasi istikrarsızlık dönemlerinde dahi imparatorluğun merkezi­ yetçi ve kurumsal yapısı, her alanda imparatorluk için adeta itici bir güç olmuş; bu yapı, imparatorluk gücünün ve denetiminin, baş­ kent Konstantinopolis'ten taşranın en ücra köşelerine kadar ulaştı­ rılmasını sağlamıştır.

476 yılında Batı'daki imparatorluk düzeni ve bürokrasi kültürü Germen istilaları sonucunda büyük ölçüde ortadan kalkmıştır. Her ne kadar kendilerini Roma kültürünün hayranı ve mirasçısı olarak görseler de Roma yönetiminin yerini "saray" ve "bürokrasi" kültü­ rünü bilmeyen Germen yönetimler almıştır. Doğu'daysa, merkezi yönetim ve bu yönetime bağlı bürokratik kurumlar gelişmeye de­ vam etmiş; özellikle VI. yüzyıla kadar bir "saray" ve "bürokrasi" kültürü oluşturmuştur. İmparatorluğu zor durumda bırakan dış tehditlere rağmen VI. yüzyıldan sonra bu kültür, IX.-XI. yüzyıllar arasında gelişmiş, kökleşmiş ve imparatorluk ortadan kalkıncaya kadar varlığını devam ettirmiştir. 243

Bizans İmparatorluğu Kurumları ve Unvanları

Bizans, Roma İmparatorluğu'ndan gelişmiş bir saray ve bürok­ rasi kültürü devralmış ve bu kültür, kimi zaman tarihi kaynaklara ayrıntısıyla yansımıştır. Bu kültürün varlığı, imparatorluğun siyasi ve askeri yönlerden güçlü olduğu IX. ve X. yüzyıllara ait, idari ve as­ keri taktikonlardan tespit edilmektedir. İlki, 842-843 yılına tarihlen­ dirilen Uspensky Taktikonu 'ndan başlayarak 971-975 yıllarına tarih­ lendirilen Escu rial Taktikonu'na kadar, dört taktikonla imparatorlukta kullanılan unvanlar, bu yüzyıllar arasında imparatorlukta gelişmiş bir "saray", "bürokrasi" ve "protokol" kültürünün olduğunu ka­ nıtlamaktadır. Ayrıca bu dört taktikon, imparatorluğun merkezden taşraya nasıl güçlü bir yönetim ağı kurduğunu da göstermektedir. Sayı bakımından tespiti yapılamamakla birlikte taktikonlardaki bil­ giler dikkate alındığında özellikle "saray", "askeriye" ve "maliye" alanlarındaki unvanlar dolayısıyla görevliler, diğer birimdekilere göre sayıca daha fazladır. Bizans İmparatorluğu ekonomisinin daha çok tarıma dayalı olması, mali birimlerdeki görevlilerin ve unvan­ ların diğer görevli ve unvanlara nazaran sayıca daha çok olmasını beraberinde getirmiştir. Bu da imparatorluğun ekonomiye ve yöne­ timine ciddi önem verdiğini kanıtlamaktadır. Bizans İmparatorluğu'nda bürokrasinin başı ve yöneticisi impa­ ratordur. Bunun sonucunda bürokraside kullanılan unvanların, biz­ zat imparator tarafından tevdi edildiği "özel" ve "şeref" dışındaki unvanların görev süresince kullanıldığını söylemek mümkündür. Bu unvanların bir kısmı üst düzey kişilere, özellikle imparatorluk aile üyelerine, yakınlarına, aristokratlara, bağlı krallıklara; bir kıs­ mıysa, bürokraside imparatorluk işlerinin yürütülmesi için kişilere verildiği anlaşılmaktadır. Tevdi edilen unvanlar, bazı istisnaları olmakla birlikte babadan oğula geçmemektedir. İmparatorluk yönetimi her ne kadar "Roma­ lılar" dan oluşan bir bürokrasi sınıfı yaratsa da farklı "etnik" grup­ lardan yetenekli, çalışkan, zeki ve eğitimli kişiler, Bizans sarayında ve bürokrasisinde yer almış; bu kişilere önemli imparatorluk görev­ lerinin yanı sıra unvanlar verilmiştir. Bu durum, Bizans İmparator­ luğu'nda bir "meritokrasi" kültürünün olduğunu kanıtlamaktadır. İmparatorluktaki meritokrasi kültürü, özellikle bürokratik kurum­ larda, örneğin adli teşkilatta bir kişinin görevden alınmasını veya başka bir birime görevlendirilmesini bir nebze de olsa engellemiş­ tir. Ancak saraya, kurumlara ve askeriyeye yapılacak atamalarda ve görevden almalarda sorumlu "tek" kişi imparator olmasına rağmen 244

Cüneyt Güneş

bazı bürokratların ve memurların çalıştıkları birimler değiştirilme­ miştir. Bunlar görevden alınmamış hatta bir birimde görevli kişinin ölmesi veya emekli olması durumunda eğer oğlu varsa ve ehilse, o bu göreve atanabilmiştir. Oldukça karmaşık bir üst-ast hiyerarşisine sahip imparatorluk sarayı ve bürokrasisinde, kaç görevlinin dolayısıyla kaç unvanın olduğu tam olarak bilinmemektedir. Bunun nedeni, imparatorluk unvanına sahip görevlilerin hem merkezde hem de taşrada daha düzenli, adil ve güvenilir bir yönetim için imparatora yardımcı ol­ maları aynı zamanda hem imparatorluk ideolojisinin hem de Bizans toplumsal yapısının bir yansımasını oluşturmalarıdır. Bürokrasideki görevlileri birbirinden ayırt edebilmek için un­ vanı alacak kişiye bir törenle bizzat imparator tarafından çeşitli adlarla tanımlanan resmi/değerli kıyafetler giydirildiği ve nişa­ neler verildiği anlaşılmaktadır. Giydikleri kıyafetlerle statüleri belirlenen bu kişiler, özel günlerde imparatorun davetiyle onunla aynı masada yemek yeme ayrıcalığına bile sahip olabilmişlerdir. Kıyafetler özelinde bürokrasi incelendiğinde, Bizans İmparatorlu­ ğu'nun kendine has bir "kıyafet kültürü" yarattığı ve ayırt edil­ meksizin imparatorluk törenlerinde kıyafetlerin ayrı bir öneme sahip olduğu ifade edilmelidir. İmparatorluk unvanına sahip kişilere, geçinmelerini sağlamak için maaş tahsis edilmiştir. Bu maaş, olağanüstü bir durum olmadığı sürece yıllık olarak hazineden karşılanmış ve yine imparatorun hu­ zurunda bir maaş ödemesi töreniyle söz konusu görevlilere verilmiş­ tir. Diğer yandan bazı görevlilerin maaş almadığı da bilinmektedir. Bir üst unvana terfi eden kişinin, geleneksel olarak tören sırasında astlarına -ki bunlar genellikle maaşları olmayan hadımlardır- çeşitli bağışlarda ve hediyelerde bulunduğu görülmektedir. Yani sarayda­ ki bazı görevliler geçimlerini doğrudan bağışlarla sağlamışlardır. Kısacası, bu çalışmada mevzubahis edilen unvanların ve unvan­ lara bağlı olarak yapılan görevlerin bir kısmında, Pseudo-Kodinos'a ait Geç Bizans kaynağından da tespit edilebildiği gibi, imparator­ lukta meydana gelen siyasi, sosyal, askeri ve idari değişimlere bağlı olarak farklılıklar meydana gelmiş; bazı unvanlarsa tamamen orta­ dan kalkmıştır. Bu konuda farklı yorumlar getirilebilir ancak un­ vanlardaki değişiklikler, imparatorluk bürokrasisinin temelde di­ namik ve değişime açık olduğunu göstermektedir. 245

KAYNAKÇA

ANA KAYNAKLAR Ammianus Marcellinus, Res Gestae, Vol. 1-11 Books 14-19; 20-26, Trans. John C. Rolfe, Loeb 1935, 2000; Roma Tarihi, Çev. Samet Özgüler, Historia Yay., İ stanbul 2019. Ahmed b. Yahya el-Be!azüri, Fütuhu 1-Büldiin, Çev. Mustafa Fayda, Siyer Yay., İ s­ tanbul 2013. Arma Komnena, Alexiad, Çev. Bilge Umar, İnkılap Kitabevi, İ stanbul 1996. Flavius Vegetius, Roma Savaş Sanatı, Çev. Samet Özgüler-Kutsi Aybars Çetinalp, Kronik Yay., İ stanbul 2019. Gaius Suetonius, On İki Caesar'ın Yaşamı, Çev. Gül Özaktürk-Ü . Fafo Telatar, Doğu­ batı Yay., İ stanbul 2019. İbn Rüsteh, el-A 'liiku 'n-Nefise, Çev. Ali Fuat Eker, Ankara Okulu Yay., Ankara 2017. Ioannes Lydos, Romalıların Devletinin İdari Makamları Hakkında, 1. Cilt, Çev. Fatih Onur, Arkeoloji Sanat Yay., İ stanbul 2013. Ioannes Zonaras, Tarihlerin Özeti, Çev. Bilge Umar, Arkeoloji ve Sanat Yay., İ stanbul 2008. VI. Leo, The Taktika of Leo Vl, Text, Trans. George Dennis, Dumbarton Oaks 2010. Konstantinos Porphyrogennetos, De Cerimoniis Aulae Byzantinae, De Cerimoniis Aulae Byzan tinae, Vol. 1-11, Ed. J.J. Reiske, Bonn 1 829-1830. de thematibus IV.2-3, Ed. A. Pertusi, Vaticano 1952. De Administrando Imperio, Ed. G. Moravscik and Trans. R. J. H. Jenkins, 00 1967. Leo Diaconus, The History of Leo the Deacon-Byzan tine Military Expansion in the Ten th Cerıtury, Trans. Alice-Mary Talbot-Denis F. Sullivan, Dumbarton Oaks 2005. Liutprand, Historia Gestorum Regum et lmperatorum Sive Antapodosis, Patrologia La­ tina, Ed. J. P. Migne, Paris 1844-1891; Antapodosis, The Works of Liudprand of Cremona, Trans. F. A. Wright, London 1930; Kremonalı Liutprand, Konstan­ tinopolis Misyon u (M. S. 968), Çev. Mehmet Coral, Yeditepe Üniversitesi Yay., İ stanbul 2003. Relatio de Legatione Constantinopolitana, Ed. J. P. Migne, Paris 1 844-189 1 . Mavrikios, Strategikon, Haz. George T . Dennis, Çev. Volkan Atmaca, Kırmızı Kedi Yay., İ stanbul 2010. Mes'udi, Murucü 'z-zeheb, Çev. D. Ahsen Batur, Selenge Yay., İ stanbul 201 1 . Nikephoros, Breviarium Historicum-Short History, Texts, Trans. Comm. b y Cyril Mango, DO 1990. Notitiae Episcopatuum Ecc/esiae Constantinopolitanae, Ed. J. Darrouzes, Paris 1981 . Philotheos, K/etorologion, in Les Listes de Preseance Byzantine des IXe et Xe Siecles, lnt­ roduction, Texte, Traduction et Commentaire par Nicolas Oikonomides, Paris 1972, s. 81-235. _____, _____,

____,

247

Bizans İ mparatorluğu K u ru m l .ı n vı• U n van l a rı Psellos, Mikhail Pse/los 'un Klıroıwgraphia 'sı, Çev. Işın Demirkent, TIK Yay., Ankara 1 992.

Pseudo-Kodinos, Pseudo-Kodinos and the Constantinopolitan Court: Offices and Ceremo­ nies, Trans. Ruth Macrides-J. A. Munitiz-D. Angelov, Ashgate 2013. Skylitzes, A Synopsis of Byzan tine History 81 1 - 1 057, Trans. John Wortley, Cambridge University Press 201 0. Taktikon Benesevic, in Les Listes de Preseance Byzantine des IXe et Xe Siecles, Introduc­ tion, Texte, Traduction et Commentaire par Nicolas Oikonomides, Paris 1972, s. 243-253. Taktikon de L 'Escurial, in Les Listes de Preseance Byzantine des IXe et Xe Siecles, Intro­ duction, Texte, Traduction et Commentaire par Nicolas Oikonomides, Paris 1972, s. 255-277. Taktikon Uspensky, in Les Listes de Preseance Byzan tine des IXe et Xe Siecles, Introduc­ tion, Texte, Traduction et Commentaire par Nicolas Oikonomides, Paris 1 972, s. 47-63. Theophanis Confessor, Chronographia, Ed. Ioannıs Classeni, Bonn 1 839. Theophanes Kontinuatus, Chronographia, Ed. Immanuel Bekker, Bonn 1 738. Theophanes Kontinuatus, Chronographiae Quae Theophanis Con tinuati Nomine Fertur Liber Quo Vita Basilii Imperatoris Amplectitıır, Ed. Ihor Sevcenko, de Gruyter 201 1 .

ARAŞTIRMA ESERLER AHMETBEYOG LU, Ali, Avrupa Hun İmparatorluğu, TIK Yay., Ankara 200 1 . AHRWEILER, G. H . , "L' Administration Militaire d e l a Crete Byzantine", Byzan tion, Tome XXXI, 1961, s. 21 7-228. "Recherches sur l'administration de l'empire byzantin aux IXe-Xle siecles", BCH, LXXXIV, 1960, s. 1 -1 1 1 . AKALIN, Kutlu-DUYGU, Zafer, Süryani Literatürü, Mardin Artuklu Üniversitesi Yay., Mardin 201 7. ALTHEIM, F., A ttila et Les Huns, Paris 1952. ANGOLD, Michael-WHITBY, Michael, "Structures and Administration", OHBS, Ed. E. Jeffreys-J. Haldon-R. Cormack, Oxford University Press 2008, s. 571 -582. AVCI, Casim, İsliim-Bizans İlişkileri (61 0-847), TIK Yay., Ankara 2018. "Arap-İ slam Kaynaklarında İ stanbul", İstanbul Üniversitesi 550. Yıl Uluslararası Bizans ve Osmanlı Sempozyıım u (XV. Yüzyıl), Ed. Sümer Atasoy, İ s­ tanbul 2004, s. 99- 1 1 2 . AUZ E PY, France Marie, "Konstantinopolis'in Siyasal ve Dinsel Yaşamında Ayasof­ ya'nın Yeri", Bizans Yapılar, Meydanlar, Yaşamlar, İstanbul 201 1 , s. 1 00- 1 1 7. " İ stanbul'un Hipodromu", Bizans-Yapılar, Meydanlar, Yaşamlar, Ed. Annie Pralong, Çev. Buket Kitapçı Bayrı, Kitap Yayınevi, İ stanbul 201 1, s. 49-70. BABUIN, A., "Standards and Insignia of Byzantium", Byzan tion, Tome: LXXI, 2001, s. 5-59. BARKER, Emest, Bizans Toplumsal ve Siyasal Düşünüşü, Çev. Mete Tunçay, Ankara ----�

----�

_____,

1 995.

BARTUSIS, M . ,

ODB, il, s. 1 132. ODB, I, s. 717. BASKICI, M. M u rat, Bizans Döneminde A nadolu-İktisadi ve Sosyal Yapı (900-1261), Phoenix Ya y . , A n kara 2009. KÜÇ Ü K S İ PA H İO(; ı . u , Bi rsel, "Bizans'a Elçi Olarak Gelen Crernona Piskoı;ıosu Li­ u tprand ' ı ıı l ı ll'n i nı l l'rine Bir Bakış", Osmanlı Araştırmaları, C. 34, S. 34, Istanbul

---�

" K l a s ın a " ,

" E p iskPpsis",

2009, s. l 'i'l 1 7' . 248

Cüneyt Güneş BOAK, R. E. A., "Magistri in the Civil and Military Service of the Empire", Harvard Studies in Classical Philology, Vol. 26, 1915, s. 73-1 64. BOSWORTH, E. C., "The Byzantine Defence System in Asia Minor and the First Arab Incursions", The Araps, Byzan tium and Iran Studies in Early lslamic History and Culture, Ashgate Variorum, England 1 996, s. 1 16-124. BOWMEN, B. Steven-KAZHDAN, A., "Ethnarch", ODB, il, s. 734. BLÖNDAL, S., The Varangians of Byzantium, Trans. B. Benedikz, Cambridge Univer­ sity Press 1 981 . BULGURLU, Vera, Bizans Kurşun Mühürleri, Arkeoloji ve Sanat Yay., İ stanbul 2007. BURY, B. J., The lmperial Administrative System in the Ninth Century, with a revised text of the Kletorologion of Philotheos, London 191 1 . "The AITAHKTA o f Asia Minor", Byzantis ll, 1 9 1 1-1912, Athena, s. 216-224. The Cambridge History of The Byzantine Empire, Ed. Jonathan Shepard, Cambridge University Press 2008. CAMERON, Averil, Bizanslılar, Çev. Özkan Akpınar, Türkiye İ ş Bankası Yay., İ stan­ bul 2015. CAN, Umut, "1234 Yılı Anonim Süryani Kroniği'nde Yermük Savaşı (636) İ lgili Kıs­ mın Tercüme ve Tahlili", The /ournal of Mesopotamian Studies, C. 3/1, 201 8, s. 1-20. CANKO MAKTAL, Dilek, "Bizans' ta Kadın Sanatçılar", Sanat Tarihi Dergisi, C. XXV, S. I, 201 6, s. 1 1 1 -138. Catalogue of Byzan tine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art, Vol. lll: West, Nortwest and Centrail Asia Minor and the Orient, Ed. John Nesbitt-N. Oikonomides, Dumbarton Oaks 1 996. Catalogue of Byzan tine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art, Yol. V: The East (continued), Ed. Eric McGeer-J. Nesbitt-N. Oikonomides, Dumbarton Oaks 2005. CEYLAN, Burcu, "Geç Antik Dönem Kentlerinde Gerileme/Devamlılık Modellerine Kanunlar Üzerinden Bir Bakış", Diba, XXIV, 2016, s. 535-554. CHARALAMPAKIS, Peter, "Short Notes on the Prosopography of the Byzantine Theme of Koloneia (Part I), Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, C. 2, S. 2, 2016, s. 1-17. CHARANIS, Peter, "Bizans İ mparatorluğu'nda Bir Devlet Poli­ tikası Olarak Tehcir", TİD, Çev. Mustafa Alican, C. XXVI, S. I, Temmuz 201 1, s. 759-275; __, "Yedinci Yüzyılda Bizans İ mparatorluğu'ndaki Etnik Değişimler", Ta­ rih Okulu Dergisi, Çev. İ lcan Bihter Barlas, S. XVIII, Haziran 2014, s. 713-738. CHEYNET-CLAUDE, Jean, "Bizans Mühürleri, Bir Toplumun Görüntüleri", Bizans Yapılar, Meydanlar, Yaşamlar, Ed. Annie Pralong, Çev. Buket Kitapçı Bayrı, İ s­ tanbul 201 6, s. 319-336. CHITWOOD, Zachary Byzantine Legal Culture and the Roman Legal Tradition, 8671 056, Cambridge University Press 201 7. CODON ER Signes, Juan, The Emperor Theophilos and the East, 829-842, Ashgate 2014. CONGOURDEAU, H. M.- MARTIN-HISARD B., "Bizans Kilisesi'nin Kurumları", Bizans Dünyası: Bizans İmparatorluğu (64 1 - 1204), Ed. Jean-Claude Cheynet, Çev. Aslı Bilge, Ayrınh Yay., İ stanbul 2018, s. 1 00-131 . COSENTINO, Salvatore, "Naval Warfare: Military, Institutional and Economic As­ pects", A Companion to The Byzantine Culture of War, ca 300-1204, Ed. Yannis Stouraitis, Brill 2019, s. 308-355. CUNNINGHAM, Mary, "Clergy, Monks, and Laity", OHBS, Ed. E. Jeffreys-J. Hal­ don-R. Cormack, Oxford University Press 2008, s. 527-537. ______,

___

249

Bizans İmparatorluğu K u ru m l .ı r ı vı• Unvan l ar ı ÇELG İ N, Güler, Eski Yu nanca- Tiirkçc Sözlük, Kabalcı Yay., İstanbul 2010. "Constitutio Antoniniana'nın Termessos'taki Etkisi ve Kentteki Yazıtların Tarihlenmesindeki Önemi", Anadolu Araştırmaları, S. 12, 1990, s. 171-182. ÇOG, Mehmet, " İ slam-Bizans İ lişkileri Bağlamında "Pavlikanlar" Üzerine Bir De­ ğerlendirme", FÜİFD, 1 3/2, 2008, s. 73-87. DAGRON, Gilbert, Konstantinopolis Hipodromu-Oyunlar, Halk ve Politika, Çev. İ smail Yerguz, Sel Yay., İ stanbul 201 1 . DAWSON, Timothy, Bizans Piyadesi, Çev. Gürkan Ergin, Türkiye İş Bankası Yay., İstanbul 201 1 . DECKER, Michael, "Frontier Settlement and Economy i n the Byzantine East", DOP, Vol. 61, 2007, s. 217-267. DENNIS, T. George, " İmparatorluk Övgüsü: Retorik ve Gerçeklik", Bizans Saray Kültürü 829-1204, Ed. Henry Maguire, Çev. Müfit Günay, İ stanbul 201 7, s. 227238. DOHERTY, Gordon, Strategos: Island in the Storm, Gordon Doherty 2014. DUNLOP, E. J., The Office of the Grand Chamberlain the Later Roman and Byzantine Empires, Macmillan 1924. DUNN, A., "The Kommerkiarios, the Apotheke, the Dromos, the Vardarios, and The West", Byzantine and Modern Greek Stııdies, Vol. 1 7, 1993, s. 3-24. DUYGU, Zafer, Nikomedia ve Hıristiyanlık, Düşün Yay., İ stanbul 2018. --� Hıristiyanlık ve İmparatorluk, Divan Kitap, İ stanbul 201 7. --�

--�

İs/dm ve Hıristiyanlık: Hıristiyan/ara Göre İki Dinin Karşılaşması ve Etkileşimler,

Timaş Yay., İ stanbul 2021 . FEATHERSTONE, M. J., "De Cerimoniis and The Great Palace", The Byzan tine World, Ed. Paul Stephenson, Routledge 201 0, s. 162-174. FOSS, Clive, "Curia", ODB, I, s. 564. _____, "Koloneia", ODB, il, s. 1 138. _____, "Lykandos", ODB, il, s. 1258. GEANAKOPLOS, J. Deno, "Bizans İmparatorluğu'nda Kilise ve Devlet: Sezaropa­ pizm Sorununu Yeniden Düşünmek", Tarih Okulu, Çev. Mustafa Alican, S. IX, 201 1, s. 169-198. GIZEWSKI, Christian, "Exceptor", Brill 's New Pauly On/ine, Erişim tarihi: 10 Nisan 2021, GKOUTZIOUKOSTAS, A., "Administrative Structures of Byzantium during the 1 1 th Century: Officials of the lmperial Secretariat and Administration of Justi­ ce", Travaux et Memoires, 21/2, 201 7, s. 561-580. "Some Remarks on Mystographos and Mystolektes", ''Hnnpov6E Proceedings of the 1 0th International Symposium of Byzan tine Sigillog­

raphy, Ed. C. Stavrakos-B. Papadopoulou, Harrassowitz Verlag 201 1, s. 191-219. GREGORY, E. Timothy, "Aegean Sea", ODB, 1, s. 26-27. ---� "Cyprus", ODB, I, s. 567. _, "Dyrrachion", ODB, I, s. 668. "Hellas", ODB, il, s. 91 1 . "Kephalenia ", ODB, il, s. 1 1 22-1 123. _, "Macedonia", ODB, il, s. 1261-1262. _, "Th ran•", OOR, III, s. 2079-2080. ---� " Pl•loponıll'sos", ODB, III, s. 1 620-1621 . GREGORY, E. Timothy, K;.ızhdan, A., "Thessalonike Theme of", ODB, III, s. 2073. _, " ( ' rl'lı•", ( >I >il, 1, s. 545-546. ___

---� ---� ___

___

___

250

Cüneyt Güneş GUILLAND, R., "Les Eunuques dans l'Empire Byzantin", E tudes Byzantines, Tome 1, 1943, s. 197-238. "Fonctions et dignites des Eunuques", E tudes Byzantines, Tome il, 1944, s. 1 85-225. " Etudes sur l'histoire administrative de Byzance: Le Domestique des Scholes", Revue des etudes byzan tines, 1 950, 8, s. 5-63. "Les Logothetes: Etudes sur l'Histoire Administrative de l'Empire Byzantin", E tudes Byzan tines, Tome xxıx, 1971, s. 5-1 15 GÜ NEŞ, Cüneyt, "Bizans İ mparatorluğu'nda Üst Düzey Bir Yönetici Olarak Eparkhos", Gazi Üniversitesi Edebiyat Fakültesi II. Genç Akademisyenler Sempoz­ yumu Bildiriler (24-25 Kasım 2014), Ankara 2015, s. 43-58. Bizans Anadolusu 'nda Askeri ve İdari Bir Sistem: Thema Sistemi, TTK, Ankara 2021. "X. Yüzyıldaki Bizans Taktikonlarına Göre Bizans-İ slam Güçlerinin İlk Kar­ şılaşma Alanları: Kleisouralar ve Kleisouralardaki Askeri Taktiklere Dair", His­ tory Studies, Vol. 10/1, 2018, s. 85-100. "Hıristiyan İdeolojisi ve Otarşi Bağlamında Bizans Ekonomisi", History Studies, Vol. 7, S. 2, 2015, s. 47-66. "IX-XI. Yüzyıllar Arasında Konstantinopolis'in Yönetimine Dair Bazı Tespitler", Tarih Okulu Dergisi, S. XXXll, 201 7, s. 71 7-73 1 . HALDON, John, Byzantine Praetorians, Bonn 1 984. Byzan tium at War, Osprey Publishing 2003. Warfare, State and Society in the Byzan tine World 565-1204, UCL Press 1 999. "Structures and Administration", OHBS, Ed. E. Jeffreys-J. Haldon-R. Cormack, Oxford University Press 2008, s. 539-553. "Strategies of Defence, Problems of Security: The Garrisons of Constan­ tinople in the Middle Byzantine Period", Constantinople and Its Hin terland, Ed. C. Mango-G. Dagron, Aldershot 1 995, s. 143-155. "More Questions about the Origins of the lmperial Opsikion", Proson Rhomaikon, Band 68, 201 7, s. 31-42. "Theory and Practice in Tenth-Century Military Administration: Chap­ ters il, 44 and 45 of the Book of Ceremonies", Travaux et Memories, 1 3, Paris 2000, s. 201-352. ___, Bizans Tarih Atlası, Çev. Ali Özdamar, Alfa Yay., İ stanbul 201 7. "Commerce and Exchange in the Seventh and Eighth Centuries", Trade and Markets in Byzantium, Ed. C. Morrisson, Dumbarton Oaks 2012, s. 99-124. HARRIS, Jonathan, Konstantinopolis-Bizans'ın Başkenti, Çev. Tevabii Alkaç, Alfa Yay., İstanbul 2020. HEAD, Constance, /ustinian II of Byzantium, The University of Wisconsin Press 1972. HEATHER, Peter, Gotlar, Çev. Erkan Avcı, Phoenix Yay., Ankara 2012. HEHER, Dominik-SIMEONOV, Grigori, "Ceremonies by the Sea: Ships and Ports in the Byzantine Imperial Display (4th-1 2th centuries), Harbours as Objects of Interdisciplinary Research, Ed. Claus von Camap-Bornheim vd., Mainz 2018, s. 221-248. HENDY, F. Michael, Studies in the Byzantine Monetary Economy c. 300-1450, Cambri­ dge University Press 1985. HERRIN, Judith, Unrivalled Influence: Women and Empire in Byzantium, Princeton University Press 2013. Biza � s: Bir Ortaçag İmparatorluğu 'nun Şaşırtıcı Yaşamı, Çev. Uygur Koca­ başoğlu, iletişim Yay., Istanbul 2010.

-----�

-----�

-----�

--�

--�

_____,

--�

---�

---�

______,

---�

---�

______,

___

____J

____,

251

Bizans İmparatorluğu

K u ru m l a r ı vı• U nvanları

HOLLINGSWORTH, A. Paul-CUTLER-A, "Thomas the Slav", ODB, III, s. 2079. HOLMES, Catherine, Basil il and tlıc Governance of Empire (976-1 025), Oxford Uni­ versity Press 2005. HONIGMANN, E., Bizans Devletinin Doğu Sınırı, Çev. Fikret lşıltan, İÜ EF Yay., İs­ tanbul 1970. İZN İ K, Erkan, "Pagan Bir İmparatorluğun Hıristiyan İmparatorluğa Dönüşümü", Doğu Batı-Romalılar l, S. 49, 2009, s. 41-76. JONATHAN, Shea, Politics and Government in Byzantium: 11ıe Rise and Fail tlıe Burea­ ucrats, Bloomsbury Publishing 2020. KAÇAR, Turhan, "Eskiçağ Akdeniz Dünyasında Siyasal Birliğin Sonu: Romalılar ve Kuzey Komşuları", Doğu Batı, Sayı 34, Kasım 2005, s. 203-222. KAEGI, E. Walter, Byzantine Military Unrest 471 -843, Amsterdam 1981 . KALDELLIS, Anthony, Bizans-Diyarında Etnisite ve İmparatorluk, Çev. Deniz Türker, Karakarga Yay., İstanbul 2020 _, 11ıe Byzan tine Rebuplic-People and Power in New Rome, Harvard Univer­ sity Press 2015. KANEV, Nikolay, "Byzantine Rank Hierarchy in the 9th-1 1 th Centuries", Studia Ce­ ranea, 8, 201 8, s. 1 53-165. KAPLAN, Michel, "Büyük Bir İ mparatorluk Vakfı: Pantokrator (Zeyrek Cami)", Bi­ zans-Yapılar, Meydanlar, Yaşamlar, Ed. Annie Pralong, Çev. Buket Kitapçı Bayrı, Kitap Yayınevi, İ stanbul 201 1, s. 1 1 8-134. KAZHDAN, A., "Akolouthos", ODB, I, s. 47. ---� "Aktouarios", ODB, I, s. 50. _, "Anagrapheus", ODB, I, s. 84. ---� "Anthypatos", ODB, I, s. 1 1 1 . _, "Antigrapheus", ODB, I, s. 1 12. ---� "Arcbishop", ODB, 1, s. 155-156. _, "Archontes ton Ergodosion", ODB, I, s. 160-161 . _, "Arkarios", ODB, 1, s. 1 74. ---� "Arkla", ODB, I, s. 1 74. ---� "Armamenton", ODB, 1, s. 1 74-1 75. _, "Asekretis", ODB, 1, s. 204. ---� "Atriklines", ODB, 1, s. 227. ---� "Axiornatikos", ODB, I, s. 238-239. ---� "Bandon", ODB, 1, s. 250. ---� "Basileopator", ODB, I, s. 263-264. ---� "Boullotes", ODB, I, s. 317. ---� "Charage", ODB, I, s. 410. ---� "Chartoularios", ODB, I, s. 416. ---� "Curiales", ODB, 1, s. 564. ---� " Dernos i os", ODB, 1, s. 610. ---� "Deuteros", ODB, 1, s. 615. ---� "Dioiketes", ODB, 1, s. 627-628. ---� "Dishypa tos", ODB, 1, s. 638. ---� " Doml'sti kos", ODB, 1, s. 646. ---� "DomP s l i kos ton Scholon", ODB, I, s. 647. ---� " DomPsli kos ton Exkoubiton", ODB, 1, s. 646-647. " ! Jonws t i kos ton Hikanaton", ODB, I, s. 647. , "I >onwst i kos ton Nourneron", ODB, 1, s. 647. "I >1 1 1 1 k . ı l ı ı ı ı " ODR, 1, s. 658. ____

____

____

____ ____

____

_____

252

Cüneyt Güneş ---� ---� ---� ---� ---� _____, _____, ---� ---� _____, _____, ____ _______, _______, ____ ____ _______, ____ ---� --�� _____, _____, _____, _____, _____, ____ ____ _______, ____ ____ _______, ---� ---� --�� ---� ---� ---� ---� ---� ---� ---� ---� ---� ---� ---� ---� ---� ---� ---� ---�

"Drornos", ODB, I, s. 662. "Droungarios tou Ploirnou", ODB, I, s. 663-664. "Eidikon", ODB, 1, s. 681 . "Eksarkhos", ODB, il, s. 767. "Epeiktes", ODB, I, s. 705. "Episkeptites", ODB, I, s. 717. "Epi tes Katastaseos", ODB, 1, s. 722. "Epi tes Trapezes", ODB, 1, s. 722-723. "Epi ton Deeseon", ODB,I, s. 724. "Epoptes", ODB, 1, s. 725. "Eunuchs", ODB, il, s. 746-747. "Exaktor", ODB, il, s. 766. "Geitonia", ODB, il, s. 826. "Geitoniarkhes", ODB, il, s. 826. "Genikon", ODB, il, s. 829-830. "Gerokornos", ODB, il, s. 848-849. "Hetaireia", ODB, il, s. 925. "Hetaireiarkhes", ODB, il, s. 925-926. "Hypatos", ODB, II, s. 963-964. "Judge", ODB, il, s. 1078. "Kandidatos", ODB, il, s. 1 1 00. "Kanikleios", ODB, il, s. 1 1 0 1 . "Kankellarios", ODB, il, s. 1 10 1 . "Kastresios", ODB, il, s. 1 1 1 1 - 1 1 12. "Katepanate", ODB, il, s. 1 1 15. "Kornes Hydaton", ODB, il, s. 1 139. "Kornes tes Kortes", ODB, il, s. 1 139. "Kornes tes Larnias", ODB, il, s. 1 1 39. "Kornes ton Teichon", ODB, III, s. 1 140. "Koubikoularios", ODB, il, s. 1 1 54. "Kourator", ODB, il, s. 1 1 55-1 156. "Kouratoreia", ODB, il, s. 1 1 55-1 1 56. "Kouropalates", ODB, il, s. 1 1 57. "Lausiakos", ODB, il, s. 1 1 89. "Legatarios", ODB, il, s. 1202. "Libellesios", ODB, il, s. 1222-1223. "Logothetes", ODB, il, s. 1247. "Logothetes ton Agelon", ODB, il, s. 1247. "Logothetes tou Drornou", ODB, il, s. 1247-1248. "Logothetes tou Praitoriou", ODB, III, s. 1248. "Logothetes tou Stratiotikou", ODB, il, s. 1248. "Magister Officiorurn", ODB, il, s. 1267. "Mandator", ODB, il, s. 128 1 . "Manglabites", ODB, il, s. 1284. "Metropolitan", ODB, il, s. 1 359. "Mitaton", ODB, il, s. 1 385. "Mystikos", ODB, il, s. 1431-1432. "Nicholas 1 Mystikos", ODB, il, s. 1466-1467. "Nipsistiarios", ODB, III, s. 1488. "Nobelissirnos", ODB, III, s. 1489-1490. 253

Bizans İmparatorluğu Kurumları ve Unvanları "Nomikos", ODB, III, s. 1490. "Oikeiakos", ODB, III, s. 1515. "Oikistikos", ODB, III, s. 1516. "Orphanotrophos", ODB, III, s. 1 537-1538. "Papias", ODB, III, s. 1 580. "Parakoimomenos", ODB, III, s. 1 584. "Paratha!assites", ODB, III, s. 1 586-1 587. "Patrikios", ODB, III, s. 1 600. "Philotheos, Kletorologion of", ODB, III, s. 1661 -1662. "Pinkemes", ODB, III, s. 1679. "Praepositus Sacri Cubiculi", ODB, III, s. 1 709. "Praetor", ODB, III, s. 1710. "Primikerios", ODB, III, s. 1 719-1720. "Prostates", ODB, III, s. 1 740. "Protiktores", ODB, III, s. 1 743. "Protostrator", ODB, III, s. 1 748-1 749. "Protovestiarios", ODB, III, s. 1 749. "Proximos", ODB, III, s. 1 751 . "Quaestor", ODB, III, s. 1 765-1 766. "Rhaiktor", ODB, III, s. 1 787-1 788. "Sicily", ODB, III, s. 1891-1892. "Silentarios", ODB, III, s. 1896. "Skribas", ODB, il, s. 1913. "Spatharios", ODB, III, s. 1 935-1936. "Spatharokandidatos", ODB, III, s. 1936. "Stratelates", ODB, III, s. 1 965. "Stratopedarkhes", ODB, III, s. 1966-1967. "Strator", ODB, III, s. 1 967. "Symponos", ODB, III, s. 1989. "Topoteretes", ODB, III, s. 2095-2096. "Velum", ODB, III, s. 2157-2158. "Vestiarion", ODB, III, s. 2163. "Vestitor", ODB, III, s. 2164. "Vestiarios", ODB, III, s. 2163. "Xenodochos", ODB, III, s. 2208. "Zoste Patrikia", ODB, III, s. 2231 . "Zygostates", ODB, III, s. 2232. KAZHDAN, A.-CUTLER, A., "Dekanos", ODB, I, s. 601 . "Notary", ODB, III, s. 1495. "Proedros", ODB, III, s. 1 727-1 728. "Protospatharios", ODB, III, s. 1 748. KAZHDAN, A.-HITCHNER, B. R., "Calabria", ODB, I, s. 365-366. KAZHDAN, A.-McCORMICK, M., "Bizans Sarayının Sosyal Dünyası", Bizans Saray Kültürü 829-1204, Ed. Henry Maguire, Çev. Müfit Günay, İ stanbul 2017, s. 269304. KAZHDAN, A.-McCORMICK, M.-TALBOT, A. M., "Demarchos", ODB, I, s. 602603. KAZHDAN, A.-MCGEER, E., "Merarches", ODB, il, s. 1 343. "Vicar", ODB, III, s. 2164. KAZHDAN, A.-MAGDALINO, P., "Sakellion", ODB, III, s. 1829-1830. ---�

---�

---�

---�

---�

---�

---�

---�

---�

---�

---�

---�

---�

---�

---�

---�

---�

---�

---�

---�

---�

---�

---�

---�

---�

---�

---�

---�

---�

---�

---�

---�

---�

---�

---�

---�

---�

---�

---�

---�

_____,

254

Cüneyt Güneş KAZHDAN, A.-OIKONOMIDE S, N., "Kommerkiarios", ODB, il, s. 1 141. "Kommerkion", ODB, il, s. 1 141-1 142. KEÇİ Ş, Murat, "Sakarya Boyunda Bizans-Türk Mücadelesinde Önemli Bir Geçit Malagina", Uluslararası Kara Mürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu-II, Ed. Haluk Selvi vd., C. 1, Kocaeli 2016, s. 1 05-1 13. KELLY, Christopher, Attila, Çev. Turhan Kaçar, Turkuaz Kitap, İstanbul 201 1 . KOUNTOURA-GALAKE, Eleonora, "E>E µa AQµEvıaı