Bezpieczeństwo wewnętrzne w polityce państwa polskiego na ziemiach północno-wschodnich II Rzeczypospolitej 9788373991996

Citation preview

S€RM W SCH-0DN4

WOJCIEGH SLESZYNSKI

Bezpieczeiislwo wewngtrzne w polityce paiislwa polskiego na ziemiach potnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej

J l l 11

^ IlS P

M

INSTYTUT H1STOR1I

IN ST Y T U T STUDIÖ W POLITYGZNYCH PAN IN ST Y T U T HISTORII U NI WE RSYTETU W BIALYMSTOKU OFICYNA WYDAWNICZA RYTM Warszawa

Recenzent wydawniczy Prof, dr hab. Jerzy Tomaszewski Prac? naukowq wykonano w ramach projektu badawczego nr 2 HOIG 068 25, finansowanego przez MNiSW w latach 2003-2006 Projekt graficzny okladki i stron tytulowych Wiktor J^drzejec Zdj^cia pochodzq ze zbioröw Muzeum Wojska w Bialymstoku Opracowanie redakcyjne i korekty Oficyna Wydawnicza RYTM Sklad i lamanie Studio Graficzne Oficyny Wydawniczej RYTM - Jolanta Matuszewska Studio @rytm-wydawnictwo.pl

© Copyright by Wojciech Sleszyriski, Oficyna Wydawnicza RYTM and Instytut Historii Uniwersytetu w Bialymstoku, 2007 Wydanie I ISBN 978-83-605-02-8 ISBN 978-83-7399-199-6 Druk i oprawa Lödzkie Zaklady Graficzne Oficyna Wydawnicza RYTM prowadzi sprzedaz wysylkowq ksiqzek z 15% rabatem od ceny detalicznej. Koszt wysylki pokrywa zamawiajqcy w wysoko&i 9,50 zl. Zamöwienia mozna skladac na adres: Oficyna Wydawnicza RYTM, ul. Görczewska 8, 01-180 Warszawa telVfax: (0-22) 631-77-92, fax (0-22) 862-37-59 e-mail: [email protected] www.rytm^i^vdäwnictwo.Dl

SPIS treSci W azniejsze s k rö ty .................................................................................. W s t§ p ........................................................................................................

7 9

Cz§sc I Zagadnienie bezpieczenstwa wewn§trznego w koncepcjach politycznych wladz polskich w latach 1919-1939.....................

32

Cz§sc II Ksztaltowanie sif Struktur administracyjnych i aparatu bezpieczenstwa na ziemiach pölnocno-wschodnich II R zeczypospolitej.......................................................................... Rozdziai 1. Form ow anie si§ adm inistracji panstw ow ej.......... 1. Mi^dzy federacj^ a inkorporacj^ - Zarz^d Cywilny Ziem Wschodnich (1919-1920)........................................................... 2. Ostatnia pröba realizacji koncepcji federacyjnej - Litwa Srodkowa (1920-1922)............................................................... 3. Unifikacja administracji - budowa Struktur wojewödzkich i powiatowych. Rola wojewody i starosty (1920-1939)......... Rozdziai 2. O rganizacja sluzb bezpieczenstw a......................... 1. Zandarmeria polowa i Policja Zarz^du Cywilnego Ziem W schodnich.................................................................................. 2. Policja Litwy Srodkowej............................................................. 3. Wojewödzkie oraz powiatowe Wydzialy i Referaty Bezpieczenstwa Publicznego..................................................... 4. Policja Panstwowa........................................................................ 5. Formacje graniczne..................................................................... 6. Wojsko a bezpieczenstwo wewn^trzne panstw a......................

83 88 119 147

Cz§sc f f l Urzeczywistnienie zalozen polityki panstw a i dzialalnosc a p a ra tu bezpieczenstw a na ziem iach pölnocno-wschodnich II R zeczypospolitej.......................................................................... Rozdziai 1. Realizacja dzialan politycznych.............................

170 170

46 46 47 54 58 72 72 78

5

1. Polityka narodowosciowa - mi^dzy konsolidacj^ narodow^ a panstwowq................................................. 2. Wychowac lojalnych obyw ateli............................................... 3. Kwestia wyznaniowa................................................................... 4. Zmienid struktur? narodowoSciow^ - koncepcje przesiedlenia ludnoSci polskiej.................................................................... 5. Prdby pozyskania przychylnoSci miejscowych spolecznosci przez administracje polskq.......................................................... Rozdzial 2. Dzialalnosc organow bezpieczenstw a.................... 1. Kontrolowac czy likwidowac - wladze panstwowe wobec dzialalnosci ruchu komunistycznego i aktywnosci politycznej mniejszoSci narodowych (1919-1939)............................... 2. Opanowac sytuacj? - walka z dzialalnoSciq. dywersyjnq (1920-1925)................................................................................. 3. Utrzymac spokoj - zapobieganie i zwalczanie dzialalnoSci antypanstwowej (1926-1939)....................................................

170 182 196 233 244 256

256 293 312

E p ilo g ........................................................................................................ W godzinie proby - utrzym anie bezpieczenstwa wewn^trznego we w rzesniu 1939 r o k u ..................................................................

331

Z akonczenie.............................................................................................

346

S p is ta b e l...................................................................................................

353

W ykaz zrodel i lite ra tu ry .....................................................................

354

A neks.........................................................................................................

388

S um m ary...................................................................................................

390

Indeks nazwisk

392

331

Wažniejsze skröty AAN AMSWiA ap. APAN APB APS ASG AW b. BKN BN BPL BPW BSGH BZNO CAW d. DOG DOK DP DR DRSD DzUMSW DzURP DzUWN DzUWP DzUWW DzUZCZW GPU f. IMS j.a.

-

Archiwum Akt Nowych w Warszawie Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji w Warszawie apyrašas - inwentarz archiwalny Archiwum Polskiej Akademii Nauk Archiwum Panstwowe w Bialymstoku Archiwum Panstwowe w Suwalkach Archiwum Stražy Granicznej w Szczecinie Archiwum Wschodnie przy Osrodku KARTA w Warszawie byla - teczka archiwalna Bialoruski Komitet Narodowy Biblioteka Narodowa Biblioteka Polska w Londynie Biblioteka Publiczna miasta stolecznego Warszawy Biblioteka Szkoly Glöwnej Handlowej w Warszawie — Biblioteka Zakladu Narodowego im. Ossolinskich we Wroclawiu Centraine Archiwum Wojskowe w Warszawie (Rembertöw) dielo - teczka archiwalna Dowödztwo Okręgu Generainego Dowödztwo Okręgu Korpusu Dywizja Piechoty Dzial Rękopis6w Dzial Rękopis6w i Starych Druköw Dziennik Urzędowy Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej Dziennik Urzędowy Wojewödztwa Nowogrödzkiego Dziennik Urzędowy Wojewödztwa Poleskiego Dziennik Urzędowy Wojewödztwa Wileriskiego Dziennik Urzędowy Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich — Gosudarstwiennoje Politiczeskoje Uprawlenije - Paristwowy Zarząd Polityczny fond, fondas - zespöl archiwalny Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie jednostka archiwalna —

-

-

-

-

-

-

-

k. KGPP KOP KPRP KPZB KPZU LCAP MOPR MSW MSZ MWRiOP NARB 0. OG OK OUN PAOB PAOG PAOMFM PKPRM PP PP PRO p.ul. r. RP SBK Sel-Rob

Sel-Sojuz ŠRI TSB UWB UWN UWW woj. ZCZW

8

-

karta Komenda Glówna Policji Panstwowej Korpus Ochrony Pogranicza Komunistyczna Partía Robotnicza Polski Komunistyczna Partía Zachodniej Bialorusi Komunistyczna Partía Zachodniej Ukrainy Litewskie Centralne Archiwum Pañstwowe w Wilnie Międzynarodowa Organizacja Pomocy Robotnikom Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Ministerstwo Spraw Zagranicznych Ministerstwo Wyznari Religijnych i Oswiecenia Publicznego Narodowe Archiwum Republiki Bialorus w Mirisku opis - inwentarz Okręg Generalny Okręg Korpusu Organizacja Ukraiñskich Nacjonalistów Pañstwowe Archiwum Obwodu Brzeskiego w Brzesciu n. Bugiem Pañstwowe Archiwum Obwodu Grodzieñskiego w Grodnie — Pañstwowe Archiwum Obwodu Miñskiego, Filia w Molodecznie Protokoly Komitetu Politycznego Rady Ministrów Policja Pañstwowa pulk piechoty — Public Record Office, London (Archiwum Brytyjskie w Londynie) pulk ulanów rok, roku Rzeczpospolita Polska Samodzielna Brygada Kawalerii Ukrajinskie Seljansko-Robitnycze Socialistyczne Objednannia - Ukraiñskie Wlosciañsko-Robotnicze Zjednoczenie Socjalistyczne Ukrajinskie Socialistyczne Objednannia Seljanskiyj Sojuz Ukraiñskie Zjednoczenie Socjalistyczne Związek Wlosciañski Samodzielny Referat Informacyjny Towarzystwo Szkoly Bialoruskiej Urząd Wojewódzki w Brzesciu n. Bugiem Urząd Wojewódzki w Nowogródku Urząd Wojewódzki w Wilnie województwo Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich

-

-

-

-

-

-

—

Wstęp Ziemie polnocno-wschodnie II Rzeczypospolitej nalezą do najslabiej zbadanych obszarow panstwa polskiego. Glownym powodem tych zaniedban badawczych byla sytuacja polityczna j aka zaistniala po zakonczeniu II wojny swiatowej. W Związku Sowieckim okres dwudziestolecia międzywojennego opisywany byl jako czas polskiej okupacji, a dzialania paristwa interpretowano jako przejaw polityki kolonialnej. Po II wojnie swiatowej Polacy zostali pozbawieni nie tylko wielkich obszarow swego panstwa, ale rowniež mozliwosci swobodnego pisania o nich. Ograniczenia natury politycznej i ideologicznej oraz brak dostępu do žrodel zgromadzonych w sowieckich archiwach na Litwie, Bialorusi czy Ukrainie powodowaly, že historycy polscy do 1989 r. mieli olbrzymie trudnosci z badaniem dziejow ziem wschodnich1. Dzisiaj, gdy stopniowo one znikają, powinnismy pelniej korzystač z nowych možliwosci badawczych. Celem pracy jest przedstawienie problemow politycznych i organizacyjnych služb bezpieczeristwa oraz scharakteryzowanie kolejnych etapow zmieniającego się w latach 1919-1939 stanu bezpieczeristwa wewnętrznego. Služy temų zarowno analiza koncepcji politycznych, j ak i dzialari administracji terenowej. Zmiany w strukturze organizacyjnej služb bezpieczenstwa oraz stanu bezpieczeristwa zostaly przedstawione na tie przemian zachodzących w žyciu polityczno-spolecznym na ziemiach polnocno-wschodnich. W rozprawie autor starai się odpowiedzieč na wiele pytam Jak w koncepcjach politycznych wladz polskich na przestrzeni dwudziestolecia przedstawiala się kwestia bezpieczenstwa wewnętrznego i jak ją urzeczywistniano w polityce panstwa (na przykladzie ziem polnocno-vvschodnich II Rzeczy­ pospolitej)? Czy budowana w pierwszym okresie ksztaltowania się panstwowosci struktūra administracyjna Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich miala szansę stač się narzędziem realizacji koncepcji federacyjnej panstwa i przyczynič się do pozyskania sympatii spolecznošci zamieszkujących zie1 WSröd prac powstalych przed 1989 r. warto wymienic: J. Tomaszewski, Z dziejöw Polesia. Zarys stosunkdw spoleczno-ekonomicznych, Warszawa 1963; A. Chqjnowski, Koncepcje polityki narodowosciowej rzqdöw polskich w latach 1921-1939, Wroclaw 1979; J. Tomaszewski, Ojczyzna nie tylko Polaköw. Mniejszošci narodowe vv Polsce w latach 1918-1939, Warszawa 1985.

9

mie dawnego Wielkiego Ksi?stwa Litewskiego? Czy po zakonezeniu dzialan wojennych w polityce panstwa ziemie pohiocno-wschodhie traktowane byly jednolicie, czy moze zdecydowano si? na pewne modyfikacje na wyznaczonych obszarach? Czy i w jaki sposob niestabilna w pierwszej polowie lat dwudziestych sytuacja na terenach polnocno-wschodnich oddzialywala na polityk? panstwa w stosunku do tych obszarow i na kolejne reorganizacje przeprowadzane w sluzbach bezpieczenstwa? Jakie byly przyczyny zakoriczenia od 1926 r. masowych dzialan dywersyjnych i wzgl?dnej stabilizacji na Kresach - czy wplyn?ly na to zmiany polityczne zachodz^ce w Polsce, czy takze w Zwi^zku Sowieckim? Czy zaproponowane po przewrocie majowym przez oboz sanacyjny zmiany w polityce panstwa byly w stanie zadowolic oczekiwania srodowisk mniejszosciowych? Jaki wklad w latach trzydziestych w uspokojenie sytuacji mialy organy bezpieczenstwa? Czy i na ile prowadzona w latach trzydziestych przez panstwo polskie i jego terenowe instytucje coraz radykalniejsza polityka w stosunku do przeciwnikow politycznych i mniejszosci narodowych przyczyniala si? do realnej budowy wspdlnoty paristwowo-narodowej, a na ile - jedynie w czasie - odsuwala wybuch niezadowolenia spolecznego? Czy bez istotnych zmian gospodarczych (reforma rolna, rozwoj przemyslu) i bez rozbicia tradycyjnych struktur spolecznych na Kresach (polski pan, urz?dnik - bialoruski, htewski chlop) mozliwy byl sukces prowadzonej przez panstwo polskie polityki? Czy i na ile wrzesieri 1939 r. na ziemiach polnocno-wschodnich byl sprawdzianem efektywnosci prowadzonej w dwudziestoleciu polityki w zakresie bezpieczeristwa wewn?trznego? W odniesieniu do powyzszych pytari badawczych sprecyzowac nalezy kilka kwestii metodologicznych. Autor, odrzucaj^c polonocentryczne postrzeganie dziejow, zmuszony jest jednak zaznaczyc, iz konstrukcja pracy oraz uzyty material archiwalny powoduj^, ze - niezaleznie od przyj?tych zalozen - uzyskany obraz w znacznym stopniu jest odbiciem rzeczywistosci widzianej z perspektywy administracji polskiej. Takze przyj?ta konstrukcja pra­ cy, przedstawiaj^ca pohtyk? panstwa w drodze wyeksponowania zagadnienia bezpieczenstwa wewn?trznego, wymusza uwypuklenie kwestii zwi^zanych z organizacj^ i dzialalnosci^ aparatu bezpieczenstwa. Nalezy jednakze zauwazyc, iz przy takim uj?ciu tematu niektore jego aspekty, jak np. problematyka gospodarcza (nie wyodr?bniona w oddzielnym podrozdziale), rozpatrywane s^ w roznych miejscach rozprawy poprzez pryzmat kwestii polity cznych, nie za£ ekonomicznych. Rowniez „nadreprezentacja” problematyki bialoruskiej w stosunku do zydowskiej czy litewskiej nie jest przypadkowa, lecz wynika ze znaczenia zagadnienia bialoruskiego w wewn?trznej pohtyce panstwa w regionie polnocno-wschodnim. W wypadku spolecznosci zydowskiej za10

mieszkującej Kresy Pdlnocno-Wschodnie wladze nie zdolaly wypracowac oryginalnej koncepcji i stosowaly rozwiązania identyczne j ak na innych obszarach kraju. Prezentowana praca jest probą przedstawienia zagadnienia bezpieczenstwa wewnętrznego przy wykorzystaniu warsztatu badawczego historyka. Chcąc bowiem rozumieč mechanizmy postępowania paristwa, nie možna ograniczyč się jedynie do poznania založeri politycznych (koncepcji, programow), ale naležy takze przešledzič ich faktyczną realizację. Autor, przystępując do pracy, wiedzial, ii bez wykorzystania zasobow przechowywanych w archiwach zagranicznych odtworzenie dzialan polskiej administracji na Kresach byloby zadaniem niezwykle trudnym, a može wręcz niemozliwym. Zgromadzony w archiwach bialoruskich i htewskich mate­ rial pozwala nie tylko w nowy sposob spojrzeč na problemy badawcze, lecz umozliwia poznanie prezentowanej tematyki z perspektywy lokalnej admini­ stracji polskiej. Materialy, zaczerpnięte z zasobow archiwalnych bialoruskich i litewskich, zostaly uzupelnione zbiorami krajowymi, na ktore skladaly się: dokumenty wytworzone przez administrację polską, relacje, literatūra wspomnieniowa oraz roczniki prasy lokalnej ukazującej się w dwudziestoleciu na Kresach Polnocno-Wschodnich. Podstawowy zasob archiwalny wytworzony w międzywojniu i dotyczący dziejow ziem polnocno-wschodnich II Rzeczypospohtej przechowywany jest w dwdch archiwach na terenie Bialorusi: Panstwowym Archiwum Obwodu Brzeskiego w Brze^ciu (Dziaržauny Archiu Breskaj Woblasci) oraz w Panstwowym Archiwum Obwodu Grodzienskiego w Grodnie (Dziaržau­ ny Archiu Hrodzienskaj Woblasci). Lepiej zachowany jest zbior w Brzesciu - zgromadzony w ponad 500 zespolach, liczących okolo 490 tys. jednostek aktowych. Do najwartosciowszych z punktu widzenia tematyki pracy naležą zespoly: Urząd Wojewodzki Poleski (26 339 j. a.), Starostwo Powiatowe Brzeskie (7 945 j. a.), Starostwo Powiatowe Pinskie (24 187 j. a.), Starostwo Powiatowe Stolinskie (6 406 j. a.), Starostwo Powiatowe Luninieckie (1 904 j. a.), Komenda Wojewddzka Policji Panstwowej w Brzesciu nad Bugiem (849 j. a.), Komenda Powiatowa Policji Panstwowej w Brzesciu (6 573 j. a.) oraz Dowodztwo Okręgu Korpusu Nr IX (4 832 j. a.). Mniej liczny, niemniej rownie wartosciowy, jest zasdb przechowywany w archiwum w Grodnie. Tu na szczegolną uwagę zaslugują: Urząd Wojewodzki Nowogrodzki (2 321 j. a.), Starostwo Powiatowe Nieswieskie (1 138 j. a.), Starostwo Powiatowe Szczuczynskie (159 j. a.), Starostwo Powiatowe Grodzienskie (40 j. a.), Ko­ menda Wojewddzka Policji Panstwowej w Nowogrodku (2 303 j. a.), Ko-

11

menda Powiatowa Policji Panstwowej w Grodnie (2 359 j. a.) oraz Komenda Powiatowa Policji Panstwowej w Lidzie (154 j. a.)2. Kwerendy w archiwach bialoruskich (Brzesč, Grodno) uzupelnione zostaly o poszukiwania w archiwach w Molodecznie i Minsku. Paristwowe Archiwum Obwodu Mihskiego, Filia w Molodecznie (Dziaržauny Archiu Minskaj Woblasci, Filijal u g. Maladziecznie) posiada zbiory obejmujące tę częšč przedwojennego wojewödztwa wilenskiego, ktöra po 1939 r. zostala wlączona do Bialoruskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej. Zespoly z lat 1919-1939 liczą 45 507 j. a d o najcenniejszych z nich naležą: Urząd Wojewödzki Wilenski (6 649 j. a.), Starostwo Powiatowe Braslawskie (2 350 j. a.), Starostwo Powiatowe Oszmiahskie (1 665 j. a.), Komenda Powiatowa Policji Panstwowej w Glębokiem (853 j. a.), Komenda Powiatowa Policji Panstwowej w Oszmianie (785 j. a.), Komenda Powiatowa Policji Panstwowej w Wilejce (592 j. a.), Pulk KOP „Wilejka” (272 j. a.). Poszukiwania w Minsku w Narodowym Archiwum Republiki Bialorus (Nacyjanalnyj Archiu Respubliki Bielarus) pomogly uzupelnič material dotyczący dzialalnosci organizacji komunistycznych oraz bialoruskich stowarzyszen polityczno-spolecznych. Bogate i röznorodne zbiory archiwöw bialoruskich pozwalają na odtworzenie szczegölowej struktury organizacyjnej i metod dzialania administracji panstwowej. Znajdują się tam sprawozdania, raporty, zestawienia statystyczne oraz wytyczne wladz centralnych i wojewödzkich. Najcenniejsze są materialy o charakterze operacyjnym, gdyž pozwalają przesledzič rzeczywiste relacje pomiędzy wladzą a obywatelami. Niewątpliwą wadą zasoböw zgromadzonych w archiwach bialoruskich jest brak ich odpowiedniego uporządkowania. Nierzadko dokumenty uložone są tak, jak zostaly w 1939 r. przejęte przez wladze sowieckie. Utrudnia to poszukiwania i zmusza do przeglądania znacznie większej ilosci materialu nižby wynikalo to wylącznie z zapisu inwentarzowego3. Podobny Charakter jak zasoby bialoruskie mają zbiory przechowywane w Litewskim Centralnym Archiwum Panstwowym w Wilnie (Lietuvos Centri­ nis Valstybės Archyvas), gdzie zgromadzono dokumenty wytworzone przez administrację Litwy Srodkowej i požniejsze polskie urzędy oraz instytucje dzialające na obszarze wojewödztwa wilenskiego. Cenne zwlaszcza są następujące zespoly: Tymczasowa Komisja Rządząca Litwy Srodkowej (640 j. a.), 2 Informator o archiwaliach z kresöw pölnocno-wschodnich Drugiej Rzeczypospolitej w zasobie archiwöw bialoruskich i LCVA h > Wilnie, oprac. J. J. Milewski, Bialystok 1996, s. 6-13. 3 Utrudnieniem w wypadku korzystania z zasoböw bialoruskich jest brak dostępu do zbioröw bylych sowieckich organöw bezpieczeristwa (tzw. byle archiwa KGB). Uniemožliwia to np. przežledzenie wsparcia dzialan dywersyjnych udzielonego przez stronę sowiecką w latach 1920-1925.

12

Biuro Delegata Rz^du RP (187 j. a), Kancelaria Cywilna Naczelnego Dowödcy W ojsk Litwy Srodkowej (861 j. a.), Departament Spraw Wewn^trznych Tymczasowej Komisji Rz^dz^cej Litwy Srodkowej (515 j. a.), Urz^d Delegata Rz^du Ziemi Wilenskiej - Urzqd Wojewödzki Wilenski (29 445 j. a.), Starostwo Grodzkie Wilenskie (158 698 j. a.), Starostwo Powiatowe Wilensko-Trockie (17 080 j. a.), Starostwo Powiatowe Swi^cianskie (6 584 j. a.), Komenda Wojewödzka Policji Panstwowej w Wilnie (13 963 j. a.)4. Wsröd zbioröw zagranicznych wymienic röwniez nalezy zasoby Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie, Instytutu Jözefa Pilsudskiego w Londynie i Biblioteki Polskiej w Londynie. Najcenniejsze zbiory s^ przechowywane w Instytucie Polskim i Muzeum im. gen. Sikorskiego. Obok skromnych pozostaloSci po administracji II Rzeczypospolitej na uwag$ zaslugujq. materialy wytworzone przez instytucje emigracyjne. Z punktu widzenia dziejöw dwudziestolecia mi^dzywojennego interesuj^ce materialy pozostaly po dzialalnosci Komisji powolanej w zwiqzku z wynikami kampanii wrzesniowej 1939 roku. Dzi$ki zachowanym zeznaniom swiadköw rysuje si$ krytyczny obraz dzialalnosci administracji polskiej na Kresach. Oczywiscie, tego typu materialy w duzej mierze s^ subiektywne, niemniej stänowi^ cenny zbiör informacji, mozliwy do poröwnania z oficjalnymi dokumentami wytworzonymi w latach 1919-1939. Ze wspomnien przechowywanych we wspomnianym Instytucie warto wymienic r^kopis podkomisarza Policji Pan­ stwowej, Waclawa Salmariskiego, zatytulowany „Historia dywersji sowieckiej na Wilenszczyznie i w Nowogrödzkiem”. Cenne spostrzezenia dotycz^ce sytuacji polityczno-spolecznej na ziemiach pölnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej zawarte sq. w raportach brytyjskich dyplomatöw (zbiory Public Record Office, London). Na szczegöln^ uwag$ zaslugujq. zwlaszcza dwa raporty z 1928 i 1930 r. Kwerendami w Polsce zostaly obj?te przede wszystkim Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Centraine Archiwum Wojskowe w Rembertowie, Ar­ chiwum Ministerstwa Spraw Wewn^trznych i Administracji w Warszawie oraz Archiwum Strazy Granicznej w Szczecinie. Jest to glöwnie spu£cizna po polskiej administracji cywilnej i wojskowej okresu dwudziestolecia mi^dzywojennego. Stanowi ona cenne dopelnienie materialöw przechowywanych 4 Tamže, s. 32-34. Do przypis6w z archiwow bialoruskich i litewskich autor stosuje uproszczoną wersję sygnatury, zgodnie z zasadami przyjętymi w tamtejszych placčvvkach archiwalnych. Bialoruš: fond (zespčl archiwalny), opis (invventarz archiwalny), dielo (teczka archiwalna), karta. Litwa: fondas (zespčl archiwalny), apyrašas (invventarz archivvalny), byla (teczka archivvalna), karta. W celu ujednolicenia formy przypisčvv, rčvvniež vv vvypadku archiw6w polskich autor ogranicza się do uproszczonej formy zapisu sygnatury (bez podavvania tytulu dokumentu). Wyjątek zmuszony jest robid jedynie tam, gdzie nie vvystępuje paginacja, a nazvva dokumentu zastępuje numer karty, np. vviększošč zespolčvv Centralnego Archivvum Wojskowego.

13

w archiwach bialoruskich i litewskich, umožliwiając m. in. konfrontację do­ kumentow wytworzonych na szczeblu centralnym (przechowywanych w ar­ chiwach polskich) z decyzjami wydawanymi przez administrację lokalną. Za niezbędne uznano kwerendy w dwoch lokalnych placowkach gromadzących zasob z obszarow bezposrednio przylegających do badanego terenu: Archiwum Panstwowym w Bialymstoku i Archiwum Panstwowym w Suwalkach. Analiza materialow zgromadzonych w Bialymstoku i w Suwalkach wzbogacila posiadany juz zasob zrodlowy. Wažną rolę uzupelniającą w przygotowaniu niniejszej rozprawy odgry wają zbiory opublikowane. Na uwagę zaslugują zwlaszcza: Archiwy Belaruskaj Narodnaj Respubliki, 1.1, oprac. Siarhiej Supa, W ilnja-Nju Jork-M insk-Praga 1998; O niepodleglą i granice. Korpus Ochrony Pogranicza 1924-1930. Wybor dokumentow, oprac. M. Jablonowski, W. Janowski, B. Polak, J. Prochwicz, W arszawa-Pultusk 2001; Prawo polityczne Rzeczypospolitej Polskiej 1918-1939. Wybor zrddel, red. W. Sudnik, Warszawa 2002. Z innych, mniejszych objętosciowo wydawnictw, warto wymienic: C. Madajczyk, Dokumenty w sprawie polityki narodowosciowej wladz polskich po przewrocie majowym , „Dzieje Najnowsze” 1972, nr 3; Zatarg o język kazah w Žodziszkach w kwietniu 1925 roku, oprac. J. Tomaszewski, „Bialoruskie Zeszyty Historyczne” 1996, nr 1 oraz Sprawa Sergiusza Piaseckiego w Komendzie Policji Pahstwowej powiatu lidzkiego. Dokumenty, „Magazyn Polski” 2004, nr 3. Jednakze hczba dokumentow publikowanych - w porownaniu z ich liczbą obecną w zasobach, zwlaszcza archiwow bialoruskich czy litewskich - jest niezadowalająca. Zmianie tego stanu, w ocenie autora niniejszej publikacji, dobrze može služyč zainicjowana przez niego w 2004 r. šeria wydawnicza „Dokumenty do dziejow kresow polnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej”. Do tej pory ukazaly się dwie publikacje: W. Šleszynski, Zajšcia antyzydowskie w Brzešciu nad Bugiem 13 V 1937 r., Bialystok 2004 oraz W. Šleszynski, Walka instytucji pahstwowych z bialoruską dzialalnošcią dywersyjnq (19201925), Bialystok 2005. Material zawarty w obu wydawnictwach zostal wykorzystany w niniejszej pracy. Na oddzielną uwagę zaslugują niepublikowane relacje i wspomnienia zgromadzone w Archiwum Wschodnim przy Osrodku KARTA oraz Archi­ wum Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, a takže dūžy zasob pamiętnikow i wspomnien przechowywany w Bibliotece Narodowej w Dziale Rękopisow oraz w Zakladzie Narodowym im. Ossolinskich we Wroclawiu5. Dopelnieniem zbiorow archiwalnych są publikowane wspomnienia i re­ lacje. Niestety, ten bardzo wartosciowy z punktu widzenia badacza zasob 5 grafii.

14

Pelny wykaz wykorzystanych relacji, wspomnien i pamiętnikčw zamieszczony zostal w biblio-

zródlowy, glównie ze wzgl?dów politycznych, jakie zaistnialy po II wojnie swiatowej, nie mògi byc zgromadzony. Wyjqtek stanowi^ wydawane na emigracji wspomnienia, w znacznym stopniu przesycone nostalgia za utraconym krajem dziecinstwa: F. Wyslouch, Na sciezkach Polesia, Londyn 1976; J. Godlewski, Na przelomie epok, Londyn 1978; F. Wyslouch, Echa Polesia, Londyn 1979; Z kresów wschodnich R.P. Wspomnienia z osad wojskowych 1921-1940, Londyn 1992. Wsród wspomnien spisanych wspóìczesnie zbyt wielka odleglosc czasowa od opisywanych wydarzen nie pozwala na pei­ ne odtworzenie minionej rzeczywistoéci: M. Rorbach, Moje wspomnienia, „Kresowe Stanice” 2002, nr 1; W. Ignatowicz, Moja osada wojskowa Non­ na, „Kresowe Stanice” 2003, nr 2. Niemniej jednak warto zaznaczyc, iz ten typ zródla, wymagaj^cy - oczywiscie - starannej weryfìkacji wielu danych i subiektywnych nieraz opinii, jest waznym uzupelnieniem suchego zapisu urz?dniczego. Interesuj^cym dopelnieniem relacji polskich s^ wspomnie­ nia osób narodowosci bialoruskiej; trudno w nich jednak znalezc t?sknot? za utraconq arkadi^, np.: U nowaj ajczynje. Sztodzionnaje zyccio bielaruskaj Bielastoczczyny u mizwajenny pieryjad, Bialastok 2001. Brak wystarczaj^cej liczby zachowanych wspomnien i relacji jest jedn^ z najwi?kszych przeszkód przy opracowywaniu zagadnierì dotycz^cych historii dawnych ziem wschodnich II Rzeczypospolitej. W znacznym stopniu zubaza to nasz^ wiedz? i utrudnia weryfikacj? informacji zawartych w oficjalnych dokumentach. W znikomym stopniu luk? t? wypelnia literatura pi?kna, która takze nie jest zbyt licznie reprezentowana6. Cennym zródlem o charakterze uzupelniaj^cym jest prasa. Wykorzystano wiele lokalnych tytulów, najcz?sciej ukazuj^cych si? krótko7. Zamieszczane tam informacje, ze wzgl?du na dzialania cenzorskie, a w latach trzydziestych - z uwagi na prawie calkowite zdominowanie prasy przez srodowiska sanacyjne - mialy najcz?sciej Charakter fragmentaryczny, jednak ich wnikliwa analiza pozwala zorientowac si? w nastrojach politycznych na ziemiach kresowych. Wielu informacji zwi^zanych z omawianymi w publikacji zagadnieniami dostarcza literatura przedmiotu. Co prawda nie ma publikacji, która calosciowo traktowalaby o dziejach ziem pólnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej8, jednak istniej^ca literatura w znacznym stopniu pomogla w opracowywa6 M. Rodziewiczówna, Niedobitowski z granicznego bastionu, Bialystok 1991; S. Piasecki, Kochanek Wielkiej Niedzwiedzicy, Londyn 1947; S. Piasecki, Mgia, Warszawa 2002; E. Bielenin, Zielona granica. Powieéd sensacyjna, Warszawa b.r.w. 7 Pelne zestawienie wykorzystanych tytulów zamieszczone zostalo w bibliografii. 8 Wéród prac opisujqcych dzieje polskiej polityki na Kresach w latach 1918-1939 warto wymienié pozycj? niemieckiego autora W. Benecka. Niestety autor przy opracowywaniu tematu, nie skorzystal z archiwów bialoruskich, litewskich czy ukrainskich (W. Benecke, Die Ostgebiete der Zweiten Polnischen

15

niu tematu. Obok prac dotycz^cych bezposrednio dziejöw ziem pölnocno-wschodnich, autor korzystal takze z pozycji, ktöre pozwalaly na poröwnawcze badania z innymi obszarami kraju. Bogatej i interesuj^cej literatury doczekalo si? opracowanie kwestii dotycz^cej polskiej mysli politycznej okresu dwudziestolecia mi?dzywojennego. Wielk^ warto^c poznawczq maj^ publikacje wydane zaröwno przed, jak i po 1989 r. (np. K. Kawalec, W. T. Kulesza, W. Paruch, M. Sliwa, R. Wapinski)9. Co prawda zagadnienie bezpieczeristwa wewn?trznego nie doczekalo si? samodzielnego opracowania ksiqzkowego, niemniej jednak istniej^ce pub­ likacje pozwalajq. odtworzyc t? kwesti? w koncepcjach politycznych wladz polskich w latach 1919-193910. Przy omawianiu ksztaltowania si? Struktur administracyjnych na uwag? zasluguj^ szczegolnie dwie prace: Joanny Gierowskiej-Kallaur oraz Waldemara Kozyry11. W obu ksiqzkach po raz pierwszy calosciowo opracowano tematyk? dotycz^cq. struktury i dzialalnosci Zarzqdu Cywilnego Ziem Wschodnich i urz?du wojewödzkiego (na przykladzie wojewödztwa lubelskiego). Zdecydowanie slabsza pod wzgl?dem metodologicznym jest publikacja Bea­ ty Kolarz: autorka praktycznie ograniczyla si? w niej do prezentacji „Dziennika Urz?dowego Tymczasowej Komisji Rz^dz^cej Litwy Srodkowej”, bez gl?bszej analizy zawartego tam materialu12. W wypadku organizacji sluzb bezpieczenstwa w okresie funkcjonowania Zarzqdu Cywilnego Ziem Wschodnich warto wskazac artykul Joanny Gie­ rowskiej-Kallaur13. Natomiast bogata literatura poswi?cona jest Policji Panstwowej. Do prekursoröw tej tematyki nalez^ przede wszystkim dwaj badaRepublik. Staatsmacht und öffentliche Ordnung in einer Minderheitenregion 1918-1939, Köln/Weimar 1999). 9 W. Kulesza, Koncepcje ideowo-polityczne obozu rzqdzqcego w Polsce w latach 1926-1935, Wroclaw 1985; R. Wapiriski, Problem pahstwa w koncepcjach politycznych obozu narodowego, [w:] Panstwo w polskiej myüi politycznej. Polska mysl polityczna XIX i XX wieku, t. VII, red. W. Wrzesinski, Wroclaw 1988; R. Wapinski, Swiadomoscpolityczna w Drugiej Rzeczypospolitej, Lödz 1989; M. Sliwa, Polska туй polityczna w I polowie XX wieku, Wroclaw 1993; R. Wapinski, Historia polskiej myüi politycznej XIX i XX wieku, Gdansk 1997; K. Kawalec, Spadkobiercy niepokornych. Dzieje polskiej myüi politycznej 1918-1939, Wroclaw 2000; W. Paruch, Mysl polityczna obozu pilsudczykowskiego 1926-1939, Lublin 2005. 10 Kwestiom bezpieczenstwa w polskiej myfli politycznej w znacznym stopniu zostala po£wi$cona praca zbiorowa: Na warsztatach historyköw polskiej mysli politycznej. Polska mysl polityczna XIX i XX wieku, t. IV, red. H. Zielinski, Wroclaw 1980. 11 J. Gierowska-Kallaur, Zarzqd Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919 - 9 wrzeinia 1920), Warszawa 2003; W. Kozyra, Urzqd Wojewödzki w Lublinie w latach 1919-1939, Lublin 1999. 12 B. Kolarz, Uströj wewngtrzny Litwy Srodkowej w latach 1920-1922, Gdansk 2004. 13 J. Gierowska-Kallaur, Organizacja sluzby bezpieczenstwa na ziemiach podleglych Zarzqdowi Cywilnemu Ziem Wschodnich (luty 1919 - wrzesien 1920 roku), [w:] Europa Srodkowa i Wschodnia w XX wieku. Studia ofiarowane prof. W. Balcerzakowi w 70. rocznicq urodzin, red. A. Koryn, P. Los­ sowski, Warszawa-Lowicz 2004.

16

cze: Andrzej Peplonski i Andrzej Misiuk14. Wielu cennych informacji o organizacji i dzialalnošci Policji Panstwowej dostarcza röwniez ksiąžka Roberta Litwinskiego o dziejach Policji Panstwowej w wojewödztwie lubelskim15. Powyzsze prace, choč najczęsciej fragmentarycznie wzmiankują o ziemiach pölnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej, znacznie ulatwily opracowanie niniejszej publikacji. Pracą o fundamentalnym znaczeniu dla poznania historii formacji granicznych nadal pozostaje publikacja Henryka Dominiczaka16. Odrębnej literatury doczekaly się dzieje Korpusu Ochrony Pogranicza, zdecydowanie najlepiej poznana formacja graniczna w dwudziestoleciu międzywojennym 17. Zagadnienia organizacji Struktur wojskowych i ich wykorzystania do stabilizacji sytuacji wewnętrznej odszukač mozna w licznych publikacjach poswięconych wojsku i wojskowosci w dwudziestoleciu międzywojennym18. W wypadku dziejöw wojska uderza ogromna dysproporcja między bogatym opisem dzialari militamych na ziemiach pölnocno-wschodnich lat 1919-1920 a niezwykle skromnie udokumentowanym pözniejszym okresem pokoju. Dia ogölnej charakterystyki polityki narodowosciowej wladz polskich na­ dal wysoką wartosc ma praca Andrzeja Chojnowskiego, a z nowszych badari Waldemara Parucha19. Wsröd najnowszych publikacji na uwagę zaslugują dwa opracowania dotyczące zmian struktury ludnosci; pierwsza pod redakcją Stanislawa Ciesielskiego, a druga trzech autoröw: Eugeniusza Mironowicza, Siarhieja Tokcia i Ryszarda Radzika20. W odniesieniu do zagadnien oswiatowych wymienic naležy pracę Stanislawa Mauersberga i artykuly Mariana 14 A. Peplonski, Policja Panstwowa w systemie organöw bezpieczeristwa II Rzeczypospolitej, Szczytno 1991; A. Peplonski, Wywiad polski na ZSRR 1921-1939, Warszawa 1996; A. Peplonski, KontrwywiadII Rzeczypospolitej, Warszawa 2002; A. Misiuk, Policja Panstwowa 1919-1939. Powstanie, organizacja, kierunki dzialania, Warszawa 1996; A. Misiuk, Sluzby specjalne II Rzeczypospolitej, Warszawa 1998. 15 R. Litwiriski, Policja Panstwowa w wojewödztwie lubelskim w latach 1919-1939, Lublin

2001. 16 H. Dominiczak, Granica wschodnia Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1919-1939, Warszawa 1992. 17 M. Jablonowski, Formacja specjalna. Korpus Ochrony Pogranicza 1924-1939, Warszawa 2002/2003; M. Jablonowski, J. Prochwicz, Wywiad Korpusu Ochrony Pogranicza 1924-1939, Warsza­ wa 2003/2004; J. Prochwicz, Formacje Korpusu Ochrony Pogranicza w 1939 roku, Warszawa 2003; J. Pomorski, Korpus Ochrony Pogranicza w obronie Rzeczypospolitej 1924-1939, Pruszköw 1998. 18 P. Stawecki, Polityka wojskowa Polski 1921-1926, Warszawa 1981; T. A. Kowalski, Mniejszosci narodowe w silach zbrojnych Drugiej Rzeczypospolitej Polskiej (1918-1939), Torun 1998; P. Stawecki, Wojsko Marszalka Jözefa Pilsudskiego, 12 V 1926-12 V 1935, Warszawa 2004; L. Wyszczelski, Wojsko Pilsudskiego. Wojsko Polskie w latach 1926-1935, Warszawa 2005. 19 A. Chojnowski, Koncepcjepolityki...', W. Paruch, Od konsolidacjipanstwowej do konsolidacji narodowej. Mniejszošci narodowe w myšti politycznej obozu pilsudczykowskiego (1926-1939), Lublin 1997. 20 Przemiany narodowoiciowe na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej 1931-1948, red. S. Ciesielski, Torun 2003; E. Mironowicz, S. Tokč, R. Radzik, Zmiany struktury narodowošciowej na pograniczu polsko-bialoruskim w XX wieku, Bialystok 2005.

17

Siemakowicza zamieszczane na lamach „Bialoruskich Zeszytöw Historycznych”21. Wydaje si? jednak, ze problematyka oswiatowama Kresach Pölnocno-Wschodnich czeka jeszcze na swoje opracowanie. Jest to o tyle latwe, ze zachowala si? w archiwach bialoruskich i litewskich bogata dokumentacja na ten temat. Stosunkowo dobrze opracowana jest problematyka wyznaniowa, ktöra doczekala si? wielu wartosciowych publikacji naukowych22. Na tle innych kwestii dotycz^cych dziejöw ziem pölnocno-wschodnich, wzgl?dnie dobrze zostala przedstawiona problematyka mniejszosci narodowych23. Niemniej jednak na opracowanie czeka jeszcze wiele szczegölowych zagadnien. Oddzieln^ literatur? przedmiotu ma okupacja sowiecka lat 1939-194124. Badania tego okresu mog^ sluzyc jako przyklad dobrego wykorzystania przez naukowcöw polskich dost?pu do archiwöw posowieckich po 1989 r. Koncz^c prezentacj? polskoj?zycznej literatury, nalezy zauwazyc, iz - obok prac naukowych - na rynku wydawniczym ostatnio ukazalo si? duzo populamonaukowych publikacji o dziejach Kresöw, ktöre - powielajqc utarte schematy - niewiele nowego wnosz^ do naszej wiedzy. W tego typu opracowaniach emocje najcz?sciej bior^ gor? nad wywazonymi analizami25. Inny problem stanowi historiografia sowiecka, praktycznie majqca monopol na badanie do 1989 r. obszaröw bylych ziem pölnocno-wschodnich 21 S. Mauersberg, Szkolnictwo powszechne dia mniejszosci narodowych w Polsce w latach 1918-1939, Wroclaw 1968; M. Siemakowicz, Zalozenia programowe glównych obozów politycznych wobec szkolnictwa dia ludnosci bialoruskiej w II Rzeczypospolitej, „Bialoruskie Zeszyty Historyczne” 1998, nr 9; M. Siemakowicz, Organizacja szkolnictwa dia ludnosci bialoruskiej w II Rzeczypospolitej, „Bialoruskie Zeszyty Historyczne” 1999, nr 12. 22 M. Papierzynska-Turek, Mi$dzy tradycjq a rzeczywistosciq. Panstwo wobec prawoslawia 1918- 1939, Warszawa 1989; F. Rzemieniuk, Kosciól katolicki obrzqdku bizantyjsko-slowianskiego (neounia), Lublin 1999; M. Mróz, Katolicyzm na pograniczu. Kosciól katolicki wobec kwestii ukrainskiej i bialoruskiej w Polsce w latach 1918-1925, Tonni 2003; A. Mironowicz, KoSciól prawoslawny na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, Bialystok 2005; Koscioly a panstwo na pograniczu polsko-litewsko-bialoruskim. Zródla i stan badah, red. M. Kietlinski, K. Sychowicz, W. Sleszyriski, Bialystok 2005. 23 B. Makowski, Litwini w Polsce 1920-1939, Warszawa 1986; K. Gomólka, Bialorusini w IIRP, ,.Zeszyty Naukowe Politechniki Gdanskiej. Ekonomia XXXI” 1992, nr 495; K. Gomólka, Polskie ugrupowania polityczne wobec kwestii bialoruskiej w latach 1918-1922, Warszawa 1989; J. Wolkonowski, Stosunki polsko-zydowskie w Wilnie i na Wilehszczyznie 1919-1939, Bialystok 2004. 24 A. Glowacki, Sowieci wobec Polaków na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej 1939-1941, Lódz 1997; K. Jasiewicz, Zaglada polskich Kresöw. Ziemiahstwopolskie na Kresach Pólnocno-Wschodnich Rzeczypospolitej pod okupacjq sowieckq 1939-1941, Warszawa 1997; M. Wierzbicki, Polacy

i Bialorusini w zaborze sowieckim. Stosunki polsko-bialoruskie na ziemiach pölnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej pod okupacjq sowieckq 1939-1941, Warszawa 2000; W. Sleszyriski, Okupacja sowiecka na Bialostocczyznie 1939-1941. Propaganda i indoktrynacja, Bialystok 2001; K. Jasiewicz, Pierwsi po diable. Elity sowieckie w okupowanej Polsce 1939-1941 (Bialostocczyzna, Nowogrödczyzna, Polesie, Wilehszczyzna), Warszawa 2001. 25 T. Sosinski, Ziemia nowogrödzka. Zarys dziejöw, Warszawa 2001; C. Sawicz, Wilehszczyzna 19191939, Warszawa 2003.

18

II Rzeczypospolitej. Swiatopogl^d i panuj^ca ideologia z zalozenia wypaczala wyniki badan, a zajmowanie si? udowadnianiem z gory przyj?tych politycznych rozstrzygni?c stalo w sprzecznosci z podstawowq zasad^ nauki - bezstronnosci^26. Od poczqtku lat dziewi^cdziesi^tych historiografia bialoruska zacz?la uwalniac si? od wzorów narzuconych przez historiografi? sowieck^. Cz?sc mlodego pokolenia historyków bialoruskich inicjuje rzetelne badania zródlowe27. Wartosciowym wydawnictwem jest Encyklapedyja Historyi Bialarusi, w nowym uj?ciu ujmuj^ca wiele hasel z okresu mi?dzywojennego. Wydaje si? jednak, ze zmiany nast?pujq. zbyt wolno, a pod wplywem uwarunkowan politycznych na Bialorusi nast?puje powrót do tzw. nowej starej oceny historii, czego przejawy mozna odnalezc np. w uzywanym w dalszym ci^gu okresleniu okupacja polska w odniesieniu do lat 1921-193928. Inaczej wygl^dala po 1989 r. ewolucja poglqdów w historiografii litewskiej, która po okresie sowieckim wrócila po cz?sci do terminologii z okresu dwudziestolecia mi?dzywojennego, kiedy to II Rzeczpospolita byla postrzegana jako glówny wróg, okupuj^cy litewskie Wilno. Pewna zmiana w ocenie stosunków polsko-litewskich n a s tr ila w polowie lat dziewi?cdziesi4tych, gdy mlodsze pokolenie historyków litewskich rozpocz?lo wlasne badania. W dalszym ci^gu jednak historiografia litewska nie doczekala si? opracowania dziejów Wilenszczyzny lat 1919-193929. Na uwag? zasluguj^ tez prace na temat stosunków polsko-lotewskich w okresie dwudziestolecia mi?dzywojennego, prowadzone przez history ka lotewskiego Eriks a Jèkabsonsa30. W^tki prezentowane w rozprawie pojawiaj^ si? w wielu innych, niewzmiankowanych w tym miejscu publikacjach. Pelny wykaz zródel i literatury zostal zamieszczony na koncu pracy. Oddzielnych wyjasnien wymaga uzyta w pracy terminologia.

26 W. Polujan, I. Polujan, Rewolucjonnoje i nacjonalnooswoboditielnoje dwiienije w Zapadnoj Bie­ lorussa, Minsk 1962; Rewolucjonnyjput Kompartii Zapadnoj Bielorussa 1921-1939 gg., red. A. Macko, Minsk 1966; A. Macko, Rewolucijonnaja borba trudiaszczichsia Polszi i Zapadnoj Bielorussa protiw gnieta buriuazji i pomieszczikow 1918-1939, Minsk 1972; W. Polujan, Rewolucjonno-demokraticzeskoje dwiienije w Zapadnoj Bielorussa (1927-1939), Minsk 1978. 27 S. Tokč, Baracba za bielaruskuju dziariaunašč na abszarach Haradzienskaj (Biersztajnskoj) puszczy u 1920-ch gadach, „Bialoruskie Zeszyty Historyczne” 2001, nr 15. 28 Termin okupacja polska na okrešlenie lat 1921-1939 byl stosowany np. w czasie konferencji międzynarodovvej 30 wrzeénia 2005 r. w Grodnie. 29 Więcej na temat historiografii litewskiej zob. A. Kasperavičius, Wspólczesni historycy litewscy

o sprawie Wilna i stosunków polsko-litewskich w latach 1918-1940 oraz zmiany w potocznej šwiadomošci Litwinów, [w:] Historycy polscy, litewscy i bialoruscy wobec problemów XX wieku. Historiografia polska, litewska i bialoruska po 1989 roku, red. K. Buchowski i W. Šleszyriski, Bialystok 2003. 30 È. Jekabsons, Granica lotewsko-polska 1919-1939, „Zeszyty Naukowe Muzeum Wojska” 2002, nr 15; É. Jekabsons, Krize Latvijos un Polijas attiecibas 1931 gadà un tas atrisinūjums, „LVIŽ” 1996, nr 4.

19

*** Kluczowym terminem w niniejszym opracowaniu jest zagadnienie bezpieczeñstwa wewnętrznego. Kwestia bezpieczeñstwa nalezy do najistotniejszych elementów wplywających na rzeczywistosc polityczno-spoleczną každego kraju. Potrzeba bez­ pieczeñstwa jest jednym z podstawowych priorytetów, którego zaspokojenie warunkuje prawidlowe funkcjonowanie obywateli i pañstwa. Možna stwierdzič, iž „(...) bezpieczeñstwo obejmuje zaspokojenie takich potrzeb, jak: istnienie, przetrwanie, calóse, tožsamošč (identycznošč), niezaležnošč, spokój, posiadanie i pewnosc rozwoju”31. Bezpieczeñstwo związane jest z pojęciem zagroženia i okresla się je jako jego brak. Obiektywne zdefiniowanie stanu bezpieczeñstwa jest trudne, dlatego tež niezbędne jest rozpatrywanie tego zagadnienia w polączeniu z aktualną sytuacją polityczno-spoleczną32. Subiektywne postrzeganie przez wladze pañstwowe i spoleczeñstwo problematyki bezpieczeñstwa može dopiero stanowió punkt odniesienia do praktycznych rozwa¿añ. Možna w tym miejscu za J. Stañczykiem powiedziec, iž „(...) do pewnego stopnia subiektywizm poczucia bezpieczeñstwa jest więc zjawiskiem obiektywnym, nierozerwalnie związanym z postrzeganiem zagrozeñ”33. Z bezpieczeñstwem nierozerwalnie związany jest tež proces, w wyniku którego to stan bezpieczeñstwa „(...) podlega dynamicznym zmianom stosownie do naturalnych zmian uwarunkowañ bezpieczeñstwa. Nie ma więc czegos takiego, jak trwale czy raz ustanowione czy zorganizowane bezpieczeñstwo. Innymi slowy bezpieczeñstwo jako pro­ ces oznacza ciąglą dzialalnošč jednostek, spolecznosci lokalnych, pañstw czy organizacji międzynarodowych w tworzeniu się požądanego stanu bezpie­ czeñstwa”34. Naležy zatem traktowac bezpieczeñstwo jako proces dynamiczny, podlegający nieustannym zmianom i wymuszający dostosowywanie się do aktualnych wyzwañ i zagrožed. Jak widac z powyžszych rozwažad zagadnienie bezpieczeñstwa, zawierające w sobie cechy dynamiczne i ewolucyjne, jest pojęciem nielatwym do zdefiniowania35. Okreslenie istoty, cech i poziomu bezpieczeñstwa ulega 31 D. Bilous-Szrejder, O. Nowaczyk, Metodologia bezpieczeristwa narodowego, [w:] Socjologiczne aspekty bezpieczeristwa narodowego, red. J. Maciejewski, Wroclaw 2001, s. 9. 32 Autor poprzez stan bezpieczenstwa wewn^trznego rozumie wolno^d od zagrozen, strachu lub ataku. Wi?cej na tematy teoretyczne dotycz^ce zagadnienia stanu bezpieczenstwa zob. Bezpieczenstwo narodowe Polski w XXI wieku. Wyzwania i Strategie, Warszawa 2006, s. 14. 33 J. Stanczyk, Wspolczesne pojmowanie bezpieczenstwa, Warszawa 1996, s. 15. 34 Bezpieczenstwo narodowe..., s. 15. 35 J. Stefanowicz, Bezpieczenstwo wspdlczesnych panstw, Warszawa 1984, s. 7. Wi?cej na temat metodologii zagadnienia bezpieczenstwa w aspekcie socjologicznym zob. D. Bilous-Szrejder, O. N o­ waczyk, dz. cyt., s. 9-15.

20

bowiem ciąglym redefinicjom w zaležnosci od zmieniającej się otaczającej nas rzeczywistosci politycznej, spolecznej, gospodarczej czy kulturalnej. Niniejsze rozwažania, stanowiące wprowadzenie do zasadniczej częšci pracy (zagadnienia bezpieczenstwa na ziemiach pólnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej), mają na celu zaprezentowanie jednego z wielu sposobów postrzegania zagadnienia bezpieczenstwa jako potencjalnego problemų badawczego (w wymiarze polityki wewnętrznej panstwa). Jak juž wspomniano, wielowymiarowy Charakter tego zjawiska utrudnia dokonanie jednoznacznej (jednoplaszczyznowej) analizy. Znajduje to swoje odbicie w literaturze przedmiotu, która analizuje rodzaje bezpieczenstwa: polityczne, ideologiczne, publiczne, narodowe, militarne, ekonomiczne, spoleczne, kulturowe czy ekologiczne (i z pewnošcią nie jest to lista zamknięta)36. Zmiany cywilizacyjne zachodzące we wspólczesnym swiecie przyczyniają się do poszerzenia zakresu pojęcia bezpieczenstwa37. Dotychczasowe, na ogól wąskie rozpatrywanie kwestii bezpieczenstwa (zazwyczaj glównie powiązane z aspektami militarnymi) okazuje się niewystarczające, gdyž nie wyczerpuje calosci zagadnien wchodzących w sklad wspólczesnego pojęcia bezpieczenstwa38. Jak czytamy w hasle zamieszczonym w Leksykonie politologii „Wieloplaszczyznowo£c pojęcia bezpieczenstwa sygnalizuje jego militamy, ekonomiczny, ekologiczny czy kulturowy wymiar, ukrywając bogactwo trecci, które się w nim kryją ”39. Wsród wymienionych przykladów najbližej tematyki poruszanej w rozprawie pozostają pojęcia bezpieczenstwa politycznego, publicznego i narodowego, niemniej jednak žadna z definicji w pelni nie wyczerpuje poruszanych w niej rozwazan. W pewnych wypadkach uzywany w ksiąžce termin bezpieczenstwa wewnętrznego zastąpiony móglby byč bezpieczenstwem politycznym, okreslanym jako „(...) stan, w którym nasilają się dzialania zorganizowanych grup spolecznych (politycznych) uniemožliwiających wypelnianie przez panstwo jego glównych funkcji, a przez to oslabiające lub niweczące dzialania organów i instytucji realizujących cele i interesy narodo­ we”40. Definicja ta akcentuje jednak akcje grup antypanstwowych jako pierwotne, natomiast dzialalnosč organów panstwowych jako wobec nich wtomą reakcję, podczas gdy w rozprawie nacisk polozony jest wlasnie na realizację založen instytucji panstwowych. Z kolei pojęcie bezpieczenstwa publicznego zbyt mocno eksponuje, marginalnie poruszane w ksiąžce, problemy związane 36 S. Zalewski, Polityka bezpieczenstwa panstwa a edukacja obronna, Warszawa 2001, s. 22. 37 J. Stefanowicz, Rzeczypospolitej pole bezpieczenstwa, Warszawa 1993, s. 8,1 0 . 38 D. Bilous-Szrejder, O. Nowaczyk, dz. cyt., s. 10. 39 Leksykon politologii, red. A. Antoszewski, R. Herbut, Wroclaw 2004, s. 37-38. 40 Slownik terminów z zakresu bezpieczenstwa narodowego, Warszawa 2002, s. 153.

21

z ochroną przed przestępczošcią kryminalną czy kwestie bezpieczenstwa pracy i komunikacji. Rowniež kwestie bezpieczeristwa naroctowego, dotyczące zdolnosci spoleczeristwa i narodu do ochrony przed zagroženiami zewnętrznymi, poruszane są w pracy sporadycznie41. Autor, podejmując prdbę przedstawienia zagadnienia bezpieczenstwa w ujęciu historycznym (okres dwudziestolecia międzywojennego), starai się prowadzic wielosekwencyjne i wieloaspektowe badania w celu naswietlenia istotnych zagadnien polityczno-spolecznych. Zrezygnowal z wąskiej prezentacji zagadnienia bezpieczenstwa jedynie w aspekcie politycznym i podjąl się przedstawienia szerokiego kontekstu, zdefiniowanego jako dąženie do obrony rožnych wartosci: jednosci panstwa, obowiązującej ideologii, presti­ žu instytucji panstwowych oraz stworzenia warunkow do poprawy sytuacji spolecznej i gospodarczej. Zgodnie z przyjętymi založeniami badawczymi zasadnicza rola w ksztaltowaniu polityki bezpieczenstwa oraz w podejmowaniu konkretnych dzialan przypadla organom panstwowym. Panstwo jako forma organizacji spoleczeristwa, posiadająca zdecydowaną przewagę nad innymi podmiotami žy­ dą. polityczno-spolecznego, mialo zapewnič odpowiednie warunki rozwoju i koegzystencji rožnych grup spolecznych i narodowych poprzez prowadzoną politykę bezpieczeristwa, co wyražane bylo w podejmowaniu konkretnych, praktycznych dzialan. Nie ulega wątpliwosci, iž zasadniczym celem paristwa bylo (i jest) takie zabezpieczenie jego interesow, ktore zapewnialoby nie tylko przetrwanie, ale takže pomyšlne warunki rozwoju42. Wažnym wymiarem pojęcia bezpieczeristwa wewnętrznego byl zatem związek między paristwem i obywatelami. Dlatego tež, prezentując zagadnienie bezpieczenstwa, naležy pamiętač, iž w wypadku badanego podmiotu (jednostki, narodu, panstwa) muszą one uwzględniac jego aktualny stan, relacje z otoczeniem oraz zachodzące procesy43, między innymi: - przyjęte przez panstwo založenia polityczne i strategiczne; - subiektywne i obiektywne postrzeganie zagrožen i ryzyka przez instytucje panstwowe; - zmiany uwarunkowan polityczno-spolecznych w stosunkach panstwowych i międzynarodowych;

41 Zob. Nowa encyklopedia powszechna PWN, 1.1, Warszawa 1995, s. 434; Encyklopedia Nauk Politycznych (zagadnienia spoleczne, polityczne i gospodarcze), red. E. J. Reyman, z. 3 (czerwiec), Warszawa 1936, s. 423; Leksykon pokoju, Warszawa 1987, s. 29; Bezpieczenstwo narodowe i miqdzynarodowe u schylku XX wieku, red. D. B. Bobrow, E. Halizak, R. Zi?ba, Warszawa 1997, s. 8. 42 Bezpieczenstwo narodowe..., s. 29; J. Stanczyk, dz. cyt., s.19. 43 M. Cieslarczyk, Wspölczesne procesy i zjawiska spoleczne a bezpieczenstwo i obronnofd, [w:] Wojsko w badaniach socjologicznych, red. T. Leczykiewicz, Z. Zagörski, Wroclaw 1998, s. 28.

22

-

specyficzne role grup dyspozycyjnych (cywilna administracja paristwowa, policja, formacje graniczne, wojsko); - aktywnosc ruchöw spolecznych propanstwowych i antypanstwowych. Powyzsze teoretyczne rozwazania dotycz^ce poj?cia bezpieczenstwa i wybrana przez autora problematyka poruszana w rozprawie zdecydowala ostatecznie o poslugiwaniu si? okresleniem bezpieczenstwo wewn?trzne. Naturalnq konsekwencj^ powyzszej decyzji bylo wypracowanie wlasnej redefinicji tego poj^cia44. Poprzez bezpieczenstwo wewn?trzne autor rozumie stan gotowosci oraz dzialania wlasciwych organöw administracji publicznej, maj^ce na celu zapobieganie aktom godz^cym w dobro panstwa i porz^dek polityczny, ze szczegölnym uwzgl?dnieniem aspektöw polityczno-prawnych, narodowo-etnicznych i religijno-wyznaniowych45. W zakres badari wchodzi nie tylko prezentacja doktryn wyznaczaj^cych kierunki polityki bezpieczen­ stwa, ale przede wszystkim omöwienie metod i srodköw zmierzaj^cych do osi^gni?cia zasadniczego celu - pelnej kontroli stanu bezpieczenstwa (w wymiarze wewn?trznej polityki panstwa)46. Zagadnienie bezpieczenstwa wewn?trznego ukazane zostalo zaröwno na przykladzie konkretnego przedzialu czasowego (okres dwudziestolecia mi?dzywojennego), jak i na konkretnym terenie (ziemie pölnocno-wschodnie II Rzeczypospolitej), z wyraznym uwzgl?dnieniem calosciowej specyfiki geopolitycznej omawianego obszaru47. Celowi temu sluzy przedstawienie systemu instytucji odpowiedzialnych za stan bezpieczenstwa wewn?trznego. W ich funkcjonowaniu wyeksponowano przede wszystkim zagadnienia 44 W literaturze przedmiotu spotkac tez mozna inne niz zaprezentowana w niniejszej rozprawie definicja bezpieczenstwa wewn^trznego. Wlodzimierz Fehler poprzez bezpieczenstwo wewn?trzne rozumie „(...) okreilony stan Struktur spolecznych, politycznych i ekonomicznych wewnqtrz panstwa i takie ich ksztaltowanie, aby zapewnialy poczucie pewno&i jego obywatelom oraz stwarzaly odpowiednie warunki do realizacji aspiracji tego panstwa”, (zob. Wspölczesne bezpieczenstwo, red. W. Fehler, Toruri b.r.w.), natomiast w uj?ciu Jana Cabana „Zagadnienie bezpieczenstwa wewn?trznego panstwa jest ¿ci&e zwiqzane z funkcjonowaniem instytucji ochronnych (policyjnych i parapolicyjnych) wykorzystuj^cych swoje zadania w sferze bezpieczenstwa i porzqdku publicznego”, (zob. Bezpieczenstwo wewngtrzne panstwa, red. R. Szpor, Warszawa 1994, s. 59). 45 W niniejszej rozprawie autor, obok wyrazenia bezpieczenstwo wewn?trzne, uzywa takze poj?cia bezpieczenstwo w miejscach, gdzie zakres poruszanych zagadnieri wychodzi poza zaprezentowanq definicj? bezpieczenstwa wewn?trznego i dotyczy np. porzqdku publicznego. 46 W tym znaczeniu poprzez miano doktryn nalezy rozumiec program dzialania panstwa w odniesieniu do konkretnych warunköw politycznych i majqcy do wykonania okreilone zadania w zakresie bezpieczenstwa (J. Stanczyk, dz. cyt. s. 33). 47 Sledzqc karty niniejszej publikacji, nalezy pami^tac, iz stan bezpieczenstwa jest poj^ciem relatywnym, a nie absolutnym i w glöwnej mierze zalezy od aktualnych ocen rz^dz^cych. Podobnie relaty wny Charakter moze mied stosunek obywatela (nie tylko przedstawiciela mniejszoSci narodowych) do panstwa. Trudno bowiem od czlowieka, ktöremu paristwo wyrzqdzilo krzywd? (rzeczywist^ czy wyimaginowanq), oczekiwac dobrowolnej akceptacji dla jego instytucji.

23

dzialan politycznych, pominięto natomiast aspekty przestępczosci pospolitej (sprawy o charakterze kryminalnym występują jedynie w wyraznym polączeniu z przestępczošcią polityczną) czy kwestie obronnosci na wypadek zmasowanego atakų wojsk obcego panstwa. Tak rozumiane bezpieczenstwo wewnętrzne będzie przedmiotem dalszej analizy materialu historycznego, uporządkowanego i opracowanego zgodnie z przedstawioną koncepcją i struktūrą pracy. *** Wyjasnienia wymaga równiez užyte w niniejszej pracy pojęcia dywersja i dzialalnošč antypanstwowa. Poprzez dywersję autor rozumie „Dzialania wojenne [militarne] mające na celu (...) dzialanie z ukrycia w celu podkopania obronnosci albo gospodarki nieprzyjacida w czasie wojny albo wrogiego panstwa w czasie pokoju”48, podczas gdy dzialalnosč antypanstwowa jest okresleniem szerszym (zawierającym w sobie takže pojęcie dywersja), oznaczającym wszystkie rodzaje nielegalnej dzialalnosci wymierzone w prawno-polityczne podstawy funkcjonowania panstwa oraz jego integralnosč terytorialną. Występujące w zasadniczym tekscie nazwy miejscowosci, stowarzyszen polityczno-spolecznych oraz nazwiska dzialaczy politycznych podawane są w polskiej wersji językowej (wedle zasad przyjętych i stosowanych w polskich dokumentach archiwalnyeh z okresu międzywojennego). Autor zdecydowal się równiez na stosowanie wymiennie nazwy urzędow wojewódzkich, np. Nowogródzki Urząd Wojewódzki i Urząd Wojewódzki w Nowogródku. Dodatkowych wyjasnien wymaga pojęcie Kresy. Jest ono nieostre i malo precyzyjne, uksztaltowane w istocie dopiero w XIX i XX wieku. Na początku XX wieku zaczęto je powszechnie odnosič do caloSci dawnych ziem wschodnich Rzeczypospolitej i pisač przewaznie wielką literą. W ten sposób okreslenie to stanowilo równowaznik nazwy geografieznej, choc w rzeczywistosci bylo czyms więcej „(...) slowem nieledwie magicznym, budzącym wzruszenie, nostalgię, refleksje historiozoficzne, przemyslėnia o osobliwosciach dziejów naszego narodu i panstwa”49. W dwudziestoleciu międzywojennym okreslenie Kresy zaczęto stosowac glównie do terenów, które przypadly Pol-

48 W. Kopalinski, Slownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1985, s. 109. W niniejszej rozprawie zrezygnowano z uzywania pojęcia „piąta kolumna”, gdyž termin ten po raz pierwszy uzyty zostal dopiero w 1936 r. w czasie wojny domowej w Hiszpanii, a w pelni spopularyzowany w latach II wojny ¿wiatowej (zob. T. Milkowski, P. Machcewicz, Historia Hiszpanii, Wroclaw 1998, s. 368). 49 J. Kolbuszewski, Kresy, Wroclaw 1995, s. 12.

24

sce po traktacie ryskim50. Jednak nie zawsze stosowanie w pismach urzędowych slowa Kresy spotykalo się z akceptacją wladz administracyjnych. W Dzienniku Urzędowym Wojewödztwa Poleskiego z 1 maja 1923 r. w oficjalnej korespondencji zalecano zamiast Kresy Wschodnie wymiennie stosowac okreslenie Wojewödztwa Wschodnie Rzeczypospolitej51. Dia potrzeb niniejszej publikacji pod pojęciem ziemie pölnocno-wschodnie i uzywanym zamiennie okresleniem Kresy Pölnocno-Wschodnie52 autor rozumie obszar II Rzeczypospolitej wyznaczony granicami wojewödztw wilenskiego, nowogrödzkiego i poleskiego oraz pölnocne i wschodnie częšci wojewödztwa bialostockiego53. Obszary te, ze względu na swoją specyfikę, traktowane byly przez wladze polskie odmiennie od ziem poludniowo-wschodnich, zamieszkalych w zdecydowanej większošci przez ludnosč ukrainską54. Ziemie pölnocno-wschodnie (bezposrednio graniczące z Litwą, Lotwą i Związkiem Sowieckim) wykazywaly się cechami wspölnymi ješli chodzi 0 Struktur? gospodarczą i spoleczną. Najliczniejszą grupę spoleczną stanowili chlopi, a rolnictwo bylo dominującą galęzią gospodarki55. Niski byl stopieh uprzemyslowienia i slabo rozwinięty handel, a większo£č miast 1 miasteczek - wyjątek stanowilo Wilno56 - posiadalo na wpöl rolniczy cha50 S. Kieniewicz, Kresy. Przemiany terminologiczne wperspektywie dziejowej, „Przegląd Wschodni” 1991, z. 1, s. 3 ,1 2 . 51 Dziennik Urzędowy Wojewödztwa Poleskiego (dalėj: DzUWP) z 1 maja 1923 r. 52 Podobne kryterium zostalo przyjęte w wypadku pojęcia Kresy, ktöre tožsame jest z caloScią wschodnich ziem II Rzeczypospolitej. Autor niniejszej pracy zdecydowal się na pisanie slowa Kresy wielką literą. 53 W stosunku do ziem pölnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej stosowana jest röwniez nazwa Zachodnia BialoruS. Terminu tego po raz pienvszy užyl na II Zježdzie KPP w 1923 r. przedstawiciel Międzynarod6wki Komunistycznej K. Radek w celu okreSlenia terenöw dzialania utworzonej wöwczas w ramach KPP autonomicznej organizacji KPZB. Autor zrezygnowal w niniejszej pracy z uzywania tego zwrotu jako nieadekwatnego do sytuacji prawno-politycznej lat 1919-1939. Uzywane natomiast w pracy pojęcie Kresy nie ma zabanvienia emocjonalnego. Autor rabi to zastrzeženie, gdyž zdaje sobie sprawę, iž okreslenie Kresy Pölnocno-Wschodnie jeszcze dziS wywoluje negatywne skojarzenie na Bialorusi, podobnie jak Zachodnia BialoruS w odniesieniu do lat 1919-1939 w Polsce. 54 Niektörzy urzędnicy panstwowi (m. in. wojewoda poleski S. Downarowicz) postulowali ograniczenie nazwy Kresöw Wschodnich jedynie do obszaröw bylego zaboru rosyjskiego z pominięciem Galicji Wschodniej (zob. W. Kozyra, Polityka administracyjna wladz polskich na Ziemiach Wschodnich Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1918-1926, „Annales UMCS”, vol. LIX, Losy Polaköw posröd swoich i obcych, red. tomu T. Radzik, R. Litwinski, Lublin 2005 , s. 433). 55 Biblioteka Szkoly Glöwnej Handlowej (dalėj: BSGH), F. Ostrowski, „Opodatkowanie podatkami bezpoSrednimi röznych sfer spolecznych w wojewödztwie wileriskim”, sygn. 422, k. 3. 56 S. Srokowski, Podzial administracyjny pahstwa a zagadnienia ustrojowe polskiego wschodu, odbitka z „Przeglądu Wschodniego” nr 98 - czerwiec 1930, s. 343. Wilno w dwudziestoleciu międzywojennym utracilo Charakter spajający ziemie pölnocno-wschodnie II Rzeczypospolitej. Wplynąl na to zaröwno fakt peryferyjnego položenia jak i nie najlepsza sied polączen komunikacyjnych (kolejowa i drogowa).

25

rakter57. Dodatkowym czynnikiem, ktôry istotnie wplyn^l na stangospodarki i bardzo niski poziom kultury rolnej, byly ogromne spustoszenia, jakim ulegl ten obszar w czasie dzialan wojennych lat 1915-1920. Zniszczonych zostalo wiele budynkôw. Uszkodzeniu ulegla tez znaczna czçsc urz^dzen melioracyjnych, a obszar gruntôw rolnych zmniejszyl siç niemal o polowç58. Rôwnie silny wplyw, zarôwno na sytuacjç ekonomiczn^ mieszkancôw, jak i odbior nowej rzeczywistosci po 1920 r., mialo doswiadczenie tzw. biezenstwa, czyli udzialu mas ludnosci (glôwnie prawoslawnej i zydowskiej) w ewakuacji zorganizowanej w 1915 r. przez wladze carskie. Wyrwani ze swoich rodzinnych siedzib i emigruj^cy w glÿ> Rosji ludzie z jednej strony doznawali licznych cierpien wojennej tulaczki, ale z drugiej niejednokrotnie szybciej ulegali wplywom kultury rosyjskiej. Rewolucja, obalaj^c absolute^ wladzç carsk^, bezpowrotnie zachwiala wiarç miejscowego chlopa w trwalosc systemow panstwowo-prawnych. Powracaj^cy z Rosji uciekinierzy wojenni, przybywali do opuszczonych i zrujnowanych wiosek. Wiçkszosc z nich musiala zaczynac gospodarowanie niemal od pocz^tku, a mieszkac nierzadko przez pewien czas w ziemiankach59. Sytuacja ekonomiczna, zwlaszcza w pierwszym okresie fiinkcjonowania panstwa polskiego, miala zasadnicze znaczenie dla ksztaltowania siç bezpieczenstwa wewnçtrznego. Dodatkowym czynnikiem utrudniaj^cym rozwôj ziem polnocno-wschodnich bylo peryferyjne polozenie geograficzne oraz przebieg granicy wschodniej ustalony w Rydze i nieuregulowane stosunki z Republik^ Litewsk^. Ziemie dawnego Wielkiego Ksiçstwa Litewskiego, stanowi^ce do tej pory pod wzglçdem gospodarczym calo^c, zostaly przedzielone nowymi granicami60. W nowej rzeczywistosci transport drewna (glownego bogactwa tych ziem) do Gdanska czy pôzniej Gdyni byl malo oplacalny. Osiqgniçcie poziomu ogôlnej produkcji rolno-przemyslowej sprzed wojny nast^pilo po kilku latach. Wyrazna poprawa koniunktury w stosunku do okresu powojennego miala miejsce pod koniec lat dwudziestych, lecz wtedy dalszy rozwoj wsi kresowej 57 Z. Tomczonek, Wief kresöw pölnocno-wschodnich na tie wsi polskiej okresu migdzywojennego, [w:] W kr§gu sacrum i pogranicza, red. E. Matuszczyk i M. Krzywosz, Bialystok 2004, s. 344, 354. Do duzych miast, obok Wilna liczqcego 196 tys. mieszkancöw (dane z 1931 r.), mozna zaliczyc Brze^d n. Bugiem (50 tys. mieszkancöw), Pinsk (31 tys.) i Baranowicze (22 tys.). Pozostale miasta liczyly mniej niz 20 tys. mieszkancöw, np. wojewödzki Nowogrödek nie przekraczal nawet 10 tys. mieszkancöw. 58 Z. Landau, J. Tomaszewski, Gospodarka Polski migdzywojennej, t. 1, 1918-1923 , Warszawa 1967, s. 151; M. Kurkiewicz, Sprawy bialoruskie w polityce rzqdu Wladyslawa Grabskiego, Warszawa 2005, s. 14. Zniszczonych zostalo ponad 1,7 min budynköw, w tym ponad 6,5 tys. szköl, 1,9 tys. kosciolöw i cerkwi, 1,7 tys. gmachöw gromadzkich, 27 tys. kamienic oraz 500 tys. domöw mieszkalnych. 59 E. Mironowicz, Stosunki polsko-bialoruskie w XX wieku, [w:] Polska-BialoruL Problemy sqsiedztwa, red. H. Chalupczak, E. Michalik, Lublin 2005, s. 26-27. 60 A. Zöltowski, Border of Europe. A study of the Polish Eastren Provinces, London 1950, s. 243.

26

zaczęly blokowač skutki wielkiego kryzysu gospodarczego. Lepsze warunki ekonomiczne nastąpily dopiero w ostatnich latach II Rzeczypospolitej. Warto jednak zaznaczyč, iž ziemie p61nocno-wschodnie naležaly pod względem gospodarczym do najbardziej zacofanych obszarow polskich w calym dwudziestoleciu międzywojennym. Ustępowaly nie tylko ziemiom bylego zaboru pruskiego czy Krolestwa Polskiego, ale takže Kresom Poludniowo-Wschodnim. Ziemie polnocno-wschodnie II Rzeczypospolitej charakteryzowala podobna struktūra spoleczno-narodowošciowa, z dužymi skupiskami zwartych grup narodowosciowych61. Spolecznošcią, ktora na pewnych obszarach stanowila większošč, byli Polacy, liczący okolo 1,5 mln osob i zamieszkujący glownie wojewodztwa: wilenskie (59,9% calej populacji wojewodztwa) i nowogrodzkie (52,4%), w znacznie mniejszym stopniu wojewodztwo poleskie (14,5%)62. Najwięcej sporow, jesli chodzi o szacowanie liczby ludnošci, obok osob narodowosci polskiej, budzila spolecznošč bialoruska. Rozbiežnošci co do oficjalnych danych z 1931 r. (1 mln Bialorusinow w Polsce) a wspolczesnymi szacunkami (J. Tomaszewski - 1,7 mln) są spore63. Wladzom zaležalo, ze względow politycznych, na niedoszacowaniu liczby Bialorusinow. Liczyly one na szybką polonizację znacznej jej częsci (zwlaszcza Bialorusinow-katolikow i dužych grup prawoslawnych mieszkancow Polesia, wykazujących brak sprecyzowanego poczucia narodowego - tzw. tutejsi)64. Znacznie mniej kontrowersji budzilo oszacowanie liczebnosci spolecznosci žydowskiej. Na obszarach wojewodztw polnocno-wschodnich w 1931 r. procentowy udzial wyznawcow judaizmu zbližony byl do sredniej krajowej: wojewodztwo no61 W niniejszych rozwazaniach autor pomija kwestię sporöw woköl wiarygodnoSci spisöw powszechnych z lat 1921 i 1931. We wspölczesnej literaturze przedmiotu zagadnienie to doczekalo się oddzielnych opracowan (np. J. Tomaszewski, Ojczyzna nie tylko../, P. Eberhardt, Przemiany narodowofciowe na Litwie, Warszawa 1997; P. Eberhardt, Przemiany narodowosciowe na Bialorusi, Warszawa b.r.). Jako punkt wyj&ia autor przyjąl dane ze spisu z 1931 r. wedlug kryteriöw językowych oraz uwspölczes'nione (naukowe) szacunki narodowosciowe tego samego spisu. W przypadku przedstawiania danych liczbowych autor ograniczyl się do obszaröw wojewödztwa wileriskiego, nowogrödzkiego i poleskiego. 62 Historia Polski w liczbach. Ludnošč. Terytorium, oprac. A. Jezierski, C. Leszczynska, Warszawa 1993, s. 159. W odniesieniu do spolecznoSci polskiej jako kryterium narodowoSciowe poslužyly dane ze spisu powszechnego z 1931 r. oparte na deklaracji językowej (język ojczysty). 63 J. Tomaszewski, Ojczyzna nie tylko..., s. 77; Z niedoszacowaniem liczby Bialorusinöw przez wladze polskie zgadzano się röwniez juž w publikacjach międzywojennych, np. Z. Urbanski, Mniejszošci narodowe w Polsce, Warszawa 1932. Liczbę spolecznoSci bialoruskiej žyjącej w Polsce Z. Urbanski ocenial na ok. 1,5 mln. 64 W niniejszej pracy autor stawia tezę, iž liczna grupa tzw. tutejszych na Polesiu, szczegölnie widoczna w czasie danych spisowych z 1931 r., byla z jednej strony wypadkową faktycznego braku sprecyzowanej SwiadomoSci narodowej znacznej częSci Poleszuköw, z drugiej, wychodzila naprzeciw oczekiwaniom wladz, starających się często administracyjnymi mėtodami podkreSlič odrębnoSč narodowoSciową Polesia. Dlatego tež zbiežnoSč až tak dužej liczby „tutejszych” z oczekiwaniami wladz powinna co najmniej zastanawiac.

27

wogrödzkie: 7,8% (83 tys.), wilenskie 8,7% (111 tys.), poleskie 10,1% (114 tys.)65. Cechą charakterystyczną tej grupy narodowosciowej bylo zamieszkiwanie przez nią glöwnie miast i miasteczek, co w znacznym stopniu wply walo na ich strukturę spoleczno-zawodową. W wojewödztwie wilehskim 29,1% mieszkancöw miast stanowila ludnosč zydowska, w nowogrödzkim - 42,7%, a w poleskim - 49%66. Czwartą co do wielkosci grupą narodowošciową ziem pölnocno-wschodnich byli Ukraihcy, skupieni na poludniowych obszarach wojewödztwa poleskiego. Wedlug ustaleh J. Tomaszewskiego w 1931 r. Polesie zamieszkiwalo 219 tys. Ukrairicöw, co stanowilo 19,3% calej populacji wojewödztwa67. Mniejsza byla spolecznosč litewska w Polsce, wedlug szacunköw licząca okolo 100 tys. osöb68. Kolejną pod tym względem mniejszoscią byli Rosjanie, liczący w 1931 r. na Kresach Pölnocno-Wschodnich 66 tys.69. Glöwnymi centrami srodowisk rosyjskich byly miasta: Wilno i Brzesč. Przedstawiciele innych mniejszošci narodowych stanowili niewielki odsetek ludnosci, nieprzekraczający kilku tysięcy (np. Niemcy - 3 tys.). Dūžy odsetek mniejszosci narodowych stwarzal problemy natury poli­ ty cznej, co znajdowalo bezposrednie odbicie w dzialaniach služb bezpieczenstwa na Kresach. Srodowiska te byly poddane stalej inwigilacji i, obok ruchu komunistycznego, uwazane za glöwne žrodlo potencjalnego zagroženia integralnošci pahstwa polskiego. Chronologiczne ramy rozprawy obejmują lata 1919-1939. Data początkowa wiąže si? z wkroczeniem na ziemie pölnocno-wschodnie regulamych polskich formacji wojskowych i ustanowieniem na tych obszarach nowej struktury administracyjnej - najpierw Zarządu Wojskowego, następnie Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich. Datą koricową jest rok 1939 - wybuch II wojny swiatowej i sowiecka agresja na ziemie wschodnie II Rzeczypospolitej. Praca ma uklad rzeczowo-chronologiczny - aczkolwiek nie pozbawiony cech ujemnych (niektöre problemy, np. aktywizacja dzialan dywersyjnych w latach 1920-1925 czy problemy związane z przewrotem majowym są wzmiankowane w kilku miejscach), pozwala jednak przesledzič wazne związki przyczynowo-skutkowe poszczegölnych zjawisk. 65 P. Eberhardt, Liczebnošč i rozmieszczenie ludnošci iydowskiej na Kresach Wschodnich I i II Rzeczypospolitej w pierwszejpolowie XX wieku, [w:] Swiat Niepoiegnany. Žydzi na dawnych ziemiach wschodnich w XVI1I-XX wieku, red. K. Jasiewicz, Warszawa 2004, s. 71. Procentowy udzial ludnošci zydowskiej w skali calego kraju wynosil 9,8% (dane z 1931 roku). 66 J. Tomaszewski, Ojczyzna nie tylko..., s. 97-98. 67 Tamže, s. 52. 68 Tamže, s. 153; Z. Urbanski, dz. cyt., s. 127. Bronislaw Makowski twierdzi, iž faktyczna liczba Litwinöw byla znacznie wiçksza i možna ją oszacowac na okolo 250 tys. (Zob. B. Makowski, dz. cyt., s. 26-28). 69 J. Tomaszewski, Ojczyzna nie tylko..., s. 149.

28

Opracowanie sklada się z trzech częsci. Częsč pierwsza zatytulowana „Zagadnienie bezpieczenstwa wewnętrznego w koncepcjach politycznych wladz polskich w latach 1919-1939” oparta glöwnie na literaturze przedmiotu jest przeglądem mysli politycznej okresu dwudziestolecia międzywojennego, dotyczącym kwestii bezpieczenstwa wewnętrznego, rozumianej jako organizacja wizji ladu polityczno-prawnego, narodowo-etnicznego i religijno-wyznaniowego. Zasadniczą częsč pracy stanowią częsci druga i trzecia. Zostaly one podzielone na rozdzialy i podrozdzialy glöwnie ze względu na latwiejsze usystematyzowanie prezentowanego materialu. Zastosowany podzial nie ma charakteru zamkniętego, trudno np. w częsci trzeciej kategorycznie oddzielič od siebie zagadnienia polityczne od dzialan aparatu bezpieczenstwa. Obie kwestie często się wzajemnie uzupelniają. W częsci drugiej zatytulowanej „Ksztaltowanie się Struktur administracyjnych i aparatu bezpieczenstwa na ziemiach pölnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej” przedstawiono etapy organizowania się polskiej administracji. W latach 1919-1920 byl to Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich, w miejsce ktörego po zakoriczeniu dzialari wojennych utworzono, w wyniku akcji gen. Lucjana Želigowskiego, Litwę Šrodkową, podczas gdy na pozostalych zie­ miach kresowych rozpoczęto budowę Struktur powiatowych i wojewödzkich. Okres unifikacji pod względem prawnym i strukturalnym calosci ziem pöl­ nocno-wschodnich z resztą obszaru II Rzeczypospolitej zakoriczyl się formalnie po wcieleniu w marcu 1922 r. w sklad panstwa polskiego Litwy Šrodkowej. W tym miejscu omöwiono röwniez rolę i funkcję wojewody i starosty, ze szczegölnym uwzględnieniem ich pozycji jako osöb odpowiadających za bezpieczenstwo na podleglym im terenie. We fragmentach dotyczących organizacji sluzb bezpieczenstwa omöwione zostaly kolejne formacje wyspecjalizowane w zapewnieniu bezpieczenstwa wewnętrznego. Przedstawiono etapy zmian w ich strukturach: ksztaltowanie się služb bezpieczenstwa na obszarach administrowanych przez Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich, unifikacyjne problemy zachodzące w policji Litwy Srodkowej oraz organizację wojewödzkich i powiatowych Wydzialöw i Referatöw Bezpieczenstwa Publicznego. Podkreslono rolę naczelniköw i referentöw, ktörzy wprawdzie nie mieli oficjalnych uprawnieri do prowadzenia samodzielnej polityki, niemniej jednak na sporządzanych przez nich analizach i sprawozdaniach opierali się wojewodowie i starostowie przy podejmowaniu ostatecznych decyzji. Dužo miejsca w pracy poswięcono formowaniu się i podleglosci sluzbowej oraz roli i zadaniom organöw Policji Panstwowej. Omöwiono wreszcie etapy zmian i dzialalnosč kolejnych formacji granicznych oraz przedstawiono rolę wojska w utrzymaniu bezpieczenstwa wewnętrznego. 29

W częsci trzeciej, „Urzeczywistnienie založeri polityki panstwa i dzialalnošč aparatu bezpieczenstwa na ziemiach polnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej”, zostaly przedstawione kolejne etapy realizacji koncepcji politycznych, ze zwroceniem uwagi na praktyczną stronę funkcjonowania služb bezpieczenstwa. Omowiono etapy realizacji polityki narodowosciowej, przedstawiono problemy oswiatowe, kwestie religijne oraz nakreslono koncepcję przesiedlenia ludnosci polskiej na Kresy; opisano takze raczej malo udane proby pozyskania przychylnosci miejscowych spolecznoSci przez administrację polską. Wladze polskie z jednej strony zdawaly sobie sprawę ze znaczenia odbioru wizerunku urzędnikow, policjantow (jako przedstawicieli panstwa polskiego) przez lokalne spolecznosci, ale z drugiej baly się dopuszczenia niepolskich obywateli do pelnienia funkcji urzędniczych. Następnie omowiono zarowno dzialalnosč organizacji polityczno-spolecznych, jak i akcje instytucji panstwowych, mających tę dzialalnosč kontrolowac. Z punk­ tu widzenia interesow panstwa najwięcej uwagi poswięcano Komunistycznej Partii Zachodniej Bialorusi i organizacjom mniejszosciowym, ktore byly traktowane na ziemiach wschodnich nie tylko jako zagroženie biežącego bez­ pieczenstwa wewnętrznego, ale rowniez integralnosci panstwa polskiego. Ze względu na skalę problemų wyodrębnione zostaly tež zagadnienia dotyczące walki instytucji panstwowych z dzialalnoscią dywersyjną lat 1920-1925 oraz problematyka zapobiegania i zwalczania przejawow akcji antypanstwowych w latach następnych (1926-1939). Zgodnie z przyjętymi wczesniej zalozeniami pominięto w rozprawie zagadnienia przestępczosci kryminalnej. Kwestiom tym, w przeciwienstwie do zagrozen politycznych, wladze poswięcaly znacznie mniej uwagi, uwažając, iž przestępstwa natury kryminalnej, choc uciąžliwe z punktu widzenia obywateli, nie stanowily realnego zagrozenia dla istnienia panstwowosci polskiej. Zasadniczą częsč pracy zamyka epilog zatytulowany ,,W godzinie pro­ by - utrzymanie bezpieczenstwa wewnętrznego we wrzesniu 1939 roku”. W częsci tej przedstawiono przygotowania do dzialan zbrojnych oraz opi­ sano kontrolę stanu bezpieczenstwa w pierwszym okresie dzialan wojennych. Podjęto tež probę odpowiedzi na pytanie, na ile prowadzona w calym międzywojniu pohtyka bezpieczenstwa wewnętrznego zdala swoj egzamin ,,w godzinie proby”. Cechą charakterystyczną tego okresu na ziemiach kresowych byl względny spokoj do 17 wrzesnia i wyrazna aktywizacja srodowisk niechętnych panstwowosci polskiej po wkroczeniu na tereny Rzeczypospolitej oddzialow Armii Czerwonej. W zakonczeniu podsumowane zostaly w ujęciu chronologicznym etapy ksztaltowania się polityki bezpieczenstwa wewnętrznego i organizacji služby bezpieczenstwa na Kresach Polnocno-Wschodnich II Rzeczypospolitej. 30

W opinii autora, fundamentalnym zadaniem dzisiejszych dzialan badawczych muši byč zerwanie z zasadą udowadniania wlasnych racji politycznych, narodowych czy spolecznych. Historia najnowsza winna stač się nauką w mozliwie największym stopniu niezaležną od aktualnych uwarunkowari geopolitycznych. Spör naukowy, tak niezbędny dla normalnego rozwoju wiedzy, powinien byč jedynie rezultatem prowadzonych badan, a nie wskrzeszaniem metodologii i terminologii w nowym postsowieckim wydaniu. Poddając osądowi Czytelniköw niniejszą ksiąžkę - efekt kilkuletnich prac badawczych, autor ma nadzieję, že wniesie ona istotny wklad w poznanie polityki panstwa polskiego i historii ziem pölnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej i stanie się jednoczesnie inspiracją do dalszych badan. * * H« Ksiąžka ta powstala dzięki ¿yczliwosci i wsparciu wielu osöb. Przede wszystkim dziękuję Prof. Barbarze Stępniewskiej-Holzer oraz sp. Prof. Tomaszowi Strzemboszowi - za rady i wsparcie, jakich nigdy nie szczędzili na mojej drodze poznawania historii. Wiele cennych uwag otrzymalem od Prof. Michala Gnatowskiego, Prof. Daniela Grinbergą, Prof. Jerzego Holzera, Prof. Eugeniusza Mironowicza, Prof. Andrzeja Misiuka, Prof. Andrzeja Peplonskiego oraz Prof. Jana Tęgowskiego. Slowa podziękowania kieruję pod adresem Prof. Krzysztofa Jasiewicza, ktörego sugestie wplynęly na ostateczny ksztalt pracy. Za žyczliwą krytykę i inspirujące porady wdzięczny jestem takže kierownikowi Katedry Historii Najnowszej w Instytucie Historii Uniwersytetu w Bialymstoku Prof. Janowi Kofmanowi. Za bardzo pomocne uwagi dziękuję recenzentowi wydawniczemu - Prof. Jerzemu Tomaszewskiemu. Cieple slowa pragnę skierowac röwniez do moich Przyjaciöl na Litwie i Bialorusi, ktörych wsparcie znacznie mi pomoglo w prowadzonych kwerendach archiwalnych. Swojej Rodzinie dziękuję natomiast za cieplo i wyrozumialosc, jakie otrzymalem podczas pracy nad niniejszą rozprawą.

CZĘŠČ I Zagadnienie bezpieczenstwa wewnętrznego w koncepcjach politycznych wladz polskich w latach 1919-1939 Kwestia bezpieczenstwa wewnętrznego zawsze pozostawala jednym z fimdamentalnych zagadnien w funkcjonowaniu panstwa. Podobnie bylo rowniez w przypadku dwudziestolecia międzywojennego II Rzeczypospolitej. Wszystkie ugrupowania poSwięcaly temų problemowi dužo uwagi. Faktyczną jednak szansę realizacji mialy partie i srodowiska polity czne uczestniczące w procesie rządzenia panstwem. W latach 1919-1939 przed politykami stanęlo zadanie nie tylko stworzenia wizji organizacji ladu polityczno-prawnego, narodowo-etnicznego czy religijno-wyznaniowego, ale przede wszystkim wypracowanie rozwiązari mozliwych do zastosowania w praktyce. Zakladano, iž za posrednictwem odpowiednich przedsięwzięč politycznych uda się modyfikowac i wplywac na procesy uwazane za niekorzystne z punktu widzenia bezpieczenstwa wewnętrznego. Podejmowane dzialania, zmierzające do utrzymania bezpieczenstwa na ziemiach kresowych, często musialy oznaczač konflikt o charakterze narodowosciowym. Dlatego tež nieprzypadkowo na wschodnich rubiežach panstwa polskiego problem bezpieczenstwa wewnętrznego byl nierozerwalnie związany z kwestią etniczno-narodowosciową czy religijno-wyznaniową. Stosunek polskich srodowisk politycznych do ziem wschodnich na początku ksztaltowania się granic i panstwowosci polskiej byl zdominowany przez dwie glowne koncepcje1. Z jednej strony sporų politycznego stall zwolennicy inkorporacji, uwažający, že przyszle panstwo polskie winno wchlonąč takie obszary na wschodzie, ktore uda się pod względem kultury polskiej zasymilowac2. W wypadku Bialorusinow odmawiano im prawa nie tylko do wlasnej panstwowosci, ale i autonomii, natomiast w stosunku do Litwindw dopuszczano mozliwosc zaspokojenia narodowych aspiracji w postaci wy1 T. Snyder, The Reconstruction of Nations Poland, Ukraine, Lithuania, Belarus 1569-1999, New Haven/London 2003, s. 58-59; R. Wapiriski, Swiadomosc polityczna..., s. 288. Obok koncepcji inkorporacyjnej i federacyjnej na ziemiach Wielkiego Ksi?stwa Litewskiego funkcjonowala röwniez koncepcja polityczna zwana krajow^. Na pocz^tku lat dwudziestych nie odgrywala jednak juz istotnej roll politycznej (wi?cej na temat krajowoici zob. Krajowosc - tradycje zgody narodow w dobie nacjonalizmu, red. J. Jurkiewicz, Poznan 1999). 2 M. Sliwa, dz. cyt., s. 77-78.

32

dzielenia w ramach panstwa polskiego obszaru języka litewskiego3. Prezentowana koncepcja asymilacji narodowej možliwie dužych grup mniejszosciowych oparta byla na prostych i czytelnych založeniach, dzięki czemu przemawiala do znacznie większej grupy obywateli niž tylko faktyczni zwolennicy endecji. Založenia inkorporacyjne wydawaly się byč sluszne, zwlaszcza w wypadku ziem bylego Wielkiego Księstwa Litewskiego, gdzie - jak twierdzili zwolennicy inkorporacji - nie bylo tak naprawdę z kim się sfederowač. Jako przyklad podawano slabo zorganizowaną spolecznosč bialoruską. Kwestia polityki narodowošciowej przyszlego panstwa byla traktowana jako jeden z kluczowych elementow ogolnej koncepcji bezpieczenstwa wewnętrznego. Uwažano, iž dopiero „(...) opanowanie przez narod panujący wszystkich dziedzin žycia spolecznego, a przynajmniej doprowadzenie do znacznego oslabienia pozycji, jakie w gospodarce, polityce i kulturze zajmowaly inne grupy narodowošciowe, moglo (...) stwarzač gwarancję wewnętrznej i zewnętrznej spoistosci panstwa”4. W mysli politycznej obozu endeckiego panstwo mialo byč dopelnieniem funkcjonowania narodu polskiego, umožliwiającym rozwoj j ego pelnej aktywnosci5. Drugie založenie, sygnowane przez blok skupiony wokol Jozefą Pilsudskiego, mowilo o planach budowania na wschodzie systemu panstw sfederowanych z Rzeczpospolitą6. Byla to nie do korica sprecyzowana koncepcja Naczelnika Panstwa, opierająca się raczej na založeniach militamych (potrzeba posiadania sojusznikow na wschodzie) niž na faktycznej potrzebie tworzenia paristw narodowych7. Cechą charakterystyczną w dzialalnosci Jozefą Pilsudskiego (co będzie widoczne takže po 1926 r.) byla niechęč do rozwažan teoretycznych. Znacznie większe znaczenie Naczelnik Panstwa kladl na element wykonawczy w rządzeniu. Wynikalo to z „(...) odrzucenia ideologicznego myslėnia o mechanizmach rozwoju na rzecz decydowania racjonalnego”8. 3 J. Szczepariski, Spoleczenstwo Polski w walce z najazdem bolszewickim 1920 roku, Warszawa-Pultusk 2000, s. 62. 4 R. Wapiriski, Myšl polityczna Narodowej Demokracji wobec problemow bezpieczenstwa II Rzeczypospolitej, [w:] Na warsztatach historykdw polskiej myšli politycznej. Polska myšl polityczna XIX i XX wieku, t. IV, red. H. Zielinski, Wroclaw 1980, s. 203. 5 R. Wapiriski, Problem panstwa..., s. 104. 6 Archiwum Akt Nowych w Warszawie (dalėj: AAN), Akta Leona Wasilewskiego, sygn. 31, k. 2. 7 W. Materski, Na widecie. II Rzeczpospolitą wobec Sowietow 1918-1939, Warszawa 2005, s. 26; A. Chojnowski, Zasady bialoruskiejpolitykipilsudczykdw, [w:] Polska - Polacy - mniejszosci narodowe. Polska myšl polityczna XIX i XX wieku, t. VIII, red. W. Wrzesiriski, Wroclaw 1992, s. 276. Idea federacyjna byla budowana przede wszystkim z uwzględnieniem interesow paristwa polskiego, co nie pokry walo się z oczekiwaniami elit litewskich czy bialoruskich. Dobrym przykladem byla slabo sprecyzowana koncepcja autonomii bialoruskiej, obejmującej ziemie na wschdd od Miriska. Wileriszczyzna, Nowogr6dczyzna czy Polesie, nawet w koncepcji federacyjnej, mialy byč obszarem dominacji zywiolu polskiego. 8 W. Paruch, Myšl polityczna..., s. 205.

33

Jak trafnie zauwažyl K. Kawalec „(...) Pilsudskį nie formulowal sprecyzowanych programow, związanych czy to z okrešloną, trvvalą wizją porządku powojennego, czy z gloszonymi zasadami ideowymi, ograniczając się do dostosowywania wlasnych koncepcji do zmieniającego się položenia”9. Zasadnicza rožnica pomiędzy zwolennikami koncepcji inkorporacyjnej i federacyjnej polegala na tym, iž pienvsi w swoich založeniach odwolywali się do polskiej tradycji etniczno-kulturowej, a drudzy do paristwowo-historycznej. Jednak jedni i drudzy bez Kresow Wschodnich nie wyobražali sobie sprawnego funkcjonowania panstwa polskiego101. Letnia ofensywa armii bolszewickiej w 1920 r. radykalnie zmienila sytuację na ziemiach wschodnich. Panstwo polskie, po odparciu wojsk bolszewickich spod Warszawy, na nowo musialo wypracowač koncepcję polityki wschodniej. Zwycięsko - jako wodz - z wojny polsko-bolszewickiej wychodzil Jozef Pilsudskį, jednak jego idea federacji miala coraz mniejsze grono zwolennik6w. Za ideą inkorporacyjną przemawial fakt, iž w momencie zagroženia niedawno zdobytej panstwowosci, gl6wny cięžar obrony kraju spocząl na obywatelach narodowosci polskiej. Sama Litwa, mająca stanowič jeden z filarow koncepcji federacyjnej, wykorzystala slabosč Polski, zajmując za przyzwoleniem bolszewikow Wilno i Wilenszczyznę. Pilsudskį do korica pragnąl jednak realizowač wlasne zamierzenia. Jednym z ostatnich krokow podejmowanych w celu ratowania koncepcji federacyjnej bylo, wbrew namowom gen. Tadeusza Rozwadowskiego zalecającego zajęcie zbrojne Litwy, podjęcie przez Naczelnika Panstwa skomplikowanej gry, polegającej na utworzeniu Litwy Šrodkowejn . Rownie nieudaną, znacznie gorzej przygotowaną nie tylko pod względem politycznym, ale i militarnym, byla akcja gen. Stanislawa Bulak-Balachowicza (25 paždziemika 1920 r.)12. Pilsudskį liczyl, že wejscie wojsk gen. Bulak-Balachowicza na ziemie zajęte przez bolszewikow przyczyni się do wybuchu tam powstania, a w konsekwencji doprowadzi do stworzenia jakiejs namiastki paristwowošci bialoruskiej, ktora będzie zmuszona szukač sojusznika w Polsce13. 9 K. Kawalec, dz. cyt., s. 28. 10 B. Miedziriski, Polityka wschodnia Pilsudskiego, ,^Zeszyty Historyczne” 1975, z. 31, s. 9. 11 J. Giertych, Sprawa litewska, Wilno 1938, s. 17; P. Lossowski, Konflikt polsko-litewski 1918-1920, Warszawa 1996, s. 150. 12 O. Latyszonek, Bialoruskieformacje wojskowe 1917-1923, Bialystok 1995, s. 164-165; Z. Szybieka, Historia Bialorusi 1795-2000, Lublin 2002, s. 248-251; Archiwy Belaruskaj Narodnaj Respubliki, 1.1, oprac. Siarhiej Supa, Wilnja-Nju Jork-Minsk-Praga 1998, s. 949-950; K. Grygajtis, Polskie idee federacyjne i ich realizacja w XIX i XX w., Częstochowa 2001, s. 269; W. Materski, Na widecie..., s. 139. Röwnie nieudana akcja jak w wypadku Bialorusi zostala przeprowadzona na Ukrainie, gdzie podjęto prčbę wspierania sil antybolszewickich. 13 W rzeczywistos'ci jednak to bolszewicka Rosja w przyszlo&i będzie sprawniej rozgrywac „bialoruską kartą narodową” w celu eskalacji wewnętrznych konfliktöw w panstwie polskim. Postanowienia

34

Spor pomiędzy zwolennikami inkorporacji i federacji przebiegal, choč ze znacznie mniejszą šilą, takže po 1920 r. W nowej rzeczywistosci przybral on jednak nieco inny charakter. Oznaczal wybranie rozwiązari proponowanych przez endecję (dominacja žywiolu polskiego na Kresach oraz aktywizacja procesow polonizacyjnych), albo srodowiska pilsudczykowsko-lewicowe (gloszące potrzebę rozwaženia možliwošci nadania pewnych praw autonomicznych mniejszosciom kresowym)14. Postanowienia traktatu ryskiego oraz coraz silniejsza pozycja obozu narodowego potwierdzala dominację koncepcji asymilacji narodowej15. Srodowiska narodowe uznaly, iž czynione w latach 1919-1920 przez Pilsudskiego kroki mające na celu pozyskanie elit litewskich, bialoruskich czy ukrairiskich byly malo realne, a urzeczywistnienie federacji wręcz grožne16. W wypadku Litwinow czy Ukraincow Roman Dmowski wątpil, czy byla jakakolwiek možliwošč porozumienia się, bowiem jak twierdzil „(...) ruch ten opieral się nie na sprzecznosci interesow z Polską, lecz na dąženiu do wytworzenia narodowosci przez walkę z polskošcią” 17. Natomiast problemem ruchu bialoruskiego byla jego slabosc i brak w ocenie narodowc6w rzeczywistych aspiracji narodovvych. Dzięki temų w endeckim programie asymilacji mniejszosci slowiariskich, to wlasnie Bialorusini wydawali się byč najbardziej podatni na polonizację (pogląd ten podzielala rowniež częsč obozu pilsudczykowskiego). Liczono, iž wraz z postępującą unifikacją ziem p61nocno-wschodnich z resztą obszarow Rzeczypospolitej coraz silniej postępowač będą rowniež procesy asymilacji. Nie posiadając, w ocenie narodowcow, wlasnej swiadomosci narodowej, kultury, języka mniejszosč bialoruska w stosunkowo krotkim czasie ulegnie polonizacji18. W publicystyce chętnie eksponowano wyžszošč kultury polskiej oraz potrzebę traktatu ryskiego, choc mogly si? wydawad kl?skq strony bolszewickiej, to jednak w diuzszej perspektywie stwarzaly szans? na wznowienie konfliktu na dogodnych dla Rosji warunkach. 14 E. Jelinski, Polityka Polskiej Partii Socjalistycznej wobec mniejszosci narodowych w latach 1918-1939, „Dzieje Najnowsze” 1983, nr 1-2, s. 85. Polska Parta Socjalistyczna w stosunku do mniejszo^ci kresowych wysuwala postulat autonomii terytorialnej. 15 P. Eberhardt, Twörcy polskiej geopolityki, Kraköw 2006, s. 2006, s. 169; K. Grygajtis, dz. cyt., s. 400-401. W pierwszej polowie lat dwudziestych ¿rodowiska ludowe byly podzielone w sprawie polskiej polityki na Kresach. PSL „Wyzwolenie” sprzyjalo koncepcjom obozu pilsudczykowskiego, podczas gdy P SL ,,Piast” blizsze bylo rozwi^zaniom proponowanym przez ^rodowiska endeckie. Wspölny program PSL ,J’iast” i Narodowej Demokracji w kwestii polityki wschodniej zdeterminowany byl bliskq wspölpracq obu tych partii. 16 S. Grabski, Naröd a panstwo, Lwöw 1922, s. 11. Stanislaw Grabski prorokowal, ze wszystkie pomysly kantonalne czy federacyjne, o ile by si? zifoily, musialyby w krötkim czasie doprowadzid do rozpadu Polski. 17 K. Kawalec, dz. cyt., s. 33. 18 K. Gomölka, Sprawa bialoruska w koncepcjach Narodowej Demokracji w latach 1918-1922, [w:] Polska - Polacy - mniejszosci narodowe. Polska mysl polityczna XIX i XX wieku, t. VIII, red. W. Wrzesinski, Wroclaw 1992, s. 256-257.

35

stosowania na Kresach sprawiedliwych, choc jednoczešnįe zdecydowanych i silnych rządow19. Naród polski w stosunku do swoic'h „mlodszych braci” - Litwinów, Bialorusinów, Ukrainców - miai pelnič funkcję ojca' sprawiedliwego i opiekuhczego, ale gdy zachodzila taka potrzeba takže karcącego. W przekonaniu frodowisk narodowych juž sama obecnosč mniejszosci narodowych stwarzala zagroženie bezpieczenstwa wewnętrznego, a co za tym idzie takže integralnosci panstwa polskiego20. Koncepcja jednosci II Rzeczypospolitej scisle związana byla z nacjonalistyczną wizją panstwa narodowego, co stanowic mialo podstawę bezpieczenstwa wewnętrznego21. Niebagatelną rolę w procesie polonizacji przypisywano równiez dzialalnosci Kosciola katolickiego, stąd m.in. nacisk wladz panstwowych na wplywanie na obsadę wyzszych stanowisk duchownych zgodnie z polską racją stami. Kosciól katolicki na Kresach, jako jeden z podstawowych wyznaczników polskosci, miai aktywnie wspierac dzialania administracji rządowej. Trudnosci polityczno-gospodarcze, objawiające się m.in. częstą zmianą rządow w pierwszym okresie funkcjonowania panstwa polskiego, nie sprzyjaly wypracowaniu zwartej koncepcji w stosunku do problematyki kresowej. Jednym z najwazniejszych problemów, przed jakimi stanęla administracja polska na ziemiach pólnocno-wschodnich w pierwszych latach po zakonczeniu dzialan wojennych, byla kwestia utrzymania spokoju i bezpieczenstwa wewnętrznego oraz przywrócenie pokojowego trybu w funkcjonowaniu spoleczenstwa i gospodarki. Administracja lokalna, rozdarta między zapewnieniem spokoju a inicjowaniem nowych przedsięwzięč programowych, z większym lub mniejszym zapalem (uzaležnione to bylo od lokalnych warunków i aktywnosci miejscowych urzędnikow) wprowadzala endeckie koncepcje polityki kresowej. Brak stabilizacji widoczny byl m.in. w kilkakrotnie zmieniających się w pierwszej polo wie lat dwudziestych strukturach formacji granicznych czy policji. Kolejne ekipy rządowe w zmianach organizacyjnych poszukiwaly rozwiązan umožliwiających skuteczne opanowanie i kontrolowanie bezpieczenstwa wewnętrznego kraju. Zaprzeczeniem latwych planów polonizacyjnych na Kresach byly wyniki wyborów parlamentamych z 1922 r.22Sukces Bloku Mniejszosci Narodowych oraz narastający z coraz większą šilą od 1923 r. antypahstwowy ruch dywersyjny zmusily centralne wladze panstwa do nowego, calosciowego zajęcia się problemem bezpieczenstwa na Kresach, a co za tym idzie takže kwestią za19 W. Wydzga, Z wycieczki na kresy (województwo nowogródzkie), Warszawa 1923, s. 12. 20 A. Chojnowski, Mniejszosci narodowe a bezpieczenstwopanstwa w myslipolitycznej Narodowej Demokracji i sanacji, [w:] Na warsztatach historyków polskiej mysli politycznej. Polska myšl polityczna XIX i XX wieku, t. IV, red. H. Zieliriski, Wroclaw 1980, s. 219. 21 R. Wapinski, Myslpolityczna Narodowej..., s. 214. 22 R. Wapinski, Problem panstwa..., s. 94.

36

mieszkujących ją mniejszošci narodowych. Rozwiązania proponowane przez srodowiska narodowe, zakladające doprowadzenie do szybkiej polonizacji Kresów, co na poziomie politycznym i kulturalnym oznaczalo niekwestionowaną dominację języka polskiego, musialy zostač rozložone w czasie23. Pierwsze nieudane próby caloéciowego stworzenia programų polityki kresowej podjąl rząd gen. Wladysìawa Sikorskiego. Jednak ze względu na krótki okres funkcjonowania nie udalo mu się wypracowac trwalych rozwiązan. W przyjętych wytycznych uznano, iž na terenie Polesia wladze polskie będą przeciwne dzialalnošci ruchu bialoruskiego, a na innych obszarach ziem pólnocno-wschodnich będą starač się je ograniczač24. Najwięcej dia sprawy unormowania sytuacji bezpieczeristwa na Kresach i przygotowania wytycz­ nych polityki narodowoéciowej w okresie przedmajowym, zrobil ukonstytuowany w grudniu 1923 r. rząd Wladysìawa Grabskiego. Zdolal on wypraco­ wac rozwiązania kompromisowe. Modelowym przedsięwzięciem byly ustawy językowe z lipca 1924 r., które odchodzily od založeh skrajnego modelu polityki endeckiej w stronę rozwiązari propanstwowych. Byla to wazna pròba pozyskania srodowisk mniejszosciowych. Zdaniem premierà W. Grabskiego rząd winien byl išč na ustępstwa, ale musialy one „(...) byč dobrze przemyšlane i zastosowane, tak by wzmocnily, a nie oslabily naszej parìstwowosci”25. Nie zdecydowano się na radykalne kroki, dlatego tež nieprzypadkowo akceptacji nie uzyskaly koncepcje lewicowego wicepremiera Stanislawa Thugutta, mające na celu (poprzez przeprowadzenie reformy rolnej i rozwój oéwiaty) rozbicie tradycyjnej spolecznej struktury na Kresach, a przez to silniejsze powiązanie niepolskiej ludnošci chlopskiej z polską racją stanu26. Warto podkreslič, iž wprowadzone w 1924 r. zmiany modyfikujące dotychczasową pohtykę na Kresach wychodzily naprzeciw haslom gloszonym przez obóz pilsudczykowski, co bylo nie bez znaczenia dia dalszego ich funkcjonowania po 1926 r. Przewrót majowy i dojscie Pilsudskiego do wladzy stwarzalo nadzieję na radykalniejsze zmiany w polity ce pahstwa. Znaczna częsč spoleczenstwa liczyia, iž większosč zapowiedzi będzie zrealizowana. W rzeczywistosci jed­ nak obóz pilsudczykowski gloszone hasla traktowal jako wstępny etap ksztaltowania ostatecznego programų politycznego. Po dojšciu do wladzy koncep23 W. Kozyra, Polityka administracyjna..., s. 424-427. Sporym zaskoczeniem dla zwolennik6w endecji byla znikoma atrakcyjno^č kultury polskiej na Kresach, ktdra nie zawsze mogla się przebid przez dominację języka rosyjskiego. 24 AAN, Protokoly Posiedzenia Komitetu Politycznego Rady Ministr6w (dalėj: PKPRM) z lat 1921-1923, k. 174-175. 25 W. Grabski, Dwa lata pracy u podstaw panstwowošci naszej (1924—1925), oprac. M. M. Drozdovvski, Warszawa-Rzesz6w 2003, s. 118. 26 A. Chojnowski, Koncepcje polityki..., s. 34—45.

37

cje polityczne byly często modyfikowane i dostosowywane do aktualnych potrzeb. Prowadzilo to do rozbiežnosci między založe'niami teoretycznymi a codzienną praktyką27. Polityka nie byla sztuką šamą w sobie, lecz služyč miala rozwiązywaniu konkretnych problemów. Zbyt nadmiema liberalizacja („sejmokracja”) w ocenie sanacyjnej doprowadzila w latach 1919-1926 do dezorganizacji panstwa i kryzysu politycznego, zagražającego bezpieczenstwu wewnętrznemu. Rządom przedmajowym zarzucono brak zrozumienia interesów panstwa jako calosci i skupianie się na korzyšciach partyjnych. Powrót do pelnej demokracji mògi nastąpič dopiero po odpowiednim przygotowaniu i wzmocnieniu Struktur pahstwo wy eh. Przewrót wojskowy w opimi pilsudczyków byl zatem potrzebny, bowiem zbyt duze rozbiežnosci polityczne i narodowo-etniczne w II Rzeczypospolitej grozily nadmiemym oslabieniem sily panstwa, co zwlaszcza na Kresach przybrač mogio Charakter grožnych ruchów separatystycznych. W mysl zasady gloszonej przez sanację, iž najwyzszym dobrem jest pahstwo, ograniczenie swobód obywatelskich (w wymiarze partyjnym i narodowosciowym) bylo naturalną konsekwencją wyboru politycznego, który dokonal się w maju 1926 r. Wynikalo to takže z przekonania o zmierzchu panstwa liberalnego oraz indywidualizmu w žyciu spolecznym28. Racją najwyžszą bylo przestrzeganie zaproponowanego przez sanację ladu moralnego z najwazniejszym jego skladnikiem - panstwem. Za­ tem dobro ogólu - wyrazane w postaci panstwa - winno dominowac nad partykulamymi interesami. „Pilsudczykowska ideologia panstw ow a-pisalA . Garlicki, zakladala swoisty solidaryzm. Idealem - abstrahując od jego realnosci - bylo takie skonstruowanie panstwa, by w sposób harmonijny reprezentowalo wszystkie grupy spoleczne, polityczne i narodowe. Ale jednoczesnie musialyby one dobrowolnie podporządkowač się interesom panstwa, a więc zrezygnowac z częsci swych programowych založen”29. Przyjmując koncepcję narodu politycznego, panstwu podporządkowano interesy wszystkich grup partyjnych, narodowosciowych, spolecznych i religijnych. Bylo to mozliwe, gdyž jak twierdzil W. Paruch: „Pahstwo mialo byč instytucją nadrzędną wobec spoleczenstwa, jego Struktur, podzialów spolecznych i stanu spolecznej swiadomosci. Dlatego tež mogio ingerowac w žycie spoleczne w celu obrony wlasnych interesów i dobra powszechnego. Los Rzeczypospolitej nie mògi zaležeč od niedojrzalosci spolecznej, patolo27 Dobrym przykladem rozbiežnosci na ziemiach pólnocno-wschodnich pod koniec lat trzydziestych bylo praktycznie zrezygnowanie na poziomie edukacji z hasel konsolidacji panstwowej na rzecz asymilacji narodowej w stosunku do spolecznoSci bialoruskiej. 28 K. Kawalec, dz. cyt., s. 177. 29 A. Garlicki, Myšlpolityczna sanacji wobec problemów bezpieczenstwa II Rzeczypospolitej, [w:] Na warsztatach historyków polskiej myšli politycznej. Polska mysl polityczna XIX i XX wieku, t. IV, red. H. Zielinski, Wroclaw 1980, s. 197.

38

gii struktur, konfliktów międzygrupowych i eskalacji egoistycznych žądan poszczególnych warstw”30. Panstwo, poprzez swoje instytucje, jako instancja nadrzędna sprawowalo wladzę niepodzielnie. W myšl zalozen sanacyjnych, wladza polityczna i panstwo stanowily monolit. Cięžar wytyczania zalozen i realizacji programų spoczywal na elicie (zwolennikach sanacji), która stanowila zaląžek nowego spoleczenstwa. Stač mialo ono na strazy wartošci nadrzędnej, za jakie uwazano panstwo. Czlonkiem elity mogi zostac kazdy oby watel bez względu na narodowošč. Jedynym kryterium bylo zaakceptowanie gloszonych przez sanację zasad. Zbudowanie szerokiego obozu mogącego wspóluczestniczyc w kierowaniu panstwem stawiano po 1926 r. za jeden z glównych celów nowej polityki31. Chciano w ten sposób uniknąč blęd6w popelnionych w 1919 i 1920 r., gdy, j ak uwaza­ no, brak stosownego porozumienia pomiędzy elitami a spoleczenstwem legl u podstaw klęski koncepcji federacyjnej32. W opinii R. Wapinskiego „Ogól spoleczenstwa traktowano (...) jako obiekt wychowawczy, nie rozumiejący idei panstwowej, podatny na anarchię i w gruncie rzeczy antypanstwowy”33. Przy realizacji wlasnych zalozen programowych obóz sanacyjny, odrzucając model panstwa demokratycznego, nie zdecydowal się jednak na podąženie sladem panstw totalitamych. Kladziono natomiast dūžy nacisk na wzmocnienie aparatu bezpieczenstwa. Ideą srodowisk rządzących Polską po 1926 r. bylo znalezienie modelu pošredniego, z jednej strony wzmacniającego wykonawcze instytucje panstwa, a z drugiej przyczyniające się do dobrowolnego powiązania obywateli z panstwem. Naležalo zatem znaležč rozwiązania umožliwiające pogodzenie silnego panstwa z zapewnieniem wolnosci jednostce34. Wladze sanacyjne odrzucaly jednak mozliwosc realizacji pelnego zakresu praw obywatelskich. Nie pozostawialo zludzen przemówienie Bronislawa Pierackiego, który w czasie wystąpienia budzetowego zdecydowanie wykluczyl mozliwosc korzystania przez obywateli ze wszystkich swobód, gdyz groziloby to, w opinii ministra, calkowitym chaosem35. Podobną wykladnię w kwestii praw obywatelskich zastosowal Stefan Mękarski w artykule Na drodze do nowej konstytucji, w którym pisal: „Wszyscy ludzie są równi wobec prawa, ale nie wszyscy są równi w uslugach oddawanych spoleczenstwu. Nie wszyscy są zdolni (...) do wykonywania najwyzszego prawa, jakim jest prawo stanowienia o panstwie (...) Stopien zdolnosci do wykonywania 30 W. Paruch, M yšlpolityczna..., s. 100. 31 R. Wapiriski, Historia polskiej myšli..., s. 207; W. Kulesza, dz. cyt., s. 139. 32 W. Paruch, Myšl polityczna..., s. 372-373. 33 R. Wapinski, Pokolenie Drugiej Rzeczypospolitej, Wroclaw 1991, s. 272-273. 34 J. Jędrzejewicz, Pilsudskį - prekursor przyszlošci, „Niepodleglošd” 1950, t. 2, s. 11-12. 35 „Gazeta Polska” z 1 7 1 1932 r.

39

tego prawa zaležy od indywidualnych wartosci i od stopnia uspolecznienia jednostki”36. W kwestii bezpieczenstwa wewnętrznego, w czym zawieralo się rowniez paralizowanie dzialalnošci ugrupowari opozycyjnych, ob6z sanacyjny wypracowal skuteczną koncepcję dzialania na pograniczu prawa. W. Paruch za M. Ratajem nazwal ją zasadą paša neutralnego37. Polegala ona na wykorzystaniu tzw. pustej przestrzeni pomiędzy prawem i bezprawiem, co w rzeczywistosci ograniczalo się do instrumentalnego stosowania prawa do osiągania wlasnych založeri politycznych. W referacie wygloszonym przez Bronislawa Pierackiego naposiedzeniu Gabinetu Prezesa Rady Ministro w 15 paždziernika 1927 r., wyraznie stwierdzono, iž dzialania rządu nie mogą bye przeciw prawu (contra legem), lecz rownolegle do prawa {propter legem)38. Oczywiscie, wykladnią dzialari propanstwowych i antypanstwowych pozostawalo jedynie ¿rodowisko sanacyjne, ktore odpowiednio interpretowalo stosowane przepisy prawne. Dawalo to realną šilę nawet przy zachowaniu pozorow przestrzegania porządku konstytucyjnego. Jak pokazala praktyka rzeczywiste znaczenie mial nie zapis czy paragraf, a jego odpowiednia realizacja. Založenie to wynikalo z wspomnianego juž wyzej faktu, iž dobro panstwa i racja Rzeczypospolitej, utožsamiana z interesem sanacji, byla celem nadrzędnym. Prawo traktowano nie jako samoistną wartosc ograniczającą instytucje panstwa, ale jako narzędzie skutecznego dzialania. Warto jednoczesnie zaznaczyč, iž pilsudczycy nie zakladali užy wania srodkow i metod bezprawnych, natomiast akceptowali je jako dopuszczalną formę rozwiązan39. Jednak nawet wowczas starano się opinii publicznej uzasadnič i wyjasnic podejmowane kroki. Jedną z decyzji wzbudzających wiele kontrowersji zarowno politycznych, jak i prawnych, bylo powolanie w czerwcu 1934 roku obozu odosobnienia w Berezie Kartuskiej40. Na lamach „Gazety Polskiej” w artykule z 19 czerwca tak redakcja starala się uzasadnič decyzję wladz: „Zarządzenie ustanawiające obozy izolacyjne nie naležy do aktow radosnych. W ciągu lat, ktore minęly od chwili zamachu majowego, kolejne Rządy unikaly posunięč i decyzji tego rodzaju - poslugując się zazwyczaj normalnymi srodkami utrzymania porządku publicznego. (...) Co się więc zmienilo? Czemu zdecydowano porzucič linję, po 36 „Droga” 1933, nr 10, s. 844. 37 W. Paruch, Prawo i bezprawie w myšti politycznej obozu pitsudczykowskiego w latach 1926-1939 (między šilą a prawem, czyli idea „paša neutralnego” w polityce), „Annales UMCS”, Politologia 1994, voi. 1, s. 249-271. 38 J. Kęsik, Referat Bronislawa Pierackiego na temat walki politycznejprzed wyborami 1928 roku, „Przegląd Historyczny” 1992, z. 2, s. 321. 39 W. Paruch, Mys'lpolityczna.... s. 189,196. 40 W. Šleszynski, Obóz odosobnienia w Berezie Kartuskiej 1934-1939, B ialystok 2003, s. 73-74.

40

której szìo się dotychczas. (...) Dlaczego więc zmieniamy metody? - dlatego, že nie metodą jest istotą sprawy, lecz cel. Jesli chodzi o stosunki wewnętrzne Polski to celem naszym, którego nie kryjemy od początku jest wprowadzenie i utrwalenie wewnętrznego ìadu. (...) metody dotychczasowe nie okazaìy się, niestety wobec wszystkich srodowisk skuteczne, že do pewnych érodowisk biorących lagodnošč za slabošč, wyrozumialosc za brak stanowczosci trzeba takie metody, jakie są dia umysìów i psychiki tego typu jedynie zrozumiate. Ješli są ludzie nierozumiejący rządzenia w rękawiczkach - będą się mieli sposobnosč przekonač, že potrafimy rządzič bez rękawiczek. Nie dlatego, žešmy mieli w tym kierunku inklinację, nie jestesmy ludžmi wojny i dlatego umiemy cenič rycerskošč we wszystkich dziedzinach žycia - ale dlatego, že będziemy zawsze i wszędzie czynič wszystko, co potrzeba aby wielkie i naprawdę dia większosci narodu wspólne cele - lad i na nim oparta sila Rzeczypospolitej zostaly osiągnięte”41. Dosyč swobodne traktowanie zasad demokracji jako podstawy ladu polityczno-spolecznego widoczne bylo rdwniež w podejsciu do wyborów parlamentamych (1928, 1930 r.), które byly niczym innym niž koniecznym etapem na drodze do przejęcia calkowitej kontroli nad panstwem. Warto jednak zaznaczyč, iž represje stosowane w latach 1926-1935 nie mialy charakteru nacjonalistycznego, a podejmowane dzialania wynikaly z biežących zapotrzebowan politycznych, które bezposrednio utožsamiane byly z bezpieczenstwem wewnętrznym panstwa. Równie dobrze mogly one dotknąč organizacje mniejszošci narodowych (rok 1927 - likwidacja Hromady), jak i opozycję polską (rok 1930 - sprawa brzeska). Gloszona przez obóz sanacyjny ideologia, zakladająca odrzucenie nacjonalizmu, nie wynikala tylko z rožnic programo wych między endecją a pilsudczykami, ale byla rowniež efektem rzeczywistych przekonan o negatywnym wply wie hasel nacjonalistycznych na funkcjonowanie panstwa42. Swiadomosc przynaležnosci do wspólnoty panstwowej byla sprawą nadrzędną, natomiast dopiero w drugiej kolejnosci staly kwestie narodowe i religijne. Liczono, iž w stosunkowo krótkim czasie ūda się zniwelowac rožnice poprzez uksztaltowanie polskiego narodu paristwowego. W tym sensie slowo naród odbierane bylo jako zbiorowosc panstwowo-polityczna, bez konotacji etnicznych. Koncepcja ta, nawiązująca do rozwiązan proponowanych w latach 1919-1920, bliska byla r0wniež založeniom gloszonym przez srodowiska krajowe bylego Wielkiego Księstwa Litewskiego, gdzie wyraznie oddzielano swiadomosc polityczną (obywatel WKL) od przynaležnosci etnicznej (Polak, Litwin, Bialorusin) czy religijnej (katolik, prawoslawny)43. Poprzez przekonanie wszyst41 „Gazeta Polska” z 19 VI 1934 r. 42 W. Kulesza, dz. cyt., s. 150-151. 43 R. Wapiriski, Šwiadomoščpolityczną..., s. 406.

41

kich mieszkañców, ze II Rzeczpospolita byla wartosci^ ponadnarodowq, chciano stworzyc warunki do zgodnego wspólzycia obywateli. Pelniejsze powi^zanie wszystkich mieszkanców Rzeczypospolitej z pañstwem polskim planowano m.in. uzyskac poprzez realizacj? nowego modelu edukacji. W mieszanym narodowosciowo spoleczeñstwie idea wychowania pañstwowego wydawala si? byc znacznie bardziej atrakcyjna od koncepcji narodowej44. Oswiata míala byc jednym z najwazniejszych narz?dzi przyczyniaj^cych si? do „(...) wyrabiania poczucia lojalnosci wobec pañstwa i swiadomosci jego interesów”45. W broszurze Józefa Zeligmana Wychowa­ nie obywatelskie mniejszosci narodowych na Kresach Pólnocno-Wschodnich czytamy: „Obecna (...) chwila historyczna wymaga wzmocnienia mlodego pañstwa, zespolenia go poprzez podkreslenie i uwypuklenie wszystkiego co Iqczy i odsuwanie na plan dalszy czynników separuj^cych. Powiedzmy wprost, ze pañstwowe jest to, co jednoczy obywateli; to zas, co ich rózni, co ich nawzajem odpycha - jesli juz nie jest, to w dowolnej chwili moze staé si? antypañstwowe”46. To glównie poprzez edukacj?, dzialalnosc organizacji spolecznych, ale takze dzi?ki ograniczeniu wplywu altematywnych wobec obozu rz^dz^cego zródel informacji obywatel (niezaleznie od przynaleznosci narodowosciowej) mial zostac odpowiednio przygotowany do uczestniczenia w zyciu politycznym47. Wypracowanie odpowiedniej polityki narodowosciowej po 1926 r. míalo na celu pozyskanie mniejszosci narodowych do idei wspólnej Rzeczypospoli­ tej, co bezposrednio przelozyc si? míalo na stan bezpieczeñstwa wewn?trznego. Polityka narodowosciowa podporz^dkowana míala byc calkowicie interesom pañstwa. W skrajnych przypadkach przewidywano nawet blokowanie polskich d^zeñ narodowych, o ile szkodzilyby one polskiej racji stanu48. Optymistycznie zakladano, ze dobrze prowadzona polityka byla w stanie sprowadzic kwesti? narodowosciowa „(...) do poziomu wyl^cznie j?zykowego, przy równoczesnej zupelnej integracji mniejszosci narodowych przez pañstwo polskie”49. Dominacja w zyciu codziennym j?zyka polskiego, w przekonaniu obozu sanacyjnego, wynikala nie z celowej ch?ci marginalizowania mniejszosci narodowych, ale z faktu wyzszosci kultury polskiej. 44 W krytyce dzialari rzqdów przed majem 1926 r. árodowiska sanacyjne uciekaly si? cz?sto do oskarzeri o szerzenie „doktryny szowinistycznego nacjonalizmu”. T. Wid, Polesie w okresie rzqdów pomajowych, Brzeáé n. Bugiem 1928, s. 13. 45 W. Paruch, Od konsolidacjiparistwowej..., s. 147. 46 J. Zeligman, Wychowanie obywatelskie mniejszosci narodowych na kresach pólnocno-wschodnich, Warszawa 1932, s. 13. 47 H. Pohoska, Wychowanie obywatelsko-pañstwowe, Warszawa 1931, s. 264-275. 48 W. Paruch, Od konsolidacji pañstwowej..., s. 98. 49 T. Seidler, Jednostka, pañstwo, rzqd (proba syntezy), Warszawa 1934, s. 92.

42

Na ziemiach pölnocno-wschodnich największym problemem bylo wypracowanie odpowiedniej polityki w stosunku do mniejszosci bialoruskiej. Przyjęte rozwiązania zgodne byly z zasadą indywidualizmu, zakladającą oddzielne podejscie do každej z grup narodowosciowych50. Uwazano, iž kwestia bialoruska, ježeli može stanowic problem, to wynikający nie tyle ze względu na problematykę narodowošciową, co z powodu spoleczno-gospodarczych dąžen Bialorusinöw51. Powszechne bylo przekonanie o rozwiązaniu kwestii bialoruskiej na drodze zaspokojenia aspiracji ekonomicznych52. Po przewrocie majowym znaczna częšč zagadnien związanych z prob­ lemem mniejszosci narodowych zostala przesunięta z poziomu prac Sejmu i rządu na poziom dzialan lokalnych Struktur administracyjnych. Zastosowana na Kresach polityka regionalna polegala na indywidualnym traktowaniu poszczegölnych dzielnic (polityka Henryka Jözewskiego na Wolyniu czy Waclawa Kostek-Biemackiego na Polesiu). Každa z nich prowadzona byla przez lokalnego wojewodę, ktöry otrzymal olbrzymie uprawnienia do jej realizacji. W pierwszych latach po przejęciu wladzy stosunek obozu sanacyjnego do kwestii religijnych pozostawal neutralny53. Nie oznaczalo to, iž nie doceniano kwestii religijnych dla bezpieczehstwa wewnętrznego pahstwa (zwlaszcza na Kresach). Akceptowano dominującą i narodowotworczą rolę Košciola katolickiego, jednak sprzeciwiano się wszelkim pröbom wykorzystania religii do wywolywania konfliktöw. Dzialalnosč Ko&iolöw služyč miala wspieraniu funkcjonowania instytucji pahstwowych. W latach 1926-1935 oböz sanacyjny zdolal wypracowac wlasny model stosunköw pahstwo - Kosciöl. W zamian za uznanie swobody w dzialalnosci duszpasterskiej oczekiwano od Kosciolöw i związkow wyznaniowych bezwzględnej lojalno^ci w stosunku do wladz pahstwowych. W praktyce oznaczač to mialo akceptację dla zachodzących zmian politycznych przez duchownych. Największe rozmiary uzaležnienia Kosciola od pahstwa polskiego proces przybral w relacjach wladzy panstwowej z Cerkwią prawoslawną. Zmiana w pohtyce obozu sanacyjnego nastąpila po smierci marszalka Jo­ zefą Pilsudskiego, gdy w coraz większym stopniu zaczęto adaptowac niektöre idee nacjonalistyczne. Zmiany następowaly powoli, choč pewne tendencje zarysowaly się jeszcze przed 1935 r. - najpierw na poziomie konkretnych koncepcji, aby pod koniec lat trzydziestych osiągnąč poziom calosciowego 50 W. Paruch, Od konsolidacjipanstwowej..., s. 154-155. 51 J. Jurkiewicz, Mniejszošč bialoruska w polskiej myšli politycznej na Wilenszczyznie 1921-1939, [w:] Polska - Polacy - mniejszosci narodowe. Polska myšl polityczna XIX i XX wieku, t. VIII, red. W. Wrzesiriski, Wroclaw 1992, s. 235. 52 M. Szawelski, Polonizm. Uströj narodu polskiego, Warszawa 1938, s. 375. 53 W. Kulesza, dz. cyt., s. 200.

43

rozwiązania. W ocenie rządzących, w nowej rzeczywistosci zàrówno polityka wewnętrzna (brak oczekiwanych wsród mniejszosci efektów asymilacji panstwowej), jak i zagraniczna (coraz większa dominacja w Europie ideologii totalitamych) musialy ulec silniejszej ideologizacji kosztem dotychczasowego pragmatyzmu54. Proces konsolidacji panstwowej miai zostač przyspieszony. Miano to osiągnąč poprzez polączenie dotychczasowych založen z silniej eksponowanymi elementami ideologii narodowej. Trzon nowej jednolitej organizacji (Obóz Zjednoczenia Narodowego) stanowil etniczny zywiol polski, którego prace nalezalo odpowiednio sprofilo wac i wykorzystac. Lojalne srodowiska mniejszoSci narodowych w tej koncepcji stano wic mialy jedynie šilę uzupelniającą (marginalną). Konsekwencją zachodzących po 1935 r. w srodowisku sanacyjnym zmian byl wzrost presji na poszukiwanie bardziej efektywnych rozwiązan w polityce narodowoSciowej. Zmienila się koncepcja narodu polskiego, który przestal byč traktowany jako wspólnota polityczna, a zacząl byč postrzegany jako zbiorowosc etniczno-narodowa. Glówny cięžar obrony jednosci panstwa w nowych založeniach spocząč miai na obywatelach narodowosci polskiej. Zakladal on „(...) umacnianie bezpieczenstwa panstwa, obronę wlasnego stanu posiadania, mobilizowanie i powiększanie swoich sii ale takže „(...) oslabianie agresywnoSci mniejszosci”55. Idea spolecznosci wieloetnicznej, powiązanej wspolnotą panstwową, zdawala się bezpowrotnie przegrywac w nowej sytuacji międzynarodowej. ^rodowiska mniejszosciowe, stanowiące do 1935 r. w založeniach idei sanacyjnej zapowiedz ekspansywnej polityki panstwa polskiego (np. rola Ukrainców w koncepcji prometejskiej), po 1935 r. postrzegane byly glównie jako zagroženie integralnosci Rzeczypospolitej. Wszelka niezaležna dzialalnosč organizacji spoleczno-politycznych (równiez mniejszoéciowych) w drugiej polowie lat trzydziestych traktowana byla jako niebezpieczenstwo. W stosunku do mniejszosci narodowej zakladano albo przyspieszenie procesów asymilacyjnych o charakterze narodowo-panstwowym (mniejszosci kresowe), albo stopniowe wypychanie poza nawias žycia polityczno-gospodarczego (mniejszoSč zydowska). W wypadku aktywizacji asymilacji narodowej za niezbędne uznano takže podjęcie bar­ dziej radykalnych kroków, mających na celu wymuszenie szybszych proce­ sów migracyjnych (przesiedlenia mniejszosci slowianskich w obrębie kraju i emigracj a zagraniczna w wypadku Zydów). Podstawą bezpieczenstwa wewnętrznego miala byč silniejsza konsolidacja narodowa56.

54 W. Paruch, M yšlpolityczna...., s. 38. 55 Tamže, s. 419. 56 M. Sliwa, dz. cyt., s. 153,159.

44

Umacnianie się obozu pilsudczykowskiego dokonywalo się poprzez przejmowanie i opanowywanie administracji panstwowej i sil zbrojnych. Nastąpila wyražna stabilizacja organizacyjna struktur policji i formacji granicznych. W latach trzydziestych znacznie wzrosla w polityce wewnętrznej rola wojska. Wynikalo to z przešwiadczenia o wspolodpowiedzialnošci armii za bezpieczenstwo wewnętrzne kraju. Proces ten, nasilający się na terenie calej Rzeczypospolitej po przejęciu wladzy przez oboz sanacyjny, na Kresach byl odbierany inaczej. Tutaj bowiem przez caly okres międzywojenny armia byla nie tylko nominalnym, ale i faktycznym gwarantem bezpieczenstwa wewnętrznego oraz przynaležnosci tych obszarow do panstwa polskiego. W calym okresie międzywojennym wladze polskie uwažaly, iž kluczem do utrzymania stanu bezpieczenstwa wewnętrznego na Kresach Polnocno-Wschodnich jest odpowiednio prowadzona polityka, ze szczegolnym uwzględnieniem lokalnej specyfiki narodowosciowo-religijnej. W dalszej częžci rozprawy autor, poprzez analizę procesu organizacji i dzialalnosci instytucji panstwowych, pragnie przesledzič ksztaltowanie się stanu bezpieczenstwa wewnętrznego na ziemiach polnocno-wschodnich II Rzeczypospo­ litej.

CZĘŠČ II Ksztaltowanie się Struktur administracyjnych i aparatu bezpieczenstwa na ziemiach pölnocno-wschodnich

II Rzeczypospolitej

Rozdzial 1. Formowanie się administracji panstwowej W powstających w XIX i pierwszych latach XX wieku röznych koncepęjach odzyskania niepodleglošci przez Rzeczpospolitą ziemie kresowe odgrywaly wažną rolę1. Podkrešlano ich polski Charakter, a przynaležnošc tych obszaröw do Rzeczypospolitej miala gwarantowac wielkosc i šilę przyszlej polskiej struktury panstwowej na arenie międzynarodowej. Zachodzące w wyniku wojny swiatowej zmiany polityczne oznaczaly, iž przybliža się okres realnej budowy niepodleglego panstwa. Odbywač się to mialo w skomplikowanych stosunkach politycznych i narodowosciowych2. Budzenie się swiadomosci narodowej poszczegölnych grup etnicznych zamieszkujących ziemie dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, zapoczątkowane w drugiej polowie XIX wieku, nabralo znacznego przyspieszenia w wyniku wojny swiatowej i dwöch rosyjskich rewolucji. Idea budowy niepodleglego panstwa polskiego stala w sprzecznosci nie tylko z interesami Niemiec czy Rosji, lecz takže z aspirującymi do samodzielnošci Litwinami, Bialorusinami i Ukraincami. Sytuację narodowosciową dodatkowo komplikowala duža mniejszošč zydowska, zglaszająca ządania autonomiczne (m.in. postulowano nadanie specjalnych praw spolecznošci zydowskiej zamieszkującej Bialystok). Przyszlošč miala pokazač, že problem nie polegal jedynie na zdobyciu okreslonych terenöw, ale takze na ich utrzymaniu i umiejętnym zagospodarowaniu. Pierwszoplanowa rola w tym zakresie przypasč miala nowo powstającym

1 Autor niniejszej publikacji zrezygnowal z charakteryzowania poszczegölnych rodzących się w XIX i na początku XX wieku polskich koncepcji zagospodarowania ziem kresowych. Tematyka ta doczekala się w polskiej literaturze przedmiotu stosownych opracowan. Zob. np. J. Jurkiewicz, Rozwöj polskiej myšli politycznej na Litwie i Biaiorusi w latach 1905-1922 , Poznan 1983; K. Grygajtis, dz. cyt. 2 M. Wrzosek, Dokumenty dotyczące zagroieh sprawy polskiej, polskošci i stanu polskiego posiadania w Galicji, Krölestwie Polskim i na kresach dawnej Rzeczypospolitej (1915-1918), Dok. 12, „Studia Podlaskie” 2 0 0 5 ,1 .15, s. 246-250.

46

struktūrom administracyjnym, w dzialalnošci których jednym z kluczowych zagadnien byla kwestia bezpieczenstwa wewnętrznego. 1. Między federacją a inkorporacįą - Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (1919-1920) Rozstrzygnięcia militarne na froncie zachodnim nie pozostaly bez wplywu na sytuację na pólnocno-wschodnich ziemiach dawnej Rzeczypospolitej. Pokonane na zachodzie Niemcy na wschodzie nadal byly liczącą się šilą militamą i polityczną. Wladze niemieckie nie chcialy rezygnowac z mozliwosci wplywania na ksztaltowanie žycia politycznego, często umiejętnie wygrywając istniejące waénie narodowe do wlasnych celów. Mimo prowadzonej aktywnie dzialalnosci ostatole miesiące 1918 r. byly zapowiedzią korica okupacji niemieckiej. Udzial w przejmowaniu obszarów opuszczanych przez Niemców pragnęlo wziąč rodzące się na nowo panstwo polskie. W pierwszym przejsciowym okresie, który poprzedzal faktyczne ustanowienie wladz polskich, inicjatywę przejęla organizująca się miejscowa spolecznosč polska. W Wilnie 10 wrzesnia 1918 r. powstal Związek Wojskowych Polaków Miasta Wilna3. Placówki związku powolano w Lidzie, Kownie, Oszmianie, Koszedarach, Swirze, Lyntupach, Szlapobierzy, Szyrwintach i Niemenczynie4. W tym samym czasie na innych obszarach dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego powstaly kolejne polskie organizacje militarne. W paždziemiku w Lidzie powolano Radę Narodową Ziemi Lidzkiej, a pod koniec listopada odbyl się w Grodnie Zjazd Narodowych Rad Powiatowych, który wylonil Radę Naczelną. Kontrolę nad obszarami okupowanymi przez wojska niemieckie próbowaly przejmowac powstające oddzialy Samoobrony. Glównymi ošrodkami jej formowania się byly Grodno, Lida, Minsk i Wilno5. 3 Lokalne organizacje polskie istnialy na Kresach juz w 1917 r. Byly to rady miejskie, komitety parafialne, komitety pomocy ofiarom wojny, skupiajqce aktywnq politycznie cz?£é spoleczno&i polskiej (ziemianstwo, szlacht?, inteligencj?, duchowieristwo). Na zebraniu wyborczym Zwiqzku Wojskowych Polaków 7 pazdziemika 1918 r. wyloniono zarzqd w skladzie: pik Lucjan Zeligowski - prezes honorowy (przebywal wówczas w Jekaterynodarze); prezes - kpt. Stanislaw Bobiatynski; wiceprezes - pik Józef Borodzicz. 4 A. Deruga, Polityka wschodnia Polski wobec ziem Litwy, Bialorusi i Ukrainy (1918-1919), Warszawa 1969, s. 132; J. Gierowska-Kallaur, Zarzqd Cywilny..., s. 40. 5 Wi?cej na temat ksztaltowania si? formacji Samoobrony zob. A. Deruga, dz. cyt., s. 127-134; W. Wejtko, Samoobrona Litwy i Bialorusi. Szkic historyczny, Wilno 1930; J. Dziczkaniec, Samoobrona Ziemi Lidzkiej, Lida 1938, s. 16-26; G. tukom ski, Walka Rzeczypospolitej o kresy pólnocno-wschodnie 1918-1920. Polityka i dzialania militarne, Poznan 1994, s. 38-39; L. W yszczelski, Niewypowiedziana wojna. Polsko-rosyjskie dzialania militarne w 1919 roku, Tonni 2005, s. 36. Napocz^tku lutego 1919 r. na bazie funkcjonujqcych na Kresach Pólnocno-Wschodnich Struktur Polskiej Organizacji Wojsko-

47

W Warszawie w listopadzie 1918 r. z inicjatywy srodöwisk kresowych (glöwnie ziemianskich) doszlo do powolania Komitetu Obrony Kresöw Wschodnich. Jednym z glöwnych zadan powstalej organizacji bylo udzielenie pomocy przy tworzeniu polskich sil zbrojnych mających zająč pölnocno-wschodnie ziemie dawnej Rzeczypospolitej6. 16 listdpada na wniosek Komitetu Obrony Kresöw Wschodnich Jozef Pilsudskį wydal rozkaz o formowaniu Dywizji Litewsko-Bialoruskiej, ktörej dow6dcą zostal gen. Waclaw Iwaszkiewicz7. W listopadzie 1918 r. powstal przy Ministerstwie Spraw Zagranicznych Departament Litewsko-Bialoruski (kierowany przez Ludwika Kolankowskiego). W zakres jego kompetencji wchodzilo wypracowanie prawno-politycznych rozwiązari mozliwych do zastosowania na ziemiach kresowych8. Przejmowanie terenöw wschodnich przez armię polską spotkalo się z oporem niemieckiego dowödztwa wojskowego. Przelom przyniosly dopiero w styczniu 1919 r. pertraktacje polsko-niemieckie w sprawie przemarszu na wschöd oddzialöw polskich. Umožliwily one podjęcie przez Wojsko Polskie w lutym dzialan zbrojnych. 8 lutego 1919 r. Naczelnik Panstwa ustanowil na ziemiach Litwy i Bialorusi Zarząd Wojskowy. Realizacją dekretu mial zająč się Sztab Generalny Wojska Polskiego i Departament Litewsko-Bialoruski Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Generalnym Komisarzem Cywilnym przy Zarządzie Wojskowym Kresöw Wschodnich mianowany zostal Ludwik Kolankowski9. 22 lutego zostal wydany „Schemai Administracji Zarządu Kresöw Wschodnich”, przygotowany przez Sztab Generalny w porozumieniu z Komitetem Obrony Kresöw Wschodnich. Za najnižszą jednostkę organizacyjną uznano osadę lub wies, na czele ktörej stal soltys. Kilka wsi lub osad tworzylo gminę, ktörej granice odpowiadaly podzialom z czasöw carskich. Na czele gminy stal wöjt, ktörego powolywal komisarz powiatowy zarządzający powiatem, skladającym się z kilkunastu gmin. Największą jednostką administracyjną byl okręg z komisarzem okręgowym. W miastach zapowiedziano powolanie burmistrzöw, a w największych osrodkach miejskich ziem pölnocno-wschodnich (Bialystok, Brzesč n. Bugiem, Grodno, Wilno) zostali ustanowieni komisarze rządowi. Ponadto wej utworzono organizację Obrona Kresöw, podleglą Naczelnemu Dowödztwu Wojska Polskiego. Celem formacji bylo prowadzenie dzialan dywersyjnych i wywiadowczych. Wraz z postępowaniem na wschöd oddzialöw polskich Obrona Kresöw byla rozwiązywana i przeksztalcana w Straž Kresową. 6 P. Lossowski, Po tej..., s. 93. 7 A. Deruga, dz. cyt., s. 150; L. Wyszczelski, Niewypowiedziana wojna..., s. 24. 8 J. Gierowska-Kallaur, Zarząd Cywilny..., s. 66-67. 9 Dziennik Urzędowy Generainego Komisarza Cywilnego (Zarządu Cy wilnego Ziem Wschodnich) [dalėj: DzUZCZW] z 1 0 IV 1919 r.

48

w powiatach i miastach powstaly kilkuosobowe rady, skladające się z przedstawicieli miejscowej ludnošci, mające glos doradczy. Za koordynację dzialari między dowödcami armii a powstającymi strukturami administracyjnymi odpowiadal komisarz okręgowy. Dokonywal on inspekcji podleglych mu powiatöw oraz wydawal, w imieniu swoim lub z rozkazu dowödcy annii, rozporządzenia mające na celu utrzymanie porządku, zorganizowanie aprowizacji. Komisarz okręgowy zarządzal bezpošrednio obszarami, na ktörych toczyly się dzialania zbrojne lub gdy stanowily one bezposrednie zaplecze frontu10. Sprawy związane z komunikacją i lącznoscią (kolej, poczta, telegrafy) pozostawaly w wylącznej kompetencji služb wojskowych11. Powolanie na obszarze dzialan zbrojnych tymczasowej administracji wojskowej mialo usprawnic dzialalnošc organöw wojskowych i jednoczešnie zminimalizowac spoleczne koszty akcji. Naczelne Dowödztwo Wojska Pol­ skiego w dokumencie z 14 marca 1919 r. jako jeden z powodöw powolania administracji Kresöw Wschodnich, obok pozyskiwania materialöw potrzebnych armii oraz zapewnienia porządku na tylach wojska, wymienialo zdobycie przychylnosci miejscowej ludnosci. Nie mogly tego dokonad struktury czysto wojskowe, bowiem - jak czytamy w dokumencie „(...) ¿adne paristwo nie jest w stanie dawac oficerom swoim wyksztalcenia polityczno-administracyjnego”12. Naczelne Dowödztwo zapowiadalo niemieszanie się oficeröw w prace komisarzy powiatowych. Zastrzegalo sobie jednak prawo interpretacji wszystkich sporöw kompetencyjnych z uwzględnieniem przede wszystkim korzysci wojskowych13. Obszary objęte dzialaniami zbrojnymi zostaly odseparowane od reszty kraju kordonem. Na ziemiach pölnocno-wschodnich granica pokrywala się z dawną linią oddzielającą Krölestwo Kongresowe od ziem Cesarstwa Rosyjskiego, z tym že na pölnocy do obszaru wojennego wlączono powiaty suwalski, sejnehski, szczuczyhski i augustowski. Weszly one w kwietniu 1919 r. w sklad Bialostockiego Okręgu Etapowego, podczas gdy na Polesiu utworzono Brzeski Okręg Etapowy14. Wydawaniem pozwolen na wywöz i wwöz towaröw na obszary objęte dzialaniami wojennymi zajmowala się wyspecja10 Panstwowe Archiwum Obwodu Brzeskiego w Brze^ciu (dalėj: PAOB), sygn. f. 2001, o. 4, d. 2, k. 39; J. Gierowska-Kallaur, Zarzqd Cywilny..., s. 70-71. Przy dowödztwie grupy wojsk gen. Stanislawa Szeptyckiego komisarzem okręgowym zostal Maciej Jamontt. Jego kompetencje obejmowaly powiaty: bialostocki, bielski, sokölski, grodzieriski i wolkowyski. Przy grupie wojsk gen. Antoniego Listowskiego komisarzem byl Antoni Wojewödzki (powiaty brzeski, pružanski, kobryriski, slonimski, pinski), a na Wolyniu przy grupie gen. Edwarda Rydza-Smiglego - Zdzislaw Rodzynkiewicz (powiaty wlodzimierski, kowelski, lucki). 11 PAOB, sygn. f. 2, o. 3, d. 1, k. 91, 92,106. 12 Tamže, sygn. f. 2001, o. 4, d. 2, k. 41. 13 Tamže. 14 Tamže, sygn. f. 2, o. 3, d. 1, k. 34, 39-42. Dow6dcą Okręgu Etapowego Bialystok zostal gen.

49

lizowana jednostka, funkcjonująca w strukturze urzędu komisarza generalnego w Warszawie. W ten sposób wladze staraly się zapanowac nad ruchem ludnosci, co spowodowane by lo obawami o bezpieczenstwo, jak i mozliwoscią przeniesienia chorób zakažnych z Kresów Wschodnich do Polski centralnej15. Przepisy natury ogólnej, wydane w związku z powolaniem Generalnego Komisarza Cywilnego przy Zarządzie Wojskowym Kresów Wschodnich, nie rozstrzygaly szczególowych spraw kompetencyjnych, np. nie do korica zostala ustanowiona zwierzchnosc komisarzy okręgowych nad komisarzami powiatowymi16. Najbardziej jednak jaskrawym obszarem braku wystarczającego podzialu kompetencji byl stosunek dowódców poszczególnych oddzialów wojskowych do ksztaltującej się administracji cywilnej. Pomimo bowiem oficjalnych dyrektyw, nakazujących scislą wsp0lpracę, armia znaczną częšč czynnosci wykonywala we wlasnym zakresie. Zolnierze sami dokonywali rekwizycji, nie zwracając uwagi na faktyczne mozliwosci ekonomiczne mieszkanców, wywolując tym zrozumiale rozgoryczenie ludnosci cywilnej17. Ludnosci wiejskiej (niezaležnie od narodowosci) przemarsz wojsk kojarzyl się nie tyle z wyzwoleniem, co raczej z nowymi kontrybucjami. Nowy etap w budowaniu Struktur administracyjnych na ziemiach pólnocno-wschodnich rozpocząl się po podjęciu przez oddzialy polskie w polowie kwietnia akcji wyswobodzenia Wilna od wojsk bolszewickich, które opanowaly miasto w styczniu 1919 r., przejmując kontrolę od wycofujących się Niemców18. Walki o Wilno nieprzypadkowo zbiegly się ze zmianami w Za­ rządzie Wojennym. 15 kwietnia 1919 r. odszedl z zajmowanego stanowiska komisarz generalny Ludwik Kolankowski, a na jego miejsce powolano Jerzego Osmolowskiego. Nowy komisarz - osoba bližsza kręgom „krajowym” - wydawal się byč odpowiedniejszy do wprowadzania w žyde založen idei federacyjnej19. W odezwie wystosowanej 22 kwietnia 1919 r. przez Józefa Pilsudskiego Do obywateli Wielkiego Księstwa Litewskiego Naczelnik Paristwa zapowiadal poszanowanie praw wszystkich mieszkanców ziem pólnocno-wschodnich. Byl to bez wątpienia wazny krok na drodze reahzacji feWincenty Odyniec, a w Brze&iu n. Bugiem funkcję szefa zastępczo pelnil dowódca Twierdzy Brzeic ptk Opatowicz. 15 Tamže, sygn. f. 2001, o. 4, d. 4, k. 4. 16 AAN, Archiwum Paderewskiego, sygn. 947, k. 201-207. 17 PAOB, sygn. f. 2, o. 3, d. 1, k. 33. 18 Pilsudskį nie mògi przybyc miastu z odsieczą na początku stycznia 1919 r., bowiem sily polskie byly skoncentrowane na granicy z Niemcami oraz zaangazowane w akcję wsparcia walczącego Lwowa. Takže dowództwo niemieckie Ober Ostu nie wyrazilo zgody na przemarsz wojsk polskich do Wilna. 19 A. Nowak, Polska i trzy Rosje. Studium polityki wschodniej Józefa Pilsudskiego (do kwietnia 1920 roku), Kraków 2001, s. 279, 287; A. Pukszto, Między stolecmošcią a partykularyzmem. WielonarodowoJciowe spoleczenstwo Wilna w latach 1915-1920, Toruri 2006, s. 143.

50

deracyjnych koncepcji przyszlej Rzeczypospolitej. Przemianowano równiez Zarząd Wojenny na Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich. Powolanie Zarządu Cywilnego przy Naczelnym Dowództwie by lo wyjsciem posrednim i nie rozstrzygalo o ostatecznej politycznej przyszlošci ziem pólnocno-wschodilich. ZCZW równie dobrze mògi stač si? (w myšl planów Pilsudskiego) platformą realizującą idee federacyjne, jak i koncepcję inkorporacyjną, mającą swoich zwolenników w Naczelnym Dowództwie. Przytaczając w tym miejscu slowa J. Gierowskiej-Kallaur, autorki ksiąžki Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich 19 III 1919 - 9 IX 1920, m oina stwierdzic, iž „Walka toczyla się o najwyžszą stawkę, o to, jaki program polityczny ma byč realizowany w praktyce”20. 12 maja 1919 r. zostaly wydane przepisy normujące zasady organizacji Za­ rządu Cywilnego Ziem Wschodnich. Na ežele zarządu (podobnie jak w wypadku Zarządu Wojennego) stai komisarz generalny, powolywany przez Naczelnego Wodza na wniosek premierà21. Dokumentem rozgraniczającym obszary kompeteneji wladz wojskowych ZCZW byl rozkaz Naczelnego Wodza z 13 maja 1919 r.22 W rzeczywistosci, mimo prób uczynienia z ZCZW faktycznej struktury administraeji cywilnej byl on odbierany nadal przez mieszkahców ziem pólnocno-wschodnich jako zarząd wojskowy. Na wielu obszarach ZCZW byl bowiem jedynie wladzą nominalną, podezas gdy nadal rządzilo wojsko, stosując taktykę faktów dokonanych. Komisarz generalny miai moc wydawania tymczasowych rozporządzen z mocą ustawy we wszystkich dziedzinach dotyczących žycia cywilnego z wylączeniem spraw wojskowych. Ustalal limity wydatków i dochodów ZCZW oraz uzyskiwal subsydia od rządu polskiego. Sprawowal nadzór nad calą administraeją, mianowal urzędnik0w i sędziow, zarządzal wybory do instytucji samorządowych oraz reprezentowal Naczelne Dowództwo w sprawach cywilnych przed wladzami Rzeczypospolitej Polskiej23. Siedzibą komisarza generalnego byla Warszawa, a od pazdziemika 1919 r. - Wilno24. Jednoczesnie z przemieszczaniem się wojsk polskich na wschód zaczęto tworzyc struktury administracyjne ZCZW. 7 czerwca 1919 r. Jerzy Osmolowski wydal zarządzenie o utworzeniu okręgow wilehskiego i brzeskiego oraz zarządu powiatu wolynskiego (9 wrzesnia przemianowego na okręg)25, 20 J. Gierowska-Kallaur, Zarząd Cywilny..., s. 36. 21 Komisarz generalny ZCZW swymi kompetencjami obejmowal tereny dzialan wojennych z wylączeniem obszarów objętych dzialaniem dekretu o ordynaeji wyborezej do Sejmu Ustawodawczego z 28 listopada 1918 r. (pow. bialostocki, sokólski i bielski). 22 DzUZCZW z 14 V I 1919 r. 23 PAOB, sygn. f. 2001, o. 4, d. 2, k. 33. 24 J. Gierowska-Kallaur, Straz Kresowa a Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich. Wspóldzialanie czy rywalizacja?, Warszawa 1999, s. 10. 25 17 stycznia 1920 r. okręg wolynski zostal wylączony z kompeteneji ZCZW i uzyskal oddzielną

51

a 12 wrzesnia powolal okręg minski. Liczba powiatów powiększąla się wraz z zajmowaniem przez armię kolejnych terenów26. Do kompetencji komisarzy okręgowych, poza sprawami związanymi z organizacją dzialalnošci administracji (m in. mianowanie i odwolywanie urzędnikow, nadzór nad urzędami), naležalo „(...) wydawanie rozporządzen obowiązujących w sprawach bezpieczenstwa i spokoju publicznego”27. Komisarz okręgowy samodzielnie wydawal zarządzenia dotyczące spraw bez­ pieczenstwa ludnosci cywilnej, natomiast gdy przepisy dotyczyly wojska lub kwestii związanych z dzialaniami wojennymi mūšiai je konsultowac z dowódcami armii. W wypadku sytuacji wyjątkowych (masowe rozruchy, strajk), komisarze okręgowi mogli zwrócic się do wojska o pomoc w zapewnieniu bezpieczenstwa wewnętrznego. W imieniu komisarza kontrolę nad policją w okręgu sprawowal Inspektor policyjny28. Odpowiednikiem komisarzy okręgowych na terenie powiatów i w większych miastach byli komisarze powiatowi i miejscy. Na nich spoczywala glówna odpowiedzialnoéc koordynowania prac związanych z utrzymaniem bezpieczenstwa wewnętrznego na podleglym im terenie. Komisarze powiato­ wi starali się niwelowac skutki staejonowania wojsk polskich i wynikających z tego powodu obciąžen podatkowych miejscowej ludnosci. Nadzorowali akcję werbunkową do armii29. Zajmowali się sprawami kontroli zgromadzen publicznych, ruchu ludnosci, wydawali pozwolenia na posiadanie broni. Mieli równiez prawo nakladania kar w drodze postępowania administracyjno-karnego30. Urząd komisarza powiatowego dzielil się na referaty, wsród których byl równiez referat odpowiedzialny za sprawy policyjne31. W celu lepszej koordynaeji prac w terenie obszar powiatów pod koniec 1919 r. zostal podzielony na rejony, w sklad których wchodzilo kilka gmin Struktur? - Komisariat Ziem Wolynia i Frontu Podolskiego (Dziennik Urzędowy Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich i Frontu Podolskiego z 17 II 1920 r.). 26 J. Gierowska-Kallaur, Zarząd Cywilny..., s. 84; Spis ludnošei na terenach administrowanych przezZarząd Cywilny Ziem Wschodnich (grudzieh 1919 r. j, wydal E. Römer, Lwöw 1920, s. 25; „Tygodnik Wilenski” 12 HI 1920. Ostatecznie zasięg ZCZW obejmowal następujące obszary: okręg wilenski - powiaty: wilenski, trocki, oszmianski, šwięciariski, lidzki, grodzienski, nowogrödzki, dzi^nienski, wilejski i braclawski; okręg brzeski - powiaty: brzeski, wolkowyski, pružanski, slonimski, kobrynski, pinski, mozyrski i baranowicki; okręg minski - powiaty: minski, borysowski, bobrujski, ihumeriski i slucki. Komisarzem Okręgu Wilenskiego byl Konrad Niedzialkowski, brzeskiego Maciej Jamontt (od 17 stycznia 1920 r. Wladyslaw Lehman) a minskiego Wladyslaw Raczkiewicz. 27 PAOB, sygn. f. 2001, o. 4, d. 2, k. 33. 28 DzUZCZW z 11 X I 1919 r. 29 Tamže. 30 J. Gierowska-Kallaur, Zarząd Cywilny..., s. 89. Wysoko&5 kar ustalona zostala do 3 000 rubli grzywny lub 6 tygodni aresztu. 31 Biblioteka Publiczna miasta stolecznego Warszawy (dalėj: BPW), Dzial Rękopis6w i Starych Druköw (dalėj: DRSD), Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (dalėj: ZCZW), sygn. 1694, k. 1.

52

(w žaležnošci od wielkošci), np. w powiecie pinskim bylo 6 rejonow32. Do zadan naczelnika rejonu naležalo kontrolowanie prac urzędčw i przestrzegania przepisow na terenie gmin mu podleglych. Z zakresu spraw związanych z bezpieczenstwem zajmowal się on kontrolą dzialalnošci policji, przestrzeganiem przepisow co do posiadania broni, sporządzal krotkie raporty sytuacyjne oraz mial zadanie czuwač nad ogolnym stanem bezpieczeristwa w rejonie33. 10 paždziemika 1919 r. nastąpila zmiana w nazewnictwie urzędnik6w ZCZW. Zamiast komisarza okręgowego wprowadzono naczelnika okręgu, a komisarz powiatowy zostal przemianowany na starostę34. Byla to zmiana bez zasadniczego znaczenia dla stabilizowania się faktycznej sytuacji na ziemiach polnocno-wschodnich, a podkreslač miala jedynie, zgodnie z intencją pomyslodawcy (Naczelnika Panstwa) przede wszystkim cywilny charakter powstającej na Kresach struktury administracyjnej. Ostatni etap w funkcjonowaniu ZCZW rozpocząl się z wycofywaniem się wojsk polskich pod naporem nacierającej latem 1920 r. armii bolszewickiej35. Ewakuacja odbywala się w pospiechu, co sprzyjalo rožnego rodzaju nadužyciom ze strony oddzialow polskich. Wywolywalo to zrozumialą niechęč mieszkaricow i sprzyjalo antypolskiej propagandzie. Na pograniczu polsko-litewskim agitatorzy litewscy skutecznie wykorzystywali negatywne nastawienie lokalnej spolecznosci do wojsk polskich36. Na wiadomošč o postępującej ofensywie Armii Czenvonej swoje majątki opuszczali ziemianie37. Chlopi na wiesč o zbližającym się froncie kryli się w lasach38. W wielu rejonach wybuchla panika39. Chcąc jej przecivvdzialač, z Warszawy do Lunirica i Pinską przybyl komisarz generalny ZCZW Jerzy Osmolowski40. W ramach ewakuacji poszczegčlne starostwa ZCZW kierowane byly do wyznaczonych miast w Polsce, položonych na terenie wojewodztw warszawskiego, pomorskiego i poznariskiego41. Letnia ofensywa 32 PAOB, sygn. f. 403, o. 1, d. 7, k. 3-3v; PAOB, sygn. f. 2295, o. 1, d. 26, k. 2. 33 Tamže, sygn. f. 2295, o. 1, d. 19, k. 35. 34 DzUZCZW z 24 X 1919 r. 35 G. Lukomski, dz. cyt., s. 99-100. 36 AAN, Akta Leoną Wasilewskiego, sygn. 36, k. 124. 37 H. Korwin-Milewski, Siedemdziesiąt lat wspomnieri (1855-1925), Poznan 1930, s. 534. 38 J. Szczepanski, dz. cyt., s. 276-278. 39 M. Bobrzynski, Wskrzeszenie panstwa polskiego. Szkice historyczne, t. II 1919-1923, Kraköw 1925, s. 154. 40 Archiwum Polskiej Akademii Nauk w Warszawie (dalėj; AP AN), M. Kossakowski, Diariusz, k. 8. 41 J. Szczepanski, dz. cyt., s. 299; Panstwowe Archiwum Obwodu Minskiego, Filia w Molodecznie (dalėj: PAOMFM), sygn. f. 436, o. 1, d. 6, k. 122; BPW, DRSD, ZCZW, sygn. 1723, k. 368-371; BPW, DRSD, ZCZW, sygn. 1773/7/4, k. 88-89. We wrze&üu 1920 r. nastąpila likwidacja Struktur ZCZW, natomiast 5 grudnia w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych odbyla się konferencja dotycząca oceny sprawnošci przeprowadzonej ewakuacji.

53

1920 r. wojsk bolszewickich zamknęla okres dziejöw związany -z büdowaniem i fankcjonowaniem Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich42. Powstala w latach 1919-1920 struktūra administracyjna ZCZW nie byla w stanie sprostač wszystkim postawionym przed nią zadaniom. W pracy widoczny byl brak kompetencji urzędniczych i ogölny organizacyjny chaos. Byla to jednak cechą wszystkich budowanych od nowa polskich Struktur. Inna sytuacja istniala jedynie w Galicji, gdzie bazowano na bylych austriackich strukturach administracyjnych43. Dodatkową slaboscią tworzonych się Struktur administracyjnych na ziemiach pölnocno-wschodnich byl brak wypracowanej jednej koncepcji polityki wschodniej widoczny w dzialaniach wladz w terenie. Polska polityka w l 9 1 9 r . i w pierwszej polowie 1920 r. w stosunku do Kresöw byla w znacznym stopniu odbiciem wewnątrzpolskich sporöw politycznych44. Znalazlo to swoje odzwierciedlenie takze w braku odpowiedniej koordynacji dzialari związanych z kontrolą stanu bezpieczeristwa wewnętrznego. Na konflikty pomiędzy administracją cywilną a wojskową nakladaly się spory zwolenniköw idei federacyjnej i inkorporacyjnej. Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich, stworzony z myslą o realizacji koncepcji federacyjnej, w rzeczywistosci okazal się zupelnie nieprzystosowany do pelnienia tej funkcji. Polska spolecznosč kresowa, budując struktury przyszlej pahstwowosci, nie uwazala za celowe dzielič się uzyskanymi pozycjami z jakąkolwiek inną narodowoscią45. Federacja polsko-litewsko-bialoruska byla odbierana jako bezsensowne oslabianie sily zywiolu polskiego na Kresach. Nie rozumiano, dlaczego w sytuacji uzyskania dominacji politycznej, naležy isč na kompromis z obcymi Polsce srodowiskami narodowosciowymi. 2. Ostatnia pröba realizacji koncepcji federacyjnej - Litwa Srodkowa (1920-1922) Po odparciu latem 1920 r. atakų Armii Czerwonej nierozstrzygnięta pozostawala sprawa Wilna i Wilehszczyzny, ktöra na mocy porozumienia między Rosją bolszewicką a pahstwem litewskim zostala przekazana Litwie. Rozpoczęta 8 paždziemika 1920 r. akcja wojskowa gen. Lucjana Zeligowskiego, 42 Okres rząd6w bolszewickich latem 1920 r. zostal przedstawiony w pracy J. Szczepanskiego, dz. cyt., s. 309-358. 43 Public Record Office, London (dalėj PRO), Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Druki Tajne, Report by Mr Savery - 1930 r., sygn. FO 417/27, part XXI, k. 81. 44 Biblioteka Zakladu Narodowego im. Ossolinskich we Wroclawiu (dalėj: BZNO), Z. Fedorowicz, „Trzydziešci lat mėgo pobytu w Wilnie (1914-1944)”, sygn. 16741, k. 75. 45 P. Wröbel, Ksztaltowanie się bialoruskiej šwiadomošci narodowej a Polska, Warszawa 1990, s. 57.

54

mająca na celu zajęcie Wilna, byla jednoczesnie ostatnim etapem ratowania federacji polsko-litewskiej. Wilno mialo byč kartą przetargową w rozmowach pokojowych Polski z Litwą46. Zajęcie Wileriszczyzny i utworzenie nowego tworu paristwowego, Litwy Srodkowej, wymuszalo inną organizację administracji niz na pozostalych obszarach ziem pölnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej. Na czele Tymczasowej Komisji Rządzącej Litwy Srodkowej stanąl Witold Abramowicz, zwolennik federacyjnej koncepcji budowy panstwa47. Same struktury Litwy Srodkowej, na co wskazywal chociažby w nazwie przymiotnik „Tymczasowa”, mialy byč formą przejsciową na drodze realizacji porozumienia z panstwem litewskim. Jednakže wraz z rozwojem sytuacji międzynarodowej (brak akeeptaeji polskich pomyslöw ze strony Litwy) oraz stosunköw wewnątrz Rzeczypospolitej (coraz większe zniechęcenie przeciągającym się stanem wojny, chaos administracyjny nowego panstwa i brak widocznych efektöw federacyjnej koncepcji Pilsudskiego) doszlo do zmian w lonie Tymczasowej Komisji Rządzącej Litwy Srodkowej48. O wiele prostszym i pewniejszym politycznie rozwiązaniem wydawalo się inkorporowanie Litwy Srodkowej do Rzeczypospolitej. Na przelomie 1920 i 1921 r. nastąpilo przesilenie polityezne, w wyniku ktörego ze stanowiska ustąpil Witold Abramowicz, a jego miejsce zająl ge­ neral Stefan Mokrzecki49. W rzeczywistosci oznaczalo to zaniechanie prob budowania oddzielnej struktury paristwowej i stopniową inkorporaeję ziem Litwy Srodkowej z Rzeczpospolitą50. Pod koniec 1920 r. z obszaru Litwy Srodkowej zostal wylączony powiat braslawski, ktöry wszedl w sklad wojewödztwa nowogrödzkiego51. Pozostale ziemie Litwy Srodkowej podzielono na powiaty: wilerisko-trocki, oszmiariski i šwięciariski oraz Wilno na prawach starostwa grodzkiego52. Granice Litwy Srodkowej, z wyjątkiem paša neutral46 P. tossow ski, Po tej..., s. 194; Instytut Pilsudskiego w Londynie, Kolekcja Lucjana Zeligowskiego, sygn. 4. Sam Zeligowski we wspomnieniach podkrešlal, iž zająl Wilno w 1920 r. nie jako Polak-general, a jako Litwin-general. Pilsudskį zakladal, že Republika Litewska nie będzie mogia funkcjonowac bez Wilna i zostanie zmuszona do szukania z panstwem polskim j akieji plaszczyzny kompromisu. Litwa isrodkowa miala bye pomostem, swoistą platformą umožliwiającą porozumienie się Kowna z Warszawą. 47 K. Buchowski, Litwomani ipolonizatorzy. Mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich vv pierwszej polowie XX wieku, Bialystok 2006, s. 172-173. 48 T. Katelbach, Spowiedz pokolenia, Lippstadt 1948, s. 107-108. 49 K. Buchowski, Realizuojantfederacijos idėją, „Darbai ir Dienos” 2004, nr 40, s. 135; Litewskie Centralne Archiwum Panstwowe w Wilnie (dalėj: LCAP), sygn. f. 20, o. 1, d. 20, k. 398. 50 Z. Krajewski, Genezja i dzieje wewnftrzne Litwy Srodkowej (1920-1922), Lublin 1996, s. 57-58. W związku z zachodzącymi zmianami znaeznie wzrosla tež pozyeja Delegata Rządu RP w Wilnie Wladyslawa Raczkiewicza. 51 Panstwowe Archiwum Obwodu Grodzieriskiego w Grodnie (dalėj: PAOG), sygn. f. 551, o. 1, d. 78, k. 17-17ob. 52 LCAP, sygn. f. 23, ap. 1, b. 1; AAN, Straž Kresowa, sygn. 70, k. 53.

55

nego z Republiką Litewską, nie byly ustalone i mialy Charakter umowny, co dodatkowo utrudnialo zarządzanie krajem, a w niektčrych okolicznosciach (np. kontrola przeplywu towaröw, ludzi) wręcz je uniemozliwialö53. Stan swoistego prowizorium potęgowal tylko poczucie chaosu i tymczasowosci tworu panstwowego, jakim byla Litwa Srodkowa, co odbijalo się na stanie bezpieczeristwa wewnętrznego. Grupy spoleczne oplacane z budžetu panstwa (policjanci, nauczyciele, sędziowie, urzędnicy) zainteresowani byli jak najszybszą unifikacją Wilenszczyzny z resztą ziem polskich54. Ostatni etap zmian w Tymczasowej Komisji Rządzącej nastąpil 21 listopada 1921 r., kiedy gen. Stefan Mokrzecki zostal przesunięty na stworzone specjalnie dla niego stanowisko wiceprezesa komisji, a prezesem zostal Aleksander Meysztowicz55. Zmiany te nieprzypadkowo zbiegly się w czasie z rozpisaniem przez gen. Lucjana ¿eligowskiego wyboröw do Sejmu Wilenskiego na 8 stycznia 1922 r., a następnie opuszczeniem przez niego Wilenszczyzny, co gwarantowač mialo niezaležnosč wyznaczonych na styczen przyszlych wyboröw56. W rzeczywistosci byl to ostatni, wykonany calkowicie pod dyktando Warszawy, akt inkorporacji Wilenszczyzny do panstwa polskiego. Budowa Struktur administracyjnych Litwy Šrodkowej w znacznym stopniu byla wzorowana na rozwiązaniach stosowanych w paristwie polskim. W 1920 r. wynikalo to glöwnie z korzystania z gotowych i częšciowo juž sprawdzonych wzorcöw, podczas gdy od polowy 1921 r. wszelkie zmiany upodabniające do rozwiązan polskich mialy juž wyraznie Charakter unifikacyjny. Wažną rolę w prowadzeniu polityki na obszarze Litwy Srodkowej odgrywal Delegat Rządu Rzeczypospolitej Polskiej w Wilnie. Pierwszego przedstawiciela rządu polskiego w Wilnie minister spraw zagranicznych mianowal 23 grudnia 1920 r. Byl nim Wladyslaw Raczkiewicz57. Jego rola nie ograniczala się jedynie do funkcji reprezentacyjnej. Poprzez rozbudowany aparat 53 C. Berezowski, Powstanie panstwa polskiego w swietle prawa narodöw, Warszawa 1934, s. 333. W rzeczywistosci Litwa Srodkowa nie byla organizmem paristwowym w rozumieniu prawa międzynarodowego. W stosunkach międzynarodowych Litwę Šrodkową reprezentowalo panstwo polskie, co bylo zgodne z podpisaną 29 listopada 1920 r. umową między przedstawicielami Polski, Litwy i komisji międzysojuszniczej w sprawie zawieszenia broni i ustalenia linii neutralnej między Republiką Litewską a Litwą Šrodkową. 54 LCAP, sygn. f. 21, ap. 1, b. 80, k. 18-19. 55 B. Kolarz, dz. cyt., s. 92; A. Bielecki, D. Szpoper, Aleksander Meysztowicz portret polityczny konserwatysty, Gdansk 2001, s. 103. 56 Z. Budecki, Stosunki polsko-litewskie po wojnie swiatowej 1918-1928, Warszawa 1928, s. 57. W wyborach brali udzial nie tylko obywatele Litwy Šrodkowej, lecz i mieszkancy obszaröw oficjalnie naležących juž do panstwa polskiego (powiat braslawski i lidzki). Więcej na temat organizacji kampanii wyborczej i przebiegu obrad Sejmu Wilenskiego zob.: A. Srebrakowski, Sejm Wilenski 1922 roku. Idea i jej realizacja, Wroclaw 1993. 57 K. Buchowski, Powstanie Litwy Šrodkowej w 1920 roku, „Zapiski Historyczne” 2004, z. 4, s. 48.

56

administracyjny, jakim byla delegatura (skladala się z czterech wydzialöw: politycznego, administracyjnego, gospodarczego i finansowego), Raczkiewicz umiejętnie wplywal na sytuację polityczną58. Kompetencje Delegatą Rządu Rzeczypospolitej Polskiej w Wilnie decyzją wladz polskich z 3 marca 1921 r. zostaly znacznie zwiększone w stosunku do ziem graniczących z Litwą Srodkową. Na terenach powiatöw: dzišnieriskiego, braslawskiego, dunilowickiego, wilejskiego, wolozynskiego i lidzkiego Wladyslaw Raczkiewicz otrzymal uprawnienia röwne (z wyjątkiem uprawnieri ustawodawczych) kompetencjom bylego komisarza generalnego ZCZW59. Warto zaznaczyc, iž pozycja Delegatą Rządu Rzeczypospolitej Polskiej w Wilnie w duzym stopniu byla uzaležniona od silnej osobowo&i sprawującego ten urząd. Znaczenie delegatury w polityce Wilenszczyzny wyraznie zmalalo po powierzeniu tego stanowiska 1 sierpnia 1921 r. pik. Andrzejowi Tupalskiemu (Raczkiewicz zostal ministrėm spraw wewnętrznych). Wydzialy delegatury zostaly zredukowane, a sama delegatura przeksztalcona w placowkę wylącznie polityczno-konsultacyjną60. Uchwala Sejmu Rzeczypospolitej z 24 marca 1922 r., zatwierdzająca akt wlączenia Ziemi Wilenskiej do Rzeczypospolitej, rozpoczynala ostatni etap unifikacji ziem Litwy Srodkowej z panstwem polskim61. 7 listopada 1922 r. rozporządzeniem Rady Ministröw rozciągnięto przepisy z 1919 r., dotyczące organizacji wladz administracyjnych drugiej instancji. Nie zdecydowano się jednak na wprowadzenie nazw „wojewödztwo” i „wojewoda”, mimo iž faktycznie Delegat Rządu Rzeczypospolitej Polskiej mial pelnię wladzy przyslugującą wojewodzie. Wilenski okręg administracyjny obejmowal następujące powiaty: wilensko-trocki, šwięciariski, oszmianski, dunilowicki (postawski), braslawski, dzisnienski i wilejski (w 1925 r. zostal utworzony powiat molodeczanski)62. Formalnie wojewödztwo wilenskie ustanowione zostalo 22 grudnia 1925 r. Ostatnia pröba ratowania koncepcji federacyjnej w postaci stworzenia Litwy Srodkowej zakonczyla się niepowodzeniem. W nowej powojennej rzeczywistosci szansę rozwoju panstwa polskiego widziano w bu­ do wie jednolitej struktury administracyjnej.

58 LCAP, sygn. f. 20, ap. 1, b. 20, k. 309-309v; LCAP, sygn. f. 21, ap. 1, b. 80, k. 18. Wspölpraca Delegatą Rządu Rzeczypospolitej Polskiej w Wilnie w administrowaniu krajem wytwarzala rodzaj dwuwladzy, dodatkowo dezorientując miejscową ludnožč. 59 Tamže, sygn. f. 20, ap. 1, b. 20, k. 91. 60 Tamže, sygn. f. 20, ap. 1, b. 20, k. 309v. 61 Encyklopedja prawa obowiqzujqcego w Polsce. Cz. I, z. I, Uströj wladz administracyjnych, panstwowych i samorzqdowych, Poznan 1929, s. 10; A. Zöltowski, dz. cyt., s. 234. 62 W. Dobaczewska, Wilehszczyzna i Nowogrddczyzna w latach 1920-1937, Wilno 1938, s. 11.

57

3. Unifikacja administracji - budowa Struktur wojewödzkich ' i powiatowych. Rola wojewody i starosty (1920-1939) v Po wyparciu wojsk bolszewickich i ponownym zajęciu ziem pölnocno-wschodnich przez armię polską rozkazem Naczelnego Wodza z 9 wrzesnia 1920 r. zostal powolany do žycia Tymczasowy Zarząd Terenöw Przyfrontowych i Etapowych63. W sklad ziem administrowanych wchodzily obszary będące do inwazji bolszewickiej w kompetencji Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich (z wyjątkiem ziem Litwy Srodkowej). Szefem Tymczasowego Za­ rządu Terenöw Przyffontowych i Etapowych zostal Wladyslaw Raczkiewicz. Powolanie nowej struktury administracyjnej z založenia mialo mied formę przejšciową, dostosowaną do biežących wydarzen politycznych. Tworząc ją, wladze polskie chcialy wstrzymywac się na czas trwania dzialan wojennych od formalnych politycznych rozstrzygnięč64. Pod względem prawnym zarząd zostal podporządkowany ministrowi spraw wewnętrznych, ktöremu przyslugiwaly wszystkie uprawnienia, do tej рогу będące w kompetencji komisarza generalnego ZCZW65. Stworzenie odrębnej struktury na zasadach ad­ ministracji okupacyjnej odpowiadalo zaröwno potrzebom politycznym, jak i wojskowym. Umozliwialo skuteczną organizację terenu zafrontowego w czasie trwania dzialan zbrojnych66. Po odparciu letniej ofensywy bolszewi­ ckiej do konca 1920 r. kwestie bezpieczenstwa na Kresach Pölnocno-Wschod­ nich ležaly wylącznie w kompetencjach armii67. To administracja wojskowa wydawala glöwne zarządzenia związane z utrzymaniem ladu i spokoju. W gestii zarządu cywilnego pozostawac mialy natomiast wszystkie dziedziny žycia spolecznego i gospodarczego bezpošrednio nie związane z operacjami wojskowymi68. Brak szczegölowego podzialu kompetencji prowadzil jednak do nieuniknionych konfliktow na linii administracja cywilna - administracja wojskowa. Zaczęly one przybierač na sile, gdy pod koniec 1920 r. rozpoczęlo się faktyczne tworzenie cywilnej administracji powiatowej. Podpisanie 12 paždziemika 1920 r. w Rydze umowy о preliminaryjnym pokoju i rozejmie pomiędzy Rzeczpospolitą Polską a bolszewicką Rosją 63 AAN, Towarzystwo Stražy Kresowej, sygn. 70, k. 80; PAOG, sygn. f. 551, o. 1, d. 1, k. 13. 9 wrzesnia 1920 r. rozkazem Naczelnego Wodza zniesiono urząd komisarza generalnego ZCZW, a rozporządzeniem ministrą spraw wewnętrznych z 23 wrzesnia 1920 r. (w porozumieniu z ministrėm skarbu oraz przemyslu i handlu) powolano komisję, mającą zadanie zlikwidowania Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich oraz Wolynia i Frontu Podolskiego. Komisja formalnie ulegla rozwiązaniu 1 wrzesnia 1921 r. 64 C. Berezowski, dz. cyt., s. 323. 65 Encyklopedja prawa..., s. 8. 66 PAOB, sygn. f. 2, o. 3, d. 1, k. 28. 67 Tamže, sygn. f. 2, o. 3, d. 7, k. 27. 68 C. Berezowski, dz. cyt., s. 324.

58

i Ukrainą oraz rozpoczęcie procesöw ratyfikacyjnych z punktu widzenia interesöw panstwa polskiego bylo potwierdzeniem przynaleznosci ziem wschodnich do Rzeczypospolitej69. Konsekwencją tych wydarzen dla strony polskiej bylo utworzenie 18 listopada 1920 r. trzech okręgow administracyjnych drugiej instancji: nowogrödzkiego, poleskiego i wolynskiego, z naczelnikami na ežele, ktörych stanowiska byly tožsame z wladzą wojewody70. Rozporządzeniem Rady Ministröw z 27 listopada 1920 r. ulegl likwidaeji Tymczasowy Za rząd Terenöw Przyfrontowych i Etapowyeh. Dokument ten znosil instytucję zarządu, ale utrzymywal nadal wszystkie wydane prawa71. Przekazywal takze poszczegölne wydzialy administraeji terenowej odnosnym ministerstwom72. Formalne zlikwidowanie Tymczasowego Zarządu Terenöw Przyfrontowych i Etapowych, choč oznaczalo rozpoczęcie procesu prawnej unifikaeji ziem pölnocno-wschodnich z resztą kraju, nie oznaczalo natychmiastowych zmian w terenie. W dalszym ciągu przybywający na Kresy Pölnocno-Wschodnie wyznaczeni starostowie jeszcze na początku 1921 r. w oficjalnych pismach uzywali nazwy Zarząd Terenöw Przyfrontowych i Etapowych. Proces obejmowania administraeji powiatowej przez wyznaczonych starostöw trwal do korica 1920 r., np. do Baranowicz starosta K. Rudlowski przybyl 1 listopada, a L. Olszanski do Luninca 16 listopada. Najpözniej zostal obsadzony powiat wilejski, do ktörego dopiero 24 grudnia przyjechal z Warszawy starosta z najbližszymi pracownikami73. W pierwszych miesiącach urzędowania podstawowym problemem zaprzątającym uwagę starostöw bylo utrzymanie porządku74. Kwestia bezpieczenstwa w powiatach kresowych wzbudzala największe konflikty między nowo powstającą administraeją cywilną a istniejącą juž wojskową. Spor kompetencyjny dotyczyl przede wszystkim zwierzchnosci starostöw nad lokalną administraeją i službą bezpieczenstwa. Nowo powolywane oddzialy Policji Panstwowej nie byly traktowane jako rownorzędny partner przez lepiej wy69 J. Szczepariski, dz. cyt., s. 476; C. Berezowski, dz. cyt., s. 325-326. Požniejsze dokumenty z 18 marca 1921 r., traktat pokojowy i podpisanie protokolu w Moskwie 31 lipca 1924 r. o wytyczeniu granicy byly konsekwencją prawną umowy z 12 pazdziemika 1920 r. 70 R. Hausner, Pierwsze dwudziestolecie administraeji spraw wewnętrznych, Warszawa 1939, s. 57-58. Często w opracowaniach mylnie podaje się 18 listopada 1920 r. jako datę utworzenia woj. nowogrödzkiego, poleskiego i wolynskiego. Prawdopodobnie pomylka wynika z faktu, iž decyzje o nowych jednostkach administracyjnych zostaly potwierdzone w ustawie z 4 lutego 1921 r., ktöra powolywala wojewödztwa jedynie formalnie. 71 C. Berezowski, dz. cyt., s. 326; Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej (dalėj: DzURP) nr 115, poz. 762. 72 AAN, Towarzystwo Stražy Kresowej, sygn. 70, k. 80. 73 PAOG, sygn. f. 551, o. 1, d. 83, k. 1-8; PAOG, sygn. f. 551, o. 1, d. 76, k. 1-7; PAOB, sygn. f. 2295, o. 1, d. 42, k. 9. 74 PAOB, sygn. f. 2295, o. 1, d. 42, k. 3 ,4 ,2 7 ,2 8 .

59

szkolone i wyekwipowane oddzialy žandarmerii75. Oficerowie poszczególnych jednostek, podobnie jak to bylo w okresie rządow ZCZW, nie chcieli uznač posrednictwa administracji cywilnej w dostarczaniu zaopatrzeriia armii i w dalszym ciągu sami przeprowadzali rekwizycje, co stwarzalq mozliwosc licznych nadužyč. Stan swoistej dwuwladzy w ramach formalnie juž nieistniejącego Tymczasowego Zarządu Terenów Przyfrontowych i Etapowych trwal do 4 lutego 1921 r. Centralne wladze podjęly wówczas decyzję o rozciągnięciu ustawy tymczasowej z 2 sierpnia 1919 r. o organizacji wladz administracyjnych drugiej instancji na Kresy Pólnocno-Wschodnie. Bylo to faktycznym początkiem tworzenia trzech województw: nowogródzkiego z siedzibą w Nowogródku, poleskiego z siedzibą w Pinsku (tymczasowo w Brzesciu) i wolynskiego w Lucku. Trzy dotychczasowe powiaty: grodzienski, wolkowyski i bialowieski76, naležące do ziem kresowych i podlegające administracji ZCZW, a następnie Tymczasowemu Zarządowi Terenów Przyfrontowych i Etapowych, weszly w sklad województwa bialostockiego77. Nowo powolane województwo nowogródzkie skladalo się z następujących powiatów: baranowickiego, braslawskiego, dunilowickiego, dzisnienskiego, lidzkiego, nieswieskiego, nowogródzkiego, slonimskiego, stolpeckiego, wilejskiego i woloiyhskiego78. Duza liczba powiatów z založenia miala Charakter przejsciowy, bowiem juž w momencie tworzenia zakladano korektę granic administracyjnych po powolaniu w przyszlosci województwa wilenskiego79. Powstale województwo nowogródzkie od początku swego istnienia bylo silnie związane z Wilnem. Historycznie bowiem Nowogródczyzna stanowila integralną czesč Wilenszczyzny, a Wilno jako silny osrodek administracyjny, kulturalny i naukowy pelnilo funkcję spajającą te obszary. Prowincjonalny Nowogródek, choc zostal mianowany stolicą województwa, przez caly okres dwudziestolecia nie mògi sprostač konkurencji Wilna. Zamysl powiązania Wilenszczyzny i Nowogródczyzny odnaležč možna w osobie pierwszego wojewody nowogródzkiego Wladyslawa Raczkiewicza80. Nie mògi on jednak objąc tej posady, gdyž równolegle pelnil funkcję Delegata 75 PAOG, sygn. f. 551, o. 1, d. 76, k. 45. 76 Z dotychczasowego powiatu bialowieskiego, gminy Plowce, W ierzchowice, Dmitrowicze i Dworec przeszly do powiatu brzeskiego. 77 R. Hausner, dz. cyt., s. 57-58. 78 Informatorpowszechny RP z kalendarzem Policji Panstwowej na rok 1922, Warszawa 1921 r., s. 509-516. Na obszarze województwa nowogródzkiego w 1931 r. powolano powiat szczuczynski. 79 R. Hausner, dz. cyt., s. 66; PAOG, sygn. f. 551, o. 1, d. 1, k. 1. Warto zwróció uwagę, že juž w marcu 1921 r. (na dlugo przed formalnoprawnymi rozstrzygnięciami na Litwie Šrodkowej) w oficjalnych dokumentach rządowych zakladano utworzenie województwa wilenskiego. Faktyczna korekta granic nastąpila w 1922 r. po oficjalnym wcieleniu Litwy Srodkowej do Rzeczypospólitej. 80 Wladyslaw Raczkiewicz zarówno w okresie przedmajowym, jak i po przewrocie byl uwazany

60

Rz^du Rzeczypospolitej Poliskiej w Wilnie, mògi za to kontrolowac prac? nowo tworzonego województwa. Bylo to o tyle latwe, iz raporty o kolejnych etapach tworzenia Nowogródzkiego Urz$du Wojewódzkiego byly przesylane równiez do wiadomosci Delegata Rzqdu Rzeczypospolitej Polskiej w Wil­ nie. Mianowany tymczasowym wojewody nowogródzkim Czeslaw Krupski z grup 4 najblizszych wspólpracowników przybyl na miejsce 14 marca 1921 r. Oficjalne urz^dowanie rozpocz^l trzy dni pózniej, poniewaz w Nowogródku chwilowo nie bylo miejscowego ksi^dza, który miai odprawic uroczyste nabozenstwo i wyswi^cic siedzib? województwa. Z tego powodu Urz^d Wojewódzki w Nowogródku rozpocz^l funkcjonowanie 17 marca 1921 r. po uroczystej mszy dzi^kczynnej w koéciele sw. Michala i równoczesnych nabozenstwach w cerkwi prawoslawnej, synagodze i meczecie81. Wojewoda poleski Walery Roman rozpocz^l urz^dowanie 1 marca 1921 r. w Brzeéciu, gdyz Pinsk, oficjalna stolica województwa, nie posiadal odpowiedniej do tego celu infrastruktury82. W sklad województwa weszlo dziewi^c powiatów: brzeski, drohiczynski, kamien-koszyrski, kobrynski, kossowski, luniniecki, piriski, pruzanski, samenski83. Kompetencje wojewodów we wschodnich województwach II Rzeczy­ pospolitej regulowalo rozporz^dzenie Rady Ministròw z 21 marca 1921 r., normuj^ce obowi^zki wladz administracyjnych drugiej instancji na ziemiach przyl^czonych do Rzeczypospolitej po wojnie polsko-bolszewickiej84. W my si zapisanych tarn zasad wojewoda byl przedstawicielem rz^du w terenie. Miai zadanie wykonywac polecenia poszczególnych ministrów. W zakres jego obowi^zków wchodzily wszelkie sprawy administracji panstwowej, z wyj^tkiem problemów b^d^cych w gestii administracji wojskowej, s^dowej, skarbowej, szkolnej, kolejowej, pocztowo-telegraficznej i urz^dów ziemskich. Jednym z glównych zadan wojewody bylo dbanie o spokój i bezpieczenstwo w powierzonym województwie. W tym celu miai do dyspozycji podlegle mu oddzialy policyjne, a w sytuacjach wyj^tkowych mògi z^dac pomocy wojza jednego z najlepszych ekspertów od spraw stosunków polityczno-spolecznych na Kresach Pólnocno-Wschodnich II Rzeczypospolitej. 81 LCAP, sygn. f. 20, ap. 1, b. 20, k. 103. 82 „Gazeta Poleska” z 15 V m 1925 r. Co prawda w sierpniu 1925 r. podczas wizyty ówczesnego wojewody Kazimierza Mlodzianowskiego w Warszawie (jakoby m.in. w celu przeniesienia stolicy) w prasie lokalnej podejmowano spraw? przeniesienia stolicy do Piriska, jednak zamiar ten nigdy nie zostal zrealizowany. 83 Informatorpowszechny..., s. 502-505; PAOB, sygn. f. 2003, o. 2, d. 7, k. 13; J. Tomaszewski, Z dziejów..., s. 11. Na obszarze województwa poleskiego 22 grudnia 1922 r. zostal utworzony powiat stoliriski, a 29 listopada 1930 r. powiat samenski wszedl w sklad województwa wolynskiego. 84 DzURP, nr 39, poz. 235. W rzeczy wisto&i byl to krok prawny rozciqgajqcy na Kresy dzialalnoéd ustawy tymczasowej z 2 sierpnia 1919 r.

61

skowej. Do zadari wojewody związanych z bezpieczenstwem nalezal röwniez nadzör nad prašą, widowiskami, sprawami paszportowymi, zgromadzeniami, stowarzyszeniami i związkami. Wojewoda prowadzil ponadto rejestrację stowarzyszen i związkow, o ile ich dzialalnosč ograniczala się do obszaru wojewödztwa lub jego częšci85. Podleglym wojewodzie w sprawach dyscyplinamych, ale mianowanym bezposrednio przez ministrą spraw wewnętrznych, byi starosta. Starostwo bylo urzędem pierwszej instancji, powolanym do wykonywania zadan, z wyjątkiem - podobnie jak w przypadku wojewödztwa - spraw będących w kompetencji administracji wojskowej, sądowej, szkolnej, kolejowej, pocztowo-telegraficznej oraz zadan wchodzących w zakres prac urzędow ziemskich. Do obowiązkow starosty nalezalo tez czuwanie nad spokojem, ladem i bezpieczenstwem w powiecie, a giöwne narzędzie wykonywania zadan z tym związanych stanowily podlegle mu w zakresie služby i czynnosci wykonawczych organa policji86. Zakoriczenie dzialan wojennych i stabilizująca się sytuacja polityczna umozliwila kontynuowanie ujednolicenia drugiego szczebla administracji na obszarze calego kraju (w wymiarze politycznym oznaczalo to klęskę koncepcji federacyjnej). Unifikacja Struktur administracyjnych przyspieszyč miala na Kresach procesy polonizacyjne. Jednolity ksztalt ustrojowo-organizacyjny administracji wojewödzkiej na terenie Rzeczypospolitej (z wyjątkiem trzech obszaröw: pomorskiego, poznahskiego i sląskiego) wprowadzono rozporządzeniem Rady Ministröw z 30 marca 1921 r.87 W mysl powyzszego rozporządzenia obowiązki wojewody zostaly rozdzielone na poszczegölne komörki organizacyjne. Konkretne wydzialy w urzędzie podlegaly odpowiednim ministerstwom88. 85 Dziennik Urzędowy Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (Dalėj: DzUMSW) z l6 I I 1 9 1 9 r . 86 Tamže. 87 Bylo to kolejne rozporządzenie do ustawy tymczasowej z 2 sierpnia 1919 r. 88 DzURP nr 39, poz. 236; DzUWP z 25 VI 1921 r. Wedlug przyjętych zasad wydzialy: Prezydialny, Samorządowy i Administracyjny realizowaly zadania z zakresu dzialalno&i Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Wydzial Administracyjny zalatwial sprawy naležące do kompetencji Minister­ stwa Wyznan Religijnych i OSwiecenia Publicznego oraz Kultury i Sztuki, natomiast pozostale byly przypisane następującym ministerstwom: Wydzial Aprowizacji Ministerstwu Aprowizacji; Wydzial Zdrowia Publicznego Ministerstwu Zdrowia Publicznego; Wydzial Rolnictwa i Weterynarii Mini­ sterstwu Rolnictwa i Döbr Paristwowych; Wydzial Przemyslowy Ministerstwu Przemyslu i Handlu; Wydzial Pracy i Opieki Spolecznej Ministerstwu Pracy i Opieki Spolecznej; Okręgowa Dyrekcja Roböt Publicznych Ministerstwu Roböt Publicznych. Istniejąca dotychczas Kancelaria Glöwna tracila rangę wydzialu, wchodząc w sklad Wydzialu Prezydialnego, a sprawami finansowo-gospodarczymi Urzędu Wojewödzkiego mial zarządzač Wydzial Finansowo-Gospodarczy. Przykladowo utworzona wedlug powyzszych zasad struktūra Poleskiego Urzędu Wojewödzkiego 15 lipca 1921 r. przedstawiala się następująco: I - Wydzial Prezydialny, II - Wydzial Administracyjny, IH - Wydzial Samorządowy, IV - Wydzial Finansowo-Budzetowy, V - Wydzial Zdrowia Publicznego, VI - Wydzial Aprowizacji,

62

Celem tak skonstruowanego urzędu wojewodzkiego mialo byč przede wszystkim skuteczne dzialanie. Zrozumiale zatem, že každy kolejny wojewoda wlašnie to zadanie stawial sobie za cel glowny89. W rzeczywistošci stworzona w 1921 r. struktūra urzędu wojewodzkiego nie sprzyjala budowaniu silnej administracji. Duža samodzielnosč poszczegolnych wydzialow w realizacji wlasnych zadari nie ulatwiala koordynacji pracy przez wojewodę, ktory tak naprawdę poza wydzialami bezposrednio mu podleglymi (związanymi z Ministerstwem Spraw Wewnętrznych) mial bardzo ograniczony wplyw na dzialalnošč pozostalych komorek. Taka konstrukcja urzędu byla szczegolnie dužym utrudnieniem w przypadku wojewodztw granicznych, gdzie obok codziennych problemow natury administracyjnej największą bolączką byly sprawy związane z utrzymaniem bezpieczeristwa wewnętrznego, do czego silna i zdecydowana rola wojewody wydawala byč się nieodzowna. Naprzeciw oczekiwaniom zmiany struktury urzędow wojewodzkich wychodzilo rozporządzenie wykonawcze z 11 lutego 1924 r. Przekazywalo ono więcej uprawnieri wojewodom, co mialo im pozwolič na skuteczniejsze zarządzanie wojewodztwem. Dotychczasową „organizację sztywną” zastąpiono koncepcją „organizacji elastycznej”, a wojewodzie pozostawiono možliwošč dopasowania struktury urzędu do lokalnych potrzeb90. Okreslono bardziej szczegolowo niz to bylo dotychczas zakres zespolenia organow administra­ cji rządowej. W tym celu pod przewodnictwem wojewody mialy się odbywač periodyczne zebrania, ktorych glownym zadaniem bylo wypracowanie koncepcji wspolnego dzialania, zapewniającej skuteczną realizację w terenie polityki rządu91. Rozporządzenie z 11 lutego 1924 r. wprowadzalo instytucję wicewojewody, wzmacniając tym samym znaczenie czynnika personalnego w kierowaniu polityką w wojewodztwie92. Zmiany w funkcjonowaniu urzędčw na obszarze calego kraju zbiegly się dodatkowo z coraz bardziej pogarszającą się sytuacją bezpieczenstwa wewnętrznego na ziemiach polnocno-wschodnich. Wyjątkowo trudny dla admiVII - Wydzial Przemyslowy, VIII - Wydzial Rolnictwa i Weterynarii, IX - Wydzial Opieki Spolecznej, X - Okręgowa Dyrekcja Rob6t Publicznych. 89 DzUWP z 1 VH 1922 r 90 DzURP nr 21, poz. 225. Bylo to rozporządzenie do ustawy tymczasovvej z 2 sierpnia 1919 r. 0 organizacji wladz administracyjnych II instancji. 91 W. Kozyra, Urząd Wojewodzki..., s. 47-48. 92 K. Wojtczak, Powolywanie i odwoiywanie wojewody w okresie dwudziestolecia międzywojennego 1po \vojnie, „Organizacja, Metody, Technika” 1981, nr 11, s.16; LCAP, sygn. f. 51, o. 7, d. 875, k. 59. Powolując się na zeznania Piotrą Siekanowicza (starosty kobryriskiego, następnie naczelnika Wydzialu Ogdlnego w Nowogr6dzkim Urzędzie Wojew6dzkim), skladane w Londynie 5 I V 1943 r. przed komisją powolaną w związku z wynikiem kampanii wojennej 1939 r., možna stwierdzic, i ž zadania wicewojewod6w ograniczaly się raczej do spraw formalnych, dotyczących funkcjonovvania urzędu (Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie (dalėj: IMS), sygn. A.20.5/17, k. 3.).

63

nistracji kresowej byl rok 1924. Co prawda jeszcze w majų 1924-r. przebywający w Lidzie prezydent Stanislaw Wojciechowski zapewnial, iž juž wkrötce „(...) uporamy się z niedomaganiami naszych Kresöw, udoskonalając ich administrację, wzmacniając bezpieczehstwo, poszanowanie prawa i wladzy”93, lecz juž w trzecim kwartale 1924 r. zamiast spodziewanego opanowania sytuacji doszlo do eskalacji dzialah dywersyjnych. Spowodowalo to zaröwno zmiany w obsadzie stanowisk wojewodöw, jak i ich dotychczasowych kompetencji. W sierpniu 1924 r. kwestią usprawnienia dzialalnošci administracji pahstwowej, zmierzającej do zapewnienia wzrostu bezpieczenstwa na ziemiach kresowych, zajmowala się Rada Ministröw94. Pod koniec sierpnia zapadla decyzja o mianowaniu na stanowisko wojewody nowogrödzkiego gen. Mariana Žegoty-Januszajtisa, a po napadzie na pociąg 4 pazdziemika 1924 r. wojewodą poleskim zostal gen. Kazimierz Mlodzianowski95. Obsadzenie stanowisk wojewodöw przez generalöw bylo wyjsciem naprzeciw powstalej na Kresach sytuacji: bardziej potrzebny okazal się general-dowödca ze znajomoscią taktyki wojskowej niž cywilny urzędnik96. Szansy spacyfikowania Kresöw szukano w ich militaryzacji, co na poziomie urzçdow wojewödzkich oznaczalo obsadę generalami. Dalszą kontynuację wzmocnienia administracji pahstwowej na Kresach zapowiadal w swym wystąpieniu przebywający na Wilehszczyznie w grudniu 1924 r. wicepremier Stanislaw Thugutt. „Naležy - twierdzil wicepremier - nadač organom administracji większą wladzç, naležy uczynič ją bardziej związaną i bardziej odpowiadającą celom, jakie w tej chwili rząd przed nią stawia. Stwierdzilem niejednokrotnie, že w stosunku do ludnosci tzw. kre­ söw nie stosowano žadnego planu, nie stosowano jakiegokolwiek programų. Sądzę, že naležy z tym skonczyč, a rząd centralny muši ustalič, kto na miejscu ujednostajnia program dzialania. Kto ujednolica dzialania wszystkich wladz. Sądzę, že tym kims može byč wojewoda w wojewödztwie, a starosta w starostwie i že co najmniej powinien on powstrzymac wszelkie zarządzenia, ktöre nie będą zgodne z jego polityką i polityką rządu. Sądzę, že bylaby to pewna ulga i zmniejszenie chaosu”97. Zapowiedziane przez wicepremiera zmiany wprowadzalo w žycie juž 29 grudnia 1924 r. rozporządzenie Rady Ministröw, ktöre dawalo wojewodom prawo do wypowiadania sądow na te93 „Gazeta Administracji i Policji Paristwowej” z 31 Y 1924 r. 94 AAN, PKPRM z lat1924-26, k. 76v. 95 Tamže, k. 79, 81. W wojewödzkie wolyriskim nastąpila podobna zmiana 29 sierpnia 1924 r. Stanowisko wojewody objąl gen. Kajetan Olszewski. 96 PAOB, sygn. f. 67, o. 1, d. 406, k. 26; L. Sawoniewski, Korpus Ochrony Pogranicza narzędziem polityki kresowej II Rzeczypospolitej, „Zeszyty Naukowe Wojskowej Akademii Politycznej” 1978, nr 97, s. 109. 97 „Gazeta Administracji i Policji Panstwowej” z 20 X I I 1924 r.

64

mat zarządzen wladz centralnych dotyczących ich wojewodztwa, a nawet do czasowego wstrzymania ich wykonywania lub wprowadzania w czyn jedynie częšci zapisöw989. Przepisy te, dając sporą swobodę w kierowaniu polityką w wojewödztwie, mialy powstrzymac chaos prawny. Zdarzalo się bowiem wczesniej tak, iž dyrektywy nadsylane z Warszawy, mające obowiązywač na terenie calego kraju, šilą rzeczy nie uwzględnialy specyfiki kresowej. Od tej рогу, dzięki uzyskanym kompetencjom, wojewoda stawal się w pelni kreatorem polityki na obszarze sobie podleglym - oczywiscie z zastrzeženiem, iz polityka przez niego prowadzona nie mogla byč sprzeczna z wytycznymi rządu". Trudno jest dzisiaj, nie mając dostatecznych danych, okreslič faktyczną efektywnosc dzialania powyzszego zarządzenia. Z punktu widzenia interesu rządu musiala ona byč jednak spora, skoro po uplywie pierwszych szesciu miesięcy obowiązywania przedlužono je о kolejne szešč100. Podobne rozwiązania w požniejszym okresie zaczęto stosowac takze na innych obszarach kraju, np. od 1 wrzesnia 1925 r. na okres szesciu miesięcy specjalne pelnomocnictwa w stosunku do mniejszošci niemieckiej otrzymal wojewoda pomorski101. Wzrost znaczenia wojewody pociągal za sobą wzmocnienie pozycji starostöw. Od 1924 r. w administracji kresowej zaznaczala się coraz wyrazniejsza tendencja do podkreslania koordynującej roli urzędow wojewödzkich i powiatowych. Na niestabilnym pod względem bezpieczenstwa pograniczu zasadne wydawalo się dowartosciowanie administracji panstwowej poprzez wzmocnienie pozycji wojewody i starosty. Potwierdzeniu autorytetu wladzy panstwowej w terenie služyč miala zainicjowana przez rząd w czerwcu 1924 r. akcja budowy osiedli urzędniczych. Brak zarowno odpowiednich lokali na urzędy administracji panstwowej, jak i kwater mieszkalnych negatywnie wplywal na pracę i odbiör instytucji pan­ stwowej przez lokalną spolecznosč. W zniszczonych w czasie dzialan wojennych miastach wladze byly zmuszone rekwirowac lokale mieszkalne, со w naturalny sposöb stawalo się polem konfliktu z obywatelami102. W pierwszej kolejnosci rządową akcją budowy kolonii urzędniczych zostaly objęte ziemie polnocno-wschodnie103. Wytypowano 44 miejscowofci, w ktörych pla98 Powyzsze przepisy nie dotyczyly wladz wojskowych i sądowniczych. Natomiast о zawieszeniu realizacji zarządzen wladze centralne musialy byč niezwlocznie poinformowane. 99 E. Lisiewicz, Stosunki narodowosciowe i administracyjne w wojewödztwie nowogrödzkim, „Ziemia” 1925, nr 10-12, s. 188. 100 „Žyde Polesia” z 11 1 1925 i 26 V II1926 r. 101 A. Kotowski, Polska polityka narodowošciowa wobec mniejszošci niemieckiej w latach 1919-1939, Toruri 2002, s. 105. 102 PAOG, sygn. f. 551, o. 1, d. 7, k. 62. 103 Akcją objęte zostalo rowniez wojewödztwo wolyriskie.

65

nowano wzniesč 189 budynkow mieszkalnych104. Nowe lokale,.w polączeniu z atrakcyjną architektūrą i nowoczesną infrastruktūrą, miafy rozwiązywač problemy mieszkaniowe i byč wymowną wizytčwką sily i osiągnięč mlodego paristwa polskiego. Lokalną spolecznošč mialy utwierdzač w przekonaniu o trwalym zaangažowaniu się Rzeczypospolitej w zagospodarowanie ziem kresowych105. Rok 1925 w administracji kresowej uplynąl na dostosowywaniu się do nowych zasad funkcjonowania urzędow wojewodzkich i powiatowych. W lutym zorganizowano w Poleskim Urzędzie Wojewodzkim zebranie, na ktorym (w obecnosci przedstawicieli Ministerstwa Spraw Wewnętrznych) omawiano potrzebę wprowadzenia w žycie zasady zespolenia, ulatwiającej wsp61dzialanie wszystkich instytucji panstwowych. Wojewoda Mlodzianowski chwalil wspolpracę między urzędem wojewodzkim a wojskiem, natomiast utyskiwal na kontakty z wymiarem sprawiedliwosci. Pomiędzy urzędami jeszcze zbyt często - zdaniem wojewody - dochodzil do glosu „(...) »resortowy« egoizm i wylącznošč, wyplywająca z niezdrowego, a tak silnie zakorzenionego w naszych urzędach autokratyzmu, nie znoszącego cudzego zdania” 106. Kolejnym etapem wprowadzania w žycie rozporządzenia z 11 lutego 1924 r., ktore na obszarze wojewodztw polnocno-wschodnich dodatkowo zbieglo się ze zmianami w kompetencji wojewodow, bylo zainaugurowanie 20 lipca 1925 r. w Poleskim Urzędzie Wojewodzkim „zebrania periodycznego”. Celem tych spotkan - glosil punkt 2 rozporządzenia - bylo „(...) skoordynowanie dzialari calej administracji panstwowej na obszarze Wojewodztwa, w mysl zasadniczej linji polityki Rządu, reprezentowanej przez Wojewodę”107. Wypracowanie jednolitej polityki mialo - w odczuciu wojewody Mlodzianowskiego - przyczynič się do skuteczniejszego „(...) calkowitego zespolenia ludnošci tej ziemi z Rzecząpospolitą”, czego wymagal „(...) najžywotniejszy interes Panstwa, ktoremu ziemie te są niezbędne tak dla rozwoju gospodarczego, jak i dla obrony”108. Zebrania periodyczne byly tež dogodną možliwošcią dla wojewody czy starosty do poglębienia znajomosci terenu i zapoznania się z potrzebami i brakami rožnego rodzaju instytucji. 104 Budownictwo pomieszczeh dla KOP i domöw dla urzędnikow panstwowych w wojewödztwach wschodnich, z. II, Warszawa 1925, s. 23-24. 105 Oczy wišcie szczytne založenia wladz administracyjnych rozmijaly się z faktycznymi mozliwosciami paristwa. Do konca istnienia IIRP nie udalo się rozwiązac spraw związanych z zakwaterowaniem urzędnik6w, m.in. z tego powodu pracę na Kresach kojarzono ze zlymi warunkami socjalnymi. Röwniez wysokos'd wynagrodzenia nie rekompensowala trudöw sluzby na Kresach. Wprowadzony w lutym 1923 r. tzw. dodatek kresowy w wysokosci 20% miesięcznego uposaženia po roku zostal zniesiony T. A. Kowalski, Mniejszošci narodowe w silach zbrojnych Drugiej Rzeczypospolitej (1918-1939), Torun 1998, s. 125). 106 PAOB, sygn. f. 1, o. 2, d. 161, k. 17. 107 Tamze, k. 2. 108 Tamze, k. 2-2v.

66

W wyniku zmian zachodzących w kraju, narastającej fali krytyki „sejmokracji” korica 1925 i początku 1926 r., administracja kresowa nie uzyskala nawet szansy, by w pelni wykazac się skutecznošcią dzialan po wprowadzonych zmianach. Co prawda w 1925 r. zaczęto dostrzegač pewną poprawę sytuacji w funkcjonowaniu administracji wojewodzkiej i powiatowej, co znalazlo odbicie w artykulach zamieszczanych w lokalnej prasie, jednak juž na początku 1926 r. zaczęla znowu przewazac fala krytyki109. Przewrot majowy i przejęcie wladzy przez oboz pilsudczykowski oznaczalo dalsze przyspieszenie prac zmierzających do zespolenia urzędow. „Polityka Rządu - mowil na spotkaniu ze starostami 16 grudnia 1926 r. wojewoda wileriski Wladyslaw Raczkiewicz - skierowana jest obecnie w stronę podniesienia spoistosci naszej organizacji paristwowej, zgrania wszystkich elementow administracji panstwowej”110. Sanacja pracy urzęd6w powiatowych stanowila dogodną okazję do usuwania ze stanowisk niepožądanych urzędnikow. Krytykując poczynania pierwszych „pomajowych” wojewodow, Julian Podolski w artykule zamieszczonym na lamach „Žycia Polesia” tak charakteryzowal sytuację: „To, co się obecnie dzieje w administracji kresowej, naležy nazwac bez ogrodek rugami. Zmiany przez zwolennikow przewrotu majowego czynione na Wolyniu, Polesiu i Wileriszczyznie dawno stracily najlžejsze nawet pozory »uzdrawiania« czegokolwiek, a staly się najwyrazniejszym pędzeniem na leb na szyję tego wszystkiego i tych wszyst­ kich, ktorzy nie mogą się wylegitymowac entuzjazmem do wypadkow majowych. (...) bezceremonialnosč, z jaką pewne sfery ujawniają swoje istotne dąženia partyjne, przekracza wszystko, cošmy dotychczas slyszeli i widzieli. (...) Przypatrzmy się takze, w jakich warunkach odbywa się to »demokratyzowanie« administracji (...) w centralnej Polsce przy wymianie kadr zachowuje się przynajmniej pozory, natomiast na kresach ma to formę zemsty robionej bez žadnych ceregieli”111. O objęciu posady w duzej mierze decydowaly poglądy polityczne kandydata112. W obsadzaniu stanowisk preferowano bylych wojskowych. Sposrod dziesięciu wojewoddw mianowanych po 1926 r. na ziemiach polnocno-wschodnich szesciu bylo bylymi wojskowymi (pięciu pulkownikow i major). Wsrod nich byly osoby nadające ton lokalnej polityce w latach trzydziestych (plk Jan Krahelski, plk Waclaw Kostek-Biemacki, plk Ludwik Bocianski czy plk Adam Sokolowski). Z calą konsekwencją realizo109 .¿ y c ie Polesia” z 28 VI 1925 i 28 III 1926 r. 110 AAN, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (dalėj: MSW), sygn. 118, k. 12. 111 „Žycie Polesia” z 17 X 1926 r.; PAOB, sygn. f. 1, o. 2, d. 161, k. 16; sygn. f. 1, o. 8, d. 23, k. 72. W wojewddztwie poleskim wymieniono wszystkich starost6w. Warto przy tej okazji nadmienič, ii rotacja wžr6d starost6w byla duža, często bowiem zmiana wojewody pociągala za sobą wymianę starostdw. 112 BZNO, Z. Fedorowicz, „Trzydziežci lat mėgo pobytu w Wilnie (1941-1944)”, sygn. 16741, k. 122-124.

67

wali oni w terenie tzw. program pulkowników, polegaj^cy m.in. na paralizowaniu wszelkiej mozliwosci legalnego dzialania srodò'wisk opozycyjnych. Równiez funkcje najwazniejsze ze wzgl?du na obronnosc panstwk (wydzialy bezpieczenstwa, mobilizacyjne) najcz?sciej powierzano bylym oficerom. Podobnq. polityk? p erso n al^ prowadzono na poziomie starostów113. O wiele cz?sciej kryteria fachowosci, a nie wzgl?dy polityczne, przy doborze wyzszych urz?dników powiatowych byly stosowane do wicestarostów niz staro­ stów. Na zast?pcach bowiem w praktyce spoczywalo kierowanie urz?dem, podczas gdy starosta spelnial glównie funkcje reprezentacyjne i koordynowal prace zwi^zane z bezpieczenstwem wewn?trznym powiatu114. Nowym zasadniczym dokumentem normuj^cym zadania administracji terenowej bylo rozporzqdzenie Prezydenta RP z 19 stycznia 1928 r.115 Potwierdzalo ono dotychczas prowadzon^ polityk? zespolenia urz?dów administracji ogólnej. Rozporz^dzenie to, w stosunku do ustawy tymczasowej z 2 sierpnia 1919 r., wzmacnialo rol? wojewody i starosty w kierowaniu podleglym im terenem. Artykul 5 rozporz^dzenia jednoznacznie potwierdzal, iz „Wojewodowie, komisarz rz^du, starostowie powiatowi i starostowie grodzcy dzialajq. pod osobistq. odpowiedzialnosci^, samodzielne i jednoosobowo”. Wojewoda byl powolywany przez prezydenta na wniosek premierà, przedstawiony przez ministra spraw wewn?trznych; natomiast starosty wyznaczal bezposrednio minister spraw wewn?trznych116. Jak slusznie zauwazyl Andrzej Ajnenkiel, rozporz^dzenie z 19 stycznia 1928 r. „(...) podnioslo i tak juz wysoki prestiz wojewody. Bylo to stanowisko na wskros polityczne, którego zakres funkcji sprowadzal si? przede wszystkim do nadzoru nad stosunkami spolecznymi i politycznymi na podleglym mu obszarze, do oddzialywania na opozycj? i hamowania jej posuni?c”117. Odpowiedzialnosc za zapewnienie ladu i porzqdku na terenie województwa czynila z wojewody, a na obszarze powiatu ze starosty, niekwestionowanych zwierzchników administracji panstwowej. Jako realizatorzy wytycznych rz^du i zwierzchnicy podleglych sobie organów bezpieczenstwa byli oni bezposrednio zaangazowani w biez^c^ walk? polityczn^118. Po przewrocie 1926 r. stopniowo wzrastala samodzielnosc wojewodów, którzy nie tylko byli przedstawicielami rz^du, ale przede wszyst113 P. Stawecki, O dominacji wojskowych w paristwowym aparacie cywilnym w Polsce w latach 1926-1939, „Wojskowy Przeglqd Historyczny” 1965, nr 3, s. 334-344. 114 IMS, sygn. A.20.5/17, k. 32; LCAP, sygn. f. 51, o. 2a, d. 22, k. 39. 115 DzURPnr ll,p o z . 86. 116 Encyklopedja prawa..., s. 41-49; K. Kumaniecki, J. S. Langrod, S. Wachholz, Zarys ustroju, postgpowania prawa administracyjnego w Polsce, Kraków-Warszawa 1939, s. 25-27; W. Kozyra, Urzqd WojewódzkL.., s. 52. 117 A. Ajnenkiel, Administracja w Polsce. Zarys historyczny, Warszawa 1977, s. 89. 118 Dobrym przykladem tego rodzaju funkcji, w wypadku wojewody i starosty, b?d^ stosowane przez nich w drugiej polowie lat trzydziestych kryteria przy kwalifikowaniu i zsylaniu do obozu od-

kim odgrywali rolę lokalnych liderów kierujących polityką pañstwa119. Wladza i mozliwosci oddzialywania wojewody byly na tyle siine, iž - zgodnie z przyjętymi przez obóz sanacyjny založeniami - coraz większy cięžar nie tylko prowadzenia, ale i kreowania polityki narodowoáciowej czy religijnej przesuwany byl na pozioni województwa. Uwazano, i¿ na Kresach, z zalozenia mniej „cywilizowanych” ni¿ reszta kraju, silna osobowosc przywódcza ze sporą swobodą w kreowaniu zadañ administracji stanowi najlepsze rozwiązanie120. Dawalo to wojewodzie, jako najwyzszemu przedstawicielowi pañstwa w terenie, nieograniczone mozliwosci dzialania121. W praktyce to on decydowal, które przedsięwzięcie czy zachowanie bylo propañstwowe, a które nie. Na początku lat trzydziestych, równolegle z umacnianiem pozycji wo­ jewody w administracji pañstwowej, toczyla się dyskusja nad zmianami podzialu administracyjnego122. Na lamach prasy i w wydawnictwach publicystycznych częšč autorów proponowala ograniczenie dotychczasowej liczby województw i zastąpienie ich większymi. W mysl koncepcji preferowanej przez Romana Hausnera (ówczesnego znawcę problematyki) na pólnocnym wschodzie pañstwa polskiego likwidacji mialy ulec województwa bialostockie i nowogródzkie123, a ich miejsce winny byly zająč powiększone woje­ wództwa warszawskie, wileñskie i poleskie124. Budowę silnych województw postulowano zwlaszcza na wschodzie Rzeczypospolitej, co w powiązaniu z istniejącymi duzymi powiatami i z silną wladzą wojewody míalo zapewnic tym obszarom szybszy rozwój i przyczynič się do wzrostu bezpieczeñstwa wewnętrznego125. Nie zdolano jednak wprowadzic w ¿ycie tych propozycji, nie wyszly one poza sferę koncepcji. osobnienia w Berezie Kartuskiej zarówno przeciwników politycznych, jak i pospolitych przestępc0w. Zob. W. áleszyñski, Obóz odosobnienia..., s. 24-26. 119 Potrzebę wzmocnienia roli urzędnikow pañstwowych na Kresach na początku lat trzydziestych dostrzegaly takze opozycyjne do sanacji árodowiska narodowe. Zob. J. Giertych, O program polityki kresowej, Warszawa 1932, s. 101. 120 Ogromna wladza skupiona w jednym ręku mogia prowadzic do róznego rodzaju nadužyč, często nawet niezamierzonych. Zob. opowiadanie Starosta w ksiąžce F. Wysloucha, Echa Polesio, Londyn 1979, s. 107-114. 121 BSGH, H. Szlamitìska, „Monografia województwa nowogródzkiego”, sygn. 766, k. 5. 1221. Lewandowska-Malec, Pròba zreformowania podzialu terytorialnego Drugiej Rzeczypospolitej w latach 1928-1933, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1999, z 1-2, s. 303. Na czele powolanej, na mocy uchwaly Rady Ministrów z 27 wrzeánia 1928 r., Sekcji do Spraw Podzialu Administracyjnego Pañstwa stanąl Walery Roman. 123 Tamže, s. 310. Koncepcje likwidacji woj. nowogródzkiego i podzielenia go między wileñskie i poleskie rozpatrywano juž w 1923 r. 124 „Gazeta Administracji i Policji Pañstwowej” z 15 X 1931 r.; W. Ormicki, Na marginesie kilku projektów reformy podzialu administracyjnego, Kraków 1930. 125 Podzial administracyjny pañstwa. Materialy ankietowe w sprawie podzialu na gminy, powiaty i województwa, cz. I, Warszawa 1930.

69

Wažną zmianę w umocowaniu pozycji wojewody w stmkturach paristwowych wprowadzala konstytucja z 1935 r. (tzw. koristytucja kwietniowa). W mysl jej postanowien wojewoda zostal podporządkowany bežpošrednio premierowi, co oznaczalo przesunięcie uprawnieri z Ministjerstwa Spraw Wewnętrznych do Prezesa Rady Ministrow. Byl to kolejny krok w dalszym wzmocnieniu pozycji politycznej wojewody jako najwažniejszej osoby w wojewddztwie. Zgodnie z nowym stylem pracy, wprowadzanym po przewrocie majowym, w podporządkowanych wojewodzie urzędach powiatowych wprowadzano „system dyscypliny wojskowej”. Kladziono nacisk na spręžystosč i energię przy wykonywaniu przez urzędnikow poleceri. Najbardziej bylo to widoczne w wojewodztwie poleskim. Tam wzorujący się na swym przeložonym (wojewodzie Waclawie Kostek-Biemackim) podwladni stosowali wobec podleglych sobie urzędnikow rygor wojskowy. „Wsrdd starostow wojewodztwa poleskiego - wspominal w 1943 r. Piotr Siekanowicz - wybijal się starosta Eugenjusz Cedzynski (byly oficer pelniący funkcję w więzieniu brzeskim w r. 1930, w czasie osadzenia tarn poslow). Sam on wyrazal się bez jakichkolwiek ogrddek, že zasadą jego rządzenia w stosunku do urzędnikow jest terror. Zdarzalo się, že urzędnicy po rozmowie z nim dostawali atakų nerwowego”126. Tego typu osoby stanowily mniejszosč wsrdd wyžszych urzędnikdw wojewodztwa, ale to ich zachowanie w dužym stopniu rzutowalo na sposob postrzegania przez obywateli calej administracji paristwowej. Zdecydowanych dzialan od wojewodow, a co za tym idzie takže starostdw, wymagal ostatni premier II Rzeczypospolitej - Felicjan Slawoj Skladkowski. Spotkania z wojewodami (nazywane przez nich samych spowiedziami) byly organizowane zazwyczaj przed waznymi polity cznymi wydarzeniami, jak np. wybory127. Sam premier spošrod wymagan stawianych wojewodom na pierwszym miejscu umieszczal „Lojalnošč wobec wladz centralnych”128. Wsrod wojewodow urzędujących w ostatnich latach na ziemiach polnocno-wschodnich silną osobowoscią i zdecydowaniem charakteryzowali się wojewoda wilenski Ludwik Bocianski i wojewoda poleski Waclaw Kostek-Biemacki. Ten ostatni nawet w wyglądzie zewnętrznym prezentowal modny wowczas styl a la Hitler. W lokalnej prasie zamieszczano jego zdjęcia z charakterystycznie zaczesanymi wlosami i przyciętym wąsikiem, z podpisem „Gospodarz Ziemi Poleskiej”129. Zdecydowane postępowanie spotykalo się z uznaniem częsci spoleczno^ci wiejskiej. Nie bez znaczenia pozostawal rowniez fakt, iž choc 126 IMS, sygn. A.20.5/17, k. 2. 127 A. L. Korwin-Sokolowski, Fragment wspomnien 1910-1945, Warszawa 1987, s. 213. 128 F. Slawoj Skladkowski, Nie ostatnie slowo oskarzonego. Wspomnienia i artykuty, Londyn 1964, s. 191. 129 „Ziemia Poleska” z IY -V 1933 r.

70

pod koniec lat trzydziestych nie udalo się rozwiązač žadnego z zasadniczych problemöw polityczno-spolecznych, to jednak dzięki często kontrowersyjnym decyzjom wydawalo się, že wojewodowie zdolali skutecznie spacyfikowač sytuację na ziemiach kresowych. Wojewodowie, decydując się na nie zawsze zgodne z obowiązującym prawem dzialania i nie mogąc tym samym wydawac oficjalnych polecen podwladnym, często stosowali podwöjny System zalecefi sluzbowych. Jeden - jawny, pokrywający się z wytycznymi Ministerstwa Spraw Wewnętrznych - i drugi - tajny - polegający na bezposrednim ustnym lub pisemnym wydawaniu polecen starostom przez wojewodę i naczelniköw. Po otrzymaniu tajnego rozkazu na pismie starosta byl zobowiązany - po przeczytaniu - do natychmiastowego zniszczenia dokumentu czy listu. Taki System sprawowania wladzy calkowicie uzaležnial urzędnikow powiatowych od wojewody, a w wypadku jakichkolwiek nadužyč rozciągal odpowiedzialnosc na wszystkich pracowniköw. Rozmijanie się wytycznych z okolniköw ministerstwa i tajnych rozkazöw wojewody prowadzilo do dysharmonii między spoleczeristwem a administracją panstwową. Często dzialania w terenie nijak się mialy do tego, co glosily oficjalnie wladze centralne. Trudno bylo tež samym starostom zorientowac się w faktycznym kierunku polityki rządu. W praktyce ich rola w prowadzeniu polityki regionalnej ograniczala się do wykonywania polecen wojewody130. Na Kresach tolerancja w stosunku do naginania prawnej zasady tzw. paša neutralnego byla większa niž w innych obszarach kraju. Walka o utrzymanie polskosci byla dogodnym argumentem do podejmowania dzialari niezgodnych z prawem. Nie bez znaczenia pozostawal röwniez fakt poczucia bezkamosci wysokich urzędnikow terenowej administracji panstwowej. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych w drugiej polowie lat trzydziestych rozpoczęlo pracę nad zmianami w funkcjonowaniu urzędow administracji ogölnej. W 1938 r. powolano wiele komisji, ktöre mialy przygotowac odpowiednie akty prawne. Prace te zahamowala jednak zmieniająca się w 1939 r. sytuacja międzynarodowa131. Tak więc struktūra urzęd6w wojewödzkich, ustalona na początku lat trzydziestych, do korica istnienia II Rzeczypospolitej ulegla tylko nieznacznym zmianom, m.in. częsč zadan likwidowanego Wydzialu Administracyjnego przejąl, powstaly na miejsce Wydzialu Bezpieczeristwa Publicznego, Wydzial Spoleczno-Pohtyczny. Stanowiska wojewody i starosty nalezaly do kluczowych funkcji w admi­ nistracji II Rzeczypospolitej. To od tych urzędnik6w w dužej mierze zaležala 130 IMS, sygn. A.20.5/17, k. 4 -5 , 9. W obawie „o wlasną skdrę” starostowie przed zniszczeniem tajnych rozkazöw przesylanych z wojewödztwa robili im zdjęcia i przetrzymywali we wlasnych archiwach. 131 W. Kozyra, Urzqd Wojewödzki..., s. 57-58.

71

realizacja wytycznych rządu oraz zapewnienie bezpieczenstwa wewnętrznego na podleglym im terenie. Personalnie odpowiedziäM byli nie tylko za dzialalnošč urzęd6w, ale takže w znacznej mierze kreowali polityk'ę panstwa na podleglym sobie terenie132. Znaczenie i rola wojewodöw oraz starostöw na ziemiach pölnocno-wschodnich wzrosla juž w 1924 r., co związane bylo z aktywną dzialalnoscią dywersyjną. W praktyce przyspieszylo to o dwa lata zmiany, ktöre na calym obszarze kraju nastąpily po przewrocie majowym. Nie powinno zatem dziwic, iž - przy olbrzymiej wladzy, jaką posiadali wojewodowie - glöwnym kryterium doboru byly predyspozycje polityczne, ktöre nie zawsze musialy pokrywac się z umiejętnosciami organizacyjnymi. Wojewodowie i starostowie byli wylaniani sposröd najbardziej lojalnych czlonköw rządzącego ugrupowania politycznego (po 1926 r. byly to osoby scisle związane z obozem sanacyjnym). Rozdzial 2. Organizacja služb bezpieczenstwa 1. Žandarmeria polowa i Policja Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich Przed powstającą w 1919 r. polską administracją stanęlo zadanie zbudowania Struktur aparatu bezpieczenstwa. W tej materii skorzystač bylo mozna jedynie z częšci rozwiązan oraz doswiadczen instytucji zaborczych i okupacyjnych, przede wszystkim brakowalo došwiadczonych kadr133. W miejsce niemieckiej ¿andarmerii nalezalo powolac sluzby polskie. Sprawy związane z zagadnieniami dotyczącymi problemöw bezpieczen­ stwa wewnętrznego w ramach Struktur Zarządu Cywilnego Ziem Wschod­ nich zostaly zgrupowane w Wydziale Bezpieczenstwa Publicznego (Sekcja Administracyjna), Wydziale do Spraw Narodowosciowych i Prasy Ogölnej oraz Wydziale Werbunkowo-Zaciągowym (Sekcja do Spraw Ogölnych)134. Glöwny cięžar zadah związanych z utrzymaniem stanu bezpieczenstwa wewnętrznego na terenach podlegających kompetencji Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich spoczywal na ¿andarmerii. Zgodnie z instrukcją dowödztwa ¿andarmerii, ogloszoną okölnikiem komisarza generalnego z 21 czerwca 132 J. Sluzewski, dz. cyt., s. 33. 133 J. Gierowska-Kallaur, Organizacja sluzby bezpieczenstwa w Okręgu Minskim Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich, „Zeszyty Naukowe Muzeum Wojska” 2006, z. 19, s. 19. Jednym z zarzutöw kierowanych pod adresem sluzby bezpieczenstwa ZCZW bylo wykorzystywanie przez nią funkcjonariuszy i agentöw będących wczeSniej na uslugach carskich. 134 PAOB, sygn. f. 2, o. 3, d. 1, k. 117,121; sygn. f. 2001, o. 4, d. 1, k. 42. Wydzial Werbunkowo-Zaciągowy, zajmujący się - opröcz organizowania akoji werbunkowej - zadaniami polityczno-ušwiadamiającymi (pogadanki, prelekcje) i polityczno-wywiadowczymi (rozpoznanie nastrojöw spolecznych) zostal 1 grudnia 1919 r. wlączony w sklad Wydzialu do Spraw Narodowosciowych i Prasy Ogölnej.

72

1919 r., formacje žandarmerii polowej dzielily się na Žandarmerię Powiatową135 i Žandarmerię Przyfrontową, operującą na terenach bezposredniego konfliktu zbrojnego. Pienvszą, najliczniejszą grupę, stanowila Žandarmeria Powiatowa, oddelegowana do pelnienia zadan w powiatach na zasadach krajowej sluzby bezpieczenstwa. Docelowo w každym powiecie miai služyč oficer i 150 ¿andarmów (wyjątek stanowil powiat wilenski, gdzie ze względu na Wilno liczba ¿andarmów byla większa). W rzeczywistosci nigdy žandarmeria nie osiągnęla zakladanego stanu 150 osób136. W sprawach organizacyjnych i militamych žandarmeria podlegala dowództwu wojskowemu, a w sprawach bezpieczenstwa, administracyjnych i skarbowych lokalnemu komisarzowi powiatowemu. Žandarmeria w powiatach byla podzielona na plutony (rewiry), te z kolei na posterunki. Siedzibę i liczebnosč posterunków ustalalo dowództwo žandarmerii w porozumieniu z komisarzem powiatowym137. Služące na terenie powiatu plutony wchodzily w sklad powolanych Ekspozytur Žandarmerii Wojskowej, które podlegaly Dowództwu Oddzialu Žandarmerii Polowej, funkcjonującemu przy Dowództwie Okręgu Etapowego138. Wiele kontrowersji wzbudzala zaležnošč žandarmerii od ZCZW. Mimo wydawania kolejnych rozkazów co do wykonywania polecen wladz powiatowych w zakresie spraw cywilnych poszczególne oddzialy žandarmerii polowej lekcewažyly dyrektywy urzędnik0w ZCZW. Dowódcy oddzialów žandarmerii uznawali, že jako formacja wojskowa podlegają jedynie swoim oficerom. W powiecie grodziehskim žandarmeria calkowicie pomijala na135 W czasach pokoju stanowila odpowiednik Žandarmerii Wojskowej. 136 BPW, DRSD, ZCZW, sygn. 1726, k. 57. 137 PAOB, sygn. f. 2001, o. 4, d. 2, k. 37-38. 138 Tamže, sygn. f. 2, o. 3, d. 1, k. 25; tamze, sygn. f. 2001, o. 1, d. 2, k. 44; J. Gierowska-Kallaur,

Organizacja sluiby bezpieczenstwa na ziemiach podlegiych Zarzqdowi Cywilnemu Ziem Wschodnich (luty 1919-wrzesien 1920 roku), [w:] Europa Srodkowa i Wschodnia w XX wieku, red. A. Koryn, P. Lossowski, W arszaw a-tow icz 2004, s. 143; Centralne Archiwum Wojskowe w Warszawie (dalėj: CAW), sygn. 300.51.129. Sprawozdanie z dzialalnošci i dziennik wydarzen historycznych Oddzialu Žandarmerii Polowej O.E. Wilno, 1 I - 30 XI 1920 r. Calošciową kontrolę nad dzialalnošcią žandar­ merii sprawowal mjr Stanislaw Krzaczynski, dowödca Žandarmerii Polowej przy Ministerstwie Spraw Wojskowych w Warszawie. Siedzibą Sztabu Dowödztwa Žandarmerii bylo Glöwne Kwatermistrzostwo Naczelnego Dowödztwa Wojska Polskiego. 1 stycznia 1920 r. dyslokacja i obsada personalna Oddzialu Žandarmerii Polowej Okręgu Etapowego Wilno, dowodzonego przez rtm. Bronislawa Batscha, wyglądala następująco: Ekspozytura Žandarmerii Wojskowej powiatu trockiego - 108 zandarmöw, dowödca ppor. Krzyzanowski; Ekspozytura Žandarmerii Wojskowej powiatu wilenskiego - 252 ¿andarmöw, dowödca por. Dyrdzinski; Ekspozytura Žandarmerii Wojskowej powiatu nowogrödzkiego - 70 zan­ darmöw, dowödca ppor. Stoklasa; Ekspozytura Žandarmerii Wojskowej powiatu oszmianskiego - 95 zandarmöw, dowödca Skopowski; Ekspozytura Žandarmerii Wojskowej powiatu £więciariskiego - 1 1 2 zandarmöw, dowödca pchor. Žbikowski; Ekspozytura Žandarmerii Wojskowej powiatu wilejskiego - 76 zandarmöw, dowödca ppor. Myšliriski; Ekspozytura Žandarmerii Wojskowej powiatu dzišnieriskiego - 1 0 5 zandarmöw, dowödca ppor. Jędrzejowski.

73

czelnika rejonu, stanowiącego podstawowe, obok komisarza powiatowego (starosty), ogniwo w organizacji služby bezpieczeristwa. Podobna sytuacja istniala rowniez na innych obszarach139. Slabo wyposazone i wyszkolone oddzialy žandarmerii latwo ulegaly demoralizacji140. W raportach sporządzanych przez urzędy ZCZW jej dzialania oceniano bardzo žle. Podkreslano, iž lapownictwo wsrod zandarmow bylo rozpowszechnione141. W stosunku do mieszkancow žandarmeria stosowala kary cielesne, co, jak czytamy w sprawozdaniu Wilenskiego Okręgu Stažy Kresowej z 20 czerwca 1919 r., wywolywalo wsrod miejscowej ludnosci nie tyle oburzenie, co raczej zdziwienie, že tego typu kary byly jeszcze stosowa­ ne w Wojsku Polskim142. Obok žandarmerii oddelegowanej do služby porządkowej na terenie powiatdw, na terenach przyfrontowych pozostaly oddzialy z kompetencjami jedynie wojskowymi (Žandarmeria Przyfrontowa)143. Prowadzilo to w powiatach wysuniętych najdalej na wschod do rozbicia odpowiedzialnosci, co w ocenie wladz cywilnych rodzilo niepotrzebne zamieszanie. W wypadku interwencji ludnosč lokalna nie wiedziala, ktora z žandarmerii - powiatowa czy przyfrontowa - interweniowala144. W celu uregulowania sytuacji Naczelne Dowodztwo Wojska Polskiego wydalo 29 marca 1920 r. rozkaz, ktory rozdzielal kompetencje wladz cywilnych i wojskowych w stosunku do žandar­ merii operującej w częsci powiatow položonych najbližej obszarow dzialah zbrojnych. Calą žandarmerię podporządkowano tam wladzom wojskowym, wylączając ją spod kompetencji czynnikow cywilnych. W wypadku inter­ wencji žandarmerii z polecenia administracji cywilnej wladze každorazowo musialy uzyskač zgodę dowodcy wojskowego danego obszaru145. Urzędnicy ZCZW uporządkowanie sytuacji widzieli m.in. w zastąpieniu žandarmerii przez przygotowanych do pelnienia swoich obowiązkow funkcjonariuszy policji. Nie bylo to zadanie latwe, bowiem formacje policyjne byly dopiero w stadium organizacji.

139 BPW, DRSD, ZCZW, sygn. 1759. Pismo zastępcy komisarza pow. grodzienskiego z 11 VIII 1919 r.; tamze, sygn. 1723, k. 324. 140 J. J. Milewski, Stosunek wojsk polskich do ludnošci oraz wladz cywilnych na ziemiach pölnocno-wschodnich w latach 1919-1920, [w:] Wojsko. Spoleczenstwo. Historia. Prace ofiarowane prof. M. Wrzoskowi, red. W. Fedorowicz, J. Snopko, Bialystok 1995, s. 277. 141 BPW, DRSD, ZCZW, sygn. 1681, k. 54. 142 Tamze, sygn. 1592, k. 27. 143 K. Kumaniecki, Ustrdj panstwowych wladz administracyjnych na ziemiach polskich, Kraköw 1920, s. 179; G. Ratajczyk, Žandarmeria Wojska Polskiego II Rzeczypospolitej, Torun 2004, s. 130-132. 144 BPW, DRSD, ZCZW, sygn. 1759, k. 62. , 145 PAOB, sygn. f. 2001, o. 4, d. 2, k. 11.

74

* * *

Na początku 1919 r. podstawę organizacyjną przyszlej policji ZCZW stanowily powstające w miastach i większych miasteczkach, opuszczanych przez oddzialy niemieckie, lokalne organizacje obywatelskie, mające za ža­ dame utrzymanie porządku w okresie zmiany wladzy. Nosily one rožne nazwy: straž obywatelska, milicja miejska czy miejska straž policyjna146. Wsröd tych często samorzutnie powstających grup porządkowych byly tež oddzialy komunistycznej Milicji Ludowej, otwarcie sprzeciwiającej się uznaniu wla­ dzy polskiej i demonstrujące niechęc do wkraczających wojsk polskich147. W Brzesciu straž obywatelska powstala juž w styczniu 1919 r. Glöwnym jej zadaniem bylo bronienie mieszkancöw przed rabunkami dokonywanymi przez wycofujących się žolnierzy niemieckich. Po wkroczeniu oddzialöw polskich na Polesie gen. Antoni Listowski wydal zarządzenie nakazujące zorganizowanie w większych miastach, często na bazie istniejących juž tam samorzutnych organizacji, milicji miejskiej148. Do ukonstytuowania się administracji ZCZW byla ona jedyną, obok Žandarmerii Polowej formacją, ktora dbala o stan bezpieczenstwa wewnętrznego i služyla pomocą wojsku, np. w uzyskiwaniu podwöd149. Na częsci obszaröw zostala powolana rowniež policja powiatowa, ktöra stosunkowo dobrze byla zorganizowana na Wilenszczyžnie. Pod tym względem wyrožnial się zwlaszcza powiat swięcianski150. M ihcja miejska oraz policja powiatowa staly się podstawą, na ktörej po czerwcu 1919 r. wladze administracyjne zaczęly tworzyc Policję ZCZW. Formalnie struktury policji powiatowej rozwiązano 1 listopada 1919 r., a wszystkie dokumenty i pieczęcie przekazano naczelnikom rejonöw151. Proces unifikacji cywilnych organöw bezpieczenstwa w ramach jednego organizmu policji ZCZW przebiegal powoli i z wielkimi oporami. Brakowalo srodköw finansowych przyznawanych ZCZW w postaci kredytöw przez Ministerstwo Skarbu w Warszawie. Tempo budowy Struktur policyjnych zaležalo glöwnie od sprawnosci organizacyjnej naczelniköw okręgow, podleglych im komisarzy w powiatach (starostöw) i naczelniköw rejonöw, ktörzy w terenie byli wladzą zwierzchnią wobec formujących się oddzialöw policji. Warunki služby byly dalece niezadowalające. Brakowalo munduröw, obuwia, broni, a pensje wyplacano z dužym opožnieniem152. Na wielu poste146 J. Gierowska-Kallaur, Organizacja sluiby bezpieczenstwa na ziemiach..., s. 142. 147 Tamže, s. 171. 148 R. Konovvaluk, Organizacja Policji Kresowej, „Gistarycznaja Brama” 2004, nr 22, s. 76. 149 PAOB, sygn. f. 92, o. 1, d. 8, k. 146. 150 BPW, DRSD, ZCZW, sygn. 1592, k. 27. 151 PAOB, sygn. f. 2295, o. 1, d. 25, k. 4. 152 Tamže, sygn. f. 93, o. 4, d. 611, k. 9-15.

75

runkach nie bylo elektrycznosci i wystarczającej ilosci opalu. Nie- rozwiązana pozostawala sprawa opieki lekarskiej. Brak stospwnėgo wyposazenia i przygotowania sprawial, iž efektywnošč dzialan policji nie byla zbyt wysoka. Aresztowania odbywaly się z opožnieniem, a znaczna częšč przestępstw nie byla wcale šcigana153. Usprawnieniu dzialan policji nie shižyl rowniež brak stosownych, ogolnych zapisow prawnych, regulujących w sposob formalny i precyzyjny obowiązki funkcjonariuszy, np. sposob karania drobnych wykroczen policjantow ustalal každy ze starostow154. W Brzesciu vvydano wewnętrzną „Instrukcję dla Posterunkowych Policji m. Brzešcia”, opisującą ogolne obowiązki funkcjonariuszy155. Doražnie sporządzane wytyczne i wydawane przepisy mialy na celu uspravraienie dzialania policji. Postawa iunkcjonariuszy pozostawiala wiele do žyczenia. Co prawda w większosci sprawozdan starostow dzialania policji oceniano lepiej niž Žandarmerii Polowej, jednak po częšci bylo to wynikiem bezpošredniego podporządkowania organow policji komisarzowi powiatowemu. Niechętnie krytykowano tak naprawdę wlasne dzialania. Oceniając funkcjonowanie policji, starosta dzisnienski tak pisal: „O policji nie mogę powiedzieč, žeby byla lepszą od žandarmerii, lecz žandarmeria byla stanowczo gorsza. Policja funkcjonowala sprawniej i latwiej ją bylo utrzymač w karbach, dzięki bezposredniej zaležnosci ode mnie”156. Struktury policji ZCZW zaczęly powstawač faktycznie dopiero na początku 1920 r. W okręgu brzeskim proces ten nabral przyspieszenia juž w styczniu. Naczelnikiem policji Okręgu Brzeskiego ZCZW zostal podinspektor Jakimowicz, ktory podlegal naczelnikowi okręgu i szefowi Wydzialu Bezpieczenstwa Publicznego przy centrali ZCZW w W ilnie157. Komendanci powiatowi policji ZCZW podlegali w sprawach službowych naczelnikowi policji Okręgu Brzeskiego, natomiast od starosty byli uzaležnieni w kwestiach politycznych. Teren powiatu brzeskiego podzielono na rejony, ktore odpowiadaly jednostkom terytorialnym administrowanym przez naczelnika rejonu. Posterunki rozlokowane byly na terenie poszczegčlnych gmin. Lącznie na terenie powiatu služylo 83 funkcjonariuszy policji158. Większosč policjantow pochodzila z terenow bylego Krolestwa Polskiego159. 153 PAOB, sygn. f. 2, o. 3, d. 10, k. 1-2; BPW, DRSD, ZCZW, sygn. 1723, k. 6. 154 PAOB, sygn. f. 2295, o. 1, d. 1, k. 25. 155 Tamže, sygn. f. 2, o. 3, d. 1, k. 154-160. 156 BPW, DRSD, ZCZW, sygn. 1697, k. 3. 157 R. Konowaluk, dz. cyt., s. 76. iss pAOB, sygn. f. 93, o. 4, d. 611, k. 9 -1 5 ,2 1 . W powiecie brzeskim funkcję komendantą powiatowego pelnil Zdzislaw Sadkowski, a za poszczególne rejony odpowiadali: rejón I - sieržant Stanislaw Dryzalowski, rejón II - sieržant Mikolaj Glowacz, rejón III - sieržant Wladyslaw Giera, rejón IV - sier­ žant Wiktor Wasilewski, rejón V - Wladyslaw Kazimierski. W Brzeáciu zostal zlokalizowany oddzial rezerwy policyjnej pod dowództwem sieržanta Wojciecha Zatorskiego. 159 PAOB, sygn. f. 2, o. 1, d. 8, k. 146.

76

W podobny sposob budowano struktury w innych okręgach ZCZW, np. w powiecie grodzienskim okręgu wilenskiego struktūra byla identyczna jak w powiecie brzeskim. W przygotowanym raporcie, zatytulowanym „Zasady organizacji Policji Powiatowej w pow. grodzienskim”, podkreslano zasadniczą rolę kierownikow (sieržantow) rejonow dla utrzymania bezpieczenstwa w terenie. Aby uniknąc samowoli poszczegolnych posterunkow, jak to bylo w wypadku Žandarmerii Polowej, zalecano silną centralizację i scisle powiązanie ze strukturami administracyjnymi160. Dobrze zorganizowana byla policja ZCZW w okręgu minskim, a zwlaszcza w samej stolicy. Tak duže miasto wymagalo licznej obsady policyjnej161. Minsk zostal otoczony gęstą siecią posterunkow, blokujących doplyw z prowincji do miasta elementu niepožądanego. W ramach struktur policyjnych powolano Wydzial Kryminalny - do zwalczania przestępczosci pospolitej - Wydzial Policji Obyczajowej, prowadzący rejestrację prostytutek i zapobiegający rozprzestrzenianiu się, glownie wsrod žolnierzy, chorob wenerycznych. Sprawy polityczne pozostawaly w gestii žandarmerii. Lącznie w Min­ sku služylo 20 funkcjonariuszy wyžszych i okolo 500 nižszych162. Na początku 1920 r. na calym terenie zarządzanym przez ZCZW pracowalo okolo 4 tysięcy policjantow163. Byla to liczba niewystarczająca, zwlaszcza w porownaniu do ogromu zadan, ktore staly przed cywilną službą bezpieczenstwa. Najlepiej pod względem przygotowania policji byly zorganizowane powiaty w zachodnich rejonach ZCZW. Na tych obszarach najszybciej organizację policji dostosowywano do wzor6w obowiązujących w centralnych re­ jonach kraju164. Wprowadzenie zasad funkcjonujących w Policji Panstwowej w stosunku do policji ZCZW planowano rozpocząč od wrzesnia 1920 r.165 Na obszarach ZCZW wysuniętych dalėj na wschod obok budowania struktur pohcji nie planowano w najbližszej przyszlosci rezygnowač ze služby Žandarmerii Polowej. Na tych terenach policjanci byli zgrupowani glownie w stohcy powiatu, a jedynie po kilku oddelegowano do bezposredniej dyspozycji naczelnik6w rejonow166. Na obszarach o niepewnej przynaležnosci panstwowej zasadniejsze wydawalo się utrzymanie jednostek wojskowych niž cywilnych. Nie zmienialy tego faktu nawet dosč powszechne tarcia na hnii 160 LCAP, sygn. f. 13, ap. 1, b. 232, k. 58. Najczęšciej obsada posterunku liczyla pięciu funkcjo­ nariuszy. 161 Literacki opis žycia minskiego pölswiatka kryminalnego odnajdziemy w powie^ci S. Piaseckiego, Mgla, Warszawa 2002. 162 J. Gierowska-Kallaur, Organizacja služby bezpieczenstwa na ziemiach..., s. 148. 163 J. Szczepariski, dz. cyt., s. 125. 164 „Gazeta Policji Panstwowej” z 5 V I 1920 r. 165 BPW, DRSD, ZCZW, sygn. 1723, k. 324. 166 Tamže, sygn. 1697, k. 2.

77

žandarmeria - policja167. Starano się co najwyzej rozgraniczyč kompetencje obu formacji, np. 28 czenvca 1920 r. w powiecie braslawękim zostala podjęta decyzja, iž posterunki graniczne z Lotwą zostaną obsadzone przez Žandarmerię Polową, a placöwki w glębi powiatu przejmie policja168. Pod naporem nacierających w lipcu 1920 r. wojsk bolszewickich z ewakuującymi się urzędnikami, Kresy Pölnocno-Wschodnie opuszczala röwniež Policja ZCZW. W wyznaczonych punktach zbomych wladze staraly się z przybylych tam funkcjonariuszy tworzyc oddzialy zdolne do dzialania. W Brzešciu sformowano oddzialy konny i pieszy, ktöre wysylano w rejon walk dla zapewnienia bezpieczenstwa na tylach wojska. Operowaly one w rejonie Pružany i stoczyly kilka potyczek z partyzantką probolszewicką. W jednej z takich walk zostal raniony odlamkiem w glowę Henryk Jacyna (po wojnie komendant powiatowy Policji Panstwowej w Pinsku). Jednak w wyniku dalszych klęsk wojsk polskich na wschodzie wladze podjęly decyzję o rozformowaniu oddzialöw. Częsč policjantöw wstąpila do armii169. Inne funkcjonujące na obszarze dzialania Frontu Pölnocno-Wschodniego formacje policyjne zostaly rozkazem z 19 lipca 1920 r. podporządkowane pod względem operacyjnym Zandarmerii Polowej170. Wycofujący się z oddzialami wojskowymi policjanci ZCZW byli kierowani do trzech oSrodköw ewakuacyjnych: w Warszawie, Wloclawku i Toniniu. Tam nastąpila formalna likwidacja Policji ZCZW, a policjanci albo wstępowali do armii, albo byli oddelegowywani do dyspozycji Komendy Glöwnej Policji Panstwowej w Warszawie. Röwniez majątek Policji ZCZW przekazany zostal Komendzie Glöwnej Policji Panstwowej171. Pierwsze pröby tworzenia aparatu bezpieczenstwa w latach 1919-1920 byly malo efektywne. Podobnie jak w wypadku calej administracji ZCZW budowę Struktur bezpieczenstwa z jednej strony utrudniala tnvająca wojna, a z drugiej brak wypracowanej jednolitej koncepcji przyszlosci tych ziem. W dzialaniach urzędnikow widoczny byl brak wiary w trwalosc budowanych Struktur. 2. Policja Litwy Srodkowej Powstanie Litwy Srodkowej jako oddzielnej struktury panstwowo-administracyjnej wymuszalo röwniez budowę autonomicznych sluz bezpieczen­ stwa. Organizacją policji na obszarze Litwy Srodkowej zajmowal się, po167 LCAP, sygn. f. 13, ap. 1, b. 368, k. 40. 168 Tamže, sygn. f. 13, ap. 1, b. 341, k. 12-13. 169 PAOB, sygn. f. 92, o. 1, d. 8, k. 146. 170 CAW, sygn. 300.51.129. Sprawozdanie z dzialalnošci i dziennik wydarzen historycznych Oddzialu Zandarmerii Polowej O.E. Wilno, 1 1 - 30 XI 1920 r. 171 BPW, DRSD, ZCZW, sygn. 1759, k. 2.

78

wolany 13 paždziemika 1920 r. dekretem Naczelnego Wodza Wojsk Litwy Srodkowej, Wydzial Bezpieczeñstwa Publicznego (wchodzący w sklad De­ partamentu Spraw Wewnętrznych)172. Na czele wydzialu stanąl pulkownik Lisowski. Zadanie zorganizowania policji na terenie Wilna i Litwy Srodkowej otrzymal urzędnik Pietraszkiewicz, który koordynowal powstanie Komendy Miejskiej w Wilnie oraz trzech Körnend Powiatowych: w Wilnie, Swięcianach i Oszmianie173. W ostatnich miesiącach 1920 r. cięžar utrzymania porządku publicznego spoczywal na wojsku (Žandarmerii Polowej), a powstająca policja byla užywana glównie do funkcji pomocniczych (administracyjno-wartowniczych), związanych z egzekwowaniem podatków miejskich, doręczaniem korespondencji sluzbowej lub wystawianiem posterunków przy obiektach pañstwowych174. Nalezy podkrešlič, iž brak jednoznacznych rozstrzygnięč prawno-politycznych (w pierwszym okresie funkcjonowania Litwy Srodkowej wladze polskie rozwazaly mozliwosc przeprowadzenia plebiscytu pod auspicjami Ligi Narodów) dotyczących Wileñszczyzny znajdowal odbicie takže w tworzeniu nieformalnych Struktur sluzby bezpieczeñstwa. Planowano, ze zapewnieniem bezpieczeñstwa wewnętrznego w okresie przeprowadzenia ewentualnego glosowania zajmie się powolana w grudniu 1920 r. Straž Bez­ pieczeñstwa175. Zakladano, i¿ w czasie trwania kampanii plebiscytowej re­ gúlame formacje wojskowe czy policyjne nie zawsze będą mogly byč užyte, a zastąpienie ich przez spoleczną Straž Bezpieczeñstwa bylo rozwiązaniem znacznie lepszym. Inną organizacją o podobnym charakterze byl powolany w styczniu 1921 r. Związek Bezpieczeñstwa Kraju. Z inicjatywą jego založenia wystąpily wladze wojskowe. Byla to organizacja bardziej sformalizo172 B. Kolarz, dz. cyt., s. 103-104; LCAP, sygn. f. 20, ap. 1, b. 20, k. 398. W Tymczasowej Komisji Rządzącej Litwy Srodkowej, sprawy związane z bezpieczeñstwem wewnętrznym byly skupione w Departamencie Spraw Wewnętrznych, na czele którego stal najpierw Witold Abramowicz, a po jego dymisji od 16 stycznia 1921 r. A. Piwocki. W drugiej polowie 1921 r. stanowisko to objąl J. Sienkiewicz. Problemami bezpieczeñstwa zajmowal się Wydzial Bezpieczeñstwa Publicznego. W zakresie jego kompetencji bylo: opracowywanie sprawozdañ sytuacyjnych, ochrona granic i kontrola ruchu granicznego, prowadzenie ewidencji cudzoziemców, wydawanie paszportów zagranicznych i wewnętrznych, przestępczošč polityczna i pospolita, kontrola urzędowania sądow doražnych, więziennictwo, wysiedlanie z kraju, kontrola związk zmiany w strukturze organizacyjnej policji na ziemiach pölnocno-wschodnich. Wydane 13 grudnia 1920 r. rozporządzenie ministrą spraw wewnętrznych rozciągalo dzialanie ustawy o Policji Panstwowej z 24 lipca 1919 r. na obszary okręg6w administracyjnych: nowogrödzkiego, poleskiego i wolynskiego227. Decyzją powyzszego dokumentu tworzono röwniez komendy okręgowe: nowogrodzką, poleską i wolyriską. Akt ten mial za zadanie stopniową prawną unifikację tych obszaröw z resztą ziem Rzeczypospolitej. W pelni kontrolę nad powierzonym sobie terenem Policja Panstwowa zaczęla przejmowac od Zandarmerii Polowej po 4 lutego 1921 r., czyli po formalnym ustanowieniu wojewödztw228. Komenda Policji Terenöw Przyfrontowych i Etapowych oficjalnie zostala rozwiązana 14 marca 1921 r.229 Na obszarze wojewödztwa poleskiego powstal Okręg XIV Policji Panstwowej, a w wojewödztwie nowogrödzkim Okręg XV Policji Panstwowej230. Okręg XVI Wilenski zostal powolany dopiero 12 lipca 1922 r. i powstal w miejsce zlikwidowanej Komendy Glöwnej Policji Panstwowej Ziemi Wileriskiej231. odpowiedzialnošci wykazywali się röwniez dowödcy poszczegölnych oddziaiöw, np. oddelegowany z Warszawy do powiatu wilej skiego naczelnik konnej policji - Košciuszko - po przybyciu do wsi Lubari pozostawil oddzial z 50 korimi i samowolnie opušcil stanowisko. Wyglodniale i oslabione zwierzęta udalo się uratowad w ostatniej chwili. 227 Organizacja instytucji policyjnych w II Rzeczypospolitej 1918-1926. Wybörzrödel i dokumentöw, red. A. Misiuk, A. Pepionski, Szczytno 1994, s. 90. 228 Dziesięciolecie sluiby..., s. 6; Zbiör przepisöw administracyjnych dotyczqcych organizacji Policji Panstwowej, oprac. W. Dlugocki i J. Adelstejn, Warszawa 1925, s. 204. 229 A. Misiuk, Policja Panstwowa 1919-1939. Powstanie, organizacja, kierunki dzialania, War­ szawa 1996, s. 42. 230 AAN, Komenda Glöwna Policji Panstwowej (dalėj: KGPP), sygn. 2, k. 26; Informator powszechny..., s. 502-51; Rocznik Policji Panstwowej 1927 r., wydawnictwo Gazety Policji Panstwowej ,№ Posterunku”, Warszawab.r., s. 96-110; A. Misiuk, Policja Panstwowa 1919-1939..., s. 247-248; M. Mączynski, Policja Panstwowa w II Rzeczypospolitej, Kraköw 1997, s. 81-83. M. Mączynski, dz. cyt., s. 63-64. Powstala w 1921 r. na obszarze wojewödztw poleskiego i nowogrödzkiego struktūra Policji Panstwowej wyglądala następująco: Okręg XIV Poleski - Komenda Powiatowa w Brzesciu n. Bugiem, Komenda Powiatowa w Drohiczynie, Komenda Powiatowa w Kamieniu-Koszyrskim, Komenda Po­ wiatowa w Kobryniu, Komenda Powiatowa w Kosowie, Komenda Powiatowa w Lunincu, Komenda Powiatowa w Pinsku, Komenda Powiatowa w Pružanie, Komenda Powiatowa w Samach. Okręg XV Nowogrödzki - Komenda Powiatowa w Nowogrödku, Komenda Powiatowa w Baranowiczach, Komen­ da Powiatowa w Braslawiu, Komenda Powiatowa w Dunilowiczach, Komenda Powiatowa w Dzišnie, Komenda Powiatowa w Lidzie, Komenda Powiatowa w Slonimiu, Komenda Powiatowa w Wilejce, Komenda Powiatowa w NieSwiezu, Komenda Powiatowa w Stolpcach. W kolejnych latach następowaly zmiany w strukturze körnend powiatowych. W wojewödztwie nowogrödzkim, po reorganizacji związanej z przylączeniem Litwy Srodkowej do Polski, powstala Komenda Powiatowa w Wolozynie, a po zmianach administracyjnych z 1931 r. powolano Komendę Powiatowq w Szczuczynie, natomiast na Polesiu w 1923 r. powstala Komenda Powiatowa w Stolinie, a Komenda Powiatowa w Samach (w 1931 r.) weszla w sklad wojewödztwa wolynskiego. 231 W sklad Okręgu XVI Wilenskiego weszly 3 Komendy Powiatowe (dotychczas wchodzące w sklad Litwy Šrodkowej): w Wilnie (pow. wilensko-trocki), Oszmianie, Šwięcianach oraz jedna Komenda Miejska PP w Wilnie, a takze 4 Komendy Powiatowe naležące dotychczas do Okręgu XV

90

W 1924 r., zgodnie z rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej, na miejsce komend okręgowych powolano komendy wojewödzkie232. Największe zmiany w strukturze policyjnej zachodzily na poziomie posterunköw i komisariatöw Policji Panstwowej. Powolywanie i likwidowanie posterunköw Policji Panstwowej wynikalo zaröwno z ciąglej pröby dostosowania Struktur do lokalnych potrzeb, jak i z aktualnych mozliwosci finansowych panstwa. W latach dwudziestych decyzję o powolaniu lub zlikwidowaniu komisariatöw i posterunköw podejmowal minister spraw wewnętrznych na wniosek wojewody233, natomiast po wprowadzeniu w žycie rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z 29 listopada 1930 r. dotyczącego dzialalnošci Policji Panstwowej, o stworzeniu nowych komisariatöw i posterunköw decydowal wojewoda na wniosek komendanta wojewödzkiego234. Posterunki mogly byö powolywane röwniez na czas scisle okreslony, np. w czasie trwania targöw lub manewröw wojskowych. W 1923 r. w wojewödztwie poleskim bylo 185 posterunköw, w nowogrödzkim 137, a w wilenskim 181. W latach następnych liczba ta (glöwnie ze względu na sytuację finansową panstwa) byla ograniczana, np. w 1930 r. w wojewödztwie poleskim bylo 163 posterunki i komisariaty policji, w nowogrödzkim 134, a w wilenskim 146235. Kryteria przyjęcia do služby w szeregach policji normowaly przepisy zawarte w ustawie z 24 lipca 1919 r. O zatrudnieniu wyžszych funkcjonariuszy decydowala komisja powolana przy Komendzie Glöwnej Policji Panstwowej, natomiast decyzję o zatrudnieniu nižszych rangą policjantöw podejmowaly komisje przy komendach powiatowych236. Komendant okręgowy, a od 1924 r. wojewödzki, mianowany przez ko­ mendanta glöwnego Policji Panstwowej, odgrywal obok wojewody kluczową rolę w utrzymaniu ladu i porządku na terenie wojewödztwa. Nie mögl podejmowac decyzji natury politycznej (te zarezerwowane byly wylącznie dla administracji wojewödzkiej i powiatowej), jednak Veisle powiązanie jego funkNowogrödzkiego: w Braslawiu, Dzi&iie, Wilejce i Dunilowiczach. W pözniejszym okresie siedziby komend z Dzisny i Dunifowicz przeniesiono do Postaw i Glębokiego oraz utworzono Komendę Powiatową w Molodecznie (1 stycznia 1926 r.). 232 M. Mączyriski, dz. cyt., s. 63-64. 233 LCAP, sygn. f. 51, ap. 17, b. 68, k. 5, 19, 44, 65. Zmiany w lokalizacji posterunköw wladze policyjne argumentowaly zaröwno względami sprawniejszego zapewnienia bezpieczeristwa, jak i lepszymi warunkami socjalnymi, np. sytuacją lokalową. Decyzje o zmianach lokalizacji posterunköw policji byly uzgadniane ze starostami. 234 Rozporzqdzenie Prezydenta Rzeczypospolitej o Policji Panstwowej, Warszawa 1931, s. 7-8; „Na Posterunku” 1930, nr 50, s. 5 -6 . Zmiany struktury posterunköw policji odbywac się mogly jedynie w ramach przyznanego przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych danemu wojewödztwu limitu etatöw. 235 Roczniki Statystyczne Rzeczypospolitej Polskiej 1923 i 1931 r. 236 AAN, KGPP, sygn. 1, k. 17.

91

cji (zwlaszcza po 1926 r.) z urzędem wojewčdzkim czynily ze'stanowiska komendantą wojewodzkiego tak naprawdę funkcję polityczną. Od dobrych zdolnošci organizacyjnych i umiejętnego kierowania podwladnyrrii zaležal w znacznej mierze sukces j ego misji237. R6wnie wažną i odpowiedzialną funkcję w utrzymaniu bezpieczenstwa pelnili komendanci powiatowi238. Komendant wojewodzki koordynowal i wytyczal kierunki dzialari, podczas gdy komendant powiatowy prowadzil konkretne akcje w terenie239. W wykonywaniu codziennych obowiązk6w ko­ mendant powiatowy znajdowal się pomiędzy komendantem wojewodzkiem a starostą, prokuratorem i sędzią. Prowadzilo to niejednokrotnie do rožnego rodzaju napięč, zmuszając tym samym komendantą powiatowego do lawirowania „(...) mniej lub więcej zręcznie pomiędzy wszystkimi trzema wladzam i”240.

Rotacja w szeregach komendantow powiatowych byla znacznie większa niž w przypadku ich przeložonych w wojew6dztwach. R6wniež oni podlegali zmianom politycznym241. Przewrot majowy oznaczal zmiany nie tylko dla 237 SpoSrôd komendantôw wojewôdzkich, na ziemiach pôlnocno-wschodnich II RP w najwiçkszej nieslawie odszedl ze stanowiska podinspektor Jôzef Miçsowicz. Juž przy powolywaniu go na stanowisko komendanta spore zastrzeženia co do jego osoby mial ôwczesny komendant glôwny Policji Paristwowej, Marian Borzçcki. Na Miçsowiczu ciąžyla nie wyjaSniona do konca sprawa o pobicie podejrzanego w Lodzi w 1921 r., gdzie pelnil funkcję naczelnika Urzçdu Sledczego. Komendant glôwny ulegl jednak naciškom wojewody poleskiego Downarowicza i powolal podinspektora Miçsowicza na komendanta wojewôdzkiego. Rok pôzniej, po napadzie 4 paždziemika 1924 r. oddzialu dywersyjnego na pociąg, skoriczyla siç zarôwno kariera wojewody, jak i komendanta wojewôdzkiego policji. Nie zdolali oni zapobiec atakowi i nie zorganizowali obrony, biemie wykonywali rozkazy napastnikôw. Pozbawieni ubrari, nie mogli liczyč na szacunek opinii publicznej. 238 Organizacja instytucji policyjnych w II Rzeczypospolitej 1918-1926. Wybôrzrôdel i dokumentôw, red. A. Misiuk, A. Peploiiski, Szczytno 1994, s. 45-47; AAN. KGPP, sygn. 2, k. 26; Informator powszechny RP z kalendarzem Policji Panstwowej na rok 1922, Warszawa b.r.w., s. 502-517. Komendanci powiatowi, z racji pelnionej funkcji, byli znacznie bližej faktycznej pracy operacyjnej niž komendanci wojewôdzcy. Pierwszymi komendantami powiatowymi w wojewôdztwie nowogrôdzkim byli: w Nowogrôdku - Stefan Sobieszczariski (podkomisarz), w Baranowiczach - Florian Podlecki (komisarz), w Braslawiu - Teofïl Jachman (podkomisarz), w Dunilowiczach - Jôzef Malecki (podkomisarz), w Dziinie - Czeslaw Kuharski, w Lidzie - Konstanty Korkosowicz (podkomisarz), w Slonimiu - (nazwisko nieustalone), w Wilejce - Tadeusz Dewojno (komisare), w Nieéwiezu - Lisicki (podkomisarz - p.o komendanta), w Stolpcach Marcin Komaga (podkomisarz); w wojewôdztwie poleskim: w Brzeéciu n. Bugiem - Leopold Pinkas (komisare), w Drohiczynie - Czeslaw Klimowicz, w Kamieniu-Koszyrskim - Bronislaw Zienko (komisare), w Kobryniu - Wladyslaw Wçgliriski, w Kosowie - Antoni Kaczmarczyk (podkomisarz), w Lunincu - Ludgard Somkowicz, w Pinsku - Henryk Jacyna (komisare), w Pružanie - Lucjan Krupiriski, w Samach - (nazwisko nieustalone). Na Wilenszczyžnie w 1921 r. funkcję komen­ dantôw powiatowych pelnili: w powiecie oszmianskim - Roman Palczynski, w powiecie swiçcianskim - Aleksander Dubowski (podkomisarz), w powiecie wilensko-trockim (siedziba w Wilnie) - Kazimiere Matulewicz (komisare), natomiast szefem Komendy Miejskiej PP w Wilnie byl Michal Wisniewski. 239 PAOB, sygn. f. 93, o. 1, d. 23a, k. 7. 240 IMS, sygn. A.20.5/42, k. 5. 241 P. Stawecki, O dominacji wojskowych..., s. 336.

92

komendantow wojewodzkich Policji Panstwowej w Nowogrodku - Witalisa Olszariskiego - i w Brzešciu n. Bugiem - Bronislawa Ludwikowskiego - lecz takže dla większošci komendantow powiatowych. W 3 wojewodztwach na obszarze polnocno-wschodnim II Rzeczypospolitej sposrod 24 komendant6w powiatowych, pelniących službę w pierwszej polowie lat dwudziestych, w wyniku zmian kadrowych po 1926 r. na omawianym terenie pozostalo jedynie 3. Jeden z nich, nadkomisarz Henryk Jacyna, dalėj pelnil službę na tym samym stanowisku w powiecie piriskim, a dwdch pozostalych oddelegowano do innych powiatow. Komendantem powiatowym w Oszmianie byl komisarz Kazimierz Matulewicz (poprzednio w powiecie wilerisko-trockim), a do powiatu wilerisko-trockiego skierowano ze Šwięcian podkomisarza Aleksandra Dubowskiego242. Stosunkowo mniejsze zmiany w wojewodztwie wileriskim wynikaly z pozostawienia na stanowisku po 1926 r. komendanta wojewodzkiego, inspektora Bronislawa Praszalowicza. W naturalny bowiem sposob zmiany na poziomie wojewodztwa pociągaly za sobą wymianę komendantow powiatowych. Komisje kwalifikacyjne na obszarze wojewodztw nowogrodzkiego i poleskiego rozpoczęly nabor do szeregow Policji Panstwowej na przelomie 1920 i 1921 r. (w 1920 r. formalnie byly to struktury Policji Terenow Przyfrontowych i Etapowych). W pierwszej kolejnosci byli przyjmowani funkcjonariusze služby bezpieczenstwa, ktorzy služyli w ramach rozwiązanej juž policji Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich, czlonkowie Polskiej Organizacji Wojskowej oraz žolnierze armii polskiej243. Stan liczebny Policji Terenow Przyfrontowych i Etapowych, jak czytamy w raportach z przelomu 1920 i 1921 r., byl dalece niewystarczający do zagwarantowania porządku na terenach niedawnych walk zbrojnych, dlatego tež w pierwszym okresie kompletowania kadry większą uwagę zwracano na szybkie wypelnienie stanu osobowego niž na faktyczne walory kandydatow. Najtrudniejszy byl rok 1921, gdy często nowo mianowani policjanci mieli mgliste pojęcie o swoich obowiązkach. W 1921 r. (stan na 30 czerwca) nižszych funkcjonariuszy poli­ cji (od starszego przodownika do posterunkowego) služylo w wojewodztwie poleskim 1 324, natomiast w wojewodztwie nowogrodzkim - 1 693244.

242 Rocznik Policji Panstwowej 1927, wyd. „Gazety Policji Panstwowej - Na Posterunku”, b.r.w., s. 107-110. 243 IMS, sygn. A.43/3, k. 24-25; PAOG, sygn. f. 551, o. 1, d. 76, k. 22. 244 AAN, KGPP, sygn. 3, k. 121.

93

Tabela 1. Liczba funkcjonariuszy Policji Panstwowej w wojewödztwach pölnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej (bežtrrzędnikow i personelu pomocniczego) w latach 1923,1928,1930,1935,1938 Wojewödztwo/ Rok

1923

1928

1930

1935

1938

Wilehskie

2 849

1 964

1 947

1 319

1 370

Nowogrödzkie

1411

1 358

1415

946

989

Poleskie

1 668

1 522

1536

1 210

1 276

Zrödlo: M . M ączyriski, Policja Panstwow a w II Rzeczypospolitej. Organizacyjno-prawne p odstaw y funkcjonowania, Kraköw 1997, s. 63, 150.

Od 1923 do 1938 r. ciągle spadala liczba funkcjonariuszy. Wyjątek stanowily jedynie lata 1928 i 1930, w ktörych sytuacja kadrowa byla w miarę ustabilizowana. Zmiany w szeregach policji powodowala przede wszystkim sytuacja finansowa panstwa i ciągle ograniczanie srodköw na zapewnienie bezpieczenstwa. Juž w latach dwudziestych bylo widoczne, iz polepszenie stanu bezpieczenstwa poprzez zwiększanie liczby funkcjonariuszy jest niemozliwe. Uzdrawianie sytuacji finansowej panstwa bylo bezpošrednio związane z oszczędnošciami w sferze budzetowej, co w wypadku policji oznaczalo zwolnienia. Na oszczędnošciową politykę rządu Wladyslawa Grabskiego (grudzieh 1923-listopad 1925)245 w 1926 r. dodatkowo naložyly się problemy natury politycznej. I choc zwolnienia w szeregach policji zaraz po wydarzeniach majowych nie przybraly charakteru masowego, to jednak wladze sanacyjne, wykorzystując nie najlepszą sytuację finansową panstwa, przy redukcji obsady kierowaly się w znacznej mierze lojalnoscią funkcjonariuszy wobec nowej ekipy rządzącej246. W miejsce zwalnianych policjantöw zatrudniano nowych, tzw. swoich ludzi247. W kolejnych latach na politykę uzdrawiania sytuacji finansowej panstwa naložyl się kryzys gospodarczy, jako dodatkowy czynnik wplywający na zmniejszenie liczby zatrudnionych w policji. W latach 1928-1938 największy ubytek policjantöw zanotowano w wojewödztwach: wileriskim (30,24%), nowogrödzkim (27,17%), bialostockim (22,66%) i lubelskim (22,16%). Na kolejnym miejscu bylo Polesie z 16,16% spadkiem 245 LCAP, sygn. f. 51, ap. 7, b. 26, k. 38. Przeciwko planowanym redukcjom bronili się starostowie, obawiając się o stan bezpieczenstwa na podleglym sobie terenie. 246 A. Misiuk, Policja Panstwowa 1919-1939..., s. 74. 247 IMS, sygn. A. 20.5/42. Mjr Juliusz Kozolubski, szef sztabu Komendy Glöwnej PP w latach 1936-1939, tak wspominal zmiany dokonywane w szeregach policji po 1926 r.: „Czystka przeprowadzona za pik. Maliszewskiego, mająca na celu uzdrowid Korpus Oficerski (...) byla wla&iwie porachunkiem osobistym kliki zwanej »sowietem komisarzy« (...). Czystka usunęla kilkuset oficeröw z policji; na ich miejsce mianowano ludzi »swoich«, wartoscią swą niewiele się rčžniących od usuniętych”.

94

liczby zatrudnionych funkcjonariuszy. Warto jednak zaznaczyč, že nie we wszystkich wojewodztwach liczba policjantow spadala, np. w tym samym okresie najbardziej wzrosla ona na Pomorzu (+ 11,60%) oraz w Warszawie (+ 4,05%). Niestety, proces ten nie obejmowal ziem wschodnich. We wszystkich wojewodztwach kresowych zanotowano spadek liczby zatrudnionych policjantow248. Wynikalo to ze stabilizowania się w drugiej polowie lat dwudziestych i w latach trzydziestych sytuacji na Kresach, co pozwalalo na redukcję etatow. Spadek bowiem liczby funkcjonariuszy w latach trzydziestych nie wplywal istotnie na stan bezpieczeristwa wewnętrznego wojew6dztw wileriskiego, nowogrodzkiego i poleskiego. Wladze administracyjne zakladaly, ¿e sily wystarczające do utrzymania ladu i spokoju w normalnych warunkach, w wypadku wystąpieri masowych, nawet powiększone w skali wojewodztwa o 100 czy 200 policjantow, nie bylyby wystarczające do skutecznego przeciwdzialania249. W takich wyjątkowych sytuacjach zakladano užycie jednostek dodatkowych (glownie wojskowych). Warto r6wniež zauwažyč, že ubytek w szeregach policji dotyczyl tylko funkcjonariuszy mundurowych, a liczba policjantow služby sledczej systematycznie rosią (w wojewodztwie poleskim w 1922 r. pracowalo 107 funkcjonariuszy, a w 1937 r. - 199)250. To glownie w gestii služby šledczej (po rozwiązaniu w 1926 r. Policji Politycznej) pozostawal obowiązek rozpracowywania spraw pohtycznych związanych z bezpieczeristwem wewnętrznym. Na ziemiach kresowych, procz problemow przestępczosci pospohtej, o wiele niebezpieczniejsze - z punktu widzenia interesu paristwa - byly zagroženia o charakterze politycznym. Od szybkiej i pelnej informacji, zdaniem wojewodow i starostow, w olbrzymim stopniu zaležalo bezpieczeristwo paristwa251. Dobrze w zestawieniach statystycznych wypadaly trzy wojewodztwa polnocno-wschodnie pod względem relacji statystycznej jednego policjanta na liczbę mieszkaricow. Mialy one najlepszy wynik w kraju, np. w 1928 r. w wojewodztwie wileriskim na jednego policjanta przypadalo tylko 685 obywateh, w nowogr6dzkim 707, a w poleskim 795. W por6wnaniu do innych wojewodztw (warszawskie - 470, lubelskie - 1 130 czy kieleckie - 1 124) wynik ten wypadal bardzo dobrze. Naležy jednak wziąč pod uwagę warunki, w jakich przyszlo pracowač policjantom kresowym. Obok problemow związanych ze zrožnicowaniem narodowosciowym Kresow ogromnym utrudnieniem w wykonywaniu zadari byl zly stan drog, uniemožliwiający w prakty248 M. Mączyriski, dz. cyt., s. 151; LCAP, sygn. f. 51, ap. 17, b. 68, k. 74. 249 PAOB, sygn. f. 1, o. 8, d. 23, k. 79v. 250 Tamže, sygn. f. 1, o. 3, d. 109; Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji w Warszawie (dalėj: AMSWiA), sygn. BIV/28. 251 PAOB, sygn. f. 1, o. 8, d. 23, k. 79v.

95

ce szybkie przemieszczanie się. Dlatego o warunkach pracy n a Krėsach nie tyle šwiadczyla liczba policjantow przypadających na liczbę mieszkaric6w, ile raczej relacja do kilometrčw kwadratowych, a w tym zestawieniu wojew6dztwa polnocno-wschodnie lokowaly się pod koniec tabeli (najvviększe dysproporcje byly na Polesiu)252. W szeregach policji zwracano szczegolną uwagę na wyznanie i narodowosč funkcjonariuszy. W ocenie przeložonych największą gwarancję dąwaly osoby wyznania rzymskokatolickiego i to one zdecydowanie dominowaly (w 1923 r. na obszarze wojewodztw polnocno-wschodnich policjantow wyznania rzymskokatolickiego bylo 7 028, podczas gdy inne wyznania deklarowalo 128 funkcjonariuszy)253. Kontrolowano, czy ktos nie zmienil wyznania z powodow konformistycznych, aby celowo ukryč swčj negatywny stosunek do panstwa polskiego254. W raporcie i wnioskach przygotowanych po likwidacji grup dywersyjnych dzialających na Polesiu w 1932 r. czytamy: „W woj. poleskim stwierdzono okolo 100 policjantow z pochodzenia nie-Polak6w, wyznania prawoslawnego lub gr.-kat. Niektorzy z nich doslužyli się stopni podoficerskich i mimo to nie zostali zasymilowani kulturalnie, ani tež nie dają gwarancji calkowitej lojalnosci panstwowej - co jest nie do przyjęcia w policji”255. Naganne bylo rowniež posylanie dzieci do szkčl mniejszošciowych, co, w ocenie autora raportu, moglo stwarzač niebezpieczenstwo kontaktu policjantow z „(...) czynnikami niepewnymi politycznie, a može i wywrotowymi”256. R6wniež komendant wojewodzki Policji Panstwowej w Nowogrodku, podinspektor Ludwik Abczynski, w raporcie z lutego 1935 r. postulowal przeniesienie z terenow wojewodztwa funkcjonariuszy „(...) niepewnych: pochodzenia rosyjskiego, bialoruskiego lub pochodzących zza kor­ donu, a utrzymujących stosunki z rodzinami tam zamieszkującymi”257. Podobne kryteria stosowano do policjantow takže na innych obszarach kraju, np. w wojew6dztwach poludniowo-wschodnich praktycznie nie bylo osob

252 A. Misiuk, Policja Panstwowa 1919-1939..., s. 79-80. Opierając się na powyžszych danych za bezzasadną naležy uznac spotykaną jeszcze obecnie w opracowaniach tezę, iž na Kresach liczba policjantöw byla czterokrotnie większa niž w innych rejonach kraju. Zob. S. Janowicz, Zderzenie wielu šwiat6w, czyli Kresy bialoruskie w latach 1939-1953, [w:] Tygiel narodöw. Stosunki spoleczne i etnicme na dawnych ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej 1939-1945, red. K. Jasiewicz, Warszawa-Londyn 2002, s. 147. 253 R. Hausner, dz. cyt., s. 183. W publikacji Hausnera dane dotyczące ziem pölnocno-wschodnich obejmują takže obszar wojewödztwa wolynskiego. 254 PAOB, sygn. f. 1, o. 10, d. 2356, k. 9. 255 Tamže, sygn. f. 92, o. 3, d. 41, k. 4v. 256 Tamže. i 257 IMS, sygn. A.43/3, k. 7.

96

narodowosci ukrairiskiej (wyjątek stanowilo wojewodztwo lwowskie [24 Ukrairicow] i wolynskie [20 Ukrairicow] - dane z 1934 r.)258. Služba w szeregach policji byla zvviązana z ryzykiem. Každy patrol czy akcja likwidacji grupy bandyckiej mogly pociągnąč za sobą ofiary šmiertelne. Najbardziej niebezpieczne byly pierwsze lata funkcjonowania panstwa polskiego. Tereny przygraniczne obfitowaly w rčžnego rodzaju, bardziej lub mniej, zorganizowane grupy przestępcze. Często cele polityczne i kryminalne formujących się oddzialow nakladaly się na siebie. W zrujnowanym i zdemoralizowanym dzialaniami wojennymi kraju opanowanie sytuacji i przywrocenie spokoju bylo nadrzędnym celem sluzby bezpieczeristwa, pociągającym - niestety - za sobą nieuniknione ofiary. Rany odniesione w czasie walk z uzbrojonymi grupami bandydam i i dywersyjnymi byly najczęstszą przyczyną zgonow wsrod policjantriw. Sposrod 39 funkcjonariuszy poleglych na Polesiu do korica 1938 r. az 29 zginęlo do 1929 r. Najtragiczniejszy byl rok 1924, wriwczas w wojewodztwie poleskim žyde stracilo 13 policjantriw259. * * *

Podleglosč službową policji normowala ustawa z 1919 r., ktrirej obowiązywanie zostalo rozciągnięte na ziemie polnocno-wschodnie II Rzeczypospolitej 13 grudnia 1920 r. (na obszarze Litwy Srodkowej 25 lipca 1922 r.). W m yd zawartych tam przepisow policja podlegala organom wykonawczym wladz panstwowych i samorządowych. W praktyce oznaczalo to zwierzchnosč administracji politycznej (wojewody w wojewodztwie, a starosty w powiecie) nad miejscowymi silami policyjnymi260. Takie usytuowanie policji wywolywalo na obszarze calego kraju, zwlaszcza w latach 1919-1926, liczne spory kompetencyjne261. Nie byly od nich wolne i ziemie kresowe. W rozkazie wydanym przez komendanta Policji Panstwowej XIV Okręgu Poleskiego we wrzesniu 1921 r. przypominano oficerom i szeregowym policjantom o przestrzeganiu zasady zwierzchnosci i oddawaniu naležytych honordw wojewodzie i starostom. Komendant poleski nakazywal w tym samym rozkazie niezwloczne wykonywanie wszystkich polecen wojewody lub starosty bez wnikania w ich merytoryczną slusznosc, a jedynie w wypadkach szczegdlnie 258 R. Potocki, Polityka panstwa polskiego wobec zagadnienia ukrainskiego w latach 1930-1939 , Lublin 2003, s. 105. 259 AMSWiA, sygn. 30037, rozkaz nr 339. 260 J. Lawnik, Represje policyjne wobec ruchu robotniczego 1918-1939, Warszawa 1979, s. 59-60. Częste zmiany w okresie przedmajowym rządčw stwarzaly policji szansę zachowania w miarę niezaležnej pozycji. Na zbyt wielką niezaležnoič nie mogly sobie pozwolid struktury policyjne na ziemiach kresowych, gdzie trudna sytuacja bezpieczenstwa (ataki oddzialöw dywersyjnych) wymagala silnego scentralizowanego dowodzenia. 261 A. Misiuk, Policja Panstwowa 1919-1939..., s. 115.

97

kontrowersyjnych, z punktu widzenia obowiązkow policyjnych, zezwalal na zwrocenie się do stosownych organow o potwierdzenie lub wyjasnienie rozkazu na pismie. Po otrzymaniu takowego na pismie policji nie pozostawalo nic innego, jak tylko polecenie wykonac262. Wojewoda czy starosta wydawal rozkazy za posrednictwem komendantow okręgowych lub powiatowych, a jedynie w wyjątkowych sytuacjach byla dopuszczalna forma bezposredniego zwracania się do komendantow posterunkow. Sprawa zwierzchnosci kompetencyjnej organow administracji politycznej nad policją w latach dwudziestych wywolywala wiele kontrowersji. Zarowno przedstawiciele administracji, jak i sami policjanci nie do korica orientowali się w przyslugujących im prawach. W wydanym 9 lipca 1923 r. okolniku Ministerstwo Spraw Wewnętrznych potwierdzalo nadrzędną rolę wojewody i starosty wobec terenowych organow Policji Panstwowej. Silne polityczne podporządkowanie policji struktūrom administracji politycznej nie pozosta­ walo bez wplywu na postrzeganie jej przez spoleczeristwo, ktoremu funkcjonariusz kojarzyl się przede wszystkim z aparatem urzędniczym, często zupelnie wyalienowanym z zycia lokalnych spolecznosci. W wyniku takiego politycznego usytuowania policja zostala zaangazowana w biežącą walkę polityczną, co na ziemiach wschodnich niejednokrotnie oznaczalo konflikt na tie narodowosciowym. Glownemu zadaniu, jakie stalo przed policją - utrzymaniu bezpieczeristwa - zostaly podporządkowane wszystkie inne obowiązki policji. Takie prawne usytuowanie Policji Panstwowej prowadzilo do konfliktu na linii terenowa administracja polityczna a organa sądownicze i prokuratorskie, ktorym ustawa o policji z 1919 r. takže podporządkowywala organy bezpieczenstwa. Te, zdawaloby się, z zalozenia pokrewne zadania w praktyce, w wyni­ ku nieduzego stanu osobowego Policji Panstwowej oraz niewystarczających srodkow finansowych, prowadzily do kolejnych sporow kompetencyjnych. Prokuratūra i sądy oskaržaly policję o nienaležyte wypelnianie obowiązkow, podczas gdy ta - zgodnie z zaleceniami wladz administracyjnych - skupič się miala przede wszystkim na zapobieganiu napadom rabunkowym i atakom oddzialdw dywersyjnych263. Na zebraniu zorganizowanym w majų 1925 r. wojewoda nowogrodzki gen. Marian Žegota-Januszajtis zalecal maksymalne ograniczenie korzystania z uslug policji przy zalatwianiu wszelkich dodat-

262 PAOB, sygn. f. 92, o. 1, d. 2, k. 76. 263 Tamže, sygn. f. 1, o. 8, d. 83, k. 10; PAOG, sygn. f. 662, o. 3, d. 13, k. 14, 345. Więcej na temat ogdlnych zasad podleglo&i policji organom wymiaru sprawiedliwoSci zob. R. Litwinski, dz. cyt., s. 63-65.

98

kowych spraw (np. šciąganiu zaleglych podatków), gdyž to - jak się wyrazil wojewoda „(...) utrudnia wykonywanie wlasciwych obowiązkow”264. W utrzymaniu bezpieczenstwa wewnętrznego policję zobowiązano do wspólpracy z oddzialami Korpusu Ochrony Pogranicza i wojskowymi službami wywiadowczymi. Wladze zwierzchnie stale mobilizowaly funkcjonariuszy do nawiązywania aktywniejszych kontaktów z wyžej wymienionymi organami. Wspólpraca między organami wojskowymi a policją pozostawiala jednak sporo do žyczenia. Najbardziej byly widoczne konflikty (w znacznej mierze ambicjonalne) między oficerami Korpusu Ochrony Pogranicza i policji. Zolnierze nowo utworzonej w 1924 r. formacji granicznej, przejmując ochronę linii i pasa nadgranicznego od oddzialów policyjnych, uwazali się za lepiej przygotowanych i wyszkolonych. Tlący się pomiędzy Korpusem Ochrony Pogranicza a policją konflikt nigdy nie przybral gwaltownej formy, jednak utrudnial pracę obu instytucjom, np. policją, zatrzymując w pasie nadgranicznym osoby nielegalnie przekraczające granicę, nie informowala o tym fakcie placówek Korpusu Ochrony Pogranicza265. Stalego przypominania wymagala sprawa wzajemnego oddawania sobie honorów266. Daleka od idealnej byla przed 1926 r. wspólpraca policji z wywiadem wojskowym. Policjanci niechętnie podejmowali wsp01pracę z terenowymi placówkami Oddzialu II Sztabu Generalnego. Policją Polityczna - jak stwierdzano w pismie komendantą glównego Policji Pahstwowej skierowanym we wrzesniu 1924 r. do Policji Politycznej miasta Wilna - „(...) powodowana nieuzasadnioną ambicją, z pracy swej stara się robič tajemnicę przed lokalnymi urzędami Oddzialu II”267. Pismo konczylo się zaleceniem podjęcia jak najšcišlejszej wspólpracy z wywiadem. Policjanci byli zobowiązani do wykonywania ücznych zadah na rzecz rozlokowanych na Kresach Pólnocno-Wschodnich ekspozytur Oddzialu II Sztabu Generalnego268. Przewrót majowy wprowadzil duže zmiany w organizacji Struktur panstwowych. Co prawda na ziemiach pólnocno-wschodnich II Rzeczypospoli264 AAN, MSW, sygn. 61, k. 13-14. 265 PAOG, sygn. f. 662, o. 1, d. 1, k. 123. 266 Tamže, sygn. f. 662, o. 1, d. 1, k. 116. 267 PAOB, sygn. f. 67, o. 1, d. 406, k. 33. 268 Tamže, sygn. f. 2029, o. 2, d. 16, k. 1. W stosunku do poleskiej Ekspozytury Nr 6 Oddzialu II Sztabu Generalnego w Brzešciu n. Bugiem tamtejsza policja zostala zobligowana do następujących czynnošci: prowadzenia (na žądanie wywiadu) stalej inwigilacji osób podejrzanych, wspierania prac wywiadowców wojskowych, informowania o wszystkich wypadkach szpiegostwa i udostępniania w calošci akt zvviązanych z tego typu ¿ledztwem, oddawania do dyspozycji na žądanie wywiadu wlasnych wywiadowców, agentów i funkcjonariuszy policji, dostarczania do ekspozytury wszystkich žolnierzy zbieglych z obcych armii, gromadzenia od osób cywilnych, przekraczających granicę nielegalnie wszyst­ kich informacji dotyczących wyposaženia i rozlokowania obcych oddzialów oraz ulatwiania oficerom wy wiadowczym pracy wsród grup repatrianckich.

99

tej juž w dwóch ostatnich latach poprzedzających przejęcie wladzy przez Pilsudskiego istniala silna dominacja wladzy wojewodów nad organami policji, lecz jednak dopiero zmiany wprowadzane po 1926 r. ugruntowaly znaczenie czynnika politycznego w koncepcji utrzymania bezpieczenstwa wewnętrznego. Silna, scentralizowana wladza, wymuszona do tej pory w zriacznym stopniu niestabilną sytuacją wewnętrzną w województwach pólnocno-wschodnich, teraz zostala dodatkowo wzmocniona polityką nowej ekipy, która zakladala, iz policja winna stač się sprawnym i skutecznym narzędziem w rękach wojewodów i starostów. W pismie z 7 listopada 1926 r., skierowanym przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych do wojewody nowogródzkiego, jednoznacznie potwierdzano nadrzędną rolę wladzy politycznej nad organami policyjnymi. Zakazywano policji jakiejkolwiek interpretacji otrzymywanych rozkazów, a odmowa wykonania polecenia mogia nastąpič jedynie w przypadku oczywistej niezgodnosci z obowiązującym prawem. Powyzsze pismo, choc nie bylo niczym nowym w stosunku do zasad obowiązujących wczeéniej, zawieralo wyrazne polecenie sluzbowe, nakazujące wojewodzie wydanie stosownych rozporządzen wewnętrznych, potwierdzających jego nadrzędną rolę w stosunku do organów policyjnych269. W kierunku zmian prowadzących do centralizacji wychodzilo tež rozporządzenie prezydenta o policji z 1928 r. Rozporządzenie dzielilo „(...) cele i zadania policji na dwie grupy: 1/ Utrzymanie bezpieczenstwa, spokoju i porządku publicznego, podporządkowując P.P. w tym zakresie wladzom administracji ogólnej, II/ Wykonywanie poleceh wladz sądowych i prokuratorskich stosownie do obwiązujących ustaw postępowania kamego i przepisów szczególowych”270. Zgodnie z wytycznymi zawartymi w tym rozporządzeniu na zježdzie starostów województwa wilenskiego odbywającym się 9 lipca 1929 r. podkrešlano, iž kontaktowanie się z organami policji (poza sądami i prokuratūrą) bylo wylączną domeną urzęd0w administracji ogólnej, a o ewentualnym (dozwolonym prawem) bezposrednim zwracaniu się urzędow niezespolonych do policji urzędy wojewódzkie lub starostwa mialy byč niezwlocznie powiadamiane271. Przykladem wzmocnienia nadrzędnej roli wojewody i starosty nad policją byla pròba rozstrzygnięcia problemų lustracji komend i posterunków poli­ cji z uwzględnieniem przede wszystkim interesów urzędnikow administracji wojewódzkiej. Zgodnie bowiem z przepisami wydanymi przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych jeszcze 24 czerwca 1924 r. kontroli dokonywac mogli, oprócz inspektorów policyjnych, wojewoda, starosta, ich zastępcy, naczelnik 269 AAN, MSW, sygn. 162, k. 12. 270 Tamže, sygn. 78, k. 100-101. 271 Tamže, sygn. 68, k. 39.

100

Wydzialu Bezpieczenstwa lub inny delegowany w tym celu urzędnik. Zawsze jednak wizytacja winna byla się odbywac w asyécie komendanta wojewódzkiego lub nižszych rangą funkcjonariuszy272. W lutym 1927 r. wojewoda wilenski Wladyslaw Raczkiewicz, korzystając ze zmian politycznych, podjąl probę zakwestionowania zasadnosci asysty policyjnej przy wizytacji komend i posterunków. Przemawiac za tym mialy - w jego opinii - zarówno względy oszczędnošciowe, jak i wzmocnienie autorytetu wladzy273. Zbyt jednak daleko idąca interwencja ze strony urzędnikow panstwowych w funkcjonowanie policji nie zawsze oznaczala zwiększenie efektywnosci jej dzialania. W maju 1936 r. wojewoda poleski zostal zmuszony do wystosowania pisma, w którym zakazywal podwladnym sobie urzędnikom wydawania bezposrednich rozkazów policjantom uczestniczącym w akcji poscigowej. Dopuszczalne to bylo jedynie za poérednictwem dowódcy zarządzającego caloscią przedsięwzięcia. Urzędnicy nie mogli ingerowac w techniczną stronę przeprowadzenia akcji, o samej zasadnosci podjętych dzialan, np. asystencyjnych, mògi się wypowiedziec jedynie miejscowy komendant powiatowy274. Usprawnieniu dzialalnosci policji služyč tež miala podjęta na szerszą skalę po przewrocie majowym akcja odciąženia funkcjonariuszy policyjnych od obowiązkow bezposrednio nie związanych z zapewnieniem bezpieczen­ stwa. W Ministerstwie Spraw Wewnętrznych powstala lista czynnosci wykonywanych do tej рогу przez policję, które možna bylo przekazač innym instytucjom275. Zgodnie z wytycznymi wladz centralnych caly wysilek po­ licji miai zostač skierowany na zapewnienie bezpieczenstwa wewnętrznego 272 PAOB, sygn. f. 2003, o. 2, d. 612, к. 1. 273 AAN, MSW, sygn. 162, k. 196-196v. 274 PAOB, sygn. f. 94, о. 1, d. 55, k. 70. W wyjqtkowych przypadkach, uzasadnionych interesem panstwa i przy jednoczesnym braku bezpošredniej lącznosci z dowch przeciwko Panstwu oraz zapobiegania tym czynom, w szczegdlno^ci zaš do zapobiegania rozruchom wewnętrznym, zagražającym ustrojowi i bezpieczenstwu Paristwa, ujawniania knowari antyparistwowych i nielegalnych objawdw žycia politycznego. (...) W tym celu Policja Polityczna przeprowadza obsenvację caloksztaltu žycia spoleczno-politycznego, ktčrą naležy šcisle odrčžnič od inwigilacji. Tą ostatnią stosuje się w wypadkach ustalonej w drodze obsenvacji akcji przestępczej i wdwczas zarządza się inwigilację, ktčra obsenvuje zardwno stronę zewnętrzną i wewnętrzną (tą ostatnią w drodze konfidencjonalnej) žycia danėj organizacji (inwigilacja zbiorowa) i poszczegolnych osob (inwigilacja indywidualna)”. 298 CAW, sygn. 1.303.4.2544, k. 163. 299 A. Misiuk, Policja Panstwowa 1919-1939..., s. 279. 300 B. Sprengel, Policja Panstwowa a mniejszošci narodowe i wyznaniowe. Zarys problematyki, [w:] Mniejszošci narodowe i wyznaniowe w silach zbrojnych Drugiej Rzeczypospolitej, red. Z. Karpus, W. Rezmer, Torun 2001, s. 338.

107

Policji Politycznej. Podobnie bylo na poziomie starostw, gdzie w rėferatach odpowiedzialnych za stan bezpieczenstwa skupialy się wszelkie sprawy związane z kreowaniem polityki bezpieczenstwa. Policja Polityczna, ze względu na wykonywane zadania, w większym stopniu niž to bylo w wypadku policji mundurowej, zaležna byla od czynnikow politycznych301. Šcisle powiązanie Policji Politycznej z urzędnikami Wydzialu Bezpieczenstwa Publicznego, w zamysle pomyslodawcow tych zmian, mialo niwelowac spory kompetencyjne pomiędzy funkcjonariuszami zajmującymi się sprawami politycznymi a policjantami mundurowymi czy službą šledczą. W rzeczywistosci kompetencyjne zawieszenie między komendami policji a urzędem wojewodzkim czy powiatowym w jeszcze większym stopniu prowadzilo do alienacji tej grupy funkcjonariuszy od reszty policjantow. Policja Polity czna prowadzila wywiad plytki. Na terenie wojewodztwa poleskiego prowadzeniem akcji wywiadowczej zajmowaly się ekspozytury Policji Politycznej w Lunincu, Stolinie i Samach. W pienvszej kolejnosci jednostki te mialy gromadzič informacje związane z organizacją i funkcjonowaniem Armii Czerwonej, instytucji administracji panstwowej, infrastruktūrą przemyslową, nastrojami spolecznymi, a takže - co szczegolnie bylo wazne - ze względu na utrzymanie biežącego porządku na Kresach, rozpracowywanie formujących się za granicą oddzialow dywersyjnych302. Jedną z metod pozyskania agentow do pracy wywiadowczej bylo naklanianie miejscowych przemytnikow do wspolpracy. Pozyskiwac te osoby chciano poprzez zakladanie „sluzbowych”, dobrze zaopatrzonych sklepow w towary mające zbyt za granicą. Udzielając ochrony panstwa, w zamian oczekiwano od przemyt­ nikow wartosciowych informacji. Innym sposobem przerzucania za granicę osob deklarujących chęč wspolpracy z policją bylo ich „przymusowe” wysiedlanie z terenu Polski do kraju osciennego (w tym wypadku do Związku Sowieckiego)303. Zajmowanie się przez Policję Polityczną pracą wywiadowczą prowadzilo do nieuchronnej rywalizacji z wojskowymi sluzbami wywiadowczymi. Zbyt wielkie rozdrobnienie instytucji zajmujących się prowadzeniem wywiadu plytkiego wplywalo na dublowanie się kompetencji. Powszechna byla niechęč między pracownikami poszczegolnych instytucji wywiadowczych. Probą unormowania sytuacji w przypadku Policji Politycznej bylo przekazanie jej dotychczasowych zadan związanych z prowadzeniem wywiadu plytkiego do nowo tworzonego Korpusu Ochrony Pogranicza304. Uznano, iz instytucje 301 R. Litwinski, dz. cyt., s. 200-201. 302 PAOB, sygn. f. 2026, o. 1, d. 417, k. 207-210; CAW, sygn. I. 303.4.2691, k. 69-69v. 303 PAOB, sygn. f. 2026, o .l, d. 417, k. 129. 304 AAN, MSW, sygn. 118, k. 22.

108

0 ctiarakterze wojskowym znacznie lepiej byly przygotowane do prowadzenia tego typu dzialalnošci. W czerwcu 1925 r. w strukturach Policji Politycznej na obszarze trzech wojewodztw polnocno-wschodnich pracowalo 161 nižszych funkcjonariuszy (w wojewodztwie poleskim - 54, nowogrodzkim - 42, wilenskim - 65)305. Przygotowanie funkcjonariuszy do pelnienia služby w szeregach Poli­ cji Politycznej bylo niewystarczające. Brakowalo zarowno przygotowania merytorycznego, jak i umiejętnošci praktycznych. Naležalo odpowiednio podejsč rozmowcę, aby ten (nie zorientowawszy się, že pytający jest wywiadowcą Policji Politycznej) zechcial mu udzielič rzetelnych odpowiedzi. Jedną z metod zbierania informacji bylo poruszanie się wywiadowcy w ubraniu nie wzbudzającym podejrzeri z miejscowosci do miejscowosci i nagabywanie spotkanych os6b, podając się w zaležnošci od potrzeb albo za zwolennika panstwa polskiego, albo za jego przeciwnika. Nie byla to metodą szczegolnie skuteczna, bowiem uzyskane tą drogą informacje mialy charakter szczątkowy 1 trudno bylo otrzymac calosciowy obraz sytuacji. Niemniej jednak nawet te wyrywkowe informacje byly niezwykle interesujące z punktu widzenia lokalnych wladz paristwowych. Služyly im przede wszystkim do ustalenia aktualnych nastrojow spolecznych306. Przedstawiciele wladzy administracyjnej nie byli zadowoleni z pracy wywiadowcow. Starosta brzeski, narzekając na niski poziom „personelu poli­ ty cznego”, wprost twierdzil, iž większošč funkcjonariuszy nie nadawala się do subtelnej pracy wywiadowczej. W celu usprawnienia dzialan postulowal zarowno wymianę kadry, jak i wzrost srodkow finansowych na prowadzenie akcji wywiadowczej307. Ten ostatni postulat rozmijal się wyraznie z oczekiwaniami wladz centralnych, ktore nie kwestionowaly zasadnosci wyplacania gratyfikacji finansowych konfidentom, ale uwazaly, iž zasadniczą częšč pra­ cy winni wykonac sami wywiadowcy, natomiast informacje zdobyte dzięki oplacanym konfidentom služyč mialy jedynie do weryfikowania poczynionych juž ustalen lub do zdobywania wiadomosci ze ^rodowisk z založenia niedostępnych aparatowi wywiadowczemu. Šrodki finansowe mialy by