Augustini Valerii De Rhetorica Ecclesiastica Libri III (The Renaissance Society of America, 4) 9789004307957, 9789004307964, 9004307958

Citation preview

Augustini Valerii De Rhetorica Ecclesiastica libri III

The Renaissance Society of America texts and studies series

Editor-in-Chief Ingrid De Smet (University of Warwick)

Editorial Board Margaret Ezell (Texas a&m University) Paul Grendler, Emeritus (University of Toronto) James Hankins (Harvard University) Craig Kallendorf (Texas a&m University) Gerhild Scholz-Williams (Washington University in St. Louis) Lía Schwartz Lerner (cuny Graduate Center)

volume 4

The titles published in this series are listed at brill.com/rsa

Augustini Valerii De Rhetorica Ecclesiastica libri III Edited by

Manuel López-Muñoz

leiden | boston

Cover illustration: Bust of Cardinal Agostino Valier. Artist Gian Lorenzo Bernini. Galleria Giorgio Franchetti alla Ca’ d’Oro, Venice, Italy. Library of Congress Cataloging-in-Publication Data Names: Valier, Agostino, 1530-1606, author. | López-Muñoz, Manuel. Title: Augustini Valerii De rhetorica ecclesiastica libri III / by Manuel López-Muñoz. Other titles: De rhetorica ecclesiastica | Renaissance Society of America texts and studies series ; v. 4. Description: Leiden ; Boston : Brill, 2015. | Series: Renaissance Society of America texts and studies series ; volume 4 Identifiers: LCCN 2015037135| ISBN 9789004307957 (hardback : alk. paper) | ISBN 9789004307964 (e-book) Subjects: LCSH: Preaching–Handbooks, manuals, etc. Classification: LCC BV4209 .V35 2015 | DDC 251–dc23 LC record available at http://lccn.loc.gov/2015037135

Want or need Open Access? Brill Open offers you the choice to make your research freely accessible online in exchange for a publication charge. Review your various options on brill.com/brill-open. Typeface for the Latin, Greek, and Cyrillic scripts: “Brill”. See and download: brill.com/brill-typeface. issn 2212-3091 isbn 978-90-04-30795-7 (hardback) isbn 978-90-04-30796-4 (e-book) Copyright 2016 by Koninklijke Brill nv, Leiden, The Netherlands. Koninklijke Brill nv incorporates the imprints Brill, Brill Hes & De Graaf, Brill Nijhoff, Brill Rodopi and Hotei Publishing. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, translated, stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without prior written permission from the publisher. Authorization to photocopy items for internal or personal use is granted by Koninklijke Brill nv provided that the appropriate fees are paid directly to The Copyright Clearance Center, 222 Rosewood Drive, Suite 910, Danvers, ma 01923, usa. Fees are subject to change. This book is printed on acid-free paper and produced in a sustainable manner.

For Mercedes and our sons, Lorenzo and Pablo.

∵

Qui autem diligit illum instanter erudit Pr. 13, 24

∵

Contents Introduction 1 1 The Person 1 2 The Work 2 3 History of the Text 6 4 Editorial Principles 13 Sigla

15

Text Liber Primus 19 Liber Secundus 85 Liber Tertius 149 Index Locorum 229 Index Nominum 240 Index Verborum 243

Introduction1 In the early 1570s, Charles Borromeo challenged Agostino Valier, a Venetian bishop, to compose a preaching handbook suitable for the young students of the newly founded Catholic seminars. With some reluctance, he obeyed. Since he was l’Obbediente of the Academia Noctium Vaticanarum, a nickname Borromeo gave him, he did what he was expected to and accepted the task. By the end of 1573, the first manuscript was finished. The following months of 1574 were full of revisions, emendations and helping hands supervising the work in progress, as the correspondence between Valier and Borromeo points out.

1

The Person

Agostino Luigi Valier, son of Bertuccio Valier and Lucia Navagero, was born on April 7th, 1531, in Venice and died on May 23rd, 1606, in Rome. He was above all a philosopher and a humanist. His life was influenced by two powerful personalities: his uncle, Bernardo Navagero (Venice 1507–Verona 1565), and his close friend, Charles Borromeo (Arona 1538–Milan 1584). Navagero, who showed an early interest in the career of his young nephew, was a paradigmatic Venetian diplomat who had consular assignments in the courts of Charles i of Spain, Suleiman the Magnificent, Pope Paul v, Ferdinand i of Germany, François i of France and many others. Under Pius iv, Navagero reached the cardinalate. In 1562, he was appointed bishop of Verona, the city where he died in 1565 after designating Valier as his successor. Borromeo was both an advisor and a spiritual and personal friend, a sort of fraternal figure who guided Valier through a career devoted to the religious reformation originating from the Council of Trent. The Borromean agenda to support and develop the Tridentine instructions had a faithful follower in Valier, first acting as bishop of Verona (1565–1585) and, after Borromeo passed away, as cardinal bishop of St. Mark (1585–1605) and Palestrina (1605– 1606).

1 The author is a member of CySOC (Centro de Investigación “Comunicación y Sociedad”) and of the research group El legado de la Antigüedad (Junta de Andalucía, hum-741). This critical edition is a part of the project “La Rhetorica Ecclesiastica de Agustín Valerio. Edición, traducción y estudio preliminar” (Ministerio de Ciencia e Innovación, ffi2010–15179).

© koninklijke brill nv, leiden, 2016 | doi: 10.1163/9789004307964_002

2

introduction

His written production is mostly nonliterary. He was an ecclesiastical manager, a lecturer, a philosopher and a devoted Aristotelian. Now, an extensive collection of his letters and epistles are conserved, along with a number of philosophical treatises and commentaries, a series of pastoral instructions and, perhaps the best known of all, his Rhetorica Ecclesiastica2.

2

The Work

The circumstances under which Valier began writing the Rhetorica Ecclesiastica are rather unusual. He composed the treatise more as the result of a demand than out of his own volition, something which one can see in the Vita Caroli Borromæi, the De cautione adhibenda in edendis libris and the Prælectiones to the Rhetorica Ecclesiastica3. These works prove that Valier was commissioned, not just inspired, by Cardinal Borromeo to write the aforementioned treatise. One might think that the repeated mentions of Borromeo as the prime mover of the text reflect the use of the Renaissance topic of modestia auctoris, but the sequence of letters reveals that Valier was basically close to the facts: there are no instructions on what contents should be taken into account. As a matter of fact, it is possible to state that all the handbooks on rhetoric coming from the Borromean entourage have very little in common apart from an initial impulse by their authors to write them4. A review of the textual evidence confirms this. While commenting on the circumstances that led him to write the Rhetorica Ecclesiastica, Valier says in his De cautione5: Aug. Val. de caut. 33, pp. 27–28: Mediolanum quinquies, septies etiam, dum Carolus Cardinalis nobilissimam illam ecclesiam administrabat, accessi. Cum primum ad pastorem illum egregium et ceterorum pastorum stimulum accessissem, aetatis nostrae excitatorem et magistrum egregium pastoralis artis, cum me in oratorio et in seminario clericorum

2 A Spanish translation of the treatise is available in M. López-Muñoz, Agostino Valier: Retórica eclesiástica (Almería: Editorial Universidad de Almería, 2015). 3 For the abbreviation system used in this edition, see the Sigla. 4 M. López-Muñoz, “La Rhetorica Ecclesiastica (1574–1583) de Agostino Valier y el Cardenal Carlos Borromeo”, Cuadernos de Filología Clásica. Estudios Latinos 32.1 (2012): pp. 173–186. 5 G. Cipriani, La mente di un inquisitore: Agostino Valier e l’Opusculum De cautione adhibenda in edendis libris, 1589–1604 (Firenze: Nicomp, 2008).

introduction

3

suorum dicentem audivisset et concisam illam, ne dicam inopem, formam meam dicendi observasset et laudasset orationemque meam minime fucatam, minime inanem, sed antiquitatem nescio quam redolentem publice diceret, in mea sententia sum confirmatus ut saepe ad populum sermonem haberem in synodis et aliis in congregationibus, cumque illi hoc ipsum essem pollicitus, subridens dixit: Cur etiam pro tua pastorali cura et pro caritate tua in ecclesiam Dei praecepta quaedam dicendi non accommodas ad usum ecclesiae? Cur ecclesiasticam non conscribis rhetoricam? Aderat Pater Franciscus Adornus Societatis Iesus, quem antea nominavi, quem plurimi faciebat Cardinalis, virum ipse etiam praestanti iudicio et eruditione varia existimabam et mei amantissimum, coepit et ipse hortari ut Cardinalis voluntati obsequerer, hominem ab adolescentia in rhetorica facultate versatum, philosophiae deditum, qui bonos libros legerat, theologiam etiam didicerat in publico Patavino gymnasio ac theologica dogmata tractaverat, in illisque Veronensem populum pluribus sermonibus instruxerat, consistenti aetate, laboribus et scriptionibus assuetum posse aliquid praestare affirmabat. Addebat animum ipse, excitabat et quasi impellebat. Ego vero recusabam: quae Sanctus Augustinus in quarto libro De doctrina Christiana scribit satis esse ad rhetoricam ecclesiasticam constituendam et docendam, argumentum illud speciosum esse, sed vix cum laude tractari posse, ab illo praesertim qui pastoralibus occupationibus esset valde impeditus et in quo omnia quae ad scribendum requiruntur essent minus quam mediocria. Sed profecto verba Caroli Cardinalis Borromaei, cum Spiritu illum Sancto duci arbitrarer, tantam vim apud me habebant ut contradicere nequirem. Three passages should be pointed out in this paragraph. First, Borromeo assigns the work to Valier with a smile (subridens) and not to the real expert, Father Francesco Adorno, sj. The mention of Borromeo’s smile is important: he wanted his friend to advance a step further in his knowledge of rhetoric. Valier had recently begun to develop his public speaking skills; therefore, he refused to get involved in a theoretical treatise and objected to the challenge of composing the handbook on the grounds that all doctrine had already been formulated by Augustine in the fourth book of his De doctrina Christiana. Something similar to this can be read in the biography of Charles Borromeo, written by Valier himself6:

6 Caroli Borromei s.r.e. Presbyteri Cardinalis tituli Sanctæ Praxedis, Archiepiscopi Mediolani,

4

introduction

Aug. Val. vita Bor., p. 21: Nam cum Mediolanum accessissem Veronae Episcopus ut tanti Archiepiscopi exemplo eiusque optimis praeceptis redirem instructior, indicavit mihi se cupere ut onus scribendi Rhetoricam Ecclesiasticam susciperem. Tantam provinciam suscepi existimans non ei parere sed Deo, quo cum ipse in assidua lectione sacrorum librorum et frequentibus colloquiis, sacrificiis in primis quotidianis, versabatur semper. Et quamquam mihi opus difficile admodum videbatur, negare quidquam sancto viro molestum admodum mihi erat. Et opus scripsi breviore spatio temporis quam umquam credidissem. Libere etiam affirmaverim, et in omni vita mea affirmaturus sum, excitarem me habuisse neminem acriorem qui vehementer mihi studio adiiceret ad labores omnes perferendos et ad disciplinam Ecclesiasticam capessendam. Once again, Valier depicts Borromeo as the prime mover of the treatise. His description is shorter, which is logical since the text is a very short biography designed to describe the holy cardinal as someone full of virtues who deserves a seat among the saints. Valier’s objections also appear here. Nevertheless, there is something new and remarkable here: Valier remembers that the treatise was finished “breviore spatio temporis quam umquam credidissem”, a relevant observation, as we shall see. The De cautione gives us an interesting piece of information on the editorial circumstances of the Rhetorica Ecclesiastica: Aug. Val., de caut. 34, p. 28: Onus suscepi scribendi ecclesiasticam rhetoricam, tribus illam libris distinxi, Aristotelicam nescio quam methodum adhibui, labores pertuli maximos non minima cum voluptate coniunctos, parvi servo Dei de me (quid dicam de me solum?) de Episcopis quamplurimis, de ipsa etiam sancta ecclesia Dei optime merito. Illius me laboris non poenitet, nec poenitebit umquam, cum audiverim octies editum fuisse opus illud et probatum optimorum et doctorum hominum iudicio, qua in re me divina ope adiutum esse sensi. Profuerit necne clericis aliorum sit iudicium. Praelectionibus tribus audiente universo clero qua ratione opus illud perlegi possit et qua cum utilitate ostendi. In illo edendo tantam ipse cautionem adhibui ut rogaverim saepe Cardinalem Borromaeum ut editionem differret. Sed vere dicam amore in me suo sanctum virum aliquantulum deceptum crediderim meis in iudi-

Vita. Augustino Valerio, s.r.e. Presbytero Cardinali titulo Sancti Marci, Episcopo Veronensi Auctore. Antverpiæ, ex officina Christophori Plantini, Architypographi Regii, m.d.lxxxviii.

introduction

5

candis scriptionibus. Ubi editus fuit liber Rhetoricae Ecclesiasticae, sub eius titulo religiosorum virorum doctissimus et doctissimorum religiosissimus, Aloysius Granatensis sex libros conscripsit sententiarum gravitate, exemplorum varietate et spiritus quodam fervore tribus meis libris praestantiores valde, quod opus duos post annos una cum nostro editum est. Nos brevius, dilucidius etiam fortasse: ille copiosius et aliquanto obscurius rem tractavit. Plura ipse quam nos ex Cicerone et Quintiliano in rhetoricam ecclesiasticam transtuli ut nec doctrina nec dicendi facultate cum tanto viro conferendi sumus ita nec Rhetorica Ecclesiastica quam conscripsimus nos cum illa quam ipse edidit conferenda est. The three-book division of the treatise and the Aristotelian method used by the author are already familiar to us. Valier’s unsuccessful request to Borromeo asking him to delay the first edition is consistent with comments in their epistles. The consideration of friar Luis de Granada’s Ecclesiasticæ Rhetoricæ sive De Ratione Concionandi libri vi (Lisbon 15767) as a better but more difficult treatise may constitute the core reason for Valier’s alterations to the text between 1575 and 1577. The Prælectiones, attached to the Rhetorica Ecclesiastica by Valier himself, give us more information on the authorship of the text. The Prælectio secunda names Borromeo as the ideological author: Aug. Val. rhet. eccl. præl. 2 (VN74), p. 286: nec meum est hoc opus, nec non meum. Carolus Cardinalis Borrhomæus … animo concepit hanc Rhetoricam Ecclesiasticam. A principio, ut ingenue fatear, me etiam aliquantulum repugnante et ius sententiæ contradicente delineavi opus, laboravi etiam quantum occupationes meæ multiplices concesserunt … While Borromeo might be considered the intellectual author, he is not the only one. Girolamo Vielmi’s help is acknowledged as well: Aug. Val. rhet. eccl. præl. 2 (VN74), p. 287: Doctissimus vir et præstanti iudicio præditus, frater Hieronymus Vielmius Ord. Prædic. Episcopus Emonensis, quo etiam doctore dum Romæ magna sua cum laude publice sacram Theologiam profiteretur sum usus, delineato a nobis operi,

7 M. López-Muñoz, Fray Luis de Granada. Los seis libros de la Retórica Eclesiástica, o Método de Predicar (Logroño: Instituto de Estudios Riojanos; Calahorra: Ayuntamiento de Calahorra, 2010).

6

introduction

magnam utilitatem pro sua multiplici doctrina et magna in me benevolentia afferet … Some other unknown hands are mentioned, e.g., several Jesuits. According to the text quoted above (de caut. 34, p. 28), this might be an allusion to Father Francesco Adorno, sj, as much as to some other unidentified hands, which we can infer from the epistolar evidence: Aug. Val. rhet. eccl. præl. 2 (VN74), p. 287: Aliqui etiam e patribus Societatis Iesu, quam Societatem filii siquis florem ecclesiæ, iudicii et bonarum litterarum sanctam quandam academiam nominet non errabit, iuvabunt hoc opus et homines in sacrarum litterarum studio et sanctorum patrum lectione versantes ea præstabunt in expoliendo hoc opere quæ ipse, variis occupationibus distractus, magno etiam labore præstare minime possem … All in all, we find three different sources reiterating who had the idea of the work, who put in the effort, who provided the support, who contributed, and so on. Additional sources are needed to substantiate this point, so it is time to pay some attention to the history of the text as it appears in the correspondence between Borromeo and Valier.

3

History of the Text

In the very last days of 1574, a first edition was published in Verona by Sebastiano and Giovanni delle Donne with the title De Rhetorica Ecclesiastica ad Clericos libri tres. The 1795 edition of Valier’s De consolatione mentions a 1573 editio princeps, in addition to a list of some twenty-two editions published in the sixteenth and seventeenth centuries8. Though nothing is announced on the cover of the work, three Prælectiones delivered by Valier himself are attached to the treatise. The 1574 Veronese edition (VR74) appears with serious flaws that were not amended until the 1577 Roman edition (RM77): due to an error in the chapter numeration, a new one was added with the title printed in the marginalia. This might be an interpolation posterior to the galley proofs.

8 C.S. Mudd, “The Rhetorica Ecclesiastica of Agostino Valiero”, The Southern Speech Journal 21.4 (1956): p. 256n2, doi: 10.1080/10417945609371417.

introduction

7

The birth of the treatise was neither easy nor hasty. In the following paragraphs, a draft of the editorial process will be drawn following the letters between Valier and Borromeo9. In July 1572, an advanced sketch of the text was mentioned in the correspondence, and references to different stages of completion appeared in the 1573 letters, but the discussion on where and when to publish the text is not mentioned before 1574. 3.1 A Manuscript with Many Hands 3.1.1 First Stage: Valier at Work The first allusion to the Rhetorica Ecclesiastica appears in a letter of July 1572, in which Borromeo asked Valier to amend the text with Pietro Galesino’s help (Tacchella 1972, pp. 62–63): “Mi sarà cariss.mo che v.s. attenda con sua comodità a migliorar più che può la Rhetorica sua sicome promette di fare. Come poi ella vi habbia posto l’ultima mano, il Galesino sarà pronto a venir da lei ad ogni sua requisitione dopo il ritorno mio a Milano, per far anch’esso la parte sua”. A few days later, Valier accepted those helping hands: Tacchella 1972, pp. 102–103: Della Rethorica starò aspettando le annotationi delli padri et il Sr. Galesino quando le torni commodo di mandarlo et poiché ella giudica così si vedrà migliorarla più che sia possibile. Ho temuto talhora che non fusse quasi possibile riddurla perché si potesse stamparla, ma voglio creder a lei et ad alcuni homini di giudicio et boni, et ritornerò questa estate a rivederla et far ancor io delle annotationi per poterlo consultare. These letters attest to the existence of a preliminary version of the treatise that did not fulfill Borromeo’s expectations. Thus, July 1572 might be, as a terminus ante quem, the first milestone of the process, mainly characterized by Valier’s work completed on his own. He has been working hard and now he needs a helping hand. 3.1.2 Second Stage: Borromean Intervention The period from July 1572 to November 1573 may be considered the second milestone of the editorial process, characterized by a constant and somewhat assertive influence of Cardinal Borromeo, who assigned people of his entourage the task of collaborating with Valier. In fact, the 1573 correspondence

9 L. Tacchella, San Carlo Borromeo ed il Card. Agostino Valier (carteggio) (Verona: Istituto per gli Studi Storici Veronesi, 1972).

8

introduction

depicts a work in progress with a basic structure already finished, but with a significant lack of revisions. On January 6th, 1573, Valier informed Borromeo of the results of a first limæ labor: the copy was substantially better, the chapters had been divided more clearly, the whole doctrine of loci communes had been accommodated to the exhortation of frequenting the Mass, the way to address the audience had been reformed according to Borromeo’s instructions, and the figures of thought had a practical component now. These were not minor changes, inasmuch as the topics covered reveal a deep revision of the work, or, in other words, a second stage in the editorial process: Tacchella 1972, p. 107: Ho pensato di dar questa ult.a copia della Rethorica al Padre Perusco, e non mandare altrimenti il scrittore di essa perché ne haverei potuto haver bisogno in altro. Questa copia è più tolerabile delle altri perché li capi sono meglio distinti et le auttorità meglio accommodate. Oltre che ho aggionto alcune cose nel primo libro accommodando tutti li loci communi all’essortatione di udir Messa frequentemente al populo. Nel secondo pare, che habbi assai ben ridotto la trattatione delli auditori della quale lei mi diede molto lume, quando la vidi. Nel terzo ho aggionto un poco di pratica delle figure delle sententie al parer mio molto utile et un poco di trattatione delli tipo, cioè delle figure del testamento vecchio. The consideration of this version as final can also be deduced from Borromeo’s words (dated some days after January 20th). The holy cardinal informed Valier that Pietro Galesino will dedicate nearly a week to reviewing the finished text before it is distributed to the seminars as a handbook: Tacchella 1972, p. 64: Il P. Perusco insieme con la lettera di v.s. Reverend. mi consignò l’ultima copia della Rethorica, sopra la quale vedo quel che mi avvisa di più. Messer Pietro Galesino mio, al quale ho dato commodità di ritirarsi quattro o sei giorni per quest’effetto, le scriverà poi quel che le occorrerà intorno ad essa (…) Passati questi quattro o sei giorni che Messer Pietro avrà rivista la rethorica, si comincierà a farla leggere nel Seminario, et praticarla … There is an undated letter in which Borromeo thanks Valier for suppressing some unnecessary examples (Tacchella 1972, pp. 141–142). In the sequence of this epistolar conversation, mentions of some major reforms of the Rhetorica Ecclesiastica, together with the absence of references to Galesino’s commit-

introduction

9

ment, allow us to propose January 20th as a terminus ante quem for the letter. Nevertheless, this conjecture is only partially relevant to the topic discussed here insofar as the hypothesis of a second composition stage remains unaltered. The letter mentioned above is quite interesting with regard to the dating of the editions. It is the first time that either Borromeo or Valier consider not what to change but where to publish the Rhetorica Ecclesiastica: Tacchella 1972, pp. 141–142: Sicché intendendo io questo suo giudizio, et vedendo parimenti il desiderio, che egli ne haveva, et considerando che già ella ha più volte riveduta questa Rhetorica et ultimamente col giudizio anche di P. Emanuele et sapendo che chi vuole sothilizare sempre vi sarà che dire in un libro che si sia fatto et da mutare e rimutare, venni facilmente nell’opinione del Sig. Inquisitore che fosse horamai da sodisfare al desiderio di chi aspetta questa opera et ne può cavar frutto et mi risolsi di non farla più vedere al Galesino né ad altri et volentieri condiscesi a quel che lui mi persuase, che si stampasse non in Milano ma in Venetia, acciò uscisse fuora l’opra più presto et di migiori caratteri. Si partì egli da me con questa risolutione, et così penso per quanto posso conietturare anco dalle lettere di v.s. Rev.ma non facendomi alguna mentione che quel padre sia ritornato da lei che egli sia in Venetia, et habbia già fatto dare principio alla stampa … They also discuss whether Galesino or Morino should compose the preface (Tacchella 1972, pp. 141–142) and, perhaps more importantly, Borromeo discards attaching to the text Valier’s Synopsis on the basis that it would diminish its authoritative quality. The final sentence of this letter contains what one might consider a casual remark unless we remember the problems of the editio princeps with chapter numbers (Tacchella 1972, pp. 141–142): “Il Padre Emmanuele et il Galesini mandarono anche qualche avvertimento ma non però che possi alterare molto l’opra”. On August 8th, 1573, Borromeo still refers to some commentaries of the revisors, some necessary revisions of the text and some dates for publishing the work: Tacchella 1972, p. 70: Si mandano a v.s. Rev. le annotazioni sopra la Rethorica, cioè quelle di Messer Pietro Galesino, et anche di altri Padri, con li quali potrà ora nella passata del Padre Emanuele mettervi l’ultima mano. Se pi havesse caro havere il Galesino per tre o quattro giorni et che egli me la portasse in quà per farla stampare, glielo manderei verso queste feste

10

introduction

prossime di Natale. Se anco più le piacesse, che postavi l’ultima mano la rivedessimo un tratto insieme col Padre Adorno, il tempo opportuno mi pare che sarebbe tra il Natale et la Quaresima; perché ora il P. Adorno sta per andare a Genova, et ritornerà a natale, et con questo avrò occasione di goderla, et di gustare alcuna delle Humilie ch’ella ha per questa mia Chiesa. In other words, the treatise had not been finished by August 1573. It was still under development and all the evidence shows that the revision was anything but concluded. This much can be inferred by the end of that month: Tacchello 1972, pp. 69–70: Et quanto sia a la Rethorica sua non si resterà per questo di dargli I’ultima revisione come sia qui il P. Adorno, il quale anche per questa causa aspetto con tanlo più desiderio, et per fine della presente mi raccomando quanto posso alle orationi di v.s. et me, le offero con tutto l’animo. In the first days of October, Borromeo sent some more annotations by Pietro Galesino to incorporate into the definitive text (Tacchella 1972, p. 70). Only on November 6th, 1573, did Valier finally affirm that the treatise was finished and ready to print: Tacchella 1972, p. 106: Ho fatto copiare ultimamente la Rethorica Ecclesiastica levandone alcune parti, secondo che è stato sempre mio parere conforme ancora alla opinione del P. Emanuelle. Et con questa occasione del P. Inquisitore il quale per servigio di questo Santo Ufficio viene hora a Cremona la mando a v.s. Ill.ma sopra che haverci da dire alcune cose, perché ella sappia tutto quello, ch’io penso in questo proposito. On December 30th, 1573, Borromeo wrote to Valier stating he would rather have the Rhetorica Ecclesiastica printed in Verona than in Venice: Tacchella 1972, p. 71: Della Rethorica mi piace più che si stampi In Verona, che in Venezia, et di quà si da principio a ristampare i fogli che ha mandato il Padre Inquisitore, et così s’andarà seguitando di mano in mano. The second writing stage was finally finished. Valier’s Rhetorica Ecclesiastica had reached its final version. The press awaited. The correspondence shows that Valier was not recurring to the topic of modestia auctoris when he acknowl-

introduction

11

edged the many hands that intervened in the editorial process. The original idea was not Valier’s, and the revisions and corrections must be attributed to Borromeo, Valier, Galesino and several others. When Marc Fumaroli10 writes that Borromeo created an àtelier of preaching handbooks, it is tempting to think that such an àtelier was specifically designed to support Valier’s work. This might account for my interpretation that the rest of the treatises are only very tangentially Borromean11. 3.2 The Printed Treatise 3.2.1 The V Family In retrospect, the abovementioned references in Valier’s De consolatione to a 1573 editio princeps are fairly inaccurate, as the letters between Valier and Borromeo prove. The treatise appeared for the first time in Verona (VR74), almost immediately followed that same year by a second edition in Milan (ML74) and a third edition in Venice (VN74). The ML74 and VN74 editions are not simple reimpressions, but legitimate editions curated by the author or by Borromeo’s assistants. Nonetheless, a discussion on which of them was the second seems rather superfluous. The text of the treatise remains substantially the same although some textual variants render ML74 closer to VR74 than to VN74, which is consistent with the evidence provided by the correspondence. If 1574 is to be considered the beginning of the print history for Valier’s Rhetorica Ecclesiastica, then 1575 stands as a relevant year. Two editions were published, one in Cologne by Gervinus Calenius (CL75, reprinted in 158212) and another in Paris by Thomas Brumennius (PR75). CL75, similar to VR74, ML74 and VN74, contains nothing but the text, though there is a minor change in the title: De Rhetorica Ecclesiastica sive De Modo Concionandi libri tres. PR75 prints the same title and adds some marginalia with the identification of authors

10 11

12

M. Fumaroli, L’âge de l’èloquence (1980; repr., Généve: Drox, 1994), pp. 137–138. M. López-Muñoz, “La Rhetorica Ecclesiastica”, p. 184: “¿Qué tiene, pues, de Borromeo la Rhetorica Ecclesiastica de Agostino Valier? Deberemos contestar que, sobre todo, el mandato de redactarla y poco más, cosa que nos lleva a defender que, en realidad, resulta apresurado y hasta inexacto incluirla en el grupo de las ‘rhétoriques borroméennes’ de Fumaroli, un grupo sobre el que cada vez cabe albergar más dudas y reticencias y que, en realidad, no parece servir para explicar esta parte de la Retórica del siglo xvi”. This 1582 reimpression, unavailable online, was consulted at the Wren Library (Trinity College, Cambridge), in July 2013. The author wishes to acknowledge the kind attention of the Sub Librarian, Mr. Sandy Paul.

12

introduction

and sources. Both editions show an obvious revision of the text: some typos and erroneous quotations are corrected. Remarkably enough, the marginalia remained unaltered in the subsequent editions of the treatise, even when the text incorporated completely new chapters full of quotations and allusions. Thus, the 1574 and 1575 editions (together with the 1582 reprinting) may be considered part of the same textual family, identified as V in the critical apparatus. 3.2.2 The R Family Some months after CL75 and PR75 appeared, friar Luis de Granada, a Spanish Dominican preacher, published his Rhetoricæ Ecclesiasticæ sive De Ratione Concionandi libri vi (Lisbon, 1576). The handbook was almost immediately sent to Borromeo, who had already expressed intense interest in the work, as his correspondence with Granada proves13. Upon receiving Granada’s text, the satisfaction of the cardinal and his entourage is quite evident. In his De cautione adhibenda in edendis libris, Valier confesses that his own Rhetorica is inferior to Granada’s in wisdom, though more appropriate for teaching young priests. Granada’s work might be considered as an influence on Valier’s renewed efforts to widen and modify his own Rhetorica Ecclesiastica. This may be the most likely reason why a new revised edition of Valier’s treatise was published in Rome (RM77) by Giusseppe de Angelis with a quite descriptive title: De Rhetorica Ecclesiastica libri tres, aucti et locupletati. While the Parisian marginalia mentioned above remained unaltered in this edition and the subsequent VN78 and VR83, the text was widely modified: new variants and a substantial number of interpolations appear. The Synopsis, Indices or Prælectiones were not included. In my opinion, RM77 is an update of the treatise and constitutes the starting point for a new phase in the history of the text, which the critical apparatus of this edition identifies as R. Valier’s Rhetorica Ecclesiastica and Granada’s Ecclesiastica Rhetorica were published together in Venice in 1578 by Francesco Ziletti (VN78). Ziletti insinu-

13

A. Huerga, Fray Luis de Granada. Epistolario (Córdoba: Publicaciones del Mote de Piedad y Caja de Ahorros de Córdoba, 1988), pp. 223–224, for the letters of July 1576 in which Borromeo asked Giovanni Andrea Caligari to send him a copy. Some months before, on January 30th, 1576, Luis de Granada wrote to Borromeo accepting his suggestion of dedicating the Ecclesiastica Rhetorica to the newly founded University of Evora in Portugal. Concerning the publication date of the treatise, see M. López-Muñoz, “Algunas observaciones para datar la Retórica Eclesiástica de fray Luis de Granada”, Calamus Renascens 10 (2009): pp. 85– 96.

introduction

13

ates in his prologue that Cardinal Borromeo was not completely satisfied with Valier’s original text—a good reason for publishing both treatises as complementary. It is necessary to invoke here Valier’s words quoted above: Granada’s treatise may be wiser, but his own is easier for the young students at the seminars. The base text for VN78 is RM77 with some corrections (the Synopsis and the Prælectiones are not included). The fact that Granada’s and Valier’s tractates appeared in the same volume seems to me the original inspiration for Marc Fumaroli’s widely spread thesis of the “Borromean rhetorics” as a group, but this is merely conjecture. The definitive version of the handbook is the Verona 1583 edition (VR83). It is the last one to appear during Valier’s life and includes an Index, the Synopsis, the Prælectiones and another treatise titled De Accolytorum disciplina libri duo. The cover of the book declares, “Omnia in unum collecta et hæc septima editione accuratissime impressa”, so it seems reasonable to affirm it is the last and definitive edition, clearly based on RM77. There are some textual variants that one may consider mere corrections of the V family, while others correct RM77, hence my proposal of VN78 and VR83 as part of a branch that I will identify as r′. All in all, the history of the text shows a double branch: the first is composed of the editio princeps (VR74) and ML74, both very close in time and material errors, on which depend VN74 and the 1575 editions (CL75, CL82 and PR75); the second group, although maintaining the PR75 marginalia unaltered, shows a considerable number of additions in RM77, VN78 and VR83.

4

Editorial Principles

As one can see, there is a neat textual evolution from 1574 to 1583 that needs to be accounted for in a critical edition. Thus, the philological principle of typing and curating the most recent edition has to be modified, otherwise the development of the treatise would not be properly revealed. This critical edition follows the VR83 chapter numeration and divides the text into paragraphs whenever new concepts or long quotations appear. The textual insertions of the R family are marked between angular brackets and separated into a new paragraph when they are substantially long. Regarding the ecdotic apparatus, there is a distinction between texts and textual sources. The works and authors quoted by Valier appear in the main text between round brackets to avoid an unnecessary number of notes, which are reserved for other textual sources, allusions and omissions. The patristic texts, especially those of the Greek fathers, are reproduced with both the Latin

14

introduction

“canonical” translation provided by J.P. Migne and the original source. The spelling has been corrected and updated following the modern editions of the Greek fathers.

Sigla V R r′

consensus omnium editionum 1574 & 1575 consensus omnium editionum 1577 ad 1583 consensus VN78 & VR83

PG

Migne, J.P. (ed.), Patrologia Græca du premier siècle à 1478, Paris, Champion Electronique France, 2004. Migne, J.P. (ed.), Patrologia Latina Database, Ann Arbor (Michigan), Chadwyck-Healey, 1996.

PL

Aug. Val. Agostino Valier de cons. De consolatione Ecclesiæ de caut. De cautione adhibenda in edendis libris præl. Prælectiones vita. Bor. Vita Caroli Borromæi rhet.eccl. De Rhetorica Ecclesiastica ad Clericos libri tres VR74 valier, Agostino, De Rhetorica Ecclesiastica ad Clericos libri tres, Veronæ, apud Sebastianum et Ioannem a Donis, 1574 ML74 valier, Agostino, Libri tres De Rhetorica Ecclesiastica …, Mediolani, apud Pacificum Pontium, Typographum Illustriss. et Reverendiss. Cardinalis Borrhomæi Archiepiscopi, 1574 VN74 valier, Agostino, De Rhetorica Ecclesiastica ad Clericos libri tres …, Venetiis, apud Andream Bochinum et fratres, 1574 CL75 valier, Agostino, De Rhetorica Ecclesiastica, sive De Modo Concionandi, libri tres … Coloniæ, apud Gervinum Calenium et Hæredes Quentelios, 1575 (= CL82) PR75 valier, Agostino, Libri tres De Rhetorica Ecclesiastica …, Parisiis, apud Thomam Brumennium, in Clauso Brunello, sub signo Olivæ, 1575 RM77 valier, Agostino, De Rhetorica Ecclesiastica ad clericos libri tres, aucti et locupletati, Romæ, Impensis hæredum Francisci Tramezini, apud Iosephum de Angelis, 1577 VN78 valier, Agostino, De Rhetorica Ecclesiastica ad clericos libri tres, hac postrema editione plerisque in locis aucti et locupletati … Venetiis, apud Franciscum Zilettum, 1578 VR83 valier, Agostino, De Rhetorica Ecclesiastica libri tres …, Veronæ, apud Hieronymuym et fratres Stringarios, 1583

© koninklijke brill nv, leiden, 2016 | doi: 10.1163/9789004307964_003

Text

∵

Liber primus 1

Quandam esse Ecclesiasticam eloquentiam

1. “Lingua—ut Lactantius Firmianus scribit—cum verum loqui cœperit eta virtutem maiestatemque Deib interpretari, tum demum suo fungitur munerec, quamdiud falsa loquitur in suo uso non est” (Lact. inst. 4, 26, 8 PL 0526b). ⟨Quod cum ita sit⟩e, oratores autem sæculi, qui falsis sæpe argumentis et adulationibus incautos animos decipere consueverunt et in suis orationibus gloriam Dei propositam non habuerunt, rectius homines ad argutam copiosamque malitiam, ad blandam seditiosamque calliditatem, atque ad omnia verborum lenocinia instructos, quam eloquentes quispiam dixerit. Quod si quis contendat tot mala non ab arte, sed a depravata hominum natura fuisse profecta, oratorem sic esse definitum “virum bonum dicendi peritum” is certe non negabit, viris etiam bonis dicendi facultate præditisf quos admirata est antiquitas minime fuisse propositum ad veramg Christi religionemh, auditores instruere et eos ad beatam et æternam vitam impellere. Quare recte, quamquam alio spectansi, dixit ille apud Ciceronem: “disertos se vidisse quamplurimos, eloquentem vero neminem” (Cic. de or. 1, 21, 94), cum exceptis illis qui Christum Deum cognoscentesj divino Spiritu adiuti verissimam eius doctrinamk copiose explicaverunt, eloquens merito appellari nemo possit (Cic. orat. 5, 17). Sunt igitur colligenda vell accommodanda potiusm quædam præcepta ⟨ab omni malitia et adulatione aliena, quæ sanctæ matri Ecclesiæ, veritatis magistræ, ad docendum populum Dei scientiam salutisn serviant, quorum collectione Ecclesiastica Rhetorica constituatur⟩o. Hanc divinam potius quam humanam dicendi facultatem ⟨sanctamque eloquentiam⟩p, etsi Spiritus Sanctus sine ulla doctrina et labore interdum solet suggerere, observatione tamen sermonum, quibus sancti homines eodem Spiritu afflati Christiano populo profuerunt ⟨eam⟩q percipi et in artem redigi posse nemo negaverit.

aid est PL | et V, R bDei singularis PL | Dei V, R cofficio naturæ suæ fungitur PL | suo fungitur munere V, R dquamdiu autem PL | quandiu V, R equod cum ita sit r′ add. finstructis V, RM77 | præditis r′ gverissimam V, RM77 | veram r′ hreligionem, unicam veritatis magistram V, RM77 | religionem r′ ialiud animo cogitans V | quamquam alio spectans R jaut prænunciantes aut cognoscentes V | cognoscentes R kreligionem V, RM77 | doctrinam r′ let V | vel R mpotius R add. nscientiam salutis r′ opræcepta quæ doceant cælestem ac sanctam eloquentiam, quorum cum sit magistra, ut est, salutarium omnium præceptorum, sponsa Christi, Sancta Mater Ecclesia, ecclesiasticam rhetoricam constituent V | ab omni … constituatur R add. psanctamque eloquentiam R add. qeam r′ add.

© koninklijke brill nv, leiden, 2016 | doi: 10.1163/9789004307964_004

20 2

liber primus

De ecclesiasticæ eloquentiæ utilitate

2. Utilem dicunt Rhetores1 eloquentiam quia veritatem tuetur et extollit quæ ignorantia iudicum ⟨alioqui⟩a et adversariorum calumnia depressa succumberet, quod non solum inutile, sed etiam turpe est homini; addunt, quia salutaria consilia proponit, quia debitos honores virtuti tribuit, quia populorum impetus sedat, quia in communi quotidianaque vita maximas utilitates affert, ecclesiasticam nos eloquentiam non solum utilem existimamus ad ea quæ illi dixere, sed ad religionem, qua nihil melius homini a bonorum omnium largitore Deo tributum est, inducendam, retinendam, propagandam. Ea enim qui sunt ornati, si divinitus ad nobilissimum illud munus vocati sint, provincias ⟨et⟩b regna ad Christum convertunt, hæreses extinguunt, seditiones sedant,

aalioqui R add. bet r′ add. 1 Aristotelis Rhetoricorum libri tres Hermolao Barbaro Patricio Veneto interprete, Danielis Barbari in eosdem libros commentarii, Basileæ, 1545, Reverendiss. et Illustriss. Cardinali Sanctorum quatuor Antonio Puccio, Daniel Barbarus s.d.: “Cum multæ quidem ac illustres sint artes et facultates quæ orationis et linguæ curam cultumque sibi vendicent, ipsa certe ratio persuadendi quam eloquentiam vocant maxima semper et præclarissima in civitatibus est iudicata. Nam sive præstantissimorum hominum studia, sive rerum optimarum usum, sive gentium et populorum consensum quæramus, nulla est ars, nulla vis, nulla exculta et perpolita doctrina ex iis quæ ad orationem instituuntur, quæ celerius, quæ suavius, quæ melius rectum animi sensum quam vis ipsa dicendi astruere aut excitare possit”; Arist. rh. 1, 1: “… Utilis autem rhetorica est, tum quoniam vera et iusta meliora secundum naturam sunt, quæ contraria, ita ut nisi decenter iudicia fiant, necesse sit in eis vinci, quod vituperatione dignum est; tum quia ne si certissimam quidem habeamus scientiam, facile est nonnullis per eam persuadere (Secundum volumen Aristotelis Stagiritæ De Rhetorica et Poetica libri cum Averrois Cordubensis in eosdem paraphrasibus, Venetiis apud Iuntas, 1550; fol. 1–30, Aristotelis Artis Rhetoricæ libri tres Georgio Trapezuntio interprete; fol. 67–79, Rhetorica ad Alexandrum, Francisco Philelpho interprete; fol. 30–65, Averrois Paraphrases in libros tres Rhetoricorum, Abramo de Balmes interprete)”; “Oratoriæ autem sunt duæ utilitates, quarum una est quod ea inducant politici ad opera studiosa et hoc quia homines naturaliter declinant in contrarium virtutum rectarum (comm. Averrois Abramo de Balmes interprete apud 1550, p. 30”); Cic. Brut. 1, 22: “… Cum enim in maxumis causis versatus esset et cum tibi ætas nostra iam cederet fascisque submitteret, subito in civitate cum alia ceciderunt tum etiam ea ipsa, de qua disputare ordimur, eloquentia obmutuit”; Cic. inv. 1, 1: “… qui vero ita sese armat eloquentia ut non oppugnare commoda patriæ, sed pro his propugnare possit, is mihi vir et suis et publicis rationibus utilissimus atque amicissimus civis fore videtur”; Cic. inv. 1, 5: “… Quod nostrum illum non fugit Catonem neque Lælium neque eorum, ut vere dicam, discipulum Africanum neque Gracchos Africani nepotes: quibus in hominibus erat summa virtus et summa virtute amplificata auctoritas et, quæ et his rebus ornamento et rei publicæ præsidio esset, eloquentia”.

liber primus

21

concordiam pariunt, leges præscribunt, confirmant ac etiam imprimunt in animis hominum ita ut meritoa ministri Dei, internuntii, angeli, Christi legati appellari possint, quibus nominibus iure nominantur Apostoli et qui in Apostolico munere dicendi sine fuco et ostentatione versantur.

3

Quænam ars sit Rhetorica Ecclesiastica et quale sit officium oratoris

3. Ars autem quæ ecclesiasticam eloquentiam Christiano populo tam utilem docet rhetorica ecclesiastica appellatur, quæ est ars sive facultas inveniendi, disponendi et eloquendi ea quæ ad salutem animarum pertinent. Oratoris autem ecclesiastici officium est veritatem Deique arcanab aperire populo, docere pie et innocenter vivere, errores turpissimos, pestiferas superstitiones, pravas consuetudines tollere, ad piam veram divinamque sapientiam ⟨ac⟩c Christianam religionem homines compellere, cognitione veritatis quo nullus est suavior cibus auditorum animos nutrire. Eid autem hic est finis propositus: persuadendo augere regnum Dei, lucrari animas Christo, ornare sanctam Ecclesiam, minuere tyrannidem Diaboli, animas Christi pretioso sanguine redemptas ad æternam vitam et beatitudinem excitare. Pluribus verbis eandem fere rem exprimentibus, officium et finem ecclesiastici oratoris explicavimus ut teneris clericorum ingeniis consuleremuse. 4. Porro felicitatis sive beatitudinis iucundissimo et pulcherrimo nominef bonorum omnium abundantia ⟨significatur⟩g in visione ac fruitione Dei posita. Quamvis autem ante obitum nemo pleneh beatus appellandus sit, perspicuum tamen est beatos dici quosdam peregrinos qui ad iter conficiendum omnibus impedimentis sunt liberi, beatos quosdam navigantes cum portum vident. Ita in huius vitæ peregrinatione inter tot fluctus, beatos humiles, Dei providentiam agnoscentes et mentem suam inclinantes coram Deo; beatos mites (Mt. 5, 4), quorum anima ea dulcedine est prædita ut nulla eam possit amaritudo perturbare; beatos lugentes (Mt. 5, 5), quibus concessa est gratia vehementer dolendi ob peccata quæ fiunt et ob bona quæ fieri possent et minime fiunt; beatos iustitiam maxime utilem illam et eximiam virtutem amantes (Mt. 5, 6),

aita ut vere sine tyrannide dominentur et merito V, RM77 | ita ut merito r′ barcanum Dei V | Deique arcana R cac r′ add. deius V | ei R econsuleremus VR74, ML74, CL75, CL82, PR75, R | consideremus VN74 ffelicitas sive beatitudo iucundissimum et pulcherrimum nomen est, virtutis præmium V | felicitatis sive beatitudinis iucundissimo et pulcherrimo nomine R gsignificatur R add. hvere V, CL82, RM77 | plene r′

22

liber primus

quæ bonitatis aut innocentiæ nomine potest significari; beatos misericordes (Mt. 5, 7), aliorum calamitatibus dolentes eisque succurrentes; item mundos corde (Mt. 5, 8), temperatos, castos, qui impuræ libidinis tyrannide liberi angelicam vitam incipiunt degere, visuri Deum, pulchritudinis et omnium bonorum auctorem; beatos studiosos pacis (Mt. 5, 9) tantoque et tam singularia bono fruentes quia nihil repugnat quominus se ipsi regentes in periculosissima huius mundi pugna vincant et, filii Dei et heredes, cælesti hereditate potiantur; beatos quos mundus variis modis exercet, quos vituperat, quos calumniis oppugnat (Mt. 5, 10), quia veritatem diligunt et tuentur, quia gloriam Dei quærunt, quia prodesse hominibus exemplo student, cuius peregrinationis nostræ beatitudines expressit verus Magister et Dominus, Iesus Christus, easque explicans ecclesiasticus orator facile demonstrabit neque in voluptate neque in divitiis neque in honoribus neque etiam in scientia neque demum in humanisb virtutibus, ut quidam philosophi putaverunt (Arist. eth. Eudem. 1, 5), collocandam esse felicitatem; sola esse bona quæ bonos homines efficiunt, bona corporis, valetudinem, pulchritudinem, et bona externa, divitias, honores, eatenus esse bona quatenus illis recte scimus uti. 5. ⟨Beatos nominabit eos qui abhorrent a turpitudine peccatorum et hostias viventes et acceptabiles Deo se offerunt, quic voluptatum flammis non aduruntur et quorum anima rore Spiritus Sancti recreatur. Eos beatos quibus dies migrationis ante oculos versatur quique superbiam deprimunt antequam naturæ humanæ imbecillitas in sepulchro corrupta ac dissoluta redarguatur. Item eos qui formidabilem venturi iudicii diem considerantes cum lacrimis animæ suæ vulneribus mederi student.⟩d 6. Verum quemadmodum medicus, quamvis non sanet semper ægrotum est tamen appellandus bonus medicus cum adhibuerit omnia medicamenta ad sanandum, ita fieri potest pravitate huius sæculi et perversitate ingeniorum ut audientes bonos concionatores parum aut nihil etiam proficiant, cum ipsi tamen boni concionatores sint appellandi. Quod si oratione sua consequetur ecclesiasticus orator ut postquam dixerit tacita quadam voce loquantur inter se auditores et commoti ac compuncti corde dicant: “quid ergo faciemus?”, quod beatissimo Apostolorum Principi dicenti concessum est, non minimum fructum se cepisse existimabit (Act. 2, 6–7). Ut autem in omnibus quæ infra globum Lunæ continentur quatuor genera causarum facile est reperire (Arist. physic.

amagno V | singulari R

bpropriis V | humanis R cperniciosum tyrannum, Sathanam, dbeatos … student R add.

redarguunt RM77 add. | r′ om.

liber primus

23

2, 2), hominis enima efficientes causas dicimus Solem et hominemb, formam animam ratione præditam, materiam corpus, finem felicitatem et in domo efficientem causam nominamus ædificatorem, formam figuram ipsius domus, materiam lapides cæmenta, finem defensionem ab iniuria cæli, ita, fine paulo ante explicato, effectorem concionum et bonarum omnium rerum, actionum et verborum dicimus Sanctum Spiritum, qui precibus invocandus est, nam sine eius præsenti numine inutiles sunt omnes sermones, plane mortuæ sunt conciones. Hanc rem cum novisset Sanctus Dominicus, interrogatus qua ratione dicendo auditores in sui admirationem traheret et tot animas concionibus suis Christo lucraretur, ea quæ dicebat se reperire respondit in libello caritatis, in libello Spiritus Sancti. 7. Proximæ causæ efficientes sunt labor et exercitatio. Forma in hoc est sita ut apte et congruenter dicatur ad populum, nam in scholis breviter, acute et de rebus difficilibus agitur, ad populum vero copiose, dilucide et de rebus in primis ad utilitatem animarum spectantibus habendus est sermo ita ut concionis forma et eloquentiæ Christianæ vis ac summa omnium præceptorum quæ tradimus beati Augustini verbis sit describenda, ⟨nempe⟩c ut orator ecclesiasticus ita dicat ut intelligenter, obedienter et libenter audiaturd.

4

Duplicem esse materiam huius artis: remotam et proximam

8. Materia ecclesiastico oratori subiecta duplex est: remota et proxima. Remota patet latissimee, ita ut quidquid ex philosophis, pœtis, historicis, oratoribus, ex omni scriptorum genere excerpi potest ad utilitatem populi. Id totum ecclesiastico oratori, tamquam proprium ab aliis usurpatum, subiciatur. Proxima vero materia ⟨est omnis propositio catholica (Aug. Val. rhet. eccl. 3, 51) intelligentia et saluti populorum accommodata. Hæc autem⟩ tribus generibusf comprehendi potest: deliberativo, demonstrativo et iudiciali. Deliberativum genus est quod in suasione et dissuasione versatur, cuius finis est utile; demonstrativum, quod in laudatione et vituperatione est positum, cuius finis est honestum; iudiciale in accusatione et defensione est situm, cuius finis est iustum.

ain homine enim V, CL82, VN78 | hominis quidem RM77 | hominis enim VR83 balium hominem V | hominem R cnempe VR83 add. daudiatur. De materia agamus V | audiatur R econtinet omnia quæ scripta sunt V | patet latissime R ftribus dicendi generibus V, CL82, RM77, VN78 | tribus generibus VR83

24

liber primus

9. Utile, ut beatus scribit Ambrosius, nihil est aliud nisi quod confert ad vitam æternam. Honestum sic definimus: virtutis decorem qui cum utilitate ita est coniunctus ut separari nequeat. Iustitia est constans perpetuaque voluntas tribuendi unicuique quod suum est (Dig. 1, 1, 10, 1). In hoc autem in primis sita est ut agnoscatur cæli et terræ Dominus, innocentiæ remunerator et scelerum vindex, eiusque præcepta observentur. Quæ omnia cum ad veram hominis felicitatem referantur, constat fines, non perinde ac rhetores utilitatem ab honestate plerumque seiungentes putaverunt, esse a nobis Christianis distinguendos.

5

Genus deliberativum ad quinque capita referri posse

10. Cum genus deliberativum in bonorum suasione et malorum dissuasione versetur, ad quæ præcipuusa ecclesiastici oratoris labor tamquam ad finem dirigitur, in hoc maxime studium et diligentiam ponat ut, a vitiis avocans populum Dei, ad veram pietatem Christianasque omnes virtutes accendat atque inflammet. Ea vero quæ ecclesiasticus orator populo suadere solet ad quinque fortasse capita facilioris doctrinæ causa redigi possunt: ad credenda, ad speranda, ad timenda, ad vitanda, ad agenda, quibus capitibus universa fere Theologia et tota Christiane vivendi ratio comprehenditur. Nos, qui clericis scribimus, quædam attingemus quæ ipsis aliquam propositionum copiam possint suppeditare, perfectam eorum capitum tractationem omittentes, ne actum a doctissimis theologis agamus et scopi quem nobis proposuimus obliti esse videamur.

6

De credendis

11. Itaque dicet ecclesiasticus orator credendum esse expresso in Sacris Litteris Dei Verbo, de quarum auctoritate alio loco dicemus (Aug. Val. rhet. eccl. 1, 41). Et ut intelligat non omnia ad salutem pertinentia comprehendi expresso Dei verbo, legat Osii Cardinalis Vuarmiensis, doctissimi virib, pulcherrimum ea de re libellum2. Credendos duodecim articulos qui in Sancto Apostolorum Symbolo continentur proponet, in quorum explicatione magnam copiam ei sugge-

aomnis V | præcipuus R bhominis V, CL82, RM77, VN78 | viri VR83 2 Hozjusz, Stanisław, De expresso Dei verbo. Ad (…) Sigismundum Augustum (…) Regem Poloniæ (…) Stanislai Hosii (…) libellus, Dilingæ, 1558.

liber primus

25

ret aureus liber qui proximis annis iussu Pii v Pontificis Maximi est editus, Catechismus Romanus3. 12. Cavebit ne ullum unquam articulum in dubium revocare videatur, quod nonnulli faciunt ostentatione potius quam infidelitatea. Disputant enim de Dei providentia, et argumenta multis iam sæculis explosa in medium afferunt. Qui conatus minime necessarius ut periculosus aut potius perniciosus, non est laudandus. Sæpe ecclesiasticus orator affirmabit duodecim articulos fidei esse principia, bases et fundamenta Christianæ religionis, ita esse certos, ita indubitatos, ita multorum martyrum sanguine confirmatosb, ut stultum sit aut potius impium eos in dubium revocare. Proponet etiam esse Apostolis et Apostolicis viris, tamquam ministris Spiritus Sancti, fidem adhibendam; admittendas sanctas traditiones Apostolorum quas, voces Dei et oracula eiusdem Sancti Spiritus, quem æqualem Patri et Filio adoramus, existimare Christianus populus debet; Sanctam Ecclesiam matrem et magistram veritatis et sponsam Christi credendam; Sanctis Conciliis generalibus, quibus tantam auctoritatem tribuendam putavit beatus Gregorius (Greg. Mag. cap. “Sicut destin.” 15. canon Apost. 38) quantam Evangelistis, nimirum quia in Spiritu Sancto sunt congregata, assentiendum, et Sanctis Doctoribus si inter se consentiant. Non credendum Satanæ, perenni animarum nostrarum hosti, scelestam dogmatum novitatem suggerenti; non credendum eius discipulis hæreticis, puritatem catholicæ fidei malitiose et impie contaminantibus; non credendum proprio ingenio, neque cuivis in rebus ad fidem pertinentibus.

7

De sperandis

13. Et quia, veluti fidelissima comes fidem sequitur spes, proponet ecclesiasticus orator speranda esse omnia bona a clementissimo cæli et terræ Domino et a Patre misericordiarum Deo; habere nos advocatum Dominum Nostrum Iesum Christum, cuius pretiosissimo sanguine a Satanæ tyrannide liberati sumus; Illum pro nobis interpellarec; sperandam esse vitam æternam eamque avide expectandam, hoc est, visionem et fruitionem Dei, consortium angelorum et vitam periculis et molestiis omnibus vacuam, cælestibus et perpetuis bonis ainscitia aut infidelitate V | infidelitate R bcerta … indubitata … confirmata V, CL82, RM77 | certos … indubitatos … confirmatos r′ corare V | interpellare R 3 Catechismus, ex Decreto Concilii Tridentini, ad parochos, Pii Quinti Pont. Max. iussu editus, Romæ, in ædibus populi Romani, apud Paulum Manutium, 1566.

26

liber primus

abundantem. Moneat sæpe populum Dei, ne inani quadam fiducia se ipse fallat; sciat misericordem esse Dominum et iustum; fidem operibus comprobandam esse; non esse Deum ad iracundiam provocandum, a quo innumerabilibus affecti sumus beneficiis et in quem speramus. Quod si quempiam desperare suspicabitur, beati Augustini verba poterit commemorare: “Respiraa peccator; respira, ne desperes; spera in eumb quem times; confugec ad eumd; invoca opportunee quem superbe provocasti” (Aug. de contr. 5, PL 40 0946).

8

De timendis

14. Porro cum nemo sciat odio an amore sit dignus (Qo. 9, 1) et in multis bonarum omnium rerum auctorem et Principem Deum offendamus, proponet initium sapientiæ esse timorem Domini (Pr. 1, 7; Pr. 9, 10); Deum timendum quia cum omnia ex nihilo fecerit, uno etiam ictu eadem potest ad nihilum redigere; timendam æternam pœnam; timendum horribilem illum Iudicii diem; timendos, aut potius horrendos, cruciatus Inferni. Horribilem diem Iudicii proponens, David verba proferet: “Deus manifeste veniet, Deus nosterf, et non silebit; ignis ante ipsum præibitg eth tempestas valida; advocabit cælum desursum et terram discernere populumi” (Ps. 49, 3–4). Ibij omnes, nulla habita nobilitatis aut scientiæ ratione, “stabimus ante eius tribunal” (Rm. 14, 10) ubi eum, quem patrem misericordiæ noluimus agnoscere, iustum iudicem experiemur. “Dicat eo die, ut Sanctus scribit Augustinus, futurum fletum et stridorem dentium, ululatum, et lamentationem, et seramk pœnitentiam; quando movebuntur fundamenta montium et ardebit terra usque ad inferos deorsum; quando, teste Apostolorum Principel: ‘cæli ardentes solventur, elementa ignis ardore tabescent’ (2P. 3, 12); quando, ut Salvator noster aitm: ‘etiamn virtutes cælorum movebunturo’ (Mt. 24, 29; Lc. 21, 26); quandop ‘Sol obscurabitur, Lunaq non dabit lumen suum et stellæ cadent de cælo’ (Mt. 24, 29)” (Ps. Aug. serm. 4, 3 PL 39 1746 ad sensum). Ostendet deinceps nihil Inferno esse posse horribi-

arespira ergo, o peccator PL | respira, peccator omn. beo PL | eum omn. caffuge PL | confuge omn. dconfuge ad eum a quo aufugisti PL | confuge ad eum omn. eimportune PL | opportune omn. fnoster Vulg. | ipse omn. gin conspectu eius exardescet Vulg. | ante ipsum præibit omn. het circuitu eius Vulg. | omn. om. ipopulum suum V, RM77, VN78 | populum VR83 jet V | ibi R ktardam V | seram R lsicut dicit beatus Petrus PL | teste Apostolorum Principe omn. msicut Dominus ipse in Evangelio dicit PL | ut Salvator noster ait omn. netiam omn. | et Vulg. ocommovebuntur PL, Vulg. (Mt. 24, 29) | movebuntur omn., Vulg. (Lc. 21, 26) pquando et PL | quando omn. qluna omn., PL | et luna Vulg.

liber primus

27

lius, horribilem esse privationem visionis Dei, illum esse lacum plenum ardorea et fœtore intolerabili; nullum ⟨ibi⟩b esse ordinem, horrorem æternum; nullam spem boni, nullam mali fugam. 15. ⟨Dicet timendum ignem qui in tenebris non lucet, urendi potestate præditum ac luce carentemc; timendum vermium quoddam genus venenum emittentium, carnes vorantium, famem nunquam explentium, dolorem intolerabilem corrosione murentium; maxime extimescendum opprobrium illud et pudorem æternum; aspectum immortalis et terribilis Iudicis timendum; formidandam illam tremendam vocem: “Ited maledicti in ignem æternum” (Mt. 25, 41)⟩e.

9

De vitandis

16. Cum autem sapientia Christiana in hoc maxime consistat ut declinemus a malo et faciamus bonum, dicet in primis vitanda esse peccata, quia nos separant a fonte bonitatis, Deo; quia ex filiis Dei adoptivis et filiis lucis, servos Satanæ et filios tenebrarum faciunt; quia distinguunt nos a Christo, qui est “via, veritas et vita” (Jn. 14, 6); quia variis modis animam nostram excruciant; originale, quod a primo humani generis parente, Adam, in posteros transfusum est, per baptismum tolli, vitari quidem non posse sed Dei misericordia sublatum sæpe commemorandum ut calamitatis memores et divini beneficii humilitatem diligamus. 17. ⟨Vitandam esse miseriam, hoc est infelicitatem, inculcabit, et dicet tantam esse clementissimi cæli et terræ Domini benignitatem ut neminem permittat esse miserum nisi volentem; Christiani autem hominis miseriam in hoc positam esse in universum siquis procul absit a caritate, cum fides, si caritate non informetur, simulationem videatur habere coniunctam spes vero præsumptionem, et pluribus verbis explicet eos qui caritate carent Deum non habere propitium eamque Dei alienationem omnis miseriæ fontem esse; facile eos irasci et odium concipere; aliorum calamitatibus et miseriis lætari; cadentium non misereri; iacentibus non porrigere manum; seipsos nimium diligere; propinquos despicere; mentis oculis captos esse. Amicos Satanæ, huius mundi admiratores, perniciosos amicos, seditiosos cives, rerum publicarum perturalacum sine mensura, profundum sine profundo, plenum ardore V | plenum ardore R bnullum V, CL82, RM77, VN78 | nullum ibi VR83 cpræditus at luce carens RM77 | præditum ac luce carentem r′ ddiscedite a me Vulg. edicet … æternum R add.

28

liber primus

batores, scelestæ novitatis amatores, vasa arrogantiæ, mendaciorum artifices; huiusmodi homines inimicos Dei, angelorum choris invisos, miseros esse pluribus verbis ostendet. Cum autem variis periculis hæc vita sit exposita sitque perpetua quædam pugna, dicet infelices esse qui patientia muniti non sunt, qui enim virtutis huius sunt expertes, ut folia a vento proiciuntur, vel levi verbo offenduntur, facillime deiciunt animum, Dei voluntati resistunt, modestiæ obliviscuntur; contentiosi et molesti, ad regendos alios inepti, sana consilia respuunt, propinqua bona non assequuntur, longinqua mala accersunt; sibimet ipsis et aliis odiosi sine dubio sunt appellandi miseri⟩a. 18. De mortalibus peccatis, quoniam sæpe fit mentio, dicat ⟨ecclesiasticus orator⟩b eo nomine appellari quia mortem inferunt animæ; notissimum esse illorum numerum; septem esse peccata capitalia ad quæ cetera referuntur: superbiam, avaritiam, invidiam, gulam, luxuriamc, iram et acediam.

10

De vitanda superbia

19. Dicetd superbiam essee “appetitum excellentiæ inordinatum” (Thom. Aquin. summa. theol. 84, divisio textus, 3 ad sensum), quæ in his est posita cum bona quæ habemus non accepta Deo referimus eaque iactamus tamquam nostra vel bona quæ non habemus nobis arrogamus, quo in genere collocantur hypocritæ. Contra hæc genera superbiæ ita dicet ecclesiasticus orator ut ostendat nihil tam adversari Christo, nihil minus convenire naturæ hominis quam superbiam. Addet ubi est superbia ibi esse stultitiam (Pr. 11, 2 ad sensum), superbum, qui ob virtutes extollitur, de vita mori, de sanitate ægrotare, de medicamine perire, ut Sanctus scribit Gregorius (Greg. Mag. moral. 2, 8, 32, 53 PL 75 0834d4). Auditores verbi Dei hortabitur ut infirmitatem humanam sæpe considerent et varias huius vitæ calamitates sibi ante oculos ponant ut ad humilitatem, reliquarum virtutum fundamentum, excitentur. 20. ⟨Quo loco poterit dicere nihil esse cur spiritus tollamus et de nobis magnifice sentiamus; sumpsisse Deum pulverem de terra et hominem formasse. Si e terra discederemus, conditionis nostræ fortasse oblivionem nos posse capere, avitandam … miseri R add. bdicet V | dicat ecclesiasticus orator R cluxuriam, gulam V | gulam, luxuriam R daddet V | dicet R einordinatum appetitum propriæ excellentiæ Aquin. 4 PL 75 0834d: “Cumque inde molestias invenit, unde vitare molestias quæsivit, male sauciata, ut ita dixerim, de ipso suo medicamine languescit”.

liber primus

29

cum autem a terra nunquam discedamus, incedamus in terra, conquiescamus in terra; stultum esse efferri; abiectæ nostræ conditionis hæc monumenta nos habere; terram nos aspicere; ex humili contemptaque eius materia genus duxisse. Dicet Deum superbis resistere; humilibus dare gratiam, superbiam detestari; Domini Nostri Iesu Christi vitam nos ad humilitatem instruere, cum infans in præsepio imponitur, cum in fabri domicilio et pauperculæ matris enutritur, cum est subditus matri et eius sponso, cum baptizatur a servo, cum nemini adversariorum resistit, cum summam potentiam suam contra neminem exercet, cum Principibus potestatem quam habeat permittit, cum coram Principibus sacerdotum tamquam reus sistitur, cum ad præsidem ducitur nec eius recusat iudicium, cum calumniatores silentio tolerat quos potuit redarguere, cum conspuitur a servis vilissimis et turpissimæ morti traditur. Hac potissimum tanta cæli et terræ Domini humilitate qui factus est servus ut liberi essemus vitandam docebit superbiam ecclesiasticus orator. Adiunget ambitionem esse ambientium crucem ut Sanctus scripsit Bernardus, honorem esse umbram virtutis, sine virtute honorem minime posse consistere (Bern. de consid. 3, 1, 5 PL 182 0760c5)⟩a.

11

De vitanda avaritia

21. Vitandam esse avaritiam facile erit ostendere, cum avaros valde detestetur Dominus, cum miserrimam vitam ducant, cum ceteris hominibus, sibi ipsis in primis, sint odiosi. ⟨Esse avarum, ut Sanctus scribit Hieronymus, inferno similem, esse ingratissimum in Deum, a quo omnia bona accepit, esse stultissimum, qui nesciat ei fænerari in cuius manu sunt omnia. Dicat vitandam avaritiam quia avaris terra non proventus sed fletus et suspiria, non fructuum copiam, sed curas et dolores colligit, esse helluonibus similes, qui disrumpi malunt quam vel tantillum ex his quæ supersunt in inopes conferre. Addat avaros seipsos infelices efficere, cum nolint seminare in iustitia, cum augent pretium annonæ, publicæ execrationi esse obnoxios, opes absconditas inutiles, depromptas publicum commodum parere, eos qui non miserentur misericordiam non inventuros, eos qui non aperiunt pauperibus domum suam Dominum a regno suo exclusurum, opes esse animarum laqueum, mortis hamum, peccati escam, ut Sanctus scripsit Basilius, propter opes propinquos naturam negare, fratres inter se digladiari, mare piratis, civitates calumniatoribus, aquo … consistere RM77 | r′ add 5 PL 182 0760c: “O ambitio ambientium crux!”

30

liber primus

repleri (Caesarius, dial. 4, int. 182 PG 38 1155/11566)⟩a. Iteretb immoderatam hanc habendi cupiditatem vitandam, Domini esse terram et plenitudinem eius, divitias in usu non in possessione consistere, iniquorum hominum usurpationes appellandas, divites esse ministros Dei, dispensatores et œconomos earum potissimum rerum quas in unum coacervari permittit ut fidelitatis quorundam periculum faciat, alios eleemosynis in cælestem hereditatem recipiat, alios ob tenacitatem æterno supplicio puniat. Quo loco verba Iacobi Apostoli si placebit explicabit: “Agite nunc, divites, plorate …c in miseriis quæ evenientd vobis” (St. 5, 1), et addet verba Sancti Augustini: “Væ qui augent res perituras unde æternas amittant” (Aug. serm. 40 PL 40 1323 ad sensum7).

12

De vitanda invidia

22. Invidiam filiam superbiæ esse (Aug. serm. 354, 5 PL 39 1565) nemo dubitate. Dicat ecclesiasticus orator nihil boni in se habere invidiam nisi quod cruciat invidentes, quod etiam Isocrates scripsit (Is. Nicocles 46–47). Addet esse Satanæ machinam qua subdolus ille animarum nostrarum hostis humano generi insidiatur, præstantia etiam ingenia invadit, virtutes contaminat et rectam vivendi rationem pervertit. 23. ⟨Invidiamf dicat “fecundam esse perniciem, radicem omnium malorum, fontem cladium, seminarium delictorum, materiam culparum”, ut Sanctus scripsit Cyprianus (Cypr. zel. 6 PL 4 0624b–0642c ad sensum), solvere vinculum pacis, adulterare veritatem, esse malum sine termino, peccatum sine fine cum eo magis invidus crucietur quo alicui res eveniunt prosperæg, invidos esse insidiosos, perniciosos, infestos, nullius magis quam propriæ salutis inimicos, invidia Satanam inter initia mundi periisse primum et perdidisse, hoc portentum inter fratres odia disseminasse, hanc Esau Iacob inimicum effeaesse … repleri R add. bdicet V | iteret R cululantes Vulg. | omn. om. dadvenient Vulg. | evenient omn. ecum enim doleat invidus bonis alienis, ideo dolet quia se illis dignum putat R om. finvidiæ RM77 | invidiam r′ gprospere RM77, VN78 | prosperæ VR83 6 PG 38 1155: “Quid significat Dominus, Petro mandans, ut abeat et hamum mittat, et aperto ore piscis primum egressi, inventum staterem det pro se et illo, iis qui exigunt censum et didrachma?”; 1156: “Τί σημαίνει ὁ Κύριος τῷ Πέτρῳ κελεύων πορευθῆναι καὶ τοῦ ἀναβάντος πρώτου ἰχθύος ἀνοῖξαι τὸ στόμα, καὶ τὸν εὑρισκόμενον στατῆρα δοῦναι ἀνθ᾽ἑαυτοῦ κἀκείνου, τοῖς ἀπαιτοῦσι τὸν κῆνσον καὶ τὰ δίδραχμα;” 7 PL 40 1323: “Væ mihi misero, si dimisi matrem, si dimisi fratres, si dimisi res perituras, si reliqui sæculum, et hic propter res perituras sollicitor”.

liber primus

31

cisse (Gn. 25–27), fratres Ioseph ut eum venderent impulisse (Gn. 37), Sauli odium in Davidem suggessisse (2S. 18,9). Eam dicet pugnæ contra Deum esse magistram, homicidii matrem, naturæ confusionem, amicitiæ expertem, vitari autem posse si nihil in rebus humanis magnum essea auditores verbi Dei didicerint miserosque esse illos qui rebus externis abutunturb⟩, eius sororem esse detractionem, vitium gravissimum quod oratorio quodam modo peius esse dixit sanctus Chrysostomus quam corpus occidere, occidit enim detractor et quasi dilaniat famam, quæ ⟨interdum⟩c pluris est facienda quam vita (Chrys. homil. ad popul. 44sq. PG 49).

13

De vitanda gula et luxuriad

24. De vitio gulæ, quæ est inordinatus appetitus cibi ⟨et potus⟩e, cum dixerit inculcet (rhet. her. 4, 39, 1) edendum ⟨et bibendum⟩f ut vivamus, non vivendum ut edamus ⟨et bibamus⟩g, paucis minimisque contentam esse naturam, plures iugulasse gulam quam gladium, saturitatem fame peiorem, ut Sanctus probat Chrysostomus (Chrys. homil. 29 PG 53 2688), gulam matrem incontinentiæ et altricem ægritudinum ac multarum miseriarum esse. Acrius reprehendet pauperes qui gulæ indulgentes rem familiarem minuunt. 25. ⟨Dicat etiam ut lignorum copia ingens excitatur flamma, ita ciborum multitudine et varietate adaugeri voluptatis incendium, appetitionem cibi immoderatam peperisse inobedientiam, gustus suavitatem e Paradiso hominem eiecisse. Vitandam dicet ebrietatem eamque ita describat: lasciviæ nutricem, iustitiæ et prudentiæ inimicam, sororem stultitiæ, et comitem infamiæ. Addat, si voluerit, quemadmodum Sanctus scripsit Basilius, esse dæmonem voluntarium ex voluptate animabus nostris inditum, mentis perturbatorem, iurgiorum

aesse r′ add.

binvidiam … abutuntur R add. cinterdum R add. dVR74 marg.: * De luxuria ante De vitanda gula Cap. xiii | Caput xiii De luxuria & Caput xiii De vitanda gula VN74, CL75, CL82, PR75 | De luxuria Cap. xiii & De vitanda Gula Cap. 14 VN74, | De luxuria Cap. s/n & De vitanda gula Cap. xiii ML74 eet potus R add. fet bibendum R add. get bibamus R. add. 8 PG 53 208: “Nam quæ facit fames, facit etiam saturitas, atque adeo graviora: nam illa paucis diebus adducit et liberat hominem; hæc vero corpus arrodens et putrefaciens, longo tradit morbo, et deinde morti gravissimæ … Hinc stupra, hinc adulteria: non potest enim amorem parere venter esuriens, imo vero nec is qui utitur eo quod sufficit; qui vero parit obscænas voluptates, ille est qui indulget deliciis … Ita etiam innata cupiditas, si eam madefeceris, procreat turpes voluptates, omo turpissimas”.

32

liber primus

et multarum calamitatum excitatorem (Bas. de ieiun. 1, 9, 52–53, PG 31 181–182 ad sensum9; Chrys. homil. 29, PG 53 267/268). Poterit hoc etiam loco deplorare vinum, Dei donum ad robur animi, ad cor exhilarandum divinitus concessum, intemperantibus incontinentiæ factum instrumentum⟩a. 26. De luxuria pluribus dicat adimere usum rationis, homines belluas efficere, eius comites esse pœnitentiam et infamiam, esse plerumque pœnam peccatib, ⟨nihil esse vilius, ut Sanctus scripsit Hieronymus, quam a carne vinci, nihil gloriosius quam carnem vincere. Dicat etiam orator ecclesiasticus cædium, bellorum, calamitatum, magistram esse luxuriam, prodigalitatis, furtorum et pessimorum multorum consiliorum sociam, disciplinæ corruptricem, prudentiæ inimicam acerrimam, armasse filios in parentes, miseram et calamitosam multorum senectutem effecisse, domos nobilissimas evertisse, vitari maxime posse si homines expendent sæpe eam sententiam10: “nosce te ipsum” et nobilissimæ suæ naturæ recordabuntur⟩c.

adicat … instrumentum R add. bde luxuria … peccati VR74 marg. cnihil … recordabuntur R add. 9

10

PG 31 182: “Tam multa bona proveniunt e jejunio: contra, satietas lasciviæ initium est. Statim enim una cum deliciis, ebrietate, et omni genere conditis bellariis, prodit libidinis pecuinæ genus omne. Hinc equi insanientes in feminas fiunt homines, ob œstrum ac furorem quem in animo gignunt deliciæ. A temulentis orta est naturæ inversio, dum in masculino sexu femininum, in feminino masculinum quærunt”; 181: “Καὶ τὰ μὲν ἐκ τῆς νηστείας ἀγαθὰ τοσαῦτα· ὁ δὲ κόρος ὕβρεών ἐστι ἀρχή. Εὐθὺς γὰρ συνεισπίπτει τῇ τρυφῇ καὶ τῇ μέθῃ καὶ ταῖς παντοδαπαῖς καρυκείαις πᾶν εἶδος ἀκολασίας βοσκηματώδους. Ἔνθεν ἵπποι θηλυμανεῖς οἱ ἄνθρωποι, διὰ τὸν ἐκ τῆς τρυφῆς οἶστρον ἐγγινόμενον τῇ ψυχῇ. Παρὰ τῶν μεθυόντων αἱ τῆς φύσεως ἐξαλλαγαὶ, ἐν ἄρρενι μὲν τὸ θῆλυ, ἐν δὲ τῷ θήλει τὸ ἄρρεν ἐπιζητούντων”. Aug. Val. Convivium Noctium Vaticanarum, p. 3 apud Joseph Antonius Saxius, Noctes Vaticanæ, seu Sermones habiti in Academia a S. Carolo Borromeo Romæ in Palatio Vaticano instituta, Mediolani, Ex typographia Bibliothecæ Ambrosianæ apud Joseph Marellum, 1748: “Ipse autem Virum, cuius variæ et multiplices cogitationes, variaque semina rerum et virtutum quoddam Chaos [i.e. Card. Carolus Borromæus] repræsentant, intuens, a te primum quod proposuimus discere expectamur. Tum ille: Pareo, inquit, Principi, cui parere semper honorificum putabo. Difficillimum et præclarissimum puto illud: nosce te ipsum; idque potissimum, ut res adversas ferre discamus”. Chaos, sermones duo de caritate deque luxuria (vid. Marellus, pp. 187–247) habuit.

liber primus

14

33

De vitanda iraa

27. Iram vitandam probabit quia est comes stultitiæ, inimica consilii, mater pœnitentiæ, nutrix iurgiorum, inimicitiarum et variarum calamitatum, audienda illa verba beati Augustini: “Volo vos irascib ut non peccetis. Ut autem non peccetis, quibus debetisc irasci nisi vobis? Quid est enim homo pœnitens nisi homo sibi iratusd?” (Aug. serm. 113, 2, 2 PL 38 0649) 28. ⟨Vitandam dicat permanentem diuturnamque tristitiam et quandam ulciscendi libidinem, hanc sapientes perdere, iracundos rabie ut canes affici, pungi ut scorpiones, morderi ut serpentes, contumelias, probra, accusationes verbera esse iræ et furoris fructus, ob iram oriri homicidia, parentes et liberos naturæ oblivisci, iram non venerari senectutem, non virtutem, oblivisci propinquitatis et amicitiæ, esse momentaneam insaniam, formam hominum cognitam quasi larva quadam, ut in scæna fieri solet, prorsus immutare, ut Sanctus scripsit Basilius, irascendo qui victor est peccatis graviorem discedere. Iracundiæ autem medicinam dicat sibi non multum tribuere, silentium etiam magnum esse remedium⟩e.

15

De acedia vitandaf

29. Cum vero de acedia vitanda sermonem habebit ecclesiasticus orator, eam originem vitiorum nominabit, pusillanimitatis atque etiam malitiæ magistram11. Eos qui hoc laborant vitio indignos esse nomine hominis, cum ad agendum et contemplandum ac etiam ad laborem procreati simus, nihil magis cupereg Satanam quam ut animas otiosas inveniat eas ut in suam tyrannidem redigat.

aCap. xiv VR74, ML74 | Cap. xv VN74, CL75, CL82, PR75 birasci omn. | irasci sed PL cdebetis omn. | habetis PL dsibi iratus omn. | irascens sibi PL eiram … remedium R add. fCap. xv VR74, ML75 | Cap. xvi VN74, CL75, CL82, PR75 gstudere V, RM77 | cupere r′ 11

Cassian. inst. 10 PL 49 0369a: “Hujus aegritudinis universa incommoda uno versiculo beatus David eleganter expressit: Dormitavit, inquiens, anima mea prae taedio, id est, prae acedia. Proprie satis non corpus dixit, sed animam dormitasse. Vere enim ab omni contemplatione virtutum et intuitu spiritalium sensuum dormitat anima, quae perturbationis hujus telo fuerit sauciata”.

34

liber primus

30. ⟨Nominet, ut Sanctus nominavit Ephrem, Satanam improbum fæneratorem et dicat non repetere debitum prompte mutuare, nihil exigere, nullum aliud fænus præter servitutem postulare, abunde suggerere otiosis quibus eorum cupiditates augeantur, operam dare ut veterum peccatorum hominesa obliviscantur et ut illab non confiteantur. Dicat orator ecclesiasticus de otiosis hominibus acediæ morbo laborantibus Diabolum triumphare, mundum callidissimum magistrum perniciosa semper suggerentem illos despicere in sui tamen admirationem trahere, in Satanæ servitute confirmare, carnem, domesticum et insidiosum inimicum, in otiosos crudelem exercere tyrannidem, acediæ comitem plerumque esse paupertatem et ignominiam, vitari autemc posse si homo formicæ apisque industriam diligenter consideraverit⟩d.

16

De vitandis peccatis alienise

31. Commemorabit sæpe maxime fugienda illa peccata quæ aliena vocantur, propterea quod, cum ab aliis committantur, nobis etiam nocent, quoniam aliqua ratione illis communicamus. Porro communicant peccatis alienis homines, consilio, iussione, consensu, irritatione, laudatione sive adulatione, reticentia, conniventia, rei alienæ participatione, prava facti defensione. 32. Peccant consilio qui alicuius sceleris committendi sunt auctores seu consultoresf vel ministri, ut fuit Achytophel (2S. 17, 1), quo improbo et infelici consiliario Absalon in patrem coniuratusg usus est. Consilio peccant qui in perniciosa arte versantur hortantes homines ad singulare certamen ad ulciscendas iniurias, cum nulla possit esse nobilior victoria quam se ipsum vincere (Sent. 8212). Eadem ratione peccant qui hortantur alios ad libidinem, ut lenones, vilissimum hominum genus.

apeccatorum homines obliviscantur VN78 | peccatorum obliviscantur VR83 billa r′ add. cautem illam posse VN78 | autem posse RM77, VR83 dnominet … consideraverit R add. eCap. xvi VR74, ML74 | Cap. xvii VN74, CL75, CL82, PR75 fvel auctores, consultores V | auctores seu consultores R gconiurando ML74, CL75, CL82, PR75 | coniuratus VR74, VN74, R 12

Cic. marcell. 3, 8: “Animum vincere, iracundiam cohibere, victoriam temperare, adversarium nobilitate, ingenio, virtute praestantem non modo extollere iacentem, sed etiam amplificare eius pristinam dignitatem, haec qui fecit, non ego eum cum summis viris comparo, sed simillimum deo iudico”; Sent. 82: “Est difficillimum se ipsum vincere”; Ps. Sen. mor. 82: “Difficillimum est hominem seipsum vincere”.

liber primus

35

33. Iussione peccavit David, homo aliasa secundum cor Dei, cum iussit Uriam interficib ut eius uxore potiretur (2S. 11, 15–17). Consensu peccavit Pilatus in nece Domini Nostri Iesu Christi (Mt. 27; Jn. 18). Peccant innumerabiles homines putantes, quia ipsi a peccatis se abstinent, etsi aliis consentiant peccantibus minime peccare. Quare illæ audiuntur voces: “ipsiusc res agitur”, “nihil ad me”, “ipse viderit”. Docebit ecclesiasticus orator peccare eum qui, quantum in se est, peccantibus non adversatur. 34. Irritatione peccavit uxor beati Iob, cum ei variis calamitatibus oppresso dixit: “Benedic Deo et morere” (Jb. 2, 9), in quod peccandi genus in primis solent incidere irrisores, qui deterrendi sunt exemplo illorum qui Eliseum prophetam irriserunt (2R. 2). 35. Adulatione maxime peccatur, nam dulce venenum est adulatio et nihil mortalium auribus accidit suavius quam propriarum laudum cantilena, ita ut interdum eas laudes admittant homines quibus se indignos faterentur. Late patet hoc vitium in Rebuspublicis et in opulentis civitatibus, in primis in aulis Principum et utinam inter sacerdotes et clericos non reperirentur multi ad assentationem eruditi, qui Præpositos et Episcopos suos cum quibus libere admodum deberent agere plerumque decipiuntd, blanditiis et adulationibus eorum sæpe zelum retardante. 36. Reticentia peccant qui, cum reprehendere deberent, tacent. Non observant verba illa prophetæ: “Clama, ne cessesf, adnuntia populo meo scelera eorum” (Is. 58, 1), qui locus etsi ad eos spectat sermones qui haberi solent in synodis, interdum tamen ⟨sæpius⟩g est explicandus ut assuescat populus non moleste ferre reprehensiones parochorum suorum, diliganth potius, quemadmodum æquitas postulat, monentes. Hunc locum explicans ecclesiasticus orator occasionem nanciscetur hortandi homines ut si quem hæresis labe infectum cognoscunt eum deferant, ne peccato alieno silentio communicent. 37. Conniventia et indulgentia peccare consueverunt magistratus, tum ecclesiastici, tum civiles, qui auram popularem sectantur. Quo in genere parentes et præceptores maxime peccant, qui admonendi sunt uti filiorum suorum peccata castigent, ne a Deo ⟨cum ipsis⟩j puniantur quemadmodum punitum esse aalios VN78

binterfeci ML74 csua V | ipsius R dnon deciperent V | decipiunt R enon retardarent V | retardant R fcesses, quasi tuba exalta vocem tuam, annuntia Vulg. | cesses, annuntia omn. gsæpius VR83 add. hdiligat ML74, CL75, CL82, PR75 | diligant VR74, VN74, R iut V, CL82, RM77, VN78 | ne VR83 jcum ipsis VR83 add.

36

liber primus

Heli sacerdotem Sacræ testantur Litteræ (1S. 3, 11–15). In parentum ordinea collocavimus præceptores, cum ad illos pertineat discipulos paterno amore diligere, ut quib illos quodammodo gignant, cum in eorum animis optimarum rerum cognitionem imprimant. 38. Participatione peccat qui ad perpetranda peccata se socium adiungit, quemadmodum peccavit Aaron, Moysis frater, cum ipse et populus Isræliticus vitulum aureum in deserto conflaveruntc (Ex. 32, 4). Quo in peccandi genere gravissime peccare solent coniuratores et conspiratores, cuiusmodi fuerunt fratres Ioseph, qui in ipsum conspiraverunt (Gn. 37, 20–24). 39. Defensione peccant qui in foro alienas causas iniustas vel lucri vel amicitiæ causa tuenturd, quod magnum scelus rationibus multis fugiendum esse demonstrabit.

17

De vitandis peccatis in Spiritum Sanctum et de clamantibus in cælume ⟨deque peccatis linguæ⟩f

40. Maxime autem vitanda Christiano populo inculcabit ecclesiasticus orator peccata in Spiritum Sanctum. Hæc autem sunt: ⟨præsumere de divina misericordia⟩g, desperare de divina bonitate, agnitam veritatem impugnare, fraternæ gratiæh invidere, obstinato et impœnitenti animo in peccatis perseverare. Quæ acriter reprehendet quandoquidem neque in hoc sæculo neque in futuro remittuntur. Clamare quædam peccata in cælum commemorabit: homicidium voluntarium, nefandum flagitiumi contra naturam, pauperum, viduarum atque pupillorum oppressionem et mercedem operariorum defraudatam. Quæ peccata maxime detestans ea forma dicendi utetur ut piorum hominum, præsertim virginum animi, verborum obscænitate non offendantur. Qua de re agemus cum de elocutione tractabimus (Aug. Val. rhet. eccl. iii). 41. ⟨Inculcabit linguam a malo cœrcendam essej: illud nobilissimum membrum nobis datum esse ad laudandum Deum, blasphemiam, id est Dei, beatissimæ Virginis sanctorumque cum Deo regnantium execrationem abominandam anumero V | ordine R bet V | ut qui R cconstruxerunt V | conflaverunt R dtuentur V, CL82, RM77 | tuetur r′ eCap. xvii VR74, ML74 | Cap. xviii VN74, CL75, CL82, PR75 fdeque peccatis linguæ R add. gpræsumere de divina misericordia R hcaritati V | gratiæ R ivitia V, CL82, RM77, VN78 | nephandum flagitium VR83 jinculcabit vitandum esse, ne lingua labatur RM77 | inculcabit linguam a malo coercendam esse VN78

liber primus

37

esse, nullum detestabilius magisque nefarium scelus fieri posse quem si clementissimi et in humanum genus benignissimi Dei maiestas execrationibus et maledictis, quantum in nobis est, violetur, hoc peccatum ad mortem esse. Dicat etiam vitandum esse ne, quod multi miseris his temporibus faciunt, de alterius dignitate, existimatione, fama detrahant, ne falso quemquam crimine accusent, ne aliena bona in luce et in commemoratione hominum posita extenuent, virtutem et laudem in crimen vertant, ne exaggerent aliorum mala atque vitia neve occulta divulgent. Pulchra illa verba Ecclesiastici commemoret: “Audisti—inquit—verbum adversus proximum tuum? Commoriatur in te fidens quoniam non te disrumpet” (Si. 19, 10). Cumque constet nomen bonum longe melius ⟨esse⟩a quam divitias multas non solum nostræ, sed alterius etiam existimatione consulendum affirmet, et dicat iudicandum non esse, ne iudicemur (Lc. 6, 37), Deo et hominibus odio esse detractorem, de quo scriptum est: “Abominatio hominum detractor” (Pr. 24, 9), eos præcipue, qui de Principibus tum ecclesiasticis, tum secularibus, detrahunt gravissimo scelere obstringi, cum in Exodo ita vetitum sit: “Principi populi tui non maledices” (Ex. 22, 28), et in maledictionem Cham filii Nœ incidere ita præcepisse sapientem: “Cum detractoribus ne commiscearis” (Pr. 24, 21). 42. Hac ratione maledicentiam comprimi: “Ventus enim Aquilo”, ut ait Salomon in Proverbiis, “dissipat pluvias, et facies tristis linguam detrahentem” (Pr. 25, 23). Præterea interdum ita exclamabit: “Quid magis impium est quam surdo maledicere et coram cæco ponere offendiculum?” (Lv. 19, 14 ad sensum) Quod facit is qui absentium famam lædit. Adulationem dicat esse venenum quo præstantia sæpe ingenia corrumpuntur, eam infidelissimam esse consiliariam, rerumpublicarum regnorumque pestem, contemptissimos et ridiculos homines efficere. Addat nec adulandum esse alteri nec adulantibus patefaciendas aures, aliorum potius reprehensiones æquis auribus accipiendas, cum scriptum sit: “Meliora sunt vulnera diligentis quam fraudulenta oscula odientisb” (Pr. 27, 6), et: “Væ qui consuunt pulvillosc et faciunt cervicalia” (Ez. 13, 18). 43. Cetera item, in quibus peccatur linguad, ecclesiasticus orator detestabitur et ostendet causas discordiarum serendas non esse. Monebit auditores caveant ne bilingues sint, se iactent ac venditent, aliorum secreta sibi commissa aperiant, ne per levitatem et imprudentiam comminentur, tum nihil temere promittant, otiosum sermonem non habeant nec vero multum, non suscipiant peccatorum suorum defensionem, contentionem, rixas, iurgia fugiant. Sæpius inculcabit os aesse r′ add. bodientis oscula Vulg. cpulvillos sub omni cubito manus Vulg. dlingua peccat RM77, VN78 | peccatur lingua VR83

38

liber primus

quemque suum diligenter custodire debere, nam “qui custodit os suum”, ut est in Proverbiis, “custodita animam suam” (Pr. 13, 3), et: “sicut urbs patens et absque murorum ambitu, ita vir qui non potest in loquendo cohibere spiritum suum” (Pr. 25, 28). Id autem difficile esse ostendit David, qui sic Deum orabat: “Pone, Domine, custodiam ori meo, et ostium circumstantiæ labiis meis” (Ps. 140, 3).⟩b 44. Vitanda esse dicet levia et venialia peccata, quatenus humana infirmitas patitur, ne paulatim in mortalia incidamus. Addet vitandam esse improborum hominum consuetudinem, nam fieri vix potest ut: “qui tangit picem non inquinetur ab ea” (Si. 13, 1 ad sensum), vitandam curiositatem, impudentiæ sororem, vanitatis nutricem, vitanda theatra, publica spectacula, frequentia convivia inde enim sæpe deteriores homines atque etiam interdum tristiores solent recedere, vitandum ⟨esse⟩c de seipso loqui, nisi necessitas cogat, ut fecit interdum beatus Paulus ad Corinthios: “Ministri Christi sunt? Et egod, ut minus sapiens dico, plus ego” (2Co. 11, 23).

18

De agendise

45. Quia non satis est declinare a malo, sed Christianum hominem oportet agere bonum (Ps. 33, 1513), hortabitur ecclesiasticus orator fideles Christi ad agenda ea quæ Lex iubet. Legem dictam esse explicabit ab eligendo (Cic. leg. 1, 1, 914) eo quod eligant homines quid agendum sit, aut a ligando, ne tamquam furentes præcipites ruamus. Hanc legis distinctionem interdum afferet sumptam ex scholasticis doctoribus: “legem aliam esse divinam, aliam humanam”. 46. Divinam, ut interim æternam omittamus, quæ est summa ratio cui semper obtemperandum est cuius quosdam veluti radios mentis lumine cernimus, distinguat in naturalem et positivam: naturalem esse rectitudinem intellectus et primam regulam, a qua omnes res agendæ regulam accipiuntf. Huic legi dicet parendum, alteri non esse faciendum quod nobis fieri nollemus, faciendum aliis quod nobis optaremus fieri (Lc. 6, 31). Exclamabit obscurari pravis conacustodit omn. | custodit ab angustiis Vulg. binculcabit … meis R add. cesse R add det ego omn. add. eCap. xviii VR74, ML74 | Cap. xix VN74, CL75, CL82, PR75 fcui omnia principia rerum agendarum concordant V | R om. 13 14

Ps. 33, 15: “Diverte a malo et fac bonum”. Cic. leg. 1, 1, 9: “Legem illi Græco putant nomine appellatam, ego nostro a legendo”; Aug. quæst. in hept. 3, 20, 249: “Legem a legendo, id est, abs eligendo, Latini auctores appellatam dixerint”.

liber primus

39

suetudinibus legem naturæ, quosdam luporum, vulpium et aliarum ferarum mores induere, et quibus valde deberent prodesse illis nocere. 47. Positivam dividet in veterem et novam. Veterem legem, nempe Moysis, esse quidem divinam, sed umbram continere veritatis, fuisse datam propter transgressionem (Gal. 3, 1915), demonstrare peccatum, eius sacramenta significare sed non continere gratiam (Gal. 3, 19), legem novam, hoc est Evangelicam, continere veritatem et gratiam quam sanctissimis sacramentis confert, datam esse propter iustificationema, appellari verbum fidei, veritatem Dei, scientiam salutis et cælestem epistolam, hanc divinitus missam epistolam sæpe legendam proponet. Sanctissima sacramenta, quæ veluti pharmaca ad humanas infirmitates sanandas et instrumenta divinæ gratiæ et nostræ salutis instituit Dominus Noster Iesus Christus, Rex, magister et medicus animarum nostrarum, docebit esse maxime veneranda. Quo loco interdum dicet esse sacræ rei signa, hoc est, visibiles formas invisibilis gratiæ quibus Christo coniungimur, veluti membra capiti, et sancti efficimur. Ostendet pluribus verbis quemadmodum homo nascitur, crescit, alitur, valetudinem recuperat, postremo eius vires debilitatæ reficiuntur, ita animam baptismo renasci, chrismate crescere, Sancta Eucharistia tamquam pane quotidiano ali, sacramento Pœnitentiæ sanari, extrema unctione recreari ipsique faciliorem in cælestem patriam aditum patefieri, ad quæ remedia adhibenda necessarium esse sacramentum Ordinis ut ad fomitem carnalis concupiscentiæ debilitandum (Conc. Trid. sess. 5, p. 66716) et ad propagandum populum Dei institutum esseb ab eodem Domino Iesu Christo sanctum matrimonium (Conc. Trid. sess. 24, p. 75417). Qua de re sæpe sermonem habebit cum nihil possit esse populo Chrisaad hoc esse valde utilem ut peccatum agnitum vitetur V | R om. best VR74, ML74, VN74, CL75, CL82, PR75 | esse R 15

16

17

Gal. 3, 19: “Quid igitur lex propter transgressiones posita est donec veniret semen cui promiserat ordinata per angelos in manu mediatoris”; cf. Isid. diff. ii, 33, 123 (PL 83 0089b): “Inter Legem et Evangelium hoc interest, quod in Lege Littera est, in Evangelio gratia: illa habuit umbram, ista imaginem; illa data est propter transgressionem, ista propter justificationem; illa ignorantiae demonstrat peccatum, ista agnitum adjuvat, ut vitetur; illa flagitiis deditos increpat, ista peccantes bonitate propria liberat; illa talionem reddendum decrevit, ista etiam pro inimicis orare jussit: illa, conjugiorum indultis habenis, crescere et generare praecepit, ista continentiam suasit”. Conc. Trid. sess. 5, p. 667: “Manere autem in baptizatis concupiscentiam vel fomitem hæc sancta synodus fatetur et sentit; quæ cum ad agonem relicta sit nocere non consentientibus et viriliter per Christi Iesu gratiam repugnantibus non valet”. Conc. Trid. sess. 24, p. 754: “Hoc autem vinculo duos tantummodo copulari et coniungi Christus Dominus apertius docuit cum postrema illa verba tamquam a Deo prolata refe-

40

liber primus

tiano utilius quam scientia et rectus usus Sanctissimorum sacramentorum, quo usu, præsertim Sanctissimæ Eucharistiæ, excitatura ad cognitionem innumerabilium beneficiorum quæ benignissimus pater Deus in nos contulit et confert quotidie. Excitatur ad humilitatem, cum per visibilia elementa tantam tantamque magnam gratiamb se consequi animadvertit. Ad gratiarum etiam actionem inflammari potest cum sanctissima sacramenta, veluti pignora salutis suæ sibi a Domino Nostro Iesu Christo relicta se habere intelligit. Dicet tria e septem esse eiusmodi, ut semel tantumc suscipi debeant, scilicetd, baptismum, confirmationem et ordinem sacrum, pœnitentiæ et sanctissimæ Eucharistiæ (Conc. Trid. sess. 7, p. 68418) frequentiam esse fructuosissimam et maxime commendandam rationibus multis atque etiam Sacræ Scripturæ testimoniis poterit comprobare. Qua de re fortasse alio loco pluribus agemus. 48. Ad susceptionem autem extremæ unctionis ingravescente morbo auditores hortabitur dicetque non modo animæ sed et corpori magnum afferre solatium atque etiam remedium, cavendum maxime ne sine hoc sacramento ex hac vita migremus, et valde optandum atque, quantum in nobis est, curandum ut, mentis compotes in ultimo illo agone, salutari hoc medicamento recreemur, quode, siquis postuletf, inde rectæg conscientiæ indicium sumi posseh commemorabit. Verba Apostoli, cum de matrimonio agiti, explicabit melius esse nubere quam urij (1Co. 7, 9), vituperari non posse qui secundis aut tertiis etiam nuptiis libidinis ardorem student cohibere, valde vituperandos illos qui, homines remedio a Christo medico sibi relicto utentes, importunis clamoribus et pulsationibus, quod quibusdam in locis non sine magna piorum hominum offensione fit, perturbant, laudandos, ut existimavit idem Apostolus, qui mortuis uxoribus aliamk non ducunt (1Co. 7, 8–9), modo abstineant ab illecebris volupaexcitatur VR74 | ille excitatur VN74, RM77

btamque magnam gratiam VR74, VN74 | tantam tantamque magnam gratiam V, RM77 | tantam gratiam r′ cnon nisi semel V, CL82, RM77, VN78 | semel tantum VR83 dsuscipi sine maximo scelere possint V, CL82, RM77, VN78 | suscipi debeant, scilicet VR83 einde V, RM77 | quod r′ fsiquis sacramentum illud postulet V, CL82, RM77 | siquis postulet r′ grectæ V, CL82, RM77 | inde rectæ r′ hinterdum V, CL82, RM77 | posse r′ iaget V | agit R jmelius est enim nubere quam uri Vulg. kalias V, CL82, RM77 | aliam r′

18

rens dixit (Mt. 19, 6): ‘itaque iam non sunt duo sed una caro’ statimque eiusdem nexus firmitatem ad Adamo tanto ante pronuntiatam his verbis confirmavit (Mt. 19, 6; Mc. 10, 9): ‘quod ergo Deus coniunxit homo non separet’ …” Conc. Trid. sess. 7, p. 684: “Si quis dixerit sacramenta novæ legis non fuisse omnia a Iesu Christo Domino nostro instituta aut esse plura vel pauciora quam septem, videlicet baptismum, confirmationem, eucharistiam, pœnitentiam, extremam unctionem, ordinem et matrimonium aut etiam aliquod horum septem non esse vere et proprie sacramentum …”

liber primus

41

tatum et Deo servianta. Hæc pauca quæ attigimus explicabit cum de Evangelica lege loquetur ecclesiasticus orator deque numero, effectis, differentiis, ritibus et ministeriisb sacramentorum, prout locus et tempus postulare videbuntur, ea præ manibus Catechismum Romanum in primis habens dilucide exponet quæ ⟨etiam⟩c in sanctorum Theologorum, præsertim scholasticorum, qui Patrum sententias diligentissime examinaverunt, libris reperiuntur. 49. Monemus etiam oratorem ecclesiasticum, cum de hac lege Evangelica sermonem habebit, caveat ne tam multa de Dei misericordia dicat quin divinam etiam iustitiam commemoret, de excellentia fidei non tam multa loquatur quin utilia et necessaria opera ad salutem explicet. Instituendas ita actiones hortetur ut caritate condiantur. Doceat Deum ex toto corde, ex tota anima, ex tota mente diligendum, deinde propriam animam et animam aliorum, tertio corpus proprium, item corpora proximorumd, Decalogum, qui est compendium optimarum rerum quæ agendæ in hac vita sint, servandum. Cum autem de lege positiva dixerit, multa de auctoritate summi Pontificis, Christi Vicarii et Petri legitimi successoris poterit in medium afferre, de qua nos alio loco dicemus, et ostendet parendum canonicis legibus quia cum divina consentiunt, item civilibus si ab eadem divina lege non discrepent. 50. ⟨Cæremoniæ etiam in iis quæ ab homine Christiano agenda sunt recte numerantur. Sunt enim propensæ voluntatis et caritatis in Deum signa quædam et argumenta. Hinc et genua inflectimus et caput inclinamus et pectus percutimus et oculos alias extollimus, alias deicimus. Nam, ut Sanctus scripsit Basilius, si extra corpus constituti essemus, necessarium esset ea tantum curare quæ animæ soli optime conducerent. Quoniam vero geminus est homo, convenit geminum esse virtutum studium quod et corporis laboribus et animæ exercitationibus absolvatur. Monendi sunt auditores ut ea agant ex animo et sæpe dicendum simulatam religionem duplicem esse impietatem verissimam esse illam sententiam (Ps. 44, 14): “Omnis gloria filiæe Regis ab intus”, omnes præterea cæremonias diligentissime esse retinendas, quod hæc quæ sensibus nostris offeruntur et piæ religiosæque mentis amorem in Deum alant atque accendant et in animis hominum religioni non admodum deditorum pietatis studium sensim excitent et augeant. Oratione adiuvandas esse actiones dicat, Dominum preces lacrimis aspersas libenter accipere, orationem esse nutricem caritatis, mansuetudinis germen, lætitiæ fructum, mæroris et desperationis expultriaserviant eiusque ministros adiuvent V | serviant R bministris V, CL82, RM77, VN78 | ministeriis VR83 cetiam r′ add. dquarto corpus proximorum V | item corpora proximorum R eeius filiæ Vulg.

42

liber primus

cem, iucundissimam peregrinationis nostræ comitem, nihil magis prodesse ut rite oremus quam si nosmetipsos abnegemus. Dicat Dæmonem invidere oranti et omnes adhibere machinas ut eum a proposito dimoveat. Moneat præterea in minimis etiam negotiis adhibendam esse orationem, iterandam sæpe ex animo orationem quam Dominus Noster Iesus Christus docuit, illa verba proferenda et ponderanda sæpissime: “Fiat voluntas tua” (Mt. 6, 10; Mt. 26, 42)⟩a. Docebit postremo agenda omnia quæ cum virtute fiunt. Quæ autem sint præcipuæ virtutes Christianæ statim sumus dicturi, quia de genere demonstrativo tractare iam incipimus.

19

De genere demonstrativob et descriptionesc quarundam Christianarum virtutum

51. His explicatis quæ ad genus deliberativum pertinent, consequens est ut de genere demonstrativo agamus, quod in laudatione et vituperatione consistit. In hoc demonstrativo genere sæpissime versati sunt sancti viri, sicd laudantes servos Dei, ipsi enim soli digni sunt laude, ut cælie et terræ Dominum et omnium bonorum Principem, et largitorem laudarent atque populos ad eorum imitationem excitarent, tyrannos vero, Diaboli ministros et perversos homines vituperantes, ad gratiarum actionem iis e medio sublatis invitarent, ut fecit Sanctus Gregorius Nazianzenus in orationibus contra Iulianum (PG 35, 531– 720). 52. Cum vero in Christiana republica nihil sit laudabile quod a religione non manet et vera non sit conditum pietate, dicamus quid sit religio et quid pietas et rationem inveniendarum propositionum quæ ad veram laudem pertinent proponamus. Est igitur Christiana religio, in qua nasci maximum Dei beneficium est, dicta a religandof, quia quodam vinculo ⟨nos Christiani⟩g patri et Principi rerum omnium Deo iuncti sumus et religati. Est debitus cultus quem Deo tribuimus fide, spe et caritate, est Christi imitatio et perfecta iustitia et recta amoris regula (Kempis 1, 1, 119). Pietas est obsequium quod exhibetur Deo acæremoniæ … tua R add.

bCap. xix VR74, ML74, R | Cap. xx VN74, PR75, CL75, CL82 cdescriptiones VR74, VN74, R | descriptionibus ML74, PR75, CL75, CL82 dut V | sic R ecæli V | ut cæli R fCic. nat. deor. 2, 28 relegere; Lact. div. inst. 4, 28, Aug. conf. 1, 13 religare; Aug. civ. 10, 3 religere; Thom. Aquin. Summa 2–2, quæst.81 a.1 relegere, religare, religere gvinculo hoc est, Christo, patri V | vinculo nos Christiani patri R 19

Thomas a Kempis, De imitatione Christi libri iv, Romæ, Typis Polyglottis Vaticanis, 1925, i, 1, 1: “Qui sequitur me non ambulat in tenebris (Ioann. 8, 12), dicit Dominus. Hæc sunt verba

liber primus

43

primum (Cic. inv. 2, 289), deinde aliis quos nobis Deus venerandos proposuit, ut sacerdotibus, parentibus, Regibus, Principibus, præceptoribus, natu maioribus. 53. Christianas virtutes describimusa non ut schola theologorum soletb ⟨in omnibus accuratiusc, sed crassiori quodam modo⟩d. Fides est habitus quo firmiter assentimur revelatis a Deo (Hb. 11, 3), porta salutis, religionis fundamentum. Spes est certa expectatio futuræ beatitudinis, iucunda vitæ spiritualis socia, et optima in rebus adversis consiliaria. Caritas est finis præcepti, forma virtutum et vitæ Christianæ veluti anima, patientiæ, humilitatis et omnium bonorum magistra. Hæc est via Dei ad homines et via hominum ad Deum, causa et mater omnium virtutum quæ, si desit, frustra habentur cetera, si autem adsit habentur omnia ita ut qui hac nobilissima virtute sit ornatus in maxima paupertate sit dives et omnibus commodis abundet, quia in Deo manet et Deus in eo. ⟨Propago quædam caritatis est bonitas, qua potissimum Christianus homo Deo, quo ad eius fieri potest, similis evadit alteri, quibuscumque rebus potest prodesse studet, sua vel animi, vel corporis, vel externa bona, impartit aliis omniumque hominum utilitati et saluti re, opera, consilio inservit. 54. Oratio, quam condimentum actionum paulo ante diximus, quia est⟩e fidei, spei etf caritatis comesg, sic etiamh describi potest: “elevatio mentis in Deum, colloquium cum Deo, clavis qua aperitur cælum, telum quo Satanæ insidiis resistimus”. Devotio est prompta voluntas serviendi Deo, gratissimum voluntatis nostræ sacrificium, religionis filia, bonarum omnium actionum altrix. Prudentia est: “cognitio rerum vitandarum et expetundarum” (Aug. divers. quæst. 61, PL 40 005120), ut scribit Divus Gregorius, industriæ mater, salutarium illorum præceptorum magistra (Greg. Thaum. in Orig. 11, PG 10 1083/108421); “nosce adescribimus crasso quodam modo V | describimus, non ut R om. bscholastici solent V | schola theologorum solet R caccuratior RM77 | accuratius r′ din omnibus … modo R add. epropago … est R add. fet spei nutrix et ML74 | et spei nutrix ac VR74, VN74, CL75, CL82 | fidei, spei et R gcomes est oratio V | comes R hquæ sic V | sic etiam R

20

21

Christi, quibus admonemur quatenus vitam eius et mores imitemur: si velimus veraciter illuminari, et ab omni cæcitate cordis liberari. Summum igitur studium nostrum sit: in vita Iesu Christi meditari”. PL 40 0051: “Neque in ipsa turba quinque millia hominum fuerunt, sicut illic, ubi carnales legem accipientes, id est, quinque sensibus carnis dediti significantur; sed quatuor millia potius, quo numero significantur spirituales, propter quatuor animi virtutes, quibus in hac vita spiritualiter vivitur, prudentiam, temperantiam, fortitudinem, et justitiam. Quarum prima est cognitio rerum appetendarum et fugiendarum”. PG 10 1083: “Prudentiam vero nihilo secius; secum esse, et se ipsos nosse velle, et conari:

44

liber primus

te ipsum”, ne quid nimis: “auream dilige mediocritatem” (Hor. carm. 2, 10, 5– 8 ad sensum). Iustitia est constans ac perpetua voluntas tribuendi unicuique quod suum est (Dig. 1, 1, 10): Deo cultum, sanctis venerationem, sacerdotibus et parentibus obedientiam et observantiam, Regibus debitum honorem, omnibus mutuum amorem. Est virtus quæ magis aliis quam sibi prodest, ut Sanctus scribit Ambrosius (Ambr. parad. 3, 18 PL 14 029822). Iustitiæ pars est Christiana liberalitas quam eleemosynam dicimus, qua Deo fæneramur et peccata nostra redimimus. 55. Fortitudo est firmitas animi contra molestias (Arist. moral. 3, 7) sæculi, laborum susceptio malorumque perpessio. Est habitus quo præditus qui est nihil nisi turpia timet, tolerat fortiter adversa, fert moderate prospera, mortem etiam quando opus est contemnit. Est voluntatis robur, virtutum tutela, vitiorum expultrix, periculorum sapiens expugnatrix. Præstantissima autem Christianorum fortitudo est martyrium, quod quidem est delictorum finis, periculi terminus, dux salutis, verus patientiæ magister. ⟨Est, ut Sanctus martyr Cyprianus scripsit: “baptisma in quo angeli baptizanta, Christus exsultat, post quod nemo iam peccatb, quod fidei nostræ incrementa consummat, quod nos statimc, ubi ex hac vita discessimusd, Deo copulat” (Cypr. fort. 4 PL 4 0654a– a654b)⟩e. 56. Temperantia est rationis in libidinem atque alios non rectos animi impetus firma et moderata dominatio, est amor sese integrum Deo et incorruptum servans. Temperantiæ comes est ieiunium, quod est optima custodia corporis, tuta habitatio, fortium virorum munimentum, egregius in bello fortitudinis, in pace quietis, magister. Hæ vero temperantiæ veluti filiæ a sanctis viris laudantur: pudicitia, castitas et virginitas.

abaptizant Christus omn. | baptizant in quo Deus et Christus PL bpeccat quod omn. | peccat Baptisma quod PL cnos statim omn. | nos de mundo recedentes statim PL dubi ex hac vita discessimus omn. add. eest … copulat R add.

22

hoc videlicet præclarissimum philosophiæ munus et officium, quod præstantissimo dæmonum vati ut sapientissimum præceptum tribuitur, Nosce te ipsum”; 1084: “Φρονεῖν δὲ πάλιν οὐχ ἧττον, τὸ πρὸς ἑαυτὴν εἶναι, καὶ ἑαυτοὺς γινώσκειν ἐθέλειν τε καὶ πειρᾶσθαι· τοῦτο δὴ τὸ ἄριστον φιλοσοφίας ἔργον, ὁ δὴ καὶ δαιμόνων τῷ μαντικωτάτῳ ἀνατίθεται ὡς πάνσοφον πρόσταγμα, τὸ Γνῶθι σαυτόν”. PL 14 0298: “Nulla enim abundantiores videtur fructus habere virtus, quam æquitas atque justitia, quæ magis aliis quam sibi prodest, et utilitates suas negligit communia emolumenta præponens”.

liber primus

45

57. Pudicitiam Tertullianus sic describit: “florem morum, honorem corporum, decorem sensuuma, integritatem sanguinis, fidem generis, fundamentum castitatisb (Tertull. de pud. 1, 1 ad sensum)”. Castitatem vero dicimus munimen sanctimoniæ et sinceritatis indicium. ⟨“Hæc—ut Sanctus scripsit Ephrem— est socia Spiritus Sancti, gaudium parit, tristitiam interficit, quidam est currus spiritualis qui eam possidentem tollit in sublime” (Efr. de castitate, Zini 1561, p. 63 ad sensum23)⟩c. Virginitas, ut Cypriani utamur descriptione, est: “flosd ecclesiastici germinis, decus et ornamentum gratiæ spiritualise, læta indoles, laudis et honoris opus integrum et incorruptum, Dei imago respondensf ad sanctimoniam Domini, illustrior portio gregis Christi” (Cypr. hab. virg. 3 PL 4 o443b). 58. ⟨Patientia est fortitudinis soror, nec manet sola, nam hac virtute qui est præditus gaudet in rebus adversis, probatur in calamitatibus, exultat in temptationibus. Longanimitas, virtus philosophis non omnino cognita, a patientia aliquantulum distincta, modestiæ, ut Sanctus scribit Chrysostomus, filia, iis quos ulcisci potest læsa ignoscit, de eorum qui improbi sint atque inimici resipiscentia et sanitate mentis bonam spem concipiens eorum interea inscitiam et animi imbecillitatem atque impotentiam excusans ex hisque natas iniurias et incommoda ferens⟩.g Perseverantia est nobilissima Christianorum virtus, Summi Regis filia, constantiæ nutrix, soror patientiæ, interioris pacis custos, sine qua in cælestem patriam nemo ingreditur (Bern. epist. 129). 59. Fundamentumh autem omnium Christianarum virtutum est humilitas, sine qua nemo in Christiana philosophia potest proficere. Humilitas est quædam inclinatio mentis coram Deo (Hier. in. Matth. 19 PL 26), est ars cognoscendi et spernendi semetipsum et res humanas et inanem gloriolam fugiendi, alios sibi præferendi et fidelissima sapientiæ ministra, non enim potest quis dici sapiens nisi sit humilis (cf. Aug. in Ps. 126 PL 37 1670). Hanc virtutem sequitur magnanimitas Christiana, quæ in remittendis iniuriis atque etiam fugiendis honoribus est posita. Perspicuum est autem omnes actiones quæ ex his virtutibus proficiscuntur esse laudandas, quæ ex contrariis, vituperandas, sed eæ

asensuum omn. | sexuum PL bcastitatis omn. | sanctitatis PL chæc … sublime R add. dflos ecclesiastici omn. | flos est ille ecclesiastici PL espiritualis omn. | spiritalis PL fresplendens V | respondens R gpatientia … ferens R add. helementum V | fundamentum R 23

Zini, Venetiis, 1561, p. 63: “O castitas, quæ spiritus gaudium paris, et tristitiam interficis … O castitas, currus spiritualis, qui possidentem tollit in sublime … O castitas comes et socia Spiritus sancti”.

46

liber primus

magis laudantur quæ nos Deo magis coniungunt, eique nos similes faciunt, ut opera caritatis et misericordiæ, item quæ gloriam Dei magis augent, ut martyrium et similia.

20

Quod parce et raro ecclesiasticus orator laudat eos qui vivunt et unde laudis argumenta ducantura

60. Viventes ecclesiasticus orator perraro laudat, aut quia ignoratur laude ne an vituperatione quis dignus sit cum nemo possit affirmare aliquem Deo esse gratum, aut quia dum vivimusb acribus inimicis oppugnamur et incertus est pugnæ exitus, aut cavet hoc maxime ne dulce venenum exhibens viventibus noceat et turpem adulationis notam subeat. In funere laudat⟨orias⟩c sanctissimorum hominum extant orationes cum Platonis Menexeno, cum Periclis illa oratione quæ legitur apud Thucididem, atque etiam cum Isocratis illa in laudem Evagoræ conferendæ, et præsertim sanctissimi illius viri quem nobis theologum eloquentissimum et Demosthenem Christianum licet appellare, Gregorii Nazianzeni, leguntur aliquæ huius generis in laudem Athanasii (Gr. Naz. orat. 21, PG 35 1081–1128), Basilii Magni (Gr. Naz. orat. 43, PG 36 493–606) et aliorum, ex quibus colligitur laudum genera ex tribus potissimum temporibus sumi posse, quorum primum quidem est illud quod eius quem laudamus ortum præcessit, alterum, quo ille vixit, tertium, quod mortem est consecutum. 61. Primo autemd considerantur patria, parentes, maiores, quorum aut nobilitati respondere aut obscuritati lucem afferre pulchrum est. Huc pertinent etiam oracula et responsa divina, a quibus laudari possunt Isaac, Iacob, Ioannes Baptista multique alii viri sanctissimi quos parentes assiduis precibus a Deo impetraverunt, et de quibus antequam nascerentur multa præclara prædicta fuerunt. Beatus Gregorius Nazianzenus elegantissime Basilium laudat a patria illis verbis: “Cum permulta nobis laudum argumenta quod ad patrem attinet, ex paterno latere Pontus suppeditet, et quidem nequaquam minor a priscis miraculise quibus historicorum et pœtarum pleni sunt libri, tum etiam multa subministrat patrium solum hoc meum, dignitate illustris Cappadocia,

aCap. xx VR74, ML74, R | Cap. xxi VN74, PR75, CL75, CL82

bvivimus, domesticis et acribus VR74, ML74, VN74, PR75, RM77 | vivimus, et domesticis et acribus CL75, CL82 | vivimus, acribus r′ claudat. V, CL82, RM77, VR83 | laudationes VN78 dautem tempore V, CL82, RM77 | autem r′ eoraculis VR74, ML74, VN74, PR75 | miraculis CL75, CL82, R

liber primus

47

non minus virorum sobole præstans quam equorum” (Gr. Naz. orat. 43, 3, PG 36 497/49824). 62. Deindea considerantur virtutes quibus præditus fuit: doctrina, munera vel publica vel privata illib commissa, res gestæ, familiaritates, amicitiæ, et in primis ea quæ quis in ultimo huius vitæ actu egerit, ubi loco a consentaneis uti poterit orator et ostendere eum qui laudatur digna patria sua, digna maioribus suis, digna educatione, rebus ante gestis fecisse et omni tempore virtutum exempla dedisse, non ut ea ratione inanem gloriolam aucuparetur, sed ut Dei gloriam, quantum in se esset, augeret et Satanæ tyrannidi se opponeret. Quibus in rebus exponendum est in primis quid supra expectationem hominum ab eo videatur factum. Maxime autem ad laudem pertinet cum quis, aut solus, aut cum paucis, aut primus, aliquid præclare gesserit, quare præ ceteris omnibusc Salvator noster præcipued laudari debet, cui soli præstantissimum illud Iesu nomen, quod est super omne nomen et in quo omne genu flectitur (Flp. 2, 10), cælestium, terrestrium et infernorum, convenit, qui solus ex virgine natus est, solus propria virtute resurrexit nunquam moriturus. Item beata Virgo Maria, quod sola filium Dei genuerit, quod sola ante partum, in partu, et post partu virgo extiterit, quod sola plena gratia, mater misericordiæ, Regina Cæli, Domina Angelorum appelletur. Sanctus etiam Ioannes Evangelista, quod ei solie concessum est ut Christi dilectus discipulus appellareturf et super eius pectus in cæna recumberet (Jn. 13, 25), dulcissima illa verba audiret: “filig, ecce mater tua”h (Jn. 19, 27). Pauci fecere quod Stephanus (Act. 7, 58–59), qui oravit pro iis a quibus lapidabatur. Pauci relictis imperiis in monasteria se abdiderunt, ut superioribus annis fecit Carolus v Maximus Imperator. Pauci, immo paucis-

aaltero tempore V, CL82, RM77, VN78 | deinde VR83 billi R | illis V, CL82 cqua de re V, CL82, RM77 | qua re præ ceteris omnibus r′ dmaxime V, CL82, RM77 | præcipue r′ ecui soli V, RM77 | quod ei soli r′ fChristus eum dilectum appellaret V | Christi dilectus appellaretur RM77, VN78 | Christi dilectus discipulus appellaretur VR83 gomn. add. hnon potest reperiri homo de quo dici possit: “hic solus huius virtutis præbuit exemplum”, cum omnium virtutum exemplar præbuerit Christus homo et Deus R om. 24

PG 36, 498: “Multa enim nobis narratu digna ex paterno latere Pontus suppeditat, et quidem priscis suis prodigiis, quibus, et historicorum, et poetarum volumina plena sunt, neutiquam inferiora: multo etiam veneranda hæc mea patria Cappadocia, non minus juvenum quam equorum bona nutrix”; PG 36, 497: “Πολλὰ μὲν γὰρ ὁ Πόντος ἡμῖν ἐκ τοῦ πατρὸς προβάλλει τὰ διηγήματα, καὶ οὐδενὸς ἐλάττω τῶν πάλαι περὶ αὐτὸν θαυμάτων, ὧν πλήρης πᾶσα συγγραφή τε καὶ ποίησις· πολλὰ δὲ τὸ ἐμὸν ἔδαφος τοῦτο, οἱ σεμνοὶ Καππαδόκαι, τὸ μηδὲν ἦττον κουροτρόφον ἢ εὔιππον”.

48

liber primus

simi, Pontificatua se abdicaruntb ut fecit Cælestinus, a quo Cælestinorum monachi nomen habuerunt. Qua de rec, etsi a nonnullis metientibus omnia huius vitæ commodis et splendoribus non sit laudatumd, tamen eius animi celsitudo est laudanda quandoquidem ea, quæ tantopere ceteri admirantur, hic vir eximius desiderio æternæ gloriæ contempserit et propriæ saluti consulens pareree, quod tutius est, quam imperare maluerit ideoquef merito ob alias eximias virtutes santæ Ecclesiæ iudicio inter sanctos est relatus. 63. Postremog considerantur honores post mortem tributi: dolor, luctus, squalor, quem locum præclarissime tractat Sanctus Gregorius Nazianzenus Basilium laudans: “Efferebatur—inquit—vir sanctus, sanctorum manibus elatus, atque omnes operam dabant, partim ut fimbriam arriperent, partim ut umbram, ut feretrum quo sanctus portabatur vel solum tangerent. Quid enim illo corpore sanctius aut pretiosius?” (Gr. Naz. orat. 43, 80, PG 36 601/60225). Et paulo post: “Plena erant fora et porticus hominum illum prosequentium, præeuntium, sequentium, multa milia hominum omnis generis et ætatis ante eum diem incognita psalmodiæ luctu impediebantur ac vincebantur, patientia doloris magnitudine frangebatur, certabant nostri cum ceteris, cum ethnicis, cum Iudæis, cum advenis, atque vicissim nobiscum, utris uberiores lacrimæ uberiorem utilitatem afferrent” (Gr. Naz. orat. 43, 80, PG 36, 601/60226). ComaPontificatui V | Pontificatu R bcesserunt V, CL82, RM77 | se abdicarunt r′ cqua de re V, CL82, RM77, VN78 | quod eius factum VR83 dlaudatus V, CL82, RM77 | laudatum r′ eparere potius V, CL82, RM77 | parere r′ fatque is V, CL82, RM77 | ideoque r′ gtertio loco V, CL82, RM77 | postremo r′ 25

26

PG 36, 602: “Efferebatur vir sanctus, sanctorum virorum manibus elatus: unusquisque autem operam dabat, alius ut fimbriam, alius ut umbram, alius ut sacriferum lectulum arriperet, ac vel solum attingeret; quid enim illo corpore sanctius et purius?”; 601: “Προεκομίζετο μὲν ὁ ἅγιος χερσὶν ἁγίων ὑψούμενος· σπουδὴ δ᾽ ἦν ἑκάστῳ τῷ μὲν κρασπέδου λαβέσθαι, τῷ δὲ σκιᾶς, τῷ δὲ τοῦ ἱεροφόρου σκίμποδος, καὶ ψαῦσαι μόνον (τί γὰρ ἐκείνου τοῦ σώματος ἱερώτερόν τε καὶ καθαρώτερον;)” PG 36, 602: “Plena erant fora, porticus, duplicia et triplicia tabulata, hominum deducentium, præeuntium, prosequentium, assectantium, sese invicem prementium; multa millia omnis generis et ætatis ante eum diem incognita. Psalmodiæ gemitibus cedebant, et animi constantia doloris magnitudine frangebatur. Certabant nostri cum exteris, cum ethnicis, Judæis, advenis; iique vicissim nobiscum utris uberiores lacrymæ uberiorem utilitatem afferrent”; 601: “Πλήρεις ἀγοραί, στοαί, διώροφοι, τριώροφοι, τῶν ἐκεῖνον παραπεμπόντων, προηγουμένων, ἑπομένων, παρεπομένων, ἀλλήλοις ἐπεμβαινόντων. Μυριάδες γένους παντὸς καὶ ἡλικίας ἁπάσης, οὐ πρότερον γινωσκόμεναι. Ψαλμῳδίαι θρήνοις ὑπερνικώμεναι, καὶ τὸ φιλὀσοφον τῷ πάθει καταλυόμενον. Ἀγὼν δὲ τοῖς ἡμετέροις πρὸς τοὺς ἐκτός, Ἕλληνας, Ἰουδαίους, ἐπήλυδας, ἐκείνοις πρὸς ἡμᾶς, ὅστις πλέον ἀποκλαυσάμενος, πλείονος μετάσχῃ τῆς ὠφελείας”.

liber primus

49

parationibus etiam usi sunt sancti homines ad laudandum, ut idem fecit Gregorius Basilium laudans, qui patribus utriusque testamenti, Ioanni etiam Baptistæ et Apostolis, eum eleganter admodum comparat. 64. Locum illum quem proposuit Aristoteles (Arist. rhet. 1, 23) a vicinitate vitiorum et virtutum, tamquam inutilem et perniciosum ecclesiasticis oratoribus reicimus. Nam cum nihil a Christiana religione sit alienius quam mentiri, qui meticulosum diceret cautum, callidum prudentem, furiosum apertum, stupidum mansuetum, is non Christianus orator, sed Satanæ potius minister et seductor esset dicendus. Magnum etiam momentum inesse idem gravissimus philosophus scripsit ubi quisque laudetur quod nobis non magni faciendum putamus ubique enim et apud omnes ea tantum laudandaa quæ cum pietate coniuncta sunt ut orbis Christianus una civitas esse videatur.

21

Quod ecclesiastici oratoris amplificatio sit multum diversa ab amplificatione qua usi sunt huius sæculi oratoresb

65. Cum omnis laus quæ ab ecclesiastico oratore sanctis viris tribuitur huc potissimum spectet ut auditores ad eorum imitationem impellantur, oratoris officium erit sæpe in hoc demonstrativo genere amplificationes adhibere, non eam ob causam quam Isocrates professus est, qui ad oratorem dicebat pertinere parva extollere et magna efficere minima dicendo, sed ut res cognoscatur esse tanti momenti quanti est re vera, quod nihil est aliud quam homines ad sinceritatem iudicii revocare. 66. Amplificationes autem dicuntur cum argumenta ipsa, cum verbis, tum rebus, ad auditores magis afficiendos dilatantur, quæ ex eisdem locis unde etiam laudationes ipsæ sumi possunt. Est pulchra illa amplificatio beati Bernardi ad Eugenium Pontificem ab ipsius Pontificis persona sumpta: “Tu es sacerdos magnus et Pontifex summusc, tu Princeps Episcoporum, tu heres Apostolorum. Tu primatu Abel, gubernatu Nœ, patriarchatu Abraham, ordine Melchisedech, dignitate Aaron, auctoritate Moyses, iudicatu Samuel, potestate Petrus, unctione Christus, tu es cui claves traditæ suntd” (Bern. de consid. 2, 8, 15 PL 182 0751c).

alaudamus V | laudanda R bCap. xxi VR74, ML74, R | Cap. xxii VN74, PR75, CL75, CL82 cTu es sacerdos magnus et Pontifex summus omn. | Quis es? Sacerdos magnus, summus Pontifex PL dtraditæ sunt omn. | traditæ PL

50

liber primus

67. Sanctus Maximus Episcopus de sancto Ioanne Baptista verba faciens amplificatione his verbis usus est: “Meritoa illum præcipuo honoreb veneramur qui speciali quadam gratiac redemptorem mundi novissimus prophetavit ut ostenderet eum primus. Hic enim solus est prophetarum qui Dominum Nostrum Iesum Christum, quem alii in longa tempora futurum præsciveruntd, propriis oculis videre meruit et annuntiare præsentem (…) Hic est ille quem inspirante Deo præscius annuntiavite Isaias dicens: ‘Vox clamantis in deserto, parate viam Domini’ (Is. 40, 3). Quam congrue, fratres carissimi, beatus Ioannes prædicatus est vox qui cælestis verbi et præco mittebatur et testis! Hic est illef cuius per angelum Gabrielem prænuntiatur nativitas et nomen et meritum. Hic estg qui iudicio cælestis sententiæ cunctis mortalibus antefertur dicente Domino: ‘Non surrexit inter natos mulierum maior Ioanne Baptista’ (Mt. 11, 11).” (Max. homil. 67, 214 PL 57 0389b–0390b) 68. Sanctus Ioannes Chrysostomus de beatis Apostolis Petro et Paulo loquens præclarissima utitur amplificatione illis verbis: “Ego veroh Romam propterea diligo tametsi aliunde illam queam laudare, nempe a magnitudine, ab antiquitate, a pulchritudine, ab imperio, a divitiis, a rebus in bello fortiter gestis, sed dimittens omnia ob id illam beatam prædico, quod erga illam Sancti Petrus et Paulus dum viverent adeo fuerunt benevoli, adeo illam amaverunt et postremo in ea vitam finierunt, quorum sancta corpora ipsa possidet et propterea civitas illa hinc facta est insignis magis quam ab aliis rebus omnibus et tamquam corpus magnum et validum duos habet oculos illustres sanctorum videlicet horum corpora. Non ita cælum splendescit quando radios Sol demittit quemadmodum Romanorum Urbs duas illas lampades ubique terrarum effundens. Hinc rapietur Paulus, illinc Petrus. Considerate et horrete quale spectaculum visura sit Roma: Paulum videlicet e theca illa cum Petro surgentem in occursum Domini sursum ferri. Qualem rosam Christo mittet Roma? Qualibus coronis duabus ornatur Urbs ista? Qualibus catenis aureis cincta est? Quales habet fontes? Propterea admiror hanc Urbem non propter copiam auri, non propter columnas neque propter aliam rem, sed propter columnas illas Ecclesiæ. Quis mihi nunc dabit circumvolvi corpori Pauli, affigi sepulcro, videre pulverem corporis illius, quæ adhuc Christo deerant adimplentis, stigmata illius gestantis?” (Chrys. in epist. ad Rom. homil. 32, 2–3 PG 60 67827). amerito omn. | nec immerito PL bhonore omn. | honore nunc PL cgratia omn. | gratia ob hoc PL dpræsciverunt omn. | præscierunt PL eannunciavit omn. | annuntiat PL fest ille omn. | ille est PL ghic est omn. | hic est etiam PL het V, RM77 | vero r′ 27

PG 60 678–679: “Propterea ego Romam diligo, quamquam aliunde illam laudare possim,

liber primus

51

69. Quoniam vero contrariorum eadem est ratio ad amplificandum, simili modo in vituperatione eædem regulæ sunt adhibendæ, idem Sanctus Ioannes Chrysostomus de decollatione sancti Ioannis Baptistæ in mulierem malam invehens pulcherrimam adhibet amplificationem: “Nulla in hoc mundo bestia similis est mulieri malæ. Quid inter quadrupedia animalia leone sævius? Sed nihil ad hanc. In serpentibus quid dracone atrocius? Sed neca hoc quidem cum muliere mala et linguosa conferri potest, nam et leo et draco in malo inferiores sunt. Attestatur huic sermoni meo sapientissimus Salomon dicens (Si. 25, 23–24) cohabitare leoni et draconi melius est quam cum muliere mala

anec ML74, R | ne VR74, VN74, CL75, CL82, PR75 a magnitudine, ab antiquitate, a pulchritudine, a populi frequentia, a potentia, a divitiis, a rebus in bello fortiter gestis. Sed missis ceteris omnibus, ideo illam beatam prædico, quia Paulus et dum viveret illis scripsit, atque ipsos ita dilexit, ac præsens ipsos alloquutus est, vitamque ibidem clausit. Ideoque hinc clarior est civitas, quam ex aliis omnibus: ac quemadmodum corpus magnum et robustum duos illa urbs habet oculos splendentes, horum videlicet sanctorum corpora. non ita splendet cælum, cum radios sol emittit, ut Romanorum urbs duas illas lucernas habens per totum orbem lucem emittentes. Hinc rapietur Paulus, hinc Petrus. Cogitate et exhorrescite, quod spectaculum visura sit Roma, Paulum videlicet repente ex illa theca eum Petrum resurgentem, et sublatum in occursum Domini: qualem rosam Christo mittit Roma, quibus coronis urbs illa circumdatur, quibus aureis catenis cingitur, quos habet fontes! Propterea urbem admiror, non propter auri copiam, vel propter columnas aliumque fastum, sed propter has Ecclesiæ columnas. 3. Quis mihi nunc dederit, ut corpus Pauli circumplectar, ut sepulchro hæream, ut pulverem videam corporis illius quæ Christo deerant adimplentis, stigmata illius gestantis …?”; 678– 679: “Ἐγὼ καὶ τὴν Ῥώμην διὰ τοῦτο φιλῶ, καίτοι γε αὐτὴν καὶ ἑτέρωθεν ἔχων ἐπαινεῖν, καὶ ἀπὸ τοῦ μεγέθους, καὶ ἀπὸ τῆς ἀρχαιότητος, καὶ ἀπὸ τοῦ κάλλους, καὶ ἀπὸ τοῦ πλήθους, καὶ ἀπὸ τῆς δυναστείας, καὶ ἀπὸ τοῦ πλούτου, καὶ ἀπὸ τῶν κατορθωμάτων τῶν ἐν πολέμῳ· ἀλλὰ πάντα τὰ ἄλλα ἀφείς, διὰ τοῦτο αὐτὴν μακαρίζω, ὅτι καὶ ζῶν αὐτοῖς ἔγραφε, καὶ οὕτως αὐτοὺς ἐφίλει, καὶ παρὼν αὐτοῖς διελέχθη, καὶ τὸν βίον ἐκεῖ κατέλυσε. Διὸ καὶ ἐπίσημος ἡ πόλις ἐντεῦθεν μᾶλλον, ἢ ἀπὸ τῶν ἄλλων ἁπάντων· καὶ καθάπερ σῶμα μέγα καὶ ἰσχυρόν, ὀφθαλμοὺς ἔχει δύο λάμποντας, τῶν ἁγίων τούτων τὰ σώματα. Οὐχ οὕτως ἐστὶν ὁ οὖρανὸς λαμπρός, ὅταν ἀφῇ τὰς ἀκτῖνας ὁ ἥλιος, ὡς ἡ Ῥωμαίων πόλις τὰς δὺο ταύτας λαμπάδας πανταχοῦ τῆς οἰκουμένης ἀφιεῖσα. Ἐκεῖθεν ἀρπαγήσεται Παῦλος, ἐκεῖθεν Πέτρος. Ἐννοήσατε καὶ φρίξατε, οἷον ὄψεται θέαμα Ῥώμη, τὸν Παῦλον ἐξαίφνης ἀνιστάμενον ἀπὸ τῆς θήκης ἐκείνης μετὰ Πέτρου, καὶ αἰρόμενον εἰς ἀπάντησιν τοῦ Κυρίου· οἷον ἀποστέλλει τῷ Χριστῷ ῥόδον ἡ Ῥώμη, οἵους στεφάνους ἡ πόλις περίκειται δύο, οἵας χρυσᾶς ἁλύσεις διέζωσται, οἵας ἔχει πηγάς. Διὰ ταῦτα θαυμάζω τὴν πόλιν, οὐ διὰ τὸν χρυσὸν τὸν πολύν, οὐ διὰ τοὺς κίονας, οὐ διὰ τὴν ἄλλην φαντασίαν, ἀλλὰ διὰ τοὺς στὺλους τῆς Ἐκκλησίας τούτους. γ’. Τίς μοι νῦν ἔδωκε περιχυθῆναι τῷ σώματι Παύλου, καὶ προσηλωθῆναι τῷ τάφῳ, καὶ τὴν κόνιν ἰδεῖν τοῦ σώματος ἐκείνου τοῦ τὰ ὑστερήματα ἀναπληρώσαντος τοῦ Χριστοῦ, τοῦ τὰ στίγματα βαστάσαντος …;”

52

liber primus

et linguosa” (Chrys. in decollat. 1 PG 59 483–484/48628). Quod amplificando multis verbis confirmat et post ait: “Nulla enim malitia æmulari potest mulierem malam, attestatur iterum huic verbo meo sapientissimus Salomon, quia non est caput super caput sapientis et non est malitia super malitiam mulieris. O, malum summum et acutissimum Diaboli telum, mulier! Per mulierem Adam in Paradiso prostravit et de Paradiso exterminavit (Gn. 3, 24). Per mulierem mitissimum illum David ut necem militis sui innocentis Uriæ Ethei dolo mandaret armavit (2S. 11, 14–17). Per mulierem sapientissimum Salomonem in prævaricationis sacrilegium præcipitavit (1R. 11, 4). Per mulierem fortissimum Samsonem illusum rasumque excæcavit (Jue. 16, 19) ut et virtute et crinibus et decoris oculis spoliatus ludibrio foret hostibus, quibus fuerat ante terrori, et cum iis captivus moleret quibus dominabatur invictus. Per mulierem castissimum illum Ioseph vinculis alligatum detrusit in carcerem (Gn. 39, 20). Per mulierem illam totius mundi lucernam Ioannem capite truncavit (Mt. 14, 8– 10; Mc. 6, 22–25). Ata quid dicam de hominibus? Per mulierem angelos e cælo deposuit, id est homines sanctos qui ad cælum pergebant. Per mulierem cuncta omnino prosternitb, iugulat, omnes interficit, omnes eludit repletos ignominia et honore vacuos …” (Chrys. in decollat. 1 PG 59 48729). Id autem pluribus verbis prosequitur, quæ nimis longum esset omnia in medium afferre. aet V, RM77 | at r′ bprosternit et V | prosternit r′ 28

29

PG 59 486: “Nulla itaque fera in mundo est malæ mulieri comparabilis. Quid in quadrupedibus leone ferocius? Nihil. Quid in serpentibus dracone sævius? Nihil. Attamen et leo et draco malæ mulieri hac in re cedunt. Testis mihi est sapientissimus Salomon dicens: Cohabitare cum leone et dracone placet magis, quam cum muliere mala et linguosa”; 483–484: “Οὐδὲν τοίνυν θηρίον ἐν κόσμῳ ἐφάμιλλον γυναικὸς πονερᾶς. Τί λέοντος δεινότερον ἐν τετραπόδοις; Ἀλλ’ οὐδέν. Τί δὲ ὡμότερον δράκοντος ἐν ἑρπετοῖς; Ἀλλ’ οὐδέν. Πλὴν καὶ λέων καὶ δράκων ἐν τῷ κακῷ ἐλάττω τυγχάνουσι. Καὶ μαρτυρεῖ μου τῷ λόγῳ ὁ σοφώτατος Σολομών, λέγων· Συνοικῆσαι λέοντι καὶ δράκοντι εὐδόκησα, ἢ μετὰ γυναικὸς πονηρᾶς καὶ γλωσσώδους”. PG 59 487: “Nulla enim nequitia cum muliere mala comparari potest. Attestatur huic verbo meo Sapientia quæ dicit, Non est caput super caput serpentis, et non est malitia super malitiam mulieris. O malum et acutissimum diaboli telum! Per mulierem ab initio Adamum in Paradiso confodit; per mulierem mitissimum Davidem ad Uriam dolo occidendum impulit; per mulierem sapientissimum Salomonem ad prævaricationem deduxit; per mulierem fortissimum Samsonem rasum excæcavit; per mulierem filios Heli sacerdotis prostravit; per mulierem nobilissimum Joseph in carcere vinctum conclusit; per mulierem Joannis orbis lucernæ caput abscidit. Ecquid de hominibus loquor? Per mulierem angelos de cælo deiicit; per mulierem omnes jugulat, omnes inhonorat”; 487: “Οὐδεμία γὰρ κακία συγκρίνεται γυναικὶ πονηρᾷ. Μαρτυρεῖ δέ μου τῷ λόγῳ ἡ Σοφία λέγουσα, ὅτι Οὐκ ἔστι κεφαλὴ ὑπὲρ κεφαλὴν ὄφεως, καὶ οὐκ ἔστι κακία ὑπὲρ κακίαν γυναικός. Ὤ τὸ κακὸν τοῦ διαβόλου καὶ ὀξύτατον ὅπλον! διὰ γυναικὸς τὸν ἐξ ἀρχῆς τὸν Ἀδὰμ ἐν παραδείσῳ κατέτρωσε· διὰ γυναικὸς

liber primus

53

70. Amplificatio etiam oratori ecclesiastico est utilis ac necessaria ut declaret et ponat ante oculos gravitatem peccatorum et præsertim eorum quæ non magna vulgo putantur, ut detractionis et similium. Sic ponet ante oculos gravitatem blasphemiæ, nimirum quia est peccatum contra Deum, contra cæli et terræ dominum, contra patrem humani generis, a quo innumerabilibus beneficiis affecti sumus, multos esse blasphemos quia ea quæ providentiæ Dei tribuenda essent tribuunt fortunæ, quia auctorem rerum omnium Deum non confitentur, quia eius summam sapientiam non agnoscunt, blasphemos maxime ingratos esse: eo peccare gravius quoda ex malitia peccant sine ulla voluptate, natura humana minime invitante. 71. Illud monuerimb clericos ut in genere demonstrativo versantes tractentc locos communes de bono mortis, de contemnenda vita, de maximis et gravissimis periculis quibus expositi sumus, et in fine sermonis concludant beatum illum qui iam in portum est receptus commemorantes præcipuas illius virtutes ut auditores ad eius imitationem excitenturd. Laudantur angeli ab eorum attributis: quod Deum intueantur, quod ei ministrent, quod æterna illa luce fruantur, quod sine ullo periculo et metu in cælesti illa patria cohabitent.

22

Pauca de genere iudicialie

72. De genere iudiciali multa sæculi rhetores scripserunt quæ nullam aut minimam utilitatem clericis, quibus nos potissimum scribimus, possintf afferre. Dicemus nos pauca, quoniam in paucis et admodum raro in hoc genere Sanctos Patres versari solitos legimus. ⟨Nam quamquam orator ecclesiasticus in sacris sermonibus solet ita acriter reprehendere vitia, superbiam, avaritiam, perversas etiam consuetudines ut videatur accusare, idque ut commode faciat, ad vincendos animos machinas ex genere iudiciali sumptas adhibet, non tamen statuendum est tunc illum versari in iudiciali genere, cum nullus adsit reus, aquo V | quod R bmonerem V | illud monuerim R ctractarent V | tractent R dexcitarentur V | excitentur R eCap. xxii VR74, R | Cap. xxiii VN74, PR75, CL75, CL82 fpossunt ML74, CL75, CL82 | possint VR74, VN74, R τὸν πραότατον Δαυῒδ πρὸς τὴν τοῦ Οὐρίου δολοφονίαν ἐξέμηνε· διὰ γυναικὸς τὸν σοφώτατον Σολομῶντα πρὸς παράβασιν κατέστρωσε· διὰ γυναικὸς τὸν ἀνδρειότατον Σαμψῶνα ξυρἠσας ἐτύφλωσε· διὰ γυναικὸς τοὺς υἱοὺς Ἠλεὶ τοῦ ἱερέως ἠδάφισε· διὰ γυναικὸς τὸν εὐγενέστατον Ἰωσὴφ ἐν φυλακῇ δεσμεύσας κατέκλεισε· διὰ γυναικὸς τὸν παντὸς κόσμου λύχνον Ἰωάννην ἀπέτεμε. Τί δὲ λέγω περὶ ἀνθρώπων; Διὰ γυναικὸς τοὺς ἀγγέλους οὐρανόθεν κατέβαλε· διὰ γυναικὸς πάντας κατασφάζει, πάντας φονεύει”.

54

liber primus

nullus defensor, nullus etiam iudex, sed potius illas dicendi formas a genere iudiciali mutuari eaque accommodare ad salutaria consilia proponenda, ad virtutes inducendas, quod deliberativi generis proprium esse videtur, in quo genere taciti semper bonorum consiliorum dissuasores adsunt, Satanas, mundus et caro, et adsunt auditores, de quorum salute agitur, qui sanum possunt admittere consilium⟩a. 73. Constat autem hoc genus accusatione et defensione. Ideo non accusant clerici, quia humanam infirmitatem et Dei misericordiam agnoscentes ante oculos habent correctionem morum, non severam iustitiam, propositam. Permittitur tamen in sacris Conciliis sacerdotibus accusare, cum de honore Dei et de communi populorum salute agitur. In iudicio autem hæc consideranda atque observanda sunt, ut qui accusant zelo Dei accusent, nullo odio commoti, nulla utilitatis aut inanis gloriolæ cupiditate adducti, apud quem accusatur iudicii auctoritatem habeat, qui accusatur talis sit ut perversis suis moribus alios corrumpat. Ex quibus colligitur hæreticos clericis si opus sit maxime esse accusandos, quamquam in Ecclesia Dei hoc tempore huiusmodi disceptationes non admittunturb, sed testibus et coniecturisc hæreticorum causæ iudicanturd, verum si in aliquo generali Concilio aut provinciali Synodo esset dicendum contra novarum et perversarum opinionum disseminatores, docendum erit castissimos vetustatis limites non esse prætereundos, a sancta matre Ecclesia, Spiritu Sancto edocta, nunquam recedendum, eam esse magistram et arbitram veritatis et omnium errorum expultricem, stulti et impii hominis esse ab ea discedere, gravissimum peccatum esse hæresim et eo gravius quod quamplurimis perniciem afferat, perturbet regna, vastet respublicas et multa incommoda populo Dei afferat. 74. Cum attigerimus quatenus oratori ecclesiastico satis esse videbature primam iudicialis generis partem, quæ ad accusationem pertinet, alteram, quæ ad defensionem spectat, aggrediamur, in qua multo frequentius ecclesiasticus versatur orator, ut oppressos homines sublevet innocentesque defendat. Huius generis est exemplum beati Pauli Apostolis in Actis Apostolorum (Act. 24), qui cum a quodam Tertullo oratore accusaretur veluti seditiosus et pacis ac quietis perturbator, se ipse coram præside defendit et brevi tempore ostendit falsum esse illud crimen quod ei erat obiectum. Huius etiam generis exemplum extat anam … consilium R add. badmittuntur ML74, VN74, r′ | admittantur VR74, CL75, CL82, PR75, RM77 ctestibus et coniecturis hæreticorum ML74, R | testibus, coniecturis, familiaritate hæreticorum VR74, VN74, CL75, CL82, PR75 diudicentur V | iudicantur R equatenus oratori ecclesiastico satis esse videbatur attigerimus V | attigerimus … videbatur R

liber primus

55

apud Tertullianum in illo Apologetico quod scripsit contra gentes, probansa non esse accusandos aut odio habendos Christianos tamquam malos. Ita enim scribit: “Omne malum aut timore aut pudore natura perfunditb. Maleficic gestiunt latere, devitant apparere, trepidant apprehendid, negant accusarie, ne torti quidem facile aut semper confitentur. Certe condemnati mœrent, dinumerant in semetipsis malorum impetusf eosque vel fato vel astris imputantg. Nolunt enim esse suum quiah malum agnoscunt. Christianis vero quid similei? Neminem pudet, neminem pœnitetj. Si denotatur, gloriatur. Si accusaturk, non defendit. Interrogatus vel ultro confitetur. Damnatus gratias agit. Quid hoc mali est quod naturaml mali non habet, timoremm, tergiversationem, pœnitentiam, deplorationem? Quid hoc mali est quon rei gaudent, cuius accusatio votum est et pœna felicitas? (Tertull. apol. 1 PL 1 0266a–0269a)” 75. Defensiones vero suscipiendæ sunt iustæ pro gloria Dei aut pro dignitate Christiani nominis, ut Tertullianuso fecit. Defendenda est Christi Domini Nostri sanctissima religio et sanctæ Sedis Apostolicæ auctoritas, etiam cum vitæ periculo. Tueri debet unusquisque existimationem et famam suam, ⟨ubi præsertim, si ea negligatur, aliis id sit detrimento futurum⟩p. Calumniis oppressis coram iudice et ubique locorum succurrendum est. Sed caveat clericus ne crebris defensionibus multorum gratiam venariq velle videatur et inanem populi applausum aucupari. Deprecationibus utatur interdum si is de cuius salute agitur multa probitatis et Christianæ pietatis indicia dederit, si semel peccaverit. Cum autem defensio nihil sit aliud quam depulsio criminis quod obicitur et interdum fieri soleat ut inopes et omni ope destituti accusentur, filiorum suorum, eorum scilicet quos Deus fidei suæ commisit causas defendat, ostendat falsum esse illud crimen, accusantem malo animo in illum fuisse, non permittendum ut servus Dei calumnia opprimatur. Cavendum est maxime sacerdotibus ne sanctissimis sacramentis, instrumentis salutis æternæ, veluti probationibus ad quempiam vel accusandum vel defendendum utantur, quemadmodum siquis affirmet non esse illum qui accusatur proditorem, quia dum asic enim probat V | sic probans RM77 | probans r′ bperfundit omn. | perfudit PL cmalefici omn. | denique malefici PL dapprehendi omn. | deprehensi PL eaccusati VR74, VN74, CL75, CL82, PR75, RM77, PL | accusari ML74, r′ fsemetipsis malorum impetus omn. | semetipsos mentis malæ impetus gimputant V, CL82, RM77, VR83 | imputans VN78 hesse suum quia omn. | suum esse quod iChristianis vero quid simile? omn. | Christianos vero, nihil simile jpœnitet omn. | pœnitet nisi plane retro non fuisse PL ksi accusatur omn. | accusatur PL lnaturam omn. | naturalia PL mtimorem omn. | timorem, pudorem PL ncuius rei gaudent V, RM77 | quo rei gaudent r′ | cuius reus gaudet PL out Tertullianus ML74, R | ut ille quem nominavi Tertullianus VR74, VN74, CL75, CL82, PR75 pubi … futurum R add. qin multorum animos illabi V | multorum gratiam venari R

56

liber primus

propria peccata confiteretur proditionem illam non est confessus, aut calumniatorem esse illum qui accusavit hominem quem ipse scit optimum, cum eum sæpe propria peccata confitentem audierit. Qui sic defenderent filios suos adimerent auctoritatem sacramento Pœnitentiæ et parum illis prodessent. 76. Explicata ecclesiastico oratori subiecta materia quam tribus causarum generibus distinguendam demonstravimus, declaremus quibus rationibus finem propositum idem orator consequi possit.

23

Quod ut ceteræ artes sic rhetorica ecclesiastica propria adhibeat instrumenta, quæ sunt enthymema et exemplum. Item quid sit enthymema et a quibus locis ducatura

77. Nulla ars proprium munus obit neque constitutum sibi finem consequitur nisi quibusdam propriis adhibitis instrumentis: medicus ⟨amissam⟩b valetudinem non ⟨ægris⟩c restituitd aut conservat nisi diæta, quæ est recta victus ratio, aut medicamento purgante aut venæ incisione ⟨aliisve curationibus⟩e, nec faber sine malleo, ⟨lima ac forcipe aliisque instrumentis⟩f ullum opus efficit. Ita ecclesiasticus oratorg ⟨duobus argumentorum generibus persuadet. Alterum sumitur ab illis rebus quash ipse non excogitat, quas suppeditat fecunditas Sacrarum Litterarum, quas subministrant traditiones Apostolorum, sacra Concilia, sancta mater Ecclesia, de quibus paulo post agemus (Aug. Val. rhet. eccl. 1, 41 sq.). 78. Alterum argumentorum genus tribus rationibus continentur: prima, si vir innocens et sanctus habeatur, quam opinionem assiduis orationibus, sanctis sacrificiis, ieiuniis, modestia consequetur. Quæ sane opinio magnam vim habere consuevit ad extirpanda vitia, ad virtutes inserendas. Quemadmodum quibusdam in oppidis licet videre, in quibus paterna quadam auctoritate, ut patres familiæ regere familias suas solent, ita quidam boni parochi gregem curæ suæ creditum ducunt quocumque volunt, ad bona consilia amplectenda, aCap. xxiii VR74, VN74, ML74, R | Cap. xxiv PR75, CL75, CL82 bamissam r′ add. cægris r′ add. drecuperat V, RM77 | restituit VN78 | ægris restituit VR83 ealiisve curationibus VR83 add. flima ac forcipe aliisque instrumentis VR83 add. gita ecclesiasticus orator nobilissimo fine non potitur nisi docendo, movendo et conciliando. Porro autem cum probationibus, hoc est argumentis, in primis doceat, dicamus quid sit argumentum. Argumentum est oratio qua quis rei de qua dicit fidem facit. Cicero sic definit argumentum ut sit probabile inventum ad fidem faciendam. Fides autem fit V | duobus … quod fit R hquæ V, RM77, VN78 | quas VR83

liber primus

57

ad sanctas societates instituendas, ad sacra templa ornandaa, ad iniurias statim remittendas, ad pravas consuetudines tollendas facile filios suos inducunt. Secundab persuadendi ratio in hoc est posita, ut audientium animi ad aliquas affectiones, ad timorem, ad pœnitentiam, ad spem, ad lætitiam, ad luctum quando opus est et ad misericordiam, pro auditorum diversitate trahantur, de qua in secundo huius operis libro tractabimus. Tertia in oratione constituta est ut probet orator ecclesiasticus vera esse et saluti animarum accommodata quæ dicit, quod fit⟩ enthymemate et exemplo, quæ oratoria instrumenta sive machinas quibus victoriam consequitur orator nobis liceat appellare. 79. Enthymema est syllogismus imperfectus (Arist. post. analyt. 1, 6 sq.; 2, 24–25; rhet. 2, 40). Syllogismus autem sive ratiocinatio tribus partibus constat: propositione, assumptione et complexione, ex quibus si una prætereatur bipartita fit argumentatio, quæ est enthymema. Ut liberalitatem esse laudandam siquis probet quia est virtus, omittit propositionem, quæ est omnem virtutem esse laudandam, assumptionem complexionemque tantum profert idque ne tædio auditores afficiat et multo magis ne tardo ingenio eos esse videatur existimare. 80. Ac præterquam quod ab ecclesiastico oratore argumentationes adhibentur a causis principiisque rem necessario demonstrantibus, ut a verbo divino, a sanctis traditionibus, ab auctoritatec Ecclesiæ, et ceteris quæ post explicabuntur, is item in dicendo enthymematibus utitur quæ sumuntur a signis et ab iis quæ verisimilia dicuntur. Signorum quædam sunt certa, quædam minime certa (Arist. rhet. 1, 6; Quint. inst. 5, 9). Certa signa quæ appellantur indicia ea dicuntur quæ rem ipsam necessario consequuntur, ut si probet ecclesiasticus orator non esse in his caritatem Dei, qui mortales cum sint iram servant inmortalem. Signa minime certa sunt quæ necessario rem non consequuntur, verbi causa, si quis dixerit infideles eos esse qui homines Christiani cum appellentur multis et variis voluptatibus dediti, concionibus minime intersunt, raro aut nunquam sanctissimum Eucaristiæ sacramentum sumunt, quæ omnia ab incontinentia etiam, non ab infidelitate tantum possunt proficisci. Quo loco abstinebit a quadam loquendi forma qua nonnulli concionatores uti consueverunt, ut incontinentes, avaros et ambitiososd nullam fidem habere affirment. Verisimile est quod plerumque ita fite virum bonis parentibus et catholicis ortum et in ecclesia educatum hæreticos fugere. Usos autem esse Sanctos Patres, tum certis tum incertis signis tum etiam verisimilibus eorum libri testantur. aad ecclesiam Dei ornandam V, RM77, VN78 | ad sacra templa ornanda VR83 baltera V, RM77, VN78 | secunda VR83 cauctoritate VR74, ML74, VN74, PR75, R | auctoribus CL75, CL82 dambitiosos improprie V | ambitiosos R efit ut V, RM77 | fit r′

58

liber primus

81. In enthymematibus conficiendis hæc præcepta servanda sunt, ut nec eas res assumamus quæ a re ipsa longe amotæ sunt, nec eas quæ vulgares nimis videntur, ne passim assumptæ videantur. Qui enim in hæc vitia incidit nonnihil detrahit existimationi suæ et alienat a se auditorum animos, qui res frivolas et admodum vulgares non libenter admittunt.

24

Quid sit exemplum et a quibus locis sumatura

82. Exemplum est cum ex aliqua re particulari rem particularem probamus et dicitur imperfecta inductio (Arist. rhet. 1, 4), ut impietatem superbiæ, avaritiæ, libidinis, vitiorum et calamitatum omnium altricem esse Maumethanæb impietatis exemplo licet ostendere. Quia igitur in concionibus ad populum exempla maximam vim ad persuadendum habent (Cic. de or. 3, 259; Cic. orat. 4, 29), verissimum enim est illud quod vulgo etiam dicitur, “exempla plus movere quam verba”, exemplis sæpe utetur ecclesiasticus orator. Caveat tamen ne, dum omnia quæ dicit exemplis illustrare nititur in illud labatur vitium quod ante ducentos et amplius annos irrepserat, ut ficta, ridicula minimeque verisimilia recitarentur. 83. Exempla porro sumenda sunt vera, gravia atque illustria, et in primis a Christo Domino omnium virtutum exemplaric, cum ita de seipso dixerit (Jn. 13, 15–17): “exemplumd dedi vobis ut quemadmodum ego fecie ita et vos faciatis”. Sacræ Litteræ uberem copiam ad res omnes de quibus apud populum agendum est, exemplis confirmandas suppeditant. Iudith cives suos gravissima obsidione circumventos atque animo deiectos exemplis veterum patrum ad constantiam adhibendam et fidem in Deum habendam confirmat (Jdt. 8, 22–23). Christus salvator noster prophetarum exemplo ad tolerantiam nos hortatur, deterret exemplo uxoris Loth ab inconstantia (Gn. 19, 26). Divus Paulus ab idololatriaf (Act. 17, 16–17), fornicatione (2Co. 12, 21; Ef. 5, 3; Ef. 5, 5; Gal. 5, 19; 1 Ts. 4; 1 Co. 10, 8), murmuratione (Rm. 1, 29–30) ceterisque vitiis abstinendum docet, recitatis gravissimis pœnis quibus Iudæi qui in huiusmodi vitia lapsi fuerant mulctati sunt.

aCap. xxiv VR74, ML74 | Cap. xxv VN74, PR75, CL75, CL82

bmahumethanæ ML74 | mautmethanæ VR74, VN74 | mahumetanæ CL75, PR75 | maumethanæ R cquem omnium virtutum exemplari dicimus V | omnium virtutum exemplari R dexemplum enim Vulg. | exemplum omn. efeci vobis Vulg. | feci omn. fidolatria VR74, ML74, VN74, VR83 | idololatria CL75, CL82, PR75, RM77, VN78

liber primus

59

84. Sanctorum Apostolorum, martyrum, confessorum ceterorumque omnium quos nobis venerandos, invocandos et imitandos sancta mater Ecclesia proponit, valde movent exempla, eo præsertim tempore cum illorum sanctorum quorum exempla sumimus sollemnitates celebrantur, ac tuma maximam vim solet habere cumb eorum qui eisdem civitatibus ubi sermo habetur præfuerunt et quorum gravissimac memoria colitur in medium proferantur facta aut sententiæ, etd multum valebit ad persuadendum aliquid si Mediolani Sancti Ambrosii præclarum aliquod factum aut dictum commemoretur. Eadem ratione si Veronæ Sancti Zenonis exemplo et auctoritate populus ad aliquam virtutem impellatur, domesticis enim exemplis magis excitamur et paternis virtutibus incredibiliter commoveri consuevimus. 85. Non nunquam, raro tamen, ethnicorum et alienorum exempla in Sacris Litteris reperiuntur habentque, si apposite in medium afferantur, magnum momentum ad conmovendume propterea quod coniunctam etiam habent eam argumentandi rationem quæ dicitur “a minori ad maius”, ut legimus apud Hieremiam: “Transite—inquit—ad insulas Cethim et videte et in Cedar mittite et considerate vehementer, et videte si factum est huiuscemodi, si mutavit gens deos suosf et certe ipsi non sunt Dii, populus vero meus mutavit gloriam suam in idolum” (Jr. 2, 10–11). Christus salvator noster Reginam Sabba (Mt. 12, 42; Lc. 11, 31) et Ninivitas (Mt. 12, 41; Lc. 11, 32) in exemplum adducit et illud inculcat: “Nonneg ethnici hoc faciunt?” (Mt. 5, 47). Divus Paulus vehementer urget cum ait: “Omnino auditurh inter vos fornicatio, et talis fornicatio qualis neci inter gentes …” (1Co. 5, 1). Sanctus Basilius vero ad fratris filios epistolam scripsit in qua egregie locum hunc tractat, quomodo ex gestis gentilium possit quis exempla ad virtutem colligere (Bas. epist. 199, 26 PG 32, 723/724). In Sacris Litteris exemplis belluarum et rerum sensus expertium segniores acriter reprehenduntur. Multum movet locus ille Isaiæ: “Cognovit bos possessorem suum, et asinus præsepe domini sui, Isræl autem me non cognovit, et populus meus non intellexit …” (Is. 1, 3), et non minus illud Hieremiæ: “Milvus in cælo cognovit tempus suum, turtur et hirundo et ciconia custodierunt tempus adventus sui, populus autem meus non cognovit iudicium Domini” (Jr. 8, 7 ad sensum). In Proverbiis etiam piger exemplo formicæ (Pr. 6, 6–8) excitatur. Salvator noster avium et

aatque id V, RM77 | ac tunc VN78 | ac tum VR83 bsi V, RM77 | cum r′ cgravissima ML74, VN74, R | gratissima VR74, CL75, CL82, PR75 dut VR74, ML74, VN74, RM77 | aut CL75, CL82 | et r′ emagnam vim V, RM77 | magnum momentum ad conmovendum r′ fomn. add. gnonne et Vulg. | nonne omn. homnino videtur V | omnino auditur RM77, Vulg. inec ML74, VN74, R | non est VR74, CL75, CL82, PR75

60

liber primus

liliorum exemplo (Mt. 6, 28) a nimia victus et vestium cura et sollicitudine nos avocat.

25

Quia sint loci communesb

86. Porro autem cumc ⟨enthymemata ducantur a locis propriis et communibus cumque locos proprios tradiderimus, ostendamus nunc qua ratione a communibus ducantur. Paulo post declarabimus quo modo fiant ex his quæ ab oratore non excogitantur⟩. A rebus ipsis sumuntur quæ a definitione, partium enumeratione, etymologia, hoc est, notatione verbi, ead præterea quæ rem quamque contingunt, et ad eam quodammodo sunt affecta, quorum alia coniugata appellantur, alia ex genere, alia ex forma, alia ex similitudine, alia ex dissimilitudine, alia ex contrario, alia ex adiunctis, alia ex antecedentibus, alia ex consequentibus, alia ex repugnantibus, alia ex causis, alia ex effectis, alia ex comparatione maiorum aut parium aut minorum, et hi appellantur loci communes, sedes argumentorum (Cic. de or. 2, 39, 166; Quint. inst. 5, 10, 20), elementa propositionum. 87. Sic autem describuntur loci communes: “notæ quarum admonitu quid quæque res valeat ad persuadendum possit inveniri”, quos locos quamplurimis exemplis illustrare non esset difficile, sed non admodum utile et ab instituto opere valde alienum. Paucis exemplis et illis facillimis contenti quide singulorum natura sit clericis declaramus.

26

Locus a definitionef

88. Definitio est quæ id quod definitur explicat quid sit (rhet. her., 119; Cic. de or. 1, 55; de or. 3, 230; top. 457; Arist. top. 6, 1), seug brevis oratio quæ rei naturam declarat, de qua hoc a dialecticis præcipitur ut primum rei proximum genus assumatur, deinde ad id differentia adiungatur quæ rem a ceteris formis eidem generi subiectis distinguat et separet. Quæ subtilis definiendi ratio in dicendo aquid V, RM77, VN78 | qui VR83 bCap. xxv VR74, ML74, R | Cap. xxvi VN74, PR75, CL75, CL82 cargumenta, aut ex rerum vi naturaque ducantur, aut sumantus ab iis quæ videntur extrinseca, quamquam maiorem sæpe vim habeant ad confirmandum, dicamus nos primum de iis quæ a re ipsa sumuntur V | enthymemata … excogitantur R dab iis ML74, CL75, CL82, PR75 | ea VR74, VN74, R equid V, RM77, VN78 | quæ VR83 fCap. xxvi R, ML74 | Cap. xxvii VN74, PR75, CL75, CL82 galio modo V | seu R

liber primus

61

non sæpe usu venire solet (Cic. de or. 2, 114), potiusque quid res sit descriptione quadam explicatur quæ aliam in rem non possit convenire. 89. ⟨Sanctus Gregorius Nyssenus, Sancti Basilii frater, explicans illa verba: “Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram” (Gn. 1, 26), cum rem admirabilem hominem dixisset ut auditores excitaret ad gratias Deo agendas, sic hominem definit: “Homo est opus Dei ratione præditum ad eius a quo creatum est imaginem factum” (Gr. Nyss. creat. 1 PG 44 267/26830)⟩a. 90. Utitur ecclesiasticus orator sæpe definitionibus a sensibus hominum ductis, interdum autem alienis a vulgi opinionibus et vulgari loquendi consuetudine, quæ quasi vi expressæ videntur et animos hominum vel maxime ducunt et movent eæque plerumque ad refellendum, non nunquam ad confirmandum adhibentur et ad vincendum valent plurimum. A sensibus hominum ducta ea est definitio vitæ hominis quam affert Sanctus Iacobus Apostolus cum dicit: “Quæb est vita vestra? Vaporc ad modicum parens etd deinceps exterminabiture” (St. 4, 15). Ab eodem definitur lingua ut sit “ignis et universitas iniquitatisf” (St. 3, 6). Utitur beatus Basilius in oratione contra avaritiam (Bas. homil. 6 PG 31 275/27631) argumento a definitione, quæ vim quasi afferat et abhorreat ab opinione multitudinis. Probat eum fraudatorem esse qui quod sibi superest in pauperes non erogat. Deinde in alia oratione ad divites, in qua eorum excusationem ita proposuit, postg argumento a definitione sumpto redarguit: “At te ipsum pauperem esse dicis, et ego—inquit—assentior, pauper enim est cui multa desunt, ut multarum autem rerum indigeas insatiabilis habendi cupiditas efficit” (Bas. homil. 7, 5 PG 31 291/29232).

asanctus … factum R add. bquæ enim Vulg. cvapor est Vulg. domn. add. eexterminatur Vulg. fignis et universitas iniquitatis omn. | lingua ignis est, universitas iniquitatis Vulg. gdeinde VR74, ML74, VN74, r′ | post CL75, CL82, PR75, RM77 30 31

32

PG 44 268: “Ἄνθρωπός ἐστι ποίημα Θεοῦ λογικόν, κατ’ εἰκόνα γενόμενον τοῦ κτίσαντος αὐτὸν”. PG 31 275: “Participes frumenti facias fratres: quod cras putrescet, id hodie trade egenti. Avaritiæ pessimum genus est, ne ea quidem quæ corrumpuntur, egenis erogare”; 276: “Συμμεριστὰς ποίησον τῶν σίτων τοὺς ἀδελφούς· τὸ αὔριον σηπόμενον σήμερον μετάδος τῷ δεομένῳ. Πλεονεξίας εἶδος τὸ χαλεπώτατον, μηδὲ τῶν φθειρομένων μεταδιδόναι τοῖς ἐνδεέσιν”. PG 31 291: “Verum pauperem dicis teipsum, atque de hoc mihi tecum convenit. Pauper enim est, qui multis indiget. Sed insatiabilis cupiditas indigos vos multarum rerum efficit”; 292: “Ἀλλὰ πένητα λέγεις σαυτόν· κἀγω συντίθεμαι. Πένης γάρ ἐστιν ὁ πολλῶν ἐνδεἠς. Πολλῶν δὲ ὑμᾶς ἐνδεεῖς ποιεῖ τὸ τῆς ἐπιθυμίας ἀκόρεστον”.

62 27

liber primus

Locus a partium enumerationea

91. Proxima definitioni est partium enumeratio, quæ non solum ad probandum aliquid vel ad refellendum est utilis, sed etiam ad amplificandum atque exornandum, cuius rei nobilissimum exemplum est in Ecclesiasteb Salomonis ad probandam verissimam illam propositionem: “Vanitas vanitatum ⟨et⟩c omnia vanitas” (Qo. 1, 2). Eleganter etiam Hieremias propheta probat in solo Deo gloriandum enumeratis rebus in quibus homines gloriari solent: “Non glorietur— inquit—sapiens in sapientia sua, et non glorietur fortis in fortitudine sua, et non glorietur dives in divitiis suis, sed in hoc glorietur qui gloriatur, scire et nosse me, quia ego sum Dominus” (Jr. 9, 23–24). Versans ecclesiasticus orator in illa quæstione, quæ est maximi momenti et sæpe tractanda, mortem non esse extimescendam, hoc uti poterit argumento: nec naturalem, nec violentam, nec gloriosam, nec ignominiosam mortem sanctid et totius sanctitatis auctor Christus, ut patri obtemperaret fugiendam putavit (Lc. 22, 41–42), nullum igitur mortis genuse extimescendum est.

28

Locus ab etymologiaf

92. Ab etymologia, hoc est a notatione, orator ecclesiasticus argumentum ducet, nam cum rerum appellationes partim a natura profectæ sint, partim lege et consensu hominum confirmatæ, aliquæ Spiritu Sancto dictante impositæ: singulæ res suis propriis nominibus ita sunt affectæ ut earum vis et natura vocabulis ipsis aliquo modo declaretur. Quare optima ratione ab eo nomine quo res quæque prædita sit argumentum interdum sumitur. 93. Sanctus Hieronymus scribens ad Heliodorum monachum hoc argumento sic est usus: “Interpretare—inquit—nomen monachi hoc est nomen tuum. Quid facis in turba qui solus es?” (Hier. ep. 14, 6 PL 22 0350). Ex hoc loco sæpe verissimam illam sententiam confirmare poterit ecclesiasticus orator: “piorum hominum esse singulis diebus sanctissimo Missæ sacrificio interesse”, quia Missa quasi transmisssa dicitur, propterea quod populus fidelis ministeriog sacerdotis, qui Christi personam gerens munere deprecatoris inter Deum et hominem fungitur, preces, supplicationes ac vota Omnipotenti transmittit.

aCap. xxvii VR74, ML74, VN74 dupl., R | Cap. xxviii CL75, CL82, PR75 becclesiastes VR83 cet omn. add. dsancti martyres V | sancti R enulla igitur mors V | nullum igitur mortis genus R fCap. xxviii VR74, ML74, R | Cap. xxix VN74, CL82 gmysterio V | ministerio R

liber primus

63

Missa etiam appellatur quia significat Christum, qui missus est a Patre in hunc mundum vel angelum qui mittitur ut per eius manus hostia offeratur in sublime altare Domini. Quare ab eo loco sumere poterit multa argumenta quibus populum hortetur ad Missas singulis diebus audiendas et dicat illos qui frequenter solent eidem sacrificio interesse, ⟨bene moratos, Dei timentes, atque in bona existimatione apud omnes⟩a esse consuevisse, illudque consequi solere ut eo die quo pii homines sacris interfuerunt in negotiis in quibus versantur maiorem animi moderationem atque etiam æquitatem præ se feruntb, utpotec a Christo, cuius sacratissimam passionem recoluerunt, adiuti.

29

Locus a coniugatisd

94. Sequuntur ea quæ rem contingunt, in quibus sunt coniugata quæ ab uno orta varie commutantur, quorum usus est frequens: “si Christiani sumus, Christiane vivamus”. Isaias ita hoc argumento usus est: “Fatuuse fatua loquetur” (Is. 32, 6 ad sensum). Sanctus Paulusf: “Primus homo de terra, terrenus, secundus homo de cælo, cælestisg, sicuth portavimus imaginem terreni, portemusi imaginem cælestis” (1Co. 15, 47–49).

30

Loci a genere et speciej

95. Argumentum a genere ⟨sic duci potest⟩k: Virtus est amanda, amanda igitur est caritas, proximi sunt diligendi, ergo inimici diligendi sunt cum, ut Sanctus scribit Pontifex Leo in sermone De ieiunio, proximi non ii tantum intelligendi sint qui nobis amicitia et propinquitate coniunguntur, sed omnes prorsus homines, quibus cum natura nobis communis est. 96. A specie ostendi potest peccata miseros homines efficere, quia adulterium, homicidium, a Deo homines separat, quæ maxima est putanda miseria. arecte educatos, timentes Deum et bonæ existimationis V, RM77 | bene moratos, Dei timentes atque in bona existimatione apud omnes r′ bferant omn. cquasi V | utpote R dCap xxix VR74, ML74, R | Cap. xxx VN74, PR75, CL75, CL82 estultus enim Vulg. fIoannes VR74, ML74, VN74 | Paulus CL75, CL82, PR75, R gqualis terrenus, tales et terreni, et qualis cælestis, tales et cælestes omn.om. hsicut igitur V | sicut R | igitur sicut Vulg. iportemus omn. | portemus et Vulg. jCap. xxx VR74, ML74, R | Cap. xxxi VN74, PR75, CL75, CL82 kest illud apud Ioannem Apostolum: “omnis qui peccatum facit, iniquitatem facit, et peccatum est iniquitas”. Facilium exemplum afferamus V | sic duci potest R

64 31

liber primus

Locus a similia

97. Similium comparatio est admodum frequens et hunc in modum adhibentur argumenta: ut morbi corporis graviores sunt qui non sentiuntur, ita peccata quæ contemnuntur, ut ægra corpora quanto plenius nutris tanto magis lædis, ut scripsit Hippocrates, ita deteriores efficiuntur qui impura conscientia sanctissimum Eucaristiæ sacramentum audent sumere. Elegans et illustris admodum similitudo est apud Isaiam (Is. 5, 1–7) qua Deum agricolæ similem dicit: “ut enim agricola interdum arat, interdum seminat, interdum excutit, interdum colligit fructus, ita Deus nunc corripit, nunc tuetur, nunc punit, nunc miseretur” (Si. 6, 16–19 ad sensum). Similitudines, quæ ex libro Proverbiorum et ex sanctis Evangelistis, ⟨et in summa ex universa Sacra Scriptura⟩b colligi possunt ⟨huc⟩c afferre esset hominis abutentis ingenio et ostentantis non admodum difficilem observationem. Sanctus Chrysostomus in oratione De orando Deo ita argumentum a simili adhibuit: “Quemadmodum urbs quæ mœnibus et propugnaculis careat facile in hostium potestatem venit, ita animam quæ precibus munita non sit nullo negotio redigit Diabolus in ditionem suam” (Chrys. de precat. 2 PG 50 78033). ⟨98. Beatus Gregorius Nyssenus probat eleganti similitudine explicandas esse quæstiones difficiles quia: “explanatio est animi quidam veluti nidus in quo mens instabili sollicitudine sciendique studio tamquam multiplici volatus errore fessa conquiescit” (Gr. Nyss. hex. PG 44 63–6434)⟩d.

aCap. xxxi VR74, ML74, R | Cap. xxxii VN74, PR75, CL75, CL82 bin universum ex Sacris Litteris V, RM77 | et in summa ex universa sacra scriptura r′ chuc r′ add. dbeatus … conquiescit R add. 33

34

PG 50 780: “Verum ut urbs mœnibus minime septa facile in hostium potestatem venerit, quod ita nemo illos propulsare possit: sic precatione animum non communitum facile diabolus in suam redigit potestatem”; “Ἀλλ’ ὥσπερ ἀτείχιστος πόλις ῥᾳδίως ἂν ὑπὸ τοῖς πολεμίοις γένοιτο, κατὰ πολλὴν τοῦ κωλύσοντος ἐρημίας· οὔτω δὴ καὶ ψυχὴν μὴ τετειχισμένην προσευχαῖς ῥᾳδίως ὁ διάβολος ὑφ’ ἑαυτὸν ποιεῖται”. PG 44 64: “Καλιὰ γάρ τις οἷόν ἐστι ψυχῆς, ἡ περὶ τὸ ζητούμενον συγκατάθεσις, τὴν ἄστατον τοῦ νοῦ πολυπραγμοσύνην, καθάπερ τινὰ πολυπλανῆ πτῆσιν, ἐφ’ ἑαυτῆς ἀναπαύουσα”.

liber primus

32

65

Locus a dissimilia

99. Dissimilitudines pleræque explicantur in libro Proverbiorum: “Iustorumb— inquit—semita, quasi lux splendens, procedit et crescit ⟨usque⟩c ad perfectam diem, via impiorum tenebrosa” (Pr. 4, 18–19). Nos, qui brevitatem habemus propositam, quomodo hic locus a dissimili possit ad usum revocari dicamus: “Hæreticorum est ab Ecclesia sancta recedere, nova dogmata confingere, doctores scholasticos contemnere, nos, catholici, Ecclesiam sequi magistram, vetustatis castissimos limites non transire, scholasticos doctores venerari debemus”. Alia etiam ratione: “Sapientes huius sæculi plerumque ita vixerunt ut eorum vita a ⟨suis⟩d præceptise discreparit, nos, qui in Christiana et cælesti philosophia versamur, demus operam oportet ut quæ docemus exemplo et vitæ sanctitate comprobemus”.

33

Locus a contrariof

100. Sequitur locus a contrario, cuius magnus est usus, sive aliquid confirmare aut refellere, sive ornareg et illustrare ecclesiasticus orator studeat. Quatuor sunt contrariorum genera: adversa—ut Ciceronis verbo utar (Cic. top. 46– 48)—privantia, relativa—hoc liceat uti vocabulo ut facilius res explicetur—et contradicentia. § Ab adversis 101. Ab adversis ecclesiasticus orator sic poterit argumentari: “Superbiam peccatorum omnium matrem scimus, humilitatem igitur, fundamentum omnium virtutum, amemus”, “pax cum immanissimo Turcarum tyranno nec tuta est neque honesta, bellum igitur iustissimum ab omnibus Christianis Principibus contra communem hostem geratur”. Sanctus Basilius ita eleganter loco a contrario est usus: “Hæc compara inter se ut ieiunium ad Deum adducat, ut salutem deliciæ adimant, quid Esau profanavit (Gn. 25, 29–34) et fratris servum effecit (Gn. 25, 23)? An non esca una, propterquam primogenita vendidit? An non Samuel orationis et ieiunii gratia matri donatus est (1 S. 1, 7)?” (Bas. de

aCap. xxxii VR74, ML74, R | Cap. xxxiii VN74, PR75, CL75, CL82 biustorum autem Vulg. cusque Vulg., R add. dsuis VR83 add. equæ alios docebant discreparit V, RM77, VN78 | præceptis discreparit VR83 fCap. xxxiii ML74, VR74, R | Cap. xxxiv VN74, CL75, CL82 gprobare V | ornare R

66

liber primus

ieiun. 1, 6 PG 31 171/17235). Abstinemus ab exemplis a Sacris Litteris sumptis, quia copia eorum obruimur et, perspicuitati studentes, clericos nolimus vel obscuritate vel prolixitate fatigare. § A privantibus 102. A privantibus hæc est formula: “ut lux cælestis patriæ est amabilis et expetenda, ita tenebræ inferni sunt odiosæ et fugiendæ”, “misericordes, dicit Dominus, misericordiam consecuturos (Mt. 5, 7), qui igitur misericordia carebunt, misericordiam nullam consequentur”. Quamobrem quodam in sermone Sanctus Chrysostomus ostendit neminem appellari posse miserum nisi qui misericordia caret et animæ suæ non est assuetus misereri. § A relativis 103. A relativis sic ducitur argumentum: “laudandi sunt qui discunt ea quæ ad Christianam religionem pertinent, multo magis qui docent”, quod argumentum amplificandum est hoc tempore in Ecclesia Dei et excitandi sunt auditores ad suscipiendum laborem docendi pueros ea quæ ad sanctam Christi religionem pertinent. Hic locus explicatus est apud Malachiam illis verbis: “Filius honorat patrem et servus dominum suum. Si ergo pater ego sum, ubi est honor meus? Et si dominus ego sum, ubi est timor meus? (Mal. 1, 6)” § A contradicentibus 104. Contradicentia sive contradictoria, quæ Latini (Cic. inv. 1, 28, 42) disparata nominant, sunt affirmatio et negatio eiusdem rei de eodem subiecto, quorum alterum ait quid, alterum negat, ut “sapere” et “non sapere”. ⟨Inde ita argumentum nectitur⟩a: “Christum diligit qui eius præceptis paret, qui non paret non diligit”, “qui ex Deo sunt, hoc est, qui Deum patrem agnoscunt, verba Dei audiunt, ergo ex Deo qui non sunt non audiunt: fabulis, theatris, libentius intersunt quam concionibus”.

asi hoc est, illud non est V | inde ita argumentum nectitur R 35

PG 31 171: “Ecquid inquinavit Esau, et servum fecit fratris? Nonne edulium unum, cujus gratia vendidit jus primogeniti? Jam Samuelem nonne deprecatio cum jejunio conjuncta donavit matri?”; 172 “Τί τὸν Ἡσαῦ ἐβεβήλωσε, καὶ δοῦλον ἐποίησε τοῦ ἀδελφοῦ; Οὐ βρῶσις μία, δι’ ἣν ἀπέδοτο τὰ πρωτοτόκια; Τὸν δὲ Σαμουὴλ οὐχ ἡ μετὰ νηστείας προσευχὴ ἐχαρίσατο τῇ μητρί;”

liber primus

34

67

Locus ab adiunctisa

105. Locus vero ab adiunctis personarum et rerum attributa omnia pæne complectitur. Sunt enimb adiuncta (Cic. inv. 1, 80) quæ cum re sunt coniuncta, ut locus, tempus, vestitus, comitatus, apparatus, colloquia, in incessu velocitas, ruborc, pallor et cetera quæ rem magis exprimunt et actiones aut meliores aut deteriores efficiunt. Valebit ad rem illustrandam et amplificandam hic locus plurimum, verbi causa, orator reprehendens eos qui ⟨deambulant in templis dum tremendum sacrificium et laudes Deo offeruntur⟩d ita dicet: “Quid agitis, miseri? Domum Dei ⟨quæ est domus orationis⟩e facitis ⟨latronum⟩f speluncam (Mt. 21, 13): coram Rege Regum deambulatis attoniti, quasi eum non agnoscatis, partem in aliam oculos vertitis, diebus dominicis ⟨et festis Sanctorum⟩g, quibus consideranda sunt innumerabilia quæ accepimus beneficia, stulti nimium nihil minus cogitatis, genio indulgetis, aleis, iocis, detractionibus, saltationibus, dies Deo dicatos consumitis”. Beatus Basilius hunc locum adhibuit in sermone De ieiunio: “Ieiunantis color gravitatis plenus est, non in impudentem ruborem efflorescens, sed pallore modesto ornatus, placidus et lenis oculus, sedatus incessus, vultus animi secum loquentis index, nulla intemperantis risus insolentia, moderatio linguæ et cordis puritas …” Adhibuit etiam eundem locum coloribus depingens iracundum: “Num decorus est vir iracundus? Deponit figuram humanam, belluæ figuram assumit, efferbuit ira, commoti sunt oculi, non sunt iidem oculi, ignis faciem induit”. Sanctus vero Hieronymus hoc loco est usus cum extremum Iudicii diem exprimeret: “Sive comedo, sive bibo, sive dormio, semper insonat auribus meis illa vox: surgite mortui, venite ad Iudicium” (Hier. regula monach. 30 ad sensum PL 30 0417bh).

35

Locus ab antecedentibusi

106. Antecedentia hoc ab adiunctis differunt, quod antecedentia sic antecedunt consequentia ut cum ipsis necessario cohæreant, adiuncta non cohærent necessario. Ratio argumentandi ab antecedentibus est huiusmodi: “Christus resurrexit, qui est resurrectio nostra, et nos resurgemus”, “nobilissima virtute

aCap. xxxiii RM77 | Cap. xxxiv ML74, VR74, r′ | Cap. xxxv VN74, CL75, CL82, PR75 bsic describuntur V | sunt enim R crobur VR83 din Ecclesia ambulant V, RM77 | deambulant … offeruntur r′ equæ … orationis r′ add. flatronum r′ add. get festis Sanctorum r′ add. hPL 30 0417b: “Semper tuba illa terribilis vestris perstrepat auribus: Surgite, mortui, venite ad judicium”. iCap. xxxv VR74, ML74, R ||Cap. xxxvi VN74, PR75, CL75, CL82

68

liber primus

qui est præditus, nempe caritate, patiens est, benignus est, non quærit quæ sua sunt, sed gloriam Dei habet propositam” (1Co. 13, 4–5 ad sensum).

36

Locus a consequentibusa

107. A consequentibus talis est argumentandi forma: “prudens non est, quandoquidemb res dubiasc affirmat”, ⟨“qui non cito credit non levis est corde”⟩d. Insignis est locus apud Evangelistam Matthæum quo Dominus et magister omnium a consequentibus probat pauperes spiritu, hoc est, humiles esse beatos quia ipsorum est regnum cælorum (Mt. 5, 3), item beatos mites quia possidebunt terram (Mt. 5, 4), non solum hanc sed, ut Sanctus interpretatur Augustinus, terram viventium (Aug. serm. 347, 3, 3 PL 39 152536), qui sermo omnes beatitudinis consequendæ vias complectens est, omnium qui unquam habiti sunt, sermonum pulcherrimus et fructuosissimus.

37

Locus a repugnantibuse

108. Repugnantia sunt ea quæ neque certa lege neque ordine inter se differunt, qua ratione a contrariis atque dissimilibus discernuntur. Argumenti a repugnantibus talis est forma: “qui diligit Deum non odit quemquam”, “si fato omnia fierent, tolleretur liberum hominis arbitrium: laus, pœna, virtus, vitium, gloria, inania essent nomina”, “proximus invidet fratri suo, ergo caritatem non habet”. Et hoc loco concionatores solent uti tractantes illam sententiam, “nomine Christianos nos dici, sed mores repugnare nobilissimo nomini quo nominamur, humilitatis enim, mansuetudinis, obedientiæ, clementiæ et omnium virtutum exemplarf dedit Christus Iesus, a quo nomen accepimus. Nos volumus haberi qui non sumus, meliores, doctiores atque etiam ditiores quam sumus. Turpe putamus non ulcisci iniurias, imperare est iucundissimum”. Ita etiam poterit argumentari “quig diligit mundum non est caritas Deih in eo” (1 Jn. 2, 15), et: “si quis dixerit ‘quiai diligo Deum’ et fratrem suum odit mendax est” (1 Jn. 4, 20). aCap. xxxvi VR74, ML74, R | Cap. xxxvii VN74, PR75, CL75, CL82 bergo V | quandoquidem R cdubias non V | dubias R dqui est sapiens est humilis V | qui … corde R eCap. xxxvii VR74, ML74 | Cap. xxxviii VN74, PR75, CL75, CL82 fexemplar V, RM77, VN78 | exemplum VR83 gsi quis Vulg. hPatris Vulg. iquoniam Vulg. 36

PL 39 1525: “Beati enim mansueti, quoniam ipsi haereditate possidebunt terram: non terram morientium, sed terram de qua dictum est, Spes mea es tu, portio mea in terra viventium”.

liber primus

69

109. Divus Ambrosius usus est hoc loco in sermone De decollatione Sancti Ioannis Baptistæ his verbis: “Postremo, quod etiam omnes barbari horrere consueverunt, inter epulas atque convivia consummandæ crudelitatis profertur edictum et a convivio ad carcerem, et a carcere ad conviviuma, feralis flagitii circumfertur obsequium” (Ambr. de virg. 3, 6, 26 PL 16 0227d), et paulo post: “Quid crudelitati cum deliciis? Quid cum funeribus voluptati? Rapitur ad pœnam propheta conviviali tempore, conviviali præceptob, quo non cuperet vel absolvi. Perimitur gladio, caput eius affertur in disco, hoc crudelitati ferculum debebatur quo insatiata epulis feritas vesceretur” (Ambr. de virg. 3, 6, 29 PL 16 0228c).

38

Locus a causisc

110. Causa est cuius vi sequitur effectus. Sunt autem quatuor genera causarum: materia, forma, efficiens et finis. In omnibus rebus tam naturalibus quam artificiosis, ut alio loco diximus (Aug. Val. rhet. eccl. 1, 3), has quatuor causas facile est reperire. 111. Materia est ex qua res est. A causa materiali ducuntur ex Sacris Litteris argumenta, in primis quæ hominem ad humilitatemd excitent. Ine Genesi dicitur hominem formatum esse de limo terræ (Gn. 2, 7), quare peccanti Adam ob superbiam ⟨prædicens⟩f Deusg illum reversurum in terram de qua assumptus fuerat (Gn. 3, 19): “Quia—inquit—pulvis es et in pulverem reverteris”. Sich Abraham coram Deo se demittens aiti: “Quia semel cœpi, loquar ad Dominum meum, cum sim pulvis et cinis” (Gn. 18, 27). Hoc argumento Deus ad misericordiam inducitur: “Recordatus est—inquit David—quoniamj pulvis sumus” (Ps. 102, 14), et Iob: “Memento quæso quod sicut lutum feceris me et in pulverem deducesk me” (Jb. 10, 9), et Isaias: “Et nunc, Domine, pater noster es tu, nos vero lutum, et fictor noster tu et opera manuum tuarum omnes nosl. Ne irascaris, Domine, satis et ne ultra memineris iniquitatis nostræm” (Is. 64, 8–9). Beatus Basilius in opusculo pulcherrimo quod inscripsit Attende tibi hunc locum sic expressit: “Exultas ob divitias et ob maiorum tuorum nobilitatem te iactas et

aet a carcere ad convivium omn. | de carcere ad convivium PL bconviviali omn. | convivali PL cCap. xxxviii VR74, ML74 | Cap. xxxix VN74, PR75, CL75, CL82 dmodestiam V | humilitatem R eut in V | in R fprædicens R add gDeus obiecit V | Deus R het V, RM77 | sic VR83 ideiecit V, RM77, VN78 | demittens ait VR83 jquia Vulg. kreduces Vulg. lsumus V | nos R momn. add.

70

liber primus

propter patriam et pulchritudinem corporis? Attende tibi ipsi quod mortalis es, quod terra es et in terram reverteris” (Bas. homil. 3, 5 PG 31 209/21037). § A causa formali 112. Forma est id per quod res est. A forma sic elicitur argumentum: “Anima præditi immortali, cur nostras omnes cogitationes ac spes collocamus in rebus caducis ac terrenis?” Locum hunc explicat præclare Sanctus Bernardus: “O anima, insignita Deia imagine, decorata similitudineb, redempta Christi sanguinec, desponsata fide, dotata spiritud, deputata cum angelis, capax beatitudinis (…)e, quid tibi cum carne …?” (Ps. Bern. Meditationes 3, 7 PL 184, 0489c; Ps. Aug. Manuale 24 PL 40, 0961). Poterit sæpe orator ecclesiasticus hac uti argumentandi formula: “Omnium virtutum forma cum sit caritas, enitendum est ut omnes nostræ actiones caritate informentur”. § A causa efficiente 113. Causa efficiens est a qua aliquid est, ut: “Sol diem efficit”. Probat propheta Deum humana curare argumento sumpto a causa efficiente: “Qui plantavit— inquit—aurem non audiet aut qui finxit oculum non consideratf” (Ps. 93, 9). Apud Isaiam Dominus potentiam, sapientiam, bonitatem suam ex creatione mundi probat ubi pollicetur se curam habiturum Isrælisg propterea quod eos creasset: “Audite—inquit—me, domus Iacobh, qui portamini a meo utero, qui gestamini a mea vulva, usque ad senectam ego ipse ⟨et⟩i usque ad canos ego portabo. Ego feci et ego feram, egoj portabo et salvabok” (Is. 46, 3–4). Apud eundem prophetam se Christo magnam multitudinem regeneraturum hoc ipso argumento ostendit: “Numquid—inquit—ego qui alios parere facio ipse non pariam? Dicit Dominus: etl ego qui generationem ceteris tribuo sterilis ero?” (Is. 66, 9). Divus Paulus ad Corinthios scribens Baptismi vim demonstrat propterea quod non ab hominibus, sed a Christo sit (1Co. 1, 15–17).

ainsignita Dei omn. ab Aug. | Dei insignita PL bdecorata similitudine omn. add. credempta Christi sanguine omn. add. ab Aug. ddotata spiritu omn. | dotata spiritu, redempta sanguine PL ecapax beatitudinis, quid omn. | capax beatitudinis, hæres bonitatis, rationis particeps PL fvidebit Vulg. gIsrælis V, RM77 | Isrælitum VN78 | Isrælitarum VR83 het omne residuum domus Israhel omn. om. iet Vulg., R add. jet ego Vulg. ksanabo V | salvabo R lsi Vulg. 37

PG 31 210: “Efferis ob divitias? Jactas te ob majorum nobilitatem? De patria ac pulchritudine corporis, deque delatis ab omnibus honoribus gloriaris? Attende tibi ipsi, quod mortalis es, quod terra es, et in terram reverteris”; 209: “Πλούτῳ κομᾷς, καὶ ἐπὶ προγόνοις μέγα φρονεῖς; καὶ ἐπαγάλλῃ πατρίδι καὶ κάλλει σώματος, καὶ ταῖς παρὰ πάντων τιμαῖς; Πρόσεχε σεαυτῷ, ὅτι θνητὸς εἶ, ὅτι γῆ εἶ, καὶ εἰς γῆν ἀπελεύσῃ”.

liber primus

71

§ A causa finali 114. Finis est cuius gratia omnia fiunt. Sic argumentari poterit orator: “Homo ad consequendam vitam æternam est formatus, stulti igitur, qui in voluptate, in divitiis, in honoribus beatitudinem collocant”. Amplificandus est hic locus, quia inde omnia peccata omnes etiam calamitates oriuntur, quod non diligenter advertimusa ad quem finem cæli et terræ Dominus in hanc lucem nos emiserit, nimirum ut ei servientes nobis attenderemus et ad vitam aspiraremus æternam. Propheta propositob hominis fine demonstrat quibus rebus possimus ad vitam pervenire æternam: “Quis ascendet—inquit—montemc Domini autd quis stabit in loco sancto eius? Innocens manibus et mundo corde” (Ps. 23, 3– 4). Totus liber qui Ecclesiastes dicitur hoc potissimum ostendit: quis sit verus hominis finis et quibus rebus illum sibi quisque comparare possit. Proposita præmii et finis magnitudine sæpe Sacræ Litteræ nos ad Dei præcepta observanda et res adversas æquo animo tollerandas hortantur. ⟨Sanctus⟩e Paulus ad Romanos ita scribit: “Non sunt condignæ passiones huius temporis ad futuram gloriam quæ revelabitur in nobis” (Rm. 8, 18).

39

Locus ab effectisf

115. Effecta sunt ea quæ sunt orta de causis. Horum, ut causarum, quatuor sunt genera, quæ autem sint singularum causarum effecta cognitis causis intelligiturg. Ab effectis hæc est argumentandi ratio: “Fides non mortuah filios Dei efficit, infidelitas filios Diaboli. Fides igitur amanda est et sanctis operibus ostendendai. Infidelitas maxime fugienda: voluptatem sequitur pœnitentia et infamia, temperantiæ comes est bona valetudo et existimatio. Fugienda igitur voluptas, temperantia amplectenda”. Ad hunc locum referuntur omnia illa argumenta et sententiæ, quæ innumerabiles sunt, in quibus Deus ex collatis beneficiis ingrati nos animij arguit, vel ad obedientiam nos adhortatur. 116. Arguit apud Hieremiam: “Numquid—inquit—solitudo factus sum Isræli, aut terra serotinak? Quare ergo dicitl populus meus: recessimus et non veniemus ultra ad te” (Jr. 2, 31), et in Deuteronomio: “Interroga—inquit—de diebus

aignoramus V | non diligenter advertimus R bex V | proposito R cin montem V, Vulg. | montem R det Vulg. esanctus R add. fCap. xxxix VR74, ML74 | Cap. xl VN74, PR75, CL75, CL82 gcognitionis causis intelliguntur VN74 hfides non mortua ML74, R | fides VN74, VR74, CL75, CL82, PR75 icomprobanda V | ostendenda R janimi vitio V | animi R kserotina, id est, sterilis V | serotina R ldixit Vulg.

72

liber primus

antiquis qui fuerunt ante te” (Dt. 4, 32). Christus, Salvator noster, ab effectis ostendit se esse bonum pastorem. “Bonus—inquit—pastor animam suam dat pro ovibus suis” (Jn. 10, 11). Sanctusa Paulus mortem et ruborem commemorat esse peccati effectus ubi ait: “Quoniamb per peccatum mors” (Rm. 5, 12) et: “stipendia peccati mors” (Rm. 6, 23), et: “quemc fructum habuistisd in iise in quibus nunc erubescitis?” (Rm. 6, 21). Beatus Leo Pontifex hoc loco usus est in sermone primo De collectis illis verbis: “Multis divinarum Scripturarum testimoniis edocemur quantum eleemosynarum meritum et quanta sit virtus. Certum est enim unumquemque nostrum animæ suæ benefacere quoties misericordia sua inopiæ succurrit alienæ. Prompta ergof et facilis, dilectissimi, largitas esse debet si credimus sibi unumquemque idg præstare quod indigentibus tribuit” (Leo serm. 6 PL 54 0157d).

40

Locush a comparationei

117. Comparationis locus vocatur cum argumentum, aut a maiori ad minus, aut a minori ad maius, aut a pari ducitur. Libentius sæpe afferimus, ne res obscurior fiat, exempla patrum quam Sacrarum Litterarum. Argumentoj ⟨a maiori ad minus⟩k usus est beatus Hieronymus scribens ad Heliodorum de laude vitæ solitariæ his verbis: “Filius hominis non habet ubi caput reclinet, et tu amplas porticus et ingentia tectorum spatia metiris?” Sic ex hoc loco argumentari poterit ecclesiasticus orator: “Dominus Noster, Iesus Christus, nobis maxima et gravissima peccata quæ quotidie committimus dimittit, et nos levissimas fratrum nostrorum iniurias ferre non possumus?” (Hier. ep. 14, 6 PL 22 0350). § A minori ad maius 118. A minori ad maius sic argumentari poterit orator: “Diebus Dominicis laici sumunt sacramentum Eucaristiæ, cur non presbyteri, diaconi et subdiaconi aut etiam sæpius?” Hoc argumento sic usus est beatus Basilius in oratione Ad divitesl: “Mare novit terminos suos, nox non transgreditur antiquam termini descriptionem, at vero avarus non veretur tempus, non statuit terminum, non concedit consequentias successionis, sed ignis violentiam imitatur,

abeatus VN74 bomn. add. cquem ergo Vulg. dhabuistis tunc Vulg. ein iis omn. add. fergo et facilis, dilectissimi, largitas omn. | ergo, dilectissimi, et facilis apud nos largitas PL gsibi unumquemque id omn. | id sibi unumquemque PL hloci ML74, CL75, CL82, PR75 | locus VN74, PR75, CL75, VR74, R iCap. xl VR74, ML74 | Cap. xli VN74, CL82 jhuius generis argumento V | argumento R kR add. ldivites hoc modo VN74, VR74

liber primus

73

omnia corripit, omnia depascitur” (Bas. homil. 7, 5 PG 31 293/29438). ⟨Sanctus Cyprianus ostendit reddendam esse nobis rationem contumeliosorum verborum hunc in modum39: “Si de verbo otioso reddenda est ratio, quanto magis de contumelioso?”⟩a § A pari 119. Parium comparatio est æqualis: “ut pastores consulunt saluti sui gregis, Reges suorum propulorum, medici morbo affectis corporibus, ita etiam pastores animarum prodesse debent iis quibus præsunt”. Elegantissime usus est hoc loco Sanctus Augustinus in quodam sermone illis verbis: “Et nos et omnis populus unius Domini servi sumusb (…) et si bene agimus ad unam beatitudinem pariter perveniemusc, et quare pauper tecum non capietd cibum qui tecum accepturus est regnum? Quare pauper non accipiat vel veterem tunicam qui tecum recepturuse est inmortalitatis stolam? Quare pauper non mereaturf panem tuumg (…) qui tecum ad convivium invitatush est angelorum?” (Ps. Aug. serm. 116, 2, 4 PL 39 1976).

41

De iis probationibusi quæ ab oratore ecclesiastico non excogitanturj, ac primum de probatione ab auctoritate Sacrarum Litterarum

120. Iam ad ea explicanda aggrediamur quæ longe maximam vim ad confirmandum habent, quæque sanctissimas gravissimasque auctoritates et testimo-

asanctus … contumelioso R add.

bsumus et si bene omn. | sumus, pari conditione in hunc mundum intravimus, simili etiam exitu migraturi sumus PL cperveniemus omn. | veniemus PL dcapiet omn. | capiat PL eexcepturus VN74 fmereatur omn. | mereatur accipere PL gtuum qui tecum ad convivium omn. | tuum qui tecum meruit accipere Baptismi sacramentum? Cur indignus est accipere reliquias ciborum tuorum PL hinvitatus omn. | venturus PL iCap. xli VR74, ML74 | Cap. xlii VN74, PR75, CL75, CL82 jquæ extrinsecus assumuntur V | quæ ab oratore ecclesiastico non excogitantur R 38

39

PG 31 294: “Nox antiquos limites sibi præscriptos non transgreditur. At vero avarus non veretur tempus, non agnoscit terminum, successionis ordini non cedit; sed ignis vim imitatur, invadit omnia, omnia depascitur”; 293: “Ἡ θάλασσα οἶδε τὰ ὅρια αὐτῆς· ἡ νὺξ οὐχ ὑπερβαίνει ὁροθεσίας ἀρχαίας. ὁ δὲ πλεονέκτης οὑκ αἴδεται χρόνον, οὐ γνωρίζει ὅρον, οὐ συγχωρεῖ ἀκολουθίᾳ διαδοχῆς, ἀλλὰ μιμεῖται τοῦ πυρὸς τὴν βίαν· πάντα ἐπιλαμβάνει, πάντα ἐπινέμεται”. cf. Aug. in Ps. 16 PL 0859d: “Quod si de verbo otioso redditur ratio: quanto magis de operibus hominum, quæ ex ipso sensu studiose loquuntur”.

74

liber primus

nia continenta. Hæc ad septemb capita redigi possunt: ad Sacras Litteras, ad traditiones Apostolorum et Apostolicorum hominum, ad Ecclesiæ, ad Sanctæ Sedis Apostolicæ auctoritatem et ad Conciliorum, ad auctoritates Sanctorum Patrumc atque etiam ad historias ⟨eas præsertim quæ rerum ecclesiasticarum memoriam complectuntur⟩d. Quos locos multi egregii theologi pluribus verbis explicaverunt, elegantissime meo quidem iudicio Melchior Canus Episcopus Canariæ. Nos quantum subiectæ materiæ satis esse videbitur de illis agemus. 121. Orator igitur ecclesiasticus, ubi aliquid demonstrare voluerit, hoc in primis ante oculos ponat magnam esse Sacrarum Litterarum auctoritatem, quidquid Sacrise Scripturis continetur verissimum essef et veluti ex ore Dei prolatum, quidquid autem absurdum cuipiam videri potest id non intelligi, magnam esse Sacrarum Litterarum fecunditatem, quæcumque pulchra sunt cognitu et vitæ hominum utilia in illis contineri. 122. Sacrarum Litterarum testimonio veluti oraculo utetur ecclesiasticus orator, interdum excitans populum ad frequentiam sacramentorum ubi, argumento sumpto a definitione, ab etymologia, a fine, ab efficiente, hortatus fuerit ad salutarem illum cibum sumendum, proferet in medium verba illa Davidis: “Percussus sum ut fænum, et aruitg cor meum quia oblitus sum comedere panem meum” (Ps. 101, 5). Commemorabit quoque verba illa sumpta ex libro Sapientiæ: “Venite, comedite panem meum, bibiteh vinum quod miscui vobis” (Pr. 9, 5). Locum etiam pulchrum Isaiæ, quem quinctum Sanctus Hieronymus appellat evangelistam (Hier. epist. ad Paulinum 2, 2): “panis frugum terræ erit uberrimus et pinguisi” (Is. 5, 23), deinde præfatiuncula adhibita magistri magistrorum verba commemorabit ita de seipso loquentis: “Ego sum panis vitæ” (Jn. 6, 35), et paulo post: “Ego sum panis vivus” (Jn. 6, 51), et: “panis quem ego dabo caro mea est pro mundi vita” (Jn. 6, 52). Concludet quasi per increpationem arrogantem esse qui negat se illo pane egere: “Stultum et dementem qui, oblata sibij vita, velit manere in morte”.

aCum de argumentis a re ipsa sumptis quantum res ipsa postulare videbatur egerimus, ea quæ extrinseca appellantur aggrediamur, quæ maiorem sæpe vim habent ad confirmandum V, RM77, VN78 | Iam ad ea explicanda aggrediamur quæ longe maximam vim ad confirmandum habent, quæque sanctissimas gravissimasque auctoritates et testimonia continent VR83 bocto V | septem R csanctorum patrum auctoritates, ad sententias philosophorum V | auctoritates sanctorum patrum R deas … complectuntur R add. equandoquidem quidquid in sacris V | quidquid sacris R fid verissimum sit V | verissimum esse R garefactum est Vulg. het bibite Vulg. ipignus ML74, VN74, VR74 | pinguis CL75, CL82, R jsibi V, r′ | sui RM77

liber primus

75

123. Ita etiam de Purgatorio sermonem habens ad populum, quod sæpe debebit facere ad excitandam pietatem erga mortuos ⟨fideles⟩a, verba illa Isaiæ proponet ac ponderabit: “Via sancta vocabitur, non transibit per eam pollutus” (Is. 35, 8). Accommodabit quæ idem propheta alio loco dixit: “Abluetb Dominus sordesc filiarum Sion et sanguinem Hierusalem lavabitd de medio eius ine spiritu iudicii et inf spiritu ardoris” (Is. 4, 4 ad sensum). Quibus Isaiæ verbis addet quæ in hanc sententiam Sanctus Ioannes in Apocalypsi scripsit: “Nong intrabit— inquit—in eamh aliquid coinquinatum” (Ap. 21, 27), civitas enim illa sancta est. 124. His Sacræ Scripturæ testimoniis sive oraculis e multis sumptis testimonium illud Salvatoris nostri adiungeti: “Qui autem dixerit ⟨verbum⟩j ink Spiritum Sanctum non remittetur ei neque in hoc sæculo neque in futuro” (Mt. 12, 32). Purgatorium esse affirmabit, animas in eo non posse quidquam vel bene vel male mereri, esse de sua salute securas, illis succurrendum precibus, ieiuniis, eleemosinis, missarum sacrificiis, quam si filii præstiterint parentibus mortuis misericordiam, eandem illis cum e vita decesserint filios suos præstituros. Et quoniam finitimus est oratori ecclesiastico Sacrarum Litterarum interpres et interdum in prima concionis parte orator interpretis munere fungitur, de arte sive ratione explicandi Sacras Litteras in tertio libro cum de dispositione agemus tractabimus. Quod eo minus eritl alienum quia usu et consuetudine receptum est ut Evangelia proponantur veluti themata quibus populus ad præcepta Dei observanda et ad recte instituendam vitam eruditur. Testimoniis Davidis, divini vatis ac viri secundum cor Dei, utetur sæpe, quæ plurimum valent non solum ad confirmandum aliquid sed etiam ad illustrandam orationem, cum eius Psalmi pulcherrimis metaphoris et similitudinibus abundent.

42

De probatione ab auctoritate traditionum Apostolorumm

125. Secundum harumn probationum locum obtinent Christi et Apostolorum traditiones, ut sanctio ritus et cærimoniæ quæ in sanctissimis sacramentis adhibentur, multæque præclaræ consuetudines et sententiæ consensu sanctæ Ecclesiæ et longo usu confirmatæ, quæ quoniam scriptæ non sunt, sed de aure ut aiunt in aurem, ab Apostolicis temporibus ad nos usque pervenerunt, vivæ afideles R add.

bsi abluerit Vulg. csordem Vulg. dlavabit V, VN78, VR83 | laudabit RM77 | laverit Vulg. eomn. add. fomn. add. gnec Vulg. hea Vulg. iadiungens qui dixit V | adiungens RM77 om. | adiunget r′ jverbum R add. kcontra Vulg. lminus est V | minus RM77 | minus erit r′ mCap. xlii VR74., ML74, VN74, dupl. | Cap. xliii PR75, CL75, CL82 ninartificiosarum V | harum R osanctissimi V, RM77 | sancti r′

76

liber primus

vocis oracula rectissime dici possunt. Commemoret illa verba Ioannis Apostoli: “Sunt autem et alia multa quæ fecit Iesus” (Jn. 20, 30 ad sensum) quæ, si scribantur per singula, nec ipsum arbitror mundum capere posse eos qui scribendi sunt libros, et verba Pauli Apostoli: “Fratres, state et tenete traditiones quas didicistis, sive per sermonem, sive per epistulam nostram” (2 Ts. 2, 5). Poterit etiam ostendere multa esse ad Christianam religionem pertinentia quæ litteris canonicis expressaa non reperiuntur, ut perpetua matris Dei virginitas, baptismus parvulorum et multa alia, quæ tamen ita credenda proponit Ecclesia, ut qui aliter sentiat hæreticus censeaturb. Doceatc legislatorem et magistrum nostrum Christum universed præcepisse ut ecclesiasticæ traditiones servarentur cum dixit discipulis suis: “Sicut misit me Pater, et ego mitto vos” (Jn. 20, 21), “qui vos audit, me audit, quie vos spernit, me spernit” (Lc. 10, 16). 126. Tribus vero potissimum de causis multa sine scripto tradita esse facile ostendet: primum, ne apud ethnicos sacra nostra irriderentur aut vulgo etiam in contemptum fidelium venirent, deinde quoniam viva vox nescio quid latentis energiæ habet et in discipuli aures de auctoris ore transfusa fortius sonat, quare Sanctus Hieronymus ad Paulinumf: “Indignum ⟨–inquit–⟩g erat ut tota Evangelii doctrina, quæ lex et Spiritus et Vita est, mortuis quoque litteris committeretur nec ulla ex parte committeretur cordibus”, postremoh, ut veri Dei filii ab adulterinis et servis dignoscerentur, servorum enim est et rudium ex præscripto solum agere. Hinc Hieremias propheta: “Dabo—inquit—legem meam in visceribus eorum et in corde eorum scribam eam” (Jr. 31, 33), et Sanctus Paulus ad Corinthios: “Epistula estis Christi administratai a nobis et scripta non atramento sed Spiritu Deij, non in tabulis lapideis sed in tabulis cordis carnalibus” (2Co. 3, 3). Quare Salvator noster nihil eorum quæ fecit et docuit scripsit nec quod legamus scribendum quidquam præcepit, immo cum misit Apostolos ad prædicandum Evangelium non dixit eis “scribite”, sed “euntesk prædicate Evangelium” (Mc. 16, 15). Itaque illil longo temporis spatio viva tantummodo voce Evangelium prædicaverunt, postea etiam litteris consignaverunt. Quanta demum fides traditionibus sit adhibenda cum ex iis quæ hactenus dicta sunt perspici potest, tum ex Cypriani verbis qui ea de re scripsit in hunc modum: “Utm par est Spiritui Sancto et Christo divinitasn, ita in suis institutis æqua aconsignata V | expressa R bsentiret in hæresim laberetur V | sentiat hæreticus censeatur R cquare doceat V | doceat R dChristum non solum docuisse sed etiam in universum ML74, VN74, CL75, CL82, PR75 | sed et in universum VR74 | Christum in universum RM77 | Christum universe r′ eet qui Vulg. fPaulinum ait V | Paulinum R ginquit R add. htertio V, RM77, VN78|| postremo VR83 iministrata Vulg. jDei vivi Vulg. keuntes in mundum universum Vulg. lquibus verbis Apostoli V | itaque illi R mut omn. | et sicut PL nauctoritas V | divinitas R

liber primus

77

est auctoritas et potestas, nec minus ⟨ratum⟩a est quod dictante Spiritu Sancto Apostoli tradiderunt quam quod ipse tradiditb” (Ernaldus, de cardinalibus operibus 7 PL 189 1650c40).

43

De probatione ab auctoritate Ecclesiæc

127. De Ecclesiæ auctoritate pluribus verbis et sæpe dicet ecclesiasticus orator, tum ut concilietd auctoritatem eius ministris, Episcopis et sacerdotibus, quæ maxime est necessaria, tum etiam magis ad consolandos peccatores, qui salva navi quamvis maximis fluctibus agitata ⟨bonam de salute spem habere debent, modo in ea permaneant et resipiscant⟩e. Quare doceat Ecclesiam esse populum fidelem per universum orbem dispersum, eam non bonis tantum sed malis etiam constare, regnum cælorum, id est, militantem Ecclesiam, simile esse sagenæ in mare missæ commemoret (Mt. 13, 47), vel agro in quo zizania superseminata (Mt. 13, 26–28) sunt, vel areæ, in qua frumentum cum paleis continetur (Lc. 3, 17), vel decem virginibus partim fatuis partim prudentibus (Mt. 25, 1–13), esse expressam in arca Noë, qua non solum munda sed etiam immunda animalia concludebantur (Gn. 6, 19–20), hanc Christum sibi amicam, sororem et sponsam unicam delegisse multisque et eximiis promissionibus ac beneficiis illustrasse, hanc constituisse domum suam et voluisse esse columnam et firmamentumf veritatis ut de illius doctrina dubitare nunquam possemus, quia tamquam magistra, custos et interpres veritatis, fidem atque auctoritatem obtinet inviolabilem, hanc demum Salvatorem nostrum urbi supra montem positæ (Mt. 5, 14) comparasse quæ ab omnibus conspici et cognosci potest atque cum ea omnibus diebus usque ad consummationem sæculi se futurum promisisse ut tacite admoneremur ei in omnibus esse parendum et quidquid illa tamquam fidei dogma tenet verissimum esse, nec quidquam falsum quod aut credit aut docet esse putandumg, cum enim, ut ait Apostolus ad Ephesios (Ef. 1, 22–23) Corpus Christi sit Ecclesia, a suo certe capite movetur et regitur, ideo fateamur oportet eam nullo unquam tempore errare posse, quia a Salvatore nostro Ecclesiæ ministris dicta sunt illa verba: “Ego rogabo Patrem et alium paracle-

aratum R add. CL75, CL82 resipiscant r′ 40

btradidit omn. | traditi PL cCap. xliii VR74, ML74 | Cap. xliv VN74, PR75, dcomparet V | conciliet R eagitata adhuc non perierunt V, RM77 | bonam … ffundamentum V | firmamentum R gcredendum V | putandum R

Ernaldus Bonævallis: Ernaldi Abbatis liber De Cardinalibus Operibus Christi usque ad ascensum ejus ad Patrem. Ad Adrianum iv Pontificem Maximum. (Opp. S. Cypriani ex edit. Nicolai Rigaltii, p. 393.—Paris., 1648, fol.), PL 189

78

liber primus

tum dabit vobis ut maneat vobiscum in æternum spiritum veritatis quem … vosa cognoscetisb quia apud vos manebit” (Jn. 14, 16–17) ⟨et eadem est auctoritas Christi et eius ecclesiæ⟩c. Quare nemo iure dubitabit quin Ecclesiæ decretis et legibus tanta fides sit adhibenda quanta si ipsius Salvatoris nostri ore latæd fuissent. 128. ⟨Et idcirco proferat sæpe ecclesiasticus orator pulcherrima illa Sancti Cypriani verba: “Ecclesiæe fœtu nascimur, illius lacte nutrimur, Spiritu eius animamur. Adulterari non potest sponsa Christi, incorrupta est et pudica” (Cypr. de unit. 5–6 PL 4 0502a). Et interdum etiam commemoret quæ paulo post subiungit: “Non pertinetf ad Christi præmia qui relinquit Ecclesiam Christi: alienus est, prophanus est, hostis est. Habere iam non potest Deum patrem qui non habet Ecclesiam matremg” (Cypr. de unit. 6 PL 4 0503a).⟩h Verum cum de indulgentiis sermonem habebit ad populum ecclesiasticus orator eas esse thesauros quos Christus sponsæ suæ Ecclesiæ donavit demonstrabit. Nam meritai Christi, cuius una gutta sanguinis (Jn. 6, 56–58) sufficiebat ad redimendum humanum genusj, merita etiam dicetk sanctoruml in indulgentiarum thesaurom recondita valere plurimum ad levandam pœnam, cui obnoxii sumus, deleta iam culpa quam indulgentissimus Pater Deus peccatoribus remittit, dispensatorem huius thesauri esse Christi Vicarium, ab illo concedi solitas indulgentias ad gloriam Dei et ad populorum salutem adn excitandos homines ad egregium aliquod opus, neminem qui mortali peccato sit contaminatus et qui ea quæ Sanctissimus Pontifex iussit non observaverit tanti beneficii participem esse, Jubilæum plenariam indulgentiam concedi ut humanæ infirmitati succurratur ad conservandam reverentiam erga Sanctam Sedem Apostolicam, ad confirmandam fidem catholicam et ad excitandam in animis hominum spem divinæ misericordiæ.

aquem mundus non potest accipere quia non videt eum nec scit eum vos autem cognoscitis eum quia apud vos manebit Vulg. | mundus … scit eum omn. om. bcognoscitis Vulg. | cognoscetis omn. cQuæ verba ne quis Apostolis tantum dicta esse posset existimare addit: Non pro eis autem rogo tantum sed pro eis qui credituri sunt per verbum eorum in me V, RM77 | et … ecclesiæ r′ dlata V, RM77 | latæ r′ eecclesiæ omn. | illius PL fnon pertinet omn. | nec perveniet PL gqui non habet Ecclesiam matrem omn. | qui Ecclesiam non habet matrem PL het … matrem R add. iut merita V | merita R jredimendos omnes christianos V | ad redimendus humanam gentes RM77 | ad redimendum humanum genus r′ ketiam V, RM77 | et dicet VN78 | etiam dicet VR83 lsanctorum martyrum et preces Ecclesiæ V | sanctorum et preces Ecclesiæ RM77 | sanctorum r′ mthesauro sunt recondita V | thesauro recondita R nac V, RM77 | ad r′

liber primus

44

79

De probatione ab auctoritate Romanorum Pontificuma

129. Sedis Apostolicæ auctoritas, hoc est, Romani Pontificis decretum, satis est firmum argumentum ad faciendam fidem, nam ipseb Christi Vicarius et legitimus successor ⟨est⟩c Petri eandem quam Salvator noster Petro tribuit non solum auctoritatem et potestatem, sed etiam fidei firmitatem et stabilitatem habens cum ea verba: “Rogavi pro te ⟨Petre⟩d ut non deficiat fides tua, et tu aliquando conversus confirma fratres tuos” (Lc. 22, 32) ad eum etiam pertineant ita ut in eis quæ ad sanctissimam Christi, cuius vicem in terris gerit, religionem spectant errare nullo modo possit, præsertim cum Romani Pontifices, ut beatuse Gregorius scribit, nihil sine consilio gravissimorum hominum decernere consueverint. Quando se offeret occasio, de potestate Summi Pontificis, Christi Vicarii, aget et ita ad populum dicet: “Quemadmodum nullum exercitum sine Imperatore, nullum regnum sine Rege, nullam domum sine patrefamilias, ita sine supremo pastore Christi Vicario Ecclesiam regi non posse. Inde ortos errores, quod membra a capite dissecta sunt”.

45

De probatione ab auctoritate Conciliorumf

130. Magna est etiam auctoritas Sanctorum Patrum qui a Spiritu Sancto in Sanctis Conciliis sunt congregati41 ita ut in iis quæ ad fidemg Christianam et ad salutem animarumh pertinent nulla ratione errare possint, nam cum Episcopi sint tamquam columnæ Ecclesiæ et capita a quibus ceteri omnes fideles pendent, si ipsi in errorem ducerentur necesse esset, quod accidere non potest, ut omne Christianum ædificium corrueret, hæreses multis iam sæculis damnatæ Conciliorum auctoritate reviviscerent, symbolum Nicænum esset ambiguum, denique nulla certa via esset qua in fidei controversiis catholicum dogma exploraretur.

aCap. xliv De probatione ab auctoritate sedis Apostolicæ VR74, ML74 | Cap. xlv De probatione ab auctoritate sedis Apostolicæ VN74, CL75, CL82, PR75 | Cap. xliv De probatione ab auctoritate Romanorum Pontificum R bipse est V | ipse RM77 cR add. dpro te ut Vulg. | pro te, Petre, ut omn. edivus VN74 fCap. xlv VR74, ML74 | Cap. xlvi VN74, PR75, CL75, CL82 gad confirmandam fidem V | ad fidem R hanimarum consequendam V | animarum R 41

cf. Aug. Val. Ad Nicolaum Tomiscum Polonum Quatenus cum iis, qui a Sancta Matis Ecclesiæ gremio recesserunt, sit versandum libellus, 1560 (ca. 1750), p. 14: “Magna est auctoritas Conciliorum, quia in Spiritu sancto sunt congregata, qui est magistrorum omnium doctor, et omnis veritatis inerpres”.

80

liber primus

131. Ad hæc, cum beatus Augustinus affirmet universalis Concilii sententiam totius Ecclesiæ consensum esse, et cum Apostolo nulla alia commodior ac facilior via visa sit ad veritatem in quæstione exorta investigandam quam si ad Concilium Hierosolymitanum controversia referretur (Act. 15), nullus dubitandi locus relinquitur quin necessarium sit Conciliis fidem adhibere si Ecclesiæ auctoritatem volumus tueri. Quare præclare a Sancto Gregorio Pontifice dictum est ⟨quemadmodum iam diximus⟩a: “Quatuor Conciliis generalibus tantam fidem adhibendam quantam Evangelistis, nimirum quia idem magister est Spiritus Sanctus, et idem est auctor Christus” (Greg. Mag. cap. “Sicut destin”. 15. canon Apost. 38). Quamobrem ubi de iustificatione sermo habebitur explicanda est sententia Concilii Tridentini decretum illius in medium afferendumb quod declarat: “iustum fieri hominem iustitia inhærente per fidem in Christum non historicam, non mortuam, sed formatamc, quæ per dilectionem operatur” (Conc. Trid. sess. 6, decretum De iustificatione). Et ubi in synodis habendus est sermo, ostendendum est ⟨non licere curatis absque peccato mortali abesse ab ovibus sibi commissis nisi ex causis a Sacro Concilio Tridentino concessis⟩d.

46

De probatione ab auctoritate Sanctorum Patrume

132. In explicatione Sacrarum Litterarum ad corroborandum aliquid magnum etiam præstat argumentum ecclesiastico oratori Sanctorum Patrum consensus et auctoritas, quandoquidem a Spiritu Sancto docebantur, cuius ope ita ad veram divinæ Scripturæ intelligentiam penetrarunt ut in iis quæ ad fidem pertinent non modo non erraverint sed admirabilis etiam omnium consensus extiterit. Cum enim omnes qui illis successerunt scriptores et concionatores Sacrarum Litterarum sensum ex doctrina ab illis percepta populo tradiderint, populus autem eundem sensum fideliter acceperit, profecto si ipsi erravissent, necessario aut eos Ecclesia, omnium errorum expultrix, tanto in honore tot annos non habuisset aut in eadem navi versata naufragium fecissetf. 133. Hos autem Dominus per Hieremiam prophetam Ecclesiæ pollicitus fuit cum dixit: “dabo vobis pastores iuxta cor meum et pascent vos scientia et docaquemadmodum iam diximus R add. bafferendum est V | afferendum R chistorica … mortua … formata V | historicam … mortuam … formatam R dabsque peccato mortali non licere abesse a cura ovium quæ nostræ fidei commissæ sunt V | absque … episcoporum fidei commissæ sunt RM77 | non licere … concessis r′ eCap. xlvi VR74, ML74 | Cap. xlvii VN74, PR75, CL75, CL82 fquod tantum abest ut verum sit ut qui id dicere auderet hæresis se labe commacularet R om.

liber primus

81

trina” (Jr. 3, 15) ut videlicet intelligeremus ob id eos post prophetas, Apostolos et evangelistas nobis fuisse datos quo eorum catholicam, hoc est, universalem et communem intelligentiam atque auctoritatem tamquam Ecclesiæ regulam a Deo præscriptam sequeremur. Quo loco monemus clericos ne contra sententias Sanctorum Patrum ad populum audeant dicere, ⟨nec siquid ab aliquo doctore, utpote homine, erratum est, detegere.⟩a Oratione, laudibus et interdum etiam silentio, sanctissimi viri, lumina Ecclesiæ, venerandi sunt, eorum errores minime sequendi, dissimulandi tamen, cum ad populum habetur sermo. Magna est etiam auctoritas Doctorum qui scholastici appellantur, præsertim beati Thomæ Aquinatis, quem sancta Concilia, Tridentinum in primis, magna veneratione dignum iudicavit, eorumque auctoritas valet plurimum ad confirmanda veræ religionis dogmata et ad falsa et perniciosa refellenda.

47

De probatione ab auctoritate historiarumb

134. Interdum etiam historiæ gravissimorum hominum, præsertim veterum, qui suspicione odii et gratiæ vacant, plurimum valent ad faciendam fidem. Nam cum Historia “testis temporum, lux veritatis, vita memoriæc, magistra vitæ, nuntia vetustatis” sit dicta (Cic. de or. 2, 9, 36), fidesd illi habenda est nisi omnium rerum præteritarum memoria tollenda et more pecudume vita degenda sit. Non est enim hominis bene instituti et ad vitam humanam bene informati viro gravi et fide digno aliquid affirmanti non credere. Verum omnes probati et graves historici, si in eadem re conveniunt, ex eorum auctoritate certum argumentum promitur ut fidei dogmata inde etiam confirmenturf. Verbi causa, beatissimum Apostolorum Principem Petrum Romæ collocasse sedem et pro Christo martyrii gloria coronatum esse omnes graves historiæ tradunt, adicere ne si quid ab eis utpote hominibus erratum est detegere, ut faciunt quidam qui de prædestinatione sermonem instituentes beati Augustini sententiam improbandam suscipiunt omne mendacium vituperantes Sanctum Hieronymum accusant V | nec siquid ab aliquo doctore, utpote homine, erratum est, detegere R bCap. xlvii De probatione ab auctoritate Philosophorum, Cap. xlviii De probatione ab auctoritate historiarum VR74, ML74 | Cap. xlviii De probatione ab auctoritate Philosophorum, Cap. xlviii De probatione ab auctoritate historiarum VN74 | Cap. xlviii De probatione ab auctoritate Philosophorum, Cap. xlix De probatione ab auctoritate Historiarum CL75, CL82, PR75 | Cap. xlvii De probatione ab auctoritate historiarum, Cap. xlviii De probatione ab auctoritate philosophorum R cvitæ memoria V | vita memoriæ Cic. ⟨Wilkins, Oxford, 1902⟩, R dnecessario fides V | fides R epecudum more Canus (Melchior Canus, De humanæ historiæ auctoritate, iv apud Opera, Venetiis, Franciscus Pitteri, 1739, p. 288): “Necessarium esse homines hominibus credere nisi vita pecudum more degenda sit”. ffirma etiam ratione confirmentur ML | inde etiam confirmentur R

82

liber primus

unde certa argumentatione concludi potest Romanum Episcopum Petro in Pontificatua succedere. Item Concilium Nicænum tempore Constantini a Silvestro Pontifice maximo esse coactum, gravissimi quique historici memoriæ prodiderunt. Qua ex re colligimus Concili Nicæni definitiones veras esse eo quod certum sit Concilium generale Ecclesiæ a Romano Pontifice comprobatum errare non posseb. Incredibile est quantam utilitatem afferat oratori ecclesiastico cognitio ecclesiasticæ historiæ, in primis ad hæreticos convincendos et ad rudium animos ad pietatem omnemque virtutem informandos. In quibus commemorandis hortamur clericos ut modum adhibeant cum ad populum sermonem habent, ne in aliquam levem memoriæ ostentationem incidant. Ubi vero Sacræ loquuntur Litteræ, vel Christus aliquid præcipit ubi traditione apostolica, vel auctoritate Conciliorum aliquid confirmari potest, longas historias proferre supervacaneum etc ambitiosum esse videturd.

48

De probatione ab auctoritate philosophorume

135. Nonnullaf est etiam philosophorum auctoritas, eorum nimirum qui non solum naturæ vim et effecta, verum etiam morum et vitæ normam investigaverunt, idque magna ex parte sunt consecuti. Et quamvis Salvator noster apud Ioannem Evangelistam dixerit: “quotquot ante meg venerunth fures sunt et latrones” (Jn. 10, 8), tamen hæc verba non ad eos qui divino ita volente numine, sed ad eos qui sua sponte venerunt, sive pseudoprophetas sive pseudophilosophos, pertinenti de quibus per Hieremiam prophetam Dominus ait: “Non mittebam eosj et ipsi currebant” (Jr. 23, 21). Quamquam vere, ut Clemens Alexandrinus putavit, philosophi fures appellandi sunt, propterea quod a Moyse et a prophetis sapientiam subripuerunt et, gloriolæ aucupandæ causa, quasi suam iactare consueverunt, Platonem quidem, Pythagoram et multos alios philosophos Hebræorum consuetudine familiariter usos, immo Pythagoram genere Hebræum atque etiam circuncisum fuisse Sanctus Ambrosius affirmat (Ambr. de off. ministr. 1, 10 PL 16 0033a). Quare nemini mirum videri debet si sancti doctores interdum usi sunt in suis scriptis philosophorum testimoniis. apontificato V, RM77 | pontificatu r′

bpotuisse V | posse R caut V | et R dQuoniam igitur declaravimus quibus rationibus ecclesiasticus orator dicendo possit de rebus ad gloriam Dei et ad salutem animarum pertinentibus auditores instruere, regnum Dei, quod ipsi et omnibus Christi fidelibus debet esse propositum, augere. Consequens est ut aggrediamur explicare qua ratione auditorum animos possit commovere R om. eCap. xlvii VR74, ML74 | Cap. xlviii VN74, CL75, CL82, PR75, R fnon minima V | nonnulla R gquotquot venerunt Vulg. | quotquot ante me omn. hfuerunt V | venerunt Vulg., R ipertineant ML74, VN74 | pertinent VR74, CL75, CL82, PR75, RM77 jprophetas Vulg. | eos omn.

liber primus

83

136. Qui enim Sanctum Hieronymum (Hier. adv. Jovin. 2, 6 PL 23 0290d–0294b) legit in libro secundo adversus Iovinianum, ubi cum hæretico disserens variis philosophorum auctoritatibus multisque ex eorum commentariis rerum naturalium exemplis utitur, plane intelliget quantum horum auctoritas ad argumentandum conferat. Porro Epiphanius, cum multis argumentis demonstrare conatus esseta beatam Virginem unicum tantum filium peperisseb, hoc argumento a philosophis naturalibus sumpto confirmat his verbis: “Aiunt leænamc non parere præterquam semel et unum”, cumque rationem quam eius rei philosophi reddunt subiecisset, concludit: “Beatam Virginem, quæ leonem peperit de tribu Iuda, non nisi semel atque unicum peperisse” (Tertull. de anima PL 2 0727c; Commentarius—f: 0727c). 137. Sanctus etiam Paulus Apostolus ad Corinthios scribens, ex Menandrod illud sumpsit: “Corrumpunt bonos mores colloquia pravae” (1 Co. 15, 33), et ad Titum ex Epimenidef: “Cretenses42 semper mendaces, malæ bestiæ, ventres pigri” (Tt. 1, 12). Quamobrem ad aliquid confirmandum postquam ecclesiasticus orator Sanctorum Patrum sententias aut exempla adhibuerit non nunquam philosophorum auctoritates adiungere utile iudicamus quo nos Christianos, veræ philosophiæ amatores, magis pudeat. Quod faciendum in primis est cum de remittendis iniuriis et de contemptu rerum externarum deque minime formidanda morte agendum erit. Plato, ⟨atque⟩g Aristoteles etiam melius esse scripserunth affici quam afficere iniuria, Christiani,i quod valde deplorandum est, tam dulcem, tam iucundam vindictam ducimus? Philosophus dicebatj: “Omnia mea mecum porto” (Cic. par. stoic. 1, 8; Val. Max. 7, 2 ext. 3) fugiens ab excidio patriæ, nos ad cælestem patriam nati, Regis Regum omnium Christi fratres, in magna rerum copia egemus? Seneca docuit contemnendum esse sui contemptumk (Sen. ep. 76, 4), nos contemni miserrimum arbitramur?

asuasisset V | probasset RM77 | demonstrare conatus esset r′ bpost partum virginitatem conservasse V, RM77 | unicum tantum filium peperisse r′ cleonem V | leænam R dex Menandri tragœdiis V | ex Menandro R ecolloquia prava omn. | confabulationes pessimæ Vulg. fEpimenide philosopho V | Epimenide R gatque r′ add. hscripsit V, RM77 | scripserunt r′ inos christiani ML74, CL75, CL82, PR75 | christiani VN74, VR74, R jCic. par. stoic. 1, 8: omnia mecum porto mea; Val. Max. 7,2 ext. 3: bona ⟨omnia⟩ mea mecum porto kcontemptum V | sui contemptum R 42

Vorsokr. 3 [68] b 1 [i 31/32 Diels-Kranz]: “Κρῆτες ἀεὶ ψεῦσται, κακὰ θηρία, γαστέρες ἀργαί”; Call. h.1, 8–9 (ed. R. Pfeiffer 1953): “ ‘Κρῆτες ἀεὶ ψεῦσται’: καὶ γὰρ τάφον, ὦ ἄνα, σεῖο / Κρῆτες ἐτεκτήναντο: σὺ δ᾽ οὐ θάνες, ἐσσὶ γὰρ αἰεί”.

84

liber primus

⟨138. Quoniam igitur declaravimus quibus rationibus ecclesiasticus orator dicendo possit de rebus ad gloriam Dei et ad salutem animarum pertinentibus auditores instruere regnum Dei, quod ipsi et omnibus Christi fidelibus debet esse propositum augere, consequens est ut aggrediamur explicare qua ratione auditorum animos possit commovere⟩a.

aquoniam … commovere R add.

Liber secundus 1

Ecclesiasticæ eloquentiæ partem esse commotionem

139. Quod rhetor et orator magnus sæculi scripsit accommodari potest, ut beatus Augustinus observat in libro De doctrina christiana paulum inmutatis verbis (Aug. doctr. christ. 4, 12, 27 PL 34), oratori ecclesiastico1: docere esse debitum, delectare honorarium, flectere victoriæ (Cic. de opt. gen. 1, 3). Debet enim is qui Christi legatione fungitur (2Co. 5, 20 ad sensum) docere verissimam esse Christi religionem eamque complecti omnia quæ credenda, quæ speranda, quæ timenda, quæ vitanda, quæ agenda sunt. Id vero debet magnopere eniti ut dicentis oratione atque moribus auditorum animi commoveantur. Nam quamquam de eorum qui audiunt salute agatur ita ut nulla videatur necessaria commotio, quoniam tamen gravissimi et acerrimi sunt domestici inimici quibus dum in hoc corporis carcere detinemur insidiose oppugnamur, commovendi sunt animi et ad pugnam hanc necessariam excitandi, ne variis studiis humanarum cogitationum et cupiditatum mergantur.

2

Qua ratione auditorum animi possint commoveri

140. Hoc autem sit primum præceptum ad commovendos auditorum animosa, qua in re orationis sita est victoria, ut ille qui dicit sit ipse commotus ut si alios vult flere fleat ipse primum (Hor. ars. 102–103 ad sensum). Quod conseaut quis auditorum animos commoveat V | ad commovendos auditorum animos R 1 Aug. doctr. christ. 4, 12, 27 PL 34: “Dixit ergo quidam eloquens, et verum dixit, ita dicere debere eloquentem ut doceat, ut delectet, ut flectat. Deinde addidit: docere necessitatis est, delectare suavitatis, flectere victoriæ”; Cic. orat. 21, 69: “Erit igitur eloquens—hunc enim auctore Antonio quærimus—is qui in foro causisque civilibus ita dicet, ut probet, ut delectet, ut flectat. Probare necessitatis est, delectare suavitatis, flectere victoriæ”; de opt. gen. 1, 3: “Optimus est enim orator qui dicendo animos audientium et docet et delectat et permovet. Docere debitum est, delectare honorarium, permovere necessarium”; Aug. doctr. christ. 4, 17, 34: “Ad hæc enim tria, id est, ut doceat, ut delectet, et flectat, etiam tria illa videtur pertinere voluisse idem ipse romani auctor eloquii cum itidem dixit. ‘Is igitur erit eloquens qui poterit parva summise, modica temperate, magna granditer dicere’: tamquam si adderet illa etiam tria et sic explicaret unam eandemque sententiam dicens, ‘Is erit igitur eloquens qui, ut doceat, poterit parva summisse, ut delectet, modica temperat, ut flectat, magna granditer dicere’”.

© koninklijke brill nv, leiden, 2016 | doi: 10.1163/9789004307964_005

86

liber secundus

quetur si quod verbis prædicabit operibus comprobare studuerit, si nulla alia de causa quam zelo Dei et studio salutis animarum dicendi munus susceperit, si præstantissima caritatis virtute accensus fuerit, cuius solo ardore, beato Gregorio pontifice teste (Greg. Mag. moral. in Iob 2, 52, 83), prædicatio flammescit, ita enim fieri non poterit quin aliqua scintilla ad auditorum corda perveniat. 141. Utile erit præterea rem ipsam de qua dicturus est diligenter considerare eaque ex Sacris Litteris et præsertim ex prophetis, qui fuerunt Dei legati et cælestes ut ita dicam oratores, legere, in quibus idem aut similis locus explicandus est. Verbi causa cupiens, quod sæpe necessarium est, auditoribus divinæ ultionis timorem incutere, legat Isaiam prophetam, qui illum locum tractat his verbis: “Abiecerunta legem Dominib, …c, ideo iratus est furor Domini in populum suum et percussit eosd” (Is. 5, 24–25), et alio loco: “Ultionem capiam et non resistet mihi homo” (Is. 47, 3), quoniam: “iratuse super populum meum” (Is. 47, 6), effundam: “super eum indignationem meam et omnem iram furoris mei” (Is. 42, 25 ad sensum). Et multo vehementius terrorem incutit cum dicit: “Væf Assur, virga furoris mei et baculus ipse est in manu meag indignatio mea. Ad gentem fallacem mittam eum et contra populum furoris mei mandabo illi ut auferat spoliah, diripiat prædam et ponat illam in conculcationem quasi lutum platearum” (Is. 10, 5–6). 142. Quæ verba calamitosis hisce temporibus maxime conveniunt, quandoquidem magna orbis terræ pars Satanæ tyrannide oppressa immanissimo Turcarum tyranno, eius ministro, subiecta est ita ut civitatum, provinciarum, rerumpublicarum atque illustrium regnorum quæ in eius ditionem potestatemque redacta sunti commemoratione populoj divinæ iustitiæ terrorem orator possit incutere. Verum quæ peccatoribus a Deo impendeant calamitatesk cupiens ante oculos ponere ut deterreat a vitiis, Lamentationes Hieremiæ prophetæ diligenter legat, quas Sanctus etiam Gregorius Nazianzenus, ut ipse in quadam oratione scripsit, in rerum prosperitate legere consueverat ut ea ratione seipsum temperaret. Iam vero quoniam nullus est præstantior magister a quo mentes in Deum trahi possint quam Sanctus Spiritus, ideo precibus et sanctis

aabiecerunt enim Vulg. | abiecerunt omn.

bDomini exercituum Vulg. | Domini omn. cet eloquium Sancti Israel blasphemaverunt omn. om. deum Vulg. | eos omn. eiratus sum Vulg. | iratus omn. fvæ VR74, VN74, R | veh ML74, PR75 | væh CL75, CL82 georum Vulg. | mea omn. hspolia et Vulg. | spolia omn. imanus venerunt V, RM77 | ditionem potestatemque redacta sunt r′ jpopulis V, RM77 | populo r′ kcalamitatem humanam V, RM77 | quæ peccatoribus a Deo impendeant calamitates r′

liber secundus

87

sacrificiis invocandus esta ut ipse inb christiano oratore loquaturc, ipse doceat, ⟨ipse commoneat⟩d. Quamobrem hortamur clericos ut nullo pacto umquame ad dicendumf audeant accedereg nisi ⟨prius corde puro et contrito⟩ invocato Spiritu Sanctoh, qui fictum effugit et non habitat in anima subdita peccatis.

3

Quid sit commotio et quod Stoici, qui omnes affectiones appellarunt “morbos” et ideo eas extirpandas censuerunt, vehementer erraverint et qua ratione bonæ a malis distinguntur

143. Cum commotio sit quædam mentis incitatio sine qua ingrata et exsanguis fit oratio (rhet. her. 4, 11, 16), dabit operam ecclesiasticus orator ut, quemadmodum sanguis per totum corpus diffunditur, ita in omnibus orationis partibus quædam insint quæ ad commovendum valeant. Numquam probabit Stoicos philosophos, qui humanitatem extirpantes omnes affectiones morbos appellabant, sed potius sciat utiliter a benignissimo patre Deo hominibus datas ad eius nominis gloriam, ad animarum salutem et ad populi etiam christiani utilitatem, illudque verissimum esse ⟨ut Aristoteles scripsit⟩i “medias esse affectiones inter virtutes et vitia”, sed distingui etiam posse ⟨ex sententia Lactantii libro sexto De vero cultu⟩j hac ratione: “Nimirum si sursum ferantur, si in cælum dirigantur, oriri virtutes, si in terra depressæ iaceant, nasci vitia”. Verbi causa, si concupiscibilis illa vis quæ est in hominis anima in cælum dirigatur, laudabiles et vere christianane oriuntur affectiones: gaudiumk, tædium huius sæculi, timor periculorum, quæ imminent in hac vita, atque etiam iustus dolor quod nobis ipsi peccando aditum præcludamusl ad cælestem illam patriam et spes ac sancta quædam confidentia quam resignationem in Deum nobis licet appellare. Sin autem vis illa deorsum tendit, omnia peccata inde nascuntur, inde cupiditas inanis gloriæ, inde avaritia, inde turpis voluptas nascitur. Eadem ratione si irascendi vis illa divinitus hominibus tradita sursum feratur, excitatur et alitur præstantissima affectio quæ dicitur zelus et, cum ad inferiores corri-

ainvocandus est atque invitandus V | invocandus est R

bpro V, RM77, VN78 | in VR83 cipse loquatur, ipse suggerat, ipse doceat V, RM77 | ipse loquatur, ipse doceat r′ dipse commoneat r′ add. eneque hanc commotionis partem neque ullam aliarum adhibeant, immo ne V, RM77 | nullo pacto umquam r′ fad dicendum quidem V, RM77 | ad dicendum r′ gassurgere V, RM77 | accedere r′ hSpiritu Sancto et nisi corde puro et contrito illud semper in animo habentes, Spiritus Sanctus effugit fictum et non habitat in anima subdita peccatis V, RM77 | nisi prius corde puro et contrito invocato Spiritu Sancto, qui fictum effugit et non habitat in anima subdita peccatis r′ ir′ add. jR add. kamor Dei et proximi, gaudium V, RM77, VN78 | gaudium VR83 liter impediamus V, RM77 | peccando aditum præcludamus r′

88

liber secundus

gendos adhibetur, est nutrix disciplinæ et correctionis magistra ex qua veluti ex fonte oriuntur christianæ virtutes: fortitudo, martyrium, constantia, magnanimitas, christiana æquitas et quædam aliæ quas philosophi ignoraverunt.

4

Quod fons omnium affectionum bonarum sit amor Dei, malarum vero amor mundi inordinatus, et qua ratione excitandi sint auditores ad amorem Dei et ad desiderium cælestis patriæ

144. Excitabit autem ecclesiasticus orator in primis ad amorem, qui est fons omnium affectionum—cum est rectus, bonarum, cum est perversus, malaruma—et, ut magis commoveat animos, dicet eo nobiliorem quemque esse quo nobiliora et præstantiora diligit, Deum esse amabilissimum quia optimus, quia benignissimus, quia pulcherrimus, immo quia fons bonitatis, benignitatis, pulchritudinis et omnium bonorum, esse diligendum quia Dominus clementissimus est, quia dissimulat peccata nostra expectans nos ad pœnitentiam, quia nos tuetur, quia bona omnia nobis largitur, quia hereditatem sanguine filii sui nobis præparavit æternam. Ad hunc amorem Dei, in quo omnis christianæ religionis vis sita est, excitans populum, quod sæpe ecclesiasticus orator facere debebit, pluribus verbis exponet verissimum illud esse quod veteri proverbio dici solet: “Nec regnum nec amorem socios admittere”, fieri non posse ut simul quisb diligat Deum ⟨æternaque bona⟩c et ⟨hunc⟩d mundum. 145. Idcirco his utetur propositionibus ad excitandum desiderium cælestis patriæ, quæ piis mentibus maxime desideranda est, in eo qui diligit mundum non esse caritatem Dei, difficilee, immo potius nulla ratione fieri posse ut præsentibus quis fruatur et futuris bonis et in utroque sæculo appareat gloriosus et de deliciis transeat ad delicias, nos qui utimur hoc mundo sic eo uti debere tamquam non utamur, vere mundum esse hypocritam, cum insidiarum et dolorum plena sint omnia et cum, licet bonus rudibus appareat, valde tamen eum immoderate diligentibus perniciosus sit, et de præteritis voluptatibus nihil nos habere nisi ⟨conscientiæ cruciatum, erubescentiam et⟩f reatum, de futuris nihil, de præsentibus solum nunc quod scimus quam sit fluxum.

amalarum, qui est via qua itur ad Christum et ostendet nullam viam tutiorem nobis demonstratam et R om. bidem V, RM77 | simul quis r′ cr′ add. dr′ add. eaddat difficile V | difficile R fr′ add.

liber secundus

89

146. Quo loco beati Gregorii Pontificis verbis ⟨illis⟩a uti poteritb: “Ecce mundus, qui diligitur fugit” (Greg. Mag. homil. in evang. 2, 28 PL 76 1212c), et: “quia eum retinere non possumus necesse est ut cum ipso labamur” (Greg. Mag. homil. in evang. 2, 28 PL 76 1212d–1213a ad sensum), quibus verbis addenda est illa sententia: “Dies mundic sicut umbra prætereunt” (Ps. 143, 4). Quanto magis quis sequitur umbram suam tanto magis illa fugit. ⟨Interdum Sancti Cypriani verba accommodet hunc in modum: “Si in habitaculo nostro parietes vetustate nutarent, tecta desuper tremerent, domus iam ⟨fatigata, iam⟩d lassa ædificiis senectute labentibus ruinam proximam minaretur, nonne omni celeritate migraremus? Si nobis navigantibus turbida et procellosa tempestas fluctibus vi venti excitatis prænuntiaret futura naufragia, nonne portum velociter peteremus? Mundus ecce nutat et labitur et ruinam sui senectute rerum testatur, nos tamen mundum perdite diligimus, ad portum non intendimus oculos, ad patriam non aspiramus”.⟩e Ad hanc utilem sententiam de contemptu mundi in auditorum animisf imprimendamg prophetarum oracula commemoranda sunt, verba illa Isaiæ recitanda: “Clama, dicit Dominus Isaiæ, qui respondit: Quid clamabo? Omnis caro fænum et omnis gloria eius quasi flos agri” (Is. 40, 6), quæ verba explicansh orator ⟨christianus⟩i ⟨interpretis munere fungens⟩j maxime commovebit. Quare dicit “clama”? Quia multas voces per servos suos emisit Dominus surdis. Vere omnis populus est fænum, vere sumus fænum omnes ac etiam floribus similes sumus, qui ex herba producuntur pulchri et iucundi, paulo post exarescunt et ad nihilum recidunt. Ostendet etiam vapori similem esse hanc vitam, similem nebulæ, quæ cito solis radio apparente resolvitur (Sb. 2, 3 ad sensum). Sæpe illa beati Augustini verba inculcanda sunt: “O misera vita—inquit—quotiens decepisti, quotiens seduxisti? Quæ dum videris umbra es, dum extolleris fumus es, dulcis es stultis, amara sapientibus” (Aug. serm. 49 PL 40 1332 ad sensum). 147. Hæc ad tollendum impedimenta amoris Dei et ad excitandum desiderium cælestis patriæ plurimum valent. Inculcandum est etiam sæpe religionem quam profitemur esse amoris regulam. Si ea quæ vere amabilia sunt amentur a nobis et amoris nostri moderator sit Spiritus Sanctus, ⟨inde⟩k omnes virtutes in nobis gignil: desiderium vitæ æternæ, sanctum gaudium, salutarem pœnitenar′ add.

butentes ad populum sæpe se clerici poterunt convertere V | uti poterit R cmundi omn. | eius Vulg. dr′ add. eR add. fad quam rem in animis auditorum V | ad hanc utilem sententiam de contemptu mundi in auditorum animis R gimprimendam V, RM77, VR83 | imprimendum VN78 hproferens V, RM77 | sic explicans VN78 | explicans VR83 ir′ add. jinterpretis munere fungi debet, interpretis munere fungens VN78 add. | interpretis munere fungens VR83 kr′ add. lnasci V, RM77 | in nobis gigni r′

90

liber secundus

tiam, castum timorem Dei, ferventem zelum, consolationem in rebus adversis, ubi desit sanctus hic Dei amor, nasci cupiditatem, voluptatem, desperationem, audaciam, odium, invidiam et huiusmodi.

5

Quomodo excitandi sint quidam boni viri ad recte amandam hanc vitama

148. Interdum necesse est excitare quosdam viros bonos qui aliis præsunt ad amandos semetipsos, hoc est, ad ⟨recte⟩b amandam hanc vitam, cum præsertim eam populis utilem ipsi aut boni viri iudicaverint, nimirum ut aliis prosint et ut sanctarum virtutum usu cælestem patriam magis mereantur. Quod tamen caute faciendum est, cum maior hominum pars vitam cupiant protrahere ut voluptatibus diffluant, ut divitiis et honoribus abundent. Qui amor maxime oratori ecclesiastico est tollendus ut miserabilis illa indulgentia qua placemus nobismetipsis a sensibus nostris evellatur. Hæc sententia explicanda estc: “eum qui amat animam suam, quod nihil est aliud quam sibi indulgere, illam perdere, hoc est, visione Dei seipsum privare” (Jn. 112, 25), “amandum proximum”, ad hunc amorem nos impellere naturam, diligendum non lingua et verbo, sed opere et veritate, diligendum ut nos Christus dilexit (Ef. 5, 2), cuius amor fuit gratuitus, vehemens et constans. 149. Quo loco perversitatem hominumd licebit reprehendere quod neminem nisi sui causa diligant aut ut opes honoresquee aut ut impuræ voluptati serviant, ita ut voluptuarii potius aut mercatores rectius quam amici reperiantur. Eundem dicat nos patrem habere Deum, eodem pretiosissimo Christi sanguine redemptos, eundem habere magistrum Spiritum Sanctum, eandem Matrem Ecclesiam, eisdem uti sacramentis, eiusdem nos terræ incolasf, ad eandem nos patriam aspirare, vere nos esse fratres, communicanda omnia nostra, hoc est, ad communem utilitatem conferenda, ingenium, memoriam, linguam, quidquidg longo studio didicimus, quidquid Dei beneficio nobis concessum est.

aCap. v. Quomodo excitandi sint quidam boni viri ad amandos semetipsos et proximum V, RM77 | Cap. v. Quomodo excitandi sint quidam boni viri ad recte amandam hanc vitam r′ bVR83 add. chæ sententiæ explicandæ sunt V, RM77 | hæc sententia explicanda est r′ dinconstantiam huius sæculi V, RM77 | perversitatem hominum r′ ereprehendere quod homines nesciant diligere, nisi ex illo amore opes sibi parent V, RM77 | reprehendere quod neminem nisi sui causa diligant aut ut opes honoresque r′ ffilios V, RM77 | incolas r′ gquidquid V, RM77, VN78 | quicquid VR83

liber secundus

6

91

Quomodo parentes amare debeant filios suos et filii parentes

150. Quoniam multi, cum se maxime putant diligere filios suos, eos imprudentes odio habent et, cum beatos esse cupiant eos perversa disciplina miseros efficiunt, excitandi sunt maxime parentes ad ⟨bene⟩a amandos filios, ad procuranda illisb ea bona quibus abuti numquam possint, christianas virtutes, in primis timorem Dei, et per increpationem dicendumc: “Amatis ⟨ne⟩d vos filios vestros, qui ad iracundiam vestra iracundia, ad avaritiam vestris sordibus, ad blasphemiam vestris exsecrationibus et maledictise, ad contumeliam, luxuriam ac insolentiam male partis divitiis eos armatis? Odio habetis potiusf, miseros efficitis et dumg virgæ parcitis, indulgentia vestra deteriores efficitis, calamitatis vestræ artifices estis”. 151. Ad filios ⟨vero⟩h convertens sermonem, beati Thomæ sententia probabit ⟨orator⟩i multo vehementiorem esse amorem parentum in filios quam filiorum in parentes (Thom. Aquin. summa theol. 40053 iiª–iiæ q. 26 a. 9 arg. 1), quia est diuturnior et quia de sanguinis coniunctione sunt certiores, gravissimum scelus esse iniuriaj afficere illos, qui de nobis ita sunt bene meritik, quibus organis usus est Dominus ut in lucem susciperemurl (Thom. Aquin. summa theol. 40057 iiª–iiæ q. 26 a. 9 co). Obiurgandi sunt ingrati filii et perterrefaciendim et dicendum eos Deum sine dubio ultorem habituros.

7

Quomodo impellendi sint coniuges ad mutuum amorem

152. Quoniam vero inter coniuges multæ oriuntur discordiæ, multæ rixæ, necesse est sæpe hortari ut se mutuo diligant, ad quem amorem ubi excitati fuerint aliqui quos earum satietas cepit, reprehendendi sunt qui ardentius amant easn quam deceto et, ut mancipia sæpissime serviuntp, earum vanitati ita indulgent ut patrimonium consumant. Uxores ad amandos viros suos excitandæ sunt, ad fidem servandam, sæpe dicendum bonas uxores de virorum suorum salute esse sollicitas, sanctificatos multos viros infideles per mulieres fidelesq, ar′ add.

bfiliis suis V, RM77 | illis r′ cille dicet VR74, ML74, CL75, CL82, PR75 | dicet VN74 | dicendum R dVR83 add. eimpuro vestro ore V, RM77 | vestris execrationibus et maledictis r′ ffilios vestros V | potius R geosque idola vobis conflatis V | et dum R hr′ add. iR add. jiniuriæ VN74, RM77 kbenemeriti VR74, VN74, ML74, PR75 | bene meriti CL75, CL82, R lveniremus V, RM77 | susciperemur r′ mperterre faciendi RM77, VN78 nuxores suas V | eas R odecet V | decet et R pserviunt uxoribus suis V, RM77 | serviunt r′ qmulierem fidelem V, RM77 | mulieres fideles r′

92

liber secundus

quod Valeriani, qui sanctitate Cæciliæ sanctificatus fuit exemplo confirmari potest.

8

Quomodo excitentur auditores ad amandam patriam

153. Accidit sæpe ut ad amandam patriam necesse sit auditores impellere, cum tam pauci reperiantur qui ⟨non⟩a propriis commodis omniab metiantur et publicis commodis privatac anteponant. Amare patriam est bene velle patriæ, bonam et beatam illam cupere atque præclaris legibus et bonorum omnium generibus cumulatam. Quare qui adulationibus, qui blanditiis gratiamd illorum qui præsunt sibi conciliaree student, qui novis ⟨effusisque⟩f sumptibus et pompa se aliis præferunt et æqualitatem tollunt, patriam corrumpunt, non amant. Ostendendum est Urbem Romam communem omnium christianorum esse patriam, in qua est sita sacrosancta sedes Apostolica, pro qua vel mori pulcherrimum et honestissimum est (Hor. carm. 3, 2, 13 ad sensum). Accommodare poterit hæc orator hominibus in oppidis et etiam ruri habitantibus et dicere inde cognosci siquis oppidum aut villam in qua natus est diligat, si Ecclesiam parochialem ornare studeat, si puerorum curam habeat ac si filii essent, si res communes recte administret. Mortuos esse pro patria multos apud Romanos commemorabit, multo æquius esse mori pro defensione religionis et multo optabilius nobis qui vitam expectamus æternam.

9

Quomodo excitandi sint amici ad mutuum amorem

154. Interdum excitans amicos, hoc est, homines ætate, moribus pares electione inter se coniunctos, ut se vere diligant, hortetur caveant ne se mutuo blandis vocibus amicos et fratres appellantes odio habeant, ne domestici sint inimici, animarum suarum interfectores, sanctum nomen esse amicitiæ, consensionem animorumg in sancta religione, in amando Deo, in christianis virtutibus exercendis. 155. Qui idem volunt, cum volunt ea quæ legi Dei adversantur, inimici rectius appellandi sunt quam amici, volunt enim sibi invicem mala cum turpissimarum voluptatum conscii et administri sunt, cum usuris enecant homines,

ar′ add.

bomnia non V, RM77 | omnia r′ cprivata non V, RM77 | privata, r′ din animos V, RM77 | gratiam r′ eillabi V | sibi conciliare R fr′ add. ganimarum V | animorum R

liber secundus

93

cum semper laudant ut placeant, non corrigunt ne displiceant. Exclamabit aliquando nomen amicitiæ e republica christiana tamquam in exilium missum, illos etiam quos Sancta Mater Ecclesia coniunctissimos esse vult, quos compatres nominat, nullam filiorum communium curam habere, ad licentiam, ad multa plerumque peccata sanctam illam coniunctionem adhiberi solitam. Commemorabit etiam eorum cor unum in Christo esse debere et omnia habere communia: fidem, spem, caritatem, participationem sacramentorum, delectari iisdem ieiuniis, eisdem orationibus, lectione eorundem sacrorum librorum. 156. ⟨Excitans autem ad diligendos inimicos, in quo argumento necesse est sæpe versari, deplorabit inter christianos sub Rege Pacifico, qui pacem multis cruciatibus suis crudelissima etiam morte humano generi miserrima Diaboli servitute ob gravissimum parentum nostrorum peccatum oppresso dedit nosque cæli et terræ Domino reconciliavit, reperiri qui inimicitias profiteantur et ita exerceant ut ulcisci iniurias honorificum et gloriosum putent. Diligentiam in hoc magnam adhibebit orator ecclesiasticus ut diligendos esse inimicos ostendat. Probet potius, cum omnes ad imaginem Dei effecti simus (Gn. 1, 27; Gn. 9, 6), eodem pretiosissimo sanguine redempti (Ef. 1, 7), ad eandem cælestem hereditatem vocati, absurdissimum esse inter christianos nomen inimicitiarum, diligendos fratres nostros, coheredes nostros, eiusdem peregrinationis socios, eiusdem terræ filios, eiusdem Regis servos, eiusdem infirmitatis humanæ participes, inimicorum dilectione ad sananda peccatorum vulnera, quibus laboramus omnes, nullum, ut Sanctus dicebat Augustinus utilius esse medicamentum (Aug. De Ecclesiastico, 6 PL 0953 ad sensum), Magistrum et Regem nostrum Christum præcepisse ut diligeremus inimicos nostros (Mt. 5, 44) et paulo post addidisse: “Estotea perfecti sicut et Pater vester cælestis perfectus est” (Mt. 5, 48) ita ut hac ratione indicaverit nulla nos virtute posse Deum magis imitari quam inimicorum dilectione, hanc esse magnificentissimam bonitatem, hunc esse triumphum nobilissimum, hunc esse cumulum præstantissimarum virtutum. Addat etiam magnam promissam mercedem diligentibus inimicos, hanc illis verbis esse in Evangelio expressam: “Eritis enimb filii Altissimi”, hoc est, “fratres Christi, possessores Cæli, socii angelorum, a Satanæ tyrannide liberi” (Lc. 6, 35). Ad hunc amorem erga inimicos, ad hanc virtutem heroicam, aliarum virtutum Reginam, qua Satanas vincitur et confunditur, excitet sæpe orator: dicat parere maxima commoda, tranquillitatem animi, filiorum disciplinam, propinquorum et vicinorum benevolentiam, patrimoniorum incrementa, prudentiæ opinionem, Satanæ inventa fuisse illa de singulari certamine conscripta, “ubi multa de honore perperam, multa contra aestote ergo vos Vulg. bomn. add.

94

liber secundus

Christi Evangelium asseruntur”, honorem in servandis Dei præceptis esse positum, ulcisci iniurias abiecti esse animi et qui Imperatoris nostri Christi leges et vitam nolit imitari, ignovisse Christum illis qui eum crucifixerunt, sæpissime ignovisse et ignoscere quotidie nobis, illum identidem quantum in nobis est peccatis nostris crucifigentibus, audiendum Magistrum nostrum, obtemperandum Regi nostro, saluti nostrarum animarum dilectione inimicorum consulendum⟩a.

10

Qua ratione excitandi sint auditores ad resignationem in Deum et ad zelum

157. Oratoris ecclesiastici erit ad resignationem in Deum auditores excitare ut collocent omnes suas spes in benignissimo illo mundi et bonorum omnium parente Deo, nihil deesse volatilibus cæli (Mt. 6, 25–26), multo minus necessaria christianis, qui fratres Domini, filii Dei adoptivi, heredes futuri cælestis patriæ sunt, ullob umquam tempore defutura. Utimur hoc nomine resignationis donec magis proprium occurrat, quæ est affectio lenissima et tranquillissima animi a divino amore profecta, qua quis diligens Deum confidit nihil sibi defuturum, nihil cupitc nisi quod Deo placere sibi persuadet. Ad hanc excitabit orator ecclesiasticus hac ratione: “quia illi qui serviunt Regibus quo modestiores sunt eo gratiores esse consueverunt, multo magis id servis Dei convenire qui, nihil aliud petentibus nisi ut fiat voluntas eius (Mt. 6, 10; Mt. 26, 42), multo plura solet concedere quam ipsi ausi fuissent optare”d. Ad quendam admirabilem effectum amoris, hoc est ad extasim, populus non est excitandus, cum tantæ perfectionis non sit capax et donum sit præcipuum Dei quod paucissimis est concessum. 158. Optanda potius est nobilissima illa affectio, quam populis proponenda. Ad zelum, qui est quidam fervor mentis2 quo quis debet excitari ad proficiendum cum illis qui profecerunt, excitandus est populus, excitandi sacerdotes, commovendi illi qui præsunt civitatibus, oppidorum administratores, ne patiantur populos alios sibi deos constituere quam unum Deum, cæli et terræ Dominum. Cautionem adhibeant ne transfugiant ad Satanam et, ut zelotypi facere consueverunt, qui observant an uxores suæe cum amatoribus loquantur, obseraR add. bnullo VR74, VN74, ML74, CL75, CL82 | ullo PR75, R cnihil cupit nihil quærit V | nihil cupit nisi R dpetere V, RM77 | optare r′ eeorum uxores V, RM77, VN78 | uxores suæ VR83 2 vid. Hugo de S. Victore, Allegoriæ in Evangelia et epistolas Pauli 6 PL 175 0894b–0894c.

liber secundus

95

vant etiam quid dicant, respiciunt nutus, ⟨gestus⟩a et actus, ita ipsi considerent num pauperes opprimantur, num occidantur usuris homines, num voluptas corrumpat animos eorum quibus præsunt, num hæresis aliqua ratione possit irrepere, num prava aliqua consuetudine civitas contaminetur, num otio præstantia corrumpantur ingenia, num recte in doctrina christiana instituatur populus. Ad quem zelum excitare eos qui præsunt poterit ecclesiasticus orator hunc in modum: eos esse Dei ministros, populorum patres, exemplaria virtutum ad imitandum proposita, gravissimam pœnam illos daturos qui sua gubernatione deteriores homines effecerint. 159. Maxime ad hunc zelum excitandi sacerdotes, Dei ministri, ut animas sibi creditas diligentius quam ⟨solet⟩b zelotypus uxorem suam custodiant, observent, instituant, corrigant, diligant, sæpe de moribus singulorum interrogent, non parcant sceleratis et flagitiosis, non numquam ⟨ex⟩c improviso adeant oppida, ecclesias, vicos ut ⟨quid fiat⟩d explorent. Si ad lenitatem, virtutem Episcopo et parocho dignam quispiam est natus, severitatem muneri suoe interdum valde necessariam induat, audiat et imitetur magistrum magistrorum, Dominum, qui eiecit nummularios de templo (Mt. 21, 12; Mc. 11, 15; Jn. 2, 14–15). Quo loco illa verba per increpationem proferat: “Zelus domus tuæ comedit me” (Ps. 68, 10), et acriter obiurgabitf deambulantes in templisg non audientes verbum Dei, irridentes sanctos homines qui frequentia sanctissimorum sacramentorum delectantur et, cum de gloria Dei agitur, opes, honores et vitam ipsam esse negligendam dicet. Præcepta ad excitandos auditores ad amorem tradimush, multo plura dicturi cum de varietate auditorum tractabimusi.

11

Quod numquam ad odium nec etiam ad indignationem auditores sunt excitandi

160. Quæ a philosophis et ab iis qui artem Rhetoricam tradiderunt ad excitandum odium ⟨in homines⟩j et indignationem scripta sunt, ea utpote christianis et maxime clericis inutilia et perniciosa omittimus. Excitare odium in imaginem Dei, filium eiusdem patris Dei, cuius omnes sumus filii et ad eandem hereditatem vocati (Hb. 9, 15), non solum a christiano sed etiam ab homine alienissimum esse debetk. Peccata esse odio habenda et maxime vitanda iam ar′ add.

bR add. cVR83 add. dR add. eeius muneri V | muneri suo R faccusabit V, RM77 | obiurgabit r′ gin Ecclesia Sancta Dei V, RM77 | in templis r′ htradimus VR74, VN74, R | tractabimus ML74, CL75, CL82, PR75 itractabimus VR74, VN74, ML74, CL75, CL82, R | agemus, PR75 jr′ add. kest V | esse debet R

96

liber secundus

ostendimus (Aug. Val. rhet. eccl. i, cap. 9–17), non inde tamen sequitur peccatorem, quem iustum efficere potest Dominus quiquea sua pœnitentia potest alios ⟨etiam⟩b ad pœnitentiam excitare, odio esse habendum, eius potius causa dolendum et pro eo veluti pro fratre orandum et cogitandum sæpe ac vehementer timendum ne et nos cadamus. 161. Indignatio autem est dolor ex bono alterius quem illo indignum iudicamus, quæ perturbatio, ut philosophi scribunt, in illos in primis cadit qui se dignos maximis honoribus esse arbitrantc, dolent igitur aut quia non consequuntur quæ indigni sunt consecuti, aut quia pares illos sibi vident factos quos inferiores existimant. Quæd perturbatio fortasse non est laudanda neque excitanda, cum suspicienda sint Dei iudicia et christiani hominis sit omnes sibi anteferre, alios se meliores putare et fieri etiam possit ut qui mali et indigni honoribus fuerint mores corrigant et illis se honoribus dignos præbeant. Nec vituperanda est omnino publice hæc affectio, potest enim interdum a virtute proficisci quia tamen meliorem animam non efficit et humano generi non prodest, non expedit ut in cœtu hominum excitetur.

12

Quomodo commovendi sint animi ad iram, hoc est ad zelum honoris Dei, et ad mansuetudinem

162. Ira est dolor mali præsentis (Cic. tusc. 8, 14be) aut non sine dolore. Ad hanc commotionem utile erit interdum oratori ecclesiastico populum concitare, numquam tamen concitabit nisi propter honorem Dei quam iram aut potius zelum honoris Dei expressit divino numine afflatus David his verbis: “Irascimini et nolite peccare” (Ps. 4, 5). Iram vindictæ apparentis et illustris cum dolore appetitionem in illum a quo se quispiam aut aliquem suorum palam neglectum atque contemptum immeritof putet Aristoteles definit, ex qua definitione colligitur hanc potissimum esse huius commotionis excitandæ causam, nimirum contemptum. Superbum enim animal homo, tantum abest ut contemni æquo animo ferat, ut haberi qui non est et magni fieri maxime appetat, a quo genere perturbationis semper studebit ecclesiasticus orator avertere auditores et probabit lætandum potius nobis esse cum contemnimur, cum nos nihili faciunt homines, cum contumelia afficiunt, cum detrahunt, hæc esse pharmaca maxime accommodata ad sanandam superbiam nostram, Regem Regum aqui V, RM77 | quique r′ br′ add. cintelligunt V | arbitrant RM77 | arbitrantur r′ dquamobrem huiusmodi V | qua RM77 | quæ r′ eCic. tusc. 8, 14b opinio recens mali præsentis fmerito V | immerito R

liber secundus

97

et Dominum dominantium, Christum Dei filium, in hoc mundo despectum, contumeliis variis affectum, orasse pro calumniantibus et prosequentibusa se et, cum maximis iniuriis afficiebatur, mansuetudinis nobis reliquisse exemplum. Ira christiano homine digna est in eum cum dolore concitari qui Deum, cæli et terræ Dominum, offenditb, qui in beatam semper virginem Mariam, Matrem Dei et advocatamc, sanctos æterna vita fruentes ⟨contumeliosus est⟩d, innocentes etiam viros iniuria afficite, quæ ira rectius fortasse ut paulo ante diximus, appellari potest zelus, quo sancti viri amici Dei commoveri consueverunt, ut est apud David: “Mei autem pæne moti sunt pedes, pæne effusi sunt gressus mei, quia zelavi super iniquosf” (Ps. 72, 2–3) pacem peccatorum vidensg, ad quam commotionem populus concitandus est adversus hæreticos et adversus publicos peccatores, maxima tamen adhibita cautione ut semper intelligat qui audit orandum esse pro iis quibus irascitur et nihil esse, cum de honore Dei non agitur, mansuetudine amabilius, nihil etiam Deo atque bonis viris acceptius. 163. Mansuetudo est compositio animi et frænatio iracundiæ, amicitiarum conciliatrix, bonæ existimationis nutrix, discordiarum expultrix, alumna pacis et iucundissima humanæ vitæ socia, in qua virtute qui magis proficit maiorem sapientiæ et bonitatis famam consequitur. Ad mansuetudinem vero sæpe necesse erit animos impellere cum iniuriarum, simultatumh atque odiorum plena sint omnia, satis miseros esse illos qui in nos iniuriam intulerunt, quia iniuriosi sunt, quia peccaverunt, sedandum animum, quia hoci est vincere, quia hocj est imitari Christum, hock est aspirare ad vitam æternam.

13

Quomodo commovendi sint animi ad pœnitentiam ⟨et dolorem voluntarium pro peccatis susceptum⟩l

164. Dolent qui male se habent, et cum in malis nihil iure collocari possit nisi peccatum, morbus gravissimus animæ, declarandum est salutarem esse dolorem voluntarium, pœnitentiam esse peccatorum medicinam sine qua sanari nemo potest, sine qua qui e vita peccatis maculati decedunt perpetua morte condemnantur, esse, ⟨ut Sanctus Chrysostomus scribit⟩m iniquitatum interiapersequentibus V, RM77 | prosequentibus r′ bnon agnoscit et beatam V | offendit qui in beatam R cadvocatam nostram V, RM77, VN78 | advocatam VR83 dR add. edebita veneratione non prosequitur V | iniuria afficit R finiquis Vulg. get alio loco Zelavi super facientes iniquitatem R. om. hsimultatum V, RM77, VN78 | simulatum VR83 iillud V | hoc R jillud V | hoc R killud V | hoc R lVR83 add. mR add.

98

liber secundus

tum, lacrimarum alumnam, salutis spem, donum cælitus datum, eam non fornicatorem renuere, ab ebrio non averti, non abominari idololatram, non adulterum repellere, non maledicum insectari, non reprobare blasphemum, non superbum, sed omnes suscipere, omnibus communicare, omnibus cælum aperire et omnes ad cælestem illam patriam ducere. Verum cum nihil sit quod magis animam nostram deprimat quam peccatum, onus gravissimum quod Zacharias (Za. 5, 7) plumbi similitudine expressit et cuius naturam David itaa descripsit: “Iniquitates meæ supergressæ sunt caput meum etb sicut onus grave gravatæ sunt super me” (Ps. 37, 5), ostendat ecclesiasticus orator hoc onere animam nostram per pœnitentiam liberari, ita ut usque ad cælum facile possit evolare, ideo Christum Dominum ostendisse per eam regnum cælorum ad homines appropinquare cum dixit: “Pœnitentiam agite, appropinquabit enim regnum cælorum” (Mt. 3, 2; Mt. 4, 17), et beatum Ioannem Baptistam exclamasse: “Facitec fructus dignos pœnitentiæ” (Lc. 3, 8), quoniam ecce adest regnum Dei (Mc. 1, 15), per eam latronem in cælum receptum fuisse (Lc. 23, 41–43), per eam Davidem post flagitium iterum Spiritum sanctum recepisse (Ps. 50, 4–5), per eam Manassem (2R 23–26) post cruenta facinora Deod fuisse reconciliatume, per eam Petrum Apostolum postquam ter Christum negaverat (Mt. 26, 74–75; Mc. 14, 72; Lc. 22, 61–62) peccatum delevisse, et Paulum, persecutorem nominis Iesu, blasphemum, contumeliosum, inter Apostolos relatum fuisse (1Tm. 1, 13). 165. Hunc locum interdum poterit ecclesiasticus orator exclamatione augere in hunc modum: “O pœnitentia, quæ peccatum miserante Deo remittis et Paradisum aperis, quæ contritum sanas hominem et tristem exhilaras, vitam de interitu revocas, ⟨in⟩ pristinum statum restituisf, honorem renovas, fiduciam das, vires et gratiam tribuis. O pœnitentia, quid de te dicam? Omnia ligata tu soluis, omnia soluta aperis, omnia adversa mitigas, omnia contrita sanas. O pœnitentia, misericordiæ mater et magistra virtutum, magna opera tua quibus reos liberas, reficis delinquentes, lapsos erigis, desperatos recreas. Tu avaritiam respuis, horres luxuriam, linguam cohibes, mores componis, odisti malitiam, excludis invidiam”. Ad hanc sæpe orator ecclesiasticus auditores excitabit hac ratione: “Nihil esse calamitosius quam peccare, quam disiungi a Deo, Christi acie deserta veluti transfugam Diabolo servire, ingratum esse peccatorem in Deum, Patrem benignissimum, crudelem in semet ipsum, qui natus ad vitam æternam, propriæ salutis inimicus, se ipse perdat, peccati comitem esse pleaDavid illius naturam sic V | cuius naturam David ita R bomn. add. cfacite omn. | facite ergo Vulg. dacceptum Deo V | Deo R efactum fuisse V | fuisse reconciliatum R fpristinum statum restauras V, RM77 | in pristinum statum restituis r′

liber secundus

99

rumque infamiam, pauperes, obscuros homines atque etiam corpore infirmos non esse miseros si bene actæ vitæ conscientia sustententur, miseros esse qui peccant”. 166. Peccare autem sic oratorio quodam modo hoc loco describimus, ut Sanctusa etiam scribit Anselmus (Anselm. cur Deus homo i, 11 PL 158, 0376b): est debitum Deo honorem adimere, subtrahere ei obedientiam. Atque ad commovendos animos ad sanctam pœnitentiam, cum natura comparatum sit ut illis malis doleamus quæ nostra culpa nobis scimus accidisse, commemoranda sæpe erunt illa verba: “Perditio tua ex teb Israel” (Os. 13, 9), et: “Quotiens volui te congregarec quemadmodum gallina congregat pullos suos sub alas et noluisti!” (Mt. 23, 37). Verissimam esse illam beati Paulid sententiam sæpe dicet: ⟨Deus⟩e vult omnes homines salvos fieri (1Tm. 15 ad sensum), falsum illud esse commentum fato atque constellationibus ad quædam scelera homines cogi, conscientiam esse domesticum et verum tribunal commemorabit, ut sanctus scribit Gregorius Nazianzenus, nihil esse detestabilius apud Deum excusatione peccati. Quare sic vitam nostram instituendam esse ut nosmetipsos accusemus et doleamus, confiteamur peccata nostra et satisfaciamus. Ostendat etiam maximas pœnas daturos illos qui non egerint pœnitentiam. Nam si, ut Apostolus inquit: “Irritam quis faciens legem Moysi sine ulla miseratione duobus autf tribus testibus moriebatur” (Hb. 10, 28), quanto maiora supplicia merentur christiani sig benignissimum patrem Deum peccatis suis irritaverint? Quare ad pœnitentiam tamquam ad arborem vitæ confugiendum esse inculcabit, expellendum a nobis peccatum, quandoquidem quasi coluber in præcordiis hominum parit mortem et quasi serpens venenum spirat et lethiferum generat morbum, audiendum atque imitandum Davidem, pœnitentiæ exemplar, dicentem: “⟨Laboravi in gemitoh meo, lavabo per singulas noctes lectumi meum lacrimis meis, stratum meum rigabo (Ps. 6, 7)⟩j”.

abeatus V | sanctus R bex te omn. add. cte congregare omn. | congregare filios tuos Vulg. dIoannis evangelistæ VR74, VN74, ML74 | Pauli Apostoli CL75, CL82 | beati Pauli R eR. add. faut omn. | vel Vulg. gii qui V | christiani si R hgemitu Vulg. ilavabo per singulas noctes lectum VN78 | natare faciam tota nocte lectulum Vulg. jgenua mea infirmata sunt a ieiunio et caro mea immutata est propter oleum V, RM77 | laboravi in gemito meo, lavabo per singulas noctes lectum meum lacrimis meis stratum meum rigabo VN78

100 14

liber secundus

Quibus rebus commovendi sint auditores ad luctum

167. Doloris frater et pœnitentiæ filius est luctus, nobilis christianorum hominum virtus, vanitatis et stultitiæ expulsor, sapientiæ socius et beatitudinis fidelissimus comes, quemadmodum Dominus Noster in Evangelio testatum reliquit cum dixit: “Beati qui lugent, quoniam ipsi consolabuntur” (Mt. 5, 5), nam quemadmodum servus flensa propitium reddit dominum suum, filius patrem lacrimis mitigat et parvulus plorans asperam matrem mulcet, sic etiam peccator profusis lacrimis placat iram Dei ad eiusque se amicitiam adiungit. Quamobrem ostendat ecclesiasticus orator summam in hoc apparere Dei benignitatem ut quod ipse primæ mulieri peccantib peccati pœnam inflixitc cum dixit: “In tristitia paries filios tuos” (Gn. 3, 16 ad sensum) in salutem humani generis voluerit converti, nam sicut tristitiam peccatum peperit, ita et tristitia peccatum occiditd et, quemadmodum vermis in ligno natus ipsum postea corrodit, sic peccati tristitia ipsum peccatum comminuit. 168. Hortetur auditores ut luctu præoccupent pœnam quam pro suis peccatis merentur, ⟨ardentem⟩e rogum peccatorum extinguant paucis lacrimisf, nam quamvis magnus sit peccati ignis, modica tamen lacrima eum extinguit, respondeant iudici priusquam in prætorium veniat, defleant non pœnam sed peccatum neque solum illud defleant sed defleant amare, quemadmodum et Petrus (Lc. 22, 62) de profundis clament (Ps. 129, 1) et deducant fontes lacrimarum (Jer. 9, 1) quo ⟨clemens⟩g Dominus misericordia motus peccata dimittath, ipse quippe dicit: “Nolo mortem peccatorisi” (Ez. 18, 32), sed magis: “ut convertaturj et vivat” (Ez. 18, 23). Ostendat autem lugendum esse quod nosmet ipsos ignoremus ac perdite nimium diligamus quod in huius vitæ peregrinatione non secus ac si numquam essemus morituri nobis ipsi placentes non Deo vivamus, quod imaginem Dei, ad quam formati sumus (Gn. 1, 27), deturpemus, quod exules, obliti cælestis patriæ, hunc mundum patriam nostram esse ducamus heredesque amplissimi regni hereditate nosmet ipsi privemus, quod filii Dei adoptivi et fratres Christi eius pretiosissimo sanguine redempti, filii Diaboli culpa et ignavia nostra efficiamur, quod pulvis, cinis, umbra3 cum simus multa nobis aplorans V | flens R bpeccanti tamquam V, RM77, VN78 | peccanti VR83 cdederit V, RM77 | inflixit r′ dcontrivit V | conterit RM77 | occidit r′ er′ add. fnon iam aquis multis sed paucis lacrimis V | paucis lacrimis R gr′ add. hclemens etenim est ipse V, RM77 | ipse r′ imorientis Vulg. jut convertatur omn. | ut convertatur a viis suis Vulg. 3 Matthiæ Bergius, “Ode Sapphica iræ divina deprecatrix”, vv. 13–16: “Ah, quid in vermes miseros tua ira / sævit, immensi fabricator orbis? / Quid premis, qui sunt cinis, umbra, pulvis, / glebæque terræ”, Carminum Evangelicorum libri duo a.d. 1573 lucem dati, apud Scipionis Gen-

liber secundus

101

arrogemus et in hominibus, quorum proprium est decipi et decipere, spem collocemus, caritatis, quæ est virtutum omnium anima, expertes nec patientes simus, nec benigni plerumque invidi, quæramus tantum quæ nostra sunt, cupidiores huius vitæ quam oporteat, in Dei voluntate non conquiescamus, nimium sæpe studium in rebus non necessariis ponentes tempus conteramus, lauduma aucupes, inanis gloriolæ cupidi, “semper discentes et numquam ad scientiamb pervenientes” (2Tm. 3, 7), vulgus pessimum magistrum sequamur, adulemur nobismet ipsis, dulci laudum veneno delectemur veluti morbo phrenetici divinitus nobis traditas medicinas aversemur, in rebus adversis animum abiciamus, in prosperis efferamur, lugendum esse quod variis huius vitæ fluctibus ⟨iactati⟩c aut non perveniamus ad portum aut in portu naufragium faciamus, quod in huius vitæ militia aut simus transfugæ ⟨a Christo ad Satanam⟩d aut, si interdum ad Christi castra revertamur, iterum ab eo deficiamus Satanæ facti mancipiae, quia ea qua opus est animi constantia sub vexillo Christi non militamus, lugendos communes orbis terræ morbos, nusquam tutam fidem (Verg. æn. 4, 373), virtutem plerumque iacere, innocentes opprimi, improbis honores deferri. 169. Hoc autem in primis lugendum est contaminatam atque corruptam esse ⟨multis in locis⟩f Domini Nostri Iesu Christi sanctissimam religionem peste variarum hæresum, Sanctæ Ecclesiæ matris nostræ novos quotidie inimicos exoriri, regnare impietatem, dominari crudelitatem, imperare tyrannicam libidinem. Quo loco de calamitatibus reipublicæ christianæ et de Turcarum tyrannide multa accommodari possunt hoc tempore, et locus ille Hieremiæ explicandus: “Quis dabit capiti meo aquam et oculis meis fontesg lacrimarum, et plorabo die ach nocte interfectos meosi” (Jer. 9, 1), non lugendos esse qui mortui sunt, pro illis potius orandum, vitam hanc esse ludum, somnium, auram instabilemj, navis mare navigantis vestigium, vaporem, rorem matutinum, florem mane virentem, vespere marcescentem, multa commoda afferre mortem, statuere terminum peccandi, variis periculis et calamitatibus homines liberare, præbere aditum ad æternam et beatam vitam ut præclare in quodam opusculo De bono mortis sanctus scribit Ambrosius.

averborum V, RM77 | laudum r′ bscientiam omn. | scientiam veritatis Vulg. cr′ add. dr′ add. emiserabiliter vincamur V, RM77 | iterum ab eo deficiamus Sathanæ facti mancipia r′ fR add. gfontes omn. | fontem Vulg. het Vulg. imeos omn. | filiæ populi mei Vulg. jnequaquam stabilem, motum aëris prætervolantis V | auram instabilem R tilis & Cunradi Rittershusii Carmina sacra. Scripta editaque Academia Altorfina ob metum luis dissipata, Nürnberg, Abraham Wagenmann, 1613. (http://www.uni-mannheim.de/mateo/ camena/gentili1/gentilicarmina.html)

102 15

liber secundus

Quomodo excitari possint auditores ad ieiuniuma

170. Pœnitentiæ pars et virtutum christianarum parens ac custos est ieiunium. Quare ostendat ecclesiasticus orator ieiunium ad iram Dei placandam et peccata expianda, sæpeb etiam ad impetrandum aliquid a Deo adhibitum fuisse. Ninivitas, auditis illis verbis: “Adhuc quadragintac dies et Nineve subvertetur” (Jon. 3, 4–7) illico ad ieiunium universos confugisse ubique saccum, ubique cinerem, ⟨fuisse⟩d ubique fletum et eiulatum auditume ac propterea e tantis periculis illos ereptos fuisse, Moysem (Ex. 34, 28) et Eliam (1 R 19, 8), si quando ad Deum volebant accedere et, quantum homini fas est, ⟨eum⟩f alloqui, a ieiunio opem petiisse, Danielem leonum lacum ieiunumg ingredientem, mitem ab immitibus illæsum rediisse (Dn. 6, 16–23), tres pueros apud Babyloniam caminum ingressos atque in igne laudantes Deumh egressos (Dn. 3, 93– 94), igne ipso ⟨pæne⟩i fulgidiora corpora habuissej, quoniam corporum natura ieiunio corroborata, cum natura ignis certabat indeque ipsa victoria secuta est. 171. Quam rem explicans ecclesiasticus orator per interrogationem dicet: “Audistis pugnam admiratione dignam? Audistis novam inauditamque victoriam? Ieiunium igitur miramini alacrique animo illud suscipite, quoniam et in camino fert opem et in leonum lacu custodit, dæmones fugat et Dei revocat sententiam, scelerum furorem reprimit et in veram libertatem vindicat summamque pacem et tranquillitatem affert”. Quod si Deus hominem a principio condens in Paradiso eum ieiunii lege voluit cohibere cum dixit: “Dek omni ligno Paradisi comede, de ligno autem scientiæ boni et mali ne comedas” (Gn. 2, 16), multo magis illud extra Paradisum necessarium putanduml est: si ante plagam utilis medicina fuerat, multo magis post plagam, si nondum bello voluptatum insurgente nobis arma erantm opportuna, multo magis post voluptatum vitiorumque bellumn a dæmonibus nobis illatum. Et sermonem concludens ostendat necessario nobis ⟨ad⟩o bene vivendum, a ieiunio auxilium esse petendum. Ieiunii legemp si Adam, communis generis humani parens et calamitatis

aexcitari possint VR74, VN74, PR75, R | excitare possint ML74, CL75, CL82 bsed sæpe V | sæpe R ctres VN74, VR74, ML74, PR75 | quadraginta CL75, CL82, R, Vulg. dVR83 add. eeiulatum atque sic urbem periculis ereptam fuisse V, RM77 | eiulatum auditum ac propterea e tantis periculis illos ereptos fuisse r′ fr′ add. gieiunum VR74, CL75, CL82, R | ieiunium VN74, ML74 hmulto tempore colloquentes V, RM77 | laudantes Deum VN78 ir′ add. jhabentes V, RM77 | habuisse r′ kde omn. | ex Vulg. ldicendum V | putandum R mfuerant V, RM77 | erant r′ nprœlium V, RM77, VN78 | bellum VR83 oR add. pquam vocem V | ieiunii legem R

liber secundus

103

humanæ auctor, servasseta nequaquam illudb audivisset: “Terrac es et in terramd reverteris” (Gn. 3, 19).

16

Qua ratione excitandi sint auditores ad misericordiam

172. Doloris species est misericordia, quæ nascitur ex miseria alteriuse (Cic. tusc. 4, 8, 18). Quo loco tacitæ christianus orator obiectioni respondeat, siquis duritiem cordis suis ita defendat, quod qui iniopia et calamitate premuntur ea miseria digni sunt, acf per increpationem dicat neminem esse qui non multis sit peccatis obnoxiusg, eos qui huiusmodi voces proferunt maxime peccare cum ipsi, misericordia egentes, Dei partes sibi assumant. Sanctus Gregorius Nazianzenus ad hanc virtutem populum excitans in exordio orationis De amandis pauperibus auditores omnes appellat “pauperes et egentes gratia Dei” (Gr. Naz. orat. 14, 1 PG 35 859/8604). Et Sanctus Chrysostomus sermonem scripsit quo ostendit curiose non esse scrutandum boni an mali sint pauperes (Chrys. Quod non oporteat 2 PG 51 355–356). Quod cum optimus quidam vir animadvertisset, dicere consueverat se aliquanto libentius pravis hominibus eleemosynas largiri si forte ea ratione, eo beneficio quo teste conscientia se indignos agnoscunt, dent gloriam Deo et ad pœnitentiam erudiantur. Multæ Sanctorum Patrum leguntur orationes de eleemosyna in quibus præclaræ cohortationes reperiuntur. Locorum autem hæc est summa: omnes esse pauperes, omnes egere misericordia Dei, solos tamen illos esse miseros qui carent misericordia, artem quæstuosissimam esse eleemosynam, misericordiæ filiam, licitam et sanctam quandam fænerationem, distributionem pecuniarum in pauperes, divites avaros esse, fraudatores, raptores, quo quis plures habet filios eo diligentius eleemosynis ei invigilandum. Ut propitium Deum eis efficiat, ut Sanctus scribit Cyprianus (Cypr. eleem. 5 PL 4 0605b5), illud etiam beati Ambrosi est aaudivisset V | servasset R billam secundam V | illud R cpulvis Vulg. dpulverem Vulg. ealterius iniuria laborantis V | alterius R ftunc V | ac R gneminem non esse multis peccatis obnoxium V | neminem esse qui non multis sit peccatis obnoxius R 4 PG 35 857–859: “Viri frates ac paupertatis socii (quamvis enim, parvis adhibitis mensuris, alius alium antecellere videatur, pauperes tamen omnes revera sumus, gratiaque divina indigemus)”; 858–860: “Ἄνδρες ἀδελφοὶ καὶ συμπένητες, πτωχοὶ γὰρ ἅπαντες, καὶ τῆς θείας χάριτος ἐπιδεεῖς, κἂν ἄλλος ἄλλου προέχειν δοκῇ, μικροῖς μέτροις μετρούμενος” (vid. Aug. Val. rhet. eccl. iii 50 infra). 5 PL 4 0605b: “Remedia propitiando Deo ipsius Dei verbis data sunt, quid deberent facere peccantes magisteria divina docuerunt operationibus justis Deo satisfieri, misericordiæ meritis peccata purgari”.

104

liber secundus

inculcandum: “Non pavisti, occidisti” (Leo serm. 1, 2 PL 54 0491a6), et illud repetendum mandasse Dominum unicuique de proximo suo, eius esse terram et plenitudinem eius, orbem terrarum et universos qui habitant in eo, divites esse dispensatores divitiarum Dei, eleemosynam peccatum extinguere, maximum esse beneficium, ut inquit ⟨Sanctus⟩a Cyprianus, tam salutare et tam facile nobis relictum remedium (Cypr. eleem. 1 PL 4 0601d–0603a7).

17

Quomodo excitanda sit misericordia erga mortuos

173. Miserabiles etiam sunt quidam mortui, nimirum illi qui in Purgatorio degunt, quorum sordes, hoc est, ea peccata quæ iusta pœna et satisfactione prorsus deleta non fuerunt, Purgatorio, hoc est ut divus Augustinus scribit, “emendatorio igne” (Aug. in Ps. 37, 3 PL 36 0397), purganda sunt. Ergab eos excitanda est misericordia, nobilissima et vere christiana commotio, ut qui audiunt non solum misereantur animæ suæ, quod misericordiæ est caput, et eorum qui vivunt auxilio egentium, sed misereantur etiam mortuorum, egentium maxime suffragiis nostris, sanctis sacrificiis sacerdotum, orationibus, ieiuniis et eleemosynis ut remittantur eis pœnæ et ab illa in qua sunt calamitate liberentur. Superat enim, ut sancti homines scripserunt (Ambr. De excessu fratris sui Satyri, 1, 5 PL 16 1292a–1292b ad sensum), ille dolor, illa calamitas, omnes ⟨huius vitæ⟩c miseriasd. Hic autem locus commodissime tractari poterit eo die quem orationibus pro mortuis Sancta Ecclesia dicavit et accommodari poterunt illa verba Iob: “Miseremini mei saltem vos, amici mei” (Jb. 19, 21) quasi parentes mortui atque etiam avi et atavi illas voces e loco Purgatorii emittere videantur.

aR add. badversus V, RM77 | erga r′ cR add. dmiserias quibus humanum genus cruciatur V | miserias R 6 PL 54 0491a: “Si non paveris, occidisti”; Gratian. Concordia discordantium Canonum, Distinctio 86, cap. 21 (PL 187 0411d): “Si non pavisti, occidisti”. 7 PL 4 0601d–0603a: “Multa et magna sunt, fratres charissimi, beneficia divina quibus in salutem nostram Dei Patris et Christi larga et copiosa clementia et operata sit et semper operetur, quod conservandis ac vivificandis nobis Pater Filium misit, ut reparare nos posset, quodque Filius missus esse et hominis filius fieri voluit ut nos Dei filios faceret”.

liber secundus

18

105

Qua ratione excitandi sint auditores ad timorem

174. Timor est dolor oba malum imminens (Thom. Aquin. summa theol. i–ii, q. 42, 6 co). Omnia imminent mala non timentibus Deum, timere autem Deum est nihil eorum quæ agenda præcepit omittere, ut Sanctus scribit Gregorius. Ad timoremb excitandum hi loci erunt aptissimi: timendum Deum quia omnipotens, quia iustus, quia Dominus: omnipotens, ⟨qui⟩c dixit et facta sunt, creavit verbo omnia eaque tuetur ac regit (Gn. 1), iustus, ⟨qui⟩d rerum ordinem non patitur perverti, honorem sibi adimi non permittit, civitates, provincias, regna, ob peccata evertit, timendus, quia Dominus, quo nomine sæpe utitur ⟨dicens⟩e “Ego, Dominus” ad terrendos eos qui eius imperium non agnoscunt. Verba prophetarum tamquam divinæ voces sunt proferenda: Dominus, sanctus et fortis, æmulator est nec ignoscet sceleribus vestris et, si serviatis diis alienis, convertet se et affliget vos atque subvertet. Tremendi Iudicii sunt voces illæ quas Isaias proferebat: “Ululate, quia prope est dies Domini, quiaf vastitas a Domino veniet” (Is. 13, 6) et verba illa Iœlis: “Conturbentur omnes habitatores terræ, quia venietg dies Domini, quia prope est dies tenebrarum et caliginis” (Jl. 2, 1–2) atque illah Oseæ: “Audite verbum Domini, filii Israel, quia iudicium Dominii cum habitatoribus terræ non est enim veritas, nonj est misericordia, nonk est scientia Dei in terra. Maledictuml, mendaciumm, furtum et homicidiumn, ⟨et⟩o adulterium inundaveruntp et sanguis sanguinem tetigit, ⟨propter⟩ hocq lugebit terra et infirmabiturr omnis qui habitat in ea” (Os. 4, 1). Iudicii extremi descriptio maxime pertinet ad hunc locum, quæ præclarissima est in oratione Gregorii Nazianzenis: “Quid faciemus—inquit—eo die cum nos coarguent peccata nostra et aderunt acres et acerbi accusatores qui accepta a Deo beneficii peccatis nostris opponent et a nobis rationem exposcent? Postremo nos abducent, ⟨et⟩t a nobismet ipsis condemnatos et proprio iudicio ita convictos ut ne dicere quidem possimus nos iniquo iudicio circumventos pœnas dare” (Gr. Naz. orat. 16, 8 PG 35 943–946/944/9458). Quod quidem in maximis calamitatibus aad CL75 bquem V | timorem R cR. add. dR. add. eR. add. fquia omn. | quasi Vulg. gveniet omn. | venit Vulg. hOseæ proferenda sunt V | Oseæ R idomini omn. | domino Vulg. jnon omn. | et non Vulg. knon omn. | et non Vulg. lmaledictum omn. | maledictum et Vulg. mmendacium omn. | mendacium et Vulg. nfurtum et homicidium omn. | homicidium et furtum et Vulg. oR. add. pinundaverunt V, r′ | mundaverunt RM77 qtetigit hoc VR74, VN74, ML74, PR75 | tetigit propter hoc R, Vulg. | hoc CL75, CL82 rinfirmabit VR74, VN74, ML74, CL75, CL82 | infirmabitur PR75, R, Vulg. sNazianzeni cuius quædam verba afferemus V | Nazianzeni R tR. add. 8 PG 35 943–946: “Quid faciemus in die inductionis (Is. 10, 3), qua terret me quidam prophetarum, sive cum nobiscum Deus judicia loquatur, sive in montibus et collibus, quemadmodum

106

liber secundus

consolationem solet afferre. Et paulo post inquit: “Eo tempore sedes proponetur et antiquus dierum iudex sedebit et libri aperientur et igneus amnis fluet et lux propositaa et paratæ tenebræ” (Gr. Naz. orat. 16, 9 PG 35 946/9459) et quæ sequuntur. ⟨175. Beati Ephren10 quædam verba ad timorem incutiendum magnam vim habent, quæ, mutata persona, sic accommodari possunt aptissime: “Quomodo peccatoresb in illo Judicio formidandoc consistemusd? Quomodo ad horribile incorrupti iudicis tribunal adstabimuse? Quomodo miseri hædif cum ovibus ad Christi dexteram collocabimurg? Et arbores infructuosæ sisti poterimus cum iustis illis qui in hac vita iustitiæ fructus tulerunt? Cum sese in aula cæli vicissim agnoscent iusti et ingenti cum gloria mutuo complectentur, quid faciemus, infelicesh? Quis me cognosceti? In cæli regia iusti gaudebunt. Æterno in igne nisi resipiscamus cruciabimurj. Cum sua martyres ostendent tormenta, virtutes suas confessores, quid ostendere poterimusk nisi superbiam, adulationem,

aproposita ex antiqua parte V | proposita R

bquomodo inquam ego peccator Zini cin illo iudicio formidando R | in illa hora formidanda Zini dconsistam Zini eadstabo Zini fmiser hædus Zini gcollocabor Zini hfaciam infelix Zini icognoscent RM77 | me cognoscet r′ Zini jnisi resipiscamus cruciabimur R | impii cruciabuntur Zini kostendam Zini

9

10

audivimus, sive quæcunque tandem illa, et quocunque loco futura sit, cum nos coarguet, atque ex adverso stabit, peccata nostra, acerbos et amarulentos accusatores, nobis in faciem statuens, acceptaque beneficia cum iis, quæ iusque admisimus, ex adverso conferens, et cogitatione cogitationem, verberans, et actione actionem exquirens, et vitio contaminatæ atque confusæ imaginis dignitatem a nobis exposcens, nos demum abducet, a nobismetipsis judicatos et condemnatos, hucque abductos, ut ne id quidem dicere queamus nos inique supplicio affici?”; 944/945: “Τί ποιήσομεν ἐν ἡμέρᾳ ἐπαγωγῆς, ᾗ με ἐκφοβεῖ τις τῶν προφετῶν, εἴτε δικαιολογίας τοῦ Θεοῦ πρὸς ἡμᾶς, εἴτε τῆς ἐπὶ τῶν ὀρέων καὶ βουνῶν, ὅπερ ἠκούσαμεν, εἴτε τῆς ὁποιασοῦν καὶ ἐφ’ ὧν δήποτε γινομένης ὅταν διελέγχῃ τε πρὸς ἡμᾶς καὶ ἀντικαθιστῆται κατὰ πρόσωπον ἡμῶν ἱστὰς τὰ ἁμαρτήματα, τοὺς πικροὺς κατηγόρους καὶ οἷς εὖ πεπόνθαμεν, ἃ ἠνομήσαμεν ἀντεξάγων καὶ λογισμῷ λογισμὸν πλήσσων, καὶ πράξει πρᾶξιν εὐθύνων καὶ τὸ τῆς εἰκόνος ἀπαιτῶν ἀξίωμα τῇ κακίᾳ συνθολωθείσης καὶ συγχυθείσης, τὸ τελευταῖον ἀπάγει αὐτοὺς ὑφ’ ἑαυτῶν κατεγνωσμένους καὶ κατακεκριμένους, καὶ ούδὲ ὡς ἄδικα πάσχομεν εἰπεῖν ἔχοντας … ;” PG 35 946: “Quo quidem tempore throni proponentur, et Antiquus dierum sedebit, et libri aperientur, et igneus fluvius volvetur, et lux a fronte, et paratæ tenebræ …” / 945: “Ἡνίκα θρόνοι προτίθενται καὶ Παλαιὸς ἡμερῶν, προκαθέζεται καὶ βίβλοι ἀνοίγονται καὶ ποταμὸς πυρὸς ἒλκεται καὶ τὸ φῶς ἔμπροσθεν καὶ τὸ σκότος ἡτοιμασμένον …” Zini, Pietro Francesco, Divina quædam S. Ephræm Opera mille ducentis iam annis e Syra in Græcam linguam, nunc autem e Græca in Latinam versa, Petro Francisco Zino Veronensi interprete, Venetiis, apud Franciscum Rampazetum, mdlxi, fols. 26–27, “Deflet peccata sua et Dei misericordiam implorat”.

liber secundus

107

luxum, avaritiam et innumerabilia peccataa? O peccatrices animæb! O animæ stupidæc! O animæ vitam suam odio prosequentesd! Quamdiu variis cupiditatibus agitabimure?” (Zini 26–27). Accommodet etiam quæ non multo post sanctissimus vir dixit: “An nos fortassef spes sustentat quod cælestem Sponsum haudg celeriter credimush venturum? Ne erremusi, otio ne marcescamus. Appropinquat Sponsus: iam iamque aderit. Ut fulgur horribile e cælo improvisus adveniet, quamobrem vigilemusj, ne in formidanda illa hora imparati offendamur, alioquin in luctu versabimurk sempiterno”⟩l. 176. Inculcandum est sæpe neminem potuisse nec posse effugere divinam iustitiam, quo diutius dissimulat Deus peccata hominum propter pœnitentiam, eo graviores pœnas illos manere qui in peccatis persistunt, vitæ brevitas, inopinata et immatura multorum mors, ad timorem multos erudire solet, docent varii morbi timorem Dei, docet sterilitas, docent variæ calamitates, acerrimi adversarii quibus cum perpetua pugna nobis est. Timorem maxime excitare debent, in primis Diabolus, qui: “tamquam leo rugiens circuit quarens quem devoret” (1P 5, 8), qui, ut sanctissimus scribit Basilius, postquam ab Auctore suo defecit inimicusm hominis ad imaginem eius constituti est factus, qui ideo dicitur Satanas, quia bono adversaturn “impostor, calumniator, peccati impulsor et accusatoro qui interitu animarum gaudet ad nova scelera commitenda exemplo aliorum semper inducens”, ⟨adversarius11 quip vult nobis adimereq quæ ad nostrum ius pertinent: rationem, visionem Dei, æternam beatitudinem⟩r.

asuperbiam adulationem luxum avaritiam et innumerabilia peccata R | pigritiam et negligentiam meam Zini bo anima superba o peccatrices animæ R canima stupida Zini do anima quæ vitam tuam odio semper es prosecuta Zini equandiu humi te affligent vanæ cupiditates Zini fan ea te fortasse Zini ghaud ita Zini hcredis esse Zini inoli errare in otio noli propterea marcescere Zini jvigila ne te in illa hora formidanda imparatum offendat Zini kversaberis Zini lR add. minimicus Dei V, RM77 | inimicus r′ nita enim illa vox usurpatur in libro Regum V oaccusatur CL75, CL82 pqui aliquid RM77 | qui r′ qadimere eorum RM77 | adimere r′ rR add. 11

Operum D. Basilii Magni Cæsariæ Cappadociæ, Parisiis, ex officina Carolæ Guillard, sub sole aureo, via ad divum Iacobum, 1547, reg. brev. p. 95: int. 222: “Præcise hoc in loco dominus adversarium illum appellat, qui aliquid nobis conatur adimere eorum, quæ ad nostrum ius pertinent”.

108 19

liber secundus

Quod ad timorem commovendi sint ii qui rebus secundis efferuntur

177. Ad timorem excitandi sunt ii quibus omnia, e sententia, eveniunt, ac propterea efferuntur atque eis proponenda sunt illa verba beati Ambrosiia: “Ubi tranquillitas ibi tempestas est” (Ambr. serm. 37, 7 PL 17 0679a ad sensum), quæ explicans ecclesiasticus orator dicere poterit tunc maxime oppugnari christianum cum se oppugnari nescit, graviores illos esse morbos qui non sentiuntur, rerum affluentiam ac prosperitatem insolentiæ matrem esse consuevisse, quod exemplo David confirmari potest, qui dum a Saul iniuriis afficeretur, dum persecutionibus agitaretur, dum per deserta fugeret ne in eius manus incideret, semper innocentiam suam servavit, et ideo dicebat: “Tribulationem et dolorem inveni” (Ps. 114, 3), et: “nomen Domini invocavi” (Ps. 114, 4), at ubi devictis hostibus pace fruebatur, in gravissima illab adulterii et homicidii peccata prolapsus fuit. Quare non immerito in suis Psalmis cecinit: “Noli æmulari in eo qui prosperatur in via sua” (Ps. 36, 7). 178. Ostendat igitur sapientes viros etiam apud ethnicos orare Deum solitos ut aliqua ratione eorum prosperitatem temperaret. Quod præceptum christianis in primis convenit, quorum est proprium bene facere et mala patic, quibus cum acerrimis et gravissimis inimicis pugna estd, nisi certent, coronam non consequuntur, quos semper decet esse pavidos et veluti peregrinos, de cælesti patria semper esse sollicitos. Moneat præterea ut populus in rebus prosperis inconstantiæ huius mundi recordetur, mortem, quæ longe abesse non potest, ante oculos habeat, Deum largitorem omnium bonarum rerum agnoscat, ⟨magnam bonorum copiam Dominum quibusdam largiri ut commodius possint rebus divinis animum intendere et⟩e ut ad magis cognoscenda divina beneficia et ad gratiarum actionem excitentur, quos fortasse alloquebatur propheta cum dicebat: “Servite Domino in timore et exultate Ei cumf tremore” (Ps. 2, 11), quæ verba interpretans beatus Augustinus inquit: “Exultatio ut gratias agamus, timoreg ne cadamus” (Aug. in Ps. 50 PL 36 0587 ad sensum).

aHieronymi omn. bspurcissima illa gravissimi V | gravissima illa R ciniurias ferre V | mala pati R dest proposita qui nisi V, RM77 | est nisi r′ emultos sanctitate et doctrina et variis virtutibus insignes sæpe commemoret quibus Dominus tantam bonorum copiam est largitus ut propria peccata crebrius et libentius quæ ceteri cogitent ut ea confiteantur V | magnam … intendere et R add. fcum omn. | ei Vulg. gtimor V, RM77, VN78 | timore VR83

liber secundus

20

109

Quomodo auditores ad verecundiam sint commovendi

179. Dicamus de pudore sive verecundia, quæ cum timore magnam affinitatem habet (Arist. moral. 4, 912). Est enima pudor sive verecundia quædam extenuatio metuentis animib ex malis orta præsentibus ⟨aut⟩c præteritisd, ob quæ subeunda sit ignominiæ alicuius nota. Hæc affectio non est indignae christiano, ad quam excitari auditores debent, argumentis in primis sumptis a contrariis, cum nihil possit esse tam alienum a christiano quam impudentia, quæ est contemptus earum rerum quas verecundi maxime reformidant, flagitiorum magistra, disciplinæ adversaria, superbiæ filia, calamitatum socia. Excitandi sunt auditores ad pudorem et ad verecundiam et declarandum quam sit turpe deserere aciem Christi et transfugere ad Satanam, quam sit ignominiosum membra Christi contaminare, imaginem Dei transformare in naturam bestiarum, quod voluptatibus in primis sit. Turpissimum autem est a fide parentum recedere, extra Ecclesiam vivere, sanctissimis sacramentis morborum animæ remediis salutaribus nolle utif.

21

Quomodo excitandi sint auditores ad gaudium

180. Gaudium est affectio animi alicuius præsentis boni opinione concepta13. Ad gaudium excitari possunt auditores commemoratione maximorum beneficiorum quæ divinitus nobis collata sunt, præcipue verog in solemnitatibus quas Sancta Ecclesia, a Spiritu Sancto edocta, celebrat et fidelibus tamquam divinæ bonitatis atque clementiæ compendia proponit. “Gaudete—inquit Divush Paulus ad Thessalonissenses—in Domino semper” (Flp. 4, 4), “sine intermissione orate, ⟨in omnibus⟩ gratiasi agite” (1Ts. 5, 16–18). 181. Quæ verba, cum beatus Basilius duobus sermonibus explicaret, ostendit cum gaudio orationem, cum oratione gratiarum actionem esse coniungendam: “Gaudendum est, ut sanctus ille vir dicebatj quod, cum nihil essemus, anihil autem est aliud V | est enim R banimi V | metuentis animi R cR add dpræteritis atque futuris V | præteritis R eest digna V | non est indigna R fveluti cibo non ali V | sanctissimis … uti R gin primis V | præcipue vero R hB. VR74, VN74, ML74 | D. CL75, CL82, PR75, R igratias omn. | in omnibus gratias Vulg., R jdicebat cogitatione V | dicebat R 12

13

Barbaro, Ermolao, Compendium Ethicorum librorum Hermolai Barbari, p.v., Parisiis, apud Ioannem Roigny, 1546, 20r.: “Verecundia autem, cum nihil aliud sit quam dedecoris timor …” Cic. tusc. 6, 12: “Lætitia autem et libido in bonorum opinione versantur”.

110

liber secundus

homines facti sumus ad imaginem cæli et terræ Domini, mente et ratione præditi, quia Deum cognoscimus et Creatoris pulchritudinem, artes et disciplinas percipimus ac veluti per quasdam notas Dei providentiam et sapientiam legimus, discernimus bonum a malo, bonum appetere et malum fugere a natura sumus edocti, alienati a Deo ob peccatum, iterum pretio sanguinis Domini Nostri Iesu Christi gratiam recuperavimus, a miserrima Satanæ servitute liberati. Spes ⟨quidem⟩a resurrectionis, societatisb angelorum expectatio et cælestis regnic sancto gaudio nos implent. Eiusdem Patris, qui est omnium Pater, omnes sumus filii. Eandem Sanctam Ecclesiam, cuius lacte enutriti sumus, habemus matrem. Communis omnium christianorum hereditas est. Nemo igitur est cui desit gaudendi causa et planed indiciume bene constituti animi est gaudium. Gaudendum omnibus non solum rebus prosperis, quibus ad gratiarum actionem excitamur, sed etiam rebus adversis, quia dum nos corrigit Deus ut vere filios, non autem ut adulterinos, ostenditf se diligere, gaudendum quod nobis gravissimis moribusg laborantibus non deest medicus neque medicina, Christus Iesus, quod nobis in huius vitæ peregrinatione tutissimam viam demonstret, in hac erroris caligine veritatem aperiat, in hac umbra mortis vitam nobis præstet, gaudendum quod oratione in cælum quasi ascendamus, quah Diabolo, ut inquit Hilarius, possumus resistere. Sed in primis gaudendum quod per eam cum Deo coniungimur, gaudendum maxime paterna Dei providentia et ea cura quam de nobis habet. Sanctus ille propheta Hieremias Ecclesiam ad lætitiam incitat his verbis: “Hæc dicit Dominus, audieturi in loco istoj …k vox gaudiil, vox sponsi et vox sponsæ, vox dicentium: Confitemini Domino exercituum, quoniam bonus Dominus, quoniam in æternum misericordia eius” (Jr. 33, 11). Et Baruch: “Exue te, Hierusalem, stola luctus et vexationis tuæ, et indue te decore et honore, quæ in Deom tibi est sempiterna glorian, circumdato te diploide a Deo iustitiæ et impone mitram capiti tuo honoris Æterni, Deus enim ostendito splendorem suum in te quip sub cælo est” (Si. 5, 1–3). Ad sanctum gaudium populus excitabitur cum de frequentia sacramentorum sermones habebuntur, ⟨sanctissimam Eucaristiam⟩q panem esse qui de cælo

ar′ add.

bbonorum V | societatis R ccæleste regnum V | et cælestis regni R ddebet non gaudere V | est cui desit gaudendi causa R eimmo inditium VR74, VN74 | immo indicium ML74, CL75, CL82, RM77 | indicium r′ fvidetur V | ostendit R gmorbis V, RM77 | moribus r′ hqua VR74, VN74, R | quia ML74, CL75, CL82, PR75 iaudietur omn. | adhuc audietur Vulg. jin isto loco omn. | in loco isto Vulg. kquem vos dicitis esse desertum eo quod non sit homo et iumentum in civitatibus Iuda et foris Hierusalem quæ desolatæ sunt absque homine et absque habitatore et absque pecore omn. om. lgaudii omn. | gaudii et vox lætitiæ Vulg. mquæ a Deo Vulg. | quia in Deo V | quæ in Deo R nin sempiterna gloriæ Vulg. oostendit omn. | ostendet Vulg. pin te qui omn. | in te omni quod Vulg. qR add.

liber secundus

111

descendit, ut si quis illum manducaverit non moriatur, panem vitæ, salutarem animæ nostræ cibum, licere nobis, si volumus, vesci ambrosia illa cælesti et cum Christo coniungi, quo nihil potest esse præstantius aut optabilius, gaudendum esse tanto et tam cælesti beneficio quod divinitus nobis concessum est, quotidianum esse panem ⟨ideoque⟩a non esse ⟨tantum⟩b semel in anno sumendum quo sæpius eum quis sumit eo tranquilliorem vitam agere”. 182. Ad lætitiam etiam et ad christianum gaudium excitare solent populum concionatores nuntiantes Plenarias Indulgentias, sive Iubilæa, quæ ita Spiritu Sancto edocente Summi Pontifices, Christi Vicarii, fidelibus largiri iustis de causis consueverunt. Lætandum esse orator ecclesiasticus dicet christianis quod post multa peccata quæ graviter punienda essent, postquamc Deus culpam sacramento pœnitentiæ ⟨aut contritione⟩d nobis remiserit dispensator bonorum, Ecclesiæe Christi Vicarius, Romanus Pontifex, pœnas etiam remittat ex meritis pretiosissimi sanguinis Christi, cuius una gutta sufficeret ad redimendos omnes qui fuerunt et qui futurif sunt homines, ex meritis itidem beatæ Mariæ Virginis Sanctorumqueg omniumh.

22

Quomodo consolandi sunt ii qui rebus adversis animo deiecti sunt

183. Cum multis et variis periculis hominum vita sit exposita et multa quotidie accidant quibus, quæ naturæ humanæ est infirmitas, maxime perturbamur, ideo infirmum, ne dicam miserum, animal homo, sæpe consolatione maxime indiget, quam nobis sic liceat describere: dolorum et sollicitudinum moderationem a recto iudicio et a spe divinæ providentiæ et paternæ ipsius gubernationis profectami. Excitandus itaquej populus utk consolationem in rebus adversis petat et expectet ⟨ab eo, qui est pater misericordiarum et Deus totius consolationis, idque præsertim⟩l, exemplo illorum qui ex tribulationibus in primis aR. add. bR. add. cpostquam is qui solus delet iniquitates V | postquam R dVR83 add. eecclesiæ administrator V, RM77, VN78 | ecclesiæ VR83 fqui fuerunt, qui sunt et qui futuri V, RM77, VN78 | qui fuerunt et qui futuri VR83 gsanctorum omnium precibus fidelium V | sanctorum omnium RM77 | sanctorumque omnium VN78 hVerum tanto beneficio addendum est neminem posse gaudere qui sanctissimo pœnitentiæ sacramento a Deo peccatorum suorum veniam non impetraverit, qui vitam, ut Divus Augustinus scripsit, non mutaverit ut vitam acciperet sanctissimam Eucharistiam RM77 om. | ut pœna qua digni eramus liberemur, misericordiæ et indulgentiæ divinæ participes efficiamur. Verum … Eucharistiam r′ om. iprofectam cuius totius consolationis cum sit Deus idem, qui est pater misericordiarum V | profectam R jest V | itaque R kut e cælo V | ut R lexpectet ad quam orator ecclesiasticus populum ita poterit excitare V | expectet ab eo … præsertim R

112

liber secundus

maximam utilitatem ceperunt, ut Ioseph, qui in exilio et in terra paupertatis suæ ad eum dignitatis gradum pervenit ut universæ Ægypto præficeretur (Gn. 41, 40–41), filii Israel quanto magis ab Ægyptiis opprimebantur “tanto magis multiplicabantur et crescebant” (Ex. 1, 12), exul Ezechiel in Chaldæa, in medio captivorum vidit admirabiles Dei visiones (Ez. 1, 1), Nabuchodonosor Rex (Dn. 4, 26–34) in rerum prosperitate arrogans et superbus ab hominibus eiectus fuit et in bestiam commutatus, tandem sensum quem amiserat recuperavit quia quem prius blasphemaverat, Deum, agnovita. Quibus et plurimis aliis exemplis ostendere poterit orator rebus adversis affligi et tentari homines, aut ut eorum virtus “tamquam aurum in fornace” (Si. 3, 6) probetur atque exerceatur, aut ut eorum peccata expientur. 184. Dicat orator tribulationes et tentationesb erudirec homines ad multas virtutes, ad humilitatem, ad patientiam, et in primis ad prudentiam, Deum hac ratione reprimere illos qui rebus secundis insolentes fiunt, tribulationem esse pædagogum ad timorem Dei, esse expultricem contumeliæ, incontinentiæ, vanitatis, verissimas esse illas sententias: “Cum ipso sum in tribulatione, eripiam eum et glorificabod eum” (Ps. 90, 15), et: “Iuxta est Dominus iise qui tribulato sunt corde” (Ps. 33, 19), “nullum esse malum ex quo elici non possit bonum” (Plin. hist. nat. 27, 914). Quod docens Sanctus Chrysostomus in quodam sermone inquit: “Passus es malum? Si vis, non est malum: gratias age Deo et est bonum” (Chrys. homil. in 1Ts. 10, 2 PG 62 45715). Quod præclare cognoverat vir ille divino numine afflatus qui in maximis tribulationibus constitutus dicebat: “Bonum mihi quia humiliasti me ut discam iustificationes tuas” (Ps. 118, 71), et: “Benedicam Dominum in omni tempore, semper laus eius in ore meo” (Ps. 33, 2). 185. Addat mala quæ nobis accidunt plerumque nobis accidere propter peccata, quod Sanctus Gregorius Nazianzenus in oratione De plaga grandinis affirmare visus est cum præclarissima peccatorum enumeratione ostendit grandinem

alaudavit V | agnovit R btribulationes et tentationes dicat orator V | dicat orator tribulationes et tentationes R cutimur his et quibusdam aliis nominibus in Ecclesia usitatis, quia oratorem ecclesiasticum informare studemus erudire V, RM77 | erudire r′ dglorificabo omn. | clarificabo Vulg. eiis omn. | his Vulg. 14 15

Plin. hist. nat. 27, 9: “Malum nullum est sine aliquo bono”. PG 62 457: “Passus es aliquid mali? Sed si velis, non est malum: age Deo gratias, et mutatur malum in bonum”; 457: “Ἔπαθές τι κακόν; Ἀλλ’ ἐὰν θέλῃς, οὐκ ἔστι κακόν· εὐχαρίστησον τῷ Θεῷ, καὶ μετεβλήθη τὸ κακὸν εἰς ἀγαθόν”.

liber secundus

113

divino consilio e cælo cecidisse (Gr. Naz. orat. 16, 5 PG 35 941/94216). Cuius aliquas sententiasa commemorans ecclesiasticus orator dicere poterit omnes calamitates oriri quia alius pauperem oppressit agrique illiusb partem occupavit, alius limites suos scelerate, vel fraude, vel vi, extendens domum domui et agrum agro adiunxitc et hoc maxime studuit ut vicinum nullum haberet, perinde ac si solus esset habitaturus in terra, aliusd usuris terram fœdavit colligens ubi non seminavit ac metens ubi non sparsit, non ex cultura, sed ex pauperum egestate et penuria divitias suas augense, aliusf decimis debitis Deumg cæli et terræ Principem defraudavit immemor maximorum quæ accepit beneficiorum, aliush nec viduæ nec orphani calamitatibus commotus nec panem cibumque exiguum pauperi, immo Christo dedit, aliusi humiles contempsit, alius monentem odio habuit, alii obliti eorum verborum: “Benedictus Dominus quoniamj divites facti sumus” (Za. 11, 5) opes industriæ suæ non Deo acceptas retuleruntk, alii frumentum mercati sordidum quæstum ex eius caritate captantl. 186. Inde calamitates, divina exigente iustitia, oriuntur, ideo grandines de cælo cadunt, ideo terræ motus vastant civitates et horribiles fluviorumm inundationes, ideo fame, peste, bello sævissimisque tyrannis tamquam instrumentis utitur Deus ad convertendum populum suum, sed valde deplorandum est quod asententias quibusdam mutatis quibusdam etiam additis V | sententias R bterræque V, RM77 | agrique illius r′ cadiunxit ut vicino aliquid extorqueret V, RM77 | adiunxit r′ dquia alius V, RM77 | alius r′ eauxit V, RM77 ||| augens r′ fquia alius V, RM77 | alius r′ gdebitis eundem V, RM77 | debitis Deum r′ hquia alius V, RM77 | alius r′ iquia alius V, RM77 | alius r′ jquoniam omn. add. kDeo acceptas non retulerunt V, RM77 | non Deo acceptas retulerunt r′ lcaptantes illa verba proferunt: “Quando effluet mensis ut rerum pretia augeamus et thesauros recludamus?” V | captantes ita cogitant: “Quando effluet mensis ut rerum pretia augeamus et thesauros recludamus?” RM77 | captant r′ mstudiorum VN78 16

PG 35 942: “Quænam hæc plaga, et unde? Utrum ut virtus nostra exploretur, an ut improbitas vindicetur? Quanquam præstat velut ob pœnam (etiam si aliter res se habeat) animos demittere, ac sub potenti manu Dei humiliari, quam velut ob probationem in altum efferri. Hæc doce, atque admone, ne ob præsentem plagam gravius discruciemur, aut in profundum malorum prolapsi, eam contemnamus (id enim plerisque ita etiam evenit), verum prudenter in hac castigatione nos geramus, ne, animi stupiditate ac sine sensu eam excipiendo, majorem accersamus”; 941: “Τίς ἡ πληγὴ καὶ πόθεν; Πότερον ἀρετῆς ἔλεγχος, ἢ κακίας βάσανος, καὶ ὅτι κρεῖττον ὡς κολάσει κάμπτεσθαι, κἂν μὴ οὕτως ἔχῃ, καὶ ὑπὸ τὴν κραταιὰν τοῦ Θεοῦ χεῖρα ταπεινοῦσθαι, ἢ ὡς δοκιμασίᾳ μετεωρίζεσθαι. Ταῦτα δίδαξον καὶ νουθέτησον, μὴ σφόδρα τῇ παρούσῃ πληγῇ δυσφορεῖν ἡμᾶς, ἢ εἰς κακῶν βάθος ἐμπεσόντας καταφρονεῖν (ἔστι γάρ τι καὶ τοιοῦτο πάθημα ἐν τοῖς πολλοῖς), ἀλλὰ σωφρόνως ἔχειν πρὸς τὴν νουθεσίαν καὶ μὴ τὴν κείζω προκαλεῖσθαι διὰ τῆς πρὸς ταύτην ἀναισθησίας”.

114

liber secundus

sicut eodem igne aurum rutilat, palea fumat, itaa eadem afflictionum vis, multos quidemb ad præclarissimas virtutes exercet sed plerosque damnat, perdit, exterminat, quoniam omnes suas cogitationes et spes, cum in rebus hisce fluxis et caducis non in Deo fixas et locatas habeant, divinam voluntatem non agnoscunt et sui amorec decepti ignorant multo melius esse probari et tentari quam non tentari et reprobari. Quare tractet orator non esse miserum corripi a Domino, plagis affici a Patre, cum Ipse dixerit: “Quos amo corrigod et castigo” (Ap. 3, 19) cumque ipse fidelis Deus non patiatur nos tentari supra id quod possumus (1Co. 10, 13), sed miserrimum esse plagis cælestis patris non fieri meliorese. ⟨Verba Origenis usurpet, tribulationes extorquere a nobis preces earumque quantitate mensuram colligi gloriæ.⟩f

23

Quomodo excitandi sint auditores ad spem

187. Spes est expectatio boni17 ad quam excitant christianos homines Dei bonitas, Christi passio et multorum martyrum beatæ mortes quibus ad vitam pervenerunt æternam. Pulcherrimus est locus beati Gregorii Nazianzeni, qui Iœlis sententiam proferens: “Quis scit si convertatur Dominusg et benedictionem relinquat?” (Jl. 2, 14) subiungith: “Ego plane scio et sum divinæ misericordiæ sponsor” (Gr. Naz. orat. 16, 14 PG 35 953/95418). Cum enim ira divinæ naturæ adversetur, sine dubio, si voluerimus, ad virtutem eius naturæ maxime propriam, ad misericordiam, convertetur. 188. In solemnitatibus autem in primis ad spem ecclesiasticus orator excitare poterit, ut sanctissimo die natalii Domini, si ad populum, qui eo die ad Ecclesiam frequens convenire solet, sermonem habebit: dicet venisse in mundum filium Dei ut cæli ianua aperiretur, factum hominem ut nos aliquo modo dii efficeremur, illum esse diem redemptionis nostræ, reparationis antiquæ et felicitatis æternæ, sublatos esse errores, quoniam venit magister ad ignorantiæ aita una eadem V | ita eadem r′ bquidem V, r′ | quidem illa RM77 camore proprio V | sui amore R dcorrigo omn. | arguo Vulg. emeliorem V | meliores R fverba … gloriæ R add. gconvertatur Dominus et benedictionem omn. | convertatur et ignoscat et relinquat post se benedictionem Vulg. hipse subiungit V | subiungit R inatalis V | natali R 17

18

Cic. tusc. 4, 37, 80: “Et si fidentia, id est firma animi confisio, scientia quaedam est et opinio gravis non temere adsentientis, metus quoque est diffidentia expectati et inpendentis mali, et si spes est expectatio boni, mali expectationem esse necesse est metum”. PG 35 954: “Ego vero id plane scio, ego divinæ misericordiæ sponsor”; 953: “Οἶδα τοῦτο σαφῶς ἐγὼ τῆς τοῦ Θεοῦ φιλανθρωπίας ἐγγυητής”.

liber secundus

115

tenebras depellendas, ad morbos animi sanandos venisse medicum, Regem demuma natum esse qui tyrannidem Diaboli deprimeret et mortem etiam ipsam profligaret. Sed maxime cavendum clericis ne spem in auditorum animisb excitantes inanem fiduciam, ut alio loco iam diximus (Aug. Val. rhet. eccl. i, 719), inducant, ex qua tot hæreses, tot calamitates, profectæ sunt. Quamobrem temperanda est semper oratio ita ut dicat venisse quidem Dominum in hunc mundum ut volentibus ingredi portas cæli aperiret, sanare quidem gravissimos morbos quibus laboramus, sed minime sanare eos qui medicum et medicinam respuunt, magistrum esse omnium, minime autem infelicium qui disciplinam negligunt. 189. Si ad populum, timore imminentis periculi perterritum, habendus est sermo, ut hoc anno necesse fuit habere, quo misericordiæ Domini maxime apparuerunt, ut prophetæ verbis utar, quia ab immanissimo Turcarum tyranno “non solum consumpti non sumus” (Lam. 3, 21–22) sed gloriosam etiam victoriam christiani Principes reportarunt, afferendæ sunt prophetarum gravissimæ sententiæ, præsertim Isaiæ: “Noli timere populec meus …d, Assur in virga percutiet te et baculum suum levabit super te in via Ægypti, adhuce paululum et modicumf et consummabitur indignatio meag et furor meus super scelus eorum, et suscitabit super eum Dominus exercituum flagellum” (Is. 10, 24– 26). Quibus verbis ostendere poterit orator neminem umquam qui in Domino speraverit confusum esse, hæc verba locutum esse Dominum per prophetam: “Requiescere faciam potentes, superbiam infidelium humiliabo” (Is. 13, 11 ad sensum).

24

Quod hæc sancta respublica quæ dicitur Ecclesia est veluti corpus variis distinctum partibus et quod excitandi sint auditores ut in propria vocatione maneant

190. Et quoniam universa christiani orbis respublica imaginem referth nobilissimi cuiusdam corporis præstantissima anima formati, dicat christianæ reipublicæ animam esse religionem, corpus vero varia hominum genera quæ veluti membra illius corporis nuncupantur. Nobilissima membra sunt sacerdotes, Dei adeum VN78

banimis ipsi V, RM77, VN78 | animis VR83 cpopule VR83 dmeus omn. | meus habitator Sion ab Vulg. eadhuc omn. | enim Vulg. fet modicum omn. | modicumque Vulg. gmea omn. add. hpræ se fert V | refert R 19

Aug. Val. rhet. eccl. i, 7: “Moneat sæpe populum Dei, ne inani quadam fiducia se ipse fallat”.

116

liber secundus

ministri, inter quos sunt gradus ita ut omnes a Christi Vicario pendeant eumque in primis venerentur. Eius veluti defensores et carissimi filii sunt Imperatores, Reges et Principes, qui eo meliores sunt quo magis a Dei ministris pendent et Sanctam Matrem Ecclesiam consilio et opibus sanguine etiam ipso defendunt. 191. Hanc ipsam formam proponet ecclesiasticus orator ad hunc usum ut doceat manendum unicuique in vocatione sua: difficillimum esse imperarea sibi, nedum ceteris, ideob non invidendum sacerdotibus, non invidendum Regibus, orandum potius pro illis consilio, ope et diligentia iuvandos ut onus sustineant, carere Reges et Principes, Episcopos etiam et sacerdotes, huius vitæ solatiis, eorum vitam plenam periculis, laboribus et sollicitudinibus, plerumque illos falli ut illis detrahere magnum sit peccatum, recte illud dici posse esse illos servos quia commodis aliorum ad illos in primis spectat servire, et profecto si homines saperent, ⟨intelligerent⟩c nihil esse tutius, nihil optabilius, quam parere, quam sibi vivere, et ad vitam æternam, ad patriam nostram, aspirared, modo magistram quispiam non respuat, matrem et nutricem sapientiæ, Sanctam Matrem Ecclesiam, nihil potest accidere ex quo bonum quisque non possit excerpere, name bonos Principes interdum esse veluti pharmaca divinæ iustitiæ: si populus in viis Domini progrediatur et oraverit, quos non bonos expertus est divino beneficio bonos evasisse cognoscet. 192. Quare illa sententia sæpe est explicanda: “omnem potestatem esse a Deo” (Rm. 13, 1 ad sensum): parendum Pontifici maximo Christi Vicario et illis quos constituit, Episcopis et parochis, veluti ministris Deif, ita etiam Regibus et illis penes quos ea in urbe sive oppido est rerum administratio. Sæpe dicat occulto sed sapientissimo Dei iudicio interdum fieri ut qui minus digni sunt imperent pareantque illis sapientiores, in quo argumento non diu morabitur, potius, cum locusg se obtulerit, varias sollicitudines Principum et eorum qui rempublicam administrant proponet ad levandam invidiam illorum qui privatam vitam degunt, qui commoda privatæ vitæ non considerantes miserabiliter plerumque affliguntur. Sed ob hanc causam in primis in hoc versabitur argumento ut populum excitet ad amandos Principes a quibus gubernatur et ad orandum Deum ut illis subministret spiritum consilii ut, veluti parentes populorum, eorum salutem propositam habeant.

aimperare esse difficillimum V | difficillimum esse imperare R bquare V, RM77 | ideo r′ cR add. daspirare intelligerent V | aspirare R enon V, RM77 | nam r′ fDei ministris divinæ iustitiæ aut divinæ misericordiæ V | Dei R gcum locus potius V | potius cum locus R

liber secundus

25

117

Varia auditorum genera distingui possunt, aut natura, aut disciplina, aut electione, aut occulto Dei iudicio

193. Distinctionem auditorum aliqua divisione comprehendendam iudicamus ut in oratoris animo facilius imprimatur. Itaque dicamus ut hominuma ita auditorum genera posse quadrifariam potissimum distinguib: aut natura, ut alii sint mares, aliæ feminæ, alii parentes, alii filii, alii senes, alii iuvenes, aut disciplina sive arte, ut alii sint magistri alii discipuli, electione, quia auditores quosdam sibi amicos deligant ætate, moribus et conditione pares. Distinguanturc etiam occulto quodam Dei iudicio. Ita enim loquimurd ne fortunæ mentionem, quam inane nomen sancti homines existimaverunt, faciamus. Sic distinguuntur illi quibus res omnes adversæ accidunt et illi qui in rerum prosperitate vivunt, distinguunture Reges a subditis, domini a servis, pauperes a divitibus, nobiles ab ignobilibus. Ad quorum omnium auditorum genera ecclesiasticus orator se accommodabit hunc in modum. 194. Mares sunt ad regendum aptiores consilio, fortitudine præstantiores, quam feminæ hique monendi sunt ne muliebris sexus imbecillitatem despiciant sed potius ut sustentent et tueantur, participes religionis, fidei, speif et caritatis, prudentiæ, iustitiæ, temperantiæ, fortitudinis, virginitatis ac etiam martyrii factas feminas, non minus gratum illum sexum præpotenti Deo quam nostrum, pro eo etiam sanguinem Dominum Nostrum Iesum Christum fudisse, beatam Virginem eius matrem ut omnium virtutum exemplar utrique sexui propositam. 195. Mulieres vero excitandæ sunt ut affectiones moderentur suas, ne nimis velint quod cupiunt et quoniamg vehementes in utramque partem esse solenth, ad religionem, ad pietatis opera, animum convertant. Imbecillitate naturæ excitentur ad devotionem, mollitiæi cordis ad salutarem luctumj incitentur. Cum vero maxime distinguantur hominesk coniunctione et solutione matrimonii, hoc est coniugio et cælibatu, ostendat pluribus verbis nobilissimum et valde expetendum cælibatum, quil angelicæ naturæ est propior et eo variis homines perturbationibus liberantur. Moneat tamen cælibes ne iunctosm maagenera hominum V | hominum R bdistingui quattuor potissimum distinctionibus V | quadrifariam potissimum distingui R cdistinguuntur V, RM77, VN78 | distinguantur VR83 dqua forma dicendi utimur V | ita enim loquimur R edistinguantur CL75, CL82 fspei, fidei V | fidei, spei R gquando V | quoniam R hsoleant V | solent R imollitie V | mollitiæ R jad donum lacrimarum, ad salutarem luctum V | ad salutarem luctum R kviri et feminæ V | homines R lquia V, RM77 | qui r′ mne cælibes iunctos V | cælibes ne iunctos R

118

liber secundus

trimonio contemnant, suum periculum considerent, “videant nea cadant” (1 Co. 10, 12 ad sensum), custodiant semetipsos, otium caput voluptatum et malorum omnium fugiant, orent sine intermissione (1 5, 17), piis operibus studeant, Episcopos et parochos suos adiuvent. 196. Ad viros orationem convertens, dicat ducendasb uxores cum timore Dei, spe et cogitatione prolisc magis quam ardore libidinis utd benedictionem in filiis consequantur. Verba illa Tobiæ iunioris proferenda: “Filii sanctorum sumus, ita coniungi non debemus sicut gentes quæ Deum ignorante” (Tb. 8, 5 ad sensum), et pluribus verbis ostendet coniuges sancti matrimonii munera posse obire sine peccato, sacramenti gratiamf fomitem et carnalem concupiscentiam debilitare et reprimere atque a fornicationis et adulterii vitiis præservare ardorem libidinis temperandum. Inculcabit viro valde diligendam uxorem, quia sunt: “duo in carne una” (Gn. 2 24; Mt. 19, 5; Mc. 10, 8; 1 Co. 6, 16; Ef. 5, 31), quia: “una estg domus, una mensa, unus lectus” (Hugo de S. Victore, De vanitate mundi i PL 176, 0708d), una possessio, eadem proles, cooperatio, subventio, mutua in labore provisio ac necessariarum rerum procuratio, hanc ob causam dixisse Apostolum ad Ephesios: “Viri diligite uxores vestrash sicuti Christus dilexit Ecclesiam” (Ef. 5, 25). Subvenit calamitati Ecclesiæ Christus, Rex et sponsus, consulit rebus necessariis, adiuvat infirmitatem, procurat semper eius commoda. Quo exemplo excitandi sunt viri ut instituant uxores: si aliquid ⟨eæ⟩j discere cupiunt, domi viros suos interrogentk, ut iubet idem Apostolus (1 Co 14, 34–36), illas doceant ornamentum mulierum esse silentium, domus custodiam (Tt. 2, 4–5) et rei familiaris curaml. Increpent, quando opus est, modeste, moderationem Iob imitantes, qui erranti et insipienti mulieri nihil aliud dixit quam: “Quasi una de mulieribus stultism locuta es” (Jb. 2, 10). Excitandi ut habitent cum uxoribus suis ut Christus habitat in Ecclesia, quo loco verba illa Principis Apostolorum recitabit: “Virin cohabitantes secundum scientiamo, quasi infirmiorip vasculoq impertientes honorem tamquamr coheredibus gratiæ” (1 P. 3, 7), quo loco exclamare poterit coniungi quamplurimos matrimonio non benedictionem Dei spectantes, sed vim pecuniarum, sed formam corporis et affinitates, avideant ne V, r′ | videant RM77 baccipiendas V | ducendas R camore filiorum V | spe et cogitatione prolis R dut illa CL75, CL82 efilii quippe sanctorum sumus et non possumus ita coniungi sicut et gentes quæ ignorant Deum Vulg. feiusdem sancti sacramenti gratiam V | sacramenti gratiam R guna est omn. | una PL hvestras omn. add. isicut omn. | sicut et Vulg. jeæ R add. kpatiantur interrogari V | patiantur se interrogari RM77 | domi viros suos interrogent r′ lcuram sine sordibus V | curam R mmulieribus stultis omn. | stultis Vulg. nviri similiter Vulg. oestote cohabitatores uxoribus vestris V | cohabitantes secundum scientiam R, Vulg. pimperfectiori V | infirmiori R, Vulg. qvaso Vulg. rtamquam et Vulg.

liber secundus

119

paucissimos esse qui uxores suas instituant, reperiri quamplurimas quæ articulos fidei nesciunt ac præcepta legis christianæa non tenent, durissimos esse plerosque huius sæculi viros in uxores aut indulgentissimos, plurimos uxores fugere quotidianam earum formam fastidientes et minime illis cohabitare, plerumque corpus suum adulteriob fœdantes. 197. Quem locum tractans, quod ei sæpe usu eveneritc, ostendet uxorem viro debere fidelitatem, amorem castum, ut in primis cupiat virum suum esse sanctum, petat a Deo ut vir suus proficiat in viis eius, debere etiam timorem qui ab amore proficiscitur, subiectionem, obedientiam, reverentiam, Dicat Saram obedisse Abrahæ, illum dominum vocasse (Gn. 18, 11–12). Iussisse etiam commemoret sanctum Apostolum mulieres subditas esse viris suis (1 Tm. 3, 11; Ef. 5, 22; Col. 3, 18), non permisisse dominari in virosd (1 T. 2, 12) sed eise subiectas esse (Ef. 5, 24). Quibus explicatis deplorare interdum commodissime poterit mulierum quarundam insolentiam et superbiam quæ, quoniam magna dote nupserunt aut quoniam viri sui quod possent imperium in eas non exercent, ipsæ in illos crudelissimam exercent tyrannidem, infideles plerumque tantum abessef ut pro viris suis orent, ut deberent, ut illos ad insaniam suis iurgiis studeant redigere, audacissime viros contemnant suos, regnare, non subiectas esse, dominari, non parere, coli a viris suis, non reverentiam eis exhibere velint. Qui locus profecto est exaggerandus, cum verissimum sit illud quod de Lacedæmoniis scriptum est: dimidia felicitate carere illas civitates in quibus recta non est mulierum disciplina (Arist. pol. 2, 6 1269b20).

26

Quomodo commovendæ sint mulieres

198. Cum sæpe in cœtu mulierum sermones haberi consueverint, cumque præcipua mulierum virtus sit pudicitia, cuius corruptor est nimius cultus corporis, dabit operam ecclesiasticus orator ut a perversa illa consuetudine feminarum animos amoveat. Tractet illa verba Tertulliani eas commovens: “Perit illeg in achristiana RM77 bfornicatione aut etiam adulterio V | adulterio R cvenerit V, RM77 | evenerit r′ din virum V | in viros R eei V | eis R fabest V | abesse R gperit enim ille simul PL 20

Arist. pol. 2, 6, 1269b: “Ἔτι δ’ ἡ περὶ τὰς γυναῖκας ἄνεσις καὶ πρὸς τὴν προαίρεσιν τῆς πολιτείας βλαβερὰ καὶ πρὸς εὐδαιμονίαν πόλεως. ὥσπερ γὰρ οἰκίας μέρος ἀνὴρ καὶ γυνή, δῆλον ὅτι καὶ πόλιν ἐγγὺς τοῦ δίχα διῃρῆσθαι δεῖ νομίζειν εἴς τε τὸ τῶν ἀνδρῶν πλῆθος καὶ τὸ τῶν γυναικῶν, ὥστ’ ἐν ὅσαις πολιτείαις φαύλως ἔχει τὸ περὶ τὰς γυναῖκας, τὸ ἥμισυ τῆς πόλεως εἶναι δεῖ νομίζειν ἀνομοθέτητον”.

120

liber secundus

tua forma si concupierit et admisit iam in animo quod concupivit, et facta es muliera gladius illi” (Tertull. de cult. 2, 2 PL 1, 1318b). Addat vero illudb: “cur expingis te ut alii pereant?” Ubi est illud præceptum: “Diliges Dominum Deum tuumc et proximum tuum sicut te ipsum?” (Lc. 10, 27). Decorem non esse accusandum ut felicitatem corporis et animæd urbanam vestem, cavendume maxime ne noceat, itemque illudf per increpationem: “Displicet forma quam vobis donavit Deus? In ipsog arguitis et reprehenditis omnium formarum ac totius mundi artificem cum eam emendare, cum abiicere conamini et ab adversario additamenta sumitis. Quomodo præcepta Dei custoditis lineamenta non custodientes? Dominus dixit: ‘Quis vestrum potest capillum album ex atro facere?’ Contenditis cum Deo impie (Mt. 5, 36 ad sensum)” (Cypr. hab. virg. 17 PL 4 0456a ad sensum). Sumite: “de simplicitate candorem, de pudicitia ruborem, depingite oculos vestros verecundia, inserentes in aurem sermones Dei, annectentes cervicibus iugum Christi. Caput maritis subicite et satis ornatæ eritis. Vestite vos serico probitatis, bysso sanctitatis, purpura pudicitiæ, ita ornatæ Deum habebitis amatorem” (Tertull. hab. virg. 13 PL 1 1332b–1334a). 199. Ita ex Tertulliano, paucis mutatis aliquibus etiam additis, feminas ad pudicitiam excitabit ecclesiasticus orator. ⟨Poterit etiam interdum eas perterrefacere verbis e Sancto Cypriano sumptis in hunc modum: “Non metuitis, carissimæ sorores, diem resurrectionis, horribilem Iudicii diem, quod artifex vester et omnium Deus vos non recognoscat, ad sua præmia et promissa venientes removeat et excludat ita increpans: ‘Opus hoc meum non est nec hæc imago nostra est. Cutem falso medicamine polluistis, crinem adultero colore mutastis, expugnata est mendacio facies, figura corrupta est, vultus alienus est. Deum videre non poteritis, cum oculi vobis non sint quod Deus fecit sed Diabolus infecit’.” Hæc prudentibus mulieribus non sunt cogitanda? Non die ac nocte meditanda? Addet: “Nisi stultæ estis et propriæ salutis oblitæ, hoc ipsum quod dico multum et diu cogitabitis. (Cypr. hab. virg. 17 PL 4 0455c–0456b)”⟩h 200. Cum vero ille sexus Sanctæ Ecclesiæ testimonio devotionis tituloi sit nobilitatus, eæ ad christianam hospitalitatem, ad opera pietatis, ad infirmorum curam excitandæ sunt et proponenda sanctarum mulierum exempla, ut illud Sunamitisj (4R. 4, 8–10), quæ virum deprecata mansionem Elisæo ædificaamulier omn. | tu PL

bet addendum est V | addat vero illud R cex toto corde tuo et ex tota anima tua et ex omnibus viribus tuis et ex omni mente tua omn. om. danimæ dicet urbanam V | animæ urbanam R ecavendam V | cavendum R fac illa in medium afferenda sunt V | itemque illud R gipso V, r′ | ipsa RM77 hpoterit … cogitabitis R add. itestimonio V, RM77, VN78 | testimonio devotionis titulo VR83 jsunamitis V, RM77 | sunamitidis r′

liber secundus

121

vit in eaque lectum et sellam et mensam et candelabrum posuit ut illac iter faciensa haberet quo diverteret, et illud viduæ quæ Eliam hospitiob suscepit eique cum nihil aliud haberet quam, ut Scriptura declarat: “quantum pugillus capere potest farinæc et paulumd olei” (1R. 17, 14), omnia impertivit. Ipse Mediolani sermoni interfui illius civitatis Archiepiscopi, Cardinalis Borromæi, qui habitus fuit ad matronas ut ad pietatis opera excitarentur, quibus, cum Sanctæ Helenæ, Constantini Imperatoris matris, exemplum esset propositum, nimirum ut ⟨sicut⟩e illa crucem Christi quærebat, ita ipsæ eundem Christum in pauperibus quærerent eique ministrarent, miro pietatis studio accensæ fuerunt. Hæc sunt opera digna quæ a mulieribus vere nobilibus et præsertim a viduis, quæ non habent viros qui eas interpellentf, exerceantur. Deinde hortandæ sunt ad fundendas ad Deum preces illis Apostoli verbis: “Quæ vereg vidua esth, insteti obsecrationibus et orationibus die ac noctej” (1Tm. 5, 5 ad sensum), ut Anna illa prophetissa faciebat, quæ: “usque ad annos octoginta quattuor non discedebat de templo, ieiuniis et obsecrationibus serviens nocte ac die” (Lc. 2, 37). Ad has virtutes beatus Augustinus in libro De viduis viduam his verbis adhortatur: “Esto sancta, humilis et quieta, misericordiæ et iustitiæ opera indesinenter exerce. Et quisquisk te in opprobrium habeat quisquis tel subsannet et invideatm, tu tantum Deo placeas et quæ Christi sunt geras. Ante omnia incessabiliter Domini tui meditare mandata, orationibus et Psalmis instanter incumbe etn, si fieri potesto, nemo te aliquando nisi aut legentem inveniat aut orantem” (Ps. Aug. De vita christiana 15 PL 40 1046). 201. Virgines vero cohortandæ sunt, ad taciturnitatem, quia: “qui custodit os suum et linguam suam, custodit ab angustiis animam suam” (Pr. 21, 23), ad humilitatem, quia Dominus respicitp humilitatem ancillæ suæ (Lc 1, 48), ad castitatem animi et corporis, quia mulier innupta et virgo cogitat quæ Domini sunt ut sit sancta et corpore et spiritu, ad modestiam, ne cum sint filiæ Dei, sponsæ Christi, angelis quam simillimæ, impudentia sua in laqueos Dæmonisq incidant. 202. Verum nihil est quo vehementius feminæ ad omnes virtutes excitari possint quam exemplo beatæ Virginis Mariæ, Matris Domini, Reginæ cæli et terræ, apræteriens V | illac iter faciens R bhospitio V, RM77, VN78 | hospito VR83 cfarinæ omn. | farinæ in hydria et Vulg. dpaulum omn. | paululum Vulg. esicut R add. finterpellant V | interpellent R gautem Vulg. het desolata speravit in Deum et omn. om. iinstat Vulg. jnocte ac die Vulg. kquisquis omn. | quisque PL lte omn. add. minvideat omn. | irrideat PL net omn. | ut PL ofieri potest omn. | possibile est PL praspicit VR83 qmali Dæmonis V | Dæmonis R

122

liber secundus

advocatæ nostra. Quare recitanda erunt ea quæ in libro De virginibus Sanctus scripsit Ambrosius, quorum hæc est summa, “vitam beatæ Mariæ non feminarum solum, sed humani generis fuisse disciplinam, virginem fuisse corpore et mente, humilem corde, verbis gravem, prudentem, non loquendi sed legendi studiosam, non in incerto divitiarum sed in prece pauperis spem reponentem, intentam operi, verecundam sermone, solitam arbitrum mentis solum Deum quærere, neminem lædere, æqualibus non invidere, fugere iactantiam, rationem sequi, amare virtutem” (Ambr. de virg. 2, 164, 7 PL 16 0209a), “prodire domo nesciama nisi cum ad ecclesiam conveniret, et hoc ipsum cum parentibus aut propinquis” (Ambr. de virg. 2, 164, 9 PL 16 0209c). Cum his moribus feminarum mores comparans orator eas increpabit ad imitationem illius quam venerantur, cuius auxilium implorant, cuius humilitate et obedientia infamia feminei sexus deleta est excitabit.

27

Quomodo commovendi sint parentes et filii

203. Iam vero, quia inter auditores christianos multi sunt patres, multi sunt filii et ⟨ut⟩b filius sapiens est gloria patris (Pr. 10, 1 ad sensum), ita filius insipiens et perversis moribus præditus non solum est ignominia sed etiam calamitas patris (Pr. 28, 7 ad sensum), excitandi sunt filii ut non immemores tantorum beneficiorum quæ acceperunt etc maximorum laborum quos pertulerunt parentes sui, præcipuo amore, quodd paulo ante diximus, illos non solum diligant sed eis etiam obediant in omnibus quæ ⟨divinis mandatis non repugnent, in primis autem in iis quæ⟩e ad administrationem domus reique familiaris pertinent. Hortationes, obiurgationes, utf salutaria medicamenta etg maxima indicia amoris accipiant. Intelliganth se erga parentes suos satis gratos esse non posse, illos omnibus honoribus prosequantur et verba illa Tobiæ, quæ magnam vim habent ad commovendum, explicet sæpe ecclesiasticus orator: “Honorii semper habebis matrem tuamj, memor enim esse debes quantak pericula passa sit in utero suo propter tel” (Tb. 4, 3–4), et quod alio in loco scriptum est dicat: “Gemitus matrism ne obliviscaris” (Si. 7, 29), malæ famæ esse qui dereliquit patrem et maledictum a Deo qui exasperat matrem (Si. 3, 18 ad sensum), succurrendum parentibus, eorum vitam sustentandam, tristitia non esse afficiendos, vituperandos maxime qui clandestinis matrimoniis eos conturbant, anescia PL

but R add. cet obliti V | et R dut V | quod R edivinis … quæ r′ add. fet V | ut R gut V | et R hintelligant filii V | intelligant R ihonori semper omn. | honorem Vulg. jmatri tuæ omn. | matrem tuam Vulg. kquanta omn. | quæ et quanta Vulg. lin utero suo propter te omn. | propter te in utero suo Vulg. mmatris omn. | matris tuæ Vulg.

liber secundus

123

iustissimo Dei iudicio sæpe accidere ut clandestina matrimonia pœnitentia, calamitas ac etiam infamia consequatur. 204. Exclamet interdum ecclesiasticus orator, perversos filiorum mores commemorans et calamitatem multorum parentum ante oculos ponens, perversitatem et contumaciam filiorum suorum esse pœnam eorum indulgentiæ, esse medicinam qua eorum nimia lenitasa sanari possit. Quo loco in medium proferat et pluribus verbis explicet sententiam illam Salomonis in Proverbiis: “Quib diligit filium suumc instanter erudit eumd” (Pr. 13, 24) et dicat a natura insitum esse ut parentes filios suos tueantur et nutriant atque a sancta religione in qua nati et educati sumus hoc singulis ⟨traditum et veluti⟩e impressum esse parentibus ut a peccatis quantum in ipsis est eos reprimant, in bonis moribus instruant, corripiant quando opus est ac etiam puniant, stultitiam esse ⟨colligatam⟩f in corde pueri virgam disciplinæ fugare eam (Pr. 22, 15 ad sensum), eum qui parcit virgæ odio habere filium suum (Pr. 13, 24 ad sensum), multos parentes in perpetuam calamitatem incidisse quia negligentia sua, aut indulgentia, filii sui deteriores evaserunt, hæc a parentibus postulari ut filii in iis erudiantur quæ ad religionem christianam pertinent, eum qui docet filium suum, ut Scripturæ Sacræ verbis utamur (Si. 3, 3–5 ad sensum), laudari in illo et in obitu suo non tristari, filium sapientem lætitiam afferre patri suo, filium stultum mæstitiam esse matris suæ (Pr. 10, 1). Multa occurrent hoc loco quibus ignaviam parentum multorum ecclesiasticus orator possit reprehendere: quod multi corrumpunt filios suos exemplo, quod inimicitiarum eos quasi heredes et ultionum ministrosg ut perpetuo sint miseri efficiunt, quod eos discipulos atque adiutores ad occidendos homines usura multi exhibeant, quod duritia sua filios suos ad iracundiam provocent et ita provocent ut pusillo, ut inquit Apostolus (Col. 3, 21), animo fiant, quod plerumque accidit incontinentibus patribus qui novis, aut novercarum aut meretricum, amoribus irretiti paterni amoris obliviscuntur, quorum ignominia ante oculos auditorum interdum ecclesiastico oratori est ponenda, eorum maxime qui patrimonium quod a parentibus acceperunt ut filiis ipsis suis similiter relinquerenth iam imminuerunt.

amollities V | nimia lenitas R bqui omn. | qui autem Vulg. cfilium suum omn. | illum Vulg. derudit eum omn. | erudit Vulg. etraditum et veluti R add. fcolligatam R add. gultionum eos ministros atque heredes V | inimicitiarum eos quasi heredes et ultionum ministros R het filiis suis deberent relinquere V | ut filiis ipsi suis similiter relinquerent R

124 28

liber secundus

Quomodo commovendi sint senes

205. Diximusa distinctos auditores etiam ætate, ut alii sint senes, alii iuvenes, alii media ætate consistentes. Hac sumus contenti distinctione, quia exquisitam illam distinctionem ætatum non est necesse in medium proferre. Ad senes convertendus est sermo, qui ob usum rerum quem habent, cum metuant falli, suntb suspiciosi, sunt timidi, sunt avidi, sunt difficiles ad sperandum, sunt etiam plerumque inverecundi. Ecclesiasticus orator cum illis ita agat ut ostendat hoc illis tantum metuendum esse ne a se ipsis lædantur, ne se ipsos ignorent, ne nimium se ipsi fallant, ne temere iudicent, honores huius sæculi, opes quibus tantopere delectantur, suspectas habeant, illam timiditatem quæ refrigescente calore illis inest convertant ad humilitatem amplectendam, confidant in Domino, in quo qui confidit numquam confusus est (Is. 50, 7 ad sensum), prudentiam suam qua didicerunt fallaces esse hominum spes (Sen. ben. 4, 34, 1 ad sensum) et incertas cogitationes non tanti faciant ut promissiones Dei eiusque liberalitatem eadem mensura qua pollicitationes mundi, qui cum sit hypocrita semper decipit, metiantur. Si qui eos magni facere non videntur, non admodum curent, vereantur Deum, cuius oculis patent omnia, misericordiam, ad quam ætatisc quadam infirmitate sunt inclinati, exerceant, prosint consilio, auctoritate qua possunt doceant quæ usus illos docuit, vicinorum filios filios suos putent: hortentur, reprehendant, subveniant. Si vero divites sunt quo minus opibus egent, brevi ex hac vita migraturi, eo libentius eas communicent egentibus. Cum ætatisd beneficio tyrannide impuræ voluptatis sint liberati, dent operam ut honorum et divitiarum cupiditate se liberent et ut in rebus humanis, fluxis et caducis, prudentia et longo usu edocti nihil audeant affirmare, addant quin potius semper “fortasse”. Ita etiam, cum detractores aut maledicos audiunt, inculcent “fortasse” non ita se res habet et, cum in rebus agendis moderationem quandam præ se ferant, eandem moderationem adhibeant in expetendis honoribus, in optanda hac vita. 206. Ad hunc locum pertinent ea quæ sanctus scribit Apostolus ad Titume: “Senesf sobrii sint, pudici, prudentesg, sani in fide, in dilectione, in patientiah,

aquia diximus V | diximus R bsint suspiciosi, sint timidi, sint avidi, sint difficiles ad sperandum, sint etiam plerumque inverecundi V, RM77 | sunt suspiciosi, sunt timidi, sunt avidi, sunt difficiles ad sperandum, sunt etiam plerumque inverecundi r′ cnaturæ V | ætatis R dnaturæ V | ætatis R eTimotheum VR74, VN74, ML74, CL75, CL82 | Titum PR75, R fsenes ut Vulg. gmodesti V | prudentes R, Vulg. hsani in fide in dilectione in patientia omn. | sani fide dilectione patientia Vulg.

liber secundus

125

anusa in habitu sancto, non criminatrices, non multo vino servientesb” (Tt. 2, 1– 3). Cavebit ecclesiasticus orator ne senes increpet, hortetur eos potius ut patres (1Tm. 5, 1 ad sensum), “iuvenes ut fratres, anus ut matres, adulescentulasc ut sorores, in omni castitate” (1 Tm. 5, 1–2). Commemoret parum interesse ætate quis an moribus sit iuvenis, delicato et voluptuario sene nihil excogitari posse infelicius.

29

Quomodo commovendi sint iuvenes et media ætate consistentes

207. Ad iuvenes vero sermonem convertens ecclesiasticus orator, quoniam facile sperant et quia sunt rerum ignari, et quia abundant sanguine, ostendat quam incerti sint exitus rerum, et quam periculosum sit de divina misericordia nimium confidere. Cum vero plerumque ad liberalitatem sint propensi, quodd nesciant quanto labore parentur opes, ostendat prodigalitatem esse multorum criminum originem et eum qui subtrahit aliquid patri suo aut matri gravissime peccare. Cum vero etiam ad magnanimitatem inclinati videantur, magnanimitatem christianam affirmet in animi perturbationibus sedandis et in remittendis iniuriis, quæ maxima victoria existimanda est, esse positam et moneat, quandoe non sunt suspiciosi, caveant ne decipiantur facile, ne voluptate capiantur, ne pessimus consultor, mundus, eos id minime cogitantes in aciem Satanæ, relicta acie Christi, pravis consuetudinibus attrahat. Ad misericordiam proni, misereantur animarum suarum et caveant pericula quibus eorum lubrica ætas est exposita. Verecundiæ amatores, vereantur viros bonos sed in primis Deum. Sed, cum maxime iuvenum animi perturbentur, explanet nihil esse miserius quam domesticis servire tyrannis, seditiosam, lacrimabilem eamque domesticam esse tyrannidem si regina ratio ministris atque ancillis, nimirum cupiditati et iracundiæ, turpissime serviat. Quo loco verba beati Petri in medium afferre poterit: “Obsecrof vos abstinereg a carnalibus desideriis, quæ militant adversus animam” (1P. 2, 11). Porro cum inconstantiæ multa signa dare consueverint iuvenes, doceat ecclesiasticus orator inconstantiæ matrem esse levitatem. Cum facile credant, verba illa beati Ioannis recitentur: “Carissimi nolite omni spiritui credere” (1Jn. 4, 1). Non inferant iniuriam, quia odiosi sunt iniuriosi et iniuriarum finis est calamitas. Cum sint laudis cupidissimi, quia aanus omn. | anus similiter Vulg.

bservientes ut prudentiam doceant V | servientes bene docentes RM77, VN78, Vulg. | servientes VR83 cadulescentulas omn. | iuvenculas Vulg. dcum V | quod R equando naturæ beneficio V | quando R fobsecro omn. | obsecro tamquam advenas et peregrinos Vulg. gvos abstinete CL75, CL82 | vos abstinere VR74, VN74, ML74 | abstinere vos Vulg.

126

liber secundus

haberi volunt qui non sunt, mendacium maxime fonti omnis veritatis displicere ostendet et dedecus etiam mentientibus afferre, modum adhibeant in omnibus, longissimam vitam esse veluti momentum temporis et veluti florem, qui mane virescit, vespere decidit (Ps. 89, 6 ad sensum), non esse differendam pœnitentiam, propriæa saluti consulendum, adulescentiæ calorem et impetum sanctis exercitationibus et piis operibus temperent, alicui disciplinæ se tradant, aliquem virum bonum cuius exemplo et consilio prudentiores et meliores efficiantur deligant, adulescentiam, periculorum et insidiarum plenam ætatem valde suspectam habeant. 208. Ad viros media ætate consistentes ita sermo accommodandus est ut quo magis in illis viget ingenium, iudicium et memoria, eo magis divinis muneribus ad aliorum usum et ad animarum salutem utantur, in ea ad quamb nati sunt et cui a primis annis se dediderunt arte se exerceant sine fuco et ostentatione. Senum consuetudine prudentiam augeant. Vitæ moderatione et gravibus colloquiis iuniores erudiant.

30

Quod disciplina distinguntur magistri a discipulis, religiosi et clerici a laicis, et quod magistri sint sacerdotes qui Christum sequuntur et eius præcepta docent

209. Distinguntur auditores, ut paulo ante monuimus (Aug. Val. rhet. eccl. ii, 25), disciplina, ut alii dicantur magistri, alii vero discipuli, et inter magistros alii sint rerum divinarum, alii humanarum. Quæ distinctio non solum ad mares verum etiam ad feminas pertinet, hoc uno excepto, quod feminis non licet Sacras Litteras docere, quo loco erunt admonendæ quædam viduæ curiosæ per urbem cursitantes ut moderationem retineant, orent, familiam suam bene administrent, concionibus intersint, missas audiant, operibus piis se dedant, silentio modestiam præ se ferant christianam. Porro magistrum optimum fuisse Iesum Christum Dominum Nostrum ecclesiasticus orator sæpe ostendat, docuit enim utilia, brevi tempore, facile docuit: omnia fecit quæ docuit. Quibus de rebus erit fortasse utilius oratori ecclesiastico pluribus verbis disserere in synodis, cum iussu Episcopi sermonem interdum habebitc, aut in congregationibus quæ in diœcesibus discendi et se mutuo iuvandid causa institutæ sunt. Si ad populum interdum explicans Evangelium hunc locum tractaverit, ita illum tractabit ut

asibi ipsi et propriæ V | propriæ R bad quam V, r′ | quam RM77 cinterdum habet V | habebit R dconsolandi V | iuvandi R

liber secundus

127

se non idoneuma magistrum prius esse fateatur atque ut hortetur populum ad orandum Deum ut boni magistri ad erudiendam plebem Dei mittantur, verum magistrum dicat esse Christum, Sanctos Apostolos et eos qui illis successerunt, Episcopos, eius fuisse ὑποδιδάσκαλοι aut, ut usitato verbo utamur, repetitores, pessimum magistrum esse Satanam quandoquidem suggerit res inutiles et perniciosas, ⟨specie etiam virtutis sanctos fallere, docere discipulos suos fingere, aliter docere aliter vivere⟩b. 210. Sacerdotes interdum alloquens orator ecclesiasticus, ostendet eos esse ministros Dei, ut iam sæpe dictum est, illis multa dicta esse a prophetis, quæ tamquamc divina voce prolatad sunt proferenda, quemadmodum illa Malachiæ: “O sacerdotes, si nolueritis audire et si nolueritis ponere super cor ut detis gloriam nomini meo, ait Dominus exercituum, mittam in vos egestatem et maledicam benedictionibus vestris, et maledicam illis, quoniam non posuistis super cor. Ecce ego proiciam vobis brachium et dispergam super vultum vestrum stercus sollemnitatum vestrarum et adsumet vos secum …” (Mal. 2, 1–3) et quæ sequntur. Quo loco observare debet ne locos huiusmodi tractans sacerdotume auctoritatem minuat et populum contra illos irritet. Prima persona utatur cum de sacerdotibus ad populum dicit, verbi causa, illa Malachiæ tractans dicat: “Nobis dicta sunt illa verba quæ sine lacrimis vix commemorari possunt ideoque afferuntur in medium ut pro nobis, dilectissimi fratres, oretis”. Sed raro admodum coram populo ad sacerdotes convertendus est sermo. In synodis potius et in congregationibus quæ ab Episcopis haberi solent hic locus est explicandus et copiose illa verba beati Chrysostomi explicanda21: “Multi sacerdotes, pauci sacerdotes, cathedra non efficit sacerdotem sed sacerdos cathedram”. Et in primis illa Salvatoris nostri: “Vos estis sal terræ … vos estis lux mundi” (Mt. 5, 13–14) et pluribus verbis ostendendum est in sacerdotibus requiri bonitatem, sobrietatem, castitatem, scientiam idque multis sententiis poterit confirmare.

abonum V | idoneum R

bdocere omni tempore, specie etiam virtutis sanctos fallere, docere discipulos suos fingere aliter docere aliter vivere V ctamquam si V | tamquam R dprolata essent V | prolata R esacerdotibus V | sacerdotum R 21

Gratianus, Concordia discordantium canonum ac primum de iure divinæ et humanæ constitutionis, Distinctio xl, 12, 6 PL 187, 0217b–0218a: “Multi sacerdotes, et pauci sacerdotes, multi nomine, pauci opere. Videte ergo quomodo sedetis super cathedram, quia non cathedra facit sacerdotem, sed sacerdos cathedram”.

128

liber secundus

211. Necessariam bonitatem demonstrabit testimonio Davidis dicentis: “Sacerdotes tui induantur iustitiama” (Ps. 131, 9). ⟨Sacerdotis dicet esse, ut docet sanctus Ambrosius: “nulli nocere, prodesse velle omnibus” (Ambr. de off. min. 3, 9, 59 PL 16, 0162b) et eum imitari qui dixit: “Si reddidi retribuentibus mihi mala …” (Ps. 7, 5)⟩b. 212. Confirmabit necessariam esse sobrietatem illis Dei verbis ad Aaron et filios eius (Lev. 10, 9): “Vinum et omne quod inebriare potest non bibetis tu et filii tui quando intrabitisc in tabernaculum testimonii”, ad quam virtutem sanctus Apostolus Paulus Timotheum hortatur illis verbis: “Sobrius esto” (Tt. 2, 6 ad sensum). 213. Utetur etiam eiusdem Apostoli verbis ad ostendendum castitatem in sacerdote requiri, qui eundem filium suum carissimum monuit ut in omnibus seipsum castum custodiret (1Tm. 5, 22). ⟨Ostendet nihil tam dedecorare sacerdotem quam impudicitiam et Dominum odio habere sordes nec habitare in anima subdita peccatis cum per prophetam dicat: “Mundamini, qui fertis vasa Domini” (Is. 52, 11)⟩d. Addet requiri in sacerdotibus bonos mores eiusdem Sancti Pauli verba proferens: “Nemini dantes ullam offensionem nee vituperetur ministerium nostrumf sed in omnibus exhibeamus nosg sicut Dei ministros” (2Co. 6, 3–4). 214. Utile etiam erit sæpe dicere valde necessariam esse scientiam et verba illa prophetæ commemorare: “Labiah sacerdotis custodient scientiam et legem requirent ex ore eius, quia angelus Domini exercituum est” (Mal. 2, 7) et incutere sacerdotibus timorem illis verbis: “Quia tu scientiam reppulisti et ego repellami te, ne sacerdotio fungaris mihi” (Os. 4, 6). Quæ omnia a Deo paucis verbis propheta petiise visus est cum dixit: “Bonitatem ⟨et⟩j, disciplinam et scientiam doce me” (Ps. 118, 66). 215. Sunt autemk sacerdotes in primis ab avaritia deterrendil verbis prophetarum, et præsertim illis Micheæ: “Principes eius in muneribus iudicabant et

ainduantur iustitiam omn. | induentur iustitia Vulg. bet Isaiæ, qui scripsit: mundamini qui fertis vasa Domini V | sacerdotis … mala R cintrabitis omn. | intratis Vulg. dostendet … domini R add. ene omn. | ut non Vulg. fnostrum omn. add. gnos omn. | nosmet ipsos Vulg. hlabia enim Vulg. iet ego repellam omn. add. jbonitatem V | bonitatem et R. Vulg. katque V | sunt autem R lad avaritiam fugiendam adhortandi sunt cum V | ab avaritia deterrendi R

liber secundus

129

sacerdotes eius in mercede docebant et prophetæ eius in pecunia divinabanta … propter hocb Sion quasi ager arabitur et Hierusalem quasi acervus lapidum erit et mons templic excelsa silvarum” (Mi. 3, 11–12), tum etiam exemplis sanctorum hominum, in primis sacerdotum, ut Gregorii Pont. Max., Sancti Martini Episcopi, Sancti Dominici et quamplurimorum aliorum quos historiarum ecclesiasticarumd libri suppeditabunt. ⟨216. Monendi autem sæpe sunt illi, in primis qui curam exercent animarum, non longe abesse diem in qua Dominus animarum illi creditarum rationem poscet, vigiliis, ieiuniis, orationibus, insistendum cum omni plebe iram Dei placandam, gemitibus assiduis et deprecationibus crebris incumbendum. Hæc enim sunt arma cælestia, hæc munimenta spiritualia et tela divina quibus sacerdotes et populi proteguntur. Cavendum sacerdotibus ne negligentiæ aut indulgentiæ aut importunæ censuræ aut inhumanæ duritæ illis sit ratio reddenda eoque loco inculcandum sacerdotibus ambitionem dulcem spiritualium opum spoliatricem esse, iucundam animarum nostrarum hostem, tineam virtutum, blandissimam bonorum nostrorum deprædatricem⟩e.

31

Qua ratione excitandi sint auditores de sacerdotibus et concionatoribus interdum non bene sentientes

217. Ad populum vero cum necessario de sacerdotio dicendum est verba illa Domini Nostri Iesu Christi ⟨de malis sacerdotibus seu prælatis⟩f in medium sunt afferenda: “Quæ dicunt, servate et facite, quæ faciunt, nolite facere” (Mt. 23, 3 ad sensum), non contemnendos Dei ministros, sed eorum calamitatem potius lugendam qui se tanto munere indignos ostendunt et iustissimam Dei iram in se concitant. Excitandi vero sunt auditores verbi Deig ut quæ audiunt mandent memoriæ, audiant cum fructu, non numerentur inter illos de quibus scriptum est: “Semper discentesh, numquam ad scientiam pervenientes” (2Tm. 3, 7). Ad discipulos quos sanctissimi viri Christi disciplina imbuti, beatus Augustinus, Hieronymus, Franciscus, Dominicus et Benedictus instituerunt et sanctissimis suis regulis etiam mortui instituunt sermonem habere non solent clerici, mutuo enim inter se religiosi viri et in doctrina scholastica et in omni litterarum genere versati se docent. aet super Dominum requiescebant dicentes numquid non Dominus in medio nostrum non venient super nos mala omn. om. bhoc omn. | hoc causa vestri Vulg. ctempli omn. | templi in Vulg. dsacrarum historiarum V | historiarum ecclesiasticarum R emonendi … deprædatricem R add. fR add. gDei discipuli Apostolorum, concionatorum et sacerdotum, quos audiunt V | Dei R hdiscentes et Vulg.

130 32

liber secundus

Qua ratione discipulæ Sanctorum Patrum, hoc est moniales, commovendæ sint

218. Ad discipulas eorum quos nominavi sanctorum, hoc est, moniales, quidam iussu Episcopi sermonem habere consueverunt, cum quibus ita agere debent ut interdum ad metum, ad gaudium reliquasque sanctas affectiones ut utile iudicaverint excitent. Dicanta monachas in monasteria se abdidisse non solum ut relictis parentibus, propinquis et omnibus rebus sæcularibus Dei præcepta ad salutem necessaria commodius observarent, sed etiam evangelica consilia— quæ sunt paupertas voluntaria, castitas integrab et obedientia perpetuac—quæ ipsæ Deo voverunt, exequerentur, quare oportere ut, quemadmodum Sanctus scriptum reliquit Basilius, qui balneum intrant omnibus vestibus se spoliant, sic quæ colendæ pietatis causa monasteria ingrediuntur statim omne pecuniarum et ceterarum rerum sæcularium desiderium, omnes carnales cupiditates exuant et propriam voluntatemd abdicent. 219. Ad illas accommodari possunt illa verba: “Cum votum voverise Domino Deo tuo, non tardabis reddere, quia requiret illud Dominus Deus tuus, et si moratus fueris reputabiturf tibi in peccatum” (Dt. 23, 21), et illa: “Audi filia et vide, et inclina aurem tuam et obliviscere domumg patris tui quia concupivit Rex speciem tuam” (Ps. 44, 11–12 ad sensum), et quæ a beato Apostolo scripta sunt: “Despondi enim vos uni viro virginem castam exhibere Christo” (2 Co. 11, 2). Atque ad excitandam in illis sanctam quandam lætitiam declaranda sunt illa verba: “O quamh bonum et quam iucundum esti habitare fratres in unum” (Ps. 132, 1), eas veluti sorores unum in locum esse coactas ut earum una sit voluntas, unaj religio, unak caritas, omnia denique sint communia et ita habitent in domo Domini omnibus diebus vitæ suæ, eis datum, assiduo posse com Deo loquil et in terris degentes cælestem vitam ducere, monasteria, si in ipsis sit pax et concordia, esse instar Paradisi, sin discordia in eis disseminata sit, esse instar Inferni, nullam esse nobilitatem quæ cum nobilitate sponsarum Christi possit conferri, non posse perfectam beatitudinemm in hac vita reperiri, eius tantum imaginem in monasteriisn apparere. Commemoranda etiam sunt adicat VN74, VR74, RM77 | dicant ML74, CL75, CL82, PR75, r′ bperpetua V | integra R cintegra V | perpetua R dpropria se voluntate V | propriam voluntatem R evotum voveris omn. | voveris votum Vulg. freputabitur omn. | reputabit Vulg. gpopulum tuum et domum Vulg. ho quam V, r′, quam RM77 | ecce Vulg. iest omn. add. juna sit V | una R kuna sit V | una R leis licere in choro Deum alloqui V | eis datum, assiduo posse com Deo loqui R mnullam beatitudinem V | non posse perfectam beatitudinem R nmonasteriis V, r′ | monasteriis præcipue RM77

liber secundus

131

commoda quæ sentiunt, incommoda quibus carent, non distrahi varietate negotiorum, non perturbari domesticis calamitatibus, non victum quærere, non discordias coniugum, dolores parturientium, molestias filiorum perpeti, cum Deo, non cum improbis hominibus, ut in hoc sæculo viventibus accidit, sermonem habere.

33

Quomodo humanarum scientiarum magistri excitandi sunt

220. Magistros humanarum scientiarum ac artium excitabit orator ad ea quæ ipsi didicerunt aliis impertienda, communicanda esse divina munera: tanto magis crescere artes et scientias quanto magis communicantur. Quam facillime et brevissime fieri possit, quam profitentur artem eam, doceant et in primis operam dent ut reliquæ omnes artes veluti ancillæ serviant omnium Reginæ, Theologiæ, ne tamquam mercatores doceant libentius divites quam pauperes, neminem excludant, nobilissimum eleemosynæ genus esse docere. Quo loco perterrefaciendi sunt rhetores sæculi ne incautos adulescentes erudiant ad decipiendum, ad excitandas seditiones. Multo magis philosophi, ne de mundi æternitate, de immortalitate animæ, ex sententia Averrois nimium multa et nimis subtiliter disputenta, id enim hominis impii esseb quispiam posset suspicari. Quod prohibuerunt Sancta Concilia (Conc. Later. 3, sess. 8 sub Leon. x), non audeant ostentationis causa ad perniciem ingeniorum profiteri. Iurisperitos autem, medicos et qui in aliis nobilibus artibus versantur excitet ecclesiasticus orator ut cum timore Dei artem exerceant suam. Medicis incutiat timorem divini iudicii si eorum negligentia ægroti sine sanctis sacramentis Ecclesiæ ex hac vita decedant. Iurisperitos ad horribile iudicium vocet si eorum culpa lis protracta, ortæ inimicitæ, viduæ aut pupilli oppressi fuerint.

34

De moribus amicorum et de variis eorum generibus

221. Accedamus ad tertiam distinctionem, quæ erat ut electione auditores distinguerentur. Quidam enim dicuntur amici, quidam, etsi inimici non sunt quia se mutuo non norunt et nulla coniunctione inter se iuncti sunt, eo non appellantur nomine. Amicos interdum dicat omnes christianos quia commu-

adoceant V | disputent R bquod impudentis hominis ac etiam impii esse V | Id enim hominis impii esse R

132

liber secundus

nia sunt cælum et terra, communis pretiosissimus sanguis Christi, communia sacramenta, communes preces Ecclesiæ, sed tamen magis proprie appelandos amicos qui in aliqua societate, sub eodem vexillo, iisdem piis operibus intenti, vivunt expectantes beatam spem, cuiusmodi sunt illi qui habentur et nominantur “fratres” seua “socii”, quorum multæ sunt societates prout Spiritus Sanctus alios excitat ad erudiendos pueros in doctrina christiana, alios ad orationem et ad frequentanda sanctissima sacramenta, alios ad propria corpora castiganda, alios ad consolandos eos de quibus ultimum est sumendum supplicium. Hæc sancta amicitiarum genera et plura alia quæ non utilitate ⟨sua⟩b aut voluptate, sed pietate et vitæ sanctitate omnia metiuntur, quibus otium fugitur et auctori omnium bonorum Deo honor exhibetur, quam maxime poterit ecclesiasticus orator laudet atque hos piorum virorumc atque etiam feminarum conventus excitet ad perseverantiam. 222. Cum ad illas sermonem habet, dicat viam esse hanc vitam admodum difficilem et periculosam, illud vere dici posse: “Væ soli” (Qo. 4, 10), nos omnes egere aliorum auxilio quo facilius iter faciamus ⟨et⟩d labyrinthum huius mundi inextricabilem transeamus perveniamus⟨que tandem⟩e ad cælestem illam patriam, has veras esse amicitias quas amor Dei, quas studium pietatis conciliavit, has esse stabiles et perpetuas, cavendum ne subdolus ille et perniciosus venator animarum nostrarum, Satanas, discordias in sanctis societatibus interdum disseminet, precibus flagitandum esse ⟨Dei⟩f auxilium, frequenti usu sacramentorum illius conatus frangendos, sic vivendumg ut alterum quisque ferat, ut nihil dicatur nisi implorato Spiritus sancti auxilio, si qua oritur dissensio ad Archipresbyterum aut etiam, si opus est, ad Episcopum deferatur.

35

Qua ratione commovendi sint milites

223. Cum autem in hac vita variæ oriantur perturbationes variaque pericula immineant quibus fit ut optatissima pace frui non possimus et idcirco bellum sit maxime necessarium, eliguntur quidam ad defendendam religionem et patriam aut qui disciplina militari inter ceteros excellunt se ipsi offerunth. aalio nomine V | seu R

bsua R add. cpiorum VN74 det R add. eperveniamus V | perveniamusque tandem RM77 fDei R add. ghanc legem instituendam V | sic vivendum R haut quia inter ceteros excellant seipsi offerunt qui in disciplina militari versari dicuntur VN74, VR74, ML74, PR75, RM77 | aut quia inter ceteros excellant aut quia seipsi offerunt qui in disciplina militari versari dicuntur CL75, CL82 | aut qui disciplina militari inter ceteros excellunt se ipsi offerunt r′

liber secundus

133

Quamobrema si interdum, ut tempore belli, orator ecclesiasticus ⟨ad milites⟩b sermonem habeat, dicatc ad ipsosd pertinere defendere religionem Christi, pugnare pro Sanctæ Matris Ecclesiæ defensione, pro honore Dei et pro ovibus, pretiosissimo Christi sanguine redemptis si site opus moriendum esse, ad milites christianos maxime spectare iustitiam tueri, miseris hominibus subvenire, valde ignominiosum in militia esse nihil aliud habere propositum quam ditari, quam intemperantia seipsum fœdare, quam ubi quis victoriam reportaverit a seipso, hoc est a cupiditatibus suis, vinci. 224. Quo loco proponet illa verba sumpta ex libro Regum: “Esto vir fortisf pugnemus pro legibus Dei nostri et pro populo nostro” (2 S. 10), quæ verba explicans pugnent dicat omnes pro Christo, pro sanctissimis sacramentis, pro sanctis monasteriis, pro virtutibus, pro libertate, pro pace. Sumant alacriter arma contra acerrimum christiani nominis hostem, contra discipulum Satanæ, contra impurissimum omnium flagitiorum ac scelerum hortatorem, crudelitatis ministrum, non posse non vincere qui sic pugnat, cum mori pro religione ac etiam captivum duci maxima propriarum affectionum et cupiditatum victoria sit existimanda. 225. Quæ ubi dixerit moderata quadam oratione addere poterit se vehementer optare ut omnes christiani milites Ioannem Baptistam præcursorem Domini magistrum sequantur eiusque verba in animo imprimant suo. Cum enim ad sanctissimum illum virum accessissent milites eumque ita interrogassent: “Quid faciemus et nos?” (Lc. 3, 14), responditg: “Neminem concutiatis neque calumniam alicui inferatish et contenti estote stipendiis vestris” (Lc. 3, 14), nam quii abutuntur imperatoria potestate aut militari ad gravandum, lædendum aut opprimendum aliquem commilitonum suorum aut etiam victorum cum vitæ eorum parcendum essetj, qui calumnias inferunt ut pecuniam extorqueant, ii certe nobilissimam disciplinam dedecorant et potius Satanæ milites quam Christi putandi sunt. Quod tamen argumentum attingendum non pluribus verbis explicandum dixerim nisi fortasse inter christianos eosdemque catholicos geratur bellum, quo tempore hæc quæ diximus commodius et uberius explicari poterunt. adicuntur. Cum autem, ut Aristoteles scriptum reliquit, in urbibus sint supremi, mediocret et infimi, milites inter supremos et Reipublicæ defensores sunt collocandi. Quamobrem V | dicuntur. Quamobrem R bad milites R add. cdicat sæpe V | dicat R dad multos V | ad ipsos R esi sit V, r′ | sit R ffortis et V, Vulg | fortis R glegimus eum respondisse V | respondit R halicui inferatis omn. | faciatis Vulg. inam ita se res habet qui V | nam qui R jesse existimatur V | esse RM77 | esset r′

134 36

liber secundus

Quomodo mercatores debeant commoveri

226. Sunt qui hoc vitæ genus sibi eligunt ut mercaturam exerceant, qui si aliunde vivere possunt, sapientium virorum iudicio non sunt laudandi nisi ad finem laudabilem, ⟨ut⟩a ad collocationem filiarum suarum, ad eleemosynarum distributionem, ad subveniendum patriæ, quidquid labore comparant conferendum statuant. ⟨Equidem⟩b non putarem mercaturam vituperandam, affert enim multas commoditates vitæ hominum, reddit etiam homines industrios et ignaviam atque inertiam, morbum civitatum, removet, sed tamen sordida mercatura et quæ calamitate inopum crescit vituperanda est. Recitabit interdum illa verba Ecclesiastici: “Negotians difficile eruitur a peccato” (Si. 26, 28 ad sensum). Omnem fraudem, mendacium et dissimulationem e mercatorum animis amovere studeat. Dicat veramc mercaturam esse lucrari animas Christo, essed fænerari Deo quandoquidem divitiarum omnium largitor centuplum reddit et etiam vitam æternam donat.

37

Occulto Dei iudicio inter se differre Principes, subditos, nobiles, ignobiles, divites, pauperes

227. Quarta restat distinctio auditorum explicanda sumpta ⟨ut vulgo dicitur⟩e a fortuna, quamf imperitum vulgus cæcam, instabilem et temerariam dicitg, nos tamen hæc omnia nomina reicientes quidquid fortunæ tribuitur occultum et sapiens Dei iudicium nominamus, quo fit ut alii Reges sint alii subditi, alii potentes alii infirmih, alii nobiles ignobiles alii, alii divites alii pauperes, ut iubeant sæpe ii quibus satius esset parere, præsint qui potestate abutuntur, iaceant ignoti qui magnis virtutibus sunt præditi, sint multarum divitiarum heredes homines cupidissimi usum divitiarum ignorantes, ad administrationem familiæ succedant ii qui tutoribus egerent, quidam habitent ruri qui ad danda consilia et ad regendos alios essent aptissimi. Qua de re agens splendidis verbis demonstrabit Deum paterno imperio regere hunc mundum, in eius sapientia et paterna gubernatione acquiescendum, omnes dici posse Reges si seipsos noverint regere, omnes potentes quia divina gratia adiuti, possunt in sanctis virtutibus proficere, omnes nobiles quia ad imaginem et similitudinem Dei effecti, fratres Christi eius pretiosissimo sanguine redempti, ad cælestem aut R add. bequidem R add. cpræclaram RM77 | veram V, r′ dChristo, Christi pauperibus subvenire esse id RM77 | Christo esse V, r′ esumpta a fortuna V | sumpta, ut vulgo dicitur, fortuna RM77 | sumpta, ut vulgo dicitur, de fortuna VN78 | sumpta, ut vulgo dicitur, a fortuna VR83 fquam licet V | quam R gdicat V | dicit R hinfirmi V, RM77 | infimi r′

liber secundus

135

hereditatem sunt vocati, omnes divites quia participes divitiarum et thesaurorum suorum fecit nos Christus, cæli et terræ Rex et bonorum omnium Dominus.

38

Qua ratione clericis agendum sit cum Principibus et subditis

228. Admodum raro et fortasse numquam, clerici, quibus scribimus, coram Regibus et Principibus sermonem habebunt. Si quando vero id illis accideret, eos monemus ut turpissimum adulationis vitium vitent: coram Regem non laudent neque Principes, id enim non decet ministros Christi, nec etiam in magna populi frequentia audebunt ipsi eos reprehendere, non quidem ullo metu aut ulla spe, sed ne movere seditionem videantur et populi auram aucupari. Quod si sermo de eoa inciderit locus⟨que postulaverit⟩ explicansb aliquod evangelium aut epistolam beati Pauli, regias virtutes proponat: religionem, iustitiam, clementiam, fortitudinem, temperantiam, paterno amore subditos complecti regium esse, populorum commoda spectare, non sua, eos exemploc et auctoritate præmio et pœna regere, subditos ad veras virtutes, ad cælestem patriam dirigere, seipsum in magna potestate vincere esse virtutem heroicam quam Regibus necessariam sapientes viri putarunt. Quæ cum breviter et dilucide, temperato quodam genere dicendi utens, dixerit, ⟨docebit⟩d populi bene instituti essee amare Regem seu Principem suumf, eiusg consilia semper in meliorem partem interpretari, legibus obtemperare, consilio, opibus, quantum necesse est, alacriter eos iuvareh.

39

Quomodo commovendi sint rerumpublicarum administratores

229. Inter auditores Verbi Dei, plerumquei adsunt multi qui rempublicam administrant, cum quibus multo liberius agendum est, cum ipsi non semper præsint reipublicæj. Excitandi sunt hi ad politicas virtutes, sed maxime ad veritatem amandam, ad ineptas et malitiosas quasdam blanditias vitandas et ad eos sermonem convertens orator sæpe, ut fecit beatus Chrysostomus cum ad Antioasi V | quod si sermo de eo R blocus explicans V | locusque postulaverit explicans R chomines imaginem Dei gerentes, in terris exemplo V | eos exemplo R ddocebit R add. eesse pluribus verbis docebit amare V | esse amare R faut principes suos V | seu principem suum R georum V | eius R heos iuvare V, r′ | iuvare RM77 iplerumque in rebuspublicis V | plerumque R jreipublicæ, ut perniciosum sit ipsos in ullam suspitionem improbitatis adducere V | reipublicæ R

136

liber secundus

chenos concionaretur (Chrys. homil. PG 49 15–222), disserat de vitando iuramento, cum in rebuspublicis sæpissime ad conciliandam sibi omnium, etiam improborum, benevolentiam, mendaciis et periuriis cives uti consueverinta. Excitandi sunt etiam maxime ad anteponenda publica commoda suis, matrem esse communem rempublicam, alumnam pacis, sanctæ religionis conservatricem, divinitus tot et tam magna beneficia illis esse concessa non ut privatib sibi propria facerent, sed ut libertate et honesto otio illic fruerentur, vehemens illud studium ad parandas opes, quod a quibusdam adhibetur, adhibendumd ad religionem sanctam tuendam, ad sanciendas et servandas leges, ad iustitiam colendam, ad salutaria consilia proponenda. 230. Verum ad nobiles convertens orationem, quando hi solent esse magnanimi et plerumque admodum ambitiosi, ad humilitatem maxime excitabite et valde deterrebitf, ne in illud magnum incidant dedecus quod est a parentum gloria degenerare, humilitati in primis studeant, nullam esse nobilitatem quæ cum Christi nobilitate sit conferenda. Ignobiles ad veram nobilitatem, quæ in observatione religionis et in virtutibus est collocata, sunt accendendi. Moneatg tamen oratorh ignobiles ne se nobilibusi pares putent, quandoquidem ⟨illis⟩j, cum claris sint orti parentibus et antiquis sæpe divitiis abundent, ⟨æquum est præ ceteris aliquid tribui velut excellentioribus. Et quoniam temere a multis vituperantur qui spretis inanibus titulis in monasteria se abdunt22, dicat esse laudandam religiosorum vitam, esse monasteria officinas virtutum, solitariam vitam esse, ut Sanctus scribit Basilius, cælestis doctrinæ scholam, divinarum artium disciplinam, sanctarum mentium delectationem, intimi gustus inexhaustam dulcedinemk, huius vitæ sepulchrum⟩l.

ain hominum animos illabantur V | uti consueverint R bprivata VN74 | privati ML74, VR74, CL75, CL82, PR75, VR83 | singuli RM77, VN78 cilli V, VR83 | universi RM77, VN78 dadhibeatur V | adhibendum R esunt excitandi V | excitabit R fdeterrendi V | deterrebit R gdoceat V | moneat R horator ut VR74, ML74, CL75, CL82, PR75 | orator VN74, R inunquam nobilibus se V | ne se nobilibus R jillis R add. kdulcedinem cellam cælestium negotiorum vexationum RM77, VN78 | dulcedinem VR83 labundent illis etiam concessum videtur ut a ceteris eis quidam tribuantur honores V | abundent ⟨æquum … sepulchrum⟩ R add. 22

Erasmus Rotterodamensis, Enchiridion Militis Christiani, Adversus iram et vindictæ cupiditatem, Basileæ, 1518, p. 146: “Monachatus non est pietas, sed vitæ genus, pro suo cuique corporis ingeniique habitu, vel utile, vel inutile”; cf. Erika Rummel, “Monachatus non est pietas: Interpretations and Misinterpretations of a Dictum”, in Erasmus’ Vision of the Church, ed. Hilmar M. Pabel (Kirksville, Truman State University Press, 1995), pp. 41–56.

liber secundus

40

137

Quomodo commovendi sint patresfamilias ⟨et famuli⟩a

231. Porro autem cum maior auditorum pars hac ratione distingui possit ut alii sint famuli, alii domini, quos rectius “patresfamilias” dixerimus, ad hos sæpissime ita convertendus est sermo. Meminerint ideo se constitutos esse patresfamilias a Domino ut familiam suam informent, hortentur, corripiant et consolenturb idque ab illis requiri ut universæ familiæ suæ se virtutum exemplar præbeant huius muneris exacturum Dominum rationem. Quo loco commodissime poterit dicere ad eos qui hac divinitus concessa potestate abutuntur: “noli esse sicut leo in domo tua evertens domesticos tuos et opprimens tibi subiectosc” (Si. 4, 35), mundum esse tamquam amplissimam quandam familiam Christi, Christum præscripsisse legem caritatis, pietatis, humilitatis, iurgia, convitia et verba iniuriosa, quibus uti solent servi suarum cupiditatum, huius sæculi domini esse maxime detestanda, beatum Paulum Apostolum audiendum qui scripsit ad Ephesios: “Et vosd, domini, eadem facite illis” nempe “quæe vobis ipsis fieri optaretis, si servi essetis et pauperes scientes quia eorumf et vester Dominus est in cælis” (Ef. 6, 9). 232. Quæ verba oratorio modo explicans ecclesiasticus orator sic populum, sic patresfamilias alloquatur: “Existimate, fratres, vos servorum vestrorum esse conservos, qui communem Dominum habetis in cælo, qui eundem cæli et terræ rectorem agnoscitis Deum, eundem illorum et vestrum patrem experimini, eundem etiam horribili illo die Iudicii iudicem habituri, qua mensura mensi fueritis remetieturg vobis docuit (Mt. 7, 1–2; Mc. 4, 24; Lc. 6, 38), communis omnium Dominus ostendeth immoderatis laboribus non esse gravandos famulos, res necessarias ad victum et vestitum illis providendas, eis solvendam mercedem, studendum ut meliores efficiantur, indulgentia, nimia familiaritate et communicatione secretorum non eos esse ad licentiam, quod quidam faciunt, erudiendos”. Hoc loco perversa quorundam dominorum consuetudo acriter erit reprehendenda quod famulis suis veluti mancipiis utantur, quodi veluti tyranni miserrimæ cuiusdam domus servos suos adhibeant sibi ministrosj ad multa scelera patranda, ⟨quod⟩k corruptores suorum filiorum eos efficiant. Quamobrem admonendil sunt sæpe ne huiusmodi homines alant, ne multitudine famulorum inutilium quæ familias perturbet delectentur, opes suas in alios usus conferant, alant potius servos Christi, pauperibus subveniant, aet famuli r′ add.

bconsulentur RM77 ctibi subiectos omn. | subiectos tibi Vulg. det vos omn. | et Vulg. equemadmodum V | nempe quæ R feorum omn. | et illorum Vulg. gmetietur V, RM77 | remetietur VN78 hhis verbis ostendet V | ostendet R iet V | quod R jadministros V, RM77 | ministros r′ kquod r′ add. lobiurgandi V, RM77 | admonendi r′

138

liber secundus

scianta multas familias ⟨in graves calamitates incidisse et perpetua infamia⟩b fuisse notatas ob hanc unam causam, quod nulla in eis erat disciplina, paterfamilias turpiter iracundiæ aut cupiditati serviebat et famuli dominabantur. Hinc homicidia, hinc stupra, hinc adulteria, hinc multas calamitates exortas esse commemorabit. 233. ⟨Ubi hoc argumentum tractaverit, ad famulos orationem convertens explicabit pluribus ea verbac beati Pauli: “Servi, obœdite per omniad dominis carnalibus (…)e non ad oculum servientes, quasi hominibus placentes” (Col. 3, 22– 24), sed: “in simplicitate cordis timentes Deumf, quodcumque facitis ex animo operamini sicut Domino et non hominibus, scientes quod a Domino accipietis retributionem hereditatis” (Col. 3, 22–24). Quæ verba necessario sunt sæpe explicanda, cum plerique non serviant sicut Domino, sed ad oculum et ut placeant, quod maxime in aulis Principum solet accidere. Quo loco sunt excitandi qui serviunt ut serviant in Domino eatenus pareant dominis suis quatenus quod iubent cum lege Domini consentit aut saltem divinæ legi non adversatur. 234. Reprehendendi sunt huius sæculi mores, quod famuli, quod familiares, ut placeant dominis illis adulantur, malum dicunt bonum et bonum malum. Quidquid dicunt et faciunt, id omne ad propria commoda referunt ut ⟨in animos dominorum illabantur⟩g, inde ditentur, honores consequantur et, ut uno verbo dicam, inde dominentur et, cum maxime blandiri videantur, eos quibus proprii commodi causa serviunt odio habent, eos clam vituperant et in odium hominum adducunt. Hos Satanæ ministros, infideles servos aut potius domesticos inimicos, pestem vitæ civilis nominabit, duplices, inconstantes et dicet simulationem diu latere non posse et, quod magis timendum est, sumpturum Dominum pœnas de iis qui iniusti et ingrati fuerint in eos quibus in ipsoh servire debuerunt, expectantes ab ipso non tam in hoc sæculo quam in futuro remunerationem⟩i.

asciant in multas calamitates incidisse et perpetua infamia V | sciant R bin graves … infamia R add. cea RM77 | ea verba VN78 dper omnia omn. add. ecum timore et tremore in simplicitate cordis vestri sicut Christo omn. om. fDeum omn. | Dominum Vulg. ga dominis gratiam ineant V, RM77, VN78 | in animos dominorum illabantur VR83 hChristo RM77 | ipso r′ iubi hoc … in futuro remunerationem v cap. xli

liber secundus

41

139

Quomodo commovendia sint ruri habitantesb

235. Quoniam potissimum scribimus seminariorum clericis, quorum multi ruri habitabunt, dicamus de præcipuis rusticanorum hominum moribus et qua ratione ad eos habendus sit sermo. Invident plerumque qui ruri habitant in urbec degentibus, qua in re utile erit incommoda in urbe degentium, invidias, calumnias molestiasque quæ in rerum urbanarum administrationibus sentiuntur commemorare, voluptatem quæ ex agricultura percipitur eiusque nobilitatem ante oculos ponere quam, ut inquit Divus Augustinus, Adam etiam in Paradiso exercuisse “non labore servili sed honesta animi voluptate” (Aug. de gen. 8, 9, 18 PL 34: col. 0380) credendum est, agriculturam esse quendam librum in quo Dei sapientiam et potentiam legere et contemplari possumus, quandoquidem iactis in agrum seminibus plantatisque surculis, translatis arbusculis, insitis malleolis, facile percipi potest, quia: “neque qui plantatd neque qui rigat est aliquide” (1Co. 3, 7), sed cui incrementum dat Deus. Omnia præterea quæ ruri eveniunt: frugum copiam, sterilitatem, siccitatem, ad Dei providentiam referenda esse orator demonstrabit. Iustitiam Dei inculcabit, quidquid adversi contingit accidere propter peccata, eos qui Ecclesiam decimis fraudant corrumpere patrimonium suum, benignissimum patrem Deum non deesse illisf qui labore etg, industria sua, sibi filiisque suis victum quærunt. Similitudines sumptæ ab agris, ab arboribus, et in universum ab agricultura, ad persuadendum magnam vim habent, ⟨cuiusmodi hæ sunth:⟩ “ut ‘a fructibus cognoscitur arbor’, ita hominem declarari operibus qualisi sit” (Mt. 12, 33; Mt. 7, 16–20), “quemadmodum tritico coniunctum est lolium, ita bonitatem malitiaj plerumque esse permixtam et inter bonos multos malos existere”. 236. Perterrefaciendik sunt sæpe rustici verbis prophetarum, verbis etiam Domini Nostri Iesu Christi et sanctorum Apostolorum peccatoribus mortem perpetuam comminantibusl idque faciendum est quoniam plerique inter eos solent esse mendaces, dies festos raro, ut debent, observant, murmurationibus et verbis obscænis delectantur, pertinaciterm in suis opinionibus persistunt, facile irascuntur, facile aliena subripiunt. Licet multo plures reperiantur ruri, magis a dolo et fraude, a quibusdam etiam horribilibus vitiis alieni, sua sorte aimpellendi V | commovendi R

bCap. xlii V | Cap. xli R ccivitate V | urbe R dplantat omn. | plantat est aliquid Vulg. erigat est aliquid omn. | rigat Vulg. filli VN78 glabore et VN74, R | labore VR74, ML74, CL75, CL82, PR75 hqualia ille RM77 add. | cuiusmodi hæ sunt r′ icuiusmodi V, RM77 | qualis r′ jmalitia VN74, R | malitiam VR74, ML74, CL75, CL82, PR75 kad terrorem commovendi V | perterrefaciendi R lcommunicantibus RM77 mfacile V, RM77 | pertinaciter r′

140

liber secundus

contenti iucundiorem vitam ducentes, Ecclesiam etiam sæpius et maiore cum devotione frequentantes quam in civitatibus, quibus interdum magnum et divinum beneficium quo fruuntur est explicandum ut intelligant vere esse divitem qui nihil appetit, semper esse pauperem qui aliquid semper cupit (Sen. ep. 1, 2, 6 ad sensum). Utile admodum erit Societatesa corporis Domini nostri Iesu Christi, beatæ Virginis, atque etiam congregationes quæ appellari solent Caritatis, illis proponere eosque hortari ad sanctissimum sacramentum Eucaristiæ saltem in omnibus solemnitatibus sumendum, ad pueros paterna quadam caritateb ad Ecclesiam ducendos, reprehendendos, verberandosc etiam ac si unius patris omnes essent filii.

42

⟨Nonnulla de christianis ad constantiam fidei excitandis et de infidelibus adducendis ad fidemd

237. Cum præcepta commovendorum animorum tradamus ad quodvis hominum genus accommodata, tum iis studioe, diligentia nostra, consulimus, qui nobis quasi in disciplinam traditi e seminariis ecclesiarum aliquando provenire et fructus uberrimos ferre possint, tum etiam eorum venit in mentem misereri qui bellorum cladibus cum populo fidei suæ commisso, vel in potestatem Turcarum veniant, vel ab hæreticis opprimantur. Eiusmodi exempla utinam nulla extarent. Id quidem nonnullis accidisse valde deplorandum est ii in visceribus Domini Nostri Iesu Christi obtestandi ut greges non deserant suos, meminerint Matatiam succumbentibus et cedentibus ceteris legem Dei vindicasse, Eliam Iudæis deficientibus et a religione divina recedentibus stetisse et certasse constanter, Danielem nec solitudine nec religionis alienæ infestatione fuisse deterritum, innumerabiles item martyres pro sanctissima christiana religione mortem alacriter oppetiisse. Dicat orator ecclesiasticus mortis metum in eo discrimine esse, deponendum moneat, filios suos populos sibi commissos nihil Christo præponendum esse, ereptos ipsos fuisse de laqueis Satanæ sanctissimo Baptismi sacramento, stultos et miseros futuros si amiserint quod sunt consecuti, gratiam Dei et perpetuæ beatitudinis consequendæ spem, in illis calamitatibus probare Dominum fidem populorum et maiorem esse ad protegendum quam sit communis humani generis hostis ad impugnandum.

asocietate RM77

bcaritate communi quodam decreto V, RM77 | caritate r′ RM77 | verberandos r′ dR add. cap. estudio et RM77 | studio r′

ccastigandos V,

liber secundus

141

238. Commemorabit illa verba: “Qui seminat in lacrimis, in exultatione metet” (Gal. 6, 8 ad sensum), et illa Domini Nostri Iesu Christi: “Qui me confessus fuerit coram hominibus confitebor eum coram patre meo” (Mt. 10, 32 ad sensum). Quo loco beati Cypriani verbis uti poterit, paucis mutatis, quibusdam etiam additisa: “Fratresb, si militibus sæcularibus gloriac est ut hoste devicto redeant in patriam triumphantes, quanto potior et maior estd, devicto Zabuloe, ad Paradisum triumphantesf redire et, unde Adamg eiectus est, illuc, prostrato eo qui ante deceperath, trophæa victricia reportare, offerre Deo acceptissimum munus, incorruptam fidem et virtutem mentis incolumem, laudem devotionis illustrem, comitari eum cum venire cœperit, vindictam de inimicis recepturus, lateri eius assistere cum sederit iudicaturus, coheredem Christi fieri, angelis coæquarii, cum patriarchisj, cum prophetis cælestis regni possessione lætari” (Cypr. fort. 13 PL 4 0675a–0675b). Addat: “Punctum temporis est hæc vita (Cic. catil. 2, 8), plena ærumnis”, “mors est miseriarum terminus (Cic. catil. 4, 4) et fidelibus transitus ad veram vitam”, “aciem Christi semper vincentis, semper regnantis, ne deseratis”, “matris nostræ, quæ nos enutrivit, Sanctæ Ecclesiæ, ne obliviscamur”, “moriamur potius ut in æternum vivamus”. 239. Si quando autem eveniret ut ii quibus hæc scribuntur igne caritatis incensi in longinquas regiones proficiscerentur ad Christi Evangelium prædicandum, quanquam huiusmodi viris minime necessaria videntur præcepta, quippe qui a Spiritu sancto, ut credibile est, informentur, eos tamen hortaremur ut brevibus et dilucidis sermonibus dicerent christianam religionem esse perfectam sapientiam, matrem concordiæ, alumnam pacis, magistram caritatis, nutricem omnium virtutum, expultricem omnium vitiorum, in rebus adversis consolatricem, huius sapientiæ largitorem esse cæli et terræ effectorem Deum, eius unigenitum filium Dominum nostrum Iesum Christum esse verum solem a quo lumen accepit sol quem videmus et cuius accessu et recessu res oculis nostris subiectæ generantur et intereunt, Dominum esse Christum, magistrum, legislatorem, medicum, medicinam, viam, veritatem et vitam (Jn. 14, 6) animarum nostrarum. 240. Quæ omnia paulatim in animis populorum imprimant et leni, perspicua brevique oratione articulos fidei, vim sanctissimorum sacramentorum, præsertim Baptismi et Confirmationis, qua ad eiusmodi pugnas fidei roborati sunt, decem præcepta Decalogi et orationem Dominicam ⟨eos⟩k doceant. Sæpe e aadditis RM77 | addat VN78 bR add. cgloriosum PL dest gloria PL eDiabolo PL ftriumphantes PL gAdam peccator PL hdeiecerat PL iadæquari PL jcum patriarchis, cum Apostolis PL keos VN78 add.

142

liber secundus

varietate creaturarum inculcent providentiam Dei. Maxime in recensendis initiis et progressionibus sanctissimæ religionis nostræ et in describenda cælesti illa Hierusalem, æterna et beata patria, versentur. Falsos esse dicant deos gentium: nimium amorem in parentes, in filios, adulationem etiam, deorum multitudinem peperisse, a pluribus diis non posse administrari mundum, in multorum dominatu seditiones et discordias exoriri, in familiis, in regnis, in rebuspublicis ad unum referri omnia, verum Deum, quem nos colimus, divinitatis suæ plurima signa ex omni sæculorum memoria edidisse, eius esse omnia præcepta religionis, sanctitatis, iustitiæ, virtutum omnium, cum a falsis gentilium diis flagitii atque sceleris exempla sumantur, nonulla eum nobis patefecisse et per homines sanctissimos tradidisse multisque miraculis confirmasse, quæ quo magis ab humano sensu abhorrent, eo veriora et diviniora sunt, unum esse cæli et terræ Dominum Deum eumque esse trinum, id mirum videri non debere, quia in anima tres etiam sunt facultates: mens, voluntas, memoria. Atque ubi hæc paulatim in illarum gentium animis instillaverit, facilis erit aditus oratori ecclesiastico ad reliqua explicanda quæ ad earum salutem pertineant.⟩

43

De usu exemplorum

241. Cum exempla plurimum moveant animos auditorum, ecclesiasticus orator, pro ætatis et status diversitate, exempla cum sanctorum ⟨virorum⟩a tum etiam sanctarum mulierum sæpe adhibebit. Qua in re maximam copiam suppeditare poterit vir doctrina et pietate insignis, Aloysius Lippomanus, qui fuit Veronæ Episcopus. Itaqueb, si de contemnenda morte habendus sit sermo, martyrum exempla Stephani, Laurentii et aliorum quamplurimorum in medium sunt afferenda, qui alacriter mortem oppetierunt illa Laurentiic verba repetenda: “Quo sine filio properas pater?” et præclarissima quædam verba matris Machabæorum (2Mc. 7) quæ beatus Gregorius Nazianzenus scripsit in quadam oratione: “Agited, filii mei, agitee, milites strenuif, euge in corporibus fere incorporei, euge tutores legisg canæque senectutis meæ atque civitatis quæ vos aluit et ad eam virtutis magnitudinem evexit. Adhuc paululum et vicimus. Moranturh carnifices, hoc unum perhorrescoi. Paululum adhuc et ego inter mulieres beata et vos inter adulescentes beati. At fortasse matris vos desiderium angit nequaquam

avirorum R add.

but V | itaque R cdiaconi V | Laurentii R deuge V, PL | agite R eeuge V, PL | agite R fstrenui mei milites PL gtutores legis omn. | legis PL hdefatigantur PL iextimesco PL

liber secundus

143

vos deseram: non tam liberos meos odi” (Gr. Naz. serm. 15, 8 PG 35 29423). Et paulo post martyrium, facit matrem loquentem et Deo gratias agentem quod partus suos martyrio decoraverit (Gr. Naz. serm. 15, 9 PG 35, 29424). Quæ verba sine lacrimis proferri non possunt. Si ad remittendas iniurias excitandi erunt auditores, exemplo Sancti Stephani uti poterit, qui oravit pro lapidantibus se (Act. 7, 58–59), Optimum Magistrum imitatus (Lc. 23, 34), qui dum crucifigeretur non maledixit, oravit potius Patrem ut ignosceret eis quia nesciebant quid facerent (Lc. 23, 34). 242. Ad christianam liberalitatem si necesse fuerit commovere sacerdotes, Sancti Nicolai Episcopi, Ioannis Alexandrini, qui dictus est Eleemosynarius, exempla afferri poterunt. Sed non minimum ad commovendum valet, ut alio loco diximus, si domesticis illarum civitatum aut locorum ubi sermo habetur exemplis utamur, ut Mediolani Sancti Ambrosii animi constantia et robur in suo munere obeundo eiusdem temperantia ceteræque virtutes proponi poterunt. Ita etiam alibi aliorum qui in aliqua civitate insignes sanctitate fuerunt Episcopi. In afferendis autem exemplis cavendum esta ne sanctorum hominum peccata et errores sæpe commemoremus, ut Davidis adulterium et homicidium, Petri negationemb, ne auditores inde licentiæ occasionem sumant et erudiantur ad excusandas excusationes in peccatis et existiment licere sibi impune errare. Possunt tamen adhiberi, sed raro, ad declarandam humanam infirmitatem atque ad excitandam spem, in hominum animis peccatorum conscientia deiectis. Porro cum sententiarum magnus sit usus in ecclesiastica eloquentiac, dicamus quid sit sententia et quatenus sententiarum usus commendet orationem et a quibus eæ maxime debeant usurpari.

aQuid in illis cavendum Paris 1575 in marg. R crhetorica V | eloquentia R 23

24

bSalomonis incontinentiam V | Petri negationem

PG 35 294: “Εὖγε, ὦ παῖδες, εὖγε, ἀριστεῖς ἐμοί, εὖγε, ἀσώματοι σχεδὸν ἐν σώμασιν, εὖγε, προστάται τοῦ Νόμου, καὶ τῆς ἐμῆς πολιᾶς καὶ τῆς θρεψαμένης ὑμᾶς πόλεως καὶ εἰς τόδε ἀρετῆς προαγούσης. Ἔτι μικρόν, καὶ νενικήκαμεν. Κεκμήκασιν οἱ βασανισταί, τοῦτο φοβοῦμαι μόνον. Ἔτι μικρὸν, καὶ μακαρία μὲν ἐν μητράσιν ἐγώ, μακάριοι δὲ ὑμεῖς ἐν νέοις. Ἀλλὰ ποθεῖτε τὴν μητέρα; Οὐκ ἀπολείψομαι ὑμῶν, τοῦτο ὑμῖν ὐπισχνοῦμαι· οὐχ οὕτως ἐγὼ μισότεκνος”. PG 35, 294 “Ὡς εὐεργέτας ὁρῶ τοὺς βασανιστάς· μικροῦ καὶ τῷ τυράννῷ χάριτας ὀμολογῶ τῆς τάξεως, ὅτι με τελευταίαν ἐταμιεύσατο τοῖς κινδὐνοις· ἵνα τὸν ἐμὸν τόκον πρότερον θεατρἰσασα καὶ καθ᾽ ἕκαστον τῶν παίδων ἀθλήσασα, οὕτως ἐπαπέλθω σὺν ἀσφαλείᾳ τελεἰᾳ τελεἰοις θύμασιν”.

144 44

liber secundus

De usu sententiarum

243. Sententia est oratio aliquid enuntians de re universali quæ sit optanda aut fugienda, ut: “bonum est ex virtute vivere” (Cic. de fin. 2, 34), “nolle mortales iracundiam servare immortalem”. Duplex autem est sententia: una quæ simplex dicitur, altera quæ habet rationem adiunctam, et illam quidem aut implicitam aut explicitam (Arist. eth. N. 2, 6; Arist. rhet. alex. 11; Arist. rhet. 2, 21). Si habet explicitam, appellatur proprio nomine “pars enthymematis”, si implicitam, “sententia enthymematica”, his verbis usum esse memini Aristotelem (Arist. ad Theodect. 2, 21). Simplex sententia est illa: “bona est religio christiana”. Pars enthymematis est: “non est gaudendum ob mortem inimici, quia poterat converti ad Dominum”. Ratio cur non sit gaudendum est: “quia fortasse melior effectus Deo servire potuisset”. Quamplurimæ autem sententiæ quæ sunt in libro qui inscribitur Ecclesiasticus dici possunt partes enthymematis: “Ne dixeris peccavi et quid mihi accidit triste?” (Si. 5, 4) subiungit rationem: “Altissimus est enima patiens redditor” (Si. 5, 4). Explicata est ratio quamobrem nemo debeat sperare se posse effugere iustitiam Deib. Enthymematica sententia est: “Ne contendas cum viro locuplete”, ac si diceret: “provocatus homo dives litigat ac perturbat proximum, ergo noli contendere cum viro locuplete” (Si. 8, 2). 244. Sacræ Litteræ abundant sententiis quæ suo loco collocandæ sunt nec inculcandæ ut ostentatioc vitetur et ne copia satietatem pariat animis, ut plerumque solent, firmis etiam corporibus cibi nimium delicati et valde nutrientes satietatem afferre. Explicandæ sunt potius et exponendæ quædam sententiæ, alia quæ ad rem pertinere non videntur in aliud tempus reiciendæ. Præclarissimæ reperiuntur in Proverbiis et in Ecclesiaste Salomonis, in libro Sapientiæ atque etiam in Ecclesiastico. In Psalmis Davidis magna inest sententiarum copia, sed nullæ sunt graviores, nullæ quæ maiorem vim habeant ad persuadendum, quam eæ quas Dominus Noster Iesus Christus protulit, quæ maxima semper cum veneratione ac præfatione sunt populis proponendæ. 245. E multis autem quæ in sacris libris continentur hæ excerpendæ sunt ac tractandæ: “attende tibi” (1Tm. 4, 16), “memorare novissima tua” (Si. 7, 40), “altiora te ne quæsierisd” (Si. 3, 22), “Deum time et præceptae eius servaf, hoc est enim omnis homog” (Si. 12, 13). Ex hish vero quæ Dominus Noster Iesus Christus protulit, hæ tractari sæpissime consueverunt: “non possumus duobus dominis aenim est Vulg. bDei ergo non est peccandum V | Dei R costentationis suspitio V | ostentatio R dscrutaveris Vulg. emandata Vulg. fobserva Vulg. ghomo VR74 | hominis VN74 hhis VR74, VN74, R | iis ML74, PR75 | eis CL75, CL82

liber secundus

145

servire (…) Deo et Mammonæ” (Mt. 6, 24 ad sensum), “qui amat animam suam perdet eam” (Lc 17, 33), “qui diligit me sermones meos servabit” (Jn. 14, 23), “qui vult venire post me, abneget semetipsum, tollat crucem suam et sequatur me” (Mc. 8, 34; Mt. 16, 24; Mt. 10; Lc 9, 23). Quarum sententiarum usus et tractatioa in omnibus fere concionibus potest maximo cum audientium fructu accommodari. Senum esse proprium proferre sententias scribit,b Aristoteles (Arist. eth. N. 6, 11), quod cum ita sit presbyterorum erit eas proferre, quamvis non sint senes modi in illis insit canities mentis et morum gravitas. Monuerimc tamen clericos, ne præceptum gravissimi philosophi contemnantd, copiosius potius tractarent quæ sibi dicenda proposuerunt quam in consarcinandis plurimis sententiis, quod non est difficile, nec admodum utile, laborente.

45

De fallaciis enthymematum ⟨deque earum refutatione⟩f et epilogus huius secundi libri

246. ⟨Enthymemata quædam adumbrata, specie et simulatione veræ argumentationis populum sæpe fallunt quæ convincenda sunt. Cum autem perniciosissimus animarum nostrarum hostis idemque callidissimus sophista Satanas sophismatum multa semina in auditorum quorundam animis iaciat, orator ecclesiasticus populi fallacias interdum commemorans leni et paterna oratione solvat. Hæ sunt quædam populorum catholicorum fallaciæ, hæc miseranda sophismata: “luxuriæ, superbiæ aut avaritiæ aut odii moribus meipsum non libero quia Deus ita vult”, “res prosperæ illi succedunt, Deus igitur illum diligit”, “res adversæ illi eveniunt, ergo inimicus est Deo”, “latro audivit: ‘hodie mecum eris in Paradiso’ (Lc. 23, 43), differenda ergo pœnitentia est”, “non est frequentanda Sanctissima Eucaristia quia peccatis sumus expositi”, “malum est mori, ergo valde amanda vita”, “miserum egere, ergo maximo studio quærendæ divitiæ”, “abundare beatum, ergo pauperes miseri”, “astrologus quædam vera prædixit, ergo Astrologiæ credendum”. Hos paralogismos, has fallacias, solvet ecclesiasticus orator ostendens imperitum vulgus interdum ambigua non distinguere, rerum similitudines et dissimilitudines non videre, veras rerum definitiones non percipere, temporum, locorum, personarum, rerum discrimen ignorare, universe affirmare quod non erat affirmandum, falsas causas pro veris habere, disiuncta coniungere, coniuncta separare, veris principiis non assentiri, falsa pro veris, incerta pro certis pronuntiare. atractatio si iudicium adhibeatur V | tractatio R bscribit is quem nominavi V | scribit R chortarer V | monuerim R dcontemnerent V | contemnant R elaborarent V | laborent R fdeque earum refutatione R add.

146

liber secundus

247. Tractabit illum locum Deum non esse causam malorum, radicem peccatorum in nobis esse et, quasi cum adversario loquens: “Heus tu—dicet—in quem convenit illud ad excusandas excusationes in peccatis, cum dicis Deum auctorem tuæ luxuriæ, dicis temerario quodam ausu Deum non esse, quia si non est bonus non est Deus”. Declarabit adimere Illum quidem divitias male utentibus, morbum inducere quibus expedit membra habere debilitata, morte quamplurimos a peccatis et ab infamia liberare, fames, siccitates, inundationes, plagas, esse quibus peccata puniuntur et medicinas salutares quibus populorum morbi sanantur. Ut morbus incisionis membrorum est causa, non medicus, ita harum quæ enumeratæ sunt calamitatum dicet causam esse populi peccata, non bonorum omnium parentem Deum. Falsas illas de prosperitate et adversitate rerum opiniones dicat, exercere Dominum quos magis diligit ut rebus humanis minus affixi cælestia cogitent, Abel iustum fratrem odio habuisse et occidisse, Iacob patriarchæ fratrem Esau infestum fuisse, Ioseph puerum a fratribus venditum, santos Apostolos et innumerabiles martyres rebus adversis probatos, rerum autem prosperitatem interdum esse reprobationis indicium et cuiusdam virtutis humanæ mercedulam, quo difficilius est in prosperis quam in adversis moderationem retinere, eo minus certum putet erga aliquem divini amoris indicium. Impurissimis tyrannis, scelestissimo eorum, qui nunc sunt et multos iam annos fuerunt, Mahumethi successori, quia prospera ita nostris exigentibus peccatis eveniunt, quia ipse est factus “virga furoris Domini” (Is. 10, 5) quia nos percutit, ergo illum Deo gratissimum insanus populus existimabit? Tractet non esse differendam pœnitentiam quia nescimus diem neque horam mortis nostræ quia semper imminet, quia, ut Sanctus scripsit Ambrosius, difficilius est rite pœnitentiam agere quam innocentiam servare, sperare latronis illam veram pœnitentiam esse periculosissimum, sperare ultimo vitæ actu veniam esse temerarium, quam benignitatem ostendit in latronem Dominus, ut eius exemplo nullus umquam desperaret peccator non expedire, ut erga omnes ostendat. 248. Refellat ineptam illam argumentationem de non frequentanda Sanctissima Eucaristia hoc absurdo: si quis dicat non esse sumendam medicinam ægrotis, male illis consulit. Malum esse declaret pluribus verbis esse mortuum peccatis, in peccatis mori, non mori in Domino, mortem esse migrationem ad æternam vitam, peccatorum multorum terminum et veluti portum periculosissimæ navigationis, vitam, hoc est, peregrinationem multis molestiis, plenam non amandam sed tolerandam, ut Dei præcepta servemus, ut peccata nostra lugeamus, ut aliorum saluti consulamus. Poterit interdum dicere: “Unde hæc Satanæ doctrina in populum meum irrepsit: miserum esse egere cum sit miserum peccare? Potuitne miseria in Christum cadere? Qui tamen in omni vita rebus omni-

liber secundus

147

bus externis voluit egere”. Dandam operam dicet omnibus, non illis ut abundent divitiis quibus mundus abutitur ad incontinentiam, ad contumeliam, ad fastum, sed potius ut sint locupletes in Christo, abundent humilitate, patientia, caritate. Vituperabit sæpe temeraria astrologorum iudicia et vanissimas præstigiatorum nugas: has esse Satanæ artes quibus miseras decipit animas, sana corrumpit consilia, temeraria iudicia parit, de maiestate ac providentia Dei detrahit, inquietas animas reddit, et a Christo, cuius adventu hæc dæmonum ars extincta est, alienare conatur. 249. Qua autem ratione essent convincendi hæretici beatus Thomas et alii quamplurimi theologi Aristotelico modo et post hos proximis annis aliquanto ornatius doctissimi viri magnis voluminibus explicaverunt. Cum autem in refutando non solum fallacia argumenta quæ nobis ostendunt dissolvenda sint, sed sæpe etiam argumentatione nostra pravæ opiniones evellendæ et confutandæ, ex eisdem locis enthymemata tum ad confirmandum, tum ad refellendum sumuntur⟩a. 250. Cumb autem orator confutat perversas vulgi opiniones, quarum nonnullas ante commemoravimusc: voluptatem esse summum bonum, divites esse beatos, voluptatibus esse indulgendum, mortem esse maximum malum, simulandum, dissimulandum, spectacula et omnia oblectationum genera quærenda, aut pravam aliquam opinionem quæ invaserit studet evellere, abundare facile poterit propositionibus, tum sumptis a Sacris Litteris, a traditionibus, ab Ecclesiæ auctoritate et Sanctorum Patrum et ab aliis de quibus diximus, tum a locis communibus, in primis a definitione, ab antecedentibus, a consequentibus et a causis de quibus etiam egimus. 251. Nos cum de materia ecclesiastici oratori et de variis probationibus deque ratione commovendorum animorum dixerimus, iam ad tertiam huius operis partem, quæ de elocutione ecclesiastica erit, accedamus, monentes clericos ne habentes concionem ad populum temere disputationes instituant contra aenthymemata … sumuntur R add.

bDe usu enthymematum, cum de usu exemplorum et sententiarum dixerimus, breviter est dicendum. Conficiuntur igitur enthymemata, ut alio loco diximus, ex propositionibus veris ac etiam indiciis non longe petitis neque obscuris, sed ex proximis et apertis, ut facilius in rudium animis imprimantur, quemadmodum fecisse Sanctos Patres, facile est observare. Cum autem quædam adhibeantur ad confirmandum, quædam ad refellendum, ex eisdem locis sumuntur, multo tamen crebrius ubi catholice vivitur enthymemata adhibeantur ad confirmandum quam ad refellendum V | R omn. copiniones verbi causa V | opiniones quarum … commemoravimus R

148

liber secundus

hæreticos, eorum argumenta non commemorent, ne forte in vanitatis suspicionem incidant et simplicium mentibus scrupulos iniciant. In universum dicant miseros esse hæreticos, relicta acie Christi transfugisse ad aciem Satanæ, non posse quemquam ⟨ut antea diximus⟩a habere Deum patrem qui Ecclesiam noluerit habere matrem, scelestam esse novitatem, bene fundatam vetustatem non esse subruendam, martyrum sanguine et doctissimorum sanctissimorumque hominum vigiliis stabilitam Ecclesiam sequendam, Sanctis Conciliis et tot sæculorum incorruptis iudiciis confirmata Ecclesiæ Sanctæ dogmata tenenda, transfugas esse hæreticos, discipulos Satanæ, ⟨desertores Ecclesiæ, bonorum operum hostes, nefarios temeratores sanctissimorum sacramentorum, doctores superbiæ, veritatis corruptores⟩b, perturbatores pacis, inimicos Dei, corruptores morum, seditionis magistros et rerumpublicarum eversores, seditiosos perniciosæ libertatis vel potius licentiæ auctores. Nec etiam est necesse hæreticorum nomina in catholicorum hominum cœtu commemorare, sed utilius duxerim ut perniciosas eorum opiniones a doctissimis hominibus multis iam sæculis confutatas et explosas ⟨ecclesiastici oratores⟩c silentio prætereantd tempusque, rem pretiosissimam, in explicatione divinæ legis in gratiarum actione, in hortatione ad pœnitentiam et ad beatam vitam consequendam ponante.

aut antea diximus R add. bdesertores … corruptores R add. add. dreiicerent V | prætereant R eponerent V | ponant R

cecclesiastici oratores R

Liber tertius 1

In quibus potissimum elocutio ecclesiastica constituta sit

252. Repetamus definitionem ecclesiasticæ rhetoricæ, quam ab initio huius operis attulimus (Aug. Val. rhet. eccl. i, 3), ut intelligantur quæ nobis supersunt tractanda. Dicimus esse artem apte dicendi de rebus ad gloriam Dei et ad salutem animarum spectantibus probando, movendo et conciliando ut ille qui dicit persuadeat. Quæ autem essent res ad honorem Dei et ad salutem animarum pertinentes et quod eæ tribus generibus comprehendantur, item qua ratione et a quibus locis argumenta ducantur, tum ad docendum tum ad commovendum, explicavimus. Consequens est ut de elocutione ecclesiastica dicamus, quam ecclesiasticæ eloquentiæ, cuius præcepta tradimus, pracipuam partem, hoc est formam, appellare possumus, nam uti probationibus commune est huic arti cum Dialectica, cum Philosophia et cum Theologia, apte autem dicere ad populum, quod est eloquentiæ christianæ proprium, hoc est orationis ecclesiasticæ munus, hac virtute orator est oratore præstantior. In his eloquentiam ecclesiasticam constitutam dixerimus ut quicumque ea sint præditi adhibitis ad Deum precibus invocatoque Sancto Spiritu, qui: “linguas infantium facita disertas” (Sb. 10, 21) et aperienti os suum implet illud apte, hoc est, considerate, emendate, perspicue, apposite, memoriter et cum dignitate, possi[n]t dicere.

2

Quod utile sit cognoscere quid sit inepte dicere ut facilius cognoscatur quis in Ecclesia apte dicat

253. Ut facilius id quod proposuimus intelligatur, utile erit in medium afferre quasdam ineptias in quas non nulli, ut docti homines observaverunt, interdum incidere solent, quod minime facimus ut nos sapere videamurb sed ut clericis, quibus scribimus, eloquentiæ ecclesiasticæ regulas facilius demonstremusc. Qui ad dicendum inconsiderate assurget non implorato divino auxilio, non ineptus sed potius stultus atque impudens est iudicandus, qui autem loci, temporis, propriæ personæ, auditorum apud quos dicunt rationem aut nullam aut minimam habent, proprio nomine inepti sunt appellandi, quorum in numero sunt ponendi illi qui sanctissimis diebus Natalis et Paschatis longissimis fabellis, interdum etiam somniis, auditorum animos oblectare student, qui longi-

afecit Vulg. bvideamus VR83 cimprimamus V | demonstremus R

© koninklijke brill nv, leiden, 2016 | doi: 10.1163/9789004307964_006

150

liber tertius

tudine sermonis et crebris digressionibus auditores tædio afficiunt et quasi postridie sinta morituri omnia quæ legerunt ut doctissimi viri habeantur unica oratione volunt promere, qui explosas iamdiu philosophorum opiniones de fato, contra Dei providentiam, de sequendis voluptatibus, in medium afferunt eas, quod minime necesse est, ut refellant et interdum quasi cum doctissimis hominibus disputent, crebris argumentis et concisis sententiis, ne supervacanea dicere videantur, utuntur et, cum breves esse laborent, obscuri fiunt (Hor. ars. 25) et, quod vix tolerabile esse videtur, antiquas et confutatas hæreses commemorantes, cum maxime vitent usitata et supervacanea dicere, parum fructuosa atque etiam perniciosa dicunt. Monemus nos clericos ut præceptum Sancti Francisci ostentationis inimici acerrimi sequantur, qui sui ordinis concionatores ita instituit ut virtutes et vitia, gloriam et pœnam, cum brevitate sermonis audientibus proponant. Quæ verba utinam non solum in clericorum, sed etiam in omnium qui in hac nobilissima arte versantur animis imprimantur.

3

Quo modo frigida efficiatur oratio

254. Frigiditas in oratione, ineptiæ filia, clericis vitanda est, quæ ex his causis oritur, cum audent homines nomina confingere, figurarum varietate confundere et miscere orationem, quod accidere interdum consuevit hominibus linguam Hebræam et Græcam ostentantibus, qui interdum sine ulla necessitate eandem rem tribus nominibus explicare conantes nihil minus assequuntur quam quod sibi proposuerunt, eorum enim frigescit oratio. Frigidam efficiunt orationem supervacanea epitheta, ut siquis dicat: “benigna mansuetudine commotum” et “prudenti sollertia”. Frigida erat oratio illius qui numquam beatum Paulum nominabat quin “Tarsensem” diceret, numquam Davidem quin “serenissimum” adiungeret. Sic a natura formati sumus ut nobis supervacanea molestiam afferant. Animi sensa ita explicanda sunt ut facile intelligantur. Oratio est adhibenda tanquam instrumentum divinitus nobis datum ad instruendos alios. Verum quoniam sæpe frigidam et exanguem orationem efficit languida et pæne mortua quorundam actio, de actione dicamus aliquid.

asequenti die essent V | postridie sint R

151

liber tertius

4

De actione, qua qui caret vix ad dicendum aptus esse potest

255. Actionis tanta visa est, ut reperti quidam sint qui sine doctrina, sine etiam delectu verborum, sola actione maiorem in dicendo laudem sint consecuti quam doctissimi viri, verborum etiam copia abundantes. Quare orator ille summus interrogatus quid primum, quid secundum, quid tertium, arbitraretur in oratore, respondisse fertur pronunciationemb. Est autem pronunciatio in voce et in gestu posita, et vocis moderatione perficitur ne ab oratione discordet. Aliud enim vocis genus, nempe acutum et concitatum1, requiritur ad exprimendum zelum Dei, aliud, humilec scilicet et demissum ad recreandum timore et conscientia peccatorum ⟨præteritorum⟩d perterritum animum. Sancto gaudio perfusus leni quadam voce et remissa utitur, dolore commotus, vehementi quodam et gravi sono, proprium exprimit dolorem. Oculi dicuntur principes in pronunciatione, quorum intentione et remissione, coniectu et hilaritate, affectiones exprimuntur (Quint. inst. 11, 3, 75; Cic. orat. 18, 60) ita ut eleganter doctus vir actionem appellaverit sermonem corporis2, eadem analogia utens qua usus est ille qui picturam poësim tacentem et poësim picturam loquentem nominavit3. Cavendum est ne oris species mutetur, nam qui id faciunt cum maxime student commovere nihil aliud assequuntur quam quod risum movent. Brachium proiectum est telum orationis quo interdum animæ feriuntur (Quint. inst. 10, 3, 6)4. Supplosio pedis aliquando habet magnam vim, cum de rebus maximis agitur (Quint. inst. 11, 3, 128)5. 256. Hæc omnia sunt quasi illecebræ quibus auditorum animi capiuntur, quæ, etsi non sunt multo studio conquirendae christiano, a nobis tamen commemorantur ut tacite clerici admoneantur ne eadem voce semper utantur, sed vocem accommodent et gestum rebus quas tractant, immoderatis vociferationibus et

amagna vis V | tanta vis R bpronunciatio V | pronunciationem R R dpræteritorum R add. econquirendæ V, RM77 | conquirenda r′

cabiectum V | humile

1 Cic. de or. 3, 217: “Aliud enim vocis genus iracundia sibi sumat, acutum, incitatum, crebro incidens”. 2 Cic. or. 17, 54: “Est enim actio quasi corporis quædam eloquentia”. 3 Plut. de gloria 3, 346f: “Πλὴν ὁ Σιμωνίδης τὴν μὲν ζωγραφίαν ποίησιν σιωπῶσαν προσαγορεύει, τὴν δὲ ποίησιν ζωγραφίαν λαλοῦσαν”. 4 Quint. inst. 10, 3, 6: “Utque in iaculando bracchia reducimus et expulsuri tela nervos retro tendimus”. 5 Quint. inst. 11, 3, 128: “Pedis supplosio ut loco est oportuna, ut ait Cicero, in contentionibus aut incipiendis aut finiendis, ita crebra et inepti est hominis et desinit iudicem in se convertere”.

152

liber tertius

longis apostrophis frigidam orationem non efficiant, perpetua quadam agitatione, quod quidam faciunt, tædium ac molestiam non afferant. 257. Qua in re utile illis futurum iudicamus si, ubi primum exercitationis causa dicere incipiant, habeant a quibus corrigantur, a quibus in hac præcipua concionis parte erudiantur, nam qui sine magistro et moderatore se conferunt ad dicendum plerumque oratores parum vehementes quin etiama frigidi evadunt. Quoniam vero non nulli sunt ita a natura formati, vultu adeo incomposito, voce adeo agresti et lingua adeo impediti ut prorsus ad dicendum inepti videantur, quorum quosdam naturæ impedimenta ac etiam vitia superasse testantur historiæ, eos hortamur ne, nisi proprio officio coacti sint, munus dicendi suscipiant. ⟨Quodb⟩ si interdum dicant, quo magis egent illis adiumentis quæ ad dicendum sunt necessaria eo ferventius ab eloquentiæ et bonorum omnium largitore, Deo, summis precibus petant ut adiuvet infirmitatem, infundat Sanctum Spiritum suum, ut cum auditorum fructu loquantur.

5

Quod sine Dei auxilio de Deo nemo potest recte dicere

258. Principium igitur elocutionis et totius eloquentiæ ecclesiasticæ sumendum est a divini auxilii imploratione. Quis enim audeat de Deo sine Deo dicere? Quis de rebus divinis sine ope divina tractarec? Quamobrem sine meditatione nisi precibus ad Deum adhibitis ecclesiasticus orator non audeat ad dicendum assurgere, ne interdum divino auxilio destitutus præclarissimum munus dedecoret. Hortarer etiam ut nisi sumpto sanctissimo sacramento Eucaristiæ et cælesti pane recreatus angelicum hoc munus non susciperet, præteread Deum oraret ut aperiat ei ostium sermonis ad loquendum mysteria Christi, quod nisi aperiatur infructuosa futura sit eius oratio. Precibus adiungendum est studium, adiungenda est diligentia et assidua lectio sacrorum librorum, sine qua qui nobilissimum dicendi munus sibi assumunt accidite sæpe ut in varios errores et in confusionem incidant, consilio etiam doctorum hominum uti debet, cum potest, ut ea dicat quæ sunt dicenda, alia in aliud tempus reiciat.

aet potius V | quin etiam VR83 bquod R add. ctractabit V | tractare R datque V | præterea R eiis accidit CL75, CL82

liber tertius

6

153

Quid sit emendate loqui

259. Caput elocutionis est ut emendate loquatur orator, solœcismis ac barbarismis auditorum aures non offendat, quod quidem per se nihil esset si interdum risum non moveret et muneris existimationem non minueret. Quare necessarium est ei qui dicit ad populum dare operam ut emendate loquatur et in ea in qua natus est lingua se exerceata, molestas quasdam voces mutet aut corrigat. Caveat tamen ne propriæ linguæ oblitus nimium studium in aliena, mutatis vocibus et accentibus ponat, solet enim plerumque accidere ut in eo affectatio appareat. Ipse novi homines magnam eloquentiæ famam consecutos qui voces quas ab incunabulis didicerunt non repudiarunt et magni oratores habiti sunt. “Copia6 rerum, verborum copiam gignit”. “Recte dicendi sapere est principium et fons”.7 Nihil inani verborum strepitu infructuosius cumb de gloria Dei et de salute animarum agitur. Quare cavendum est clericis ne, nimiam in loquendo diligentiam sectantes, in vanitatis suspicionem incidant et, dum sermonis elegantiam studiose sectantur, obscuriores fiant. Nam præclare beatus Augustinus inquit: “Malo8 ut me reprehendant grammatici quam non intelligant populi” (Aug. in Ps 137, 20 PL 37, 1798 ad sensum), eligens magis in barbarismis, damnantibus grammaticis, intelligi quam in mea disertitudine auditores deserere.

7

De perspicuitate orationis ecclesiasticæ

260. Orationis virtus est perspicue dicere (Quint. inst. 2, 3, 8) quoniam, nisi orator ita dicat ut ab auditoribus intelligatur sine dubio, nihil umquam poterit persuadere. Perspicuitas autem in nominum et verborum proprietate consistit (Quint. inst. 8, 2, 1). Quo magis igitur propriis utetur ecclesiasticus orator, eo magis suspicionem ostentationis effugiet. 261. Propria verba dicuntur ea quæ communi loquendi usu recepta sunt et rem significant, ut: “magister”, “philosophus”, “theologus”, “reprehendere”, “dicere”,

aexercens V | exerceat R bcum præsertim V | cum R 6 Cic. de or. 3, 31, 125: “Rerum enim copia verborum copiam gignit”. 7 Hor. ars. 309: “Scribendi recte sapere est et principium et fons”. 8 Aug. in Ps 137, 20 PL 37 1798 ad sensum: “Melius est reprehendant nos grammatici quam non intelligant populi”.

154

liber tertius

“laudare”. Non est autem propriis verbus utendum cum præsertim prolata sine verecundia audiri nequeunta, aut etiam horrorem incutiuntb. Sunt quædam corporis partes quæ propriis nominibus explicandæ non sunt, sed adhibita circumlocutione. Insignium etiam et nefandorum peccatorum nomina supprimenda sunt et raro admodum proferenda.

8

Quod ecclesiasticus orator interdum uti debeat translatis ad rem magis exprimendam

262. Translata verba sunt ea quæ a propria significatione ad aliam non propriam per similitudinem transferuntur (Cic. orat. 92), ut gratiac dicitur “fons vitæ”, caritas “anima virtutum”. Orator ecclesiasticus cum propositam tantum habeat gloriam Dei et salutem animarum translatis eatenus utetur quatenus id quod sibi proposuit in auditorum animis possit imprimere. “Agnum inmaculatum” appellabit Christum (Lv. 23, 12) ut magis excitet ad mansuetudinem, martyres “athletas” ut eorum victoriasd ante oculos ponat et ad pugnam cum domesticis inimicis hortetur. Christianos appellabit “milites” ut eos magis ad minime formidandam mortem excitet. Orationem “clavem cæli”, caritatem “igneme” nominabit. 263. Multæ autem sunt in translationum usu adhibendæ oratori cautiones. Primum, ne a remotis sumantur, ut si quisf dicat Christum “Serenissimum” quia Rex, quia eo nomine Reges appellantur, deinde ne ab ulla re turpi proficiscantur. Ut siquis Deum Patrem “carnificem Christi” nominet, iussit quidem ut propter peccata hominum moreretur, ut illa morte divinæ iustitiæ satisfieretg et cæli ianua aperiretur fidelibus. Non ideo tamen appellari debuit “carnifex”. Atque, ut paucis dicam, translationes faciles a rebus pulchris desumptæ et iudicio, quod “succum prudentiæ” sapientes homines appellarunt, adhibito illuminant orationem. Quibus translationibus Sanctissimorum Patrum libri abundant, præsertim Græcorum, qui in metaphoris et similitudinibus excogitandis mirabiliter excelluerunt. 264. Differt autem metaphora a similitudine hoc tantum quod metaphora est brevior et idem exprimit sine coniunctione, ut cum pro Diabolo “leonem” dicianequeant V | nequeunt R bincutiant V | incutiunt R cut sophistæ appellati sunt venatores adolescentium, divitum in primis, gratia V | ut gratia R dvictorias martyrum V | eorum victorias R eignem amoris V | ignem R fsi quis audacter V | si quis R gesset satisfactum V | satisfieret R

liber tertius

155

musa metaphora est, similitudo (1 P. 5, 8): “tanquam leo rugiens”. At animadvertendum est ne clerici frequentibus verbis translatis frigidam efficiant orationem et utentes illis, non veluti condimentis sed tanquam cibis, satietatem aut potius nauseam pariant. Quod quibusdam contigisse nostra tempestate prudentes viri observarunt.

9

De verbis similiter cadentibus et diminutivis

265. Verba similiter cadentia iucundam interdum efficiunt orationem (Cic. de or. 3, 206), sed raro clericis usurpanda sunt, ne in affectationis suspicionem incidant. Pulchrum huius figuræ exemplum est apud beatum Bernardum: “Mundus clamat, deficiam, caro clamat, inficiam, Dæmon clamat, decipiam, Christus clamat, reficiam” (Ps. Aug. Soliloquiorum animæ ad Deum liber, 13 PL 40 0874). Interdum in diminutivis ad augendam orationem, interdum ad minuendam, inest quædam vis, ut: “quid est quod litterulas quasdam tanti faciamus ut aliis nos esse anteponendos putemus?” et: “Quidb homunculi indignamur?” (Cic. epist. 4, 4, 64) Homonyma, quæ æquivoca nuncupantur, sophistarum sunt et christiano oratori sunt fugienda, cum obscuritatis et errorum mater sit ambiguitas. Synonyma, hoc est, idem significantia, poëtæ adhibent, quare non sunt certe laudandi non nulli qui, copia synonymorum opinionem eloquentiæ aucupatic, ea ratione in aures vulgi illabi studuerunt. Vetusta nomina, etsi admirabilem magis efficunt orationem, parce tamen adhibenda sunt, ne affectata dicentis auctoritatemd minuant.

10

De metonymia et synecdoche

266. Metonymia utuntur ecclesiastici oratores, qua continens pro eo quod eo loco continetur ponitur, ut si “cælum” pro cælicolis dicamus, “terram” pro terrestribus, cuius est insigne exemplum prophetæ: “Terra, terra, terra, audi verbume Domini” (Jer. 22, 29). Utuntur etiam synecdoche, ea præsertim qua ex iis quæ rebus accidunt res significantur, ut illud Isaiæ: “Et conflabunt gladios suos in vomeres et lanceas suas in falces” (Is. 2, 4), hoc enim paci consequens est. Alia schematum et troporum genera quamplurima ab oratoribus usurpari consueverunt, quibus splendescit et illuminatur oratio. De his omittimus dicere, aut diabolus est leo metaphora V | ut cum pro diabolo leonem dicimus R bquid omn. | nos Cic. epist. 4, 4, 64 caucupati sunt et V | aucupati R ddicenti opinionem V | dicentis authoritatem R everbum omn., Hier. (PL 24, 0817c) | sermonem Vulg.

156

liber tertius

quoniam ad grammaticorum peritiam pertinent neque etiam, Latine cum scribamus, facile esset vulgaris linguæa figuras et ornamenta in medium ponere. 267. Moneo huius libri lectorem ut grammaticam artem, valde utilem ac etiam oratori necessariam, non contemnat, præcepta quæ a pueritia didicit ad usum revocet, grammatica utatur tanquam famula ad animi sensa exprimenda, bonos grammaticos legat, imitatione et exercitatione stylum, qui est optimus dicendi effector et magister, alat. De numeris etiam, longum et supervacaneum arbitror agere. 268. Christi nuncius, divinæ voluntatis interpres, in minimis non est occupandus, præterquam quod in hoc satis bonum et magni faciendum est aurium iudicium, quibus est consulendum ne eodem semper sono feriantur et ne nimium numerosa oratione utentes oratores canere potius cantilenas quam ad populum dicere videantur, in quos illa verba accommodari possunt: “si loqueris, cantas, si cantas, male cantas” (Quint. inst. 1, 8, 2 ad sensum9).

11

De figuris sive formis dicendib

269. ⟨Iam de figuris orationis, in quibus magna eloquentiæ ecclesiasticæ parsc⟩, nempe apposite dicendi ratio constituta est, aliquid dicamus quod eo minus alienum videtur, quod eæ omnium linguarum generibus sunt communes. Est autem apposite dicere cum ad docendum tenue et subtile genus dicendi adhibetur, ad laudandum æquabile et temperatum, ad commovendum flectendumque vehemens et incensum10. 270. Ille autem docens aliquid, aut credendum, aut sperandum, aut timendum, aut vitandum, aut agendum, apposite dicere putandus erit qui ab initio id de quo sibi dicendum sit proponet. Deinde quod propositum fuit explanabit definitione, utetur divisione (Aug. Val. rhet. eccl. iii, 13), rerum distinctione (Aug. Val. rhet. eccl. iii, 14), brevem non numquam rationem subiciet, ad ea quæ pro-

acommuni qua omnes utimur lingua V | vulgaris linguæ R bsententiarum V | dicendi R ccum duo sint figurarum seu formarum genera, verborum nimirum et sententiarum, cumque de figuris verborum quantum subiecta materia postulare videbatur egerimus, reliquum est ut de figuris sententiarum, in quibus magna eloquentiæ ecclesiasticæ pars V | iam … pars R add. 9 10

Quint. inst. 1, 8, 2: “Si cantas, male cantas; si legis, cantas”. cf. Cic. orat. 69, 27: “Vehemens in flectendo”.

liber tertius

157

posita erunt revertetur, exemplo et similitudine rem declarabit et illustrabit, breviter interdum digredietur, unde deflexit oratio se redire significabit (Aug. Val. rhet. eccl. iii, 15), concludet interdum singulis argumentis non numquam pluribus explicatis quæ explicaverit, cum iis quæ sequuntur coniunget, frequentioribus membris et cæsis utetur. 271. Laudans vero christianas virtutes (fidem, spem, caritatem, virginitatem, martyrium), vituperans contraria, apposite dixerit si maiestate, splendore, gravitate sententiarum, verborumque variis luminibus quæ pulchritudinem et venustatem afferunt, utatur. Efficiet ut oratio ipsa rerum quas exornandas susceperit imago sit (Aug. Val. rhet. eccl. iii, 22), eas exprimat et imitetur ut illustris sit explanatio resque pæne sub aspectum subiciat. Mores imitetur. Illustribus utatur translatis ⟨allegoria interdum et similitudinea⟩. Utatur etiam (Aug. Val. rhet. eccl. iii, 21), augendi minuendive causa, superlationibus iis quæ sensu et vita carent, sensum et motum adiungat (Aug. Val. rhet. eccl. iii, 25). Multa sæpe in unum colligat et coacervet (Aug. Val. rhet. eccl. iii, 26), quæ rem attingunt cum ipsa re coniungat (Aug. Val. rhet. eccl. iii, 27). Cum locus fert, inserat anthiteta, periphrasi utatur interdum (Aug. Val. rhet. eccl. iii, 28), paronomasia et aliquo acute dicto epiphonemateb utatur (Aug. Val. rhet. eccl. iii, 29), interrogatione, percunctatione, aversione, dubitatione (Aug. Val. rhet. eccl. iii, 30), correctione, præteritione (Aug. Val. rhet. eccl. iii, 31). Tum iis quæ leporem et venustatem addunt orationi dissoluta geminatione verborum paulum immutato verbo utatur atque deflexo eiusdem verbi repetitione, conversione, gradatione (Aug. Val. rhet. eccl. iii, 32), amplificationibus, digressionibus, rerum et personarum descriptionibus. Verba sint lecta, suavia, grandia, sonora. Suppellectile et copia propriorum et translatorum delectetur. 272. Qui vero flectere animos eosque commovere sibi proposuit ut de propria salute cogitent, ut ipse apposite dicat, necesse est miris variisque modis auditores afficiat: monentis, hortantis, obsecrantisc, accusantis, obiurgantis, conquerentis, ⟨execrantis et contemnentisd⟩ personam induat (Aug. Val. rhet. eccl. iii, 34). Demonstret hominum vitia et peccata detesteture, scelestis hominibus exprobret, ⟨impreceturf⟩ (Aug. Val. rhet. eccl. iii, 35), exhorrescat, aliquid iubeatg, insultet impiis ⟨et glorieturh⟩, lamentetur, minitetur (Aug. Val. rhet. aallegoria … similitudine R add.

bacute dicto variis aliquando sententiarum figuris orationem illuminet V | acute dicto epiphonemate R cirascentis V | obsecrantis R dexecrantis et contemnentis R add. epeccata excuset, purget eos qui læsi videantur; laudet, promittat, deprecetur, oret, scelera scelestis V | peccata detestetur scelestis R fimprecetur R add. giubeat, increpet V | iubeat R hglorietur RM77 | et glorietur r′

158

liber tertius

eccl. iii, 36), terreat, significet propemodum esse desperandum, auditorum arbitrio permittat omnia tanquam rebus deploratis, miretur, contestetur (Aug. Val. rhet. eccl. iii, 37). Speret tamen, ⟨oret, deprecetur, promittat, optet, reconciliet, purget et excuset, tum se tum aliosa⟩ consoletur, ⟨læteturb⟩, gratuletur bonisc, eos ⟨laudet etd⟩ confirmet et imitandos ceterose proponat. 273. Proferat vocem liberam, exclamet, optet, personam ⟨aliquam⟩ inducatf (Aug. Val. rhet. eccl. iii, 38), communicet cum auditore, interrogando premat et urgeatg, ironia interdum utaturh, sententiam suam reticeat (Aug. Val. rhet. eccl. iii, 39). Singulas figuras sive formas sententiarum describere non esset difficile, sed longum ac etiam fortasse supervacaneum, cum usu potius et exemplis quam præceptis et descriptionibus possint disci. Singularum unum, duo aut ad summum tria exempla proponemus atque ex his aliqua his temporibus accommodata ut facilius earum natura percipiatur et ut singulæ a clericis cum locus postulabit ad usum revocari possinti.

12

Exemplum propositionis

274. Sanctus Ioannes Chrysostomus, quem “aureum flumen christianæ eloquentiæ” recte appellaverimus, cum doceret populum orandum esse, ita proposuit cuiusvis boni caput esse orationem eamque et salutem nobis afferre et vitam æternam nemo ignorat. Hac tamen de re pro viribus dicere necessarium est quo id consequamur ut et qui in orationibus cultuque Dei vivere sunt soliti studium vehementius et maiorem assiduitatem ea in re adhibeant, qui segnes ignavique vixerunt et animam siverunt ab orationis ope deseri, tum præteriti temporis detrimentum intelligant, tum in reliquum vitæ tempus ne committant ut salute priventur.

13

Exemplum divisionis

275. Sanctus Gregorius Nazianzenus, quem “Demosthenem christianum” dixerimus (Aug. Val. rhet. eccl. i, 20), ostendens episcopalis muneris difficultatem ita divisione est usus: “Difficile est eiusmodi orationem invenire quæ omnes aoret … alios R add. blætetur R add. cbonis lætetur V | bonis R dlaudet et R add. ecæteris V, RM77 | cæteros r′ fpersonam induat V | personam aliquam inducat R ginterroget quæ præmant et urgeant V | interrogando premat et urgeat R hdissimulet V | ironia interdum utatur R ilibentius revocentur V | revocari possint R

liber tertius

159

conciliare et scientiæ lumine collustrare possit. Huius rei ea causa est quod cum in tribus his rebus periculum versetur, mente, sermone atque auditu, vix aliter fieri potest quin si minus ad omnia, ad horum unum, impingamus: aut enim mens superno splendore minime perfusa est, aut sermo languet, aut denique auris, quia nequaquam purgata est, doctrinam excipere nequit, quorum si unum acciderit non minus quam si omnia concurrant veritas claudicet necesse est” (Gr. Naz. orat. 2, 39 PG 35 447/44811).

14

Exemplum distinctionis

276. Sanctus Ambrosius, cum doceret Christum ⟨esse⟩a sequendum, hanc distinctionem adhibuit: “Si vulnus curare desideras, medicus est, si febribus æstuas, fons est, si gravaris iniquitate, iustitia est, si auxilio indiges, virtus est, si mortem times, vita estb, si cibum quæris, alimentum est” (Ambr. de virg. 16 PL 16 0291c). Qua ratione debeat proponere ecclesiasticus orator et qualis debeat esse propositio dicemus paulo post (Aug. Val. rhet. eccl. iii, 50). Item de divisione et distinctione (Aug. Val. rhet. eccl. 57), quæ non solum formas sententiarum sed etiam instrumenta dispositionis esse, facile est animadvertere.

15

Quomodo ecclesiasticus orator possit ad propositum rationem subicere et unde deflexit oratio redire

277. Sanctus Gregorius Nazianzenus, in Laudem Heronis docens cur Hero fuerit athleta minime fictus, subicit rationem: “Hic est veritatisc athleta minime fictus et trinitatis ad sanguinem usque propugnator, atque eorum qui ipsum iniuriæ aesse r′ add. best si omn. | est si cœlum desideras via est si tenebras fugis lux est PL cveritas VR83 11

PG 35 447: “Difficile ejusmodi orationem invenire, quæ omnes concinnare ac scientiæ lumine collustrare possit: non modo quod, cum in tribus his rebus periculum versetur, hoc est, in mente, et sermone, atque auditu, si non ad omnia, ad unum certe aliquod horum offendere necesse est; aut enim mens minime illuminata est, aut sermo elanguit, aut denique auris haud satis purgata minime excepit: atque ex horum uno peræque atque ex omnibus veritas claudicet necesse est”; 448: “Εὑρεῖν τινα τὸν πάντας καταρτίσαι δυνάμενον λόγον, καὶ λαμπρῦναι τῷ φωτὶ τῆς γνώσεως· Οὐ μόνον ὅτι ἐν τρισὶ τούτοις τοῦ κινδύνου σαλεύοντος, διανοίᾳ καὶ λόγῳ καὶ ἀκοῇ, ἀναγκαῖον περὶ ἕν γέ τι τούτων, εἱ καὶ μὴ πάντα, προσπταῖσαι (ἢ γὰρ οὐκ ἐνελάμφθη νοῦς ἢ λόγος ἠσθένησεν ἢ οὐκ ἐχώρησεν ἀκοὴ μὴ κεκαθαρμένη· καὶ ὁμοίως ἐξ ἐνὸς τούτων καὶ πάντων χωλεύειν ἀνάγκη τὴν ἀλήθειαν)”.

160

liber tertius

inferendæ causa persequebantur patiendi alacritate expugnator, nihil est enim quod persecutoris vim perinde frangat ut patiens alacritas et promptus animus” (Gr. Naz. orat. 25, 3 PG 36 455 1201/120212). Sæpe poterit uti hac forma ecclesiasticus orator: “Cupitis scire quamobrem in varias calamitates incidatis, melioris spei filii decedant, qui supersunt vos tristitia afficiant, variis morbis affligamini, caritate annonæ et aliis incommodis exerceat aut puniat potius vos Deus? Quia eius mandata non custoditis, quia iniusti estis in vos et in alios”. 278. Idema Nazianzenus in Apologetico, cum officium sacerdotum exposuisset in hominum reconciliatione et salute versari, salutis mysteria omnia Christique ortum, facta, miracula, passionem, resurrectionem, exornandi causa collegit, tum ad propositum rediens: “Ac nos—inquit—huius medicinæ ministri operisque participes sumus quicumque superiori loco sedemus”b (Gr. Naz. orat. 2, 26 PG 35 435/43613).

16

Exemplum conclusionis

279. Divus Basilius in oratione ad divites expositam rationem concludens: “Quid igitur—inquit—tempus expectas, cum ne mentis quidem tuæ compos es futurus?” (Bas. orat. 8 PG 31 301/30214) ⟨Ac paulo infra: “Quid igitur te ipsum decipis, nunc ad perfruendas voluptates divitiis abutens, in posterum vero ea profitens quæ in tua potestate non erunt? (Bas. orat. 9 PG 31 301/30215)”⟩c Ita ecclesiasaIs quem paulo ante nominavimus, Sanctus Episcopus Gregorius Nazianzenus V | Idem Nazianzenus R bSic orator ecclesiasticus utatur hac forma dicendi, ita dictante Spiritu Sancto ne illud quidem quod dixeram cogitans digressus sum, utinam aliquo cum vestro fructu nunc redeamus unde deflexit oratio, quod quidem facere commode poterit semel aut bis in concione R om. cac … erunt R add. 12

13 14 15

PG 36 455 1202: “Illic est veritatis athleta verissimus, et Trinitatis ad sanguinem usque propugnator, atque eorum, qui ipsum, injuriæ inferendæ causa, persequebantur, per patiendi alacritatem persecutor. Nihil enim persecutorem ita superat, ut patientis alacritas”; 1201: “Οὗτος τῆς ἀληθείας ἀγωνιστὴς ἀψευδέστατος καὶ τῆς Τριάδος ὑπέρμαχος ἄχρις αἵματος, καὶ τῶν διωκόντων τῷ ποιεῖν κακῶς, τῷ πάσχειν προθύμως διώκτης· οὐδὲν γὰρ οὕτω νικᾷ τὸν διὠκοντα, ὡς προθυμία τοῦ πάσχοντος”. PG 35 435: “Ac nos hujus medicinæ ministri et adjutores sumus, quicumque aliis præsidemus”; 436: “Ταύτης ἡμεῖς τῆς θεραπείας ὑπηρέται καὶ συνεργοί, ὅσοι τῶν ἄλλων προκαθεζόμεθα”. PG 31 302: “Quid igitur exspectas tempus, in quo plerumque rationis non eris compos?”; 301: “Τί οὖν ἀναμένεις καιρόν, ἐν ᾧ πολλάκις οὐδὲ τῶν λογισμῶν ἔσῃ τῶν σεαυτοῦ κύριος;” PG 31 302: “Quid igitur te ipse decipis, nunc quidem ad carnis voluptatem opes male dispensans, promittens autem in posterum quæ penes te non amplius erunt?”; 301: “Τί

liber tertius

161

ticus orator: “Esto huius et omnium meorum sermonum, concionum et hortationum mearum conclusio ⟨is fructusa⟩, ut sitis vos populus Dei, hereditas Christi, gaudium meum et corona mea, ⟨utb⟩ humana contemnentes, huius exilii tædioc, ad cælestem patriam aspiretis”. Quæ dicendi forma ruri præsertimd adhiberi posse videtur atque etiam crebro.

17

Transactionise exemplum

280. Sanctus Chrysostomus, cum orationem ostendisset peccata expiandi vim habere, sic ad aliud argumentum transiit: “Nec vero peccata solum purgat oratio, sed pericula etiam gravissima depellit”. Deinde exemplis id confirmat et pluribus explicatis sic ad oracula Christi orationem transfert: “Quæ iam commemoravi satis sint ad vim et potestatem sanctarum precum ostendendam”. Melius vero fortasse est ad Sacras Litteras accedentem ex oraculis Christi intelligere quas divitias preces iis concilient qui in iis omnem ætatem ponunt. Agens orator ecclesiasticus de curiositate, otii filiaf, ubi ostenderit curiosos non solum tempus conterere, rem preciosissimam, sed discordias serere, subiunget sibi etiam odium comparare solitos et cum maxime soleant esse delatores, in varias plerumque calamitates incidereg.

18

De figuris quæ in temperato dicendi genere adhibentur, ac primum de illustri explanatione et sub aspectum subiectione

281. Declarentur aliquot ex iis figuris quæ in temperato dicendi genere adhiberi consueverunt. Illustris explanationis atque etiam rerum sub aspectum subiectionis præclarum est exemplum apud beatum Basilium cum diviti avaro terrorem Extremi incutit Iudicii: “Numquam ne—inquit—ex ista temulentia ais fructus R add. but R add. cobliti V | tædio R dmaxime V | præsertim R etransitionis et repetitionis V | transitionis RM77 | transactionis r′ fquam otii filiam nominamus V | otii filia R gRepetitionis hoc est exemplum: “Christiani, membra Christi aversamur et fugimus; Christiani, aciem Christi deserimus; Christiani iterum, quantum in nobis est, Christum peccatis nostris crucifigimus”. Eiusdem figuræ hoc etiam est exemplum: “Qua ratione redimi possunt peccata? Eleemosyna, quod est aurum ignitum quo locupletes fieri possumus? Eleemosyna, quare eleemosynis propriæ nostræ saluti consulamus et dominum invitemus ut misereatur nostri” R om. οὗν σεαυτὸν ἐξαπατᾷς, νῦν μὲν κακῶς εἰς ἀπόλαυσιν σαρκὸς τὸν πλοῦτον διατιθέμενος, ἐπαγγελλόμενος δὲ εἰς ὕστερον ὧν οὐκέτι ἔσῃ κύριος;”

162

liber tertius

sobrius es futurus? Non sanam mentem recipies? Ad te tandem redibis? Non Christi iudicium ante oculos pones? Quam defensionem afferes cum ii qui a te sint iniuriis et contumeliis violati te circumsistent et ad iustum iudicem clamoribus incessent? Quid facies? Quos patronos mercede conduces? Quos testes adhibebis? Quo pacto eum iudicem qui decipi nequeat in errorem impelles? Nullus ibi orator, nullum verborum lenocinium quod veritatem iudici possit eripere, adulatores non sequuntur, non pecuniæ, non dignitatis amplitudo, desertus ab amicis, ab adiutoribus, a patronis, defensionis erepta facultate, probris et ignominia affectus arripieris mæstus, tristis, demissus, destitutus, sine ulla vel mussitandi libertate. Quocumque enim oculos converteris, perspicuæ malorum imagines tibi obversabuntur. Hinc orborum lachrymæ, hinc viduæ gemitus, ex parte altera pauperes a te pugnis percussi, servi lacerati, irritati vicini et ad iracundiam inflammati. Omnia in te irruent, triste agmen circunstabit facinorum tuorum atque scelerum” (Bas. orat. 51. 6 PG 31 295/29616). 282. Divus Ambrosius de Sancta Thecla virgine sic scripsit: “Cernere erat lingentem pedes bestiam, cubitare humi, muto testificantem sono quod sacrum

16

PG 295: “Num tandem resipisces ab hac ebrietate? Num recipies te ad saniorem mentem? Num tui juris eris? Num Christi judicium tibi pones ob oculos? Quam allaturus es excusationem, cum ii qui injuria affecti fuerint, jam te circumstantes, adversum te clamabunt coram æquo judice? Quid ergo facies? Quos conduces patronos? Quos testes produces? Quomodo corrumpes judicem, qui nullis artibus decipi potest? Nullus ibi adest rhetor; non sunt verba suasoria, quibus judicis veritas circumveniri possit; non sequuntur adulatores, non pecuniæ, non fastus dignitatis: desertus ab amicis, destitutus fautoribus, sine patrocinio, citra defensionem, pudore suffusus deprehenderis, tristis, mœstus, solitarius, fiducia ac libertate loquendi carens. Quocumque enim convertes oculos, clara et aperta conspiciees scelerum argumenta, hinc pupilli lacrymas, illinc viduæ gemitum, aliunde egenos abs te pugnis obtusos: servos, quos cecidisti: vicinos, quos ad iracundiam provocasti: insurgent adversum te omnia: te tuarum actionum malarum chorus pravus stipabit”; 296: “Οὐ νήψεις ποτὲ ἀπὸ τῆς μέθης ταύτης; Οὐχ ὑγιαινεῖς τοὺς λογισμούς; Οὐ σεαυτοῦ γενέσῃ; Οὐ πρὸ ὀφθαλμῶν λήψῃ τὸ τοῦ Χριστοῦ δικαστήριον; Τί ἀπολογήσῃ, ἐπειδάν σε κύκλῳ περιστάντες οἱ ἢδικημένοι καταβοῶσι σου ἐπὶ τοῦ δικαίου κριτοῦ; Τί οὖν ποιήσεις; Ποίους συνηγόρους μισθώσῃ; Ποίους μάρτυρας παραστήσεις; Πῶς παραπείσεις τὸν ἀπαραλόγιστον δικαστήν; Οὐκ ἔνι ῥήτωρ ἐκεῖ· οὐκ ἔνι πιθανότης ῥημἀτων, κλέψαι δυναμένη τοῦ δικαστοῦ τὴν ἀλήθειαν· οὐκ ἀκολουθοῦσιν οἱ κόλακες, οὐ τὰ χρήματα, οὐκ ὁ ὄγκος τοῦ ἀξιώματος· ἔρημος φίλων, ἔρημος βοηθῶν, ἀσυνηγόρητος, ἀναπολόγητος, κατῃσχυμμένος παραληφθήσῃ, σκυθρωπός, κατηφής, μεμονωμένος, ἀπαρρησίαστος. Ὅπου γὰρ ἂν περιαγάγῃς τὸν ὀφθαλμόν, ἐναργεῖς ὄψει τῶν κακῶν τὰς εἰκόνας· ἔνθεν τοῦ ὀρφανοῦ τά δάκρυα, ἐκεῖθεν τῆς χήρας τόν στεναγμόν, ἑτέρωθεν τοὺς κατακονδυλισθέντας ὑπὸ σοῦ πένητας· τοὺς οἰκέτας, οὓς κατέξαινες· τοὺς γείτονας, οὓς παρόργιζες· πάντα σοι ἐπαναστήσεται· πονερὸς χορὸς τῶν κακῶν σου πράξεων περιστοιχίσεταί σε”.

liber tertius

163

virginis corpus violare non posset, ergo adorabat prædam suam bestia et, propriæ oblita naturæ, naturam induerat quam homines amiserant. Videres quadam naturæ transfusione homines feritate indutos, sævitiam imperare bestiæ, bestiam exosculantem pedes virginis, docere quid homines facerea deberent. Tantum habet virginitas admirationis ut eam etiam leones mirentur. Non impastos cibus flexit, non citatos impetus rapuit, non stimulatos ira exasperavit, non usus decepit assuetos, non feros natura possedit. Docuerunt religionem dum adorant martyrem. Docuerunt etiam castitatem dum virgini nihil aliud nisi plantas exosculantur dimissisb in terram oculis tanquam verecundantibus, ne mas aliquis vel bestia virginem nudam videret” (Ambr. de virg. 2, 3, 20 PL 16 0212a–0212b). 283. Hæc figura sententiarum maxime adhibenda est ad docendum aliquid, frequenter in genere demonstrativo. Ita sub aspectum ponere poterit ecclesiasticus orator reipublicæ christianæ calamitatem, cum docuerit vitandum amorem huius mundi: “Considerate, fratres, intuemini, imaginem orbis terræ. Maior pars impia Mahumeti tyrannide oppressa est. In iis qui Christum agnoscunt Deum, quot monstra opinionum, quot portenta hæresum, quam varii et pestiferi errores multorum mentes infecerunt? Nos, qui Sanctam Matrem Ecclesiam sequimur et in fide non erramus, nostram fidem operibus non confirmamus: vix fides, vix sinceritas, vix pudor apud nos reperitur”.

19

Quomodo fiat tragica rerum expositio

284. Illustris etiam explicationis est lamentabile aliquid et acerbum tragice exponere, tum misericordiæ commovendæ causa, tum horroris. Huiusmodi exemplum est apud beatum Basilium in oratione de martyre Gordio: “Tota urbe tumultus erat summaque rerum omnium perturbatio, a viris sanctissimis atque integerrimis prædæ adigebantur, pecuniæ diripiebantur, hominum Christi amantium corpora lacerabantur, per mediam urbem matronæ trahebantur, non pueritiæ misericordia erat, non verecundia senectutis, innoxii et insontes homines supplicia facinorosorum sustinebant, ad recipiendos iustos carceres angusti, domus opulentæ et copiosæ deserebantur, profugorum et miserorum exulum plenæ solitudines” (Bas. orat. 18, 2 PG 31 493/496– 494/49517). ahomines facere omn. | homines PL bdemersis V, PL | dimissis R 17

PG 494–495: “Cum denique confunderetur turbareturque civitas tota, piique essent prædæ expositi, diriperentur pecuniæ, plagis dilaniarentur corpora Christianorum, traheren-

164

liber tertius

285. Interdum calamitosis his temporibus, ubi ad preces Deo fundendas populus excitatur adhibenda est hæc tragica expositio, verbi causa, ⟨cuma⟩ De amissa Nicosia18 nuncius est acceptus ita potuitb narrari: “Assur, inmanissimus Turcarum tyrannus, virga furoris et baculus iræ Domini (Is. 10, 5), ita Eo permittente percussit nos. Regnat et in dies crescit impietas, triumphat dira crudelitas, regnum nobilissimumc in tyranni potestatem redactum est. Opulentissima urbs, regni caput, Archiepiscopatus sedes, capta est, sanctissima templa vastata. Qui reipublicæ Venetæ nomine regebant, primarii etiam illius regni viri, miserabiliter obtruncati, violatæ virgines. Igne et flamma decor extinctus civitatis, cæsi innumerabiles homines, multi etiam captivi, ut haberent unde christiani nominis hostes insultarent, Bizantium sunt perducti”. Quibus rebus ante oculos positis hortari poterit ad preces atque etiam ad orandum pro illis qui pro Christo fortiter occubuerunt.

20

De vitæ et morum imitatione

286. ⟨Sanctus Gregorius Thaumaturgus, Neocæsariensis Episcopus, in oratione pulcherrima quam scripsit In epiphaniam Domini mores sanctissimos beati Ioannis Baptistæ imitatur et exprimit (Mt. 3, 14), facit enim illum ita alloquentem Dominum: “Ego debeo a te baptizari et tu venis ad me? Quid agis, o Domine? Cur rerum ordinem mutas? Quid cum servis ea quæ servorum sunt quæris? Cur ea vis accipere quibus non eges? Cur nimia ista tua humilitate gravas me servum tuum? Ego debeo a te baptizari, tu autem a me baptizari

acum R add.

bnarret V | potuit narrari R cregnum nobilissimum in tyranni omn. | regnum nobilissimum magna ex parte paucorum dierum spatio in tyranni Egerton 1090, fol. 78

18

tur mulieres per mediam civitatem; tum juventus non concitabat misericordiam, nulla senectutis reverentia erat, sed qui nihil admiserant mali, maleficorum subibant supplicia. Angusti erant carceres, desertæ erant domus opulentæ, solitudines refertæ profugis”; 493– 496: “Σύγχυσις δὲ ἦν καὶ ταραχὴ διὰ πάσης τῆς πόλεως, καὶ λεηλασίαι κατὰ τῶν εὐσεβούντῶν· χρήματα διηρπάζετο, πληγαῖς τὰ τῶν φιλοχρίστων σώματα κατεξαίνετο, γυναῖκες εἵλκοντο διὰ μέσης τῆς πόλεως· οὐ νεότης ἐλεεινή, οὐ γῆρας αἰδέσιμον ἦν· ἀλλ’ οἱ μηδὲν ἀδικοῦντες τὰ τῶν κακούργων ὑπέμενον, ἐστενοχωρεῖτο τὰ δεσμῶτήρια, ἔρημοι ἤσαν οἱ εὐθηνούμενοι τῶν οἴκων, αἱ δὲ ἐρημίαι πλήρεις τῶν φυγαδευομένων”. Valerius, Augustinus, De amissa Nicosia ad Philippum Mocinicum Nicosiensem Archiepiscopum Augustini Valerii Episcopi Veronæ, apud aa.vv., Miscellaneous papers, in Latin and Italian, chiefly relating to the religious affairs of Europe, during the xvith Century, but transcribed in the xviith, 2 vols, folio (British Library, Western Manuscripts Bibl. Eg. 1089– 1090), vol. ii, (Egerton 1090), fols. 78–111

liber tertius

165

non debes. Qui minor est, maiorea benedicitur, non maior a minore sanctificatur. Figulus a luto non fingitur, sed lutum a figulo tractatur. Creatura a creatore renovatur, non creator a creatura dirigitur. Ægrotus curatur a medico, non medicus invisitur ab ægroto. Pauper a divite fœnus accipit, non autem dives a paupere mutuatur” (Greg. Thaum. homil. 4 PG 10 1179/118019). Addit alia verba eloquentissimus ille et sanctissimus vir quibus vitam et mores præcursoris Domini visus est depinxisse⟩b. 287. Beatus ⟨vero⟩c Basilius in extrema oratione In divites eorum mores imitando exprimit dum cogitationem eorum et sermonem proponit qui mortuos nefarie funeris et sepulturæ honoris privantd nec iis propter avaritiam iusta persolvunt: “Si divitiarum—inquit—es cupidus, nihil aliis facias reliqui fortunarum tuarum, omnia tua facito, omnia deporta, ne pecuniam tuam alienis relinquas, fortasse enim te domestici ne ornamentis quidem extremis decorabunt, subitæ levique sepulturæ tradent, se ad heredum tuorum benevolentiam gratiamque adiungent et adversum te sapientiæ nomen etiam usurpabunt. ‘Ineptia est, inquient, mortuos exornare et eum qui nihil iam sentiat magnifice splendideque efferre. An non satius est præclaro amictu atque pretioso superstites ornari quam una cum cadavere ad putredinem dare tanti pretii vestem? Quisnam fructus est monumenti eximii splendidæque sepulturæ aa maiore RM77, VN78 | maiore VR83 bsanctus … depinxisse R add. cvero R add. dnefarie compilant V | nefarie … privant R 19

PG 1179: “Ego opus habeo ut a te baptizer, et tu venis ad me? Quid agis, o Domine? Cur rerum immutas ordinem? Quorsum cum servis, ea, quæ servorum sunt, a servo tuo quæris? Cur ea cupis accipere, quibus non indiges? Cur tam magna indulgentia atque humilitate me famulum tuum gravas? Ego debeo a te baptizari; at tu, ut a me baptizeris, non indiges. Quod minus est, a majore ac potiore benedicitur; non autem quod potius, a minore benedicitur et sanctificatur. Lucerna a sole undique illustratur, non sol a lucerna illuminatur. Argilla a figulo præparatur, non figulus ab argilla formatur. Res creata a Creatore renovatur, non Creator a re creata dirigitur. Ægrotus a medico curatur, non medicus ab infirmo visitatur. Egenus a divite, non dives a paupere mutuatur”; 1180: “Ἐγὼ χρείαν ἔχω ὑπὸ σοῦ βαπτισθῆναι, καὶ σὺ ἔρχῃ πρὸς μέ; Τί ποιεῖς, Δέσποτα; Τί τῶν πραγμάτων ἐναλλάττεις τήν τάξιν; Τί μετὰ τῶν δούλων τὰ τῶν δούλων παρὰ τοῦ σοῦ δούλου ζητεῖς; Τί θέλεις ἃ μὲ χρήζεις λαβεῖν; Τί τῇ πολλῇ συγκαταβάσει βαρύνεις μὲ τὸν οἰκέτην τὸν σόν; Ἐγὼ χρείαν ἔχω ύπὸ σοῦ βαπτισθῆναι, καὶ σύ ἔρχῃ πρὸς μέ· τὸ ἔλαττον ὑπὸ τοῦ ἐλάττονος εὐλογεῖται, καὶ ἁγιάζεται. Ὁ λύχνος ὑπὸ τοῦ ἡλίου περιλάμπεται, οὐχ ὁ ἥλιος ὑπὸ τῆς θρυαλλίδος καταυγάζεται. Ὁ πηλòς ὑπὸ τοῦ κεραμέως καταρτίζεται, οὐχ ὁ κεραμεὺς ὑπὸ τοῦ πελοῦ διαπλάττεται. Τὸ κτίσμα ὑπὸ τοῦ κτίσματος διορθοῦται. Ὁ ἄρρωστος ὑπὸ τοῦ ἱατροῦ θεραπεύεται, οὐχ ὁ ἱατρὸς ὑπὸ τοῦ ἀρρώστου περιοδεύεται. Ὁ προσδεὴς παρὰ τοῦ πλουσίου δανείζεται, οὐχ ὁ πλούσιος παρὰ τοῦ πένητος ἐρανίζεται”.

166

liber tertius

sumptuum inutiliuma, cum sit iis quæ supersunt ad necessarium cultum vitæ utendum?’ Hæc illi dicent et acerbitatem tuam atque importunitatem ulciscentur, gratiam abb illis ad quos hereditas venerit ineuntes. Quamobrem ipse præoccupa, teipsum manda sepulturæ, præclarum sepulturæ ornamentum est pietas, decede rebus tuis omnibus amictus, divitias, proprium ornatum tuum tecum fac habeas” (Bas. orat. 7, 61 PG 31 303/30420). 288. Divus Chrysostomus In primam ad Corinthios epistolam de Dominico corpore christianum hominem secum ita loqui iubet: “Cum id propositum videris, dic ipse tecum: ‘Huius gratia corporis iam terra non sum, iam non sum cinis, non captivus sed liber, hoc ob corpus cæli adipiscendi eorumque bonorum quæ in cælo reposita sunt spem habeo, divinam et immortalem vitam spero, angelorum locum, Christi societatem’. Hoc cruci affixum corpus et flagellis cæsum mors ferre non potuit. Hoc corpus in crucem sublatum conspicatus sol radios avertit. Huius corporis religione, tum velum scissum, saxa perrupta, commota terra est. Hoc illud cruentum corpus est et lancea percussum, unde orbi terrarum salutares fontes sanguinis et aquæ profluxeruntc” (PG 61, 11–382). asumptus inutilis V | sumptuum inutilium R bcum V | ab R cperfluxerunt V | profluxerunt R 20

PG 31 303: “Quo magis divitias amas, eo magis nihil ex iis quæ possides, relinquas. Omnia assume tibi, exporta omnia, alienis ne relinque divitias. Fortasse autem te ne cooperient quidem famuli extremo ac funebri ornatu, sed denegabunt exsequias, jamjam hæredibus placere studentes. Aut forte etiam tunc adversum te philosophicis verbis utentur: ‘Ineptum est, inquient, et a ratione alienum, mortuum ornare; et eum qui nihil jam sentit magnis sumptibus efferre. Annon satius est superstites sumptuoso amictu ac splendido ornari, quam vestes pretiosas una cum cadavere putrefieri sinere? Quodnam autem monumenti eximii et sumptuosæ sepulturæ et inanis sumptus lucrum est? Par magis fuerit hæc ad vitæ necessaria impendere’. Talia dicent tum, cum et morositatem tuam ac severitatem ulciscentur, et tua tuis successoribus largientur. Itaque in antesesum te ipse, funera. Pulchra sepultura pietas. Omnia indutus, abi: fac divitias ornatum tibi peculiarem: habe opes tecum”; 304: “Ὅσῳ φιλόπλουτος εἶ, τοσούτῳ μᾶλλον μηδὲν ὑπολείπῃ τῶν προσόντων σοι. Πάντα σεαυτοῦ ποίησαι, πάντα ἐπικόμισαι, μὴ καταλίπῃς ἀλλοτρίοις τὸν πλοῦτον. Τάχα δέ σε οὐδὲ περιστελοῦσιν οἱ οἰκέται τῷ τελευταίῳ κόσμῳ, ἀλλ’ ἀφοσιώσονται τὴν ταφήν, τοῖς κληρονόμοις λοιπὸν προσχωρήσαντες κατὰ τὴν εὔνοιαν. Ἤ που καὶ καταφιλοσοφήσουσί σου τότε. Ἀπειροκαλία, φησί, καλλωπίζειν νεκρόν, καὶ πολυτελῶς ἐκκομίζειν τὸν οὐκέτι αἰσθανόμενον. Τί δὲ οὐ βέλτιον τοὺς περιόντας κοσμεῖσθαι τῇ πολυτελεῖ καὶ ἐνδόξῳ περιβολῇ, ἢ συγκατασήπειν τῷ νεκρῷ τὰ πολυτίμητα τῆς ἐσθῆτος; Τί δὲ μνήματος ἐπισήμου, καὶ ταφῆς πολυτελοῦς, καὶ δαπάνης ἀκερδοῦς ὄφελος; Δέον εἰς τὰ κατὰ τὸν βίον ἀναγκαῖα χρήσασθαι τοῖς περιοῦσι. Τοιαῦτα ἐροῦσι καὶ σὲ τῆς βαρύτητος ἀμυνόμενοι, καὶ τοῖς διαδεξαμένοις τὰ σὰ χαριζόμενοι. Προλαβὼν οὖν, σεαυτὸν ἐνταφίασω. Καλὸν ἐντάφιον ἡ εὐσέβεια. Πάντα περιβαλλόνενος ἄπελθε· οἰκεῖον κόσμον τὸν πλοῦτον ποίησαι· ἔχε αὐτὸν μετὰ σεαυτοῦ”.

liber tertius

167

289. Hac figura sic uti poterit oratora ecclesiasticus: “Ulciscere iniurias illatas, occide inimicum tuum, filios tuos heredes huius intestini odii relinque, imminue patrimonium tuum, dita prætorios ministros. Te ultorem iniuriarum acerrimum omnes prædicent, considerabis deinde ⟨in inferno⟩b num recte feceris”. Magnam vim habet hæc forma dicendi ad dissuadendum aliquid et ad pravam aliquam consuetudinem removendam.

21

Metaphoræ et allegoriæ exemplum

290. Sanctus Cyprianus in sermone de zelo et livore ita metaphora usus est: “Porro autem Dominus prudentes esse nos iussit et cauta sollicitudine vigilare præcepit ne adversarius vigilans semper et semper insidians quandoc in pectus obrepatd de scintillis conflet incendia, de parvis maxima exaggeret et, dum remissis et incautis leniore aura et flatu molliore blanditur, procellis ete turbinibus excitatis, ruinas fidei et salutis ac vitæ naufragia moliatur”. Basilius De laude ieiunii pulchram adhibet metaphoram: “Ieiunii reverere canitiem æquale est humanæ naturæ” (Cypr. de zel. 1 PL 4, 0637d). 291. Idemf in quadam oratione præclarissima allegoria ita usus est: “Unusquisque nostrum priusquam in ultimum discrimen et perniciem adducatur oneris partem quamplurimam deponat, priusquam scapha fluctibus obruatur mercium iacturam faciat quas nullo iure collegerit et imitetur nautasg. Illi enim si quid rerum necessariarum in navi vehant ac tempestas gravior et periculosior excitetur quæ navim pondere oppressam se minitetur obruturam, quam celerrime possunt magnam eiiciunt partem ac, nihil parcendo, merces in mare exhauriunt quo navis sublevetur et integris salvisque corporibus periculum evadant. Hoc nos multo magis quam illos et consulere oportet et facere”. Admodum raro ad populum putarem oratori ecclesiastico utendum allegoriah, ne obscura reddatur oratio. Quomodo autem sint explicandæ et adhibendæ allegoriæ paulo post, cum de ratione explicandarum Sacrarum Litterarum tractabimus (Aug. Val. rhet. eccl. iii, 52), dicemus.

autetur V | sic uti poterit orator R bin inferno R. add. cquando omn. | ubi PL dobrepat omn. | obrepserit PL eet omn. | ac PL fidem Sanctus Basilius V | idem R gnautas V | naturas VR83 hconficiendam allegoriam V | utendum allegoria R

168 22

liber tertius

Imaginis exemplum

292. Imaginis ⟨quam icona / εἰκῶνα appellat Aristoteles⟩a exemplum est apud Isaiam: “Quasi parturiens dolebunt” (Is. 13, 8), et apud Hieremiam: “Quia inventi sunt in populo meo impii insidiantes quasi aucupes, laqueos ponentes et pedicas ad capiendos viros” (Jer. 5, 26). Ita ecclesiasticus orator ruri inquietos rusticos appellabit “crabrones”, usurarios “sanguisugas”, utetur frequentibus imaginibus ad rem imprimendam.

23

Exempla similitudinum quæ ornatam efficunt orationem

293. Similitudines non solum ad probandum aliquid, sed etiam ad delectandos animos adhibentur. Idcirco inter figuras sententiarum similitudo collocatur. Basilius In avaros invehens ita facit avarum loquentem: “Cui vero iniuriam facio si mea contineam? Cædo quænam tua sunt? Unde sumpta in vitam intulisti? Ut si quis in theatro spectaculum occupari deinde adeuntes prohibeat iudicans proprium quod ad usum communiter pateat universis, tales sunt divites, cum res communes præoccuparint sibi ut proprias arrogant” (Bas. mor. 5, 2, 492 PG 32 1169/117021). 294. Chrysostomus, In primam ad Corinthiosb de Dominico corpore sine indignitate sumendo, ita scribit: “Hoc mysterium, hic terra tibi facit cælum. Patefacito cæli valvas atque introspice, vel potius non cæli, sed cæli cælorum, tum quod dico videbis, nam quod ibi clarissimum est et amplissimum, hoc in terra positum demonstrabo. Ut enim in regia, quod omnium honestissimum est et splendidissimum, non parietes sunt, non aurea laquearia, sed in præcelso solio positum Regis corpus, ita in cælis corpus est Regis nostri, at hoc idem in terra potes intueri, etenim non angelos tibi nec archangelos, non cælos sed ipsum aquam … Aristoteles R add. bad Corinthios epistola V | ad Corinthios R 21

PG 32 1170: “Cui, inquit, injuriam facio, dum mea custodio et claudo? Quæ, dic mihi, tua sunt? Unde accepta in vitam intulisti? Velut si quis, loco in theatro ad spectandum occupato, deinde ingredientes arceat, id sui ipsius proprium ratus, quod ad omnium communem usum proponitur: tales quoque divites sunt. Nam communia præoccupantes, propria sibi faciunt eo quod præoccupaverint”; 1169: “Καὶ τίνα, φησίν, ἀδικῶ, συνέχων τὰ ἐμαυτοῦ; Ποῖα, εἰπέ μοι, σαυτοῦ; πόθεν αὐτὰ λαβὼν εἰς τὸν βίον εἰσήνεγκας; Ὥσπερ ἂν εἴ τις ἐν θεάτρῳ θέαν καταλαβών, εἴτα ἐξείργοι τοὺς ἐπεισιόντας, ἴδιον ἑαυτοῦ κρίνων τὸ κοινῶς πᾶσι κατὰ τὴν χρῆσιν προκείμενον· τοιοῦτοί εἰσι καὶ οἱ πλούσιοι. Τὰ γὰρ κοινὰ προκατασχόντες͵ ἴδια ποιοῦνται διὰ τὴν πρόληψιν”.

liber tertius

169

Dominum ostendo. Viden quod omnium rerum præstantissimum est ut in terris cernas, nec cernas solum sed attingas, non solum attingas sed comedas, et eo sumpto domum revertaris? Absterge igitur animum, compara mentem tuam ad susceptionem horum mysteriorum, nam si regius in regiis ornamentis puer in purpura et diademate tibi gestandus esset, nonne omnia vilia ac terrestria abiiceres? Iam vero non regium filium hominis sed ipsum Dei filium unigenitum sumens, obsecro, nonne exhorrescis? Nonne omnium humanarum rerum amorem abiicis et his ornamentis solum gloriaris? Etiam terram aspicis, pecuniam adamas, aurum admiraris? Quis tibi reliquus est ignoscendi locus, quæ defensio?” (PG 61, 11–382). Ad docendum magnam vim habet usus similitudinum, in quibus tamen delectus habendus est, ne alicuius rei turpis similitudo adducatur et ne copia similitudinum poëticum quid ecclesiasticus orator redoleat.

24

Exemplum hyperboles

295. Hyperbole usus est divus Augustinus In avaros invehens: “Terra suis limitibus terminatur, aqua suis finibus limitatur, aër suo fine concluditur, cælum suis terminis arctatur, sola avaritia terminum nescit. O avare, si terra tibi cuncta datur mare quæris, sed si terra et mare aërem petisa, sed si terram, mare et aërem possideresb adhuc cælum ambis et ipsum penetrare affectas, et si cælum penetraveris adhuc non quieveris donec te Deo adæquaverisc vel fueris superior Altissimo!” (Ps. Aug. Sermones ad fratres in eremo commorantes PL 40 1330). Hyperbole ad commovendum et detestandum adhiberi solet, sed rarod adhibeature, ne ineptus iudicetur orator.

25

Quomodo sensus et mens rebus tribuantur quæ iis careant

296. Beatus Basilius in eos invehens divites qui dicunt petentibus copias suas non posse sufficere ita inquit: “Lingua iuras, te manus redarguit, tacita enim manus mendacium tuum prædicat, annuli gemma circumfulgens” (Bas. orat. 4 PG 31 219/29222). Idem in oratione prima De ieiunio: “Quid enim virum fortissiapossideres V | petis R, PL bpossideres omn. | possideris PL cæquaveris V | adæquaveris R dsed raro ut diximus V | sed raro R eadhibeantur VR74, VN74, RM77 | adhibeatur ML74, PR75, r′ 22

PG 31 291: “Et lingua quidem juras te non posse, sed a manu argueris: etsi enim illa

170

liber tertius

mum Sampson invictum effecit? Nonne ieiunium cuius ope matris alvo conceptus est (Jc. 13, 7)? Ieiunium eum in utero tulit, educavit, ad ætatem virilem provexit et corroboravit” (Bas. de ieiun. 1, 6 PG 31 17123). Et in eadem oratione: “Det aliquas venter inducias, det et fœdus nobiscum, in dies quinque feriat qui semper efflagitat nec ullum modum facit, qui hodie accipit cras obliviscitur, cum satur est tum de continentia philosophatur, obliviscitur decreta cum difflarit” (Bas. de ieiun. 1, 7 PG 31 175/17624). 297. Eadem ratione dicet orator ecclesiasticus: “Supervacaneæ vestes, sumptuosa convivia testantur vos non egere, vos non diligere pauperes, qui eis sua subtrahitis ut crapulemini”. Illustrius etiam hæc forma dicendi adhibeatur: “Urbs Bizantium quas voces emitteret si loqui posset? Ita vos iuvenes alloqueretur: Ite, pugnate alacriter, nobilissimam civitatem ad vexillum Christi restituite. Veniant nunc Chrysostomi, qui me squallidam et pænea mortuam reficiant ac nutriant. Interficiatur scelestissimus Satanæ minister, qui me miseram tot iam annos opprimit”. Quæ dicendi forma ad impellendos homines ad bellum ⟨contra Turcas⟩b plurimum valebit.

26

Qua ratione coacervare possit ecclesiasticus orator

298. Multa in unum coacervavit Gregorius Nazianzenus in oratione De laudibus Heronis ad eum orationem convertens, cum dixit: “Quocirca ut pro fide et pieaplane V | pæne R bcontra Turcas R add.

23

24

tacet, mendacium tamen tuum declarat annuli pala coruscans”; 290: “Σύ δὲ ἀρνῇ τὴν δόσιν, ἀδύνατον εἶναι λέγων ἐπαρκεῖν τοῖς αἰτοῦσι. Καὶ τῇ μὲν γλώσσῃ ἐξόμνυσαι, ὑπὸ δὲ τῆς χειρὸς διελέγχῃ· σιωπῶσα γὰρ σου ἡ χεὶρ τὴν ψευδολογίαν κηρύσσει, περιαστραπτομένη ὑπὸ τῆς ἐπὶ τοῦ δακτυλίου σφενδόνης”. PG 31 171: “Quid fortissimum virum Samsonem invictum reddidit. Annon jeunium, quocum in utero matris conceptus est? Hunc peperit jejunium, hunc enutrivit jejunium instar nutricis, jejunion in virum adolevit”; 172: “Τί τὸν μέγαν ἀριστέα τὸν Σαμψὼν ἀκαταγώνιστον ἀπειργάσατο; Οὐχ ἡ νηστεία, μεθ’ ἣς ἐν τῇ γαστρὶ τῆς μητρὸς συνελήφθη; Νηστεία αὐτὸν ἐκύησε· νηστεία αὐτὸν ἐτιθηνήσατο· νηστεία αὐτὸν ἤνδρωσεν”. PG 31 175: “Det aliquantum vacationis et venter ori, paciscatur nobiscum quinque dierum inducias, qui semper alioqui flagitat, nec unquam desinit, dum quod accepit hodie, cras obliviscitur. Cum fuerit expletus, tum de abstinentia philosophatur; ubi detumuit, dogmatum illorum obliviscitur”; 176: “Δότω τινὰ ἐκεχειρίαν καὶ ἡ γαστὴρ τῷ στόματι, σπεισάσθω ἡμῖν πενθημέρους σπονδάς, ἡ ἀεὶ ἀπαιτοῦσα καὶ οὐδέποτε λήγουσα, ἡ λαμβάνουσα σήμερον καὶ αὔριον ἐπιλανθανομένη. Ὅταν ἐμπλησθῇ, περὶ ἐγκρατείας φιλοσοφεῖ· ὅταν διαπνευσθῇ, ἐπιλανθάνεται τῶν δογμάτων”.

liber tertius

171

tate bellum suscipis, ita tibi invicem ab impietate bellum infertur atque præter alias multas dimicationes quas, dum privatos et Principes erudis, publice atque privatim, quovis denique tempore et loco doces, admones, arguis, increpas, virtutis causa suscepisti, ab impio et vesano magistratu correptus virgis laceraris” (Gr. Naz. orat. 25, 13 PG 35 1215–1217/1216–121825). 299. Ita coacervabit ecclesiasticus orator: “Miserum, iusto Dei iudicio, concitatum est in rempublicam christianam bellum, vexant acrius quam umquam antea domestici et acerrimi inimici, Satanas, mundus et, origo communium miseriarum, caro. Affligit inmanissimus Turca, eius tyrannidi nova quotidie regna subiciuntur. Discordia utinam nostra et peccata iram Dei in nos magis non provocent. Quid igitur faciemus? Lugeamus, doleamus, peccata nostra confiteamur, ad misericordiam Dei confugiamus”.

27

Quomodo coniungantur ea quæ rem attingunt cum ipsa re

300. Beatus Basilius de intemperantibus fœminis loquens ait: “Intemperantes fœminæ divinique timoris oblitæ, ignem æternum contemnentes, eo die quo eas oportebat ob recordationem resurrectionis Domini quietas sedere et illum diem in mentem ac memoriam revocare quo cæli patefient, quo de cælis se nobis iudex in conspectum dabit. Tubarum Dei clangor, suscitatio a mortuis, iustum iudicium eta futurum et æqua pro cuiusque factis præmia, pro eo ut hæc animis et ratione expendant corda sua, pravis cogitationibus purgent, præterita peccata et scelera lachrymis deleant seque in occursum Christi, ad magnum diem eius adventus comparent, excusso Christi servitii iugo e capite, abiectis honestatis et modestiæ integumentis, contempto Deo, spretis angelis, marium aspectu per singularem impudentiam recepto, comis reiectis et expanaiudicem V | iudicium et R 25

PG 35 1215–1217: “Quocirca ut pro Verbo bellum geris, ita etiam ab impietate bellum tibi infertur: ac præter alia multa certamina, quæ honesti causa, opere et sermone subiisti, dum privatos et principes, privatim et publice, quovis denique tempore et loco doces, admones, arguis, increpas, confundis; ad extremum impiæ potestatis furore comprehensus (o nobilem calamitatem! o sacra tua vulnera!) virgis quidem eleganti ac decoro corpore laceraris”; 1216/1218: “Διὰ τοῦτο πολεμεῖς μὲν ὑπὲρ τοῦ Λόγου, πολεμῇ δὲ ὑπὸ τῆς ἀσεβείας καὶ πρὸς πολλοῖς ἄλλοις, οἷς ὑπὲρ τοῦ καλοῦ πράττων καὶ λέγων ἠγωνίσαι, διδάσκων, νουθετῶν, ἐξαιρούμενος, ἐλέγχων, ἐπιτιμῶν, συγχέων, ἰδιώτας, ἄρχοντας, ἰδίᾳ, δημοσίᾳ, κατὰ πάντα καιρὸν καὶ τόπον· τέλος, μανίᾳ συναρπασθεὶς δυσσεβοῦς ἐξουσίας, (ὢ τῆς εὐγενοῦς συμφορᾶς! ὢ τῶν ἱερῶν σου τραυμάτων!) ξαίνῃ μὲν τὸ καλὸν σῶμα ταῖς μάστιξιν, ὥσπερ δὲ ἄλλου θεατὴς πάσχοντος·”

172

liber tertius

sis, tunicas trahentes et una pedibus ludentes, intemperantibus et protervis oculis, effuso cachinno, ad saltationis insaniam stimulatæ, iuvenum libidinem omnium et lasciviam ad se allicientes, institutis choreis in iis quæ ante urbem sunt, martyrum monumentis, religiosissima loca, fecerunt turpitudinis et flagitiorum suorum officinam” (Bas. mor. 19, 3, 573 PG 32 1349/135026). 301. Qui locus poterit accommodari in solennitate natalis Domini Nostri Iesu Christi, quo tempore depravata quædam irrepsit consuetudo ut iocis, choreis, sumptuosis conviviis, consanguinei et affines se mutuo invitantes, illos dies consumant. In his civitatibus aut oppidis ubi luxui homines sunt dediti dicere poterit ecclesiasticus orator: “Quid agunt quidam ex vobis? Ingurgitant, non concoquunt. Eis pituita molesta est, oriuntur febres, inmaturo tempore senescunt, deficita memoria, libidine cruciantur, minuunt patrimonium, miseri in hac vita ad mortem perpetuam festinant”. Valet hæc forma dicendi in primis ad docendum aliquid ut suadeat aut dissuadeat orator.

adecidit V | deficit R 26

PG 32 1350: “Mulieres lascivæ, timoris Dei oblitæ, æternum ignem aspernatæ, in illa ipsa die, cum ob resurrectionis memoriam oportuerat eas in domibus sedere, ac recordari diei illius, in qua aperientur cœli, et apparebit Judex e cœlis, et tuba Dei, et resurrectio mortuorum, et judicium justum, et redditio unicuique juxta opus suum; cum de his cogitare debuissent, suaque corda a pravis cogitationibus purgare, et priora peccata lacrymis delere, atque ad Christi occursum pro magno illo die apparitionis ejus sese præparare, servitutis Christi excusso jugo, velamentis honestatis a capite rejectis, contempto Deo, spretis ipsius angelis, virilem omnem aspectum citra pudorem ferentes, comas agitantes, trahentes tunicas, ac pedibus simul ludentes, omnem juvenum libidinem in seipsis provocantes, in martyrum basilicis pro mœnibus civitatis choros constituentes, loca sancta officinam obscenitatis suæ effecere”; 1349: “Γυναῖκες δὲ ἀκόλαστοι, ἐπιλαθόμεναι τοῦ φόβου τοῦ Θεοῦ, τοῦ πυρὸς τοῦ αἰωνίου καταφρονήσασαι, ἐν ἡμέρᾳ τοιαύτῃ, ὅτε αὐτὰς ἐχρῆν διὰ τὴν ἀνάμνησιν τῆς ἀναστάσεως καθῆσθαι ἐν τοῖς οἴκοις, καὶ ἔννοιαν λαμβάνειν τῆς ἡμέρας ἐκείνης, καθ’ ἣν ἀνοιγήσονται μὲν οἱ οὐρανοί, ἐπιφανήσεται δὲ ὁ Κριτὴς ἐξ οὐρανῶν, καὶ σάλπιγγες Θεοῦ, καὶ ἀνάστασις νεκρῶν, καὶ κρίσις δικαία, καὶ ἀντίδοσις ἑκάστῳ κατὰ τὸ ἔργον αὐτοῦ· ἀντὶ τοῦ ταῦτα ἔχειν ἐν τοῖς διαλογισμοῖς, καὶ ἐκκαθαίρειν μὲν αὐτῶν τὰς καρδίας ἀπὸ πονηρῶν ἐνθυμήσεων, ἐξαλείφειν δὲ τοῖς δάκρυσι τὰ προημαρτημένα, ἑτοιμάζεσθαι δὲ πρὸς ἀπάντησιν τοῦ Χριστοῦ κατὰ τὴν μεγάλην ἡμέραν τῆς ἐπιφανείας αὐτοῦ, ἀποσεισάμεναι τὸν ζυγὸν τῆς δουλείας τοῦ Χριστοῦ, καὶ ῥίψασαι ἀπὸ τῶν κεφαλῶν τὰ τῆς εὐσχημοσύνης καλύμματα, καὶ καταφρονήσασαι τοῦ Θεοῦ, καταφρονήσασαι τῶν ἀγγέλων αὐτοῦ, καταναισχυνθήσασαι πάσης ἄρρενος ὄψεως, σοβοῦσαι τὰς κόμας, σύρουσαι τοὺς χιτῶνας, καὶ τοῖς ποσὶν ἅμα παίζουσαι, πᾶσαν νέων ἀκολασίαν ἐφ’ ἑαυτὰς προσκαλούμεναι, ἐν τοῖς πρὸ τῆς πόλεως Μαρτυρίοις χοροὺς συστησάμεναι, ἐργαστήριον τῆς οἰκείας αὐτῶν ἀσχημοσύνης τοὺς ἠγιασμένους τόπους πεποίηνται”.

liber tertius

28

173

Antithetorum et periphrasis exempla

302. Sanctus Episcopus et martyr Cyprianus in libro De patientia de Christo loquens pulchris anthitetis usus est his verbis: “Ut insultantium sputaa patienter exciperet qui sputo suo cæci oculos paulo ante formasset (Jn. 9, 6) et, cuius in nomine nunc a servis suisb Zabulus cum angelis suis flagellatur, flagella ipse pateretur, coronaretur spinis (Mt. 27, 29; Jn. 19, 2) qui martyres floribus coronat æternis, palmis in faciem verberaretur (Mt. 26, 67) qui palmas veras vincentibus tribuit, spoliaretur veste terrena qui indumento immortalitatis ceteros vestit, cibaretur felle qui cibum cælestem dedit, aceto potaretur qui poculum salutarec propinavit” (Cypr. de bono pat. 7 PL 4 0627a). Beatus Ambrosius De virginibus scribens eleganter hanc figuram adhibuit: “Non est—inquit—Christus circumforaneus. Christus enim est pax, in foro litesd. Christus caritas est, in foro obtrectatio” (Ambr. de virg. 8 PL 16 0278b). Antithetis uti poterit orator docens spiritualis vitæ commoda et sanctas oblectationes: “Voluptates corporis debilitant corpus, gaudia spiritus vim animi augent: illæ pœnitentiam hæ lætitiam, illæ infamiam hæ laudem, coram Deo et hominibus pariunt”. 303. Periphrasim hanc adhibuit Sanctus Gregorius Nazianzenus De laudibus Heronis: “Enimvero quandoe te, ut par erat, ad nos recepisti atque ille qui eos a quibus glorificatur glorificat utf eos a quibus irritatur irritat, qui eorum a quibus timetur voluntatem explet et mortuis rursus vitam inspirat, qui, ut Lazarum, quatriduo postquam e vita migraverat, sic te post quadriennium ad vitam revocavit, qui iuxta Ezechielis, prophetarum omnium admirandi excelsique visionem, ossa cum ossibus et iuncturam cum iuncturis connectit. Quando, inquam, ille cupientibus nobis cupientem te reddidit. Fac in iisdem vitæ studiis et sermonis libertate perseveres, ne alioquin in eam opinionem homines adducas ut te afflictionibus fractum atque deiectum fuisse philosophiamque per ignaviam prodidisse arbitrentur” (Gr. Naz. orat. 25, 14 PG 35 1217/121827). Hoc loco asputa patienter omn. | sputamina PL bcuius in nomine nunc a servis suis omn. | cuius nomine a servis nunc eius PL cpoculum salutare omn. | salutari poculo PL dlites omm. | lites; Christus justitia est, in foro iniquitas; Christus operator est, in foro inane otium PL equanto V | quando R fet V, RM77 | ut r′ 27

PG 35 1218: “Enimvero, quando te, ut par erat, ad nos recepisti, atque ille, qui glorificantes se glorificat, et irritantes se irritat; et, voluntatem timentium se facit, et mortuis rursus vitam inspirat; qui, ut Lazarum, quatriduo postquam e vita migraverat, sic te post quadriennium præter omnium spem ad vitam revocatit, qui, juxta Ezechielis, prophetarum omnium maxime admirabilis et excelsi, visionem, ossa cum ossibus, et compagem cum compage connectit, desiderantibus nobis desiderantem te reddidit: fac in iisdem vitæ stu-

174

liber tertius

pro nomine Dei periphrasi gravissima et splendidissima usus est eta nomine: “Lucernam illam luci præeruntem, vocem sermoni, mediatorem mediatori, mediatorem, inquam, Novi et Veteris Testamenti, Ioannem illum egregium”. 304. Ad Nazianzeni imitationem poterit ecclesiasticus orator uti hac periphrasi: “Ille qui eos quos solet evehere maxime decipit, qui vitia virtutis specie plerumque extollit, qui eos a quibus magis diligitur sæpius fallit, probitatis et innocentiæ irrisor a quo nemo tandem interdum non est deceptus, dissimulationis ⟨et⟩b adulationis magister, honorum et divitiarum admirator, impurarum voluptatum minister et callidus sophista et bonorum etiam ingeniorum corruptor ille est quem amatis. Quid creditis mundum esse? Mundus est is quem vobis descripsi”.

29

Paronomasiæ et interrogationis exempla

305. Beatus Basilius in eo explicando “destruam horrea mea” (Lc. 12, 18) paronomasia usus est: “Habes—inquit—horrea, ventres pauperum” (Bas. homil. 6, PG 31 273/27428). ⟨Et Sanctus Ambrosius: “Quid destruis horrea tua? (…)c Include ea in corde pauperum (…)d Habes apothecas, inopum sinus (…)e, viduarum domos (…)f, ora infantium orphanorumg” (Ambr. De Nabuthe Jezrælita 7, 37 PL 14 0741c)⟩h. Chrysostomus In epistolam ad Timotheum: “Fac— inquit—tibi debitorem Deum et quidvis pete. Primum fœnerare, deinde repete ut cum usuris recipias. Tende manus tuas non solum in cælum, sed etiam in pauperum manus. Si eo manumi porrexeris, verticem cæli tanges, nam qui aet descripto V | et R bdissimulationis V, RM77 | dissimulationis et r′ costendo tibi ubi melius tua frumenta custodias, ubi bene sepias, ut fures ea tibi auferre non possint omn. om. dubi ea nullus gurgulio consumat, nulla corrumpat vetustas omn. om. ehabes apothecas omn. om. fhabes apothecas omn. om. gorphanorum omn. add. het … orphanorum R add. imanus V | manum R

28

diis, et eadem oris libertate perseveres, ne alioqui calamitatibus fractus ac debilitatus esse, ac philosophiam ob ignaviam prodidisse videaris”; 1217: “Ἀλλ’ ἐπειδή γε καλῶς ποιῶν ἐπανήκεις ἡμῖν, καί σε τοῖς ποθοῦσι ποθοῦντα πάλιν ἀπέδωκεν ὁ δοξάζων τοὺς δοξάζοντας αὐτόν καὶ παραζηλῶν τοὺς παραζήλοῦντας, ὁ θέλημα τῶν φοβουμένων αὐτὸν ποιῶν καὶ τοῖς νεκροῖς ἐμπνέων ἀνάστασιν, ὁ Λάζαρον μὲν τετραήμερον, σὲ δὲ τεραετῆ ζωοποιῶν παρ’ ἐλπίδας, καὶ συνάγων ὀστᾶ πρὸς ὀστᾶ, καὶ ἁρμονίαν πρὸς ἁρμονίαν, τὴν Ἰεζεχιὴλ ὄψιν, τοῦ προφητῶν θαυμασιωτάτου καὶ ὑψηλοτάτου· ἔχου μοι πάλιν τῆς αὐτῆς ἐργασίας, καὶ παρρησίας, ἳνα μὴ δόξῃς ἐγκεκόφθαι τοῖς πάθεσι, μηδὲ προδιδόναι δειλίᾳ τὴν φιλοσοφίαν”. PG 31 274: “Habes horrea, si vis, domos pauperum”; 273: “Ἔχεις ἀποθήκας, ἐὰν θέλῃς, τὰς οἰκίας τῶν πενήτων”.

liber tertius

175

ibi sedet eleemosynam accipit, si manus infructuosas sustuleris, nihil fructus capies” (Chrys. ep. Tim. PG 62). Sanctus pater Ambrosius De virginibus de beata Virgine Maria loquens ita scripsit: “Neque enim comites fœminas desiderabat quæ bonas comites cogitationesa habeat” (Ambr. de virg. 2, 2, 10 PL 16 0210a). Hac paronomasia aptissime utetur ecclesiasticus orator ad consolandos pauperes: “Quid creditis? Multi pauperes sunt divites, divites ⟨inquam⟩b gratia, divites humilitate, divites patientia. Multi autem divites sunt pauperes, pauperes inquamc humilitate, misericordia, christianis virtutibus”. 306. ⟨Epiphonemate interdum utendum est post rerum expositionem, ut Sanctus Gregorius Nazianzenus in Laudibus Athanasii exemplum Iob et calamitates copiosius explicatas et iudicium Dei hoc epiphonemate concludit: “Hæc vulnerum medicina, hæc certaminis corona, hoc patientiæ premium” (Gr. Naz. orat. 21, 18 PG 35 1101/110229)⟩d. 307. Interrogationis exempla innumerabilia sunt apud Sanctos Patres, ex quibus hoc uno erimus contenti quod Sanctus Ambrosius in libro De virginibus de beata Virgine verba faciens imitandum proponit: “Quando—inquit—ista vel vultu læsit parentes? Quando dissentiite a propinquis? Quando fastidivit humilem? Quando derisit debilem? Quando vitavit inopem? Eos solos ⟨solita⟩f cœtus virorum invisere quos misericordia non erubesceret neque præteriret verecundia Nihil torvum in oculis, nihil in verbis procax, nihil actug inverecundum. Non gestus fractior, non incessus solutior, non vox petulantior. Ut ipsa corporis species simulacrum fuerit mentis, figura probitatis” (Ambr. de virg. 2, 2, 7 PL 16 0209a). 308. Hæc figura in quocumque dicendi genere commode adhiberi potest, sed in primis confert ad perspicuitatem orationis et ad docendum. Sic ea uti licebit: “Cogitatis, fratres, interdum vos esse homines ad imaginem et similitudinem Dei factos? Cogitatis sanguine Domini Nostri Iesu Christi vos esse redemptos? Cogitatis quid pro vobis in Sanctissimo Baptismatis sacramento sponsores vestri polliciti sint? Certe rerum omnium quas commemoravi vos oblitos esse

acogitationes comites habebat PL

binquam R add. csunt magis pauperes quam ii qui sunt pauperes V | sunt pauperes, pauperes inquam R depiphonemate … premium R add. edissensit V, RM77, PL | dissentiit r′ fsolita R add. gnihil in actu V, PL | nihil actu R 29

PG 35 1102: “Hæc vulnerum medicina, hæc certaminis corona, hoc patientiæ premium”; 1101: “Τοῦτο τῶν τραυμάτων τὸ φάρμακον, οὗτος τῆς ἀγωνίας ὁ στέφανος, αὕτη τῆς ὑπομονῆς ἡ ἀντίδοσις”.

176

liber tertius

quispiam posset existimare cum sic vivatis ut nec dignitatem hominis nec beneficia quæ a Deo accepistis recordari videamini”.

30

Percunctationis, ⟨subiectionisa⟩, aversionis et dubitationis exempla

309. Percunctationis exemplum est illud Gregorii Nazianzeni in Cæsarii cum Imperatore congressib laudibus: “Num dubitabitis ne quid Cæsario accidat huiusmodi animi alacritate parum dignum? Bonoc estote animo, victor enim discedet iuvante Christo mundi victore” (Gr. Naz. orat. 7, 13 PG 35 769/77030). Percunctatio adhibenda est cum res dubia videtur incidere, et accommodari potest ad populum in hunc modum: “Num putatis aliquem esse qui crucem suam non ferat? Mihi credite: et Reges et Principes et omnium generum homines ferunt crucem suam, maiorem illi quos feliciores putatis”. 310. ⟨Subiectio hæc est apud Sanctum Hieronymum in epistola ad Heliodorum: “Paupertatem times? Sed beatos Christus pauperes appellat. Labore terreris? At nemo athleta sine sudore coronatur. De cibo cogitas? Sed fides famem non timet. Super nudam metuis humum exesa ieiuniis membra collidere? Sed Dominus tecum iacet. Squalidi capitis horretur inculta cæsaries? Sed caput tuum Christus est. Infinita eremi vastitas ted terret? Sed tu Paradisum mente deambula” (Hier. ep. 14 PL 22 0354)⟩e. 311. Aversione idem Nazianzenus ⟨in funere Cæsarii fratris⟩f usus est cum eumg ita orationem convertit: “Habes a me, Cæsari, funebre munus, habes orationum mearum primitias, habes a me ornamentum omnium ornamentorum” (Gr. Naz. orat. 7, 16 PG 35 773/77431). ⟨Idem in prima oratione in Iulianum Constantium Imperatorem vita iam functumh affatur et aliquando infra ad Iulianum asubiectionis r′ add. bcongressuri V | congressi R cat bono V, RM77 | bono r′ dte omn. add. esubiectio … deambula R add. fin funere Cæsarii fratris R add. gad Cæsarium V | eum R hfructum RM77 | functum r′ 30

31

PG 35 770: “An non timuisti, ne quid Cæsario animi alacritate parum dignum accidat? At bono estote animo. Victoria enim cum Christo, qui vicit mundum”; 769: “Ἆρ’ οὐκ ἔδεισας περὶ Καισαρίου μή τι πάθῃ τῆς προθυμίας ἀνάξιον; Ἀλλὰ θαρσεῖτε· μετὰ Χριστοῦ γὰρ ἡ νίκη τοῦ τὸν κόσμον νικήσαντος”. PG 35 774: “Hoc tibi a me, Cæsari, funebre munus: hæ meorum primitiæ sermonum, quos occultari persæpe questus, in te ipsum detecturus eras. Hoc tibi a me ornamentum”; 773: “Τοῦτό σοι, Καισάριε, παρ’ ἐμοῦ τὸ ἐντάφιον· αὗται τῶν ἐμῶν λόγων αἱ ἀπαρχαί, οὕς κρυπτομένους πολλάκις μεμψάμενος, ἐπὶ σεαυτὸν γυμνώσειν ἔμελλες. Οὗτος ὁ παρ’ ἐμοῦ κόσμος …”

liber tertius

177

orationem convertit (Gr. Naz. orat. 4, 34 PG 35 559/56032). Sanctus Leo Papa sermone quarto in epiphaniam Domini: “Superfluo Herodes timore turbaris et frustra in suspectum tibi puerum sævire moliris. Non capit Christum regio tua nec mundi Dominus potestatis tuæ et sceptri est contentus angustiis” (Leo serm. 34, 4, 2 PL 54 0246a–0246b)⟩a. Sic aversione utatur ecclesiasticus orator excitans populum ad christianas virtutes: “Accepistis, fratres, a me quæ sit voluntas Dei, accepistis quid Sanctum Evangelium doceat. Reliquum est ut ne frustra vos sermoni meo interfuisse videamini operibus ostendatis”. 312. Dubitationem adhibuit Basilius in temulentos: “Quomodo in his rebus me geram? Si et oratio inutilis est et silentium difficultates multas et incommoda habet, diligentiam et curam omittemus? At periculum habet negligentia, an in ebrios aliquid loquar? At mortuis auribus insonamus” (Bas. ebr. 14, 2 PG 31 447/44833). Ita oratorio quodam modo adhiberi potest figura quæ dicitur dubitatio et valet ad docendum atque ad delectandum: “Surdis canam fabulas necne vehementer dubito, quod quidem mihi maxime molestum esset”. Et alio modo eadem figura utens dicere poterit: “Interdum dubito ne nimis obscura videatur vobis oratio mea cum re vos non percipere quæ dico ostendatis”.

31

Correctionis, præteritionis, dissoluti paulum immutati verbi, repetitionis et conversionis exemplab

313. Correctionis exemplum extat apud beatum Basilium in oratione prima De ieiunio: “Quid facilius—inquit—et levius ventri est tenuitate victus noctem traducere an ciborum copia oppressum iacere? Vel potius ne iacere quidem, sed crebro se versare cum gemens disrumpitur. Nisi forte dicas gubernatores oppressam onere navem facilius servare quam leviorem atque expeditam” (Bas.

aidem … angustiis R add.

bCap. xxxi: Correctionis, præteritionis et paulum immutati verbi exempla V | Cap. xxxi: Correctionis, præteritionis, dissoluti paulum immutati verbi, repetitionis et conversionis exempla R 32 33

PG 35 559: “Quid tibi accidit, o imperatorum divinissime, Christique amantissime?”; 560: “Τί τοῦτο, ὦ θειότατε βασιλέων καὶ φιλοχριστότατε …” PG 31 447: “Quid igitur capiam consilii in præsenti rerum statu, si et sermo inutilis sit, nec silentium tutum? Negligemus curationem. Sed periculosa est negligentia. Dicamne contra ebrios? Sed in emortuas aures insonabimus”; 448: “Τί οὖν χρήσομαι τοῖς παροῦσιν, εἰ καὶ ὁ λόγος ἄχρηστος, καὶ ἡ σιωπὴ ἄπορος; Παρίδωμεν τὴν ἐπιμέλειαν; Ἀλλ’ ἐπικίνδυνος ἡ ἀμέλεια. Ἀλλὰ φθέγξομαί τι κατὰ τῶν μεθυόντων; Ἀλλ’ εἶς νεκρὰς ἀκοὰς ἐνηχοῦμεν …”

178

liber tertius

de ieiun. 1, 4 PG 31 167/16834). Hac dicendi forma ad reprehendendum uti poterit ecclesiasticus orator: “Multi ita se diligunt aut potius se non diligunt ut adulationibus delectentur et monitores suos odio habeant”. 314. Præteritio illa dicitur quæ est apud Nazianzenum in Apologetico: “Ac tot tamque graves sunt, tum in reliquis animorum morbis, tum in doctrina etiam ipsa, perversæ perversique spiritus notæ et impressiones tantumque ei negotium incumbit cui hæc moderandarum regendarumque animarum cura commissa est” (Gr. Naz. orat. 2, 34 PG 35, 441/44235). Plura etiam, ne modum excedat oratio, prætermittimus. 315. ⟨Dissoluti exemplum est apud Gregorium Nyssæ Episcopum in oratione in Sanctum Theodorum martyrem: “Atque ita præclarum beatumque iter ad Deum confecit, nobis autem memoriam certaminis tanquam magistram reliquit” (Gr. Nyss. Theod. PG 45 745/47636). Inde sequuntur dissoluta: “Qua quidem ille populos congregat, Ecclesiam instituit, dæmones fugat, conciliat angelos pacis, orat a Deo quæ nobis utilia sunt. Hunc enim locum sepulchrum autem martyris significat, tanquam diversis morbis medicinas suppeditantem officinam constituit, procellis tempestatibusque periclitantium portum, egentium opulentum aërarium, dulce perægrinorum hospitium, festos dies celebrantium numquam desinentem congressum” (Gr. Nyss. Theod. PG 45 745/47637)⟩a.

adissoluti … congressum R add. 34

35

36

37

PG 31, 167: “Utrum ventri facilius est tenui victu transmittere noctem, an copia ciborum gravatum jacere? Imo ne jacere quidem, sed crebro huc et huc verti, dehiscentem ac stridentem? Nisi forte dicturus es illud, quod naucleri facilius servant navim sarcinis onustam quam eam quæ expeditior est ac levior”; 168: “Τί εὐκοπώτερον τῇ γαστρί; λιτότητι διαίτης παρενεγκεῖν τὴν νύκτα, ἢ δαψυλείᾳ βρομάτων βεβαρημένην κεῖσθαι; μᾶλλον δέ μηδὲ κεῖσθαι, ἀλλὰ πυκνὰ μεταστρέφεσθαι διαρρηγνυμένην καὶ στένουσαν; εἰ μὴ καὶ τοὺς κυβερνήτας φήσεις βαρυνομένην τοῖς ἀγωγίμοις ὁλκάδα εὐκολώτερον σώζειν τῆς εὐσταλεστέρας καὶ κούφης”. PG 35 442: “Ac talis morborum nostrorum natura est, tantusque bono pastori labor incumbit, qui gregis animas scite cogniturus est, perspectasque habiturus, eisque juxta pastoralis artis leges præiturus, duntaxat rectæ et justæ, ac vero pastore nostro digni”; 441: “Οὕτω μὴν δὴ τὰ τῶν παθῶν ἔχει τῶν ἡμετέρων, καὶ τοσοῦτον ἐνταῦθα τὸ ἔργον τῷ ἀγαθῷ ποιμένι, τῷ γνωστῶς γνωσομένῳ ψυχὰς ποιμνίου καὶ ἀφηγησομένῳ κατὰ λόγον ποιμαντικῆς, τῆς γε ὀρθῆς καὶ δικαίας καὶ τοῦ ἀληθινοῦ ποιμένος ἡμῶν ἀξίας”. PG 45 746: “Ipse quidem præclaro ac beato itinere abiit ad Deum: nobis vero memoriam certaminis pro doctrina reliquit”; 745: “Αὐτὸς μὲν ἀπῆλθε τὴν καλὴν καὶ μακαρίαν πρὸς Θεὸν πορείαν· ἡμῖν δὲ τὴν μνήμην τοῦ ἀγῶνος διδασκάλιον κατέλιπε”. PG 45 746: “Populos congregans, Ecclesiam erudiens, dæmonas arcens et fugans, angelos

liber tertius

179

316. Venustatem et pulchritudinem orationi affert paulum immutatum verbum atque deflexum, ut est apud eundem Gregorium Nazianzenum, qui in Iulianum, impium religionis christianæ desertorem, invehens eum verius ait “Idolianum” appellari (Gr. Naz. orat. 4, 77 PG 35 603/60438). Si commode cadat, hac figura uti poterit orator, sed admodum raro, ne acumen ostentare videatur, ut: “Veronæ non incommode dicere poterit Veronam dictam esse ut esset vere una in Christoa et omnes amore inter se essent coniuncti”. Qua figura uti poterit orator dum ad sedandas discordias et ad remittendas iniurias populum excitabit. 317. ⟨Repetitionis hoc est exemplum: “Christiani membra Christi aversamurb et fugimus. Christiani, aciem Christi deserimus. Christiani iterum quantum in nobis est Christum peccatis nostris crucifigimus”. Eiusdem figuræ hoc etiam est exemplum: “Qua ratione redimi possunt peccata? Eleemosyna. Qua ratione fœneramur Deo? Eleemosyna. Quodc est aurum ignitum, quo locupletes fieri possumus? Eleemosyna. Quare eleemosynis propriæ saluti consulamus et Dominum invitemus ut misereatur nostri”. 318. Conversione ita usus est Sanctus Cyprianus in sermone de oratione Dominica ubi negligenter orantes reprehendit: “Hoc est vigilare oculis et corde dormire cum debeat christianus et, cum dormit oculis, corde vigilare” (Cypr. de orat. dom. 31 PL 4 0539c)⟩d.

ain Christo in Sancta Ecclesia V | in Christo R bversamur RM77 | aversamur r′ cquid RM77, VN78 | quod VR83 drepetitionis … vigilare VR83 add.

38

pacificos reducens, rogans a Deo pro nobis utilia, variorum morborum medicinæ officinam hunc locum efficiens, portum eorum qui afflictionum tempestatibus jactantur, pauperum abundans et copiosum ærarium, viatorum quietum diversorium, locum celebrem conventus ac dies festos continenter agentium”; 745: “Λαοὺς ἀθροίζων, ἐκκλησίαν παιδεύων, δαίμονας ἀπελαύνων, ἀγγέλους εἰρηνικοὺς κατάγων, ζητῶν ὑπὲρ ἡμῶν παρὰ Θεοῦ τὰ συμφέροντα, ἰατρεῖον νόσων ποικίλων τὸν τόπον τοῦτον ἀπεργασάμενος, λιμένα τῶν χειμαζομένων ταῖς θλίψεσι, πενήτων εὐθηνουμένων ταμιεῖον, ὁδιοπόρων ἀνεκτὸν καταγώγιον, πανήγυριν τῶν ἑορταζόντων ἄληκτον”. PG 35 603: “Quid enim prohiberet, quominus nos quoque, Romanorum, atque adeo orbis universi, quemadmodum ipse dæmonum fraude circumventus existimabat, imperatorem, eodem ludo ulciscentes, Idolianum, et Pisæum, et Adonæum, et Tauricremum vocaremus”; 604: “Τί γὰν ἂν κωλύσειε καὶ ἡμᾶς τῷ βασιλεῖ κατὰ τὸ ἴσον ἀντιπαίζοντας Ῥωμαίων, ὡς δὲ ᾤετο, καὶ τῆς οἰκουμένης, ἠπατημένος τοῖς δαίμοσι, τὸν Εἰδωλιανὸν καλεῖν καὶ τὸν Πισαῖον καὶ τὸν Ἀδωναῖον καὶ τὸν Καυσίταυρον …”

180 32

liber tertius

Gradationis, digressionis et descriptionis exempla

319. Gradatio præclarissima est apud Apostolum: “… gloriamur in tribulationibus scientes quod tribulatio patientiam operatur, patientiaa probationem, probatio vero spem, spes autem non confundit” (Rm. 5, 3–4). 320. In temperato dicendi genere digressiones magnam copiam et venustatem afferunt orationi, ut observavimus apud Nazianzenum in oratione quam habuit De amandis pauperibus cum dixisset: “Eos nos præcipuo quodam miserationis affectu permovere debere qui sacro morbo labefactati atque infecti sunt et ad carnes usque ad ossa et medullas exesi consumptique atque ab hoc flagitioso et infido corpore proditi” (Gr. Naz. orat. 14, 6 PG 35, 865/86639). Ibi, corporis mentione facta, locum digrediendi nactus: “Cui—inquit—quomodo coniunctus sim haud equidem scio, et quo pacto simul et imago Dei sim et cum cœno voluter. Quod et cum incolumi valetudine est bello me insectatur et, cum bello premitur, excruciat mæroreque afficit, quod et ut conservum amo carumque habeo et ut inimicum infestum detestor, quod et ut vinculum fugio et ut eiusdem hereditatis particeps revereor. Si macerare et debilitare contendam, iam non habeo quo socio et administro ad res præclarissimas obeundas utar, nimirum haud ignorans cuius rei causa procreatus sum quodque mihi faciendum est ut per actiones ad Deum ascendamb. Sin contra, ut cum adiutore et ministro mitius indulgentiusque agere mediter, nulla iam ratio occurrit qua rebellantis impetum fugiam et omnino a Deo excidam necesse est corporis compedibus degravatus in terram detrahentibus. Hostis est blandus et facilis, insidiosus amicus. Pro Deum immortalem! Quæ isthæc coniunctio est? Quæ inimicitiarum dissidiique ratio? Quod vereor amplector, quod amo perhorresco. Antequam bellum geri cœptum sit in gratiam cum eo redeo. Antequam sit pax constituta, ab eo dissideo” (Gr. Naz. orat. 14, 6–7 PG 35, 865/86640). Qua apatientia autem Vulg. bascendamus CL75, CL83 39

40

PG 35 866: “Tum vero nos ii præcipuo quodam miserationis affectu permovere debent, qui sacro morbo corrupti sunt, et ad carnem usque, atque ossa, et medullas (quod quibusdam Scriptura minatur) exesi consumptique, atque ab hoc ærumnoso, et abjecto, ac infido corpore proditi”; 865: “Καὶ τούτων αὐτῶν οἱ παρ’ ἀξίαν κακοπαθοῦντες, τῶν ἐν ἔθει τοῦ δυστυχεῖν ὄντων ἐλεεινότεροι· ἐξσαιρέτως δὲ τοῖς ὑπὸ τῆς ἱερᾶς νόσου διεφθαρμένοις, καὶ μέχρι σαρκῶν, καὶ ὀστέων, καὶ μυελῶν, ὡς ἡ κατά τινων ἀπειλή, βεβρωμένοις, καὶ προδεδομένοις ὑπὸ τοῦ μοχθηροῦ, καὶ ταπεινοῦ, καὶ ἀπίστου τούτου σώματος”. PG 35 866: “Cui quonam modo conjunctus sim, haud equidem scio: nec quo etiam pacto simul et imago Dei sim, et cum cœno voluter: quod, et cum plulchra valetudine gaudet, bello me lacessit, et cum bello premitur, mærore me afficit: quod, et ut conservum amo,

liber tertius

181

præclarissima digressione absoluta ita ad propositum redit: “Sed de his qui volet disserat nosque etiam aliquando commodius disseremus, nunc autem …” (Gr. Naz. orat. 14, 7 PG 35, 865–86741) et quæ sequuntur. Dicemus etiam aliqua de digressionibus ubi de propositione, quæ est præcipua dispositionis pars, præcepta quædam trademus (Aug. Val. rhet. eccl. iii, 50). 321. Descriptiones autem multæ reperiuntur apud Sanctos Patres. Nam Gregorius Nazianzenus in Cæsarii funere terræ motum describit Nicææ factum (Gr. Naz. orat. 7, 15–21 PG 35, 773/1128). In laudibus Athanasii, vitam moresque exprimit Gregorii cuiusdam Cappadocis (Gr. Naz. orat. 21, 16 PG 35 1097– 1100) ac paulo infra monasteriorum Ægypti iniecta mentione in exilio Athanasii eorum discrimina, religionem, sanctimoniam, utilitatem ad homines permanentem cum descripsisset, tum ad propositum revertens: “cum his—inquit— consuetudinem habens magnus ille vir” (Gr. Naz. orat. 21, 19 PG 35 1103/110442). Idem in Apologetico pastoritiam vitam iucunde et venuste depingit (Gr. Naz. orat. 2, 9 PG 35 417–420). Et Basilius in Laudem quadraginta martyrum qui frigore necati eranta is cruciatus quantus sit declarat, sumptis rationibus a aoccubuerunt V | necati erant R

41

42

et ut inimicum odi atque aversor: quod, et ut vinculum fugio, et ut cohæres veneror. Si debilitare illud et conficere studeo, jam non habeo, quo socio et opitulatore ad res præclarissimas utar, nimirum haud ignorans quam ob causam procreatus sim, quodque me per actiones ad Deum ascendere oportet. Sin contra ut cum socio et adjutore mitius agam, nulla jam ratio occurrit, qua rebellantis impetum fingam, atque a Deo non excidam, compedibus degravatus, vel in terram detrahentibus, vel in ea detinentibus. Histic est blandus et placidus, insidiosus amicus. O miram conjunctionem et alienationem! Quod metuo, amplector; quod amo, pertimesco. Antequam bellum gesserim, in gratiam redeo; antequam pace fruar, ab eo dissideo”; 865: “Ὧι πῶς συνεζύγην, οὐκ οἶδα· καὶ πῶς εἰκών τέ εἰμι Θεοῦ, καὶ τῷ πηλῷ συμφύρομαι· ὅ καὶ εὐεκτοῦν πολεμεῖ, καὶ ἀνιᾷ πολεμούμενον· ὃ καὶ ὡς σύνδουλον ἀγαπῶ, καὶ ὡς ἐχθρὸν ἀποστρέφομαι· ὃ καὶ ὡς δεσμὸν φεύγω, καὶ ὡς συκγληρονόμον αἰσχύνομαι· Τῆξαι φιλονεικῶ καὶ οὐκ ἔχω τίνι συνεργῷ πρὸς τὰ κάλλιστα χρήσωμαι, ὡς εἰδῶς εἰς ὃ γέγονα καὶ ὅτι δεῖ με πρὸς Θεὸν ἀναβῆναι διὰ τῶν πράξεων. Φείδομαι ὡς συνεργοῦ καὶ οὐκ ἔχω πῶς φύγω τὴν ἐπανάστασιν, ἢ πῶς μὴ ἀπὸ Θεοῦ πέσω βαρηθεὶς ταῖς πέδαις κατασπώσαις, ἢ κατεχούσαις εἰς ἔδαφος. Ἐχθρός ἐστιν εὐμενής καὶ φίλος ἐπίβουλος. Ὤ τῆς συζυγίας καὶ τῆς ἀλλοτριώσεως! Ὃ φοβοῦμαι περιέπω, καὶ ὃ στέργω δέδοικα· πρὶν πολεμῆσαι, καταλλάσσομαι· καὶ πρὶν εἰρηνεῦσαι, διίσταμαι”. PG 35 866–867: “Sed de his qui volet, philosophetur, nosque etiam commodiore tempore simul philosophabimur”; 865: “Ταῦτα μὲν οῦν βουλόμενος φιλοσοφείτω, καὶ ἡμεῖς γε συμφιλοσοφήσομεν εὐκαιρότερον”. PG 35 1103: “Cum his consuetudinem habens magnus Athanasius”; 1104: “Τούτοις ὁμιλήσας ὁ μέγας Ἀθανάσιος …”

182

liber tertius

philosophis (Bas. mart. 19, 5 PG 31 513–515). Descriptiones maxime pertinent ad genus demonstrativum, valent etiam interdum ad docendum et ad commovendum. Sterilitatem, si opus erit, poterit ecclesiasticus orator describere excitans ad eleemosynam et ad pœnitentiam. Ideo tamen descriptione utatur non ut sibi ea in re placere videatur, sed ut res potius ante oculos ponat.

33

De figuris quæ in vehementi dicendi genere adhibendæ sunt ac primum quomodo orator monere et obsecrare debeat auditores

322. Afferamus in medium etiam exempla formarum quæ in vehementi atque incenso dicendi genere adhiberi possunt, ut clerici cum in hoc genere versabuntur habeant quæ imitentur, ac primum monendi exemplum est illud Apostoli: “Fratres, nolite pueri effici sensibus, sed malitia parvuli estote” (1 Co. 14, 20), et illud: “Non ut confundam vos hæc scriboa, sed ut filios ⟨meos⟩b carissimos moneo nam etsi decem millia pædagogorum habeatis ⟨in Christo⟩c, sed non multos patres” (1Co. 4, 14–15). Sanctus Leo Pontifex hac dicendi forma utitur in quodam sermone his verbis: “Agnosce, o christiane, dignitatem tuam et, divinæ consors factus naturæ, noli in veterem vilitatem degeneri conversatione redire. Memento cuius capitis et cuius corporis sis membrum. Reminiscere quodd, erutus de potestate tenebrarum, translatus es in Dei lumen et regnum” (Leo serm. 21, 3, 66 PL 54 0192c–0193a). Ita ecclesiasticus orator, ubi Evangelii partem aut epistolæ explicaverit ⟨et in malos mores invectus fuerit⟩e, monebit auditores se eorum peccata commemorasse ut cum illis communem calamitatem lugeret eaque commemoratiof pœnitentiam salutarem pareret. 323. Obsecrantis personam sumpsit Apostolus cum scribens Ad Ephesios dixit: “Obsecro vos ego vinctus in Domino ut digne ambuletis in vocatione in quag vocati estis” (Ef. 4, 1), ad cuius loci imitationem orator ecclesiasticus, postquam docuerit quid christianis agendum sit, ita obsecrantis personam induat: “Obsecro vos, carissimi filii, quos Dominus Noster Iesus Christus meæ fidei credidit, quos vita cariores habeo, quibus iter veræ beatitudinis ostendere in primis studeo, obsecro, inquam, vos ut vobis ipsi attendatis, cogitetis qui sitis, sub cuius vexillo militetis”.

adico V | scribo R

bmeos R add. cin Christo r′ add. dremmiscere quia PL eet in malos mores invectus fuerit R add. fut illa commemoratio ille luctus interior V | eaque commemoratio R gin vocatione in qua omn. | vocatione qua Vulg.

liber tertius

34

183

Qua ratione execrantis et contemnentis personam induere possit orator

324. Execratur Cyprianus fidei desertores cum ait: “Pereant (…)a qui perire voluerunt, extra Ecclesiam soli remaneant qui abb Ecclesia recesserunt. Soli cum Episcopis non sint qui contra Episcopos rebellarunt. Coniurationis suæ pœnasc subeant” (Cypr. epist. 40, 5 PL 4 0337a). Qua forma dicendi raro utetur ecclesiasticus orator, poterit tamen uti interdum invehens in publicos usurarios aut adulteros, verbi causa, post longum sermonem ita execrari: “Eiiciantur qui occidunt homines usuris, qui contaminant sanctum matrimonium, qui opprimunt pupillum et viduam”. 325. Contemnit omnia Apostolus scribens Ad Philippenses præter eminentem scientiam Iesu Christi: “… propter quem omnia—inquit—detrimentum feci et arbitror stercora essed ut Christum lucrifaciam” (Flp. 3, 8). Ita etiam orator uti vitia acriter repehenderit, excitans ad rerum humanarum contemptum interdum dicat se omnia contemnere ut animas lucretur Christo, his verbis utens: “Me miserum si vos omnes me laudaveritis, si peccata vestra dissimulavero, si mea indulgentia deteriores evaseritis. Laudationes vestras, omnia commoda, omnes honores, nihil facio ut vos Christo lucrifaciam”.

35

Detestationis, exprobrationis, imprecationis, increpationis et insultationis exempla

326. Detestatur Dominus per Amos prophetam superbos illis verbis: “Iuravit Dominus Deus in anima sua. Dicit Dominus exercituum: detestor ego superbiam Iacob et domos eius odi et tradam civitatem cum habitatoribus suis” (Am. 6, 8). Eadem forma utetur ecclesiasticus orator detestans perversos christianæ reipublicæ et illa præsertim vitiae quibus magis populus cui præest est deditus. 327. Exprobrat Apostolus: “O insensati Galatæ, quis vos fascinavit?” (Gal. 3, 1). Sicf per increpationem: “Hæcine, popule stulte, hæccine reddis Domino qui te tot et tantisg afficit beneficiis?” (Dt. 32, 6 ad sensum).

asibi soli omn. om. bab omn. | de PL cpœnas subeant omn. | pœnas soli subeant PL dstercora esse omn. | ut stercora Vulg. emores præsertim illorum vitiorum V | et illa præsertim vitia R fet sic V | sic R gtam magnis V | tantis R

184

liber tertius

328. Horribilis imprecatio est apud Hieremiam ubi ait: “Propterea da filios eoruma et deduc eos in manus gladii. Fiant uxores eorum absque liberis et viduæ et viri eorum interficiantur morte. Iuvenes eorum confodiantur gladio in prælio” (Jer. 18, 21). Hæc figura a zelo proficiscatur oportet alioqui auctoritatem oratori adimeret. 329. Sanctus Gregorius Nazianzenus in oratione De moderatione servanda increpat eos qui pastoris munus sibi voluntb assumere illis verbis: “Quid pastoris munus tibi ovis arrogas? Quid pes caput fieri contendis? Quid exercitum ducere aggrederis in militum ordinem ascriptus?” (Gr. Naz. orat. 32, 13 PG 36 187/18843) et beatus Basilius ita invidos increpat: “Quid dolore afficeris qui nulla sis lacessitus iniuria? Quid oppugnas eum cui res secundæ sunt cum is nihil de tuis rebus commodisque detraxerit?” (Bas. inv. 11, 3 PG 31 375/37644). Sic orator: “Quid, miseri, de patria exules numquam cogitatis? Sic vivitis tanquam numquam in aliam vitam migraturi? Dei filii adoptivi, fratres Christi, participes æternæ beatitudinis, vos ipsi non agnoscitis? Cogitationes et curas vestras ponitis in rebus abiectis atque terrenis?” 330. Extat illa in impios insultatio Isaiæ: “Ubi nunc sunt sapientes tui? Annuncient tibi et indicent quid cogitavit Dominus exercituum super Ægyptum” (Is. 19, 12). Sic licebit insultare: “Ubi sunt qui corrumpunt hoc oppidum? Ubi reperiuntur inimicitiarum et calamitatum huius oppidic ministri? Iam sunt mortui aut miserrime vivunt. Nolite perversos illorum mores imitari, ne eiusdem calamitatis et miseriæ participes efficiamini”. Quæ figura adhibenda est maxime cum aliquid esse vitandum ecclesiasticus ostendet orator.

aeorum in famem Vulg. bvellent V | volunt R coppidi aut civitatis V | oppidi R 43

44

PG 36 187: “Quid pastoris munus tibi arrogas, cum ovis sis? Quid caput efficeris, cum pes sis? Quid exercitum ducere aggrederis, in militum ordinem ascriptus?”; 188: “Τὶ σεαυτὸν ποιεῖς ποιμένα, πρόβατον ὤν; Τί γὶνῃ κεφαλή, ποὺς τυγχάνων; Τί στρατηγεῖν ἐπιχειρεῖς, τεταγμένος ἐν στρατιώταις;” PG 31 375: “Cur afflictaris, homo nihil grave passus? Quid bello petus fruentem bonis aliquibus, nihilque de tuis imminuentem?”; 376: “Τί λυπῇ, ἄνθρωπε, μηδὲν δεινὸν πεπονθώς; Τί πολεμεῖς τῷ ἐν ἀγαθοῖς τισιν ὄντι, μηδὲν τῶν σῶν ἐλαττώσαντι;”

liber tertius

36

185

Qualiter gloriari, lamentari et minari possit orator

331. Gloriandi exemplum est apud Nazianzenum in secunda oratione Adversus Iulianum, qui cum veterum prophetarum gloriationem pluribus verbis exposuisset: “Sed quid—inquit—hæc colligo? Ad præsentem rerum nostrarum statum orationem convertamus. Non iam sacrosanctis ædibus nostris oculos flagitiosos iniicient, non iam altaria a purissimo et incruento sacrificio nomen habentia scelesto sanguine fœdabunt” (Gr. Naz. orat. 5, 29 PG 35 701/70245). Hæc maxime figura orationem suam illustrare poterit ecclesiasticus orator illis diebus quibus auditores sanctissimum Eucaristiæ sacramentum sumere consueverunt. Sic poterit gloriari: “Exeat nunc perennis animarum nostrarum hostis. Exeat avidissimus perditionis nostræ, Satanas, et cum Christo, cuius sanctissimum corpus hodie sumpsimus, cui per fidem maxime iuncti sumus, congrediatur. Vincemus, carissimi filii, quia Imperator noster Christus semper regnat, semper vincit”. Hac figura commode adhiberi potest cum sermo habetur in quibusdam societatibus, et licebit interdum uti illis verbis: “Gloriemur in Domino, fratres, ab eo enim accepimus ut non admiremur ea quæ tanti faciunt alii et in unum coacti portemus crucem nostram alacriter, sed portemus semper in Domino”. 332. Sæpe utitur lamentationibus ecclesiasticus orator, quæ valent plurimum ad ostendendam eius caritatem et pietatem in populum. Commode autem hoc modo adhiberi potest hæc figura: “Me miserum! Quid laboribus, vigiliis, prædicationibus meis, quid meis precibus ad Deum, quid mea in hunc populum paterna pietate, sum consecutus cum me hortante, me rogante, me obsecrante, perversa hæc saltandi consuetudo, hæc perniciosa dæmonum ars qua animæ irretiuntur non tollitur?”. Quæ dicendi ratio ad alia ⟨etiam⟩a vitia etb peccata accommodabitur et eo magis quo graviora erunt.

aetiam R add. bet ad alia V | et R 45

PG 35 702: “Sed quid hæc colligo? Ad præsentia et nostre me convertam. Non jam in sacras nostras ædes pravos oculos injicient. Non jam in sacras nostras ædes pravos oculos injicient. Non jam aras a purissimo et incruento sacrificio nomen habentes scelesto sanguine contaminabunt”; 701: “Ἀλλὰ τί τούτων ἐμοί; Πρὸς τὰ παρόντα καὶ ἡμέτερα τρέψομαι. Οὐκ ἔτι τοῖς ἱεροῖς οἴκοις ἡμῶν πονηρὸν ἐμβλέψουσιν· οὐκ ἔτι μιανοῦσιν αἵματι μιαρῷ τὰ τῆς καθαρωτάτης καὶ ἀναιμάκτου θυσίας ἐπώνυμα θυσιαστήρια οὐδὲ βωμοῖς ἀθέοις τὰ ἄβατα καταισχυνοῦσιν· οὐκ ἔτι συλήσουσι καὶ βεβηλώσουσιν ἀναθήματα, πλεονεξίαν ἀσεβείᾳ μίξαντες·”

186

liber tertius

333. Minarum exempla plurima reperiuntur in libris prophetarum, ut illud Isaiæ: “Væ qui consurgitis mane ad ebrietatem sectandam et ad potanduma usque ad vesperam ut vino æstuetis!” (Is. 5, 11). Minantis personam commode assumet orator si minetur res quæ imminent aut quarum memoria molestissima sit populo, verbi causa: “Nisi resipiscamus, nisi ad pœnitentiam convertamur, sumpturus est pœnas Dominusb de peccatis nostrisc, ita eius exigente iustitia ⟨est⟩d terræmotu, fluviorum inundatione, bello, fame ac peste punituruse populum”. Utatur hac figura in cœtu hominum eo maxime tempore quo processiones fiunt et in Iubilæis quæ a Christi Vicario populis concedi solent.

37

Qua ratione terrere, mirari et optare possit orator

334. Terrebit orator si incommoda belli, penuriæ, pestis et maxime divinæ indignationis effectus ante oculos ponat, quæ figura maxime adhibenda est in oppidis et præsertim ruri, verbi causa: “Non colligetis messes, fratres, filii vestri inmatura morte vobis præripientur, variis calamitatibus opprimemini, quia Deum non agnoscitis, quia eum blasphematis, quia decimas fraudatis”. 335. Miratur interdum ecclesiasticus orator inde occasionem sumens agendi gratias Deo, verbi causa, cum ecclesiam alicuius oppidi admodum nobilem et magnifice constructam intuetur, cum aliquod præclarum et nobile institutum imitatione dignum in oppidis reperit, cum dexteraf Excelsi mutationem factam animadverterit. Quæ figura raro adhibetur et magna cum cautione, ne dum miratur tacite laudare aut adulari videatur. Hac forma dicendi uti possunt fortasse Episcopi commode dum diœcesim suam visitant. 336. Optandig exemplum est illud Isaiæ: “Utinam attendisses mandata mea, facta fuisset sicut flumen pax tua et iustitia tua sicut gurgites maris” (Is. 48, 18). Ecclesiasticus autem oratorh optantis personam sæpe induet, cum enim paterna caritate complectatur eos apud quos dicit: “Quæ patres optant filiis suis, hoc est, quæ eorum vitæ et eorum commodis sunt necessaria, ea pro animarum salute et pro vitæ spiritualis incremento ipse debet optare”, et ideo proprio nomine appellans vicumi aut oppidum aut civitatem in qua sermonem aet potandum omn. | et ad potandum Vulg. bsumpturum pœnas Dominum V | sumpturus est pœnas Dominus R cnostris maxime timendum est V | nostris R dest R add. epuniturum V | puniturus R fdexteram VR74, VN74 | dextera ML74, CL75, CL82, PR75, R goptationis V | optandi R horator cum aut ex munere suo aut ad nobilissimum concionandi munus missus fuerit optantis V | orator optantis R ivillam V | vicum R

liber tertius

187

habebit ubi quæ agenda sunt christiano docuerit, explicans Evangelium aut epistolam poterit dicere: “Utinam saperes, utinam intelligeres, utinam novissima prævideresa, utinam tibi attenderes, utinam Dei voces audires” (Bern. epist. 292, 2 PL 182: 0498a) et unam aut harum duas quas dicimus optationes poterit pluribus verbis explicare.

38

De libera voce, exclamatione et personæ inductioneb

337. Liberam vocem protulit Gregorius Nazianzenus in Laudibus Cæsarii cum dixit: “Meum munus est oratio, quam etiam fortasse posteritas exceptura est, numquam intermorientem, nec eum qui ex hac vita migraritc prorsus abire sinentem, verum in auribus animisque hominum quem ornandum susceperit semper conservantem eiusque qui desideratur imaginem expressius quam in tabula proponentem” (Gr. Naz. orat. 7, 16 PG 35 775/77646). Liberam interdum vocem proferre poterit ecclesiasticus orator, raro tamen admodum, verbi causa: “Quid potui facere, fratres, et non feci? Numquam diud a vobis abfuie, vobis sanctissima sacramenta ministravi, Verbum Dei explicavi, pauperibus quantum potui opem tuli, paterno vos omnes amore dilexi, pro quibus rebus quam gratiamf mihi habetis, fratres? Nihil profuit mea diligentia, obfuit potius quibusdam qui me monentem ferre non possunt et veluti phrenetici animarum suarum medicum aversantur”, sed adhibenda est maxima cautio, ne hac figura nimium delectari videatur ecclesiasticus orator. 338. Exclamatione usus est Nazianzenus in Apologetico cum dixit: “Ad peccatum huiusque medicos et depulsores frontem aperte perficiamusg, nudo capite, ut est in proverbio: ‘In flagitium omne prorumpentes’. O insignem stuporem aut, si quo alio nomine aptiore huiusmodi affectus appellari potest, quosque, aprævideres omn. | provideres PL (cf. Dt. 32, 29: Utinam saperent et intelligerent ac novissima providerent) bde libera voce et de exclamatione V | de libera voce, exclamatione et personæ inductione R cmigravit V | migrarit R dper multum tempus V | diu R ediscessi V | abfui R fquas gratias V | quam gratiam R gperfricamus V, RM77, VN78 | perficiamus VR83 46

PG 35 775: “Meum munus est oratio, quod etiam fortasse futurum tempus excepturum est, perpetuo motu præditum, nec eum, qui hinc migravit, prorsus abscedere sinens: verum auribus animisque hominem, quem ornandum suscepit, semper conservans, ac desiderati simulacrum expressius quam in tabula spectandum proponens”; 776: “Τὸ δὲ ἐμὸν δῶρον λόγος, ὃ τάχα καὶ ὁ μέλλων ὑπολήψεται χρόνος ἀεὶ κινούμενον καὶ οὐκ ἐῶν εἰς τὸ παντελὲς ἀπελθεῖν τὸν ἐνθένδε μεταχωρήσαντα, φυλάσσον δὲ ἀεὶ καὶ ἀκοαῖς καὶ ψυχαῖς τὸν τιμώμενον, καὶ πινάκων ἐναργεστέραν προτιθεὶς τὴν εἰκόνα τοῦ ποθουμένου”.

188

liber tertius

ut præclare de nobis meritos, amore prosequi decebat eos ut hostes ulciscimur!” (Gr. Naz. orat. 2, 20 PG 35 429/43047). Idem in laudibus Heronis: “Tandem a vesano et impio magistratu correptus, o nobilem calamitatem, o sacra tua vulnera, virgis quidem egregio tuo corpore laceratoa, sed ita tamen ut non tuo supplicio sed alterius cuiusdam suppliciis interesse videreris” (Gr. Naz. orat. 25, 13 PG 35 1217/121848). Exclamabit interdum ecclesiasticus orator: “O tempora! O mores! O pravas consuetudines! O perversa hominum ingenia! O miserum sæculum! O calamitosam rempublicam christianam!” (Cic. de domo 137, 26; Cic. verr. 2, 4, 11; Cic. cat. 1, 1, 1–2; Cic. pro Deiot. 31, 2). Adhibebit tamen modum in exclamationibus illasque post reprehensiones vitiorum, præsertim publicorum, collocabit, verbi causa, si oppida aut civitates cum Episcopis suis contendant, si non pareant Sanctæ Matri Ecclesiæ, si aliquo publico peccato sint contaminatæ, sed suo loco adhibeantur, nam importunæ exclamationes, ut alio loco diximus (Aug. Val. rhet. eccl. iii, 35), auctoritatem adimunt dicenti. 339. ⟨Personæ inductionis hoc exemplum est Sancti Ephrem ubi animi sui timorem explicat: “Oculos in cælum sustulib et stupore quodam affectus tanquam extra me attonitus hæsi magnaque formidine totus horrescens, cordis oculis Dominum summa in gloria sedentem vidi et animam meam sic alloquentem49: ‘Cur, o anima, cælestem thalamum tuum, immensa lucis et gloriæ pulchritudine illustrem contemnis? Cur, sponsa mea, odio prosequeris me,

alaceraris V, RM77 | lacerato r′ bsustulit RM77 | sustuli r′ 47

48

49

PG 35 430: “Ad peccatum hujusque medicos frontem aperte perfricamus, nudo capite, ut est in proverbio, in flagitium omne prorumpimus. O insignem stuporem, aut si quo alio aptiori nomine hujusmodi affectus appellari potet! Quosque, ut præclare de nobis merentes, amore prosequi decebat, eos ut hostes ulciscimur”; 429: “Πρός τε τὴν ἀμαρτίαν καὶ τοὺς ταύτης θεραπευτάς, γυμνῇ τῇ κεφαλῇ, τὸ δὴ λεγόμενον, χωροῦντες πρὸς πᾶσαν παρανομίαν· ὢ τῆς παραπληξίας, ἢ εἴ τι ἄλλο τῷ τοιούτῳ πάθει κυριώτερον ὄνομα! Καὶ οὓς ἀγαπᾶν ὡς εὐεργέτας ἐχρῆν, τούτους ὡς ἐχθροὺς ἀμυνόμεθα, μισοῦντες ἐν πύλαις ἐλεγχοντας καὶ λόγον ὅσιον βδελυσσόμενοι, καὶ οἰόμεθα μᾶλλον πολεμήσειν τοὺς ἡμῖν εὔνους …” PG 35 1218: “Ad extremum impiæ potestatis furore comprehensus (o nobilem calamitatem! o sacra tua vulnera!) virgis quidem eleganti ac decoro corpore laceraris, sed ita, ac si vapulantem alterum spectares”; 1217: “Τέλος, μανίᾳ συναρπασθεὶς δυσσεβοῦς ἐξουσίας, (ὢ τῆς εὐγενοῦς συμφορᾶς! ὢ τῶν ἱερῶν σου τραυμάτων!) ξαίνῃ μὲν τὸ καλὸν σῶμα ταῖς μάστιξιν, ὥσπερ δὲ ἄλλου θεατὴς πάσχοντος· καὶ κάμπτῃ μὲν τὸ ὁρώμενον …” Divina quædam S. Ephræm Opera. Mille ducentis iam annis è Syra in Græcam linguam, nunc autem e Græca in Latinam versa. Petro Francisco Zino Veronensi interprete, Dilingæ, apud Sebaldum Mayer, mdlxii, fol. 1v.

liber tertius

189

purissimum sponsum tuum atque immortalem? Cur ea despicis bona quæ ego tibi in lumine vitæ præparavi?’”⟩a

39

De communicatione et interrogatione quæ premat, de ironia et reticentiab

340. Communicationis exemplum est in Actis Apostolorum, ubi legimus: “Sit ne magis hominibus obtemperandum quam Deo, ipsi iudicatec” (Act. 5, 29 ad sensum). Gregorius Nazianzenus in oratione De moderatione servanda in disputando: “Vultis igitur,—inquit—ipsi contentionis huiusce causam proferre an mihi potius medici munere fungenti eam exponendam et emendandam relinquitis?” Eleganter etiam ecclesiasticus orator uti poterit figura communicationis hoc modo: “Laudandi sunt filii qui parentes deserunt? Laudandi patres qui provocant filios suos ad iracundiam? Laudandæ uxores superbæ quæ tyrannidem exercent in viros? Laudandi viri qui fugiunt uxores suas tanquam pestem? Vos ipsi iudicate. Hæc flens dico, hac dicendi moderatione utor ne vos confundam” (Gr. Naz. orat. 32, 2 PG 36 175/17650). Hac figura interdum maxime commoventur auditores ita ut eos pudeat peccatorum suorum et ad pœnitentiam convertantur. 341. Interrogatio quæ premat et urgeat est apud Basilium in oratione De divitibus: “An non te tres omnino cubiti manent? Nonne ad custodiam infelicis corporis, lapidis exigui pondus satis erit? Quamobrem laboras? Quamobrem leges et iura violas?” (Bas. divit. 6 PG 31 295/29651). Ita orator poterit commode interrogare: “Num christiani dicuntur qui iniurias remittere indignum putant? Num qui vivunt sunt primitivæ ecclesiæ chistianis similes? Num imitamini vos apersonæ … præparavi R add. bDe communicatione, interrogatione quæ premat, et de ironia V | De communicatione et interrogatione quæ premat, de ironia et reticentia R cDei ipsi iudicare V | Deo, ipsi iudicate R 50

51

PG 36 175: “Vultis igitur vos ipsi utriusque rei causam proferre ac declarare? An mihi potius, medici munere fugenti, eam indicandam et corrigendam relinquitis?”; 176: “Βούλεσθε οὖν ὑμεῖς τὴν αἰτίαν εἰπεῖν καὶ γνωρίσαι; Ἢ ἐμοὶ τῷ θεραπευτῇ παραχωρεῖτε καὶ δηλῶσαι ταύτην καὶ διορθώσασθαι;” PG 31 295: “Nonne tres tantum terræ cubili te exspectant? Nonne paucorum lapidum onus misero corpori custodiendo erit satis? Cujus rei gratia laboras? Ob quam rem inique agis?”; 296: “Οὐχὶ τρεῖς σε πήχεις ἀναμένουσιν οἱ πάντες; Οὐχὶ λίθων ὀλίγων βάρος ἀρκέσει πρὸς φυλακὴν τῇ δυστήνῳ σαρκί; Ὑπὲρ τίνος μοχθεῖς; ὑπὲρ τίνος παρανομεῖς; Τί συνάγεις χέρσὶν ἀκαρπίαν;”

190

liber tertius

avoruma et proavorum vestrorum religionem, frugalitatem et moderationem? Si nobilitatis, si bonorum externorum heredes fuistis, estote etiam religionis et liberalitatis christianæ”. Quæ figura ut affert gratiam orationi, si interdum adhibeatur ita, si sæpe usurpetur fastidium parit. 342. Oratio qua aliud profertur aliud significatur (Mar. Vict. ad Gal. 2, 4)52 ironia a Græcis appellatur, quæ præclara est apud Nazianzenum De Iuliano, initio prioris orationis: “Atque hæc sapiens—inquit—noster Imperator et legislator” (Gr. Naz. orat. 4, 6 PG 35 538/53753), et in eadem oratione eundem appellat “virum omnium prudentissimum et optimum reipublicæ antistitem” (Gr. Naz. orat. 4, 54 PG 35 599/60054). Sic autem hanc adhibebit dicendi formam orator: “Hi sunt fideles Christi, hic est populus Dei, hi auditores concionatorumb”. Quæ ironia, ut facile est animadvertere, valde movet. 343. ⟨Reticentiac est apud Sanctum Gregorium Nazianzenum in extrema oratione [secundad] Pacifica: “Vobis si oratio mea probabitur, melius utrisque futurum est. Sin perturbatione animi vincente rationem respuetis et aspernabimini, ego ete quidem satis officio meo fecero et ad Deum et ad homines, nam nihil amplius, opinor, requiret quisquam ne eorum quidem qui admodum pacis cupidi sunt ac Deo dediti. Vos quæ sequantur intelligitis, nihil enim adiungam asperius quod patria lex sit filiis parcere” (Gr. Naz. orat. 22, 16 PG 35 1149/115255)⟩f.

aatavorum V | avorum R RM77 | reticentia VR83 52 53 54

55

boptimorum concionatorum V | concionatorum R ca reticentia dtertia omn. eego et RM77 | ego r′ freticentia … parcere R add.

Mar. Vict. ad Gal. 2, 4: “Cum aliud dicitur, aliud significatur, hæc allegoria est”. PG 35 538: “Atque hæc quidem sapiens noster imperator et legislator”; 537: “Ταῦτα μὲν ὁ σοφὸς ἡμῖν βασιλεύς τε καὶ νομοθέτης …” PG 35 599: “An ne hoc quidem perspiciebat vir omnium sagacissimus, optimusque reipublicæ antistes”; 600: “Καὶ οὐδὲ τοῦτο συνεῖδεν ὁ πάντων συνετώτατος καὶ ἄριστος τοῦ κοινοῦ προστάτης …” PG 35 1150–1151: “Vos autem, si sermonibus meis parueritis, melius utrisque id fuerit; sin autem, affectu rationem superante, contemnendos eos et repudiandos duxeritis, ipse quidem, et quantum ad Deum, et quantum ad homines, officio meo satisfeci; neque enim quisquam, tametsi pacis admodum studiosus Deique amore præditus, a me, ut opinor, amplius aliquid requiret; vos vero, quæ deinde sequentur, videritis. Nec enim asperius aliquid adjiciam, quandoquidem filiis parcere lex paterna est”; 1149–1152: “Ὑμεῖς δέ, εἰ μὲν δέχοισθε τοὺς ἐμοὺς λόγους, τοῦτο ἄμεινον ἀμφοτέροις· εἰ δὲ διαπτύοιτε καὶ ἀποπέμποισθε, νικῶντος τοῦ πάθους τὸν λογισμὸν ἐμοὶ μὲν ἱκανῶς ἀφωσίωται καὶ τὰ πρὸς Θεόν, καὶ τὰ πρὸς ἀνθρώπους· οὐδὲν γάρ, οἶμαι, πλέον ζητήσει τις, οὐδὲ τῶν σφόδρα εἰρηνικῶν τε καὶ φιλοθέων·

liber tertius

191

344. [Hæc de variis dicendi formis et ornamentis satis dicta sint. Consequens est ut reliqua quæ ad decorum ecclesiasticæ orationis pertinent in medium afferamus]a.

40

Quod decorum orationis in hoc est situm ut oratio sit affecta et morata

345. Decorum ecclesiasticæ orationis estb ut affecta sit et moratac ⟨ut rebus de quibus dicatur conveniens. Affecta autem erit si eos motus et sensus ad quos orator auditorem adducere studeat animo et mente concipiat ipse ut cum in scelera hominum et flagitia invehendum est, quod sæpe necesse est facere, acriter, concitate, vehementer dicat. Si misericordia populi commovenda, si pauperum incommoda et miseriæ explicandæ, si Christi passiones oratione exprimendæ, præsertim feria sexta Hebdomadæ Sanctæ, si beatissimæ Virginis et illo tempore et sæpe alias dolorum et acerbitas et magnitudod commendandae ut ecclesiasticus orator verbis, sententiis, voce, vultu, collachrymando denique sese ad ea quæ dicat accommodet, si martyrum victorias, triumphos, coronas, præmia cælestia oratione exaggeranda susceperit, hilari admodum vultu et exultanter dicat⟩f, si zelo Dei commotus est, instantibus verbis utatur et vocibus, suis denique quamque rem coloribus pingatg atque ita in omnibus sese conformet ad eorum quæ proposita sint rationem. 346. ⟨Morata vero oratio est et rebus conveniens cum tenuia subtiliter et presse, mediocria temperate, grandia sublimiter et magnifice dicuntur, cum rerum, personarum, temporis, loci, ratio habetur, qua ætate sit qui dicat, qua existimatione, honore, dignitate, quo genere vitæ. Aliter enim Episcopus ad gregem ahæc … afferamus omn. ante reticentia … parcere leguntur, sed accuratior in fine capitis putamus. bin hoc est positum V | est R cut oratio sit affecta et morata V | ut affecta sit, ut morata RM77 | ut affecta sit, morata VN78 | et morata VR83 dacerbitatum vulnera RM77 | acerbitas et magnitudo r′ ecommemoranda RM77, VN78 | commendanda VR83 fAffectum dicimus quasi sanguinem orationis, mores quasi animam. Erit autem affecta oratio si ecclesiasticus orator invehens in aliquod vitium aut in aliquam pravam consuetudinem neminem unquam nominaverit neque etiam indicaverit, sed dilectione et amore Dei se commotum ea dicere ostenderit suis quamque rem coloribus pinxerit; si zelo Dei commotus est, instantibus verbis utatur et vocibus quibus utuntur irati. Eis autem maxime conveniunt ficta nomina, ut Dormitantium appellat beatus Hieronymus hæreticum Vigilantium V gpinxerit CL75, CL82 | pingat R ὑμεῖς δ’ ἂν εἰδείητε τὰ ἐξῆς. Οὐ γὰρ ἐγώ τι προσθήσω τῶν τραχυτέρων, ἐπειδὴ παίδων φείδεσθαι πατρικὸς νόμος”.

192

liber tertius

sibi commissum verba faciet, aliter religiosus vir, cuius verba ex ipsius Episcopi ore mitti videantur. Atque in ipsis etiam concionatoribus discrimen est⟩a ut maximam apud omnes vim habere videantur illorum patrum, qui Capucini dicuntur, hortationes ad paupertatem amandam, ad sobrietatem, ad contemptum mundi, cum oratione enim non discrepat vita, quod si quis, corpore firmo, vultu præ se ferens hilaritatem, mollibus indutus vestimentis, eadem tractet argumenta multo difficilius persuadebit. 347. ⟨Dissimiles parochus sermones habebit in urbe, ruri. Iuvenis eamque potestatem nuper nactus, senex et in suo munere iamdiu versatus, aliter dicet cum ante altare prope de plano verba faciet, aliter cum de suggestu et superiore loco concionabitur, aliter audientibus etiam nobilibus et doctis viris, aliter ad plebem tantum et ad rusticanos homines, aliter belli, aliter pacis tempore. Locorum denique personarum, temporum, ut in vita, sic in dicendo valet maxime iudicium et quid in unoquoque deceat præscribit. Ac quoniam mores hominum tum communes sunt, tum proprii singulorum ordinum, generum, ætatum communesque mores in virtute complectenda, fugienda improbitate suoque munere fungendo, ad comparandam auctoritatem necessarium videtur ut orator ecclesiasticus vitæ sanctimonia ostendat, sed a Spiritu Sancto edoctum⟩b, sanctis moribus ornatum atque in primis ad illud munus dicendi vocatum et missum esse ⟨officiique sui ratione ductum aut iussu Episcopi concionandi partes suscepisse. Parcet ecclesiasticus orator dignitati hominum et pudori: invehens in aliquod vitium aut in aliquam pravam consuetudinem, neminem umquam nominabit neque indicabit, sed proximorumc dilectione et amore Dei se commotum ostendet. Hac prudentia et modestia consequetur ut vel scelesti et flagitiosi homines eum intelligant oratorem etiamd sibi indulgenter pepercisse et vitia tamen sua atque peccata pro suo munere perstrinxisse ad sanitatem mentis et meliorem vitam sensim, vel interdum etiam quam citissime adducantur. 348. Affectatæ autem orationi conveniunt crebra et illustria epitheta eaque frequentata et inusitata non numquam, ac perægrina atque ideo ficta et inversa vocabula, ut “Dormitantium” appellat beatus Hieronymus hæreticum VigilanaMorata autem illa censenda est oratio in ecclesia Dei quæ ad comprobationem utitur argumentis et signis. Quare fit ut V bQuamobrem ad moratam orationem atque ad comparandam authoritatem in dicendo quam fiduciam loquendi, sive potestatem, sive spiritum, sive ostensionem spiritus licebit nominare, hæc necessaria videntur ut orator ecclesiasticus, vitæ sanctimonia ostendat, se a Spiritu Sancto edoctum V cindicabit dilectione RM77 | indicabit sed proximorum dilectione r′ det RM77 | etiam r′

liber tertius

193

tium: “Nam quod dicis—inquit—eum vigilias execrari, facit et hoc contra vocabulum suum, ut velit dormire Vigilantius, et non audiat Salvatorem dicentem: Sic non potuistis una hora vigilare mecum? (Mt. 26, 40)” (Hier. ep. 99, 3 PL 22 0908–0909), et adversus eundem: “Ego reor et nomen tibi per antiphrasima impositum, nam tota mente dormitas et profundissimo non tam somno stertis quam lethargo” (Hier. ep. 61, 4 PL 22 0605). 349. Ad eandem dicendi rationem et ad afficiendos commovendosque animos hominum etb interrogationes illæ valent:⟩c “Quis hoc ignorat? ⟨Quis non intelligit⟩d escam omnium malorum esse voluptatem, hæreticos esse superbos, Deum paterno imperio regere hunc mundum, bonis nihil deesse?” Habet hæc magnam vim, ⟨assentiuntur enim qui audiunt, ne in eo quod in sensu communi videant esse positum nihil sapere, nihil intelligere, ne denique stupidi esse videantur. Verum cum ad decorum pertineat, vario genere dicendi uti⟩e, quod fecisse Sanctos Patres, iam ostendimus (Aug. Val. rhet. eccl. iii, 41) ex eorumf observatione et imitatione non minus quam exg præceptis rhetorum ⟨quid in oratione deceat cognosci potest⟩h.

41

Quod in libris Sanctorum Patrum clerici versari debent ut decora sit eorum oratio

350. Itaque clericis legendus est studiose et diligenter adhibitis commentariis doctorum hominum et bonis magistris: beatus Paulus, ecclesiasticorum oratorum præstantissimus, qui, raptus ad tertium cælum, cælestem loquendi formam didicit quam in suis epistolis expressit. Legendi sunt Sancti Doctores, cum Græci tum Latini. Legenda sanctorum hominum, Nazianzeni, Basilii, Chrysostomi, Nysseni, Augustini, Ambrosii, Hieronymii, Leonis, Bernardi aper antiphrasim omn. | κατ’ ἀντίφρασιν PL

bet r′ add. cQuomodo enim cum fructu prædicare possunt nisi mittantur? Ionam, Moysem, Isaiam, Hieremiam, Samuelem, antequam missi essent ne verbum quidem ausos fuisse proferre legimus Ioannem antequam mitteretur latuisse; Christum dominum fuisse a patre missum; Sanctos Apostolos antequam audissent illa verba Euntes docete silentium servasse nemo ignorat. Quare ostendet se aut munere suo aut iussu Episcopi dicendi munus sumpisse. Morata autem oratione utente illa figura utuntur sæpe per interrogationem V | officiique … valent R dquis non intelligit R add. equod fecisse Sanctos Patres iam ostendimus ne insipientes et stupidi esse videantur qui audiunt. Verum ad affectam orationem pertinet interdum grandi, interdum temperato, interdum summisso genere orationis uti V | assentiuntur … uti R fin quorum V | ex eorum R gin V | ex R hdecorum consistit V | quid … potest R add. iHyeronimi, Gregorii Pontificis Maximi V | Hyeronimi, Gregorii RM77, VN78 | Hyeronimi VR83

194

liber tertius

scripta et ex his pulchriores sententiæ excerpendæ et memoria mandandæ, in illis enim omnes loci continentur quibus ad æternam salutem populus christianus instrui possit. 351. Legantur orationes Nazianzeni, in primis illæa, De amore erga pauperes oratio et altera quam habuit De plaga grandinis, quab Dei providentiam pulcherrimis et valde accommodatis ad docendum populum argumentis comprobavit. Beati Basilii illa Attende tibi et illæc contra iram, avaritiam, superbiam, luxuriam, de gratiis Deo agendis præ manibus habeantur, nam mirabilem copiam ad dicendum suggerunt. Homiliæ Sancti Chrysostomi ad Antiochenum populum sæpe volvendæ sunt, afferunt enim copiam magnam, ac loci quidam ex commentariis, præsertim in evangelistas, in epistolas beati Pauli, atque etiam in Psalmos colligendi. Beati Augustini scripta clerici caute admodum legant: ita enim acumine ingenii præstitit et de rebus difficilibus tam subtiliter disputavit ut non mediocri ingenio præditi viri eius libros legentes in errores aliquando lapsi sint, sed eius libros pulcherrimos De doctrina christiana et egregios sermones quos habuitd dum Episcopus ad populum concionaretur sæpe et diligenter legant. Ad imitationem Sancti Ambrosii quidam docti homines clericos hortandos esse non existimant, quamvis libros De officiis maxime probent et memoriæ commendandos censeant, quod in illis sanctissimi hominis scriptis perspicuitatem desiderent, mihi vero omnia Sancti Ambrosii scripta valde probantur. Beatum Hieronymum ut Nazianzeni discipulum possumus agnoscere, ita copia sententiarum, verborum splendore et variis figuris eius illustrata est oratio. Verum fortasse ad nullius imitationeme maiore cum fructu quisquam se conferet quam ad beati Chrystostomi et beati Gregorii Pontificis Maximi, quorum libri sententiis abundant et sunt morata oratione conscripti. In sermonibus Sancti Leonis magna inest gravitas et maiestasf. In Sancti Bernardi libris inest admirabilis quædam suavitas ita ut cum sancta animi voluptate semper legantur. 352. Sed hi et multi alii sanctorum hominum libri hac adhibita cautione legendi sunt ut quæ ex illis collecta fuerint non proferantur nisi quæstionibus aliquorum qui in doctrina scholastica sint versati, ex quibus Sanctum Thomam Aquinatem, Sanctæ Ecclesiæ filium dilectum et carissimum discipulum, deinde aillæ duæ altera de amore erga pauperes elegantissima oratio altera V | illæ de amore erga pauperes oratio et quam RM77, VN78 | illæ de amore erga pauperes oratio et altera quam VR83 bin qua V | qua R caliæ V | illæ R dquos habuit sermones V | sermones quos habuit R eimitationem nullius V | nullius imitationem R fdicendi maiestas V, RM77, VN78 | maiestas VR83

liber tertius

195

etiam Doctorem Egregium deligendum putaverim, examinata fuerint. Ex his autem quos nominavi, illum sibi quisque imitandum suscipiat cuius scriptis magis delectatur. Imitatione et consuetudine insignium oratorum non nullos oratores evasisse legimus apud veteres nostra etiam ætate observavimus multos imitatione eorum qui in dicendo præstiterunt ad laudem pervenisse. Observavimus etiam quosdam imitatos esse vitia eorum quos admirabantur, qui nec eorum copiam, nec vim dicendi, nec clamores et secundas significationes circunstantis coronæ sunt assecuti. Animarvertant igitur clerici quos imitandos deligant in veterum libris versentur. Caveant ne copia sermonum qui scripti sunt obruantur. Cogitent et scribant etiam sæpe quæ dicturi sint, ⟨videant tamen ne veluti ex scripto recitent ac verborum⟩a servi efficiantur: locos commendent memoriæ, eos deinde tractent. 353. Suavitatem Isocratis, subtilitatem Lysiæ, vim Demosthenis, sonitum Æschinis, copiam Platonis56 admirata est Græcia et omnes magni oratores habiti sunt. In Crasso præclara dicendi copia, in Cæsare lenitas admirabilis, in Hortensio eximius orationis ornatus, in Catone senatoria quædam maiestas, et omnes in suo genere principes oratores, quorum laudes Cicero sibi visus est adæquasse aut etiam superasse, sed hac de re hoc tempore non est ferendum iudicium. Vim Nazianzeni, Nysseni subtilitatem, Chrysostomi copiam, Basilii gravitatem imitandam sibi proponant clerici. E Latinis in Tertulliano, antiquissimo scriptore, magna vis, in Sancto Cypriano lactea quædam dicendi ubertas, in beato Hieronymo mirabilis quidam sonitus, in Sancto Augustino magnum acumen in refellendis falsis opinionibus et in veris sententiis comprobandis, in Sancto Leone gravitas, in Sancto Gregorio Pontifice Maximo fructuosissima quædam sententiarum copia cum suavitate coniuncta, in Sancto Bernardo dulcis et devota oratio, ⟨quod⟩b ex eorum sermonibus cognoscitur. 354. Latini Græcos sunt imitati ingenium in primis unusquisque sequens suum. Eandem rationem secuti sunt qui omnibus sæculis vixerunt: Fulgentii sermones, presso illo scribendi genere quo Tertullianus est delectatus, esse scriptos, Innocentio placuisse illud Sancti Basilii temperatum dicendi genus quidam non indocti homines observaverunt. Beatum Laurentium Iustinianum, qui primus urbis Venetæ fuit Patriarcha, imitatione Sancti Bernardi plurimum non nulli arbitrantur fuisse delectatum. Clericis hoc tempore sacros libros et Sancaanimadvertant ne semper recitent, ne verborum aucupes aut potius V bquod R add. 56

cf. Cic. de or. iii, 7, 28: “Suavitatem Isocrates, subtilitatem Lysias, acumen Hyperides, sonitum Æschines, vim Demosthenes habuit”.

196

liber tertius

tos Doctores legendos, imitandos et sequendos proponimus, eos enim honore et imitatione censemus dignissimos, sed in primis optamus ut eorum mores et vitæ sanctitatem sibi imitandam suscipiant eorumque exemplo non solum doctiores sed multo etiam meliores quotidie fieri studeant. His autem ita expositis, dicamus quas leges sibi præscribere debeat ecclesiasticus orator ut in suis orationibus decorum servet.

42

Quæ leges præscribendæ sint ut decorum servetur

355. Hanc sibi primum legem præscribat ecclesiasticus orator ut nihil umquam falsum doceat nec etiam si speret inde animas ad pœnitentiam se posse convertere, non enim Deus eget nostris mendaciis. Deinde, ne auditoribus aduletur, quo nihil potest esse turpius nec in oratore christiano miserabilius. Quare varietas titulorum quibus quidam concionatores animosa auditorum student appellantes populum nomine patriæ et patriam variis epithetis ornantes vitanda est, non ita tamen etiam ut non adhibenda sit, nam suo loco adhibita ad commovendos animos non nihil valet: “nobilissimam civitatem”, “inclytam”, “nobilissimos auditores”, “magnificos”, “generosos” quidam nominant et sæpissime utuntur his nominibus, aptius mea quidem sententia appellarent “fratres et sorores in Christo”, “animas benedictas a Deo”, “animas christianas”, “populum Dei”. Quo loco monemus clericos, si interdum laudant, laudent ut reprehendant, ut excitent ad gratias agendas et ut corrigant, quemadmodum fecit beatus Paulus scribens ad Corinthios his verbis: “Laudo vos, in hoc non laudo” (1Co 11, 22). Ita nos dicere possumus: “Laudo vos hæreticorum esse inimicos acerrimos, laudo fidei christianæ sinceritatem quam conservatis, sed non laudo quod operibus fidem non confirmetis, quod tanto studio iniurias ulciscamini”. 356. Numquam de prædestinatione loquatur quin aliqua de libero hominis arbitrio attingat. Numquam de perversis quorundam sacerdotum moribus quin de sacerdotii auctoritate multab dicat. Numquam matrimonium ita laudet ut virginitatem ei non anteponat. Hanc etiam sibi præscribat legem ne seipse iactet aut sua, quod non nulli faciunt qui res pulcherrimas non antea auditas se dicturos pollicentur, qui narrantc se alis in locis dixisse et admirationem concitasse et ut maximi viri habeantur, aliorum catholicorum opiniones confutant, ubid nihil aliud assequuntur quam quod invidiam odiumque hominum incurrunt. Caveat ne in sacerdotes, in ordinem Episcoporum, in Principes, aillabi in animos V | animos R bprius multa V | multa R crecitant V | narrant R dquare V | ubi R

liber tertius

197

multo minus in Pontificem Maximum, Christi Vicarium, dicere audeant, nam hoc est seditiosi ingenii et hominis auram popularem aucupantis, quo morbo laboranta hæretici, qui iurgiis et convitiisb sacerdotes insectantes incautas animas decipere studentc, sed hoc in primis diligenter caveat ne sibi ipsi placeat, ne longitudine sermonis supervacaneis verbis tempus conterat, nam alimenta quæ non abundant avidius sumuntur.

43

Quid sit homilia

357. Homiliæ, id est colloquia, quo nomined appellati sunt sermones Episcoporum ac sacerdotum ad populum, quia ut inter patrem et filium ita inter sacerdotem et populum haberi debet sermo, et in eoe quædam simplicitas et familiaritas a caritate profecta debet apparere, ⟨itaque sic habitæ sunt aut⟩f scriptæ homiliæ utg si in magna quadam domo paterfamilias ad familiam admonendam assurgeret, nec ii a quibus habebantur longa utebantur oratione, cum mos dividendi sermones in duas aut tres partes apud veteres, quod sciamus, non fuerith.

44

Quod in dicendo adhibendum sit iudicium

358. Hæc autem omnia et multo plura quæ dici possent facile assequetur orator si iudicium, quod condimentum orationis et actionum omnium humanarum est, in dicendo adhibuerit et illa verba Sancti Hieronymi, doctoris gravissimii, in animo suo impresserit atque ad se pertinere maxime existimaverit. Ille igiturj concionatorem quendam laudansk: “Nec ad instar—inquit—imperiti medici uno collyrio omnesl vultm curare” (Hier. ad Eph. PL 26 0441a), sed: “per singulas ecclesias vulneribus medetur illatis” (Hier. ad Eph. PL 26 0440c–0441a). Quare iudicii regulas quas vir sanctitate et doctrina eximia insignis tradit, Sanctus Antoninus, Archiepiscopus Florentinus, observet orator. Diligenter inquirat mores et præcipua vitia illius civitatis, oppidi aut loci ubi sermonem habialaboraverunt V | laborant R

bconviciis CL75, CL82 cstuduerunt V | student R dlocus postulat ut dicamus quid sit homilia: ea autem est colloquium, eo nomine V eet in illis sermonibus V | et in eo R fquæ familiaritas cognoscitur cum sic videntur V gac V | ut R hfuerit receptus V | fuerit R iqui ecclesiæ fuit doctor gravissimus V | doctoris gravissimi R jdoctor ille gravissimus V | ille igitur R klaudans hac utitur laudatione minime vulgari, sed egregia admodum V | laudans R lomnes omn. | omnium oculos PL mvult VR74, VN74, PR75, R | vultu ML74 | vulnus CL75, CL82

198

liber tertius

turus est. Ut enim inter homines reperiuntur alii qui magis sint proclives ad libidinem, alii qui ad avaritiam, quidam qui ad vindictam, ita etiam quædam civitates ad ulciscendas iniurias magis quam ad luxum, quædam potius ad luxum quam ad homicidia patranda, sunt proclives et idcirco non idem ubique collyrium semper est adhibendum. Neca recitandæ conciones ex scripto neque eædem ad verbum postero anno repetendæ: diversitas temporum, si studium et iudicium adhibeatur, novi aliquid subministrat. 359. De oratione ecclesiastica deque eius natura et qua ratione orator ecclesiasticus possit dicere, item qua ratione seipsum disponere debeat ad dicendum, iam exposuimus ut potuimus. Reliquum est ut de ordine sive dispositione orationis dicamus.

45

Quo ordine disponendus sit sermo sive concio

360. Ordo est dispositio et convenientia partium pulchritudo rerum omnium ac veluti animab. Pulcherrimus dicitur mundus quia eius partes mirabili nexu ⟨sunt⟩c coniunctæ. Pulchrum animal homo57, quoniam mirabiliter eius partes dispositæ sunt. Pulchra etiam ea dicitur oratio, pulcher sermo, qui veluti corpus multis inter se apte cohærentibus membrisd constat. Quamobrem amandus est et quærendus in omni vita atque in omni actione hic laudabilium omnium rerum pater ⟨et⟩e memoriæ magister ordo, christiano præsertim oratori, qui nihil aliud sibi proponit nisi ordinem caritatis in animis hominum imprimere. Non multum enim prodesset iis qui in aliis omnibus ad orationem spectantibus excellerent si hac una dispositionis virtute carerent. 361. Illa distinctio, quam afferre soliti sunt quidam rhetores, partium orationis in proœmium, narrationem, probationem, confirmationem, confutationem, anon sunt V | nec R banima, sine quo nihil pulchrum dici potest V | anima R add. dpartibus V, RM77 | membris r′ eet R add. 57

csunt r′

vid. Aug. Val. “Præfatio publice habita anno mdlix”, fol. 33r. apud Valier, Agostino, De recta philosophandi ratione libri duo … Item Præfationes … quibus accessere eiusdem opuscula quatuor, Veronæ, Apud Sebastianum, et Ioannem fratres à Donnis, 1577.: “Admirabile hoc animal homo, alendi, generandi, sentiendi, recordandi, cogitandi, et demum intelligendi facultate præditum, tot instrumentis ad vitæ conservationem, tot præsidiis ad regendum seipsum, et ad administrandum hunc mundum adiutum, eandem quam dixi potentiam, sapientiam, et bonitatem Dei docet”; cf. Ficino, Marsilio, Theologia Platonica, Parisiis, apud Ægidium Gorbinum, 1559, p. 288: “Pulchrum animal homo est”.

liber tertius

199

amplificationem, epilogum, non est ⟨ita oratori ecclesiastico⟩a admittenda ⟨ut illa omnia necessaria arbitretur⟩b, cum narratio non semper sit necessaria nisi in genere demonstrativo, confirmatio et confutatio probationi subiecta sit ac in ea contineatur, et isc qui comparatione utitur aut amplificat quodammodo videatur probare. Præterea, exordium et peroratio non sunt semper concionis partes necessariæ, cum admonitionis et intelligentiæ causa adhibeantur, quod non semper necessario faciendum est, præsertim in re nota et facili. 362. Duæ igitur constituendæ sunt ad minimum orationis ecclesiasticæ partes: propositio sive, ut alio verbo idem exprimente utar, “propositum”, et probatio, hoc est, argumentum sive comprobatio. Quoniam tamen interdum exorditur ecclesiasticus orator, dicamus cuiusmodi uti possit exordiis, ita tamen ut statuamusd non esse necessarium exordiri, cum res qua de agimus nota este, adversarius nullusf, eoqueg magis, sih ad audiendum paratos se esse auditores ostendunt. Nec semper epilogo est opus, cum probationibus interdum auditores satis sint ad id quod est propositum incensi atque inflammati et nulla sit necessaria repetitio, cum credibile sit in auditorum animis illas sententias esse impressas. De his tamen quatuor partibus agendum iudicamus, ac primum de exordio.

46

Quid sit exordium et quibus de causis sit institutum. Item, qualia debent esse exordia

363. Exordium sive proœmium in soluta oratione idem est quod in poësi præfatio. Cum autem interdum apud sæculi oratores, ut apud Isocratem in laudibus Helenæ, proœmium non cohæreat illa quæ tractanda sunt, id christiano maxime cavendum est cui de ostentatione ingenii et doctrinæ coram Deo ratio erit reddenda. 364. Exordia esse instituta ut auditores dociles, attenti et benevoli reddantur omnes scripserunt (Cic. de or. 2, 323; Cic. top. 97; Aug. doctr. christ. 4, 6 PL 34, 0263). Consequetur ecclesiasticus orator ut dociles auditores fiant si ordine se dicturum et argutas quæstiones ommissurum interdum pollicebitur. Attentos facile efficiet si dixerit se de salute animarum sermonem habiturum eti quod aita oratori ecclesiastico R add. but illa omnia necessaria arbitretur R add. ccum is V | is R dstatuamus sæpe V | statuamus R esit nota V | nota est R fet adversarius nullus sit V | adversarius nullus R gmulto V | eoque R hquia V | si R iet non quod homines, quorum proprium est labi et decipi, docuerint, sed quod V | et quod R

200

liber tertius

ipse Deus ⟨docuerit⟩a aut Dei servi, divino Spiritu afflati, litteris consignarunt explicaturum. Benevolos reddet si neque inanis gloriæ cupiditate nec avaritiæ, sed zelo Dei et studio salutis auditorum munus dicendi eum sumpsisse auditores intelligent. 365. ⟨Sunt autem ecclesiasticorum sermonum exordia varia et libera ut varia sunt ingenia hominum et latissimus oratori se se offert dicendi campus. In universum, quamvis difficile sit aliquid hac de re præscribere, dixerim tamen hæc requiri ut sint gravia, modesta et brevia. Nam Christi legatum, humanæ conditionis memorem et discipulorum Christi successorem, tam nobili legatione fungentem, gravitas, modestia, verecundia, etiam decent. Cum vero exponendæ sint res magni momenti et de animarum salute singulis sermonibus sit agendum, in exordiis prolixitas videtur supervacanea⟩b.

47

De verecundo exordio

366. Verecundum exordium, quod maxime clericos decet et modestia christiana conditum, est apud Sanctum Gregorium Nazianzenum in quadam oratione: “Fratres—inquit—orationem nostram accipite, quamvis minimam et a dignitate procul remotamc”. Huiusmodi exordium legimus etiam in oratione eiusdem In plagam grandinis, quo vir ille admirabilis rogat Patrem qui aderat ut ea doceat quæ ad consolandos homines pertinent. Simili exordio, præsente Episcopo aut maioribus natu sacerdotibus, cum laude uti poterit ecclesiasticus orator. 367. Ut verecunda autem sint exordia hæc requiruntur, ut de seipso numquam aut raro et, si necessitas cogat, parcissime se laudans, loquatur, nam, cum semper in proprio cuiusque ore laus sordescat, in ore christiani oratoris omnem adimit fidem. Item, ut in principio orationis humilitatem præ se ferat, quamobrem dicet vocatum sed, missum ad illud munus, non sponte tantam provinciam suscepisse. In vituperatione sui ipsius inest plerumque affectata quæadocuerit R add.

bVerecunda debent esse proœmia, gravia et brevia; interdum ex abrupto exordiendum est. Sumuntur, ut in universum dicam, exordiorum argumenta a re ipsa, a tempore, a loco, ab opinione populi, ab inopinato, a similitudine, a sententia Scripturæ seu ab historia, a typo sive a figura veteris testamenti, ab eius persona qui dicit, item ab auditorum. Quorum omnium exempla e patrum et doctorum Ecclesiæ scriptis sumi possunt. Nos præcipuas quasdam exordiorum formas proponemus V | sunt autem … supervacanea VR83 cremotam, sed tamen Dominus Deus iusto iudicio misericordiam expendere solet V | remotam R dse a Deo V | se R

liber tertius

201

dam humilitas, quæ omnino est fugienda et, quamvis Sanctus Bernardus ita de seipso in exordio cuiusdam sermonis locutus sit: “Ut autema a propheticis verbis incipiam: ‘Væ mihi’, non quidem sicut prophetæ ‘quia tacui’, sed quia locutus sumb, heu quot vana, quot falsa, quot turpia per hocc spurcissimum osd vomuisse me recolo, in quoe revolvere divina verbaf præsumo? Vehementer timeo ne iamiam audiam ad me dictum: Quare tu enarras iustitias meas et assumis testamentum meum per os tuumg? (Ps. 49, 16)” (Bern. homil. 3, 1 PL 183 0071b), non tamen ego crebro huiusmodi exordiis utendum duxerim.

48

De gravi et brevi exordio

368. Grave debet esse proœmium præclara aliqua sententia illustratum propriis verbis et minime otiosis exprimens id quod dicendum esth, quale est illud apud Tertullianum cum De habitu muliebri loqueretur aut scriberet: “Si tanta— inquit—in terris moraretur fides quanta merces eius expectatur in cælis, nulla omnino vestrum, sorores dilectissimæ, ex quo Deum vivum cognovisset ⟨et⟩i de sua, hoc estj, de fœminæ conditione didicisset lætiorem habitum, ne dicam gloriosiorem appetisset” (Tertull. de cult. 1, 1 PL 1 1304d–1305a). 369. Brevia sint ecclesiastici oratoris exordia, quia cum de auditorum salute agatur satis parati sunt ad audiendum et, cum nihil sit dilucida brevitate iucundius, efficiet ea brevitate ut ab omni vanitatis suspicione alienus iudicetur. Quale est illud apud Sanctum Chrysostomum de tremendo Iudicii Die: “Unusquisque vestrum, fratres carissimi, suam ingressus conscientiam et peccata sua reputans diligenter, a semetipso pœnas exigat ne aliquando cum orbe terrarum condemnetur”. Longum tamen et pulcherrimum exordium legimus Sancti Gregorii Nazianzeni in priore oratione quam scripsit In Iulianum apostatam, in quo maxime attentionem sibi comparatk quod quia ea oratio scripta potius quam habita iudicatur (Gr. Naz. orat. 4 PG 35). Laudabile est præsertim cum eo spectet ut auditores ad agendas Deo gratias hortetur atque impellat. Aptissimum est illud Sancti Cypriani exordium in sermone quem habuit De mor-

aut autem omn. | ut autem nunc PL bquoniam vir pollutus labiis ego sum omn. om. cper hoc omn. | per hoc ipsum PL dos vomuisse omn. | os meum evomuisse PL ein quo omn. | in quo nunc cœlestia PL fdivina verba omn. | verba PL gin vanum V | per os tuum R, Vulg. hdicendum est ita ut nihil aliud studere videatur orator nisi ut populus intelligat qua de re sermonem sit habiturus V | dicendum est R iet R add. jhoc est omn. | id est PL kcomparat: Audite hoc omnes gentes, auribus percipite omnes qui habitatis terram V | comparat R

202

liber tertius

talitate (Cypr. de mort. PL 4), quam Dominus ad purgandum et corrigendum populum cui ille præerat veluti instrumentum adhibuit. 370. Benevolos, attentos et dociles facit auditores eos modeste illis verbis laudans: “Etsi apud plurimos vestrum, fratres dilectissimi, mens solitaa est et firma fidesb et anima devota quæ ad præsentis mortalitatis copiam non movetur, sed tanquam petra fortis et stabilis, turbidos impetus mundi et violentos sæculi fluctus frangit potius ipsa, nec frangitur nec probationibus convinciturc, sed probatur, tamen quia animadverto in plebe quosdam vel infirmitated animi, vel fidei parvitatee, vel dulcedine sæcularis vitæ, vel sexus mollitie vel, quod maius est, veritatis errore, minus stare fortiter nec pectoris sui divinum atque invictum robur exercere, dissimulanda res non fuit nec tacenda quo minus quantum mediocritas nostra potestf, vigore pleno et sermone de dominica lectione concepto, delicatæ mentis ignavia comprimatur et qui homo Dei et Christi esse nong cœpit, Deo et Christo dignus habeatur” (Cypr. de mort. 1 PL 4 0583b–0583c). Modesta illa laude benevolentiam distinctione auditorum, mortalitatem illam iniquo animo, diversis ex causis ferentium, docilitatem cum dissimulandam non esse illam rem dicit, attentionem sibi conciliat.

49

De locis exordiorumh

371. ⟨Hi autem ad usum clericorum constituantur loci e quibus duci possint exordia: a re ipsa, ab auditoribus, a loco, a tempore, a persona eius qui dicit, a similitudine, ab exemplo vel sententia Sacræ Scripturæ. Maiorem etiam vim habent si acumine aut novitate quadam feriant auditores aures. Non numquam præterea ex abrupto esti exordiendum. A re ipsa sæpe exorsi sunt Patres, plerumque nude, quia id satis esse putaverunt ad attentionem excitandam aliqua interdum comparationej adhibita, interdum amplificatione et multis ornamentis verborum, quod genus exordiorum maiorum movet attentionem. 372. Nos uno aut duobus erimus contenti exemplis, rem ut magis illustremus, monentes clericos ut copiam sibi exordiorum et epilogorum e Sanctis Patribus colligant ut facilius ex tempore dicant. Non despondeant animum, quod quiasolida V, RM77, VN78, PL | solita VR83

bfirma fides omn. | fides firma PL cnec probationibus convincitur omn. | et tentationibus non vincitur PL dinfirmitate omn. | imbecillitate PL epaucitate V | parvitate R, PL fmediocritas nostra potest omn. | nostra mediocritas sufficit PL gnon omn. | iam PL hCap. xlix De exordio ex abrupto V | Cap. xlix De locis exordiorum R (exordium VN78) iex abrupto RM77 | ex abrupto est r′ jcomparationem RM77

liber tertius

203

busdam accidit, qui non facile principium concionum difficilius postea exitum orationis inveniunt. Nude Sanctus Leo in sermone primo de Pentecoste sic exorsus est: “Hodiernam solennitatem, dilectissimi, in præcipuis festis esse venerandam omnium catholicorum corda agnoscunt” (Leo serm. 75, 1 PL 54, 296). Quam dicendi puritatem ac maiestatem adhibere potuit Summus Pontifex, Christi Vicarius, non pari laude ea gravissima exordiendi forma parochi uterentur. Comparatione adhibita, idem Summus Pontifex exordium sumpsit a re ipsa in sermone Sanctorum Apostolorum Petri et Pauli, cum orationem ita aggressus est: “Omnium quidem solennitatuma, dilectissimi, totus mundus est particeps et unius fidei pietas exigit ut, quicquid pro salute universorum gestum recolitur, communibus ubique gaudiis celebretur. Verumtamen hodierna festivitas, præter illam reverentiam quam toto terrarum orbe promeruit, speciali et propria nostræ urbis exultatione veneranda est ut, ubi præcipuorum Apostolorum glorificatus est exitus, ibi in die martyrii eorum sit lætitiæ Principatus” (Leo, serm. 82, 1 PL. 54 0422c). 373. A re ipsa splendisissimis verbis Sanctus Gregorius Nazianzenus exorsus est in sermone quem habuit In die Natalis Domini: “Christus gignitur, glorificate. Christus e cælis, obviam prodite. Christus in terra, subvehimini. ‘Cantate Domino omnis terra’ (Ps. 95, 1) atque, ut hæc duo in unum contrahantb, ‘Lætentur cæli, exultet terra’ (Ps. 95, 14), nimirumc propter cælestem, deinded terrestrem. Christus in carne, tremore et gaudio exsultate: tremore propter peccatum, gaudio propter spem” (Gr. Naz. orat. 38, 1 PG 36 311/31458). A re ipsa videntur illi exordiri qui ea quæ antea dicta erant connectunt, quod genus exordii ab omni affectionee alienum clericis valde convenit et sæpe a beato Augustino in sermonibus est adhibitum. 374. Ab auditorum persona ducuntur exordia, aut ab eorum laudibus, ut laudetur in illis Dominus et illi magis ad pietatem excitentur aut ab eorum reprehensione ut eos peccatorum suorum pœniteat. Ita exorsus est Sanctus Gregorius Nyssenus in homilia quadam quam habuit In sanctum martyrem Theodorum: “Vos, Christi gens, grex sancte, regale sacerdotium, qui ex omnibus asanctarum solemnitatum PL propter omn. | propter PG affectione VR83 58

bcontraham RM77, VN78 | contrahant VR83 cnimirum ddeinde omn. | ac postea PG eaffectatione RM77, VN78 |

PG 312–313: “Χριστὸς γεννᾶται, δοξάσατε· Χριστὸς ἐξ οὐρανῶν, ἀπαντήσατε· Χριστὸς ἐπὶ γῆς, ὑψώθητε. Ἄσατε τῷ Κυρίῳ, πᾶσα ἡ γῆ· καί, ἵν’ ἀμφότερα συνελὼν εἴπω, Εὐφραινέσθωσαν οἱ οὐρανοί, καὶ ἀγαλλιάσθω ἡ γῆ, διὰ τόν ἐπουράνιον, εἶτα ἐπίγειον, Χριστὸς ἐν σαρκί, τρόμῳ καὶ χαρᾷ ἀγαλλιᾶσθε· τρομῷ, διὰ τήν ἀμαρτίαν· χαρᾷ, διὰ τὴν ἐλπίδα”.

204

liber tertius

urbis agrique locis confluxistis, undenam accepto profectionis signo tam facile adducti estis ut ad sacrum hunc locum frequentes conveniretis? Quis huius itineris officiosam et promptam vobis necessitatem imposuit?” (Gr. Nyss. Theod. PG 45, 735/73659). Gregorius Nazianzenus ab increpatione exorsus est hunc in modum: “Quidnam hoc rei est, fratres et amici, quod tam lente et segniter ad sermonem nostrum audiendum acceditis?” Utitur sæpe hac exordiorum forma Sanctus Chrysostomus. Utatur ea interdum ecclesiaticus orator, præsertim cum ætate processerit et eius vitæ innocentia auctoritatem sibi ipsi comparaverit. Placet admodum illud exordium eiusdem Nazianzeni ab auditorum persona in oratione De amandis pauperibus: “Viri, fratres et commendici, omnes enim pauperes sumus” (Gr. Naz. orat. 14, 1 PG 35, 857/86060). 375. A loco exorsus est Sanctus Chrysostomus in quadam homilia dum Flavianus Episcopus ab Episcopatu suo discederet: “Quando ad sedem hanc derelictam et magistro vacuam respicio, gaudeo simul et lachrymor. Lachrymora quod præsentem non video patrem. Gaudeob quod pro salute nostra profectus estc, populumd a furore Imperatoris erepturus” (Chrys. homil. 3, 1 PG 49 47/4861). Absente Episcopo aut visitandi causa aut pro utilitate ecclesiæ, ad excitandum pastoris desiderium, quod utile admodum est, uti commode interdum poterit ecclesiasticus orator huiusmodi exordio.

alachrymor omn. | lacrymo PG profectus PG dpopulum omn 59

60

61

bgaudeo omn. | gaudeo autem PG

cprofectus est omn. |

PG 735: “Vos, qui populus Christi, qui grex sanctus ac regale estis sacerdotium, qui undique et ex urbibus et ex agris catervatim confluxistis, unde signo itineris accepto ad hunc sacrum locum venistis? Quis vobis huc veniendi adeo seriam ac quasi præstitutam necessitatem imposuit?”; 736: “Ὑμεῖς ὁ τοῦ Χριστοῦ λαός, ἡ ἀγία ποίμνη, τὸ βασίλειον ἱεράτευμα, οἱ πανταχόθεν ἀστικοί τε καὶ χωριτικοὶ συρρεύσαντες δῆμοι, πόθεν λαβόντες τὸ σύνθημα τῆς ὁδοῦ, πρὸς τὸν ἱερὸν τοῦτον ἐδημαγωγήθητε τόπον; Τίς ὑμίν τῆς ἐνθάδε σπουδαίαν οὕτω καὶ ἐμπρόθεσμον ἀνάγκην ἐπέθηκεν;” PG 35 858–859: “Viri fratres ac paupertatis socii (quamvis enim, parvis adhibitis mensuris, alius alium antecellere videatur, pauperes tamen omnes revera sumus, gratiaque divina indigemus)”; 858–860: “Ἄνδρες ἀδελφοὶ καὶ συμπένητες, πτωχοὶ γὰρ ἅπαντες, καὶ τῆς θείας χάριτος ἐπιδεεῖς, κἂν ἄλλος ἄλλου προέχειν δοκῇ, μικροῖς μέτροις μετρούμενος”. PG 49 47: “Quando ad sedem hanc derelictam et magistro vacuam respicio, gaudeo simul et lacrymo: lacrymo quidem, quod præsentem non video patrem; gaudeo autem quod pro salute nostra profectus. Abiit tantum populum a furore Imperatoris erepturus”; 48: “Ὅταν εἰς τὸν θρόνον ἀπίδω τοῦτον ἤρημον ὄντα καὶ κενὸν τοῦ διδασκάλου, χαίρω τε ὁμοῦ καὶ δακρύω· δακρύω μέν, ὅτι παρόντα οὐχ ὁρῶ τὸν πατέρα· χαίρω δέ, ὅτι ὑπὲρ τῆς ἡμετέρας ἀπεδήμησε σωτηρίας, καὶ δῆμον τοσοῦτον ἀπῆλθεν ὀργῆς ἐξαρπάσαι βασιλικῆς”.

liber tertius

205

376. A tempore Sanctus Gregorius Nyssenus exordium sumpsit In festo Sancti Stephani Protomartyris hac ratione: “Quam præclara bonorum series! Quam dulcis lætitiæ susceptio! Ecce enim celebritatem ex celebritate et gratiam pro gratia suscipimus! Heri nos excepit convivio rerum omnium Dominus, hodie excipit Domini imitator. Quomodo autem hic, quomodo ille? Ille pro nobis hominem induens, hic pro illo hominem exuens, ille propter nos vitæ speluncam ingrediens, hic e spelunca propter illum egrediens” (Gr. Nyss. in Steph. 1, 1 PG 46 701/70462). A tempore similiter ita initium dicendi aliquando factum est: “Illis diebus quibus, cæco quodam animi errore ducti, homines indulgent voluptatibus aut desipiunt potius. Scilicet animarum hostis Satanas sectatores multos habebit hodie, multos comœdiis et theatris, commessationibus pompisque ad suum vexillum rediget, pauci erunt qui audiant Verbum Dei, qui propriæ salutis rationem habeant. Quis non lugeat, fratres? Nos explicemus Evangelium et oremus Dominum ut populum insanientem ad sanitatem restituat”. 377. Sanctus Basilius homilia decima63 In Hexaemeron a persona sua ita orditur: “Quod vobis iampridem debeo, huc iam venio soluturus, hanc autem officii mei persolutionem distuli, non quod parum intelligerem quid deberem sed quod non possem infirmo corpore studio vestro ac voluntati inservire” (Bas. homil. 1, 1 PG 30 9/1064). 378. A similitudine idem sanctus ita orditur in homilia In irascentes: “Ut ea quæ medici recte et ex artis suæ ratione præcipiunt experiendo utilitatem præs62

63 64

PG 46 702: “Quam pulchra bonorum consequentia est! Quam jucunda lætitiæ successio! Ecce enim diem festum ex die festo, et gratiam pro gratia accipimus. Heri Dominus universi nos pavit, hodie Domini imitator. Quomodo hic, aut quomodo ille? Ille hominem pro nobis induens, hic pro illo hominem exuens. Ille vitæ speluncam propter nos subiens, hic propter illum ex spelunca excedens”; 701: “Ὡς καλὴ τῶν ἀγαθῶν ἡ ἀκολουθία! Ὡς γλυκεῖα τῆς εὐφροσύνης ἡ διαδοχή! Ἰδοὺ γὰρ ἑορτὴν ἐξ ἑορτῆς, καὶ χάριν ἀντιλαμβάνομεν χάριτος. Χθὲς ἡμᾶς ὁ τοῦ παντὸς Δεσπότης εἱστίασε, σήμερον, ὁ μιμητὴς τοῦ Δεσπότου. Πῶς οὖτος, ἢ πῶς ἐκεῖνος; Ἐκεῖνος, τὸν ἄνθρωπον ὑπὲρ ἡμῶν ἐνδυσάμενος, οὖτος, τὸν ἄνθρωπον ὑπὲρ ἐκείνου ἀποδυσάμενος. Ἐκεῖνος, τὸ τοῦ βίου σπήλαιον δι’ ἡμᾶς ὑπερχόμενος, οὖτος, τοῦ σπηλαίου δι’ ἐκεῖνον ὑπεξερχόμενος”. PG 30, 323 Monitum: “Mirum sane sic explicata Basilio connexione horum tractatuum, ad nonam illam εἰς τὴν Ἑξαήμερον …” PG 30 10: “Vetus debitum persoluturus advenio; cujus utique solutionem, non improbi animi vitio differebam, sed infirma corporis valetudine”; 9: “Παλαιοῦ χρέους ἔκτισιν ἀποπληρώσων ἤκω· οὗ τὴν ἀπόδοσιν ἀνεβαλόμην, οὐκ ἀγνωμοσύνῃ προαιρέσεως, ἀλλ’ ἀσθενείᾳ σώματος·”

206

liber tertius

tant suam, ita in spiritualibus hortationibus, cum præcepta eventu rerum ipsarum quasi testimonio comprobata fuerint, tum eorum prudentia utilitasque se ostendit ad vitæ correctionem et perfectionem eorum qui obtemperaverint” (Bas. homil. 10, 1 PG 31 353/35465). 379. A sententia Sacræ Scripturæ ita Sanctus exorsus est Cyprianus, Episcopus et martyr: “Cum moneat Dominus et dicat ‘Vos estis sal terræ’ (Mt. 5, 13) cumque esse nos iubeat ad innocentiam simplices et tamen cum simplicitate prudentes (Mt. 10, 16), quid aliud, fratres dilectissimi, quam providere nos convenit et sollicito corde vigilantes subdoli hostis insidias intelligere pariter et cavere ne qui Christum sapientiam Dei Patris induimus minus sapere in tuenda salute videamur?” (Cypr. de unit. 1, 1 PL 4, 0495a–0495b). Hac exordii formula usus est quam sæpissime Sanctus Augustinus. Eadem uti poterit sine ostentationis periculo ecclesiasticus orator. 380. In exordiis acumen et novitas quædam solet mirabiliter auditorum animos excitare, quod ex pulcherrimo exordio quo usus est Sanctus Gregorius Thaumaturgus cognosci potest, qui in homilia quam habuit In epiphaniam Domini acute est exorsus hunc in modum: “O Christi atque hospitum et fratrum amantes viri! Etiam hodie hospitio suscipite linguam meam et aurium vestrarum veluti fores aperientes! Orationem hanc nostram accipite a nobisque prædicationem audite salutarem qua de Christi baptismate in Iordanis flumine sumus verba facturi ut maiore desiderio tantum Dominum ita submisse apud nos descendentem prosequamini!” (Greg. Thaum. homil. 4, 1 PG 10 1172/117366). Acu65

66

PG 31 354: “Quemadmodum in medicorum præceptis, cum apposite et ex artis ratione fiunt, post experientiam maxime eorum utilitas solet ostendi: sic in spiritualibus exhortationibus, ubi maxime monita ac præcepta fuerint exitu testate comprobataque, tunc ea sapienter utiliterque ad vitæ emendationem atque ad obtemperantium perfectionem adhibita fuise apparet”; 353: “Ὥσπερ ἐπὶ τῶν ἰατρικῶν παραγγελμάτων, ὅταν εὐστόχως καὶ κατὰ τὸν λόγον τῆς τέχνης γίγνηται, μετὰ τὴν πεῖραν μάλιστα τὸ ἀπ’ αὐτῶν ὠφέλιμον διαδείκνυται·” PG 10 1173: “Viri Christo dilecti et hospitalitatis atque fraternitatis amatores, auditus vestri hospitio etiamnum hodie linguam meam excipite, auribusque vestris portarum instar apertis, meum intra eas sermonem admittite; et salutarem a me prædicationem accipite, demersionis Christi, quæ in Jordane fluvio facta est: ut Dominum qui usque adeo nobis indulget, adametis vehementius”; 1172: “Ἄνδρες φιλόχριστοι, καὶ φιλόξενοι, καὶ φιλάδελφοι, ξενοδοχήσατε τὴν ἐμὴν γλῶσσαν, καὶ τήμερον, καὶ τὰς ἀκοὰς ὑμῶν ὡς πύλας ἀναπετάσαντες, ταύταις τὸν εμὸν λόγον ἐνοιδίσατε, καὶ δέξασθε παρ’ ἐμοῦ τὸ σωτήριον κήρυγμα, ὅπερ ἐν τῷ Ἰορδάνῃ ποταμῷ τῆς καταδύσεως τοῦ Χριστοῦ γέγονεν, ἵνα τὸν τοσοῦτον ἡμῖν συγκαταβάντα Δεσπότην πλέον ποθήσητε”.

liber tertius

207

tum etiam fuit illud Sancti Cypriani exordium: “De patientia locuturus, fratres dilectissimi, et utilitates eius et commoda prædicaturus, unde potius incipiam quam quod nunc quoque ad audientiam vestram patientiam video esse necessariam ut nec hoc ipsum quod auditis et discitis sine patientia facere possitis” (Cypr. de bono pat. 1, 1 PL. 4, 0622c).⟩a 381. Interdum ex abrupto est exordiendum, ut fecit Sanctus Ioannes Chrysosstomus in sermone De decollatione Sancti Ioannis Baptistæ hoc modo: “Heu me, quid agam? Unde sermonis exordium sumam? Quid dicam? Non enim ego tantum in stupore mentis factus sum, sed et omnes qui audierunt Evangelii vocem et mirantur mecum vel Ioannis constantiam, vel Herodis levitatem, vel impiarum mulierum fervidam dementiam. Quid enim audivimus? Herodes— inquit—appræhensum Ioannem posuit in custodia (Mt. 14, 3). Quamobrem? Propter Herodiadem, uxorem fratris sui” (Chrys. in decollat. 1 PG 59 483/48567)b.

50

De propositione et quatenus oratori ecclesiastico liceat digredi

382. Post exordium vel loco exordii, utatur ecclesiasticus orator propositione, in qua hæc sunt necessaria: ut sit una aut ad unum redigatur, ut sit catholica, ut sit popularis (Aug. Val. rhet. eccl. iii, 51), nam, cum nihil perspicuitati doctrinæ tam contrarium sit quam rerum confusio, ita ut cum multa eodem tempore docere quis sibi proposuit confundat potius auditorum animos et ingenia obruat quam doceat, prudenter sanctissimi et doctissimi illi Patres qui Catechismum conscripserunt parochos monent ut quoties usu venerit ut aliquem interpretentur Evangelii, vel quemvis alium divinæ Scripturæ locum, intelligant eius loci, quicumque is fuerit, sententiam referri posse aut ad aliquem articulum explican-

ahi … possitis R add. binterdum … sui cap. xlix De exordio ex abrupto V 67

PG 5 485: “Puto autem non me solum in stuporem conjici, sed etiam vos omnes qui vocem evangelii auditis, et mecum mirari Joannis loquendi libertatem, Herodis levitatem, impiarumque mulierum furiosam insaniam. Quid enim audivimus? Herodes apprehensum Joannem posuit in carcere. Quare? Propter Herodiadem uxorem Philippi fratris sui”; 483/485: “Οἶμαι δὲ μὴ μόνον ἐμὲ εἰς ἔκστασιν τυγχάνειν, ἀλλὰ καὶ πάντας ὑμᾶς τοὺς ἀκούοντας τῆς τοῦ Εὐαγγελίου φωνῆς, καὶ θαυμάζειν σὺν ἐμοὶ τὴν μὲν Ἰωάννου παρρησίαν, τὴν δὲ Ἠρώδου κουφότητα, καὶ τὴν τῶν ἀθέων γυναικῶν θηριώδη μανίαν. Τί γὰρ ἠκούομεν; Ὁ γὰρ Ἡρώδης κρατήσας τὸν Ἰωάννην, ἔθετο ἐν φυλακῇ. Διὰ τί; Διὰ Ἡρωδιάδα γυναῖκα Φιλίππου τοῦ ἀδελφοῦ αὐτοῦ”.

208

liber tertius

dum aut ad aliquod sacramentum, aut ad præceptum, aut ad petendum aliquid a Deo, ex præscripto Domini Nostri Iesu Christi. Sive igitur proponat Evangelium, sive beati Pauli epistolam, sive Psalmum, redigat totam concionem ad unum. Veluti explicans Evangelium in solennitate Omnium Sanctorum, proponat sibi docere quæ sit beatitudo hominis et explicet primum quid nona sit beatitudo, deinde quæ sit huius nostræ peregrinationis beatitudo, tum singulas quas ibib Dominus noster enumerat poterit explicare. 383. Beatus Chrysostomus singulas suas homilias ad singulas propositiones sæpe redigit: De vitando iuramento, De humilitate, Quod ars quæstuosissima sit eleemosyna, De fugiendo luxu … Deum laudandum fide formata est, enim dignus omni laude. Ita etiam Nazianzenus: In plagam grandinis, De pace, In sanctum Baptisma, In Pascha, De amore in pauperes … Eandem rationem sequutus beatus Basilius homilias suas ad propositiones redegit: Attende tibi, In avaros, In luxuriosos, De gratiis Deo agendis … Quam rationem Latini adhibuerunt, in primis Sanctus Cyprianus scribens De bono patientiæ, De lapsis, Sanctus Ambrosius De bono mortis, Sanctus Bernardus De gradibus humilitatis, In sanctas solennitates. Sanctus Zeno De pudicitiæ laudibus, De avaritiæ detestando flagitio, pulchros scripsit sermones. 384. Quatenus autem oratori ecclesiastico liceat digredi non facile est præscribere. Videat quid proposuerit, meminerit illud quod in primis eo die docere in animum sibi induxit. Ita digredietur ut redeat semper unde deflexit oratio, quanquam Sanctus Chrysostomus in homiliis de vitando iuramento et aliis etiam in locis interdum ita digressus est ut illud quod antea proposuerat in aliud tempus reiecerit quod, Spiritu Sancto ita dictante, sanctissimum virum fecisse credendum est. Et quoniam quorundam morem non probamus qui de instituendis pueris in doctrina christiana aut de multis perversis consuetudinibus removendis semel tantum aut bis aut ter in anno tractant quasi eosdem auditores singulis diebus sint habituri et unico sermone ægris animis medicinam se afferre posse confidant, cum possit usu evenire ut qui illa admonitione magis egebant eo die abfuerint aut præsentibus unius medicina sermonis perfectam nondum sanitatem attulerit, præcepta utilia, ut Sancti Patres fecerunt, sæpe iteranda et crebro eadem de re pro utilitate audientium adhibendæ sunt hortationes et reprehensiones, etsi locus Evangelii aut epistolæ quam recitat ecclesia postulare non videatur. Itaque quamvis suo loco de magnis peccatis in quæ plerumque homines incidunt et quæ in capite de vitandisc comprehensa

aquid nam CL75, CL82 btibi RM77 | ibi r′ cde vitandis virtute V | de vitandis R

liber tertius

209

sunt, sermonem habebit orator, eosdem tamen locos digrediendi causa sæpe tractabit. 385. Hi autem erunt loci ad digrediendum valde accommodati: contraa perversum morem spectaculorum, contra choros Satanæ, contra libidinum magistras horum temporum insulsas comœdias. Comparationeb pulcherrima Sancti Chrysostomi utetur eorum qui a spectaculis redeunt cum his qui e carceribus sive e domo luctus recedunt. Commode autem digredietur iis diebus quibus caro ita insultat ut plerique homines insanire videantur: belli tempore, de iustissima ira Dei, de falsæ pacis incommodis, in caritate annonæ, quod propter publica peccata res adversæ eveniant, digredietur. In primis autem omni tempore, cum tot tamque magna peccata a lingua proficiscantur digrediatur ⟨et dicat eam homini datam esse ut Dei⟩c maiestatem debitis laudibus efferatd ⟨et societatem humanam consiliis cogitationibusque suis explicandis adiuvet, sed eam temere ac perniciose multa interdum effutiree atque ideo esse custodiendam⟩f, linguam esse, ut beati Iacobi verbis utamur: “inquietum malum et venenum mortiferumg” (St. 3, 8 ad sensum), esse veluti ignem qui inter omnia elementa maxime destruit, lingua destructas esse domos, civitates et regna. 386. Contra blasphemos digrediens, dicet eos esse monstra hominum, portenta civitatum, cives Inferni, quos ostendet canibus, Iudæis, hæreticis, esse peiores, quandoquidem canes dominis suis parcunt, Iudæi crucifixerunt quem non cognoverunt, hæretici ab Icclesia dissentiunt quiah pravas suas opiniones communis matris Ecclesiæ decretis meliores existimabant, blasphemi cæli et terræ Domino non parcunt, Christum, quem credunt esse Deum, quos noverunt esse sanctos, quantum in ipsis est lacerant, atque, ut maiorem terrorem inferat orator ecclesiasticus, digrediens recitabit quam severo iudicio Dominus blasphemos punire consueverit, et commemorabit illa verba Domini ad Moysem, quibus iussit ut blasphemi lapidarentur: “Educ blasphemum extra castra et ponenti omnes quij audierunt manusk super caput eius et lapidabitl eum populus universus” (Lv. 24, 14), et eo loco dicat nullo modo ferendos blas-

adigrediatur orator contra V | contra R

bcompatione CL75, CL82 cdigrediatur, membrum illud nobilissimum quod divinitus homini est datum ut Deum oraret eiusque maiestatem V | et dicat eam homini datam esse ut Dei R defferat V | efferret R etemere plerunque efferri RM77 | sed eam temere ac perniciose multa interdum effutire r′ fet societatem … custodiendam R add. get venenum mortiferum omn. | plena veneno mortifero Vulg. hquia impudenter V | quia R iponant Vulg. jqui VR74, VN74, PR75, R | quia ML74, CL75, CL82 kmanus suas Vulg. llapidet Vulg.

210

liber tertius

phemosa et per increpationem atque exclamationem dicet tabernas, ubi aleis luditur et nomen Dei blasphematur, esse templa Satanæ, quandoquidem in his Satanas regnat, honorem et gloriam quantum in ipsis est infelices et perditæ animæ Deo adimunt. 387. Poterit etiam sæpe per digressionem commemorare maximum esse peccatum periurium, in quo sæpissime homines incidunt, periuros esse perturbatores humanæ societatis, iustitiæ corruptores, iurgiorum et inimicitiarum ministros, satellitesb Satanæ. Necesse est etiam calamitosis his temporibus quibus hic qui habentur boni viri a detractionis vitio non sunt liberi repehendere maxime detractores: detractorem esse serpenti similem, insidiosum animal, quia silentio mordet, tortuose incedit et “terram comedit” (Gn. 3, 14), hos esse detractoris mores, neminem ut vituperet quem detractionem suam resciturum dubitet, quo fit ut veneno detractionis potentius adhuc venenum adulationis et magis mortiferum plerumque misceat, et eidem cui absenti detraxit præsenti aduletur. Serpentinam linguam detractioni assuetam merito appellabit, quippe quæ a laudatione interdum exordiens, aut caritatis specie, detrahit imagini Dei, fratri suo, fratri Christi, ei fortasse qui cælestis hereditatis particeps est futurus. Dicet detractores minime audiendos, ut monuit sapiens in Proverbiis illis verbis: “Labia detrahentiumd sint procul a te” (Pr. 4, 24 ad sensum). Quod præceptum in Ecclesiastico est etiam traditum illis verbis: “Sepi aures tuas spinis et noli audire linguame nequam” (Si. 28, 28 ad sensum). Dicet detractoribus minime credendum, nihil, ut verbis Sancti Hieronymi utamur, tam inquietare animum et mentem levem et mobilem facere quam totum quod dicitur credere et obtrectatorum verba temerario mentis assensu sequi, magnam quietem animi magnamque morum gravitatem esse non temere de quoquam aliquid sinistri audire, falsos amicos, adulatores, lactantes, incautas animas easque decipientes, homines ex stultis insanos facientes, maledictos fuisse a Deo illis verbis: “Væ qui dicitis (…)f bonum malum” (Is. 5, 20 ad sensum), et illa verba prophetæ poterit accommodare: “Popule meus, qui te beatum dicunt ipsi te decipiuntg” (Is. 3, 12). Inculceth puerile esse cantilena suarum laudum et adulationibus delectari aut potius decipi.

amaximum scelus esse ferre blasphemos quantum in se est e civitatibus aut oppidis non expellere eam pestem et per increpationem V | nullo modo ferendos blasphemos et per increpationem R bsacerdotes V | satellites R cii V | hi R ddetrahentia labia Vulg. ehominem V | linguam R | linguam nequam noli audire Vulg. fdicitis malum bonum et Vulg. gseducunt V | decipiunt R, Vulg. hinculcet lac esse cibum puerorum, non hominum V | inculcet R

liber tertius

211

388. Verum, cum maledicorum plena sint omnia ita ut nec subditi Principibus, nec discipuli magistris, nec sacerdotes Episcopis, nec filii parentibus, parentes etiam, quod valde miserabile est, filiis desinant maledicere, digrediatur sæpe, etiam si locus postulare id minime videbitur, ponderet illa verba Apostoli: “Maledici regnum Dei non possidebunta” (1Co. 6, 10 ad sensum). Addat crudelis ac impii hominis esse male agentibus maledicere, cum potius eorum miseria commoveri et pro ipsis orare oporteret, nec etiam Diabolum esse execrandumb, quia creatura Dei, quia natura est bonusc, multo minus fratres, coheredesd eiusdem cælestis hereditatis, multo absurdius et horribilius filiose, quibus incredibiliter nocent parentum maledictiones. Moneat digrediens abstinendum a convitio, quia immoderatif animi est indicium, quia varias calamitates parit, quia: “qui pergit dicere quæ vultg audit quæ non vult”, et quia auctor mendacii, Satanas, ut contra auctorem veritatis et lucis, Christum, eiusque imitatores acrius pugnet, mendacium in animis populorum seminat, mendaces esse filios Diaboli declarabit, desertores milites Christi, infames homines et humanæ societatis perturbatores, gravissimum mendacium illud esse quo errores in religione disseminantur, gravia etiam illa quibus iustitia contaminatur et alicui damnum infertur, ab aliis etiam generibus mendacii docebit esse abstinendum, quia mentiri nonh liceti, et qui mentiri assuescit propriæ existimationis est inimicus. 389. Contra periuros sæpe ecclesiasticus orator digrediens poterit dicere, cum falsis testibus multa iudicia corrumpantur, impium et scelestum esse adhibere falsitatis testem, auctorem omnis veritatis, Deumj. Acribus verbis sæpe repehendet seminatores discordiarum, hoc esse peccatumk gravissimum valde offendere concordiæ et pacis auctorem, Deum, quod idem expressit Dominus per Salomonem illis verbis: “Sex suntl quæ odit Dominus et septimum detestatur anima eius: oculos sublimes, linguam mendacem, manus effundentes innoxium sanguinem, cor machinans cogitationes pessimas, pedes veloces ad currendum in malum, proferentem mendacia testem fallacem, et eum qui seminat inter fratres discordias” (Pr. 6, 16–19). Studebit sedare omnes contenamaledici regnum Dei non possidebunt omn. | neque maledici neque rapaces regnum Dei possidebunt Vulg. bDiabolo esse maledicendum V, RM77 | etiam Diabolum esse execrandum r′ cbonus et voluntate malus V | bonus R dfratribus, cohæredibus V, RM77 | fratres, cohæredes r′ efiliis V, RM77 | filios r′ fimmoderati ac impii V | immoderati R gvult ut Sapiens dicebat V | vult R hmentiri licet RM77 ilicet sine peccato V | licet R jet dicet periuros gravius peccare illis qui crucifixerunt Christum, quod Christum obnoxium culpæ ea ratione videantur existimare et peierando peius de Deo videantur existimare et peierando peius de Deo videantur sentire quam author mendacii Sathanas R om. kpeccatum esse V, RM77 | hoc esse peccatum r′ lsunt omn. | sunt dies Vulg.

212

liber tertius

tiones et lites. Imitatores dæmonum esse litigatores sæpe etiam digrediendo dicet, ingenui animi esse contentiones fugere, contendere esse ignominiosum, servum Domini non oportere litigare sed mansuetum esse, multas miserias ⟨ex contentionibus et⟩ ea litibus profectas, multas familias parvis ab initio disceptationibus eversasb. 390. Digrediendum acriter est sæpe contra iactantes seipsos et sua: huiusmodi homines stulte nimirum seipsos et opera sua idola sibi constituere et de seipsis cantare, gallinæ similes esse quæ, ubi ovum peperit, canit utc significet ovum a se editumd quod ei statim adimitur, ita eis qui se iactant a Satana bona quæ fecerint subripi. 391. In huiusmodi digressionibus versans ecclesiasticus orator, populorum utilitati consulens, pluribus verbis sæpe poterit tractare magis communes locos christianæ religioni valde accommodatos: vitam christianorum non initio sed fine iudicari, Iudam, unum e duodecim Apostolis, rectæ vitæ rationem cœpisse, tragice et miserrime ultimum vitæ actum laqueo et desperatione conclusisse. Diversa ratione Sanctum Paulum ecclesiæ inimicum aliquot annos vixisse, deinde “vas electionis” evasisse (Act. 9, 15), viventem cælos penetrasse et martyrii gloria morientem coronatum fuisse, christiano neminem nocere posse si ipse nolit christianos solos divites, solos sapientes, solos Reges, solos æternæ beatitudinis heredes constitutos. Hanc esse veram philosophiam dicet, hanc perfectam sapientiam: fugere omnia vel minima etiam peccata, prodesse omnibus, hanc vitam esse exilium, solam, ut Sanctus Hieronymus scripsit, esse apud Deum libertatem non servire peccatis, summam apud eundem Deum esse nobilitatem, clarum esse virtutibus, exilium huius vitæ æquo animo esse ferendum donec nos evocaverit Dominus, calamitates exulum considerandas, de cælesti patria cogitandum, eleemosynas præmittendase, largiendum pauperibus quantum facultas fert, remittendas iniurias, docendos et consolandosf qui doctrina et consolatione egent, subveniendum, ut uno verbo dicam, aliorum calamitatibus. Ad quas et multas alias digressiones faciendas magnam oratori ecclesiastico copiam suppeditabunt libri de virtutibus et vitiis quos sancti theologi nobis reliquerunt, sed in primis præclarus ille quem hac de re scripsit Gulielmus Peraldus, Episcopus Lugdunensis. Monemus nos clericos ut de his

aex contentionibus et VN78 | ex contentionibus et e VR83 blitigiis corruisse V, RM77 | disceptationibus eversas r′ cemisit clamat donec V | emisit clamat ut RM77 | peperit canit ut r′ dfactum ovum V | ovum a se editum R eprætermittendas multorum generum V | prætermittendas R fdocendos et consolandos CL74, CL82

liber tertius

213

quæ diximus et de aliis numquam ita digrediantura ut unde digressi sint non revertantur.

51

De catholica et populari propositione

392. Catholica propositio est Sanctæ Matris Ecclesiæ, quæ est magistra et interpres omnis veritatis, enunciatio eaque vetustate et consensu Patrum dignoscitur. Quoniam vero non omnis catholica propositio ad intelligentiam populi potest accommodari, ut quæ de angelis subtiliter et vere disputantur aut de revelationibus quæ in Apocalypsi traditæ sunt, necesse est ut sit etiam popularis. Popularem autem intelligo non quæ facile auditoribus probetur sed quæ populorum infirmitati aut moribus sit accommodata, quod præclare etiam, ut docet Sanctus Gregorius Pontifex: “in Evangelio mystica descriptione ostenditur, cumb dicitur: ‘Ascendit Iesus in naviculam Petri et rogavit utc reduceret pusillum et ita sedens prædicabat turbis’ (Lc. 5, 3 ad sensum) …” (Greg. Mag. moral. in Iob, 17, 26 PL 76 0027d–0028a), non enim in terra aut ab ea longe distans prædicabat ut ea ratione doceret, neque terrena, neque cælestia, sed ea tantum quæ ad populorum salutem pertinent et ad eorum captum accommodata sunt in medium esse afferenda. 393. Quamobrem huiusmodi propositiones tractandæ sunt quibus religio conservetur, crescat fides, spes excitetur, caritas nutriatur, leges custodiantur, domus, civitates, regna, pace fruantur, ut sunt illæ: “nemini iniurias inferendas”, “melius affici quam afficere iniuria”, “nihil christiano esse felicius quam sid convenienter nomini christiano vivat”, “Deum paterno imperio administrare hunc mundum”, et huiusmodi. Sed maxime caveat ne umquam ea proponat quæ seditionem possint movere: divitum avaritiam reprehendens pauperes reprehendat etiam, qui divitibus solent invidere et occasionem nobilium virtutum comparandarum non agnoscunt, est enim paupertas sobrietatis mater, nutrix temperantiæ et omnium virtutum custos si ea recte uti noverint homines. Proponit Sancta Mater Ecclesia Evangelia, proponit epistolas. Sibi orator ecclesiasticuse eorum alterum aut aliquem Psalmum aut partem Catechismi potest sumere interpretandam. Laudamus nos eos qui, Sanctæ Matris Ecclesiæ præscriptum sequentes, Evangelia sibi explicanda proponunt et cum eis epistolæ anunquam nisi piis precibus consulto Sancto Spiritu ita digrediantur V | nunquam ita digrediantur R bostenditur, cum omn. | narratur, dum PL cut omn. | ut a terra PL dsi ipse norit et convenienter V | si convenienter RM77 | quam si convenienter r′ equisque V | orator ecclesiasticus R

214

liber tertius

interpretationem coniungunt, verum ut in hac etiam interpretationis parte clericorum studiis consulamus, de arte sive ratione explicandi Sacras Litteras hoc loco breviter agendum videtur.

52

De ratione explicandarum Sacrarum Litterarum quatenus oratori ecclesiastico sit necesse

394. Porro cum finitimus admodum sit ecclesiastico oratori Sacrarum Litterarum interpres et sæpe interpretis munere in ecclesia fungi sit necesse, de arte interpretandi Evangelia et universam Sacram Scripturam iam dicendum videtur. Hac de re, quæ sane in Ecclesia Dei est maximi momenti, præcepta tradiderunt Sancti Hieronymus et Augustinus. Proximis annis copiose scripsit vir admodum doctus, ⟨frater Laurentius a Villavicentio⟩a qui De formandis concionibus librum68 utilem conscripsit. Nuper vero auctor bibliothecæ sanctæ, vir eruditus, frater Sixtus Senensis, Ordinis Prædicatorum, idem argumentum tractavit. Nos breviter ac perspicue colligemus quæ clericis utilia fore iudicamus69. 395. Hoc ⟨igitur⟩b in primis explicationi Sacrarum Litterarum necessarium est ut varios sensus, varia expositionum genera, interpres teneat, deinde ex illis interdum unum, interdum plura adhibeat. Sunt autem quatuor sensus sive expositiones, quas describimus ut facilius intelligantur et in clericorum animis imprimantur: historicus sensus sive litteralis, tropologicus sive moralis, allegoricus, et anagogicus. Sic definimus sensum historicum: rei gestæ narrationem ac verborum seriem communi et usitata voce, sive propria, sive metaphorica, rem ipsam repræsentantem. Propria voce explicantur animalia, leo, homo. Metaphorica, agni et leonis nomine Christus significatur. Tropologicam definimus sive moralem expositionem quæ ad vitæ emendationem mysticos sensus accommodat70. Allegoricam, quæ rerum gestarum narrationem umbram afrater Laurentius a Villavicentio R add. bigitur R add. 68 69

70

Villavicencio, Lorenzo de, De formandis sacris concionibus seu de interpretatione scripturarum populari libri iii, Antverpiæ, Hæredes Arnoldi Birckmanni, 1565. Senensis, Sixtus, o.p., Bibliotheca Sancta, Lugduni, sumptibus Petri Landry, 1593; Villavincentius, Laurentius de, De recte formando studio theologico libri iv ac de formandis sacris concionibus libri iii, Coloniæ Agrippinæ, apud hæredes Arnoldi Birckmanni, 1575, lib. iii (De varia Sacrarum Scripturarum expositioni, seu de quadruplici earundem sensu), cap. i, pp. 831–855. vid. Bibliotheca Sacra li. iii (De arte exponendi volumina Bibliothecæ Sanctæ), cap. 3 (De duobus sacrarum expositionum generibus), p. 135: “Historica expositio est quae verita-

liber tertius

215

futurarum prætulisse demonstrat. Anagogicam, qua ad res cælestesa animus evehitur. 396. Uno elemento, aquæ, quatuor quos enumeravimus sensus expressos declaremus: historico sensu, aqua elementum unum e quatuor significat, quo sensu interpretanda sunt illa verba: “Congregentur aquæb in locum unum” (Gn. 1, 9), sensu morali, aqua tribulationes indicanturc, allegorice sanctissimum Baptismi sacramentum aquæ vocabulo significatur, quod admirabilis ille propheta ostendit illis verbis quæ veluti a Deo prolata essent protulit: “Effundam super vos aquam mundam et mundabimini ab omnibus inquinamentis vestris” (Ez. 36, 25), anagogice aqua æternam beatitudinem exprimitd. Et quia omnium magister et Dominus, Iesus Christus, tria priora expositionum genera adhibuit, Eius exemplis contenti: alia perquirere supervacaneum putamus, quartæ expositionis, nimirum anagogicæ, a Sancto Paulo Apostolo exemplum petemus. 397. Exposuit Dominus Noster legem Moysi de dando repudio historico sensu cum dixit Iudæis: “Moyses proptere duritiam cordis vestri permisit vobis dimittere uxores vestras. A principiof autem non fuit sic. Dico autem vobis: quicumqueg dimiserit uxorem nisi fornicationis causah et alterami duxerit mœchatur et qui dimissam duxerit mœchatur” (Mt. 19, 8–9). Tropologicum sensum adhibuit idem Salvator cum historiam Ninivitarum (Jon. 3) et adventum Reginæ Austri ad Salomonem (1R., 10) narrans ea ratione perditissimos Iudæorum mores redarguit atque eorum incredulitatem: “Viri Ninivitæ surgent in iudicio cum generatione hacj et condemnabunt eam quia in prædicatione Ionæ egerunt pœnitentiamk, et ecce plusquam Ionas hic. Regina Austri surasacratiora cælestium figurarum præcepta V | res cælestes R baquæ quæ sub cælo sunt Vulg. cindicantur, ut expressit vir divino numine afflatus cum in Psalmo dixit: transivimus per ignem et aquam, et eduxisti nos in refrigerium V | indicantur, cum expressit … refrigerium RM77 | indicantur r′ dexprimit, ut fecit Hieremias propheta: me derelinquerunt fontem aquæ vivæ et foderunt cisternas dissipatas V | exprimit, itaque apud Hieremiam prophetam: me … dissipatas | exprimit r′ epropter omn. | ad Vulg. fa principio omn. | ab initio Vulg. gquicumque omn. | quia quicumque Vulg. hfornicationis causa omn. | ob fornicationem Vulg. ialteram omn. | aliam Vulg. jhac omn. & Lc. 11, 32 | ista Mt. 12, 41 kquia … pœnitentiam omn. | quia pœnitentiam egerunt in prædicatione Jonæ Mt. 12, 41 | quia pœnitentiam egerunt ad prædicationem Jonæ Lc. 11, 32 tem nobis facorum ac fidem revelationis inculcat. Tropologica sive moralis espositio est quae ad vitae enemdationem mysticos intellectum referet. Allegorica expositio est quae gestorum narationem futurorum umbraa praetulisse demonstrat. Anagogica expositio est quae ad sacratiora coelestium figurarum secreta producit, haec vero ipsa subiectis planius manifestantur exemplis”.

216

liber tertius

get in iudicio cum generatione haca et condemnabit eamb quia venit a finibus terræ audire sapientiam Salomonis et ecce plus quam Salomon hic” (Mt. 12, 42; Lc. 11, 31). Allegoricæ expositionis exemplum dedit cum Iudæos alloquens de Ioanne Baptista dixit: “Dico autem vobis quia Elias iam venit et non cognoverunt eum, sed fecerunt in eumc quæcumque voluerunt” (Mt. 17, 12), significans his verbis Eliam in Veteri Testamento fuisse typum et umbram vitæ Ioannis, qui ab exordio Novi Testamenti venit in spiritu et virtute Eliæ. Anagogica expositione usum beatum Paulum in epistola ad Hebræos (Hb. 11) possumus observare cum terram illam Palæstinorum patribus repromissam accommodat ad promissionem divinæ gloriæ, terram illam tantopere a patriarchis desideratam et tot peregrinationibus quæsitam non esse præsentem, visibilem, terrenam illam regionem Chananæorum, sed futuram, invisibilem atque cælestem patriam, “meliora habentem fundamenta, cuius Deus est artifexd” (Hb. 11, 10 ad sensum)71, civitatem Dei viventis, Jerusalem cælestem, multis angelorum millibus ornatam.

53

Qua ratione Sacrarum Litterarum sensus sint adhibendi

398. Caveant clerici ne Litteræ perpetuo assideant et solis syllabis ac dictionibus incumbant, nam qui hoc faciunt frigidi, sine spiritu, exangues aut potius exanimes interpretes Sacrarum Litterarum se ostendunt, sed multo magis caveant, quod adolescentes ingenii quodam impetu facere consueverunt, ne sententias salutares et præclara documenta quæ in littera continentur omittentes, allegorias ipsi potius in medium proferant et cogitationes suas interdum venditent quod quidem facillimum putaverunt sancti Hieronymus et Augustinus. Ita enim Hieronymus in præfatione in Abdiam: “Cum essem parvuluse, ut parvulus loquebarf, ut parvulus sapiebam, ut parvulus cogitabamg (1 Co. 13, 11), postquamh factus sum vir, quæ parvuli erant, deposuii” (Hier. in Abd. PL 25 1097a), cumque laudari quæ ipse scripserat per allegoriam in ipsum prophetam audiret, scripsit hæc verba: “Ille prædicabat, ego erubescebam” (Hier. in Abd. PL 25 1097c) et Sanctus Augustinus fatetur se, cum prius per allegoriam

acum generatione hac omn. & Mt. 12, 42 | cum viris generationis huius Lc. 11, 31 billos Lc. 11, 31 cin eum omn. | in eo Vulg. dartifex et V | artifex R eparvulus, inquit V | parvulus R floquebar ut parvulus Vulg. gcogitabam ut parvulus Vulg. hpostquam omn., PL | quando autem Vulg. iquæ parvuli erant deposui omn. Vulg. | evacuavi quæ erant parvuli PL 71

Heb. 11, 10: “Exspectabat enim fundamenta habentem civitatem, cuius artifex et conditor Deus”.

liber tertius

217

facili labore scripsisset in Genesim, paulo post in eodem libro litteralem expositionem tentasse (Aug. de gen. i 20, 22, 25; 2 5, 9, 10, 22, 27 PL 34). 399. Historicum igitur expositionis genus, admodum necessarium, in primis ecclesiasticus orator aggrediatur quia, si negligatur, periculum est ne incidat in varios erroresa. Historica expositio, veluti basis omnium interpretationum, substernenda est. Pure, aperte et apposite exponendæ sunt propositæ Scripturæ, sive Evangelia sive beati Pauli epistolæ, et dilucida brevitate sunt exponendæ. Et cavendum est clericis ne ignoratione historici sensus litteram detorqueant durius ac, ea relicta, ad remotas aliquas allegorias confugiant sed, ut Chrysostomus fecit, allegoricis et anagogicis involucris ita abstineant ut paucis admodum in locis, cum necessitas flagitat, eis utantur. Breviter, si fieri potest, res maximas solvant, ut fecit Sanctus Chrysostomus cum locum illum admodum difficilem explicaret: “Non est volentis neque currentis, sed Dei miserentis” (Rm. 9, 15– 16b). Vir admirabilis, unico verbo tantum, maximam et difficilem quæstionem solvit et sic est interpretatus: “Non est volentis neque currentis tantum, sed Dei miserentis, idque fecit ut infirmitatem humanam patefaceret et Dei misericordiam, ut par est, declararet” (Chrys. homil. in Chanan. PG 59 658/660 ad sensum). Sin autem accidat ut in aliquam quæstionem minime dissimulandam ecclesiasticus orator incidat, non prius est aggredienda quam ostenderit se studiose illam disputandi occasionem non invenisse nec inventam sumpsisse, sed coactum perfidia hæreticorum aut alia aliqua de causa illam tractare. Ea vero quæ historico sensu orator ecclesiasticus declaraverit interdum ad mores reformandos accommodabit, verbi causa, in historia Loth dicere poterit quam detestanda sit ebrietas cum in omnibus ætatibus, tum maxime in senectute (Gn. 19, 30–36), et quod vix umquam illud vitium reperiatur quin multa alia habeat sibi coniuncta. Item ex historia Petri, qui flevit amare (Mt. 26, 69–75; Lc. 22, 55– 62), perspici potest quam gratæ sint ac salutares pœnitentium lachrymæ, quas Sanctus Bernardus “delicias angelorum” nominavit (Bern. in fest. omn. sanct. 1 PL 183 0455a) et alius sanctus vir dixit72 esse “balneum quo animæ sordibus aerrores. Et quemadmodum beatus scribit Augustinus quis nisi impudentissime nitatur aliquid in allegoria positum interpretari, nisi habeat manifestissima testimonia quorum lumine manifestentur obscura? Quamobrem historica V | errores. Historica R bnon … miserentis omn., PL | igitur non volentis neque currentis sed miserentis est Dei Vulg. 72

cf. Cypr. hab. virg. 19: “Quid vero quæ promiscuas balneas adeunt, quæ oculis ad libidinem curiosis pudori ac pudicitiæ corpora dicata prostituunt? Quæ cum viros atque a viris nudæ vident turpiter ac videntur, nonne ipsæ illecebram vitiis præstant? Nonne ad corruptelam et iniuriam suam desideria præsentium sollicitant et invitant? Viderit, inquis, qua illuc mente quis veniat, mihi tantum reficiendi corpusculi cura est et lavandi. Non te purgat

218

liber tertius

peccatorum abluuntur et sponsæ Christi evadunt”. In expositionea allegorica, diligentiam adhibebit, etiam si verba quæ scripta sunt nullam aut minimam in historico sensu sumpta utilitatem videantur afferre. Quomodo enim ea quæ in Veteri Testamento scripta sunt de circumcisione (Gn. 17, 10–14), de sacrificandis pecudibus (Lv. 1, 1–17), de comedendo agno (Ex. 12, 3–11), in hac luce evangelica in qua Dei benignitate vivimus ecclesiasticus orator interpretabitur nisi ad allegorias, illis adhibitis regulis quas paulo ante dixi confugiat? Abraham duas uxores et duos filios habuisse quo cum fructu poterit audientibus exponere nisi ad Christum habentem duo Testamenta et duos populos, ut sanctus Apostolus (Gal. 4, 22–24) interpretatus est, allegorice ea referat? 400. Hortamur clericos ne quovis loco allegorias in medium proferre audeant, id enim est temerarium, nec solum temerarium, verum etiam admodum inutile et interdum etiam perniciosum, quam occasionem religionis nostræ accusandæ et deridendæ Porphyrius, christiani nominis acerrimus hostis, sumpsit. Quare ⟨ita⟩b texenda est allegoria, ut sententiam exprimat, alio in loco propriis verbis idemque significantibus expressam, ac, cum ad populum sermo habetur, allegoriæ ad locos communes de Dei providentia, de amandis virtutibus, de fugiendis vitiis et ad huiusmodi populares propositiones sunt accommodandæc, breviter tamen et acute atque ad excitandos animos segnes et tædio affectos in sermone gravi et longo sunt adhibendæ, sed hæreant hæc semper in animo ut, vel propter necessitatem, vel propter utilitatem et ad vitæ institutionem et ad mores corrigendos, adhibeantur, non ad dogmata confirmanda, nisi cumd illa dogmata antea fuerint comprobata.

ain allegoriis explicandis hoc est observandum: necessitatis et utilitatis causa fuisse inventas. Necessitas tribus de causis oritur, cum nisi ad allegoriam confugiamus verba falsitatem videntur præ se ferre; cum in sensu grammatico si verba sumantur pariunt absurditatem. Tertio, cum sensus grammaticus pugnare cum christiana doctrina videtur. Quamobrem quidquid in veteri et novo testamento eiusmodi occurrerit, allegorice scriptum iudicabit. In expositione V | in expositione R bita R add. caccommodatæ V | accommodandæ R dpostquam V | cum R ista defensio nec lasciviæ et petulantiæ crimen excusat. Sordidat lavatio ista, non abluit nec emundat membra, sed maculat. Impudice tu neminem conspicis, sed ipsa conspiceris impudice. Oculos tuos turpi oblectatione non polluis, sed dum oblectas alios ipsa pollueris; spectaculum de lavacro facis, theatra sunt foediora quo convenis. Verecundia illic omnis exuitur, simul cum amictu vestis honor corporis ac pudor ponitur, denotanda et contrectanda virginitas revelatur”.

liber tertius

54

219

De typo sive figura Veteris Testamenti

401. Valde similis est allegoriæ typus, ita ut quidam alterum ab altero vix separare potuerint. Est tamen aliqua differentia, nam typus sive figura est cum aliquid ex Veteri Testamento assumitur quod significaverit aut adumbraverit aliquid gestum aut gerendum in Ecclesia, et fere omnes typi sive figuræ adumbrant aut Christum venturum eiusque passionem, resurrectionem et reliqua mysteria, aut Ecclesiam variosque eius status et mutationes, aut Evangelium, eius progressiones et incrementa. Allegoria diversum quiddam est, ut diximus, sive enim ex Veteri, sive ex Novo Testamento sumatur, exprimit aliud diversum ab eo quod vocibus significatur, quod ad institutionem maxime pertinet. Animadvertat ecclesiasticus orator ex eodem loco diversa ratione posse sumi typum et allegoriam, verbi causa, pugna illa Davidis cum Golia (1 R. 17, 12–51) est typus victoriæ Christi, quam retulit de Satana, sin autem referatur ad nos, dici potest allegoria ut: “Quemadmodum David pugnavit cum gigante ita pugnemus nos cum inimicis domesticis, Satana, mundo, carne, a quibus acriter oppugnamur”. Typi pulcherrimi sunt multi: typus Ioseph, qui fuit venditus a fratribus, qui fuit figura Christi, typus Ionæ, qui tribus diebus fuit in ventre ceti, qui exprimit mortem et resurrectionem Christi, item typus serpentis ænei (Num. 21, 6–9) et Sampsonis. In quorum tractatione ecclesiasticus orator versabitur. Ipse memini egregium quendam concionatorem, cum Iosephi historiam narraret (Gn. 37) et ostendere niteretur illum fuisse typum Christi lachrymas audientium excussisse. 402. Poterunt clerici colligere et commendare memoriæ illustriores typos eosque in suis sermonibus inserere. Hortarer tamen ut omnes eodem die non commemorarent, eam enim commomorationem satietatem peperisse viri iudicio præstantes observarunt. In solennitatibus fortasse aptissime possunt accommodari. Sunt qui conciones suas exordiuntur ab aliquo typo, quem, ut monuimus, alio nomine possumus appellare figuram Veteris Testamenti. Quam consuetudinem quis ausit vituperare? Varietati consulendum ducimus ut libentius auditores accedant et cavendum ne in explicatione figurarum tantum temporis consumatur ut ad instituendam vitam et ad corrigendos mores debitæ cohortationes adhiberi non possint.

220 55

liber tertius

De tribus aliis parum usitatis expositionum generibus: elementario, physico atque prophetico

403. Sunt alia expositionum genera parum usitata: elementarium, physicum atque propheticum. Cavendum ecclesiastico oratori esse existimo ne in cœtu hominum longas disputationes de numeris et elementorum significationibus instituat, res enim plena est obscuritatis, infructuosa et a communi usu loquendi abhorrens. Res etiam divinas ac salutares ad ordinem cælorum atque ad corpora naturalia sive ad metalla referre est hominis abutentis ingenio et philosophiæ cognitione et salutem animarum minime cogitantis. Prophetam vero profiteri, et munus, quod Dei proprium est, prædicendi ea quæ futura sunt assumere, inutile, temerarium atque etiam periculosum est oratori ecclesiastico. Quid de Hieronymo Savonarola, qui in hoc exponendi genere, avorum nostrorum memoria, versatus est, pii et docti viri senserint? Non est necesse scribere: hac in re virum illum alioqui doctum minime esse imitatione dignum ausim affirmare.

56

De variis historici sensus partibus

404. Definivimus quatuor sensus Sacrarum Litterarum, de variis litteralis expositionis partibus dicamus. Ratio quæ historicam intelligentiam docet multas partes complectitur, quarum prima viam aperit ad investigandos tropos, phrases, proprietates, locutionum figuras et huiusmodi quibus Divinæ Litteræ maxime abundant, qua in re cupimus clericos ab adolescentia diligentiam ponere. Alia docet particulares descriptiones ac tabulas provinciarum, regnorum, marium, montium, fluviorum, sylvarum, urbium, oppidorum aliorumque locorum de quibus in Sacris Litteris sit mentio, qua in re caveat ecclesiasticus orator ne nimius sit et ne plerumque sine ullo fructu ostentet memoriam. Non ignobilis etiam pars historicæ expositionis est ea quæ, ad tollenda quædam obscura, orta ex varia dierum, mensium, annorum ratione, explicat omnes series, successiones et dinumerationes temporum, sæculorum, annorum, olympiadum, hebdomadarum, ætatum et generationum quæ in divina Scriptura continentur. In quo modus est adhibendus ne res indubitatas in dubium revocare videantur, continet etiam cognitionem historiarum, proprietatum ac virium præcipuarum omnium rerum naturalium, hoc est, cælorum, elementorum, animalium ac plantarum quæ passim in Sacris Litteris describuntur, quæ omnia scitu sunt pulcherrima et iucunditatem pariunt si iudicium adhibeatur. Tradit etiam quasdam regulas quæ viam aperiunt ad intelligendas considerationes quasdam geometricas, astronomicas, arithmeticas et musicas, a qua interpretandi

liber tertius

221

ratione monemus clericos ut abstineant, ne obscuritate animos audientium sibi alienenta. Ut summatim dicam, hoc tantum a clericis mandetur memoria et observetur ut primum iaciatur doctrinæ fundamentum ut quid sibi velint verba Sacræ Scripturæ explicetur, quod beatum Paulum in omnibus suis epistolis et Sanctos Patres, beatum in primis Chrysostomum et Sanctum Leonem Pontificem, fecisse licet observareb.

57

De divisione, quæ veluti instrumentum propositioni servit

405. Propositioni servit divisio, cuius sunt diversæ species: distinctio vocis, divisio generis eiusdem per oppositas differentias ut, cum dicimus, christianorum quosdam esse catholicos, quosdam non catholicos. Alia est divisio, quæ magis proprie dici potest enumeratio, ut est illa apud Salomonem in principio Ecclesiastæc (Si. 2, 1–2). His utitur orator ad disponendam orationem, sed cavendum est ne ita instrumento dividendi delectetur orator ut confusionem pariat potius quamd memoriæ consulat. Concionem suam in partes, non in frusta dividat. Non imitetur malos coquos, qui discerpunt potius quam dividunt carnes. Tria aut quatuor ad summum capita proponat. Evangelium quod propositum est, aut beati Pauli epistolam, aut si quid aliud explicandum susceperite, dividat in tres partes, verbi gratia: “Beatif qui timent Dominum” (Ps. 127, 1): dicat quid sit beatitudo, quid timor Domini, quod decipiuntur homines non quærentes hanc beatitudinem in Evangelio; “si quis diligit me, sermonem meum servabit” (Jn. 14, 23): dividat sermonem in tres partes et dicat quod dilectio Dei est perfectio hominis christiani, quid sit dilectio Dei, miseros esse qui non diligunt Deum, cuius rei est indicium quod non servant sermones eius. 406. Propositionem quidam in tres partes dividendam arbitrantur, eo quod ter conquiescant ac respirent et quasi nova proponentes populis loqui incipiant. Quam consuetudinem quis vituperet aut non probet potius, cum tot iam annos sit recepta et eam adhibeant præstantes viri qui in nobilissimo concionandi munere magna cum laude sunt versati? Si clerici morem veterum Sanctorum

aalienent. Altera inventionis pars ostendit spirituales ac sublimiores divinæ Scripturæ sensus, allegoricum, anagogicum et tropologicum, adhibitis ad hoc nonnullis regulis de quibus superius satis dictum est. Ut summatim V | alienent. ut summatim R bobservare. Alia genera, nisi necessitatis aut magnæ utilitatis causa non adhibeantur V | observare R cecclesiastis V | ecclesiastæ R dquam ut V | quam R eaut introitus, aut quidquid ei suggesserit Spiritus Sanctus V | aut siquid aliud explicandum susceperit R fbeati omnes Vulg.

222

liber tertius

Patrum, qui unico filo orationis homilias suas texuerunt, sequentur, eos nemo poterit reprehendere. Certe homiliis et sermonibus qui habentur inter Missarum solennia veterum ratio videtur magis accommodata. Respirandi consuetudo concionatoribus qui e superiori loco dicunt ad populum facile est permittendaa. Observavi magnos viros uno filo verborum et connexione sententiarum pulcherrimas et admodum longas conciones ad populum habuisse. Si accidat, quod fortasse ita disponente Domino accidere poterit, ut e clericis, ad quos scribimus, aliqui creentur Episcopi, eos hortarer utb paternam illam dicendi formam quam expresserunt Sancti Patres retinerent, ita orationem texerent suam ut continuato sermone, quidquid eo die esset propositum, graviter, proprio fungentes officio, omissis multis concitationibus, ad populum dicerent, ad erudiendas animas suæ fidei commissas bonos concionatores deligerent, ipsi etiam docerent, sed in primis in tradendis salutaribus præceptis ad vitam æternam pertinentibus, in corrigendis perversis moribus, in excitandis animis ad pietatem et ad remittendas iniurias atque ad frequentem usum sacramentorum paternac caritate et dilucida brevitate versarentur.

58

De epilogo

407. Epilogus sive peroratio est terminus orationis. ⟨Terminatur sæpe sermo sine commotione, ut Sanctus fecit Augustinus in sermonibus suis ad populum, cuius uno erimus contenti exemplo: “Hæc retinete, inquit, huic fidei animas vestras subiugate, a Christo Domino præmia consecuturi cælestis regnid” (Ps. Aug. serm. 235, 2 PL 39 2181). Idque laudandum videtur, præsertim cum sibi parochus explicandam aliquam sententiam e Sacris Litteris sumit, verum utile est sæpe cum aliqua commotione animi orationem concludere. Commotionum christianarum quattuor potissimum species explicavimus: timorem (Aug. Val., rhet. eccl. ii, 18–19), spem (Aug. Val., rhet. eccl. ii, 23), dolorem sive pænitentiam (Aug. Val., rhet. eccl. ii, 13), et lætitiam (Aug. Val., rhet. eccl. ii, 21). Ostendimus qua ratione possint excitari ut inde orator ecclesiasticus propositiones facile possit sumere et sibi concludendorum suorum sermonum hos locos præscribere ut ab illecebris Diaboli, a mundi amore, a domestica voluptatum tyrannide auditorum animos abducat, aut ipse pro auditoribus pœnitentibus loquatur, aut faciat eos interdum orantes atque deprecantes, aut deploret,

apermittenda. Audiat in hoc unusquisque quid sibi loquatur Spiritus Sanctus V | permittenda R bne famam concionatoris aucupari viderentur et V | ut R cpaterna quadam V, RM77 | paterna r′ dcælestis regni omn. | regni cœlorum PL

liber tertius

223

deprecetur etiam cum lachrymis, non tamen longa oratione, cum⟩a nihilb citius arescit lachryma (Cic. inv. 1, 56) et multi, dum commovere studuerunt, nihil aliud sunt assecutic nisi quod risum moverunt. 408. ⟨Sic Satanæ astutiam et insidias in fine orationis explicet: “Fratres, explicavi iam vobis sanctum Evangelium, salutaria quaedam documenta vobis exposui, sed certo scio adversarius semper adest, semper conatum meum variis modis studet retardare. Adversarius est Satanas, qui bona nostra nobis nititur adimere. Adimit sæpe consilium, perturbat rationem. Adimit pacem, fidem, spem, caritatem. Adimit vitam æternam. Adversarius est callidus et blandus. Cavete, filii! Fugite eius castra, sub Christo militate, pugnate alacriter! Vincetis!” Hac forma ⟨ad auditores⟩d ab amore huius sæculi removendose poterit uti: “Audistis quæ dixi? Finis huius sermonis et omnium quos habeo est ut diligatis. Dilexio est lex Christi: dilectio Dei et proximi, perfectio christianorum. Mundus fallaciarum et simulationum varias rationes tenet, vanitatis magister amatores suos insanos plerumque facit. Nolite diligere mundum, filii, servi Christi, fratres et coheredes. Christum, quamdiu licet, invisamus. Christum curemus et amemusf. Christum induamus. Christum colligamus. Christum honoremus, non mensa solum ut quidam, nec unguentis ut Maria, nec sepulchro dumtaxat ut Joseph Arimathæus, nec rebus ad sepulturam pertinentibus ut ille Nicodemus, sed Magos imitantes aurum, thus et myrrham Christo offeramus, fidem, spem, caritatem exhibeamus, mentem, voluntatem, memoriam nostram ei a quo nobis tot bona concessa sunt offeramus, iam exilii huius nostri nobis sint notæ miseriæ, ad patriam cælestem aspiremus, ad quam perducat nos Dominus”. Hoc epilogo, aliqua ex parte ex Sancti Gregorii Nazianzeni oratione de amandis pauperibus sumpto (Gr. Naz. orat. 14, 40 PG 35 909/91073), uti commode poterit orator ecclesiasticus.

aorationis, cuius quædam afferri possunt præcepta ut cum aliqua commotione terminetur oratio. Quamobrem aut summa totius sermonis aut præcipua capita repetenda sunt ut in auditorum animis imprimantur; aliquid de æterna vita, de beatitudine, de æternis suppliciis dicendum. Interdum adhibenda est deprecatio nomine populi, interdum cum lachrymis convertendus est sermo ad Deum, quod tamen non sæpe nec longa oratione faciendum est V | terminatur … cum R add. bnihil enim citius arescit lachryma V | nihil citius arescat lachryma R cassecuti sunt V | sunt assecuti R dad auditores r′ add. eremovendo RM77 | removendos r′ falamus RM77 | amemus r′ 73

PG 35 910: “Quocirca si quid mihi auscultandum putatis, servi Christi, et fratres, et cohæredes, Christum, quandiu licet, visitemus, Christum curemus, Christum alamus, Christum vestiamus, Christum colligamus, Christum honoremus, non mensa solum, ut quidam,

224

liber tertius

409. Concludi apte possunt sermones etiam hunc in modum: “Velim hic sit mearum hortationum finis, carissimi filii, ut discamus cogitare quemadmodum formati simus, naturæ artificium consideremus, ita nobiscum loquamur: Dei manus formavit nos, unusquisque nostrum est vas a Deo effictum atque conflatum, laudandus est effector animarum nostrarum, cæli et terræ Dominus, neque aliam ob causam sumus effecti nisi ut ad Dei gloriam celebrandam essemus instrumenta accommodata ut alios iuvaremus et ad cælestem patriam sanctis operibus nobis iter pareremus, cumque duæ sint domus contiguæ, ex una in alteram migraremus, ex Ecclesia in Paradisum”. 410. Dicat perpetuo pugnandum esse dum vivimus et utatur hoc epilogo: “Fratres, certamen nostrum non est leve. Omnes angelos et angelorum Dominum in lucta quæ nobis cum Diabolo est habemus spectatores. Vincentibus nobis et adversarium prosternentibus plaudunt angeli et Deum plaudentes collaudant, qui nobis tribuerit prosternendi hostis facultatem. Bellum augetur ut ipsi probemur et magis laudetur Deus, homines exemplum habeant quod imitentur”. Quo epilogo sæpe uti poterit ecclesiasticus orator, potest enim accommodari aptissime, præsertim in tanta morum perversitate. 411. Personam populi sumet orator ecclesiasticus et ita sæpe perorabit74: “Ostende, Domine, in nos misericordiæ tuæ magnitudinem, qui in filium prodigum

74

nec unguentis, ut Maria, nec sepulcro duntaxat, ut Joseph Arimathæus, nec rebus quæ ad sepulturam pertinent, ut ille dimidia tantum ex parte Christum amans Nicodemus, nec denique aure, thure, et myrrha, ut magi ante eos omnes, quos diximus; sed quoniam omnium dominus misericordiam vult non sacrificium, ac pinguium agnorum myriades commiseratio superat, hanc per pauperes, humique hodierno die provolutos ipsi conferamur, ut cum hinc excesserimus, in æterna tabernacula nos recipiant, in ipse Christo Domino nostro, cui gloria in sæcula. Amen”; 909: “Εἴ τι οὖν ἐμοὶ πείθεσθε, δοῦλοι Χριστοῦ, καὶ άδελφοί, καὶ συγκληρονόμοι, ἕως ἐστὶ καιρός, Χριστὸν ἐπισκεψώμεθα, Χριστὸν θεραπεύσωμεν, Χριστὸν θρέψωμεν, Χριστὸν ἐνδύσωμεν, Χριστὸν συναγάγωμεν, Χριστὸν τιμήσωμεν· μὴ τραπέζῃ μόνον, ὥς τινες· μηδὲ μύροις, ὡς ἡ Μαρία· μηδὲ τάφῳ μόνον, ὡς Ἰωσὴφ ὁ Ἀριμαθαῖος· μηδὲ τοῖς πρὸς τὴν ταφήν, ὡς Νικόδημος ὁ ἐξ ἡμισείας φιλόχριστος· μηδὲ χρυσῷ καὶ λιβάνῳ καὶ σμύρνῃ, ὡς οἱ μάγοι πρὸ τῶν εἰρημένων· ἀλλ’ ἐπειδὴ ἔλεον θέλει καὶ οὐ θυσίαν ὁ πάντων Δεσπότης, καὶ ὑπὲρ μυριάδας ἀρνῶν πιόνων ἡ εὐσπλαγχνία, ταύτην εἰσφέρωμεν αὐτῷ διὰ τῶν δεομένων, καὶ χαμαὶ σήμερον ἐρριμμένων, ἵνα, ὅταν ἐνθένδε ἀπαλλαγῶμεν, δέξωνται ἡμᾶς εἰς τὰς αἰωνίους σκηνάς, ἐν αὐτῷ Χριστῷ τῷ Κυρίῳ ἡμῶν, ᾧ ἡ δόξα εἰς τοὺς αἰῶνας. Ἀμήν”. Ephr. preces (Zini, fol. 4): “Ostende in me misericordiæ tuæ magnitudinem, ut olim in filium prodigum ostendisti. Ego gratiæ tuæ divitias profundens ac perdens vitam meam coinquinavi. Miserere mei, Deus, et ne memineris iniquitates meas. Miserere mei, ut peccatricis et latronis, et publicani misertus es. Isti enim cum versarentur in terra, ab

liber tertius

225

patrem indulgentem clementiæ tuæ exemplum esse voluisti. Nos gratiæ tuæ divitias profundentes ac perdentes vitam nostram coinquinavimus. Miserere nostri, Deus, et ne memineris iniquitates nostras. Miserere nostri, ut peccatricis, ut latronis, ut publicani misertus es, hi enim, cum hanc terram incolerent, ab omnibus ut perditi ac desperati despiciebantur, Tu illos suscipiens Paradisi deliciarum incolas effecisti. Suscipe igitur pœnitentiam nostram. Inutiles servi tui, ingrati filii tui, Domine, despecti, perditi et desperati sumus nisi adiuves nos. Venisti, Domine, non ut iustos, sed peccatores, vocares ad pœnitentiam. Tui proprium est misereri semper et parcere. Opera manuum tuarum sumus. Domine, salva nos. Hereditatis ad quam nos vocaveras iubeas nos esse participes”. Hæc verba Sancti Ephrem imitans, poterit in fine sermonum suorum sæpe accommodare ecclesiasticus orator. 412. Sancti Cypriani hic epilogus est pulcherrimus in oratione De mortalitate: “Amplectamur diem qui assignat singulos domicilio suo, qui nos istinc ereptos et laqueis sæcularibus exutosa Paradiso restituit et regno cælestib. Quis non perægre constitutos properetc in patriam regredi? Quis non ad suos navigare festinans ventum prosperum cupidius optaret ut velociter caros liceret amplecti? Patriam nostram Paradisum computamus, parentes nostros Patriarchas habere iam cepimus, quid non properamus et currimus ut patriam nostram videre, ut parentes salutare possimus? Magnus illic nos carorum numerus expectat, parentum, fratrum, filiorum frequens nos et copiosa turba desiderat, iam de sua immortalitate secura et adhuc de nostra incolumitate solicita. Ad horum conspectum et complexum venire quanta et illis et nobis in commune lætitia est? Qualis illic cælestium regnorum voluptas sine timore moriendi et cum æternitate vivendi? Quam summa et perpetua felicitas! Illic Apostolorum gloriosus chorus, illic prophetarum exultantium numerus, illic martyrum innumerabilis populus ob certaminis et passionis victoriam coronatus, triumphantes illic virgines, quæ concupiscentiam carnis et corporis continentiæ robore subegerunt, remunerati misericordes qui alimentis et largitionibus pauperum iustitiæ opera fecerunt, qui Dominica præcepta servantes ad cælestes thesauros terrena patrimonia transtulerunt. Ad hos, fratres, dilectissimi, avida

aexutos omn. | exsolutos PL bregno cælesti omn. | regno PL cproperet omn. | properaret PL omnibus ut perditi ac desperati despiciebantur. Tu autem illos suscipiens Paradisi deliciarum incolas effecisti. Suscipe igitur et pœnitentiam meam, inutilis servi tui, quoniam apud omnes despectus sum, et perditus, ac desperatus. Veniste enim, Domine, non ut iustos, sed peccatores vocares ad pœnitentiam”.

226

liber tertius

cupiditate properemus ut cum his cito esse possimusa, ut cito ad Christum venire contingat optemus” (Cypr. de mort. 26 PL 4 0601a–0602a).⟩b 413. In peroratione ⟨præterea⟩c, paucis mutatis, accommodari possent his temporibus illa verba Nazianzeni ut divinam misericordiam interdum implorantes dicamus: “Peccavimus, iniquitatem fecimus, impie egimus (Dn. 9, 575), quoniam mandatorum tuorum memoriam abiecimus et res perversas cogitavimus, quoniam, ut Christi, filii tui, vocationi et Evangelio conveniebat, ut sanctis illis cruciatibus et animi deiectioni qua nostra causa seipsum exinanivit non respondimus, quoniam probro fuimus dilecto tuo, sacerdotes et populus te deseruimus, simul inutiles facti sumus, non est qui iudicium et iustitiam faciat, non est usque ad unum. Miserationes tuas, clementiam tuam et viscera misericordiæ Dei nostri, vitiis nostris et consiliorum nostrorum nequitia et perversitate præclusimus. Tu bonus et nos inique egimus. Tu terribilis es, et quis resistet tibi? (Ps. 75, 8) Terrore tuo montes contremiscent, et magnitudini bracchii tui quis resistet? Si cælum clauseris, quis aperiet?” Et paulo post in eadem oratione additd quædam verba epilogis valde accommodata: “Verum quiesce, Domine, remitte, Domine, propitius esto, Domine, ne nos propter iniquitates nostras perdas nec suppliciis nostris alios erudias, cum liceat nobis aliorum populorum calamitatibus emendari, nimirum gentium quæ te non noverunt et regnorum quæ imperio tuo parere recusaverunt. At nos, populus tuus, Domine, et virga hereditatis tuæ, castiga nos in mansuetudine et non in ira tua, ne paucissimos nos facias et contemptissimos omnium qui habitant terram”. Quo epilogo hoc præsertim tempore quo crudelissimo bello populus christianus affligitur uti sæpe poterit ecclesiasticus orator. 414. ⟨Eum autem monemus in genere demonstrativo alia epilogorum genera adhiberi consuevisse, quæ his capitibus comprehenduntur: invocatione illorum qui obierunt, veluti sanctorum, ut fecit Sanctus Gregorius Nazianzenus Basilium laudans: “Tu, vir Dei, e cælo nos respice”, aut apostrophe ad Deum, quæ est pulcherrima apud eundem Nazianzeni in Funere fratris Cæsarii: “O Domine, omnium creator”, et præcipue huius fragmenti: “O Deus, tuorum pater et moderator! O vitæ necisque ius et potestatem habens! O nostrarum animarum arbiter et benefactor, qui omnia commode et quemadmodum ipse pro aesse possimus omn. | esse PL

bsic Sathanæ … optemus R add.

cpræterea R add.

daddit

idem summus author V | addit R 75

Dn. 9, 5: “Peccavimus, iniquitatem fecimus, impie egimus, et recessimus: et declinavimus a mandatis tuis ac judiciis”.

liber tertius

227

altissima tua sapientia gubernationisque ratione nosti, artificis verbi tui opera facis atque transmutas! Suscipe, quæso, nunc Cæsarium veluti primitias nostræ peregrinationis, quod, si minorem natu, primum tuis consiliis, quibus omnia reguntur ac quiescimus, nos vero postea etiam opportuno tempore suscipe!”. 415. Consolatoriæ perorationes etiam adhibentur, ut facit idem Nazianzenus in fratris Cæsarii et sororis Gorgoniæ laudibus. Poterit etiam in orationis exitu ecclesiasticus orator excitare homines exemplo illius qui obiit ad expetendam mortem, ad discendam recte moriendi artem, quod Sanctus Ambrosius fecit in orationibus in funere quas scripsit, fortasse etiam habuit⟩a.

59

Pauca quædam de memoria et de dignitateb ecclesiastici oratoris

416. Iam vero memoriam admodum necessariam oratori ecclesiastico dixerimus et, quamvis magnum illud donum naturæ, imo potius Deo acceptum, referendum est. Conservatur tamen et augetur exercitatione ac meditatione, et incredibiliter ordine crescit. Stylum esse optimum artificem dicendi cum nemo ignoret utilissimum erit si quæ dicturus est ecclesiasticus orator ante conscribat, caveat tamen ne verborum suorum se servum constituat et ne ex scripto recitans interdum hæreat, quod etsi magnis etiam oratoribus non numquam legimus contigisse, est tamen valde fugiendum, quia minueret oratoris ecclesiastici dignitatem, quæ eatenus est magni facienda, quatenus sine ea vix potest animas Christo lucrari. 417. Multum etiam confert ad dicendum oratoris dignitas quæ in vultus, vocis, habitus moderatione consistit, et quia iam de actione quædam attigimus cum de ineptiis loqueremur, nihil de ea præterea dicemus. Monemus tantum hoc loco clericos ut decentibus vestibus utantur, nimiam elegantiam, sordes etiam fugiant. Cum autem celebrabunt et personam Christi agentes sacrificium offerent pro peccatis suis et populorum, preciosioribus et elegantioribusc indumentis utantur et, ut decet Apostolicos Viros, gravitatem in dicendo adhibeant, nec populo, multo minus sibi, sed soli Deod placeree studeant, qui Ecclesiasticæ Rhetoricæ et omnium laudabilium artium finis debet esse propositus. laus deo.

aeum … habuit R add. bdignitate CL75, CL82 celegantioribus quam possint V | elegantioribus R dsoli autem Deo V | sed soli Deo VR83 eplacere V, RM77 | placare r′

Index Locorum Act. 2, 6–7 5, 29 ad sensum 7, 58–59 9, 15 15 17, 16–17 24

22 189 47, 143 212 80 58 54

Am. 6, 8

183

Ambr. De excessu fratris sui Satyri 1, 5 104 De Nabuthe Jezrælita 7, 37 174 de off. ministr. 1, 10 82 de off. min. 3, 9, 59 128 de virg. 2, 2, 7 175 2, 164, 7 122 2, 164, 9 122 2, 2, 10 175 2, 3, 20 163 3, 6, 26 69 3, 6, 29 69 8 173 16 159 parad. 3, 18 44 serm. 37, 7 ad sensum 108 Anselm. cur Deus homo i, 11

99

Ap. 3, 19 21, 27

114 75

Arist. ad Theodect. 2, 21 eth. Eudem. 1, 5 eth. Nicom. 2, 6 6, 11 moral. 3, 7 4, 9 physic. 2, 2 pol. 2, 6 1269b post. analyt. 1, 6 sq. 2, 24–25 rhet. 1, 23 1, 4 1, 6 2, 21 2, 40 11 top. 6, 1 Aug. de contr. 5, De Ecclesiastico 6 de gen. 1 20, 22, 25 2 5, 9, 10, 22, 27 8, 9, 18 divers. quæst. 61, PL 40 0051 doctr. christ. 4, 6 4, 12, 27 4, 17, 34 in Ps. 16

144 22 144 145 44 109 22 119 57 57 49 58 57 144 57 144 60

26 93 217 217 139 43 199 85 85n1 73n39

230 in Ps. (cont.) 37, 3 50 ad sensum 126 137, 20 ad sensum quæst. in hept. 3, 20, 249 serm. 40 49 113, 2, 2 347, 3, 3 354, 5

index locorum

104 108 45 153, 153n8 38n14 30 89 33 68 30

Ps. Aug. Manuale 24 70 De vita christiana 15 121 serm. 4, 3 ad sensum 26 116, 2, 4 73 235, 2 222 Sermones ad fratres in eremo commorantes 169 Soliloquiorum animæ ad Deum liber, 13 155 Bas. de ieiun. 1, 4 1, 6 1, 7 1, 9, 52–53 ad sensum de moribus 5, 2, 492 divit. 6 ebr. 14, 2 epist. 199, 26 homil. 1, 1 3, 5 6 7, 5 10, 1

177–178 169–170 170 32 168

inv. 11, 3 mart. 19, 5 mor. 19, 3, 573 orat. 4 7, 61 8 9 18, 2 51. 6 Bern. de consid. 2, 8, 15 3, 1, 5 epist. 129 292, 2 homil. 3, 1 in fest. omn. sanct. 1

184 181–182 171–172 169 166 160 160 163 162

49 29 45 187 201 217

Ps. Bern. Meditationes 3, 7

70

Caesarius dial. 4, int. 182

30

Call. h.1, 8–9 (ed. R. Pfeiffer 1953) 83n42

189 177

Cassian. inst. 10

33n11

59 205 70 61, 174 61, 72–73 205–206

Chrys. de precat. 2 ep. Tim. 175 homil. 3, 1 29

64

204 31–32

231

index locorum homil. ad popul. 44sq. homil. in 1Ts 10, 2 homil. in Chanan. 217 in 1 Co. 168–169 in decollat. 1 in epist. ad Rom. homil. 32, 2–3 Quod non oporteat 2 Cic. cat. 1, 1, 1–2 catil. 2, 8 4, 4 de domo 137, 26 de fin. 2, 34 de opt. gen. 1, 3 de or. 1, 21, 94 1, 55 2, 9, 36 3, 31 2, 39, 166 2, 114 2, 323 3, 206 3, 217 3, 230 3, 259 epist. 4, 4, 64 inv. 1, 28, 42 1, 56 1, 80 2, 289 leg. 1, 1, 9 marcell. 3, 8

31 112

52, 207 50 103

188 141 141 188 144 85, 85n1 19 60 81 153n6 60 61 199 155 151n1 60 58 155 66 223 67 43 38 34n12

orat. 4, 29 5, 17 17, 54 18, 60 21, 69 69, 27 92 par. stoic. 1, 8 pro Deiot. 31, 2 top. 46–48 97 457 tusc. 4, 8, 18 4, 37, 80 6, 12 8, 14b verr. 2, 4, 11

58 19 151n2 151 85n1 156n10 154 83 188 65 199 60 103 114n17 109n13 96 188

1 Co 1, 15–17 3, 7 4, 14–15 5, 1 6, 10 ad sensum 6, 16 7, 8–9 7, 9 10–12 ad sensum 10, 13 10, 8 13, 4–5 ad sensum 13, 11 14, 20 14, 34–36 15, 33 15, 47–49

70 139 182 59 211 118 40 40 118 114 58 67–68 216 182 118 83 63

2 Co 3, 3 5, 20 ad sensum 6, 3–4 11, 2 11, 23

76 85 128 130 38

232

index locorum

2Co (cont.) 12, 21

58

Col. 3, 18 3, 21 3, 22–24

119 123 138

Conc. Later. 3 sess. 8 131 Trid. sess. 5, p. 667 39 sess. 6, decretum De iustificatione 80 sess. 7, p. 684 40 sess. 24, p. 754 39 Cypr. de bono pat.. 1, 1 7 de mort. 202 1 26 de orat. dom. 31 de unit. 1, 1 5–6 6 de zel. 1 eleem. 1 5 epist. 40, 5 fort. 4 13 hab. virg. 3 17 17 ad sensum zel. 6

Dig. 1, 1, 10

24, 44

Dn. 3, 93–94 4, 26–34 6, 16–23 9, 5

102 112 102 226

Dt. 71–72 130 183 187

1, 7 1, 22–23 4, 1 5, 2 5, 3 5, 5 5, 22 5, 24 5, 25 5, 31 6, 9

93 77 182 90 58 58 119 119 118 118 137

Ef.

207 173 202 225–226 179 206 78 78

4, 32 23, 21 32, 6 ad sensum 32, 29

Efr. de castitate, Zini 1561 p. 63 ad sensum p. 26–27

45 106–107

104 103

Ernaldus de cardinalibus operibus 7

77

183

Ex.

167

44 141 45 120 120 30

1, 12 12, 3–11 22, 28 32, 4 34, 28

112 218 37 36 102

1, 1 13, 18 18, 32 36, 25

112 37 100 215

Ez.

233

index locorum Flp. 2, 10 3, 8 4, 4

47 183 109

Gal. 3, 1 3, 19 4, 22–24 5, 19 6, 8 ad sensum

183 39 218 58 141

Gn. 1 1, 9 1, 26 1, 27 2, 7 2, 16 2, 24 3, 14 3, 16 ad sensum 3, 19 3, 24 6, 19–20 9, 6 17, 10–14 18, 27 18, 11–12 19, 26 19, 30–36 25, 23 25–27 25, 29–34 37 37, 20–24 39, 20 41, 40–41

105 215 61 93, 100 69 102 118 210 100 69, 103 52 77 93 218 69 119 58 217 65 30–31 65 31, 219 36 52 112

Gratian Concordia discordantium Canonum Distinctio 86, cap. 21 104n6 Gr. Naz. orat. 2, 9 2, 20 2, 26 2, 34

181 187–188 160 178

2, 39 4 4, 6 4, 34 4, 54 4, 77 7, 13 7, 16 14, 1 14, 6–7 14, 7 14, 40 16, 5 16, 8 16, 9 16, 14 21 21, 16 21, 18 21, 19 22, 16 25, 3 25, 13 25, 14 32, 2 32, 13 38, 1 43 43, 3 43, 80 5, 29 7, 15–21 7, 16 serm. 15, 8 15, 9 Gr. Nyss. creat. 1 hex. 64 in Steph. 1, 1 Theod. 178, 203–204

159 201 190 177 190 179 176 176 103, 204 180 181 223 113 105 106 114 46 181 175 181 190 160 170–171, 188 173 189 184 203 46 47 48 185 181 187 143 143

61

205

Greg. Mag. cap. “Sicut destin.” 15. canon Apost. 38 25, 80

234 moral. 2, 8, 32, 53 moral. in Iob 2, 52, 83 17, 26 homil. in evang. 2, 28

index locorum

28 86 213

165 206

Hb. 9, 15 10, 28 11, 3 11, 10 ad sensum

95 99 43 216

Hor. ars. 102–103 ad sensum 309 carm. 2, 10, 5–8 ad sensum 3, 2, 13 ad sensum

1, 3 2, 4 3, 12 4, 4 ad sensum 5, 1–7 5, 11 5, 23 5, 24–25 10, 3 10, 5 10, 5–6 10, 24–26 13, 6 13, 8 13, 11 ad sensum 19, 12 32, 6 ad sensum 35, 8 40, 3 40, 6 42, 25 ad sensum 46, 3–4 47, 3 47, 6 48, 18 50, 7 ad sensum 52, 11 58, 1 64, 8–9 66, 9

43

83 62, 72 193 193 74

45 67

85 153n7 44 92

Hugo de S. Victore Allegoriæ in Evangelia et epistolas Pauli 6 94n2

118

Is.

89

Greg. Thaum. in Orig. 11 homil. 4 4, 1

Hier. ad Eph. 197 adv. Jovin. 2, 6 ep. 14, 6 61, 4 99, 3 epist. ad Paulinum 2, 2 in Abd. 216 in. Matth. 19 regula monach. 30 ad sensum

De vanitate mundi i

59 155 210 75 64 186 74 86 105n8 146, 164 86 115 105 168 115 184 63 75 50 89 86 70 86 86 186 124 128 35 69 70

Is. Nicocles 46–47

30

Isid. diff. II, 33, 123

39n15

Jb. 2, 9 10, 9 2, 10 19, 21

35 69 118 104

235

index locorum Jc. 13, 7

170

Jon. 3 3, 4–7

Jdt. 8, 22–23

58

Jr. 2, 10–11 2, 31 3, 15 9, 23–24 31, 33 33, 11

Jer. 5, 26 8, 7 ad sensum 9, 1 18, 21 22, 29

168 59 100, 101 184 155

Jl. 2, 1–2 2, 14 1 Jn 2, 15 4, 1 4, 20

105 114

68 125 68

Jn. 2, 14–15 10, 11 6, 35 6, 51 6, 52 6, 56–58 8, 12 9, 6 10, 8 13, 15–17 13, 25 14, 6 14, 16–17 14, 23 14, 23 18 19, 2 19, 27 10, 8 20, 21 20, 30 ad sensum 112, 25

95 72 74 74 74 78 42n19 173 82 58 47 27, 141 77–78 145, 221 221 35 173 47 82 76 76 90

215 102

59 71 80–81 62 76 110

Jue. 16, 19

52

Kempis 1, 1, 1

42, 42n19

Lact. inst. 4, 26, 8

19

Lam. 3, 21–22

115

Lc 1, 48 2, 37 3, 8 3, 14 3, 17 5, 3 ad sensum 6, 31 6, 35 6, 37 6, 38 9, 23 10, 16 10, 27 11, 31 11, 32 12, 18 17, 33 21, 26 22, 32 22, 41–42 22, 55–62 22, 61–62 22, 62 23, 34

121 121 98 133 77 213 38 93 37 137 145 76 120 59, 215–216 59 174 145 26 79 62 217 98 100 143

236

index locorum

Lc (cont.) 23, 41–43 23, 43

98 145

Leo serm. 1, 2 6 21, 3 34, 4, 2 75, 1 82, 1

104 72 182 177 203 203

Lv. 1, 1–17 19, 14 ad sensum 23, 12 24, 14

218 37 154 209

Mal. 1, 6 2, 1–3 2, 7

66 127 128

Mar. Vict. ad Gal. 2, 4

190

Max. homil. 67, 214

50

2Mc. 7

142

Mc. 4, 24 6, 22–25 8, 34 10, 8 10, 9 11, 15 14, 72 16, 15

137 52 145 118 40n17 95 98 76

Mi. 3, 11–12

129

Mt. 3, 2 3, 14 4, 17 5, 3 5, 4 5, 5 5, 6 5, 7 5, 8 5, 9 5, 10 5, 13 5, 13–14 5, 14 5, 36 ad sensum 5, 44 5, 47 5, 48 6, 10 6, 24 ad sensum 6, 25–26 6, 28 7, 1–2 7, 16–20 10 10, 16 10, 32 ad sensum 11, 11 12, 32 12, 33 12, 41 12, 42 13, 26–28 13, 47 14, 3 14, 8–10 16, 24 17, 12 19, 5 19, 6 19, 8–9 21, 12 21, 13 23, 3 ad sensum 23, 37 24, 29 25, 1–13 25, 41

98 164 98 68 21, 68 21, 100 21 22, 66 22 22 22 206 127 77 120 93 59 93 42, 94 145 94 60 137 139 145 206 141 50 75 139 59 59, 215–216 77 77 207 52 145 216 118 40n17 215 95 67 129 99 26 77 27

237

index locorum 26, 40 26, 42 26, 67 26, 69–75 26, 74–75 27 27, 29

193 42, 94 173 217 98 35 173

24, 9 24, 21 25, 23 25, 28 27, 6 28, 7 ad sensum

37 37 37 38 37 122

2, 11 23, 3–4 33, 2 33, 15 33, 19 36, 7 37, 5 4, 5 6, 7 7, 5 44, 11–12 ad sensum 44, 14 49, 3–4 49, 16 50, 4–5 68, 10 72, 2–3 75, 8 89, 6 ad sensum 90, 15 93, 9 95, 1 95, 14 101, 5 102, 14 114, 3 114, 4 118, 66 118, 71 127, 1 129, 1 131, 9 132, 1 140, 3 143, 4

108 71 112 38 112 108 98 96 99 128 130 41 26 201 98 95 97 226 126 112 70 203 203 74 69 108 108 128 112 221 100 127 130 38 89

Ps. Num. 21, 6–9

219

Os. 4, 1 4, 6 13, 9

105 128 99

2, 11 3, 1 3, 7 5, 8

125 119 118 107, 155

3, 12

26

1P

2P

Plin. hist. nat. 27, 9

112

Plut. de gloria 3, 346f.

151n3

Pr. 1, 7 4, 18–19 4, 24 ad sensum 6, 6–8 6, 16–19 9, 5 9, 10 10, 1 10, 1 ad sensum 11, 2 ad sensum 13, 3 13, 24 13, 24 ad sensum 21, 23 22, 15 ad sensum

26 65 210 59 211 74 26 123 122 28 38 123 123 121 123

Qo. 1, 2 4, 10 9, 1

62 132 26

238 Quint. inst. 1, 8, 2 ad sensum 2, 3, 8 5, 9 5, 10, 20 8, 2, 1 10, 3, 6 11, 3, 75 11, 3, 128 rhet. her. 4, 11, 16 4, 39, 1 119

index locorum Sb. 2, 3 ad sensum 156, 156n9 153 57 60 153 151, 151n4 151 151, 151n5

87 31 60

Sen. ben. 4, 34, 1 ad sensum ep. 1, 2, 6 ad sensum 76, 4

140 83

Sent. 82

34

215 52 219 121 102

2 10 23–26

35 133 98

4, 8–10

120

2R

4R

Rm. 1, 29–30 5, 3–4 5, 12 6, 21 6, 23 8, 18 9, 15–16 14, 10

58 180 72 72 72 71 217 26

124

Si.

1R 10 11, 4 17, 12–51 17, 14 19, 8

89

2, 1–2 3, 3–5 ad sensum 3, 6 3, 18 ad sensum 3, 22 4, 35 5, 1–3 5, 4 6, 16–19 ad sensum 7, 29 7, 40 8, 2 12, 13 13, 1 ad sensum 19, 10 25, 23–24 26, 28 ad sensum 28, 28 ad sensum

221 123 112 122 144 137 110 144 64 122 144 144 144 38 37 51 134 210

3, 8 ad sensum 4, 15 5, 1

209 61 30

4, 3–4 8, 5 ad sensum

122 118

St.

Tb.

1S 1, 7 3, 11–15 18, 9

65 36 31

2S 11, 14–17 17, 1

35, 52 34

Tertull. apol. 1 de anima de cult. 1, 1 2, 2

55 83 201 120

239

index locorum de pud. 1, 1 ad sensum hab. virg. 13

45

58 109, 118

2 Ts. 2, 5

76

120

Thom. Aquin. summa. theol. 84, divisio textus, 3 ad sensum 28 40053 iiª–iiæ q. 26 a. 9 arg. 1 91 40057 iiª–iiæ q. 26 a. 9 co 91 i–ii, q. 42, 6 co 105 1 Tm. 1, 13 2, 12 4, 16 5, 1 ad sensum 5, 1–2 5, 5 ad sensum 5, 22 15 ad sensum

1 Ts. 4 5, 16–18

98 119 144 125 125 121 128 99

Tt. 1, 12 2, 1–3 2, 4–5 2, 6 ad sensum

83 124–125 118 128

Val. Max. 7, 2 ext. 3

83

Verg. æn. 4, 373

101

Vorsokr. 3 [68] b 1 [i 31/32 Diels-Kranz] 83n42 Za.

2 Tm. 3, 7

101, 129

5, 7 11, 5

98 113

Index Nominum Aaron 36, 128 Abdias 216 Abel 49, 69, 146 Abraham 49, 69, 218 Absalon 34 Achytophel 34 Adam 40n17, 52, 52n19, 69, 102, 139, 141 Æschines 195 Ambrosius (Episcopus Mediolanensis) 24, 44, 59, 69, 82, 101, 103, 108, 122, 128, 143, 146, 159, 162, 173–175, 193–194, 208, 227 Amos 183 Anna (Prophetissa) 121 Anselmus 99 Antoninus (Archiepiscopus Florentinus) 197 Apostolus, v. Paulus Aristoteles 20n1, 49, 83, 87, 96, 133, 144, 145, 147, 168 Athanasius 46, 175, 181–182, 181n42 Augustinus 23, 26, 30, 33, 68, 73, 80, 81, 85, 89, 93, 104, 108, 111, 121, 129, 139, 153, 169, 193–195, 203, 206, 214, 216, 222 Averroes 131 Barbaro, Ermolao 109n12 Baruch 110 Basilius 29, 31, 33, 41, 46, 48, 49, 59, 61, 65, 67, 69, 72, 107, 109, 130, 136, 160, 161, 163, 165, 167–169, 171, 174, 177, 181, 184, 189, 193–195, 205, 205n63, 208, 226 Benedictus 129 Bergius, Matthiæ 100n3 Bernardus 29, 49, 70, 155, 193–195, 201, 208, 217 Borromeus, Carolus 32n10, 121

Cham 37 Chrysostomus 31, 45, 50, 51, 64, 66, 97, 103, 112, 127, 135, 158, 161, 166, 168, 170, 174, 193–195, 201, 204, 207–209, 217, 221 Cicero 65, 151n5, 195 Clemens Alexandrinus 19, 52, 82 Constantinus (Imperator) 82 Crassus 195 Cyprianus 26, 30, 44, 45, 73, 76, 77n40, 78, 89, 103, 104, 120, 141, 167, 173, 179, 183, 195, 201, 206, 207, 208, 225 Daniel 102, 140 David 26, 31, 35, 38, 52, 69, 74, 75, 96, 97, 98, 99, 102, 108, 128, 143, 144, 150, 219 Demosthenes 158, 195 Demosthenes christianus, v. Gregorius Nazianzenus Dominicus 23, 129 Dormitantius, v. Vigiliantius Elias 102, 121, 140, 216 Eliseus 35, 120 Ephrem 34, 45, 106, 188, 225 Epiphanius 83 Esau 30, 65, 66n35, 146 Eugenius (Pontifex) 49 Ezechiel 112, 173, 173n27 Flavianus (Episcopus) Franciscus 129, 150 Fulgentius 195

204

Gabriel (Angelus) 50 Golia 219 Gordius (Martyr) 163 Gorgonia 227 Gregorius Cappadox 181 Cæcilia 92 Gregorius Magnus 25, 28, 79, 80, 86, 89, 105, Cælestinus (Pontifex) 48 129, 194, 195, 213 Cæsar 195 Gregorius Nazianzenus 42, 46, 48, 49, 86, Cæsarius 30, 176, 176n30, 176n31, 181, 187, 226, 99, 103, 105, 112, 114, 142, 158, 159, 160, 170, 227 173, 175, 176, 179, 181, 184, 187, 189, 190, Canus, Melchior (Episcopus Canariæ) 74 193, 200, 201, 203, 204, 223, 226, 227 Carolus v (Imperator) 47 Demosthenes christianus 46, 158, 195n56 Cato 195 Gregorius Nyssenus 61, 64, 178, 193, 203, 205

241

index nominum Gregorius Thaumaturgus

43, 164, 206

Helena 199 Heli (Propheta) 36, 52n29 Heliodorus 62, 72, 176 Helena (Constantini mater) 121 Hero 159, 170, 173, 188 Herodes 177, 207, 207n67 Herodiades 207 Hieremias 59, 62, 71, 76, 80, 82, 86, 101, 110, 168, 184, 193, 215 Hieronymus 29, 32, 62, 67, 72, 74, 76, 83, 91, 108, 129, 176, 191–195, 197, 210, 212, 214, 216 Hippocrates 64 Hortensius 195 Iacob 30, 46, 70, 146, 183 Iacobus (Apostolus) 30, 61, 209 Idolianus, v. Iulianus (Imperator) Ioannes Alexandrinus (Episcopus) 143 Ioannes Baptista 46, 49, 50, 51, 52, 69, 98, 133, 164, 174, 193, 207, 216 Ioannes (Apostolus) 47, 63, 75, 76, 82, 99, 125, 207 Iob 35, 51, 69, 86, 104, 118, 175 Ioel 105, 114 Ionas 215, 219 Iovinianus 83 Ioseph 31, 36, 52, 112, 146, 219 Iudas 212 Isaac 46 Isaias 50, 59, 63, 64, 69, 70, 74, 75, 86, 89, 105, 115, 128, 155, 168, 184, 186, 193 Isocrates 30, 46, 49, 195, 195n56, 199 Iudith 58 Iulianus (Imperator) 176, 179, 179n38, 185, 190, 201

Machabæi 142 Magi 223 Mahumeth 146, 163 Malachiæ 66, 127 Manasses 98 Martinus (Episcopus) 129 Matatiæ 140 Matthæus 68 Maximus (Episcopus) 50 Menander 83 Micheas 128 Moyses 36, 39, 49, 82, 99, 102, 193, 209, 215 Nicodemus 223, 224n73 Nicolaus (Episcopus) 143 Noe 37, 49, 77 Oseas 105 Osius Cardinalis Vuamiensis (Hosjusz, Stanislaw) 24 Paulinus 74, 76 Paulus 22, 38, 50, 51n27, 52, 54, 58, 59, 63, 70– 72, 76, 77, 80, 83, 94n2, 98, 99, 109, 118, 119, 121, 123, 124, 128, 130, 135, 137, 138, 150, 179, 182, 183, 193, 194, 196, 203, 208, 211, 212, 215–217, 218, 221 Peraldus, Gulielmus (Episcopus Lugdunensis) 212 Pericles 46 Petrus (Apostolus) 26, 30, 38, 40, 41, 49, 50, 51, 51n27, 79, 81, 82, 98, 100, 125, 143, 203, 218 Pilatus, Pontius 35 Pius v (Pontifex) 25 Plato 46, 82, 83, 195 Porphyrius 218 Pythagoras 82 Regina Austri

Joseph Arimathæus

215

223, 224n73

Lactantius Firmianus 19, 87 Laurentius (Martyr) 142, 195 Leo (Pontifex) 63, 72, 177, 182, 193, 194, 195, 203, 221 Lippomanus, Aloysius 142 Loth 58, 217 Lysias 195, 195n56

Salomon 37, 51, 52, 52n28, 52n29, 62, 123, 143, 144, 211, 215, 216, 221 Samson 52, 52n29, 170, 170n23, 219 Samuel 49, 65, 66n35, 193 Sara 119 Saul 31, 108 Savonarola, Hieronymus 220

242 Seneca 83 Silvester (Pontifex) 82 Sixtus Senensis 214, 214n69 Stephanus (martyr) 47, 142, 143, 205

index nominum Tobias 118, 122 Turcas 101, 140, 170, 171 Turcarum tyrannus 65, 86, 115, 164 Urias

Tertullianus 45, 55, 119, 120, 195, 201 Tertullus 54 Thecla 162 Theodorus (Martyr) 178, 203 Thomas Aquinas 81, 91, 147, 194 Thucidides 46 Timotheus 124, 128, 174 Titus 83

35, 52

Valerianus 92 Vigilantius 191, 193 Villavicencio, Laurentius a

214, 214n68

Zacharias 98 Zenon (Episcopus Veronæ)

59, 208

Index Verborum accendere 24 accendendi ignobiles 136 accentus 153 accommodare 185, 191 præcepta ad commovendos animos (v. commovere) 140 verba 130 accusare 37, 53, 54, 55, 55, 56, 120, 157 accusatio 23, 53, 55 actio 150, 151, 227 languida 150 mortua 150 sermo corporis 151 vis actionis 151 acumen 195, 202, 206 adiuncta (v. loci) 60, 67 admiratio 196 admonitio 199 adulatio 174, 210 affectatio 153 affectio 87, 88, 94, 96, 109, 151, 203 affirmare 125 affirmatio 66 agitatio 152 allegoria 157, 167, 216, 217, 218, 218, 219 ambiguitas 155 amplificare 52, 62, 66, 67, 71, 199 amplificatio 49, 50, 51, 53, 157, 199, 202 antecedentia (v. loci) 60 antiphrasis 193 antitheta 173 apostrophe 152, 226 argumenta 149, 199 a maiori 72 a minori 72 a pari 72, 73 forma 68 genus 63 crebra 150 hæreticorum 148 argumentare 57, 68, 83 forma 68 formula 70 ratio 59, 67, 71 argumentatio 57, 82, 145, 146, 147

ars dicendi 149 explicandi 75, 214 interpretandi 214 articulus 207 attentio 202 auctoritas 74, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 83, 188 auditor animi capiuntur 151 excitare 6, 206 animos sublectare 149 attentus 199, 202 aures non offendere 153 avertere 96 benevolus 199, 200, 202 christianus 122 commovere animos 84, 85 concitare 88 corda 86 distinctio 134 distinguere 126, 131 docilis 199, 202 genera 117 instruere 84 movere animos 142 paratus ad audiendum 201 personam induere 203, 204 varietas 95 aversio 157, 176 barbarismus 153 brachium telum orationis brevitas 65, 150, 201, 217 dilucida 201, 222 cæsa 157 canere 156 cantare 156 cantilena 156 causa 60 augendi 157 falsa 145 materialis 69 minuendi 157 circumlocutio 154

151

244 clericus 24, 81, 82, 87, 115, 126, 129, 135, 139, 145, 147, 149, 150, 151, 155, 158, 182, 193, 194, 195, 196, 200, 202, 203, 212, 214, 216, 217, 218, 219, 220, 221, 222, 227 coacervare 157, 170 cognitio animalium 220 cælorum 220 elementorum 220 historiarum 220 plantarum 220 proprietatum 220 rerum naturalium 220 virium 220 cohortatio 103, 219 collachrymare 191 commotio 85, 87, 96, 97, 104, 222 commovere 89, 94, 97, 149, 151, 156, 169, 182, 223 ad iram 96 ad luctum 99 ad mansuetudinem 96 ad misericordiam 163, 191 ad pænitentiam 99 ad timorem 108 ad verecundiam 109 administratores 135 animos 88, 97, 157, 193 præcepta 140 commovendi munus 124 consistentes in media ætate 125 famulos 137 filios 122 habitantes ruri 139 horrorem 163 iuvenes 125 milites 132 mercatores 134 moniales 130 mulieres 119 parentes 122 patresfamilias 137 ratio commovendi 147 sacerdotes 143 senes 124 vis ad commovendum 122 communicatio 189 comparatio 49, 60, 72, 199, 202, 203, 209 maiorum 60

index verborum minorum 60 parium 60, 73 similium 64 concessio 157 concio 23, 57, 58, 75, 126, 145, 152, 161, 198, 203, 208, 219 forma 23 genera 22 habere 147, 222 partes 192, 199, 221 concionare 135, 192, 194 concionator 22, 57, 68, 80, 111, 150, 192, 196, 197, 219, 222 concitare iram 97 populum 96 adversus hæreticos 97 adversus peccatores 97 conclusio 161 confirmare 58, 61, 73, 158 confirmatio 198, 199 confutatio 198, 199 confutare vulgi opiniones 147 coniugata 60 coniunctio 154 coniungere 171 conmmovere 59 conquirere 157 consequentia 60 consideratio considerationes arithmeticæ 220 considerationes astronomicæ 220 considerationes geometricæ 220 considerationes musicæ 220 consolare 111, 158, 175 consolandi peccatores 77 consuetudo 75, 195 contemnentis personam induere 183 contraria 60 conversio 177, 179 convincere 82, 145 copia 58, 180, 194, 195, 195, 212 dicendi 195 epilogorum (v. epilogum) 202 exemplorum 66, 142 exordiorum (v. exordium) 202 rerum 153 sententiarum (v. sententia) 144 synonymorum 155

index verborum verborum (v. verba) 151, 153, 157 corpus firmum 192 partes corporis 154 correctio 157, 177 decorum 191 servare 196 defendere 54, 55, 103 defensio 23, 54, 55 definitio 60, 61, 74, 96, 145, 156 argumentum a definitione 61 definiendi ratio 60 locus a definitione 60 delectare 85, 168, 177 deplorare 93, 140 deprecare 158 deprecatio 55 describere 158 descriptio 45, 60, 158, 180, 181, 182, 220 Iudicii 105 personarum 157 rerum 157 deterrere ab avaritia 128, 136 detestari 183 detestatio 183 detractio 210 dicere acriter 191 acute 23, 218 ad populum 79, 81, 149, 222 aperte 217 apposite 156, 157, 217 apte 23, 149 breviter 218 congruenter 23 concitate 191 copiose (v. copia) 23 dicendi genus subtile 156 tenue 156 dicendi puritas (v. puritas) 203 dicendi ratio 156 dicendi vis 195 dilucide 23 eleganter 49 ex tempore 202 facultas 19 graviter 222

245 inepte 149 inepti ad dicendum 152 initium dicendi a tempore (v. initium) 205 perspicue 153 pure 217 recte 152 supervacanea (v. verba) 150 vehementer 191 differentia 60 digressio 150, 157, 180, 181, 210, 212 dinumeratio ætatum 220 annorum 220 generationum 220 hebdomadarum 220 olympiadum 220 sæculorum 220 temporum 220 dispositio 21, 75, 198 instrumenta dispositionis 159 propositio dispositionis pars (v. propositio) 181 disputatio 220 dissimilitudo 60, 65 locus a dissimilium (v. loci) 65 rerum 145 dissimulatio 174 dissuadere 167 dissuasio 23, 24 distinctio 38, 117, 126, 131, 156, 159, 198 auditorum 202 vocis (v. vox) 221 divisio 156, 158, 159, 221 generis (v. genus) 221 docilitas 202 dolor 222 dubitatio 157, 176, 177 effectus 60, 71 elegantia 227 elocutio 21, 36, 152 caput elocutionis 153 ecclesiastica 147, 149 eloquens 19 eloquentia 152 christiana 149, 158 ecclesiastica 20, 21, 85, 143, 149, 152, 156 forma 153

246 opinio 155 sancta 19 enthymema 56, 57, 58, 60, 147 fallaciæ 145 pars enthymematis 144 refutatio 145 simulatio veræ argumentationis 145 enumeratio 221 partium 60, 62 epilogus (v. peroratio) 199, 222, 223, 224, 225 copia (v. copia) 202 genera (v. genus) 226 epiphonema 157, 175 epitheton 150, 196 epitheta crebra 192 epitheta frequentata 192 epitheta illustria 192 epitheta inusitata 192 epitheta perægrina 192 etymologia 60, 62, 74 locus ab etymologia (v. locus) 62 notatio 62 notatio verbi 60 excitare 21, 41, 42, 53, 59, 69, 75, 91, 118, 138 ad amandos Principes 116 ad amorem 95 ad christianas virtutes 177 ad christianum gaudium 111 ad consolandum 132 ad consolationem 111 ad corpora castiganda 132 ad diligendos amicos 93 ad eleemosynam 182 ad erudiendos pueros 132 ad fidei constantiam 140 ad frequentanda sacramenta 132 ad gaudium 109, 110 ad gratias agendas 196 ad hospitalitatem feminas 120 ad humilitatem 136 ad ieiunium 102 ad indignationem 95 ad lætitiam 111 ad mansuetudinem 154 ad misericordiam 103, 104 ad moderationem affectionum mulieres 118 ad odium 95

index verborum ad orationem 132 ad perseverantiam 132 ad pietatem 203 ad pœænitentiam 96, 182 ad propriam vocationem 115 ad pudicitiam feminas 120 ad pudorem 109 ad remittendas iniurias 143 ad resignationem 94 ad spem 114, 115 ad timorem 105, 108 ad verecundiam 109 ad virtutem 93 ad zelum 94 animos 92, 206, 218 auditores 60, 92, 98, 129, 135 bonos viros 90 filios 122 homines 78, 227 iurisperitos 131 magistros humanarum scientiarum 131 medicos 131 moniales 130 odium 95 parentes 91 populum 74, 88, 94, 164, 179 quos nobilibus artibus versantur 131 reipublicæ administratores 136 seditiones 131 exclamare 158, 188 exclamatio 98, 187, 188, 210 excusare 158 excusatio 61 execrari 183 execrantis personam induere 183 exercitatio 23, 152, 156 exhorrescere 157 exordium (v. proœmium) 103, 199, 200, 201, 202, 204, 205, 206, 207 a loco 202, 204 a persona 202, 205 a sententia (v. sententia) 206 a similitudine (v. similitudo) 202, 205 a tempore 202, 205 ab exemplo 202 brevis 200 exordiorum copia (v. copia) 202 ex abrupto 202, 207

index verborum exordiendi forma (v. forma) 203 exordii formula (v. formula) 206 forma 204 genus exordiorum (v. genus) 202, 203 gravis 200 initium dicendi a tempore (v. dicere) 205 loci exordiorum (v. loci) 202, 207 modestum 200 principium concionis 203 sermonis (v. sermo) 207 verecundum 200 exornare 62, 157, 160 explanatio 64, 161 explicare 80 distinctio 134 verba 127 explicatio 80, 214 figurarum (v. figura) 219 illustris 163 ratio explicandi 167 expositio allegorica (v. allegoria) 216, 218 anagogica 216 expositionum genera (v. genus) 214, 215, 220 genus historicum (v. genus) 217 historica 217, 220 litteralis 217, 220 moralis 214 rerum 175 tragica 163, 164 exprobrare 157, 183 exprobratio 183 extenuare 37 facultas disponendi 21 eloquendi 21 inveniendi 21 fallacia 145, 147 fastidium 190 figura 155, 167, 175, 177, 179, 182, 184, 186, 190, 194 communicationis 189 dicendi 156 explicatio (v. explicatio) 219 figurarum varietate (v. varietas) 150 linguæ vulgaris 156

247 locutionum 220 orationis 156, 185 ornamenta 156 sententiarum (v. sententia) 168 temperati generis (v. genus) 161 Veteris Testamenti (v. typus) 219 flectere 85, 156, 157 forma forma 60 causa formalis 70 dicendi 161, 167, 170, 178, 182, 183, 186, 190, 191 formam proponere 116 exordiendi (v. exordium) 203 exordiorum (v. exordium) 204, 206 loquendi 57 loquendi cælestis 193 frigescere 150 frigiditas (v. orator frigidus) 150 genus 149 argumentorum 56 causarum 56, 69 causa efficiens 69, 70 causa finalis 71 finis 69 forma 69 materia 69 contrariorum 65 adversa 65 contradicentia 65, 66 contradictoria 66 disparata 66 privantia 65, 66 relativa 65, 66 divisio generis (v. divisio) 221 elementarium 220 epilogorum (v. epilogus) 226 exordiorum (v. exordium) 202, 203 exponendi (v. expositio) 220 expositionis (v. expositio) 214, 215, 220 deliberativum 23, 24, 42, 54 demonstrativum 23, 42, 49, 53, 163, 182, 199, 226 dicendi 175 historicum (v. expositio) 217 incensum 182 physicum 220 propheticum 220

248 temperatum 135, 161, 180, 195 vehemens 182 iudiciale 23, 53, 54 schematum 155 gestus 151 gradatio 157, 180 gratiarum actio 109, 148, 186, 201 gravitas 194, 195, 200, 227 habitus 227 homilia 203–206, 208, 222 hortatio 122, 148, 192, 206, 208, 224 humilitas 200, 201 hyperbole 169 illustrare 67, 157, 185 imago 157, 168 imitatio 42, 49, 53, 156, 174, 182, 193, 194, 195, 220 morum 164 vitæ 164 impellere ad virtutem 59 animos 97 auditores 92 coniuges 91 naturam 90 imprecatio 183, 184 increpare 118 ad imitationem Mariæ feminas 122 senes non 125 increpatio 74, 95, 103, 120, 183, 204, 210 inculcare 37, 59, 89, 99, 107, 118, 139 incutere horrorem 154 terrorem 161 timorem 106, 128, 131 indicia 57 indignatio 96 inductio imperfecta 58 personæ 157, 158, 186, 187, 188, 224 inflammare 24, 40 ingenium 126 insultare 157, 209 insultatio 183, 184 interpres 214 interpretatio 214, 217 interrogare 133, 158, 189

index verborum interrogatio 102, 157, 174, 175, 189, 193 inventio 21 invocatio 226 ironia 158, 189 iudicium 126, 197 lætitia 222 lætari 158 lamentari 157, 185 lamentatio 185 laudare 40, 42, 46, 47, 50, 53, 57, 66, 96, 132, 136, 154, 156, 157, 158, 183, 186, 196, 197 laudatio 23, 42, 49, 183, 210 lenitas 195 lingua 152 loci 58, 149, 195, 172, 194 a causis (v. causa) 69, 71 a comparatione (v. comparatio) 72 a coniugato 63 a consequentibus 68 a contrario 65 a definitione (v. definitio) 60 a partium enumeratione 62 a repugnantibus 68 a simile (v. similitudo) 64 ab antecedentibus 67 ab effectis 71 genera effectuum 71 ad digrediendum 209 adiuncta 67 antecedentia 67 auditorum 149 causa 69, 71 communes 53, 60, 212 elementa propositionum 60 sedes argumentorum 60 consequentia 67 contraria 68 de amandis virtutibus 218 de Dei providentia 218 de fugiendis vitiis 218 digrediendi 180, 209 dissimilia 68 Divinæ Scripturæ 207 effecta 71 epistolæ 208 Evangelii 208 exaggerandus 119

index verborum exordii (v. exordium) 207 exordiorum (v. exordium) 202 genera locorum (v. genus) 63 locum explicare 127 locum tractare 119, 126, 127, 146 probationum 75 propriæ personæ 149 proprii 60 repugnantia 68 species locorum 63 tabula locorum (v. tabula) 220 temporis 149 timor 105 loqui communis loquendi usus 153 emendate 153 facere loquentem 168 loquendi consuetudo 61 maiestas 194, 195, 203 maledicere 211 membra 157 memoria 126, 194, 195, 219, 221, 227 mens 159, 169 metaphora 75, 154, 155, 167 metonymia 155 minæ 186 moderatio 227 modestia 200 molestia 150, 152 narratio 198, 199, 214 nausea 155 negatio 66 novitas 202, 206 numerus (v. oratio numerosa) 156 obiurgare 91, 95, 122, 157 obscuritas 66, 155, 220, 221 obsecrare 157, 182, 182, 185 obsecratio obsecrantis personam induere 182 obsecrantis personam sumere 182 observatio 193 oculi coniectus 151 hilaritas 151 intentio 151 remissio 151

249 optare 158, 186 optatio 187 oraculum 75, 76 orare 158 oratio 19, 57, 60, 61, 64, 72, 75, 85, 86, 87, 103, 104, 105, 109, 112, 115, 133, 142, 143, 144, 150, 151, 155, 157, 159, 164, 176, 177, 178, 180, 184, 185, 187, 189, 190, 193, 194, 195, 196, 197, 200, 201, 203, 204, 206, 208, 222, 225 ad famulos 138 ad nobiles 136 affecta 191 affectata 192 augenda 155 brevis 141 convertere 118, 170, 177 concludere (v. peroratio) 222 decora 193 disponere (v. dispositio) 221 ecclesiastica 191, 198 decorum 191 munus 149 natura 198 partes 199 exanguis 150 exitus orationis (v. peroratio) 203, 227 finis orationis (v. peroratio) 223 frigescere 150 frigida 150, 152, 155 habita 201 habere 227 infructuosa 152 iucunda 155 lenis 141, 145 longa 223 minuenda 155 morata 191, 194 numerosa (v. numerus) 156 obscura 167 partes 198 paterna 145 perspicua 141 principium (v. exordium) 200 soluta 199 scripta 201 terminus orationis (v. peroratio) 222 virtus 153

250 orator

19, 23, 47, 49, 56, 57, 60, 67, 71, 72, 75, 86, 92, 93, 112, 114, 115, 117, 122, 131, 136, 139, 147, 149, 151, 153, 154, 155, 156, 162, 173, 179, 182, 183, 184, 185, 186, 189, 190, 191, 192, 197, 200, 221, 227 aptus ad dicendum 151 brevis 150 cælestis 86 christianus 49, 87, 89, 103, 196, 198, 200 ecclesiasticus 21, 22, 23, 24, 28, 30, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 41, 46, 49, 53, 54, 56, 57, 58, 61, 62, 65, 70, 72, 73, 74, 75, 78, 79, 80, 82, 83, 84, 85, 87, 88, 89, 93, 94, 95, 96, 98, 100, 102, 108, 111, 113, 114, 116, 119, 120, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 132, 133, 137, 140, 142, 145, 147, 148, 152, 153, 154, 155, 159, 161, 163, 167, 168, 169, 170, 172, 174, 175, 177, 178, 182, 183, 184, 185, 186, 187, 188, 189, 191, 192, 193, 196, 198, 199, 200, 201, 204, 206, 207, 208, 209, 211, 212, 213, 214, 217, 219, 220, 222, 223, 224, 225, 227 exanguis 216 exanimis 216 finis 21, 56 frigidus 152, 216 ineptus 149, 169 insignis 195 instrumenta 57 magnus 153, 195 modus 31, 99, 137 obscurus 150 officium 21, 49 oratorius modus 177 sæculi 19, 85, 199 sine spiritu 216 vehemens 152 ordo 198, 199 ornamenta 176, 191 ornare 21, 65, 196 ornatus 195 ostentatio 206 pœnitentia 222 paralogismus 145 paronomasia 157, 174, 175 percunctatio 157, 176 periphrasis 157, 174, 173 perorare 224

index verborum peroratio (v. epilogus) 199, 222, 226 consolatoria 227 perspicuitas 66, 153, 175, 194, 207 persuadere 21, 58, 60, 149, 153 ad persuadendum vis 139 persuadendi ratio 57 perterrefacere 91, 120, 131, 139 perterrere animum 151 phrasis 220 potestas 77, 79 prædicare 141 prædicatio 86, 185, 206 præteritio 157, 177 probatio 55, 73, 75, 77, 79, 80, 81, 82, 147, 149, 198, 199 prolixitas 66, 200 pronunciatio 151 proœmium (v. exordium) 198, 199 proœmium grave 201 propositio 42, 88, 158, 159, 181, 199, 207, 208, 213, 221, 222 catholica 23, 207, 213 popularis 207, 213, 218 propositionem probare 62 proprietas 220 nominum 153 verborum 153 puritas 202 quæstio 62, 64, 80 arguta 199 ratio 149 annorum 220 concludere 160 dicendi 185, 193, 198 dierum 220 explicandi 75, 214 loci 191 interpretandi 220–221 mensium 220 personarum 191 rerum 191 temporis 191 subicere 159 recitare 209 refellere 61, 62, 65, 147, 150, 195 argumentationem 146

index verborum repetitio 157, 177, 179, 199 reprehendere 53, 59, 90, 91, 124, 135, 137, 178, 183, 196, 210 mores sæculi 138 reprehensio 35, 203, 208 reprehensio vitiorum 188 repugnantia 60 reticentia 189, 190 rhetor 24, 53, 85, 198 ecclesiasticus 25 præcepta rhetorum 193 sæculi 131 rhetorica ars 19, 21, 95 ecclesiastica 19, 56, 149, 227 risus movere 153, 223 satietas 155 schema (v. genera schematum) 155 series 220 sensus 214, 215 allegoricus (v. allegoria) 214, 215, 217 anagogicus 214, 215, 217 historicus 214, 215, 217, 218, 220 litteralis 214 moralis 214 mysticos 214 sacrarum Litterarum 216, 220 tribuere 169 tropologicus 214, 215 sententia 191, 194, 195, 201, 207, 222 collocare 144 concisa 150 connexio 222 copia 144, 194, 195 cum ratione coniuncta 144 enthymematica 144 explicare 144 explicita 144 exponere 144 exordium a sententia (v. exordium) 206 exprimere 218 figuræ 158, 163 formæ 158, 159 gravitas 157 implicita 144 inculcare 144 maiestas 157

251 reticere 158 salutares 216 splendor 157 simplex 144 tractare 144 tractatio 145 usus 145 sermo 19, 23, 33, 37, 51, 53, 63, 67, 68, 69, 71, 73, 102, 103, 109, 112, 135, 141, 159, 161, 165, 177, 179, 183, 194, 195, 197, 198, 201, 203, 207, 208, 219, 221, 222 accommodare ad viros media ætate consistentes 126 ad iuvenes 125 ad sacerdotes 127 ad senes 124 ad rusticanos 139 copia 195 concludere 224 continuatus 222 convertere 91, 135, 137 ecclesiasticus 200 elegantia 153 exordium (v. exordium) 207 finis (v. peroratio) 225 gravis 218 habere 39, 41, 59, 75, 78, 80, 81, 82, 110, 114, 115, 119, 121, 126, 129, 130, 131, 132, 133, 135, 142, 143, 185, 192, 194, 197, 199, 201, 203, 209, 218, 222 languet 159 libertas 173 longitudo 150 longus 218 ostium sermonis 152 partes 199, 221 proponere 150 sermoni interesse 121 signa certa 57 incerta 57 significare 190 significatio 154 similitudo 60, 64, 75, 145, 154, 155, 157, 168 copia 169 delectus 169 exordium a similitudine (v. exordium) 202, 205

252 per similitudinem transferre turpis 169 usus 169 sinecdoche 155 solœcismus 153 sonitus 195 sonus 156 sophisma 145 suadere 24 stylus 156, 227 suasio 23, 24 suavitas 194, 195 subiectio 161, 176 subtilitas 195 successio 220 superlatio 157 supplosio pedis 151 syllogismus 57 assumptio 57 complexio 57 propositio 57 ratiocinatio 57 tabula fluviorum 220 locorum 220 marium 220 montium 220 oppidorum 220 provinciarum 220 regnorum 220 sylvarum 220 urbium 220 tædium 150, 152, 218 terrere 158, 186 terrorem inferre 209 testimonia 73 thema 75 timor 222 traditio 82 transactio 161 translatio 154 tropus 155, 220 typus 219 ubertas 195 urgere 158, 189 utilitas 208

index verborum 154

varietas figurarum (v. figura) 150 vehemens 156 venustas 179, 180 verba 191, 222 æquivoca 155 affectata 155 antitheta 157 deflexa 179 delectus 151 diminutiva 155 disoluta paulum immutata 177 geminatio verborum 157 grandia 157 ficta 192 homonyma 155 idem significantia 155, 218 instantia 191 inversa 192 lecta 157 lenocinium 162 minime otiosa 201 nomina vetusta 155 ornamenta 202 paulum immutata 179 propria 153, 154, 201, 218 similiter cadentia 155 sonora 157 splendidissima 203 splendor 194 suavia 157 supervacanea 197 synonyma 155 translata 154, 155, 157 venusta 154 verisimilia 57 verecundia 200 vincere 61 vituperare 40, 42, 136, 147, 157, 210, 221 astrologorum iudicia 147 præstigiatorum nugas 147 indignationem 96 sordidas mercaturas 134 vituperatio 23, 42, 200 vocabula (v. verba) ficta 192 inversa 192 vox 22, 151, 191, 227 accommodare 151 agrestis 152

253

index verborum anagogica 215 distinctio vocis (v. distinctio) genus acutum 151 genus concitatum 151 genus demissum 151 genus humile 151 lenis 151 libera 158, 187 metaphorica 214

221

moderatio 151 molesta 153 mutata 153 propria 214 remissa 151 usitata 214 vociferationes immoderatæ vultus 191, 192, 227 incompositum 152

151