Atlasi ya lugha za Tanzania 9789987691265

Citation preview

ATLASI YA LUGHA ZA TANZANIA

MRADI WA LUGHA ZA TANZANIA

Chuo Kikuu cha Dar es Salaam 2009

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Mradi wa Lugha za Tanzania Chuo Kikuu cha Dar es Salaam S.L.P. 35040 Dar es Salaam

Tovuti: http://www.lot.udsm.ac.tz

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

ISBN 978 9987 691 26 5

Haki zote zimehifadhiwa. Huruhusiwi kuiga, kunakili, kupiga chapa au kukitoa kitabu hiki au sehemu ya kitabu hiki kwa njia yoyote ile bila idhini ya Mradi wa Lugha za Tanzania, Chuo Kikuu cha Dar es Salaam.

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

SHUKURANI Kazi ya kuandaa atlasi hii imechukua muda mrefu na imechangiwa na watu wengi kwa nyakati tofauti. Ni vigumu kuwataja watu wote waliotoa mchango wao katika kazi hii ngumu. Hata hivyo hatuna budi kuwatambulisha baadhi ya wahusika wakuu. 1. Waratibu wa Mradi wa Lugha za Tanzania Josephat Rugemalira Henry Muzale 2. Kamati ya Usimamizi wa Mradi William Rugumamu Chachage S. Chachage David Massamba Kulikoyela Kahigi Casmir Rubagumya Michael Kadeghe Deoscorous Ndoloi Henry Muzale Josephat Rugemalira 4. Jopo la Wahariri Josephat Rugemalira Henry Muzale David Massamba Kulikoyela Kahigi Azaveli Lwaitama Abel Mreta Yared Kihore 5. Kitengo cha Kuhakiki Takwimu Henry Muzale Julius John Kelvin Mathayo Yunus Ng’umbi Nicholaus Asheli Davis Nyanda Edwin Msambwa

3. Kikosi cha Watafiti Josephat Rugemalira Henry Muzale David Massamba Casmir Rubagumya Yunus Rubanza Abel Mreta Selemani Sewangi James Mdee Kulikoyela Kahigi George Mrikaria Josephat Maghway John Kiango Zakaria Mochiwa Norbert Mtavangu Nikuigize Shartiely Rahma Muhdhar Rose Upor Martha Qorro Azaveli Lwaitama Yared Kihore Gastor Mapunda

6. Tunatoa shukurani kwa mtafiti mshiriki Prof. Karsten Legere, wa Chuo Kikuu cha Gotebogi, Uswidi. 7. Wataalamu wa Usanifu na Uchoraji Ramani InfoBridge Consultants Ltd 8. Tunatoa shukurani za pekee kwa Shirika la Maendeleo ya Kimataifa la Uswidi (SIDA) kwa kufadhili shughuli za Mradi wa Lugha za Tanzania.

iv

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

UTANGULIZI WA JUM LA Utangulizi huu una sehemu sita. Sehemu ya kwanza inahusu sera ya lugha na utafiti kuhusu lugha za asili, na mustakabali wake. Sehemu ya pili inahusu maandiko katika au kuhusu lugha za asili. Sehemu ya tatu inahusu uainishaji wa lugha za Tanzania kinasaba. Sehemu ya nne inazungumzia istilahi zilizotumika katika atlasi hii. Sehemu ya tano inahusu maudhui ya atlasi na mbinu za utafiti na utengenezaji wa ramani. Sehemu ya sita inatoa orodha ya machapisho ya Mradi wa Lugha za Tanzania.

1. LUGHA ZA ASILI NA MUSTAKABALI WAKE Historia ya Mradi wa Lugha za Tanzania Mradi wa Lugha za Tanzania ulizinduliwa mwaka 2001 katika Idara ya Lugha za Kigeni na Isimu ya Chuo Kikuu cha Dar es Salaam. Nia ya Mradi wa Lugha za Tanzania ni kuzikuza lugha hizi kwa ajili ya matumizi ya jamii, na kuzihifadhi kwa ajili ya kumbukumbu ya vizazi vijavyo. Nia hii inawiana na malengo yaliyoainishwa katika Sera ya Utamaduni (Wizara ya Elimu na Utamaduni 1997:17–18) inayotamka haja ya: a) kutafiti, kuhifadhi, na kutafsiri lugha za jamii; b) kuandika kamusi na sarufi za lugha za jamii; c) kuchapisha maandiko mbalimbali katika lugha za jamii. Hadi sasa mradi huu umekwishachapisha vitabu vipatavyo ishirini na vinne vya kamusi, sarufi na hadithi katika lugha mbalimbali za Tanzania (tazama sehemu ya sita). Pia makala mbalimbali zimechapishwa katika majarida na vitabu mbalimbali vya masuala ya isimu ya lugha. Atlasi ya lugha za Tanzania ni chapisho linalochukua nafasi ya pekee katika mfululizo wa machapisho haya ya mradi. Licha ya machapisho, mradi huu pia umechangia kuelimisha wataalamu wa kutafiti miundo na isimujamii ya lugha za Tanzania. Vilevile, katika mikutano na semina mbalimbali, mradi umesaidia kuhamasisha jamii ya Watanzania izipatie lugha hizi fursa pana zaidi ya kutumika katika maisha ya kila siku. Matumizi ya Lugha za Tanzania Watanzania walio wengi, pamoja na kutumia Kiswahili kama lugha ya Taifa, vilevile wanatumia lugha zao za asili katika mawasiliano ya kila siku. Lugha hizi hutumiwa hasa katika maeneo ya vijijini. Kwa mfano, katika shughuli za uchumi, hasa kilimo, ufugaji na uvuvi, Watanzania wengi huwasiliana kwa kutumia lugha zao za asili. Kwa kuwa takribani asilimia 85 ya Watanzania wanaofanya kazi wanajishughulisha na kilimo, ni wazi kuwa lugha za asili zina umuhimu mkubwa katika uchumi wa nchi yetu. Baadhi ya makabila, mathalani, huimba nyimbo kwa ajili ya kuhamasishana katika lugha za asili wakati wakiwa shambani. “Wimbo ukiimbwa pamoja huunganisha matendo na kuwafanya wafanyakazi wajisikie kufanya kazi kama kikundi na sio mtu mmoja. Mapigo ya wimbo huhamasisha ushirikiano. Kwa jinsi hii, watu hufanya kazi kwa nguvu, haraka na kwa kuifurahia” (Mtavangu, 2008:104).

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

Lugha za asili za Tanzania vilevile hubeba maarifa mengi ambayo wazungumzaji wa lugha hizo wanaweza kuyatumia kujiletea maendeleo. Maarifa hayo yanaweza kutumika katika shughuli za kiuchumi, tiba za asili, ibada, na kadhalika. Rubanza (2008) anatoa mfano wa lugha ya Kihaya huko mkoani Kagera kuonyesha jinsi lugha za asili zilivyosheheni maarifa. Mzungumzaji wa Kihaya anazipambanua aina zaidi ya 12 za ndizi. Hizi hutengwa katika makundi matatu: ndizi za kupika, za kutengeneza pombe na za kuliwa mbivu. Utafiti zaidi umebainisha kuwa lipo pia kundi la nne ambalo ni la ndizi za kuchoma. Katika ndizi za kupika kuna aina ambayo haifai kumlisha mtoto mdogo, kuna ambazo hazifai kumpa mtu mzima anayeumwa tumbo, na kadhalika. Vilevile, kila sehemu ya mgomba ina umuhimu wake na matumizi maalumu katika jamii ya Wahaya, kama vile mbolea, kamba za kufungia mizigo, ‘taulo’ ndogo ya kujipangusia mikono, na matumizi mengine mengi. Maarifa katika lugha za asili pia hujikita katika methali, misemo, nyimbo na hadithi. Vyote hivi hubeba ujumbe mzito wa kuwafahamisha na kuwakanya wanajamii. Kwa bahati mbaya, lugha nyingi za asili sasa hivi zinakabiliwa na kupungua kwa matumizi yake hata katika zile nyanja ambamo zilikuwa zinatumika. Kahigi (2008) ameainisha sababu mbalimbali zinazosababisha lugha hizi ziendelee kubanwa na Kiswahili, nazo ni pamoja na kukua kwa miji, ndoa mchanganyiko, na kutokutumika kwa lugha za asili katika mfumo wa elimu rasmi wala katika vyombo vya habari. Hali ya kubanana kwa lugha mbalimbali huchochewa sana na mwingiliano wa jamii ambao huambatana na ukuaji wa miji. Miji hutoa mazingira muafaka ya kukuza lugha moja ya mawasiliano mapana kwa watu wazima. Miji pia hudhoofisha misingi ya kuendeleza lugha mbalimbali kwa kuwafanya watoto wengi wasijifunze lugha za wazazi wao. Hali hiyo inaonekana wazi zaidi katika ndoa zenye kuwahusu wasemaji wa lugha tofauti. Mara nyingi, katika ndoa za namna hiyo, watoto hawafundishwi lugha ya mzazi yeyote kwa kuwa lugha hiyo haizungumzwi nyumbani. Lakini hata kama wazazi wanazungumza lugha moja, hali ya miji huwalea watoto wenye kuzungumza lugha pana ya jamii na ambayo si lugha ya kwanza ya wazazi.

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

v

L U G H A

Umuhimu wa Kukuza na Kuhifadhi Lugha za Tanzania Ni ukweli usiohitaji mjadala kuwa binadamu katika jamii mbalimbali huhitaji lugha ili waweze kuwasiliana. Aidha, ni kwa njia ya mawasiliano binadamu wanaweza kufanya shughuli mbalimbali za kiuchumi, kisiasa, kidini, na kadhalika. Lugha vilevile ni utambulisho muhimu wa mtu binafsi na watu katika makundi yao kama vile kabila na taifa. Mshairi mmoja aliyeitwa Ignazio Buttita, akieleza umuhimu wa lugha, alisema: Wafunge watu minyororo, wavue nguo, wazibe midomo yao, bado ni watu huru. Wanyang’anye kazi zao, pasi zao za kusafiria, meza zao za chakula, bado ni matajiri. Watu huwa fukara na watumwa, wanaponyang’anywa lugha yao, waliyoachiwa na wahenga wao, wanapotea milele (Tafsiri ya Ndagala 2008) Kwa mtazamo wa mshairi huyu, harakati zozote za kumnyima mtu au kundi la watu fursa ya kutumia lugha yao ni kutowatendea haki. Ndiyo maana katika sehemu mbalimbali za dunia sasa hivi kuna mapambano ya watu kutaka lugha zao zipewe fursa ya kukua na kushamiri bila ya kuwekewa vikwazo vyovyote. Ni lazima kuzikuza na kuzihifadhi lugha za Tanzania kama sehemu ya mkakati wa kujithamini kama binadamu na kuthamini utamaduni wetu. Kujithamini huko kutaiwezesha jamii yetu kujenga msingi wa kushiriki kikamilifu na kwa ushindani stahiki katika shughuli za ulimwengu wa utandawazi. Kujithamini kwa mtu mmoja mmoja na kwa jamii nzima kunajenga kujiamini katika kupambana na changamoto, kujifunza kutoka kwa watu na jamii nyingine, na kuchangia kuunda maarifa na utamaduni wa mwanadamu kwa jumla. Jamii isiyojithamini na kujiamini itakumbatia tu mambo yoyote yatokayo ughaibuni bila kujali kwamba kuna mchango uwezao kutoka nyumbani. Kukuza lugha za jamii kutachangia kwa kiasi kikubwa kujenga miundo ya jamii iliyo mipana na wakilishi zaidi badala ya kutengeneza miundo yenye kushirikisha na kufaidisha matabaka fulani tu ya jamii. Na matumizi ya lugha za jamii zetu yatatuwezesha kusambaza maarifa ya jadi kutoka jamii moja kwenda jamii nyingine na kutoka kizazi kimoja hadi kingine.

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

vi

Z A

T A N Z A N I A

Mwenendo wa Kubadilika kwa Lugha Lugha zote za mwanadamu hubadilika siku hadi siku kiasi kwamba baada ya miongo na karne kadhaa wachunguzi makini wanaweza kuona tofauti kati ya lugha itumikayo sasa na ile ya awali. Lugha yaweza kugawanyika na wazungumzaji wakajikuta wanazungumza lugha mbili au tatu tofauti. Lugha pia inaweza kufa na vizazi vya baadaye vya jamii hiyo vikachukua lugha za majirani. Mabadiliko ya lugha hayatokei kwa nasibu tu. Baadhi ya misongo inayoshinikiza mabadiliko katika lugha zetu katika zama hizi inaonekana kushika kasi waziwazi. Kwa kawaida, lugha ndogo inapopakana na lugha kubwa msongo wa lugha hii kubwa huipa changamoto lugha ndogo; wazungumzaji wa lugha ndogo huanza kuitumia ile lugha kubwa kama lugha yao ya pili na kadiri muda unavyopita, matumizi ya lugha kubwa huzidi kupanuka katika nyanja mbalimbali za jamii ya wazungumzaji wa ile lugha ndogo. Matumizi hayo huanza kuathiri msamiati na sarufi ya lugha ndogo kwa njia ya kukopa maneno na kuchanganya miundo kutoka lugha kubwa. Hatimaye watoto wasipopata fursa ya kufundishwa ile lugha ndogo, lugha hiyo hutoweka mara mzungumzaji wa mwisho wa lugha ile anapofariki. Lugha zinazotoa msongo mkubwa kwa lugha nyingine huwa zina maslahi ya kiuchumi – zikizungumzwa na watu wengi zaidi, zenye kutoa fursa nyingi zaidi za kazi au biashara, na kumwezesha mzungumzaji kupanda ngazi zaidi katika mfumo wa jamii. Sera ya Lugha na Mustakabali wa Lugha za Asili Sera ya lugha ya Tanzania inatambua lugha mbili tu, yaani Kiswahili na Kiingereza, kama lugha rasmi. Lugha za asili za Tanzania hazipewi fursa yoyote ya kutumika katika nyanja rasmi za elimu, utawala serikalini wala katika vyombo vya habari. Kumekuwa na matamko yanayoashiria kuwa msimamo wa serikali huko nyuma ni kutoruhusu lugha za asili kutumika katika vyombo vya habari. Tamko la kwanza lilichapishwa katika gazeti la Nipashe la tarehe 13 Agosti 1999: ....Serikali imesema haitasajili magazeti yanayochapishwa katika lugha za makabila, kwa kuwa itakuwa ni kupanda mbegu za ukabila nchini na kuchochea migawanyiko. [Ingawa] sheria ya magazeti ya mwaka 1976 haizungumzi chochote kuhusu usajili wa magazeti ya lugha za makabila […] kama usajili wa aina hiyo utaruhusiwa itakuwa vigumu kwa serikali kufuatilia habari zinazochapishwa katika magazeti ya aina hiyo kwa kuwa lugha zitakazotumika hazitaeleweka kwa wengi. Haitakuwa rahisi kwa serikali kufuatilia mabaya ambayo yanaweza kuchapishwa na magazeti ya aina hiyo kwenye makabila yanayohusika.

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

L U G H A

Tamko la pili lilichapishwa kwenye gazeti la Majira la tarehe 30 Oktoba 2003 kuhusu matumizi ya lugha za asili kwenye redio: ....Serikali imepiga marufuku redio nchini kurusha matangazo kwa lugha za kienyeji na badala yake ni lugha za Kiswahili na Kiingereza tu ndizo zitatumika … Msajili wa Tume ya Utangazaji … alisema redio na televisheni yoyote itakayotangaza kwa lugha za kienyeji itapewa adhabu kutokana na kifungu cha sheria ya utangazaji ya mwaka 1993… Tume yake inatoa vibali vya kuanzisha redio za jamii na tayari imekwishatoa vibali kwa redio za jamii tatu zinazoongozwa na Asasi Zisizo za Kiserikali (NGOs), ambazo hata hivyo haziruhusiwi kuendesha matangazo kwa kilugha. Hapa jambo linaloonekana wazi, hasa katika tamko la kwanza kuhusu magazeti, ni kwamba serikali inakataza matumizi ya lugha za asili katika vyombo vya habari kwa sababu mbili. Sababu ya kwanza ni hofu ya “kupanda mbegu za ukabila”. Hapa serikali inasahau kuwa ukabila hauchochewi kwa watu kutumia lugha zao katika shughuli zao za kila siku, au kutumia lugha hizo kupeana taarifa na kuelimishana. Mara nyingi machafuko katika jamii huletwa na mfumo unaowakandamiza baadhi ya watu katika jamii, na mgawanyo wa rasilimali usio wa haki. Kama kutumia lugha moja katika taifa ndiyo dawa ya kutokuwa na machafuko ya “kikabila”, mbona Somalia, Rwanda na Burundi zimekumbwa na migogoro mikubwa ya kisiasa huku watu katika kila moja ya nchi hizo wanaongea lugha moja tu, yaani, Kisomali, Kinyarwanda na Kirundi! Vilevile, mnamo mwaka 1994 wakati wa mauaji ya kimbari huko Rwanda, Radio-Television Libre de Milles Collines ilikuwa ikichochea mauaji hayo kwa kutumia lugha ya taifa, yaani Kinyarwanda! Sababu ya pili ni kwa serikali kutaka kufuatilia habari zinazochapishwa katika magazeti na kutangazwa kwenye redio. Kwanza, hii ni sababu yenye mtazamo hasi. Serikali inafikiri kuwa watu watatumia lugha zao kwenye vyombo vya habari kufanya mambo yasiyokuwa na manufaa kwa taifa. Msimamo mzuri zaidi ungekuwa kuamini kuwa lugha hizi zitatumika kwa mambo yasiyokuwa na madhara yoyote kwa taifa; yaani kuwapasha habari na kuwaelimisha watu katika jamii husika. Pili, bila shaka serikali ina uwezo wa kufuatilia mambo yanayoandikwa au kutangazwa kwa kutumia lugha za asili kwa sababu katika serikali kuna watu wanaojua lugha hizo au inaweza kuwatumia watu wengine wenye kujua lugha hizo. Haiyumkiniki kuwa jambo linaweza kuandikwa kwa lugha yoyote ya asili na serikali isiwe na uwezo wa kulifanyia utafiti. Jambo la kushangaza ni kuwa msimamo huu wa serikali unapingana na Sera ya Utamaduni ya mwaka 1997 (uk. 17–18) ambayo pamoja na mambo mengine, inasema:

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

Z A

T A N Z A N I A

1Jamii zetu zitaendelea kutumia na kujivunia lugha zake za asili. 1Wananchi, mashirika ya umma na ya watu binafsi yatahamasishwa kuandika, kukusanya, kutafiti, kuhifadhi na kutafsiri lugha za asili katika lugha nyingine. 1Uandishi wa kamusi na vitabu vya sarufi za lugha za asili utahimizwa. 1Mashirika ya umma na ya watu binafsi yatahimizwa kuchapisha na kusambaza maandiko katika lugha za asili. Kwa hakika, lugha ya Kiswahili inatoa msongo mkubwa kwa lugha nyingine za Tanzania na kasi yake haina mfano hapa Tanzania, na pengine hata katika bara zima la Afrika. Hata hivyo, nguvu ya msongo wa Kiswahili kwa lugha nyingine imejengwa kwa makusudi kwa kutumia sera, sheria na kanuni mbalimbali. Hoja ni kwamba kwa kufanya hivyo jamii za wazungumzaji wa lugha nyingine zinanyimwa fursa ya kukuza, kuendeleza na kuhifadhi sehemu muhimu ya utamaduni wao; kwamba taifa zima linatupilia mbali rasilimali kabla ya wakati wake na hivyo kudhoofisha jitihada zetu za kujiletea maendeleo; na kwamba taifa linajiweka katika hali ya unyonge kwa kudharau na kupuuza utamaduni wake na hivyo kushindwa kujipambanua vilivyo katika jamii pana ya wanadamu. Changamoto katika Kukuza Lugha za Asili Kuna misimamo mitatu ya kifalsafa kuhusu lugha. (a) Lugha kama tatizo Wenye msimamo huu huona lugha nyingi kama tatizo. Msimamo huu una mizizi yake katika nchi za Ulaya wakati nchi hizo zilipokuwa zinajitahidi kuwa na dola huru. Waliamini kuwa ili nchi/dola iweze kuimarika, lazima kuwe na lugha moja. Hivyo kaulimbiu yao ilikuwa dola moja, lugha moja. Iliaminika kuwa lugha nyingine nje ya lugha ya taifa/dola zitavuruga ujenzi wa taifa/dola imara. Msimamo huo ndio tuliourithi kutoka kwa wakoloni, na kwa kiasi kikubwa unaweza kueleza kwa nini serikali ya Tanzania inapinga matumizi ya lugha za asili katika vyombo vya habari na nyanja nyingine rasmi. (b) Lugha kama haki ya kila mtu Msimamo huu unajikita katika imani kuwa kila binadamu anayo haki ya msingi ya kutumia lugha yake ya kwanza katika nyanja zote. Kwa mujibu wa mtazamo huu, kumkataza mtu au kundi la watu kutumia lugha yao ni kuwakosesha haki ya msingi. Msimamo huu vilevile huhusishwa na imani katika uanuai wa lugha. Baadhi ya wanazuoni wamefananisha uanuai wa lugha na bustani yenye maua ya aina nyingi na rangi nyingi, ambayo hakika hupendeza zaidi kuliko ile yenye aina na rangi moja tu ya ua, hata lingekuwa zuri namna gani.

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

vii

L U G H A

(c) Lugha kama rasilimali Msimamo huu huamini kuwa lugha ni rasilimali kama rasilimali nyingine yoyote. Kwa mtazamo huu taifa likiwa na lugha nyingi, haziwi tatizo bali rasilimali inayoweza kutumika kwa manufaa ya jamii husika. Kama tulivyosema hapo awali, faida ya rasilimali-lugha ni pamoja na kusheheni maarifa ambayo yakitumiwa vizuri yanaweza kuwa chachu ya maendeleo ya taifa. Tunadhani misimamo mizuri ni kuona lugha kama haki na kama rasilimali. Changamoto tuliyo nayo ni kuhamasisha jamii zetu na viongozi wetu watambue kuwa lugha za asili sio tatizo, na kuwa zinaweza kutumiwa vizuri, kuleta ustawi na maendeleo katika taifa letu. Katika kufanikisha hili, Kahigi (2008) amependekeza mambo yafuatayo yafanyike:

Z A

T A N Z A N I A

na waandishi wa vitabu vya lugha hizo. Wahitimu wa masomo haya watatengeneza ajira katika kufungua nyanja mpya za mawasiliano – redio, televisheni, magazeti, vipeperushi, tafsiri (za sera, sheria, maandishi mbalimbali ya maarifa). Wananchi wenye uelewa mpana watashiriki zaidi katika kujiletea maendeleo na kujenga taifa lenye watu makini. Kuthamini lugha zetu kutatupa msukumo mkubwa katika kujiletea maendeleo, kujenga demokrasia, na kuhifadhi utamaduni wetu. Badala ya kutugawa katika makabila kama baadhi yetu tunavyohofu, lugha zetu zitakuwa nyenzo kubwa za kukuza utu wetu kwa hali na mali. Kwa jumla, hofu ya ukabila ni itikadi ya kawaida ya tabaka lo lote la watawala lenye kulenga kuwadhibiti watawaliwa kwa kisingizio cha kujenga umoja.

1 Kuanzisha vyama vya wataalamu wa lugha za asili pamoja na wakereketwa wa lugha hizo ambao watakuwa mstari wa mbele kuzitetea na kuzikuza kwa kufanya utafiti na kuandika maandiko mbalimbali katika lugha hizo. 1 Kutozinyima fursa lugha za asili kutumika madarasani kama lugha za kueleza mambo ambayo wanafunzi hawakuelewa. Hili hasa linaweza kufaa kwa madarasa ya mwanzo huko vijijini ambako watoto huanza shule bila kujua Kiswahili. 1 Kuunganisha baadhi ya lugha zinazokaribiana kinasaba ili iwe rahisi kuandika vitabu vinavyoweza kusomwa na watu wengi zaidi. Kwa teknolojia ya kisasa inawezekana kabisa kuwa na redio yenye kulenga hadhira ya kijiji kimoja, au gazeti lenye wasomaji katika kata moja, au televisheni yenye watazamaji katika wilaya moja. Lakini pia vyombo hivyo vya habari vyaweza kuwa na vipindi mbalimbali kuwalenga wazungumzaji wa lugha mbalimbali katika maeneo makubwa zaidi – kama redio za mataifa mengine zifanyavyo zinaporusha matangazo kwa lugha mbalimbali za dunia. Fursa ya mtu kuwasiliana na watu wengine kwa lugha aitakayo mtu ni haki ya binadamu. Kutambuliwa kwa haki hii kwa vitendo kutamwezesha mtu mmoja mmoja na jamii moja moja kupata taarifa za mambo yenye kuathiri maisha yake; kutamwezesha kutoa mchango wake katika kujadili kwa uelewa sera na sheria zinazotumika kumtawala; kutamwezesha kuelimika ipasavyo katika kupambana na makali ya maisha. Waelimishaji afya wanaweza kuwafikia watu wengi zaidi katika kampeni za kupambana na maradhi kama ukimwi na malaria. Wanasiasa wanaweza kufafanua sera zao kwa watu na kupata ushiriki mkubwa zaidi hasa kutoka vijijini. Wafanyabiashara wanaweza kutangaza bidhaa zao katika lugha mbalimbali na kuongeza mauzo. Mfano mmoja wa mchango wa lugha za Tanzania katika kukuza uchumi unatoka katika sekta ya elimu. Fursa ya kujifunza/kufundisha lugha za Tanzania katika ngazi mbalimbali za mfumo wa elimu itatoa ajira kwa walimu

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

viii

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

L U G H A

2. MAANDIKO KATIKA/KUHUSU LUGHA ZA TANZANIA Utangulizi Madhumuni ya sehemu hii ni kuangalia maandiko yaliyopo kuhusu/katika lugha za asili za Tanzania (isipokuwa Kiswahili) ili kujua kazi iliyokwishafanyika kuhusiana na kuchunguza na kurekodi lugha za asili, na pia kubainisha changamoto zinazowakabili watu wenye nia ya kuhifadhi au kukuza lugha hizi. Mengi ya maandiko yaliyopo yanaweza kukutwa katika bibliografia mbalimbali, mathalani Maho na Sands (2002) na Kagaya na Yoneda (2006), na katika vitabu na majarida yaliyochapishwa baada ya bibliografia hizo kutoka. Kwa kiasi kikubwa, maandiko yaliyopo mengi si ya wasemaji wa lugha hizi, na pia hayakuandikwa kwa lugha za asili. Maandiko haya yanaweza kugawanywa katika makundi mawili: 1. Maandiko ya kitaalamu kuhusu lugha za asili: i. tafiti za kilinganishi, kiainishaji na za kiisimu-jamii; ii. sarufi (sarufi kamili – yaani fonolojia, mofolojia, sintaksia, semantiki), au sarufi vipande, yaani sarufi ya kiwango kimoja au makala juu ya kipengele kimoja; na iii. kamusi au misamiati. Maandiko haya hasa yaliwalenga wataalamu wa lugha, wamisionari na wanafunzi wageni, na mengi yayo yako katika lugha za kigeni. Ingawaje, watafiti hawa walizinufaisha lugha walizozitafiti kwa maandiko yaliyohifadhi sehemu za sarufi na msamiati wake. Baada ya uhuru, utafiti wa namna hii uliendelea, sio tu kwa lengo la kuhifadhi bali pia katika utumizi wa nadharia za kisasa za isimu kutafiti miundo ya lugha za asili. 2. Maandiko katika lugha za asili. Haya yanajumuisha: i. vitabu vya kidini (biblia, sehemu za biblia, katekisimu, vitabu vya sala na nyimbo, n.k.); ii. vitabu vichache vya tafsiri za hadithi na semi (methali na vitendawili) kwa Kiswahili au lugha za kigeni kutoka kwenye lugha za asili; na iii. vitabu vichache vya hadithi, semi, historia na tanzu nyingine katika lugha za asili. Baadhi ya maandiko haya (hasa ya kidini, hadithi, semi na historia) yaliwalenga wasemaji wa lugha hizi, ingawa mengine (yaliyochapishwa katika majarida ya kitaalamu) yaliwalenga wataalamu na wanafunzi wageni wa lugha hizi. Hata hivyo, maandiko mengi ya namna hii hayakuchapishwa kwa sababu hapakuwepo wachapishaji waliokuwa na ujasiri wa kuchapisha vitabu vya lugha za asili. Mfano wa mwandishi ambaye alikosa mchapishaji wa kazi zake za kihistoria, ngano na semi ni Kitereza (1980), mwandishi wa riwaya maarufu ya Bwana

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

Z A

T A N Z A N I A

Myombekere na Bibi Bugonoka. Mfano wa mwandishi wa vitabu vya historia aliyefaulu kupata mchapishaji ni Lwamugira (1949). Maandiko Yanayohusu Lugha za Asili Maandiko ya tafiti za kilinganishi, kiainishaji na kiisimujamii Maandiko ya tafiti za kilinganishi na kiainishaji ni kama yale ya Bleek (1862/69), Meinhof (1906, 1910), Johnston (1919/22), Guthrie (1948, 1967/71), Nurse 1979; Maho (1999), Schoenbrun (1997), Heine na Nurse (2000), na Nurse na Phillipson (2003). Umuhimu wa maandiko ya namna hii ni kwamba yanatoa picha ya kijumla kuhusu mahusiano ya kinasaba baina ya lugha hizi, licha ya kutoa mwanga kuhusiana na muundo wake. Hali ya kiisimujamii imetafitiwa na kurekodiwa katika maandiko mengi mbalimbali, mathalani Polomé na Hill (1980), Bromber na Smieja (2004), Batibo (2005); mengine yanayotokana na juhudi za SIL (tazama Mwita (2008)); na mengine yaliyoko katika vitabu na majarida mbalimbali yanayoendelea kuchapishwa. Mojawapo ya mambo yanayofanywa na maandiko haya ni kutoa picha kuhusu uhusiano baina ya lugha na jamii, na hasa hali ya usemwaji wa lugha hizi, lugha na elimu, sera za lugha na mipango-lugha na athari za mipango-lugha iliyopo kwa lugha nyingi za asili. Licha ya kutoa mchango mkubwa kwenye taaluma ya lugha za Afrika, maandiko yote yaliyotajwa yanawalenga wataalamu na wanafunzi wa isimu ya lugha za Afrika; hayawalengi wasemaji wa lugha zenyewe. Sarufi Mapitio ya bibliografia yanaonyesha kuwa si lugha zote zimepata kuandikiwa sarufi au hata makala ya kisarufi. Lugha nyingi hazijatafitiwa. Maandiko ya kisarufi yaliyoorodheshwa katika Maho na Sands (2002) na Kagaya na Yoneda (2006) yanaonyesha kuwa ni lugha kama 50 tu kati ya lugha zote za Tanzania ambazo zimeandikiwa angalau sarufi au sarufi “kipande”; aidha, ni lugha kama 36 tu ambazo zimechambuliwa kwa undani na utafiti kuchapishwa katika makala, hasa za kifonolojia. Uchambuzi wa kimofolojia na sintaksia uko nyuma zaidi, kwani ni lugha 18 tu ambazo zimeshachambuliwa (katika vitabu au makala) kisintaksia au kimofolojia. Zaidi ya hayo, karibu maandiko yote hayo yameandikwa kwa lugha za kigeni. Sarufi pekee iliyoandikwa kwa lugha ya Kiswahili ni ile ya Kihehe iliyoandikwa na Egidio Crema (1987). Kamusi na Misamiati Maandiko ambayo ni mengi zaidi ni misamiati. Ni misamiati ya lugha 87 tu iliyoorodheshwa katika Maho na Sands (2002). Hata baina ya lugha hizi kuna kutofautiana; zipo lugha zenye mikusanyo mingi ya misamiati, mathalani Kiyao (mikusanyo 9) na zile zenye mkusanyo mmoja (kwa mfano Burunge) au miwili (kwa mfano Kijita).

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

ix

L U G H A

Lugha ambazo zimeorodheshwa kuwa zina kamusi ni 32. Ni wazi kuwa kazi bado ni kubwa. Maandiko katika Lugha za Asili Vitabu vya kidini Kwa lugha nyingi za Tanzania, maandiko pekee ambayo yameandikwa kwa lugha hizo ni ya kidini. Kabla lugha za asili hazijaachwa kutumiwa kama lugha za kidini, maandiko haya yalikuwa yakisomwa, na watu wengi vijijini walijua kusoma, na hata kuandika katika lugha zao. Kwa taarifa tulizo nazo (Mojola 1999; Fabian 2008), lugha kama 8 zina biblia kamili, 17 zina agano jipya, na 11 zina sehemu za biblia. Jambo ambalo halifahamiki vizuri ni lugha ngapi ambazo zina katekismu, vitabu vya sala na vya nyimbo. Hadithi na semi Kwa kiasi kikubwa, fasihi-simulizi katika lugha zetu bado ni ya kusimulia tu. Ni kiasi kidogo tu cha fasihi hii kinachoweza kukutwa katika maandiko ya lugha zenyewe. Maandiko haya ni kama vile majarida, vitabu, na tasinifu. Katika machapisho haya kunapatikana hadithi au semi ambazo zimekusanywa au kuchambuliwa, zikiwa na tafsiri kwa lugha lengwa (Kiswahili au lugha ya kigeni). Mifano ya Kihaya (Mulokozi 1986; Mwombeki na Kamanzi 1999) na Kisumbwa (Capus 1897) na mingine kama hiyo, inaonyesha hali hii. Maandiko mengineyo Kabla ya uhuru kulikuwa na magazeti ambayo yalichapisha maandiko ya aina ya makala, hadithi, semi, mashairi, na habari za matukio mbalimbali katika baadhi ya lugha za asili, mathalani Rumuli, Engoma ya Buhaya, Ija Webonere, Bukya na Gandi (katika Kihaya); Lipuli (Kihehe) na Lumuli (Kisukuma). Baada ya uhuru, sera ya kupendelea Kiswahili iliyaua magazeti haya. Siku hizi ni gazeti moja tu, Rumuli, ambalo bado lipo; lakini kwa kufuata sera iliyopo, linachapishwa kwa Kiswahili, na andiko moja tu fupi katika Kihaya.

Z A

T A N Z A N I A

wasemao lugha hiyo. Kutokana na sera iliyopo, kwa jumla hakuna waandishi wala wasomaji wa namna hii. Changamoto iliyopo ni kuweza kupata waandishi na wasomaji katika lugha zetu za asili. Maandiko katika Kuhifadhi, Kukuza na Kudumisha Lugha za Asili Changamoto hizo hapo juu zinaibua masuala ya kuhifadhi na kukuza lugha za asili. Kuhifadhi Maandiko yanaweza kutumika kuhifadhia lugha katika hali mbalimbali. Mfano mzuri wa dhima hii ya maandiko ni Kigiriki cha kale na Kilatini, lugha ambazo hazisemwi tena lakini zimehifadhiwa katika maandiko ya namna mbalimbali na tanzu mbalimbali. Kwa kuwa lugha hizi zimehifadhiwa kikamilifu, zinaweza kufundishwa vyuoni na “kusemwa” na wanavyuo wanaozisoma. Uhifadhi wa maandiko siku hizi umeendelea zaidi kuliko ulivyokuwa zamani. Siku hizi maandiko yanaweza kuhifadhiwa katika nakala ngumu na nakala tepe. Aidha, inawezekana kabisa kuhifadhi maandiko pamoja na usomaji wake kwa sauti. Maana yake ni kwamba sarufi na fasihi ya lugha mahususi vinaweza kuhifadhiwa kama vinavyosemwa bila matatizo. Kuhusu jukumu hili, juhudi pekee za kuhifadhi lugha hizi ni za watafiti mbalimbali kama vile wanaisimu, watendaji wa mashirika ya kidini, na wanataaluma wengine. Juhudi za watafiti hawa pamoja na changamoto zilizojitokeza ndizo zimezaa Mradi wa Lugha za Tanzania. Lengo la wadau wa mradi ni kuhakikisha kuwa lugha zote zinatafitiwa na kuandikiwa kamusi, sarufi na maandiko ya kifasihi-simulizi. Ni wazi kwamba kunahitajika mkakati wa kitaifa ili kutekeleza nia ya kuhifadhi lugha za asili inayotajwa katika Sera ya Utamaduni. Kukuza na kudumisha Kukuza lugha maana yake ni kuiwezesha lugha hiyo si tu kuendelea kusemwa, kuandikwa na kusomwa na wasemaji wake, bali pia kupanuka katika matumizi na idadi ya wasemaji wake.

Changamoto Mapitio haya mafupi yanadhihirisha changamoto zifuatazo:

Ukuaji huu hauwezi kutokea iwapo:

1. Ni dhahiri kuwa maandiko mengi yamewalenga wanaisimu, au wanafunzi wa sarufi, na yameandikwa kwa lugha za kigeni (Kiingereza, Kijerumani, Kifaransa, Kireno, n.k.). Changamoto iliyopo ni namna ya kuwalenga wasemaji wa lugha za asili.

ii. hakuna motisha (za hali na mali) zinazowasukuma watu wajifunze, waseme, waandike, wasome na kuona fahari kuzitumia lugha hizi katika miktadha hiyo; na

2. Kwa lugha nyingi sana, sarufi na kamusi (vifaa viwili muhimu katika kujifunza au kuelewa juu ya lugha) haziwezi kuwasaidia wasemaji wa lugha husika kwa sababu vimeandikwa kwa lugha za kigeni. Changamoto iliyopo ni kuandika sarufi na kamusi zinazoweza kutumiwa na wasemaji wa lugha za asili.

i. hakuna sera zinazoruhusu utumizi wa lugha hizi katika miktadha mbalimbali iliyo bayana;

iii. hakuna mipango madhubuti ya kufundisha lugha hizi katika ngazi zote za elimu. Lugha inayokua huwa na wasemaji wanaoweza kuiandika, kuisoma, kuisema, kuifundisha na kuirithisha kwa watoto wao. Kwa mantiki hii ukuzaji wa lugha za asili unakabiliwa na changamoto kubwa.

3. Mojawapo ya matakwa ya lugha kukua katika zama hizi ni kwa wasemaji kuweza kuandika maandiko mbalimbali kwa lugha yao, kwa ajili ya wasomaji

x

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

L U G H A

3. UAINISHAJI WA LUGHA ZA TANZANIA KINASABA Jamhuri ya Muungano wa Tanzania ni nchi pekee katika bara la Afrika ambamo mbari kuu nne za lugha za Kiafrika zinapatikana. Mbari ya kwanza ni ile ya Naija-Kongo ambayo lugha zake zilizo nyingi ni zile za Kibantu, k.m. Kisukuma, Kinyamwezi, Kiha, Kigogo, Kihaya n.k. Mbari ya pili ni ile ya lugha za Kinilo, kwa mfano, Kiluo na Kimaasai. Mbari ya tatu ni ya Kikushi ambayo inawakilishwa na lugha za Kiiraku, Kiburunge na Kimaa. Mbari ya mwisho ni ya Kikoisani ambayo inazo lugha kama Kisandawe na Kihadzabe. Wazungumzaji wa lugha za mbari hizi wamefika nyakati tofauti kuishi katika sehemu hii ambayo baadaye imekuja kujulikana kama Tanzania. Kwa mujibu wa wazungumzaji wa lugha hizo, imeonekana kuwa lugha hizo zinatofautiana sana kwa ukubwa. Kuna lugha zenye wazungumzaji zaidi ya milioni tano, k.m. Kisukuma; kuna zenye ukubwa wa wastani kama wazungumzaji milioni moja lakini hawafiki milioni tano, k.m. Kihaya, Kimakonde na Kigogo; kuna lugha ndogo zenye wazungumzaji wasiotimia laki moja, ambazo ndizo nyingi; na zile ndogo sana zenye wazungumzaji wasiotimia elfu moja. Kwa ujumla mbari hizi nne ndizo zimekuwa chanzo cha kuifanya Tanzania iwe na takribani lugha zisizopungua 150 (Rugemalira na Muzale 2008). Zaidi ya asilimia 85 ya lugha hizi ni za Kibantu na asilimia 15 zilizobaki ni zile zinazowakilisha mbari za Kiniloti, Kikushi na Kikoisani. Ingawaje idadi ya lugha husika ni nyingi, lakini ukweli uliodhihirika ni kwamba lugha zilizo nyingi, hususani zile za Kibantu zinashabihiana sana kimsamiati na kisarufi. Wachunguzi kadhaa wameainisha lugha za Tanzania (Guthrie 1948, 1970–71; Greenberg 1963; Nurse 1979; Raymond 2005). Kwa kuzingatia tafiti hizi, lugha za Tanzania zimeainishwa kama inavyoonyeshwa katika orodha ifuatayo.

Uainishaji Kinasaba wa Lugha za Kibantu za Tanzania I. Ukanda wa Ziwa A. Nyanza Mashariki 1. Mara-Mori (Kikurya, Kingoreme, Kisweta, Kihacha, Kisimbiti, Kikine, Kirieri, Kisurwa, Kikabhwa, Kikiroobha, Kikenye, Kigusii, Kikironi) 2. Serengeti Chini (Kiikizu, Kishashi, Kizanaki) 3. Serengeti Juu (Kinata, Kiikoma, Kiisenye) 4. Suguti (Kijita, Kikwaya, Kiruuri, Kileki) B. Nyanza Magharibi 1. Rutara (Kinyambo, Kihaya, Kisubi, Kizinza, Kilongo, Kikerewe, Kinyankore, Kikiga) 2. Nyanda za Juu Magharibi (Kishubi, Kihangaza, Kiha, Kirundi, Kinyarwanda) 3. Kiganda II. Tanzania Magharibi A. Unyamwezi (Kisukuma, Kinyamwezi, Kisumbwa, Kikimbu, Kibungu)

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

Z A

T A N Z A N I A

B. Bonde la Ufa (Kinilamba, Kinyisanzu, Kinyaturu) C. Kirangi (Kirangi, Kimbugwe). III. Ruvu-Pwani A. Ruvu Kuu 1. Ruvu Magharibi (Kinyambwa, Kigogo, Kikagulu, Kividunda, Kitiliko) 2. Ruvu Mashariki (Kiluguru, Kikutu, Kikami, Kidoe, Kizalamo, Kikwere) 3. Seuta (Kisambaa, Kibondei, Kizigula, Kisagara, Kinguu) B. Pwani 1. Pare (Kiasu, Kitaveta) 2. Sabaki (Kidigo, Kisegeju, Kiswahili, Kipokomo) IV. Kilimanjaro A. Kilimanjaro 1. Kilimanjaro Magharibi (Kimashami, Kimeru, Kiwoso) 2. Kilimanjaro Kati (Kimochi, Kiuru, Kikahe) 3. Kilimanjaro Mashariki (Kirombo, Kivunjo) 4. Kikamba, Kikikuyu B. Ugweno (Kigweno) V. Nyasa-Tanganyika A. Mwika (Kisafwa, Kipimbwe, Kifipa, Kimambwe, Kinyiha, Kinyamwanga, Kibembe, Kitongwe, Kibende) B. Unyakyusa (Kinyakyusa, Kindali, Kilungu, Kilambya, Kimalila, Kiwanda, Kisongwe, Kiwemba) VI. Nyanda za Juu Kusini A. Ubena (Kibena, Kisangu, Kihehe) B. Kusini Magharibi (Kiwanji, Kikinga, Kikisi, Kipangwa) VII. Rufiji-Ruvuma A. Rufiji 1. Kinyasa 2. Kindendeule, Kingindo, Kimatengo, Kinindi 3. Kingoni, Kimanda, Kimpoto, Kindengereko, Kinyagatwa, Kirwingo, Kinkamanga B. Kilombero (Kipogoro, Kisagara, Kindamba, Kimatumbi, Kindwewe, Kimbunga) C. Ruvuma (Kiyao, Kimwera, Kimakonde, Kimaraba, Kilomwe, Kimatambwe, Kindonde, Kimakua) Uainishaji Kinasaba wa Lugha Zilizo katika Makundi Mengine A. Lugha za Kikushi: Kialagwa, Kiburunge, Kigorwaa, Kiiraku, Kimaa, Kisomali B. Lugha za Kinilo: Kimaasai (Kikwavi, Kimaasai, Kiarusha, Kindorobo); Kidatooga; Kiluo C. Lugha za Kikoisani: Kihadzabe, Kisandawe

Lugha ambazo hazijaainishwa Kilingala (Kigoma), Kibwali (Kigoma), Kisonjo (Arusha)

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

xi

L U G H A

4 . I S T I L A HI Katika sehemu hii tutatoa ufafanuzi wa istilahi mbalimbali utakaomsaidia msomaji kuelewa vizuri atlasi hii. Istilahi husika zinaeleza uhusiano kati ya lugha na jamii, au baina ya lugha na lugha. Lugha na Lahaja Kwa maelezo mafupi tunaweza kusema lugha ni mfumo wa maneno yaliyoundwa na jamii fulani ya watu, kwa kutumia sauti au alama za nasibu (ambazo si lazima ziakisi maana), kwa madhumuni ya kuwasiliana katika maisha na shughuli zao za kila siku. Katika atlasi hii ya Lugha za Tanzania kuna jumla ya lugha 150 ambazo zimeonyeshwa. Kwa kiasi kikubwa hadi hii leo wataalamu hawajakubaliana juu ya nini kiitwe lugha na nini kiitwe lahaja. Kwa mtazamo wa jumla, lahaja ni namna nyingine ya usemaji wa lugha ileile moja. Ingawa kuna tofauti za wazi kati ya wasemaji wa lahaja tofauti, hali hiyo haiwazuii kuelewana. Kwa mfano, baadhi ya lahaja za lugha ya Kisukuma ni Kidakama, Kinyantuzu, King’weli. Vilevile baadhi ya lahaja za Kihaya ni Kiziba, Kinyaihangiro, Kihyoza, na Kihamba. Na baadhi ya lahaja za Kimaasai ni Kipurko, Kilumbwa (Kikwavi), na Kisongo. Hata hivyo, wazungumzaji wa lahaja mbili za lugha moja wanaweza kudai kwamba wanazungumza lugha tofauti kwa kuzingatia mambo mengine ya kijamii, kama vile maeneo ya makazi, historia, idadi ya wasemaji, na mipaka ya utawala. Mfano mzuri ni wasemaji wa lugha za Kiruuri, Kijita na Kikwaaya. Utafiti wa Massamba (1977) umeonyesha kuwa katika mtazamo wa kiisimu lugha hizo tatu zinaweza kuhesabika kuwa lahaja tatu za lugha hiyohiyo moja, kwani kila msemaji wa lugha hizi humwelewa mwenzake kwa urahisi kabisa tukiacha tofauti ndogondogo zilizopo. Lakini kwa upande wa wazungumzaji wenyewe, kila mmoja wao anajihesabu kuwa anazungumza “lugha” tofauti na wala si lahaja.

Z A

T A N Z A N I A

Mfano wa tatu unahitaji maelezo zaidi, nao unahusisha matumizi ya neno “Kichagga” katika atlasi hii ya lugha za Tanzania. Jamii ya Wachagga ina asili yake katika mkoa wa Kilimanjaro, na lugha sita za jamii hii zimetambuliwa, yaani Kimochi, Kimashami, Kirombo, K i v u n j o , K i u r u n a K i w o s o . L a k i n i Wa c h a g g a waliopatikana katika mikoa mingine, hawakubainishwa wanazungumza lugha ipi kati ya hizo sita. Kwa hivyo Wachagga hao, mahali popote Tanzania nje ya mkoa wa Kilimanjaro, wamehesabiwa kuwa wanasema lugha ya “Kichagga”. Lugha ya Kwanza na Lugha ya Pili Lugha ya kwanza ni lugha ambayo mtu hujifunza anapoanza kusema; yaani lugha ambayo mtu hujifunza kutoka kwa wazazi au walezi wake kutoka utotoni. Pengine huitwa ‘lugha ya mama’, ingawa inawezekana mtoto akajifunza lugha ya watu wengine ambao sio mama wala baba, kwa kutegemea mazingira anayolelewa. Lugha ya Pili ni lugha yoyote ambayo mtu hujifunza baada ya kuwa tayari ana lugha yake ya kwanza. Mara nyingi mtu hujifunza lugha ya pili ukubwani, baada ya kuondoka katika mazingira ya nyumbani na kukutana na jamii zenye kuzungumza lugha nyingine. Watu walio wengi pia hufundishwa lugha ya pili shuleni. Katika atlasi hii takwimu zinaonyesha wazungumzaji wa lugha husika ambao kwao ni lugha ya kwanza, bila kujali kama watu hao wamejifunza lugha nyingine yoyote kama lugha ya pili. Katika kila kijiji au mtaa kila mkazi anabainishwa kuwa ni msemaji wa lugha moja tu ya kwanza. Iwapo kuna lugha zaidi ya moja katika eneo husika, basi lugha moja yenye wasemaji wengi (kama lugha yao ya kwanza) kuliko nyingine inaonyeshwa katika ramani kama lugha kuu ya kwanza. Lugha inayofuata kwa wingi wa wasemaji (kama lugha yao ya kwanza) katika eneo hilo inaonyeshwa kama lugha kuu ya pili. Na lugha ya tatu kwa idadi ya wasemaji (kama lugha yao ya kwanza) inaonyeshwa katika ramani kama lugha kuu ya tatu, n.k. hadi ngazi tano. Kwa maana hii, atlasi hii inaonyesha kwamba wasemaji wa lugha ya Kisukuma kama lugha yao ya kwanza ni wengi kuliko wasemaji wa lugha ya Kiswahili kama lugha yao ya kwanza. Vivyo hivyo wasemaji wa Kigogo kama lugha ya kwanza ni wengi kuliko wasemaji wa Kihaya kama lugha ya kwanza.

Lugha na Kabila Kihistoria kumekuwapo uhusiano wa karibu kati ya lugha na jina la jamii au kabila lenye lugha hiyo. Kwa mfano, Wahehe wanazungumza Kihehe; Wahacha wanasema Kihacha; Wakwere wanasema Kikwere. Hata hivyo, si lazima kuwa na uhusiano wa moja kwa moja kati ya lugha na kabila. Kwa mfano, watoto wengi wanaozaliwa sehemu za mijini hawaongei lugha za wazazi wao; lugha yao ni Kiswahili ingawa makabila yao ni tofauti. Mfano mwingine unahusisha jamii (kabila) ya Wapare ambao hujipambanua katika lugha mbili, yaani Kigweno na Kiasu, na hakuna lugha ya “Kipare”.

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

xii

Jina Dhalilishi la Lugha Jina dhalilishi la lugha ni jina la kuitaja lugha kwa kuibeza lugha hiyo na jamii ya wazungumzaji wa lugha hiyo. Majina hayo kwa kawaida hutungwa na majirani au maadui wa jamii husika. Baadhi ya majina dhalilishi ni Kimang’ati, Kitaturu, na Kikonongo.

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

L U G H A

5. MAUDHUI YA ATLASI NA MBINU ZA UTAFITI Atlasi ya lugha za Tanzania ni kiungo muhimu katika mkakati huu wa kuzitambua na kuzithamini rasilimali hizi za utamaduni. Inatupa picha ya hali halisi kwa taifa zima kuhusiana na mambo yafuatayo: i) kuna lugha zipi na ziko wapi; ii) kila lugha ina wazungumzaji wangapi; iii) lugha gani ina wazungumzaji wengi kuliko zote; ipi ni ndogo kuliko zote; iv) lugha zipi ziko katika hatari kubwa zaidi ya kutokomea; v) maandiko yapi yako katika lugha hizi; vi) lugha zimesambaa kiasi gani katika mikoa na wilaya kadhaa; vii) lugha zipi zina maelewano ya karibu. Taarifa zinazopatikana katika atlasi hii zimetokana na utafiti wa miaka kadhaa. Kiini cha taarifa hizi ni takwimu za idadi ya wazungumzaji wa kila lugha. Namna moja nzuri ya kupata takwimu za aina hii ni kuhesabu wazungumzaji wa kila lugha kutoka nyumba hadi nyumba kama ifanyikavyo katika sensa ya idadi ya watu kitaifa. Ingetazamiwa kuwa katika sensa ya taifa ya idadi ya watu, baadhi ya maswali yangelenga kutafuta taarifa kuhusu lugha. Lakini kwa kuwa ilishindikana kuingiza maswali ya lugha katika sensa ya mwaka 2002, mradi ulilazimika kubuni njia mbadala ya kupata taarifa hizi. Kwa kutumia data za sensa ya mwaka 2002 watoa taarifa walikadiria kwa kila kijiji au mtaa, idadi ya wazungumzaji wa kila lugha katika kijiji hicho. Makadirio haya yalilenga lugha mama tu (yaani lugha ya kwanza ya mzungumzaji) na siyo lugha nyingine ambayo mtu amejifunza ukubwani au shuleni. Hata hivyo, zilitambuliwa lugha kuu zisizozidi tano kwa kila kijiji. Maeneo yenye lugha zaidi ya tano kwa mtaa mmoja yalipatikana katika miji na majiji, hususani Dar es Salaam na Mwanza (wilaya ya Nyamagana). Hivyo hakuna takwimu za maeneo hayo katika atlasi hii na utaratibu wa pekee unahitajika kuyashughulikia.

Z A

T A N Z A N I A

kuu ya kwanza, ya pili na ya tatu zimewekwa kwa mfuatano ili msomaji aweze kuona uhusiano wa lugha kuu tatu kwa kila mkoa na wilaya. Takwimu za idadi ya watu wanaoongea lugha husika pia zimeonyeshwa kwenye ufunguo wa kila ramani. Taarifa za barabara, mito na majina ya kata zimeonyeshwa kwenye ramani ili kumsaidia mtumiaji kupata mwelekeo. Katika kusoma kila ramani, msomaji anashauriwa kufungua ramani inayoonyesha lugha ya pili na ya tatu ili kuuona uhusiano uliopo kati ya lugha mbalimbali. Msomaji anatahadharishwa ya kuwa upana wa maeneo yanayoonyesha rangi kuwakilisha lugha sio wingi wa watu wanaozungumza lugha hiyo. Sehemu nyingine, lugha inaonekana kuchukua eneo kubwa kwa vile hata kata za sehemu hizo ni kubwa, au kwa vile sehemu hizo ni hifadhi ya misitu au mbuga za wanyama. Atlasi kwenye Nakala Tepe Atlasi hii inapatikana pia kwa nakala tepe katika sidii.

Taarifa nyingine zinajumuisha matokeo ya utafiti wa wataalamu mbalimbali kama zinavyopatikana katika machapisho kadhaa yanayoorodheshwa katika marejeo. Taarifa hizo, kwa mfano, zinahusu uainishaji wa lugha kinasaba, lahaja za lugha, majina mbadala ya lugha, na maandiko katika lugha za Tanzania. Utengenezaji wa Ramani za Atlasi Taarifa za watafiti wa lugha zilikusanywa na kupangwa kwa kata kwenye programu ya kompyuta ya Ms Excel, zikionyesha lugha kuu ya 1, ya 2 ya 3 n.k. Programu ya MapInfo Professional ya Mfumo wa Taarifa za Kijiografia, imetumika kuunganisha taarifa za watafiti wa lugha na ramani za kata zilizotengenezwa na Taasisi ya Taifa ya Takwimu za mwaka 2002. Ramani zinazoonyesha kusambaa kwa lugha zimezalishwa kwa kutumia rangi mbalimbali. Kwa kila mkoa na wilaya, ramani zinazoonyesha lugha

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

xiii

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

6. ORODHA YA VITABU VYA MRADI Mwandishi

Jina la Kitabu

Mchapishaji

Mwaka

Kamusi 1

J. Rugemalira

Msamiati wa Runyambo–Kiswahili-Kiingereza Mradi wa Lugha za Tanzania

2002

2

H. Muzale

Kamusi ya Lugha ya Alama ya Tanzania

Mradi wa Lugha za Tanzania

2004

3

D. Massamba

Kamusi ya Ciruuri–Kiswahili -Kiingereza

Mradi wa Lugha za Tanzania

2005

4

C. Rubagumya

Mradi wa Lugha za Tanzania

2006

5

H. Muzale

Msamiati wa Kihangaza–Kiswahili Kiingereza Kamusi ya Kihaya –Kiswahili-Kiingereza

Mradi wa Lugha za Tanzania

2006

6

J. Rugemalira

Kamusi ya Kimashami–Kiswahili-Kiingereza

Mradi wa Lugha za Tanzania

2008

7

Y. Rubanza

Msamiati wa Luzinza–Kiswahili-Kiingereza

Mradi wa Lugha za Tanzania

2008

8

A. Mreta

Msamiati wa Kisimbiti–Kiswahili-Kiingereza

Mradi wa Lugha za Tanzania

2008

9

S. Sewangi

Msamiati wa Kiikizo–Kiswahili-Kiingereza

Mradi wa Lugha za Tanzania

2008

10 J. Mdee

Msamiati wa Kijita–Kiswahili-Kiingereza

Mradi wa Lugha za Tanzania

2008

11 K. Kahigi

Kamusi ya Kisumbwa–Kiswahili-Kiingereza

Mradi wa Lugha za Tanzania

2008

12 A. Mreta

Kamusi ya Chasu–Kiswahili-Kiingereza

Mradi wa Lugha za Tanzania

2008

13 Y. Rubanza

Msamiati wa Kimeru–Kiswahili-Kiingereza

Mradi wa Lugha za Tanzania

2008

14 S. Sewangi

Msamiati wa Kigweno–Kiswahili-Kiingereza

Mradi wa Lugha za Tanzania

2008

15 G. Mrikaria

Msamiati wa Kimochi–Kiswahili-Kiingereza

Mradi wa Lugha za Tanzania

2008

16 K. Kahigi

Msamiati wa Kikahe–Kiswahili-Kiingereza

Mradi wa Lugha za Tanzania

2008

17 J. Kiango

Msamiati wa Kibondei–Kiswahili-Kiingereza

Mradi wa Lugha za Tanzania

2008

18 Z. Mochiwa

Msamiati wa Kizigula–Kiswahili-Kiingereza

Mradi wa Lugha za Tanzania

2008

A Grammar of Runyambo

Mradi wa Lugha za Tanzania

2005

20 Mradi

Occasional Papers in Linguistics 1

Mradi wa Lugha za Tanzania

2005

21 Mradi

Occasional Papers in Linguistics 2

Mradi wa Lugha za Tanzania

2008

22 Mradi

Occasional Papers in Linguistics 3

Mradi wa Lugha za Tanzania

2008

Hadithi za Jadi 23 K. Legere & P. Mkwan’hembo

Hadithi za Kividunda

TUKI

2006

24 K. Legere & P. Mkwan’hembo

Hadithi za Zamani za Kividunda

Benedictine Publications, Ndanda 2008

Sarufi 19 J. Rugemalira Juzuu za Makala Mbalimbali

Atlasi 25 Mradi wa Lugha za Tanzania Atlasi ya Lugha za Tanzania

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

xiv

Mradi wa Lugha za Tanzania

2009

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Marejeo Batibo, H. 2005. Language Endangerment and Death in Africa: Causes, Consequences and Challenges. Clevedon: Multilingual Matters. Bleek, Wilhelm H.I. 1862/69 A Comparative Grammar of South African Languages. Cape Town & London: J.C. Juta & Truebner & Co. Bromber, K. na B. Smieja (Wahariri) 2004. Globalization and African Languages: Risks and Benefits. Berlin: Mouton de Gruyter. Capus, A. 1897. Contes, Chants, et Proverbes des Basumbwa dans l’Afrique Orintale. Zeitschrift fuer Afrikanische und Oceanische Sprachen, 3: 358–381. C r e m a , E g i d i o . 1 9 8 7 . S a r u f i y a L u g h a y a K i h e h e . I r o l e : Ta n z a n i a . ( A m e c h a p i s h a m w e n y e w e ) . Fabian, D.N. 2008. Nafasi ya Tafsiri za Biblia katika Kukuza Lugha Tanzania. Katika: Occasional Papers in Linguistics No. 2. Mradi wa Lugha za Tanzania, Chuo Kikuu cha Dar es Salaam. uk. 62–73. Greenberg, J. 1963. The Languages of Africa. The Hague: Mouton. Guthrie, M. 1948. The Classification of Bantu Languages. London: OUP for IAI. Guthrie, M. 1967/71. Comparative Bantu. Vol. 1–4. London: Gregg International. Heine, B. na D. Nurse (Wahariri) 2000. African Languages. Cambridge: CUP. Johnston, H.H. 1919/22. A Comparative Study of the Bantu and Semi-Bantu Languages. 2 vols. Oxford: Clarendon Press. K a g a y a , R . n a N . Yo n e d a 2 0 0 6 . B i b l i o g r a p h y o f A f r i c a n L a n g u a g e S t u d y : I L C A A 1 9 6 4 – 2 0 0 6 . Kahigi, K. 2008. Lugha za Asili za Tanzania katika Zama za Utandawazi: Hali Halisi, Mitazamo, na Mikakati ya Kuzihifadhi na Kuzidumisha. Occasional Papers in Linguistics No. 2. Mradi wa Lugha za Tanzania, Chuo Kikuu cha Dar es Salaam. uk.74–86. Kitereza, A. 1980. Bwana Myombekere na Bibi Bugonoka, Ntulanalwo na Bulihwali. DSM: TPH. Lwamugira, F.X. 1949. Amakulu ga Kiziba n’Abakama Bamu. Bukoba: Rumuli Press. Maho, J.F. 1999. A Comparative Study of Bantu Noun Classes. Goeteborg: Acta Universitatis Gothoburgensis. Maho, J.F. na B. Sands. 2002. The Languages of Tanzania: A Bibliography. Goteborg: Acta Universitatis Gothoburgensis. Massamba, D. P.B. 1977. A Comparative Study Of Ruri, Jita and Kwaya ‘Languages’ of the Eastern Shores of Lake Nyanza (Victoria). M.A. Thesis. University of Dar es Salaam. Meinhof, Carl 1906. Grundzuege einer Vergleichenden Grammatik der Bantusprachen. Berlin: Verlag von Dietrich Reimer. Meinhof, Carl 1910. Grundriss einer Lautlehre der Bantusprachen. nebst Anleitung zur Aufnahme von Bantusprachen. Zweile Ausgabe. Berlin: Verlag von Dietrich Reimer. Mojola, A. 1999. God Speaks in Our Own Languages: Bible Translation in East Africa 1844–1998. Dodoma: The Bible Societies. Mtavangu, N. 2008.Nafasi ya Lugha za Tanzania katika Uchumi. Katika Occasional Papers in Linguistics No. 2. Mradi wa Lugha za Tanzania, Chuo Kikuu cha Dar es Salaam. uk.101–109. Mulokozi, M.M. 1986. The Nanga Epos of the Bahaya. Ph.D. thesis. UDSM. Mulokozi, M. 2008. Maendeleo ya Matatizo ya Uandishi na Uchapishaji katika Lugha za Asili Nchini Tanzania. Katika Occasional Papers in Linguistics No. 2. Mradi wa Lugha za Tanzania, Chuo Kikuu cha Dar es Salaam. uk.19–34 Muzale, H.R.T. na J. Rugemalira. 2008. Researching and Documenting the Languages of Tanzania. Katika Languages Documentation and Conservation Vol. 2 No.1. Mwita, G. 2008. Mchango wa Wamisionari wa Kikristo na Shirika la ‘SIL International’ katika Maendeleo ya Lugha za Tanzania. Katika: Occasional Papers in Linguistics No. 2. Mradi wa Lugha za Tanzania, Chuo Kikuu cha Dar es Salaam. uk:41–49. Mwombeki, R.A. na G.B. Kamanzi 1999. Folk Tales from Buhaya. DSM. Ecoprint. Ndagala, D. 2008. Hali ya Lugha za Tanzania na Utekelezaji wa Sera ya Utamaduni. Katika: Occasional Papers in Linguistics No. 2. Mradi wa Lugha za Tanzania, Chuo Kikuu cha Dar es Salaam. uk: 1-7. Nurse, D. 1979. Classification of the Chaga Dialects: Language and History on Kilimanjaro, the Taita Hills and the Pare Mountains. Hamburg: Helmut Buske Verlag. N u r s e , D . n a G. P h i l l i p s o n ( Wa h a r i r i ) 2 0 0 3 . T h e B a n t u L a n g u a g e s . L o n d o n : C u r z o n P r e s s . Polomé, E. C. na C.P. Hill (Wahariri) 1980. Language in Tanzania. Oxford: OUP. (Published for IAI, London). Raymond, G. (ed.) 2005. Languages of the World: Ethnologue. 15 th edition. Dallas: SIL International. Rubanza, Y. 2008. Lugha za Asili za Tanzania: Hazina ya Maarifa. Katika Occasional Papers in Linguistics No. 2. Mradi wa Lugha za Tanzania, Chuo Kikuu cha Dar es Salaam. uk.110–116. Schoenbrun, D.L. 1997. The Historical Reconstruction of Great Lakes Bantu: Etymologies and Distributions. SUGIA. Koeln: Koeppe Verlag. Wizara ya Elimu na Utamaduni, 1997. Sera ya Utamaduni. Dar es Salaam.

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

xv

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

"Lugha za jamii ni hazina kuu ya historia, mila, desturi, teknolojia na utamaduni wetu kwa jumla. Aidha, lugha hizi ni msingi wa lugha yetu ya taifa, yaani Kiswahili. Kwa hiyo: Jamii zetu zitaendelea kutumia na kujivunia lugha zake za asili. Wananchi, mashirika ya umma na ya watu binafsi yatahamasishwa kuandika, kukusanya, kutafiti, kuhifadhi na kutafsiri lugha za asili katika lugha nyinginezo. Uandishi wa kamusi na vitabu vya sarufi za lugha za asili utahimizwa. Mashirika ya umma na ya watu binafsi yatahimizwa kuchapisha na kusambaza maandiko katika lugha za asili." Sera ya Utamaduni

xvi

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

LUGHA ZA TANZANIA

Musoma Mar a

Ngoreme

Ukara

Bumbire

Jita

Ukerwe Rubondo

en

Nansio

Subi

Sonjo Ikoma

Mwanza

Biharamulo

Shubi

Simiy

Geita Mayo

u

Sumbwa a

Sukuma

i ras

Sumbwa

Fipa

fu fu

ka

Ru

Z.R

Fipa

da

ti

o zig Ki

Sandawe

uk

ng

Rangi

Nj

om

be

Great Ru

Hehe

Fipa

a ah

Gr

wa

e

Nyamwanga

Sira

Mbozi

Tukuyu

Nyakyusa Ileje

Kinga

Kilindoni

Ndengereko

Ndamba

Mufindi

Ru

Mahenge

Pogoro Bena

Mb

N wa

Pangwa

ndu

Kilwa

we

mb

ur

u

Lindi

y asa

Ludewa

Mwera

Ndendeule Songea

ma

Yao

i

vu

Tunduru

uwez

Ru

Matengo

Mtwara

Maraba Muh

Ngoni Mbinga

Pokomo Mafia

i

Matumbi

Ngindo Liwale

Zi

fij

Mata

Kyela

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

Utete

ombero K il Njombe

INDIAN OCEAN

Zalamo

Luguru

Iringa

Bena

Wanji

Dar Es Salaam

Swahili

Morogoro

a

Hehe

Rujewa

Mbeya

Bagamoyo

Kwere

Sagara

Bena

Sangu

Safwa

ah

Unguja

Swahili

Wami

Masai

wa

Bungu

Zigua

Mpwapwa

Kimbu

Fipa

Pangani

Handeni

Nguu

Masai

fiji

Sukuma

Sumbawanga

i

Ru

Pimbwe

mbik

Pemba Bondei

DODOMA

Nyambwa

Tanga

Korogwe

Kibaya

Gogo

Ka

yi an ng

aT a

Mh aw a Katu

Mpanda

Ha

u ub

Sandawe

Manyoni

at

Bende

B

Nyaturu

Nyamwezi

Rundi

Sambaa Digo

e gw un

Gala

la

Bondei

Kondoa

as

alla Ug

Asu Pangani

Orkesumet

Kiny

Sukuma

Rundi

Tongwe

Sukuma

Wal a

Swahili

Masai

Babati

Tabora

Urambo

gulu

ga

Same

Singida

Msu

an

Wembe re

si ara lag Ma

Lu

Hadzabe

o

Swahili

Ziw

zi

Ziwa Jipe

Gweno

Arusha

rum

go

ti

Ndu

Ki

bi

Nilamba

Ha Kigoma

Si

Nzega

Sibi

ga

Mkuu

Moshi

Arusha

ong a la

Arusha

Karatu

Nik

M

Arusha

Masai

Sukuma

wosi

Kibondo

um

vu

Hangaza

Kurya i

Gr

Ru

Haya

Ziwa Victoria

Ru

Bukoba

Nyambo

gu

rGanda a

we

ge

Lu

Ka

Matambwe

Masasi

Makonde

Makua

ma vu Ru

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

1

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

ORODHA YA LUGHA ZA TANZANIA KWA UKUBWA

Lugha

Na.

Idadi

Na.

Lugha

Idadi

Na.

Lugha

Idadi

1 Sukuma

5,195,504

51 Kwere

151,583

101

Sonjo

24,618

2 Swahili

2,379,294

52 Chagga-Vunjo

141,853

102

Segeju

23,232

3 Ha

1,229,415

53 Nyamwanga

141,281

103

Taturu

22,672

4 Gogo

1,023,790

54 Ndengereko

139,224

104

Kisi

22,395

5 Nyamwezi

959,832

55 Datooga

138,777

105

Songwe

21,980

6 Haya

833,214

56 Ndendeule

135,753

106

Bembe

21,915

7 Makonde

805,299

57 Subi

135,211

107

Matambwe

21,343

8 Maasai

803,457

58 Bondei

121,988

108

Kenye

19,397

9 Hehe

740,113

59 Sangu

119,342

109

Ikoma

19,393

10 Nyakyusa

733,020

60 Leki

114,990

110

Longo

18,253

11 Fipa

712,803

61 Arusha

113,921

111

Kabhwa

17,692

12 Iraku

602,600

62 Gorwaa

112,941

112

Nyankore

14,452

13 Bena

592,401

63 Sagara

106,331

113

Rieri

14,246

14 Sambaa

565,257

64 Maraba

97,656

114

Lingala

13,236

15 Nyaturu

552,343

65 Zanaki

97,429

115

Kamba

11,790

16 Asu

530,341

66 Pangwa

95,134

116

Mbunga

11,589

17 Zigua

442,102

67 Shubi

85,142

117

Sweta

10,735

18 Kurya

423,511

68 Nyarwanda

82,738

118

Lomwe

10,409

19 Yao

416,802

69 Chagga-Woso

81,181

119

Kine

9,437

20 Luguru

403,602

70 Malila

77,934

120

Kahe

9,130

21 Nilamba

386,098

71 Kwaya

74,153

121

Isenye

8,238

22 Mwera

385,408

72 Sandawe

65,935

122

Doe

7,944

23 Rangi

370,578

73 Pimbwe

64,592

123

Tiliko

7,171

24 Jita

364,889

74 Kimbu

62,672

124

Nata

7,050

25 Sumbwa

361,111

75 Nyambwa

60,390

125

Hacha

7,008

26 Nyambo

360,505

76 Alagwa

52,816

126

Rwingo

6,451

27 Kagulu

336,749

77 Ngoreme

52,360

127

Hadzabe

6,289

28 Makua

300,825

78 Ikizu

48,456

128

Somali

6,154

29 Safwa

299,924

79 Chagga-Mochi

47,144

129

Nindi

5,689

30 Nyiha

275,864

80 Nyasa

45,214

130

Kami

5,518

31 Chagga

274,442

81 Manda

43,115

131

Rooba

5,416

32 Matengo

270,783

82 Wanji

41,815

132

Mambwe

5,056

33 Zalamo

260,010

83 Bende

41,490

133

Shashi

4,449

34 Ngoni

258,218

84 Chagga-Uru

40,364

134

Surwa

4,394

35 Rundi

246,452

85 Simbiti

38,086

135

Ndwewe

4,358

36 Kerewe

240,941

86 Tongwe

37,686

136

Kwiva

4,216

37 Matumbi

226,958

87 Mbugwe

37,177

137

Wemba

3,908

38 Kinga

217,324

88 Maa

33,653

138

Kwavi

3,004

39 Meru

217,003

89 Nyagatwa

33,434

139

Burushi

2,533

40 Nguu

214,586

90 Pokomo

32,375

140

Ndonde

2,458

41 Chagga-Rombo

202,224

91 Lambya

30,408

141

Gala

2,380

42 Pogoro

200,974

92 Bungu

30,332

142

Lungu

1,627

43 Ndamba

196,178

93 Burunge

27,942

143

Gusii

1,468

44 Chagga-Mashami

194,868

94 Mpoto

27,559

144

Nkamanga

1,396

45 Ndali

192,552

95 Kutu

27,512

145

Hanju

1,390

46 Zinza

187,105

96 Ganda

26,244

146

Ndorobo

1,152

47 Luo

185,172

97 Nyisanzu

25,978

147

Bwali

1,070

48 Ngindo

170,803

98 Ruuri

25,924

148

Kikuyu

938

49 Digo

166,386

99 Gweno

25,366

149

Kiga

662

50 Hangaza

155,305

25,318

150

Wanda

182

100

Vidunda

Takwimu hizi hazikuhusisha mkoa wa Dar es Salaam, Wilaya ya Nyamagana (Mwanza), na baadhi ya taasisi kubwa zenye mchanganyiko mkubwa wa watu. Kwa hali hiyo, idadi ya wazungumzaji wa Kiswahili, kama lugha ya kwanza, inaonekana kuwa ndogo kuliko ilivyotarajiwa na baadhi ya wadau wa lugha za Tanzania

2

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

ORODHA YA LUGHA ZA TANZANIA KWA ALFABETI

Na. Lugha 1 Alagwa

Idadi 52,816

Nafasi 76

Na. Lugha 51

Kine

Idadi

Nafasi

Na.

119

101

Nyambo

217,324

38

102

Nyambwa

22,395

104

103

18

9,437

Lugha

Idadi

Nafasi

360,505

26

60,390

75

Nyamwanga

141,281

53

104

Nyamwezi

959,832

5

2 Arusha

113,921

61

52

Kinga

3 Asu

530,341

16

53

Kisi

21,915

106

54

Kurya

423,511

592,401

13

55

Kutu

27,512

95

105

Nyankore

14,452

112

Kwavi

3,004

138

4 Bembe 5 Bena 6 Bende

41,490

83

56

106

Nyarwanda

82,738

68

7 Bondei

121,988

58

57

Kwaya

74,153

71

107

Nyasa

45,214

80

8 Bungu

30,332

92

58

Kwere

151,583

51

108

Nyaturu

552,343

15

9 Burunge

27,942

93

59

Kwiva

275,864

30

Lambya

10 Burushi

2,533

139

60

11 Bwali

1,070

147

61

Leki

274,442

31

62

Lingala

12 Chagga

13 Chagga-Mashami 194,868

4,216

136

109

Nyiha

30,408

91

110

Nyisanzu

25,978

97

114,990

60

111

Pangwa

95,134

66

13,236

114

112

Pimbwe

64,592

73

113

Pogoro

200,974

42

44

63

Lomwe

10,409

118

Longo

18,253

110

114

Pokomo

32,375

90

403,602

20

115

Rangi

370,578

23

1,627

142

116

Rieri

14,246

113

14 Chagga-Mochi

47,144

79

64

15 Chagga-Rombo

202,224

41

65

Luguru

40,364

84

66

Lungu

141,853

52

67

Luo

185,172

47

117

Rooba

5,416

131

81,181

69

68

Maa

33,653

88

118

Rundi

246,452

35

19 Datooga

138,777

55

69

Maasai

803,457

8

119

Ruuri

25,924

98

20 Digo

166,386

49

70

Makonde

805,299

7

120

Rwingo

6,451

126

300,825

28

121

Safwa

299,924

29

77,934

70

122

Sagara

106,331

63

5,056

132

123

Sambaa

565,257

14

65,935

72

16 Chagga-Uru 17 Chagga-Vunjo 18 Chagga-Woso

21 Doe

7,944

122

71

Makua

22 Fipa

712,803

11

72

Malila

23 Gala

2,380

141

73

Mambwe

26,244

96

74

Manda

43,115

81

124

Sandawe

1,023,790

4

75

Maraba

97,656

64

125

Sangu

119,342

59

112,941

62

76

Matambwe

21,343

107

126

Segeju

23,232

102

1,468

143

77

Matengo

270,783

32

127

Shashi

4,449

133

99

78

Matumbi

226,958

37

128

Shubi

85,142

67

Mbugwe

37,177

87

129

Simbiti

38,086

85

11,589

116

24 Ganda 25 Gogo 26 Gorwaa 27 Gusii 28 Gweno

25,366 1,229,415

3

79

30 Hacha

7,008

125

80

Mbunga

130

Somali

6,154

128

31 Hadzabe

6,289

127

81

Meru

217,003

39

131

Songwe

50

82

27,559

94

21,980

105

Mpoto

132

Sonjo

24,618

101

Mwera

385,408

22

133

Subi

135,211

57

29 Ha

32 Hangaza

155,305

33 Hanju

1,390

145

83

34 Haya

833,214

6

84

Nata

7,050

124

134

Sukuma

5,195,504

1

35 Hehe

740,113

9

85

Ndali

192,552

45

135

Sumbwa

361,111

25

196,178

43

36 Ikizu

48,456

78

86

Ndamba

136

Surwa

37 Ikoma

19,393

109

87

Ndendeule

135,753

56

137

Swahili

38 Iraku

602,600

12

88

Ndengereko

139,224

54

138

89

Ndonde

2,458

140

39 Isenye

4,394

134

2,379,294

2

Sweta

10,735

117

139

Taturu

22,672

103

Tiliko

7,171

123

8,238

121

364,889

24

90

Ndorobo

1,152

146

140

41 Kabhwa

17,692

111

91

Ndwewe

4,358

135

141

Tongwe

37,686

86

42 Kagulu

336,749

27

92

Ngindo

170,803

48

142

Vidunda

25,318

100

258,218

34

143

Wanda

182

150

52,360

77

40 Jita

43 Kahe

9,130

120

93

Ngoni

11,790

115

94

Ngoreme

144

Wanji

45 Kami

5,518

130

95

Nguu

214,586

40

145

Wemba

46 Kenye

19,397

108

96

Nilamba

386,098

21

146

47 Kerewe

44 Kamba

41,815

82

3,908

137

Yao

416,802

19

240,941

36

97

Nindi

5,689

129

147

Zalamo

260,010

33

48 Kiga

662

149

98

Nkamanga

1,396

144

148

Zanaki

97,429

65

49 Kikuyu

938

148

99

Nyagatwa

33,434

89

149

Zigua

442,102

17

50 Kimbu

62,672

74

100

Nyakyusa

733,020

10

150

Zinza

187,105

46

3

A

B

C

D

MKOA WA ARUSHA

LUGHA YA KWANZA KWA UKUBWA SoitSambu

MWANZA

R

O

N

G

O

R

O

Kitumbeine

M

O

N

D

Mbulumbulu

Oldeani

Barabara Kuu

a

s

3

Wazungumzaji

Maasai

489,181

Meru

175,604

Iraku

129,862

Arusha

106,522

Swahili

38,080

Sonjo

15,831

Datooga

E

a i w Mang'ola Z

Baray

A

R

Monduli

Ganako Rhotia Qurus Karatu

A T

Endabash

U

Endamarariek Kansay Buger

Sepeko Esilalei MtowaMbu

ARUSHA

ARUSHA (M) Kiranyi

Matale Makuyuni

M

E

R

I AN

RO

PW

GO

U

Oltrumet Kimnyaki Songoro King'ori Musa Arusha Nkoaranga Singisi MonduliMjini Poli MajiyaChai SokoniII UsaRiver Kikatiti Mateves Kisongo Baraa

L O N G I D O

Maroroni Kikwe Nduruma Makiba Oljoro Mbuguni Bwawani

Lolkisale

8,806

7

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

T A N Z A N I A

Lugha

K

y

Reli

Engutoto

Karatu

a M a nyar a

Daa i

Selela

Z A

Barabara Ndogo

I

Ngarenanyuki Oldonyosambu Olkokola Mwandeti IIkiding'a Leguruki

MonduliJuu

Ngorongoro

Kakesio

L

Engaruka

Ngorongoro

Mpaka wa Mkoa

RO

Longido

U

w

Mpaka wa Wilaya

MTWARA

Zi

Jina la Kata Mto

RUVUMA

L U G H A

Kakesio

250

Hindi LINDI

Ol-molog

Tingatinga

Mji Mkuu wa Wilaya Enduleni

125 Kilomita

ya

GelaiMeirugoi

Nainokanoka

Mji Mkuu wa Mkoa

SING

IDA

Engarenaibor

PEMBA UNGUJA Bahari DSM

Namanga

Olbalbal

UFUNGUO

A

0

GelaiLumbwa

yasa aN Ziw

O

MBEYA IRINGA

Malambo

G

TANGA DODOMA

RUKWA

y ik a

Matale

Nayobi

2

ga n an

aT

Pinyinyi

RO

TABORA

Arash

N

MANYA R

KIGOMA

Zi w

Moshono Murieti Ngarenaro Oloirien Oltroto Sekei Sokoni Sombetini Themi Unga Ltd

Ziwa N a tro n

Sale

ARUSHA

SHINYANGA

JA

Oldonyo-Sambu

K’N

40

Majina ya kata ambazo hazikuonyeshwa kwenye ramani Daraja Mbili Elerai Engutoto Kaloleni Kati Kimandolu Kiranyi Lemara Levolosi Moivo

MARA

ERA

20 Kilomita

Digodigo

Ramani ya Mikoa ya Tanzania

Ziwa Viktoria

KAG

0

Orgosorok

MO

Kas

1

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Wilaya za Arusha, Karatu na Longido Lugha Arusha

Arusha 109,237

Asu

21,829

Chagga

65,099

Gogo

30

Iraku

6,007

Maasai Meru

219,589 26,818

Nilamba

719

Nyaturu

5,972

Rangi

31,907

Safwa

660

Sambaa

7,460

Sandawe

6,456

Sukuma

1,061

Swahili

50,945

Arusha 220,000 210,000 200,000 190,000 180,000 170,000 160,000 150,000 140,000 130,000 120,000 110,000 100,000 90,000 80,000 70,000 60,000 50,000 40,000 30,000 20,000 10,000 0

Asu Chagga Gogo Iraku Maasai Meru Nyaturu Rangi Sambaa Sandawe

Arusha

Sukuma Swahili

140,000

Lugha Asu

Karatu 2,942

Chagga

12,150

Datooga

16,571

Hadzabe

801

Haya

375

Iraku

135,318

Maasai

4,128

130,000

Asu

120,000

Chagga

110,000

70,000

Iraku

60,000

Maasai Meru Nilamba

884 1,203

40,000

Nyaturu

2,942

30,000

593

20,000

43

10,000

Swahili

Haya

80,000

Nilamba Nyisanzu

Hadzabe

90,000

50,000

Meru

Datooga

100,000

0

Nyaturu Nyisanzu Swahili

Karatu

40,000

Lugha Asu Chagga Haya Hehe Maasai Meru Nilamba Nyakyusa Rangi Swahili

Asu

Longido 2,254 5,777 341 65 3,176 32,740 2,195 65 303 301

Chagga 30,000

Haya Hehe Maasai

20,000

Meru Nilamba 10,000

Nyakyusa Rangi

0

8

Swahili

Longido

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Wilaya za Monduli, Meru na Ngorongoro

Lugha

150,000 140,000

Monduli

Asu

1,046

Chagga

3,729

Iraku

8,046

Maasai

149,001

Mbugwe Meru

25 3,097

Nyaturu

214

Rangi

637

Somali

3,438

Sonjo

23

Swahili

15,260

Lugha Arusha

Meru

Asu

130,000 120,000 110,000

Chagga

100,000 90,000 80,000

Maasai

Iraku

Mbugwe

70,000 60,000

Meru

50,000 40,000 30,000

Nyaturu

20,000 10,000 0

Somali

Rangi

Sonjo

Monduli

Swahili

150,000

Arusha

826

140,000

Asu

Asu

2,288

130,000

Chagga

9,028

Chagga

120,000

Chagga-Mashami

126

Haya

172

Iraku Maasai Meru Nilamba

136

Nyaturu

Haya

100,000

38,903

90,000

142,062

80,000

1,095

70,000

86

60,000

Nyakyusa

Chagga-Mashami

110,000

Iraku Maasai Meru Nilamba Nyakyusa

1,495

50,000

Rangi

271

40,000

Nyaturu

Safwa

273

30,000

Rangi

20,000

Safwa

10,000

Swahili

Swahili

1,141

0

Meru

Lugha Asu

110

Chagga

1,818

Datooga

1,260

Iraku

4,595

Kurya Maasai

10

Ngorongoro

13 100,873

Meru

258

Sonjo

19,809

Sukuma

462

Swahili

164

105,000 100,000 95,000 90,000 85,000 80,000 75,000 70,000 65,000 60,000 55,000 50,000 45,000 40,000 35,000 30,000 25,000 20,000 15,000 10,000 5,000 0

Asu Chagga Datooga Iraku Kurya Maasai Meru Sonjo Sukuma Swahili

Ngorongoro

A

B

C

D

MKOA WA ARUSHA

LUGHA YA PILI KWA UKUBWA SoitSambu

MARA MWANZA

A

0

N

G

O

R

O

N

G

O

R

O

Mpaka wa Mkoa

GO

RUVUMA

AN

MTWARA

Ol-molog

Tingatinga

Nayobi

Kitumbeine

O

N

D

Longido

U

L

I

L U G H A

M

Olbalbal

Barabara Kuu

Hindi LINDI

GelaiMeirugoi

Mpaka wa Wilaya

Barabara Ndogo

250

ya

Namanga

Malambo

Jina la Kata Mto

125 Kilomita

yasa aN Ziw

Engarenaibor

PW

y ik a

MBEYA IRINGA

Mji Mkuu wa Mkoa

2

RO

I

RUKWA

UFUNGUO GelaiLumbwa

PEMBA UNGUJA Bahari DSM

RO

ga n an

Arash

Kakesio

TANGA DODOMA

MO

Zi w

Matale

Pinyinyi

RO

TABORA

aT

Mji Mkuu wa Wilaya

JA

MANYA R

KIGOMA

N a tro n

Sale

ARUSHA

SHINYANGA

Ziwa

K’N

Oldonyo-Sambu

40

Ramani ya Mikoa ya Tanzania

Ziwa Viktoria

ERA

20 Kilomita

Digodigo

KAG

0

Orgosorok

IDA

Kas

SING

1

Engaruka

Nainokanoka

Reli

Meru

17,088

Iraku

14,776

Swahili

13,691 9,250

Rangi

6,607

Sandawe

5,681

Sonjo

3,799

Nilamba

1,987

Somali

1,690

Arusha

539

Asu

447

Nyaturu

445

Oldeani Daa s

i

K

E

a i w Mang'ola Z

Hakuna

9

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

Baray

A

R

Selela Engutoto

Karatu

Monduli

Ganako Rhotia Qurus Karatu

A T

Endabash

U

Endamarariek Kansay Buger

Sepeko Esilalei MtowaMbu

ARUSHA

ARUSHA (M) Kiranyi

Matale Makuyuni

M

E

R

U

Oltrumet Kimnyaki Songoro King'ori Musa Arusha Nkoaranga Singisi MonduliMjini Poli MajiyaChai SokoniII UsaRiver Kikatiti Mateves Kisongo Baraa

L O N G I D O

Maroroni Kikwe Nduruma Makiba Oljoro Mbuguni Bwawani

Majina ya kata ambazo hazikuonyeshwa kwenye ramani Lolkisale

Daraja Mbili Elerai Engutoto Kaloleni Kati Kimandolu Kiranyi Lemara Levolosi Moivo

Moshono Murieti Ngarenaro Oloirien Oltroto Sekei Sokoni Sombetini Themi Unga Ltd

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

T A N Z A N I A

Datooga

Mbulumbulu

Kakesio

a M a nyar a

23,460

Ngorongoro

w

Maasai

Ngarenanyuki Oldonyosambu Olkokola Mwandeti IIkiding'a Leguruki

MonduliJuu

Zi

69,548

a

Chagga

Ngorongoro

Enduleni

Z A

3

Wazungumzaji

y

Lugha

A

B

C

D

MKOA WA ARUSHA

LUGHA YA TATU KWA UKUBWA SoitSambu

MWANZA

MANYA R

A

KIGOMA TABORA SING

I

RUKWA

MBEYA IRINGA

GelaiLumbwa

0

Engarenaibor

N

G

O

R

O

250

ya Hindi

LINDI RUVUMA

MTWARA

Namanga

Malambo

Mpaka wa Mkoa

125 Kilomita

yasa aN Ziw

Pinyinyi

Jina la Kata Mto Mpaka wa Wilaya

RO

y ik a

Arash

PEMBA UNGUJA Bahari DSM

GO

ga n an

Matale

DODOMA

RO

Zi w

aT

Mji Mkuu wa Mkoa Kakesio

TANGA IDA

N a tro n

Sale

Mji Mkuu wa Wilaya

Ziwa

RO

UFUNGUO

ARUSHA

SHINYANGA

JA

Oldonyo-Sambu

AN

40

MARA

K’N

20 Kilomita

Ramani ya Mikoa ya Tanzania

Ziwa Viktoria

ERA

0

Digodigo

PW

Orgosorok

KAG

1

MO

Kas

N

G

O

R

O

GelaiMeirugoi

Barabara Nyinginezo Barabara Kuu

M

Olbalbal

12,767 7,805

Asu

7,716

Nyaturu

4,061

Arusha

3,778

Iraku

3,411 2,496

Nilamba

2,336

Somali

1,208

Sukuma

1,069

Datooga

1,034

Sonjo

179

Safwa

175

Daa s

i

K

E a w i Mang'ola Z

Hakuna

11

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

Baray

A

R

A T

Engutoto

Karatu

U

Endamarariek Kansay Buger

I

Ngarenanyuki Oldonyosambu Mwandeti Olkokola IIkiding'a Leguruki

Selela

Monduli

Ganako Rhotia Qurus Karatu

Endabash

L

Sepeko Esilalei MtowaMbu

Makuyuni

ARUSHA

M

E

R

U

Oltrumet Kimnyaki Songoro King'ori Musa Arusha Nkoaranga Singisi MonduliMjini Poli MajiyaChai SokoniII UsaRiver Kikatiti Mateves Kisongo Baraa L O N G ARUSHA (M) KikweMaroroni Kiranyi Nduruma Makiba Oljoro Mbuguni Matale Bwawani

I D O

Majina ya kata ambazo hazikuonyeshwa kwenye ramani

Lolkisale

Daraja Mbili Elerai Engutoto Kaloleni Kati Kimandolu Kiranyi Lemara Levolosi Moivo

Moshono Murieti Ngarenaro Oloirien Oltroto Sekei Sokoni Sombetini Themi Unga Ltd

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

T A N Z A N I A

Maasai

Mbulumbulu

Oldeani

Longido

U

MonduliJuu

Ngorongoro

Kakesio

D

Z A

Meru

a

Swahili

Ngorongoro

Enduleni

a M a nyar a

14,007

w

19,545

Rangi

N

Zi

Chagga

O

Engaruka

Nainokanoka

Wazungumzaji

y

Lugha

3

Kitumbeine

L U G H A

2

Reli

Ol-molog

Tingatinga

Nayobi

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya wazungumzaji wa Lugha Mkoa wa Dodoma Lugha

Bahi

Dodoma (M)

Chamwino

Kondoa

Kongwa

Mpwapwa

Jumla

Gogo

118,234

227,936

171,625

6,872

123,317

Rangi

2,674

4,770

17,112

257,486

20

126

219

131,099

141

6,869

5,613

144,067

87,734

14,454

102,301

Swahili Kagulu

113

Nyambwa

53,415

6,975

Sandawe

1,068

1,141

155

1,155

Hehe

418

Bena

144

Nguu

4,063

818,766 282,062

60,390 54,504

56,714

34

460

Alagwa Burunge

170,784

50,973

48,169

48,169

25,589

26,008

882

Gorwaa

49,169

15,013

4,999

20,156

10,790

271

16,005

15,651

Maasai

817

Nyaturu

474

4,990

15,651

1,956

4,811

54

12,628

11,769

12,243

Tiliko

7,171

Datooga

2,970

Chagga

420

2,168

Sukuma

1,269

1,028

257

1,775

Zigua

7,171

3,863 2,069

6,833

762

372

5,792

67

2,364 2,033

Haya

733

733

Iraku Asu

71

20

Kurya

311

311

22

112

84

84

Pogoro

69

Somali

69

57

57

Sambaa

45

45

Lugha Kuu Kumi za Mkoa wa Dodoma Wilaya

1,000,000

257,486

Bahi

100,000

Chamwino

Wazungumzaji

10,000

Dodoma (M) 1, 000 Kondoa 100 Kongwa 10 Mpwapwa

Lugha

12

Bu

na Be

ru

ng

e

a w Al ag

e eh H

e aw nd Sa

N

ya m

bw

a

lu gu Ka

ili ah Sw

gi an R

G

og

o

1

1

L U G H A

A

Z A

B

T A N Z A N I A C

MKOA WA DODOMA

LUGHA YA KWANZA KWA UKUBWA Kas ERA

MARA MWANZA

Kikore

JA

Bereko

RO

A

TABORA DODOMA

Mji Mkuu wa Wilaya

RO

AN

I

ya

GO

PW

y ik a

IRINGA

UFUNGUO

UNGUJA Bahari DSM

RO

ga n an

MBEYA

yasa aN Ziw

250

Soera

Hindi

Thawi

LINDI RUVUMA

Mji Mkuu wa Mkoa

Mnenia Pahi

MTWARA

Jina la Kata Mto

Segela

Mpaka wa Wilaya

Haubi

Kolo

Changaa

Busi

Mpaka wa Mkoa

Kalamba Kondoa

Suruke

K

O

N

D

Kondoa

Barabara Ndogo

Kwadelo

Barabara Kuu Mondo

O

Dalai

A

Reli

Jangalo

Lugha

Kingale

Lalta

Goima

Paranga

Mrilo

Kwamtoro

Ovada

Chandama

2

Chemba

Gwandi

Sanzawa Farkwa

Segala

Mpendo

Itiso Zoissa

Babayu Makanda Lamati

726,154

Rangi

234,110

Kagulu

82,703

Swahili

79,952

Sandawe

52,030

Nyambwa

43,959

Hehe

29,799

Burunge

16,303

Alagwa

15,720

Gorwaa

12,121

Nyaturu

10,980 8,228

Mkoka

Zanka

Msisi

Wazungumzaji

Gogo

Bena

Dabalo

Mpamantwa Hombolo

Makutupora Mundemu

Chilanga

Mbatawata

D

Chali

I

M

A

(M)

N

Mtanana

G

Ibugule

Mvumi Makulu Chibelela

Makang'wa Mwitikila MlowaBwanani

C

Huzi

Idifu

Ugogoni

Sagara Duo

Mpwapwa

Gandu

Manzase Mpwayungu

Chamkoroma

Berege

Matomondo

GodeGode Kibakwe

M

P

W A

P

W A

Lumuma

Wotta

Manda

Miali

Mpwapwa

Ving'hawe Kimagai

Mima

Pandambili

Kongwa

Mazae

A

Mfitaa Nondwa

Mvumi

W A

Kibaigwa

O

H

O

O

N

A

Chipanga

D

I

B

O

K

Majeleko

Msalato Chamwino Sejeli Nzuguni Miyuji Manchali Mtumba Buigiri Kigwe Kizota Makole Dodoma Makulu Ikowa Dodoma Zuzu Mkonze Tambukareli Kikombo Mpalanga Ng’ong’ona Msamalo Mbabala Muungano Mpunguzi Handali Chunyu Nala

Chikola

Chilonwa

Msanga

Ipala

Njoge

Hogoro

Membe

W

Bahi

Ilindi Ibihwa

M

Bahi

H

Chamwino Hazina Kikuyu Kaskazini Kikuyu Kusini Kilimani Kiwanja cha Ndege Madukani Majengo Uhuru Waridani

Haneti

Makorongo

Majina ya kata ambazo hazikuonyeshwa kwenye ramani

3

40

Masange

Kikdo

PEMBA

MO

Zi w

SING

IDA

TANGA

RUKWA

125 Kilomita

Bumbuta

Kisese

K’N

MANYA R

KIGOMA

0

20 Kilomita

ARUSHA

SHINYANGA

aT

0

Ramani ya Mikoa ya Tanzania

Ziwa Viktoria

KAG

1

Nllunduzi Luhundwa Fufu

Chinugulu Nghambaku

Massa

4

Mbuga

Rudi

Ipera

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

13

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Wilaya za Bahi, Chamwino na Dodoma (M) Lugha

Bahi

120,000

Asu Chagga

420

Gogo

118,234

Hehe

155

Maasai Nyambwa

817 53,415

Nyaturu

474

Rangi

2,674

Sandawe

1,068

Sukuma

1,269

Swahili

126

Zigua

257

Lugha

Asu

71 100,000

Chagga Gogo

80,000

Hehe Maasai

60,000

Nyambwa Nyaturu Rangi

40,000

Sandawe Sukuma

20,000 0

Swahili Zigua

Bahi

Asu

Chamwino

Asu

20

Bena

144

Burunge

240,000

Bena

220,000

Burunge

418

200,000

Chagga

Chagga

2,168

180,000

Datooga

Datooga

2,970

160,000

Gogo

227,936

Hehe

1,155

Gogo Hehe

140,000

Kagulu

120,000

Kagulu

113

Maasai

4,990

100,000

Nguu

4,063

80,000

Nyambwa

Nyambwa

6,975

60,000

Rangi

Rangi

4,770 1,141

40,000

Sandawe

Sandawe Sukuma

1,028

Swahili Zigua

Lugha Chagga

219

Maasai Nguu

Sukuma

20,000

Swahili

0

Chamwino

1,775

Dodoma (M) 2,069

Gogo

171,625

Haya

733

Hehe

34

Kurya

84

Rangi

17,112

Somali

57

Swahili

131,099

180,000

Chagga

160,000

Gogo

140,000

Haya

120,000

Hehe

100,000

Kurya

80,000

Rangi

60,000

somali

40,000

Swahili

20,000 0

14

Zigua

Dodoma (M)

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Wilaya za Kondoa, Kongwa na Mpwapwa Lugha Alagwa

Kondoa

Asu

22

Burunge Chagga

Alagwa

48,169 25,589 762

260,000

Asu

240,000

Burunge

220,000

Chagga

200,000

Datooga

180,000

Gogo

Datooga

3,863

Gogo

6,872

160,000

15,651

Gorwaa

140,000

Iraku

311

120,000

1,956

100,000

Gorwaa Iraku Maasai Nguu Nyaturu Rangi

882 11,769 257,486

Sambaa Sandawe Swahili

141

Nyaturu

60,000

Rangi

40,000

Sambaa

20,000

Sandawe

0

Kondoa

54,504 67

Nguu

80,000

45

Sukuma

Maasai

Gogo

120,000

Kongwa

110,000

Bena

15,013

Gogo

123,317

Hehe

460

90,000

Maasai

70,000 60,000

Maasai

4,811

50,000

Nguu

10,790

40,000

20

30,000

6,869

Kagulu

80,000

87,734

Swahili

Hehe

100,000

Kagulu

Rangi

Swahili

Bena

130,000

Lugha

Sukuma

Nguu Rangi Swahili

20,000 10,000 0

Kongwa

180,000

Lugha Bena Chagga

Mpwapwa

Bena

160,000

Chagga

140,000

Gogo

4,999 372

Gogo

170,784

Hehe

49,169

Kagulu

14,454

Maasai

54

Nguu

271

Pogoro

69

Swahili

5,613

Tiliko

7,171

Hehe

120,000

Kagulu 100,000

Maasai

80,000

Nguu

60,000

Pogoro Swahili

40,000

Tiliko

20,000 0

Mpwapwa

16

L U G H A A

Z A

T A N Z A N I A

B

C

MKOA WA DODOMA

UFUNGUO

LUGHA YA TATU KWA UKUBWA

Lugha Rangi

Kas 0

20 Kilomita

40

KAG ERA

MARA

Masange

Kikdo

ARUSHA JA

A

KIGOMA

RO

MANYA R

TABORA DODOMA

PEMBA

GO

IRINGA yasa aN Ziw

250

AN

y ik a

RO

I

ya

RO

ga n an

MBEYA

Soera

Thawi

UNGUJA Bahari DSM

Mnenia

Haubi Kalamba

LINDI RUVUMA

Busi

Pahi

Kolo

Changaa

Hindi

MO

Zi w

SING

IDA

TANGA

RUKWA

125 Kilomita

20,146

Gogo

9,620

Nguu

9,445

Hehe

6,613

Maasai

4,686

Bena

3,471

Tiliko

2,870

Kaguru

2,767

Swahili

2,703

K’N

SHINYANGA

0

Bumbuta

Kisese

Bereko

Ramani ya Mikoa ya Tanzania

Ziwa Viktoria

MWANZA

aT

Kikore

PW

1

Wazungumzaji

MTWARA

Kondoa

Suruke

Kondoa

Kwadelo

Mondo

K

O

N

D

O

Dalai

A

Jangalo

Kingale

Lalta

Goima

Paranga

Mrilo

Kwamtoro

Ovada

2

Chandama

1,525

Sandawe

1,469

Gorwaa

1,059

Chagga

945

Sukuma

855

Nyambwa

658

Burunge

512

Zigua

497

Nyaturu

474

Pogoro

360

Iraku

311

Hakuna

Chemba

Gwandi

Sanzawa

Datooga

Farkwa

Majina ya kata ambazo hazikuonyeshwa kwenye ramani Chamwino Hazina Kikuyu Kaskazini Kikuyu Kusini Kilimani Kiwanja cha Ndege Madukani Majengo Uhuru Waridani

Segala

Mpendo

Haneti

Makorongo

Itiso Zoissa

Babayu Makanda

Dabalo

Lamati

Msisi

Mpamantwa

Bahi Bahi

Ilindi

Hombolo

Makutupora

Ibihwa

Mundemu

D

3 B

A

O

M

A

O

(M)

N

Mtanana

G

W A

Kibaigwa

Msalato Nzuguni Chamwino Sejeli Pandambili Miyuji Manchali Mtumba Buigiri Kigwe Kizota Makole Kongwa I Ikowa Dodoma Dodoma Makulu Ugogoni Sagara Zuzu Mkonze Tambukareli Kikombo Duo Mpalanga Ng’ong’ona Msamalo Miali Mbabala Mpwapwa Muungano Mpunguzi Chunyu Handali Mpwapwa Mvumi Makulu Mazae Chamkoroma Ibugule Mvumi Chibelela Gandu Ving'hawe Idifu Kimagai Makang'wa Mfitaa Matomondo Nala

H

D

K

Majeleko

Nondwa

A

M

W

I

Chali

N

O

Chipanga

O

Chilonwa

Msanga

Ipala

Njoge

Hogoro

Membe

Chilanga

Mbatawata Chikola

Mkoka

Zanka

MlowaBwanani

C

Huzi

H

Mwitikila

Manzase Mpwayungu

Berege Mima

GodeGode Kibakwe

M

P

W A

P

Wotta

Manda

W A

Lumuma

Nllunduzi Luhundwa Fufu

Chinugulu

4

Nghambaku Massa Rudi

Mji Mkuu wa Wilaya

Mbuga

Mji Mkuu wa Mkoa Segela

Ipera

Jina la Kata Mto Mpaka wa Wilaya Mpaka wa Mkoa Barabara Ndogo Barabara Kuu Reli

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

17

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Mkoa wa Iringa Lugha

Iringa (V)

Kilolo

Iringa (M)

Ludewa

Makete

Hehe

178,298

34,530

171,177

Bena

30,566

8,684

9,898

6,081

Kinga

13,310

6,956

8,296

1,188

41

81,437

Pangwa

28

Swahili

377

Wanji

786

Manda

196

53,140

13

598,839

2,337

52,657

361,716

471,938

72,048

33,804

23,798

159,400

131

6,134

87,772

1,257 27,279

31

Sagara

70

21,643 183

16,740

10,175

10,175

2,865

8,615 1,143

1,565

202

3,457 2,866

Sangu

911

Datooga

962

Ngoni

3,194

3,708

122

2,988

212

1,732

2,855 1,460

141

Ndamba Ndendeule

6,130

251

497

66

122

330

147

147 118

118

Matumbi

99

Safwa

99 89

89 45

Nyasa Kerewe

28,837

12,408

25

Sukuma

671

645

5,750

Chagga

55,917

21,447

11,763

Nyakyusa

Jumla

21,457

16,557

Maasai

Njombe

193,363

1,143

Kisi Gogo

Mufindi

45 39

39

Rangi

30

30

Lugha Kuu Kumi za Mkoa wa Iringa 1000000 361,711

Wilaya

Wa z u n g u m z a j i

100000

Iringa_(V)

10000

Iringa_(M) Kilolo

1000

Ludewa 100 Makete

Lugha

18

ra Sa ga

G og o

si Ki

a M an d

W an ji

ah ili Sw

ng w Pa

Ki

H

a

Njombe

ng a

1

Be na

Mufindi

eh e

10

L U G H A

A

Z A

B

T A N Z A N I A C

MKOA WA IRINGA

LUGHA YA KWANZA KWA UKUBWA KAG

MARA

ERA

Kas

MWANZA

ARUSHA K’N

SHINYANGA A

TABORA

TANGA SING

IDA

50

UNGUJA Bahari DSM ya

RO

y ik a

GO

MBEYA

125 Kilomita

250

yasa aN Ziw

0

AN

I

RUKWA

IRINGA

Itunundu

PEMBA

DODOMA

RO

ga n an

aT

Hindi

MO

Zi w

25 Kilomita

RO

0

JA

MANYA R

KIGOMA

PW

1

Ramani ya Mikoa ya Tanzania

Ziwa Viktoria

LINDI RUVUMA

MTWARA

Izazi Malengamakali

lolompya

R

I

N

G

A

(

V

)

ah

I

u ku

Ru

2

a

M

Kihorogota

Kiwere

Mlowa

Nzihi

Nduli

Mahuninga

Sadani

Gombavanu

Ikweha

Salavanu

M

Nyololo

U

F

Gowole Mbalamaziwa

Wanging'ombe

K

Kitulo

E

Ikuwo

T

E

Mfumbi

Kigulu

Imalinyi

Wangama

Ipelele

N

Iwawa Mang'oto

J

Kipagalo Mbalatse Ukwama Ipepo Lumbila

Kilondo

B

O

L

O

Uabaga

Boma la Ng'ombe Kibengu

Ukwega

Idete Majina ya kata ambazo hazikuonyeshwa kwenye ramani Ilala Kitanzini Kitwiru Kwakilosa Makorongoni Mivinjeni Mlandege Mshindo

Mapanda

Mpanga TAZARA

UFUNGUO Mji Mkuu wa Mkoa Idamba

E

Lupembe

Jina la Kata Mto Mpaka wa Wilaya

Idamba

Yakobi

Uwemba

Mpaka wa Mkoa Barabara Ndogo

Kifanya

Iwungilo

Lupanga Madope Mlangali

L

w

Kilolo

Ikondo

Ikuka

M

L

Barabara Kuu

Madilu Lugarawa

Mawengi Milo

a

U

D

E

asa

Lupingu

Ludewa Ludewa

Iwela

W AMavanga

Ludende Mundindi

Makonde Luana

Ny

4

O

I

Udekwa

I

Ihanu

k uu

Mji Mkuu wa Wilaya

Matola

Lupila

D

Mdabulo

Kiyowela

Njombe

Luponde

N

Mufindi

Njombe Mjini Kidegembye

Makete

Zi

Mdandu

Igosi

Iniho Lupalilo Bulongwa

I

Ihalimba

K

Mtwango Igongolo

Usuka

Ibumi

Mkomang'ombe

hu

A

hu

M

Luduga

Ru

3

Makambako Mahongole

Ilembula

Luhunga

Mninga Ifwagi Kasanga Mtambula Itandula Makungu

Saja

Matamba Mlondwe

Rungemba

Mtwango

Malangali Dunda

Ukumbi

Mafinga Bumilayinga

Ihowanza

Ifunda

lula

Irole

Mtitu

Mgama

Lumuli

Wasa

Magulilwa

M

Mahenge

Ulanda Kalenga Mseke

a

Uhambingeto

Mtwivila

IRINGA Iringa (M) Mwangata Maboga

Ruah

Image

Lukosi

Idodi

Luilo Manda

Masasi

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

Reli Lugha Hehe

Wazungumzaji 552,896

Bena

355,599

Pangwa

80,921

Kinga

69,907

Swahili

51,544

Wanji

26,113

Manda

16,241

Kisi

12,575

Sagara

9,958

Nyakyusa

941

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

19

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Wilaya za Makete, Mufindi na Njombe

Lugha

Makete

Bena

2,337

Kinga

72,048

Kisi Nyakyusa

183 1,565

Safwa

89

Sangu

911

Wanji

27,279

Lugha Bena Chagga

Mufindi 52,657 251

Hehe

193,363

Kinga

33,804

Nyakyusa

202

Pangwa

131

Sangu

212

Sukuma

122

Swahili

1,257

Wanji

Lugha

70

Njombe

Bena

361,716

Hehe

21,457

Kinga

23,798

Matumbi

99

Ndamba

147

Ngoni

122

Nyakyusa Nyasa

3,194 45

Pangwa

6,134

Sangu

1,732

Wanji

671

75,000 70,000 65,000 60,000 55,000 50,000 45,000 40,000 35,000 30,000 25,000 20,000 15,000 10,000 5,000 0

200,000 190,000 180,000 170,000 160,000 150,000 140,000 130,000 120,000 110,000 100,000 90,000 80,000 70,000 60,000 50,000 40,000 30,000 20,000 10,000 0

380,000 360,000 340,000 320,000 300,000 280,000 260,000 240,000 220,000 200,000 180,000 160,000 140,000 120,000 100,000 80,000 60,000 40,000 20,000 0

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

20

Bena Kinga Kisi Nyakyusa Safwa Sangu Wanji

Makete

Bena Chagga Hehe Kinga Nyakyusa Pangwa Sangu Sukuma Swahili Wanji

Mufindi

Bena Hehe Kinga Matumbi Ndamba Ngoni Nyakyusa Nyasa Pangwa Sangu Wanji

Njombe

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Wilaya za Iringa (V), Iringa (M), Kilolo na Ludewa Lugha Bena Datooga Gogo Hehe Kerewe Kinga Maasai Manda Ngoni

Iringa (V) 30,566 962 11,763 178,298 39 13,310 5,750 196 66 25 Nyakyusa Pangwa 28 Sukuma 2,866 Swahili 377 Wanji 786

180,000 170,000 160,000 150,000 140,000 130,000 120,000 110,000 100,000 90,000 80,000 70,000 60,000 50,000 40,000 30,000 20,000 10,000

Bena Datooga Gogo Hehe Kerewe Kinga Maasai Manda Ngoni Nyakyusa Pangwa Sukuma Swahili Wanji

0

Iringa (V)

60,000

Lugha Bena Chagga

Iringa (M) 8,684 3,457

50,000

Hehe

34,530

Kinga

6,956

20,000

53,140

Chagga

40,000 30,000

Swahili

Bena

Hehe Kinga Swahili

10,000 0

Iringa (M)

Datooga

497

Gogo

645

Hehe

171,177

Kinga

8,296

Maasai

2,865

Pangwa

41

Sagara

10,175

Swahili

1,143

Wanji

Lugha

Ludewa 6,081

Hehe

13

Kinga

1,188

Kisi

16,557

Manda

21,447

Ndendeule

118

Ngoni

141

Pangwa Rangi

1,143 81,437 30

Bena Datooga Gogo Hehe Kinga Maasai Pangwa Sagara Swahili Wanji

0

31

Bena

Nyakyusa

22

9,898

180,000 170,000 160,000 150,000 140,000 130,000 120,000 110,000 100,000 90,000 80,000 70,000 60,000 50,000 40,000 30,000 20,000 10,000

Kilolo

85,000 80,000 75,000 70,000 65,000 60,000 55,000 50,000 45,000 40,000 35,000 30,000 25,000 20,000 15,000 10,000 5,000 0

Bena Hehe Kinga Kisi Manda Ndendeule Ngoni Nyakyusa Pangwa si

Bena

Kilolo

Ki

Lugha

Ludewa

Rangi

L U G H A A

Z A

T A N Z A N I A

B

C

MKOA WA IRINGA

LUGHA YA PILI KWA UKUBWA

MARA

ERA

1

Ramani ya Mikoa ya Tanzania

Ziwa Viktoria

KAG

Kas

MWANZA

ARUSHA

50

MANYA R

A

KIGOMA

RO

25 Kilomita

JA

TABORA IDA

TANGA

UNGUJA Bahari DSM

250

GO

yasa aN Ziw

125 Kilomita

PW

RO

y ik a

MBEYA

0

AN

I

RUKWA

IRINGA

Itunundu

PEMBA

DODOMA

RO

ga n an

aT

ya Hindi

MO

Zi w

SING

0

K’N

SHINYANGA

LINDI RUVUMA

MTWARA

Izazi Malengamakali

lolompya

R

I

N

G

A

(

V

) a

M

2

Kihorogota

u ku

Ru

ah

I

Kiwere

Mlowa

Nzihi

Nduli

Mahuninga

Sadani

Gombavanu

Ikweha

Salavanu

M

Nyololo

U

F

Gowole Mbalamaziwa

Wanging'ombe

Luduga

3 M A K E T E

Imalinyi

Wangama

N

Iwawa Mang'oto

J

Kipagalo Mbalatse Ukwama Ipepo Lumbila

Kilondo

B

Mpanga TAZARA

Ny asa

Lupingu

Ludewa

Mkomang'ombe

Idamba

Kifanya

Luilo Manda

Kilolo

Uabaga

Ukwega

Idete

Mji Mkuu wa Wilaya

Idamba

Jina la Kata Mto

Reli

Majina ya kata ambazo hazikuonyeshwa kwenye ramani

Ibumi

Udekwa

Barabara Kuu

W AMavanga

Ludewa

O

Mpaka wa Mkoa

Lupembe

Yakobi

E

L

Mji Mkuu wa Mkoa

Ludende Mundindi

Makonde Luana

Iwela

Ihanu

Madilu

D

O

UFUNGUO

Lugarawa

U

L

Mapanda

Ikondo

E

Iwungilo

L

w

M

Uwemba

Lupanga Madope Mlangali Mawengi Milo

a

4

O

I

Mpaka wa Wilaya

Ikuka

Matola

Lupila

I

Kiyowela

Njombe

Luponde

D

Mdabulo

Mufindi

Njombe Mjini Kidegembye

Makete

Zi

Mdandu

Igosi

Iniho Lupalilo Bulongwa

N

K

Barabara Ndogo

hu

Ipelele Kigulu

Usuka

Mfumbi

hu

Ikuwo

I

Ihalimba

k uu

Boma la Ng'ombe Kibengu

Mtwango Igongolo

Ru

Kitulo

Makambako Mahongole

Ilembula

Luhunga

Mninga Ifwagi Kasanga Mtambula Itandula Makungu

Saja

Matamba Mlondwe

Rungemba

Mtwango

Malangali Dunda

Ukumbi

Mafinga Bumilayinga

Ihowanza

Ifunda

lula

Irole

Mtitu

Mgama

Lumuli

Wasa

Magulilwa

M

Mahenge

Ulanda Kalenga Mseke

a

Uhambingeto

Mtwivila

IRINGA Iringa (M) Mwangata Maboga

Ruah

Image

Lukosi

Idodi

Masasi

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

Ilala Kitanzini Kitwiru Kwakilosa Makorongoni Mivinjeni Mlandege Mshindo

Lugha

Wazungumzaji

Bena

103,226

Kinga

67,146

Hehe

45,006

Gogo

8,966

Manda

5,208

Kisi

2,785

Swahili

1,855

Sangu

1,429

Nyakyusa

1,196

Wanji

985

Sukuma

484

Pangwa

161

Ndamba

147

Hakuna

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

21

L U G H A

A

Z A

B

T A N Z A N I A C

MKOA WA IRINGA

LUGHA YA TATU KWA UKUBWA MARA

ERA

MWANZA

ARUSHA

RO

MANYA R

A

KIGOMA TABORA SING

IDA

TANGA

I

RUKWA RO

y ik a

RO

GO

MBEYA IRINGA

125 Kilomita

250

yasa aN Ziw

0

Itunundu

PEMBA UNGUJA Bahari DSM ya Hindi

MO

ga n an

aT

DODOMA

AN

50 Zi w

25 Kilomita

JA

0

K’N

SHINYANGA

PW

1

Ramani ya Mikoa ya Tanzania

Ziwa Viktoria

KAG

Kas

LINDI RUVUMA

MTWARA

Izazi Malengamakali

lolompya

R

I

N

G

A

(

V

) a

M

Mlowa

Kiwere Mtwivila

Maboga

Gombavanu

Ikweha

M

Nyololo

U

F

Wanging'ombe

Kitulo

E

Ikuwo

T

E

Mfumbi

Kigulu

Imalinyi

Wangama

Ipelele

N

Iwawa Mang'oto

J

Kipagalo Mbalatse Ukwama Ipepo

O

Kilondo

E

E

a

Ny asa

Lupingu

Ludewa Iwela

Ihanu

Mapanda

Ibumi

Mkomang'ombe Luilo

Manda

L

O

Idete

UFUNGUO

Idamba

Jina la Kata Mto Mpaka wa Wilaya

Mpanga TAZARA

Mpaka wa Mkoa Barabara Ndogo Barabara Kuu

Idamba

W AMavanga

Ludewa

O

Mji Mkuu wa Mkoa

Kifanya

Ludende Mundindi

Makonde Luana

L

Ukwega

I

Mdabulo

Madilu

D

I

Mji Mkuu wa Wilaya

Lugarawa

U

K

Boma la Ng'ombe Kibengu

Lupembe

Yakobi

Uwemba

Lupanga Madope Mlangali Mawengi Milo

w

B

Iwungilo

L

Uabaga

Ikondo

Ikuka

M

k uu

Reli

Matola

Lupila

Lumbila

D

M

Udekwa

Kilolo

Kiyowela

Njombe

Luponde

N

Mufindi

Njombe Mjini Kidegembye

Makete

Zi

Mdandu

Igosi

Iniho Lupalilo Bulongwa

I

Ihalimba

lula

Irole

Mtwango Igongolo

Usuka

hu

K

hu

A

Makambako Mahongole Ilembula

Ru

M

Luhunga

Mninga Ifwagi Kasanga Mtambula Itandula Makungu

Saja

Luduga

Rungemba

Mtwango

Gowole Mbalamaziwa

Dunda

Ukumbi

Mafinga

Malangali

Matamba Mlondwe

Ifunda

Salavanu

Bumilayinga Ihowanza

Magulilwa

a

Uhambingeto

Mtitu

Mgama

Lumuli

Wasa Sadani

Mseke

Ruah

Image

Mahenge

Ulanda Kalenga

Mahuninga

4

Nzihi

Nduli

IRINGA Iringa (M) Mwangata

2

3

Kihorogota

u ku

Ru

ah

I

Lukosi

Idodi

Masasi

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

Majina ya kata ambazo hazikuonyeshwa kwenye ramani Ilala Kitanzini Kitwiru Kwakilosa Makorongoni Mivinjeni Mlandege Mshindo

Lugha

Wazungumzaji

Bena

26,695

Kinga

24,891

Hehe

8,314

Pangwa

3,826

Maasai

3,665

Gogo

2,352

Sukuma

2,048

Sangu

1,425

Kisi

1,307

Nyakyusa

760

Datooga

489

Swahili

381

Wanji

242

Ngoni

122

Matumbi

99

Rangi

30

Hakuna

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

23

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Mkoa wa Kagera Lugha

Biharamulo

Bukoba (M)

Haya

3,396

74,804

Nyambo

2,314

2,740

Sukuma

24,946

Chato

241,205

7,335

Karagwe

Missenyi

Muleba

Shubi

909

318,255

4,409

799,454

347,822

176

481

6,973

360,505

6,951

25,230

135

54,275

418

935

183

Nyarwanda Swahili

18,095 22,272

6

153,310

155,305

8,453

29,619

128,438

82,832

85,142

1,889

8,886

8,917

10,151

15,015

57,472

556

35,533

36,124

29

Ganda

201,244

183

2,310

Ha

Jumla

110,361

1,812 64,092

Ngara

39,691

169,347

Hangaza Subi

Bukoba

83,562

26,244

Kerewe

442

Jita

887

Rundi

2

8,364

11,406

16,746

2,460

1,687

4,343

Zinza

3,963

Nyankore 3,766

20,212 20,096 6,718

17,882

11,972

16,043

855

14,452

540

4,306

Kiga

662

Leki Longo

5,134

109 13,597

Sumbwa

26,244

0

0

662

363

363

352

352

Luo Lingala

225

225

73

73

Lugha Kuu Kumi za Mkoa wa Kagera 1,000,000

Wilaya 74,804

Biharamulo

100,000

Bukoba (M) Bukoba

Wa z u n g u m z a j i

10,000

Chato 1,000 Karagwe 100

Missenyi Muleba

10

Ngara da an G

Sw ah ili

w ya r N

Lugha

24

an da

H a

ub i Sh

bi Su

H

an ga z

a

a ku m Su

bo N ya m

H ay

a

1

L U G H A

A

Z A

B

T A N Z A N I A C

MKOA WA KAGERA

LUGHA YA KWANZA KWA UKUBWA Kas 0

20 Kilomita

1

e Kag r a

40

Kashenye

M

Bugomora

Murongo

I

S

S

E

N

Y

Nsunga

Kibingo

Kasambya

Bunazi

Kaisho Kamuli

Katoro

Kimuli Kituntu

Nkwenda

Rwabwere

K

Mji Mkuu wa Mkoa

A

Jina la Kata

A

G

W

Bugene

B

E

Ndama

Nyabiyonza Kibondo

Barabara Ndogo

O

M

Lugha

Wazungumzaji

Haya

730,155

Nyambo

347,822

Sukuma

194,982

Hangaza

150,413

U

L

E

90,845

Subi

52,867

Ha

45,755

Ganda

19,720

Kerewe

5,353

Mugoma

Ziwa Burigi

Nyakasimbi

A

Ngara

R

Ntobeye Nyamiyaga Ngara Mjini Kibimba

Lu

iza

Kisiwa cha Mazinga

Karambi

Mazinga

G

Muganza Kigongo Nyarubungo

Nyamirembe

Nyakahura

N

Ichwankima

Biharamulo B

Keza

I

H

A

R

A

M

IIemela

Kachwamba

U

L

O

Bugarama

Muganza

Makurugusi

Nyabusozi Buziku Lusahunga

KAG ERA

ARUSHA K’N JA RO

MANYA R

A

KIGOMA TABORA IDA

TANGA SING

DODOMA

PEMBA

GO

MBEYA IRINGA

125 Kilomita

250

yasa aN Ziw

0

AN PW

y ik a

RO

I

RUKWA

RO

ga n an

UNGUJA Bahari DSM

LINDI RUVUMA

ya Hindi

MO

Zi w

aT

MTWARA

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

C

H

A T O

Bwera Bwanga

Kalenge

Buseresere

Muhama

Ramani ya Mikoa ya Tanzania

Bakoba Bilele Buhembe Hamugernbe Ijuganyondo Kagondo Kahororo Kashai Kibeta Kitendaguro Miembeni Nshambya Nyanga Rwamishenye

Chato

Bukome

Murusagamba

Majina ya kata ambazo hazikuonyeshwa kwenye ramani

Chato

Katende

Nyamigogo

MWANZA

Kisiwa cha Ikuza

Kimwani

Runazi

SHINYANGA

Ziwa Viktoria Kisiwa cha Iroba

Biharamulo Mjini

Nyakisasa

Bukiriro

4

Kisiwa cha Bumbire

Rusumo

Rulenge

MARA

Goziba

Muleba

Muleba Kibanga Magata Karutanga

Kyebitembe

Kabanga

Ziwa Viktoria

Bumbire

Kasharunga

Ziwa Bisongu

Kanazi

Mabawe

Muhutwe Muyondwe

Mubunda Ziwa Lw elo

A

Kirushya

B

Biirabo

Burungura

Rugu

Nyakakika

A

Shubi

A

Bulyakashaju Kamachumu Izigo Rubale Kikomero Ibuga Buganguzi Ijumbi Kishanda Kagoma Ngenge Kishanda Rushwa Nshamba Bureza

Bweranyange

Reli

B

Buterankuzi Mikoni

Izimbya

Ihembe

Nyaishozi

Barabara Kuu

3

K

Kabirizi

Mpaka wa Mkoa

U

Ikondo

Mpaka wa Wilaya

Ruhunga

Kibirizi

Ziwa Mujunju Nyakahanga Kiruruma

Mto

2

R

Ihanda

Kayanga

Kasharu

Ruhanga

Mji Mkuu wa Wilaya

Kayanga

Karabagaine BUKOBA

Bujugo Maruku Kaibanja Kanyangereko Ziw a Ik im b a Nyakibimbili Katerero Ibwera

Kyamuraile

UFUNGUO

Bukoba (M)

Kilimilile

Isingiro Kyerwa

Bwanjai Buhendangabo Kitobo Bugorora Gera Nyakato Bugandika

Kyaka

Kihanga

Igurwa

Minziro

I

Mabira

Minziro

Rubafu Ruzinga Kanyigo Kishanje Ishunju Buyango Ishozi Kaagya

Kakunyu

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

25

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Wilaya za Biharamulo,Bukoba (M), Bukoba na Chato Lugha Biharamulo Ha 54,275 Haya 3,396 Jita 887 Kerewe 442 Nyambo 2,314 Nyarwanda 935 Rundi 1,687 Shubi 2,310 Subi 64,092 Sukuma 24,946 Sumbwa 3,766 Swahili 6

70,000

Ha

60,000

Haya

50,000

Jita

40,000

Nyambo

Kerewe Nyarwanda

30,000

Rundi Shubi

20,000

Subi Sukuma

10,000

Sumbwa Swahili

0

Biharamulo

Ha

80,000

Lugha

Bukoba (M)

Ha Hangaza Haya Jita Nyambo

418 1,812 74,804 2 2,740 183 909

Nyarwanda

Subi

Lugha Haya Swahili

Lugha Ha Haya

Jita Kerewe Leki Longo Subi Sukuma Sumbwa Zinza

26

Bukoba 241,205 29

70,000

Hangaza

60,000

Haya

50,000

Jita

40,000

Nyambo

30,000

Nyarwanda

20,000

Subi

10,000 0

Bukoba (M)

260,000 240,000 220,000 200,000 180,000 160,000 140,000 120,000 100,000 80,000 60,000 40,000 20,000 0

Chato

18,095 7,335 16,746 8,364 363 352 25,230 169,347 540 3,963

Haya Swahili

Bukoba

180,00

Ha Haya Jita Kerewe Leki Longo Subi Sukuma Sumbwa Zinza

160,00 140,00 120,00 100,00 80,00 60,00 40,00 20,00 0

Chato

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Wilaya za Karagwe, Missenyi, Muleba na Ngara

Lugha Haya

Karagwe 39,691

Kiga

662

Nyambo

347,822

Nyankore

13,597

Nyarwanda

22,272

Subi

135

Zinza

109

Lugha

183

Hangaza Haya Jita

Haya Kiga Nyambo Nyankore Nyarwanda Subi Zinza

Karagwe

Muleba 8,886

Ha

360,000 340,000 320,000 300,000 280,000 260,000 240,000 220,000 200,000 180,000 160,000 140,000 120,000 100,000 80,000 60,000 40,000 20,000 0

318,255 2,460

320,000 300,000

Ha

280,000 260,000 240,000

Haya

Hangaza Jita

220,000

Kerewe

Kerewe

11,406

200,000 180,000

Lingala

73

160,000

Luo

140,000

Nyambo

Luo

225

Nyambo

481

Nyarwanda

10,151

Lingala

120,000

Nyarwanda

100,000 80,000

Rundi

60,000

Subi Sukuma

Rundi

5,134

40,000

Subi

8,453

0

Sukuma

6,951

Lugha Hangaza

11,972 Ngara 153,310

Haya

4,409

Nyambo

6,973

Nyarwanda

Swahili

Muleba

Zinza

556

Swahili Zinza

20,000

15,015

Rundi

6,718

Shubi

82,832

Subi

29,619

Swahili

35,533

160,000 150,000 140,000 130,000 120,000 110,000 100,000 90,000 80,000 70,000 60,000 50,000 40,000 30,000 20,000 10,000 0

Hangaza Haya Nyambo Nyarwanda Rundi Shubi Subi Swahili

Ngara

Lugha Ganda Ha Haya

Missenyi 26,244 1,889

120,000 100,000

Ha

80,000

Haya

110,361

Nyambo

176

Nyankore

855

Nyarwanda

8,917

Rundi

4,343

Nyambo

60,000

Nyankore Nyarwanda

40,000

Rundi 20,000 0

28

Ganda

Missenyi

L U G H A

A

Z A

B

T A N Z A N I A C

MKOA WA KAGERA

LUGHA YA PILI KWA UKUBWA Kas

e Kag r a

Kashenye

Rubafu Ruzinga Kanyigo Kishanje Ishunju Buyango Ishozi Kaagya

Kakunyu

1

M

Bugomora

Murongo

I

S

S

E

UFUNGUO

Kaisho

Kyerwa

Jina la Kata

Minziro

Kimuli Kituntu

Nkwenda

Kayanga Rwabwere

K

Barabara Ndogo

R

Ihanda

Kiruruma

Barabara Kuu

Ziw a Mujunju

48,351

Kibondo

Jita

12,716

Rundi

12,304

Nyankore

11,698

Kerewe

7,276

Zinza

6,970

Ganda

6,200

Swahili

4,701

Sumbwa

3,520

Nyambo

2,701

Hangaza

799

U

L

E

B

B

Biirabo

A

Muhutwe Muyondwe

A

Ziwa Burigi

Nyakasimbi

Kisiwa cha Iroba Kisiwa cha Mazinga

Karambi

Mazinga

Rusumo

Mugoma

Ntobeye Nyamiyaga Ngara Mjini

Ngara

Kibimba

Kanazi

Lu

iza

Nyamirembe

Nyakahura

Ichwankima

Biharamulo

Rulenge Bukiriro

Kigongo Nyarubungo

Nyakisasa

Kabanga

Muganza

Biharamulo Mjini

N

Mabawe

B

Keza

I

H

A

R

A

M

Bugarama

Muganza

IIemela

Kachwamba

U

L

O

Makurugusi

Nyabusozi Buziku Lusahunga

KAG ERA

MWANZA

ARUSHA K’N JA RO

MANYA R

A

KIGOMA TABORA IDA

TANGA SING

DODOMA

PEMBA

GO

MBEYA IRINGA

125 Kilomita

250

yasa aN Ziw

0

AN

y ik a

RO

I

RUKWA

RO

ga n an

UNGUJA Bahari DSM

LINDI RUVUMA

ya Hindi

MO

Zi w

aT

PW

4

MTWARA

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

C

H

A T O

Bwera Bwanga

Kalenge

Buseresere

Muhama

Ramani ya Mikoa ya Tanzania

Bakoba Bilele Buhembe Hamugernbe Ijuganyondo Kagondo Kahororo Kashai Kibeta Kitendaguro Miembeni Nshambya Nyanga Rwamishenye

Chato

Bukome

Nyamigogo

Murusagamba

Majina ya kata ambazo hazikuonyeshwa kwenye ramani

Chato

Katende

Runazi

SHINYANGA

Kisiwa cha Ikuza

Kimwani

Kyebitembe

Kirushya

MARA

Kisiwa cha Bumbire

Ziwa Viktoria

Kasharunga

Ziwa Bisongu

Goziba

Muleba

Mubunda Ziwa Lw elo

Hakuna

Ziwa Viktoria

Bumbire

Muleba Kibanga Magata Karutanga

Burungura

Rugu

Nyakakika

A

12,791

R

Sukuma

O

Mikoni Bulyakashaju Kamachumu Kibirizi Izigo Rubale Kikomero Ibuga Buganguzi Ijumbi Kishanda Kagoma Ngenge Kishanda Rushwa Nshamba Bureza

Ihembe

Nyaishozi

K

Buterankuzi

Izimbya

Nyakahanga

A

15,864

E

Ndama

M

G

Ha

W

Bugene

U

Bweranyange

Nyarwanda 26,147

3

Bujugo Maruku Kanyangereko Nyakibimbili Ziw a Ik im b a Katerero Ruhunga Ibwera Kaibanja

Kabirizi

57,046

Haya

G

Nyabiyonza

Wazungumzaji

Subi

A

B

Kasharu

Ikondo

Reli

2

A

Kayanga

Karabagaine BUKOBA

Ruhanga

Mpaka wa Mkoa

Bukoba (M)

Kilimilile

Kyamuraile

Mpaka wa Wilaya

Bwanjai Buhendangabo Kitobo Bugorora Gera Nyakato Bugandika

Katoro

Mto

Lugha

Kasambya

Kyaka

Kihanga

Igurwa

Isingiro

Mji Mkuu wa Mkoa

Minziro

I

Bunazi Kamuli

Mji Mkuu wa Wilaya

Y

Nsunga

Mabira Kibingo

N

0

20 Kilomita

40

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

27

L U G H A

A

Z A

B

T A N Z A N I A C

MKOA WA KAGERA

LUGHA YA TATU KWA UKUBWA Kas

e Kag r a

Kashenye

1

Rubafu Ruzinga Kanyigo Kishanje Ishunju Buyango Ishozi Kaagya

Kakunyu

M

Bugomora

Murongo

I

S

S

E

N

Y

Mabira Kibingo

Kamuli

Katoro

Kayanga

Nkwenda

Mto

K

Mpaka wa Wilaya Mpaka wa Mkoa

A

Ziwa Mujunju

G

Wazungumzaji 29,834

10,568

Zinza

7,891

Sukuma

5,711

Kerewe

3,950

Hangaza

3,663

Rundi

3,429

Nyambo

3,235

Jita

2,843

Kiga

Muhutwe Muyondwe

Nyakasimbi

L

E

B

Biirabo

A

Ntobeye Nyamiyaga Ngara Mjini

Ngara

Lu

iza

Kisiwa cha Mazinga

Karambi

Mazinga

Kibimba

Kigongo Nyarubungo

Nyamirembe Ichwankima

Biharamulo

Nyakisasa

Bukiriro

Muganza

Nyakahura

Rulenge

B

Keza

I

H

A

R

A

M

IIemela

Kachwamba

U

L

O

Muganza

Murusagamba

Makurugusi

Nyabusozi Buziku Lusahunga

Majina ya kata ambazo hazikuonyeshwa kwenye ramani

KAG ERA

ARUSHA K’N JA RO

MANYA R

A

KIGOMA TABORA IDA

TANGA SING

DODOMA

PEMBA

GO

MBEYA IRINGA

125 Kilomita

250

yasa aN Ziw

0

AN PW

y ik a

RO

I

RUKWA

RO

ga n an

UNGUJA Bahari DSM

LINDI RUVUMA

ya Hindi

MO

Zi w

aT

MTWARA

Bakoba Bilele Buhembe Hamugernbe Ijuganyondo Kagondo Kahororo Kashai Kibeta Kitendaguro Miembeni Nshambya Nyanga Rwamishenye

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

C

H

A T O

Bwera Bwanga

Kalenge

Buseresere

Muhama

Ramani ya Mikoa ya Tanzania

Chato

Bukome

Nyamigogo Bugarama

Chato

Katende

Runazi

MWANZA

Kisiwa cha Ikuza

Kimwani

Biharamulo Mjini

N

Kanazi

Kabanga

SHINYANGA

Ziwa Viktoria

Rusumo

Mugoma

4

Kisiwa cha Bumbire

Kisiwa cha Iroba

Kyebitembe

Mabawe

MARA

Goziba

Muleba

Muleba Kibanga Magata Karutanga

Kasharunga

Ziwa Bisongu

Kirushya

Ziwa Viktoria

Bumbire

Mubunda

662

Hakuna

U

Ziwa Burigi

Ziwa Lw elo

A

Haya

A

Bulyakashaju Kamachumu Izigo Rubale Kikomero Ibuga Buganguzi Ijumbi Kishanda Kagoma Ngenge Kishanda Rushwa Nshamba Bureza

Burungura

Rugu

Nyakakika

R

12,506

B

Izimbya

Ihembe

Nyaishozi

A

Subi

O

Buterankuzi Mikoni

Kibirizi

M

G

13,781

K

Bweranyange

Nyarwanda 16,661 Ha

U

Ikondo

Lugha Swahili

E

Ndama

Ruhunga

Kabirizi

Kibondo

Reli

W

Bugene

Nyabiyonza

Barabara Kuu

3

A

B

Nyakahanga

Kiruruma

Barabara Ndogo

2

R

Ihanda

Kayanga

Ruhanga

Rwabwere

Kasharu

Bujugo Maruku Nyakibimbili Kanyangereko Ziw a Ik im b a Katerero Ibwera

Kituntu

Jina la Kata

Karabagaine BUKOBA

Kaibanja

Kyamuraile

Mji Mkuu wa Mkoa

Bukoba (M)

Kilimilile

Kimuli

Kyerwa

Bwanjai Buhendangabo Kitobo Bugorora Gera Nyakato Bugandika

Kyaka

Kihanga

Igurwa

Isingiro

Mji Mkuu wa Wilaya

Minziro

Kasambya

Bunazi

Kaisho

UFUNGUO

Minziro

I

Nsunga

0

20 Kilomita

40

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

29

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Mkoa wa Kigoma

Lugha

Kasulu

Ha

Kibondo

Kigoma (V)

Kigoma (M)

Jumla

483,778

267,202

174,295

12,240

937,516

Swahili

25,184

126,204

242,038

119,393

512,819

Rundi

18,271

19,632

10,201

3,509

51,612

Tongwe

37,284

39

37,323

Bembe

17,515

3,893

21,408

5,586

298

5,884

3,898

3,898

937

1,070

Fipa Haya Bwali

132

Nyamwezi

894

894

Rangi

390

390

Zinza

349

349

Bende

123

58

Lugha Kuu Kumi za Mkoa wa Kigoma 1, 000, 000

483,778

Wilaya

100, 000

Kasulu

Wa z u n g u m z a j i

10, 000

Kibondo

1, 000

100

Kigoma (V)

10

Kigoma (M)

Lugha

30

gi an R

al i ya m w ez i

Bw

N

H ay a

pa Fi

be m Be

e gw

di

To n

R un

ili ah Sw

H

a

1

181

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Wilaya za Kasulu na Kibondo

500,000 450,000 400,000

Lugha Ha Rundi Swahili

Kasulu 483,778 18,271 25,184

350,000

Ha

300,000

Rundi

250,000

Swahili

200,000 150,000 100,000 50,000 0

Lugha Ha Rangi

267,202 390

Rundi

19,632

Swahili

126,204

Zinza

32

Kibondo

349

270,000 260,000 250,000 240,000 230,000 220,000 210,000 200,000 190,000 180,000 170,000 160,000 150,000 140,000 130,000 120,000 110,000 100,000 90,000 80,000 70,000 60,000 50,000 40,000 30,000 20,000 10,000 0

Kasulu

Ha Rangi Rundi Swahili Zinza

Kibondo

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Wilaya za Kigoma (V) na Kigoma (M)

Lugha Bembe Bende Bwali Fipa Ha Nyamwezi Rundi Swahili Tongwe

Kigoma (V) 17,515 123 132 5,586 174,295 894 10,201 242,038 37,284

250,000 240,000 230,000 220,000 210,000 200,000 190,000 180,000 170,000 160,000 150,000 140,000 130,000 120,000 110,000 100,000 90,000 80,000 70,000 60,000 50,000 40,000 30,000 20,000 10,000 0

Bembe Bende Bwali Fipa Ha Nyamwezi Rundi Swahili Tongwe

Kigoma (V)

120,000 110,000

Bembe

100,000

Lugha

Bembe Bende Bwali Fipa Ha Haya Rundi Swahili Tongwe

Kigoma (M)

3,893 58 937 298 12,240 3,898 3,509 119,393 39

Bende

90,000

Bwali

80,000

Fipa

70,000

Ha

60,000 50,000

Haya

40,000

Rundi

30,000

Swahili

20,000

Tongwe

10,000 0

Kigoma (M)

34

L U G H A A

Z A

T A N Z A N I A

B

C

MKOA WA KIGOMA

LUGHA YA PILI KWA UKUBWA KAG

MARA

ERA

Nyamtukuza

Ramani ya Mikoa ya Tanzania

Ziwa Viktoria

MWANZA

ARUSHA

A

Muhange

TABORA IDA

125 Kilomita

250

PW

RO

AN

I

0

yasa aN Ziw

Kakonko

Kasanda

ya

RO

GO

MBEYA IRINGA

Rugenge Gwanumpu

UNGUJA Bahari DSM

RUKWA

y ik a

Kasuga

50

PEMBA

DODOMA

Hindi

MO

ga n an

aT

25 Kilomita

TANGA SING

Zi w

0

MANYA R

KIGOMA

RO

Kas

JA

1

Nyabibuye

K’N

SHINYANGA

LINDI RUVUMA

MTWARA

Mugunzu Misezero

Bunyambo Mabamba Kizazi Itaba

Kitanga

Kibondo

Murungu Kitahana Kibondo Mjini

Kumsenga Rugongwe

K

I

Heru Ushingo

Mala

ga

O

N

D

O

r

as

Kilelema

i

2

B

Nyamugali

Kajana Muyama

Munanila Buhoro Buhigwe Munyegera

K

Muhinda Kagunga

Janda

Mkigo Mwarngongo

Rusaba

A

S

Msambara Kigondo

Muhunga

Kasulu Mjini

Nyamidaho Kitagata

U

Nyakitonto

Ruhita Titye

Kalinzi Muzenze

U

Busagara

Nyamnyusi

Murufiti

Kasulu

L

Kagera Nkanda

Bitale

Z

Uvinza

Kitongoni

Ilagala

K

I

Mji Mkuu wa Mkoa

asi

Simbo

i w

3

Mji Mkuu wa Wilaya

Kandaga

gar

Kigoma Gungu KIGOMA Rusimbi (M) Kasingirima

Matendo

UFUNGUO

Rongwe Mpya

Rusesa

Mtego wa Noti

M

Mngonya

Muzye

Kwaga

ala

Mahembe

G

O

Malagara

Sunuka

M

A

(V)

si

a

Barabara Ndogo Barabara Kuu Reli

u

K I G O

Wazungumzaji

Swahili

172,938 62,238

Rundi

21,479 11,190

A (V)

Ha

M

T a n g

Lugha

Bembe Haya

3,898

Fipa

3,356

Tongwe

1,284

a Igalula

n

y

4

Mpaka wa Mkoa

Mganza

Sigunga

Buhingu

Jina la Kata Mto Mpaka wa Wilaya

Nguruka

Lu g u r

Igalula

i

Kalya

k a Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

Majina ya kata ambazo hazikuonyeshwa kwenye ramani Buhanda Businde Kagera Kasimbu Kigoma Bangwe Machinjioni Majengo Mwanga Kaskazini Mwanga Kusini Rubuga

Bwali

125

Hakuna

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

33

L U G H A A

Z A

T A N Z A N I A

B

C

MKOA WA KIGOMA

LUGHA YA TATU KWA UKUBWA KAG ERA

MARA MWANZA

Nyamtukuza

IDA

TANGA SING

UNGUJA Bahari DSM ya

250

RO GO RO

yasa aN Ziw

125 Kilomita

PW

y ik a

MBEYA

0

AN

I

RUKWA

IRINGA

Kakonko

PEMBA

DODOMA

Hindi

MO

ga n an

Rugenge Gwanumpu

50

RO

A

Zi w

aT

Kasuga

25 Kilomita

JA

TABORA

Muhange

0

MANYA R

KIGOMA

Nyabibuye

Kas

ARUSHA

SHINYANGA

K’N

1

Ramani ya Mikoa ya Tanzania

Ziwa Viktoria

LINDI RUVUMA

MTWARA

Kasanda Mugunzu Misezero

Bunyambo Mabamba Kizazi Itaba

Kitanga

Kibondo

Murungu Kitahana Kibondo Mjini

Kumsenga Rugongwe

K

I

Heru Ushingo

Mala

ga

O

N

D

O

r

as

Kilelema

i

2

B

Nyamugali

Kajana Muyama

Munanila Buhoro Buhigwe Munyegera

K

Muhinda Kagunga

Janda

Mkigo Mwarngongo

Rusaba

A

S

Msambara Kigondo

Muhunga

Kasulu Mjini

Nyamidaho Kitagata

U

Nyakitonto

Ruhita Titye

Kalinzi Muzenze

U

Busagara

Nyamnyusi

Murufiti

Kasulu

L

Kagera Nkanda

Bitale

Z

asi

Kandaga

Simbo

Uvinza

Kitongoni

Ilagala

K

i w

3

Matendo

I

gar

Kigoma Gungu KIGOMA Rusimbi (M) Kasingirima

Rongwe Mpya

Rusesa

Mtego wa Noti

M

Mngonya

Muzye

Kwaga

ala

Mahembe

G

O

Malagara

Sunuka

M

A

(V)

si

UFUNGUO Mganza

Mji Mkuu wa Wilaya Mji Mkuu wa Mkoa

Nguruka

a

Lu g u r

Igalula u

Jina la Kata Mto

K

Mpaka wa Wilaya Mpaka wa Mkoa

I G

Barabara Kuu Reli

M A

Lugha

Wazungumzaji

Rundi

25,898

Ha

12,801

(V)

O

T a n g

Barabara Ndogo

Sigunga

a Buhingu

Igalula

n

y

4

i

Kalya

k a Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

Majina ya kata ambazo hazikuonyeshwa kwenye ramani Buhanda Businde Kagera Kasimbu Kigoma Bangwe Machinjioni Majengo Mwanga Kaskazini Mwanga Kusini Rubuga

Bembe

8,012

Swahili

4,693

Tongwe

4,123

Fipa

2,230

Bwali

401

Zinza

349

Hakuna

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

35

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Mkoa wa Kilimanjaro Lugha

Hai

Asu

Moshi (M)

3,467

Mwanga

30,816

36,346

8,185

3,289

Chagga-Rombo

Chagga-Mashami

Moshi (V)

134,440

Rombo

86,680

Same

280

Siha

204,677

190,291

Jumla 362,267

459

202,224

56,511

194,575

397

141,542

2,713

911

6,142

134,858

145

354

15,351

44,788

37,438

9,195

1,370

67,789

Chagga

51,231

12,211

Chagga-Mochi

10,321

36,823

47,144

924

39,440

40,364

Chagga-Vunjo Swahili Chagga-Woso

Chagga-Uru Maasai

16,989

Gweno

652

Meru

390

577

271

1,160

23,032

317

12,779

4,608

615

3,860

106

Kahe

9,130

Safwa

1,383

Arusha

81,181

4,704

1,926

Sambaa

97,932 2,828

68,536

1,085

1,304

17,225

39,106 25,115

1,983

98

20,400

32

6,364

956

4,524

10,362 9,130 6,864

3,857

Luo

3,857

3,262

3,262

Hanju

1,390

Nilamba

1,390

394

909

Kikuyu

631

Kamba

424

Somali

445

1,303

307

938

375

799

188

633

Ngoni

444

444

Manda

424

424

Nyasa

349

349

Hehe

155

155

Bena

116

116

Kurya

77

77

Nyakyusa

56

56

Haya

37

37

Rundi

33

Sukuma

33

27

27

Malila

20

Zigua

20

6

6

Lugha Kuu Kumi za Mkoa wa Mtwara Wilaya

1, 000, 000

Hai

204,677

100, 000

Moshi (M) Moshi (V) Mwanga

1, 000

Rombo

100

Same

10

Siha

36

i sa aa M

ru -U ga

Ch

-M ga ag

ag

oc hi

ga ag Ch

ga ag Ch

Lugha

Ch

o -W os

ili ah Sw

jo -V un ga

Ch

ag

as ha -M

ga ag Ch

ag

ga

-R om

As Ch

m

bo

i

1 u

Wa z u n g u m z a j i

10, 000

L U G H A A

Z A

T A N Z A N I A

B

C

MKOA WA KILIMANJARO

LUGHA YA KWANZA KWA UKUBWA Kas KAG

40

MWANZA

ARUSHA K’N

SHINYANGA

JA RO

MANYA R

A

KIGOMA TABORA IDA

TANGA SING

I

H

R

A

Tarakea Motamburu

O

M

Siha Mashariki Masama Magharibi

Hai

Ushiri Ikuini

Masama Mashariki

H

Hai Mjini

RO

I

125 Kilomita

250

Uru Mashariki

Kirua Vunjo Magharibi

GO

V

(

I

Mabogini

Kileo

M

O

S

H

Kahe Mashariki

Kahe

Jipe

Arusha Chini

Mwaniko Mwanga

Bwawa la Nyumba ya Mungu

Lang'ata

W Kirya

Ziwa Jipe

Msangeni

Mwanga

M

A

Kifula Shigatini Kighare Kirongwe Ngujini Chomvu

N

G

A

Kilomeni

Kwakoa

Lembeni

Njoro

UFUNGUO

3

MTWARA

Bondeni Karanga Kiboriloni Kilimanjaro Kiusa Korongoni Longuo Majengo Mawenzi Mji Mpya Njoro Pasua Rau

Mahida Holili

Moshi Kirua Vunjo Mashariki Kilema Kusini Mamsera Msaranga MOSHI Machame Kusini Kirua Vunjo Kusini Kaloleni (M) Makuyuni

Masama Rundugai

RUVUMA

Majina ya kata ambazo hazikuonyeshwa kwenye ramani

Mengwe Manda

)

2

Kelamfua Mokala Makiidi Keni Aleni

Uru Shimbwe

Machame Uroki Kirima Masama Kusini Kindi

0

Hindi LINDI

Mkuu

A

Siha Kati

O

ya

Olele Kisale Masangara

I

Sanya Juu

IRINGA

Nanjala Reha Ubetu Kahe

Machame Magharibi

Siha Kaskazini

B

MBEYA

yasa aN Ziw

S

RUKWA

y ik a

Siha Magharibi

PEMBA UNGUJA Bahari DSM

RO

ga n an

Motamburu Kitendeni

DODOMA

MO

Zi w

aT

AN

20 Kilomita

MARA

ERA

0

Ramani ya Mikoa ya Tanzania

Ziwa Viktoria

PW

1

Same

Mji Mkuu wa Wilaya Mji Mkuu wa Mkoa Hedaru

Jina la Kata Mto

Same Mjini

S

Mshewa

A

Mpaka wa Wilaya Mpaka wa Mkoa

Ruvu

Barabara Ndogo

M

E

Mhezi

Msindo

Vudee

Mwembe

Chome

Barabara Kuu

Suji

Reli

4

Kisiwani

Lugha

Wazungumzaji

Asu

348,487

Chagga-Rombo

169,747

Chagga-Mashami

169,015

Chagga-Vunjo

150,580

Chagga-Woso

67,788

Chagga

45,429

Chagga-Mochi

42,858

Chagga-Uru

39,131

Maasai

21,823

Gweno

14,746

Kahe

5,165

Arusha

3,857

Swahili

1,099

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

Makanya

Maore

Vuje Bombo Mtii

Bwambo

Ndungu

Mpinji Myamba Kirangare Kihurio

Hedaru

Vunta

Bendera

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

37

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Wilaya za Hai, Moshi (V) na Moshi (M)

Lugha Asu Chagga-Mashami Chagga-Rombo Chagga-Vunjo Chagga-Woso Gweno Maasai Meru Nilamba Safwa Sambaa Somali Swahili

3,467 190,950 459 397 12,023 652 34,214 10,224 909 4,524 317 445 354

Lugha Arusha Asu Bena Chagga Chagga-Mashami Chagga-Mochi Chagga-Rombo Chagga-Uru Chagga-Vunjo Chagga-Woso Gweno Hanju Hehe Kahe Kamba Maasai Malila Nilamba Nyasa Safwa Sambaa Swahili

Moshi (V) 3,857 36,346 116 12,211 911 36,823 3,289 39,440 134,858 67,789 1,160 1,390 155 9,130 424 1,926 20 394 349 1,383 4,608 44,788

Lugha Asu Chagga Chagga-Mashami Chagga-Mochi Chagga-Rombo Chagga-Uru Chagga-Vunjo Chagga-Woso Gweno Haya Kamba Kurya Luo Meru Nyakyusa Sambaa Somali Sukuma Swahili Zigua

38

Hai

Moshi (M) 30,816 51,231 2,713 10,321 8,185 924 6,142 1,370 271 37 0 77 3,262 106 56 12,779 188 27 15,351 6

Asu Chagga-Mashami Chagga-Rombo Chagga-Vunjo Chagga-Woso Gweno Maasai Meru Nilamba Safwa Sambaa Somali Swahili

200,000 180,000 160,000 140,000 120,000 100,000 80,000 60,000 40,000 20,000 0

Hai

Arusha Asu Bena Chagga Chagga-Mashami Chagga-Mochi

140,000 130,000 120,000 110,000

Chagga-Rombo

100,000

Chagga-Uru Chagga-Vunjo Chagga-Woso

90,000 80,000

Gweno Hanju Hehe

70,000 60,000 50,000 40,000

Kahe Kamba

30,000

Maasai Malila Nilamba

20,000 10,000 0

Moshi (V)

Asu Chagga Chagga-Mashami Chagga-Mochi Chagga-Rombo

55,000 50,000 45,000

Chagga-Uru Chagga-Vunjo Chagga-Woso Gweno Haya Kamba Kurya Luo Meru Nyakyusa

40,000 35,000 30,000 25,000 20,000 15,000 10,000 5,000 0

Nyasa Safwa Sambaa Swahili

Moshi (M)

Sambaa Somali Sukuma Swahili Zigua

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha wilaya za Mwanga, Rombo, Same na Siha

Lugha Asu

Mwanga 86,680

Chagga

390

Gweno

23,032

Kikuyu

631

Maasai

577

Manda

424

Ngoni

444

Rundi

33

Sambaa

615

Asu

90,000 85,000 80,000 75,000 70,000 65,000 60,000 55,000 50,000 45,000 40,000 35,000 30,000 25,000 20,000 15,000 10,000 5,000 0

Chagga Gweno Kikuyu Maasai Manda Ngoni Rundi Sambaa

Mwanga

Asu

200,000

Lugha Asu Chagga Chagga-Rombo Chagga-Vunjo Kamba Kikuyu Maasai Meru Safwa Sambaa Swahili

Rombo 280 4,704 190,291 145 375 307 1,085 32 956 1,983 37,438

180,000

Chagga

160,000

Chagga-Rombo

140,000

Chagga-Vunjo

120,000

Kamba

100,000

Kikuyu

80,000

Maasai

60,000

Meru

40,000

Safwa

20,000

Sambaa

0

Rombo

Swahili

220,000

Asu

200,000 180,000

Lugha Asu

Maasai

160,000

Same

140,000

204,677

120,000

Maasai

1,304

100,000

Sambaa

98

Sambaa

80,000 60,000 40,000 20,000 0

Same

60,000

Lugha Chagga-Mashami

Siha

Chagga-Rombo

459

Chagga-Vunjo

397

Chagga-Woso

2,828

Maasai Meru Nilamba Safwa

Chagga-Mashami

56,511

17,225

Chagga-Rombo Chagga-Vunjo

40,000

Chagga-Woso Maasai Meru Nilamba

20,000

Safwa

6,364 909 4,524

0

Siha

40

L U G H A A

Z A

T A N Z A N I A

B

C

MKOA WA KILIMANJARO

LUGHA YA PILI KWA UKUBWA Kas 40

MARA

ERA

MWANZA

ARUSHA K’N

SHINYANGA

JA RO

MANYA R

A

KIGOMA TABORA IDA

TANGA SING

H

A

O

M

Siha Mashariki Masama Magharibi

Hai

Ushiri Ikuini

Masama Mashariki

H

Uru Mashariki

Mengwe Manda

Kirua Vunjo Magharibi

V

I

Mabogini

Kileo

M

O

S

H

Kahe Mashariki

Kahe

Mwaniko Mwanga

Mwanga

UFUNGUO

Lang'ata

Mji Mkuu wa Wilaya

M

Mji Mkuu wa Mkoa Hedaru

Jipe

Arusha Chini Bwawa la Nyumba ya Mungu

Jina la Kata Mto

RUVUMA

MTWARA

Bondeni Karanga Kiboriloni Kilimanjaro Kiusa Korongoni Longuo Majengo Mawenzi Mji Mpya Njoro Pasua Rau

Mahida Holili

Moshi Kirua Vunjo Mashariki Mamsera Msaranga Kilema Kusini MOSHI Machame Kusini Kirua Vunjo Kusini Kaloleni (M) Makuyuni

Masama Rundugai

250

Majina ya kata ambazo hazikuonyeshwa kwenye ramani

(

2

RO

I

125 Kilomita

)

Hai Mjini

Kelamfua Mokala Makiidi Keni Aleni

Uru Shimbwe

Machame Uroki Kirima Masama Kusini Kindi

0

Hindi LINDI

Mkuu

A

Siha Kati

IRINGA

ya

Olele Kisale Masangara

I

Sanya Juu

O

Nanjala Reha Ubetu Kahe

Machame Magharibi

Siha Kaskazini

B

MBEYA

GO

Tarakea Motamburu

yasa aN Ziw

I

y ik a

S

R

RUKWA

RO

ga n an

Siha Magharibi

PEMBA UNGUJA Bahari DSM

MO

Zi w

aT

Motamburu Kitendeni

DODOMA

AN

20 Kilomita

KAG

0

Ramani ya Mikoa ya Tanzania

Ziwa Viktoria

PW

1

W Kirya

Ziwa Jipe

Msangeni

Kifula Shigatini Kighare Ngujini Kirongwe Chomvu

A

N

G

A

Kilomeni

Kwakoa

Lembeni

Mpaka wa Wilaya Mpaka wa Mkoa Barabara Ndogo

3

4

Njoro

Barabara Kuu

Same

Reli Lugha

Wazungumzaji

Swahili

90,534

Chagga

22,245

Chagga-Mashami

21,891

Asu

12,609

Maasai

12,195

Sambaa

9,725

Chagga-Woso

9,518

Gweno

7,723

Kahe

3,851

Chagga-Mochi

3,632

Chagga-Rombo

3,092

Hanju

1,390

Kikuyu

631

Ngoni

444

Nilamba

Same Mjini

S

Ruvu

Mshewa

A

Kisiwani

M

E

Mhezi

Msindo

Vudee

Mwembe

Chome Suji Makanya

Maore

Vuje Bombo Mtii

Bwambo

Ndungu

Mpinji Myamba Kirangare Kihurio

Hedaru

Vunta

Bendera

3

Hakuna

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

39

L U G H A A

Z A

T A N Z A N I A

B

C

MKOA WA KILIMANJARO

LUGHA YA TATU KWA UKUBWA Kas

MARA

ERA

MWANZA

40

ARUSHA

SHINYANGA

JA

MANYA R

A

KIGOMA

RO

TABORA IDA

TANGA SING

I

H

R

A

M

B

Siha Mashariki Masama Magharibi

Hai

Ushiri Ikuini

Mkuu

A

Siha Kati

Masama Mashariki

H

Uru Mashariki

Kirua Vunjo Magharibi

Moshi Kirua Vunjo Mashariki

Mamsera

Kilema Kusini Msaranga MOSHI Machame Kusini Kirua Vunjo Kusini Kaloleni (M) Makuyuni

V

Masama Rundugai

I

Mabogini

S

H

Kahe Mashariki

Kahe

Kileo

O M UFUNGUO

Mwaniko Mwanga

Lang'ata

Mji Mkuu wa Mkoa

M

Jina la Kata Mto Mpaka wa Wilaya

GO

RUVUMA

AN

MTWARA

W Kirya

Ziwa Jipe

Msangeni

Mwanga

Mji Mkuu wa Wilaya

Hedaru

Jipe

Arusha Chini

Bwawa la Nyumba ya Mungu

RO

I

Mahida Holili

(

2

250

Bondeni Karanga Kiboriloni Kilimanjaro Kiusa Korongoni Longuo Majengo Mawenzi Mji Mpya Njoro Pasua Rau

Mengwe Manda

)

Hai Mjini

125 Kilomita

Hindi LINDI

Majina ya kata ambazo hazikuonyeshwa kwenye ramani

Kelamfua Mokala Makiidi Keni Aleni

Uru Shimbwe

Machame Uroki Kirima Masama Kusini Kindi

0

ya

Olele Kisale Masangara

I

Sanya Juu

O

Nanjala Reha Ubetu Kahe

Machame Magharibi

Siha Kaskazini

IRINGA

Tarakea Motamburu

O

MBEYA

yasa aN Ziw

S

RUKWA

y ik a

Siha Magharibi

PEMBA UNGUJA Bahari DSM

RO

ga n an

Motamburu Kitendeni

DODOMA

MO

Zi w

aT

PW

20 Kilomita

K’N

0

Ramani ya Mikoa ya Tanzania

Ziwa Viktoria

KAG

1

A

Kifula Shigatini Kighare Kirongwe Ngujini Chomvu

N

G

A

Kilomeni

Kwakoa

Lembeni

Mpaka wa Mkoa Barabara Ndogo Barabara Kuu Reli

3

4

Njoro

Lugha

Wazungumzaji

Swahili

90,534

Chagga

22,245

Chagga-Mashami

21,891

Asu

12,609

Maasai

12,195

Sambaa

9,725

Chagga-Woso

9,518

Gweno

7,723

Kahe

3,851

Chagga-Mochi

3,632

Chagga-Rombo

3,092

Hanju

1,390

Kikuyu

631

Ngoni

444

Nilamba

Same Same Mjini

S

Ruvu

Mshewa

A

Kisiwani

M

E

Mhezi

Msindo

Vudee

Mwembe

Chome Suji Makanya

Maore

Vuje Bombo Mtii

Bwambo

Ndungu

Mpinji Myamba Kirangare Kihurio

Hedaru

Vunta

Bendera

3

Hakuna

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

41

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Mkoa wa Lindi

Lugha

Kilwa

Mwera

Lindi (V)

4,199

Matumbi

178,085

Makonde

1,574

Ngindo

Lindi (M)

128,671

Liwale

19,359

Nachingwea

1,932

Ruangwa

81,159

171 77,977

20,273

12,226

Makua

1,778 222

2,331

584

Swahili

450

2,816

278

350,953

337

178,594

4,564

7,505

6,124

118,016

72,729

18,285

398

103,638

1,719

31,948

104

35,770

882

17,047

538

21,605

324

5

3,874

229

2,229

221

Yao

Jumla

115,633

Ndonde

2,458

Ndendeule

89

89

Pogoro

49

49

Ndamba

27

27

Ngoni

22

Lugha Kuu Kumi za Mkoa wa Lindi 1,000,000 178,085

Wa z u n g u m z a j i

100,000

Wilaya

10,000

Kilwa 1,000

Lindi (V) Lindi (M) Liwale

100

Nachingwea Ruangwa

10

Lugha

42

go ro Po

le nd eu

N de

do nd e N

li ah i Sw

Ya o

a ak u M

do gi n N

on de M ak

bi at um M

M

w

er a

1

22

L U G H A A

Z A

T A N Z A N I A

B

C

MKOA WA LINDI

LUGHA YA KWANZA KWA UKUBWA Kas

1

0

30

60

Kilomita

Kijumbi Kipatimu

Tingi Songosongo

Mingumbi Miteja

Chumo

Kandawale

Bahari Kilwa

Mkutano Njinjo

Kimambid u an at M

I

Kikole

ya

Masoko

Hindi

L

Miguruwe

W

Mandawa

L

E

2

K

Kivinje Singino

Mitole

Pande

A

A Likawage

W

Lihimalyao

I

Barikiwa

L

Kiranjeranje kuru wem Mb Mbaya

Makata

Liwale

Liwale'B'

Liwale Mjini

nj

e

Mihumo

Nje

Mirui

Kibutuka

Mangirikiti

Kiang'ara

R Namapwia

Nditi Mnero Ngongo

Mpigamiti Nangano

Ngongowele

3

A

N

Mbondo

Kiegei

UFUNGUO

C

G N I Mnero

Mtua

ru

U

A

Kitomanga

LINDI (V) Nangaru

Nambilanje

Namichiga Chunyu Mandawa

N

Kiwawa

G

W

Narung'ombe Mbekenyera Milola Ruangwa Mandarawe

Nambambo

Nachingwea Namatula

w

ku

A W E Makanjiro

Lionja

H

b

em

Kilolambwani

Mipingo

Nanjirinji

M

Mlembwe

A

Mbanja

Chlkonji Rutamba Ng'apa

LINDI (M) Lindi

Tandangongoro Mingoyo

Ruangwa Nkowe

Mchinge

Matimba

Mnara

Chiponda

Mnolela Nyengedi Mtua

Namupa Mtama Mnacho Chienjere Nyangao Malolo

Marambo

Nachunyu Sudi

Nahukahuka Nyangamara

Kilimani Hewa Ndomoni Naipanga

Mandwanga

Kilima Rondo Mji Mkuu wa Wilaya

Matekwe

Mji Mkuu wa Mkoa

Mihimo

Jina la Kata Mto Mpaka wa Wilaya Mpaka wa Mkoa

81,454

Makua

21,497

Yao

5,793

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

PEMBA UNGUJA Bahari DSM

GO

MBEYA IRINGA

0

125 Kilomita

250

AN PW

RO

I

RUKWA

RO

aT

yasa aN Ziw

Ngindo

TANGA DODOMA

ya Hindi

MO

88,394

A

Makonde

RO

187,042

y ik a

Matumbi

MANYA R

TABORA

ga n an

324,704

ARUSHA

KIGOMA

Zi w

Mwera

MWANZA SHINYANGA

JA

Wazungumzaji

MARA

K’N

Lugha

Ramani ya Mikoa ya Tanzania

Ziwa Viktoria

ERA

4

Jamhuri Makonde Matopeni Mikumbi Mitandi Msinjahili Mtanda Mwenge Nachingwea Ndoro Rahaleo Rasbura Wailesi

KAG

Reli

Majina ya kata ambazo hazikuonyeshwa kwenye ramani

IDA

Barabara Kuu

SING

Barabara Ndogo

LINDI RUVUMA

MTWARA

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

43

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Wilaya za Kilwa, Lindi (V) na Lindi (M)

180,000 160,000

Makonde

140,000

Matumbi

120,000

Lugha Makonde Matumbi Mwera Ngindo Swahili Yao

Kilwa 1,574 178,085 4,199 12,226 450 222

Mwera

100,000

Ngindo

80,000

Swahili

60,000

Yao

40,000 20,000 0

Kilwa

Lugha Makonde Makua Mwera Swahili Yao

Lugha Makonde Makua Matumbi Mwera Swahili Yao

44

Lindi (V) 77,977 1,778 128,671 2,816 2,331

Lindi (M) 20,273 221 171 19,359 278 584

130,000 120,000 110,000 100,000 90,000 80,000 70,000 60,000 50,000 40,000 30,000 20,000 10,000 0

Makonde Makua Mwera Swahili Yao

Lindi (V)

22,000 20,000 18,000 16,000 14,000 12,000 10,000 8,000 6,000 4,000 2,000 0

Makonde Makua Matumbi Mwera Swahili Yao

Lindi (M)

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Wilaya za Liwale, Nachingwea na Ruangwa

75,000 70,000 65,000

Lugha Makonde Makua Mwera Ndamba Ndendeule Ndonde Ngindo Pogoro Yao

Liwale 4,564 1,719 1,932 27 89 229 72,729 49 882

Makonde Makua

60,000 55,000

Mwera

50,000 45,000

Ndamba Ndendeule

40,000 35,000

Ndonde

30,000 25,000

Ngindo

20,000

Pogoro

15,000 10,000 5,000 0

Yao

Liwale

90,000

Makonde

80,000

Lugha Makonde Makua Mwer Ndonde Ngindo Swahili Yao

Nachingwea 7,505 31,948 81,159 2,229 18,285 324 17,047

Makua

70,000 60,000

Mwera

50,000

Ndonde

40,000

Ngindo

30,000

Swahili

20,000

Yao

10,000 0

Nachingwea

120,000

Lugha Makonde Makua Matumbi Mwera Ngindo Ngoni Swahili Yao

Ruangwa 6,124 104 337 115,633 398 22 5 538

110,000

Makonde

100,000

Makua

90,000

Matumbi

80,000

Mwera

70,000

Ngindo

60,000

Ngoni

50,000 40,000

Swahili

30,000

Yao

20,000 10,000 0

Ruangwa

46

L U G H A

A

Z A

B

T A N Z A N I A C

MKOA WA LINDI

LUGHA YA PILI KWA UKUBWA Kas

1

0

30

60

Kilomita

Kijumbi Kipatimu

Tingi Chumo

Kandawale

Songosongo

Mingumbi Miteja

Bahari Kilwa

Mkutano Njinjo

Kimambid u an at M

I

Miguruwe

L

Kikole

ya

Masoko

Hindi W

Mandawa

L

E

2

K

Kivinje Singino

Mitole

Pande

A

A Likawage

W

Lihimalyao

I

Barikiwa

L

Kiranjeranje kuru wem Mb Mbaya

Makata

Liwale

Liwale'B'

Liwale Mjini

nj

e

Mihumo

Nje

Mirui

Kibutuka

Mangirikiti

Kiang'ara

Namapwia

Nditi Mnero Ngongo

Mpigamiti

3 UFUNGUO

N

Mji Mkuu wa Wilaya Mji Mkuu wa Mkoa Jina la Kata

Lionja

Nangano

Ngongowele

Mihimo

R

Kiegei

A

H

C

Mbondo

G N I Mnero

Mtua

w

ku

ru

A

Nangaru

Nambilanje

Namichiga Chunyu Mandawa

U

N

Kiwawa

G

W

Narung'ombe Mbekenyera Milola Ruangwa Mandarawe

Nambambo

Kitomanga

LINDI (V)

Ruangwa A W E Makanjiro Nkowe

Nachingwea Namatula

b

em

Kilolambwani

Mipingo

Nanjirinji

M

Mlembwe

A

Mchinge

Matimba

Mbanja

LINDI (M) Lindi

Chlkonji Rutamba Ng'apa

Tandangongoro Mingoyo

Chiponda

Mnara

Mnolela Nyengedi Mtua

Namupa Mtama Mnacho Chienjere Nyangao Malolo

Marambo

Nachunyu Sudi

Nahukahuka Nyangamara

Kilimani Hewa Ndomoni Naipanga

Mandwanga

Kilima Rondo Matekwe

Mto Mpaka wa Wilaya Mpaka wa Mkoa Barabara Ndogo Barabara Kuu Reli

179

Pogoro

49

Matumbi

43

Hakuna

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

GO

MBEYA IRINGA

0

125 Kilomita

250

AN PW

RO

I

RUKWA

yasa aN Ziw

Ndonde

aT

PEMBA UNGUJA Bahari DSM

RO

2,409

TANGA DODOMA

ya Hindi

MO

Yao

TABORA IDA

3,451

A

Swahili

MANYA R

KIGOMA

RO

8,374

JA

Makua

ARUSHA K’N

17,469

MWANZA

y ik a

Ngindo

MARA

SHINYANGA

ga n an

29,129

Ramani ya Mikoa ya Tanzania

Ziwa Viktoria

ERA

40,390

Makonde

Jamhuri Makonde Matopeni Mikumbi Mitandi Msinjahili Mtanda Mwenge Nachingwea Ndoro Rahaleo Rasbura Wailesi

Zi w

Mwera

Majina ya kata ambazo hazikuonyeshwa kwenye ramani KAG

4

Wazungumzaji

SING

Lugha

LINDI RUVUMA

MTWARA

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

45

L U G H A

A

Z A

B

T A N Z A N I A C

MKOA WA LINDI

LUGHA YA TATU KWA UKUBWA Kas

1 0

30

60

Kilomita

Kijumbi Kipatimu

Tingi Chumo

Kandawale

Songosongo

Mingumbi Miteja

Bahari Kilwa

Mkutano Njinjo

Kimambid u an at M

K

I

L

Miguruwe

Kivinje Singino Kikole

ya

Masoko

Hindi W

Mandawa

L

E

2

Mitole

Pande

A

A Likawage

W

Lihimalyao

I

Barikiwa

L

Kiranjeranje kuru wem Mb Mbaya

Makata

Liwale

Liwale'B'

Liwale Mjini

nj

e

Mihumo

Nje

Mirui

Kibutuka

Mangirikiti

Kiang'ara

Namapwia

Nditi Mnero Ngongo

Mpigamiti

3 UFUNGUO

N Kiegei

Mji Mkuu wa Wilaya Mji Mkuu wa Mkoa

Lionja

Nangano

Ngongowele

Mihimo

R

A

H

C

Mbondo

G N I Mnero

Mtua

w

ku

ru

U

A

Nangaru

Nambilanje

N

Kiwawa

G

W

Narung'ombe Mbekenyera Milola Ruangwa Mandarawe

Nambambo

Kitomanga

LINDI (V)

Namichiga Chunyu Mandawa

Makanjiro A W E

Nachingwea Namatula

b

em

Kilolambwani

Mipingo

Nanjirinji

M

Mlembwe

A

Mbanja

LINDI (M) Lindi

Chlkonji Rutamba Ng'apa

Tandangongoro Mingoyo

Ruangwa Nkowe

Mchinge

Matimba

Nachunyu

Chiponda

Mnara

Mnolela Nyengedi Mtua

Namupa Mtama Mnacho Chienjere Nyangao Malolo

Marambo

Sudi

Nahukahuka Nyangamara

Kilimani Hewa Ndomoni Naipanga

Mandwanga

Kilima Rondo Matekwe

Jina la Kata Mto Mpaka wa Wilaya Mpaka wa Mkoa Barabara Ndogo Barabara Kuu

Majina ya kata ambazo hazikuonyeshwa kwenye ramani

89

Ndonde

50

Hakuna

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

PEMBA UNGUJA Bahari DSM

GO

MBEYA IRINGA

0

125 Kilomita

250

AN PW

RO

I

RUKWA

yasa aN Ziw

Ndendeule

TANGA DODOMA

RO

689

A

Mwera

RO

2,315

aT

y ik a

Ngindo

TABORA

ga n an

4,552

MANYA R

KIGOMA

Zi w

Makonde

ARUSHA JA

4,594

MWANZA SHINYANGA

K’N

Makua

MARA

ya Hindi

MO

10,559

Ramani ya Mikoa ya Tanzania

Ziwa Viktoria

IDA

Yao

Jamhuri Makonde Matopeni Mikumbi Mitandi Msinjahili Mtanda Mwenge Nachingwea Ndoro Rahaleo Rasbura Wailesi

ERA

Wazungumzaji

KAG

4

Lugha

SING

Reli

LINDI RUVUMA

MTWARA

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

47

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Mkoa wa Manyara Lugha

Babati

Iraku

Hanang

124,799

Kiteto

86,401

Maasai

7,487

Datooga

6,869

88,982

Gorwaa

94,116

3,174

Rangi

20,267

1,762

Mbugwe

37,151

Swahili

2,658

Mbulu

Simanjiro

219,262

174 59,648

Jumla

8,272

438,908

82,334

149,469

235

103,726

7,639

97,290 31,280

53,310 37,151

1,345

5,911

6

26,226

36,147

Nguu

22,325

22,325

Gogo

21,418

21,418

Chagga

3,111

Nyaturu

2,610

Asu

10,335 10,760

13,447 13,370

26

13,238

101

13,365

Kamba

6,886

6,886

Bena

5,632

5,632

Nilamba Alagwa

1,485

3,791

5,276

169

4,479

4,648

Hadzabe

4,468

Taturu

4,468

3,946

3,946

Burunge Sandawe

1,934

1,934

54

1,440

1,380

1,380

1,387

Kagulu Meru

117

495

170

782

Ndorobo

657

657

Somali

632

632

Lugha Kuu Kumi za Mkoa wa Manyara 1,000,000 219,262

Wilaya

100,000

Babati

Wa z u n g u m z a j i

10,000

Hanang 1,000

Kiteto Mbulu

100

Simanjiro 10

Lugha

48

C

ha

gg

a

o og G

u gu N

ili ah Sw

gw e M

bu

gi an R

aa w or G

ga oo D at

sa aa M

Ira

ku

i

1

A

B

C

D

MKOA WA MANYARA

LUGHA YA KWANZA KWA UKUBWA

Ziwa Manyara Mererani

a ar ag

MARA MWANZA

RO

A

TANGA

ga n an

y ik a

MBEYA IRINGA

250

ya Hindi

LINDI RUVUMA

MTWARA

Ernboreet

Ndedo

K

I T

E

Olboloti

Gorwaa

92,549

Datooga

59,783

Mbugwe

34,521

Mto

Swahili

22,481

Mpaka wa Wilaya

Rangi

21,767

Mpaka wa Mkoa

Nguu

14,090

Barabara Ndogo

Asu

4,751

Barabara Kuu

Hadzabe

4,464

Alagwa

2,834

Nilamba

2,427

Jina la Kata

Reli

49

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

Kibaya

Bwagamoyo

Kijungu

Kibaya Partimbo

Matui

Dosidosi

Lengatei

Engusero

Songambele

Sunya

Dongo

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

T A N Z A N I A

117,291

Mji Mkuu wa Mkoa

3

383,015

Maasai Mji Mkuu wa Wilaya

Kijungu

Iraku

Z A

UFUNGUO

Wazungumzaji

T O

Njoro Lugha

L U G H A

125 Kilomita

yasa aN Ziw

0

Orkesumet

PEMBA UNGUJA Bahari DSM

I

Zi w

DODOMA

RUKWA

Ruvu-Remit

Gisambalang

JA

MANYA R

KIGOMA TABORA

Makame

Badangdalalu

ARUSHA

SHINYANGA

aT

Sirop

Ramani ya Mikoa ya Tanzania

Ziwa Viktoria

I

O

Nangwa

J

R

Ziwa L e l u

2

Simbay

Loiborsoit

Orkesumet

A N A N GHidet’ Laghanga Katesh Ganana Gidahababieg Katesh

N

AN

Loibor-Siret

A

K’N

Qash

H

Gehandu

Naberera

M

Singe

Dabil Ziwa Balangida Masqaroda Bonga Gitting Bassotu Gendabi Gidas Getanuwas Mogitu Measkron Endasaki

Hirbadaw

Gallapo

I

RO

Babati

S

40

PW

B

Babati

ERA

Riroda Ziwa Babati

20 Kilomita

GO

Arri Dareda

0 Mamire

RO

Bashnet Ufana

Sigino

Kas

KAG

Bassodesh

Madunga

Ngorika

MO

Maretadu

T

A

Kiru

B

M Dongobesh

Magugu

I

Z. A m b u s s e l

Terrat

IDA

Murray

Ernboreet

SING

U

B

Bashay

Ziwa Bu r u n g i Mwada

Kainam

Tumati

Maghang Haidom

Mbulu Mjini

Sanu Tlawi

Yaeda Chini

Shambarai

Nkaiti

Gehandu

A

L

Mbulu

M

Bargish

U

1

Msitu wa Tembo

0ljoro No. 5

Masieda

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Katika wilaya za Babati na Hanang

Lugha Alagwa Asu Chagga Datooga Gorwaa Iraku Maasai Mbugwe Meru Nilamba Nyaturu Rangi Sandawe Swahili

Babati 169 26 3,111 6,869 94,116 124,799 7,487 37,151 117 1,485 2,610 20,267 1,387 2,658

130,000

Alagwa

120,000

Asu

110,000

Chagga

100,000

Datooga

90,000

Gorwaa

80,000

Iraku

70,000

Maasai

60,000

Mbugwe

50,000

Meru

40,000

Nilamba

30,000

Nyaturu

20,000

Rangi Sandawe

10,000

Swahili

0

Babati

90,000

Alagwa

80,000

Lugha Alagwa Datooga Gorwaa Iraku Nilamba Nyaturu Rangi Swahili Taturu

Hanang 4,479 88,982 3,174 86,401 3,791 10,760 1,762 1,345 3,946

Gorwaa

60,000

Iraku

50,000

Nilamba Nyaturu

40,000

Rangi

30,000

Swahili

20,000

Taturu

10,000 0

50

Datooga

70,000

Hanang

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Wilaya za Kiteto, Mbulu na Simanjiro

Lugha Asu Bena Burunge Gogo Iraku Kagulu Kamba Maasai Meru Ndorobo Nguu Rangi Sandawe Somali Swahili

Kiteto 101 5,632 1,934 21,418 174 1,380 6,886 59,648 170 657 22,325 31,280 54 632 6

60,000

Asu

55,000

Bena

50,000

Burunge Gogo

45,000

Iraku

40,000

Kagulu

35,000

Kamba

30,000

Maasai

25,000

Meru Ndorobo

20,000

Nguu

15,000

Rangi

10,000

Sandawe Somali

5,000

Swahili

0

Kiteto

Lugha

Mbulu

Datooga

7,639

Hadzabe

4,468

Iraku Swahili

219,262 5,911

220,000 200,000 180,000 160,000 140,000 120,000 100,000 80,000 60,000 40,000 20,000 0

Datooga Hadzabe Iraku Swahili

Mbulu

90,000 Lugha Asu Chagga Datooga Iraku Maasai Meru Swahili

Simanjiro

80,000

13,238

70,000

10,335 235

60,000

8,272

50,000

82,334 495 26,226

Asu Chagga Datooga Iraku

40,000

Maasai

30,000

Meru Swahili

20,000 10,000 0

Simanjiro

52

A

B

C

D

MKOA WA MANYARA

LUGHA YA PILI KWA UKUBWA

Ziwa Manyara Mererani

a ar

0

Loiborsoit MARA MWANZA

I

A

TABORA

I

y ik a

ya Hindi

LINDI RUVUMA

MTWARA

Ernboreet

Ndedo

K

Lugha

I

Datooga

T

E

Olboloti

Bwagamoyo

Kijungu

Kibaya

Dosidosi

3

Engusero

Songambele

Sunya

Dongo

41,099 33,870

Rangi

19,277

Gogo

17,288

Mji Mkuu wa Wilaya

Nyaturu

8,875

Mji Mkuu wa Mkoa

Swahili

6,979

Kijungu Jina la Kata Lengatei

Iraku Maasai

Mto

Chagga

4,753

Gorwaa

3,605

Bena

3,450

Mpaka wa Wilaya

Kamba

3,413

Mpaka wa Mkoa

Taturu

3,105

Barabara Ndogo

Asu

2,754

Barabara Kuu

Nguu

2,328

Reli

Mbugwe

2,257

Sandawe

51

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

441

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

T A N Z A N I A

Partimbo

Matui

46,664

Z A

Kibaya

UFUNGUO

T O

Njoro

Wazungumzaji

L U G H A

250

yasa aN Ziw

125 Kilomita

AN

ga n an

IRINGA

Orkesumet

PEMBA UNGUJA Bahari DSM

RO

Zi w

MBEYA

0

Gisambalang

TANGA DODOMA

RUKWA

Ruvu-Remit

Makame

Badangdalalu

RO

MANYA R

KIGOMA

aT

Sirop

JA

Orkesumet

ARUSHA

SHINYANGA

PW

J

Ramani ya Mikoa ya Tanzania

Ziwa Viktoria

GO

Loibor-Siret

N

K’N

Qash

A

O

Ziwa L e l u

Nangwa

Naberera

M

R

2

Simbay

I

40

RO

Gallapo

A N A N GHidet’ Laghanga Katesh Ganana Gidahababieg Katesh

20 Kilomita

MO

S

H

Gehandu

Kas

Mamire

Singe

Dabil Ziwa Balangida Masqaroda Bonga Gitting Bassotu Gendabi Gidas Getanuwas Mogitu Measkron Endasaki

Hirbadaw

Ngorika

ERA

Riroda Ziwa Babati

Babati

I

Z. A m b u s s e l

Terrat

IDA

B

A

Arri Dareda

Babati

Ernboreet

KAG

Bassodesh

Sigino

T

A

Kiru

Madunga

Bashnet Ufana

Magugu

B

M Dongobesh

Maretadu

Haidom

ag

Murray Tumati

Maghang

Ziwa Bu r u n g i Mwada

Kainam

SING

U

B

Bashay

Gehandu

Mbulu Mjini

Sanu Tlawi

Yaeda Chini

Shambarai

Nkaiti

M

U

Bargish

Mbulu

L

1

Msitu wa Tembo

0ljoro No. 5

Masieda

A

B

D

C

MKOA WA MANYARA

LUGHA YA TATU KWA UKUBWA

Ziwa Manyara Mererani

a ar

Ramani ya Mikoa ya Tanzania

Ziwa Viktoria MARA MWANZA

TABORA

TANGA

MBEYA

125 Kilomita

250

RUVUMA

Ernboreet

Lugha Iraku

Ndedo

K

I T

MTWARA

Kibaya

T O

Njoro

Bwagamoyo

UFUNGUO

Kijungu

Partimbo

Matui

Dosidosi

Lengatei

Engusero

Kijungu

Sunya

Dongo

Rangi

9,941

Datooga

5,447

Maasai

4,835

Chagga

4,496

Gogo

4,151

Kamba

3,473

Swahili

3,402

Nguu

3,282

Mji Mkuu wa Wilaya

Nyaturu

3,118

Mji Mkuu wa Mkoa

Nilamba

2,730

Jina la Kata

Asu

2,327

Bena

1,611

Alagwa

1,058

Gorwaa

854

Burunge

819

Ndorobo

602

Barabara Kuu

Hadzabe

3

Reli

Hakuna

Mto Songambele

12,158

Mpaka wa Wilaya Mpaka wa Mkoa Barabara Ndogo

53

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

T A N Z A N I A

Kibaya

Wazungumzaji

Z A

E

Olboloti

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

Hindi LINDI

Orkesumet

Gisambalang

3

ya

L U G H A

Badangdalalu

0

yasa aN Ziw

Ruvu-Remit

Makame

AN

y ik a

RO

I

RUKWA

IRINGA

Sirop

PEMBA UNGUJA Bahari DSM

GO

ga n an

aT

DODOMA

RO

Zi w

Orkesumet

MANYA R

KIGOMA

PW

I

RO

J

ARUSHA

SHINYANGA

O

2

Ziwa L e l u

Simbay Nangwa

N

R

Gidas

A

Loiborsoit

A

Loibor-Siret

A N A N GHidet’ Laghanga Katesh Ganana Gidahababieg Katesh

Naberera

M

MO

Gallapo

I

IDA

B

S

H

Gehandu

40

Mamire

Singe Riroda Ziwa Babati Qash Masqaroda Bonga

Ziwa Balangida Gitting Bassotu Gendabi Getanuwas Mogitu Measkron Endasaki

Hirbadaw

Babati

20 Kilomita

JA

Dabil

Babati

0

K’N

Dareda

A

Arri

T

Kas

Ngorika

ERA

Bashnet

Sigino

A

I

Z. A m b u s s e l

Terrat

KAG

Bassodesh

Kiru

Madunga

Ufana

Magugu

Ernboreet

B

M Dongobesh

Maretadu

Haidom

ag

Murray Tumati

Maghang

Ziwa Bu r u n g i Mwada

Kainam

SING

U

B

Bashay

Gehandu

Mbulu Mjini

Sanu Tlawi

Yaeda Chini

Shambarai

Nkaiti

M

U

Bargish

Mbulu

L

1

Msitu wa Tembo

0ljoro No. 5

Masieda

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Mkoa wa Mara Lugha

Bunda

Musoma (V)

Musoma (M)

Serengeti

Tarime

Jumla

Kurya

14,919

40,979

18,285

75,496

251,609

401,288

Jita

78,938

97,261

16,771

829

568

194,368

Luo

4,773

13,944

8,156

5,103

137,418

169,393

Zanaki

5,107

76,626

14,889

724

36,931

37,015

Kwaya Sukuma Ikizu

1,602

9,927

797

1,478

50,086

46,185

2,166

Simbiti Ruuri Kerewe

41

56,044

Ngoreme

97

2,421

19,372

6,552

25,924

1,287

45

24,995

16,266

Leki

450

258

Kabhwa 834

48,448 31,820

45

Ikoma

21,576

16,612

19,291

1,425

17,692

335

Kine 1,896

119

14,492

14,246

14,246

10,401

10,735

9,437

9,437

6,342

Nata

157

8,238

6,893

7,050

Hacha

7,008

Rooba

2,655

2,762 4,394

2,397

1,261

Gusii

133

265

1,468 265

Nilamba

237

Nyaturu

4,394 3,658

1,335

Ha

7,008 5,416

Surwa Taturu

22,070 19,397

13,539

Sweta

38,027

594

Rieri

Isenye

67,711 52,360

1,909

Swahili 18,803

73,987 138

4,299 23,662

Kenye

97,345

237

130

130

Chagga

94

Haya

30

94 30

Lugha Kuu Kumi za Mkoa wa Mara 1,000,000 251,609 100,000

Wilaya Bunda

Wa z u n g u m z a j i

10,000

Musoma (V) 1,000

Musoma (M) Serengeti

100

Tarime 10

54

i uu r R

ti m bi Si

e

iz u Ik

go re m

a

Lugha

N

ku m Su

ay a Kw

ki Za na

Lu o

Ji ta

Ku ry

a

1

A

B

C

D

MKOA WA MARA

LUGHA YA KWANZA KWA UKUBWA

Ramani ya Mikoa ya Tanzania

KAG

Ziwa Viktoria

ERA

MARA MWANZA

ARUSHA JA RO

MANYA R

A

KIGOMA TABORA IDA

Nyahongo

Nyamagaro

Ghub

a ya

Nyamtinga

Mor

i

Kigunga Koryo

Kirogo

T A

a ya

Nyamunga

Mar

Makoko

Bweri

MUSOMA (M)

M

Bukwe Manga

Bukabwa Bwiregi

Nyankanga

Bumera Mori

E

Mwema Sirari

Tarime Turwa

Nyandoto

Kisumwa a Mar

Musoma

Etaro

I

Rabour Komuge

a

R

Nyathorogo

0

20 Kilomita

Wazungumzaji

Kurya

354,729

Jita

144,439

Luo

135,061 83,553

Kwaya

63,296

Ngoreme

57,458

Sukuma

44,436

S O M

Binagi

Makojo Bukumi

Ghu Kisonya

a Ba ba y

(V)

Bugwema

Namhula

B

Buswahili

U

Masaba

Sazira

N

D

Bunda

Butimba

A

Kerewe

16,138

Ruuri

14,687

Ikoma

14,643

Kabhwa

14,019

Mto

Leki

10,390

Mpaka wa Wilaya

I AN

Kisangura

Mugumu Mjini Nyamoko

Nyambureti

Mugumu

Nyamatare

Salama Mugeta

Gr

Rigicha

ume

ti

Manchira

Kyambahi

S

Hunyari

E

R

E

N G

E

T

I

Kuzungu Issenye Natta

Kisiwa cha Augusta

Ora

ng i

Ikoma

Mpaka wa Mkoa

9,874

Sweta

9,354

Mji Mkuu wa Wilaya

Rieri

7,721

Mji Mkuu wa Mkoa

Isenye

3,908

Kisonya

Jina la Kata

55

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

Barabara Ndogo Barabara Kuu Reli

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

T A N Z A N I A

Kenye

Rungabure

Ring'wani

Mcharo

37,134

Kisiwa cha Nafuba

Kebanchabancha

Bunda

28,587

Neruma

Nyamimange

Mihingo

Simbiti

Kibara

RO

Kemambo

Kisaka

Busawe

Kenyamonta

Muriaza

Ikizu

Nansimo

GO

Nyarokoba Gorong'a

Nyamuswa

Kabasa Guta

MTWARA

Nyakonga

Butiama

Nyambono

Iramba Igundu

A

Tegeruka

Wariku

umanii

RUVUMA

Nyarero Nyamwaga Muriba Nyanungu Kibasuka Matongo

Buhemba

Kyanyari

Murangi

250

Z A

Zanaki

U

Nyamandirira Suguti

Bwasi Ukima

Butuguri

Kukirango

M

125 Kilomita

L U G H A

Lugha

Kiriba

0

Hindi LINDI

Machowe Buruma

Mugango

UFUNGUO

40

ya

Pemba

Tarime

Nyakatende

2

RO

IRINGA

Susuni

Mirare

Kyang'ombe

Ghub

Kitembe

MBEYA

yasa aN Ziw

Vi k t o r i a

Mkoma

Kas

Ikoma

PEMBA UNGUJA Bahari DSM

RUKWA

y ik a

Goribe

ga n an

aT

DODOMA

MO

Zi w

Roche

Tai

Ziwa

TANGA SING

Bukura

PW

1

3

K’N

SHINYANGA

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Wilaya za Bunda, Musoma (V) na Musoma (M)

Lugha

Bunda

Ikizu

46,185

Ikoma

2,421

Isenye

1,896

80,000

Ikizu

75,000

Ikoma

70,000

Isenye

65,000 60,000

Jita

Jita

78,938

55,000

Kenye

Kenye

18,803

50,000

Kerewe

23,662

45,000

Kerewe

Kurya

14,919

Leki

834

Luo

4,773

35,000

Leki

30,000

Luo

25,000

Ngoreme

Ngoreme

797

Nyaturu

130

Sukuma

56,044

10,000

Taturu

2,397

5,000

Zanaki

5,107

0

Lugha Ha Ikizu Ikoma Jita Kabhwa Kerewe Kurya Kwaya Leki Luo Nata Ngoreme Rooba Ruuri Simbiti Sukuma Sweta Zanaki

Musoma (V) 265 2,166 258 97,261 16,266 1,287 40,979 36,931 13,539 13,944 157 1,478 2,655 19,372 4,299 1,602 335 76,626

Kurya

40,000

20,000

Nyaturu

15,000

Sukuma Taturu

Bunda

100,000 90,000 80,000 70,000 60,000 50,000 40,000 30,000 20,000 10,000 0

Musoma (V)

38,000

Kabhwa

34,000 32,000

Jita Kabhwa Kerewe Kurya Kwaya Luo Rooba Ruuri Simbiti Swahili Zanaki

Musoma (M) 16,771 1,425 45 18,285 37,015 8,156 2,762 6,552 1,909 45 14,889

30,000

Kerewe

28,000

Kurya

26,000 24,000

Kwaya

22,000

Luo

20,000

Rooba

18,000 16,000

Ruuri

14,000 12,000

Simbiti

10,000 8,000

Swahili

6,000

Zanaki

4,000 2,000 0

Musoma (M)

56

Ha Ikizu Ikoma Jita Kabhwa Kerewe Kurya Kwaya Leki Luo Nata Ngoreme Rooba Ruuri Simbiti Sukuma Sweta Zanaki

Jita

36,000

Lugha

Zanaki

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Wilaya za Mbeya (V), Mbeya (M), Mbozi na Rungwe Lugha

Mbeya (V)

Bungu

363

Chagga

468

Kinga

5,393

Malila

60,355

Ndali

13,965

Nyakyusa

29,905

150,000

Bungu

140,000

Chagga

130,000

Kinga

120,000

Malila

110,000

Ndali

100,000

Nyakyusa

90,000

Nyamwanga

80,000

126

70,000

Nyiha

Nyiha

1,461

60,000

Safwa

Safwa

140,108

50,000

Sangu

Sangu

904

40,000

Sukuma

Sukuma

279

30,000

Swahili

Swahili

29

Nyamwanga

Wanji

Lugha Chagga

Mbeya (M) 454 6,899

Malila

3,200

Ndali

8,067 145,007

Nyamwanga

91

Nyiha

4,290

Safwa

90,540

Sangu

981

Swahili

15

Wanji

3,430

Wanji

10,000 0

712

Kinga

Nyakyusa

20,000

Mbeya (V) Chagga

150,000 140,000 130,000 120,000 110,000 100,000 90,000 80,000 70,000 60,000 50,000 40,000 30,000 20,000 10,000 0

Kinga Malila Ndali Nyakyusa Nyamwanga Nyiha Safwa Sangu Swahili Wanji

Mbeya (M) Lugha

Bena Bungu Chagga Fipa Hehe Kinga Lambya Malila Mambwe Ndali Nyakyusa Nyamwanga Nyiha Safwa Sukuma Swahili Taturu Wanda

Lugha

Bena Chagga Haya Hehe Kinga Kisi Malila Ndali Ngoni Nyakyusa Nyamwanga Nyiha Safwa Swahili Wanji

64

Mbozi

18 101 973 1,874 254 9,928 254 3,049 2,530 69,244 39,216 116,634 266,400 1,753 211 1,010 16 136

Rungwe

755 849 658 956 8,547 343 1,640 15,563 73 258,441 72 15 16,058 2,193 217

Bena Bungu Chagga Fipa Hehe Kinga Lambya Malila Mambwe Ndali Nyakyusa Nyamwanga Nyiha Safwa Sukuma Swahili Taturu Wanda

280,000 260,000 240,000 220,000 200,000 180,000 160,000 140,000 120,000 100,000 80,000 60,000 40,000 20,000 0

Mbozi

260,000

Bena

240,000

Chagga Haya

220,000

Hehe

200,000 180,000

Kinga Kisi

160,000

Malila

140,000

Ndali Ngoni

120,000

Nyakyusa Nyamwanga

100,000 80,000

Nyiha

60,000

Safwa Swahili

40,000

Wanji

20,000 0

Rungwe

C

D

MKOA WA MARA

KAG

LUGHA YA PILI KWA UKUBWA

Ramani ya Mikoa ya Tanzania

Ziwa Viktoria

ERA

MARA MWANZA

ARUSHA K’N

SHINYANGA

JA RO

MANYA R

A

KIGOMA TABORA

Nyahongo

Nyamagaro

Ghub

a ya

Nyamtinga

Mor

i

Kigunga Koryo

Kirogo

T A

UFUNGUO

Makoko

Wazungumzaji

Jita

40,954

Kurya

30,717

Luo

28,661

Swahili

17,886

Sukuma

15,650

Kwaya

9,077

Ruuri

7,789 7,623

Ikoma

6,927

Rieri

6,411

Kine

6,343

Simbiti

5,928

Surwa

4,346

Ikizu

4,256

Zanaki

3,148

Rooba

2,762

Hacha

2,359

Isenye

1,592

Ngoreme

955

Sweta

865

Kenye

594

Kabhwa Hakuna

MUSOMA (M)

Bweri

M

Bukwe Manga

E

Mwema Sirari

Tarime Turwa

Nyandoto

Kisumwa a Mar

Musoma

Bukabwa Bwiregi

Nyankanga

Bumera Mori

Bwasi Ukima Makojo Bukumi

Ghu Kisonya

a Ba ba y

U

S O M

Binagi

Nansimo

(V)

Bugwema

Neruma

Kisiwa cha Nafuba

Kabasa Guta

I RO GO RO

Nyakonga

Nyarokoba Gorong'a

Buswahili

Kemambo

Kisaka

Busawe

B

U

Butimba

N

Kebanchabancha

Kenyamonta

Muriaza

Nyamimange

Rungabure

Ring'wani

Mihingo Masaba

Sazira

D

Bunda

Kisangura

Mugumu Mjini

Butiama Nyamoko

Nyambureti

Mugumu

Nyamatare

Salama

Nyamuswa

Wariku

Namhula Kibara

A

Tegeruka

Nyambono

Iramba

MTWARA

Nyarero Nyamwaga Muriba Nyanungu Kibasuka Matongo

Buhemba

Kyanyari

Murangi

umanii

Igundu

Butuguri

Kukirango Nyamandirira Suguti

RUVUMA

Machowe Buruma

Mugango

M

250

Pemba

Tarime

Nyakatende

Kiriba

125 Kilomita

Mugeta

Gr

Rigicha

ume

ti

Manchira

Kyambahi

Bunda A

Mcharo

S

Hunyari

E

R

E

N G

E

T

I

Kuzungu Issenye Natta

Kisiwa cha Augusta

Ora

ng i

Ikoma

Mto Mpaka wa Wilaya Mpaka wa Mkoa Mji Mkuu wa Wilaya

43 Kisonya

Barabara Ndogo

Mji Mkuu wa Mkoa

Barabara Kuu

Jina la Kata

Reli

57

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

T A N Z A N I A

Kerewe

Kigera

Etaro

Rabour Komuge

a

0

Hindi LINDI

Z A

3

Nyamunga

Mar

I

IRINGA

ya

L U G H A

2

a ya

R

Nyathorogo

40

Ikoma Susuni

Mirare

Kyang'ombe

Ghub

Kitembe

20 Kilomita

MBEYA

yasa aN Ziw

Goribe

Vi k t o r i a

Lugha

0

PEMBA UNGUJA Bahari DSM

MO

Roche

Tai Mkoma

SING

IDA

TANGA DODOMA

RUKWA

y ik a

Bukura

Ziwa

aT

ga n an

1

Zi w

Kas

AN

B

PW

A

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Mkoa wa Mbeya Lugha Nyakyusa

Chunya 29,138

Safwa

37,640

Nyiha

412

Ileje 1,613

Kyela 138,879

67,096 23,163

11,754

10,296

16,058

290,345

44

1,461

4,290

266,400

15

273,309

1,233

13,965

8,067

69,244

15,563

186,923

126

91

116,634

72

141,149

904

981

60,355

3,200

3,049

1,640

77,528

5,393

6,899

9,928

8,547

43,081

18

755

33,943

2,018

Bena

33,171

Kimbu

109,680

33,061

33,061

Lambya

30,105

Bungu

29,824

Sukuma

12,061

Songwe

21,980

49 12,239

254

30,408

363

101

30,288

279

211

24,790 21,980

Hehe Wanji

45

Fipa

15,617 8,100

254 712

956 217

3,430

10,537

Nyamwezi

1,874

6,935 6,721

Mambwe

6,721

1,249

Kisi

2,530

3,779

3,365

343

72

140

Ngoni

2,984

15

29

1,010

454

468

Gogo

3,708

2,193

3,459

73

3,084

849

2,744

26

Chagga

973

2,223

2,223

Yao

2,215

2,215

Manda

2,141

2,141

Nyasa

718

718

Haya

658

Nilamba

221 184

184

Wanda

46

Datooga

76

Pangwa

18

136

182 76 18

Taturu

16

16

Lugha Kuu Kumi za Mkoa wa Mbeya 1,000,000

Wilaya

266,400 100,000

Wa z u n g u m z a j i

Chunya Ileje

10,000

Kyela Mbarali

1,000

Mbeya (V) 100

Mbeya (M) Mbozi

10

Rungwe

Lugha

im

bu

a K

en B

ga in K

ila al M

an S

an w m

gu

ga

li da N N

ya

a

ha yi N

w af S

ya

ky

us

a

1

N

658 221

Ha

60

16,872 12,460 12,411 6,935

Maasai

Swahili

682,539

1,753

9,283

Kinga

Jumla

90,540

107,795

Malila

Rungwe 258,441

140,108

1,063

Sangu

Mbozi 39,216

4,245 688

Ndali Nyamwanga

Mbarali Mbeya (V) Mbeya (M) 40,340 29,905 145,007

L U G H A

A

B

Z A

T A N Z A N I A C

MKOA WA MBEYA

LUGHA YA KWANZA KWA UKUBWA

Ramani ya Mikoa ya Tanzania

Ziwa Viktoria

KAG

Kas

MARA

ERA

MWANZA

ARUSHA MANYA R

A

KIGOMA TABORA IDA

TANGA SING

DODOMA

PEMBA

y ik a

RO

I

RUKWA

GO

MBEYA

RO

ga n an

UNGUJA Bahari DSM

IRINGA

125 Kilomita

250

LINDI RUVUMA

MTWARA

Ru

ng

wa

0

yasa aN Ziw

Rungwa

ya Hindi

MO

Zi w

aT

AN

40

RO

20 Kilomita

JA

0

K’N

SHINYANGA

PW

1

Kambikatoto

Mafyeko Gua

Ngwala

2 Zi w

C a R uk w

H

U

N

Y A

Matwiga

Mtanila

a

Luwalaje

Lupa Tingatinga

Kapalala

Msangaji

Mamba

Madibira

Zi wa Ru

M

kw a

Kamsamba

Mbangala

Makongorosi

Totowe Namkukwe Galula

Chilulumo Chitete

Myunga

M

3

B

O

Nambinzo

Z

I

Msangano Kapele

Chalangwa

Chiwezi Nkangamo

Kapele

4

Itewe

Mbugani Kanga Ifumbo Ihango

Halungu

Isansa gamba Vwawa

Mshewe

Ikukwa

Myovizi

L

I

Ruiwa

( V )

Inyala

Utengule/Usangu Mawindi

Ubaruku

Rujewa

Mahongole Igurusi

Mapogoro Chimala

Rujewa

Iyunga Mapinduzi Isongole

Luteba Kandete Mlowo Kiwira Ihanda Katumba Mlangali Iwiji Tukuyu Isandula Nyimbili Ilembo Nkunga Lwangwa Itale Tunduma R U N G W E Mbebe Itumba Ngulilo Ikuti Kabula Masoko Lupata Ndola Itete I L E J E Luswisi Bujela Kisegese Isongole Malangali Ngulugulu Ipande Matema Ikinga K Y E L A Ileje Ngana Kafule Kyela Lugha Wazungumzaji Kyela Mjini Nyakyusa 613,274

Mbozi

Iyula

Isuto

Santilya

Mji Mkuu wa Wilaya

Safwa

240,380

Mji Mkuu wa Mkoa

Nyamwanga

111,943

Jina la Kata

Sangu

103,988

Mto

Ndali

82,215

Mpaka wa Wilaya

Malila

58,243

Mpaka wa Mkoa

Lambya

36,868

Bungu

21,574

Songwe

21,086

Kimbu

18,355

Reli

A

Bonde la Usongwe

277,858

Barabara Kuu

R

Mbeya MBEYA (M) Ilungu

Ruanda

Nyiha

Barabara Ndogo

Chunya

M B E Y A ltaka

Msia

Ndalambo

UFUNGUO

Mbuyuni

A

Chokaa

Mkwajuni lvuna

B

Fipa

4,143

Nyamwezi

3,065

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

Majina ya kata ambazo hazikuonyeshwa kwenye ramani Bujonde Forest Ghana Iganjo Iganzo Igawilo Ikolo Ikomba Ilemi Isanga Isyesye Itende Itezi Itiji

Tagano Maanga Mabatini Maendeleo Majengo Mbalizi Road Mwakibete Mwansekwa Mwasanga Ngonga Nonde Nsalaga Nsoho Nzovwe

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

61

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Wilaya za Chunya, Ileje, Kyela na Mbarali Lugha Bungu Fipa Kimbu Nilamba Nyakyusa Nyamwanga Nyamwezi Nyiha Safwa Songwe Sukuma Swahili

Chunya 29,824 10,537 33,061 221 29,138 23,163 6,935 412 37,640 21,980 12,061 72

38,000 36,000 34,000 32,000 30,000 28,000 26,000 24,000 22,000 20,000 18,000 16,000 14,000 12,000 10,000 8,000 6,000 4,000 2,000 0

Bungu Fipa Kimbu Nilamba Nyakyusa Nyamwanga Nyamwezi Nyiha Safwa Songwe Sukuma Swahili

Chunya

70,000 65,000 Lambya

60,000

Lugha Lambya Malila Ndali Nyakyusa Nyamwanga Nyiha

Ileje 30,105 9,283 67,096 1,613 1,063 688

55,000

Malila

50,000 45,000

Ndali

40,000

Nyakyusa

35,000 30,000

Nyamwanga

25,000 20,000

Nyiha

15,000 10,000 5,000 0

Lugha Ha

140,000

Ha

130,000

Hehe

184

120,000

Hehe

45

110,000

Kinga

10,296

Mambwe

80,000

Manda

Mambwe

1,249

Manda

2,141

60,000

Ndali

11,754

50,000

Ngoni

2,984

Nyasa Yao

Lugha

Bena Datooga Gogo Hehe Kinga Lambya Maasai Ndali Ngoni Nyakyusa Nyiha Pangwa Safwa Sangu Sukuma Swahili Wanda Wanji

718 2,215

Mbarali

33,171 76 2,223 15,617 2,018 49 6,721 1,233 26 40,340 44 18 4,245 107,795 12,239 140 46 8,100

Kisi

90,000

3,365

138,879

Kinga

100,000

Kisi

Nyakyusa

62

Kyela

Ileje

70,000

Ndali Ngoni

40,000

Nyakyusa

30,000

Nyasa

20,000

Yao

10,000 0

Kyela Bena Datooga

110,000 100,000

Gogo Hehe

90,000 80,000

Kinga Lambya

70,000

Maasai Ndali

60,000

Ngoni Nyakyusa

50,000

Nyiha Pangwa

40,000

Safwa Sangu

30,000 20,000

Sukuma Swahili

10,000 0

Mbarali

Wanda Wanji

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Wilaya za Mbeya (V), Mbeya (M), Mbozi na Rungwe Lugha

Mbeya (V)

Bungu

363

Chagga

468

Kinga

5,393

Malila

60,355

Ndali

13,965

Nyakyusa

29,905

150,000

Bungu

140,000

Chagga

130,000

Kinga

120,000

Malila

110,000

Ndali

100,000

Nyakyusa

90,000

Nyamwanga

80,000

126

70,000

Nyiha

Nyiha

1,461

60,000

Safwa

Safwa

140,108

50,000

Sangu

Sangu

904

40,000

Sukuma

Sukuma

279

30,000

Swahili

Swahili

29

Nyamwanga

Wanji

Lugha Chagga

Mbeya (M) 454 6,899

Malila

3,200

Ndali

8,067 145,007

Nyamwanga

91

Nyiha

4,290

Safwa

90,540

Sangu

981

Swahili

15

Wanji

3,430

Wanji

10,000 0

712

Kinga

Nyakyusa

20,000

Mbeya (V) Chagga

150,000 140,000 130,000 120,000 110,000 100,000 90,000 80,000 70,000 60,000 50,000 40,000 30,000 20,000 10,000 0

Kinga Malila Ndali Nyakyusa Nyamwanga Nyiha Safwa Sangu Swahili Wanji

Mbeya (M) Lugha

Bena Bungu Chagga Fipa Hehe Kinga Lambya Malila Mambwe Ndali Nyakyusa Nyamwanga Nyiha Safwa Sukuma Swahili Taturu Wanda

Lugha

Bena Chagga Haya Hehe Kinga Kisi Malila Ndali Ngoni Nyakyusa Nyamwanga Nyiha Safwa Swahili Wanji

64

Mbozi

18 101 973 1,874 254 9,928 254 3,049 2,530 69,244 39,216 116,634 266,400 1,753 211 1,010 16 136

Rungwe

755 849 658 956 8,547 343 1,640 15,563 73 258,441 72 15 16,058 2,193 217

Bena Bungu Chagga Fipa Hehe Kinga Lambya Malila Mambwe Ndali Nyakyusa Nyamwanga Nyiha Safwa Sukuma Swahili Taturu Wanda

280,000 260,000 240,000 220,000 200,000 180,000 160,000 140,000 120,000 100,000 80,000 60,000 40,000 20,000 0

Mbozi

260,000

Bena

240,000

Chagga Haya

220,000

Hehe

200,000 180,000

Kinga Kisi

160,000

Malila

140,000

Ndali Ngoni

120,000

Nyakyusa Nyamwanga

100,000 80,000

Nyiha

60,000

Safwa Swahili

40,000

Wanji

20,000 0

Rungwe

L U G H A A

Z A

T A N Z A N I A

B

C

MKOA WA MBEYA

LUGHA YA PILI KWA UKUBWA

MARA

ERA

MWANZA

ARUSHA K’N

SHINYANGA A

TABORA

TANGA SING

IDA

40

DODOMA

GO

MBEYA IRINGA

250

ya Hindi

LINDI RUVUMA

MTWARA

Ru

ng

wa

125 Kilomita

yasa aN Ziw

0

AN

y ik a

RO

I

RUKWA

Rungwa

PEMBA UNGUJA Bahari DSM

RO

ga n an

aT

MO

Zi w

20 Kilomita

RO

0

JA

MANYA R

KIGOMA

PW

1

Ramani ya Mikoa ya Tanzania

Ziwa Viktoria

KAG

Kas

Kambikatoto

Mafyeko Gua

Ngwala

2 Zi w

C a R uk w

H

U

N

Y A

Matwiga

Mtanila

a

Luwalaje

Lupa Tingatinga

Kapalala

Msangaji

Mamba

Madibira

Zi wa Ru

M

kw a

Kamsamba

Mbangala

Makongorosi

Totowe Namkukwe Galula

Chilulumo

Chalangwa

Chitete

Myunga

M

3

B

O

I

Msangano Kapele

M B E Y A ltaka Halungu Msia

Ndalambo Chiwezi Nkangamo

Chunya

Mbugani Kanga Ifumbo Ihango

Nambinzo

Z

Itewe

Mbuyuni

Isansa gamba Vwawa

Mshewe

A

R

Myovizi

Ikukwa

Ruiwa

( V )

Inyala

Rujewa

Igurusi

Mapogoro Chimala

Rujewa Majina ya kata ambazo hazikuonyeshwa kwenye ramani Bujonde Forest Ghana Iganjo Iganzo Igawilo Ikolo Ikomba Ilemi Isanga Isyesye Itende Itezi Itiji Iyela Iyunga Iziwa Kajunjumele Kalobe Katumba Songwe

Iyunga Mapinduzi Isuto

Iyula

Isongole

Santilya

Kyela Mjini

UFUNGUO Mji Mkuu wa Wilaya

Lugha

Wazungumzaji

Mji Mkuu wa Mkoa

4

Kapele

Ndali

84,046

Malila

8,041

Safwa

80,516

Nyiha

7,711

Nyamwezi

2,169

Nyakyusa

52,513

Hehe

6,348

Swahili

1,762

27,541

Wanji

6,263

Lambya

1,570

Nyamwanga 19,519

Bungu

4,451

Sangu

1,351

Kinga

18,234

Fipa

3,896

Kisi

1,187

Barabara Kuu

Kimbu

12,653

Mambwe

2,487

Yao

318

Reli

Manda

11,749

Sukuma

2,283

Hakuna

Jina la Kata Mto Mpaka wa Wilaya Mpaka wa Mkoa Barabara Ndogo

Bena

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

I

Mawindi

Ubaruku Mahongole

Luteba Kandete Mlowo Kiwira Ihanda Katumba Mlangali Iwiji Tukuyu Isandula Nyimbili Ilembo Nkunga Lwangwa Itale Tunduma R U N G W E Mbebe Itumba Ngulilo Ikuti Kabula Masoko Lupata Ndola Itete I L E J E Luswisi Bujela Kisegese Isongole Malangali Ngulugulu Ipande Matema Ikinga K Y E L A Ileje Ngana Kafule Kyela

Mbozi

L

Utengule/Usangu

Mbeya MBEYA Bonde la Usongwe Ilungu (M)

Ruanda

A

Chokaa

Mkwajuni lvuna

B

Tagano Maanga Mabatini Maendeleo Majengo Mbalizi Road Mwakibete Mwansekwa Mwasanga Ngonga Nonde Nsalaga Nsoho Nzovwe Ruanda Sinde Sisimba Tembela Uyole Wambi

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

63

L U G H A A

Z A

T A N Z A N I A

B

C

MKOA WA MBEYA

LUGHA YA TATU KWA UKUBWA Ramani ya Mikoa ya Tanzania

Ziwa Viktoria

KAG

Kas

MARA

ERA

MWANZA

ARUSHA K’N

SHINYANGA

RO

TABORA

TANGA SING

IDA

40

I

ya

250

GO

Hindi LINDI

RUVUMA

MTWARA

Ru

ng

wa

125 Kilomita

yasa aN Ziw

0

AN

RO

y ik a

MBEYA IRINGA

Rungwa

PEMBA UNGUJA Bahari DSM

RUKWA

RO

ga n an

aT

DODOMA

MO

Zi w

20 Kilomita

A

0

JA

MANYA R

KIGOMA

PW

1

Kambikatoto

Mafyeko Gua

Ngwala

2 Zi w

C a R uk

H

U

N

Y A

Matwiga

Mtanila

wa

Luwalaje

Lupa Tingatinga

Kapalala

Msangaji

Mamba

Madibira

Zi wa Ru

M

kw

Mbangala

a

Kamsamba

Makongorosi

Totowe Namkukwe Galula

Chilulumo

Chalangwa

Chitete

Myunga

M

3

B

O

Msangano Kapele

Ndalambo

I

M B E Y A ltaka

Isansa

Halungu

gamba

Msia

Vwawa

Chunya

Mbugani Kanga Ifumbo Ihango

Nambinzo

Z

Itewe

Mbuyuni

Ikukwa

Mshewe Ruanda

Myovizi

A

R

A

Ruiwa

( V )

Inyala

Mawindi

Ubaruku

Rujewa

Mahongole Igurusi

Mapogoro Chimala

Rujewa Majina ya kata ambazo hazikuonyeshwa kwenye ramani

Mbeya MBEYA Bonde la Usongwe Ilungu (M)

Bujonde Forest Ghana Iganjo Iganzo Igawilo Ikolo Ikomba Ilemi Isanga Isyesye Itende Itezi Itiji Iyela Iyunga Iziwa Kajunjumele Kalobe Katumba Songwe

Iyunga Mapinduzi Isongole

Kyela Mjini

UFUNGUO

4

Mji Mkuu wa Mkoa Kapele

Lugha

Wazungumzaji

Nyakyusa

46,582

Safwa

2,485

Sukuma

15,473

Wanji

2,389

Ndali

15,361

Maasai

2,208

Mpaka wa Wilaya

Kinga

13,449

Nyiha

2,174

Mpaka wa Mkoa

Nyamwanga

8,089

Ngoni

2,144

Barabara Ndogo

Hehe

6,589

Kisi

1,995

Barabara Kuu

Malila

5,318

Kimbu

1,757

Reli

Sangu

4,283

Nyamwezi

1,329

Jina la Kata Mto

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

I

Utengule/Usangu

Luteba Isuto Iyula Mbozi Santilya Kandete Mlowo Chiwezi Kiwira Ihanda Katumba Mlangali Iwiji Nkangamo Tukuyu Isandula Nyimbili Ilembo Nkunga Lwangwa Itale Tunduma R U N G W E Mbebe Itumba Ngulilo Ikuti Kabula Masoko Lupata Ndola Itete I L E J E Luswisi Bujela Kisegese Isongole Malangali Ngulugulu Ipande Matema Ikinga K Y E L A Ileje Ngana Kafule Kyela

Mji Mkuu wa Wilaya

L

Chokaa

Mkwajuni lvuna

B

Lambya

tagano Maanga Mabatini Maendeleo Majengo Mbalizi Road Mwakibete Mwansekwa Mwasanga Ngonga Nonde Nsalaga Nsoho Nzovwe Ruanda Sinde Sisimba Tembela Uyole Wambi

1,044

Bungu

922

Songwe

708

Swahili

246

Manda

517

Chagga

221

Mambwe

516

Wanda

136

Nyasa

502

Bena

306

Yao

81

Hakuna

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

65

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Mkoa wa Morogoro Lugha Luguru Kagulu Pogoro Ndamba Swahili Sagara Nguu Hehe Maasai Gogo Ngindo Kutu

Kilombero

Kilosa

14,479

6,724 12,150

25,081 3,990 7,092

76,735 141,991 1,265

25,718

Vidunda Chagga Nyakyusa Kwere Bena Mbunga Asu Zigua Sukuma Ngoni Kami Sonjo Ndwewe Kwiva Sangu Kamba Zalamo Nyamwezi Sambaa Kinga Bondei Yao Datooga Ha Safwa Matumbi Pangwa Ndali Makua Kurya Haya Jita Iraku Kimbu Bungu Doe

Morogoro Morogoro (M) Mvomero

4,978 226,426 3,534 63 7,641 96,145 2,149 30,701 18,686 33,340 2,696

1,074

191,487 32 440 501

93,006 1,822 10,558

112,127 3,557 2,742

117,312 766 3,174 5,701 343 527 25,850

1,225

6,528

348

102,867 53,438 72

92,708 614 23,107 3,931

274

9,653 364 290 15,293

185 2,025 24 41

18,699 11,077 10,511 2,616

Ulanga

3,242 1,549

879

3,496 1,078

382 2,716 428 2,509

311 3,566 0 4,786 4,239

1,351 48 2,361

36 411

6,472 4,456 3,774 13

18 1,971

3,547

711 356

119 4,216 2,930 2,834 693 376

25 1,404 270 265

853

1,365 175

572

1,665 1,465 946 667 1,003

17 100 248

119

906 834

60 708

633 603 398 93

100

171 172

158 54 44 17

Jumla

402,671 231,837 196,876 195,994 126,289 96,145 95,622 69,861 47,859 38,178 32,995 27,075 25,267 22,858 20,815 18,740 15,451 11,589 10,857 7,631 7,586 6,462 5,518 4,786 4,358 4,216 2,955 2,834 2,097 2,011 1,865 1,665 1,481 1,046 1,035 1,003 967 834 708 633 603 569 193 172 158 54 44 17

Lugha Kuu Kumi za Mkoa wa Morogoro 1000000

226,426

Wa z u n g u m z a j i

100000

Wilaya Kilombero

10000

Kilosa 1000

Morogoro Morogoro (M)

100

Mvomero

10

Ulanga

Lugha

66

o og G

aa

sa

i

e M

eh H

N

gu

u

a ar ag S

ah w S

m

ili

ba

o

da N

P

og

or

ul ag K

Lu

gu

ru

u

1

L U G H A

A

Z A

B

T A N Z A N I A C

MKOA WA MOROGORO

LUGHA YA KWANZA KWA UKUBWA Kas

Kibati Mhonda

Chakwale 20 Kilomita

40

Kibedya

Mji Mkuu wa Wilaya

Chanjale

Mji Mkuu wa Mkoa

Idete

K

Jina la Kata

Lumuma

O

Barabara Ndogo

Uleling'ombe

Reli Lugha

Wazungumzaji

Luguru

321,920

Kagulu

212,219

Ndamba

170,179

Pogoro

131,309

Swahili

93,163

Sagara

85,572

Nguu

78,481

Hehe

26,797

Vidunda

14,597

Kwere

14,335

Ngindo

12,315

Bena

6,587

Maasai

6,097

Kutu

4,817

Nyakyusa

4,650

Gogo

4,133

Kasiki

Mzumbe

R

O

Wa m i

at

a

Mkambalani

Mvomero

Mikese

Kihonda

MOROGORO (M) Morogoro

Kidugalo

Bigwa Kiroka Mzinga Ngerengere Kinole Tegetero Melela Mlali Kibogwa Tununguo Tawa Doma Langali Bunduki Kisemu Lundi Mkulazi Tchenzema Kasanga Selembala Kikeo Singisa Mvuha Kolero Bwakila Juu

Mabwerebwere

Kilangali

Ulaya

Kisanga

Mikumi

M O R O G O R O Mngazi

( V )

Bwakila Chini

Kidodi Vidunda

Kisaki Luhembe

Sanje

Kidatu

Ruaha Mkuu Mang'ula

Ifakara K

Lumelo Idete

Ifakara

Kibaoni

I

Mbingu

Iragua

o

er

E

R

O

n ga

Majina ya kata ambazo hazikuonyeshwa kwenye ramani

Kisawasawa

Boma Kichangani Kilakala Kingo Kingolwira Mafiga Mazimbu Mbuyuni Mji Mkuu Mji Mpya Mlimani Mwembesongo Sabasaba Sultan Area Uwanja wa Ndege Uwanja wa Taifa

Msogezi Mahenge

mb

Ngoheranga

B

Kichangani

Itete

Vigoi

lo

Biro

Malinyi

M

Lupiro

Mchombe

Mlimba

O

Minepa

Mofu

Ki Usangule

L

Kiberege Ula

Chita

Masagati

A

Kilosa

Malolo

Chisano

Utengule

S

Kimamba 'A'

Zombo

Barabara Kuu

Hembeti

Magole

Chanzuru

Mbumi

E

Mtibwa

Mvomero

Kimamba 'B'

Magomeni

Mpaka wa Mkoa

Uchindile

L

Masanze

Mpaka wa Wilaya

3

I

M

Msowero

Rudewa

Kidete Lubuji

Mto

2

Dumila

Mandege

O Sungaji

undi

Chagongwe

V

Mk

Magubike Mamboya

Rubeho

UFUNGUO

M

Berega

Gairo

M

0

Kanga

Maskati Diongoya

lyogwe

k

1

Mtimbira

Mahenge

Ruaha

Sofi

Sali

U

L

Lukande

lsongo

Chirombola Euga

A

N

Mwaya

G

A Mbuga

IIonga

Ramani ya Mikoa ya Tanzania

KAG

Ziwa Viktoria

ERA

MARA MWANZA

ARUSHA K’N

SHINYANGA

RO

A

TABORA IDA

TANGA SING

DODOMA

I RO

y ik a

GO

MBEYA

RO

ga n an

RUKWA

IRINGA

125 Kilomita

250

yasa aN Ziw

0

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

PEMBA UNGUJA Bahari DSM ya Hindi

MO

Zi w

aT

AN

4

JA

MANYA R

KIGOMA

PW

Kilosa Mpepo

LINDI RUVUMA

MTWARA

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

67

L U G H A

A

Z A

B

T A N Z A N I A C

MKOA WA MOROGORO

LUGHA YA TATU KWA UKUBWA

UFUNGUO Mji Mkuu wa Wilaya

Kas

Mji Mkuu wa Mkoa

0

20 Kilomita

Mpaka wa Wilaya

Kibati

40

Mhonda

Chakwale Kibedya

Mpaka wa Mkoa

Rubeho

Reli

Chagongwe

Dumila

Wazungumzaji

Pogoro

20,699

Bondei

1,465

Luguru

13,122

Vidunda

1,123

Maasai

13,097

Ha

974

Gogo

11,176

Kwiva

924

Nyakyusa

7,250

Sangu

638

Ngindo

6,400

Datooga

447

Chagga

5,743

Zigua

411

Mbunga

4,591

Zalamo

404

Sambaa

339

Asu

319

Kamba

290

Kutu

239

Kwere

112

Ndamba

3,464

Ngoni

3,358

Kami

3,284

Sagara

3,014

Sukuma

2,636

Kagulu

2,204

Nguu

Chanjale

Nyamwezi

K

I

L

Lumuma

Kasiki

Zombo

Mikumi

Mkambalani

Mvomero

Mikese

Kihonda

MOROGORO (M) Morogoro

Kidugalo

M O R O G O R O

Bwakila Chini

( V )

Vidunda

Kisaki Luhembe

Mbingu

Ifakara

Ifakara

Kibaoni

Kidatu

Ruaha Mkuu

K

I

o

er

Mahenge

mb

Ngoheranga

B

E

R

O

Kiberege n ga

Kisawasawa Majina ya kata ambazo hazikuonyeshwa kwenye ramani Boma Kichangani Kilakala Kingo Kingolwira Mafiga Mazimbu Mbuyuni Mji Mkuu Mji Mpya Mlimani Mwembesongo Sabasaba Sultan Area Uwanja wa Ndege Uwanja wa Taifa

Msogezi

Vigoi

lo

Ki Usangule

Mang'ula

M

Kichangani

Itete

Chita

O

Lupiro Iragua

Chisano

L

Minepa

Mofu

Mchombe

Masagati

Wa m i

Kidodi

47

Ula

Utengule

a

Mngazi

Idete

Biro

O

Bigwa Kiroka Mzinga Ngerengere Kinole Tegetero Melela Mlali Kibogwa Tununguo Tawa Doma Langali Bunduki Kisemu Lundi Mkulazi Tchenzema Kasanga Selembala Kikeo Singisa Mvuha Kolero Bwakila Juu

Ulaya

Kisanga

Lumelo

Malinyi

Mzumbe

Mabwerebwere

Kilangali

Malolo

at

A

Kilosa

1,857

Mlimba

S

Chanzuru

Mbumi

Sanje

Uchindile

O

Hakuna

3

Magole

Kimamba 'A'

Magomeni

Uleling'ombe

Hembeti

R

Mvomero

Kimamba 'B'

Masanze

E

Mtibwa

Msowero

Rudewa

Kidete Lubuji

M

Sungaji

Kanga

Mtimbira

Mahenge

Ruaha

Sofi

Sali

U

L

Lukande

lsongo

Chirombola Euga

A

N

Mwaya

G

A Mbuga

Kilosa Mpepo

IIonga

Ramani ya Mikoa ya Tanzania

KAG

Ziwa Viktoria

ERA

MARA MWANZA

4

ARUSHA K’N

SHINYANGA

JA RO

MANYA R

A

KIGOMA TABORA

y ik a

RO

I

RUKWA

MBEYA

GO

ga n an

aT

IRINGA

125 Kilomita

250

yasa aN Ziw

0

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

PEMBA UNGUJA Bahari DSM

RO

Zi w

SING

IDA

TANGA DODOMA

AN

2

Lugha

O

M

Mandege

V

undi

Magubike Mamboya

Barabara Kuu

Mk

M

Berega

Gairo

Barabara Ndogo

Maskati Diongoya

lyogwe

PW

Mto

ya Hindi

MO

1

Jina la Kata

k

Idete

LINDI RUVUMA

MTWARA

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

71

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Mkoa wa Mtwara Lugha

Masasi

Makonde

Mtwara (M)

Mtwara (V)

Nanyumbu

Newala

Tandahimba

Jumla

53,933

84,701

103,628

5,153

171,565

203,251

622,232

Makua

126,373

3,277

20

99,855

8,192

121

237,837

Yao

102,346

935

1,940

25,513

3,101

71

133,905

Maraba

97,656

Mwera

22,569

Matambwe

97,656

3,200

503

2,917

358

119

26,750

2,454

Swahili

5,371

457

255

Nguu

712

299

299

Matumbi

72

72

Chagga

45

45

Ngoni

43

Ngindo

43

38

38

Haya

20

20

Hehe

7

7

Pogoro

5

5

Lugha Kuu Kumi za Mkoa wa Mtwara Wilaya

1, 000, 000 126,373

Masasi

100, 000

Wa z u n g u m z a j i

Mtwara (M) 10, 000 Mtwara (V) 1, 000 Nanyumbu 100 Newala 10 Tandahimba

72

Ch ag ga

M

at

um

bi

u gu N

ili

bw at am

Lugha

Sw ah

e

a er w M

M ar ab a

Ya o

ak ua M

M

M

ak

on

de

1

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Wilaya za Masasi, Mtwara (V) na Mtwara (M)

240,000 220,000 200,000

Lugha Makonde Makua Matambwe

Masasi

Makonde

160,000

Makua

140,000

Matambwe

53,933

120,000

126,373

100,000

2,917

80,000

Mwera

22,569

Ngindo

38

Yao

180,000

102,346

Mwera Ngindo

60,000

Nguu

40,000

Yao

20,000 0

Masasi

110,000 100,000

Lugha Makonde Makua Maraba Swahili Yao

Mtwara (V)

90,000 80,000

Makonde

103,628

70,000

20

60,000

97,656

50,000

Maraba

457

40,000

1,940

30,000

Swahili

Makua

Yao

20,000 10,000 0

Mtwara (V)

90,000

Lugha Makonde

Mtwara (M)

80,000

84,701

70,000

Makua

3,277

Mwera

3,200

Ngoni Yao

60,000

Makonde

43

50,000

Makua

935

40,000

Mwera Ngoni

30,000

Yao

20,000 10,000 0

74

Mtwara (M)

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Wilaya za Nanyumbu, Newala na Tandahimba

100,000

Lugha Makonde Makua Matambwe

Nanyumbu

90,000

5,153

80,000

99,855

70,000

2,454

Makonde Makua Matambwe

60,000

Mwera

503

Nguu

299

50,000

Mwera

25,513

40,000

Nguu

Yao

30,000

Yao

20,000 10,000

0 Nanyumbu

Lugha Chagga Hehe Makonde Makua Matumbi

Newala 45 7 171,565 8,192 72

Mwera

358

Pogoro

5

Yao

Lugha Haya Makonde

3,101

Tandahimba 20 203,251

Makua

121

Mwera

119

Swahili

255

Yao

71

180,000 170,000 160,000 150,000 140,000 130,000 120,000 110,000 100,000 90,000 80,000 70,000 60,000 50,000 40,000 30,000 20,000 10,000 0

Chagga Hehe Makonde Makua Matumbi Mwera Pogoro Yao

Newala

210,000 200,000 190,000 180,000 170,000 160,000 150,000 140,000 130,000 120,000 110,000 100,000 90,000 80,000 70,000 60,000 50,000 40,000 30,000 20,000 10,000

Haya Makonde Makua Mwera Swahili Yao

0 Tandahimba

76

A

B

C

D

MKOA WA MTWARA

Bah ar i ya H in d i

LUGHA YA PILI KWA UKUBWA

Naumbu

Kas

0

15 Kilomita

Nanganga

T

Chigugu

Maputi Mnyambe

A

Mtopwa

L

A

Mchemo

Tandahimba

Mnekachi

Namiyonga Luchingu

Mbuyuni

Makote

Mahuta

Ma

tum

na

Nanyamba

Mcholi I

Michenjele

Miharnbwe Naputa Namikupa Mkoreha Mnyawa Maundo

Mchauru

Kitaya Kiromba

Namtumbuka

UFUNGUO Mji Mkuu wa Wilaya Mji Mkuu wa Mkoa Mkundi

Jina la Kata Mto Mpaka wa Wilaya

Mnavira

Sindano

Mtiniko

Mkundi

Mkunya Nanguruwe

Chipuputa

Mpaka wa Mkoa

Napacho

Mkonona Ramani ya Mikoa ya Tanzania

Ziwa Viktoria

KAG

MARA MWANZA

ARUSHA K’N

SHINYANGA

JA

A

KIGOMA

RO

MANYA R

TABORA

UNGUJA Bahari DSM

GO

MBEYA IRINGA

125 Kilomita

250

yasa aN Ziw

0

AN PW

y ik a

RO

I

RUKWA

RO

ga n an

aT

PEMBA

LINDI RUVUMA

ya Hindi

MO

Zi w

SING

IDA

TANGA DODOMA

MTWARA

Chikongola Chuno Kisungure Magengeni Mitengo Railway Shangani Vigaeni

Barabara Kuu Reli Lugha

Wazungumzaji

Makonde

68,853

Yao

54,615

Makua

31,565

Maraba

3,367

Mwera

1,215

Matambwe

998

Swahili

497

Hakuna

75

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

T A N Z A N I A

ERA

Masuguru

Majina ya kata ambazo hazikuonyeshwa kwenye ramani

Z A

Barabara Ndogo

Nanyumbu

3

Mahurunga

Chawi

Lukokoda

Mcholi II

Newala

Nandete Lipumburu

(V)

Kitama

Milongodi Tandahimba Makukwe Chingungwe Nanhyanga Mkwedu

Chitekete

Namalenga

Mdimba Mnyoma

Nitekela

Madimba

L U G H A

U

A

Nanguruwe

A

B

i k

M

R

Njengwa

B

w

Y U

Maratani

A

M

k

N

W

Malatu

u

A

E

Kitangari

Mkululu

Chiungutwa

L

Mangaka

Likokona

Nanjota

T W

Ziwani

I

Nangomba

Lumesule

Marika

N

Mkundi

M A S A Lulindi S I

Mikangaula

Sengenya

N

Masasi

Mpindimbi

A

NMkonojowano D Chaume A Lyenje

Chiwonga

H

Namajani

Masasi

Mwena

Luagala

Chiwata

Lisekese

M

Mnima

Chilangala

Namatutwe

Jangwani Likombe

Dihimba

Mkoma II

Mwena

Lukuledi

Mayanga

Kitere

Mkwiti

30

Ngunja

2

Mtwara Mtonya MTWARA (M)

Ndumbwe

1

A

B

C

D

MKOA WA MTWARA

Bah a ri ya H ind i

LUGHA YA TATU KWA UKUBWA

Naumbu

Kas

0

15 Kilomita

Nanganga

T

Chigugu

Maputi Mnyambe

(V) Mahurunga

L

A

Luchingu

Mbuyuni

Nitekela

Chawi Ma

tum

na

Nanyamba

Makote

Mahuta

Mcholi I Mkunya Nanguruwe

Mchauru

Michenjele

Miharnbwe Naputa Namikupa Mkoreha Mnyawa Maundo

Namtumbuka

UFUNGUO

Mkundi Mji Mkuu wa Wilaya Mji Mkuu wa Mkoa

Mkundi

Mnavira

Sindano

Kitaya Kiromba

Lukokoda

Mcholi II

Newala

Chipuputa

Mtiniko

Kitama

Tandahimba

Nandete Lipumburu

Mdimba Mnyoma

Milongodi Tandahimba Makukwe Chingungwe Nanhyanga Mkwedu

Namiyonga

Namalenga

Njengwa

Jina la Kata Mto

Napacho

L U G H A

U

A

Madimba

A

B

i k

M

R

Nanguruwe

B

w

Y U

A

M

k

N

Maratani

A

Mtopwa

Mchemo

Mnekachi

u

A

W

Malatu

Mkululu

Chiungutwa

L

Mangaka

Likokona

E

Kitangari

Chitekete

Nanjota

T W

Ziwani

I

Nangomba

Lumesule

Marika

N

Mkundi

M A S A Lulindi S I

Mikangaula

Sengenya

N

Masasi

Mpindimbi

A

NMkonojowano D Chaume A Lyenje

Chiwonga

H

Namajani

Masasi

Mwena

Luagala

Chiwata

Lisekese

M

Mnima

Chilangala

Namatutwe

Jangwani Likombe

Dihimba

Mkoma II

Mwena

Lukuledi

Mayanga

Kitere

Mkwiti

30

Ngunja

2

Mtwara Mtonya MTWARA (M)

Ndumbwe

1

Mpaka wa Wilaya Mpaka wa Mkoa

Mkonona

Barabara Ndogo KAG

MARA MWANZA

K’N JA RO

MANYA R

A

KIGOMA TABORA IDA

TANGA SING

GO

MBEYA

125 Kilomita

250

yasa aN Ziw

0

AN PW

y ik a

RO

I

RUKWA

IRINGA

77

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

PEMBA UNGUJA Bahari DSM

RO

ga n an

aT

DODOMA

LINDI RUVUMA

ya Hindi

MO

Zi w

3

Reli

ARUSHA

SHINYANGA

MTWARA

Majina ya kata ambazo hazikuonyeshwa kwenye ramani Chikongola Chuno Kisungure Magengeni Mitengo Railway Shangani Vigaeni

Lugha

Wazungumzaji

Makonde

23,965

Makua

10,903

Mwera

5,556

Yao

5,067

Matambwe

1,615

Swahili

215

Hakuna

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

T A N Z A N I A

ERA

Masuguru

Barabara Kuu

Ramani ya Mikoa ya Tanzania

Ziwa Viktoria

Z A

Nanyumbu

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Mkoa wa Mwanza

Lugha

Geita

Ilemela

Kwimba

Magu

Missungwi

Sengerema

Ukerewe

Jumla

Sukuma

484,114

197,910

312,061

384,230

252,975

272,492

11,535

1,915,317

Kerewe

8,608

24,775

608

10,875

818

24,609

125,391

195,685

Zinza

40,458

5,533

34

45

392

123,494

Jita

20,250

7,219

920

7,704

720

37,196

62,932

136,942

35,414

58,995

100,135

Leki

4,276

1,450

169,955

Sumbwa

79,490

85

152

103

Ha

37,190

1,813

9

69

110

282

39,473

Haya

1,364

9,949

623

2,546

577

5,029

222

20,310

Longo

17,087

Kurya

1,723

9,454

166

2,583

173

Luo

1,603

2,561

19

4,450

1,349

65

86

79

4,076

37

807

121

Subi

5,802

Nyamwezi

4,035

17,087

1,479

Nilamba

1,260

561

122

14,221

407

9,602 5,802

Chagga Nyaturu

79,830

5,614 88

127

5,256

44 7

Swahili

1,522

41

133

1,308

67

Somali

201

401

179

179

Kwaya

125

Shashi

125

109

Zanaki

40

109

44

84

Simbiti

58

Taturu

58

22

Gogo

22

15

15

Ikizu

8

Fipa

8

6

6

Lugha Kuu Kumi za Mkoa wa Mwanza

1,000,000

484,114

Wilaya

Wa z u n g u m z a j i

100,000

Geita

10,000

Ilemela Kwimba

1,000

Magu 100 Missungwi 10

Sengerema

1

Lugha

Tanbihi: Takwimu hizi hazikuhusisha Wilaya ya Nyamagana

78

K

ur

ya

o ng

a Lo

ay H

a H

a bw

ki

um

S

Le

ta Ji

za in Z

ew er

K

S

uk

um

a

e

Ukerewe

D

Irugwa ERA

E

IDA SING

W

E

PEMBA UNGUJA Bahari DSM

I

ya

0

125 Kilomita

250

AN

RO GO

IRINGA

Igalla Mukituntu Bukindo Namagondo Bwiro Nansio Nansio Ngoma

V i k t o r i a

A

R

RO

E

JA

K

Muriti

MBEYA

yasa aN Ziw

40

Murutunguru Nduruma

TANGA DODOMA

RUKWA

y ik a

Namilembe

U

20 Kilomita

ga n an

Kisiwa cha Ukerewe

K’N

TABORA Zi w

0

MANYA R

KIGOMA

Ilangala

Z i w a

ARUSHA

SHINYANGA

aT

Kas

MARA MWANZA

Nyamanga Kisiwa cha Ukara Bukungu Bukiko Bwisya

1

Ramani ya Mikoa ya Tanzania

Ziwa Viktoria

KAG

LUGHA YA KWANZA KWA UKUBWA

RO

MKOA WA MWANZA

C

PW

B

Hindi

MO

A

LINDI RUVUMA

MTWARA

Kisiwa cha

Lugata

Kisiwa cha Butwa Katwe

Nyakasasa

Bupandwamhela

Nyakasungwa

Nkome Nzera

S E N

Senga

E R

Nyanzenda

E M

Kamhanga

A

Kasungamile

Sengerema Sima

Buzilasoga

Busisi

Mtakuja

G

E I

Katoro Busanda

Igalula

T A

lhanamilo

Nyakamwaga

Lwamgasa

Shabaka

I

S

U

Sumbugu

Busolwa

Nyang'hwale

Kakora

Nyamalimbe

Nyarugusu Bukoli

N

G

Kasololo

W

Buhingo

I

Ngudu

W

Nhundulu Nyugwa

I

Ngudu M B

Hungumalwa Mwamala

Mhande Bukwimba

Kikubiji

Nkungulu

Mji Mkuu wa Wilaya Mji Mkuu wa Mkoa

Majina ya kata ambazo hazikuonyeshwa kwenye ramani

Mwandu

Nyamilama

Bupamwa

Iseni

Lyoma

Malya

A

Mwang'halanga Lyoma Ng'hundi

Shilalo Fukalo

Kharumwa

UFUNGUO

Maligisu

Wala

Igongwa

Kijima

Ng'haya

Nyambiti

Mwaniko

K

Mwagi

Mwakilyambiti

Kafita

79

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

Sumve Bungulwa

Misungwi

Misasi

Busongo Luburi

Mwingiro

3

M

Sukuma

Mwamabanza

Mwabomba

Misungwi

Ilujamate Kamena

Karomije

Mbarika

Ngasamo Malili

Buhongwa Butimba Igogo Isamilo Kirumba Kitangiri lgoma Mbugani Mirongo Mkuyuni Nyakato Nyamagana Nyamanoro Pamba Pasiansi Sangabuye

Jina la Kata Mto Mpaka wa Wilaya Mpaka wa Mkoa Barabara Ndogo Barabara Kuu Reli Lugha

Wazungumzaji

Sukuma

1,843,447

Kerewe

100,354

Zinza

89,268

Leki

39,946

Sumbwa

33,797

Jita

28,288

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

T A N Z A N I A

Kaseme

Kagunga

Nyigogo

Mantare Ngula

Igokelo

Buyagu Bulela

Kalangalala

Mwamanga

Bulemeji

Badugu

U

Nyaluhande Lubugu Kitongo Magu Mjini Nyanguge Kahangara Magu

Kanyelele

Ukinguru

G

Igalukilo

Z A

Nyakagomba

Geita

Kiloleni

Idetemya

Nyachiluluma Chigunga

M A

Kisesa

Usagara

Tabaruka

Kasamwa

Shishani

Mkolani

Sengerema

Shigala

Mwamanyili

Buswelu Kongolo Bujashi

Nyamatongo

Nyamazugo

Lubanga Kagu

Bukondo

G

Katunguru

Lutale

L U G H A

Kalebezo

Ilemela

Mwanza NYAMAGANA

Chifunfu

Nyakalilo

Nyehunge

2

Bugogwa

Kazunzu Kafunzo

Mkula

Kabita

Kisiwa cha Kome

ILEMELA

Rubondo

Kalemala

Kisiwa cha Maisome

Maisome

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Wilaya za Geita, Ilemela, Kwimba na Magu Lugha Ha

Geita 37,190

Haya Jita

1,364 20,250

Kerewe

8,608

Kurya

1,723

Leki

4,276

Longo

17,087

Luo

1,603

Nilamba

1,260

Nyamwezi

4,035

Nyaturu

1,479

Subi

5,802

Sukuma

484,114

Sumbwa

79,490

Zinza

40,458

Lugha Chagga Gogo Ha Haya Jita Kerewe Kurya Luo Nyamwezi Sukuma Sumbwa Swahili Zinza

Lugha

Ilemela 4,076 15 1,813 9,949 7,219 24,775 9,454 2,561 1,349 197,910 85 133 5,533

37

Fipa

6

Ha

9

Haya

623

Jita

920

Kerewe

608

Kurya

166

Luo

19

Nilamba

7

Nyamwezi

65

Somali

80

179

Sukuma

312,061

Sumbwa

152

Zanaki

40

Zinza

34

Lugha

Ha Haya Jita Kerewe Kurya Leki Longo Luo Nilamba Nyamwezi Nyaturu Subi Sukuma Sumbwa Zinza

Geita

200,000 190,000 180,000 170,000 160,000 150,000 140,000 130,000 120,000 110,000 100,000 90,000 80,000 70,000 60,000 50,000 40,000 30,000 20,000 10,000 0

Chagga Gogo Ha Haya Jita Kerewe Kurya Luo Nyamwezi Sukuma Sumbwa Swahili

Ilemela

Zinza

Kwimba

Chagga

Chagga Haya Ikizu Jita Kerewe Kurya Leki Luo Nyamwezi Shashi Sukuma Swahili Zanaki Zinza

500,000 480,000 460,000 440,000 420,000 400,000 380,000 360,000 340,000 320,000 300,000 280,000 260,000 240,000 220,000 200,000 180,000 160,000 140,000 120,000 100,000 80,000 60,000 40,000 20,000 0

320,000 310,000 300,000 290,000 280,000 270,000 260,000 250,000 240,000 230,000 220,000 210,000 200,000 190,000 180,000 170,000 160,000 150,000 140,000 130,000 120,000 110,000 100,000 90,000 80,000 70,000 60,000 50,000 40,000 30,000 20,000 10,000 0

Chagga Fipa Ha Haya Jita Kerewe Kurya Luo Nilamba Nyamwezi Somali Sukuma Sumbwa Zanaki

Kwimba

Zinza

Magu 807 2,546 8 7,704 10,875 2,583 1,450 4,450 86 109 384,230 67 44 45

400,000 380,000 360,000 340,000 320,000 300,000 280,000 260,000 240,000 220,000 200,000 180,000 160,000 140,000 120,000 100,000 80,000 60,000 40,000 20,000 0

Chagga Haya Ikizu Jita Kerewe Kurya Leki Luo Nyamwezi Shashi Sukuma Swahili

Magu

Zanaki Zinza

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Wilaya za Misungwi, Sengerema na Ukerewe

Lugha Chagga Ha Haya Jita Kerewe Kurya Nilamba Nyamwezi Nyaturu Sukuma Sumbwa Taturu Zinza

Lugha

Chagga Ha Haya Jita Kerewe Leki Luo Sukuma Zinza

Lugha

Chagga Ha Haya Jita Kerewe Kurya Kwaya Leki Luo Simbiti Sukuma Swahili

Misungwi 121 69 577 720 818 173 41 79 44 252,975 103 22 392

Sengerema

88 110 5,029 37,196 24,609 35,414 561 272,492 123,494

Ukerewe

127 282 222 62,932 125,391 122 125 58,995 407 58 11,535 201

Chagga

260,000 250,000 240,000 230,000 220,000 210,000 200,000 190,000 180,000 170,000 160,000 150,000 140,000 130,000 120,000 110,000 100,000 90,000 80,000 70,000 60,000 50,000 40,000 30,000 20,000 10,000 0

Ha Haya Jita Kerewe Kurya Nilamba Nyamwezi Nyaturu Sukuma Sumbwa Taturu Zinza

Misungwi

280,000 270,000 260,000 250,000 240,000 230,000 220,000 210,000 200,000 190,000 180,000 170,000 160,000 150,000 140,000 130,000 120,000 110,000 100,000 90,000 80,000 70,000 60,000 50,000 40,000 30,000 20,000 10,000 0

Chagga Ha Haya Jita Kerewe Leki Luo Sukuma Zinza

Sengerema

130,000 120,000 110,000 100,000 90,000 80,000 70,000 60,000 50,000 40,000 30,000 20,000 10,000 0

Chagga Ha Haya Jita Kerewe Kurya Kwaya Leki Luo Simbiti Sukuma Swahili

Ukerewe

82

C

MKOA WA MWANZA

D

Irugwa MARA

ERA

Nyamanga Kisiwa cha Ukara Bukungu Bukiko Bwisya

MWANZA

ARUSHA

SHINYANGA

K’N A

TABORA IDA

TANGA SING

K

E

Muriti

R

E

I RO GO RO

IRINGA

W

E

Igalla Mukituntu Bukindo Namagondo Bwiro Nansio Nansio Ngoma

V i k t o r i a

MBEYA

0

125 Kilomita

250

yasa aN Ziw

40

Murutunguru Nduruma

PEMBA UNGUJA Bahari DSM

RUKWA

y ik a

U

20 Kilomita

ga n an

0

Namilembe

DODOMA

ya Hindi

MO

Zi w

Kas

aT

Kisiwa cha Ukerewe

RO

MANYA R

KIGOMA

Ilangala

Z i w a

JA

1

Ramani ya Mikoa ya Tanzania

Ziwa Viktoria

KAG

LUGHA YA PILI KWA UKUBWA

AN

B

PW

A

LINDI RUVUMA

MTWARA

Kisiwa cha

Lugata

Kisiwa cha Butwa Katwe

Nyakasasa

Bupandwamhela

Nyakasungwa

Nzera

S E N

Senga

E R

Nyanzenda

Kamhanga

A

Nyamazugo

Kasungamile

Sima

Buzilasoga

Busisi

G Busanda

Kagunga Igalula

T A

lhanamilo

Nyakamwaga

I

S

U

Sumbugu

Ilujamate Kamena

Nyang'hwale

Kakora

Nyamalimbe

Nyarugusu Bukoli

N

G

Kasololo

W

Buhingo

I

Mwaniko

Ngudu

K Kijima

Mwagi

W

I

Mwandu

Ngudu M

B A

Mwang'halanga Lyoma Ng'hundi Nyamilama Mwakilyambiti

Nhundulu Nyugwa

Bupamwa

Bukwimba

Hungumalwa Mwamala

Mhande Kikubiji

Malya

Jina la Kata Mto Mpaka wa Wilaya Mpaka wa Mkoa Barabara Ndogo Barabara Kuu

Nkungulu

Reli

Maligisu

Wala

Igongwa

Fukalo

Kharumwa

Malili

Ng'haya

Iseni

Nyambiti

Shilalo

Luburi

Kafita

81

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

Sumve Bungulwa

Missungwi

Misasi

Busongo

Lyoma

Mwamabanza

Mwabomba

Misungwi

Busolwa

Mwingiro

3

M

Sukuma

Mji Mkuu wa Mkoa

Ngasamo

Majina ya kata ambazo hazikuonyeshwa kwenye ramani Buhongwa Butimba Igogo Isamilo Kirumba Kitangiri lgoma Mbugani Mirongo Mkuyuni Nyakato Nyamagana Nyamanoro Pamba Pasiansi Sangabuye

Lugha

Wazungumzaji

Kerewe

61,671

Jita

54,215

Zinza

52,200

Sukuma

42,875

Sumbwa

34,215

Ha

25,776

Leki

24,968

Kurya

5,258

Longo

3,189

Nyamwezi

2,079

Luo

1,978

Haya

1,081

Chagga

97

Somali

82

Hakuna

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

T A N Z A N I A

Lwamgasa

Shabaka

Karomije

Mbarika

Bulela

Kalangalala

E I

Katoro

Kaseme

Geita

Mantare Ngula

Igokelo

Buyagu

Nyigogo

Kanyelele

Bulemeji

Badugu

U

Nyaluhande Lubugu Kitongo Magu Mjini Nyanguge Kahangara Magu Mwamanga

Ukinguru

G

Mji Mkuu wa Wilaya

Igalukilo

Z A

Nyakagomba

Mtakuja

Kiloleni

Idetemya

Tabaruka

Kasamwa

M A

Kisesa

Usagara

Nyachiluluma Chigunga

Shishani

Mkolani

Sengerema

Sengerema

Shigala

Mwamanyili

Buswelu Kongolo Bujashi

Nyamatongo

E M

Lubanga Kagu

Bukondo

G

Lutale

L U G H A

Kalebezo

Nkome

Katunguru

Ilemela

Mwanza NYAMAGANA

Chifunfu

Nyakalilo

Nyehunge

2

Bugogwa

Kazunzu Kafunzo

UFUNGUO

Mkula

Kabita

Kisiwa cha Kome

ILEMELA

Rubondo

Kalemala

Kisiwa cha Maisome

Maisome

C Irugwa ERA

MARA MWANZA

Nyamanga Kisiwa cha Ukara Bukungu Bukiko Bwisya

ARUSHA K’N

SHINYANGA A

IDA

TANGA SING

K

E

Muriti

R

E

W

E

ya

I RO GO

IRINGA

Igalla Mukituntu Bukindo Namagondo Bwiro Nansio Nansio Ngoma

V i k t o r i a

MBEYA

0

125 Kilomita

250

yasa aN Ziw

40

Murutunguru Nduruma

UNGUJA Bahari DSM

D-1

RUKWA

y ik a

U

20 Kilomita

ga n an

0

Namilembe

PEMBA

DODOMA

RO

Zi w

Kas

Kisiwa cha Ukerewe

RO

TABORA

Ilangala

Z i w a

JA

MANYA R

KIGOMA

aT

1

Ramani ya Mikoa ya Tanzania

Ziwa Viktoria

KAG

LUGHA YA TATU KWA UKUBWA

AN

MKOA WA MWANZA

D

PW

B

Hindi

MO

A

LINDI RUVUMA

MTWARA

Kisiwa cha

Lugata

Kisiwa cha Butwa Katwe

Nyakasasa

Bupandwamhela

Nyakasungwa

Nzera

S E N

Senga

E R

Nyanzenda

Kamhanga

A

Nyamazugo

Kasungamile

Sengerema Sima

Buzilasoga

Busisi

Nyakagomba

G Busanda

lhanamilo

Nyakamwaga

Lwamgasa

Shabaka

M

I

S

Sumbugu

Busolwa Ilujamate

Kamena

Nyang'hwale

Kakora

Nyamalimbe

Nyarugusu Bukoli

83

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

G

Kasololo

W

Sumve Bungulwa

Buhingo

I

Ngudu Igongwa

Kijima

W

Fukalo

Kafita

Nyugwa

Bukwimba

Kikubiji

Nkungulu

Iseni

I

Ngudu M B

Hungumalwa Mwamala

Mhande

Ng'haya

Mwandu

Nyamilama

Bupamwa

Sukuma

Malya

A

Mwang'halanga Lyoma Ng'hundi

Shilalo

Nhundulu

Magu

Mwagi

Mwakilyambiti Kharumwa

Lugha

Maligisu

Wala

Mwaniko

K

UFUNGUO

Nyaluhande

Nyambiti

Missungwi

Misasi

Busongo Luburi

Mwingiro

N

Ngasamo Malili

Mwamabanza

Mwabomba

Misungwi U

U

Mji Mkuu wa Wilaya Mji Mkuu wa Mkoa

Lyimo

Jina la Kata

Wazungumzaji

Jita

30,954

Leki

20,601

Zinza

18,161

Kerewe

14,283

Haya

11,330

Sumbwa

10,627

Ha

8,021

Longo

5,835

Sukuma

4,130

Chagga

3,129

Kurya

2,439

Luo

2,035

Nyaturu

1,219

Subi

978

Mto

Nyamwezi

663

Mpaka wa Wilaya

Nilamba

318

Mpaka wa Mkoa

Kwaya

125

Barabara Ndogo

Somali

91

Barabara Kuu

Zanaki

40

Reli

Hakuna

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

T A N Z A N I A

Kaseme

Igalula

T A

Karomije

Mbarika

Bulela

Kalangalala

E I

Katoro

Kagunga

Badugu

Igalukilo

Z A

3

Majina ya kata ambazo hazikuonyeshwa kwenye ramani Buhongwa Butimba Igogo Isamilo Kirumba Kitangiri lgoma Mbugani Mirongo Mkuyuni Nyakato Nyamagana Nyamanoro Pamba Pasiansi Sangabuye

Mtakuja

Mantare Ngula

Igokelo

Buyagu

Nyigogo

Kanyelele

Bulemeji

Lubugu

Kitongo Magu Mjini Nyanguge Kahangara Mwamanga

Ukinguru

A G

Kiloleni

Idetemya

Tabaruka

Kasamwa

Geita

M

Kisesa

Usagara

Nyachiluluma Chigunga

Shishani

Mkolani

Sengerema

Shigala

Mwamanyili

Buswelu Kongolo Bujashi

Nyamatongo

E M

Lubanga Kagu

Bukondo

G

Lutale

L U G H A

Kalebezo

Nkome

Katunguru

Ilemela

Mwanza NYAMAGANA

Chifunfu

Nyakalilo

Nyehunge

2

Bugogwa

Kazunzu Kafunzo

Mkula

Kabita

Kisiwa cha Kome

ILEMELA

Rubondo

Kalemala

Kisiwa cha Maisome

Maisome

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Mkoa wa Pwani Lugha Zalamo Ndengereko Kwere Makonde Matumbi Zigua Ngindo Nyagatwa Pokomo Chagga Swahili Sukuma Asu Nyamwezi Doe Rwingo Mwera Pogoro Nilamba Kwavi Gogo Hehe Ngoni Makua Yao Burushi Ha Matengo Luguru Lingala Sangu Nyaturu Kurya Nyakyusa Kutu Maasai Sambaa Haya Malila Zinza Bondei Digo Bena Nyasa Fipa Vidunda Kwaya Manda Nguu Sagara Safwa Ndamba Kinga

Bagamoyo 30,525

Kibaha Kisarawe 77,353 78,453 1,585 2,281 2,705 257 208 745 2,278 6,793

128,633 207

Mafia 289 93 4,595 157

45,842 661

587 10,104 718 293 256 7,826

0 1,198

16,877 557 8,065 9,476 6,600

895 16 101

445

4,813 5 176 1 1,680

150 0 1,734 1,359 1,047

72 646 115

464 192

399 968 274 899 785 634

98 437

167

6,451 822 3,969

19

93

263 36

156 181 134 122 117 107

6 20 66 56 52

93

41 28 12 12 10 10 3

257,913 139,224 132,467 52,399 47,247 46,043 34,132 33,434 32,375 18,668 12,214 10,899 10,760 10,256 7,927 6,451 5,636 3,975 3,098 3,004 2,586 1,907 1,734 1,359 1,119 1,058 978 968 930 899 785 634 615 526 437 430 192 181 134 122 117 113 113 66 56 52 41 28 12 12 10 10 3

Bagamoyo

128,633

100,000

Jumla

Wilaya

1,000,000

Kibaha

10,000

Kisarawe

1,000

Mafia

100

Mkuranga

10

Rufiji

Lugha

a gg ha

o

C

ko m

tw a

Po

ga

o N

ya

gi nd

N

Zi gu a

bi m

de

at u M

on

o

er M

ak

w K

ng

er

ek

m N

de

Za la

e

1 o

Wa z u n g u m z a j i

8,994 28,328

52

Lugha Kuu Kumi za Mkoa wa Pwani

84

7,643 21,477

412

372

615 376

Rufiji 15,044 109,133

6 712 2,115 96 2,939

841

2,921 267 332 1,767

2,737 424 120

1,348 32,375

Mkuranga 56,249 26,131 872 39,000 16,541 201 24,477 3,758

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Wilaya za Bagamoyo, Kibaha na Kisarawe Lugha Asu Bondei Chagga Digo Doe Gogo Hehe Kwavi Kwere Luguru Makonde Nyamwezi Sambaa Sukuma Swahili Zalamo Zigua Zinza

Lugha

Bagamoyo 293 117 587 107 7,826 424 120 2,737 128,633 192 207 256 156 718 10,104 30,525 45,842 122

Kibaha

120,000 110,000 100,000 90,000 80,000 70,000 60,000 50,000 40,000 30,000 20,000 10,000 0

Bagamoyo

80,000

Asu

16,877

75,000

Chagga

Gogo

332

70,000

Gogo

Ha

464

65,000

1,767

60,000

Asu Chagga

Hehe

9,476

Kurya

615

Kwavi

267

Kwaya

41

Kwere

2,705

Maasai

Ha Hehe Kurya

55,000

Kwavi

50,000

Kwaya

45,000

Kwere

167

40,000

Maasai

Makonde

208

35,000

Makonde

Matumbi

2,278

30,000

Ndengereko

1,585

25,000

Nilamba

2,921

20,000

Nyakyusa

376

Nyamwezi

6,600

Sukuma

8,065

Swahili Yao Zalamo

557 72

Matumbi Ndengereko Nilamba Nyakyusa

15,000

Nyamwezi

10,000

Sukuma

5,000

Swahili

0

77,353

Lugha Kisarawe Asu 895 Bena 93 Burushi 646 Chagga 1,198 Doe 101 Gogo 1,680 Ha 115 Haya 181 Kutu 437 Kwavi 1 Kwere 257 Luguru 372 Makonde 745 Malila 134 Matumbi 6,793 Ndengereko 2,281 Ngindo 661 Nguu 12 Nyakyusa 98 Nyamwezi 16 Pokomo 0 Zalamo 78,453

86

Asu Bondei Chagga Digo Doe Gogo Hehe Kwavi Kwere Luguru Makonde Nyamwezi Sambaa Sukuma Swahili Zalamo Zigua Zinza

130,000

Yao

Kibaha

Zalamo

80,000

Asu

75,000

Bena

70,000

Burushi Chagga

65,000

Doe Gogo

60,000 55,000

Ha Haya

50,000

Kutu Kwavi

45,000

Kwere Luguru

40,000

Makonde

35,000

Malila

30,000

Matumbi

25,000

Ndengereko Ngindo

20,000

Nguu Nyakyusa

15,000

Nyamwezi Pokomo

10,000

Zalamo

5,000 0

Kisarawe

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Wilaya za Mafia, Mkuranga na Rufiji

Lugha Burushi Makonde Matumbi Ndengereko Nyagatwa Nyamwezi Pokomo Swahili Zalamo

Lugha

Asu Bena Chagga Digo Fipa Gogo Ha Hehe Kinga Kwere Lingala Luguru Maasai Makonde Makua Matengo Matumbi Mwera Ndamba Ndengereko Ngindo Ngoni Nilamba Nyagatwa Nyakyusa Nyamwezi Nyasa Nyaturu Pogoro Safwa Sagara Sambaa Sangu Sukuma Swahili Vidunda Yao Zalamo Zigua

Lugha Hehe Luguru Makonde Manda Matumbi Mwera Ndengereko Ngindo Nyagatwa Pogoro Rwingo Zalamo

88

Mafia

35,000

412 4,595 157 93 1,348 445 32,375 841 289

Mkuranga

96 20 6 6 56 150 399 0 3 872 899 274 263 39,000 1,359 968 16,541 4,813 10 26,131 24,477 1,734 176 3,758 52 2,939 66 634 5 10 12 36 785 2,115 712 52 1,047 56,249 201

Rufiji 19 93 7,643 28 21,477 822 109,133 8,994 28,328 3,969 6,451 15,044

30,000

Burushi Makonde

25,000

Matumbi

20,000

Ndengereko Nyagatwa

15,000

Nyamwezi

10,000

Pokomo Swahili

5,000

Zalamo

0

Mafia

58,000

Asu Bena Chagga Digo Fipa Gogo Ha Hehe Kinga Kwere Lingala Luguru Maasai Makonde Makua Matengo Matumbi Mwera Ndamba Ndengereko Ngindo Ngoni Nilamba Nyagatwa Nyakyusa Nyamwezi Nyasa Nyaturu Pogoro Safwa Sagara Sambaa Sangu Sukuma Swahili Vidunda Yao Zalamo Zigua

56,000 54,000 52,000 50,000 48,000 46,000 44,000 42,000 40,000 38,000 36,000 34,000 32,000 30,000 28,000 26,000 24,000 22,000 20,000 18,000 16,000 14,000 12,000 10,000 8,000 6,000 4,000 2,000 0

Mkuranga

110,000 Hehe

100,000

Luguru

90,000

Makonde

80,000

Manda

70,000

Matumbi

60,000

Mwera

50,000

Ndengereko

40,000

Ngindo

30,000

Nyagatwa

20,000

Pogoro

10,000

Rwingo

0

Zalamo

Rufiji

L U G H A

A

Z A

B

T A N Z A N I A C

MKOA WA PWANI

LUGHA YA PILI KWA UKUBWA Kas

1

0

25

50

Kilomita

Mkange KAG

MARA

ERA

A

M

O

O

MWANZA

ARUSHA

SHINYANGA MANYA R

A

KIGOMA

RO

Wami

Y

JA

Miono

Msata

TABORA

I

y ik a

Magomeni

MBEYA

Bagamoyo

Kiwangwa

IRINGA

Dunda

0

Zinga

Talawanda Ubenazomozi

125 Kilomita

250

yasa aN Ziw

Lugoba

PEMBA UNGUJA Bahari DSM

RUKWA RO

ga n an

aT

GO

Zi w

SING

IDA

TANGA DODOMA

AN

G

RO

A

K’N

B

Ramani ya Mikoa ya Tanzania

Ziwa Viktoria

PW

Mbwewe

ya Hindi

MO

Kibindu

LINDI RUVUMA

MTWARA

Kiromo Yombo

Vigwaza Chalinze

Visiga Mlandizi

K

I

B

Magindu

Ru

vu

2 A

Kwala

H

A

Tumbi

Kibaha

Kibaha Maili Moja

Ruvu

Kiluvya

Soga

Vihingo

Kisarawe

Kisarawe

Mzenga

Tambani

Masaki Kuruhi

Mafinzi

Cholesamvula

K

I

S

A

R

Kibuta Marumbo

W

M

K

U

E

Msanga

Panzuo

R

A

N

G

Marui

Magawa

Nyamato

3

A

B

a

y

a

H

i

h

a

r

n

d

i

i

Kisiju

Kimanzichana

Mkamba Vikumbulu

Vikindu

Mkuranga

Mbezi Mwalusembe Bupu Kitomondo Shungubweni Z. Mansi

Maneromango

A

Mkuranga

Msimbu

Lukanga

Bungu Kibiti

Mahege

Kanga

Mchukwi

Rufiji

Mtunda

Ngorongo

Ruaruke Mkongo

M

Salale

Kilindoni

Ikwiriri

Mwaseni

Rufiji

Utete R

U

F

I

J

I

Kirongwe

F

I

A

Kilindoni Baleni

Mibulani Kiegeani

Umwe Maparoni

Mgomba

A

Jibondo

Mbuchi Chumbi Utete

Kiongoroni

Mbwara

UFUNGUO

4

Lugha Zalamo

Mji Mkuu wa Wilaya

Wazungumzaji

Mji Mkuu wa Mkoa

29,129

Chumbi

Jina la Kata Mto

Ndengereko 26,953 Matumbi

26,699

Ngindo

6,899

Gogo

1,346

Mpaka wa Wilaya

Chagga

16,049

Rwingo

5,753

Nyamwezi

1,085

Mpaka wa Mkoa

Kwere

12,798

Doe

3,341

Sukuma

1,018

Barabara Ndogo

Makonde

11,586

Zigua

1,960

Kwavi

869

Barabara Kuu

Nyagatwa

1,903

Kutu

207

Reli

Swahili

9,067

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

87

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Mkoa wa Rukwa Lugha

Mpanda

Fipa

Nkansi 164,123

61,308

Rundi

Sumbawanga (V)

Sumbawanga (M)

344,775

Jumla

111,872

141,610

141,610

Pimbwe

64,487

105

Sukuma

32,200

10,450

Nyamwezi

43,689

63

4,537

1,539

Bende

39,356

1,953

Ha

13,336

8,644

4,698

2,972

2,426

11,916

164

Swahili

Nyakyusa Lingala

64,592 3,331

45,982 43,752

17,411

18,806

2,212

168

414

584

Chagga Nyarwanda

22,154

5,692

15,789 12,080

2,622 3,689

3,837 2,380

57

1,078

2,133 1,530

1,530

Lungu

1,484

Nyiha

116

Mambwe

4,207 3,908

148

Kinga

174

3,819

1,286

Wemba

42,294 41,309

387

Ndali

Gala

682,078

1,484 111

1,206

1,072

205

Somali

31

Safwa

233

1,433 1,277

851

883 409

642

Bembe

507

507

Tongwe

363

363 96

Bena 34

Hehe

96 34

Lugha Kuu Kumi za Mkoa wa Rukwa 1,000,000

344,775

Wa z u n g u m z a j i

100,000

Wilaya

10,000

Mpanda

1,000

Nkasi 100

Sumbawanga (V)

10

Sumbawanga (M)

Lugha

90

ga la Li n

a us

a H

ya ky N

Be nd e

li ah i Sw

ez i w

a N

ya m

e

Su ku m

m

bw

i Pi

un d R

Fi

pa

1

L U G H A A

Z A

T A N Z A N I A

B

C

MKOA WA RUKWA

LUGHA YA KWANZA KWA UKUBWA KAG

MARA

ERA

1

Ramani ya Mikoa ya Tanzania

Ziwa Viktoria

MWANZA

ARUSHA

A

IDA

TANGA SING

PEMBA UNGUJA Bahari DSM

IRINGA

250

yasa aN Ziw

125 Kilomita

AN

RO

GO

MBEYA

PW

RO

I

RUKWA

y ik a

50

DODOMA

ya Hindi

MO

ga n an

25 Kilomita

0

Mpanda Ndogo

RO

TABORA Zi w

Mishamo

MANYA R

KIGOMA

aT

0

JA

Kas

K’N

SHINYANGA

LINDI RUVUMA

MTWARA

Ugalla

Katumba

Kasokola

Utende

Mwese

Misunkumilo

2

Kabungu

Mtapenda

Mpanda

Magamba

Katuma

Nsimbo

M

P

A

N

D

Inyonga

A

Urwira

Machimboni Ikola

Ilunde Sitalike

llela

Karema

Z

Kibaoni

Usevya

i w

Kabwe Mtenga

a N

K

A

Kirando

Mbede

Mamba

I

Majina ya kata ambazo hazikuonyeshwa kwenye ramani

Mkwamba

Namanyere

Ilembo Izia Kashaulili Katandala Kawajense Malangali Mazwi Nsemulwa Ntendo Old Sumbawanga Senga Shanwe

T

3

S

a

Namanyere

n

Muze

Isale

Ninde

g

UFUNGUO

Chala

Z i w SUMBAWANGA a (M) Kasense Sumbawanga

Mji Mkuu wa Mkoa Wampelembe

n

Kasanga

Mpaka wa Wilaya

a

Barabara Kuu

Msanzi

Kala Mkowe

k

Barabara Ndogo

i

Mpaka wa Mkoa

R

u

Kizwite Matanga Milanzi Mollo

Sintali

y

Jina la Kata Mto

Mtowisa

Kipande

a

Mji Mkuu wa Wilaya

Kate

Pito

Sandulula Milepa

Kaengesa

S U M B A W A N G A Kasanga

k w

Matai

Mpui

a

Kipeta

( V )

Lusaka

Kaoze

Reli

4

Lugha

Wazungumzaji

Fipa

645,581

Rundi

141,069

Pimbwe

41,848

Bende

26,688

Nyamwezi

21,680

Sukuma

12,308

Ha

11,209

Nyakyusa

4,323

Gala

2,212

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

Kalambazite

Mwazye Sopa

Katazi

Laela

Miangalua

Mwimbi Mambwekenya Legezamwendo Mambwenkoswe

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

91

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Wilaya za Mpanda na Nkasi

Lugha

Mpanda

Bembe

Bembe

507

Bende

39,356

140,000

414

130,000

Chagga Fipa

61,308

Gala

2,212

Ha

150,000

Chagga Fipa

120,000 110,000

Gala

100,000

Ha

13,336

90,000

205

80,000

Mambwe

Bende

Mambwe Nyakyusa

70,000

Nyamwezi

Nyakyusa

4,698

Nyamwezi

43,689

50,000

Nyarwanda

1,530

40,000

Pimbwe

30,000

Rundi

Nyarwanda Pimbwe Rundi

64,487 141,610

Sukuma

32,200

Swahili

4,537

Tongwe

363

60,000

20,000

Sukuma

10,000 0

Swahili

Mpanda

Tongwe

Bende

Lugha

Nkasi

Fipa

1,953

160,000

584

150,000

Ha

Fipa

164,123

140,000

Gala

168

Hehe

130,000

Kinga

120,000

Lingala

110,000

Lungu

100,000

Mambwe

Bende Chagga

Ha

8,644

Hehe

34

Kinga

148

Gala

Lingala

11,916

Lungu

1,484

90,000

Ndali

Mambwe

1,072

80,000

Nyakyusa

387

70,000

2,972

60,000

Ndali Nyakyusa Nyamwezi

92

Chagga

170,000

63

Nyiha

116

Pimbwe

105

Nyamwezi Nyiha Pimbwe

50,000

Safwa

40,000

Safwa

233

30,000

Somali

31

20,000

Sukuma

10,450

10,000

Swahili

1,539

0

Wemba

1,286

Somali Sukuma Swahili Wemba

Nkansi

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Wilaya za Sumbawanga (V) na Sumbawanga (M)

360,000 340,000 320,000

Chagga

300,000 280,000

Lugha Chagga Fipa Lingala Nyakyusa Nyiha Somali Sukuma Swahili Wemba

Sumbawanga (V) 57 344,775 164 2,426 111 851 3,331 17,411 2,622

Fipa

260,000 240,000

Lingala

220,000

Nyakyusa

200,000 180,000

Nyiha

160,000 140,000

Somali

120,000 100,000

Sukuma

80,000

Swahili

60,000

Wemba

40,000 20,000 0

Lugha Bena Chagga Fipa Ha Kinga Ndali Nyakyusa Nyiha Safwa Swahili

Sumbawanga (M) 96 1,078 111,872 174 3,689 3,819 5,692 1,206 409 18,806

Sumbawanga (V)

120,000

Bena

110,000

Chagga

100,000

Fipa

90,000

Ha

80,000 70,000

Kinga

60,000

Ndali

50,000

Nyakyusa

40,000

Nyiha

30,000

Safwa

20,000

Swahili

10,000 0

94

Sumbawanga (M)

L U G H A A

Z A

T A N Z A N I A

B

C

MKOA WA RUKWA

LUGHA YA PILI KWA UKUBWA Ramani ya Mikoa ya Tanzania

KAG

Ziwa Viktoria

ERA

MARA MWANZA

1

ARUSHA JA RO

A

IDA

TANGA SING

I yasa aN Ziw

250

AN

RO

IRINGA

125 Kilomita

PW

GO

MBEYA

RO

50

PEMBA UNGUJA Bahari DSM

RUKWA

y ik a

25 Kilomita

DODOMA

ya Hindi

MO

ga n an

aT

0

Mpanda Ndogo

MANYA R

TABORA Zi w

Mishamo

C-1

KIGOMA

Kas 0

K’N

SHINYANGA

LINDI RUVUMA

MTWARA

Ugalla

Katumba

Kasokola

Utende

Mwese

Misunkumilo Kabungu

2

Mtapenda

Mpanda

Magamba

Katuma

Nsimbo

M

P

A

N

D

Inyonga

A

Urwira

Machimboni Ikola

Ilunde Sitalike

llela

Karema

Z

Kibaoni

Usevya

i w

Kabwe Mtenga Mbede

a N

K

A

Kirando

S

Mamba

I

Namanyere

Ilembo Izia Kashaulili Katandala Kawajense Malangali Mazwi Nsemulwa Ntendo Old Sumbawanga Senga Shanwe

T

3

a

Namanyere

Chala

n

Muze

Isale

Ninde

g Kate

Wazungumzaji

24,294

Fipa

21,366

Pimbwe

17,992

a

Lingala

10,323

Nyamwezi

8,076

Bende

6,472

Ha

3,669

Mji Mkuu wa Wilaya

Wemba

1,858

Mji Mkuu wa Mkoa

Nyarwanda

1,530

Nyakyusa

1,245

Mambwe

1,072

Ndali

689

Kinga

474

Hakuna

Msanzi

Kala Mkowe

k

Sukuma

Pito Kaengesa

S U M B A W A N G A Kasanga

Jina la Kata Mto Mpaka wa Wilaya Mpaka wa Mkoa Barabara Ndogo

u

k w

Sandulula Milepa

Matai

Mpui

Sopa

a

Kipeta

( V )

Lusaka

Kaoze

Kalambazite

Mwazye

Kasanga

R

Kizwite Matanga Milanzi Mollo

Sintali

i

35,027

y

Swahili

Z

i w a SUMBAWANGA (M) Kasense Sumbawanga

Wampelembe

n

Lugha

Mtowisa

Kipande

a

UFUNGUO

4

Majina ya kata ambazo hazikuonyeshwa kwenye ramani

Mkwamba

Katazi

Laela

Miangalua

Mwimbi Mambwekenya Legezamwendo Mambwenkoswe

Barabara Kuu Reli

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

93

L U G H A A

Z A

T A N Z A N I A

B

C

MKOA WA RUKWA

LUGHA YA TATU KWA UKUBWA Ramani ya Mikoa ya Tanzania

KAG

Ziwa Viktoria

ERA

MARA MWANZA

ARUSHA

SHINYANGA

IDA

TANGA SING

PEMBA UNGUJA Bahari DSM

IRINGA

250

yasa aN Ziw

125 Kilomita

AN

RO

GO

MBEYA

PW

RO

I

RUKWA

y ik a

50

DODOMA

ya Hindi

MO

ga n an

25 Kilomita

0

Mpanda Ndogo

RO

TABORA Zi w

Mishamo

A

KIGOMA

aT

0

C - 1MANYAR

JA

Kas

K’N

1

LINDI RUVUMA

MTWARA

Ugalla

Katumba

Kasokola

Utende

Mwese

Misunkumilo Kabungu

2

Mtapenda

Mpanda

Magamba

Katuma

Nsimbo

M

P

A

N

D

Inyonga

A

Urwira

Machimboni Ikola

Ilunde Sitalike

llela

Karema

Z

Kibaoni

Usevya

i w

Kabwe Mtenga Mbede

a N

K

A

Kirando

S

Mamba

I

Majina ya kata ambazo hazikuonyeshwa kwenye ramani

Mkwamba

Namanyere

T

Ilembo Izia Kashaulili Katandala Kawajense Malangali Mazwi Nsemulwa Ntendo Old Sumbawanga Senga Shanwe

Namanyere

a

3

n

Kate

Wazungumzaji 14,917

Nyamwezi

9,145 5,593

Bende

5,097

Swahili

3,829

Sukuma

3,532

Wemba

1,613

Lungu

1,082

a

765

Mji Mkuu wa Wilaya

Lingala

304

Mji Mkuu wa Mkoa

Nyiha

227

Kinga

206

Mambwe

205

Pimbwe

200

Gala

168

Hakuna

Mkowe

k

4

Msanzi

Kala

Pito

Kasanga

Kaengesa

S U M B A W A N G A Kasanga

Jina la Kata Mto Mpaka wa Wilaya Mpaka wa Mkoa Barabara Ndogo

u

k w

Sandulula Milepa

Matai

Mpui

Sopa

a

Kipeta

( V )

Lusaka

Kaoze

Kalambazite

Mwazye

Ndali

R

Kizwite Matanga Milanzi Mollo

Sintali

i

Ha

Z i w SUMBAWANGA a (M) Kasense Sumbawanga

Wampelembe

y

9,272

n

Nyakyusa

Mtowisa

Kipande

a

Fipa

Muze

Isale

Ninde

g

UFUNGUO Lugha

Chala

Katazi

Laela

Miangalua

Mwimbi Mambwekenya Legezamwendo Mambwenkoswe

Barabara Kuu Reli

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

95

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Mkoa wa Ruvuma Lugha Matengo Yao Ngoni Ndendeule Nyasa Mpoto Bena Makua Manda Matambwe Lomwe Kinga Pangwa Makonde Nindi Chagga Mwera Nyakyusa Kisi Nkamanga Hehe Swahili Kurya Sukuma Haya

Mbinga

Namtumbo

260,484 4,990 39,103

Songea (V)

32,049 32,483 106,486 48

33,358 27,559 6,484

Songea (M)

Tunduru

Jumla

1,690 12,871 99,179 13,890 1,366

7,642 18,610 66,848 12,097 7,690

188,187 3,222 3,074 1,575

14,220

5,291 1,919

23,336

17,077

1,751 15,973 5,203

5,206 266 4,845

5,478 1,678 372 3,986

3,229 1,056 1,487 2,632

216 79

1,086 73 579 1,948 1,396 327 825

4,483

1,998 459

915

816 79

403 403 9

5

269,816 256,707 240,834 135,546 44,037 27,559 25,995 25,255 18,828 15,973 10,409 8,972 6,523 5,911 5,689 3,797 2,070 1,953 1,948 1,396 1,143 825 482 409 9

Lugha Kuu Kumi za Mkoa wa Ruvuma 1,000,000

Wilaya

260,484 100,000

Mbinga

Wa z u n g u m z a j i

10,000 Namtumbo 1,000 Songea (V) 100 Songea (M) 10 Tunduru

da at am bw e

M

an

ua M ak

na

M

Lugha

96

Be

to M po

sa ya N

le nd

eu

ni

de

go N

Ya o

N

M

at

en

go

1

A

B

C

UFUNGUO

Ngoni

168,180

Bena

7,185

Ndendeule

103,521

Manda

7,067

Matambwe

5,049

Mpoto

22,525

LUGHA YA KWANZA KWA UKUBWA Kas Matumbi/lfinga

Wino Lu w

Mji Mkuu wa Mkoa

ira

Gumbiro

Mgombasi

A

tuk

TABORA

TANGA

aT

DODOMA

PEMBA UNGUJA Bahari DSM

RUKWA

MBEYA IRINGA

0

125 Kilomita

250

yasa aN Ziw

Lu

MANYA R

RO

Reli

ARUSHA

KIGOMA

y ik a

Barabara Kuu

MWANZA

ga n an

Barabara Ndogo

MARA

SHINYANGA

Zi w

Kitanda

Ramani ya Mikoa ya Tanzania

Ziwa Viktoria

JA

Mahanje

Mpaka wa Mkoa

50

K’N

Mpaka wa Wilaya

25 Kilomita

ERA

Jina la Kata Mto

u eg

KAG

Bomba Mbili Lizaboni Majengo Matarawe Matogoro Mfaranyaki Misufini Mletele Mshangano Ruhuwiko Ruvuma Songea Mjini Subira

Mji Mkuu wa Wilaya

Liuli

0

Majina ya kata ambazo hazikuonyeshwa kwenye ramani

I

9,570

AN

Makua

RO

236,875

PW

Matengo

GO

21,609

RO

Nyasa

ya Hindi

MO

255,018

IDA

1

MKOA WA RUVUMA

Wazungumzaji

Yao

SING

Lugha

D

LINDI RUVUMA

MTWARA

Litumbandyosi Kilagano Maposeni

Kihangi Mahuka

Mikalanga

G

A

A

Mbangamao

Nyoni

Mpepai

U

M

B

Ligera

T Namtumbo

wa kim

Mbamba bay

a

Kingerikiti Kilosa

Ngapa

O U

N

D

R

Mlingoti Mashariki

Marumba

Lusewa

U

U Mindu

Nandembo

Nampungu

Ligoma

Ma

Tunduru

Kidodoma

Ndongosi

Mpapa

s

Mtipwili

Mkongo

T

Tuwemacho

hu

Nakapanya

we

Namasakata

Mtina

Muhukuru Mbesa

a

Tingi

Misechela

Liparamba

Mchesi

Mchoteka

Chiwanda Magazini

Nalasi

Ruvuma

Lukumbule Ruvuma

97

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

T A N Z A N I A

y

Lipingo

Kilimani

Utiri

M

Muhuwesi

Z A

Mbuji

N

Magagura

A

Ligunga

si

Liuli

Maguu

I

Mbinga Mjini

N

Matemanga

Namwinyu

Matimira

ga Nj u

N

Kihagara

E

Mkumbi

Mbinga

Langiro Ngima

B

Mpitimbi

Linda

Namabengo

SONGEA (M)

G

a

M

Songea

N

w

Ukata Ngumbo Kitura

Kigonsera

Luegu

O

i

Matiri

Lilambo

Kalulu Luchili

Lu

Lifisha

Tanga

S

Z

Mbaha

Rwinga

Msindo

(V)

Lituhi Ndongosi

3

Namtumbo

Ruanda

L U G H A

2

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Wilaya za Mbinga, Namtumbo na Songea (V)

Lugha

Mbinga

Bena

6,484

Chagga

1,086

Hehe

327

Kinga

5,478

Kisi

1,948

Makonde Manda Matengo Mpoto Mwera Ngoni Nkamanga Nyakyusa Nyasa

372

Chagga Hehe Kinga

250,000

Kisi Makonde

200,000

Manda

17,077 260,484

Matengo

150,000

Mpoto Mwera

27,559 73

100,000

Ngoni Nkamanga

39,103 1,396

Nyakyusa

50,000

Nyasa

579 33,358

Pangwa

1,678

Swahili

825

Yao

Bena

300,000

0

Pangwa

Mbinga

Swahili Yao

4,990 120,000

Lugha

Namtumbo

100,000

106,486

80,000

Ngoni

Ngoni

32,483

60,000

Nindi

Nindi

3,986

Nyasa

48

40,000

Nyasa

Ndendeule

Yao

32,049

Lugha Bena Chagga

Songea (V) 14,220 79

Yao

20,000 0

Namtumbo

Bena

100,000

Chagga

90,000

Hehe

816

80,000

Kinga

266

70,000

Kurya

79

Hehe Kinga Kurya Lomwe

60,000

Lomwe

5,206

Manda

1,751

50,000

Matengo

1,690

40,000

Ndendeule

30,000

Ngoni

Ndendeule

13,890

Ngoni

99,179

Nindi

216

Nyakyusa

459

Nyasa

1,366

Pangwa

4,845

Yao

98

Ndendeule

12,871

Manda Matengo

Nindi

20,000

Nyakyusa Nyasa

10,000 0

Pangwa

Songea (V)

Yao

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Wilaya za Songea (M) na Tunduru Lugha

Songea (M)

Bena

5,291

Chagga

2,632

Haya

9

Kinga

3,229

Kurya

403

Makonde

1,056

Makua

1,919

Matengo

7,642

Ndendeule

12,097

Ngoni

66,848

Nindi

1,487

Nyakyusa Nyasa

915 7,690

Sukuma Yao

Lugha

18,610

Tunduru

Lomwe

5,203

Makonde

4,483

Makua

23,336

Matambwe

15,973

Mwera

1,998

Ndendeule

3,074

Ngoni

3,222

Nyasa

1,575

Sukuma Yao

100

403

5 188,187

Bena

70,000

Chagga 60,000

Haya Kinga

50,000

Kurya Makonde

40,000

Makua Matengo

30,000

Ndendeule Ngoni

20,000

Nindi Nyakyusa

10,000

Nyasa 0

190,000 180,000 170,000 160,000 150,000 140,000 130,000 120,000 110,000 100,000 90,000 80,000 70,000 60,000 50,000 40,000 30,000 20,000 10,000 0

Songea (M)

Sukuma Yao

Lomwe Makonde Makua Matambwe Mwera Ndendeule Ngoni Nyasa Sukuma Yao

Tunduru

1,396

Ngoni

6,793

Ndendeule

986

Makonde

6,284

Mpoto

977

Matengo

6,128

Kinga

658

Bena

3,641

Nyakyusa

459

Nindi

3,070

Hehe

107

Makua

2,650

Hakuna

Lomwe

2,367

1

LUGHA YA TATU KWA UKUBWA Kas Matumbi/lfinga

Wino

Bomba Mbili Lizaboni Majengo Matarawe Matogoro Mfaranyaki Misufini Mletele Mshangano Ruhuwiko Ruvuma Songea Mjini Subira

u eg

Mgombasi

Gumbiro

A E

Nyoni

Mpepai

T

U

M

B

Ligera

T

Lu

Namtumbo

wa kim

a

Kingerikiti Kilosa Mtipwili

s a

Tingi

Ngapa

N

D

U

R

U Mindu

Nampungu

Mlingoti Mashariki

Marumba

Lusewa

Ma

Ligoma

Tunduru

Tuwemacho

hu

Nakapanya

we

Namasakata

Mtina

Muhukuru Mbesa Misechela

Liparamba

Mchoteka

Chiwanda Magazini

Mchesi Nalasi

Ruvuma

Lukumbule Ruvuma

101

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

T A N Z A N I A

Mbamba bay

U

Kidodoma

Ndongosi

Mpapa

Muhuwesi

O

Z A

Mbangamao

M

si

y

Lipingo

A

A

Ligunga

Nandembo ga Nj u

N

Maguu Mikalanga

G

N

Matemanga

Namwinyu

Matimira Mkongo

N

a

Liuli

Mbuji

N

Namabengo

SONGEA (M)

G

w Kihagara

I

Magagura

MTWARA

Luchili

O

i

Mbinga Mjini Kitura Mbinga Utiri Langiro Ngima Kilimani

B

Songea Mpitimbi

Linda Mkumbi

RUVUMA

Luegu

S

Z

Ukata

Tanga

Lilambo

Kihangi Mahuka Kigonsera

250

Hindi LINDI

Kalulu

Msindo

(V)

Lifisha

Matiri

M

3

Maposeni

Mbaha

125 Kilomita

ya

L U G H A

Rwinga

Ndongosi

Ngumbo

MBEYA

Namtumbo

Kilagano Ruanda Lituhi

PEMBA UNGUJA Bahari DSM

RUKWA

0

Reli

TANGA DODOMA

IRINGA

Litumbandyosi

Barabara Kuu

2

a

aT

yasa aN Ziw

Lu

Barabara Ndogo

ir tuk

MANYA R

TABORA

y ik a

Mpaka wa Mkoa

ARUSHA

KIGOMA

ga n an

Mpaka wa Wilaya

MWANZA SHINYANGA

Zi w

Jina la Kata Mto

MARA

A

Kitanda

Ramani ya Mikoa ya Tanzania

Ziwa Viktoria

RO

Mahanje

50

JA

Mji Mkuu wa Mkoa

25 Kilomita

K’N

Mji Mkuu wa Wilaya

Liuli

0

Majina ya kata ambazo hazikuonyeshwa kwenye ramani

I

Nkamanga

AN

7,613

RO

Nyasa

MKOA WA RUVUMA

PW

1,428

Lu w

Matambwa

ERA

10,186

KAG

Yao

D

GO

1,604

Wazungumzaji

C

RO

Pangwa

Lugha

B

MO

2,308

IDA

UFUNGUO

Manda

SING

A

A

B

C

D

MKOA WA SHINYANGA

LUGHA YA KWANZA KWA UKUBWA

UFUNGUO

IDA

DODOMA

Sumbwa

134,466

Swahili

22,238

250

RO

GO

AN

RO

I

125 Kilomita

yasa aN Ziw

Wazungumzaji

Kasoli

UNGUJA Bahari DSM PW

y ik a

IRINGA

2,064,630

PEMBA

RUVUMA

Mbita

Lugulu Kinang'weli Zagayu Kadoto Mwamapalala Nyabubinza Kulimi Buchambi Malampaka

Salawe

Mbogwe

Bukombe O

M

Ushirombo

Mwakitolyo

Nyasato Bukombe

Lugunga

Segese

Chela

Bulige

Solwa

Bunambiyu Iselamagazi Pandagichiza

Bubiki

Mondo

Masela

Mwadui Lohumbo Songwa

Budekwa

D

Nkoma Ipililo

Mhunze

Mwabuma

Mwabusalu

Sakasaka

Mwandoya Lubiga

Itinje

M

E

103

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

Uyogo

T

Kamali

U

Mwanhuzi

Dakama Mwanjoro

Bukundi

Ziwa Eyasi

Chona

Chambo

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

T A N Z A N I A

Ushetu Ulowa

A

Mwanhuzi

Ng'hoboko SHINYANGA Uchunga Ngaya B E Lyabukande (M) Mwamalili Kishapu Mwantini Mwamishali Chibe lyogelo Busangi Nkoma Kolandoto Shinyanga Masumbwe Bukandwe Ntobo Mwakipoya Imalaseko Imesela Ibinzamata Kinaga Ukenyenge Iponya Ilola Mwamashele Shagihilu Usule Mwamala Kizumbi Mwalugulu Mwamanongu Malunga (V) Ngogwa JanaS H I N Y A N G A Igwamanoni Kahama Somagedi Samuye Itima Talaga K A H A M A Mwendakulima Mwabuzo Kiloleli Ngofila Didia Usanda Zongomera Isaka Idahina Lagana Isagehe Itwangi Tinde Mpunze Nyandekwa Mwamalole Mwamalasa Masanga Kilago Kinamapula Bulungwa Ukune Kisuke

Ziwa Lgarya

Lingeka

Kisesa

Mpindo

Lalango

Sagata

I

Mwaswale

Lagangabilili

Sukuma

Busilili

Seke/Bukoro

A

Chinamili

Bunamhala

S W A Maswa Nquliguli

Nyalikungu

I

Z A

Runzewe

Lunguya

Isanga

R

Bumera

L U G H A

Bugarama Ushirika

Uyovu

3

Badi

Ilolangulu

A

A

Bariadi

Bariadi

Shishiyu

lkunguigazi

K

B

Sakwe

MTWARA

Nkololo

Sornanda

Mhango

LINDI

M

U

Nyakabindi lkungulyabashashi

ya

2

B

Gamboshi

Hindi

MO

ga n an

MBEYA

0

Mwadobana

A

TANGA

RUKWA

Reli

Sukuma

RO

TABORA

Barabara Kuu

Lugha

Mwaubingi

MANYA R

KIGOMA

aT

Dutwa

ARUSHA

SHINYANGA

Zi w

Barabara Ndogo

50

JA

Mpaka wa Mkoa

MWANZA

25 Kilomita

K’N

Mpaka wa Wilaya

MARA

ERA

Mto

0

Sapiwi

Ramani ya Mikoa ya Tanzania

Ziwa Viktoria

KAG

Chamaguha Kambarage Kitangili lbadakuli Mwawaza Ndala Ngokolo Shinyanga Mjini

Jina la Kata

SING

Mji Mkuu wa Mkoa Uyovu

Kas

Majina ya kata ambazo hazikuonyeshwa kwenye ramani

Mji Mkuu wa Wilaya

1

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Wilaya za Bariadi, Bukombe, Kahama na Kishapu

Lugha Chagga Datooga Ikoma Jita Kurya Luo Nilamba Nyamwezi Sukuma Swahili

Bariadi 1,405 47 102 7,338 3,942 2,555 595 714 566,424 20,482

580,000 560,000 540,000 520,000 500,000 480,000 460,000 440,000 420,000 400,000 380,000 360,000 340,000 320,000 300,000 280,000 260,000 240,000 220,000 200,000 180,000 160,000 140,000 120,000 100,000 80,000 60,000 40,000 20,000 0

Chagga Datooga Ikoma Jita Kurya Luo Nilamba Nyamwezi Sukuma Swahili

Bariadi

Lugha Ha Haya Jita Kurya Lingala Longo Lungu Ngoni Nilamba Nyamwezi Nyarwanda Nyaturu Rundi Sambaa Shashi Subi Sukuma Sumbwa Swahili Zinza

Lugha Chagga Ha Nyamwezi Nyarwanda Rundi Sukuma Sumbwa Swahili

Lugha Chagga Ha Haya Jita Kurya Maasai Nilamba Nyamwezi Nyaturu Sukuma Sumbwa Swahili Taturu

104

Bukombe 33,109 1,259 2,672 249 184 814 143 156 1,352 6,059 5,385 169 864 131 0 971 190,605 137,115 6,223 635

Kahama 2,913 2,339 55,189 1,547 73 424,826 100,377 7,842

Kishapu 1,096 510 1,039 2,217 975 40 11,879 460 1,423 212,114 110 7,029 414

200,000

Ha Haya

180,000

Jita Kurya

160,000

Lingala Longo

140,000

Lungu Ngoni

120,000

Nilamba Nyamwezi

100,000

Nyarwanda Nyaturu

80,000

Rundi Sambaa

60,000

Shashi Subi

40,000

Sukuma Sumbwa

20,000

0

440,000 420,000 400,000 380,000 360,000 340,000 320,000 300,000 280,000 260,000 240,000 220,000 200,000 180,000 160,000 140,000 120,000 100,000 80,000 60,000 40,000 20,000 0

Swahili Zinza

Bukombe

Chagga Ha Nyamwezi Nyarwanda Rundi Sukuma Sumbwa Swahili

Kahama

220,000 210,000 200,000 190,000 180,000 170,000 160,000 150,000 140,000 130,000 120,000 110,000 100,000 90,000 80,000 70,000 60,000 50,000 40,000 30,000 20,000 10,000

0

Chagga Ha Haya Jita Kurya Maasai Nilamba Nyamwezi Nyaturu Sukuma Sumbwa Swahili

Kishapu

Taturu

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Wilaya za Maswa, Meatu, Shinyanga (V) na Shinyanga (M) Lugha

Maswa

Chagga

1,285

Ha

2,478

Haya

609

Jita

738

Kurya

319

Nilamba

2,722

Nyaturu

187

Rangi Sukuma Swahili

Lugha

33 292,742 3,289

Meatu

Datooga

126

Hadzabe

529

Iraku

267

Maasai

379

Nilamba

22,787

Nyaturu

3,096

Shashi

4,340

Sukuma

200,102

Swahili

14,098

Taturu

2,492

Lugha Nyamwezi Sukuma Sumbwa

300,000 280,000 260,000 240,000 220,000 200,000 180,000 160,000 140,000 120,000 100,000 80,000 60,000 40,000 20,000 0

Shinyanga (V) 14,757 259,376 2,260

210,000 200,000 190,000 180,000 170,000 160,000 150,000 140,000 130,000 120,000 110,000 100,000 90,000 80,000 70,000 60,000 50,000 40,000 30,000 20,000 10,000 0

Chagga Ha Haya Jita Kurya Nilamba Nyaturu Rangi Sukuma Swahili

Maswa

Datooga Hadzabe Iraku Maasai Nilamba Nyaturu Shashi Sukuma Swahili Taturu

Meatu

260,000 240,000 220,000 200,000 180,000 160,000 140,000 120,000 100,000 80,000 60,000 40,000 20,000

0

Nyamwezi Sukuma Sumbwa

Shinyanga (V)

100,000 90,000

Lugha Chagga Nyamwezi Sukuma Swahili

Shinyanga (M) 744 4,853 90,105 38,821

80,000 70,000 60,000

Chagga

50,000

Nyamwezi

40,000

Sukuma

30,000

Swahili

20,000 10,000 0

106

Shinyanga (M)

A

B

C

MKOA WA SHINYANGA

UFUNGUO

Mto

Nilamba

28,623

Mpaka wa Wilaya

Chagga

4,231

Mpaka wa Mkoa

3,861

Barabara Ndogo

Nyaturu

573

Kurya

181

Dutwa

IDA

DODOMA

PEMBA

IRINGA

125 Kilomita

250

yasa aN Ziw

0

Mwadobana

UNGUJA Bahari DSM

RUKWA

MBEYA

Kasoli

ya

Gamboshi

Nyakabindi lkungulyabashashi

Hindi LINDI

RUVUMA

B

Sakwe

Mbita

Lugulu Kinang'weli Zagayu Kadoto Mwamapalala Nyabubinza Kulimi Buchambi Malampaka

Bugarama

Mbogwe

Bukombe U

K

O

M

Ushirombo

B

Lunguya

Mwakitolyo

Nyasato Bukombe

Lugunga

E

lyogelo

Segese

Chela Ngaya

Masumbwe Bukandwe Ntobo Ngogwa

K

A

Bulungwa

H

A

Ushetu

105

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

Uyogo

Lyabukande

Mwalugulu

Isagehe

Budekwa

Ipililo

Didia Itwangi

I

N

Y A

Usanda Tinde

N

Samuye

G

Itima

A

(V)

Talaga Kiloleli Ngofila

Mhunze

Mwabuma

Sakasaka

Mwandoya

Itinje

Lalango

Ziwa Lgarya

Lingeka

Mwabusalu Lubiga

M

E

A

T

Kamali

U

Mwanhuzi Mwanhuzi

Dakama Ng'hoboko Mwamishali

Mwantini

H

Mwaswale

Kisesa

Mpindo

SHINYANGA Uchunga (M) Mwamalili Kishapu Chibe Kolandoto Shinyanga Imesela Ibinzamata Ukenyenge Ilola Mwamashele Usule Mwamala Kizumbi

Jana S Isaka

Masela

Mondo

Mwadui Lohumbo Songwa

Iselamagazi Pandagichiza

Kahama M A Mwendakulima

Zongomera Mpunze Nyandekwa Kilago Kinamapula Ukune Kisuke

Ulowa

Malunga

Bubiki

Nkoma

Sagata

I

Mwakipoya Imalaseko Shagihilu Somagedi

Lagana

Mwanjoro Nkoma

Mwamanongu

Bukundi

Ziwa Eyasi

Mwabuzo

Mwamalasa Masanga

Mwamalole

Chona

Chambo

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

T A N Z A N I A

Idahina

Solwa

Kinaga

Iponya Igwamanoni

Bunambiyu

D

Lagangabilili

Sukuma

Busilili

A

Chinamili

Bunamhala

S W A Maswa Nquliguli

Nyalikungu

Seke/Bukoro

Bulige

Busangi

Isanga

I

Z A

Runzewe

3

Salawe

Ushirika

Uyovu

B

Badi

Ilolangulu

A

R

Bumera

L U G H A

M

A

Bariadi

Bariadi

Shishiyu

2

Nkololo

Sornanda

Mhango

MTWARA

Hakuna

lkunguigazi

50

Mwaubingi

TANGA

I

Reli

25 Kilomita

A

606

TABORA

y ik a

Jita

MANYA R

KIGOMA

aT

0

Sapiwi

ARUSHA

SHINYANGA

ga n an

Barabara Kuu

ERA

973

MARA MWANZA

Zi w

Taturu

KAG

Ha

Ramani ya Mikoa ya Tanzania

Ziwa Viktoria

AN

56,896

RO

Nyamwezi

Kas

Chamaguha Kambarage Kitangili lbadakuli Mwawaza Ndala Ngokolo Shinyanga Mjini

PW

57,036

Jina la Kata

GO

Swahili

Majina ya kata ambazo hazikuonyeshwa kwenye ramani

Mji Mkuu wa Mkoa Uyovu

RO

77,466

MO

97,492

Sukuma

RO

Sumbwa

LUGHA YA PILI KWA UKUBWA

Mji Mkuu wa Wilaya

JA

Wazungumzaji

K’N

Lugha

SING

1

D

A

B

C

MKOA WA SHINYANGA

UFUNGUO

Haya

10,888

3,207

Shashi

1,358

Kurya

1,339

TABORA

aT

Barabara Kuu

PEMBA

DODOMA

MBEYA IRINGA

0

125 Kilomita

250

Mwadobana

UNGUJA Bahari DSM

RUKWA

Reli

Kasoli

ya

432

Nyarwanda

285

Luo

213

Chagga

129

Lugulu Kinang'weli Zagayu Kadoto Mwamapalala Nyabubinza Kulimi Buchambi Malampaka

Badi

Ilolangulu

Bugarama

Salawe

Ushirika

Uyovu

Mbogwe

Bukombe K

O

M

Ushirombo

Mwakitolyo

Nyasato Bukombe

Lugunga

E

lyogelo

Segese

Chela

Ngogwa

Kinaga

K

A

Bulungwa

3

H

A

Ushetu Ulowa

107

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

Kahama M A Mwendakulima

Zongomera Mpunze Nyandekwa Kilago Kinamapula Ukune Kisuke

Uyogo

Mwalugulu

Isagehe

Mwadui Lohumbo Songwa

Budekwa

Ipililo

Didia Itwangi

I

N

Y A

Usanda Tinde

N

Samuye

G

Itima

A

(V)

Talaga Kiloleli Ngofila

Mhunze

Mwabuma

Sakasaka

Mwandoya

Itinje

Lalango

Ziwa Lgarya

Lingeka

Mwabusalu Lubiga

M

E

A

T

Kamali

U

Mwanhuzi Mwanhuzi

Dakama Ng'hoboko Mwamishali

Mwantini

H

Mwaswale

Kisesa

Mpindo

SHINYANGA Uchunga (M) Mwamalili Kishapu Chibe Kolandoto Shinyanga Imesela Ibinzamata Ukenyenge Ilola Mwamashele Usule Mwamala Kizumbi

Jana S Isaka

Masela

Mondo

Nkoma

Sagata

I

Mwakipoya Imalaseko Shagihilu Somagedi

Lagana

Mwanjoro Nkoma

Mwamanongu

Bukundi

Ziwa Eyasi

Mwabuzo

Mwamalasa Masanga

Mwamalole

Chona

Chambo

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

T A N Z A N I A

Idahina

Malunga

Bubiki

Iselamagazi Pandagichiza Lyabukande

Busangi

Iponya Igwamanoni

Solwa

Bulige Ngaya

Masumbwe Bukandwe Ntobo

Bunambiyu

D

Lagangabilili

Sukuma

Busilili

Seke/Bukoro

A

Chinamili

Bunamhala

S W A Maswa Nquliguli

Nyalikungu

I

Z A

Runzewe

B

Lunguya

Isanga

R

Bumera

L U G H A

lkunguigazi

A

A

Bariadi

Bariadi

Shishiyu

M

U

B

Sakwe

Mbita

Nkololo

Sornanda

Mhango

MTWARA

Hakuna

B

Nyakabindi lkungulyabashashi

LINDI

529

Longo

Gamboshi

Hindi

RUVUMA

50

Mwaubingi

TANGA IDA

Nyaturu

Barabara Ndogo

KIGOMA

RO

3,383

Dutwa

A

Sumbwa

Mpaka wa Mkoa

MANYA R

25 Kilomita

JA

4,735

SHINYANGA

K’N

Swahili

Mpaka wa Wilaya

0

Sapiwi

ARUSHA

yasa aN Ziw

4,847

y ik a

Sukuma

MARA MWANZA

ga n an

6,338

Ramani ya Mikoa ya Tanzania

Ziwa Viktoria

ERA

Nilamba

Mto

KAG

7,937

Kas

Chamaguha Kambarage Kitangili lbadakuli Mwawaza Ndala Ngokolo Shinyanga Mjini

Jina la Kata

Zi w

Jita

Uyovu

Majina ya kata ambazo hazikuonyeshwa kwenye ramani

I

Mji Mkuu wa Mkoa

AN

16,519

RO

Nyamwezi

PW

Mji Mkuu wa Wilaya

GO

21,618

RO

Ha

MO

Wazungumzaji

Hadzabe

2

LUGHA YA TATU KWA UKUBWA

Lugha

SING

1

D

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Mkoa wa Singida

Lugha

Iramba

Manyoni

Singida (V)

Singida (M)

Jumla

Nyaturu

35,316

38,029

355,564

77,857

506,766

Nilamba

256,474

54

15,326

13,471

285,324

125,902

391

329

126,622

13,850

16,700

Gogo Sukuma

29,824

Nyisanzu

25,386

25,386

682

1,948

28

Kimbu

8,121

9,390

301

Nyamwezi

2,221

9,741

Iraku

5,890

Datooga

2,397

Swahili

2,199

Chagga

19,801

17,812

2,459

8,349

2,986

7,582

5,252

5,589

91

Rangi

22,459

11,962

337

Taturu

60,374

1,156

46

Sandawe

1,840

1,930

429

1,632

1,325 353

Hadzabe

1,325

140

492

Maasai

250

250

Nyakyusa

212

212

35

Luo

35

Lugha Kuu Kumi za Mkoa wa Singida 1,000,000

355,564

Wilaya

Wa z u n g u m z a j i

100,000

Iramba

10,000

Manyoni

1,000

Singida (V)

100

Singida (M) 10

oo at D

Ira

ku

ga

i ez

ya

m

w

bu m

N

Lugha

108

Ki

ili ah Sw

nz u

a

yi

sa

m N

ku Su

o og G

m ila N

N

ya

tu

ru

ba

1

L U G H A

A

Z A

B

T A N Z A N I A C

MKOA WA SINGIDA

LUGHA YA KWANZA KWA UKUBWA Kidaru

ERA

MARA MWANZA

K’N

Ntwike

RO

TABORA

PEMBA

I yasa aN Ziw

250

AN

RO GO

IRINGA

125 Kilomita

PW

y ik a

RO

ga n an

MBEYA

Shelui

UNGUJA Bahari DSM ya

LINDI RUVUMA

Mtekente

MTWARA

Urughu

Gumanga

Kiomboi

Ulemo

Mtoa

Hindi

MO

Zi w

SING

IDA

TANGA DODOMA

RUKWA

0

I

A

KIGOMA

Ibaga

Kiomboi R A M

JA

MANYA R

Mwangeza

Nkinto

Kisiriri

ARUSHA

SHINYANGA

aT

Ziwa Kitangiri Tulya

Ramani ya Mikoa ya Tanzania

Ziwa Viktoria

KAG

1

Mpambala

B

A

Msingi

0

25 Kilomita

Ilunda

Kinampanda

50

Mudida

Kinyangiri

Kyengege

Makuro Mtinko Ikhanoda Ughandi Iguguno Msisi Ndago Mbelekese Maghojoa Ilongero Irisya Merya Kinyeto Singida Kaselya Ziwa Singidani Ngimu Ziwa Kindai Sepuka SINGIDA Mwaru

(M)

UFUNGUO

Kas

Mwanga

Nduguti

Mgori

Siuyu

Mungae

Puma

2

Mji Mkuu wa Mkoa Mgandu

Minyughe

Mgungira

Mji Mkuu wa Wilaya

S

Jina la Kata

I

N

G

I

D

Misughaa

Ihanja

A

Dungunyi

(

V

Ntuntu

)

Ikungi

Muhintiri Mto

Mang'onyi

Mpaka wa Wilaya Mpaka wa Mkoa Barabara Ndogo

Issuna

Barabara Kuu

Makuru

Reli Sanjaranda

3

Lugha Nyaturu

Wazungumzaji 479,513

Nilamba

243,842

Gogo

109,753

Nyisanzu

18,085

Nyamwezi

8,320

Sukuma

4,663

Kimbu

1,484

Aghondi

Manyoni

Itigi

Manyoni

Chikuyu KillmaOnde Sasajila

Makanda

Kintinku

Idodyandole

Ipande

Mgandu

Majiri

Chikola

Maweni

Majina ya kata ambazo hazikuonyeshwa kwenye ramani Heka

Ipembe Kindai Majengo Mandewa Mitunduruni Mtipa Mughanga Mungaa Mungumaji Unyambwa Utemini

Sanza Nkonko

M

A

N

Y

O

N

I

Isseke

Rungwa

4

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

109

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Wilaya za Iramba na Manyoni

Lugha Datooga

2,397

Hadzabe

353

260,000

Datooga

240,000

Hadzabe

220,000

Iraku

Iraku

5,890

Kimbu

8,121

180,000

Kimbu

160,000

35

Luo

140,000

Luo Nilamba Nyamwezi

256,474 2,221

Nyaturu

35,316

Nyisanzu

25,386

Sukuma

29,824

Swahili

682

Taturu

337

Lugha

Manyoni

200,000

Nilamba

120,000

Nyamwezi

100,000 80,000

Nyaturu

60,000

Nyisanzu

40,000

Sukuma

20,000

Swahili

0

Iramba

Taturu

130,000

Chagga

120,000

Datooga

2,199

110,000

Gogo

125,902

100,000

Hadzabe

140

90,000

Kimbu

Kimbu

9,390

80,000

Maasai

Maasai

250

70,000

Nilamba

60,000

Nyakyusa

50,000

Nyamwezi

40,000

Nyaturu

30,000

Rangi

38,029

20,000

Sukuma

1,156

10,000

Swahili

Chagga Datooga Gogo Hadzabe

Nilamba Nyakyusa Nyamwezi Nyaturu Rangi

110

Iramba

91

54 212 9,741

Sukuma

13,850

Swahili

1,948

0

Manyoni

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Wilaya za Singida (V) na Singida (M)

360,000

Lugha Datooga Gogo Iraku

Singida (V) 2,986 391 2,459

340,000 320,000

Datooga

300,000 280,000

Gogo

260,000

Iraku

240,000

Kimbu

301

220,000

Nilamba

15,326

200,000

Nilamba

355,564

180,000

Nyaturu

Nyaturu

Kimbu

Rangi

46

Sandawe

1,325

Sukuma

16,700

Swahili

28

Taturu

5,252

160,000 140,000

Rangi

120,000

Sandawe

100,000

Sukuma

80,000 60,000

Swahili

40,000

Taturu

20,000 0

Singida (V)

80,000

70,000

Lugha Chagga Gogo

Singida (M) 329

Nilamba

13,471

Nyaturu

77,857

Rangi Swahili

60,000

1,840

429 19,801

Chagga 50,000

Gogo Nilamba

40,000

Nyaturu 30,000

Rangi Swahili

20,000

10,000

0

112

Singida (M)

L U G H A

A

Z A

B

T A N Z A N I A C

MKOA WA SINGIDA

LUGHA YA TATU KWA UKUBWA Mpambala

Kidaru

Ramani ya Mikoa ya Tanzania

Ziwa Viktoria

KAG

1

MARA

ERA

MWANZA

Ntwike

ARUSHA JA

I

RO

A

TABORA

PEMBA

I

250

yasa aN Ziw

125 Kilomita

AN

RO GO

IRINGA

0

PW

y ik a

MBEYA

RO

ga n an

RUKWA

ya

RUVUMA

Msingi

Mtekente Ndago

Kinyangiri

Mtinko

Singida

Mgungira

Minyughe

Ihanja

Mto Mpaka wa Wilaya Mpaka wa Mkoa

S

I

N

G

I

D

Maghojoa Merya

Kinyeto Ziwa Singidani

Mtamaa Puma

Mji Mkuu wa Mkoa Jina la Kata

Ikhanoda

Ngimu

MwankokoSINGIDA MJINI Unyamikumbi

Mwaru

A

Muhintiri

Mgori

Siuyu

Mungae

Misughaa Dungunyi

V I

50

Makuro

Ilongero

Irisya

Sepuka Ziwa Kindai

Mji Mkuu wa Wilaya

25 Kilomita

Mudida

Msisi Ughandi

Mbelekese

Kaselya

UFUNGUO

2

0 Ilunda

Iguguno

MTWARA

Urughu

Mgandu

A

Kyengege

LINDI

Kas

Mwanga

Nduguti

B

Kinampanda

Ulemo

Mtoa

Hindi

Gumanga

Kiomboi

Shelui

UNGUJA Bahari DSM

MO

Zi w

SING

IDA

TANGA DODOMA

Ibaga

Kiomboi R A M

K’N

MANYA R

KIGOMA

Mwangeza

Nkinto

Kisiriri

A-1

SHINYANGA

aT

Ziwa Kitangiri Tulya

J

I

Ikungi

Ntuntu

J

I

Barabara Ndogo

N

I

Mang'onyi

Barabara Kuu Reli

3

Lugha

Wazungumzaji

Sukuma

15,311

Nilamba

9,855

Nyisanzu

3,699

Datooga

3,624

Taturu

3,488

Nyaturu

3,022

Swahili

2,937

Kimbu

1,752

Iraku

1,691

Gogo

1,273

Chagga

227

Nyakyusa

212

Sandawe

163

Maasai

81

Luo

35

Issuna Makuru Sanjaranda Aghondi Manyoni

Manyoni

Itigi

Chikuyu

Makanda

KillmaOnde Kintinku Sasajila

Idodyandole

Ipande

Maweni Mgandu

Majiri

Chikola

Heka Sanza

Hakuna

M

A

N

Y

O

N

Nkonko

I

Majina ya kata ambazo hazikuonyeshwa kwenye ramani

4

Ipembe Kindai Majengo Mandewa Mitunduruni Mtipa Mughanga Mungaa Mungumaji Unyambwa Utemini

Isseke

Rungwa

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

113

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Mkoa wa Tabora

Lugha

Igunga

Nyamwezi Sukuma Ha Nilamba

Nzega

Sikonge Tabora (M)

Urambo

Uyui

Jumla

85,334

234,596

89,461

107,392

152,573

126,983

796,339

196,666

174,538

29,844

20,291

64,973

130,874

617,186

61

2,251

29,707

63,453

9,864

105,336

158

4,869

44,783

39,757

Sumbwa

358

Rundi Nyarwanda

382

Fipa Kimbu

36,755

37,112

32,164

32,164

815

13,428

2,121

16,745

73

121

11,930

12,124

11,745

Chagga

411

11,745

1,510

6,087

Swahili

196

Taturu

1,745

8,007

6,388

100

2

Nyakyusa

599

Haya

4,166

121

3,419

Nyaturu

89

Burushi

1,475

1,072

7,756

4,788

6,535

86

4,851

355

16

3,895 2,073

2,178 1,475

Kurya

632

Gogo

75

632 21

Ndali

561

492

588 561

Jita

348

348

Luo

101

101

Rangi

4

4

Lugha Kuu Kumi za Mkoa wa Tabora 1, 000, 000

234,596

Wilaya

100, 000

Wa z u n g u m z a j i

Igunga 10, 000

Nzega 1, 000

Sikonge

100

Tabora (M) Urambo

10

Uyui a gg ha C

bu m Ki

pa Fi

an rw

N ya

Lugha

114

da

di un R

a bw

Su m

ba m ila

H

a N

um Su k

N ya

m

w

ez i

a

1

L U G H A A

Z A

T A N Z A N I A

B

C

MKOA WA TABORA

LUGHA YA KWANZA KWA UKUBWA Kas

1 0

30 Kilomita

60

Igusule Uduka Kahamanhalanga

Igombe Mkulu

Kazaroho Gagala

B O

Kanindo

A

Mwongozo

Urambo

Vumilia Urambo

Ibiri

Usoke

TABORA (M) Magiri U Y U I Tabora Iblangulu Tumbi Ndevelwa Itetemia

Ndono

Usisya

Mabama

Pangale

U

Kapilula lmalamakoye

Ukondamoyo

Ukumbisonga

Igurubi Kining'inila Mwamashimba Ngulu sakamaliwa Ntobo Itunduru Mbutu Ziba Mwamashiga Nyandekwa Naga Igunga

Mwashiku

Lusu Wela

G

A

Nguvumoja

Itumba

Igoweko

Isikizya

Lutende

Isikizya

U

Loya

Y

igalula

U

I

Goweko

Uyumbu Tutuo

ltundu l Wa

a

Bukoko

Simbo

Tongi Milambo-Itobo PupaNdala Magengati kongolo Budushi Misha Kakola Upuge sikizya

Usagali Ufuluma

Muungano Kiloleni

R

Ushokola

Milambo Ichemba

Songambele

M

Usinge

Ugunga

Itilo

Kinungu

Choma

Nzega Bukene Miguwa Shigamba Mogwa I G U N Isanzu Utwigu Muhugi Ndembezi Semembela Nkinga N Z E G A Sungwizi Mwisi Mwakanshahale Mizibaziba Bukumbi Nkiniziwa Chabutwa Mambali

Kashishi

Kaliua

Ikindwa

Nata

Shitage

Uyowa

2

Sigili Mwangoye Mwarnala

Kizengi

Sikonge Igigwa

Sikonge

Ugal la

Kipanga Chabutwa

Ipole

S I K O N

G

Kiloleli Mj o m w i o

E

Limba Limba

3

in Nk

Sh ama

Kitunda

Kipili

do

Kiloli

UFUNGUO Mji Mkuu wa Wilaya Mji Mkuu wa Mkoa Kiloli

Jina la Kata Mto Mpaka wa Wilaya Mpaka wa Mkoa Barabara Ndogo Majina ya kata ambazo hazikuonyeshwa kwenye ramani

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

I

125 Kilomita

250

AN

RO

IRINGA

0

PW

10,782

MBEYA

GO

Kimbu

PEMBA UNGUJA Bahari DSM

RO

15,846

yasa aN Ziw

Sumbwa

TANGA DODOMA

RUKWA

y ik a

23,651

ga n an

Ha

aT

ya Hindi

MO

32,136

TABORA Zi w

Rundi

MANYA R

KIGOMA

A

306,395

ARUSHA

RO

Sukuma

MWANZA SHINYANGA

JA

690,874

MARA

K’N

Nyamwezi

Ramani ya Mikoa ya Tanzania

Ziwa Viktoria

ERA

4

Wazungumzaji

KAG

Lugha

Chemchem Cheyo Gongoni Isevya Itonjanda Kalunde Kanyenye Kiloleni Kitete lpuli Malolo Mbugani Mtendeni Ng'ambo Tambukareli Uyui

IDA

Reli

SING

Barabara Kuu

LINDI RUVUMA

MTWARA

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

115

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Wilaya za Igunga, Nzega na Sikonge

Lugha

200,000 190,000 180,000 170,000 160,000 150,000 140,000 130,000 120,000 110,000 100,000 90,000 80,000 70,000 60,000 50,000 40,000 30,000 20,000 10,000 0

Igunga

Chagga

411

Ha

61

Haya

121

Nilamba

39,757

Nyamwezi

85,334

Sukuma

196,666

Taturu

Lugha

1,745

Ha Haya Nilamba Nyamwezi Sukuma Taturu

Igunga

Nzega

Burushi

1,475

Chagga

1,510

Ha

2,251

Nyamwezi

Chagga

234,596

Nyarwanda

382

Nyaturu

89

Rangi

4

Sukuma

174,538

Sumbwa

358

Taturu

240,000 230,000 220,000 210,000 200,000 190,000 180,000 170,000 160,000 150,000 140,000 130,000 120,000 110,000 100,000 90,000 80,000 70,000 60,000 50,000 40,000 30,000 20,000 10,000 0

Burushi Chagga Ha Nyamwezi Nyarwanda Nyaturu Rangi Sukuma Sumbwa Taturu

Nzega

2

90,000

Lugha Fipa Kimbu Nyakyusa Nyamwezi Nyarwanda Sukuma Swahili

116

Sikonge 73 11,745 599

80,000

Fipa

70,000

Kimbu

60,000

Nyakyusa

50,000

Nyamwezi

40,000

89,461

30,000

Nyarwanda

815

20,000

Sukuma

10,000

Swahili

29,844 196

0

Sikonge

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Wilaya za Tabora (M), Urambo na Uyui

Lugha Chagga

Tabora (M) 6,087

110,000

Chagga

Fipa

121

100,000

Fipa

Gogo

75

90,000

Gogo

29,707

80,000

Ha

3,419

70,000

Haya

Jita

348

60,000

Jita

Kurya

632

50,000

Kurya

Luo

101

40,000

Luo

30,000

Nyamwezi

20,000

Nyarwanda

10,000

Nyaturu

Ha Haya

Nyamwezi

107,392

Nyarwanda

13,428

Nyaturu

16

Sukuma

20,291

Swahili

6,388

Lugha Fipa

11,930 21 63,453

Haya

355

Ndali

561

Nilamba

158

Nyakyusa Nyamwezi Nyarwanda

4,166 152,573 2,121

Rundi

32,164

Sukuma

64,973

Sumbwa

36,755

Swahili

Lugha Gogo

118

Uyui 492 9,864

Nilamba

4,869

Nyamwezi

Sukuma Swahili

160,000 150,000 140,000 130,000 120,000 110,000 100,000 90,000 80,000 70,000 60,000 50,000 40,000 30,000 20,000 10,000 0

Fipa Gogo Ha Haya Ndali Nilamba Nyakyusa Nyamwezi Nyarwanda Rundi Sukuma Sumbwa

Urambo

Swahili

100

Ha Nyakyusa

Tabora (M)

Urambo

Gogo Ha

0

86 126,983

Nyaturu

2,073

Sukuma

130,874

Swahili

1,072

Taturu

4,788

140,000 130,000 120,000 110,000 100,000 90,000 80,000 70,000 60,000 50,000 40,000 30,000 20,000 10,000 0

Gogo Ha Nilamba Nyakyusa Nyamwezi Nyaturu Sukuma Swahili Taturu

Uyui

L U G H A

A

Z A

B

T A N Z A N I A C

MKOA WA TABORA

LUGHA YA PILI KWA UKUBWA Kas

1 0

30 Kilomita

60

Igusule Uduka Kahamanhalanga

Igombe Mkulu

Kazaroho Gagala

B O

Kanindo

A

Mwongozo

Urambo

Vumilia Urambo

Ibiri

Usoke

TABORA (M) Magiri U Y U I Tabora Iblangulu Tumbi Ndevelwa Itetemia

Ndono

Usisya

Mabama

Pangale

U

Kapilula lmalamakoye

Ukondamoyo

Ukumbisonga

Igurubi Kining'inila Mwamashimba Ngulu sakamaliwa Ntobo Itunduru Mbutu Ziba Mwamashiga Nyandekwa Naga Igunga

Mwashiku

Lusu Wela

G

A

Nguvumoja

Itumba

Igoweko

Isikizya

Lutende

Isikizya

U

Loya

Y

igalula

U

Goweko

I

Uyumbu Tutuo

ltundu l Wa

a

Bukoko

Simbo

Tongi Milambo-Itobo PupaNdala Magengati kongolo Budushi Misha Kakola Upuge sikizya

Usagali Ufuluma

Muungano Kiloleni

R

Ushokola

Milambo Ichemba

Songambele

M

Usinge

Ugunga

Itilo

Kinungu

Choma

Nzega Bukene Miguwa Shigamba Mogwa I G U N Isanzu Utwigu Muhugi Ndembezi Semembela Nkinga N Z E G A Sungwizi Mwisi Mwakanshahale Mizibaziba Bukumbi Nkiniziwa Chabutwa Mambali

Kashishi

Kaliua

Ikindwa

Nata

Shitage

Uyowa

2

Sigili Mwangoye Mwarnala

Kizengi

Sikonge Igigwa

Sikonge

Ugal la

Kipanga Chabutwa

Ipole

S I K O N

G

Kiloleli Mj o m w i o

E

Limba Limba

UFUNGUO

in Nk

Mji Mkuu wa Wilaya

3

Mji Mkuu wa Mkoa Kiloli

Sh ama

Kitunda

Jina la Kata

Kipili

do

Kiloli

Mto Mpaka wa Wilaya Mpaka wa Mkoa Barabara Ndogo Barabara Kuu Reli

PEMBA UNGUJA Bahari DSM

I

MBEYA IRINGA

0

125 Kilomita

250

yasa aN Ziw

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

TANGA DODOMA

RUKWA

y ik a

599

aT

ga n an

Nyakyusa

2,229

TABORA Zi w

Haya

MANYA R

KIGOMA

AN

4,401

ARUSHA

RO

Taturu

MWANZA SHINYANGA

PW

5,816

GO

6,339

Nyarwanda

MARA

A

Fipa

Ramani ya Mikoa ya Tanzania

Ziwa Viktoria

RO

8,690

JA

27,595

Sumbwa

K’N

Nilamba

Majina ya kata ambazo hazikuonyeshwa kwenye ramani Chemchem Cheyo Gongoni Isevya Itonjanda Kalunde Kanyenye Kiloleni Kitete lpuli Malolo Mbugani Mtendeni Ng'ambo Tambukareli Uyui

ERA

53,497

RO

112,399

Ha

ya Hindi

MO

281,185

Nyamwezi

IDA

Sukuma

SING

Wazungumzaji

KAG

4

Lugha

LINDI RUVUMA

MTWARA

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

117

L U G H A

A

Z A

B

T A N Z A N I A C

MKOA WA TABORA

LUGHA YA TATU KWA UKUBWA Kas

1 0

30 Kilomita

60

Igusule Uduka Kahamanhalanga

Igombe Mkulu

Kazaroho Gagala

B O

Kanindo

A

Mwongozo

Urambo

Vumilia Urambo

Ibiri

Usoke

TABORA (M) Magiri U Y U I Tabora Iblangulu Tumbi Ndevelwa Itetemia

Ndono

Usisya

Mabama

Pangale

U

Kapilula lmalamakoye

Ukondamoyo

Ukumbisonga

Igurubi Kining'inila Mwamashimba Ngulu sakamaliwa Ntobo Itunduru Mbutu Ziba Mwamashiga Nyandekwa Naga Igunga

Mwashiku

Lusu Wela

G

A

Nguvumoja

Itumba

Igoweko

Isikizya

Lutende

Isikizya

U

Loya

Y

igalula

U

Goweko

I

Uyumbu Tutuo

ltundu l Wa

a

Bukoko

Simbo

Tongi Milambo-Itobo PupaNdala Magengati kongolo Budushi Misha Kakola Upuge sikizya

Usagali Ufuluma

Muungano Kiloleni

R

Ushokola

Milambo Ichemba

Songambele

M

Usinge

Ugunga

Itilo

Kinungu

Choma

Nzega Bukene Miguwa Shigamba Mogwa I G U N Isanzu Utwigu Muhugi Ndembezi Semembela Nkinga N Z E G A Sungwizi Mwisi Mwakanshahale Mizibaziba Bukumbi Nkiniziwa Chabutwa Mambali

Kashishi

2

Ikindwa

Nata

Shitage

Uyowa

Kaliua

Sigili Mwangoye Mwarnala

Kizengi

Sikonge Igigwa

Sikonge

Ugal la

Kipanga Ipole

Chabutwa

S I K O N

G

Kiloleli Mj o m w i o

E

Limba Limba

UFUNGUO Mji Mkuu wa Wilaya

3

Sh ama

Mji Mkuu wa Mkoa Kiloli

in Nk

Kitunda

Jina la Kata

Kipili

do

Kiloli

Mto Mpaka wa Wilaya Mpaka wa Mkoa Barabara Ndogo Barabara Kuu Reli

Nyarwanda

6,111

1,171 963

Burushi

771

Swahili

220

TABORA

aT

TANGA DODOMA

PEMBA UNGUJA Bahari DSM

RUKWA

MBEYA IRINGA

0

125 Kilomita

250

yasa aN Ziw

Kimbu

A

Fipa

MANYA R

KIGOMA

RO

1,489

JA

Nyaturu

ARUSHA K’N

3,261

y ik a

Nyakyusa

MWANZA

ga n an

4,770

MARA

SHINYANGA

Zi w

Chagga

Ramani ya Mikoa ya Tanzania

Ziwa Viktoria

I

9,591

AN

12,842

Sumbwa

RO

Nyamwezi

PW

15,261

GO

Nilamba

Chemchem Cheyo Gongoni Isevya Itonjanda Kalunde Kanyenye Kiloleni Kitete lpuli Malolo Mbugani Mtendeni Ng'ambo Tambukareli Uyui

RO

24,456

ya Hindi

MO

Sukuma

Majina ya kata ambazo hazikuonyeshwa kwenye ramani

IDA

27,610

ERA

Ha

KAG

4

Wazungumzaji

SING

Lugha

LINDI RUVUMA

MTWARA

Hakuna

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

119

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Mkoa wa Tanga Lugha

Kilindi

Korogwe

Lushoto

Mkinga

Muheza

Pangani

Tanga

Jumla

5,898 227,023

326 52,312

710

245,402 11,136 1,133 4,184 9,529 93,991

37,331

1,672 1,895 2,480

136,699 60,518 82 1,891 38,261 5,255

60,036 7,380 7,338 70,462 17,728 300

1,629 18,662 436 8,471 5,202 27

47,842 9,359 103,200 15,635 31,033 1,042

68

33,545

3,092 4,584

2,760

535,163 386,390 166,274 120,390 106,820 102,510 80,323 33,653 23,232 22,278 18,960 12,515 6,734 5,107 3,067 2,214 1,271 1,232 954 810 508 505 495 375 333 311 251 245 205 168 167 113 112 62 61 58 51 43 37 11

Handeni

Sambaa Zigua Digo Bondei Swahili Asu Nguu Maa Segeju Maasai Ben Chagga Makonde Ngoni Sangu Rundi Kamba Kagulu Gogo Sukuma Ha Iraku Ndorobo Kwere Somali Chagga-Vunjo Gweno Fipa Yao Hehe Chagga-Mashami Pangwa Matumbi Datooga Kinga Nyarwanda Manda Kurya Nyamwezi Kerewe

54,084 19,747 2,686

77,843

10,400

5,557 664 633 264

863

40 5,046 246 11,421 156 340

5,969 68

6,765 1,492 4,078 2,175 53

28 47

1,103

12,216 155 2,291 3,156 146 3,067

4,097 1,482 883 11

68

844

388 100 436

207 374 360

505

647 147

495 74

301 333

311

251

98 205 113

167

147 55

113 112

62

61 58 51 43 37 11

Lugha Kuu Kumi za Mkoa wa Tanga 1, 000, 000 245,402

Handeni

100, 000

Kilindi Korogwe Lushoto

1, 000

Mkinga Muheza

100

Pangani 10 Tanga

ai aa s M

Se ge ju

aa M

N

gu u

u As

ili Sw ah

Bo nd ei

o D ig

Zi

gu a

1 Sa m ba a

Wa z u n g u m z a j i

10, 000

Lugha

120

C

D

Jina la Kata Mto

Mkomazi

Mkalamo

Mpaka wa Mkoa

Barabara Kuu

Saunyi

Reli

445,501

Zigua

320,976

Digo

163,358

Nguu

69,374

Bondei

68,916

Swahili

59,763

Asu

54,614

Segeju

Songe

Songe K I L

Makonde

1,133

Kwediboma

I

N

Masagalu

D

I

Kilindi

Jaila

IDA

Mashewa

Makanya

Malindi Kwai Malibwi

Lushoto

O

R

Bungu

O

Mlingano

Vugiri

G

ga

M i

si

Mazingara

Daluni

M

W

E

Kikunde

121

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

SING

RO

GO

AN

RO

I

250

RUVUMA

MTWARA

Duga Moa

K

I

N G A Mkinga

Misalai

sa

ng

as

h

a

r

i

y a i

n

d

i

i

Mkalamo

Mkata Kwamsisi

Kimbe

Pagwi

Mwakijembe

Mgwashi

Kang'ata Lwande Negero

3

Ngwelo

Hemtoye

125 Kilomita

Mkwaja

Kwasunga

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

T A N Z A N I A

4,442

Msanja

Mvungwe

7,770

Bena

Mkindi

Kisangasa

0

M

Sambaa

oabu bu

Da

Wazungumzaji

O

Hindi LINDI

Z A

Lugha

T

IRINGA

ya

L U G H A

2

O

MBEYA

Mng'aro

T A N G A Misozwe Mzizima Magoroto Tanga Pande Kiomoni Makuyuni Lutindi Kwamndolwa Kisiwani Nkumba Magila Kicheba Korogwe Maweni Msambiazi M U H E Z A Pongwe Tangasisi Misima Ngombezi Tongoni Kwagunda Potwe Mbaramo Ngomeni Marungu Korogwe Mnyuzi Bwembwera Tingeni Lusanga Kirare B a Mkuzi Kwafungo Kigombe Sindeni Segera Mtindiro Madanga Kwamatuku Bushiri Songa Kimanga i Chanika n a Pangani Mashariki ng H A N D E N I Pa Kwedizinga Pangani Ubangaa Handeni Pangani Magharibi H Vibaoni Mwera Bweni Mikunguni Kiva Kabuku Ndolwa P A N G A N I Mgambo Kwaluguru Tungamaa Kwamkonje Komkonga Kipumbwi K

Barabara Ndogo

H

PEMBA UNGUJA Bahari DSM

Gare Baga Kigongoi Mayo Manza Mamba Ubiri Kizara Mkinga Maramba Mbuzii Soni Bumbuli Funta Magoma Mponde Mombo Gombero Mtimbwani Vuga Tamota Kwale Mhinduro Mabokweni Chongoleani Zirai Dindira Kerenge Chekelei

Mazinde

Mpaka wa Wilaya

Umba

Mlalo Mwangoi Mlola

Lushoto

A

Pagwi

Shume

S

RO

Mji Mkuu wa Mkoa

U

JA

Mji Mkuu wa Wilaya

L

Sunga Rangwi

K’N

UFUNGUO

Mbaramo Mtae

yasa aN Ziw

Central Chumbageni Duga Mabawa Majengo Makorora Msambweni Mwanzange Mzingani Ngamiani Kaskazini Ngamiani Kati Ngamiani Kusini Nguvumali Usagara

40

TANGA DODOMA

RUKWA

y ik a

20 Kilomita

ga n an

0

Mnazi

MANYA R

TABORA

aT

Majina ya kata ambazo hazikuonyeshwa kwenye ramani

ARUSHA

KIGOMA

Zi w

1

MWANZA SHINYANGA

Lunguza

Kas

MARA

ERA

LUGHA YA KWANZA KWA UKUBWA

Ramani ya Mikoa ya Tanzania

Ziwa Viktoria

KAG

MKOA WA TANGA

PW

B

MO

A

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Wilaya za Kilindi, Handeni na Korogwe Lugha Chagga

Kilindi 863

Kagulu

844

Maasai

10,400

Ndorobo Nguu

495 77,843

Sambaa

326

Swahili

710

Zigua Lugha Asu

52,312

Chagga Kagulu Maasai Ndorobo Nguu Sambaa Swahili Zigua

Kilindi

Handeni 1,895

Bena

664

Asu

Chagga

633

Bena

Mashami

167

Datooga

62

Gogo

100

Gweno

251

Iraku

505

Kagulu

388

Kwere

301

Maasai

5,557

240,000

Chagga

220,000

Chagga-Mashami Datooga

200,000

Gogo

180,000

Gweno

160,000

Iraqw

140,000

Kagulu

120,000

Kerewe

264

100,000

Kwere

2,480

80,000

Maasai

5,898

60,000

Makonde

Somali

333

40,000

Nguu

Sukuma

436

20,000

Sambaa

1,672

0

Makonde Nguu Sambaa

Swahili Zigua Lugha

227,023

5,255 4,584

Bondei

1,891

Swahili

Asu Bena

311

Digo

82

Fipa

98

Gogo

207

Ha

360

Hehe

113

110,000

Kamba

53

100,000

Kinga

61

90,000

Maa

68

80,000

Maasai

3,092

70,000

Makonde

1,492

Ngoni

Sukuma

Zigua

Bena

Manda

Somali

Handeni

Korogwe

Asu

Chagga-Vunjo

51 4,078

Bondei

140,000

Chagga-Vunjo

130,000

Digo

120,000

Fipa Gogo Ha Hehe Kamba Kinga Maa Maasai

60,000

Makonde

50,000

Manda Ngoni

40,000

Nyamwezi

37

Nyarwanda

58

30,000

Nyarwanda

113

20,000

Pangwa

2,175

10,000

Sambaa

136,699

0

Sukuma

374

Pangwa Rundi

Swahili Yao Zigua

122

80,000 75,000 70,000 65,000 60,000 55,000 50,000 45,000 40,000 35,000 30,000 25,000 20,000 15,000 10,000 5,000 0

38,261 205 60,518

Nyamwezi

Rundi Sambaa

Korogwe

Sukuma Swahili Yao Zigua

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A

Idadi ya Wazungumzaji wa Lugha Wilaya za Lushoto, Mkinga, Muheza, Pangani na Tanga Lugha Asu Bondei Chagga Digo Hehe Kamba Kerewe Kurya Maa Maasai Sambaa Swahili Zigua

Lushoto 93,991 4,184 6,765 1,133 55 1,103 11 43 33,545 2,760 245,402 9,529 11,136

260,000 240,000

Asu Bondei Chagga Digo Hehe Kamba Kerewe Kurya Maa Maasai Sambaa Swahili Zigua

220,000 200,000 180,000 160,000 140,000 120,000 100,000 80,000 60,000 40,000 20,000 0

Lushoto

60,000

Bondei

50,000

Lugha Bondei Digo Kamba Maasai Rundi Sambaa Segeju Swahili

Mkinga 19,747 54,084 47 68 28 37,331 5,969 2,686

Digo 40,000

Kamba Maasai

30,000

Rundi Sambaa

20,000

Segeju 10,000

Swahili

0

Lugha Asu Bena Bondei Chagga Digo Kamba Maa Maasai Makonde Sambaa Segeju Swahili Zigua

Lugha

124

Muheza 300 11,421 70,462 156 7,338 68 40 246 340 60,036 5,046 17,728 7,380

Pangani

Asu Bena Bondei Digo Gogo Kwere Makonde Matumbi Ngoni Sambaa Sangu Swahili Zigua

27 2,291 8,471 436 647 74 3,156 112 146 1,629 3,067 5,202 18,662

Lugha Asu Bondei Chagga Digo Fipa Ha Maasai Makonde Ngoni Rundi Sambaa Segeju Swahili Zigua

Tanga 1,042 17,447 4,097 109,788 147 147 155 1,482 883 38 52,599 12,216 31,033 9,359

Mkinga

80,000 70,000 60,000 50,000 40,000 30,000 20,000 10,000 0

Muheza

20,000 18,000 16,000 14,000 12,000 10,000 8,000 6,000 4,000 2,000 0

Pangani

110,000 100,000 90,000 80,000 70,000 60,000 50,000 40,000 30,000 20,000 10,000 0

Tanga

Asu Bena Bondei Chagga Digo Kamba Maa Maasai Makonde Sambaa Segeju Swahili Zigua

Asu Bena Bondei Digo Gogo Kwere Makonde Matumbi Ngoni Sambaa Sangu Swahili Zigua

Asu Bondei Chagga Digo Fipa Ha Maasai Makonde Ngoni Rundi Sambaa Segeju Swahili Zigua

C

D

A

Mto Mpaka wa Wilaya Mpaka wa Mkoa

Shume

Mkomazi

Mkalamo

47,293

Bondei

32,545

Asu

32,259

Swahili

24,375

Digo

21,321

Maa

16,409

Maasai

14,809

Nguu

10,101

Segeju

8,104

Bena

4,481

Ngoni

3,583

Makonde

2,375

Sangu

1,718

971

Ndorobo

155

Kwere

126

Da

Msanja

Mvungwe Songe

Songe K I L

Kwediboma

I

N

Masagalu

D

I

Kilindi

Jaila

O

R

Bungu

O

Mlingano

Vugiri

G

Mazingara

Daluni

M K

W

E

Kikunde

250

RO

GO

AN

RO

I

125 Kilomita

RUVUMA

MTWARA

Duga Moa

I

N G A Mkinga

Misalai

sa

ng

as

h

a

r

i

y a i

n

d

i

i

Mkalamo

Mkata Kwamsisi

Kimbe

Pagwi

Mwakijembe

Mgwashi

Lushoto

M i

Negero

SING

IDA

Kwai Malibwi

Kang'ata Lwande

si

1,126

Kamba

Mkindi

Kisangasa

ga

Chagga

oabu bu

Mashewa

Makanya

Malindi

M

Zigua

Saunyi

Ngwelo

Hemtoye

0

Mkwaja

Kwasunga

Hakuna

123

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

T A N Z A N I A

84,598

O

Hindi LINDI

Z A

Sambaa

T

IRINGA

ya

L U G H A

Wazungumzaji

O

Mng'aro

T A N G A Misozwe Mzizima Magoroto Tanga Pande Kiomoni Makuyuni Lutindi Kwamndolwa Kisiwani Nkumba Kicheba Magila Korogwe Maweni Msambiazi M U H E Z A Pongwe Tangasisi Misima Ngombezi Tongoni Kwagunda Potwe Mbaramo Ngomeni Marungu Korogwe Mnyuzi Bwembwera Tingeni Lusanga Kirare B a Mkuzi Kwafungo Kigombe Sindeni Segera Mtindiro Madanga Kwamatuku Bushiri Songa Kimanga i Chanika n a Pangani Mashariki ng H A N D E N I Pa Kwedizinga Pangani Ubangaa Handeni Pangani Magharibi H Vibaoni Mwera Bweni Mikunguni Kiva Kabuku Ndolwa P A N G A N I Mgambo Kwaluguru Tungamaa Kwamkonje Komkonga Kipumbwi K

Reli

H

PEMBA UNGUJA Bahari DSM

Gare Baga Kigongoi Mayo Manza Mamba Ubiri Kizara Mkinga Maramba Mbuzii Soni Bumbuli Funta Magoma Mponde Mombo Gombero Mtimbwani Vuga Tamota Kwale Mhinduro Mabokweni Chongoleani Zirai Dindira Kerenge Chekelei

Mazinde

Barabara Kuu

S

Mlalo Mwangoi Mlola

Lushoto

Barabara Ndogo

Lugha

U

RO

Jina la Kata

L

Umba

MBEYA

yasa aN Ziw

Mji Mkuu wa Mkoa

Mbaramo Mtae

Sunga Rangwi

TANGA DODOMA

RUKWA

y ik a

Mnazi

Central Chumbageni Duga Mabawa Majengo Makorora Msambweni Mwanzange Mzingani Ngamiani Kaskazini Ngamiani Kati Ngamiani Kusini Nguvumali Usagara

JA

ga n an

40

Mji Mkuu wa Wilaya

3

K’N

aT

Majina ya kata ambazo hazikuonyeshwa kwenye ramani

UFUNGUO

2

MANYA R

Lunguza

20 Kilomita

Pagwi

ARUSHA

TABORA Zi w

0

MWANZA SHINYANGA KIGOMA

Kas 1

MARA

ERA

LUGHA YA PILI KWA UKUBWA

Ramani ya Mikoa ya Tanzania

Ziwa Viktoria

KAG

MKOA WA TANGA

PW

B

MO

A

C

D

MWANZA

Mto Mpaka wa Wilaya Mpaka wa Mkoa

Mkomazi

Mkalamo

19,633

Sambaa

16,185

Bondei

13,289

Maa

12,680

Zigua

11,439

Asu

11,162

6,719

Bena

6,074

Segeju

5,200

Digo

3,858

Gogo

1,268

Ngoni

883

Kagulu

737

Makonde

612

Sukuma

350

Nguu

287

Kamba

230

Ha

Da

Msanja

Mvungwe Songe

Songe K I L

Kwediboma

I

N

Masagalu

D

I

Kilindi

Jaila

Kwai Malibwi

Lushoto

O

M i

Negero

R

Bungu

O

Mlingano

Vugiri

G

Mazingara

Daluni

M K

W

E

Kikunde

RO

GO

AN

RO

I

250

RUVUMA

MTWARA

Duga Moa

I

N G A Mkinga

Misalai

sa

ng

as

h

a

r

i

y a i

n

d

i

i

Mkalamo

Mkata Kwamsisi

Kimbe

Pagwi

Mwakijembe

Mgwashi

Kang'ata Lwande

SING

IDA

Mashewa

125 Kilomita

Hindi LINDI

Mkwaja

Kwasunga

29

125

Hakuna

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009

T A N Z A N I A

Chagga

Mkindi

Kisangasa

0

ya

Z A

7,585

oabu bu

si

Maasai

Saunyi

O

Makanya

Malindi

IRINGA

M

Swahili

T

Ngwelo

Hemtoye

MBEYA

L U G H A

Wazungumzaji

ga

3

Lugha

O

PEMBA UNGUJA Bahari DSM

RUKWA

Mng'aro

T A N G A Misozwe Mzizima Magoroto Tanga Pande Kiomoni Makuyuni Lutindi Kwamndolwa Kisiwani Nkumba Magila Kicheba Korogwe Maweni Msambiazi M U H E Z A Pongwe Tangasisi Misima Ngombezi Tongoni Kwagunda Potwe Mbaramo Ngomeni Marungu Korogwe Mnyuzi Bwembwera Tingeni Lusanga Kirare B a Mkuzi Kwafungo Kigombe Sindeni Segera Mtindiro Madanga Kwamatuku Bushiri Songa Kimanga i Chanika n a Pangani Mashariki ng H A N D E N I Pa Kwedizinga Pangani Ubangaa Handeni Pangani Magharibi H Vibaoni Mwera Bweni Mikunguni Kiva Kabuku Ndolwa P A N G A N I Mgambo Kwaluguru Tungamaa Kwamkonje Komkonga Kipumbwi K

Reli

H

DODOMA

Gare Baga Kigongoi Mayo Manza Mamba Ubiri Kizara Mkinga Maramba Mbuzii Soni Bumbuli Funta Magoma Mponde Mombo Gombero Mtimbwani Vuga Tamota Kwale Mhinduro Mabokweni Chongoleani Zirai Dindira Kerenge Chekelei

Mazinde

Barabara Kuu

Umba

Mlalo Mwangoi Mlola

Lushoto

Barabara Ndogo

2

Shume

S

A

Jina la Kata

U

RO

Pagwi

L

Sunga Rangwi

TANGA

yasa aN Ziw

Mji Mkuu wa Mkoa

Mbaramo Mtae

y ik a

Mji Mkuu wa Wilaya

ga n an

Central Chumbageni Duga Mabawa Majengo Makorora Msambweni Mwanzange Mzingani Ngamiani Kaskazini Ngamiani Kati Ngamiani Kusini Nguvumali Usagara

UFUNGUO

TABORA

aT

Mnazi

JA

Majina ya kata ambazo hazikuonyeshwa kwenye ramani

40

K’N

Lunguza

20 Kilomita

MANYA R

KIGOMA

Zi w

0

ARUSHA

SHINYANGA

Kas 1

MARA

ERA

LUGHA YA TATU KWA UKUBWA

Ramani ya Mikoa ya Tanzania

Ziwa Viktoria

KAG

MKOA WA TANGA

PW

B

MO

A

L U G H A

Z A

T A N Z A N I A C

B

A

KA

ZANZIBAR LUGHA KUU

SK

AZ

M i c h e w e n i

IN EM I P

1

W e t e

0

20 Kilomita

BA

Kas 40

K

C h a k e C h a k e

U S I N I P E

M

B a h a r i

B A

M k o a n i

y a

Ramani ya Mikoa ya Tanzania

Ziwa Viktoria

KAG

MARA

ERA

MWANZA

ARUSHA

A

TABORA

I

250

GO

yasa aN Ziw

125 Kilomita

AN

RO

y ik a

MBEYA

RO

ga n an

RUKWA

0

ya Hindi

LINDI RUVUMA

MTWARA

UFUNGUO

KASKAZINI UNGUJA K a s k a z i n i

PEMBA UNGUJA Bahari DSM

MO

Zi w

SING

IDA

TANGA DODOMA

IRINGA

Mji Mkuu wa Wilaya Mji Mkuu wa Mkoa Kaskazini A

Mto Mpaka wa Wilaya Mpaka wa Mkoa Barabara Ndogo Barabara Kuu Reli

B

Lugha

Wazungumzaji

Swahili

975,750

K U S K a t i

I N I U

B a h a r i

N

M a g h a r i b i

G

MJINI MAGHARIBI

M j i n i

RO

MANYA R

KIGOMA

aT

3

JA

H i n d i

K’N

SHINYANGA

PW

2

U J A

4

K u s i n i

y a H i n d i

Ramani zimesanifiwa na kuchapwa na InfoBridge Consultants Ltd

© Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, 2009