Aristoteles [1 ed.] 9789754687057

Citation preview

.( .

ARISTOTELES

Doç. Dr. Kaan H. ÖKTEN (d . 1 969-)

İlk ve ortaokul u Almanya' da bitirdi. İstanbul' a döndükten sonra Avusturya Lisesi'ne gitti ve ardından İstanbul Üniversite­ si'nde uluslararası ilişkiler okudu. Bu üniversitede Paul Feyera­ bend üzerine yüksek lisans tezi, daha sonra da Immanuel Kant' ın barış anlayışı üzerine doktora tezi yazdı . Aynı dönem­ de DAAD bursuyla Almanya'da Göttingen Üniversitesi'nde Heidegger, Kan t ve eski çağ felsefesi konularında araştırmalarda bulundu. Halen Bahçeşehir Üniversitesi'nde Rektör Danışmanı ve öğretim üyesi. 2007 yılı "Türkiye Felsefe Kurumu Macit Gök­ berk Felsefe Ödülü" sahibi. Mllallakta Var Olmak (2006), Heideg­ ger Kitabı (2004, 2. Basım : 2006), Reforı11asyon Dö11c111i Siyasal ve Dinsel Oiişiiııce Tarihi11e Giriş (2003 ) ve Heidegger ve Ü11ivcrsite (2002) adı altında yayımlanmış dört kitabının yanı sıra pek çok makale ve çevirisi var. Evli ve bir çocuk babası.

Ö. NEDRET ALOGLU'NUN ( 1952-2007) Aziz HATIRASINA

Fikir Mimarları

-

13

•

ARISTOTELES

B ir Girişle Birlikte Derleyip Yayımlayan:

Kaan H. Ökten

SU{

İstanbul

Say Yayınları Fikir Mimarları - 13

ARİSTOTELES ISBN 978-975-468-705-7 Bir Girişle Birlikte Derleyip Yayımlayan: Kaan H. Ökten Baskı: Engin Ofset Litros Yolu, 2. Matbaacılar Sitesi

1 NA33 Topkapı-İstanbul Tel: (0212) 612 05 53

1. baskı: Say Yayınları, İstanbul, 2007 5 4 3 2 1

11 10 09 08 07

©Say Yayınları Ankara Cad. 54

/

12

•

TR-34410 Sirkeci-İstanbul

Telefon: O 212 - 512 21 58

•

Faks: O 212 - 512 50 80

web: www.sayyincilik.com e-posta: sayyayinlari(i"Vttnet.net.tr Genel Dağıtım: Ankara Cad. 54

Say Dağıtım Ltd. Şii. / 4 TR-34410 Sirkeci-İstanbul •

Telefon: O 212 - 528 17 54

•

Faks: O 212 - 512 50 80

c-posta: seita Tt'il, zweite Abtciluııg: Aristotclcs ıııırl rlic Alteıı PerİJ'nfl'liker, 4. Basım, O. R Reisland, Leipzig: 1921. Werner Jaeger, Aristotcb - Grı111rllcgu11s ciııcr Grsc­ lıidıtc Silkeleri kavramaylerden her birini kendisi kabul ettiği için karşıtları kabul et­ tiği söylenmektedir. Demek ki sayıca bir ve aynı olmasına kar­ şın karşıtları kabul etmek varlığa iizgü bir nitelik. Varlıklar ko­ nusunda bunları söylemiş olduk. ı . . ] .

YORUM ÜZERİNE * (1-11)

1. İlkin ad ile eylemin, sonra da değillemenin, evetlemenin, önermenin, sözün ne olduğunu belirlemek gerekiyor. Seste olanlar ruhtaki duygulanımların, yazılanlar da seste olanların simgeleri. Yazı herkes için aynı olmadığı gibi, sesler de aynı değil . Bununla birlikte aynı imler için ruhtaki duygulanım­ lar herkesçe aynı, tasarımları aynı olanların nesneleri de aynı olacaktır. Bunlar üzerinde -başka bir alanın konusu oldu ğun­ dan- Rıı/ı Üzerine [Peri Psyklıes/ de d uruldu. Nasıl ruhtaki kav­ ramların kimileri için doğruluk ya da yanlışlık söz konusu de­ ğilken, kimilerinin doğru ya da yanlış olması bir zorunluluksa, sestekiler için de öyle; çünkü doğruluk ve yanlışlık, birleştirme ile ayırmada olur. Adlar ile eylemler kendi başlarına, birleşme­ siz-ayrılmasız kavramlara benzer; sözgelişi bir şey eklenmedi­ ğinde 'insan' ya da 'ak'; çünkü bu şekilleriyle ne doğru ne de yanlış oluyorlar, ama bir şeyin imi. 'Kutlukuş' da bir şey anlatır ama, ya saltık ya zamana bağlı olarak olmak veya olmamak L'k­ lenmeınişse doğru ya da yanlış olmaz.

ı\ ri,lotl'il's, Yorıı111 Üzcri11lik bu tanıtlama nesneye özgü özellikler gibi birbirlerine karşılıklı yükll'ıwnlcr dışında da olanaklı deği l. Tek bir şeyin 90

73

İkinci Çiizü mlenwler

a

öne sürülmesiyle başka bir şeyin ortaya çıkması hiç de zorunlu olmaz, bu tanıtlanmıştı (' tek bir şey' dediğim, ister tek bir terim isterse tek bir sav olarak önesürü lsün); i lkin en azından iki öne­ sürü mden bir şey çıkabilir, tasımsal çıkarımda da bu böyle. İm­ di A, B ile G'ye yükleniyorsa, berikiler de hem birbirlerine hem de A'ya yükleniyorsa, tasım konusundaki yazılarda tanıtlandı­ ğı üzere baştaki tüm kabuller ilk konumda eşgeçerli olarak ta­ nıtlanabil ir. Ayrıca öteki konumlarda ya tasımın oluşmadığı ya da sonucun kabullerle ilgili olmadığı da tan ıtlanmıştı . Karşılıklı yüklenmeyen terimler asi:. d öngüsel olarak tanıtlanamazlar; madem tanıtlamalar içerisinde böyle terimler çok az, dolayısıy­ la açık ki tanıtlamanın eşgeçerli olduğu nu ve bu tanıtlamayla her şeyin tanıtlanabildiğini söylemek boş ve olanaksız. 4. Madem saltık anl amdaki bilgi nesnesinin başkaca olması olanaksız, tanıtlamalı bilgiye dayalı bilinenler zorunlu olsa ge­ rek. Tanıtlamak bilgiyi bilmemiz ise tanıtlamayı bilmemizle söz konusu. Öyleyse ta nıtlama zorunlu öncüllerden oluşan tasım­ dır. Demek ki tan ıtlamaları oluşturan öncüller nelerd ir, nasıldır, bundan söz etmek gerekir. Ama i lkin 'tümüne yüklenen', 'ken­ di başına' ve ' tümel' derken ne demek istiyoruz, bunu saptaya­ lım. 'Tümüne yüklenen' dediğim, yüklendiğinin kiminde bulu­ nup kiminde bulunmayan değil hepsinde bulunan, kimi kez bu­ lunup kimi kez bulunmayan değil hep bulunan. Sözgelişi 'can­ lı' insanın tümüne yüklen iyorsa, şu belirli nesnenin ' insan' ol­ duğunu söylemek doğruysa 'canlı' olduğunu söylemek de doğ­ ru, öteki şu an

söz

konusuysa beriki de şu an söz konusu; nok­

tanın her çizgide bulunmasında da bu böyle. Kanıtı şu : yü klene­ nin, yüklendiğinin kiminde bulunup bulunmadığını veya kimi kez bulunup bulunmad ığını sorgulayarak ' tümünt' yükleme'ye itiraz ederiz 91

Kaan H . Ökten

•

A ristote/es

73 b

'Kendi başına' yüklenenler, bulundu kları nesnenin neliğin­ de bulunanlardır; sözgelişi üçgende bulunan çizgi ile çizgide bulunan nokta (ötekilerin varlığı, özü berikilerden oluşur ve be­ rikiler ötekilerin nelik tanımında içkin). Yine kendi nelik tanım­ larında yüklendikleri nesneyi içerenler de ' kendi başına'; sözge­ lişi çizgide bulunan 'düz' ile 'eğri', sayıda bulunan 'çift', 'tek', 'asal', 'bileşik', ' kare', 'dikdörtgen': burada sayı ile çizgi tüm be­ rikilerin nelik tanımında içkin. Öteki şeylerde de bu böyle, her bir nesnede böyle bulunanlara ' kendi başına', böyle bulunma­ yanlara -sözgelişi canlıda bulunan 'sanatçı'ya veya ' ak'a- 'ili­ nek' diyorum. Öte yandan başka bir taşıyıcıya yüklenmeyenler ' kendi başına'dır; sözgelişi 'yürüyen' başka bir varolan olarak yürür, 'ak olan' başka bir varolan olarak aktır, ne ki töz ve doğ­ rudan bel li bir varolanı imleyen şeyler başka bir varolan olarak olduğu şey olmaz. O halde bir taşıyıcıya yüklenmeyenlere ' ken­ di başına', bir taşıyıcıya yü klenenlere 'ilinek' diyorum. Üstelik başka bir anlamda nedeni bulundukları nesne olanlar 'kendi ba­ şına', nedeni bulundukları nesne olmayanlar 'i lineksel' . Sözge­ lişi birisi yürürken şimşek çakarsa, şimşeğin çakması ilineksel: kişi yürüdüğü için şimşek çakmadı, 'bu rastlantıydı' deriz. Ne­ deni bulundukları nesne olanlar ise ' kendi başına'; sözgelişi hayvanın boğazı kesildiğinde ölürse, kesilen boğaza bağlı 'ölüm' kendi başınadır, çünkü nedeni boğazının kesilmesidir, boğazı kesilen hayvanın öl mesi rastlantı olmaz. Saltık anlamda­ ki bilgi nesnelerine gelince, o halde yükl �nilenlerde içkin olarak veya yüklenilenleri kendilerinde içererek kendi başına yükle­ nenler zorunludurlar ve yü klenmelerinin nedeni de yüklendik­ leri. Nitekim yüklend iklerinde saltık anlamda veya çelişikler olarak -sözgelişi çizgideki düzlük veya eğrilik, sayıdaki teklik veya çiftlik olarak- bulunmamaları olası değil . Aynı cins içeri­ sinde bunların karşıtı ya yoksunlukları ya da çelişikleridir; söz­ gelişi sa yılarda tek olmayan bir sayı, bunun izleyen sonucu ola­ rak çifttir. Dolayısıyla ya evetleme ya da değilleme zorunluysa, ken di başına yü klenenlerin olması da zorunlu. 92

74

a

/ 7tı a

İkinci Çözü mlemeler

imdi ' tümüne yükleme' i le ' kendi başına' bu tarzda belirlen­ miş olsun. 'Tümel' dediğim, yüklendiğinin tümünde, kendi ba­ şına ve yüklenilenin kendisi olarak. kendisi olması bakımından onda bulunandır. Bundan da açık ki tümel olanlar nesnelerinde zorunlu olarak bulunurlar. ' Kendi başına' i le ' kendi olması ba­ kımından' dediklerim aynı; sözgel işi çizgide nokta ile düz ken­ di başına bulunur (ve çizginin çizgi olması bakımından bulu­ nur), iki dik açı da üçgen olması bakımından, üçgen olarak üç­ gende bulunur (ve üçgenin kendi başına iç açılar toplamı iki dik açıya eşit). Yüklenen, yüklendiğinin gelişi güzel bir tekinde bu­ lunduğu ve ilkin onda bulunduğu gösterildiğinde tümel olarak bulunur. Sözgelişi iç açılar toplamının iki dik açı olması betide tümel olarak bulunmaz (Nitekim bir betide iç açılar toplamının iki d ik açı olduğu gösterilebilse de bu gelişigüzel bir betide gös­ terilemez, bunu gösterecek kişi de gelişigüzel bir betiye başvur­ maz: dörtgen de bir beti, ne ki iç açılar toplamı iki dik açıya eşit değil -Gelişigüzel bir ikizkenar üçgenin iç açılar toplamı iki dik açıya eşit, ne ki böyle olan ilk nesne i kizkenar üçgen değil, üç­ gen daha önce gelir. Demek ki iki dik açısı veya rastgele bir baş­ ka yükleneni olduğu i l k olarak ve gelişigüzel bir tekinde göste­ rilebilen nesne, yüklenenin tümel olarak bulunduğu i l k nesne­ dir; kendi başına tanıtlama da tümel olanı tanıtlamaktır, başka şeyleri tanıtlamak kendi başına olmayan bir yolda tanıtlama­ dır), ikizkenar üçgene de tümel olarak yüklenmez: onun kapla­ mı daha geniş. 10. 'İlkeler' dediğim, var oldukları tanıtlanamayan her bir cins içindeki öğeler. İmdi hem ilk gelenlerin hem de bunlardan çı­ kanların imled ikleri kabul edilir; ama ilkelerin var olduğunu da kabul etmek, berikilerin varlığını ise tanıtlamak zoru n l u . Sözge­ l i ş i birimin veya düz çizgi ile üçgenin imledikleri kabul edilir; ama birim ile büyüklüğün varlığı da kabu l ed ilirken berikilerin varlığını tanı tlamak zorunlu. 93

Kaan H . Ökten

•

76 b

A ristolt.'/cs

Tanıtlamak bilimlerde kullanılan ilkelerden kimisi bir bili­ min kendisine özgü, kimisi de ortak -bunların ortaklığı benzer­ liğe dayalı, nitekim bilimin kapsamına giren cinsin içindeki il­ keler kullanışlı olabi lir-. 'Çizgi ile düz çizginin şöyle bir şey ol­ dukları' gibi ilkeler bir bilime özgü, 'eşit olanlardan eşit olanlar çıkartılınca kalanların eşit olduğu' gibi ilkeler ortak. Bu ortak il­ kelerden cinsin içinde olanları yeterlidir; bunlar her şeyde değil de yalnızca büyüklüklerde veya aritmetikçi tarafından sayılar­ da ele alınsa da sonuç aynı olacaktır. Varlıkları kabul edilip içlerinde kendi başına bulunanların -sözgel işi aritmetikte birimler, geometride noktalar ve çizgiler­ bir bilimin inceleme konusunu oluşturduğu nesneler de o bili­ me özgü. Bu nların varlıkları ve belirli bir nesne oldukları kabul edilir, kendi başına etkilenimlerine gelince her birinin imledik­ leri kabul edilir. Sözgelişi aritmetik çiftin, tekin, dörtgenin, ka­ renin; geometri orantısızlığın, eğimin veya dönüşün imledikle­ rini kabul eder, ne ki bunların var olduklarını ortak ilkelerle ve tanıtlanmış olanlardan tanıtlar. Yıldızbilimi de öyledir. Nitekim her tanıtlamalı bilim üç şeye i lişkindir: varl ığını savladığı nesne (kendi başına etkilenimlerine ait bir kuramsal bilimi olan cins); ortak belitler denilen ve ilk öncüller olarak tanı tlamayı oluştu­ ranlar; üçüncüsü de, her birinin imlediği kabul edilen etkilenim­ ler. Yine de kimi bilimlerin bunlardan kimini atlamasına hiçbir engel yok; sözgelişi cinsin varlığı açık ise bunu varsaymak ge­ rekmez (nitekim sayının varlığı ile soğuk ve sıcağın varl ığı aynı şekilde açık değildir), etkilenimlerin imledikleri açık ise bunlar atlanabilir. Yiıw 'eşit olanlardan eşit olan lar çıkartılınca kalanlar eşit' gibi ortak belitler imledikleri bilindiği için ele alınmazlar. Ne ki doğası gereği tanı tlamanın üç öğesi bulunur: tanıtlama konusu, tanıtlananlar ve tanıtlamayı oluşturanlar. Varlığı kend isinden ötürü zorunlu olanı dile getirip zorunlu olarak düşünü len önerme ne varsayımdır ne de koyut. Nitekim tasım da tanıtlama da dışsal konuşmaya yöm•lik değil, ruhtaki 94

İ k inci Çözü ınlcınclcr

77 a / 78 a

konuşmaya yönelik. Dışsal bir konuşmaya her an itiraz edilebi­ lir, ne ki içsel konuşmaya her an itiraz edilemez. İmdi tanı tlana­ bil melerine rağmen tanı tlanmadan ele alınanları öğrenci bir ka­ nı olarak kabul ederse, bunlar varsayım -saltık anlamda değil de yalnızca öğrenciye göre bir varsayım-; öğrencinin bu konu­ da hiçbir kanısı yoksa veya karşıt bir kanı taşıyorsa, aynı kabul koyuttur. Varsayım ile koyut bu açıdan ayrımlı: koyut öğrenci­ nin kanısına karşıt olup tanı tlanabilir, ama tanıtlanmadan kabul edilip kullanılır. Tanımlar varsayım değildir (çünkü bir şeyin var olup olma­ dığını dile getirmezler). Varsayımlar öncüllerde yer alır, oysa ta nımların yalnızca bilinmeleri gerekir. Ne ki varsayım böyle değil (dinlenenlerin de varsayım old uğu söylenmeyecekse), var olmalarıyla sonucun oluşacağı nesnelerin var sayılmasıdır. (Ki­ milerinin dediği gibi geometrici yanlış varsayıml arda bulun­ maz; dedikleri şu : yanlışı ku llanmamak gerekir, ama geometri­ ci bir ayak uzunluğunda veya düz olmayan şu çizdiği çizginin bir ayak uzunluğunda veya düz olduğunu söylerken yanılıyor. Ne ki geometrici üzerinde konuştuğu şu belirli çizginin varlı­ ğından bir sonuç çıkarmaz, bunların simgeledikleriyle sonuç çı­ kartır.) Öte yandan her varsayım ile koyut ya tümeldir ya da ti­ kel, oysa tanımların hiçbiri böyle değil. 13. Olanın bilgisini edinmek ile nedenin bilgisini edinmek, önce­ likle aynı bilim içerisinde ve iki tarzda ayrımlı: biri tasımın doğ­ rudan öncül lerle oluşmaması (nitekim ilk neden ele alınmıyor­ dur, oysa nedenin bilgisi ilk nedene bağlı); ötekisi de tasımın doğrudan öncü ilerle oluşması, ama nedene değil de evriklerden daha iyi bilinenine dayanması. Nitekim karşılı klı yüklenen te­ rimlerden d aha iyi bi lineninin kimi kez neden olma masına hiç­ bir engel yok, dolayısıyla bununla bir tanıtlama yapı lacaktır; sözgelişi gezegenlerin yakınlığını titremenıeleriyle tanı tlamak. 95

Kaan H. Ökten

•

78 b

A ristotelı•.
:. Nitekim orta terimin uçlarla bağdaşık olması gerekir: olmuş olanların orta teriminin olmuş olması, olacak olanların orta teriminin olacak o lması, oluşmakta olanların orta teriminin oluşmakta olması, olanların orta teriminin olması ge­ rekir; olmuş olanın ve olacak olanın bağdaşık bir orta terimi ol­ ması olası değil. Öte yandan arada konuşmak yanlış olacağı için, aradaki zaman belirli de olamaz belirsiz de olamaz. Nesne­ ler arasında olmuş olandan sonra oluşmakta olanın bulunacağı denli sürekliliği sağlayan ne, buna bakmak gerekiyor. Oluşmak­ ta olanın olmuş olanı içermediği açık mı? Olmuş olanı olmuş olan bile içeremez: bunlar sınırdır ve bölünmez; noktalar gibi ol­ muş olanlar da birbirini içermez, çünkü bunların her ikisi bö­ lünmez. Şu halde aynı nedenle oluŞmakta olan olmuş olanı içer­ mez: oluşmakta olan bölünebilir, olmuş olan bölünemez. De­ mek ki çizgi noktaya nasıl bağlı ise, oluşmakta olan olmuş ola­ na öyle bağlı; nitekim oluşmakta olanda sonsuz sayıda olmuş olan bulunur. Ne ki devinimle ilgili genel konularda bunlar üzerine daha açık konuşmalı. İmdi orta terimin neden olduğu böylesi durumlarda, oluş­ makta olanın nasıl olmuş olana ardışık olabildiği üzerine konu­ şalım. Nitekim böyle durumlarda ilk ve orta terimlerin doğrudan olması zorunlu. Sözgelişi 'madem G oldu, A oldu' (G daha son­ ra olmuş oldu, A ise daha önce; ne ki zamanın ilkesi, başlangıcı olan 'şimdi'ye daha yakın olduğu için G ilke, başlangıç); yine D

96

a

İkinci Çözümlemeler

olmuş ise, G olmuş oldu. Şu halde D olmuş olduğunda A'nın ol­ muş olması zorunlu. Bunun nedeni G D olmuş olduğunda G'nin olmuş olması zorunlu, G olmuş olduğunda A'nın daha önce ol­ muş olması zorunlu. Orta terimi böyle almakla, doğrudan olan­ da bir son olacak mı? Yoksa dediğimiz gibi, olmuş olan olmuş olanı içermediği için ve aradakiler sonsuz sayıda olduğu için, arada hep bir şey kalacak mı? Ne ki 'şimdi' olan bir ilk terimden ve doğrudan bir öncülden başlamak zorunlu. Olacak olanda da bu böyle. Nitekim D'nin olacağını söylemek doğru ise, A'nın da­ ha önce olacağını söylemenin doğru olması zorunlu. Bunun ne­ deni G D olacaksa G daha önce olacak, G olacaksa A daha önce olacak. Aynı şekilde böyle durumlarda da sonsuz sayıda bölüm söz konusu; çünkü olacak olanlar da birbirlerini içermez. Ne ki böyle durumlarda da başlangıç olarak doğrudan bir öncül alın­ malı. Eserlerde de bu böyle: bir ev yapılmışsa, taşların kesilmiş ve yontulmuş olması zorunlu. 'Ne için?' Çünkü bir ev yapılmış­ sa temelinin yapılmış olması zorunlu; temeli yapılmışsa, taşların daha önce yontulmuş olması zorunlu. Yine bir ev yapılacaksa, aynı şekilde taşlar daha önce yontulacaklar; bu da benzer bir or­ ta terimle tanıtlanır: temel daha önce yapılacaktır. Madem oluşan nesneler arasında döngüsel olan kimi oluşlar görüyoruz, orta terimle uçlar birbirine yükleniyorsa bunun söz konusu olması olası; nitekim böyle durumlarda evirme yapıla­ bil ir. Daha önceki yazılarda sonuçların evrilebildiği gösterilmiş­ ti; bu da döngüselliktir. Eserlerde bu şöyle görülür: toprak ıslan­ dığında buğunun oluşması, buğu oluştuğunda bulutun oluşma­ sı, bulut oluştuğunda suyun oluşması, su oluştuğunda toprağın ıslanması zorunlu; ne ki başlangıç bu beriki idi, dolayısıyla dön­ güsel bir dönüş söz konusu. Bunlardan rastgele biri olduğunda bundan bir ötekisi çıkar, bu berikiden de bir başkası çıkar, bun­ dan da yine ilk olan çıkar. Kimi oluşlar tümeldir (hep ve her durumda öyle olur veya oluşurlar), kimi oluşlar hep değil de çoğu kez öyle oluşurlar;

·

Kaan H . Ökten

•

96 a / 99 b

A ristotelı's

sözgelişi her erkeğin sakalı çıkmaz, ama çoğu kez bu böyle olur. O halde böyle durumlarda orta terimin de çoğu kez öyle olma­ sı zorunlu. A tü1ı1el olarak B'ye ve B tümel olarak G'ye yükleni­ yorsa, A'nın hep ve her durumda G'ye yüklenmesi zorunlu: tü­ mel olan hep ve her durumda söz konusu olandır. Ne ki çoğu kez öyle olan bir durum varsayılmıştı; öyleyse orta terim olarak B'nin de çoğu kez öyle olması zorunlu. Demek ki çoğu kez öyle olanların veya çoğu kez öyle oluşanların da ilkeleri doğrudan. 19. İmdi tasım ile tanıtlamaya değgin ve bunlarla aynı şey olan tanıtlanmalı bilgiye değgin her birinin ne olduğu ve nasıl oluş­ tuğu; bu arada açık ilkelere değgin, nasıl bilinebildikleri ve bun­ l arın bilgisini edinen tutumun hangisi olduğu, i lkin kimi güç­ lükleri belirttikten sonra açık olacak. İmdi doğrudan ilk ilkeleri bilmeden tanıtlamayla bilgi edin­ menin olası olmadığı daha önce anlatılmıştı. Ne ki doğrudan olanları bilmek kimi güçlükler çıkartabilir: acaba bunların bilgi­ si aynı m ı değil mi, yani her birine iliş­ kin bir bilgi söz konusu mu yoksa berikine ilişkin olan bilgi de ötekine ilişkin olan başka cins bir şey mi, dahası bilme tutu m la­ rı içkin olmayıp içselleşir mi yoksa ayrımsanmasa da içkinleşir mi? Bu tutumlara za ten iye olmamız saçma: yoksa tanı tlamadan daha kesin bilgilere iye olup da bunları ayrımsayamadığımız ortaya çıkar. Ne ki bunları önceden bilmeyip de sonradan elde ediyorsak, önceden bulunan bilgi olmadan nasıl bilgi edinip öğ­ renebiliyoruz? Tanıtlama durumunda da söylediğimiz gibi bu olanaksız. İ mdi açık ki bunlara za ten iye olunamaz

ve

içselleşen

hiçbir bilme tutumu yoksa bilgi de edinilemez. Öyleyse kesin lik açısından bu tutumlardan daha yüksek olmayacak bir çeşi t ola­ nağa iye olmak z oru n l u . Bu olanağın tüm canlıliırda bulunduğu görünü y or. N i tekim ti.i m canl ılar 'duyum' deni len, doğuştan b i r ayırma ol ana ğın a iye;

11l'

ki du \·um içkin ol masına rağmen can -

------ JOtı

------

1 00 a / 1 00 b

İkinci Çözümlemeler

lıların kiminde duyum kalıcı olarak içselleşir, kiminde kalıcı olarak içselleşmez. Demek ki duyumun kalıcı olarak içselleşme­ diği canlılarda, ya duyumsamanın dışında genel olarak bir bilgi söz konusu değil veya içselleşmeyen nesnelerle ilgili bir bilgi yok; ne ki duyumsayan kimi canlılarda duyum ruhta alıkonup içkin olur. Böyle alıkoymalar pek çok kez yinelenince, böyleleri­ nin kalıcılığıyla kimi canlılar için temellendirme oluşması, kimi­ lerindeyse bir temellendirme söz konusu olmaması biçiminde bir ayrım oluşur. İmdi duyumdan anı dediğimiz şey, aynı nesneye ait anının sık sık yinelenmesinden ise deneyim oluşur: bir deneyim sayıca pek çok anıdır. Deneyimden -ruhta tümüyle dural olan tümel­ den, çokluğun tümü içerisinde aynı olan, çokluğun dışındaki birlikten- sanat ile bilimin ilkesi çıkar: oluşla ilgiliyse sanatın i l­ kesi, varlıkla ilgil iyse bilimin ilkesi. O halde bu tu hımlar ne be­ lirlenmiş olarak içkindirler ne de bilmenin başka daha üstün tu­ tumlarından çıkarlar: bunlar duyumdan çıkarlar; tıpkı savaşta bozgundan sonra, baştaki düzen sağlanıncaya değin bir adamın duraklamasıyla bir başkasının ve sonra bir ötekisinin durakla­ ması gibi . Ruh öyle bir varolandır ki onda bu edilginlik olanağı bulunur. Demin söyleyip de açıkça anlatmadığımızı yeniden söyleyelim. Ayrımsız olanlardan biri durakladığından, ruhun içerisinde ilk bir tümel bulunur (nitekim tekil olan duyumsanır, ne ki d uyumun içeriği tümeldir; sözgelişi insan duyumun içeri­ ği, Kallias olarak insan değil); parçasız ve t� mel olanlarda sona erinceye dek bunlarda da yeniden duraklamalar olur: sözgelişi canlıya değin belirli bir canlı d uraklar ve aynı şekilde canlı da bir başkasına değin. O halde açık ki ilk olanları tü mevarımla bil­ memiz zorunlu; duyum da tümeli böyle yaratır. Bizi doğruluğa ulaştıran anlıksal tutumlardan kimi leri hep doğrudur, kimileri ya n l ı ş lı ğ a ela izin verir; sözgelişi sanı ile he­ saplama böyledir, ne ki bi lgi ile us hep doğru . Dahası, ustan başka hiçbir c i n s tutum bil giden daha kesin deği l; i l keler tanıt------

W7 ------

Kaan H . Ökten

•

Aristoteles

1 00 b

lamalardan daha bilinir ve her bilgi akılla gider. O halde bilgi il­ kelere ilişkin olmasa gerek. Madem us dışında hiçbir şeyin bil­ giden daha doğru olması olası değil, us ilkelere ilişkin olsa ge­ rek; şunlardan da gözlenebilir bu: tanıtlamanın ilkesi tanıtlama olamaz, dolayısıyla bilginin ilkesi de bilgi olamaz. Demek ki bil­ gi dışında ustan başka hiçbir cins doğruya iye değilsek, bilginin ilkesi us olsa gerek. Dahası us i lkenin de kaynağı ve aynı şekil­ de her bilgi her nesneye böyle bağlı .

TOPİKLER* (1.)

BİRİNCİ KİTAP 1. Bu kitabın gayesi, olası öncüllerden hareket ederek, ortaya ahlan her mesele üzerinde bir delil serdetme i mkanını verecek bir metot bulmaktan ve bir delil ileri sürdüğümüz za·man ken­ dimiz! n buna zıt olacak bir şey söylemekliğimizi menetmekten ibarettir. O halde bizim ilkin diyalektikle kıyasın �e olduğunu kavrayacak tarzda bir kıyasın ne olduğunu, çeşitleriTl'İn neler ol'

duğunu göstermemiz gerekir, çünkü bizim bu kitapta inceleme konumuz diyalektik kıyas olacaktır.

Kıyas bir sözdür ki bu söz içinde bazı şeyler konulmuş ol­ makla onlardan farklı bir başka şey, konulan şeyler vasıtasıyla zaruri olarak çıkar. - Kıyas, doğru ve ilk olan öncüllerden ve­ ya kendilerinden edindiğimiz bilginin (gnosis� kendisinin de kaynağı ilk ve doğru olan öncüllerde bulunan öncülerden hare­ ket ettiği zaman bu bir ispat' tır. - Olası öncüllerden netice çıka ­ ran kıyas ise diyalektik'tir. - Yakiinliklerini (pistis) başka şeyler­ den değil, kendi kendilerinden çıkaran şeyler doğru ve ilk' tirler: Çünkü, ilmin ilkeleri için niçin'lerini araştırmak gerekmez; bu •

Aristoteles, Topikler, 4. Basım, çev. Ragıp Atademir, MEB Yayınları, İstanbul: 1 996.

Kaan H . Ökten • Ari�toteles

101

a

ilkelerin her biri kendiliklerinden yakini olmalıdır. - Bütün in­ sanların veya onların pek çoğunun veya hakimlerin ve bunlar arasında da hepsinin veya çoğunun veya en hatırı sayılanlarının ve ünlülerinin sanıları olnsı'dır. - Olası görünmekle beraber, gerçekte olası olmayan sanılardan hareket eden kıyas, bir de, olası sanılardan veya olası görünen sanılardan başka netice çı­ karan kıyas Eristik'tir: Gerçekte olası görünen her şey olası de­ ğildir, çünkü olası denilen hiçbir şey, ilk bakışta, muhakkak bir yanlışlık karakteri arz etmez, nitekim eristik delillerin ilkeleri için durum budur, bu delillerde yanlışlığın tabiatı derhal kendi­ ni belli eder, hatta birçok zaman, orta halli bir anlayış sahibi ka­ falar için bile. Böylece, demin sözünü ettiğimiz eristik kıyasların birincisine yine Kıyas diyelim, fakat öbürüne sadece kıyas değil, eristik kıyas adını verelim. Çünkü o gerçekten netice çıkarmadı­ ğı halde, ancak görünüşte netice çıkarır. Üstelik, sözünü ettiğimiz bütün kıyaslardan başka, paralojiz­ malar vardır ki bunlar birtakım belli ilimlere has öncüllerden kurulurlar. Nitekim geometri ve kendisiyle aynı cinsten olan ilimler için d urum budur. Gerçekte, bu istidlal şekli yukarıda gösterilen kıyaslardan farklı görünüyor. Söz gelimi, yanlış şekil­ ler çizen kıyas ne doğru ve ilk olan öncüllerden başlayarak, ne de olası öncüllerden başlayarak netice çıkarır: O bizim tarifimiz içine girmez, çünkü ne bütün insanların, ne çoğunun, ne hakim­ lerin ve bunlar arasında da ne hepsinin, ne en ünlülerinin öner­ melerini kabul etmez; ama sözü edilen ilme has olsa da, doğru olmayan önermelerden başlayarak kıyasını yapar. Gerçekte o, ya olduğundan başka türlü yarım daireler çizmekle veya çizil­ meleri icabetmed iği şekilde bazı çizgileri çizmekle, paralojizma­ sını vücuda getirir. Ö y le y se ba si t bi r ta sla ğ ın sını rları i çi nd e ka lmamız için, tür­ lü kıyas nevilerinin gösterd i ğ i miz kıyaslar o ld u ğ u n u kabul ede­ l i m . Umumi bir tarzda, hem sözünü et tiği mi z bütün kıyaslar, hem de bundan sonra sözü n ü edccL'ğimiz k ı vaslara ge l in ce ,

------ 1 J U

------

Topikler

101 b

ayırtlarımızı burada durdurabiliriz. Maksadımız, gerçekte, bun­ lardan her birinin kesin tarifini verme� değildir. Biz ancak onla­ rın kısa tasvirlerini yapmak istiyoruz ve bu, benimsediğimiz metot için, onların her birini herhangi bir tarzda bilebilmemize tamamıyle yeter düşüncesindeyiz. 2. Bu söylediklerimizden sonra, bu kitaptan elde olunabilecek faydaların sayısı ve tabiatını söylemek zorundayız. - Üç tarz­ da faydalıdır: Egzersiz olarak, günlük karşılaşmalarda ve felse­ fi ili mler için. Egzersiz olarak faydalı olması kendiliğinden bel­ li: Bu metoda sahip olmamız ileri sürülen konuda bizi daha çok delil serdetmeye muktedir kılacaktır. - Günlük karşılaşmalar­ da da faydalıdır; çünkü, bir kere halk adamının kanaatlerini sa­ yıp gözden geçirdikten sonra, ona yabancı olan sanılar alanında değil, onun kend i öz sanıları alanında onunla karşılaşabileceğiz ve onun bize pek temelli görünmeyecek olan bütün delilleri bir yana atacağız. - Nihayet, felsefi ilimlerin incelenmesine gelin­ ce meselelerde her iki yönde deliller sağlamak imkanı bize her bir halde hakikat ve yanlışı d aha kolayca keşfettirecektir. - Bir başka faydası da her bir ilmin ilk ilkeleri hakkındadır: Gerçekte, adı geçen ilme has olan birtakım ilkeler üzerine dayanarak on­ lar üzerinde istidlal yapmak imkansızdır, çünkü ilkeler bütün geri kalanın ilk unsurlarıdır; yalnız onlardan her birine taalluk eden olası sanılar vası tasıyladır ki bunları gerekli bir şeki lde açıkl amak lazımdır. O halde diyalektiğin öz işi veya en müna­ sip işi buradadır: Çünkü araştırıcı tabiatı gereğince, o bize bü­ tün araştırmaların ilkelerine yolu açar. 3. Retorik, tıp ve bu cinsten başka hünerlere karşı nasıl isek me­ toda karşı d a aynı öyle o l d u ğ u m u z zaman, yani elde bulunan i mkanl arı n v ardımıyla, göze t i len gayL•yi

ger�·ekleşti rd i ğ i m i z za-

Kaan H . Ökten

•

A ristoteles

1 01 b

man metoda tamamıyla sahip olacağız. Çünkü retorikçi herhan­ gi bir şekilde ikna edecek veya hekim herhangi bir şekilde iyi edecek değildir; fakat kendi eline geçen imkanların hiçbirisini ihmal etmezse, biz onun yeter derecede ilmine sahip olduğunu söyleyeceğiz. 4. İlkin metodumuzun hangi bölümlerden kurulduğunu göz­ den geçirmek zorundayız. Biz bir yandan diyalektik istidlallerin tatbik olunduğu nesnelerin sayı ve tabiatını ve hareket ettikleri unsurları; bir yandan da bunları bol bol temin etmenin yolunu yakalamaya muvaffak olsak, maksadımıza yetecek kadar nail oluruz. Diyalektik tutamakları teşkil eden unsurlar sayıca eşit ve is­ tid!ale konu vazifesi görenlerin aynıdır. Kıyasların konulan meseleler olduğu halde, d iyalektik delil­ ler gerçekte, önermelerden gelir. Her mesele gibi her önerme de kah hassayı, kah cinsi, kah ilintiyi ifade eder, çünkü cinsin tabi­ atında olduğuna göre, ayrımın da cinsiyle aynı sıraya konulma­ sı gerekir. Bir yandan da, hassa kah nesnenin mahiyetini ifade ettiğinden, kah da onu ifade etmediğinden ayrımı bizim demin gösterdiğimiz iki bölüme ayıralım: Birisine, mahiyeti ifade ede­ ne tarif denecek; öbürüsü ise, bu ilk bilgilere her zaman verilen isimle, hassa diye kalacaktır. - Şu halde, söylediklerimiz, şim­ diki bu ayırmamıza göre elde edilen unsurların sayısının dört olduğunu gösterir: Tarif, hassa, cins, i linti. Esasen haddizatında alınarak onlardan her birinin, tek başına bir önerme veya bir mesele teşkil ettiğini söylediğimiz farz olunmasın: Meselelerin ve önermelerin bu ilk bilgilerden hareket ettiklerini söylemek is­ tiyoruz. - Mesele ile önerme arasındaki fark bilhassa cümlenin biçimine dayanır. Söz gelimi, hayvan - yürüyen - iki ayaklı insa­ mn tarifidir, dcgil 111i? veya:· hayvan, insamn cinsidir, de,�il mi? de­ nilirse bir önerme elde olunur. Buna karşılık, hayvan - yürüyen -

102 a

Topikler

iki ayaklı insanın tarifi mi, yoksa değil mi? denilirse bu bir mesele­ dir. B ü tü n öbür ilk bilgiler için bu aynıdır. Bundan tabi­ i olarak

meselelerin ve önermelerin eşit say"ı da oldukl arı sonucu çıkar. Çünkü her önermeden, sadece cümlenin biçimini değiştir­ mek suretiyle bir mesele vücuda getirilebilir. 5. Şimdi tarifin, hassanın, cinsin ve ilintinin ne olduğunu söy­ lememiz lazımdır:

Tarif nesnenin mahiyetini ifade eden bir sözdür. Onu ister terimin yerini tutan bir sözün, ister sözün yerini tutan bir sözün şekline sokmak kabildir, çünkü bir sözle ifade edilen bazı nes­ neler tarif de edilebilirler. Fakat hangi tarzda olursa olsun, tarif edilecek nesne bir tek kelime ile ifade olunduğu zaman, nesne­ nin tarifini vermek olmadığı apaçıktır, çünkü bu bir tarifin dai­ ma herhangi bir nev'inden bir sözdür. Bununla beraber, ııygıın . olan, güzeldir gibi hallerde veya duyum ve ilim tek ve aynı bir şey

mi, yoksa farklı mıdırlar ? gibi sorul arda tarif karakteri görülmeli­ d ir. Çünkü tariflerde, bilhassa bir özdeşlik veya bir ayrılık me­ selesi ile meşgul olunur. Bir tek kelime ile, tarif karakterini, ta­ riflerle aynı düzene giren araştırmalara verebiliriz. Ele aldığı­ mız bütün misallerin bu karakteri haiz oldukları kendiliğinden meydana çıkmaktadır: Gerçekte, biz tartışmada iki şeyin aynı veya ayrı olduklarını ortaya koyabilirsek, aynı tarzda tarifler için de bol bol deliller bulmaya muktedir olacağız. Böylece nes­ nelerin özdeş olmadıklarını gösterdik mi, tarifi yok etmiş olaca­ ğız. Bununla beraber şimdi koyduğumuz kaide için karşılıklılık bulunmadığını kaydedelim. Çünkü tarifi teşkil etmek için iki nesnenin özdeşliğini ispat etmek yetmez, halbuki tarifi yok et­ mek için bu özdeşliğin bulunmadığını ispat etmek yeter.

Hassa, nesnenin mahiyetini ifade etmekle beraber, yalnız bu nesneye ait olan ve onunla karşılanabilendir. Söz gelimi, gramer öğrenmeye müsait olmak insanın bir hususiyetidir. Çünkü A in-

Kadn H Ok IL'n • .4 ri,;tııtclc� _

1 02 b

san ist', graml'r öğrenmeye mu ktedirdir ve gramer öğrenmeye ın uktL•dir ise insand ı r. Gerçekte, hir haşka nesneye ait olabilecek şeye asla hasse. denmez, söz geli mi, insan m isalinde 11yıııı111k gi­ bi, ha tta gerçl'kte, birkaç zaman için bu yüklem yalnız ona ait bu l unsa bile_ O halde bu cinsten bir tayin bir hassa adını alabi­ l irse de, ona mutlak manada değil, zamana ait ve göreli mana­ da /111ssıı deni lecektir. Gerçekte, sn,�dıı 0!1111ık zamana ait manada bir hassadıı-, halbuki iki nynk/ı'ya gerçekte, göreli manada h assa deni lmiştir: Söz gel imi, insan için bu, a ta ve köpeğe nispetledir. Fakat konudan başka herhangi bir şe;,'e d e ait olabilen şeyden hiçbir şeyin onunla karşılanmaması apaçık bir şeydi r, çünkü, bir varlık uyursa gerekli olarak, bunun insan olması sonucu çık­ maz. Ci11s, çok ve nevi yönünden kendi aralarında farklı nesnele­ re öz yönünden yüklenen şeydir. Öııı"i 11iizde lı11/1111a11 konıı 11ı:dir ? sorusuna uygun gelecek tarzda cevap verecek tabiattaki bü tün terimk're ii:hik yıiklı:ı11/er gözüyle bakıl malıdır: Söz gel imi, insan misalinde, onun ne olduğu sorulu rsa u ygun olan cevap, onun bir hayvan olduğudur. Bir 11cs11c lıir lııışknsıyla ııyı1 1 ci11sı: ıııi girer, yoksıı rıyn lıir cinse• ııı i 7 sorusu da cinse taa l l u k eden bir sorudur, çünkü böyle bir soru cinsle aynı bir araştırma dü zenine girer: Tartışmada hayvanın , insanın ve ayniyk· öküzün bir cins oldu­ ğunu göstermiş olmakla her ikisinin de aynı cinse girdiğini gös­ terıniş olacağız. Halbuki h ay vanın, birinin cins olduğunu, öbü­ rünün cinsi olmadığını gösterirsek, bu nesnelerin aynı cins için­ dL' olmadıkları nı gösterm iş oluruz. j/i11 t i, bütün bu nlardan hiçbiri, yani ne tarif, ne hassa, ıw cins olmayıp nesıwye ait olan şeydir; veya hangisi olu rsa olsun bir tek ve aynı şeye ait olabi len veya ait olamayan şeydir: Söz geli­ m i , otıın11 11� o/11111k aynı bi r varlığa ait olabildiği wya ait olama­ dığı gibi; cık da böyledir, çünkü hiçbir şey aynı nesıwyi kah ak, kah ak-olmayan ol maktan alıkoyma/. İ l intinin bu i ki tari finden ikincisi L' ll iyisidir: Çii nkü birinciyi kabul etmekle, onu anlamak isti�·orsak, daha öncedL'n tari fin, hassanın \'L' cinsin ne olduğu-

1 03 a

Topikll'r

nu gerekli bir şekilde bilmek lazımdır, halbuki iki ncisi, söz ko­ nusu olan terimin kendinde ne olduğunu bize bildirmek için kl•ndi kendine yeter. - Nesnelerin kendi a ral arınd aki bütün mukayeselerinde i lintiye a tfolunabil i r; ne tarzda husule gelirler­ se gelsinler, bunların ilintiden ileri geldiği söylenir. Söz geli mi, şu sorular için d u ru m budur: Tercilıc layık 0/1111 giizd m i, yoksa fay­ dalı m ıd ı r ? ve: En lıoş olan, jazilctc göre lıayııt 1111, yoksa zcvklcı1111cyc göre hayat mıdır? ve aşağı yukarı aynı tarzda beyan ed ilebilen

her başka mesele için böyledir. Çünkü bu cinsten bütün haller­ de istenilen şey : Sôzii edilen

yiiklem

iki tcriıııden h1111gisi11e dıılııı çok

11yg1111 bıılını ııyor? dur. Kendi liğinden apaçıktır ki hiçbir şey ilin­

tiyi zamana ait veya görelik bir hassa olmaktan a lıkoymaz: Böy­ lece bir il inti olan otım1111ş ol111ıık, bir insan tek olara k oturmuş ol­ duğunda, zamana a i t bir hassa olabi lir, halbuki insan tek olarak oturmamışsa bu oturmamış olanlara nispetle görelik bir hassa olacaktır. O halde i lintinin bir görelik hassa veya bir zamana ait h assa olmasın a hiçbir şey karşı değildir; buna karşıl ık, mutlak manada, o bir hassa olmayacaktır. 6. Hassaya, cinse ve i linti ile i lgisi olan her şeyin tari flere de tat­ bik olunabileceğini müşahade etmekle kalmayalım. Gerçekte, sözü edilen yüklemin tarife giren bir tek teri111e ait olmad ığını gösterdikten (esasen hassa için de yapıldığı gibi) veya tarif için­ de gösterilen cinsin gerçektl' cins olmadığını tarifte zi kred ilen unsurlardan birinin tarif edi lene ait olmadığını gösterdikten sonra (bu, ilinti i çin de göz önünde tu tu labilir), tari fin kendini yok etmiş olacağız; öyle ki daha önce verd iğimiz açı klamalara göre saydığımız bütün ilk bilgill'r, bir manada ta ri fin tabiatına ait olabilecektir. Fakat bunun için, bühin bu ilk bilgilere bütüncül olarak teva­ fuk edecek bir tek metot keşfetmeyi ümit etmemelidir; çünkü bu bulunması kol ay olmayan bir şeydir ve hatta bulu nsa bill', bu 1 1S

me-

-------

Kaan H . Ökten

•

1 03 a

A ristoteles

tot tamamen karanlık olacak ve bu incelememize pek az yardımı dokunacakbr. Bunun aksine olarak, ayırdettiğimiz cinslerin her birine bir hususi metot tahsis edilirse, o zaman her bir ilk bilgiye uygun kaidelerden hareket ederek, belki konumuzu incelemek daha kolay olacakbr. - Böylece, daha yukanda dediğimiz gibi, şematik bir bölme ile yetimsemek zorundayız. Öbür sorulara ge­ lince, kendilerinden tarife ve cinse taalluk eden sorulardan bahse­ der gibi bahsederek, her birini, kendine en ta bil bir şekilde uygun gelen soruya bağlamak gerekir. Burada sözünü ettiğim sorular esasen ilmi olarak kendi türlü başlanna bağlanmışlardır. 7. Her şeyden önce özdeş teriminin kaç manada alındığını tarif etmem lazımdır. Özdeşin, ilk bakışta, üç nev'e aynldığı düşünülebilir: Mutat olarak, özdeşlik'ten kah sayı yönünden, kah cins yönünden bir özdeşlik anlanz. - Özdeşlik, birçok isimlendirme, ama tek bir nesne olması halinde sayı !ionünden'dir: Söz gelimi, elbise ve

manto gibi nev'e göre hiçbir ayrılık göstermeyen birçok nesneler olduğu zaman, özdeşlik, nevi yönünden'dir: Söz gelimi, bir insan bir insana, bir at bir ata özdeştir, çünkü aynı nev'e giren bu ta­ biattaki nesnelere nevi yönünden özdeştir denilir. Yine bunun gibi, aynı cinse giren nesneler cins yönünden özdeştir, bir at ile bir insan gibi. - Aynı kaynaktan gelen suya aynı su denildiği zamanın yukarıdaki manalardan biraz farklı olduğu zannedile­ bilir. Fakat, gerçekte, bu türlü bir özdeşlik, nev'in birliği gere­ ğince şu veya bu tarzda özdeş olduğu söylenen nesnelerle aynı sınıf içinde yer almak zorundadır, çünkü bu kabil nesnelerin hepsi, öyle anlaşılıyor ki, aynı ailedendir ve birbirlerine çok ya­ kındırlar. Her suya, gerçekte, herhangi bir su ile, bir benzerliği haiz olması yüzünden, nevi yönünden bu suya özdeştir denilir

Topikler

1 03 b

ve aynı kaynaktan gelen su misalinde, biricik fark, bu benzerli­ ği daha çok kuvvetlendirmesindedir. İşte buiıun için biz onu herhangi bir tarzda, nev'in birliği gereğince özdeş denilen nes­ nelerden ayırmadık. Umumi olarak kabul olunur ki özdeş terimi, tercihen yaygın manasıyla sayı yönünden özdeşlik manasında kullanılmışhr. Fakat, hatta böyle de, o yine birçok manalara bürünebilir. Temel ve ilk manası, özdeşlik bir isim ile veya bir tarif ile gösterildiği zaman mevcuttur: Söz gelimi, manto, elbise ile hayvan - yürüyen - iki ayaklı insan ile özdeşleştirild iği zaman olduğu gibi. Özdeş­ lik hassa ile gösterildiği zaman ikinci manaya gelir. Söz gelimi, ilmi elde ehneye istidatlı olan, insanla, yukarıya doğru tabi­ i bir ha �eketle yükselen, ateşle özdeşleştirildiği zaman bu mana vardır. Bir üçüncü mana ise özdeşlik ilintiden çıktığı zaman mevcuttur: Söz gelimi, oturmuş olanın veya musikicinin Sokra­ tes ile özdeşleştirildiği zaman olduğu gibi. Bütün bu hallerde, gerçekte, ifade edilmek istenilen şey, sayıca birliktir. - Yukarı­ da geçen mülahazaların doğru olduğuna, bir isimlendirmenin bir başkasının yerine konulması halinde bilhassa kanaat getiri­ lebilecektir. Çünkü çok defa, söz gelimi, adını anarak, oturan şa­ hıslardan birini çağırmasını birinden istediğimiz zaman, emri alan adam anlamışsa, ilintilik bir karakterden hareket ederek onun bizi daha iyi anlayacağı düşüncesiyle otııran veya münaka­ şa eden insanı çağırmasını emrederiz. Bunun sebebi apaçık ola­ rak ister ismiyle, ister il intiyle ifade etmenin aynı şey olduğunu kendi kendimize farz etmemizdir. 8. Böylece, özdeş terimi, dediğimiz gibi, üç ayrı mana arz eder: Yukarıda gösterdiğimiz unsurların, diyalektik tutamakların kendilerinden itibaren teşkil edildikleri, kend ileriyle başladıkla­ rı ve kendilerine tatbik olundukları unsurlar olduğuna kanaat getirmenin bir yolu tümevarım yoludur. Gerçekte, önermeler ve sorular birer birer incelenecek olursa, görülecektir ki onlardan ------

1 1 7 ------

Kaan H . Ökten

•

A rislntcles

103 b

her biri kah bir nesnenin tarifinden kah hassadan, kah cins, kah ilintiden gel ir. - Bu hususta bir başka kana a t getirme tarzı is­ tidlal yoludur. Gerçekte, bir konunun her yüklemi gerekli ola­ rak nesne ile ya karşılanabilir, ya karşı lanamaz. Karşı lanabilirse, bu onun ya tari fi veya hassası olacaktır. Mahiyeti i fade ederse, tarifi; i fade etmezse, hassası olacaktır. Çünkü, dediğimiz gibi, bir hassa, her ne kadar m ahiyetini ifade etmekle beraber, nesne ile karşı lanabili r oland ır. Bunun aksine olarak, yüklem, nesne ile karşılanamazsa ya konunun tari finde bulunan terimlerden biridir veya deği ldir; tarif içinde bulunan terimlerden biri ise, bir cins veya bir ayrım olacaktır, çünkü tarif cinsle ayrımlardan mürekkeptir, halbuki, tarif içinde bulunan terimlerden biri de­ ğilse, apaçıkça bu bir i lintidir, çünkü biz ne bir tari f, ne bir has­ sa, ne bir cins olmamakl a beraber nesneye ait olan şeye ilin ti adı­ nı verdik. 9. Bu dediklerimizden sonra bizim sözünü ettiğimiz dört yük­ lemin içinde bulunacağı kategorya cinslerini tayin etmek gere­ kir. Bu ka tegorya ların sayısı ondur; öz, nicelik, n itelik, görelik, nerel ik, zaman, durum, sahip olma, fiil ve infialdir. İlinti, cins, hassa ve tarif daima bu kategorya lardan birinin i çinde olacaktır, çünkü bu dört kavram tarafından teşkil edilen bütü n önermeler ya özü, ya niteliği, ya niceliği, ya öbür ka tegoryalardan birini ifade ederler. - Kendili ğinden apaçıktır ki nesnenin ne olduğu­ nu ifade ederken kah cevher (011sin), kah nitelik, kah öbür kate­ goryah ı rdan biri i fade olunur. Gerçekte, bir insanın karşısında bulunduğu vakit, önünde bulunanın bir insan veya bir hayvan olduğu söylenir, onun ne olduğu gösterili r ve bir cevher i fade olunur; fakat bir beyaz renk karşısında bulunduğu zaman önünck bulunanın ya beyaz veya bir renk olduğu söylendiği va­ kit onun ıw old uğu söylenir ve bir nitelik ifade olunı ı r Daha bu------ 1 1 8

------

1 04

Topi kler

a

mm

gibi, bir di rsek büyüklüğü karşısında bulunduğu zaman,

önünde bulunanın bir dirsek büyüklüğü olduğu söy lenirse onun ne olduğu gösterilecektir; ve b i r nicelik i fadt' o l t ı nur Übür ka v r. "ıı l d l"ın her

bi­

risi için verilmiş bir nesnenin kendisi, ister nes ı ıeı .n kl'nd i ,,ı,

kategoryalarda da

i ,, ­

böyledir:

Bu tabiatta olan

ter cinsi tasdik olunursa i fadl' olunan öz (ti ı·s t ı ı dü r; bunun ak­ sine olarak, tasd ik nesnenin kendi sinden başka b i r nesneye tacı ı luk ettiği zaman i fade olunan öz olmayıp nitelik veya nicelik \'e ­ ya öbür kategoryal ardan biridir. Bundan kategoryaların tabiat­ ça ve sayıca, diyalektik tutamakl arın konuları

Vt'

unsurl arı oldu­

ğu neticesi çıkar. Bunbrı elde edebilmek tarzına VL' bunlardan bol bol sağlamamıza gelince, bu şimdi ele alınac,ık

nw '

/_udur.

10. İ l kin, d iyalektik bir ü11erıııc '11iır ne olduğunu ve d iyalektik bir ıııcsdc'nin ne olduğunu tarif edelim. Gerçekte, ne her önermeyi, ne de her meseleyi d iyalektik olarak almamalıdır; çünkü sağdu­ yuya sahip olan hiçbir insan ne hiçbir kimse tarafından kabul edilmeyeni ileri sürecektir, ne de her bir kimseye veya insanla­ rın çoğunca apaçık olanı soru haline koymayacaktır, ikinci hal­ de, zorluk yoktur, birincide ise, hiçbir kimse muvafakat etmeye­ cektir. Diyalektik önerme kah her kimse, kah çokluk için, kah ha­ kimlerce, bunlar arasından da, ister hepsince, ister çoğu için, is­ ter en hatırı sayılırları için, olası bir sorma (crotcsis) dır; esasen bu sorma paradoksal olmamak zorundadır, çünkü çokluğun kana­ atlerinL' zıt olması şartıyla hakimlerin kanaati kabul olunabilir. Olası san ılara benzeyen önermeler ve olası sayılan sanıların zıtlarını çelen önernwll'rle, k abul edilen sanatların öğrettikleriy­ le, uygunluk h,11 inde bu lunan bütün kanaatler de diyalektik önt>rmel erd ir. Böylece, zıtların ilm inin bir v e aynı olduğu bir olası sanı ise zıtl arın duyusunun da bir ve aynı ol ması, olası gö­ ri.ineCL'ktir. Bunun gibi, gramerin sayıca bir olduğu olası bir sa-

Kaan H . Ökten

•

104 b

Aristote/es

nı ise, flü t çalmak sanabnın da sayıca bir olduğu olası görüne­ cektir. Halbuki birçok gramer ilimleri olduğu bir olası sanı ise birçok flüt çalma sanatlarının bulunduğu da olası görünecektir. Bütün bu sanılar, gerçekte, birbirlerine benzer ve aynı bir aileye ait gibi görünürler. Bunun gibi, olası sanıların zıtlarını çelen önermeler de olası görüneceklerdir. Gerçekte, dostlarına iyilik etmek gerektiği olası bir sanı ise onlara kötülük etmemek gerek­ tiği de yine olası bir sanıdır. Dostlarına kötülük yapmak gerek­ tiği önermesi umumi sanıya zıttır ve onlara kötülük etmemek gerektiği önermesi ise bu zıt önermeyi çeler. Daha bunun gibi, dostlarına iyilik yapmak gerekiyorsa düşmanlarına iyilik yap­ mamak gerekir: Zıt kanaat, düşmanlarına iyilik yapmak gerek­ tiği olduğuna göre bu da umumi sanılara zıt sanıları çeler. Bü­ tün öbür hallerde de bu böyledir. Mukayesede de zıt yüklemin, zıt konuya ait olduğu u mu mi kanaate uygun görülecektir. Söz gelimi, dostlarına iyilik etmek gerekirse, düşmanlarına da kötü­ lük etmek gerekir, öyle gelebilir ki dostlarına iyilik etmek, düş­ manlarına kötülük etmeye zıttır; ama, gerçekte, bunun böyle olup olmadığını bilmek meselesi zıtlar ü zerine münakaşaları­ mızda incelenecektir. - N ihayet, sanatların öğrettikleri ile uy­ gunluk halinde bulunan bütün sanıların diyalektik önermeler olduğu apaçıktır. Çünkü bu konularla uğraşanların kabul ettiği sanılar kabul olunabilir: Söz gelimi, tıp soruları üzerinde hekim gibi, geometri soruları üzerinde geometrici gibi hüküm verile­ cektir. Diğer sahalarda da böyle. 11. Bir diyalektik mesele hakikat ve bilgiyi ister seçmeye ve ön­ lemeye, ister elde etmeye çalışan, bunu da, ister kendi kendine, isterse bu cinsten herhangi başka bir meselenin çözümüne yar­ dım olarak yapan bir araştırma konusudur; bunun hakkında halk adamının ne şu manada, ne de bu manada hiçbir sanısı bu­ lunmayan veya hakimlere zıt bir sanısı olan, veyahut hakkında

104 b

Topikler

hakimlerin halk adamına zıt bir sanısı bulunan veya nihayet hakkında hakimler arasında veya halk arasında uyuşmazlık bu­ lunan bir şey olması gerekir. - Gerçekte, bazı meseleler vardır ki bir nesneyi seçmek veya önlemek maksadıyla bilinmesi fay­ dalıdır: Söz gelimi; hazzın seçilmesi gerekli bir şey olup olmadı­ ğını bilmek, gibi. Bunun aksine olarak, başka meseleler hakkın­ da bu sırf bilmek maksadıyla olur: Söz gelimi, alemin önce­ siz-sonrasız olup olmadığını bilmek, gibi. N ihayet, kendilikle­ rinden ve kendileri ile bu iki konudan hiçbirisi için faydası ol­ mayan ve yalnız bu cinsten herhangi bir mesele hakkında bir yardımcı teşkil eden daha başka meseleler vardır ki biz bunları kendiliklerinden ve kendileri ile değil, yalnız başka şeyler dola­ yısıyla, vasıtaları ile bir başka şeyi bilecek tarzda bilmek arzu ederiz. Kendileri hakkında zıt istidlaller bulunan sorular (burada zorluk, her iki istikamette ikna edici tutamakların ileri sürülebil­ mesi yüzünden, nesnelerin böyle olu p olmadıklarını bilmekten ibaret olmakla) ve çok geniş olduklarından ve sebebini de elde etmemizin zor olduğuna inandığımızdan ötürü, kendilerine da­ ir elimizde hiçbir delil bulunmayan sorular da meseledirler: Söz gelimi, alemin öncesiz -sonrasız olup olmadığı gibi; çünkü bu cinsten meseleler bile bir araştırmanın konusunu teşkil edebilir. O halde meseleler ve önermeler söylediğimiz gibi tarif edil­ mek zorundadırlar. - Bir tez, hafın sayılır bir filozof tarafından ortaya çıkarılan ve u mumi sanıya zıt bir hükümdür: Söz gelimi, Antisthenes'in iddia ettiği gibi, mümkün hiçbir çatışma olmadı­ ğı veya Herakleitos'a göre her şeyin hareket olduğu, veya, Me­ lissos'un dediği gibi, varlık'ın bir olduğu gibi. , bu, her zaman olacak olanın ya oluşu ya bozuluşu olur. Fakat, devinimlerin değişik ve karşıt olması gerekir, gerek ötelenmeleri anlamında gerek düzensizliklerinde, çünkü karşıt etkiler nedenler yüzün­ den karşıttırlar. Hem onun için böyle olan neden, oluş ve bozuluşun nedeni olan ilk ötelenmenin nedeni olamaz, fakat ekliptik boyunca nedenidir, çünkü bu harekette yalnızca süreklilik değil, fakat bir hareket ikiliği de içerilir. Ger­ çekten, eğer en azından oluş ve bozuluşta her zaman süreklilik var olduğu ileri sürülürse her zaman hareket eden bir cismin varolması zorunludur, bu değişmelerin bir yok olmasından sa­ kınmak ve bir hareket ikircikliğiyle hareket ettiğinden iki değiş­ meden birine engel olunduğundan biri meydana gelir. Oysa bu hare �etin sürekliliği bütünüyle Gök' ün hareket nedenidir, fakat sözü edilen cismin yaklaşma ve uzaklaşma hareketi hareket nedenidir. Çünkü bu eğim, sonuç olarak cismin bazen uzaklaşmasına ve bazen uzaklaşmamasına yol açar; uzaklığı eşit olmad ığından hareketi ·düzensiz olur. Öyle ki, ya­ kınlaşmasından ve yakınlığından doğarsa, bu aynı cismin uzak­ lığından ve uzaklaşmasından bozulur, sürekli sayısız yakınlaş­ mal arla doğarsa sürekli uzaklaşmalarla da bozulur, çünkü kar­ şıt L'tkiler nedenlere göre karşıttırlar ve bozulu ş, doğal oluşa lwnzt>r l'Şi l bir zamanda olup biter. Bundan dolayı farklı tür ya­ şa n tı l a rı n süreleri ve yaşantı lar da bir ıniktard ırlar, onlar, ınik-

337 a

Oluş ve Bozuluş Üzerine

tar yüzünden ayrılırlar, çünkü her şeyin bir düzeni vardır ve her hayat ve süre, bir aşamayla ölçülür; bununla birlikte tüm şeyler aynı aşamayla ölçülmemişlerdir: Bazıları için daha kısa, daha uzundur ve bazılarına göre bir yıl başkalarına göre daha uzun, nihayet diğerleri için daha kısadır, ölçmeye yarayan bir aşama olduğundan. Görünür gözlem, bizim kuramımıza uygundur. Böylece olu­ şun güneşin yaklaşımına, bozuluşun uzaklaşımına eşlik ettiğini görüyoruz, biri ve diğeri aynı zamanda olup biter, çünkü doğal oluş ve bozuluş süreleri eşittir. Yine de çok kez, varolan şeyle­ rin daha kısa zamanda ortadan kalktıkları olur, karşılıklı içermesi nede­ niyle. Gerçekten, onların maddeleri düzensiz olduğundan ve her yerde aynı olmadığından, zorunlu olarak oluşları da düzen­ sizdir, bazıları çok hızlı, bazıları çok ağırdır; böylece bundan, çıkar, bu şeylerin olu­ şu, başkalarının bozuluşuyla. Her zaman dediğimiz gibi, oluş ve bozuluş, belirttiğimiz ne­ denden dolayı sürer ve hiç eksilmezler. Ve bu süreklilik, usa yatkın kanıtlanmış olur. Gerçekten, tüm şeylerde doğa en iyisi­ ne yönelir diyoruz ve varolmak varolmamaktan iyidir, varlığa değişik anlamlar veriyoruz, (bunu za ten açıklamıştık), fakat Varlık, her şeye ait olmayabilir, onların ilkesinden çok uzaklaş­ tıkları için. Tanrı, başka şekilde, bu yüzden Evrenin mükemmel­ liğini gerçekleştirdi: Bu, kesiksiz oluşu yaratarak olur, çünkü böylece art arda geliş var oluşa daha kesin garanti sağlayabilir, sonsuz varlığa fazla benzemesi yüzünden oluş, kendisini her zaman yeniler. Oluşun bu sürekliliğinin nedeni, çoğu zaman söylediğimiz gibi dairesel ötelenmed ir, çünkü o tek sürekl idir. Bundan dola­ yı, etkileri ve güçleri gereğince biri diğerine karşılıklı dönüşen tüm şeyler de yalın cisimlerde olduğu gib i , dairesel ötelenmeyi örnek edini rler Gerçekten su havaya, hava ateşe ve ateş yeni

Kaan H. Ökkn

•

A rı�tolcb

337

a

baştan suya dönüşünce, çıkış noktasına döndüğü için oluş, dö­ nüşü kapattı deriz. Doğrusu ötelenmenin bile ancak, dairesel harekete öykünmesiyle sürdüğü sonucu ortaya çıkar. Aynı zamanda, bu düşünceler bazı filozofları güçlüğe uğra­ tan bir sorunu, yani biri diğerinden, sonsuz bir zamanda uzak­ laşmadıkları için yalın cisimlerin her birinin niçin kendi yerleri­ ne yöneldiklerini açıklar. Nedeni, on ların karşılıklı dönüşümle­ ridir. Gerçekten, eğer onlardan her biri kendi yerinde kalırsa ve bitişik elemanın eyleminin etkisiyle dönüşmezse birbirinden uzaklaştıkları uzun süre var demektir. Böylece, dönüşümleri, ikiliği içinde düşünülen ötelenme yardımıyla gerçekleşir. Yapı­ lan bu dönüşüm, onlar arasında hiçbirini, ona ayrılmış olan yer­ lerin birinde bırakmasa da. Öyleyse, oluş ve bozuluşun hangi nedenle varolduğu ve hangi doğan çıkar.

w

bozulanın özne olduğu bu dediğimizden açıkça

Fakat, daha önceki bir çalışmada açıklamış olduğumuz gibi, hareketin varolduğu kabul edilirse zorunlu olarak herhangi bir devindirici vardır; olsun istenir­ se, herhangi bir varolmalı; sürekli tek ve denk, devinimsiz, oluşsuz ve başkalaşmasız bir sebep olsun is­ tenirse; en son, dairesel devinimler çok çeşitliyseler, onların se­ beplerinin de kuşkusuz çok çeşitli olması, fakat hepsi nin her­ hangi bir şekilde tek bir ilkeye bağlı olmaları gerekir. - Öte yan­ dan, zaman devam ettiğinden, zamanın hareketten ayrılmış ol­ ması im kansız olduğu için hareket, zorunlu olarak sürer. O hal­ de zaman, baştaki tartışmamızda beli rlediğimiz gibi, sü ren her­ hangi bir hareket miktarıdır. Fakat hareket, hareket edenin sü­ rekli liği nedeniyle mi ya da hareketin meydana geldiği şeyin sü­ rekliliğinden mi sü rüyor, yer ya da ııi tl'lik demek istediğim? Açıktır ki bu hareket edenin sürekli liğindendir. Gerçekten, nite­ l ik, cisimle ilgili olan başka türlü nasıl sürebilir? rekL'tin

si.i rL•kl i l iği,

"Hem,

e ğe r ha­

hareketteki süreklilikle açıkl anırsa, onu içe-

337 b

Olu�

ve

Bozulu� Üzerine

ren yerden meydana geldiği açıktır, çünkü belirli bir büyüklüğe sahiptir." "Fakat, hareket halindeki sürekli cisimler, kendisi kendisiyle her zaman sürekli kalacak şekilde, düzenli olarak ha­ reket eden tek süreklidir." O halde sürekli hareketi meydana getiren şudur: Düzenli olarak yer değiştiren cisimdir; hareketini zamanda gerçekleştirir. 11. Çünkü, başkalaşmanın veya değişmenin veya genelde olu­ şun düzeni içinde sürekli bir tarzda hareket eden şeylerde sü­ reklilik bulunduğunu ve filan doğanın diğerinden sonra geldi­ ğini görüyoruz, ara vermeksizin serinin terimlerinden herhangi birinin zorunlu olacağını veya hiç olmayacağını açıklamalı, fa­ kat hepsi meydana geti rilmiş değilse. Çünkü bazılarının bu im­ kanı olsun, doğru dur, "olur" ve "olmaktan önce" arasında fark olduğu hemen görülür. Gerçekten bu şe­ yin belli bir anda olacağını söylemek doğruysa, olur demek de doğru olmalı; oysa ki, bu şeyin şimdi olması gerektiğini söyle­ mek doğru olabilir, hiçbir şey meydana gelmese de: Çünkü iler­ lemesi gereken biri yine de i lerlemeyebilir. Hem diğer taraftan, genel bir tarzda, çünkü olan şeylerden kimi leri olmamaya da el­ verişlidir, böylece onlar için, meydana geldiklerinde aynı şekil­ de, olacağı açıktır; diğer deyişle oluşları zorunlu olmayacaktır. O halde, her şey böyle mıdır? Veya tersine hiç de öy­ le değil midir, fakat bazı şeylerin mutlak şekilde meydana gel­ miş olmaları

zoru nlu

mudur ve aynı şekilde, varlık alanında ol­

mayabilmeyen şeyle olmayabilen şey ayrılır ve aynı özellikte bir ayrım oluş alanında da yapılması gerekir mi? Örnekle, gündö­ nümlerinin olması zorunlu olur ve olınayabilmeleri mümkün olmaz mı? Şimdi, öncel in zor u n l u olarak meydana geldiği kabul edil­ meli, ardıl varolsun istenirse. Örnekle bir t' \'Se tC'meller, temelse ------ 1 77

------

Kaan 1-1 . Ök ten

•

A ristoft'ics

338 a

yapı harcı . Öyleyse, temeller atılmışsa evin yapılması zorunlu mudur? Böyle olması hiç olmamasından daha iyi değil midir, ama yine de yeter ki ardıl, u bile mutlak bir zorunluluğa göre meydana gelmesin. Böyle olursa, atılan temeller yapıldı­ ğından denk bir biçimde evin yapılması zorunludur. Çünkü ön­ celin ardıllarla bir ilişkide olduğunu söyledik, bu sonuncusu­ nun istenirse, zorunlu olarak, ilki, önceden meydana gelir gibi. Öyleyse, ardılın meydana gelmesi gL'rekliyse öncel de zoru nlu olarak olmuş olmalı; öncel meydana gelmişse ardıl da zorunlu­ lukla daha sonra meydana gel ir, yine de öncel nedeniyle değil, çünkü \'arsayım nedeniyle zorunl ukla meydana gelecek. Öyleki ardılın zorunlul ukla varolduğu duru mlarda terimlerin döndür­ mesi olur ve her zaman öncelin meydana gelişi ard ılın meyda­ na gelişine zorunlu olarak yol açar. Şu anda, ancak sonsuzca süreçler varsa, filan art terim için mutlak bir zorunluluk gereği meydana gelme ol­ maz: Bu zorunluluk, sadece varsayımlı olur. Gerçekten bu sonu­ cu oluşun zorunluluğunu temellendirmek için bu belirli ardıl­ dan önce bir başka terimin meydana gelmesi sürekli olarak zo­ runlu olur. Sonsuz olanın başlangıç noktası olmadığına göre başka terimlerin zorunluluğunu temellendirmek için hiçbir te­ rim de olmaz. Fakat, sonlu bir serinin terimleri konusunda bile, bu terim­ lerden birinin gerçeğe uygun olarak, zorunlu bir şekilde meyda­ na geldiğini söylemek mümkün olmayacak: Örnekle, evin te­ melleri atılınca . Gerçekten, yalnızca ev için, meydana gelmiş ol­ manın sonsuz zorunlu luğu varolmadı kça, ardıl her zaman ol­ mayabilen hep varolan bir şey olur. Aslında eğer oluşu kaçınıl-. ınazsa, şeyin her zaman oluş içinde olması gerekir. Çünkü zo­ ru nlu olan her zaman olan şeydir, ol mamazlık edemez. Sonuç olarak, bir şey zorunlu olarak varsa o sonsuzdur ve sonsuzsa zorunlu olarak vardır. Hem sonra, bir şeyin oluşu zorun luysa oluşu sonsuzdur ve sonsuzsa zorunludur.

338 b

Oluş VL' Bozu luş ÜzL•riıw

Öyleyse, herhangi bir şeyin oluşu mutlak olarak zorunluysa, zorunlu olarak döngüseldir ve çıkış noktasına tekrar döner. Zo­ runlu olarak gerçekten, ya oluşun bir sınırı vardır ya da yoktur ve sınırı yoksa oluş ya da doğrusal ya döngüseldir. Bu sonuncu seçenekle oluşun sonsuz olması istenirse doğrusal olması müm­ kün olmaz, oluşun son çıkış noktası bulunamaması nedeniyle (terimler, inerek elde edilmeli, yani gelecekteki olaylar gibi ve­ ya geçmişteki olaylar gibi, çıkarak). Yine de oluş, bir ilke olmalı ve sınırlanmışsa sonsuz olamaz. Sonuçla, zorunlu olarak oluş döngüseldir. Dahası, zo­ runlu olarak tersi olacaktır: Örnekte, filanca şey zorunluysa ön­ celi de bu nedenle zorunlu olur ve tersine, önceli zorunluysa ar­ dılda zorunlu olarak meydana gel ir. Ve bu karşılıklı bağlantı sonsuz olarak meydana gel ir. Ve bu karşılıklı bağlantı, sonsuz olarak sürer, çünkü iki ya da daha çok terim arasında düşünü­ yor olmamızın hiç önemi yok. O halde, mutlak zorunluluğu bulunan döngüsel oluş ve ha­ reket içindedir. Diğer deyişle, ya bazı şeylerin oluşu döngüsel­ dir, zorunlu olarak onlardan her biri doğar ve doğmuştur veya zorunluluk varsa onların oluşu döngüseldir. Bu sonuçlar, döngüsel hareketin sonsuzluğuyla man tıksal olarak uyuşur, yani Gök'ün edimiyle (zaten bir başka biçimde açıkça belirtildi) çünkü sonsuz evrimle ilgili olan ve buna bağlı olan bu hareketler zorunlu olarak meydana gelirler ve zorunlu bir biçimde varolacaklardır. Gerçekten döngüsel olarak hareket eden cisim herhangi bir şey sürekli hareket ettiriyorsa, şeylerin hareketinin de döngüsel hareket olması gerekir. Bu üstün öte­ lenmenin oluşunun aynısıdı r, belirli bir tarz döngüsel hareket eden güneşin izlediği, çünkü Güneş böylelikle tamamlar, mevsimler, bu nedenle döngüsel bir oluştur ve tek­ rarlanırlar, döngüsel bir oluşa sahip olduklarına göre yeniden buna bağlı olan şeyler için yeniden aynısıdır. O halde niçin o zaman, bazı şeyler açıkça bu döngüsel biçim­ de doğmuşlardır (yağmur ve hava gibi, bir bulut varsa yağmur

Kaan H . Ökten

•

A ristofl'lr�

338 b / 338 a

yağmalı ve tersine yağmur yağıyorsa orada bir bulut olacak şe­ kilde} halbuki insanlar ve hayvanlar böyle kendi üzerine dön­ mezler, bu anlamda aynı birey, yeniden doğar mı? Gerçekten de, baban doğmuşsa sen doğsan da, kendi kendine doğmuş ol­ man gerekmez, baban olmak zorunda. Tersine bu sonuncu üre­ me doğrusal gibi görünüyor. Yeniden araştırılan bu inceleme­ nin il kesi şunun ardından gelen olmak zorunda: Tüm varlıklar benzer biçimde çıkış noktalarına geri dönerler mi? Ya da daha doğrusu hiç dönmezler mi, fakat tersine kimi kez sayısal bir öz­ deşlik, kimi kez yalın özel bir özdeşlik söz konusu değil midir? O zaman, şeylerin tözü, devinenlerinki, bozulmazdır, miktar olarak da özdeş olacakları açıktır (çünkü devinme hareket ede­ ne bağlıdır}, oysa, töz olanlarınki için bozulabilir, zorunlu ola­ rak kendilerine döndüklerinde özgül özdeşliğini korur, fakat sayısal özdeşliğini değil . Bundan dolayı havadan olan su ve su­ dan olan hava özgül olarak özdeştirler, sayısal olarak değil; böylece bu elemanlar sayıda özdeş bile olsalar, ne olursa olsun tözü doğmuş olan ve edimde olduğu gibi olmakta olmayan bir doğası olan şeyler için hiç de olmaz.

METEOROLOJİ * (1. 1; iV. 12)

BİRİNCİ KİTAP ı.

Halihazırda doğanın birinci nedenlerini ve bütün doğal de­ vinimleri, bunların yanı sıra göklerin devinimi içinde düzen bu­ lan yıldızları ve maddi öğeleri -onları tek tek saymış ve özellik­ lerini belirterek birbirlerine nasıl dönüştüklerini göstermiştik­ ve genel olarak oluş ile bozuluşu tartışmış bulunuyoruz. Geriye bu incelemede dikkate taşınması gereken bir kısım daha kalmış­ tır ki, bizden önceki herkes buna meteoroloji demiştir. Bu, doğal olan olaylarla ilgili olup, onların düzeni cisimlerin birincil öğe­ lerine kıyasla daha kusurludur. Bunlar yıldızların devindikleri sahaya en yakın yerde cereyan eder. Bunlar samanyolu ve kuy­ ruklu yıldızlar ve meteorların devinimleridir. Meteoroloji ayrı­ ca hava ve suda ortak diyeceğimiz tesirleri ve dünyanın tür ve kısımlarını ve bu kısımların etkilerini de inceler. Bunlar rüzgar ve depremlerin nedenlerine olduğu gibi hareketlerinin sonuçla­ rına da ışık tutar. Bu şeylerden bazıları bizi şaşırtırken, bazıları bir dereceyl' kadar açıklanı lmaya müsaittir. Ayrıca, bu incL1leme '

İ n g i l izce" den

lngı('. Tlıı·

Çl'\' . K,ıan H . Ökten. K u l l a ı ı ı l,ın çl'viri : E. W. Webster, "Ml'lcoro­

Coııı{'lcfı' Wıırk,: ıı( Ari,;fot/c: flıyler aracılığıy­ la bilinmezll'r. Her şeyin hangi amaçla yapılması gerektiğini bi­ len, bilimler içinde en üstün, herhangi bir tabi bilimden daha üstün olan bilimdir. Bu amaç, her şeyin iyil iği ve genel olarak doğanın bütü nünde en yüksek iyi olan şeyd ir. Bütün bu ölçüt­ ler, söz konusu adın aynı bilime ait olduğunu güstermektl•d ir. Bunun ilk il keler w nedenleri araştıran bir bilim olması gerekir. Çünkü iyi olan, vani erek, nedenlerdL•n biridir. ------ 2 65

------

Kaan H . Ökten • Aristoteles

983 a

Öte yandan bunun "poetik" bir bilim olmadığını, en eski fi­ lozoflann tarihi de açıkça göstermektedir. Çünkü şimdi olduğu gibi başlangıçta da insanları felsefe yapmaya i ten şey, hayret ol­ muştur. Onlar başlangıçta açık güçlükler karşısında hayrete düşmüşlerdir. Daha sonra yavaş yavaş ilerlemişler ve ay, güneş ve yıldızlara ilişkin olayları, nihayet dünyanın oluşumu gibi da­ ha büyük sorunları ele almışlardır. Şimdi bir sorunu fark etmek ve hayret etmek, kendisinin bilgisiz olduğunu kabul etmektir. (Bundan dolayı efsaneyi seven de bir anlamda bilgeliği seven­ dir. Çünkü efsane, hayret verici şeylerden meydana gelir.) Şim­ di bilgisizlikten kurtulmak için felsefe yapmaya giriştiklerine göre, onlar, kuşkusuz herhangi bir faydacı amaçla değil, sırf bil­ mek için bilimin peşine düşmüşlerdi. Olaylar da bunu doğrula­ maktadır: Çünkü hemen hemen hayatın b ü tün ihtiyaçları ve konforu ile ilgili şeyler tatmin edilmiş olduğunda böyle bir bil­ gi aranmaya başlanmıştır. O halde bizim onu başka herhangi bir yarar için aramadığımız açıktır. Nasıl ki bir başkasının amacı için değil, kendi amacı için var olan insana özgür insan diyor­ sak, aynı şekilde bu bilimi biricik özgür bilim olarak aramakta­ yız. Çünkü yalnızca o, kendi amacı için vardır. Bundan dolayı haklı olarak, ona sahip olmaya insanın gücü­ nün ötesinde olan bir şey gözüyle bakılabilir. Çünkü insan do­ ğası birçok bakımdan sınırlıdır. Dolayısıyla Simonides'e göre "yalnız Tanrı bu imtiyaza sahip olabilir". Ve insanın kendine uygun olan bilgiyi aramakla yerinmemesi doğru değildir. O halde eğer şairlerin sözlerinde bir gerçek payı varsa ve kıskan­ ma, tanrısal güç için doğal bir şeyse, bunlar, herhalde her şey­ den önce bu durum için geçerli olacaklardır ve bu bilgide sivril­ miş olan, bahtsız biri olacaktır. Ancak ne tanrısal gücün kıskanç olması kabul edilebilir (tersine atasözü ile birlikte "şairlerin bü­ yük ya lancılar oldukları"nı söyleyl'liın) ne de başka herhangi bir bilimin böyle bir bilimden daha şPrefli olduğu düşünülebi­ lir. Çünkü en tanrısal bilim, aynı zamanda en şerefli bilimdir ve

Metafizik

983 a / 995 a

yalnızca bu bilimin iki bakımdan en tanrısal bilim olması gere­ kir. Çünkü tanrısal bilim, Tanrı'nın kendisine sahip olması en uygun olan bilimdir. Yine o, tanrısal şeyleri ele alacak olan bir bilimdir. Şimdi bu iki niteliğe yalnızca sözünü ettiğimiz bilim sahiptir. Çünkü 1 ) Tanrı'nın her şeyin nedenleri arasında olan bir varlık ve ilk ilke olduğu d üşünülür ve 2) böyle bir bilim ya yalnız Tanrı'nın sahip olabileceği veya diğerlerinden önce O'nun sahip olacağı bir bilimdir. Kuşkusuz bütün diğer bilim­ ler, bu bilimden daha zorunludurlar; ancak hiçbiri ondan daha üstün değildir. Bununla birlikte ona sahip olmanın bir anlamda bizi başlan­ gıçtaki araştırmamıza tamamen ters d üşen bir sonuca götürme­ si gerekir. Çünkü yukarıda söylediğimiz gibi bütün insanlar ön­ ce şeylerin oldukları gibi olmalarına hayret etmekle işe başlar­ lar. Burada durum kendi kendilerine hareket eden kuklalarla, gündönümleriylc veya bir karenin köşegeninin kenarı ile ölçü­ lemezliği olgusu ile karşılaştıklarında gösterdikleri davranışta olduğu gibidir. Çünkü henüz nedenini kavramamış olan herke­ se, en küçük birimle bile ölçülmesi mümkün olmayan bir şeyin olması, hayret verici görünür. Ancak bizim tersine ve atasözüne göre daha iyi olan duruma erişmemiz gerekir. Nedenlerini öğ­ rendiğimizde bu örneklerde de o ortaya çıkar: Çünkü bir geo­ metriciyi köşegenin ölçülebilir olmasından daha fazla hayrete düşürebilecek bir şey yoktur. O halde böylece aradığımız bilimin mahiyetinin ne olduğu­ nu ve araştırma ve tüm incelemelerimizin erişmesi gereken ni­ teliklerin hangileri olduğunu belirtmiş olduk.

ÜÇÜNCÜ KİTAP (BETA) ı.

Arad ığımız bilimle ilgili olarak ilk önce tartışılması gereken sorunl arı ele a lm ak l a işe başlamamız zoru n l u du r. Bunu nla hem

Kaan H . Ökten

•

A ristoteles

995 b

bazı filozofların ilk i lkeler hakkında ileri sürmüş oldukları bi­ zimkinden farklı görüşlerini, hem de bunların yanında on ların dikkatinden kaçmış olabilen her şeyi kasted iyorum. Çünkü bir sorunu çözmek isteyen kimsenin önce onu her yönüyle incele­ mesi yararlıdır. Bunun da nedeni düşüncenin daha sonra kendi­ sine erişeceği kolaylığın daha önceki sorunların çözü münü ge­ rektirmesidir ve hakkında herhangi bir şey bilinmeyen bir dü­ ğümü çözmek mümkün değildir. Ancak düşüncemizin karşılaş­ tığı güçlük nesnesinin bizzat kendisinde bir soruna işaret et­ mektedir. Çünkü bir sorunla karşılaşması bakımından ele alı­ nan düşüncenin durumu, zincire vurulmuş bir adamın duru­ muna benzer: Onun da bu adam gibi ileri gitmesi imkansızdır. Bundan dolayı gerek yukarıda belirttiğimiz nedenlerden ötürü, gerekse daha önce sorunları her yönden incelemeksizin araştır­ maya girişmek, nereye gitmek gerektiğini bil meksizin araştır­ maya girişmek, nereye gitmek gerektiğini bilmeksizin yürü­ mek, hatta belli bir anda insanın aradığı şeyi bulup bulmadığı­ nı bilmemek anl amına geleceğinden önce bütün sorunları göz­ den geçirmemiz gerekir. Çünkü aksi takdirde tartışmanın sonu­ nu açık olarak göremeyiz. O, ancak daha önce sorunları ortaya koymuş olana açık görünür. N ihayet mahkemede karşıt görüş­ leri savunan insanları dinler gibi birbirine karşıt bütün kanıtla­ rı dinleyen bir insan, zorunlu olarak, daha doğru bir yargıda bu­ lunma imkanını elde eder. 1) Birinci sorun daha önce Giriş'te üzerinde durduğumuz konuyla ilgilidir: Nedenlerin incelenmesi tek bir bilime mi, yok­ sa bi rçok bilime mi aittir? ve 2) Böyle bir bilimin sadece tözün ilk i lkelerini mi ele alması gerekir, yoksa onun bir ve aynı şeyi aynı zamanda hem tasdik etme, hem dl' inkar etmenin mümkün olup olmadığı türünden her türlü kanıtlamanın h:'melinde olan

il kel l' ri Vl' d iğl•r benzerlerini de mi elt> alması gerekir? 3) Eğe r sözü ed i le n bil im, tözü ele almaktaysa, bütün tözleri ele a l an tek b i r bilim m i d i r, yoksa b i rdc.• n fazla bilim ınidir7 Eğer b i r d e n faz-

995 h

Metafizik

la bilimse, acaba onları n tümü aynı cinsten midir, yoksa bazısı­ nı Bilgel ik' in kısımları diğerlerini ise başka bir şey olarak mı ad­ landırmamız gerekir? 4) Zorunlu olarak tartışılması gereken so­ runlardan biri de şudur: Acaba yalnızca duyusal tözlerin varlı­ ğını mı kabul etmemiz gerekir, yoksa onların yanında başka ba­ zıları da var mıdır? Acaba bu başka şeyler, tek bir cinsten midir­ ler, yoksa İdeaların y anında onlarla duyusal şeyler arasında ara­ cı nesneler olarak matematiksel şeylerin varlığına inanan kimse­ lerin farz ettikleri gibi farklı cinsten midirler? Yukarıda dediği­ miz gibi bütün bu sorunları da incelememiz gerekir. 5) Ayrıca acaba incelememizin konusu sadece tözler midir, yoksa o aynı zamanda tözlerin özsel niteliklerini de içine almak zorunda mı­ dır? Bundan başka Aynı ve Başka olanı, Benzer ve Benzemez olanı, Özdeşlik ve Başkalık'ı, Önce ve Sonra Gelen'i ve diyalek­ tikçilerin yalnızca muhtemel öncüllerden hareketle araştırmaya çalıştıkları diğer tüm benzeri kavramları incelemek hangi bili­ min alanına aittir? Sonra bu kavramların kendilerinin özsel ni­ teliklerini tartışmamız ve sadece her bilimin doğasının ne oldu­ ğunu değil, aynı zamanda bir şeyin her zaman tek bir karşıtı olup olmadığını soruşturmamız gerekir. 6) Başka bir soru: Var­ lıkların ilkeleri ve öğeleri, cinsler mid ir, yoksa her varlıkta bu­ lunan ve bu varlığın kendi lerine bölündüğü kısı mlar mıdır? 7) Eğer onlar cinsler ise, bu cinsler bireyler hakkında tasdik edilen en y akın cinsler midir, yoksa en uzak cinsler mi? Örne­ ğin ilk ilke ve bireyden en bağımsız olan hayvan mıd ır, yoksa insan mı? 8) Bir başka soru özellikle ele alınmalı ve incelenme­ lidir: Maddenin dışında, kendinde neden olan bir şey var mıd ır, yoksa yok mu? Bu şey kendi başına var olabilir mi, yoksa ola­ maz mı? O tek midir, yoksa çok mu? Somu t bileşik varlık dışın­ da (somut bileşik varlıktan, kendisine bir şey yüklenmiş olan maddeyi kastediyorum ) bir şey var mıdır, yoksa mad deden ba­ ğımsız olan bir şey yok mu? Veya nihayet bazı varlıklarla ilgili olarak maddeden bağımsız olan bir şey yok mu7 Veya nihayet

Kaan H . Ökten

•

A ristoteles

996 a / 1003 a

bazı varlıklarla ilgili olarak maddeden bağımsız bir şey vardır da başka bazı varlıklarla ilgili olarak mı yoktur? Bu varlıklar hangileridir? 9) Sonra ister formel ister maddi ilkeler söz konu­ su olsunlar, ilkeler sayı bakımından mı, yoksa tür bakımından mı sonludurlar? 10 ) Ortadan kalkabilir varlıklarla, yokoluşa ta­ bi olmayan varlıkların ilkeleri aynı mıdır, yoksa farklı mıdır? Acaba onların tümü mü ortadan kalkabilir niteliktedir yoksa sadece ortadan kalkabilir şeylerin ilkeleri mi yokoluşa tabidir? 1 1 ) Bütün bu sorular içinde en zor olanı ve en büyük bir güçlük arz edeni şudur: Birlik ve Varlık, acaba Pythagorasçıların ve Platon' un ileri sürdükleri gibi bir başka şeyin nitelikleri olmayıp bizzat şeylerin tözü müdürler, yoksa böyle olmayıp da örneğin Empedokles için Dostluk, bir başka filozof için Ateş, bir başkası için Su, yine bir başkası için Hava'nın olduğu gibi, onlara daya­ nak ödevi gören bir başka şey mi vardır? 1 2) Bir başka soru: il­ keler, tümeller midirler, yoksa bireysel nesnelere benzer şeyler midirler? 1 3) İlkeler bilkuvve olarak mı, yoksa bilfiil olarak mı vardırlar? Sonra onlar acaba hareketten başka bir anlamda bil­ kuvve veya bilfiil midirler? Bu sorular da büyük güçlükler orta­ ya koyabilir. 14) Bundan başka sayılar, uzunluklar, geometrik figürler ve noktalar tözler midirler, yoksa değil midirler? Eğer tözler iseler, duyusal varlıklardan ayrı mıdırlar, yoksa onlarda mıdırlar? Bütün bu noktalarda doğruyu keşfetmenin kolay olması şöy­ le dursun, sorunları rasyonel olarak ve uygun bir biçimde ele alıp incelemek bile kolay değildir.

DÖRDÜNCÜ KİTAP (GAMMA)

1. Varlık olmak bakımından varlığı ve ona özü gereği ait olan ana nitelikleri inceleyen bir bilim vardır. Bu bilim özel bilimler ------- 2 70

-------

1003 b

Metafizik

diye adlandırılan bilimlerin hiçbirinin aynı değildir. Çünkü bu diğer bilimlerden hiçbiri genel olarak varlığı varlık olmak bakı­ mından ele almaz; tersine onlar örneğin matematik bilimlerin yaptıkları gibi, varlığın belli bir parçasını ayırarak sadece bu parçanın ana niteliklerini incelerler. Şimdi biz ilk ilkeler ve en yüce nedenleri aradığımıza göre, bu ilkeler ve nedenlerin doğa­ sı gereği kendisine ait olacakları bir şeyin zorunlu olarak var ol­ ması gerektiği açıktır. O halde eğer varlıkların öğelerini arayan­ lar, gerçekte mutlak anlamda ilk ilkeleri aramakta idiyseler, on­ ların aradıkları bu öğelerin de ilineksel anlamda varlığın değil, varlık olmak bakımından varlığın öğeleri olmaları gerekir. Bun­ dan dolayı bizim de varlık olmak bakımından varlığın ilk ne­ denlerini kavramamız gerekir. 2. "Varlık" birçok anlama gelir. Ancak bu anlamların hepsi tek bir kavram, tek bir belli doğayla i lgilidir. Bu basit bir eşseslilik

(honıonymie) değildir; nasıl ki birinin sağlığı koruması, bir baş­ kasının onu meydana getirmesi, bir d iğerinin onun bir belirtisi olması, nihayet bir sonuncunun onu kabul etmesinden dolayı çeşitli "sağlık"lı şeyler, "sağlık"la ilgili iseler; yine nasıl ki ister hekimlik sanatına sahip olan, ister doğası bakımından ona uy­ gun düşen, ister onun bir eseri olan anlamında kullanılsın "tıb­ bi" sözcüğü bütün bu anlamlarında "tıp"la ilgili ise ve bunlara benzer başka örnekler de verebilirsek, aynı şekilde "varlık" söz­ cüğü de her biri tek ve aynı ilkeye işaret eden çeşitli anlamlarda kullanılır. Çünkü bazı şeylerin tözler olmalarından başka bazı­ larının ise tözün belirlenimleri olmalarından dolayı "var" ol­ dukları söylenir. Başka bazılarının töze doğru bir giriş olmaları veya bunun tersine tözün ortadan kalkışı veya var olmayışı ve­ ya tözün nitelikleri olmaları veya ister tözün, isterse tözle ilgili bir şeyin hareket ettirici veya meydana getirici nedenleri olma­ ları veya nihayı.>t bütün bunlardan herhangi birinin veya bizzat

Kaan H . Ökten

•

A rlsfnfclcs

1 003 b

tözün kendisinin i nkar edilişleri olmaları anlamında " var" ol­ dukl arı söylenir. Bundan dolayı biz hatta varolmayanın olduğu­ mı, yani onun var-olmayan olduğunu söyleriz. Ve nasıl ki "sağ­ lıkla" ilgili şeyleri ele alan ancak tek bir bilim varsa aynı şey benzeri bi.i ti.in diğer durumlar i çin de geçerlidir. Çünkü sadece ortak bir kavrama sahip olan şeylerin incelenmesi tek bir bili­ min alanına ait değildir; bir ve aynı doğayla ilgili şeylerin ince­ lenmesi de tek bir bilimin alanına aittir. Çünkü bu şeyler de bel­ li bir anlamda ortak bir kavrama sahiptirler. O halde varlık ol­ mak bakımından bütün varlıkların incelenmesinin de tek bir bi­ limin alanına ait olacağı açıktır. Ancak bilimin özel konusu dai­ ma birincil olan, bütün diğer şeylerin kendisine bağımlı olduk­ ları ve adlarını kendisinden aldıkları şeydir. Şimdi eğer bu şey tözse, filozofun tözlerin ilke ve nedenlerini kavraması gereke­ cektir. Nasıl ki her varlık cinsi ile ilgili tek bir algı varsa aynı şekil­ de onun için tek bir bilim vardır. Örneğin bü tün telaffuz edilen sesleri tek bir bilim, gramer bilimi inceler. Bundan dolayı varlık olmak bakımından varlığın bütün türlerini incelemek, cins bakı­ mından tek olan bir bilimin görevidir. Onun çeşitli türlerini in­ celemek de bu bilimin özel kısımlarının görevidir. Şimdi Varlık ve Birlik, aynı tanını tarafından açıklanmaları anlamında değil, neden ve eser gibi birbirlerine bağlı, birbirle­ rini içeren şeyler olmaları anlamında bir ve aynı şeydirler (kal­ dı ki onların tanımları bakı mından da birbirlerine özdeş olduk­ larını farz etmemiz, bir şey değiştirmez. Hatta bu işimizi, daha da kolaylaştırır). Çünkü "bir insan" ve "insan" aynı şeydirler. "Varolan insan"

ve

"insan" da aynı şeydirler. Sadece "o, bir in­

sandır" deınl'k yerine, kelimeyi iki defa tekrarlayarak "o, vanı­ lan bir insandır" desek, farklı bir şey ifade etmiş olmayız. (İnsa­ nın varlığıııın nl' oluş, ne de yokoluş bakımından birliğinden ayrılmadığı açıktır. Aynı şeki lde birlik de varlıktan ayrılmaz.) Aynı Şl'kildl' "varolan bir adamı" da "varolan adam"a hiçbir

1004 a

Metafizik

şey eklemez. O halde bütün bu durumlarda sözü edilen ekle­ menin aynı şeyi ifade ettiği ve Birlik'in Varlık'ın dışında hiçbir şey olmadığı açıkça görülmektedir. Sonra her varlığın tözü sa­ dece ilineksel anlamda bir değildir. Aynı şekilde o, kendi özü gereği var olan bir şeydir. Şimdi d urum böyle olduğuna göre kaç türlü Varlık varsa, o kadar da Birlik'in olması zorunludur. Bu farklı türlerin incelenmesi de cins bakım ından bir olan bir bilimin konusu olacaktır. Yani örneğin Aynılık, Benzerlik ve bu tür diğer kavramlarla onların zıtlarını bir aynı bilim inceleye­ cektir. Hemen hemen bütün karşıtlar da bu zıtlığa indirgenebi­ lirler. Bu noktada Karşıtların Seçim i'nde yaptığımız inceleme ile yerinelim. Kaç türlü töz varsa, felsefenin o kadar kısmı vardır. O halde, zorunlu olarak bu kısımlar arasında bir İlk Felsefenin ve ondan sonra gelen bir ikinci felsefenin olması gerekir. Çünkü Varlık ve Birlik, doğrudan doğruya bazı cinslere bölünürler ve bu bölün­ me de kendisine tekabül eden bir bilimler bölünmesini doğurur. Çünkü filozofun d u rumu, "matematikçi" kelimesinin kullanıl­ dığı anlamda matematikçinin durumuna benzer: Matematiğin de kısımları vardır ve onda da bir ilk bilim, bir ikinci bilim sıra­ sıyla bunlardan türeyen diğer bilimlerin varlığı ayırt edilir. Zıtların incelenmesi tek bir bilime aittir ve Çokluk da Bir­ lik'in zıddıdır. Öte yandan inkar etmek ve yoksun olma (priva­

tio11) da bir ve aynı bilimin konusudurlar. Çünkü her iki durum­ da da ele aldığımız, gerçekte, inkar etme ve yoksun olmanın hakkında söylendiği tek bir şeydir (çünkü biz ya basit olarak bir şeyin olmad ığını söyleriz veya onun belli bir cinste olmadığını söyleriz. Bu son durumda inkar etmenin içerdiği şeye bir ayrım eklenir. Çünkü inkar etme, sadece söz konusu olan şeyin yoklu­ ğu anlamına gelir. Oysa yoksun olmada, bir öznede bulunan an­ cak kend isinden yoksun olunduğu söylenen özel bir doğa var­ dır). (O halde çok olan, Bir olanın zıddıdır). Bütün bun lardan Başkalık, fü.'nZl'mezl ik, Eşitsizlik gibi yukarıda saydığımız kav------ 27"3

------

Kaan H . Ökten

•

1 004 b

A ristvlelô

ramların karşıtlarıyla, ister. Bu kavramlardan, isterse Birlik ve Çokluk'tan türemiş olsunlar, bütün diğer zıtların incelenmesi­ nin sözü nü ettiğimiz bilimin alanına ait olması gerektiği sonucu çıkar. Bu zıtlar arasına karşıtlığı da sokmak gerekir. Çünkü kar­ şıtlık, farklı lığın bir türüdür. Farklılık ise başkalığın bir türüdür. Şimdi Birlik birçok anlamda kullanıldığına göre, bu farklı kav­ ramlar da birçok anlamda kullanılacaklardır. Bununla birlikte onların tü münü bilmek, tek bir bilimin konusudur. Çünkü bir kavramı farklı bilimlerin konusu kılan şey, onun anlamlarının farklı oluşu değildir, sadece bu kavramın tek bir ilkeye işaret et­ memesi ve tanımlarının tek bir ana anlamla ilgili olmamasıdır. Faka t burada her şey bir ana kavramla ilgili olduğuna, örneğin bir olan her şey bir ana kavramla ilgili olduğuna, örneğin bir olan her şey bir ilk Bir olanla ilgili olarak bir olduğuna göre Ay­ nılık, Başkalık ve genel olarak bütün diğer karşıtlarla ilgili ola­ rak da bu aynı durumun söz konusu olduğunu söylememiz ge­ rekir. O halde bu kavramlardan her birinin farklı anlamlarını ayırdettikten sonra açıklamamızın söz konusu her yüklemde ilk olanın ne olduğuna yönelmesi ve ilk olanla bu bağlantının nasıl meydana gel diğini söylemesi gerekir. Çünkü bazı şeyler adları­ nı kendilerinde bu ilk kavramın bulunmasından, diğerleri onu meydana getirmelerinden, nihayet başka bazıları da buna ben. zer başka nedenlerden alacaklardır. O halde gerek bu kavramların, gerekse tözün açıklamasını vermenin tek bir bilime ait olduğu şüphesizdir. Bu konu, Üçün­ cü Kitap' ta ortaya attığımız sorunlardan biri idi. Buna bir filozo­ fun her şey üzerinde düşünceler ileri sürme gücüne sahip olma­ sı gerektiğini ekleyelim. Gerçekten Sokrates'le otıırn11 Sokrntcs'in aynı olup olmadığı, tek bir şeyin tek bir karşıtı olup olmadığı, karşıtın ne olduğu ve kaç anlamda kul lanıldığını filozof incele­ meyecek de kim inceleyecektir? Bu tür diğer sorunlarla ilgili olarak da durum aynıdır. Bu kavramlar, sayılar, çizgiler veya Ateş olmaları bakımından değil, Birlik ve Varlık olmak bakı------ 274

------

1004 b

\1etafizik

mından Birlik ve Varlık'ın ana nitelikleri olduklarına göre, onla­ rın gerek özleri, gerekse ana niteliklerini incelemenin bu bil ime ait olduğu açıktır. İncelemelerinin konusu olarak bu ana nitelik­ leri alan filozofların yaptığı yanlış, Fel sefeye yabancı konuları ele almaları değildir; hakkında doğru bir anlayışa sahip olma­ d ıkları tözün, ana niteliklerden önce geldiğini unutmalarıdır. Çünkü nasıl ki sayı, sayı olmak bakımından çiftlik ve teklik, öl­ çülebilirlik ve eşitlik, çokluk ve azlık gibi özel niteli klere, sayıla­ ra bizzat kendileri bakımından veya birbirleriyle ilişkileri bakı­ mından ait olan niteliklere sahipse, yine nasıl ki cisim, hareket­ siz ve hareketli, hafif ve ağır varlıklar da diğer bazı özelliklere sahiplerse, aynı şekilde varlık olmak bakımından varlığın da kendine has bazı ana nitelikleri vardır ve filozofun bu ana nite­ liklerle ilgili olarak doğruyu araştırması gerekir. İşte bunun bir kanıtı: Filozofluk taslayan Diyalektikçiler ve Sofistler (çünkü Sofistik, yalnızca görünüşte bilgeliktir. Diyalektiğin de duru mu aynıdır), her şeyi tartışırlar. Bu her şeyde ortak olan şey, varlık­ tır. Şimdi hiç şüphesiz onların bu konuları tartışmaları, bu ko­ nul arın felsefesinin kendi alanına ait olmasından ötürüdür. So­ fistik'le Diyalektik, Felsefe ile aynı gerçeğe yönelir. Yalnız Felse­ fe Diyalektik'ten, bunun için gerekli olan yetinin doğası, Sofis­ tik'ten ise felsefi hayata ilişkin amaçları bakımından ayrılır: Di­ yalektik sadece bilgiyi eleştirmekle yetinir; o�rsa Felsefe somut olarak onu üretir. Sofistik'e gelince o ancak görünüşte felsefedir, sahte felsefedir. Sonra iki karşıtlar dizisinden biri, diğerinin yokluğundan iba­ rettir ve bütün karşıtlar Varlık ve Varolmayana, Birlik ve Çok­ luk'a indirgenebilirler. Örneğin sükunet Birlik'e, Hareket Çok­ luk'a indirgenir. Ve hemen hemen bütün filozoflar, varlıklar ve tözün karşı tlardan hareketle meydana geldiğini kabul etmekte görüş birliği içindedirler. Hiç olmazsa onların tümü karşıtları ilk ilkeler kabul etmektedirler. Bazıların göre onlar Tek ve Çift olan, diğerlerine göre Sıcak

ve

Soğuk olan, başka bazıları için Sınır ve

Kaan H . Ökten

•

1005

A rı5fofe/c5

a

Sınırsız olan, nihayet daha başkaları için Dostluk ve Nefret' tir. Bütün diğer karşıtlar da Bir olan ve Çok olan'a indirgenebilece­ ğinden (bu ind irgemeyi yeterli ölçüde kanı tladık), diğer filozof­ ların ilkeleri de, istisnasız bir biçimde, cinsleri olarak bu Bir olan ve Çok olan' ın içinde yer alırlar. O halde bu düşüncelerden de varlık olmak bakımından varlık üzerinde akıl yürütmenin tek bir bilime ait olduğu sonucu ortaya çıkmaktadır. Çünkü bütün varlıklar ya karşıtfardı r ya da karşıtlardan meydana gelen şey­ lerdir. Karşıtların ilkeleri ise Bir olan ve Çok olan'dır. Şimdi bu Bir olan

w

Çok olan ise, ister tek bir anlamlan olsun, isterse da­

ha muhtemel olarak tek bir anlamları olmasın, bir aynı bilimin konusudurlar. Ancak Bir olan farklı anlamlarda kullanılsa bile, diğer anlamların tü münün bu ilk ana anlamla ilgili olmaları ge­ rekir. Bir olan'ın karşıtları ile ilgili olarak da aynı şey geçerlidir. Varlık veya Birlik, bir tümel ve bü tün varlıklarda aynı olan bir şey olmasa veya muhtemelen gerçekte de olduğu gibi onlardan ayrı olmasa; Bir olan sadece bazen ortak bir referans birliğini, ba­ zen ise bir dizi birliğini temsil etse de durum değişmez. Bundan ötürü Karşıtın veya Mükemmel olan'ın veya Varlık'ın veya Bir olanın veya Aynı olan'ın veya Başka olan'ın ne olduğunu incele­ mek, geometricinin işi değildir; o sadece bu hareket noktasından itibaren akıl yürütmekle yetinecektir. O halde varlık olmak bakı­ mından varlıkla, varlık olmak bakımından varlığa ait olan ana niteliklerin incelenmesinin tek bir bilime ait olduğu apaçıktır. Aynı şekilde apaçık olan diğer bir şey, bu aynı kuramsal bilimin sadece tözleri değil, aynı zamanda bu tözlerin ana niteliklerini, yani yukarıda sözünü ettiğimiz kavramlarla birlikte öncelik ve sonralık, cins ve tür, bütün ve parça gibi kavramları ve bunların benzerlerini inceleyeceğidir. 3.

Şimdi tözlerle birlikte, matema tikte aksiyomlar diye adlan­ dırıl an doğruların incelenmesinin tek bir bilime mi, yoksa çeşit------ 2 76

------

1 005 b

Metafizik

li bilimlere mi ait olduğunu belirtmemiz gerekir. Onların ince­ lenmesinin de bir ve aynı bilimin konusu olduğu ve bu bilimin, felsefe bilimi olduğu apaçıktır. Çünkü a ksiyomlar varlıkların tü mü hakkında geçerlidirler. Onl arı n, varlıkların bir kısmı için geçerli olup, d iğerleri için geçerli olmama l arı söz konusu değil­ dir. Bütün insanların aksiyomları kullanmaların ın nedeni de ak­ siyomların varlık olmak bakımından varlığa ait olmaları ve her cinsin varlığa sahip olmasıdır. Ancak insanlar aksiyomları ken­ di amaçlarına uygun düştüğü ölçüde, yani kanıtlamalarının ko­ nusu olan varlık cinsi ile ilgili oldukları ölçüde kullanırlar. Ak­ siyomların varlıklar olmak bakımından bü tün varlıklar için ge­ çerli oldukları apaçık olduğu na göre -çünkü varlık, var olan her şeyde ortak olan şeydir-, onların incelenmesi de varlık ol­ mak bakı mınd an varlığın bilimine aittir. Ni tekim bundan dola­ yıdır ki özel bilimlerden herhangi biri ile uğraşan insan lardan hiçbiri, örneğin ne aritmetikçi, ne de geometrici, aksiyomların doğruluk veya yanlışl ığı üzerinde herhangi bir şey söylemek ça­ basına girmemiştir. Bu çabaya sadece bazı Doğa filozofları giriş­ miştir. Onların bu tavrı da bizi şaşırtmamalıdır; çünkü onlar kendilerinin Doğanın bütününü ve genel olarak varlığı incele­ yen biricik kişiler olduklarını düşünmektedirler. Ancak doğa fi­ lozofunun üzerinde de biri olduğuna göre (çünkü doğa, varlı­ ğın sadece özel bir cinsidir), bu doğruların incelenmesi ona, ya­ ni tümeli ve birinci derecedl•n tözü inceleyen kişiye ait olacak­ tır. Doğa felsefesi, felsefesinin bir türüdür; ancak o, ilk felsefe değildir. Doğru üzerine tartışmalarında önermelerin hangi ko­ şullarda doğru kabul edilmeleri gerektiğini belirlediklerini ileri süren bazı filozofların çabalarına gelince, onların bu çabaları yalnızca Analitikler hakkında bilgisizliklerinden ileri gelmekte­ dir. Çünkü herhangi bir i)zel bilimsel incelemeye girişmeden önce bu şeyleri bilmemiz, eğer onları heni.i z öğrenmek satlıasın­ daysak, araştırmaya girişmt'memiz gerekir. O halde kıyasın i lkelerini incelemenin de filozofun, yani her türlü tözün doğasın ı incelt·yen adamın çalışına alanına ait oldu­ ğu açıktır. Şimdi herhangi bir cinsle ilgili olarak en mükemmel bilgiye sahip olan insanın, si)z konusu konunun en kL•sin ilkele-

Kaan H . Ökten

•

A ristotc/c,;

1 005 b

rini ortaya koyma gücüne sahip olması gerekir. Dolayısıyla var­ lıklar olmak bakımından varlıkları bilen kişinin, bütün varlıkla­ rın en kesin ilkelerini ortaya koyma gücüne sahip olması gere­ kir. Şimdi bu kişi filozofun kendisidir ve bütün ilkeler içinde en kesin olan ilke, hakkında yanılmamızın imkansız olduğu ilke­ d ir. Çünkü böyle bir ilkenin hem bütün ilkeler içinde en iyi bili­ nen ilke olması (zira insanlar, her zaman, bilmedikleri bir şey konusunda yanı labilirler), hem de koşulsuz olması zorunludur. Çünkü herhangi bir varlığı kavramak için sahip olunması zo­ runlu olan bir ilke, bir başka ilkeye bağlı değildir ve herhangi bir varlığı bil mek için bilinmesi zorunlu olan bir şeye, zorunlu olarak her türlü bilgiden önce sahip olmak gerekir. O halde böy­ le bir ilke hiç şüphesiz bütün ilkeler içinde en kesin olanıdır. Ancak bu ilke hangi ilkedir, şimdi onu belirteceğiz. Bu ilke şu­ dur: Ay111 ııiteli,� iıı, ayııı zamanda, aynı özneye, aynı bakııııdaıı heııı

ait olması, /ıeın de o/111a111nsı iınkiiıısızdır. Buna diyalektik türden itirazları önlemek üzere bütün d iğer belirlemeleri de eklememiz gerekir. İşte bu ilke, bütün ilkeler içinde en kesin olanıdır. Çün­ kü o yukarıda verdiğimiz tanıma uymaktadır. Gerçekten de ba­ zılarının Herakleitos'un ileri sürdüğüne inandıkları gibi, bir ay­ nı şeyin hem var olduğu, hem de olmadığını düşünmek müm-­ kün değildir (zira bir insanın söylediği her şeye inanması zorun­ lu değildir). Eğer karşıt niteliklerin aynı zamanda aynı özneye ait olmaları imkansızsa (bu öncüle de alışılagelen bütün belirle­ meleri eklememiz gerekir) ve yine eğer bir başka düşüncenin çe­ lişiği olan düşünce, bu düşüncenin karşıtı ise, aynı zihnin, aynı zamanda, aynı şeyin, hem var olduğu, hem de olmadığını dü­ şünmesi kesin olarak imkansızdır. Çünkü eğer bu noktada yanı­ lı yorsak, aynı anda birbirine karşıt olan düşüncelerimizin olma­ sı gerekir, işti:' bundan dolayı her kanıtlama sonunda niha­ i bir doğru olarak bu ilkeye indirgenir. Çünkü bu ilke, doğası gereği bütün diğl'r d iğimiz gibi, her öğretim önbilgilerden yola çı­ kar: Bir tümevarım, bir de tasım yoluyla. Tümevarım bir i lkedir ve genele ilişkindir, tasım ise genelden hareket eder. Demek ki, tasımı olmayan, tasımın onlara dayandığı i lkeler vardır. Yani tümevarı m . O halde bilim, kanıtlanabilir bir huydur ve Analy­ tikler' de belirlediğimiz öteki özellikleri taşır. Bir biçimde inanıl­ dığı ve ilkeler bilindiği zaman, b ilgi edinilmiş olur. Bunlar so­ nuçtan daha çok bilinen şeyler değillerse rastlantısal olarak bi­ lime ulaşılmış olacaktır. Bilim konusunu bu biçimde belirlemiş olduk. 4. Olduğundan başka türlü olabilecek bir nesne, yaratılan ve yapılan bir şey olabilir. Yaratma ile eylem ise farklı şey (bu ko­ nuda kamuya açık konuşmalarımıza da başvuruyoruz). Dolayı­ sıyla akılla giden eylemle ilgili huy da akılla giden yaratmayla ilgili huydan farklıdır. Bunun için biribirlerini içermezler: N e eylem b i r yaratmadır ne d e yaratma b i r eylem. Madem mimar­ lık, akılla giden, yaratmayla ilgili huy olan bir sanat ve akılla gi­ den, yaratmayla i lgili bir huy olmayan hiçbir sanat ya da sanat olmayan böyle bir huy yok, sanat i le doğru akılla giden, yarat­ m ayla i lgili huy aynı şeydir. Her sanat oluşla, araştırmayla; ilke­ si yaratılanda değil yaratanda olan ve olası olan şeylerden biri­ nin olması ya da olmamasının nasıl oluştuğuna bakmakla ilgili­ dir. N;tekim zorunlu olarak olan ya da mutlak olarak oluşan nesnelerin sanatı yoktur; doğal olanların da sanatı yok, çünkü bunlar ilkeleri kendinde taşır. Madem yaratma ve eylem değişik şeyler, sanatın eylemle değil, yaratmayla ilgili olması zorunlu. Agathon'un dediği gibi, "sanat talihi sever, talih de sanatı" . İm­ di dediğimiz gibi, sanat doğru akılla birlikte giden yaratmayla i lgili bir huydur, sanat yoksunluğu ise, karşıtı, doğru olmayan akılla giden yaratmayla ilgili bir huydur türlü olabilen şeyle ilgilidir.

ve

olduğundan başka

1 1 40 b

Nikoınakhos'a Etik 5.

Kimlere aklı başında dediğimize bakarak aklı başındalık ko­ nusunu ele alabiliriz. Öyle geliyor ki, aklı başında kişinin işi, sağlıkla, güçle ilgili olanlar gibi ayrıntılarda değil, bütünüyle iyi yaşama ile ilgili olarak nelerin kendisi için iyi ve yararlı olduğu konusunda yerinde düşünebilmektir. Kişilere, sanatı olmayan nesnelerin erdemli bir amacı i le ilgili olarak iyi akıl yürüttükle­ ri zaman, "bir şey konusunda aklı başında" dememiz de bunu gösteriyor. Dolayısıyla genel anlamıyla kim iyi düşünürse o ak­ lı başında olsa gerek. Hiç kimse olduğundan başka türlü olama­ yacak ve kendisinin yapamayacağı şeyler üzerine düşünüp ta­ şınmaz. Dolayısıyla, bilim kanıtlama ile yol alırsa, ilkeleri başka türlü olabilecek nesnelerin ise kanıtlaması olmazsa (bu durum­ da her şeyin başka türlü olması da olası olur) ve zorunlu olarak olan nesneler konusunda düşünüp taşınmak olanaklı değilse, aklı başındalık ne bir bilim olabilir ne de bir sanat: Çünkü yapı­ lan şeyin başka türlü olması olası olduğundan bilim değildir, eylem ile yaratmanın cinsi farklı bir şey olduğundan ötürü de bir sanat deği ldir. O halde onun, insan için iyi ve kötü şeylerle ilgili, akılla giden, uygulayıcı, doğru bir huy olması kalıyor ge­ riye. Nitekim yaratmanın, kendisinden değişik olan bir hedefi vardır, eylemin i se olamaz, çünkü iyi eylemin kendisi hedeftir. Bundan ötürü kendileri için ve insanlar için iyi olan şeylere ba­ kal,iJd iklerinden ötürü, Perikles'in ve onun gibi olan kişilerin aklı başında olduğunu düşünüyoruz. Böyle kişilerin yönetici ve siyaset ;ıdaını olması gerektiğine inanıyoruz. Bu nedenle, aklı başındalığı içerdiğinden ötürü ona ölçülülük adını da veriyo­ ruz; gerçeklen de ölçülülük böyle bir kabulü içerir. Çünkü 'hoş' ya da 'acı verici' şey, her kabulü bozup yönünü değiştirmez: Ör­ neğin üçgenin iki dik açısı olduğu ya da olmadığı yollu kabulü değil, eylemle ilgili kabulleri bozar ya da yönünü değiştirir. Ni­ tekim eylemlerin ilkeleri yapılmış şeylerin ereksel nedenidir, ama haz ya da acı yüzünden bozulmuş kişi ilkeyi hemen göre-

Kaan H. Ökten

•

1 1 41

Arisloll'lt'�

a

mez; her şeyi onun için ve onunla tercih edeceği ve yapacağı il­ keyi de göremez, çünkü kötülük i lkeyi yok eder. Dolayı sıyla ak­ lı başındal ığın insansal iyilerle i lgili, akılla giden, doğru, uygu­ layıcı bir huy olması zorunludur. Üstelik sanatın bir erdemi var, aklı başındalığın ise yok. Sanatta isteyerek yanlışa düşen kişi daha çok tercih edilebilir, öteki erdemlerde de olduğu gibi aklı başındalıkta daha az tercih edilir. Demek ki, aklı başındalık sa­ nat değil, erdem, bu açık. Madem ruhun akıldan pay alan iki ya­ nı var, bunlardan birinin, yani sanı ile ilgili yanın erdemi olsa gerek, çünkü sanı başka türlü olabilecek şeyle ilgili, aklı başın­ dalık da öyle. Üstelik aklı başındalık yalnızca akılla giden bir huy değil : Böyle bir huyda unutkanlığın olması, aklı başındalık­ ta ise bunun olmaması da bunu gösteriyor. 6. Madem bilim genel ve zorunlu olarak olan nesnelerle ilgili bir kabul; kanıtlanabilir nesnelerin ve her bilimin i!!e ilkeleri var (çünkü bilim akılla birlikte), bilim nesnesinin i lkesine ilişkin bi­ l im, sanat, aklı başındalık olmaz. Çünkü bilimin nesnesi kanıt­ lanabilir, oysa ötekiler başka türlü olabilecek nesnelerle ilgilidir. Bilgelik de ilkelere özgü değil, çünkü bilgeye düşen şey bazı ko­ nularda kanıta sahip olmaktır. İmdi başka türlü olamayan şey­ ler ve başka türlü olabilen şeyler konusunda, onlar aracılığıyla doğruya ulaştığımız ve hiç yanlışa düşmediğimiz erdemler bi­ lim, aklı başındalık, bilgelik ve us ise, bunların da üçünden hiç­ biri (üçünden, aklı başındalık, bilim ve bilgeliği kastediyorum) ilkelere özgü değilse, us ilkelere özgüdür, geriye kalan bu. 7. Sanatlarda bilgeliği en usta sanatçılar için ku llanıyoruz. Sözgelişi Pheidia'ya "bilge taş ustası", Polykleitos'a "bilge hey­ keltraş" derken, burada sanat erdeminden başka bir şey olma­ yan bilgeliğe işaret ediyoruz. Ayrıca Homeros'un Mıırsite�'te: ------ 424

------

Ni koınakhos'a Etik

1 1 41 b

"Tııımlnr şıı ndn1111 ne işçi ne çiftçi ne de bnşkn şekilde bir bilge yııptılnr " demesi gibi, bazı kişilerin ayrıntılarda ya da belirli başka bir şeyde değil, genel anlamda bilge olduklarına inanıyoruz. Dola­ yısıyla bilgelik bilimlerin en kesini olsa gerek, bu açık. Demek ki, bilge yalnızca ilkelere dayanan şeyleri bil mekle kalmamalı, ilkeler konusunda da doğruyu bulmalı. Dolayısıyla bilgelik en değerlilerin başını çeken bir bilim olarak bil im ile us olsa gerek. Siyasetin ya da aklı başındalığın en yetkin olduğuna inanılması tu tarsız olurdu: Meğer ki, insan evrendekilerin en iyisi olsun. Nitekim ' sağlıklı olan' insanlar için ve balıklar için değişik bir iyi ise, ' ak' i le 'düzgün' olan nesne her zaman aynı ise, herkes bilgeyi her zaman aynı kişi olarak, aklı başında kişiyi ise her za­ man değişik olarak belirlese gerek. Aklı başındalık kendisi hak­ kındaki tek tek şeylere iyi bakmaktır, denebilir. Aklı başında ki­ şiden beklenen budur. Bunun için yaşamları konusunda önce­ den sezme yetisi taşıdıkları düşünülen ki mi hayvanların da ak­ lı başında olduğu söylenir. Bilgelik ve siyaset aynı şey değil, bu açık. Çünkü bilgeliğin kendimiz için yara rlı olan nesnelerle ilgi­ li olduğunu söylesek pek çok anlamda bilgelik olacaktır. Nasıl bütün canlılar için tek bir tıp bilimi yoksa, bütün canlıların 'iyi' si ile i lgili bir tek bilgelik de yok, ama her kişi için değişik bir bilgelik vardır, insanın öteki canlılar i çinde en iyisi olup olma­ ması da önemli deği l . Doğa bakımından insandan çok daha tan­ rısal başka bi rçok nesne var: Sözgelişi dünyayı kuran son dere­ ce açık nesneler. Söylediklerimizden çıkan şu: bilgelik bir bilim­ dir ve doğa gereği en değerli nesnelerdeki u stur. Bunun için Anaksagoras'a, Thales'e ve böyle kişilere aklı başında deği l, "bi lge" d iyoruz, çünkü insanca iyileri aramadıklarından ötürü kendilerine yararlı şeyleri bilmedikleri, büyük, hayranlık verici, zor, tanrısal, ama yararsız şeyleri bildikleri söylenir. Oysa aklı başındalık insansal şeylerle ve üzerinde düşünüp taşınılacak ------ 425

------

Kaan H . Ökten

•

1 141 b

A ri!-itoteles

şeylerle ilgilidir: Aklı başında kişinin ödevi özellikle budur, iyi düşünüp taşınmaktır, diyoruz. Ne ki, hiç kimse başka türlü ol­ ması olası olmayan, belli bir amacı olmayan ve bu amacı yapıla­ bilir bir iyi olmayan şeyler üzerine enine boyuna düşünmez. Tartarak insan için gerçekleştirilebilir en iyi şeyi gözeten kişi mutlak anlamda iyi düşünüp taşınandır. Ayrıca aklı başında yalnızca geneli değil, ayrıntıları da bilmeli. Çünkü eylemle ilgi­ li, eylem ise tek tek nesnelerle ilgili. Bunun için öteki alanlarda­ ki deneyimli kişiler gibi, bilmedikleri halde bazı bilgililerden daha uygulayıcı kişiler vardır. Biri hazım ve sağlık için hafif etin iyi olduğunu bi liyor, ama hangi etlerin hafif olduğunu bilmi­ yorsa, sağlık kazandırmaz, bunu kuş etinin hafif olduğunu bi­ len biri daha çok başarır. Aklı başındalık ise uygulamayla ilgili­ dir. Dolayısıyla her ikisine de, ama daha çok berikine sahip ol­ mak gerekir. Öyleyse bu açıdan da temel bir erdem olsa gerek. 8. Siyaset ile aklıbaşındalık huy olarak aynı, ama kendileri ba­ kımından aynı değiller. Devlet konusunda temel aklı başındalık olarak yasama sanatı, tek tek nesnelerde ortak adıyla da siyaset. Bu, uygulamayla ve düşünceyle ilgili bir huy. Nitekim karar en son gerçekleştirilecek şeydir. Bunun için yalnızca karar verenle­ rin devlet yönettikleri söylenir, çünkü yalnızca bunlar el sanat­ çısı gibi iş görür. Aklı başındalığın özellikle kişinin kendisiyle ve tek kişiyle ilgili olduğu da görülüyor, genel bir ad taşıdığın­ da da aklı başındalık oluyor. Bunlardan biri ekonomi, biri yasa­ ma sanatı; biri de siyaset. Bunun da biri düşünme taşınma ile il­ gili, öteki yargı ile. Demek ki, kendisi için bilmek bir bilgi türü, ama pek çok ayırımı var. Kendisiyle ilgili olanları bilip kendini yalnı zca ona wren kişinin de aklı başında olduğu düşünülüyor. Siyasetçiler ise pek çok işle ilgileniyor. Bunun için Euripides şöyle der: ------- 426

-------

1 1 42 a

Nikomakhos'a Etik

"Hiçbir iş görmeden, bir ordu yığını içinde adamdan sayılıp eşit pay alırken, nasıl aklı başında olabilirim ? Üstün olanları ve daha çok iş görenleri... "

Çünkü kendileri için iyiyi araştırıyorlar ve bunu yapmak ge­ rektiğine inanıyorlar. İmdi bunların aklı başında olduğu bu ka­ nıya dayanıyor. Yine de ekonomi ve devlet yönetiminden ba­ ğımsız kendi için iyi herhalde olmaz. Öte yandan kendine ait şeylerin nasıl düzenlenmesi gerektiği açık değil ve araştırılması gerekiyor. Gençlerin geometrici, matematikçi ya da bu tür bir bilge olup aklı başında olmamaları da bunu gösteriyor. Bunun nedeni aklı başındalığın yalnızca deneyimle bilinebilen tek tek şeylerle ilgili olması, bir gencin ise deneyimli olmamasıdır. De­ neyim uzun zaman gerektirir. Niçin bir gencin matematikçi ola­ bilmesine karşın bir bilge ya da doğa bilimcisi olamadığı araştı­ rılmak istenebilir. Acaba biri soyutlamayla ilgili olduğu, öteki­ lerin ise deneyime dayanmasından ötü rü mü? Bu ilkelere genç­ lerin güvenmemesi, yalnızca onları yinelemesi, ötekilerin ise ne­ liğinin açık olması mı? Ayrıca düşünme taşınmada hem genel hem de tek tek şeylerle ilgili yanılgı olabilir: Sözgelişi bütün ağır sular pistir ya da buradaki şu su ağırdır gibi. Aklı başındalığın ise bir bilim olmadığı açık, çünkü dediğimiz gibi, o sonuçla ilgi­ lidir, olan şey böyle bir şeydir, uygulamayla ilgilidir, usa karşıt­ tır. Çünkü us, nedeni olmayan tanımlarla ilgili, aklı başındalık ise bilimi değil, duyumu olan şeyin sonucuyla ilgili: Ôzel nesne­ lerin değil, onunla sözgelişi (geometrik nesnelerde) bir üçgenin son öğe olduğunun ayırdına vardığımız duyumu olan. Nitekim o son noktada artık durulacaktır. Bu aklı başındalık değil, daha çok bir sezgidir, aklı başındalığın türü başka. 9.

Araştırmak

ve

düşünüp taşınmak farklı şeyler. Düşünüp ta­

şınmak bir şeyi araştırmaktır. Demek ki, iyi düşünme ne, bir bi------ 427

------

Kaan H . Ökten

•

A risfott'l�s

1 1 42 b

lim mi, bir sanı mı, bir isabetlilik mi, yoksa başka cins bir şey mi, bunu anlamak gerekiyor. Aslında bir bilim değil, çünkü bilinen şey araştırı lmaz. İyi düşünme bir tür düşünmedir ve düşünen kişi araştırır, tartar. Düşünüp taşınmak bir isabetlilik de değil, çünkü isabetlilik akıl yürü tmeden bağımsız, hızlı bir şey, oysa düşünüp taşınmak çok zaman ister ve yavaş yavaş düşünüp ta­ şınmak gerektiğini, düşünülüp taşınılmış şeyin ise çabucak ya­ pılması gerektiğini söylerler. Ayrıca kavrama ve iyi düşünme de farklı şeyler. Kavrama, bir tür isabetliliktir. Hiçbir iyi düşün­ me, bir kanı da olamaz. Madem kötü biçimde d üşünen yanlışa düşüyor, iyi düşünen ise sağ karar veriyor, iyi düşünmenin bir tü r sağmlık olduğu ve bir tür bilim ya da kanı olmadığı açık. Çünkü bilimde bir sağmlık yok (nitekim yanılgı da olmaz), ka­ nının sağınlığı ise hakikat. Ayrıca kanısı olan her şey zaten be­ lirlenmiştir de. Oysa iyi düşünme akıl yürütmeden bağımsız de­ ğil. Öyleyse onun anlama yetisine ait olması kalıyor geriye. Çünkü o [yalnızca] bir açıklama değil. Kanı bir araştırma değil, bir açıklama, oysa düşünüp taşınan kişi, ister iyi ister kötü bi­ çimde düşü nsün, belli bir şekilde araştırma yapar ve tartar. De­ mek ki, iyi düşünme bir düşünme sağınlığı. Bunun için öncelik­ le düşünmenin ne olduğu ve ne ile ilgili olduğu araştırılmalı. Madem sağmlık pek çok anlamda kullanılıyor, burada bütün anlamların söz konusu olmadığı açık. N i tekim kendine egemen olmayan kişi ve fena kişi, görmeleri belirtilen şeyi tartarak bula­ caktır. Dolayısıyla bunlar büyük bir kötülük elde etse bile sağ düşünmüş olacaktır. Oysa iyi düşünüp taşınmak iyi bir şey di­ ye düşünülüyor. Nitekim bir iyi ortaya koyan bu tür sağ düşün­ me iyi düşünmedir. Ne ki aldatıcı bir tasımla bunu ortaya koy­ mak ve gerekmeyen yolla, yanlış orta teri mle yapılması gereken şeyi yapmak da olanaklı. Dolayısıyla gereken şeyi gerekmeyen yolla ortaya koyan düşünme de iyi düşünme değil. Ayrıca kimi zaman uzun süre düşünerek, kimi zaman da çabucak düşüne­ rek bu ortaya konabilir. İmdi yukarıda belirttiğimiz bu şey de ------ 428

------

1 1 43 a

Nikoınakhos'a Etik

bir iyi düşünme değil; amaç, tarz ve zaman bakımından yararlı olanla ilgili bir sağınlık. Bir de genel anlamda ya da belli bir amaçla ilgili iyi düşünüp taşınmak olanaklı . Genel anlamda iyi düşünüp taşınma genel amacı gözetir, belirli bir amaçla ilgili iyi düşünüp taşınma da belirli bir amacı. İmdi iyi düşünüp taşın­ mak aklı başında kişilere düşüyor ise, iyi düşünme gerçek aklı başındalığın kabul ettiği bir amaçla i lgili olarak yararlı olana uygun bir sağınlıktır. 10. Onlara göre kimi kişileri "doğru yargılayan", "tam yargıla­ yan" diye tanımladığımız doğru yargılama ile tam yargılama var bir de. Bu bir bilim ya da sanıyla aynı şey değil (çünkü bu du­ rumda herkes doğru yargılayan kişi olabilirdi) ve sağlığı ilgilen­ d iren konularda hekimlik, uzamla i lgili olarak da geometri gibi bilim alanlarından biri de değil . Çünkü doğru yargılama hep varolan ve devinimsiz nesnelerle ya da oluşan bir nesneyle i lgi­ li değil, soru konusu olan ve üzerinde düşünülüp taşınılabilen nesnelerle i lgil i . Bunun için aklı başındalıkla o aynı şeylerle ilgi­ l i, ama doğru yargılama i le aklıbaşındalık kendi başına aynı şey değil. Çünkü aklı başındalık yaptırımsaldır, onun amacı neyi yapıp neyi yapmamak gerektiğidir. Doğru yargılama ise yalnız­ ca değerlendiricidir. Doğru yargılama ve tam yargılama aynı şeydir ve doğru yargılayan kişiler tam yargılayan da kişilerdir. Doğru yargılama aklı başındalığa sah ip olmak ya da onu elde et­ mek değil. Nasıl bilim kullanılırken 'kavramak' doğru yargıla­ mak anlcımında kullanılırsa, aynı şekilde aklı başındalığın ilgili olduğu konularda, değerlendirmede kanıdan yararlanılırken ve başkası konuşurken, yerinde değerlendirili rken aynı şey söz ko­ nusu olmaktadır. Çünkü iyi değerlendirme ile yerinde değerlen­ dirme aynı şey. Kişileri ona göre "tam yargılayan" diye belirle­ diğimiz doğru yargılama adı da 'kavrama' dan çıkar. Nitekim biz çoğu kez "kavrama"ya "doğru yargılamak" adını wri r i / . ------ 42 9

------

Kaan H. Ökten

•

A ristoteles

1 143 b

11. Ona göre kimi kişileri bağışlayıcı olarak tanımladığımız ve anlayış taşıdıklarını söylediğimiz "anlayış" d iye adlandırılan şey, doğru kişiye özgü sağ yargıdır. Doğru kişinin özellikle ba­ ğışlayıcı olduğu ve bazı konularda bağışlayabildiğini söyleme­ miz de bunun kanıtı. Bağışlama, doğru kişinin sağ yargılı anla­ yışıdır. Sağ, yani hakikate özgü. Bütü n bu huyların aynı amaca, yönelmesi akla uygun . Biz aynı kişilerin anlayış, us taşıdıklarını; aklı başında olduklarını, doğru yargıladıklarını söylüyorsak; anlayışı, doğru yargılama­ yı, aklı başındalığı ve usu aynı kişilere yüklüyoruz demektir. Çünkü bütün bu olanaklar son durumlarla ve tek tek konularla ilgili olarak aynı şey. Kişi nelerde aklı başında ise o konularda değerlendirici olması açısından, aynı zamanda doğru yargıla­ yandır, anlayışlıdır ya da bağışlayıcıdır. Nitekim doğru şeyler ötekilerle ilgisi içinde bütün iyiler için ortak. Uygulamayla ilgi­ li bütün şeyler, tek tek şeylerle ve en sondakilerle ilgilidir. Aklı başında kişi bunları bilmek zorundadır. Hem doğru yargılama hem anlayış yapılan şeylerle ilgili, bunlar da en sonda olanlar. Us da her iki parça konusunda en son şeylerle ilgili. Nitekim akıl yürütme değil, ustur ilk tanımlara ve en sondakilere özgü olan: Biri kanıtlamalardaki değişmez ve ilk tanımlarla ilgilidir, öteki yapılanlarda en son şeyle olası olanla, değişik bir öncülle ilgili. Nitekim ereksel nedenin ilkeleri bunlardır: Tek teklerden tümel olanlar çıkar. Öyleyse bunlarla i lgili bir sezgi olmalı: İşte bu ustur. Bunun için bunların doğal olduğu düşünülüyor. Oysa doğal olarak bilge olan hiç kimse yok, ama anlayış, doğru yargılama ve us edinilebilir. Kanıtı da şu : Bunlar yaşla birlikte gider, neden doğa olduğundan ötürü; yaş, us ve anlayış taşır diye düşünü­ rüz. . Dolayısıyla

drnefiınli kişilerin, yaşlıların ya da

------ 430

aklı başın-

------

1 1 44 a

Nikomakhos'a Etik

da kişilerin kanıtlanmamış görüşlerine ve kanılarına kanıtlama­ lardan daha az değer vermemek gerekir. Çünkü onlar deneyime dayanan bakışlarıyla sağ bir şekilde görürler. İmdi aklı başında­ lık, bilgelik ne, ne ile ilgililer, bunu söyledik ve ikisinin de ru­ hun değişik bir yanıyla ilgili erdem olduğunu belirttik. 12. İmdi bunların yararı ne, bu sorulabilir. Bilgelik, onlar aracı­ lığıyla insanın mutlu olacağı bir şeye bakmıyor (hiçbir oluşla il­ gili değil), aklı başındalık ise bununla i lgili, ama ona ne için ge­ rek var? Aklı başındalık insan için adil, güzel ve iyi şeylerle ilgi­ l i ise, bunlar d a iyi bir kişinin yapmdsı gereken şeyler ise, er­ demler, sağlık ve sağlam yapılılıkla ilgili şeyler gibi, uygulama­ nın değil, bir huy sonucunda böyle olmanın söz konusu olduğu şeyler gibi huylar ise, bunları bilmekle biz hiçbir zaman daha uygulayıcı kişiler olamayız. Çünkü tıp bilimini ya da beden eği­ timini bilmekle biz hiç de daha uygulayıcı olmayız. Aklı başın­ dalığın amacının bunlar değil, aklı başında olmayı sağlamak ol­ duğunu söylemek gerekiyorsa, zaten erdemli olanlar için hiçbir yararı olmaz. Ama erdemli olmayanlar için de yararı olmaz, çünkü bunların aklı başındalığa sahip olmaları ya da ona sahip olanlara boyun eğmeleri hiç fark etmeyecek, sağlık konusunda da olduğu gibi, bu bize yeterli olabilecektir: N i tekim sağlıklı ol­ mak isteriz, ama bunun için tıp eğitimi görmeyiz. Bunların öte­ sinde bilgelikten daha aşağı olan aklı başındalık, ondan daha asıl olsa bu garip bir şey olur. Nitekim yaratıcı erdem yönetici­ dir ve her şey konusunda yaptırım koyar. O halde bunlar üzeri­ ne konuşmak gerekiyor. Çünkü şu anda yalnızca onlar hakkın­ daki sorular dile getirildi . İmdi ilkin şunu söyleyelim: Onlardan hiçbiri hiçbir şey yaratmasa bile, madem her bir erdem her bir parçasına özgü, onların kendi başlarına araştırılması zo­ runlu. Ayrıca onlar yaratırlar, ama tıp biliminin değil, sağlığın ------ 43 1

------

Kaan H . Ökten

•

1 1 44 a

A ristotclcs

sağlık yaratması gibi, bi lgelik de mutluluk yaratır. N itekim er­ demin bütününün bir parçası olduğu için sahip olmakla ve ey­ lemekle mutluluk sağlar. Öte yandan eser, aklı başındalığa ve karakter erdemine uygun olarak tamamlanır. Erdem, amacı sa­ ğın kılar, aklı başındalık da bu amaçla ilgili olan şeyleri. Ruhun besleyici dördüncü kısmında böyle bir erdem yok, çünkü bir şey yaratmak ya da yaratmamak ona bağlı değil . Bu ilkeden ha­ reket ederek aklı başındalık aracılığıyla güzel ve adil gerçekle­ şen hiçbir şey olmadığı konusunu iyice deşmek gerekiyor. Nasıl yasalar tarafından buyurulmuş şeyleri istemeyerek, bilgisizlik­ ten ötürü ya da kendileri için değil, başka bir şey için yapanlar (yine de gereken şeyleri ve erdemli kişinin yapması gereken şey­ leri yaparlar) gibi bazı kişilerin adilce şeyler yapsalar bile adil ol­ madıklannı söylüyorsak, aynı şekilde, göründüğü gibi, her eyle­ min iyi olacak şekilde nasıl yapılacağı bir biçimde belli. Kastetti­ ğim şu: Sözgelişi tercih yoluyla ve yapılan şeylerin kendileri için yapmak. İmdi erdem, tercihi sağ kılar, tercihten ötürü doğal ola­ rak gerçekleştirme i se erdemin değil başka bir yetinin işi . Daha açıkça görmek için bunlar üzerinde durmak gerekiyor. Becerik­ lilik diye adlandırdığımız bir yeti var: Bu yeti tercih ettiğimiz amaca giden şeyleri yapmayı ve o amaca ulaşmayı olanaklı kılar. İmdi amaç güzelse övülecek bir yeti, ama amaç kötü ise kurnaz­ lık yetisine dönüşür. Bunun için biz aklı başında kişilerin yaman ve kurnaz kişiler olduğunu söyleriz. Oysa aklı başındalık bir ye­ ti değil, ama bu yetiden de bağımsız değil. İmdi söylediğimiz gi­ bi ve açık olduğu gibi, huy erdemden bağımsız olmayan bu ruh görünüşüyle oluşur. Nitekim yapılan şeylerin açıklamalarının il­ kesi şu : "Çünkü şu tür bir amaç ve en iyisi ". Amaç ne olursa ol­ sun bu böyle (söz konusu şey bir temel lendirme için olacaktır) . . Ne ki, bu bir iyi için değil se, böyle görünmez. Çünkü kötülük, uygulayıcı ilkeler konusunda da y anlışa düşürür. Dolayısıyla "iyi" yoksa aklı başında ol mak olanaksız, bu açık. ------ 432

------

1 1 44 b

Nikoınakhos'a Etik

13. Yeniden erdem üzerinde duralım: Aklı başındalığın becerik­ li likle nasıl bir yakınlığı varsa -aynı şey değil, ama bir benzerlik taşıyor- duğal bir erdemin de ası l olan erdemle ilgisi öyle. Alış­ kanlıklarımızdan her birini bir biçimde doğal olarak kazandığı­ mız görülüyor. Çünkü d aha doğuştan itibaren adil, ölçülü, yiğit oluyoruz ya da öteki alışkanlıkları kazanıyoruz. Yine de asıl iyi olarak aradığımız başka bir şey ve bu tür şeyler başka bir tarz­ da bulunur d iye düşünüyoruz. N itekim doğal huylar çocuklar­ da ve vahşi hayvanlarda da bulunur, ama ustan bağımsız olun­ ca zarar verici oldukları görülüyor. Bu bir yana, nasıl görmeyen koca bir gövde hareket ederken, görme duyusundan yoksun ol­ duğundan ötürü sağa sola çarparsa, burada da aynı şey olacağı­ nı kestirmek gerekir. Oysa us taşırsa eylem sırasında farklı olur ve huy doğal olana benzer olmasına karşın, o zaman asıl anlam­ d a erdem olur. Dolayısıyla nasıl sanı ile ilgili yanda beceriklilik ve aklı başındalık olmak üzere iki tür varsa, aynı şekilde karak­ terle ilgili olan yanda da d oğal erdem ve asıl erdem olmak üze­ re iki tür vardır ve bunlardan asıl olanı aklı başındalıktan ba­ ğımsız olamaz. Bunun i çin kimileri, bütün erdemlerin aklı ba­ şındalık olduğunu söylerler ve bu konuda Sokrates de sorgular­ ken bir açıdan doğru söylüyordu, bir açıdan yanlışa d üşüyordu. Bütün erdemlerin aklı başındalık olduğuna inanırken yanlışa düşüyordu, aklı başındalıktan bağımsız olamayacaklarını söy­ lerken de yerinde konuşuyordu. Şu bir kanıt: Şimdilerde de her­ kes erdemi belirlerken bir huy olduğuna ve 'neye göre' olduğu konusunda da 'sağ akla göre' olduğuna katılıyor. Sağ akıl ise aklı başındalığa uygun olan. İmdi öyle görünüyor ki, herkes bir biçimde şunu söylüyor: Erdem aklı başındalığa uygun böyle bir huy. Ama küçük bir şey eklemek gerekiyor: Yalnızca sağ akla uygun değildir, aynı zamanda sağ akılla birlikte giden bir huy­ dur erdem. Sağ akıl ise bu tü r şeyler konusundaki aklı başında­ lıktır. O halde Sokra tes erdemlerin, ki mi akıl yürütmeler oldu------ 43.3

------

Kaan H Ökten

•

A ristotcles

1 145 a / 1 252

a

ğuna inanıyor (çünkü hepsinin bilim olduğunu söylüyordu), oysa biz akılla gittiğini söylüyoruz. İmdi söylediklerimizden açık ki, aklı başındalıktan bağımsız asıl anlamda iyi olmak ve karakter erdeminden bağımsız aklı başında olmak olanaksızdır. Bu şekilde erdemlerin birbirlerinden ayrıldıklarının onunla ka­ nıtlanabileceği bir sav da çürütülebilir. Çünkü aynı kişi bü tün erdemlerle ilgili olarak çok iyi donatılmış değildir, dolayısıyla kimini elde etmiş, kimini ise henüz elde etmemiş olabilir. Bu do­ ğal erdemlerde olası, ama kişinin onlara göre mutlak anlamda iyi diye belirlendiği erdemlerde olası değil. Çünkü bir tek aklı başındalık bulunduğunda aynı anda bütü n aklı başındalıklar da bulunur. Şu açık: Aklı başındalık uygulamayla ilgili olmasaydı bile, gerekli olurdu, çünkü ruhun bir yanının erdemidir ve aklı başındalıktan ve erdemden bağımsız sağ tercih olamaz. Nite­ kim biri amacı, öteki amaçla ilgili şeyleri uygulamayı gösterir. Ne ki, nasıl hekimlik sağlıktan önce gelmezse, aklı başındalık da bilgelikten ya da ruhun daha iyi bir kısmından önce gelmez. Çünkü hekimlik sağlığı kullanmaz, onun nasıl oluşacağını gö­ rür. O halde ona buyurmaz, 'onun için' buyurur. Ayrıca "kent­ teki her şeyi denetlediği için siyaset tanrıları da yönetir" denme­ sine benzer bir şey olurdu.

POLİTİKA* (1. 1-7; III. 1-4; 6-11; VII. 1-3; 13-15; VIII. 1-2)

BİRİNCİ KİTAP

1. Her devlet bir nevi cemaattir, her cemaat ise bir hayır için kurulur. Çünkü insanlar daima hayır saydıkları şeyi elde etme­ ğe çalışırlar. O halde, her cemaat bir hayır elde etmeğe çalışıyor... sa cemaatlerin en yükseği olan ve bütün cemaatleri içine alan devlet yani siyasi cemaat, herı ı de bütün diğer cemaatlerden da­ ha çok ölçüde en yüksek hayra ulaşmağa çalışır. Öyle ise, devlet adamı, kıral, aile reisi, köle sahibi aynı şey­ lerdir. Aralarında mahiyet farkı yok, sadece kendilerine bağlı olanların sayısına göre bir birinden ayrılırlar d iyenler yanılıyor­ lar. Bunlar mesela birkaç kişiye hükmeden bir kimseye efendi; daha çok kişiye hükmedene aile reisi, bundan da çok kişiye hükmedene -sanki büyük bir aile ile büyük bir devlet arasında hiç fark yokmuş gibi- devlet adamı veya kıra! diyorlar. Kıra) ile devlet adamı arasındaki farkı şöyle gösteriyorlar. Kudret tek ki­ şinin elinde olduğu z;ıman hükümdar kıra! olur; devlet yasası­ na göre vatandaşlar hem idare eden, hem idare edilenler olursa onlara devlet adamı denir, diyorlar. ' Aristo[tdes]. Pol itikıı l-111, çev. N iyazi Berkes, Maarif Ma tbaası, lstanb u l : 1 944. Aristo[ teles], Politika J V- VJJ/, çev. Niyazi Berkes, Maarif Matbaası, İstanbul:

1946.

------ 435

------

Kaan l l . ÖL tpn

•

1 252 b

A ri�toteles

Halbuki bunların hepsi yanlıştır; çünkü meseleyi, şi mdiye kadar bize kılavuzluk eden usule göre düşünen bir kimsenin açıkça göreceği gibi, hükümetler mahiyet bakımından birbirle­ rinden ayrılırlar. Bilimin diğer kollarında olduğu gibi siyaset bi­ liminde de mürekkebin daima basit unsurlarına yani bütünün en küçük parçalarına ayrılması gerekir. O halde, devletlerin bi­ ribirlerinden nasıl ayrıldıkl arını, bunlar hakkındaki bilgilerimi­ zi bir bilim halinde birleştirmek mümkün olup olmadığını gör­ mek için biz de devleti yapan u nsurların neler olduğunu araş­ tırmalıyız. 2. O halde, diğer konularda yaptığımız gibi, bu konuda da olayların kaynağını ve gelişimini inceledim. Bu usul, usullerin en iyisidir. her şeyden önce, biribirinden ayrı olarak var olamı­ yan şeyler arasında mutlaka bir birlik olması gerektir. Mese!a neslin devamı için hem erkeğin, hem dişinin birleşmesi lazım­ dır. Bu da düşünülerek verilmiş bir kararla meydana gelen bir birleşme değildir. Diğer hayvanlarla nebatlarda olduğu gibi, in­ sanların da geride kendi benzerlerini bırakmak istemeleri çeşi­ dinden tabii bir istekleri olmasından ileri gelir. Tabiatın zoru ve neslin devamı için bir hükmeden, bir de tabi olan bulunması da gerektir. Çünkü akıl ile önceden görebilen bir kimseyi tabiat ha­ kim ve efendi yapar. Ancak vücudu ile çalışan bir kimse tabiat­ tan itaat eden ve köle olan bir kimse olabilir. Bundan ötürü efen­ di ile kölenin menfaati birdir. Bununla beraber, tabiat kadın ile köle arasında esaslı bir fark yapmıştır; çünkü kadın, her işe ya­ rıyan Delphoi bıçağını yapan demirci gibi, hasis değildir. Her yaptığını yalnız bir işe yarasın diye yapar. Bir alet her işe yara­ mak için değil de yalnız bir işe yaramak için yapıldığı zaman en iyi alet olur. Halbuki barbarlar kadınla köleyi biribirinden ayır­ mazlar. Çünkü tabiat onlara tabiattan hükmetmeyi vermemiş­ tir. Kadınlı erkekli onların hepsi bir köle cemaatidir. İşte bun------ 436

------

1 252 b

Poli tika

dan dolayıdır ki şairler barbarlarla köleyi tabiatça bir sayarak " Helenlerin barbarlara üst olması gerek" demişlerdir. Erkekle kadın, efendi ile köle arasındaki iki birleşmeden ilk olarak aile meydana gelir. Hesiodos haklı olarak ilk ailenin karı ile sapana koşulan öküzden meydana geldiğini söyler. Gerçek­ te, öküz fakirlerin kölesidir. Aile, insanların günlük ihtiyaçları­ nı karşılamak için tabiat tarafından kurulmuştur. Bundan dola­ yı aile azasına Kharondas "yemek dolabı ortakları", Giritli Epi­ menides de "yemek yoldaşları" demiştir. Günlük ihtiyaçların ötesinde müşterek bir gaye için birçok aileler birleşince köy meydana gelir. Köyün tabii' şekli, bazıları­ nın dediği gibi "bir sütten emzirilen" çocuklardan ve çocukların çocuklarından meydana gelen bir aile kolonisi gibidir. Hellen devletlerinin başlangıçta kırallarla i dare edilişinin sebebi de bu­ dur. Hellen'ler birleşmeden önce kırallıkla idare olunurlardı, nasıl ki bugün de barbarlar da böyledir, her aileyi en yaşlı kim­ se idare ederdi; bundan ötürü, hepside bir soydan oldukları için aile kolonilerinde kırallıkla hükümet şekli cari idi. Homeros'un dediği gibi : " Her aile reisi çocuklarının ve kadınlarının mutlak efendisi ve kanun göstericisi . . . " idi. Çünkü bunlar eski zaman­ lardaki usul üzere dağınık yaşarlardı. Kendileri bir kıralın ida­ resi altında yaşadıkları için veya eskiden böyle olduğu için Tan­ rıların da kıralı olduğunu söylerlerdi. İnsanlar Tanrılarını ken­ dilerinin biçimine sokarlar. Onların adetlerini de kendi adetleri gibi sanırlar. Birçok köyler aşağı yu karı veya tamamiyle kendi kendileri­ ne yetecek kadar mükemmel ve büyük bir cemaat halinde birle­ şince devlet (polis) meydana gelir. Devlet, hayatın çıplak ihtiyaç­ larından doğar, mesut bir hayat gerçekleştirmek için devam eder. Bundan dolayıdır ki nasıl cemiyetin ilk şekilleri tabi­ i' ise d e v l e t de böylece tabiidir; çünkü devlet onların hepsinin gayesidir. GayL' ise ta m haldeki tabiattır, insan, alet, ai le her şey tam inkişaf halinde i ken ne ise ona o şeyin tabiatı deriz. Bundan başka, h e r va rlığın yaratı lmasının yönetilmiş old uğu gaye ve ------ 43 7

------

Kaan H . Ökten

•

1 253 a

A ristotelcs

son, o varlık için en iyi olan şeydir. Kendi kendine yeter olmak da her varlığın gayesi ve o varlık için en iyi olan şeydir. O halde, açıkça görülüyor ki, devlet tabiatın bir yaratığı ve insan tabiattan siyasi bir hayvandır. Tesadüfle değil de tabiattan bir devletin parçası olmıyan bir kimse insanlığın ya üstünde ya altındadır; Homeros'un dediği gibi "ailesiz, kanunsuz, ocaksız" bir kimsedir. Çünkü böyle bir kimse döğüşken tabiatlıdır, bo­ yunduruk altına girmiyen yırtıcı kuşlar gibidir. İnsanların arıdan veya birleşik halde yaşayan diğer hayvan­ l ardan daha çok ölçüde siyasi bir hayvan oluşunun sebebi mey­ dandadır. Çok defa dediğimiz gibi, tabiat hiçbir şeyi boşuna yapmaz. Hayvanlar arasında dili olan biricik hayvan insandır. Gerçi sadece ses, haz ve elem ifadesinden başka bir şey değildir ve bu bakımdan diğer hayvanlarda da var; çünkü insanların ta­ biatı haz ve elemi duymaya ve bunları diğerlerine bildirmeğe yetebilir, ama dilin gayesi lüzumlu ile l üzumsuzu, yani doğru ile eğriyi anlatmaya yarar, insanın iyi ve kötüyü, doğru ve eğri­ yi sezişi olması, ancak ona mahsus ayırıcı bir vasıftır, işte bu se­ zişi olan canlı varlıkların birleşmesi aile ile devleti meydana ge­ tirir. Açıkça görülüyor ki, devlet tabiat düzeninde aile ile fertten öncedir, çünkü bütün, mu tlaka parçadan öncedir. Mesela bütün vücudu kaldırınız; geriye ne ayak kalır ne el. Olsa olsa ancak taş bir el gibi manasız bir şeyden bahsettiğimiz zaman bunun aksi söylenebilir. Çünkü vücuttan ayrı bir el ancak laftan ibaret bir şeydir; halbuki eşyayı tayin eden, onların yaptığı veya yapabi­ leceği iştir. Kendilerine mahsus vasfı kaybettikleri andan itiba­ ren, sırf eski adı taşıdıkları için onlara aynı şeydir diyemeyiz. Devletin tabiatın bir yaratması ve fertten önce olduğunun ispa­ tı şudur ki fert tek başına kaldığı zaman kendi kendine yetmez. Bu yüzden bütüne göre bir parça hükmündedir. Cemiyet içinde yaşamıyan veyahut kendi kendine yettiği için hiçbir şeye ihtiya­ cı olmıyan kimse devletin parçası değildir; böyle bir kimse ya ------ 43 8

------

1253 b

Poli ti ka

bir hayvan veya bir tanrı olabilir. Demek ki tabiat bütün insan­ ları birlikte yaşamaya süriikler. Bununla beraber, ilk cemiyeti kuran, iyiliklerin en büyüğünü yapmıştır; çünkü insan kemal haline eriştiği zaman hayvanların en iyisi, kanunsuz ve kaidesiz tek başına yaşadığı zaman hayvanların en kötüsüdür. Çünkü si­ lahlı adaletsizlik kadar kötü bir şey olamaz. Tabiat insanlara düşmanlariyle döğüşmek için zeka ve fazilet silahını vermiştir. Bu yüzdendir ki fazileti olmıyan insan, hayvanların en kirlisi, en vahşisi, en muhteris ve en doymak bilmez olanıdır. Halbuki adalet cemiyet içinde insanları birleştiren bağdır; neyin doğru olduğu nun tayini demek olan adaletin icrası da siyasi cemiyet­ te düzenin temelidir. 3. Mademki devlet hanelerden meydana geliyor, devleti yapan parçaları bilmek için ilk önce aile idaresinden bahsetmek gerek­ tir. Ailenin parçaları onun içindeki şahıslardır. Tam bir aile ise kölelerle hür kişilerden mürekkeptir. Her şeyin, önce en küçük parçalarını incelemek lazımdır. Ailenin ilk ve en küçük parçala­ rı ise efendi ile köle, koca ile karı, baba ile çocuklardır. Şu halde efendi ile köle, koca ile karı ve baba ile çocuk arasındaki üç çe­ şit münasebetin her biri nasıldır ve nasıl olmalıdır, önce bunu araştıralım. Bunların birincisi efendilik, ikincisi kocalık, üçüncüsü baba­ lıktır ki dilimizde bunların ikincisini ve üçüncüsünü olduğu gi­ bi ifade edecek hususi tabir yoktur. Ai lenin unsurları içinde, bundan başka, kazanma sanatı denilen dördüncü bir unsur da­ ha vardır ki bazıları bunu da aile idaresinin belli başlı bir parça­ sı, bazıları ise sadece çok önemli bir parçası sayarlar. Bunun ma­ hiyetini de incelememiz l azımdır. Şimdi efendi ile köleyi birleştiren zaruri ihtiyaçları görmek için önce köle ile efendi münasebetlerinden bahsedelim. Aynı zamanda bu münasebet hakkında bugünkü görüşten daha iyi bir görüş elde etmeğe de çalışalım.

Kaan H . Ökten • A ristoteles

1 254

a

Bazılarına göre, efendilik etmek bir bilimdir; bir aileyi idare etmek, köleleri idare etmek, devleti idare etmek ve hükümdar­ lık onlarca, ta başta da söylediğim gibi, aynı şeylerdir. Bazıları ise, efendinin kölelere hükmetmesinin tabiata aykırı .olduğunu, köle ile efendi arasındaki ayrılığın ancak kanunlarda bulundu­ ğunu, tabiatta bunun bulunmadığını ve bu yüzden tabiata kar­ şı gelmek demek olduğundan bunun haksızlık olduğunu söyli­ yorlar. 4. Mülk ailenin bir parçası olduğuna göre, mülk elde etmek sa­ natı da aile idaresi sanatının bir parçasıdır. Çünkü ihtiyaçları sağlanmadıkça kimse ile yaşıyamaz hatta hiç yaşıyamaz. Belirli bir alanı olan sanatlarda olduğu gibi işçilerin işlerini yapabilme­ leri için nasıl kendilerine mahsus uygun aletleri olması lazımsa, aile idaresinin de kendine mahsus aletleri olması gerektir. Alet­ ler ise çeşit çeşi ttir; bazıları canlı, bazıları cansızdır. Mesela bir geminin kaptanına elinde dü men cansız bir alet; gözcü ise, sa­ natl arda işçi bir nevi alet olduğuna göre, canlı bir alettir. İşte bu­ nun gibi, mülk de hayat için esaslı bir alettir. Ailenin yapısında köle canlı bir mülktür, mülkiyet ise bu gibi birçok aletlere sahip olmaktan başka bir şey değildir. İşçinin kendisi de bütün diğer aletlerden önce gelen bir alettir. Çünkü her alet Daedalos'un heykelleri veya şairin: "Kendi isteğiyle Tanrılar Meclisine girer" dediği gibi, Hephaestos seh­ paları gibi kendine ait işi kendiliğinden yapabilseydi, bir el ta­ rafından idare edil meden mekik dokuyabilseydi, mızrap kendi­ liğinden harpa dokunabilseydi ne ustaların işçiye ne de efendi­ lerin köleyt' ihtiyacı olurdu . Fakat burada bir şeyi daha ayırmak lazım: uınuıniyetll' alet denildiği zaman istihsal aletleri kasdedi­ lir. Halbuki mülk sadece bir istihlak aletidir. Mesela mekiğin kendisi bir ;;eye yaramaz, onunla ancak başka bi r şey yapılabi­ li r. 1 i a l buki elbi sl' veya yatak ancak ku llanıl mak içindir: Fazla ------ 440

------

1 254 a

Politika

olarak, istihsal ve istihlak mahiyet itibariyle ayrı şeyler olmadik­ larından ve her ikisinin de alete ihtiyacı olduğundan kullandık­ ları aletlerin de mahiyet itibariyle ayrı olmal arı lazımdır. Hayat ise istihsal değil, istihlaktir. Bu yüzden köle ancak istihlake hiz­ met etmeğe yarar (çünkü efendisinin hayatına hizmet ediyor). Mülk kelimesi parça kelimesi gibi anlaşılması lazım gelen bir kel i medir; çünkü parça sadece başka bir şeyin bir parçası ol­ makla kalmaz, tamamiyle bir bütüne ait olan bir şeydir. İşte mülk de böyledir. Ni teki m efendi sadece kölenin efendisid ir, kendisi köleye ait değildir. Halbuki köle yalnız efendisinin kö­ lesi olmakla kalmaz, aynı zamanda tamamiyle ona ai ttir de. Kölenin mahiyetinin ve duru munun ne olduğu böylece açık­ ça görülüyor. Tabiat tarafından kendi kendinin olmıyan, başka birinin olan ve böyle olduğu halde insan olan bir kimse tabiat­ tan köledi r, insan olduğu halde başka birine ait olan kimse bir mülk demektir. Temellük edilen bir şey kullanmaya yarıyan ve ait olduğu kimseden ayrı olan bir alettir. 5. Acaba tabiattan köle olmasını gerektiren, böyle bir durum kendisi için faydalı ve doğru olan kimseler var mı? Yoksa köle­ lik tabiata aykırı mıdır? Gerek akla ve gerek olaylara dayanarak bu soruya cevap vermek güç değildir. Bazı insanların hükmetmesi, bazılarının itaat etmesi yalnız zaruri değil, aynı zamanda faydalıdır da. Çünkü doğdukları andan itibaren bazı kimseler tabi olmak için, bazı kimseler ise hükmetmek için yaratılmışlardır. Hükmeden­ lerle hükmedilenlerin birçok çeşitleri olmakla beraber mükem­ mel olanlara hükmetmek en mükemmel hükmed iştir; mesela insanlar üzerine hükmedenler hayvanlara hükmedenlerden üs­ tündür. Çünkü daha mükemmel olanların yaptığı iş daha mü­ kemmel bir iştir. Birinin hükmettiği diğerinin hükmedild iği yl'r­ de de bir iş yapılıyor demekti r.

Kaan H . Ökten

•

1 254

A ristotelcs

b

Birçok parçalardan mürekkep bir bütün olan ve ayrı veya sü­ rekli parçalardan yapılmış olan her şeyde hükmeden unsurlarla tabi olan unsur arasındaki fark gözükür. Böyle bir ikilik canlı mahluklarda bulunmakla beraber yanlız onlara mahsus değil­ dir. Alemin yapısında da aynı şey vard ır. Canlı olmıyan şeyler­ de bile, musikideki ahenk gibi, hükmedici bir prensip vardır. Fakat konudan uzaklaşıyoruz. Onun için biz ruh ve bedenden m ürekkep olan canlı mah­ luklardan öteye gitmiyelim. Her canlı, ruh ve bedenden mürek­ keptir. Tabiat bunlardan birini hakim, diğerini tabi yapmıştır. Tabiatın bozulmuş varlıklarda değil, tabiatını muhafaza eden varaklardaki maksadını aramamız lazımdır. Bu yüzden gerek beden ve gerek ruh bakımından en mükemmel durumda olan insanı incelemeliyiz. Çünkü ruh ve beden arasındaki gerçek münasebeti ancak onda görmüş olacağız. Kötü veya bozulmuş tabiatlarda beden çok kere ruha hükmeder, çünkü bunlar kötü ve tabii' olmıyan bir durumdad ırlar. Demek ki her şeyden önce canlı varlıklarda iki çeşit hükme­ dişi, hem mutlak hem şartlı hükmedişi birden görebiliriz: Zeka, insiyaklara, devlet adamının vatandaşlarına veya kıralın teba­ alarına hükmedişi gibi hükmederken ruh bedene, efendinin kö­ lesine hükmettiği gibi hükmeder. Ruhun bedene, zeka ve akıl tarafının his tarafı üzerine hükmetmesinin tabii' ve faydalı oldu­ ğu meydandadır. İkisinin müsavi olması veya aşağının hükmet­ mesi ise daima zararlıdır. Hayvanlar arasında da, insanlar arasında da böyledir; tabiat insanların hükmü altına giren hayvanları vahşi hayvanlara naza­ ran daha iyi yapmıştır. Bütün hayvanların insanlara tabi olarak yaşaması kendileri için faydalıdır. Çünkü ancak o takdirde ha­ yatlarını emniyet altına korlar. Hayvanlar ya erkek ya dişi olur. Erkek tabiattan üstün, dişi aşağıdır; biri hükmeder, öteki itaat eder. Bu kanun zaruri olarak bütün insanlar için de böyledir. ------ 442

------

1 255

Poli tika

a

O halde ruh i le beden, insanla hayvan arasındaki fark gibi insan nevinin fertleri arasında da diğerlerinden aşağı olanlar vardır. Bunlar ancak ve ancak vücut kuvvetile çalışabilen kim­ selerdir. Koyduğumuz prensipler icabı bu kimseleri tabiat köle olarak yapmıştır. Bunlar için bir efendinin hükmü altında ol­ maktan iyisi olamaz. Çünkü başkasına ait olabilen ve hem de olan bir kimse, ancak kavrayışı olabilecek kadar düşünebilen fa­ kat tam manasiyle akıldan mahru m olan bir kimse tabiattan kö­ ledir. Halbuki aşağı hayvanların kavrayışı bile yoktur, onlar in­ siyaklarına bağlıdırlar. Gerçekten kölelerle ehil hayvanlar aşağı yukarı aynı işe ya­ rarlar; her ikisi de vücutlarının kuvvetiyle, yaşamamız için za­ ruri olan ihtiyaçlarımızın giderilmesine yararlar. Tabiatın kendisi hürler ile kölelerin bedeni arasında fark gözetmiştir, birini hizmet için kuvvetli yapmıştır, diğerini bu çeşit hizmetlere yarıyacak şekilde yapmamıştır; gerek harp, ge­ rek sulh işlerinde siyaset hayatında iş görecek şekilde yaratmış­ tır. Fakat bu her zaman böyle değildir. Çünkü bazı köleler ruh­ ça, bazı köleler de bedence hür kişiler gibi olabilirler. Şüphesiz ki tanrı heykellerinin şekilce insan heykellerinden farklı oluşu gibi insanlar da biribirlerinden sadece bedenlerinin dış görünüşü bakımından farklı olsalardı aşağı olanların, üstün olanların kölesi olması gerektiğini herkes kabul ederdi. Bedence bu kadar fark olu rsa, ruhça ne kad ar büyük fark olacağını dü­ şünmeli. Halbuki ruhun güzelliği, bedenin güzelliği kadar ko­ laylıkla görülmez. Şu halde meydandadır ki bazı kimseler tabi­ attan hür, bazı kimseler köledir ve bunlar için kölelik hem fay­ dalı hem doğrudur. 6.

Fakat bu görüşün aksini kabul edenlerin de bir bakımdan haklı oldukları kolayca görülebilir, çünkü kölelik ve köle keli­ meleri iki ayrı anlamda kullanılır: bir tabiattan köle olanlar, bir de kanuna göre köle haline gelenler vardır. Kanun, harpte esir ------ 443

------

Kaan H . Ökten

•

1 255 a

A ristoteles

edilen kimseleri, kazananın malı sayan bir teamüldür. Fakat bir­ çok hukukçular bu iddiayı hatiplerin anayasaya uymıyan teklif­ leri kadar kanunsuz buluyorlar, çünkü bir kimsenin kuvvet kul­ lanarak sırf maddi kud retçe üstün olduğundan dolayı bir baş­ kasını kendisine köle edebilmesini korkunç bir fikir sayıyorlar. Feylesoflar arasında her iki fikirde olanlar vardır. Görüş farkının ve ileri sürülen düşüncelerin biribirinden ay­ rılışının sebebi şudur: erdem, elinde vasıta olduğu zaman cebir ve şiddetin en büyüğünü kullanabilir; kudret üstünlüğü herhan­ gi bir çeşitten üstünlüğü olanlarda görüldüğü için kuvvet erdem demektir sanılıyor. Halbuki acaba kuvvet aynı zamanda adalet demek midir? Asıl mesele budur. Kuvvetle adaleti ayırabilmek için bazıları adalete iyilik işlemektir diyorlar; buna karşılık bazı­ ları da adalet kuvvetlinin hükmetmesinden başka bir şey değil­ dir, diyorlar. Eğer bu iki görüşten biri ötekinden tamamiyle ayrı olarak kabul olunursa her ikisi de kuvvetli ve kandırıcı olamaz, çünkü o takdirde erdem üstünlüğü de kimseye üstün ve hakim olmak hakkını vermiyecektir, neticesine varılacaktır. Bazıları da bir adalet prensibine saplanarak (kanun ve adet bir nevi adalet olduğu için) harpten meydana gelen köleliği ka­ nunun meşrulaştırdığını kabul ediyorlarsa da bunda tenakuz vardır. Çünkü ya harbin sebebi meşru değilse? O zaman köle ol­ maya müstahak olmıyan bir kimsenin köle olduğunu kimse id­ d ia edemez. Eğer böyle olsaydı, en yüksek kimselerin tesadüfle kendileri veya babaları esir düşmüş veya satılmış ol makla köle olmaları gerekecekti. Bundan dolayıdır ki Hellen'ler, kendileri­ ne köle denilmesinden hoşlanmazlar, bu tabiri yalnız barbarlar için kullanırlar. Bununla beraber, bu tabiri ku llandıkları zaman gerçekten kastettikleri kölelik, ilk bahsettiğimiz tabii köleliktir. Kabul etmek lazımdır ki bazı kimseler her yerde köledir, ba­ kimseler ise hiçbi r yerde köle değildir. S0yluluk için de böy­ ledir. Hel len'ler kendilerini yalnız yurtlarında değil, her yerde

zı

asil saydıkları halde Barbarları ancak yu rtlarında asil sayarlar. ------ 444

------

Poli tika

1 255 b

Bununla iki türlü soyluluk ve hürlük olduğunu kabul ediyorlar: biri mutlak, diğeri izafi. Theodektes'li Helen diyor ki: " İki taraftan da Tanrı soyundan olan bana, kim köle diye­ bilir?" Bu onların hürlükle köleliği, soylu olanla olmıyanı fazilet ve kötülük ölçüsüne göre ayırdıklarını gösterir. Nasıl insanlardan insan, hayvanlardan hayvan doğarsa iyi bir insandan iyi bir in­ san çıktığına inanıyorlar. Fakat bu, tabiatın, istese bile her za­ man gerçekleştiremediği bir şeydir. Görüyoruz ki iki görüş arasındaki farkın dayandığı bir temel vardır. Demek ki köle veya hür durumda bulunan bazı kimse­ ler gerçekte tabiattan köle veya hür değillerdir; diğer taraftan da ikisi arasında bazı hallerde esaslı bir fark vardır ki bu fark bazı­ larının efendi olmasını, birinin itaat eden diğerinin tabiatın ba­ ğışladığı otoriteyi kullanan kimse olmasını uygun buluyor. Bu otoritenin kötü kullanılması her ikisi için de zaruridir; çünkü parça ile bütünün, ruhla bedenin menfaatleri birdir; köle ise efendisinin bir parçası, onun beden çatısının canlı fakat ayrı bir parçasıdır. Aralarındaki münasebet tabii' olduğu zaman dostturlar, menfaatleri müşterektir; fakat yalnız kanuna ve kudrete dayan­ dığı zaman bunun tersi olur. 7. O halde efendilik ile kanun koyuculuk aynı şeyler değildir ve bazılarının yanlış olarak sandığı gibi hükmed iş çeşitlerinin hepsi aynı şey değillerdir. Bunlardan biri tabiattan hür olanlara, d iğeri tabia ttan köle olanlara ait hükmediştir. Aile idaresi tek ki­ şinin hükmedişi (moııarkhia) dır, çünkü bütün aile bir başın ida­ resi altındadır. Halbuki devlet idaresi veya yasa hür ve müsavi insanların id aresidir. Efendilik öğrenilen bir şey değildir, efen­ diye efendi liğini veren tabiattır. Hür kişiler için de, köleler için de bu böyledir. Böyle olmakla beraber, efendilik bilgisi de köle------ 445

------

Kaan H . Ökten

•

1 255 b / 1 274 b

Aristote/es

lik bilgisi de olabilir. Kölelik bilgisi mesela Siraguza'da çocukla­ ra ev hizmetlerini ücret karşılığı öğreten öğretmenlerin yaptığı gibi olabilir. Böyle bir bi lgi kolu aşçılık ve daha buna benzer ayak hizmetlerini de içine alacak şekilde genişletilebilir. Çünkü bazı hizmetler diğerlerinden daha i tibarlı ve daha zaruri işler­ dir; atasözü nün de dediği gibi "Köle var kölecik var, efendi var efendicik var" . Fakat bütün bunlar köleliğe ait bilgilerdir. Bir de kölelerin nasıl kullanılacağını öğreten efendilik ilmi vardır, çünkü efendi­ lik köle sahibi olmak demek değil, köleyi kullanmak demektir. Fakat bu bilgi pek büyük veya yüksek bir şey değildir; çünkü kölenin yapacağı işleri emretmesini bilmekten ibarettir. İşte böylece, kol kuvvetiyle çalışanların üstünde bir durumda bulu­ nanlar ev işlerini görecek adamları olmakla kendilerini felsefe veya siyasete verebilirler. Köle sahibi olmak yani meşru bir şe­ kilde ve adaletçe köle sahibi olmak, gerek efendilik gerek köle­ lik bilgisinden başka bir şey değildir, çünkü hem harp, hem av­ cılık cinsinden bir şeydir. Efendi ve köle hakkında buraya kadar verdiğimiz bu izahat kafidir.

ÜÇÜNCÜ KİTAP ı.

Hükümetin mahiyet ve nevilerini araştırırken her şeyden ön­ ce devletin ne olduğunu tayin etmek gerektir. Bu konu ü zerin­ de şimdiye kadar münakaşa devam etmiştir. Bazıları hareket eden, karar veren devlet diyorlar, bazıları ise hayır devlet değil

olignrklıin veya tyrn1111os'tur diyorlar. Bundan başka görüyoruz ki devlet adamının ve kanun koyucuların bütün faaliyetlerinin yöneltildiği hedef hep devlettir; çünkü hükümet veya siyasi ya­ sa devletin halkı arasında bulunan belirli bir düzenden başka bir şey değildir. ------ 446

------

1 275 a

Poli tika

Fakat devlet mü rekkep bir şeydir. Her bütün gibi o da birçok parçalardan meydana gelm iştir, bunlar onu teşkil eden vatan­ daşlardır. Şu halde her şeyden önce meselemize vatandaş ne­ dir? Vatandaş kime denir? sorulariyle başlamamız gerektir. Çünkü bu noktada da birçok görüş farkları vardır. Gerçekte, bir demokraside vatandaş olan bir kimsenin oligarşide vatandaş sayılmaması mümkündür. Bir defa, herhangi bir şekilde vatandaş adını elde eden veya kendisine vatandaşlık hakları verilen kimseleri bir tarafa bıra­ kırsak şunu görüyoruz ki bir kimse sadece bir yerde oturduğu için vatandaş değildir; çünkü o yerde yabancılar ve köleler de oturmaktadır. Sonra, hukuk bakımından dava edebilen veya edilebilen kimse sadece bu yüzden vatandaş değildir, çünkü bir yabancı böyle bir haktan ticaret anlaşmaları sayesinde faydala­ nabilir. Kendilerine birer kefil bulmak suretiyle birçok yerlerde yabancılar, tam manasiyle değilse bile, bu gibi haklardan fayda­ lanmaktadırlar. Şu halde eksik bile olsa bunlar da vatandaşlığa iştirak ediyorlar demektir. İşte bundan dolayıdır ki yabancılardan başka henüz daha halk sicillerine girmemiş çocuklarla devlet işlerinden mütekait ihtiyarlara da vatandaş adını, mutlak manada olmaktan ziyade şartlı bir manada verebiliyoruz. Bunların sözü geçerken vatan­ daş demiyoruz; birisi için küçükler, diğeri için yaşlılar veya bu neviden bir şey d iyoruz. Bunlar için ne denirse densin bunun bi­ zim için pek fazla bir ehemmiyeti yok, çünkü ne kastettiğimiz anlaşılıyor. Bunlara benzer güçlükler, vatandaşlıktan çıkarılan­ larla sürgünler hakkında da i leri sürülebilir ve aynı şekilde kar­ şılığı verilebilir. Halbuki bizim tarif etmiye çalıştığımız vatan­ daş en dar manasiyle, bu gibi istisnaları kabul etmiyen vatan­ daştır. Bir kelime ile vatandaş adaleti ifa eden ve devlet makamı alan bir kimsedir. Fakat devlet makamlarının bazıları belirli devrelere m ahsustur ve bir kimse bunları iki defa işgal edemez veya ancak belirli bir zaman geçtikten sonra işgal edebil ir. Bazı------ 447

------

Kaan H . Öktl'n

•

1275 b

Ari5totı:/es

)arı ise sürekli bir şekilde işgal edilebilir, mesela hakimlik ve va­ tandaşlar meclisi azalığı gibi. Bunların devlet makamları olmadığı, bu vazifeleri işgal eden­ lerin hükümet otoritesinde payı olmadıkları ileri sürülebilir. Hal­ buki en yüksek hükümranlık kudretine malik olan bu kimselerin hiçbir otoritesi olmadığını iddia etmek gülünç bir şey olur. Bu noktada daha fazla dunnıyalım, çünkü bütün mesele bir kelime meselesinden başka bir şey değildir. Bizim istediğimiz hakimliği ve vatandaşlar meclisi azalığını da içine alacak genel bir terim bulmaktır. Mefhumu belirlemek için bu otoriteye "belirsiz ma­ kam" diyelim ve böyle bir makamı işgal edebilenlerin hepsine birden vatandaş adını verelim. Vatandaşın en geniş tarifi ve va­ tandaş denen kimselerin hepsine birden uyan terim budur. Bununla beraber, unutmamalıyız ki ayrı nevilere giren ve bi­ rincilik, ikincilik gibi sıraya tabi olan şeyler arasında müşterek denebilecek pek az taraf vardır. Hükümet şekillerinin ise biri­ birlerinden nevice ayrıldıklarını, bazılarının daha sonra olduk­ larını görüyoruz. Hatalı veya bozulmuş olanlar mükemmel olanlardan daha sonradır. (Bozulmuş olmaklıkla ne kasdettiği­ miz ileride izah edilecektir.) Şu halde, vatandaşlık da her hükü­ met şekline göre değişecektir. Bizim vatandaş tarifimiz ise de­ mokrasideki vatandaşlığa uygundur. Bu tarifin d iğer hükümet şekillerine uygun olması gerek­ mez. Çünkü bazı hükümet şekillerinde halk devleti kurucu bir parça değildir, daimi vatandaş meclisleri yoktur, ancak fevkala­ de zamanlarda toplanan meclisleri vardır. Davalar hakimler arasında sıra ile görülür. Mesela Lakedemonya' da mukavelele­ re ait davalara Ep/ıor' lar baktıkları ve bunları aralarında bölüş­ tükleri halde katil davalarını Gerontcs'ler (ihtiyarlar) görür, di­ ğer suçlara ait davaları ise başka hakimler göıür. Kartaca' da da buna benzer, belirli hakimler bütün davaları görürler. İ�te vatandaş tarifimizi bunları da içine alacak şekilde tadil edebiliriz. Çünkü diğer hükümet �ekillerinde hakimlik ve va------ 448

------

1 275 b

Poli tika

tandaş meclisi azalığı demokraside olduğu gibi gayrı muayyen bir şekilde bütün vatandaşlara ait değil, bilakis muayyen ma­ kamlardır. Bazı şeyler veya bütün şeyler hakkında karar ve hü­ küm vermek hakkı bu belirli makamları işgal edenlere veya on­ ların bazılarına verilmiştir. Şimdi vatandaşın ne olduğunu daha aydın olarak görüyoruz: devletin teşrii veya kazai işlerinde oto­ ritesi olan kimselere

o

devletin vatandaşı deriz; devlet ise ken­

dine yeten ve genel olarak hayatı için zaruri olan şeyleri elde edebilen vatandaşlar bütünüdür. 2. Halbuki günlük hayatta, ikisi de vatandaş olan baba ve ana­ dan doğan kimseye vatandaş denmektedir. Hatta bazıları daha da geriye giderek, meseıa iki, üç veya daha fazla nesil geriye gi­ derek onlardan doğanları vatandaş saymak fikrindedirler. Bu tarif, kısa ve pratik bir tariftir. Fakat bazı kimseler daha ileri gi­ derek soruyorlar: üç nesilden önceki baba ana nasıl vatandaş olmuşlardır? Mesela Leontini'li Gorgias kısmen gerçek bir kü­ çüklüğü i fade etmek, kısmen şaka maksadiyle şöyle demiş: " Harç yapanların yaptığı şeye nasıl harç denmişse, Lorissa va­ tandaşlarını da Lorissa testileri gibi Lorissa hakimleri i mal et­ miştir." Bununla beraber, mesele gerçekte basittir, yukarıdaki tarifimize göre bunların hükümette payı olmuşsa vatandaş ka­ bul edilir. Yoksa vatandaş olan bir babadan veya anadan doğ­ muş olmak vasfı devletin ilk halkına ve kurucularına tatbik edilemez. Hükümet şeklinde yapılan bir inkılaptan sonra vatandaşlık çerçevesine kabul edilenler meselesinde daha büyük güçlükle karşılaşırız. Mesela Atina' da Tyraııııos'ların kovulmasından sonra yaptığı inkılapta Kleisthenes bi rçok yabancıları, köleleri ve metoikos'ları kabilelere kabul ettirdi. Bu gibi hal lerde mesele, kimin vatandaş olduğu meselesi değil, bir kimsenin vatandaş olup olamıyacağı mesl'lesidir. Bundan ikinci bir mesele daha çı-

Kaan H . Ökten

•

A ristote/es

1 276 a

kıyor: Meşru bir şekilde vatandaş olmıyan kimsenin gerçekte vatandaş olmadığı iddia edilebilir. Çünkü meşru olmıyanla. yanlış, esassız, kalp, aşağı yukarı aynı şeylerdir. Bazı vatandaş­ ların haksız olarak devlet mevkilerine geldiklerini görürüz de haksız olarak makam sahibi olsalar bile onlara yine devlet me­ muru d iyoruz. Bizim tarifimize göre, vatandaş bir makam veya kudret sahibi olmak hadisesiyle tarif ediliyor; demek ki bir kim­ se (teşrii veya kazai) iktidar sahibi oldu mu bu tarife göre vatan­ daş oluyor. Şu halde Kleisthenes'in vatandaş yaptığı kimselerin vatandaş sayılmaları gerektir. 3. Bunların haklı veya haksız olarak mı vatandaş oldukları yu­ karıdaki münakaşamıza bağlı bir meseledir. Buna muvazi diğer bir mesele muayyen bir fiilin ne zaman devletin fiili sayılabile­ ceği meselesidir. Mesela oligarşide tiranlığa veya demokrasiye geçiş hallerinde görüldüğü gibi birçok kimseler bağlı oldukları mukaveleleri yapanın devlet değil Tiran olduğunu ileri sürerek mukavelelerini ve d iğer borçlarını yerine getirmekten kaçınmış­ lar, bazı hükümetlerin cebirle kurulduğunu, umumun menfaati için olmadıklarını iddia etmişlerdir. Halbuki demokrasiler için de bu tamamiyle böyledir. Çünkü onlar da cebir üzerine kuru lmuş olabilirler ve bu takdirde de­ mokrasi hükümetinin karar ve mukaveleleri oligarşi veya tiran­ lığın kararlarından meşruluk bakımından farklı olmıyacaktır. Bu mesele bizi başka bir meseleye daha götürüyor: acaba bir devlet ne zamana kadar olduğu gibidir ve ne zamandan itibaren başka türlü olmaya başlamıştır? Bu noktada sadece toprak ve nüfusu göz önünde tu tmak pek üstünkörü bir görüş olur, çün­ kü toprak w nüfus ayrılmış olabilir. Halkın bir kısmı bir yerde, bir kısmı başka bir yerde oturabilir. Bununla beraber, bu pek önemli bir mesele değildir; şu kadarını söyliyeyim ki devlet ke­ limesi hem devlet hem şehir demek olduğu için belirsizliğe se­ bep olmuştur. ------ 450

------

1 276 b

Politika

Daha da ileri giderek şu sual de ortaya atılıyor: bir yerde ya­ şayan kimseler nereden itibaren tek bir şehir (polis) sayılabilir? Hiç şüphesiz, bunun sınırı şehrin surları değildir, çünkü bütün Peloponnesos'u surlarla çevirmek mümkündür. Fakat mesela Babil'de olduğu gibi, bütün bir geniş saha içindeki nüfus bir şe­ nirden ziyade bir millet olur. Denildiğine göre Babil alındıktan sonra üç gün geçtiği halde şehrin bir kısmındaki halkın hala ha­ beri yoktu. Fakat bu meselenin daha iyi bir şekilde incelenmesi­ ni başka bir zamana bırakabiliriz; şehrin genişliğini, içinde yal­ nız bir sınıftan vatandaşlar mı, yoksa birçok çeşitlerden mürek­ kep bir millet mi olacağını devlet adamının bilmesi l azımdır. Fakat, aynı kimseler aynı yerde oldukları müddetçe, halkı aynı soydan oldukça mütemadi doğumlara ve ölümlere rağmen nasıl suyu durmadan değiştiği halde dere yine o dere, pınar yi­ ne o pınardır dediğimiz gibi o devlet yine aynı devlettir diyebi­ lecek miyiz? Yoksa insanların nesilleri nehirler gibi aynı kalıyor, fakat devlet değişiyor mu diyeceğiz? Devlet eğer bir nevi cema­ at ise, vatandaşlar arasında bir hükümet şekli halinde, bir birleş­ me ise hükümetin şekli değiştiği ve başka bir şekle girdiği anda devletin de artık eskisi gibi olmadığını kabul etmek lazımdır. Nasıl ki azası aynı olsa bile bir trajedi korosu komedi korosun­ dan farklıdır. Her birleşik ve karışık şey, karışma şekli değişti m i, aynı şe­ kilde biribirinden farklıdır. Mesela aynı seslerin armonisi Doria ve Phrigia tarzı kullanılışına göre ayrı olur. Eğer böyle ise, daha kuvvetle diyeceğiz ki bir devletin aynı olup olmadığı yasası (hükümet şekli) nin aynı olarak kalıp kalmamasından ibarettir. Halkı ister aynı olsun, ister baştan başa değişm iş olsun, devlete başka bir ad veya yine aynı ad verilebilir. Hi.ikümet şekli değiş­ tiği zaman, devletin taahhütlerini yerine getirip getirıniyeceği başka bir meseledir.

Kaan H . Ökten

•

A ristolcleo

1 277 a

4. Yukarıdaki mesele ile sıkı sıkıya ilgili başka bir mesele daha var: acaba iyi bir insanın fazileti ile iyi bir vatandaşın fazileti ay­ nı şey m idir? Bunun incelenmesine girişmeden önce, vatandaş­ lık fazileti nedir? Bunun hakkında genel bir fikir edinmemiz ge­ rektir. Bir gemideki gemiciler gibi vatandaş da cemaatın bir uz­ vudur. Fakat birlikte sefer eden gemiciler arasında çeşitli vazi­ feler vardır; mesela biri kürek çeker, başka biri dümen kullanır, bir diğeri gözcüdür, bir dördüncüsü başka bir ad taşır. Bunların her birinin kendine mahsus olan vazifesini tam manasiyle tarif etmek mümkün olmakla beraber, aynı zamanda hepsine şamil genel bir tarif de vardır. Çünkü hepsinin de müşterek bir hede­ fi vardır ki o da seferin selametidir. Bunun gibi, vatandaşlar arasında ne kadar fark olursa olsun cemaatin selameti hepsinin müşterek meselesidir. Cemaati ya­ pan ise yasa (devlet şekli) dir. Şu halde vatandaşın fazileti azası olduğu devlet şekline göredir. Birçok hüküınet şekilleri olduğu­ na göre, iyi bir vatandaş faziletinin de tek ve mükemmel olma­ sı mümkün değildir. Halbuki diğer taraftan iyi insanı yapan şey mükemmel fazilettir diyoruz. Şu halde, iyi bir vatandaşın iyi bir insanı yapan fazilete mutlaka sahip olması şart olmadığı mey­ dandadır. Aynı meseleye, en iyi hükümet şeklini i ncelemek suretiyle başka bir yoldan da yaklaşabiliriz. Çünkü eğer devletin bütün faziletlere malik iyi insanlardan mürekkep olmasına imkan yok­ sa, her vatandaşın kendine veri lmiş vazifeyi iyi yapması ve bu bakımdan fazilet sahibi olması gerekiyorsa, bütü n vatandaşla­ rın biribirinin aynı olmasına da imkan olmadığından iyi vatan­ daşın fazileti ile iyi insanın fazileti aynı şey olamaz. Mükemmel devlette herkesin iyi vatandaş fazileti olması lazımdır. Mükem­ mel devlet için bu zaruri bir şarttır. Fakat mükemmel devlette bütün vatandaşların iyi insan olması gerektiğini kabul etmedik­ Çl'

hepsinin iyi insan faziletine malik olmalarına imkan yoktur.

1 277

Politika

a

Devlet de, canlı varlıklar gibi, farklı parçalara ayrılır. Canlı varlığı yapan son unsurlar nasıl ruh ve bedense ve ruh nasıl akıl ve arzudan mürekkepse, aile nasıl koca ve karıdan; mülkiyet, efendi ve köleden meydana geliyorsa devlet de bütün bunlar­ dan ve biribi rinden farklı daha birçok şeylerden meydana gel­ miştir. Bundan dolayı bütün vatandaşların faziletlerinin aynı ol­ masına imkan yoktur; nasıl ki bir dans korosunda baş oyuncu­ nun mahareti, etrafındaki basit oyuncuların maharetinin aynı olamaz. Görülüyor ki iki nevi fazilet mu tlaka ve daima aynı şeyler değildir. Fakat acaba iyi vatandaşlık fazileti ile iyi insanlık fazi­ letinin bi rleşebileceği hal yok mudur? Buna şu cevabı verebili­ riz: İyi bir devlet adamı iyi ve hakim bir insandır, devlet adamı olacak kimsenin hakim bir adatn olması lazımdır. Bazı kimseler devlet otoritesine sahip olan kimselerin basit vatandaşlardan ayrı bir terbiye görmelerini bile istiyorlar. Kıralların çocukları binicilik ve askerlik talimleri ile terbiye edilmiyorlar mı? Devlet­ te hükmedecek olanların ayrı bir terbiye görmelerine kani imiş gibi, Euripides şöyle diyor: "Bana karışık sanatlar değil, devletin istediği sanatlar ge­ rek" . O halde, iyi bir devlet adamının fazileti iyi bir insanın fazile­ tinin aynı ise ve tebaa da devlet adamı gibi vatandaş ise vatan­ daşın faziletinin iyi insanın faziletinin daima aynı olmasına im­ kan yoktur; çünkü devlet adamının fazileti basit vatandaşın fa­ ziletinden farklıdır. İşte, belki de İason da, hükmetmeyince ken­ dini aç hissediyordu, çünkü basit bir vatandaş gibi yaşıyamıyor­ du, sözünü söyleten bu farkı görmesidir. Diğer taraftan denebilir ki hem hükmetmek hem de itaat et­ mek bir meziyettir, iyi bir vatandaşın fazileti her ikisini'de bil­ mektir. Eğer iyi insanın meziyeti hükmetmek, vatandaşın mezi­ yeti hem hükmetmek hem itaat etmek olduğunu kabu l edersek ------ 453

------

Kaan H. Öktt>n

•

Aristoteles

1 277 b

bu iki şeyin aynı derecede iyi olduğunu söyliyemeyiz. Hiç şüp­ hesiz bunların ikisi de iyi şeylerdir ve hükmedenle itaat edenin aynı terbiyeyi almaması lazımdır; şüphe yoktur ki, vatandaşın her ikisini de bilmesi, birini yaptığı kadar ötekini de yapması gerektir. Fakat şu şekilde: Efendilik otoritesi günlük hayatın ihtiyaçlarını sağlamak iş­ leriyle alakadar olduğu halde bunların nasıl sağlanacağını bil­ mesi icabetmez, o bunları yapacak olanları kullanır. Bunun dı­ şında kalan işler aşağılık işlerdir, mesela adlarının da gösterdi­ ği gibi kol kuvvetiyle çalışarak hayatını kazanan el zanaatkarla­ rı gibi (ki bunlara mihaniki işlerde çalışanlar da dahildir) muh­ telif zanaatlardaki kölelerin yaptığı adi işleri kasdediyorum. Bundan dolayıdır ki eski zamanlarda bazı kavimlerde ifratçı de­ mokrasi gelinciye kadar işçi sınıfı hükümet mevkilerine sokul­ mazdı. Şu halde, ne iyi insanın, ne devlet adamının, ne iyi vatanda­ şın -ara sıra kendi kendileri için yapmaları müstesna- bu gibi aşağı zanaatları öğrenmemeleri lazımdır. Eğer bunları daimi olarak yaparlarsa o zaman efendi ile köle arasında fark kalmaz. Fakat bizim bahsettiğimiz kaide bu deği ldir. Diğer bir otorite daha vardır ki bu, doğuştan hür ve müsavi olanlara tatbik edi­ len bir kaidedir. Bu otorite, süvari generalinin emrine itaat et­ mekle süvari generalliğini öğrenmek, piyade generalinin emri­ ne itaat etmekle piyade generalinin vazifelerini öğrenmek, bir tabur veya alayda basit bir asker gibi çalışarak tabur veya alay komutanlığını öğrenmek gibi devleti idare edenin itaat ederek öğreneceği siyasi otoritedir. "İtaat etmesini öğrenmemiş olan iyi komutan olamaz" sözünü ne güzel söylemişler. Şüphesiz ki bu iki şey biribirinin aynı değildir, bununla be­ raber iyi bir vatandaşın her ikisini de bilmesi, yani hür insan gi­ bi emir vermesini, hür insan gibi itaat etmesini bilmesi l azımdır. Vatandaşlık faziletleri bunlardır. Devleti idare edenin itidal ve adaleti vatand aşın itidal ve adaletinden farklı olmakla beraber, ------ 454

------

1 277 b / 1 278 b

Politika

iyi insanın fazileti bunların her ikisini de ihtiva eder. Çünkü hem hür hem de vatandaş olan iyi insanda bu faziletlerden yal­ nız biri, mesela yalnız adalet olmıyacak, biriyle emretmesini di­ ğeriyle itaat etmesini öğrendiği faziletlerin her ikisine de sahip olacaktır. Nasıl ki erkeğin itidal ve cesareti kadının itidal ve ce­ saretinden farklıdır. Bir erkek, cesur bir kadından fazla cesur değilse korkak sayılır; bir kadın da konuşmasını iyi insandan daha fazla baskı altına almazsa geveze sayılır. Aile hayatında erkeğin vazifeleri kadının vazifelerinden farklıdır; birinin vazi­ fesi kazanmak, ötekinin vazifesi muhafaza etmektir. Tedbirlilik yalnız emredene has olan bir meziyettir; çünkü diğer meziyetler aynı derecede hem emredene hem itaat edene aittir. İtaat edenlerin meziyeti tedbirlilik değil, doğru ve sağ muhakeme sahibi olmaktır. Onu flüt yapan bir kimseye benze­ tirsek, idare edeni flü tü çalana benzetebiliriz. İyi insanın meziyeti ile iyi vatandaşın meziyeti arasında bir fark olup olmadığı, bunların ne dereceye kadar biribirlerine benzer ve ne dereceye kadar biribirinden farklı olduğu mesele­ sinin cevabını bize bu münakaşa vermiş oluyor. 6. Bu meseleleri hallettikten sonra, şimdi kaç çeşit devlet teşki­ latı olduğunu, bunların neler olduğunu, aralarındaki farkları in­ celiyelim : B i r devletin yasası (politein) bühin makamlar v e bilhassa hepsinin üstünde bulunan makam bakımından devletin (polis) düzenlenmesidir, çünkü hakimiyet her yerde devletin hakim sınıfında (politeıımn) dır, hakim sınıf ise yasanın ta kendisidir. Mesela demokrasilerde hakim sınıf halktır; halbuki oligarşiler­ de azlık bir kısımdır. Buna göre bu iki hükümet şekli birbirin­ den farklıdır. Diğer hükümet şekillerini de aynı bakımdan ayı­ rabiliriz. İncelememize temel olarak önce siyasi cemaatin gayesinin ne olduğunu ve insan cemiyetlerini idare eden kaç çeşit hükümet ------ 455

------

Kaan

H . Ökten

•

A rı stoteles

1 279 a

olduğunu araştıralım. Bu eserin başlarında ev idaresi sanatı ile efendilik sanatını tari f ederken insanın tabiattan siyasi bir hay­ van olduğunu söylemiştik. Bundan dolayı insanlar, birbirlerinin yard ımına muhtaç olmadıkları zaman bi le, daima beraber yaşa­ mak isterler. Gerçekte, müşterek menfaatler insanları, hepsini mesut etti­ ği ölçüde birleştirir. Gerek fertlerin, gerek devletin başlıca hede­ finin bu olduğuna şüphe yoktur. Bazen de sadece bir arada ya­ şamak için insanlar birleşiyor ve sadece bu, siyasi cemaatin bağ­ larını kuvvetlendiriyor, çünkü hayatın kötü tarafları. Hepimiz göri.!.yoruz ki insanlar felaket ortasında bile hayata sarılıyorlar ve onda adeta tabii bir tat ve saadet buluyorlar. Otoritenin burada bahsetmek istediğimiz muhtelif çeşitlerini ayırmak güç değildir, çünkü şimdiye kadarki eserlerimizde bun­ ları ele al mış bulunuyoruz. Tabiattan tabiatın köle yaptığı kimse ile tabiatın efendi yaptığı kimsenin menfaati gerçekte bir olmak­ la beraber, efendinin idaresi her şeyden önce efendinin menfaati bakımından ve ancak ikinci derecede kölelik menfaati bakımın­ dandır, çünkü köle olursa efendinin efendiliği de kalmaz. Aile içinde karı ve çocukların idaresine gelince, ev i daresinin gayesi idare edilenlerin veya hem idare edilenlerin, hem idare eden efendinin iyiliğidir. Bununla beraber asıl gaye itaat eden­ lerin iyiliğidir. Tıpkı diğer sanatlarda, hekimlikte, ji mnastikte gördüğümüz gibi. Bu sana tlar ancak kazara sanatkarın kendisi­ nin iyiliği içindir. Çünkü jimnastik öğretmeninin ara sıra kendi kendisi için idman yapması, kaptanın daima tayfalardan biri ol­ ması mümkündür. Yoksa, jimnastik öğretmeni ve kaptan daima eline teslim edilmiş olanl ar için çalışır. Kaptan aynı zamanda tayfalardan biri, jimnastik öğretmeni jimnastik yapanlardan bi­ ri olduğu için kendisi ancak bu kimselerden biri ölüncedir ki ka­ zara onların faydalanışına iştirak eder. İşte devlet idaresinde de böyledir. Devlet, vatandaşlar ara­ sında müsavilik

ve

tam farksızlık esasına dayand ığı zaman dev-

1 279 a

Poli tika

Jet makamlarını her vatandaşın sı ra ile işgal edeceği kabul edi­ liyordu . Tabii bir düzen içinde herkes sıra bekliyerek diğerleri­ ne hizmet eder, sonra başkaları gelerek bu defa onun menfaati­ ne hizmet ederlerdi . Halbuki bugün iktidar mevkiinden ve dev­ let işlerinden elde edilen büyük kazanç yüzünden herkes, sanki m akamlarından ayrılır ayrılmaz hastalanacakınış veya bu mev­ kilerde bulunmak kendilerine daimi şifa veriyormuş gibi, hep bu mevkilerde kalmak istiyor. Gerçekte mevki peşinde koştuk­ larına hiç şüphe yoktur. Şu halde, ancak umumun iyiliğini güden hükümet şekilleri­ nin sağlam ve sıkı adalet esaslarına dayanan hükümetler oldu­ ğunu ve bu yüzden bunların gerçek hükümet şekilleri olduğu­ nu açıkça görüyoruz. Yalnız hakim sınıfın menfaatine hizmet eden hükümetler ise eksik ve bozulmuş hükümetlerdir, bu şekil idare efendinin kölesini idaresi gibidir, halbuki devlet hür in­ sanlardan mürekkep bir cemiyettir. 7. Bu noktaları prensip olarak koyduktan sonra şimdi, kaç hü­ kümet şekli olduğunu ve bunların neler olduğunu inceleyelim. Evvela gerçek hükürnet şekillerinin hangileri olduğunu göre­ lim, çünkü ondan sonra bozuk hükümet şekillerinin hangileri olduğunu görmek kolaylaşır. Yasa ve hükümet kelimeleri aynı şey demek olduğuna göre, devletlerde en yüksek kudret hükümet olduğuna ve bu kudret ya bir kişinin, ya birkaç kişinin ya bir veya birçok kişinin elinde olabileceğine göre bir kişi, birkaç kişi veya birçok kişi hüküme­ ti umumun menfaatine göre kullandıkları zaman o hükümet gerçek hükümet şekillerinden olur. Bir kişinin, birkaç kişinin veya birçok kişinin hususi menfaatleri bakımından hükmeden hükümetler bozulmuş hükümet şekilleridir. Çünkü eğer ger­ çekten vatandaş iseler, bütün vatandaşların devletin sağladığı faydalardan faydalanması lazımdır. ------ 457

------

Kaan H . Ökten

•

1 279 b

A risloteles

Bir kişinin hükmettiği hükümet şekilleri içinde umumun menfaatini güdene kırallık denir. Birden fazla ve az sayıda kim­ selerin idare ettiği hükümete "aristokrasi" denir, çünkü bunda iktidar en iyi kimselerin elinde bulunur ve bu iktidarı devletin ve fertlerin iyiliği için kullanır. Devleti umumun menfaatini gü­ derek halk i dare ederse ona da "cumhuriyet" denir. Bu tabiri kullanmamızın sebebi var. Bir kişinin veya birkaç kişinin faziletçe herkesten çok üstün olması mümkündür, fakat birçok faziletler arasında kalabalıklarda görülen harpçilik müs­ tesna, halkın bütün faziletlere aynı kemal derecesinde erişmesi güçtür. Bu yüzden bu hükümet şeklinde en yüksek kudret dev­ leti muhafaza için dövüşenlerin elinde bulunur, devletin idare­ sine bütün eli silah tutan vatandaşlar iştirak eder. Bir hükümet şeklinin bozulmuş olanları şunlardır: Kırallığın bozulmuş şekli tiranlık; aristokrasinin bozulmuş şekli oligarşi; cumhuriyetin bozulmuş şekli demokrasi. Tiranlık, yalnız hü­ kümdarın men faatini güden bir monarşi şeklidir. Oligarşi yal­ nız zengilerin menfaatini güder; demokrasi ise fakirlerin menfa­ atini güder. Fakat bunların hiçbiri umumun menfaatini gütmez. 8. Fakat, bu hükümetlerin her birini vasıflarının neler olduğu­ nu göstermek için burada biraz duralım. Bunu yapmak kolay bir iş değildir. Bütün ilimlerde yalnız ameliye ile kalmak yerine konuyu felsefi olarak inceliyen bir kimsenin hiçbir noktayı ih­ mal etmemesi ve bırakmaması, her şeyde gerçeği ortaya çıkar­ ması lazımdır. Demin dediğim gibi, tiranlık siyasi cemiyet üzerine tek efen­ dilik hükmü icra eden bir monarşidir; oligarşi hükümetin efen­ diliğini zenginlerin eline verir; demokrasi ise aksine mülk sa­ hipleri yerine fakirler hakimiyeti eller! ne aldıkları zaman mey­ dana gelir. İşte birinci güçlükle burada karşılaşıyoruz. Bu da bi­ raz önceki tari fimiz üzerine ortaya çıkıyor. Demokrasi çokluğun ------ 458

------

1 280

Politika

a

hükümetidir deniyor. Fakat ya çokluk zenginler olursa hükü­ meti eline geçirirse, bunun gibi, oligarşi azlığın hükümetidir de­ niyor. Fakat ya fakirler zenginlerden daha azınlık olur da kuv­ vetli olduklarından dolayı iktidarı ellerine geçirirlerse? Şu hal­ de bu muhtelif hükümet şekilleri arasında yaptığımız ayırışlar doğru olmıyacak. Farz edelim ki azlığa, zenginlik, çokluğa fakirlik ilave etsek ve hükümetlere ona göre ad versek, oligarşi zengin azlığın, de­ mokrasi fakir çokluğun hakim olduğu hükümetler olacağına göre, yine güçlük kalkmıyor. Çünkü eğer yegane hükümet şe­ killeri bu saydıklarımız ise, az evvel zikrettiğimiz diğer hükü­ metlere yani içinde zenginlerin çoğunluk, fakirlerin azınlık ol­ duğu ve her birinin hakim olduğu hükümetlere ne diyeceğiz? Akıl bize gösteriyor ki hakim sınıfın sayısının, demokraside olduğu gibi birçok ve oligarşide olduğu gibi az oluşu her yerde zenginin azlık, fakirlerin çokluk oluşundan ileri gelen bir tesa­ düf meselesidir. Şu halde bu iki hükümet şeklinin farklarının se­ bebi olarak gösterdiğimiz şeyler gerçek değildir. Çünkü demok­ rasiyle oligarşi arasındaki gerçek fark fakirlik ve zenginlik farkı­ dır. İnsanların servetlerinden dolayı hakim sınıf oldukları yer­ de, ister azlık ister çokluk olsunlar, hükümet şekli oligarşidir; fakirlerin hakim oldukları yerde ise demokrasidir. Fakat, demin dediğimiz gibi, hayatta zengin umumiyetle azlık, fakir çokluk­ tur; çünkü herkes hür olduğu halde ancak bazı kimseler zengin­ dir. Oligarşi ve demokrasi yarışları arasında devlete hakim ol­ mak bahsinde görülen daimi ayrılığın sebebi budur. 9.

Her şeyden önce oligarşi ve demokrasi hakkındaki umumi tarifleri ve bunların her birinde adaletin ne olduğunu inceliye­ lim. Herkes şu veya bu neviden mu tlaka bir adalete bağlıdır, yalnız tam ve mutlak manasiyle adaleti herkes anlamış ve ifade etmiş değildir. Mesela adaleti müsavat sayıyorlar; gerçi böyle------ 45 9

------

Kaan 1-1 .

Ökten

•

A ristotı:b

1 280 a

dir, ama bu mü savatı herkes arasında değil ancak müsavi olan kimseler arasında kabul ediyorlar. Bunun gibi müsavatsızlığı da adalet sayıyorlar, gerçekten böyledir, ama bunu herkes değil yalnız gayrımüsaviler için kabul ediyorlar. Kimler kastedildiği aydınlatılmadıkça bu gibi hükümler yanlıştır. İnsanlar kendile­ ri hakkında hüküm verdiklerinden, kendileri hakkındaki hü­ kümlerinde ise birçok kimseler daima yanıldıklarından bu böy­ le oluyor. Halbuki adalet eşya ile münasebet kadar şahıslarla münase­ beti iddia ettiği ve, "Ahlak" adlı eserimizde de söylediğimiz gi­ bi, adaletçe bir hareket hem eşyayı hem şahısları kucakladığı halde, bunlar eşya arasında müsavatı kabul ediyorlar da şahıs­ ların meziyeti meselesinde ihtilafa düşüyorlar. Sebebi biraz ön­ ce söylediğimiz gibi, kendi kendilerine ait meselelerde köhi hü­ küm veren kimseler olmaları, sonra her iki taraf da mahdut ve kısmi bir adaletten bahsettikleri halde mutlak adaletten bahset­ tiklerini sanmalarıdır. Çünkü bir sebepten, mesela servetçe mü­ savi olmıyanlar kendilerini her cepheden gayrimüsavi sayıyor­ lar; bir cepheden, mesela harp bakımından, müsavi olanlar ken­ d ilerini her cepheden müsavi sanıyorlar. Halbuki başlıca ve ana noktayı unutuyorlar. Eğer insanlar sırf zengin olmak için toplaşmış ve birleşmiş olsalardı devletteki yerleri servetlerine göre olacak ve o zaman oligarşi taraftarlarının görüşü hakim olacaktı. Ortaklığa bir mi­ na koyan kimsenin, doksan dokuz mina koyan kimse gibi yüz minalık resülmale veya kara iştirak etmesi haksızlık olurdu. Halbuki insanlar, devleti yalnız yaşamak için değil, mesut yaşamak için kurmuşlardır. Eğer yalnız yaşamak gaye olsaydı kölelerin ve hayvanların kurduğu topluluklara da devlet den­ mesi gerekird i . Halbuki onlar bu adı taşıyamazlar, çünkü onla­ rın ne saadette, ne de arzulardan müstakil yaşamak kudretinde yapıları yoktur. Devlet, ne sadece adaletsizliğe karşı muhafaza ve enıniyl'I için ku rulmuş bir ittifak, ne de mübadele ve ticaret

1 280 b / 1 281 a

Pol iti ka

maksadiyle ku rulmuş bir birliktir. Öyle olsaydı, Tyrrhenialı­ lar'ın, Kartacalılar'ın v.e ticaret anlaşmalariyle birleşmiş bütün kavimlerin bir devletin vatandaşları sayılması lazım gel irdi. Gerçi bunlar arasında ihracat hakkında anlaşmalar, birbirlerine saldırmıyacaklarına dair muahedeler, yazılı ittifak maddeleri var; fakat mukavele halindeki tarafların taahhütlerini yerine ge­ tirecek müşterek makamları yoktur; sadece her birinin kendine mahsus memurları vardır; bir devlet diğer bir devletin vatan­ daşlarının nasıl hareket edeceğine karışmadığı gibi muahedenin şartlarına dahil olan kimselerin yanlış veya kötü bir harekette bulunmalarına karışmaz; sadece bu devletlerin birbirlerine kar­ şı haksızlık yapmamalarına bakar. Halbuki iyi bir hükümet sağ­ lıyacak kimselerin asıl meselesi devlette fazilet fezahat mesele­ sidir. Şu halde sadece lafta değil gerçekte devlet derneğe layık olan bir devletin ilk düşüneceği şeyin fazilet olacağı meydanda­ dır. Çünkü böyle olmazsa siyasi cemaat, birbirlerinden uzak ka­ vimler arasındaki, askeri birleşmeden, sadece yer birliği olması bakımından bir fark gösteren, alelade bir birleşme olur. Sofist Lykophron'un dediği gibi, kanun "herkesin karşılıklı olarak haklarını garanti etmek"ten, basit bir mukaveleden başka bir şey olmaz ve vatandaşları iyi ve doğru vatandaş haline getire­ cek hiçbir gerçek kuvveti kalmaz. [ . . . ] 10. Fakat devlete kim hakim olacak? Bu halli güç bir meseledir. Devlete halk mı, zenginler mi, fazilet ve kabiliyetçe seçkin kim­ seler mi, faziletçe hepsine üstün bir kişi mi, bir tiran mı hakim olmalıdır? Bunlardan birinin tercih edilmesi aynı derecede güç­ lükler doğurmaktadır. Mesela sayıca çok olduklarından dolayı fakirler zenginlerin servetini aralarında paylaşsalar, bu adalet­ sizlik olmaz mı? Buna karşı : hayır, çünkü meşru hakimiyet sa­ hibi onu istedi, denecek, fakat bu adaletsi zlik değil de nedir? Sonra, zenginlerin bütün serveti alınsa ve çoğunluğun azınl ığın

Kaan H . Ökten

•

Aristote/es

1 281 a

servetini yeniden paylaşmasına devam edip gitse devleti mah­ vedecekleri meydanda değil mi? Fazilet elbette fazilet sahibi olanların mahvı, adalet elbette devletin yıkılması demek değil­ dir. Şu halde, böyle bir kanunun hakça olmadığı meydandadır. Eğer bu haksızlık olmasaydı, tiranların bütün yaptıklarının adaletçe yapıldığını kabul etmek gerekirdi . Çünkü halk zengin­ leri nasıl sıkıştınyorsa tiran da kudretini herkese karşı cebir şek­ linde kullanır. O halde azınlığın ve zenginlerin mi hakim olma­ sı doğrudur? Onlar da aynı şekilde halkı soyarlar ve her şeyle­ rini alırlarsa, bu adalet mi? Eğer bu adalet olsa, birinci şıkkın da adalet olması gerekirdi. Hiç şüphe yok ki bunların hepsi yanlış ve haksız. O halde iyiler mi hakim olmalı ve en yüksek kudreti ele al­ malı? Bu takdirde herkes bir nevi aşağılaştırılmış gibi olacaktır, çünkü devlet hizmetlerinin şerefini kazanamıyacaklardır; dev­ let makamlarını biz bir şeref sayıyoruz, eğer iktidar mevkiinde daima aynı kimseler kalırsa başkaları bu şereflerden mahrum bırakılmış olacaklardır. O halde en seçkin bir kişinin hakimiye­ ti ele alması mı daha iyi? Hayır, bu da yine bir oligarşidir, çün­ kü şeref mevkilerinden mahrum bırakılanların sayısı daha da arttırılmış oluyor. Bazıları diyebilirler ki iktidarı kanun yerine insanlığın ihtiraslarına daima bağlı olan bir kişiye vermek kötü bir şeydir. Fakat kanunun kendisi oligarşi veya demokrasi ka­ nunu ise bütü n bu güçlükleri çözmekte bunun bize ne faydası olabilir? Bunun bir faydası olmıyacak ve netice yine de aynı ola­ caktır? 11. Karşılaşacağımız diğer halleri başka yerde ele alacağız. Ha­ ki miyeti daima azlık olan en yüksek kimseler yerine kalabalık­ ların eline vermek tatmin edici bir hal tarzı olabi lir ve hiç kusur­ suz değilse bile gerçek bir unsuru var gibidir. Çünkü her fert ka­ labalıkta adi bir şahıstır, teker teker yüksek adamlardan üstün ------ 462

------

1 281 b

Politika

değilse bile topu birlikte alındığı zaman azınlık olan yüksek kimselerden daha iyi olmaları m ümkündür. Nasıl ki birçok kimselerin yardımı ile hazırlanan bir ziyafet bir kişinin kesesin­ den verilen ziyafetten daha iyi olur. Çokluk içinde her şahsın fa­ zilet ve tedbirde bir payı vard ı r. Birleştikleri zaman adeta birçok ayağı, eli ve duygusu olan tek kişi gibi olurlar. Adetler ve zeka için de böyledir. Bundan dolayıdır ki kalabalık musiki ve şiir eserleri hakkında tek kişiden daha iyi hüküm vermektedir; çün­ kü biri bir parçayı, öteki başka bir parçayı anlar, böylece hepsi birden bütünü anlar. Ayrı ayrı alındığı zaman fırçanın çizdiğinden de d aha güzel gözlü, tablodakinden daha güzel vücutlu kimseler bulunmakla beraber, tabiatta ayrı ayrı bulunan güzel şekillerin topunu tek bir şey halinde birleştiren bir tablo realiteden ne kadar ayrı ise, güzel çirkinden ne kadar farklı ise yüksek insan da kalabalık içindeki bir fertten o kadar ayrılır. Acaba her yerde ve her kala­ balıkta, kalabalıkla azınlık seçkinler arasında daima böyle bir fark var mı? belli değil. Bazı hallerde bunun böyle olduğunu id­ dia etmek imkansızdır. Aynı iddia hayvanlar için de doğrud ur. Fakat bu takdirde bazı insanlarla hayvanları ayıran nedir? dene­ cek. Bununla beraber, iddiamızın tatbik edilebileceği insan zümreleri pekala olabilir. Eğer böyle ise birinci meselemizle ona yakından bağlı olan ikinci meselemiz, yani zengin ol m ıyan, kabiliyet ve faziletçe seç­ kin olmıyan hür vatandaşlar kitlesinin kudreti ne olacaktır, me­ selesi halledilmiş oluyor. Bunlara devletin önemli makamları­ nın açılması tehlikesiz değildir, çünkü ahlaksızlıkları veya ser­ semlikleri yüzünden hatalara düşecekler, haksızlıklar yapacak­ lardır. Diğer taraftan onları bütün hizmetlerden uzaklaştırma­ nın da tehlikesi vard ır, çünkü çokluğun fakir olduğu ve devlet mevkilerinden uzaklaştırıldığı her devletin düşmanları mu tlaka bol olur. Biricik çıkar yol halk kitlelerine teşrii ve kazai işlerde bir yer vermektir ------ 463

------

Kaan H . Ökten

•

1 282

A ri�tole/es

a

Bundan ötürü Solon ve bazı kanun koyucular bu sınıf vatan­ daşlara devlet makamlarına geçecekleri seçme ve onlardan he­ sap sorma hakkını vermiş, fakat kendilerinin makam işgal etme­ lerine müsaade etmemiştir. Vatandaşlar meclisinde toplu bir halde bulundukları zaman oldukça akıllılık gösterirler. Kabili­ yet ve faziletlilerle karıştıkları zaman devlete faydalı olurlar, na­ sıl ki saf olmıyan bir gıda bazen saf gıda ile karşılaştırıldığı za­ man, az miktardaki saf gıdadan daha çok miktarda iyice bir gı­ da elde ed ilmiş olur. Fakat tek başlarına kaldıkları zaman bu sı­ nıf vatandaşlar hüküm vermeye salih değillerdir. Bununla beraber, halkçı hükümet şeklinde de bazı güçlükler vardır. Bir defa i tiraz olarak denebilir ki bir hastanın tedavisi hakkında hüküm verecek mevkide olan kimse ancak kendi has­ talığının tedavi edebilecek kimse yani hekim olabilir. Bütün d i­ ğer memleketlerde ve zanaatlarda da böyledir. Nasıl bir hekim­ den ancak hekim olanlar hesap sorabilirlerse, umumiyetle in­ sanların da ancak kendi küfüvleri tarafından sorguya çekilmesi lazımdır. Fakat hekimlik denince üç şey hatıra gelir: hastaya ba­ kan hekimler, tıbbın nazariyesiyle uğraşanlar, hekimlikte tahsil görmüş olan kimseler. Bütün sanatlar da aşağı yukarı böyledir. Hüküm verme hakkını sanatı tatbik edenlere olduğu kadar na­ zariyecilerine veriyoruz. Şimdi aynı fikri seçim meselesi i çin de ileri süremez miyiz? Çünkü yerinde bir seçiş ancak bilgi sayesinde yapılabilir. Mese­ la hendese meselelerinde hendeseci, gemicilik işlerinde kaptan doğru seçebilir. Hatta bazı kimseler bazı sanatlardan bi raz anla­ salar bile bu işlerin mütehassıslarından daha iyi hüküm verecek durumda değillerdir. Şu halde, bu iddiaya göre, ne devlet adamlarının seçilmesi ne de onlardan hesap istenmesi halk kit­ lesine emanet edilemez. Fakat yukarıda gösterdiğimiz sebepten dolayı, yani halk büsbütün aşağılaşmadığı takdirde, bu i tiraz yerinde sayılamaz. Çünkü mütehassıs kimselere nazaran tek tek her biri kötü hü------ 464

------

Politi ka

1 282 b

küm veren kimseler olmakla beraber bir kitle olarak onlar kadar iyi ve hatta onlardan daha iyidirler. Fazla olarak, bazı şeyler vardır ki onlar hakkında en iyi hükmü onları yapanlar değil, yapmasını bilmiyenler verir. Mesela bir evin kul lanışlılığı hak­ kında hüküm vermek yalnız evin mimarına mahsus değildir, onu kullanan yani evin sahibi ondan belki de daha iyi hüküm verecek durumdadır; nasıl ki bir geminin kaptanı dümen hak­ kında marangozdan, bir ziyafetin davetlileri yemekler hakkında aşçıdan daha iyi hüküm verebilirler. Bu meselede i leri sürülen itiraza bu kadarla yeter bir cevap vermiş bulunuyoruz. Fakat buna pek yakın başka bir itiraz daha var: aşağı insan­ ların kabiliyet ve faziletçe üstün kimselerden birçok meseleler­ de daha fazla kudret sahibi olmaları gari p bir şeydir. Hele dev­ let adamlarını seçmeleri ve onlardan hesap istemeleri büsbütün garip bir şeydir. Halbuki evvelce söylediğim gibi, bu vazifeler bazı devletlerde, vatandaşlar meclisi bu meselelerde en yüksek meclis olduğundan, halka bırakılmıştır. Ancak ufak bir mülki­ yet vasfını haiz olmak şartiyle her yaştan kimseler vatandaşlar meclisine girebilir, karar ve hüküm verebilir; ancak hazinedar­ lık ve komutanlık gibi yüksek devlet memurlukları için daha yüksek vasıflar aranır. Bu güçlük de öteki gibi halledilebilir ve demokrasilerin bu­ günkü düzeni gerçekten müdafaa edilebilir. Çünkü hakimiyet bir hakimin, bir senato azasının, ne de vatandaşlar meclisi aza­ sının elinde değil, mahkemenin, senatonun ve halkın elindedir. Fertler yani her senato azası, her hakim, her vatandaş bu üç he­ yetin sadece bi rer parçasıdırlar. Halkı, senatoyu ve mahkemeyi meydana getiren madem ki kalabalıktır, o halde çokluğun daha fazla kudrete sahip olması doğrudur. Bundan başka onların to­ punun birden geliri, büyük makamlar işgal eden tek veya birkaç kişinin mülkiyetinden fazladır. Bu konuda söyliyeceklerimiz bu kadardır, fakat ele aldığı­ mız birinci meselenin münakaşası bize en çok şunu göstermiştir ------ 465

------

Kaan H . Ökten

•

A rıstotcll's

1 282 b / 1 323

a

ki gerçekten iyi ve faydalı olması için kanunların her şeyin üs­ tünde tutulması lazımdır ve hakim veya hakimler her şeyi ku­ caklıyan umu mi esasların küçüklüğünden dolayı kanunların sa­ rih olamadığı noktalarda üstün olabilirler. Fakat gerçekten iyi ve faydalı olan kanunların neler olduğunu henüz aydınlatmış olmadığımız için mesele halledilmemiş olarak kalıyor. Kanunla­ rın iyiliği ve fenalığı, doğruluğu veya eğriliği devletlerin yasası­ na göredir. Açık olan tek nokta şudur ki kanunlar daima hükü­ metle i lgilidir ve bu takdirde gerçek hükümet şekillerinin mut­ laka adil kanunları olacak, bozulmuş hükümet şekillerinin de adaletsiz kanunları olacaktır.

YEDİNCİ KİTAP

1. En i y i hükümet şeklinin ne olduğunu iyice incelemek için her şeyden önce en iyi yaşayış şeklinin ne olduğunu tayin etmek lazımdır. Bu aydınlatılmadıkça en i yi hükümet şeklinin ne oldu­ ğu da belirsiz kalır. Çünkü beklenmedik ve olağanüstü şeyler olmadıkça, en iyi hayatın kendi şartlarının müsaadesi ölçüsün­ de ancak en iyi idare edilen hükümette yaşanması gerektir. Bun­ dan dolayı her şeyden önce herkesin en çok istiyeceği hayat şek­ linin ne olduğunu tayin etmemiz; ondan sonra da bu hayatı hem devlet, hem fert için aynı şekil de iyi olup olmadığını tayin etmemiz lazımdır. En iyi hayatın ne olduğunu, herkes için verdiğimiz dersler­ de uzun uzadıya anlatmış olduğumuz için burada sadece onla­ rı tekrarlıyacağız. İyilikleri, dış iyilikler, bedene ait iyilikler, ru­ ha ait iyilikler olarak üçe ayıran bölüşün yerinde olduğundan kimse şüphe etmiyeceği gibi, mesut bir insanda bunların üçü­ nün de bulunması gerektiğini kimse inkar etmez. Kendinde ce­ saretin, ölçülülüğün, adalet duygusu veya zekanın zerresi bu------ 466

------

1 323 b

Pol i tika

lunmıyan bir kimse, uçan sinekten ödü kopan bir adamın, aç ve­ ya susuz kaldığı zaman karnını doyurmak için her şeyi göze alan bir kimsenin, en aziz dostunu bir meteliğe satan bir kimse­ nin, akılca bir çocuk veya deli kadar zayıf ve kaçık olan bir kim­ senin kendini mesut saymasına imkan yoktur. Bunlar o kadar açık gerçeklerdi r ki bu sözleri işiten herkes derhal kabul eder; fakat şu veya bu iyil iğin miktar ve derecesi meselesinde fikirler ayrılır. Bazıları nca mesut olmak için pek az fazilet sahibi olmak yeter. Fakat zenginlik, mülk, kuvvet, şöhret ve saire isteklerinin sınırı yoktur. Bunlara, olaylara başvurmak suretiyle cevap verebil iriz ve kolayca ispat edebiliriz ki insanlar fazileti dış iyilikler sayesinde kazanmazlar veya devam ettir­ mezler. Saadet, ister zevkten, ister faziletten, ister her ikisinden ibaret olsun lüzumundan fazla dış iyilikleri olduğu halde yük­ sek vasıflardan mahrum bulunan kimselerden ziyad � kafaca kül türlü, karakterli kimselerde, ancak ölçülü derecede dış iyilik­ leri olanlarda bulunur. Bu yalnız tecrübelerin bize öğrettiği bir şey değildir, düşü­ nürsek bunun akla da uygun olduğunu hemen görürüz. Çünkü dış iyiliklerin her alet gibi bir sınırı vardır, faydalı şeyler lüzu­ mundan çok oldukları zaman ya zararlı veya faydasız bir hale gelirler; halbuki, ruha ait iyilikler ne kadar çok olursa o kadar çok (asfl yerine faydalı demek caizse) faydalıdır. Diğer bir şeyin en mükemmel haline naz uan bir şeyin en mükemmel halinin, bu haIJere karşılık olan tabiatları birbirin­ den ayıran üstünlük derecesiyle ölçüldüğünü ispata bile lüzum yoktur. Yani gerek mutlak olarak ve gerek bize nazaran ruh be­ denden veya maldan daha değerli bir şeyse, bunların en mü­ kemmel halleri arasındaki nispetin de öyle olduğunu kabul et­ memiz lazımdır. Bunun gibi dışa ait iyiliklerle bedene ait iyilik­ ler ancak ruh için istenir. Her akıllı insan ruhu bunlar için değil, bunları ruh i çin ister. O halde her insanın fazilet ve akla malik olduğu ve hareketi­ ni bunlara uydurduğu ölçüde mesut olduğunu kabul etmek la-

Kaan H . Ökten

•

1 324 a

A ristoteles

zım. Bu gerçeğin şahidi Tanrıdır. Çünkü o, herhangi bir dış iyi­ l ikten dolayı değil, kendindeki sınırsız mükemmellikten ve ken­ di özündeki iyilikten dolayı mesuttur. Talih ile saadet arasındaki fark da zaten buradadır. Çünkü dışa ait iyilikler kendiliğinden gelir. Bunları yapan tesadüftür. Halbuki kimse tesadüfle veya onun vasıtasiyle doğru ve akıllı olmaz. Bunun gibi ve aynı sebeplerden ötürü, en mesut devlet en iyi olan ve doğru hareket edenlerindir. Doğru hareket etme­ den mesut olunmaz ve ne fert ne devlet fazilet ve hikmet olmak­ sızın doğru hareket edemez. Şu halde bir devletin cesaret, doğ­ ruluk ve hikmetinin şekli ve özü ferde doğru, akıllı ve ölçülü de­ d irten vasıfların şekil ve özünün aynıdır. Giriş kabilinden söyleyeceklerimiz bu kadardır. Bunlara do­ kunmadan geçmek imkansızdı. Diğer taraftan da bunlarla ilgili bütün noktaları anlatmaya da i mkan yoktur. Bunlar başka bir bahse aittir. Netice olarak gerek fert ve gerek devlet için en mü­ kemmel hayatın faziletli hayat olduğunu, iyi hareketler yapacak kadar dış iyilikleri olan bir hayat olduğunu kabul edelim. Bu id­ d iamıza itiraz edecek olanlar varsa, bu eserde onlara cevap ver­ miyecek, itirazlarını daha sonra ele alacağız. 2. Şimdi şu meseleyi inceliyelim: ferdin saadeti ile devletin sa­ adeti bir midir, ayrı mıdır? Bu noktada da şüphe edilmez. İkisi­ nin aynı şey olduğunu kimse inkar edemez. Çünkü ferdin sa­ adetinin onun servetinden ibaret olduğunu kabul edenler, dev­ leti mesut eden şeyin de servet olduğunu kabul ediyorlar. Bir

tyra1111os'un hayatını en yüksek hayat sayanlar en mesut devleti en çok tebaaya hükmeden devlet sayarlar. Bir devleti en çok fa­ zileti için beğenenler ise, en faziletli devletin en mesut devlet ol· duğunu kabul ederler. Burada karşı mıza iki mesele çıkıyor: birincisi, bir devletin vatandaşı olmak mı, yoksa devlete bağlı olmıyan bir yabancı gi------ 468

------

1 324 b

Politika

bi yaşall).ilk mı daha iyidir? İkincisi, ister bütün fertlere siyasi haklar verilmesi isterse yalnız çoğunluğa siyasi haklar verilme­ si esasına göre olsun, en iyi hükümet şekli veya en iyi idare tar­ zı hangisidir? Politika düşünüş ve teorisinin asıl konusu ferdin iyiliği değil, devletin iyiliği olduğu için, biz de şimdi politikayı incelemekte olduğumuz için bu iki noktanın birincisi bizi ancak ikinci derecede ilgilendirirken, ikincisi asıl araştırmamızın ko­ nusunu teşkil eder. Şimdi kim olursa olsun herkesin en iyi hareket ettiği ve me­ sut olduğu yerdeki hükümet şeklinin en iyi şekil olduğu mey­ dandadır. Fakat faziletli hayatın en iyi hayat olduğunu kabul edenler bile şöyle bir sual soruyorlar: siyasi ve aktif bir haya$. dış iyiliklerden tamamiyle sıyrılmış bir hayattan yani bazı kim­ selerin filozofluğa en yakışır yaşayış şekli saydıkları düşünme hayatından daha iyi midir, değil midir? Bu iki tarzın yani filo­ zof hayatiyle devlet adamı hayatının her ikisi de gerek zamanı­ mızda, gerek d iğer zamanlarda faziletliliğe karşı en büyük ilgi­ yi gösteren kimseler tarafından üstün tutulmuştur. Bunların hangisinin daha iyi olduğu küçümsenecek bir mesele değildir, çünkü hikmetli insan hikmetli devlet gibi hayatını muhakkak en iyi gayeye göre düzenliyecektir. Bazı kimseler vardır ki bunlara göre başkalarına despotça hükmetmek en büyük adaletsizlik olduğu halde bunlara göre hükmetmek, adaletsizlik olmamakla beraber, insanın ferdi sa­ adeti için büyük bir köstektir. Bazıları ise bunun tam tersini ka­ bul ediyor. Bunlara göre insan için gerçek hayat aksiyon ve si­ yaset hayatıdır. Her fazilet hususi fertler tarafından olduğu ka­ dar devlet adamları ve hükümdarlar tarafından hayatta tatbik edilebilir bi r şeydir. Diğer bazıları ise yalnız keyfi' ve istibdatlı idarenin saadet olduğunu ve gerçekte bazı devletlerde kanunla­ rın gayesinin insanlara, komşularını hükümleri altına almak kudretini vermek olduğunu söylemektedir. Bundan ötürü birçok devletlerde kanunlar, ne kadar karışık bir durumda olursa olsun, bunların asıl güttüğü amacın tahak------ 469

------

Kaan

H. Ökten

•

A rı�totcb

1 324 b

küm etmek olduğu görülür. Mesela Lakedaimon ve Girit' te eği­ tim sistemi ve kanunların büyük bir kısmı daima harp göz önünde tu tularak kuru lmuştur. İhtiraslarını tatmin edebilen bü­ tün kavimlerde askerlik kudreti daima itibar görmüştür. Mese­ la İskitlerde, Perslerde Trakyalılarda ve Keltlerde de böyledir. Hatta bazı kavimlerde, mesela Kartacada, harp sevgisini uyan­ dıracak kanunlar bile vardır. Denildiğine göre bunlarda bir adam kaç savaşta bulunmuşsa o kadar yüzük takmak şerefini kazanırmış. Bir zamanlar Makedoya'da bir kanun vardı. Bu ka­ nuna göre hiç düşman öldürmemiş olan kimselerin yular tak­ ması lazımdır. İskitlerde hiç düşman öldürmemiş olanların, şö­ lende dolaştırılan kaseden su içmesi yasaktı. Harpçi bir kavim olan İbarialı lar'da bir kimsenin öldürdüğü düşman sayısı, me­ zarının etrafında toprağa dikil en deyneklerle gösterilirdi. Başka kavimlerde buna benzer birçok adetler vardır ki bunların bazı­ ları kanunlarla, bazıları geleneklerle yerleşmiştir. Fakat devlet adamını hep başkalarını, zorla hüküm ve emri altına alacak yolları tasarlamakla meşgul görmek, düşünen bir kafa için gerçekten tuhaftır . Kanuna uygun bile sayılmıyan bir şey nasıl olur da devlet adamının veya kanun koyucunun öde­ vi sayılabilir? Hakkı hiçe sayarak hükmetmek hiç şüphesiz meş­ ru olmıyan bir şeydir. Çünkü kuvveti olanın muhakkak hakkı olması gerekmez. Diğer bilim ve sanatlarda buna benzer hiçbir şey yoktur. He­ kimin hastalarını, kaptanın yolcularını kandırması veya zorla­ ması gerekmez. Halbuki birçok kimseler despotluğun gerçek bir siyasi şekil olduğunu sanırlar. Kendileri için haksızlık ve zarar­ lı saydıkları şeyi başkalarına yapmaktan utanmazlar. Bunlar kendileri için adaletli bir idare isterler, fakat başkaları için oldu mu umurlarında bile olmaz. Böyle bir hareket akla aykırıdır; meğer ki bir taraf doğuştan hükmetmek ve diğer taraf uşak olmak için yaratıl mış olsun. Bu ta kdirde bunların hükmetmeye hakl arı vcır, ama bü tün insanla-

1 325

Politika

a

ra değil, sadece mahkum yaratılmış olanlara hükmetmeye hak­ ları vardır. Nasıl ki yemek veya kurban etmek için insanları av­ lamıyoruz da yenmek veya kurban edi l mek üzere yaratılmış olan hayvanları, yani yenebilecek vahşi hayvan ları avlıyoruz. Yalnız başına yaşıyan bir şehir pekala iyi bir hükümetle ida­ re edilen bir şehir olabilir. Çünkü yalnız başına yaşıyan böyle bir şehir idaresinin ve kanunlarının iyi olması mümkündür. Böyle bir şehrin hükümetinin muhakkak harp veya düşmanla­ rını çiğnemek gayesiyle kurulmuş olması gerekmez; bu gibi şeylerden tamamiyle uzak olabilir. Şu halde açıkça görülüyor ki genel olarak şerefli bir şey sayılmakla beraber, harpçilik en üs­ tün amaç değil, sadece bir araçtır. İyi bir kanun koyucunun devletlerin, kavimlerin ve toplu­ lukların nasıl mesut olacağını, bunların erişebileceği saadetin ne olduğu nu araştırması lazımdır. Yapacağı kanunlar daima biri­ birinin ayın olacak deği ldir. Komşularına karşı onların kendi karakterlerine göre hareket etmesi, her birine karşı ne gibi ödev­ leri olduğunu bilmesi lazımdır. En iyi hükümet şeklinin güde­ ceği amacın ne olduğu meselesini i leride daha münasip bir şe­ kilde inceliyeceğiz. 3. Şimdi, faziletli hayatın en iyi hayat olduğunda birleştikleri halde bunun uygulanması işinde birebirlerinden ayrılanlara ce­ vap verelim. Bazı kimseler siyasi iktidarı reddederek hür insa­ nın hayatının siyaset adamının hayatından farklı ve en iyi hayat şekli olduğunu iddia ediyorlar. Bazıları ise siyaset adamının ha­ yatını en iyi hayat şekli sayıyorlar. İkinci görüşü kabul edenlerin iddiasına göre hiçbir iş yapmı­ yan kimse mesut olamaz. Faziletli hayat ise saadetten başka bir şey değildir. Biz bunların her ikisine de: kısmen haklısınız, kıs­ men yanılıyorsunuz diyebiliriz. Birinci görüşü tutanlar, bağın1sız insanın hayatının despot hayatından daha iyi olduğunu ka-

Kaan H. Ökten • A ristoteles

1325 b

bul etmekte haklıdırlar. Çünkü köleyi köle olarak kullanmakta veya her gün yapılması gereken şu veya bu iş hakkında emirler vermekte büyük ve asil hiçbir şey yoktur. Fakat her hükmediş şeklinin, m uhakkak efendinin köleye emir vermesi gibi despot­ ça bir şey olduğunu kabul etmek yanlıştır. Çünkü bu kitabın ba­ şında söylediğim gibi, tabiattan köle oluş ile tabiattan hür oluş arasında fark olduğu gibi, hür insanlara hükmetmek ile, köleye hükmetmek arasında da dağlar kadar fark vardır. Bunun gibi hareketsizliği hareketten üstün saymak da yan­ lıştır. Çünkü saadet faaliyettir. Doğru ve bilge adamın hareket­ leri, asli şeylerin gerçekleştirilmesinden ibarettir. Fakat bu prensipleri kabul ettiği halde, en üstün kudreti elin­ de tutan kimse en çok ve en asil işleri de yapabilecektir diyerek en üstün kudreti elde etmenin hayatta en yüksek şey olduğunu iddia edenler de bulunabilir. Eğer bunların dediği gibi olsaydı, idare yerinde olmak için bir kimsenin başkasına bir şey vermek yerine daima her şeyi kendi eline alması; babanın oğulu, oğulun babayı, dostun dostu hiçe sayması; en yüksek saadet amacı için kimsenin kimseyi düşünmemesi gerekirdi. Çünkü en iyi en çok istenen şeydir; en iyi ise saadetten başka bir şey değildir. Hırsızların ve yağmacıların en büyük iyiliğe erdiklerini ka­ bul edersek bu görüşte gerçek bir taraf bulunabilir. Fakat asla böyle bir şey olmıyacağı için bu görüşün sakat olduğunu anlı­ yoruz. Hükmeden kimse kocanın karısına, babanın oğullarına, efendinin kölelerine hükmedişi gibi hükmetmedikçe hareketle­ ri asla şerefli olamaz. Bundan dolayı kanunu çiğneyenler ka­ zançları ne kadar büyük olursa olsun, faziletten ayrılmakla kay­ bettiklerini asla telafi edemezler. Çünkü birbirlerine eşit olanlar arasında doğru ve şerefli olan karşılıklı olarak vardır; adaleti ve eşitliği yapan bu karşılıklı oluştur. Halbuki birbirine eşit olmıyan şeyleri birbirine eşit olanlara vermek, birbirine denk olmıyan şeyleri birbirine denk olanlara vermek tabiata aykı rıdır. Tabiata aykırı olan hiçbir şeyse iyi ola-

Poli tika

1 325 b / 1 33 1 b

maz. Şu halde faziletçe en yüksek olan ve en iyi hareketleri ya­ pan bir kimsenin arkasından gitmemiz ve ona i ltihak etmemiz lazımdır. Ancak onun fazilet kabiliyeti kadar hareket kabiliyeti de olması şartbr. Görüşümüz doğru ise ve saadetin faziletli hareketlilik oldu­ ğu kabul edilebilirse aktif hayatın hem devlet beraberliği hem fert için en iyi hayat olması l azımdır. Bununla beraber bazıları­ nın sandığı gibi aksiyon hayatının mutlaka başka şeylerle bir il­ gisi olması veya ancak sırf ameli' maksatlarla güdülen fikirlerin pratik sayılması gerekmez. Aksiyon hayatı bağımsız ve kendin­ den başka amacı olmıyan fikir ve d üşünüş hayatıdır. Çünkü fa­ ziletli hareket ve bundan ötürü aksiyon bir amaçtır; dış aksiyon­ larda bile hareketi yönelten akıl en gerçek anlamiyle hareket ha­ lindedir. Yine bundan ötürüdür ki kendi içine kapanmış dış ile ilgisi olmıyan devletlerin mutlaka hareketsiz olması gerekmez. Çün­ kü parçalarda da hareketlilik olabilir; yani devletin fertlerinin biribirlerine karşı birçok çeşitlerde hareket etmeleri mümkün­ d ür. Bu, fertler için de böyledir. Böyle olmasaydı kendinden başka ve kendinden üstün dış hareketi olmayan tanrının ve ka­ inatın mükemmellikten uzak olması gerekirdi. Görülüyor ki en mükemmel hayat fert için de devlet için de, bütün insanlar için de hep birdir. 13. Şimdi hükümetin kuruluşu konusuna tekrar dönerek mesut ve iyi idare edilen bir devletin hangi ve ne çeşit unsurlardan mürekkep olması gerektiğini tayin etmeye çalışalım. Her saadet iki şeyden ibarettir: biri doğru amacın ve hareket hedefinin seçilmesi; diğeri bu amacın araçları olan hareketlerin bulunmasıdır. Amaç araçlar birbirlerine ya uyarlar veya uy­ mazlar. Bazan insanın önünde doğru bir amaç bulunur da tatbi­ katta bu amaca varamaz. Bazı hal lerde ise, bütün araçlarda mu------ 473

------

Kaan H. Ökten

•

A ristofelt.'s

1 332 a

vaffak olunur da bunlar insanı kötü bir amaca götürür. Bazı hal­ lerde ise her ikisinde de muvaffak olunamaz. Mesela hekimlik sanatını alalım. Hekimler daima sağlığın özünü ve istenilen amacı sağlıyacak araçları anlamazlar. Bütün bilim ve sanatlarda gerek amaç ve gerek araçların aynı derecede kontrolümüz altı­ na girebilmesi lazımdır. Her insanın açıkça arzuladığı saadet ve iyiliği bazıları elde edebiliyor, bazıları ise tesadü f veya tabiat noksanı yüzünden bunları elde etmek nasip olmıyor. İyi bir hayat dış iyiliklerin el­ de edilmesini icabettirir. İyi durumda olanlar için daha az, daha kötü durumda olanlar için daha çok derecede bu lazımdır. Bazı­ ları da vardır ki mesut olmanın şartları ellerindedir de ta başlan­ gıçta tamamiyle hatalı yola gi rmişlerdir. Amacımız en iyi hükü­ met şeklini yani bir şehrin en iyi idare edi lebileceği h ükümeti bulmak olduğuna göre ve ancak en çok saadete kavuşabilecek olan bir şehir en iyi idare edi lebilen şehir olduğuna göre saade­ tin özünü tayin etmemiz gerektiği meydandadır. Alıliik'ta ileri sürdüğümüz fikirlerin eğer bir değeri varsa sa­ adeti şarta bağlı olarak değil, mutlak olarak faziletin gerçekleş­ mesi ve tam tatbiki olduğunu görmüştük. "Şarta bağlı" terimini zaruri fiilleri, "mutlak" terimini de kendiliğinden iyi olanı gös­ termek için kullanmıyorum. Mesela adalet fiilini alalım. Haklı olarak verilen ceza ve tedip iyi fiillerdir. Fakat bunlar sırf kaçı­ nılamaz fiil ler oldukları için iyi fiillerdir. Ne fertlerin ne de dev­ letlerin bunlara hiç başvurmak zorunda kalmamaları çok daha iyi olurdu. Halbuki amacı şeref ve ruh iyiliklerinde bolluk olan fiiler mutlak olarak iyi olan fiillerd ir. Şarta bağlı fiiller ancak şer­ rin ehveni olan fiillerd ir. İyi bir adam fakir, hasta bile olsa, ha­ yatın daha bir sürü dertleri i çinde bile bulunsa yine iyi bir adam olabilir; fakat saadete ancak bunun tersi olan şartlar içinde eri­ şebilir. Alıliik'ta söylediğimiz gibi, iyi adam, fazileti, dış iyilikle­ ri mu tlak iyilikler derecesine yükselten adamdır. Onun diğer iyilikleri ku llanış tarzının da mu tlak anlam ında yüksek ve iyi

1 332 b

Politika

olması gerektiği meyd andadır. Bundan dolayıdır ki bazı kimse­ ler dış iyil ikleri saadetin sebebi sanırlar, halbuki bu, mükemmel bir lura çalınışını çalanın ustalığına değil, aletin kendisine atfet­ meye benzer. Bu söylediklerimizden çıkan netice şudur ki devlete kanun koyucunun bazı şeyleri hazır bulması, bazı şeyleri de kendisi hazırlaması lazımdır. Bundan dolayıdır ki devleti yapan unsur­ lardan talihe bağlı olan şartlar bulunsun isteriz; çünkü talihin elinde böyle bir kudret olduğunu kabul ediyoruz. Halbuki öte yandan devlette fazilet ve iyilik bir tesadüf işi değil, bilgi ve ira­ de eseridir. Bir şehir ancak onun hükümetinde yeri olan vatan­ daşlar iyi old uğu zaman faziletli olur. Öyle ise biz de insanın nasıl faziletli olduğunu araştıralım. Çünkü ayrı ayrı vatandaşla­ rın değil de bütün vatandaşların faziletli olduğunu farzetsek bi­ le i kinci şık daha iyidir. Çünkü hepsinin fazileti her birinin fazi­ letine bağlıdır. İnsanları iyi ve faziletli yapan üç şey vardır: tabiat, alışkan­ lık, akıl. Bir defa her insanın başka bir hayvan olarak değil, in­ san olarak doğması lazımdır. İkincisi gerek beden ve gerek ruh bakımından belirli bir karakteri olması lazımdır. Fakat bazı özellikler vard ır ki bunların doğuştan bulunmasında fayda yok­ tur, çünkü alışkanlıklar bunları değiştirir. Tabiatın verdiği bazı şeyler vardır ki alışkanlık bunları iyi veya kötü yapar. Hayvan­ ların çoğu tabiat hayatı yaşar, ancak ufak tefek noktalarda alış­ kanlığın tesiri altındadırlar. Akıl ise ancak ve ancak insanda bu­ lunur. Şu halde tabiat, alışkanlık ve aklın birbirleriyle uygunluk halinde olması lazımdır. İnsanlara akıl yol gösterirken birçok şeyleri tabiat ve al ışkanlığın tersine yapması mümkündür. Han­ gi tabiatların kolaylıkla kamın koyucuların elinde şekle sokula­ bileceğini daha önce gösterm iştik. Bundan başkası terbiyenin işidir. Biz bazı şeyleri alışkanlıkla, bazı şeyleri öğrenmekk> ya­ parız. ------ 475

------

Kaan H. Ökten • A ristoteles

1 332 b

14.

Her siyasi cemiyet hükmedenlerle hükmedilenlerden mü­ rekkep olduğu için şimdi bu iki şeyin birbirine karşı olan duru­ munun sıra ile değişmesi mi yoksa hep olduğu gibi kalması mı gerektiğini araştıralım. Vatandaşların terbiyesi ister istemez bu soruya vereceğimiz cevaba göre değişecekl'ir. Eğer bazı kimseler bazı kimselerden, Tanrıların veya kahra­ manların insanlardan üstün oluşu derecesinde üstün iseler, ya­ ni bazı kimseler bazı kimselerden birincisi vücutça ikincisi ruh­ ça daha üstün iseler ve böylece hükmedenlerin hükmedilenler yanında üstünlüğü su götürmez bir şekilde ise daima bir sınıfın hükmetmesinin, diğerlerinin onlara hizmet etmesinin çok daha iyi olduğu meydandadır. Fakat bu erişilmez bir şey olduğuna göre ve Skylaks'ın Hintlilerde bulunduğunu iddia ettiği gibi, kı­ ralların tebaalarına göre belirli bir üstünlükleri olmadığına göre bütün vatandaşların aynı derecede hükmeden ve hükmedilen sırasını savmasının birçok sebeplerden ötürü zaruri olduğu meydandadır. Eşitlik birbirlerine benzer kimselerin aynı mu­ ameleyi görmeleridir; adalete dayanmıyan hiçbir hükümet du­ ramaz. Adalet bulunmazsa memlekette herkes elbirliği ederek ayaklanır. Halbuki bir hükümeti elinde tutanların bütün düş­ manlarının topundan fazla sayıda olması imkansız bir şeydir. Böyle olmakla beraber idare edenlerin idare edilenlerden üs­ tün olması gerektiği de inkar edilemez. Bunun nasıl gerçekleşti­ rileceği, idare edenlerle edilenlerin hükümette nasıl yer alacağı kanun koyucuların düşüneceği bir şeydir. Bu konuya evvelce dokunmuştuk. Yaşlı ile genç arasında (bunlar gerçekte aynı ne­ viden olmakla beraber) bir fark yapmakla tabiatın kendisi seç­ me prensipini vermiştir. Yani tabiat bunların birini idare ede­ cek, diğerini idare edilecek şekilde yapmıştır. Hiç kimse kendi­ ni genç iken hükmedilmiş görmekten canı sıkılmaz ve kendini hi.ikmedilenlerden daha iyi saymaz; hele gereken yaşa geldiği zaman kendisi de aynı imtiyazdan faydalanacaksa. ------ 476

------

1 333 a

Politika

Demek ki bir bakımdan hükmedenlerle hükmedilenler bir­ dir; diğer bir bakımdan ayrıdır. Bu yüzden bunların terbiyeleri­ nin hem bir hem ayrı olması lazımdır. Çünkü iyi hükmetmesini öğrenen bir kimsenin her şeyden önce itaat etmeyi öğrenmesi gerektiğini herkes bilir. Bu eserin ilk parçasında söylediğim gi­ bi hükmedenlerin usulüyle hükmedi lenlerin usulü ayrı ayrıdır. Bunların birincisi despotça hükmehne, ikincisi serbestçe hük­ metme usulüdür. Bazı emirler emredilen şey bakımından değil emredilişlerindeki maksat bakımından birbirlerinden ayrılırlar. Bundan dolayı işçilik gibi gözüken birçok ödevler bunları ya­ pan hür gençler için bir şereftir. Çünkü işler iş olarak şerefli ve­ ya şerefsiz diye ayrılmazlar, yapılışlarındaki maksada göre şe­ refli veya şerefsiz olurlar. Fakat dediğimiz gibi vatandaşın fazi­ leti ile idare edenin fazileti iyi insan fazileti olmak bakımından bir olduğuna göre ve aynı insanın önce idare edilen sonra idare eden olması lazım geldiğine göre kanun koyucunun bunların iyi insan o lmasına dikkat etmesi, bunu hangi vasıtalarla gerçek­ leştireceğini düşünmesi ve en iyi hayatın gayesinin ne olduğu­ nu göstermesi lazımdır. İnsan ruhu iki kısma ayrılır. Birinde akıl vardır, diğerinde akıl olmamakla beraber ona uyabilir. Biz bu iki kısmın faziletle­ rini kendinde taşıyan bir kimseye iyi adam diyoruz. Amacın bunların hangisinde bulunacağı bu ayırıcımızı kabul edenlerce üyelinde duru lacak bir nokta değildir. Çünkü gerek tabiat ve gerek sanat dünyasında aşağı daima daha iyi veya daha üstün içindir. Daha iyi ve daha üstün ise akıl sahibi olandır. Akıl da, her zamanki ayırış usulümüzle iki kısma ayrılabilir: amell akıl, nazari akıl . Bunun gibi fiiller de ikiye ayrılır. Tabiat­ tan üstün kısma ait olan fiillerin, ruhun her kısmına veya sade­ ce ayırd ığımız bu iki kısmına malik olan kimseler için daha iyi olması l azımd ır; çünkü insanın elde edebileceği en yüksek amaç o insan için en üstün tu tulan amaçtır. Böylece bütün hayat iki kısma ayrılabilir: çalışmak ve boş oturmak, harp ve sulh, zaruri ve faydalı fiil lerle şerefli fiiller. Şu ------ 4 77

------

Kaan H. Ökten

•

/\ rısl otc/cs

1 333 b

veya bu kısımdan olan fiillerin üstün tutulması ister istemez ru­ hun ve onun fiillerinin şu veya bu kısmının üstün tutulması gi­ bidir. Sulh için harp olması, boş oturmak için çalışmak, şerefli şeyler için faydalı ve zaruri şeyler olması lazımdır. İşte devlet adamının kanunları yaparken bütün bunları göz önünde tutması lazımdır. Ruhun kısımlarını, bunların görevle­ rini ve her şeyden önce en iyi amacı düşünmesi lazımdır. İnsan­ ların yaşayışlarının ve fiillerinin çeşitliğini de hatırlaması lazım­ dır. Çünkü insanların iş yapması, harbe gitmesi lazım; ama boş oturmak ve sulh daha da iyidir. İnsanların zaruri ve faydalıyı yapmaları lazımdır; fakat gerekli olan işler daha da iyidir. İşte her yaştaki çocukların ve adamların bu prensiplere göre yetişti­ rilmeleri lazımdır. Halbuki hükümetlerinin en iyi oluşu ile ün almış olan bu günkü Hellen'ler ve onların hükümetlerini kuran kimseler bile en iyi amacı göz önünde tutarak kanunlarını ve terbiye usulle­ rini yapmış gözükmüyorlar. Onlar da kötü bir zihniyetle daha ziyade faydalı ve karlı gözüken şeylere düşmüşlerdir. Zamanımızdaki birçok yazarlar da buna benzer bir görüşü kabul ediyorlar. Bunlar Lakedaimonlular'ın hükümetini beğeni­ yorlar, harp ve tahakkümü biricik amaç olarak kabul eden ka­ nun koyucularını övüyorlar. Bu, delillerle çürühilebilen ve o za­ mandan beri de olaylarla çürütülmüş olan bir doktrindir. Çün­ kü birçok kimseler birçok devletleri kendi hükümleri altına al­ maya ve böylece ellerine bir sürü servet kaynakları geçirmeye çalışıyorlar. Bu sebepledir ki Thibron ve Lakedaimonlular'ın hükümeti hakkında yazı yazmış olanlar bunların sert bir haya­ ta alışmak suretiyle büyük bir kudret sahibi olmalarından dola­ yı hükümet kurucularını övüyorlar. Halbuki şimdi bunların im­ paratorluğu ellerinden gi tmiştir ve hiç de mesut değildirler. De­ mek ki, hükümet kurucuları da haklı değilmiş. Kendi kanunla­ rını sayarken ve kimse kendilerine karışmazken şimdi hayatla­ rının t'n iyi kısmını kaybetmek duru muna düşüş ne kadar gü­ lünçtür. ------ 4 78

------

1 334 a

Poli tika

Bu yazarlar, fazla olarak, kanun koyucuların uygun görmesi gereken hükümet çeşidi hangisi olduğu noktasında da yanıl­ mışlardır. Çünkü hür insanların hükümeti asfl bir şeydir ve des­ potça hükümetten daha çok faziletli olmayı gerektirir. Vatan­ daşlarını, komşularının memleketlerine saldırmak ve onları efendi olmak üzere terbiye eden bir dev let ne mesut sayılır, ne de onun kanunlarını yapanlar övülebilir. Çünkü bu çok kötü bir şeydir. Aynı prensipe göre, her vatandaşın imkan bul unca ke;... ­ di devletinde iktidarı elde etmeğe çalışacağı meydandadır. La­ kedaiınonlular büyük bir itibar kazanmış olan kıra! Pausanias'ı buna kalkışmakla suçlandırınışlardı. Böyle bir şeyi güden pren­ sipler ve kanunlar ne devlet adamlığına uyar, ne faydalıdır ne de doğrudur. Kanun koyanların, gerek fertlerin ve gerek devletin hayrına en çok uyan şeyleri vatandaşların kafasına yerleştirmeleri la­ zımdır. Savaşı, köle edil meye müstahak olmıyan insanları köle haline sokmak amacı ile öğretmemelidir. Savaş her şeyden ön­ ce, ancak başkalarının kölesi olmamak için yapılmalıdır. Aynı zamanda, hükümetin vatandaşların iyiliği için çalışmasına dik­ kat etmesi, halkı despotça idare etmek maksadını gütmemesi la­ zımdır. Nihayet, ancak köleliğe müstahak olanların efendisi ol­ mağa çalışmalıdır. Gerek olaylar, gerek akıl gösteriyor ki hükü­ met kuranın askerlik vesair işlerde alacağı bütün tedbirler sakin bir hayat ve sulhu sağlamak için alınmalıdır. Militarist devletle­ rin çoğu ancak savaş halinde kendilerini emniyette hissederler; fakat imparatorluk kurdukları zaman bunlar çökerler. Sulh za­ manında, kul lanılmıyan bir kılıç gibi, paslanırlar ve keskinlikle­ rini kaybederler. Bunda kabahatli olan, hükümetin kanunlarını yapanlardır. Çünkü onlar sulh içinde yaşamanın yollarını gös­ termemişlerdir. 15. Madem ki fertlerin ve devletlerin amacı birdir, o halde en iyi insanla en iyi devletin amaçları da iyi olması lazımdır. O halde,

Kaan H . Ökten

•

Aristoteles

1 334 b

her ikisinde de sakin bir hayata mahsus faziletlerin bulunması gerektiği meydandadır, çünkü, kaç kere söylediğim gibi sulh sa­ vaşın; dinlenmek çalışmanın amacıdır. Fakat boş durmak ve kendini yükseltmek yalnız boş zaman­ lara mahsus faziletlerle geliştirilmez. Aynı zamanda çalışma ha­ yatına mahsus bazı faziletlerle de geliştirilir. Çünkü boş kalabil­ mek için birçok hayat ihtiyaçlarını sağlamak lazımdır. Bu yüz­ den devletin ölçülü, cesur ve dayanıklı olması gerektir. Gerçek­ ten atasözünün dediği gibi "kölelere huzur yoktur"; tehlikelere erkekçe karşı koymasını bilmiyenler ise her türlü düşmana köle olurlar. Çalışma hayatı için cesaret ve dayanıklılık; dinlenme hayatı için fikir fazileti; her ikisi için ölçülülük ve doğruluk bil­ hassa sulh ve sükun zamanlarında şarttır. Çünkü harp, insanla­ rı adaletli ve ölçülü olmaya zorladığı halde refah ve sükun in­ sanları şımartır. O halde rahata ve her şeye kavuşmuş insanların, mesela, şair­ lerin dediği gibi, "saadet adaları"nda oturanların bilhassa adalet­ li ve ölçülü olmaya ihtiyaçları vardır. Bolluk içinde yaşadıkları öl­ çüde boş zamanları olan bu insanların bilhassa felsefeye, ölçülü­ lüğe ve adalete ihtiyaçları vardır. Mesut ve iyi bir devletin de ay­ nı faziletleri olması gerektiği meydandadır. Hayatın iyiliklerini kullanmasını bilmiyenler bunları sulh zamanında da kullana­ mazlar. Bu gibiler ancak harp halinde üstünlüklerini gösterirler. Sulh ve sükun halinde iken adeta köle gibidirler. Bu yüzden La­ kedaimonlular'ın anladığı anlamdaki fazileti övemeyiz. Çünkü bunlar en yüksek iyilik anlayışında herkesle birlik olmakla bera­ ber, bunları ancak tek bir faziletin kullanılmasiyle elde etmek im­ kanı olduğu kanaatinde herkesten ayrılırlar. Bu iyiliklerin ve on­ lardan faydalanmama onların araçları olan faziletlerden edinilen faydalanmadan üstün olduğu meydandadır. Şimdi, bunların na­ sıl ve ne gibi araçlarla sağland ığını araştıralım. Yukarıda tabiat, alışkanlık ve aklın üç esas şart olduğundan bahsetmiş ve vatandaşların karakterinin nasıl olması gerektiği------ 480

------

1 334 b /

1 337

Politika

il

ni söylemiştik. Fakat terbiyenin akıl eğitimi ile mi, alışkanlık eği ti mi ile mi başlıyacağını tayin etmemiz lazımdır. Çünkü bu iki şeyin daima biri birine uygun olması gerekir. Bunlar birbirle­ rin·e uydukları zaman ahenklerin en mükemmelini meydana ge­ tirirler. Akıl yanlışlar yapabilir ve en yüksek hayat idealine eriş­ miyebilir. Alışkanlığın da buna benzer bir tesiri olabilir. Bir de­ fa şurası meydandadır ki her şeyin olduğu gibi doğuşun da bir başlangıcı vardır ve beli rli bir başlangıcın amacı diğer bir ama­ cın başlangıcıdır. İnsanda akıl ve zeka tabiatın varmaya çalıştı­ ğı amaç olduğuna göre vatandaşların doğuşunu ve olgunlaşma­ sını bunları göz önünde tutarak düzenlemek l azımdır. İkincisi, insan iki kısımdan, yani ruh ve bedenden mürekkep olduğu gi­ bi ruhun da iki kısmı vardır: akli olan ve akliolmıyan kısımlar ki bunların da her birine ayrı birer hal karşılık olur: zeka ve iş­ tiha. Beden oluş sırasında ruhtan önce olduğu gibi akli olan da akli olmıyandan öncedir. Bunun ispatı hiddet, irade ve arzunun daha doğuştan itibaren çocuklarda köklü bulunması, zeka ve anlayışın ise ancak büyüdükçe gelişmesidir. Bu yüzden bedenin bakımı ruhun bakımından önce gelmeli, daha sonra da iştihala­ rın eğitimi gelmelidir. Bununla beraber bu, aklın eğitimi için, bedenin bakımı da ruhun bakımı içindir.

SEKİZİNCİ KİTAP 1.

Kanun koyucuların göz önünde tutacağı e n önemli işin, gençliğin eğitimi olduğundan kimse şüphe edemez, zira bunu ihmal eden bir devlet en büyük hatayı işlem iş olur. Her vatan­ daş, içinde yaşadığı hükümd şekline uyacak tarzda yetiştiril­ melidir. Çünkü her hükümetin, kendine has olan, kendi temeli­ ni teşkil eden ve kendisini yaşatan bir karakteri vardır. Demok­ rasinin karakteri demokrasiyi, oligarşinin karakteri oligarşiyi

Kaan H. Ökten

•

Aristoteles

1 337 b

yaratır. Bu karakter ne kadar iyi olursa, hükümet de o kadar iyi olur. Her meleke ve sanatın yapılabilmesi, önceden alışma ve ye­ tişmeye bağlıdır. Fazilet için de bunun böyle olduğu meydanda­ dır. Her devletin tek gayesi olduğuna göre, eğitimin de herkes için tek ve aynı olması, fert için değil umum için olması gerekti­ ğine şüphe yoktur. Halbuki zamanımızda böyle yapılmıyor; herkes kendi çocuklarını kendi kendine ve ayrı olarak terbiye ediyor; kendince en iyi olan ayrı şeyler öğretiyor. Halbuki, herkesin ilgilendiği şeyler üzerinde öğretim bütün vatandaşlar için bir olmalıdır. Hiçbir vatandaşın kendi kendine ait olduğunu sanmamalı­ yız; bütün vatandaşlar devlete aittir. Her vatandaş, devletin bir parçasıdır. Her parçanın bakımı, bütünün bakımından ayrı ola­ rak düşünülemez. Bu noktada Lakedaimonlular en çok övülme­ ye değer; çünkü onlar çocuklarının eğitimine çok önem verirler, bunu devletin bir meselesi sayarlar. 2. E �itimin kanunla düzenlenmesi ve devlete ait bir iş olması inkar edilemez; fakat bu devlet eğitiminin karakterinin ne olaca­ ğı, gençlerin nasıl yetiştirileceği incelenecek bir konudur. Çün­ kü şimdiye kadar faziletli ve mükemmel bir hayat yaşamak için nelerin öğrenilmesi gerektiği meselesinde anlaşmaya varılma­ mıştır. Bunun gibi, eğitimin zeka ile mi, yoksa ahlakla mı ilgi­ lenmesi gerektiği de aydınlanmamıştır. Bugünkü eğitim sistemi karmakarışık bir durumdadır. Han­ gi temelden hareket edileceğini kimse bilmiyor. Eğitimin amacı hayatta pratik değeri olan şeyler mi, ahlaklılık mı, yüksek bilim­ ler mi olmalıdır7 Üçünün de taraftarları var. Sonra eğitimin va­ sıtaları meselesinde de tam bir anlaşma yoktur. Faziletin ne ol­ duğu hakkında birbirinden farklı görüşleri olanların, faziletin tatbiki meselesinde de biribirinden ayrı görüşleri ileri sürecek­ leri meydandadır. ------ 482

------

1337 b

Politika

Çocuklara hayatta gerçekten faydalı olacak şeylerin öğretil­ mesi gerektiğine şüphe yoktur, ama hepsi için değil. Çünkü hür insanların yaptıkları işlerle hür olmıyanların işlerini birbirin­ den ayırmak lazımdır. Çocuklara, ancak aşağılaştırmadan kul­ lanacakları ve faydalanacakları bilgiler vermek lazımdır. Hür insanların vücudunu, ruhunu ve kafasını fazileti tam anlamiyle kullanamıyacak hale getiren her meslek, her sanat veya bilim aşağılıktır. Bunun için biz, vücudu bozan sanatlara aşağılık sa­ natlar diyoruz. Keza para ile yapılan bütün işlere aşağılık işler d iyoruz, çünkü bunlar kafayı bozan ve aşağılaştıran sanatlar­ dır. Bundan başka, hür insanlar i Çin elde edil.mesi pek yerinde olmakla beraber ancak belirli bir derecede yerinde olan serbest bilimler vardır. Hür insanlar bunları en mükemmel şekli ile el­ de etmek için kendini harcamakla yine aynı kötü neticeler mey­ dana gelir. Sonra, bunlarda güdülen amacın da önemi vardır. Eğer bir kimse, bir şeyi sırf kendisi veya dostları için veya yük­ selmek maksadiyle yapar veya öğrenirse bu hür insana yakışır bir şey sayılır. Halbuki aynı şey başkaları için yapılırsa aynı ha­ reket köle ve uşak işi sayılır. Bugünkü öğretim kanunları, yuka­ rıda da işaret ettiğim gibi, kısmen e fendice, kısmen uşakça bir mahiyet taşır.

-------

483

------

1 354

a

RETORİK* (1. 1-3;

il.

1; 22; III. 1-2; 12-19)

BİRİNCİ KİTAP

1. Retorik, Diyalektiğin eşdeşidir. Her ikisi de, aşağı yukarı, bütün insanların genel bilgi alanı içine giren ve belli bir bilime ait olmayan şeylerle ilgilidir. Dolayısıyla, herkes şöyle ya da böyle kullanabilir bunları; çünkü bir dereceye kadar, bütün in­ sanlar zaman zaman görüşleri tartışma ve doğrulama, kendile­ rini savunma ve başkalarına karşı çıkma girişiminde bulunur. Sıradan insanlar bunu ya rastgele ya da a lışkanlıkla ve edinil­ miş alışkanlıklar yüzünden yapar. Her iki yol da olanaklı oldu­ ğuna göre, konu dizgesel bir biçimde açıklıkla ele al ınabilir, çünkü bazı konuşmacıların pratikle, bazılarınınsa kendiliğin­ den başarılı olmalarının nedenini araştırmak mümkün; ve böy­ le bir araştırmanın, bir sanatın işlevi olduğu konusunda herkes düşünce birliğinde olacaktır. imdi, bugün retorik üzerine geçerli olan incelemelerin sahip­ leri, bu sanatın ancak bir bölümü üzerinde durmaktadır. İnan­ dırma tarzları bu sanatın tek gerçek öğeleridir; bunun dışındaki her şey yalnızca ikinci önemdedir. Bununla birlikte, bu yazarlar, retorik inandırmanın tözü olan örtük tasımlar [c11 tlıy111c11ıt!/** *

t\ rislotl'lcs, /frıorik,

8. B a sı m,

�-c,·. Mehmet

H . Doğan, Y,1pı K redi Yayınları, k

tanbul: 2006. *' Kö�eli p.ırantL'/ içindeki i fa dl'k•r Çl'\'İ rn1l'n !Malından metm· ekk•nmi�ti r.

Kaan H . Ökten

•

1354 b

A ristoteles

üzerine hiçbir şey söylememekte, fakat temelde asli olmayan şeylerle uğraşmaktadırlar. Önyargı, acıma, öfke ve benzeri coş­ kuların uyandırılmasının temel olgularla hiçbir ilişkisi yoktur, bunlar durumu yargılamakta olan insana kişisel bir çağrıdan başka bir şey değildir. Sonuç olarak, bugün bazı devletlerde -özellikle de iyi yönetilen devletlerde- konulmuş olan duruşma kuralları her yerde uygulansa, bu gibilerin söyleyecek hiçbir şe­ yi olmazdı . Hiç kuşkusuz, bütün insanlar yasaların böyle kural­ lar belirlemesi, emretmesi gerektiğini diişiiniiyor, ama bazıları da Areopagus mahkemesinde olduğu gibi kendi düşüncelerini uygulamaya sokuyor ve asli olmayan şeyler üzerine konuşmayı yasaklıyor. Doğru yasa ve töre budur. Yargıcı öfkeye, hasete ya da acımaya sürükleyerek yolundan saptırmak doğru değildir bir marangozluk kuralı da kullanılmadan önce çarpıtılabilir. Yi­ ne, bir davacının ileri sürülen olayın böyle olduğunu ya da böy­ le olmadığını, meydana geld iğini ya da gelmediğini göstermek­ ten başka yapacak şeyi yoktur açıkçası. Bir şeyin önemli mi önemsiz mi, haklı mı haksız mı olduğu konusuna gelince, yar­ gıcın davacılardan talimat almayı kesinlikle reddetmesi gerekir: yasa yapıcının henüz belirlemediği bu gibi noktalarda kendisi karar vermek zorundadır.

·

İmdi, iyi yapılmış yasaların bütün bu noktaları elden geldi­ ğince belirlemesi ve yargıçların kararına mümkün olduğunca az şey bırakması çok önemlidir; çeşitli nedenleri vardır bunun. Ön­ ce, yasa yapma ve adaleti uygula � a yeteneğinde olan, aklı ba­ şında bir ya da birkaç insan bulmak, bu türden çok sayıda insan bulmaktan daha kolaydır. Sonra, yasalar uzun düşüncelerden sonra yapılır, oysa mahkemelerdeki kararlar kısa süre içinde ve­ rilir, bu da davayı gören kişilerin, adaletin ve kişisel çıkarların isteklerini gereğince yerine getirmelerini zorlaştırır. En büyük neden de, yasa yapıcının kararının bireysel değil geleceğe dö­ nük ve genel olması; meclis ve jüri üyelerininse, önlerine getiri­ len belli davalarda karar vermeyi keııdi görevleri olarak kabul ------ 486

------

1 354 b

Retorik

etmeleridir. Bunlar çoğu kez, dostluk duygularının, nefretin ya da kişisel çıkarların etkisinde o kadar kalabilirler ki, hakikati açık olarak göremeyebilirler ve yargılarına kişisel hoşnutluk ya da acı gibi düşüncelerin gölgesi düşebilir. Şu halde, biz diyoruz ki, yargıcın elinden geldiğince az şeye karar vermesi gerekir. Fa­ kat bir şeyin olduğuna ya da olmadığına, olacağına ya da olma­ yacağına, öyle ya da böyle olduğuna ilişkin sorular, yasa yapıcı bunları önceden göremeyeceği için, mutlaka yargıca bırakılma­ lıdır. Eğer bu böyle ise, 'giriş'in ya da 'anlah'nın ya da konuş­ manın öteki bölümlerinin içeriklerinin ne olması gerektiği gibi başka sorunlar üzerine kurallar koyan herhangi bir kimsenin, asli olmayan şeyler üzerinde, sanki bunlar sanata aitmiş gibi, fi­ kir yürütüyor olacağı besbellidir. Bu yazarların burada uğraş­ tıkları tek soru, yargıcın belli bir ruh haline nasıl sorulacağıdır. Bunların, hatibin kendine özgü inandırma tarzları üzerine bize söyleyecek hiçbir şeyleri yoktur; yani, örtük tasımlarda nasıl us­ talık kazanılacağına ilişkin söyleyecek hiçbir şeyleri yoktur. Dolayısıyla, politik söylevle adli söyleve aynı dizgesel ilkele­ rin uygulanmasına ve ilkinin, özel kişilerin ilişkileriyle ilgili olanlardan daha soylu bir iş, bir yurttaş için daha uygun bir şey olmasına karşın, bu yazarların politik söylev üzerine hiçbir şey söylemedikleri, fakat hepsinin mahkemede savunma yapar gibi kitapçıklar yazdıkları sonucu çıkar ortaya. Bunun nedeni, poli­ tik söylevde, asli olmayan şeyler üzerinde konuşmaya karşı da­ ha az vesile olmasıdır. Politik söylev, daha geniş konulardan söz ettiği için, ilkesi olmayan uygulamalarda adli tartışmalar­ dan daha az kullanılır. Politik bir tartışmada, bir yargı oluşturan bir insan, kendi yaşamsal çıkarları hakkında bir karar veriyor demektir. Bu yüzden olguların, bir önlemin destekleyicisinin ileri sürdüğü şeyler olduğu hal ler dışında, herhangi bir şeyi ka­ nıtlamasına gerek yoktur. Adli tartışma söylevinde, bu yeterli değildir; burada amaçlanan şey dinleyicinin kazanılmasıdır. Karar verilecek şey başka insanların işleridir, öyle ki, önce ken------ 487

------

Kaan H . Ökten

•

A ri�to teles

1 355

a

di kanılarına yönel ik, yan tutarak dinleyen yargıçlar, kendi ara­ larında karar verecek yerde tartışmacılara teslim olurlar. Dola­ yısıyla, daha önce de söylediğimiz gibi birçok yerde, mahkeme­ lerde konu dışı konuşmalar yasaktır; halk meclisinde bir yargı oluşturmak zorunda olanlar bunu pekala önleyebil irler. Bu durumda retorik üzerine çalışmanın, tam anlamıyla, inandırma tarzlarıyla ilgili olduğu açıktır. İnandırma bir tür gösteridir, çünkü bir şeyin gösterilmiş olduğunu düşündüğü­ müzde tam olarak inanmış oluruz. Hatibin gösterdiği bir örtük tasımdır, buysa genel olarak inandırma tarzlarının en etkili ola­ nıdır. Örtük tasım, bir tür tasımdır [syllogism, kıyas - Ç.N.], her türden tasımın üzerinde durmaksa, hiç ayrımsız, diyalektiğin işidir, ya tümüyle diyalektiğin ya da onun dallarından birinin. Bu nedenle, bir tasımın nasıl ve hangi öğelerden yapıldığını en iyi bilen kişinin, bir de, konusunun ne olduğunu ve katı mantı­ ğın tasımından hangi bakımlardan ayrıldığını daha iyi öğrenir­ se, örtük tasımlarda da en ustalaşmış kişi olacağı açıkça çıkar or­ taya. Neyin gerçek olduğu, neyin yaklaşık olarak gerçek olduğu aynı yetiyle kavranır; burada, insanların neyin gerçek olduğunu anlamak için yeterli doğal içgüdüsü olduğu ve hakikate genel­ likle ulaştıkları söylenebilir. Dolayısıyla hakikat üzerine iyi bir tahmin yapan insan, olasılıklar üzerine de iyi bir tahmin yapa­ caktır. Retorik üzerine yazan sıradan kişilerin, asli olmayan şeyler üzerinde durdukları gösterilmiş bulunuyor artık; bir de, söyle­ vin adli tartışma dalına neden daha çok eğilimli oldukları. Retorik, (l) gerçek olan şeylerle doğru olan şeyler karşıtları­ na üstün gelecek doğal bir eğilime sahip olacağı için, yararlıdır; öyle ki, yargıçların kararı, olması gereken kararlar değilse, ye­ nilgi, konuşmacıların kendi hatasıdır ve bu yüzden de suçlan­ maları gerekir Ayrıca, (2) en tam bilgiye sahip olmak bile, bazı dinleyicik•r önünde, söylediğimiz şeylere inanılmasını kolaylaş­ tırmaval aktı r. Çünkü bilgiye dayalı kanıt, öğrenim gerektirir ve ------ 488

------

1 355

Rl'torik

b

bir şey öğretilemeyecek kişiler de vardır. Bu durumda burada, inandırma ve kanıtlama tarzı olarak, halktan bir dinleyici kitle­ sini nasıl yönlendireceğimizi tartışırken Topikıı'da gözlem lediği­ miz gibi, herkesin bildiği kavramları kullanmamız gerekir. Da­ hası, (3) bir sorunun karşıt yanlarında, tıpkı kesin uslamlamayı kullanabildiğimiz gibi inandırmayı da ku llanabilmeliyiz, uygu­ lamada onu her iki şekilde kullanabilelim diye değil (çünkü in­ sanları yanlış olan şeye inandırmamamız gerekir}, olguların ne olduklarını açıkça görebilelim ve bir başkası dürüst olmayan bir biçimde tartışıyorsa, onu yalanlayabilelim diye. Başka hiçbir sa­ nat karşıt sonuçlar çıkaramaz; ancak diyalektik ve retorik yapa­ bilir bunu. Bu iki sanat, yansız olarak karşıt sonuçlar çıkarır. Yi­ ne de, temelde yatan olgular zıt görüşlere aynı derecede yatkın değildir. Hayır; gerçek olan şeylerle ötekilerden daha iyi olan şeyler, doğaları gereği, kanıtlanması ve inanılması daima daha kolaydır. Yine, (4) mantıklı konuşmanın kullanılması, kolla­ rın-bacakların kullanılmasından daha ayrı bir insanı özellikken, bir insanın konuşma ve akıl yoluyla kendini savunamadığı için değil de, kolları-bacaklarıyla kendini sa vunamadığı için ayıp­ lanması gerektiğini savunmak saçma bir şeydir. Böyle bir ko­ nuşma gücünü haksız bir biçimde kullanan birinin büyük zarar vereceği söylenerek karşı çıkılırsa, lııı, erdem dışında bütün iyi şeylere, her şeyden önce de güç, sağlık, varlık ve önderlik gibi en yararlı şeylere karşı ayrım gözetmeksizin yapılabilecek bir suçlamadır. Bir insan bunları doğru bir biçimde kullanarak en büyük yarar sağlayabilir, yanlış bir biçimde kullanarak da en büyük zararı verebilir. Bu durumda, retoriğin belirli bir tek konu sın ıfına bağlı ol­ mayıp diyalektik kadar evrensel olduğu açıkça ortaya çıkar; ay­ nı zamanda yararlı olduğu da açıktır. Dahası, işlevinin yalnızca inandırmada başarı sağlamak değil, daha çok bu başarının, her tikel durumun koşu lların ın izin verdiği kadar, yakınına ulaşma yollarını bulmak oldu kça açıkça ortaya çıkar. Bu yönden bütün --

�.-

489

--

--

Kaan H . Ökten

•

1 355 b

A ristoteles

öteki sanatlara benzer. Örneğin, tıbbın işlevi bir insanı yalnızca yalnızca sağlıklı kılmak değil, aynı zamanda onu sağlığa giden yolda olabildiğince iyi bir duruma getirmektir; hiçbir zaman tam sağlıklı olamayanlara bile çok iyi bir sağırım vermek ola­ naklıdır. Bundan başka, gerçek ve sözde inandırma yollarını birbirinden ayırmanın da aynı sanatın işlevlerinden biri olduğu açıktır, tıpkı gerçek ve sözde tasımı ayırmanın, diyalektiğin işle­ vi oluşu gibi. Bir insanı 'sofist' yapan, onun yetisi değil, törel amacıdır. Bununla birlikte, retorikte, ' retorisyen' terimi ya ko­ nuşanın sanat hakkındaki bilgisini ya da törel amacını tanımla­ yabilir. Diyalektikteyse bu farklıdır: bir insan, belli türden bir törel amacı olduğu için 'sofist'tir, buna karşılık bir 'diyalektis­ yen' törel amacı olduğu için değil, yetisi olduğu için 'diyalektis­ yen'dir. Şimdi Retoriğin kendisinin dizgesel ilkelerinin -önümüze koyduğumuz hedefe ulaşmanın doğru yöntem ve yollarının- ne olduğunu görelim. Sanki yeniden başlıyormuş gibi yapmalı ve daha fazla ilerlemeden retoriğin ne olduğunu tanımlamalıyız. 2. Retorik, belli bir durumda, elde var olan inandırma yollarını kullanma yetisi olarak tanımlanabilir. Bu, başka herhangi bir sa­ natın işlevi değildir. Bunun dışındaki her sanat kendi konusuna değgin öğretim ya da inandırmada bulunabilir; örneğin tıp, sağ­ lığın ve sağlıksızlığın ne olduğu; geometri, oylumların özellik­ leri; aritmetik, sayılar üzerinde; aynı şey diğer sanat ve bilimler için de geçerlidir. Fakat biz retoriğe, bize sunulan hemen hemen her konu üzerinde inandırma yollarını kullanma gücü olarak bakıyoruz; işte bunun için de, teknik karakteriyle, onun herhan­ gi bir özel ya da kesin bir konu sınıfı ile ilişkili olmadığını söy­ lüyoruz. [ . . . ] ------ 490

------

Retorik

1 358 a-b

3. Retorik, konuşmaları dinleyen üç sınıf dinleyiciye göre üç bö­ lüme ayrılır. Çünkü konuşma isteminin üç öğesinden -konuş­ macı, konu ve seslenilen kişi- konuşmanın amacını ve hedefini belirleyen bu sonuncusu, yani dinleyicidir. Dinleyici, ya geçmiş ya da geleceğe ait şeyler üzerinde bir karar verme durumunda olan bir yargıç ya da bir gözlemci olmalıdır. Meclisin bir üyesi gelecek olaylar üzerine, bir jüri üyesi geçmiş olaylar üzerine ka­ rarlar alır: oysa yalnızca hatibin ustalığı üzerine karar veren ki­ şiler gözlemcidir. Bundan da şu sonuç ortaya çıkar: üç türlü söy­ lev vardır

-

(1) politik, (2) adli ve (3) törensel gösteri söylevi.

Politik konuşma bizleri ya bir şeyi yapmaya ya da yapma­ maya iter: kamu meclislerine seslenen kişiler gibi özel danış­ manlar da bu iki yoldan birini tutar. Mahkemelerdeki konuşma bir kişiye ya saldırır ya da onu savunur: bu iki şeyden biri ya da diğerinin, bir davada daima taraflarca yapılması gerekir. Tören­ sel gösteri söylevi birini ya över ya da kötüler. Bu üç tür retorik farklı üç zaman türüne işaret eder. Politik söylev gelecekle ilgi­ lidir: lehine ya da aleyhine konuştuğu, bundan sonra yapılacak şeyler üzerinedir. Yasada, bir davadaki taraf geçmişle ilgilidir; yapılmış olan şeylerle ilgili olarak, biri öbürünü suçlar, öteki ise kendini savunur. Tören hatibi, doğruyu söylemek gerekirse, şimdiki zamanla ilgilidir, çünkü herkes aynı z�manda geçmişi anımsatmayı ve gelecek hakkında tahminler yapmayı çoğu kez yararlı görürse de, o sırada varolan şeylerin durumunu göz önünde turarak ya över ya da suçlar. Retoriğin, her biri bu üç türden birine giren üç amacı vardır. Politik hatip, önerilen bir eylem yolunun uygunluğunu ya d a zararlı olduğunu tanıtmayı amaç edinir; eğer onun kabulünü zorluyorsa, yararlı olacağına dayanarak yapıyordur; önerinin doğru ya da haksız, onur verici ya da onur kırıcı olduğu gibi bü­ tün diğer noktaları, ana düşünceye yardımcı ya da bağlı şeyler olarak sunar. Bir davada taraflar, bir eylemin haklılığını ya da

Kaan 1-1 . Öktm

•

A ris lolelı!s

1 359 a

haksızlığını saptamayı amaçlar, onlar da bütün diğer noktaları buna yardımcı ya da bağlı şeyler olarak sunarlar. Bir insanı öven ya da ona sald ıranlar, onun onurlu ya da tersi olduğunu kanıtlamayı amaçlarl ar, bütün diğer düşünceleri bu amaçla ilgi­ li olarak ele alırlar. Üç tür retoriğin, sırasıyla yukarda saydığımız üç amaca yö­ nel ik olması, konuşmacıların bazan başka hiçbir şeyi kanıtlama­ ya çalışmayışlarıyla gösterilir. Örneğin, davalı hazan bir şeyin olduğunu ya da kendisinin birine zarar verdiğini yadsımaz. Ama haksız bir şey yaptığını da hiçbir zaman kabul etmez; yok­ sa bir yargılamaya gerek olmayacaktı . Aynı şekilde, politik ha­ tipler de çoğu kez, d inleyicilerine uygunsuz bir yol tutmalarını ya da uygun bir yol hıtmamalarını salık verdiklerini kabul et­ mek dışında her itirafı yaparlar. Bir kentin suçsuz insanlarını köle yapmanın, o kente lıaksızlık olup olmadığı sorusu onları hiç mi hiç rahatsız etmez. Bu gibi durumlarda bir insanı öven ya da kötüleyenler, onun davranışlarının uygun olup olmadığını akıl­ larına getirmez de, çoğu kez, onun onur verici şeyi yapmak için kendi çıkarını gözardı etmiş olmasını gerçek bir övgü nedeni yaparlar. Örneğin, bunun ölüm demek olduğunu bildiği, bunu yapmazsa ölmüş olmayacağını bilmesine karşın, düşen arkada­ şı Patroklos'u koruduğu için Akhilleus'u överler; ama bu şekil­ de ölmek, onun yapacağı daha soyluca bir şey olsa da, uygun olan, yaşamayı sürdürmesiydi . Buraya kadar söylenenlerden, hatibin elinde, başkalarından çok bu üç konu üzerinde öneriler olması gerektiği açıktır. Reto­ riğin önermeleriyse Eksiksiz Tanıtlar, Olasılıklar ve Gösterge­ lerd ir. Her tür tasım, önermelerden oluşur; örtük tasım ise daha önce söylenmiş önermelerden oluşan özel türden bir tasımdır. Geçmişte ya da şimdiki zamanda imkansız değil de ancak mü mkün eylemler yapılabileceğinden ve olmamış ya da olma­ yacak şeyler yapılmış olamayacağından ya da i lerde yapılmaya­ cağından, pol i tikada, yargıda ya da törende konuşanın da ------ 492

------

1 359

a

Retorik

/ 1 377 b

mümkün olan ya da olmayan hakkında, bir şeyin olmuş mu ol­ mamış mı, olacak mı, olmayacak mı olduğu hakkında eli nde ha­ zır önermeleri olması gerekir. Dahası, bütün insanlar, överken ya da suçlarken, bizi eylem için önerileri kabule ya da redde zorlarken, başkalarını suçlarken ya da kendilerini savunurken, yalnızca beli rtilen noktaları kanıtlamaya değil, aynı zamanda iyi ya da zararlı olanın, onurun ya da onursuzluğun, adaletin ya da adaletsizliğin, ister mu tlak i ster görece olsun, büyük ya da küçük olduğunu göstermeye de çalışır; bu yüzden de büyüklük ya da küçüklük hakkında, daha büyük ya da daha küçük hak­ kında elimizde önermeler -hem genel hem de özel önermeler­ olması gerekir. Yani, neyin daha çok ya da daha az iyi olduğu­ nu; neyin daha büyük ya da daha küçük adalet ya da adaletsiz­ lik eylemi . . . vb. olduğunu söyleyebilmeliyiz. [ . . ] .

İKİNCİ KİTAP 1. Politik bir eylemi desteklemede ya da ona karşı çıkmada, öv­ gü ya da kınamaları dile getirmede, mahkemelerde dava açma­ da ya da savunmada ku llanılacak gereçleri görmüş bulunuyo­ ruz. Bizi d inleyenleri inandırmak için kanıtlarımızı en iyi şekil­ de dayandırabileceğimiz, herkesçe kabul edilen düşünceleri -üç söylev türünün her birinde, her birinin özel gereksinimleri d iye adlandırabilecek şeye göre örtük tasımlarımızla ilgili, örtük ta­ sımlarımızı oluşturan düşünceleri- artık biliyoruz. Ama retorik, kararlar vermeyi etkilemek için var olduğuna göre -bir politik konuşmacı ile bir diğeri arasındaki kararı d in­ leyiciler verir; adli bir hüküm de bir karardır- hatip, konuşma­ sındaki kanıtı apaçık ortaya koymaya ve inanılır kılmaya çalış­ makla kalmayıp, kendi karakterinin de doğru olarak görünme­ sini sağlamalı ve karar verecek kişiler olan dinleyicilerini doğru

Kaan H . Ökten

•

Aristoteles

1 378 a

bir düşünüş tarzına sokmalıdır. Özellikle politik söylevcilikte, ama aynı zamanda davalarda da, kendi karakterinin doğru ola­ rak görünmesi ve dinleyicilerine karşı dürüst duygular taşıdığı­ nın düşünülmesi, bir hatipin yapacağı etkiye çok şey katar; bir de dinleyicilerinin kendilerinin de doğru bir düşünce tarzı için­ de olması gerekir. Politik konuşmalarda hatibin karakterinin doğru olarak görünmesi, davalarda dinleyicilerin doğru bir dü­ şünce tarzı içinde olması özellikle önemlidir. İnsanlar dostça ve hoşgörülü duygular taşıdıklarında bir tür düşünürler, öfke ve düşmanlık duyguları taşıdıklarındaysa ya tamamen farklı ya da aynı şeyi daha farklı bir yoğunlukta düşünürler: yargılanmak üzere karşılarına çıkmış insana karşı dostça duygular besledik­ lerinde, yapmışsa bile az kötülük yapmış gözüyle bakarlar ona; düşmanca duygular hissettiklerindeyse bunun tam tersi bir ta­ vır takınırlar. Yine, olursa hoşa gidecek bir şeyi çok istiyorlar, ona karşı iyi umutlar besliyorlarsa, bunun sahiden olacağını ve kendileri için iyi olacağını düşünürler: oysa kayıtsız ya da kız­ gınsalar böyle düşünmezler. Hatibin karakterine güven esinleyen üç şey vardır - bizi, hakkındaki herhangi bir tanıttan ayrı olarak, bir şeye inandıran üç şey: sağduyu, iyi ahlaki karakter ve iyi niyet. Yanlış ifadeler ve kötü öğüt, şu nedenlerden birine ya da birkaçına bağlıdır: İn­ sanlar sağduyu noksanlığından dolayı ya yanlış bir kanıya va­ rırlar ya da doğru bir kanıya varırlar, ama ahlakça kötü olduk­ ları için gerçekte ne düşündüklerini söylemezler; ya da son ola­ rak, hem duyarlı hem de dürüsttürler, fakat dinleyicilerine kar­ şı iyi niyetli değildirler, sonuçta en iyi yol diye bildikleri şeye onlara salık vermeyebilirler. Tek olası du rumlardır bunlar. Bun­ dan, bu iyi niteliklerin hepsine sahip olduğu düşünülen birinin dinleyicilerine güven uyandıracağı sonucu çıkar. Kendimizin duyarlı ve iyi ahlaklı bir kişi olduğumuzu düşündürtmenin yo­ lu, daha önce vermiş olduğumuz iyilik çözümlemesinden çıka­ rı lmalıdır: kendi iyiliğinizi kabul ettirmenin yolu, başkalarının ------ 494

------

1 378 a / 1 395 b

Retorik

iyiliğini kabul ettirmenin aynıdır. İyi niyet ve dostça tavır, artık incelememiz gereken coşkularla ilgili tartışmamızın bir kısmını oluşturacaktır. Coşkular, insanları, yargılarını etkileyecek kadar değiştiren, ama aynı zamanda acı ya da zevkle birlikte olan duygulardır. Öfke, acıma, korku, hoşlanma ve benzeri şeylerle bunların zıtla­ rı gibi. Her biri üzerine söyleyeceğimiz şeyleri üç başlık altında toplamamız gerekiyor. Örneğin öfke coşkusunu alın: burada (1) öfkeli insanların nasıl bir ruh hali içinde olduğunu, (2) genellik­ le öfkelendikleri kişilerin kimler olduğunu, (3) onlara hangi ne­ denlerle öfkelendiklerini araştırıp bulmamız gerekir. Bu nokta­ lardan birini, hatta ikisini bilmek yeterli değildir; her üçünü de bilmedikçe herhangi bir kişide öfke uyandırmayız. Diğer coşku­ lar için de aynı şey geçerlidir. Bu yüzden, bu çalışmanın başın­ da, hatip için nasıl yararlı önermeler listesi çıkardıysak, önü­ müzdeki konuyu çözümlemek için de aynı yolu izlemeliyiz. 22. Şimdi Örtük tasımlara geliyoruz; konuya, onların en uygun bir yolla nasıl aranacağı üzerine genel bir düşünceyle başlaya­ cak ve farklı bir soruya, onların içinde somutlaşacak olan kanıt­ lama yollarına geçeceğiz. Örtük tasımın bir tasım olduğu ve hangi anlamda böyle olduğu daha önce belirtilmişti. Örtük ta­ sımla diyalektiğin tasımı arasındaki farklara da değinmiştik. Bunun için, onun uslamlamasını fazla gerilere götürmememiz gerekiyor, yoksa tartışmamız uzar ve belirsizlik doğurur: sonu­ cumuza götüren basamaklara da girmemeliyiz, yoksa göz önünde olan şeyleri yineleyerek sözlerimizi boşuna harcamış oluruz. Halktan dinleyicilere seslenirken, eğitimsiz olanları eğitim görmüşlerden daha etkili yapan da bu basitliktir - şair­ lerin de dediği gibi, ' kalabalığın kulağına daha bir çekici gelir söylenenler' . Eğitimli insanlar kapsamlı genel ilkeler sergiler­ ler; eğitimsiz insanlar tartışmayı herkesin bildiği şeylerden baş------ 495

------

Kaan H . Öktl'n

•

A ri�fote/cs

1 396 a

latırlar ve açıkça belli olan sonuçlar çıkarırlar. Bunun için, her­ kesçe kabul edilen rastgele her fikirden değil, sadece tanı mla­ mış olduklarımızdan yola çıkmalıyız - yani, yargıçlarımızın ya da onların yeteneklerini kabul ettiği kimselerin kabul ettikle­ rinden; ayrıca, yargıçlarımızın hepsinin değilse bile çoğunun kafasında, ileri sürülen fikirlerin gerçekten de bu türden oldu­ ğu üzerinde herhangi bir kuşku olmamalıdır. Aynı zamanda, kanıtlarımızı kesinlikler üzerine olduğu kadar olasılıklar üzeri­ ne de dayamalıyız. İlk anımsamamız gereken budur. Tartışmamız ister kamu iş­ leriyle, isterse başka herhangi bir konuyla ilgili olsun, üzerinde konuşacağımız ya da tartışacağımız konuya değgin olguların hepsini değilse bile bazılarını bilmeliyiz. Yoksa elimizde kanıt­ lar çıkaracağımız gereçlerimiz olmaz. Demek istiyorum ki, ör­ neğin, Atinalıların gücünü, bu gücün deniz gücü mü, kara gücü mü, yoksa her ikisi mi olduğunu; dostlarının, düşmanlarının kimler olduğunu; gelirlerinin ne kad ar olduğunu; bugüne ka­ dar hangi savaşları yaptıkları, başarılarının neler olduğunu ve benzeri şeyleri bilmezsek, Atinalılara savaşa gitmelerini ya da gitmemelerini nasıl öğütleriz? Salamis'teki deniz savaşı ya da Maraton'daki dövüş hakkında ya da Herakleidai [Herakles Oğulları] için neler yaptıkları veya buna benzer olgular hakkın­ da bir şey bilmezsek, onları nasıl övebil iriz? Her türlü övgü, ovülenlerin saygınlığına uygun düşen soylu işler -gerçek ya da hayali- üzerine kurulur. Aynı i lkeye dayanarak, aşağılamalar da karşıt türden olgulcır üzerine kuru lur: hatip, saldırmakta ol­ duğu kimselerin saygınsızlığına uygun aşağılık işleri -gerçek ya da hayal i- bu lmaya çalışır: Helen özgürlüğü davasına ihanet, barbarlar (Aegina, Potidaea, vb.) karşısında yiğit bağdaşıkları­ nın köle edilmesi ya da buna benzer aleyhte belgeleri olan kötü işler. Mahkeme salonunda da aynı şey: ister dava açıyor, ister savunuyor olalım, davayla i lgili var olan olgulara dikkat etme­ miz gerekir. Konu istL'r LakL•daimonlular, ister Atinalılar, ister ------ 496

------

1396 b / 1403 b

Retorik

bir insan, ister bir tanrı olsun hiç fark etmez; aynı şeyi yapmak zorundayız. Diyelim ki, salık vereceğimiz, öveceğimiz ya da ayıplayacağımız, suçlayacağımız ya da savunacağımız kişi Ak­ hilleus olsun; burada da, gerçek ya da hayali, olgu ları ele alma­ lıyız; o kişiyi, yapmış olduğu soylu ya da aşağılık işlerden dola­ yı ister övecek, ister suçlayacak olalım, başkalarına karşı haklı ya da haksız davranışlarından dolayı suçlayacak ya da savuna­ cak olalım, gereçlerimiz bunlar olmalıdır. Aklınıza gelen bütün konular için geçerlidir bu.

[ ... ] Burada da, seçilen kanıtlama yollarıyla ilgili olan Örtük ta­ sımlardan seçme yapmak gibi bir ilk ilkemiz var. Şimdi örtük tasımların değişik temel sınıfları üzerinde duracağız. ('Temel örtük tasım sınıfı' derken, 'kanıtlama yolu' ile aynı şeyi kastedi­ yorum.) İki tü r örtük tasım olduğunu ileri sürerek başlayacağız, başlamak zorundayız. Bir türü olumlu ya da olumsuz önerme­ yi tanıtlar; öteki türü, birini çürü tür, yanlış olduğunu gösterir. İki tüı arasındaki fark, tasımsal tanıt [syllosistic praof ] ile diya­ lektikteki çürütme arasındaki farkın aynıdır. Tanıtlayıcı örtük tasım, birbirine uygun önermelerin birleşmesiyle oluşur; çürü­ tücü örtük tasımsa birbirine uygun olmayan önermelerin birleş­ mesiyle. [ . . . ]

ÜÇÜNCÜ KİTAP 1. Bir konuşma yaparken üç nokta göz önü nde tutulmalıdır: bi­ rincisi, inandırma yoll arı; ikincisi, kullanılacak biçt'm ya da dil; üçüncüsü, konuşmanın çeşitli bölümlerinin uygun d üzenlenişi. İnandırma kaynaklarını belirlemiş bulunuyoru z . Bunların üç ta­ ne olduklarını ne olduklarını, neden yalnızca üç Lane oldukları­ nı göstermiştik; çünkü inandırmanın, her durumda ya ( 1 ) yar------ 49 7

------

Kaan H . Öktm

•

Arislolt'les

1403 b / 1404 b

gıçların coşkuları üzerinde işlenerek, ya (2) onlara konuşmacı­ nın karakteri hakkında doğru izlenim vererek ya da (3) söyle­ nen şeylerin doğruluğunu kanıtlayarak etkilenebileceğini gös­ termiştik. Örtük tasımlar, bunların çıkarılması gereken kaynakların ne­ ler olduğu, örtük tasımlar için hem özel hem de genel kanıtlama yolları bulunduğu da anlatılmıştı. Bundan sonraki konumuz anlatım biçemi olacak. Çünkü

ne

söylememiz gerektiğini bilmemiz yeterli değildir; onu gerektiği

gibi söylemek zorundayız; böylece doğru izlenim yaratma işi kolaylaşmış olacaktır. Dikkat edilecek ilk sorun, kuşkusuz, do­ ğallıkla başta gelen sorun idi: inandırma / olguların kendilerin­ den nasıl sağlanabilir. İkincisi, bu olguların dil içinde nasıl dü­ zenlenecekleridir. Bir üçüncüsü, uygun konuşma yöntemi ola­ caktır; bir konuşmanın başarısını büyük ölçüde etkileyen bir şeydir bu. ı . . . ) 2. Bu duru mda, biçemin tanımlanması da içinde olmak üzere, orada yapılmış olan gözlemlerden başlayabiliriz. Açık bir anlam taşımayan konuşmanın, kendisinden beklenen şeyi yapamaya­ cağının da kanıtladığı gibi, biçemin iyi olabilmesi için açık ol­ ması gerekir. Ayrıca, ne sıradan, ne de gereksiz derece yüksek değil, ama uygun olması gerekir; şiirsel dil hiç kuşkusuz sıra­ danlıktan uzaktır, ama düzyazıya uygun değildir. Açıklık, ge­ çerli ve alışılmış sözcükleri (adları ve fiilleri) kullanarak sağla­ nır. Sıradanlıktan uzaklık ve gerçek süs de Şiir Saııatı'nda sözü edilen diğer sözcükleri kullanarak sağlanır. Normal dilde yapı­ lacak böyle bir değiştirme dili daha görkemli gösterir. İnsan lar yabancıların karşısında, kendi yurttaşları karşısındaki hisleri duymazlar, aynı şey dil konusundaki duyguları için de geçerli­ dir. Dolayısıyla gündelik konuşmaya, alışılmışın dışında bir ha­ va vermek iyidir; insanlar çarpıcı şeylerden hoşlanır, alışılmışın ------ 498

------

1 404 b

Retorik

dışındaki şeyler çarpar onları. Şiirde bu tür etkiler sıktır ve şiire uygun düşer; şiirde sözü edilen kişiler ve şeyler, sıradan yaşam­ dan nispeten uzaktır. Düzyazı parçalarda, konu daha az yücel­ tilmiş olduğu için, çok daha seyrek olarak uygun düşer bu. Şiir­ de bile, bir kölenin ya da çok genç bir insanın üstün bir dille ko­ nuşması veya çok önemsiz konulardan söz ederken üstün bir dil kullanılması pek uygun düşmez; şiirde bi le, biçemin uygun olabilmesi için, tonun, diğer zamanlarda yüceltilmesine karşın, bazan düşürülmesi gerekir. Bir yazarın sanatını gizlemesi ve yapmacıklı olarak değil de doğal olarak konuştuğu izlenimini vermesi gerektiğini şimdi görebiliriz. Doğallık inandırıcıdır, yapmacıktık ise tersi; çünkü bizi dinleyenler önyargılıdırlar, kendilerine bir düzen hazırladığımızı düşünürler, sanki şarap­ larını kendileri yerine biz sulandırıyormuşuz gibi. Theodo­ ros'un sesiyle bühin öteki oyuncuların seslerinin niteliği arasın­ daki fark gibidir bu: onunki, gerçekten de konuşan karakterin sesi, ötekilerinkiyse değilmiş gibi görünür. Yazımızın tek tek sözcüklerini günlük yaşamdaki konuşmalardan alarak amacı­ mızı başarılı bir biçimde gizleyebiliriz. Ardıllarına yolu ilk gös­ teren kişi olan Euripides şiirde bunu yapmıştır. Dil, adlardan ve fii llerden oluşur. Adların, Şiir üzerine ince­ lemede gözden geçirilen çeşitli türleri vardır. Yabancı sözcükler, bileşik sözcükler ve uydurulan sözcükler, idareli bir biçimde ve seyrek durumlarda ku llanılmalıdır: hangi durumlarda olduğu­ nu ilerde göreceğiz. Bu kısıtlamanın nedenini daha önce belirt­ miştik: uygun olmaktan çıkıp aşırılığa doğru giderler. Düzyazı dilinde, şeyler için kurallı ve uygun terimlerin yanında eğretile­ meli (metaforik) terimler, ancak yarar getiriyorsa kullanılabilir. Bunu, iki hir terimin: uygun ya da kurallı ve eğretilemeli -baş­ kalarının değil de bunların- konuşmalarda herkes tarafından kullanılıyor olmasından çıkarıyoruz. İyi bir yazann, i ticiliğe düşmeksizin seçkin olan, aynı zamanda açık olan, yani iyi söy­ lev dili tanımımıza uygun düşen bir biçem ortaya koyabileceği­ ni görebil iriz artık. Anlamları belirsiz sözcükler, sofistlerin ken-

Kaan H . Öktl'll

•

Aristotclcs

1 405 a

dilerini dinleyenleri yanlış yola sürükleyebilmeleri için özellik­ le yararlıdır. Anlamdaş sözcükler şairlere yararlıdır, bununla, sıradan anlamları aynı olan sözcükleri kastediyorum, örneğin poreııcstlıai (ilerleyen) ve lıadizcin (ileri giden) gibi; her ikisi de sı­ radan sözcüklerdir ve anlamları da aynıdır. Bu tü r sözcüklerin tanımları; Eğretilemelerin bir sınıflaması; eğretilemenin hem şiirde hem de düzyazıda büyük önemi oldu­ ğu, daha önce söylediğimiz gibi, Şiir Sanatı'nda bulunabilir. Bu­ nunla birlikte düzyazı yazarları, diğer kaynakları şairlerinkin­ den daha kıt olduğu için, eğretilemeye özellikle dikat etmek zo­ rundadırlar. Eğretileme, bunun dışında, biçeme, başka hiçbir şe­ yin yapamayacağı kadar açıklık, çekicilik ve farklılık verir: ve kullanımını bir insanın bir başkasına öğretebileceği bir şey de­ ğildir. Eğretilemeler, belgeçler gibi, uyumlu olmalıdır, bu da be­ li rtilen şeyi oldukça iyi bir biçimde karşılamaları demektir: bu­ nu yapamazlarsa, uygunlukları hemen göze çarpar: iki şey ara­ sındaki uyum gerekliliği, yan yana konulmalarıyla belirgin bir biçimde ortaya çıkar. Yaşlı bir insana hangi giysinin uyacağını kendi kendimize sormamız gibi bir şeydir bu; bir delikanlıya uygun düşen koyu kırmızı bir giysi değil, tabii. Birisine övücü sözler söylemek istediğinizde, eğretilemenizi aynı çizgi üzerin­ de daha iyi bir şeyden almanız gerekir; küçük görmek istediği­ nizde de daha kötü bir şeyden. Ne demek istediğimi açayım: zıtlar aynı sınıftan oldukları için, dilenen bir insanın 'yalvardı­ ğını', yalvaran bir insanınsa 'dilendiğini' söylerseniz benim önerdiğim şeyi yapmış olursunuz; çünkü yalvarmak da, dilen­ mek de istemenin çeşitleridir. İphikrates de bu yüzden Kallias'ı, ' meşale taşıyıcı' yerine 'dilenci rahip' adıyla çağırmıştı; Kallias ise İphikrates'in erginlenmemiş olması gerektiğini, yoksa kendi­ sini 'dilenci rahip' diye değil de 'meşale taşıyıcı' diye çağıracağı yanıtını vermişti . Bunların her ikisi de dini unvanlardır, ama bi­ risi onur vericidir, ötekiyse değil. Yine birisi oyunculara 'Diony­ sos'un çanak yalayıcıları' der, fakat onlar kendilerini 'sanatçı' diye adlandırır; bu terimlerden her biri birer eğretilemedir, biri­ si oyuncuya çamur atmak amacını, ötekiyse onu yüceltmek ------ soo

------

1405 b

Retorık

amacını taşır. Korsanlar da kendilerine ' tedarikçi' adını takmış­ lar artık. Böylece bir suça hata, bir hataya da suç diyebiliriz. Bir hırsızın bir şeyi 'aldığını' da söyleyebilirsiniz, kurbanını 'soydu­ ğunu' da. Euripides'in Tcleplıos'undaki,

Küreğin kralı, Mysia sıılıili11e çıktı gibi bir ifade uygun deği ldir; 'kral' sözcüğü tebanın onuru­ nu aşar, bu yüzden de buradaki sanat gizlenmiş de,�ildir. Bir eğ­ retileme, onu i leten sözcüklerin heceleri sesli ifadenin tatl ılığını gösteremediği için kusurlu olabilir. Örneğin, Yüzsüz Dionysios, ağıtlarında şiire 'Kallipo'nun çığlığı' der. Şiir ve çığlık, her ikisi de kesinlikle sessel ifadelerdir. Ama eğretileme kötüdür, çünkü 'çığlık'taki sedalar, şiirinkilerin te rsine, uyumsuz ve anlamsız­ dır. Bundan başka, adsız şeylere ad vermek için eğretilemeleri kullanırken, onları uzak şeylerden değil birbirine yakın, benzer şeylerden almamız gerekir ki, sözcükler söylenir söylenmez ya­ kınlık açıkça kavranabilsin. O ünlü bilmecede olduğu gibi:

Bir adamııı, twıcıı, lıir lıaşka adamın bedenine ateşle nasıl yapıştır­ dığrnı gösterdim, işlemin adı verilmiyor burada; ama hem işlem hem de yapış­ tırma bir tür uygulamadır, işte bunun içindir ki hacamat şişesi­ nin uygulanması burada 'yapıştırma' olarak adlandırılmakta­ dır. İyi bilmeceler, gerçekten de, genellikle, doyurucu eğretile­ meler sağlar bize: çünkü eğretilemeler bilmeceleri ima eder, bu yüzden de iyi bir bilmeceden iyi bir eğretileme çıkarılabilir. Ay­ rıca, eğretilemelerin gereçleri güzel olmalıdır; bütü n sözcükle­ rin çirkinliği gibi güzelliği de, Likymnius'un dediği gibi, sedala­ rında ve anlamlarında yatar. Bundan başka, sofist Bryson'un yanıltıcı kanıtını -bozuk dil diye bir şey yoktur, çünkü bel li bir şeyi hangi sözcüklere koyarsanız koyun, anlam aynıdır- boşa çıkaran bir üçüncü düşünce var. Yanlıştır bu. Bir terim bir şeyi

başkasından daha doğru olarak tanımlayabilir, ona daha çok benzeyebilir ve onu gözlerinizin önüne daha yakından koyabi­ lir. Bunun yanında, farklı iki sözcük herhangi bir şeyi iki farklı ışık altında gösterebilir; bu yüzden de bir terim bir başkasından daha güzel ya da daha çirkin olarak kabul edilmelidir. Çünkü iki terimin her ikisi de, yalnızca onların güzelliğini ya da çirkin­ liğini değil de -böyle olsa bile eşit olmayan bir oranda- güzel olanı ya da çirkin olanı gösterecektir. Eğretilemenin gereçleri kulağa, anl ayışa, göze ya da herhangi bir başka fiziksel duygu­ ya güzel gelmelidir. Örneğin, 'gül rengi parmaklı sabah' demek, 'kızıl parmaklı' ya da daha kötüsü 'kırmızı parmaklı' demekten daha iyidir. Uyguladığımız belgeçler de kötü ve çirkin bir görü­ nüme sahip olabilir; örneğin Orestes'e 'ana katili' ya da daha iyi bir örnekle, 'babanın öcünü alan' dendiğinde olduğu gibi. Simo­ nides katır yarışında zafer kazanan biri ona küçük bir para öner­ diğinde onun için bir şiir yazmayı kabul etmez, çünkü ya­ rı-eşeklere şiirler yazmanın hoş olmadığını söyler: ama yeterli bir ücret alınca:

Selam size, fırtına ayaklı küheylanların kızlan, diye yazar; oysa onlar da eşeklerin kızlarıydı tabii. Aynı etkiye, kötü bir şeyi daha az kötü, iyi bir şeyi daha az iyi yapan küçült­ me eklerinin kullanımıyla da ulaşabilir. Örneğin, Aristopha­ nes'in Babilliler'indeki takılmayı alalım: ' altın' için 'altıncık'ı, 'manto' için 'mantocuk'u, 'alay' için ' alaycık'ı ve 'belacık'ı kul­ lanır orada. Ama belgeçleri kullanırken olduğu gibi küçültme eklerini kullanırken de dikkatli olmak ve anlamı gözetmek zo­ rundayızdır. 12. Her retorik türünün kendine uygun biçemi olduğu görüle­ cektir. Yazılı nesrin biçemi sözlü söylevinkinin aynı değildir, ------ 502

------

1413 b

Retorik

aynı şekilde poli tikadaki ve mahkemelerdeki konuşmalar da öyle. Hem yazılı hem de sözlü olanlar bilinmelidir. İkincisini bilmek iyi Yunanca konuşmayı bilmek demektir. Birincisini bil­ mek, başka zamanlarda olduğu gibi, kamuya bir şey bildirmek istediğiniz zaman dil inizi tu tmak zorunda olmadığınız anlamı­ na gel ir. Yazılı biçem daha eksiksiz olanıdır; sözlü olan, dramatik ko­ nuşmayı daha iyi kabul eder - karakteri yansıtan söylev türü ve coşkuyu yansıtan tür gibi . Dolayısıyla oyuncular ikinci biçemde yazılmış oyunlar ararlar, şairlerse bu tür oyunlarda oynamada usta olan oyuncuları. Ama oyunları okunmak için yazı lmış olan şairler okunur ve dilden dile dolaşırlar. Örneğin, meslekten bir konuşma-yazarı kadar yetkin olan Khairemon; ve ditiramp şa­ irlerinden olan Likymnios. Meslekten yazarların konuşmaları, ötekilerinkiyle karşılaştırıldığında, gerçek yarışmalarda cansız görünürler. Öte yandan, söylevcilerinki yüksek sesle okundu­ ğunda ku lağa hoş gelir, ama bir okurun eline geçtiğinde olduk­ ça amatörce görünür. Bunun nedeni, onların güncel bir mücade­ leye çok uygun olmalarından ve dolayısıyla birçok dramatik iz­ ler içermelerindendir, bunlar dramatik icradan çıkarılırsa, ger­ çek görevlerini yapamaz ve sonuçta budalaca görünürler. Yani birbirine bağlı olmayan sözcükler dizisi, sözcüklerin ve i fadele­ rin sürekli tekrarlanışı, yazılı konuşmalarda çok yerinde olarak kınanır: fakat sözlü konuşmalarda bu böyle değildir - konuşma­ cılar özgürce kullanır bunları, çünkü dramatik bir etkileri vardır bunların. Bu tekrarda sanki dramatik etkiye yolu açan bir ton çeşitliliği olması gerekir: örneğin, ' İşte sizi aldatmış olan, sizi dolandırmış olan, size ihanet etmek istemiş olan hain, bu.' Oyuncu Philemon'un Anaksandrides'in Yaşlı Erkeklerin Çılgmlı­

ğı adlı oyununda bir zamanlar, 'Rhadamantos ve Palamedes' sözlerini her söylediğinde, bir de Azizler'in prologunda 'ben' adılını her söyleyişinde yaptığı türden bir şeydir bu. Bu türlü şeyler zekice yapılmazsa, 'kazık yu tmuş adam'a döner. Birbiriy-

Kaan H . Ökten

•

Arıs lofı:iı.'s

1414 a

le bağlantısız sözcükler için de aynı şey. Örneğin, 'Ona geldim; onunla buluştum; ona yalvardım.' Bu türlü parçaların, içlerinde sanki bir tek fikir varmış gibi aynı nitelik ve yükseklikteki sesle söylenmeyip oyııa11maları gerekir. Ayrıca bir özellikleri daha vardır: genellikle birinin işgal ettiği zaman içinde birbirinden ayrı birçok şey ifade edildiğini telkin ederler. Tıpkı bağlaçların kullanılışının birçok ifadeyi bir tek ifade haline getirişi gibi, bağ­ laçların kaldırılması da tersine işler ve bir ifadeyi birden çok ifa­ deye dönüştürür. Böylece her şeyi daha önemli hale getirir. Ör­ neğin, 'Ona geldim; onunla konuşhım; ondan rica ettim' -ne çok olay! diye düşünür dinleyici- 'söylediklerime aldırış etme­ di.' Homeros'un şunları yazarken aradığı etkidir bu: Üç ağlam gemi getirmiş Syme'den Nireııs,

kral Kharop11s '/a Aglaia 'nın oğl ıı, Kusursuz Peleıısoğlıından sonra, İlyon'a gelen Danaoların en güzeli, en yakışık/ısıdır o. Eğer bir insan hakkında birçok şey söyleniyorsa, adının bir­ çok defa geçmesi gerekir; dolayısıyla insanlar onun adı birçok kez geçtiğine göre hakkında birçok şey söylendiğini düşünür: öyle ki, birinde ya da diğerinde, ayrıntılarda fazla derine inmek gereksizdir ve bundan uzaklaşmak daha iyi görünür. Adli bi­ çem çok daha kusursuzdur; yanında, retorik oyunlara pek yer olmayan bir tek yargıcın karşısında yapılacak konuşmaların bi­ çemi daha da çok böyledir, çünkü her şeyi daha iyi anlayabilir ve neyin yerinde, neyin yerinde olmadığına karar verebilir, mü­ cadele daha az şiddetlidir, bu yüzden yargı da daha az rahatsız edilmiş olur. Aynı konuşmacıların bütün bu dallarda birden seçkinleşeml'melerinin nedeni budur: dramatik konuşmanın en çok istendiği yerde ayrıntılı konuşma en az gereklidir; burada konuşmacının iyi bir sese, her şeyden önce de güçlü bir sese ge­ reksinimi vardı r. En kitabi olanı da tört'n konuşmasıdır, çünkü ------ 504

------

1414 b

Retorik

okunmak üzere hazırlanır; bundan sonra da adli konuşma gelir. Biçemi daha ileri derecede çözümlemek ve onun hoşa gider ya da görkemli olması gerekliliğini eklemek yararsızdır; çünkü neden 'sınırlıl ık', 'özgür duşüncelilik' ya da herhangi bir başka ahlaki yücelikten daha çok bu özelliklere sahip olsun ki? Bizim biçem üstünlüğü tanımımız doğruysa, daha önce sayılan nite­ likler elbette hoşa giderliği oluşhıracakhr. Çünkü biçem başka hangi nedenle 'açık' olacaktır, 'sıradan değil' de 'uygun' olacak­ tır? Ayrıntılı, sıkıcı ise, açık değildir; kısa ise de öyle. Kısacası orta yol en uygun olanıdır. Yine, daha önce adı geçen öğelerle hoşa gider duruma getirilecektir biçem, yani sıradan ve alışıl­ mamış sözcüklerin iyi harmanlanmasıyla, riti mle ve yerindelik­ ten çıkacak olan inandırıcılıkla. Biçemin hem genel görünümü, hem de retoriğin çeşitli dalla­ rına uygulanışı yönlerinden tartışılması burada bitmiş oluyor. Şimdi Düzenleme üzerinde durmaya geldi sıra. 13. Bir konuşmada iki bölüm vardır. Davanızı bel irtmeli ve ka­ nıtlamalısınız. Ne davanızı belirtip kanıtlamayı atlayabilirsiniz, ne de önce onu belirtmeden kanıtlayabilirsiniz; çünkü herhangi bir tanıt her şeyin tanıtı olmak zorundadır ve hazırlayıcı bir ifa­ denin yalnızca kullanımı, bunu izleyen şeyin tanıtıdır. Bu iki bölümden ilki davanın İfade'si, ikinci bölüm ise Kanıt diye ad­ landırılır, tıpkı Bildirim ve Sergileme arasında ayrım yapışımız gibi. Bugün geçerli olan bölümleme anlamsızdır. Çünkü 'anlatı' elbette adli konuşmanın ancak bir bölümüdür: bir politik ko­ nuşmada ya da bir gösteri konuşmasında teknik anlamda 'anla­ tı' nasıl olabilir? ya da adli karşıta bir yanıt? ya da sıkı bir uslam­ lama i le kurulmuş konuşmalarda bir sonsöz nasıl olabilir? Yine, giriş, çelişen kanıtların karşılaştırılması ve özetleme, yalnızca iki politika arasında bir savaşımın olması halinde pol itik konuşma­ larda bulu nur. O zaman ortaya çıkabilir; çoğu kez, suçl ama ve ------

sos ------

Kaan H . Ökten

•

1414 b

Aristotelcs

savunma da öyle, fakat bunlar politik bir konuşmanın ana böl ü­ münü oluşturamazlar. Adli konuşmalar bile her zaman sonde­ yiş [epilogııı'] istemez; sondeyiş daima belirgin uzunlukta bir azaltm a anlamına geldiği için, örneğin kısa bir konuşmada ya da olguların kolayca anımsandığı bir konuşmada da gerekli değil­ dir. Buradan, bir konuşmanın gerekli olan bölümlerinin yalnızca ifade ve Kanı t olduğu çıkar ortaya. Bunlar bir konuşmanın temel öğeleridir; ve hangi durumda olursa olsun, bir konuşma yalnız­ ca ifade ve Kanıt ve Sondeyiş' ten başka şey içeremez. 'Rakibin Çürütülmesi' kanıtların bir bölümüdür: rakibin davasının sizin­ kiyle 'Karşılaştırılması' da, çünkü bu işlem sizin kendi davanızın ve dolayısıyla kanıtların bir bölümünün yüceltilmesi, büyütül­ mesi demektir, çünkü bunu yapan kişi bir şey tanıtlıyor demek­ tir. Giriş'in böyle bir görevi yoktur; Sondeyiş'in de - yalnızca o ana kadar ne söylendiğini anımsatır bize. Bu türlü ayrımlar ya­ parsak, Theodoros ve izleyicileri gibi, 'anlatı'nın kendisini' 'anla­ tı sonrası'ndan ve 'anlatı öncesi'nden, ' çü rü tme'yi 'niha­ i çürütmeden' ayırarak bitirmiş olacağız. Fakat ayrı özgül nite­ l ikleri olan gerçek bir türü gösteriyorsa yeni bir ad ortaya atmak zorunda kalacağız; yoksa yaptığımız amaçsız ve budalaca olur, tıpkı Likymnios'un R e to rik Sanatı adlı yapıtında yeni adlar -'Se­

cımdation', 'Saptırma', 'Dallandırma'- icat edişi gibi. 14. Giriş, bir konuşmanın, şiirde prologu, flüt müziğindeyse prelüdü karşılayan başlangıcıdır; bunların hepsi, sanki arkadan gelen şeylere yolu açan başlangıçlardır. Müzikte prelüd, gösteri konuşmalarında girişe benzer; flütçüler önce iyi bildikleri bir parlak pasaj çalarlar, sonra da bunu asıl parçanın açış notaları­ na bağlarlar; gösteri konuşmalarında da yazar aynı şekilde i ler­ lemek zorundadır; en sevdiği şeyle başlamalı, daha sonra da kendi temasını çalmaya ve ona doğru götürmeye başlamalıdır; her zaman yapılan şey de budur. (İsokrates'in He/r11' ine girişi ------ 506

------

1415 a

Retorik

örnek olarak alalım - didişimcilerle Helen arasında ortak hiçbir şey yoktur.) Burada da, konunuzdan fazla uzaklaşmış olsanız bile, konuşmanın tümünde tekdüzelik olmaktansa bu daha uy­ gundur. Gösteri konuşmalarına girişler için sık kullanılan konu bir övgü ya da eleştiri cümleciğidir. Örneğin Gorgias Olinıpiyat Ko­ ıı ıış111ası'nda, 'Siz Yunanlılar, herkes size hayran olmalı' diye ya­ zar ve böylece şenlik toplantılarına başlamış olanları över. Öte yandan, İsokrates iyi atletleri aralarındaki farklılıklardan dolayı ödüllendirip, entelektüel yeteneğe hiçbir ödül vermedikleri için eleştirir. Ya da bir öğütle başlanabilir, şöyle: 'İyi insanları onur­ landırmalıyız, işte ben de Aristeides'i övüyorum'; ya da 'Tanın­ mayan, ama kötü insanlar da olmayanları, Priamos'un oğlu Aleksandros gibi, iyi niyetleri hiç farkedilmemiş olanları onur­ landırmalıyız.' Burada söylevci ö,�iit veriyor. Ya da mahkeme­ lerde konuşmacıların yaptığını yapabiliriz, yani, konuşmamız mantığa aykırı, güç ya da basmakalıp bir şey üzerine ise dinle­ yiciden bizi bağışlamasını isteyerek başlayabiliriz; şu dizelerde Khoerilos'un yaptığı gibi,

Ama şimdi herkes payına düşeni a/dı,� 111da . . . Öyleyse, gösteri konuşmalarına girişler b i r övgü ya d a eleş­ tiri, bir şeyi yapma ya da yapmama öğüdü ya da dinleyiciye çağrılar olabilir; bu ön pasajların konuşmanın kendisiyle bağ­ lantılı ya da bağlantısız olması arasında bir seçim yapmanız ge­ rekir. Adli konuşmalara girişler, unutulmamalı ki, dramaların pro­ logları ve epik şiirlerin girişleriyle aynı değeri taşır; ditiramp prelüdü bir gösteri konuşmasının girişine benzer:

Çünkü sen ve senin yctc11eklcrin ve senin savaş gani111etlcrin . . .

Kaan H . Ökten

•

1415 a

A ristotdes

Prologlarda ve epik şiirde, dinleyicilerin aklını devamlı askı­ da tutmak yerine onları temadan biraz haberdar kılmak için ön­ ce temadan bir tadımlık bir şey verilir. Belirsiz şeyler onları şa­ şırtır: bunun için başlangıçtan bir parçacık bir şey verin ki, ona sımsıkı sarılabilsin ve tartışmayı izleyebilsinler. Şunlardaki gibi:

Söyle tanrıça, Peleusoğlıı Aklıilleııs'un öfkesini söyle. Anlat bana, tanrıça, binbir düzenli yamaıı adamı, Yeni bir öykü anlatayım size, Avrııpa'ya nasıl geldi o lıiiyiik savaş Asya toprağ111dan . . . Tragedya şairleri de, oyunlarının eksenini bilmemize izin ve­ rirler; Euripides gibi açılışta değilse bile, Sophokles gibi en azın­ dan bir konuşma başlarken bir yerde,

Polybııs lıalıamdı lıenim . . . Komedyada d a aynı şey. O halde bu, konuşmanın neyi he­ deflediğini göstermek için girişin en temel i şlevi ve en belirgin özell iğidir; bu yüzden de konunun uzun ya da karmaşık olma­ dığı hallerde bir giriş kullanma gereği yoktur. Kullanılan başka giriş türleri amaç yönünden yardımcıdır ve herhangi bir türden konuşmada kullanılabilir. Bunlar konuşan­ la, d inleyenle, konuyla ya da konuşanın rakibiyle ilgilidir. Ko­ nuşmacının kendisiyle ya da onun rakibiyle ilgili olanlar önyar­ gıyı uzaklaştırmaya ya da kışkırtmaya yöneliktir. Fakat savu­ nan taraf bu tür şeyle söze başl arken, suçlayan taraf oldukça başka bir çizgi izleyecek ve konuşmasının kapanış bölümünde­ ki şeylere değinecektir. Bunun nedeni çok açıktır. Savunmacı, sahneye çıkmadan önce bütün engelleri ortadan kald ırmalıdır, bu yüzden dl' h•ndisine karşı duyu lan herhangi bir önyargıyı ------- .508

-------

1415 b

Retorik

ortadan kaldırmakla başlamal ıdır işe. Fakat önyargıyı kışkırtmak istiyorsanız, bunu kapanışta yapmalısınız ki, yargıçlar sizin ne söylediğinizi daha kolaylıkla anımsayabilsin. Dinleyiciye yapılan çağrı onun iyi niyetini sağlamayı ya da onda öfke uyandırmayı ya da hazan davaya dikkatle bakması­ nı, hatta hazan dikkatini ondan uzaklaştırmayı amaçlar - çünkü onun dikkatini kazanmak her zaman yararlı bir şey değildir ve konuşmacılar çoğu kez bu nedenle onu güldürmeye çalışırlar. Dinleyicinizi alıcı duruma sokmak için seçeceğiniz herhangi bir yolu kullanabilirsiniz; diyelim, karakteriniz hakkında ona güzel bir izlenim verebilirsiniz, onun dikkatini sağlamaya her zaman yardımcı olur bu. Kendisine dokunan her şeye, önemli, şaşırtıcı ya da hoşa gidecek her şeye kulak vermeye hazırdır; buna göre, sizin söylemek zorunda olduğunuz şeyin bunun gi­ bi bir şey olduğu izlenimini ona i letmeniz gerekir. Onun dikka­ tini uzaklaştırmak istiyorsanız, konunun ona dokunmayan ya da önemsiz hoşa gitmeyen bir şey olduğunu hissettirmeniz ge­ rekir. Fakat bütün bunların konuşmayla hiç ilgisi olmadığını da bilin. Yalnızca, d inleyicinin asıl amaca yakın şeyi dinleyecek de­ recede zayıf akıllı olmasıyla ilgilidir. Bu eğilim yoksa, konunu­ zu özetleyen cümlenin ayrı olarak, konuşmanızın ana gövdesi­ ne bir tür baş koyacak bir girişte gereksinim yoktur. Ayrıca, ge­ rektiğinde dikkate çağırmalar bir konuşmanın herhangi bir ye­ rine de gelebilir; aslında, konuşmanın başlangıcı, ilgi gevşekliği­ n in en az olduğu yerdir; bu yüzden de böyle bir şeyi, herkesin büyük bir dikkatle dinlediği başlangıcı koymak gülünç bir şey­ dir. Dolayısıyla konuşmada böyle bir şeyin gerekli olduğu her­ hangi bir noktayı seçin w şöyle söyleyin: 'Şimdi şu noktaya dik­ ka t etmenizi rica ediyorum sizden - benim kadar sizi de ilgilen­ diriyor'; ya da Diyorı1111 ki s ize lıôylcsi11i asla işitı11c111işsi11 izdir

Kaan H. Ökten

•

1415 b

A ristote/es

dehşetin ve şaşkınlığın. Prodikos'un, dinleyiciler için 'ne zaman baş sallamaya başlasalar elli drahmilik gösteri dersine kayıyor­ lar' dediği şeydir bu. Bu türlü girişlerin ideal dinleyiciler için değil de rastgele karşımızda bulduğumuz dinleyiciler için oldu­ ğu açıktır. Önyargılar uyandırmak ya da kuşkuları dağıtmak için girişlerin kullanımı evrenseldir,

Efe11di111, söylemekte acele etmeyeceğim . . . y a da

Neden bii tii n bıı başlangıç? Davaları zayıf olan ya da zayıf görünen kimseler girişlerden hoşlanırlar; onlara işin gerçek olgularından çok başka şeyler üzerinde durma fırsatını verir. Bunun içindir ki köleler, kendi­ lerine sorulmuş olan soruları yanıtlamak yerine sözü uzatır da uzatırlar, dolaylı yanıtlar verirler. Dinleyicilerinizde iyi niyet ve aynı türden duygular uyandırma yollarından daha önce söz edilmişti . Şair sonunda şöyle der:

Şimdi Plıaiak'lar beni dostça karşılasııılar, ko, ko, şi111di acısınlar bana; işte amaçlamamız gereken iki şey budur. Gösteri konuşmaların­ da dinleyiciye, methiyenin ya kendisini, ya ailesini, ya kendi ha­ yat tarzını ya da bu tü rden şu ya da bu şeyi içerdiğini hissettir­ melisiniz. Çünkü, Sokrates'in de Ölii111 Törl'ni Konıış ı n ası nda de­ '

diği gibi, 'zor olan, Atinalıları Atina'da değil Sparta'da övmek­ tir.' Politik söylevin girişleri adli söylevlerinkiyle aynı gereçler­ den yapılır, ama politik söylevin yapısı bunları pek ender hale getirir. Konu önceden bilinmektedir, bu yüzden de duruma iliş------ 5 1 0

------

1416 a

Retorik

kin olgular önsöz gerektirmez; ama kendiniz ya da karşıtlarınız için bir şeyler söylemek zorunda kalabilirsiniz; ya da oradakiler konuyu sizin istediğinizden ya daha çok ya da daha az cid diyet­ le ele alma eğilim inde olabilir. Buna göre önyargı uyandırmak ya da önyargıyı dağıtmak ya da tartışılan konuyu öncekinden daha çok ya da daha az önemli göstermek zorunda kalabilirsi­ niz: bu amaçlardan her b iri için bir girişe gereksiniminiz olacak­ tır. Söylediklerinize, rastgele bir havaları olmasın diye biraz in­ celik katmak da isteyebilirsiniz, tıpkı Gorgias'ın Elealılara, lafı döndürüp dolaştırmaksızın doğrudan ' Mu tlu Elis kenti !' diye başladığı övgüsünde olduğu gibi. 15. Önyargıyla ilgili olarak, bir grup kanıtla, kendiniz hakkında yersiz varsayımları ortadan kaldırabilirsiniz. Böyle varsayımın sözlerle ifade edilmiş olması ya da olmaması pratik yönden fark etmez, öyle ki bu ayrım ihmal edilebilir. Bir başka yol da sorun­ lardan herhangi birini doğrudan karşı lamaktır: ileri sürülen gerçeği yadsımak; ona hiçbir zararınız dokunmadığını ya da söylediğiniz kadar dokunmadığını; ona hiç ya da o kadar hak­ sızlıkta bulunmadığınızı; u tanılacak bir şey yapmadığınızı ya da sözü edilecek derecede ayıp bir şey yapmadığınızı söylemek gibi: bunlar tartışmanın üzerine dayandığı tür sorulardır. Örne­ ğin İphikrates Nausikrates'e karşılık verirken ileri sürülen işle­ ri yapmış olduğunu, Nausikrates'e zarar verdiğini kabul etmiş, fakat ona kötülük yapmış olduğunu kabul etmemişti. Ya da kö­ tülüğü kabul edebilirsiniz, ama başka gerçeklerle dengeleyebi­ lirsiniz, diyelim, sözü edilen iş ona zarar verdiyse her halde bu­ nun onur verici olduğunu söyleyebilirsiniz; ya da ona acı ver­ d iyse en azından ona iyilik ettiğini ya da buna benzer bir şey. Bir başka yol da, hareketinizin bir yanlışlık, talihsizlik ya da zo­ runluluk yüzünden olduğunu i leri sürmektir - Sophokles'in, if­ tiracısının iddia ettiği gibi, insanlar onun yaşlı bir kişi olduğu-

Kaan H . Ökten

•

A ri�totı'ies

1416 a

nu düşünsün diye titremediğini, fakat titremeyi önleyemediği­ ni söyleyişi gibi; seksen yaşında olmayı kim isterdi ki! Gerçek eyleminizin karşısına nedenlerinizi koyabilirsiniz; örneğin, onu incitmek kastı taşımadığınızı, fakat şunu şunu yapmak istediği­ nizi; yanlış olarak suçlandığınız şeyi yapmadığınızı -verilen za­ rarın rastlantı olduğunu söyleyerek- 'Bu sonucu bilerek tasarla­ mışsam gerçekten iğrenç bir insan olmalıyım.' Size iftira eden kişi ya da onun ortaklarından birinden aynı nedenlere dayanı­ larak kuşkulanılıyorsa ya da kuşkulanılmışsa bir başka yol da­ ha açılır önünüze. Başkaları da aynı nedenlerden dolayı kuşku altındaysa, ama gerçekte suçsuz oldukları kabul edilmişse: ör­ neğin, 'Giyinişimle göze çarpıyorsam, ahlaksız mı olmam gere­ kiyor? O zaman falancanın da öyle olması gerekir.' Başka insan­ lar da aynı adam ya da bir başkası tarafından iftiraya uğramış­ sa; ya da iftiraya uğramadığı halde şimdi sizin olduğunuz gibi kendisinden kuşkulanılmış, ama : suçsuz olduğu kanıtlanmışsa. Bir başka yol da iftiraya i ftirayla karşılık vermektir: 'Bir adamın kendisine güvenemezken söylediklerine güvenmek korkunç bir şey .' Sorun daha önce çözülmüşse, y ine bir yol vardır önünüz­ de. Bir mal değiş tokuşu işinde kendisini, yalan yere yemine teş­ vik eden bir dize yazdığı için günah işlemiş olmakla suçlayan Hygiainon' a Euripides'in verdiği karşılıkta da aynı şeyi görü­ yoruz:

Ağz1111dn11 dııyd1111 ıız yemini: hiçbir ye111i11 nltmdn değil rıı /111111. Euripidcs, rakibinin kendisinin, kararı Dionizyak yarışmala­ ra ait olan davaları mahkemelere getirmekten suçlu olduğunu söyler. 'Oradaki sözlerimin hesabını halen vermemü,;sem, beni orada yargılamaya karar verirseniz bunu yapmaya hazırım.' Bir başka yöntem, iftiranın ne kadar alçakça bir şey olduğunu ve özellikle de nasıl sonuçlar ortaya çıkardığını, davasının esasına ------ 51 2

------

1416 b

Retorik

güvensizlik anlamına geldiğini göstererek, iftirayı suçlamaktır. İpucu olabilecek durumlardan kanı t çıkarmak, her iki taraf için de mümkünd ür: örneğin Tcııkros'ta Odysseus, Teukros'un Pria­ mos'a sıkı sıkıya bağlı olduğunu, çünkü anası Hesione'nin Pria­ mos'un kızkardeşi olduğunu söy ler. Teukros babası Tela­ mon'un Priamos'un düşmanı olduğunu, kendisinin de casusla­ rı Priaınos'a ihbar etmed iğini söyler. İftira eden kişiye uygun bir başka yöntem, önemsiz bir hüneri göklere çıkarmak, daha son­ ra da önemli bir kusura kısaca saldırmaktır; ya da birçok iyi ni­ teliği sıralad ıktan sonra sorunla gerçekten ilgili bir kusura sal­ dırmaktır. Çok usta ve vicdansız davacıların yöntemidir bu. İn­ sanın iyi niteliklerini kötüsüyle karıştırarak bunları ona zarar vermek için en iyi biçimde kullanırlar. Hem iftiracının hem de savunmadaki kişinin kullanabileceği bir yöntem daha vardır. Belli bir hareket birçok nedenden dola­ yı yapılabileceği için, ilki [yani iftiracı] en kötü nedeni seçerek hareketi kötülemeye, ikincisi [ savunan taraf] ise hareketi daha iyi yorum lamaya çalışmalıdır. Örneğin birisi Diomedes'in Ody­ sseus'u arkadaş olarak seçtiğini, çünkü Odysseus'un amaca en uygun kişi olduğunu ileri sürer; sizse buna, tersine, Diome­ des'i n onu rekabetinden korkulamayacak kadar değersiz tek kahraman olduğu için seçtiği yanıtını verebilirsiniz. 16. İftira konusundan Anlatı konusuna geçebil iriz artık. Törensel söylevde Anlatı, devamlı değil kesintilidir. Elbette, konuşmanın konusunu oluşturan eylemlerin bir araştırması ya­ pılmalıdır. Konuşma iki bölümden oluşan bir kompozisyondur. Bunlardan birini hatibin sanatı, yani hatibin hiçbir biçimde ya­ ratıcısı olmadığı eylemlerin kendileri sağlamaz. Öteki bölümü onun sanatı sağlar, yani (tanıtın gerektiği yerde) eylemlerin ya­ pıldığına değgin tanıt, bunların niteliklerinin ya da dereceleri­ nin tanımlanması, hatta hep beraber bu üç şey . İmdi anlatının

Kaan H . Ökten

•

Arif.tott'les

1417 a

tümünü kesintisiz yapmanın bazen istenmeyişinin nedeni, bu biçimde yorumlanan, açıklanan davanın akılda tutulmasının zor olmasıdır. Dolayısıyla, bir grup olgudan kahramanınızın, diyelim, cesur olduğunu, öteki grup olgulardan da güçlü, doğ­ ru, haklı vb. olduğurıu gösterin. Bu biçimde d üzenlenmiş bir konuşma, karmaşık ve ayrıntılı olacağı yerde nispeten basittir. Diğerleri arasında çok iyi bilinen işleri anımsatmaksınız: bunlar çok iyi bilinen şeyler olduğu için, dinleyici genellikle bunların anlatısına gereksinim duymaz; örneğin, amacınız Akhilleus'u övmek ise hiç gerek duymaz buna; onun yaşamının olgularını hepimiz biliriz - sizin yapmanız gereken şey, bu olguları kul­ lanmaktır. Ama amacınız Kritias'ı övmek ise, onun, pek fazla kimsenin bilmediği işlerini anlatmanız gerekir... Bugünlerde, anlatının hızlı olması gerektiği söyleniyor, saç­ madır bu. Pastayı sert mi yumuşak mı yapacağını soran fırıncı­ ya adamın verdiği yanıtı anımsayın: 'Neden o, gerektiği gibi yap­ masını bilmiyor musun?' Burada da aynı şey. Uzun girişler yap­ madığımız ya da uzun kanıtlar getirmediğimiz gibi uzun anla­ tılar yapmak zorunda da değiliz. Burada yine doğru olan, ne hızl ı, ne de kısa, fakat en uygunu: ortalama olmasıdır; yani, ol­ guları ya da karşıt kanıtları kurmak için karşıt olguları açık ha­ le getirecek ya da dinleyeni o şeyin olduğuna ya da insanın bi­ risine zarar verdiğine veya kötülük yaptığına ya da olguların, d üşünmelerini istediğiniz gibi gerçekten önemli olduğuna inan­ dıracak kadar şeyin söylenmesidir. Konuşma sırasında kendinize değer kazandıracak herhangi bir şey söyleyebil irsiniz, örneğin, 'Görevlerini yapmasını, ço­ cuklarını terketmemcsini söyleyip duruyorum ona' gibi; ya da rakibinizi gözden düşürecek bir şey, örneğin, 'Ama o bana, ben ben olduktan sonra nerede olsa başka çocuklar bulurum karşılı­ ğını verdi': Herodotos'un Mısırlı isyancılardan kaydettiği yanı t­ tır bu. Yargıçların hoşuna gidecek bir şeyler sokuşturun araya. Savunan taraf anlatıdan daha az yararlanir. Bir şeyin olma­ dığını ya da bir zarar vermediğini ya da haksız olmadığını ya da ------ 5 1 4

------

1417 a

Retorik

ileri sürüldüğü kadar kötü olmadığını savlamalıdır. Dolayısıy­ la, kendi savıyla i lgili olmadıkça, herkesin bildiği, kabul ettiği olgular üzerinde vakit yitirmemelidir; yani o şeyin yapıldığı, fa­ kat yanlış olmadığı gibi. Ayrıca, bugün olmuş gibi gösterilmek­ le acıma ya da öfke uyandıracak durumların dışında, olaylar­ dan olmuş-bitmiş, geçmişte kalmış gibi söz etmeliyiz. Alkino­ os' a anlatılan Öykü, altmış dizede Penelope'ye tekrarlandığın­ da kısa hikayeye iyi bir örnektir. Bunun bir başka örneği Phayl­ los'un konu ettiği gibi Epik Çevrim' dir ve Oineııs'un prologu­ dur. Anlatı, karakteri ortaya koymalıdır; bu sonuca ulaşmak için, anlatının bunu nasıl yapacağını bilmelisiniz. Böyle bir şey törel amacın belirtisidir; belirlenen amacın niteliği, ortaya konan ka­ rakterin niteliğini belirler, kendisi de izlenen sonuç tarafından belirlenir. Örneğin, matematiksel söylemler hiçbir karakter orta­ ya koymaz; bunların törel amaçla hiçbir ilgisi yoktur, çünkü herhangi bir sonuç peşindeki bir kimseyi temsil etmezler. Öte yandan, Sokrat'ın d iyalogları, törel sorunlarla ilgili olduğundan karakter ortaya koyarlar. Bu sonuca da çeşitli karakter tiplerinin görünümlerini tanımlamakla ulaşılır, örneğin ' Konuştuğu süre­ ce yürür dururdu': adamın pervasızlığını ve kaba tavırlarını gösterir bu. Sözcüklerinizin, bugünlerde geçerli olduğu gibi, tö­ rel amaçtan çok zeka tarafından fazlaca esi nlendiği izlenimi ver­ meyin: örneğin, 'Ben buna karar verdim; evet, törel amacımdı bu benim; doğru, bundan bir şey kazanmadım, ama yine de böylesi daha iyi.' Çünkü öbür yol sağduyu gösterir, buysa ka­ rakterin iyiliğini gösterir; sağduyu bizi yararlının peşinden koş­ tururken, iyi karakter soylu olanın peşinden koşturur. Herhan­ gi bir ayrıntının inanılmaz görünebildiği yerde, bunun nedeni­ ni de ekleyin; Sokrates bunu A11 tigo11e' de bir örnek olarak kul la­ Arıtigone, kardeşini kocasından ve çocu klarından daha çok sevdiğini, çünkü çocuklar ölseler onların yerine yenilerini koya­ nı r :

bileceğini söylediği yerde: ------ 51 s

------

Kaan H . Ökten

•

1417 b

A ristotcles

Amn bnbnm ve n11n111 meznrlnrındn Yııtnrken, nerde11 bıılıırıım bir kardeş dalın der. Öne sürülecek böyle bir nedeniniz yoksa, hiç kimsenin sözlerinize inanmayacağının farkında olduğunuzu, a ma sizin yapınızın bu olduğunu, bunun bir gerçek olarak durduğunu, bununla birlikte dünya bunu ne denli inanılmaz bulursa bul­ sun, bir insanın karşılığını almadan da bazı şeyler yapacağını söyleyin, yeter. Yine, coşkuları da kullanmalısınız. Bunların bilinen belirtile­ rini, bir de sizi ve rakibinizi birbirinden ayıran şeyleri anlatın; örneğin, 'Bana tehdit eder gibi bakarak uzaklaştı'. Aeskhines'in Kratylos'u 'hiddetle tıslayarak ve yumruklarını sallayarak' cümlesiyle betimleyişi gibi. Bu ayrınhlar inancı getirir berabe­ rinde: d inleyiciler, hakkında o kadar çok şey bildikleri hakikati, bilmedikleri bir şey sanırlar. Homeros'ta buna benzer birçok ay­ rıntı bulunabilir:

Böyle konııştıı, kocakarı da elleriyle kapadı yiiziinii gerçek bir biçem - ağlamaya başlayan insanlar gerçekten de elleriyle gözlerini kapatır. Daha başlangıçtan doğru karakterde koyun kendinizi sahne­ ye, ki insanlar size o ışık altında bakabilsin; rakibiniz için de ay­ nı şey; ama onların sizin nereye varmak istediğinizi görmeleri­ ne izin vermeyin . Bu izlenimlerin ne kadar kolaylıkla i letilebile­ ceğini, hakkında hiçbir şey bilmediğimiz şeyleri, onlar hakkın­ da haber getiren ulağın bir tek bakışından sezişimizden anlaya­ biliriz. Konuşmanızın değişik yerlerinde hikayeler anlatın; ba­ zan da başlangıcına hiçbir şey koymayın. Politik söylevde anlatıya pek fazla yer yoktur; hiç kimse he­ nüz olmamış bir şeyi ' anlatamaz' . Anlatı olsa bile, bu anımsatıl­ ması, dinleyenlerin gelecek için daha iyi planlar yapmasına yar------ 5 1 6

------

1417 b

Retorik

dım edecek geçm iş olayların anlatısı olacaktır. Ya da birinin ka­ rakterine saldırmak ya da onu övmek için ku llanılabilir - ancak o zaman politikacı hatibin yapması gereken şeyi yapıyor olmaz­ sınız. Eğer söylediğiniz şey inanılması zor bir şey ise, onun doğru­ luğuna güven vermelisiniz ve hemen bir açıklama sunmalı ve ondan sonra beklenen özel noktalarla desteklemelisiniz bunu. Örneğin Karkinos'un Oidipııs'unda İokaste, oğlunu arayan ada­ mın sorularına verdiği yanıtların doğru olduğuna güven verir hep; Sophokles'te Haimon da aynı şeyi yapar. 17. Kanıtların görevi, gösterici tanıtlar sağlamaya çalışmaktır. Bu tanıtlar, tartışılan soruyla doğrudan ilişkili olmalıdır, bunlar­ sa dört başlıktan birine girmelidir. (1) İşin yapılmadı,� 1111 ileri sü­ rüyorsanız, mahkemedeki ana göreviniz bunu kanıtlamaktır. (2) İşin bir zarar venııediğini ileri sürüyorsanız, bunu kanıtlayın. (3) İşin söylendiğinden daha az [önemli] olduğunu ya da (4) te­ mize çıktığın ı ileri sürüyorsanız, bu gerçekleri kanıtlayın, tıpkı öyle olduğunu ileri sürüyorsanız, eylemin işlenmemiş olduğu­ nu kanıtlayacağınız gibi. Tartışılan sorun bu başlıklardan birincisine girdiğinde, an­ cak bu durumda, iki taraftan birinin mutlaka sahtekar olabilece­ ği de not edilmelidir. Burada, tartışma işin temize çıkıp çıkma­ dığı üzerinde olduğu zaman yapılabileceği gibi, bilmemek özü r olarak gösterilemez. Dolayısıyla bu kanıt yalnızca bu duru mda kullanılmalıdır, başkalarında değil. Tören konuşmalarında kendi davanızı, aslında, yapılmış olan şeyin, örneğin soylu ve yararlı olduğunu tartışarak kendi­ niz ortaya koyacaksınız. Olguların kendileri güvenle ele alına­ caktır; onların tanıtı, ancak kolayca inanılır olmadıkları ya da başka birine isnat edildikleri o ender durumlarda söylenir. Politik konuşmalarda bir önerinin uygulanamaz olduğu ya da uygulanabilir olsa bile haksız olduğu veya işe yaramayacağı

K.ıan H. Ökten

•

1418

A ristote/e,

a

ya da onu ortaya atan kişinin düşündüğü kadar önemli olmadı­ ğı ileri sürülebilir. Konu dışı şeyler hakkındaki yanlışlıklara dik­ kat edin - bunlar, öneri sahibinin söylediği öteki şeylerin de yan­ lış olduğu nu n tanıtı gibi görüneceklerdir. 'Örnek'le kanıtlama politik hatiplik için son derece uygundur, 'örtük tasım'la kanıt­ l ama ise adli konuşmalara daha uygun düşer. Politik söylev ge­ lecek olaylarla ilgilenir, geçmiş olaylar, örnekler vermekten baş­ ka bir işe yaramaz. Adli söylev, doğru olan ya da artık doğru ol­ mayanla ilgilenir, bu da koşullara bağlı olmadığı için daha iyi gösterilebilir - şimdi zaten olmuş olan şeyde olasılık, beklenme­ diklik yoktur. Örtük tasımlan devamlı olarak ard arda kullanma­ yın: aralarına başka şeyler serpiştirin, yoksa birbirlerinin etkile­ rini yok ederler. Bunların sayıları konusunda sınırlar vardır -

Aklı başında bir adamın konuşacağı kadar konııştım, dostııın. Homeros 'kadar' d iyor, onun kadar 'iyi' değil. Her noktada örtük tasımlar yapmaya da çalışmamalısınız; eğer yaparsanız, sonuçları, bunları çıkardığı öncüllerden daha tanıdık ve inanılır olan bazı felsefe öğrencileri gibi davranmış olursunuz. Duygu uyandırmaya çalıştığınız zaman örtük tasım biçiminden de sa­ kının; çünkü bu ya duyguyu öldürür ya da kendi sırtı yere ge­ l ir: eşzamanlı bütü n hareketler birbirlerini ya tamamen ya da kısmen ortadan kaldırma eğilimindedir. Karakter çizdiğiniz bi r pasajda da örtük tasım biçi minin peşinden gitmemelisiniz gösterme süreci, ne törel karakteri ne de törel amacı i fade ede­ bilir. Maksi mler Kanıtlarda kullanılmalıdır -ve bir de Anla­ tı' da- çünkü bunlar karakter i fade eder: ' İnsanın "kimseye inan­ maması" gerektiğini çok iyi bild iğim halde bunu ona verd im' . Ya da duygu lara başvuruyorsanız: 'Yanılmış olsam da üzünç duymuyoru m bundan; o kendi yönünden kazançlı çıktıysa, ben de kendi yönümden adil davrandım .' ------ 5 1 8

------

1418 b

Retorik

Politik söylev adli söylevden daha zordur, doğallıkla öyle­ dir, çünkü gelecekle i lgilidir; oysa suçlayan taraf, Giritli Epime­ nides'in söylediği gibi, bilicilerin bile zaten bildiği geçmişle uğ­ raşır. (Epimenides gelecek hakkında kehanette bulunmazdı; yalnızca geçmişin karanlık noktalarını aydınlatırdı.) Bunun ya­ nında, adli söylevde yasada bir temeliniz vardır, bir başlama noktanız olunca da herhangi bir şeyi nispeten daha kolaylıkla kanıtlarsınız. O zaman da politik söylev, rakibinize saldıracağı­ nız, kendiniz hakkında konuşacağınıL: ya da dinleyicilerinizin coşkularıyla özgürce oynayacağınız konu dışı sözlere pek fırsat tanımaz; amacınız, d inleyicilerinizin dikkatlerini dağıtmak ola­ rak saptanmadıkça başka herhangi bir söylevin sağlayacağın­ dan daha da az fırsat tanır. Buna uygun olarak, kendinizi güç durumda buluyorsanız, Atinalı konuşmacıların; ya da bir poli­ tik konuşma sırasında halka, örneğin Pn11egyrikos'ta olduğu gibi Lakedaimonlulara ya da bağlaşıklar üzerine konuşmasında Khares'e düzenli saldırılarda bulunan İsokrates'in izinden gi­ din. Tören söylevinde, konuşmanızın arasına, lsokrates'in yap­ tığı gibi u fak u fak övgü öyküleri serpiştirin, o bu amaçla hep bi­ rini öne çıkarırdı . Gorgias'ın da, konuşacak her zaman bir şey bulduğunu söylerken kastettiği de budur. Çünkü Akhilleus'tan söz ediyorsa, Peleus'u över, sonra Aiakos'u, daha sonra da Ze­ us'u över; aynı şekilde, yiğitliğin erdemini över, iyi sonuçlarını anlatır, nasıl bir şey olduğunu söyler. İmdi ileri sü recek tanıtlarınız varsa, törel söyleminizle birlik­ te ortaya sürün onları; örtük tasımlarınız yoksa, törel söyleme başvurun o :diman: ne de olsa, kendini kurnaz bir uslamlamacı olarak sergilemektense, namuslu bir insan olarak sergilemek iyi bir insana daha uygun düşer. Çürütücü örtük tasımlar, gösteri­ ci olanlardan daha çok tanınır: bunların mantıksal inandırıcılığı daha çarpıcıdır; iki zıt hakkındaki olgular, yan yana konuldu­ ğunda, daima açıkça göze çarpar. 'Hasım tarafa verilecek Karşılık' konuşmanın ayrı bir bölü­ mü değildir; ister i tirazla, isterse karşı-tasımla hasmın savını yı------ 5 1 9

------

Kaan H . Ökten

•

1418 b

A ristote/es

kacak kanıtların bir parçasıdır. Hem politik konuşmada, hem de mahkemede suçlarken, ilk konuşmacı siz iseniz, kendi kanıtları­ nızı önce siz ortaya koymalı, ondan sonra da karşı tarafın kanıt­ larını, çürüterek, peşin peşin parçalayarak, karşılanmalısınız. Bununla birlikte, öteki tarafın durumu çok çeşitli kanıtlar içeri­ yorsa, bunlarla başlayın, Messenia meclisinde, kendi kanıtlarını öne sürmeden önce kendisine karşı kullanılacak gibi olan kanıt­ ları yıkan Kallistratos'un yaptığı gibi. İkinci olarak konuşuyor­ sanız, önce çürütme ve karşı-tasım yoluyla hasmınızın konuş­ masına yanıt vermeye çalışmalısınız, özellikle de kanıtları iyi kabul edilmişse. Çünkü aklımız, hakkında önyargılı olduğu­ muz bir kişiyi iyi karşı:amayı nasıl reddederse, karşı tarafın ko­ nuşmasından olumlu biçimde etkilendiğinde, onun konuşması­ nı da öyle iyi karşılamaz. Dolayısıyla, dinleyicilerin aklında bi­ raz sonra yapacağınız konuşma için bir yer açmanız gerekir; bu da hasmınızın konuşmasını boşa çıkarmakla yapılır. Bunun için önce saldırın o konuşmaya -ya bütününe ya da en önemli, en başarılı noktalarına veya boşluklarına, böylece sizin söyleyece­ ğiniz şeye ilgi uyandırın-

Ö ııce, Tmınçalann savı111ııcııs11 111ıı olacağı111... Asla, za1111111ı bu ki, Hera da . . . Burada konuşmacı önce e n aptalca kanıta saldırmakta. Ka­ nıtlar hakkında bu kadar yeter. Törel karakter öğesine gelince: kendiniz hakkında yapılırsa, hoşnutsuzluk uyandırabilecek, bıktırıcı görünebilecek ya da sizi çelişki tehlikesine sokabilecek savlar vardır; bir de, hasmınız hakkında, ağzı bozuk ve terbiyesiz görünmeksizin, söyleyeme­ yeceğiniz şeyler vardır. Bu yüzden de, bu türlü şeyleri üçüncü bir kişiye söyletin. İsokrates'in Plıilippos ve Antidosis'te, Arkhi­ lokhos'un ise yergilerinde yaptığı şey budur. Bu sonuncusu, aşa­ ğıdaki karalamasında, babayı kızına saldırır durumda gösterir: ------ 520

------

RL'tori k

1419 a

Hiçbir şeye i111kiinsız dc111e, Ne de yc111in et ol111ayacak diye . . . aşağıdaki karalayın sözleriyse marangoz Kharon' a söyletir:

Gygcs 'in serveti için değil. .. Sophokles d e konuşanlar başkalarıymış gibi, Haimon'u An­ tigone adına babasına başvurdurtur. Bazan da örtük tasımlarımızı maksimler şeklinde yeniden belirtmemiz gerekir; örneğin, 'Akıllı insanlar başarı anında uz­ laşır, çünkü böyle yapınca çok şey kazanırlar.' Bunu bir örtük tasım şeklinde ifade edersek şu biçimi alır: 'Eğer uzlaşıyorsak ve bu bize büyük yarar sağlıyorsa, o halde başarı anında da uzlaş­ mamız gerekir.' 18. Sorgulamaya geldi sıra. Bunu kullanmanın en uygun anı, hasmınız bir soruyu yanı tlarken, bir soru daha sorsanız saçma­ lığa düşeceği andır. Örneğin, Perikles, Ku rtarıcı Tanrıça ayinle­ rini kutlama şekli hakkında Lampon'u sorgularken böyle yap­ mıştır. Lampon, erginlenmemiş kişilere bu törenler hakkında hiçbir şey söylenemeyeceğini bildirir. Bunun üzerine Perikles şunu sorar: 'Siz bu ayinleri biliyor musunuz?' ' Evet' diye yanıt verir Lampon. 'Ya,' der Perikles, 'nasıl olur bu, siz erginlenme­ m iş bir kişi olduğunuz halde?' Bir başka uygun an, kanıtın bir öncülünün apaçık doğru ol­ duğu, ötekinin de doğru olup olmadığını sorduğumuzda has­ mıınızın 'evet' demesi gerekeceğini anladığımız andır. Öteki öncüle ait yanıtı aldığımızda, apaçık doğru olan hakkında soru sormaya devam etmeyin, yalnı zca sonucu siz kendiniz belirtin. Örneğin, Meletus, Sokrates'in tanrıların va rlığına inandığını reddedip de doğaüstü bir güçten söz ettiğini kabul edince Sok-

Kaan H. Ökten

•

Aristotı:/es

1419 a

rates, 'doğaüstü varlıkların tanrıların çocukları, bir anlamda kutsal olup olmadıklarını' sorarak devam eder sorguya. 'Evet' diye yanıtlar Meletus. 'Öyleyse' diye karşılık verir Sokrates, 'Tanrıların çocuklarının varlığına inanıp da, tanrıların kendile­ rinin varlığına inanmayan biri olur mu?' Bir başka uygun du­ rum da, hasmımızın ya kendi sözlerine ya da herkesin inandığı şeye ters düştüğünü gösterebileceğimizi umdu ğumuz andır. Bir dördüncüsü, sizin sorunuzu ancak kaçamaklı olarak yanıtlaya­ bileceği andır. 'Doğru, ama yine de doğru değil,' ya da ' Kısmen doğru, kısmen değil,' ya da 'Bir anlamda doğru, bir anlamda değil' yanıtını verirse, dinleyiciler onun zor durumda olduğunu düşünür ve yenilgisini onaylar. Başka durumlarda sorgulamaya girişmeyin; çünkü hasmınız itiraza kalkarsa daha kötü duruma düşmüş hissedebilirsiniz kendinizi . Dinleyiciniz izleme gücün­ den yoksun olabileceği için bir dizi soru soramazsınız; bu ne­ denle örtük tasımlarınızı da olabildiğince yoğunlaştırmanız ge­ rekir. Yanıt verirken anlamı belirsiz soruları kısa yanıtlarla değil, akla uygun farklılıkları göstererek karşılamalısınız. Sizi bir çe­ lişkiye sokacak gibi görünen soruları karşılarken, yanıtınızın başlangıcında, hasmınız ikinci soruyu sormadan ya da kendi so­ nucunu çıkarmadan önce bir açıklama yapın. Çünkü onun kanı­ tının nereye varacağını görmek zor değildir. Bununla birlikte, çeşi tli çüıiitme yolları gibi bu noktaya da, Top ika' dan biliyoruz gözüyle bakılabilir. Hasmınız kendi sonucunu çıkarırken bunu bir soru şekline sokuyorsa, yanıtınızı doğrulamanız gerekir. Örneğin, Peisan­ dros, Sophokles'e Güvenlik Ku rulunun öbür üyeleri gibi, Dört Yüzler'in kurulması için oy verip vermediğini sorduğunda, 'Evet,' diye yanıtlar. ' Niçin? Bunun kötü bir şey olduğunu dü­ şü nmediniz ıni?' - 'Evel.' - 'Öyleyse bu kötülüğü işlediniz s iz . '­ ' Evet,' der Sophokles, 'çünkü yapacak daha iyi bir şey yoktu .' Yine, Lakedainıonlu, hüküınet üyesi ol a ra k davranışı yönünden ------ 5 2 2

------

f{ctorik

1419 b

sorguya çekilirken, öteki üyelerin haklı olarak ölüme mahkum edildiklerini düşünüp düşünmediğini sorduğunda, ' Evet,' der. O zaman hasmı 'O halde,' diye sorar, 'onlar gibi sen de aynı ön­ lemleri önermedin mi?' - 'Evet' - 'O halde sen de haklı olarak ölüme mahkum edilmeyecek misin?' -'Hiç de öyle değil' der o,

'011/ar bunu rüşvet karşılığı yaptılar, bense inancımdan ötürü .' Bu nedenle, sonucu çıkardıktan sonra daha başka sorular sor­ malısınız ya da hakikat dengesi büyük ölçüde sizden yana ol­ madıkça, sonucu bir başka soru şeklinde sormalısınız. Alaylara gelince. Bunların tartışmada bir yararı olduğu var­ sayılır. Gorgias, hasımlarınızın ciddiyetini alayla, alaylarını ise ciddiyetle boşa çıkarmanız gerektiğini söylemişti, haklıydı da bunda. Alaylar, Poctika'da sınıflandırılmıştır. Bazıları kibar in­ sanlara uygundur, bazılarıysa değil; size uygun olanı seçmeye çalışın. İroni kibar bir insana maskaralıktan daha uygundur; ironiyi ku llanan bir insan eğlenmek için şaka yapar, maskara ise başkalarını eğlendirmek için. 19.

Epilog dört kısımdan oluşu r . ( 1 ) Dinleyiciyi size karşı iyi, hasmınıza karşı kötü niyetli olma d uru muna getirmeli­ siniz, (2) önde gelen olguları büyütmeli ya da küçü l tmelisi­ n i z, (3) din leyicilerinizde gerekli coşku durumunu uyandır­ m aksını z ve (4) onların belleklerini tazelemelisiniz. (1) Kendi inanı lırlığınızı ve hasmınızın inanılınazlığını gös­

termek için, doğal olan, kendinizi övmek, onu l'leştirmek ve te­ mel düşüncelerinizi sağl amlaştırmaktır. İki amaçtan birine yö­ nelmelisiniz - kendinizi iyi, onu ise kendiniz ya da dinleyicile­ rinizle ilgili olarak kötü bir insan gibi göstermelisiniz. Bunun nasıl yapılacağı -hangi kanıt yollarıyla iyi ya da kötü gösterece­ ğiniz- daha önce açıklanmıştı. (2) Olgular kanı tlandıktan sonra yapılacak l'n doğal şey, on­ ların önemini büyü l tmek ya da küçül tmektir. Olgu lar, siz onla-

Kaan H . Ökten

•

1 420 a

Aristoteles

rın nedenli önemli olduğunu tartışmadan önce kabul edil miş ol­ malıdır; tıpkı bedenin, daha önce var olan bir şey olmadıkça ge­ lişemeyeceği gibi . Bu yüceltme ve küçültme amacı için kullanı­ lacak kanıt yolları daha önce bildirilmişti . (3) Bundan sonra, olgular ve önemleri açıkça anlaşıldıktan sonra, dinleyicilerinizin hislerini uyandırmalısınız. Bu hisler, acıma, hiddet, öfke, nefret, kıskançlık, yarışma, kavgacılıktır. Bu amaçla kullanılacak uygun kanıt yolları da daha önce söylen­ mişti. (4) Son olarak, daha önce neler söylemiş olduğunuzu gözden geçirmelisiniz. Burada, bazılarının yanlış olarak girişte yapma­ yı salık verdiği şeyi yapmanız uygun düşebilir - temel noktala­ rınızı, kolayca anlaşılabilmeleri için, sık sık tekrarlayın. Girişte yapmanız gereken şey, yargılanacak nokta apaçık hale gelebil­ sin diye, konunuzu belirtmektir; epilogda, davanızın kanıtlan­ masında kullandığınız kanıtlan özetlemelisiniz. Bu gözden ge­ çirme işleminde ilk adım, yapmayı üzerinize aldığınız şeyi yap­ mış olduğunuzu beli rtmektir. Bunu yaparken, ne söylemiş ol­ duğunuzu ve bunu niçin söylediğinizi belirtmelisiniz. Yöntemi­ niz, kendi davanızla hasmınızınkinin bir karşılaştırılması olabi­ lir; ya aynı noktayı her ikinizin ele alış tarzlarınızı karşılaştırabi­ l irsiniz ya da karşılaşhrmanızı daha dolaysız yapabil irsiniz: 'Hasmım bu nokta üzerinde şunları şunları söyledi; ben şunları şunları söyledim ve bunları şunun için söyledim.' Ya da ılımlı bir ironiyle, örneğin, 'Tabii o şöyle şöyle söyledi, ama ben şöyle şöyle söyledim' diyebilirsiniz. Ya da 'Şunu kanıtlayacağı yerde bütün bunları kanıtlamışsa, boşuna yorulmuş!' Ya da bir soru şekline koyabilirsiniz bunu, ' Neyi kanıtlamadım ben?' veya 'Hasmım neyi kanıtladı?' gibi. Bundan sonra, ya bu şekilde te­ mel noktaları birbirinin karşısına koyarak ya da dile getirilen kanıtların doğal sırasını izleyerek -önce kend inizinkileri, daha ------ 524

------

1420 b

Retorik

sonra da, isterseniz hasmınızınkileri ayrı ayrı vererek- devam edebilirsiniz. Sonuç için, bağıntısız dil biçemi uygundur ve söylevle bitiş bölümü arasındaki farkı belirler. 'Söyleyeceklerim bu kadar. Be­ ni dinlediniz. Olgular önünüzde. Yargınızı bekliyorum.'

1447

a

POIETIKA* [Şiir Sanatı Üzerine] (1-15; 19-20)

1. Şiir sanatının kendisi ve türleri konusunda, her birinin ne tür bir olanak taşıdığı, sanat eserini güzel bir şekilde gerçekleştire­ bilmek için öykülerin birbirine nasıl bağlanması gerektiği, ayrı­ ca ne sayıda ve ne tür parçalardan oluştuğu ve benzer şekilde aynı araştırma alanına ·giren öteki şeyJer konusunda da i lkin do­ ğal olarak önce gelenlerden başlayarak söze girelim. Destan ve tragedya, ayrıca komedya ve

ditlıyrm11bos

sanatı,

flüt ve kitlıara sanatının büyük bir bölümü bütünüyle taklittir. Ne var ki birbirlerinden üç bakımdan ayrılır bunlar: Ya farklı nesneleri taklit ederler ya farklı araçlarla taklit ederler ya da farklı biçimde, yani aynı olmayan tarzda taklit ederler. Nasıl ki kimi leri pek çok şeyi renklerle ve biçimlerle resme­ derek (kimileri bir ustalıkla, kimileri de bir alışkanlıkla yapar bunu), kimileri ise ses aracılığıyla taklit ediyorlarsa, sözünü et­ tiğimiz sanatlar için de bu böyledir: Hepsi de ri tim, söz ya da harmoni aracılığıyla taklit eder, bunları da ya ayrı ayrı ya da bir arada kullanırlar. Sözgelişi flü t sanatı, kit/111r11 sanatı ve benzer etkiye sahip olan -kaval sanatı gibi- diğer sanatlar yalnı zca harAri stotelı·s, Pnıt'fik11 I Şiir Sııı111/ı Lİ=cri11c!. Çl'\' . NdLilc Kala\·cı, B i l i m

\'l'

Sanat,

Ankara : 20il.'i.

------ 52 7

------

Kaan H . Ökten

•

A ri, ıatclt.'S

1 447 b

/

1 448 a

moni ve ritmi kullanırlar; dans sanatı ise ri tmi harmonisiz kul­ lanır. (Nitekim dans sanatçıları, karakterleri, duygulanımları ve eylemleri, dans figürlerini biçimlend iren ritimlerle taklit etmek­ tedirler.) Ne var ki yalnızca sözü, düzyazı ya da ölçüye dökülmüş sö­ zü kullanan -ölçüleri de ya birbiriyle karışık ya da tek başına kullanan- sanat dalına [destan] bugüne kadar bir ad verilme­ miştir. Nitekim Sophron ve Ksenarkhos'un 111i111os'ları ile Sokra­ tik konuşmaların ortak bir adı olmadığı gibi tri111etre, elegeia ya da buna benzer öteki ölçülerle takli t eden türlere ilişkin bir ad da yoktur. Bununla birlikte insanlar kullanılan ölçüye poiei11 fi­ ilini ilave ederek ozanları taklit türü bakımından değil, ölçüyü kullanmalarındaki ortaklıklarına göre adlandırmış; kimilerine

elegeia ozanı, kimilerine de destan ozanı demişlerdir. Hekimlik ya da doğayla ilgili bir konuyu ölçüyle anlatanları da böyle ad­ landırmak alışkanlık olmuştur. Oysa Homeros i le Empedokles arasında ölçüden başka hiçbir ortaklık olmadığı için ilkine ozan, ikincisine ise ozan değil de doğabilimci demek doğru olur. Ay­ nı şekilde, Keııtaııros'u bütün ölçüleri içeren bir rapsodi olarak kuran Khairemon gibi, taklitlerini ölçülerin hepsini karıştırarak gerçekleştiren kişilere de ozan adı verilmelidir. Bu konularda bu tarz ayrımlar yapılabilir. Bu söylediklerimi­ zin -ritmi, ezgiyi ve ölçüyü kastediyorum- hepsini birden kul­ lanan türler de vardır. Sözgelişi ditlıyranılıos ve nonıos şiirleri ile tragedya ve komedya böyledir. Ne var ki kimileri bunları hep birarada, kimileri ise yer yer ku llanmak bakımından birbirinden ayrılır. Bu sözünü ettiklerim, takli t etme araçları bakımından sa­ natlar arasındaki farklılıklard ır. 2. Taklit edenler, eyleyenleri taklit eder; onlar da zorunlu ola­ rak soylu ya da bayağıdır (karakterler hemen her zaman yalnız­ ca bunlara indirgenir; çünkü bütün insanlarda karakter ayrımı-

1448

a

Poietika

nı kötülük ve erdem belirler). Ancak karakterler ya bizden daha iyi ya bizden daha köhi ya da bizim gibidirler. Ressamlar da böyle betimlemiştir: Polygnotos olduğundan daha güzel, Pau­ son olduğundan daha çirkin, Dionysios ise olduğu gibi resmet­ miştir insanları. Sözü edilen taklit türlerinden her birinin bu ayrımları taşı­ makla beraber, farklı şeyleri az önce söylenilen şekilde taklit et­ meleri bakımından farklı olacakları açıktır. Bu farklılıklar dans­ ta, flütte, kitlıara' da olabileceği gibi düzyazı ve koşukta da olabi­ lir; sözgelişi Homeros kişilerini yüceltir, Kleophon oldukları gi­ bi gösterir, ilk parodi yazarı Thasoslu Hegemon ile Deilias'ın ya­ zarı Nikokhares ise köhileştirir. D itlıy ram bos' lar ve 110111os'lar için de durum böyledir: Nitekim Kykloplar, hem Timotheos hem de Philoksenos'un yaptığı gibi taklit edilebilirdi. Bu aynı ayrım bakımından tragedya ile komedya arasında da fark vardır: Biri varolan insanlardan daha iyileri, öteki daha köhileri taklit etme­ ye çalışır. 3. Bu sanatlar arasındaki üçüncü fark, nesnelerin her birini tak­ lit etme tarzlarında bulunur. Aynı konular aynı araçlarla kimi­ leyin bir anlatı yoluyla (olan şey ya Homeros'un yaptığı gibi bir başkası haline gelinerek anlatılır ya da hiç değişmeden aynı ka­ lınarak) betimlenir, kimileyin de taklit edilenlerin hepsi eyler­ ken ya da etkinlik içindeyken. Demek ki taklitler, başta da söylediğimiz gibi, araçlar, nesne­ ler ve taklit biçimleri olmak üzere üç bakımdan ayrılır birbirin­ den. Buna göre Sophokles, bir yandan Homeros'a benzer bir taklitçidir, çünkü her ikisi de soylu kişileri taklit ederler; öte yandan Aristophanes'e de benzer Sophokles, çünkü her ikisi de eyleyenleri ve iş görenleri taklit ederler. Kimilerine göre onların eserleri bu yüzden, yani iş görenleri betimledikleri için dr11111a diye adlandırılm ıştır. Bunun içindir ki ------ 529

------

Kaan H . Ökten

•

A ris luteles

1 -148

b

Dorlar hem tragedyayı hem de komedyayı kendilerine mal ederler (komedyaya Megaralılar sahip çıkarlar -buradakik•r, kendileri demokrasiyle yönetildiklt·ri sırada ve bu yüzden orta­ ya çıktığı gerekçesiyle; Sicilya'dan gelenk•rse, Khionides ile Magnes'ten çok daha önce yaşamış olan ozan Epikharmos'un Sicilyalı olması gerekçesiyle-, Peloponnesos' daki bazı Dorlar da tragedyaya) ve kanıt olarak da adları gösterirler: Dorlar çevre yerleşkelere kend ilerinin koını', Atinalıların i se

dı'ıııos

dedikleri­

ni, yani komed ya oyuncularının adlarını 'eğlenmek' fii linden al­ madıklarını, köylerde başıboş dolaştıklarından ötürü kentlilerce aşağılandıkları için bu adı aldıklarını söylerler. Ayrıca kendile­ rinin 'yapmak' anlamında dmıı sözcüğünü ku l landıklarını, Ati­ nalıların ise buna pratteiıı dediğini ileri sürerler. Taklit etmedeki farklılıkların sayılan ve tarzları konusunda söylenebilecekler bunlar. 4. Şiir sanatını genel olarak iki neden ortaya çıkarıyormuş gibi görünüyor ve bunların ikisi de doğal nedenlerdir. Nitekim hem taklit etme hem de herkesin takli tlerden hoşlanıyor olması, ço­ cukluktan itibaren insanlarla birl ikte gelişen bir özel liktir. (Öte­ ki canlılardan da bu bakımdan ayrılırlar. Çünkü insan taklit et­ meye en yatkın canlıdır ve ilk bilgilerini de taklit yoluyla edi­ nir.) Bunun kanıtı ise eserlerde ortaya çıkan durumdur: Nitekim resimlerine bakmaktan en çok hoşland ığımız şeyler, tiksinti du­ yarak baktığımız şeylerin resi mleridir; sözgelişi son derece iğ­ renç hayvanların ve cesetlerin görüntü leri. Bunun nedeni şu: Öğrenmek yalnı zca filozoflar için değil, öteki insanlar için de en haz verici şeydir; ancak berikiler, bun­ dan daha az pay alırlar. Resimlere bakmaktan zevk almamızın nedeni, bakarkl•n öğrenmek ve her birinin neye il işkin olduğu konusunda, bu mu yoksa şu mu olduğu konusunda, sonuç çı­ karmaktır. Takl i t edi len nesne daha önel' görü lmemişse, burada

1 449

Poidika

il

haz uyandıran taklit edilen �ey değil, işin ustalığı, renk ya da bu tür başka bir nedendir. Takl it eğilimi, harnıoni

VL'

ri tinı (dizelerin ritmin parçaları ol­

duğu açıktır) bizde doğal olarak bulunduğu için başl angıçta özellikle bunlara karşı yeteneği olanlar adım adım ilerleyerek doğaçlamalar sonucunda şii r sanatını yaratmışlardır. Şiir sanatı ozanların ki�isL'l karakterlerine göre türlere ayrıl­ mıştır. Nitekim daha soylu ozanlar iyi eylemleri ve iyilerin ey­ lemlerini takli t ederlerdi, sı radan ozanlar ise kötülerin eylemle­ rini. Berikiler öncelikle yergiler söylerken, soyl u ozanlar i lahi ve övgü türlerini kullanırlard ı. Homeros'tan önce yaşamış hiçbir ozanın bu türden bir şiiri­ n i bilmiyoruz, ama pek çok ozanın yazmış olması da olasıdır. Bu türe Hoıneros' tan sonra rastlanır, örnek olara k onun Margi­ tes i ve bu tü r başka eserler verilebil i r. Bu şii rlerde uyum gereği '

iam/ıik ölçü kullanılmıştır --0na hala imııbik ölçü denilmesinin ne­

deni, bu ölçü aracılığıyla insanlarla alay edilmesi dir. Böyl ece es­ kilerin kimi kahramanlık ozanı, kimi de imııbos ozanı olmuştur. Homeros soylu türlerin ustası olduğu gibi (nitekim yal nızca güzel eserler vermekle kalmamış, eylemle ilgili taklitleri de o yaratmıştır), komedy a b içimini ilk oluşturan ozandır da; yergi­ ler söyleyecek yerde gülünç olanı anlatmıştır. Bu nedenle İlyada ve

Od_ı/5Seia tragedya için neyse, Marg ites de komedya için odur.

Tragedya ile komedya ortaya çıktıktan sonra ozanlar kendi doğalarına göre bu iki türden birini seçmiş, ianıbos ozanları ko­ medya ozanı, destan ozanları da tragedya ozanı olmuştu r; çün­ kü bu türlerin ötekilerden daha önemli ve daha değerl i olduğu düşünülmüştür. Tragedyanın tü rleri açısından artık bir yeterliğe u l aşıp u laş­ madığını, gerek kendisini gerekse sahnedeki gösteriyi değerlen­ d i rerek ele almak ayrı bir konudur. Ba�l angıçta doğaçlamalar------

SJ J

Kaan H. Ökten

•

1 449

A rı�totclı•s

a

dan doğan tragedya (hem tragedya hem de komedya böyledir; ilki dit/1yrı1111bos oyunlarından, öteki bugün bile pek çok kentte varlığını sürdüren pluıllos gösterilerinden gelir) gittikçe mükem­ melleşerek yavaş yavaş gelişmiştir. Pek çok değişiklik geçirmiş ve gelişmesini kendi doğasını kazandığında tamamlamışhr. İlk kez Aiskhylos oyuncuların sayısını birden ikiye çıkar­ mış, koronun işlevini azaltmış ve başrolü diyaloga vermiştir. Sophokles ise oyuncuları üçe çıkarmış ve sahne tasarımını ge­ tirmiştir. Ayrıca uzunluk bakımından da bir değişiklik olmuş, kısa öykülerden uzun öykülere geçil miştir; satyr oyunlarından gelen gülünç dilin değişmesiyle de n ihayet bir ağırbaşlılık ka­ zanmıştır tragedya. Ölçüde ise tctrnmetrenin yerini iı1111bik ölçü almıştır. Önceleri satyr oyunlarıyla ilişki l i ve dansa daha yakın olduğundan tetrametreyi kullanan tragedya, işin içine konuşma girdiğinde kendi doğasına uygun ölçüyü de bulmuştur. Çünkü ölçülerin içinde konuşmaya en uygun olanı, iambik ölçüdür. Bunun kanıtı, gündelik konuşmalarda en çok iı1111bik ölçünün kul lanılmasına karşılık, lıeksmııetrenin yalnızca dil uyumu dışı­ na çıkılan pek az durumda kullanılıyor olmasıdır. Yanöyküle­ rin sayısı ve süslemeler için söylenebilecek olan şeylerin hepsi­ ni bir yana bırakalım. Çünkü bunları tek tek ele almak kapsam­ lı bir iş olsa gerek. 5. Demin dediğimiz gibi, komedya daha kötü olanların taklidi­ dir. Ancak her kötülükle değil gülünç olanıyla ilgilenir; bu da çirkinliğin bir bölümüdür. Çünkü gülünç olmak çirkinlikle ilgi­ li bir kusurdur. Ancak buradaki çirkinlik üzücü ve zararlı bir şey değildir; tıpkı komik bir maskenin çirkin

v c>

bozuk biçimli

olmasına karşın hiçbir acı i fadesine sahip olmayışı gibi. Tragedyanın geçirdiği değişimler ve bu değişimkrin kim ler aracılığıyla sağlandığı bilinir; ama komedyanın kökeni bilinme-

1 449 b

Poietika

mektedir. Çünkü başlangıçtan beri pek ciddiye alınmamışhr. Arklıcm, ancak çok sonraları bir komedya korosu hazırlatmıştır;

önceleri ise gönü llülerden oluşurmuş bu korolar. Komedya ozanları, komedya kendine özgü biçimine kavuştuktan sonra anımsanır olmuştur. Bununla birlikte maskeleri ve proloxos'ları kimin uydurduğu ya da oyuncuların sayısını kimin belirlediği gibi konular bilinmemektedir. N e ki öyküler kurma düşüncesi başlangıçta Sicilya' dan gel miştir (Epikharmos ve Phormis aracı­ lığıyla). Atina' da da ilk olarak Krales i11111/ıik biçimi bırakıp genel olarak konuşmaları ve öyküleri işlemeye başlamıştır. Destan tragedyaya benzer, çünkü ölçülü sözlerle soylu kişi­ leri taklit eder; ancak yalın ölçü taşıdığı ve bir anlatı olduğu için farklıdır tragedyadan; bir de u zunluk bakımından: Tragedya, olabildiğince güneşin tek bir dönüş süresiyle sınırlamaya çalışır kendini ya da bunu pek az aşar; destan ise zaman bakımından beli rlenmemiştir. Destan için geçerli olan uzunluğun bir zaman­ lar tragedyada da kullanılmış olmasına karşın, uzunluk bakı­ mından farklıdır onlar. Bölümlere bakıldığında, bazı bölümle­ rin her ikisinde de ortak, bazılarının ise yalnızca tragedyaya öz­ gü olduğu görülür. Bu yüzden iyi ile kötü tragedyayı ayırabilen kişi, destan konusunda da bunu yapabilir. Çünkü destanın bö­ lü mlerinin tragedyada da bulunuyor olmasına karşılık, traged­ yanın bölümlerinin tümü destanda yoktur. 6. l-fcksmııctrcyle yazılmış takli t ve komedya üstüne daha sonra konuşacağız. Tragedya konusunda ise, şimdiye kadar söyledik­ lerimizden onun özüne ilişkin çıkan tanım doğrultusunda ko­ nuşalım . Tragedya soylu, tamamlanmış ve belirli bir uzunluğu olan bir eylemin taklididir; bölümlere göre her biri farklı kulla­ nıl mış araçlarla çeşnilendirilmiş bir dil kullanarak yapar bunu. Tragedya eyleyenleri taklit eder; bunu da bir anlatı aracılığıyla değil, uyandırdığı acırna ve korku aracılığıyla bu tür duygula­ nımların arınmasını sağlayarak yapar. ' Çeşnilendirilmiş dil' den ritim, harmoni (\'L' ezgi) içermeyi; ' farklı kufüını lırnş araçlar' dan ------ 533

------

Kaan

H . Ökten

•

A rn totcb

1 450

a

ise kimi bölümlerin yalnı zca ölçü ler aracılığıy la, kimi bölümle­ rin ise ezgiler aracıl ığıyla kurulmasını anlıyorum. Takl idi eylem içindeki kişiler yaptığına göre tragedyanın zo­ runlu ve öncel ikli bir öğesi sahne düzenidir. Sonra, ezgi düzme ve sözel ifade gel ir. Takli t bunlarla yapılır. 'Sözel i fade' den öl­ çülerin bir araya getirilmesini, 'ezgi düzme' den de bü tün etkiyi ortaya çıkaran şeyi anl ıyorum. Madem tragedya bir eylemin taklididir, taklit de karakter ve düşünce bakımından belirli nite­ likte olmaları gereken kimi kişilerce gerçekleştirilir (çünkü ey­ lemlerin özelliklerinin de bunlar aracılığıyla ortaya çıktığını ile­ ri sürüyoruz [eylemlerin iki nedeni olması doğal: düşünce ile karakter]; herkes eylemlerine göre mutl u ya da mutsuz olur). Eylemin taklidi ise öyküdür: 'Öykü' den olayların bir araya geti­ rilmesini, 'karakter' den eylemde bulu nanların nasıl kişiler ol­ duklarını kendilerine göre söylediğimiz şeyi, 'düşünce'den ise konuşanların kendi lerine dayanarak bir şeyi kanıtladıkları ya da bir görüşü dile getirdikleri şeyi anl ıyorum. İmdi her tragedyanın nasıl bir tragedya olduğunu beli rleyen altı öğesinin olması zorunlu: Bunlar öykü, karakterler, sözel ifa­ de, düşünce, sahne düzeni ve ezgi düzmed ir. Takli t etme araç­ ları iki, taklit edilme tarzı bir, taklit edilen nesneler ise üç öğe­ dir; bunların dışında ise hiçbir öğe yoktur. Bu temel öğcleri kul­ lanan ozan sayısı hiç de az deği ldir. Nitekim her oyunda bir sahne düzeni, bir karakter, bir öykü, bir sözel ifade, bir ezgi ve bir düşünce vardır. Bunların içinde en öneml isi olay örgüsüdür. Çünkü traged­ ya insanların değil, eylemk'rin ve yaşamın taklididir. Hem mut­ luluk hem de felaket bir eyl eme bağlıd:r; erekse herhangi bir ey­ lemdir, beli rl i bir niteli k deği l . İnsanlar karakterlerine göre be­ l i rli ni teli kteki insanlar olurlar, eylemlerine göre ise mutlu ya da lanı tersi. Demek ki karakterleri taklit etmek için eylemde bu­ lunmaz lar, tersine eylemleri aracılığıyla karakterlerini edinirler. Dolay ı..;ı\'l.1 olaylar ve öykü traged yanın ereğidir, erek ise her şeyden önem lidir. ------ 5.14

------

l'oil'tika

1 450 b

Öte yandan eylemden bağımsız bir tragedya olamaz, ancak karakterler olmadan da bir tragedya olabilir. Pek çok gt.• nç oza­ nın tragedyalarında. karakterler yoktu r, hatta pek çok ozan d a bu türden eserler vermiştir. Ressamlar arasında da vardır bu; Polygnotos karşısında Zeuksis'in durumu buna örnektir: Çün­ kü Polygnotos iyi bir karakter ressamıd ır, Zeu ksis'in resimlerin­ de i se hiçbir karakter i fadl'Si yoktur. Öte yandan karakteri ortaya koyan konuşmalar art arda sıra­ lanı rken sözel i fade ve düşünce bakımından başarı l ı olunsa da tragedyanın işi gerçekleştirilmiş ol mayacaktır; oysa bu yanları zayıf olduğu halde bir öyküsü ve bir olay örgüsü olan tragedya daha başarılıdır bu konuda. Bunlara ek olarak, tragedyada ruhu en çok etkileyen şey öy­ küdeki kimi bölümlerdir: "Baht dönüşleri" ve "tanınmalar" . Başka bir gösterge de eskiden eser ortaya koymaya çalışan­ ları n olayları kurmak yerine sözel ifade ve karakterler bakımın­ dan sağlam eserler yaratabilmiş olmalarıdır; sözgelişi i l k ozan­ ların hemen hepsi böyleydi . Demek ki öykü tragedyanın temelid ir, canı gibidir; karakter­ ler de ikinci sırada gelir. Resimde de yaklaşık olarak durum böyledir. N i tekim en güzel renklerle gel işigüzel resim yapan bi­ ri, karakalemle resim yapan b iri kadar zevk vermeyebilir. Tra­ gedya eylemin takl ididir; özellikle bundan ötürü eyleyenlerin takl idi. Düşünce ise üçüncü sırada gel ir. Konuya ait olanları ve ko­ nuyla uyum içinde bulunanları söyleyebilmektir. Bu d a, konuş­ malarda tam da poli tikanın ve retoriğin işi olan şeydir; öyle ki eski ozanlar kişilerine pol i ti k konuşmalar yaptırırlard ı, şimdiki­ ler ise retorik konuşmalar yaptırıyorlar. Karakter, [tercih etme ya da kaçınma nın açık olmadığı ko­ nuşmalarda] tercihi gösteren şeydir (bu neden le, genel olarak konu şanın kaçındığı ya da tercih ettiği bir d u rumu açığa vur­ mayan konuşmalarda bir karakter yoktur); düşünce ise bir şeyin ------ 535

------

1 450 b

Kaan H . Ökten • Arıstote/es

varolup olmadığını kanı tlayan ya da genel bir yargıyı ortaya ko­ yan sözlerdir. Sözel ifade ise dördüncü sırada gelir. Daha önce de söyledi­ ğim gibi, sözcükler aracılığıyla yapılan yoruma 'sözel ifade' di­ yorum; hem ölçü lü sözlerde, hem de düzyazıda işlevi aynıdır bunun. Çeşni katan öteki öğeler içinde en önemlisi 'ezgi düzme'dir. 'Sahne düzeni' ise ruhu etkilemesine karşın hem sanata en uzak olan hem de şiir sanatına en az özgü olandır. Nitekim tragedya­ nın sahnedeki temsilden ve oyuncudan bağımsız olarak da bir etkileme gücü vardır. Ayrıca sahne düzeninin gerçekleştirilme­ si, ozanın ustalığından çok dekorcunun zanaatıyla i lgilidir. 7. Bunları beli rledikten sonra, olay örgüsünün nasıl olması ge­ rektiğini söyleyelim; çünkü tragedya için ilki ve en önemlisi bu­ dur. Tragedyanın, tamamlanmış ve bütün bir eylemin taklidi ol­ duğunu belirlemiştik; belli bir uzunluğu da olmalı, çünkü her­ hangi bir uzunluğa sahip olmayan bütünler de vardır. 'Bütün' ise başlangıcı, ortası ve sonu olan şeydir. 'Başlangıç', başka bir şeyin ardından gelmemesi zorunlu olan şeydir; ancak onu n ar­ dından başka bir şeyin varolması ya da meydana gelmesi doğal­ dır. 'Son', bunun tersine,

başka

bir şeyin ardından ya zorunlu

olarak gelen ya da çoğu kez olması doğal olan şeydir; ondan sonra da hiçbir şey olmaz. 'Orta' ise hem bir şeyin ardından ge­ len hem de başka bir şeyin izlediği şeydir. Öyleyse öyküleri iyi bir biçimde birbirine bağlayabilmek için ne gelişigüzel bir yer­ den b aş l cı n abil i r sine

bu

d i k'

Ayrıca

ne

de gelişigüzel bir sona doğru gidilebilir; ter­

getirilen

kura l l a rı uygula mak

gerekir.

hem canlı varlıkta hem de parça la r ı n düzenlenmesin­

den oluşmuş her tek eserde bulunan güzel lik, yal nızca olmayı d l'ğil

rastgele

olmayan

d i.i zL'nli

bir uzunl uk b ı r ın dı rm a y ı

------ .'l36

,

d a gL'·

------

Poictika

1 45 1 a

rektirir; çünkü güzellik hem boyutta hem de düzendedir. Bu yüzden ne çok küçük bir yaratık güzel olabilir (çünkü bakış ar­ tık algılanamaz olanın sınırlarında dağılır) ne de çok büyük bir yaratık (çünkü o bir kerede kavranamaz; seyirciler onun birliği­ ni ve bütünlüğünü algılayamaz; bin stadioıı uzunluğunda bir yaratık örneğin): Tıpkı canlı varlıkların ve nesnelerin iyi görüle­ bilir olan bir büyüklü ğü olması gerektiği gibi öykülerin de iyi anımsanabilir olan bir uzunluğu olmalıdır. Uzunluğa, sahneleme ve duyumsama bakımından yapılacak olan sınırlama, sanatın konusu değildir; yüz tane tragedya su saatine göre de sahnelenebilir gerektiğinde - rivayete göre bir zamanlar sahnelenmiştir de. Ancak konunun doğasına uygun sınırlama şöyledir: Bir öykü uzunluk bakımından, kavranabilir olmak koşu luyla, ne kadar uzun ise o kadar güzeldir. Genel ola­ rak şöyle denebilir: Olasıl ığa ya da zorunluluğa göre birbirini takip eden olayların ya mutsuzluktan mutluluğa ya da mutlu­ luktan mutsuzluğa doğru değişimini ortaya koyan uzunluk, uzunluğun uygun sınırıdır. 8. Öykünün birliği, kimilerinin sandığı gibi, tek bir kişi etrafın­ da dönmesiyle sağlanamayabilir her zaman; çünkü bir kişinin başından bir birlik oluşturmayan sonsuz çoklukta olay geçebi­ lir. Dolayısıyla bir kişinin hiçbir zaman bir birlik oluşturmayan pek çok eylemi ohır. O halde bir l-lcrnk/cs Destanı, bir T'1eseııs

Destanı ve bunlara benzer eserler yazmış olan ozanların hepsi yan l ış yapmış gibi görünüyor; çünkü Herakles'in tek bir kişi ol­ masının öyküye de bir birl ik getireceğini sanmışlar. Homeros ise başka konularda olduğu gibi bu konularda da ustal ığı ya da d oğa l yeteneğiyle doğruyu görebilmi ş tir : Odyssci­ a'yı ku ra rken Odysseus'un başından gL'Çl'n her şeyi anlatma­ mışt ı r; Pa rnassos' ta yaraland ığını, askl•r t o pl andı ğ ı sırada deli­ l i k numarası ya ptığın ı örneğin. (,.' linkli bunlardan hiçbiri ne ------ .'i.F

zo-

------

Kaan H. ÖktL'n

•

Ari>lolı.'h·'

1 .\51 b

runluluk ne de olasılık açısından bir diğerinin olmasını gerektir­ miyordu. Homeros Odysseiıı' yı, dediğimiz gibi, birlikli bir eylem etrafında bir araya getirmiş, aynı şeyi İlyııdıı'da da yapmıştır. Öyleyse birlikli ve tek bir şeyin taklidi olan öteki taklitlerde olduğu gibi, eylemin taklidi olan öykü de birlikli ve bütün bir eylemin taklidi olmal ıdır; olayların birbirine bağlanmış parçala­ rı, bir parça çıkarıldığında ya da yeri değiştirildiğinde bütünü de değiştirecek ya da farklı bir yöne götürecek biçimde düzen­ lenmelidir; çünkü bul unması ya da bulunmaması hiçbir belirgin farklılık yaratmayan şey bütünün parçası olamaz. 9. Söylenenlerden ortaya şu çıkar: Ozanın işi 'gerçekten olan' şeyleri değil, 'olabilir olan'ı, yani olasılık ya da zorunluluk açı­ sından olması olanaklı olan şeyleri anlatmaktır. Tarihçi ile ozan ölçüsüz ya da ölçülü yazmaları bakımından değil (Herodo­ tos'un eserleri ölçüyle yazı lmış olsa, ölçüsüz değil de ölçüyle yazılmış olması yüzünden tarih eseri olma özelliğinden bir şey yitirmez), biri olmuş olanları, öteki ise olabilir olanları anlatma­ sı bakımından ayrıl ırlar. Bu yüzden şiir tarihten daha felsefi ve daha üstündür; çünkü şiir geneli, beriki ise tek tek olanları anla­ tır. 'Genel', belli özellikte olan birinin belli özellikteki bir şeyi olasılık ya da zorunluluk açısından söylemesi veya yapmasın­ dan olw;;u r; şiir tL•k tek adl