Şakanın ardından: postmodernizmin bilimsel, felsefi ve kültürel eleştirisi 6051063749, 9786051063744

Citation preview

ŞAKANIN ARDINDAN P O S T M O D E R N İ Z M İ N BİLİMSEL, FELSEFİ VE KÜLTÜREL ELEŞTİRİSİ

ALAN SOKAL

ŞAKANIN ARDINDAN P O S T M O D E R N İ Z M İ N BİLİMSEL, FELSEFİ VE KÜLTÜREL ELEŞTİRİSİ

ALAN SO K AL

B İL İM

FE LS E FE

ALFA*

Alfa Yayınları 2233 Felsefe-Bilim Felsefesi 4

ŞAKANIN ARDINDAN P o stm o d em izm in B ilim se l F elsefi v e K ültürel Eleştirisi A la n S o k a l

ö zg ü n Adı B eyond The Hoax: Science, P h ilosop h y and C ulture İngilizce Aslından Çeviren G ü lsim a Eryılm az 1. Basım: Eylül 2011 ISBN: 978-605-106-374-4 Sertifika N o: 10905 yayıncı ve Genel Yayın Yönetmeni M. Faruk Bayrak Genel M üdür Vedat Bayrak

Yayın Yönetmeni Rana Alpöz Dizi Editörü Kerem Cankoçak Redaksiyon Güçlü Ateşoğlu Kapak Tasarımı Gökhan Burhan Grafik Uygulama Kâmuran Ok

© 2011, ALFA Basım Yayım D ağıtım San. ve Tic. Ltd. Şti. © A lan Sokal 2008

Bu kitabın orijinal İngilizce baskısı 2008 yılında yapılmıştır. Bu çeviri, Oxford University Press'in katkılarıyla hazırlanmıştır. Kitabın Türkçe yayın haklan Akçalı Telif Haklan Ajansı aracıltğtyla Alfa Basım Yayım Dağıtım San. ve Tic. Ltd. Ş ti/n e aittir Yayınevinden yazılı izin alınmadan kısmen ya da tamamen alıntı yapılamaz, hiçbir şekilde kopya edilemez, çoğaltüamaz ve yayımlanamaz.

Baskı ve Cilt M elisa M atbaacılık Tel: (212) 674 97 23 Faks: (212) 674 97 29 Alfa Basım Yayım Dağıtım San. ve Tic. Ltd. Şti. Ticarethane Sokak No: 53 34410 Cağaloğlu İstanbul, Türkiye Tel: (212) 511 53 03 - 513 87 51 - 512 30 46 Faks: (212) 519 33 00 www.alfakitap.com infoGalfokitap.com

Ruh eşim ve yoldaşım Marina için ve bir gün bu kitabı okuyabilecek olan Serena için

N o tomo la guitarra por conseguir un aplauso. Yo canto la diferencia que hay de lo cierto a lo falso. De lo contrario no canto. A lkış için degil gitarı çalışım. Doğru ile yanlış aralındakifarkın şarkısını söylerim. Başka türlü şarkı söylemem. — Violeta Parra

İÇ İN D E K İL E R

Türkçe Baskıya Ö n söz............................................................................ ix Ö n s ö z ..................................................................................................... xiii Kısım I: Social Text O lay ı.......................................................................1 1 Parodi, açıklamalı................................................................................3 2 Sınırlan aşmak: Bir sonsöz............................................................. 89 3 Hakikat, akıl, nesnellik ve S o l......................................................105 4 Bilim çalışmalan: Göze görünenden daha azı......................... 117 5 Social Text olayı neyi kanıtlar neyi kanıtlamaz........................ 157 Kısım II: Bilim ve Felsefe................................................................... 179 6 Bilim felsefesinde bilişsel görecilik..............................................183 7 Alçakgönüllü bir bilimsel realizm için savunma.......................249 Kısım III: Bilim ve K ültür.................................................................. 285 8 Sahte bilim ve Postmodernizm: Düşm anlar mı yoksa yoldaşlar m ı?............................................. 289 9 Din, politika ve hayatta kalm a..................................................... 415 10 Sonsöz: Epistemoloji ve e tik ........................................................503 Dizin .................................................................................................... 521

Türkçe Baskıya Ö nsöz Alan Sokal, T ürk okurların yabancı olmadığı bir isim. Jean Bricm ont ile birlikte yazdıkları kitap 2002 ‘de Türkçede ‘Son M oda Saçmalar Postm odern Aydınların Bilimi Kötüye Kullanmaları1başlığıyla yayım­ landı. N ew York Üniversitesinde Teorik fizik profesörü olan Alan So­ kal, 1996’da Social Text isimli bir postmodern dergiye saçma bir m a­ kale gönderir. Fizik kuramlarını bilerek çarpıttığı ve saçma bir şekilde sunduğu bu makalesini Social Text basar ve ardından Sokal bunun bir şaka olduğunu, postm odern dergilerin her türlü saçma makaleyi bastık­ larını ispatlamak için bu yola başvurduğunu açıklar. Sonrasında büyük bir tartışm a başlar, postm odern felsefeciler ile bilim adamları arasında. ‘’Bilim savaşlarında”nda yeni bir sayfa açılmış olur ve D errida gibi ünlü postm odernistler ile W einberg gibi Nobel ödüllü fizikçilerinin de da­ hil olduğu sert tartışm alar yaşanır. D üşün tarihine ‘Sokal vakası’olarak geçen bu olayın devamı ‘Şakanın A rdındanın ilk kısmını oluşturuyor. Kitabın ikinci bölüm ü ise detaylı bir bilim felsefesi tartışm ası içeriyor. Son olarak üçüncü bölüm de Sokal, bütün bu tartışm aların akademik düzeyde kalmadığını, aslında bunun politik bir mesele olduğunu, gün­ lük hayattan örneklerle anlatıyor. Bu son kısım kitabın en politik kısmı. Alan Sokal, bir teorik fizikçiden beklenmeyecek ölçüde politik biri­ si. Farklı makalelerinden derlediği bu kitabında da, sık sık °kendi alanı olmayan” bu konulara politik nedenlerle girdiğini vurguluyor. Toplumsal olaylar, topluma ilişkin olgular, kısaca her tür politik söylemin beşeri bi­

X

ŞAKANIN ARDINDAN

limcilerin tekelinde olduğu günümüzde, Sokal gibi pozitif bilimcilerin bu çıkışları bize göre çok önemlidir. SokaTın en çok vurguladığı ‘’bilim düşmanlığı” ve ‘’bilimlerin postm odern yazarlar tarafından kötüye kul­ lanımı”, son tahlilde akademik bir mesele değil, politik sonuçları olan ciddi bir toplumsal olgudur. Bu olguyu görmek için çok uzaklara git­ meye gerek yok, internetten Türkçeye çevrilmiş kitapları taradığımızda hemen karşımıza çıkıyor. Ülkemizde postmodern yazarları Türkçeye ka­ zandırma konusunda geniş bir ittifak göze çarpmakta: Liberalliğe terfi etmiş eski tüfek solculardan anarşisdere, prestijli üniversitelerin Sosyo­ loji bölümlerinden dini kitaplar basan yayınevlerine kadar hem en herkes postm odern yazarları (özellikle Fransız olanları) bağrına basmış durum ­ da. Ö rneğin Baudrillard’m neredeyse tüm kitapları Türkçeye çevrilmiş, Feyerabend birçok farklı yayınevi tarafından defalarca yayımlanmış. Bu ilginç olguyu nasıl açıklamalı? Şüphesiz ilk akla gelen açıklama bu fi­ kirlerin ‘moda oluşları’. Bu kadar geniş bir düşünce yelpazesindeki ay­ dınların, bu kitapların içeriklerinde uzlaştıklarını varsaymak ilk bakışta olanaksız gibi görünüyor. M oda konusu, Alfa Yayınlarının Bilim-Felsefe dizisinden çıkartacağımız ilk dört kitaptan biri olan ‘M em M akinesinde’ ayrıntılı olarak ele alınıyor. Susan Blackmore, bir çeşit kültürel genler olan ‘m ern’lerin nasıl taklit yoluyla kendilerini kopyalattığım detaylı bir şekilde inceliyor. Ama postm odern menfilerin’ kendilerini kopyalatarak çoğalması bir sonuçtur. Peki bu memlerin başarılı olmasının ardında ya­ tan sır nedir? Neden son yıllarda ‘faşist bilim’, ‘paradigma’, ‘sömürgeci batı bilimi’, ‘gerçeklik görecelidir’, ‘bilim toplumsal bir inşadır’ tarzında­ ki memler başarı kazandı? İşte Sokal, şarlatan olarak nitelediği acques Lacan, Julia Kristeva, Gilles Deleuze, Félix Guattari ve Paul Virilio gi­ bi postm odern yazarların söylediklerinin bu kadar geniş bir çevrede ilgi çekmesinin nedenlerini araştırıyor. Bir bilim adamı titizliğiyle postm o­ dern argümanları masaya yatırarak, bu yanlış argümanların izini Kuhn ve Feyerabend’in eserlerine kadar sürüyor. Sokal’a göre başta gelen etmenlerden ilki ‘’tembellik”, çünkü ‘perspektivizm ve radikal toplumsal inşacılık, politik olarak kendini adamış

XI

fakat entellektüel açıdan tembel insanlar için fazlasıyla doğal bir felsefe Günüm üzde en sevilen kavram paradigma. Herkesin ‘kendi para­ digması' var. Oysa gerçek bilim yapmak zor. Eğer herşey bir yorum ve kanaat meselesiyse, zamanımızı neden ciddi biçimde fizik, biyoloji ve istatistik öğrenmeye harcayalım ki? Tembelliğin yanısıra akıl-dışılığa duyulan ilgi, bilimin ‘otoriterliğinden' korku,...vb gibi etm enler de var. Özellikle Türkiye gibi bilimsel formasyonun zayıf olduğu ülkelerde bun­ lar daha da baskın hale geliyor. Sokal’in amacı, genel anlamda kanıt ve mantığa duyulan saygı olarak özetlediği bilimsel bir dünya görüşünü savunmak. Am a bu sadece aka­ demik bir savunma değil, aynı zamanda politik bir savunma. Kitaptaki tezler her ne kadar akademik düzeyde de olsa, sonuçları politik. Sokal bütün bu tartışmaların akademik düzeyde kalmayıp, dünyamızı da etki­ lediğini vurguluyor. Bilim düşmanlığının, güreciliğin ve sahte bilimlerin en büyük zararının, özellikle Türkiye gibi ‘'Aydınlanmanın modası geçmiş olduğu varsayılan işinin henüz tamamlanmadığı Üçüncü Dünya ülkele­ rinde” görüldüğünü söylüyor. Sokal kitabın son bölümünde bu zararlara örnek olarak Hindistan'ı seçmiş. Ancak H indistan da yaşananların bir kısmı Türkiye'de de yaşanmakta ve yaşanma tehlikesi var. Alan Sokal'ın bu kitabının, Türkiye'deki postmodern modanın yol açtığı zararların telafisine yönelik önemli bir tartışm a zemini yaratma­ sını umuyoruz. Kerem Cankoçak, Eylül 2011

Ö nsöz D aha önce yayımlanmış ve birbirine gevşek bağlarla bağlı bir yığın m akalenin üst üste eklenmesiyle üretilmiş kitaplardan içgüdüsel ola­ rak hoşlanmam. Bunlarla ilgili şüphe duymayan okuyucularına, bu tarz sözde kitapları yutturan ünlü akademisyenlere karşı da (aksi kam tlanabilirse de) beğenmeme ihtim alini varsayarak yaklaşırım. Okuyucu haklı olarak merak edebilir: Şimdi ben, tam da böyle bir derleme yayımlamıyor muyum? Kendimi, küstahça, kendi eleştirilerim­ den m uaf mı tutuyorum? Cevap, tabii ki hayır. Doğrusu istenirse, bu kitaptaki makalelerin hep­ si daha önce yayımlandı (4., 9. ve 10. Bölümler dışında); fakat tutarlı bir bütün oluşturduklarına inanıyorum. Yüzeysel olarak bakıldığında, konu, bilim ile toplum arasındaki ilişkidir; ancak, daha derinde konu, insanlı­ ğın kolektif karar alma sürecinde, bilim den ziyade, bilimsel dünya görüşü­ nün (ilerleyen bölümlerde daha net olarak tanımlayacağım ve hiçbir su­ rette doğa bilimleriyle sınırlı olmayan bir kavram) önemidir. Hedefimde, solun postmodernistleri, sağın köktencileri ya da politik ve apolitik her tür ahmak olsa da, çekincem aynı: K anıta (özellikle sakıncalı bulunan ve istenmeyen kanıta, önyargılarımıza meydan okuyan kanıta) duyulan saygıyla birleştirilmiş açık bir şekilde mantıklı düşünme, yirmi birinci yüzyılda insan ırkının hayatta kalması için en büyük öneme sahiptir. Bu kitap, oldukça nadir bir türe dahildir: Bir doğa bilimcisinin, kendi araştırma ve öğretme alanıyla yalnızca dolaylı olarak ilgisi olan kültürel

ŞAKANIN ARDINDAN

XIV

meselelerde, genel anlamda eğitimli insanlara yazdığı bir kitap. Buna kar­ şın, bugünlerde, edebiyat eleştirisi eğitimi almış akademisyenler sosyolo­ jik, ekonomik ve siyasi konularda uzun uzun konuşurken hiç kimse kılını kıpırdatmıyor; hatta böylesine kapsamlı kültürel eleştiri, kamusal şöhreti amaç edinen yazın entellektüelleri için neredeyse zorunlu bir uğraş haline geldi. Fakat biz bilimciler, kendi alanımız dışına adımımızı atarken daha tedbirli olma eğilimi gösteririz ve bunu da haklı olarak yaparız; çünkü, alanımıza çok yakın bir konuda bile (diyelim ki, bir fizikçi için kimya, hatta temel parçacık fizikçisi için katı hal fiziği) kendini gülünç duruma düşürmenin ne kadar kolay olduğunu, kişisel deneyimlerimizden biliriz. Dikkatli okuyucunun şüphesiz fark edeceği gibi, ben de disiplinlerarası çalışmalarda tedbirli olmaktan yanayım. Buna rağmen, tehlike altında olan meselelerin öneminden dolayı, biraz da olsa almaya karar verdim. Dolayısıyla, cüret edip kendi bilimsel ihtisas alanının ötesine adım atmanın olası risklerinin -yalnızca yazar için değil, daha da önemli­ si okuyucuları için- farkındayım. Eklektik, muhafazakâr bilge Richard Posneriın, çoğu kez aydınlatıcı olan, bazen de çileden çıkaran kitabı Pub­ lic Intellectuals da (2001) ileri sürdüğü gibi, bir akademisyen, uzmanlık alanının dışında düşüncelerini belirttiği zaman, toplum onun resmi Unvanına vermesi gerektiğinden daha büyük önem verir. Bunun bir sebebi, belirli bir insanın olabileceği bütünlük - davranışı tahmin edilebilir bir yol kalıp izleyen, tek, tutarlı bir kişi - derecesinin abartılması eğilimidir. O hemen, "iyi*' ya da “kötü", “nazik” ya da “zalim”, “bilge” ya da “aptal”, bir “dahi”ya da “entellektüel olarak önemsiz”vs. biri haline gelir. Posner devam eder: Pek çok insan, akademisyenler de dahil, muğlak karışımlardır; ahlaklı ve ah­ laksız, nazik ve zalim, zeki ve aptaldırlar -evet, akademisyenler çoğu kez zeki ve aptaldırlar ve bu durum, akademisyen olmayanlar tarafından yeterince fark edilmeyebilir. Akademik başarının, genel engin bir zekâyı değil, belir­ li bir alanda oldukça gelişmiş entellektüel becerileri olanları taçlandırdığı;

XV

bu alanda üstünlük sahibi olmanın yolunu açan alanın ve becerilerin, diğer düşünce alanlarından ayrıldığı uzmanlaşma çağında, hem zeki hem de ap­ tal olmaları özellikle muhtemeldir. Parlak matematikçi, fizikçi, sanatçı ya da tarihçi, siyasi ya da ekonomik konuları ele almakta yetersiz kalabilir.1 Peki, ne yapmak? Yüz kızartıcı hatalardan kaçınmak için kendi dar alanlarımıza sıkı sıkı tutunm ak mıyız? Posner’ın bunu ima ettiğini san­ mıyorum ve kendi çok yönlü kariyeri de -b ir hukuk profesörü ve fe­ deral yüksek mahkeme hâkimi; aynı zamanda bir felsefeci, ekonomist, edebiyat eleştirmeni ve kültür eleştirm eni- tam tersini gösterir. Bence tek çözüm, resmi ünvanlara pek aldırış etmemek ve dikkatimizi - eleştirel dikkat- daha çok, söylenenlerin içeriğine yöneltmektir.2 Bikm, felsefe ve kültür üzerine düşüncelerimin, halkın, hatta nadiren de olsa, burnumu soktuğum alanların uzmanlarının ilgisini çekebileceğini düşünecek kadar alçakgönüllülükten yoksun biriyim. Fakat, düşüncelerim­ de yanılıyor olabileceğimi ayırt edecek kadar da alçakgönüllüyüm (ya da sadece gerçekçiyim). (Her şeye karşın, bu ne kadar da doğru; hatta kendi uzmanlık alanım, matematiksel fizik için bile!) Bu yüzden, hem uzman­ lardan hem de uzman olmayanlardan gelecek eleştirel yorumları, elbette içtenlikle karşılarım. Örneğin, bu kitabın 6. ve 7. bölümleri, bilim felsefesi -tamamıyla kendi kendime öğrendiğim bir alana- ataklarından oluşuyor. Ama eğer yüzüme gözüme bulaştırdıysam, felsefede benden daha eğitimli olanların, nerede hata yaptığımı göstermesi karşısında m innettar kalırım. Aynı şekilde, 8. ve 9. bölümler daha kapsamlı tarihi ve siyasi konulara de­ ğiniyor ve benimle aynı düşüncede olmayanların ortaya çıkıp kendi karşı argümanlarını sunmaları beni çok mutlu eder. Bilgi, böyle ilerler. Kitabının başlarında, Posner şunu ileri sürer, bugünlerde, halkı terleten ve inleten bilgi bombardımanı sebebiyle, bir akademisyenin tanınmış bir entellektüel olarak ilgi çekmesi için, genellikle, toplumda bir 1 2

(1) (Posner (2001, ss. 50-51), italikler orijinalinden alınmıştır. Bu önsöz için kaynakça, aşağıda xx. sayfadadır. (Aynı nokta, Noam Chomsky (1979, ss. 6-7) tarafından da etkili bir şekilde vurgulanmıştır: 82 nolu açıklamaya bakınız.

XVI

ŞAKANIN ARDINDAN

dereceye kadar tanınmayı ya da bir ün sahibi olmayı, ne kadar tesadüfi olursa olsun, başarmış olması gerekir. Bu olmadan, akademik olmayanların küçük bir kısmının bile, halkı yakından ilgilendiren konularda birinin ileri sürdüğü fikirlere ilgisini çekmek zordur. Tanınmış entellektüellerin çoğu, şans eseri ilgi odağı olmuş, bu tesadüf sonucu adı güncel olayların aranan yorumcusu olmaya yetecek kadar itibar kazanmış olan, aslında mütevazı saygınlığa sahip akademisyenlerdir.3 Ne yazık ki bu küçümseyici fakat parlak yorum, kariyerimi, son de­ rece açık bir şekilde “tanınmış entellektüel” olarak tanımlıyor (titizlikle kaçındığım bir tuzak olan “güncel olayların aranan yorumcusu” olmayı bir yana bırakırsak). 1994 yazında, postm odernist yazın entelektüelleri­ nin, bilim ve bilim felsefesi üzerine ahkam kesmelerinin ve bunu tam an­ lamıyla yüzlerine gözlerine bulaştırmalarının farkında olarak --öncelikle Paul Gross’a ve Norm an Levitt'in Higher Superstition m* teşekkürler4 son eğilimleri takip eden akademik bir dergiye, ciddi bir bilimsel makale olarak kabul edilip edilmeyeceğini görm ek için, postm odern bilim eleş­ tirisinin bir parodisini yazmaya karar verdim. Birkaç aylık kütüphane araştırmasından sonra, “Sınırları Aşmak: Kuantum Küdeçekiminin D ö­ nüştürücü Bir Herm eneutiğine Doğru” adlı esrarengiz bir başlık taşıyan başyapıtımla ortaya çıktım ve onu, kültürel çalışmalar dergisi Social Texf t sundum. Kabul edileceğine % 50 ihtimal verdim.5 Social Text editörleri­ nin, tam da o sırada, “Bilim Savaşları” başlığı altında, asıl amacı Gross'a ve L evitt’e saldırmak olan özel bir sayı hazırlamakta olduğundan haber­ dar değildim. 1995 Nisanında, makalemin Social T e x ftt basılması kabul edildi; tam olarak bir yıl sonra basıldı6. Kandırmacayı, birkaç hafta sonra 3 4 5

6

(Posner (2001, s. 5). (Gross ve Levitt (1994). Benim bu önemli kitap hakkmdaki görüşlerim 4. bölümde bulu­ nabilir.) (Benim kişisel olarak verdiğim ihtimalin % 50 olduğu, makalenin basımının kabul edilip edilmeyeceği üzerine, iki arkadaşıma, her iki yönde ae 1-1 bahis oranıyla iddiaya girmeyi teklif etmem gerçeğiyle kanıtlanmıştır. Ödül, güzel bir restoranda akşam yemeğiydi. İki ar­ kadaşım da makalenin basılacağı yönünde iddiaya girdiler ve her ikisinin payını da ödemek zorunda kaldım.) (Sokal (1996a), burada açıklamalarla birlikte 1. Bölüm olarak kopya edilmiştir (yeniden yer

xvu

başka bir dergide, Lingua Franca Ad! gözler önüne serdim ve o günden bu yana hayatım eskisinden çok farklı oldu. Küçük “deney"imin bu kadar büyük bir tantana yaratacağını gerçek­ ten bilmiyordum. Bunun, Chronicle o f Higher Education'm 10. sayfasında anılmaya değer, küçük bir akademik topluluk içinde mühim fakat orta­ lama bir skandal olmasını bekliyordum. H atta, bu hikâyenin, -olaysız bir günde olduğunu varsayarak- N ew York Times ın baş sayfasında, he­ men arkasından, International Herald Tribune ve [London] Observer Az. ve -yedi ay sonra, Fransızlar, en ünlü entellektüellerinin bazılarının ana hedef olduğunu fark edince- Le M onde Az yer alacağı aklımın ucundan geçmemişti.78 (Bütün bu galeyan beni, bir yıl sonra, Belçikalı meslekta­ şım Jean Bricm ont’la birlikte, önde gelen Fransız postmodernistleri ve onların Amerikan yardımcılarının bilimsel kavramları ve terminolojiyi kötüye kullanmalarını eleştiren, kitap uzunluğunda bir eleştiri yayımla­ maya yöneltti.9 Geriye dönüp baktığımda, şimdi, halkın entellektüel meselelere olan ilgisini hafife aldığımı görüyorum. Günüm üzde, A B D deki yetişkinlerin yarıdan fazlası, üniversiteye gitmiştir;10 pek çoğu da -hayatım kazanma­ nın ve ailesini geçindirmenin günlük hayattaki baskısına rağm en- bilim ­ sel, toplumsal ve siyasi meselelere karşı ilgisini canlı tutmaktadır. Dahası, lisans öğrencileri olarak, Lacancı ve yapısökümcü laf kalabalığıyla dolu İngilizce bir kültürel çalışmalar ya da kadın çalışmaları dersine katlandı­ ğını anımsayan ve sonuç olarak kendi entellektüel kabiliyederinden şüp­

7

8

almıştır).) (Sokal (1996b). Lingua Franca (1990-2001, R.I.P) akademinin kusurlarının tarihini kay­ deden hürmetsiz (riayetsiz) ve bazen de eğlenceli bir dergiydi. Şimdi ne yazık ki feshedil­ miş olsa da, en iyi çalışmalarından bazıları Starda (2002) toplanmıştır.)

(Scott (1996), Landsberg (1996), Ferguson (1996), Weill (1996). Bu ve diğer pek çok açık­ lama, Editors o f Lingua Franca’da derlenmiştir. (2000) 9 Sokal ve Bricmont (1998), aslı, 1997’d e Fransızca olarak yayımlanmıştır. 10 (2005’te, 25 yaş ve üstü nüfusun % 53 u, en az bir üniversiteye gitmiştir. Daha kesin olarak, % 16.8’i üniversiteye gitmiş fakat diploma almamış; % 8.6’sı ön lisans diploması; % 18.Fi lisans diploması ve % 9.5'i yüksek lisans diploması almıştır. Bu rakamlar, 55 yaş altı gruplar için biraz daha yüksektir. Amerikan Nüfus İdaresine bakınız (2007, Tablo 214 ve 216).

x v ii i

ŞAKANIN ARDINDAN

he etmiş olması olası, hiç de azımsanmayacak bir yetişkinler grubu var­ dır. Kralın en azından kısmen çıplak olduğu ifşa edildiğinde, şimdi ken­ dilerini biraz Schadenfreude hissediyorlarsa, kim onları suçlayabilir?11 Ne yazık ki, son on yılda çok şey değişti ve pek de iyi yönde değişme­ di. 1990’larda muhafazakârlar, postmodernist akademisyenlerin akla ve bilime büyük bir tehdit oluşturduğunda direterek, hâlâ retorik açıdan ge­ lişme kaydedebiliyorlardı.12 Bu, her zaman bir abartmaydı -h a tta o gün­ lerde, bir avuç elit edebiyat bölümündeki porno (postmodern) ortodoksi, ekonomi bölümlerindeki ve işletme okullarındaki kapitalist ortodoksiyle karşılaştırıldığında sönük kaldı-; yine de bir nebze hakikat barındırıyor­ du.13 O n yıl sonra, çağın ruhu tanınm az hale geldi. Akla ve bilime saldırı şimdi açık bir şekilde sağdan gelmektedir -çevreyle ve güvenlikle ilgi­ li düzenlemelerden kaçmanın yollarını arayan büyük şirketler ile kendi dogmalarını, eğitim ve sağlık politikalarına zorla kabul ettirm enin yol­ larım arayan kökten dinciler arasındaki kutsal olmayan (ve endişe verici) ittifakın önderliğinde.14 H atta, şu aralar, davaya kendini adamış bazı sağ­ * 11

12

13

14

Almancadan İngilizceye geçmiş bir kelime. Bir başkasının zarar görmesine sevinme anla­ mına geliyor. (Ç .N .) Kralın (ya da Kraliçenin) çıplaklığının, yalnızca benim parodimin yayımlanmasının kabul edilmesi gerçeğiyle kanıtlanmadığının altını çiziyorum. Bu, daha ziyade, ayrı bir argüman olarak ortaya konmalıdır. Bu nokta üzerine daha öte tartışma için 5. bölüme bakınız ve Jac­ ques Lacan Ju lia Kristeva, Luce Irigaray, Bruno Latour, Jean Baudrillard, Gilles Deleuze, Félix Guattari, Paul Virilio ve diğerlerinin yazılarında sahte-bilimsel şarlatanlığın detaylı kanıtları için bkz. Sokal ve Bricmont a (1998). Örneğin, -bu yakınmaların sadece en bilinenlerini anmak gerekirse- bkz. Kimball (1990), D ’Souza (1991) ve Himmelfarb’a (1994). Hem muhafazakâr eleştirmenlerin hem de on­ ların solcu akademik hedeflerinin, detaylı ve ustaca yapılmış sert bir değerlendirmesi için bkz. Jacoby (1994). Kendi payıma, postmodernist solcuları eleştirmeyi, onları aklın ve bilimin başlıca tehdi­ di -k i öyle değillerdi- olarak gördüğüm için değ’ıl, onların fikirlerinin, toplumsal adalet için verdiğimiz mücadeleye ortak bağlılığımızı baltaladığını düşündüğüm için seçtim. Bricmont'la birlikte, kitabımız Son M oda Saçmalar: Postmodern Aydınların B ilim i Kötüye Kullanmalarivuxi (1998) önsözünde belirttiğimiz gibi: “Kitabımız, siyasi radikalizme karşı değil; entellektüel kafa karışıklığına karşıdır. Amacımız solu eleştirmek değil, kendi için­ deki son moda bir kesimden onu korumak” (s. xiii) ya da Z M agazine editörü Michael Albert’ın güzel ifade edilmiş sözleriyle: “Adaletsizliğe ve baskıya karşı düşmanlığı -bu sol­ cu eğilimdir-, bilime ve rasyonalliğe olan düşmanlıkla -bu ise saçmalıktır- karıştırmanın doğru, akıllı, insancıl ya da stratejik hiçbir yanı yoktur” (Albert 1996, s. 69). Daha öte tartışma için, 2. ve 3. bölümlere bkz. Kapsamlı olarak belgelenmiş bir rapor için ¿¿z.Mooney (2005).

XIX

cılar bile, George W. Bush un “imana dayalı başkanlığı ”yla ilgili tereddüt etmeye başladılar.15 Amerikan muhafazakârlığının eski ağır toplarından Barry GolcKvater’ın mezarında kemiklerinin sızladığı kesin.16 Hatta, onlarca yılını, “bilimsel olguların toplumsal inşası’nı17 vurgu­ layarak geçiren bilim sosyologu Bruno Latour bile, şimdi, kendisinin ve meslektaşlarının, küresel ısınma, biyolojik evrim ve başka bir sürü konuda bilimsel mutabakatı reddetmek ya da karanlığa gömmek konusunda C um ­ huriyetçi sağa yardım ederek onlara vermiş oldukları koz için dövünüyor: Nesnel iddialar görünüşü ardında saklı olan gerçek önyargıları saptamaya çalışarak yıllarımızı harcamışken, şimdi, önyargılar yanılsamasının ardında­ ki gerçek nesnel ve inkâr edilemez olguları açığa çıkarmalı mıyız? Tehlikeli 15 (Son derece detaylı bir açıklama için bkz. Suskind (2004). 16 Senatör Goldwater>ın, henüz başlangıç aşamasında olan Amerikan teokrasisi hakkmdaki görüşleri, 1981’de yaptığı etkileyici bir konuşmada bulunabilir: İnsanların, dini inançlarında olduğu kadar sabit fikirli oldukları başka bir tutum yoktur. Bir tartışmada birinin müttefik olarak ileri sürebileceği, İsa M esih’ten daha güçlü bir müttefik yoktur; ya da Tanrı’dan, ya da Allah’tan ya da kimi tanrısı olarak görüyorsa. Fakat bütün [etkisi] güçlü silahları kullanırken olduğu gibi, Tanrı’nın adını kendi adına kullanırken de tedbirli olunmalıdır. Vatanımızın her yerinde çoğalan dini etkenler [m e­ tinde aynen böyle], dini nüfuzlarını bilgece kullanmıyorlar; kendi konumlarını hükümet liderlerine yüzde yüz kabul ettirmeye çalışıyorlar. Eğer bu dini topluluklarla herhangi bir ahlaki konuda çelişirseniz, sizi tatlı sözle ikna ederler, şikâyet ederler; paranızdan ya da oyunuzdan, ya da her ikisinden de olmakla tehdit ederler vs. Açıkçası, ülkenin bir ucundan diğer ucuna, bir vatandaş olarak bana, eğer ahlaklı bir insan olmak istiyorsam “ATya, “B”ye, “C ”ye ve MD ”ye inanmam gerektiğini söyleyen politikacı hatiplerden bıktım usandım. Kim olduklarını sanıyorlar ki? Ve kendi ahlaki görüşlerini bana zorla kabul ettirme hakları olduğunu iddia etme cüretini nereden buluyorlar? Se­ natoda ismim her okunduğunda, oylarımı kontrol etmek için Tanrı’nın onlara bahşettiği bazı haklan olduğunu düşünen bütün dini grupların tehdiderine kadanmak zorunda kalan bir meclis üyesi olarak çok daha öfkeliyim. Bugün onları uyarıyorum: Eğer onlar, muhafazakârlık adına, kendi ahlaki görüşlerini bütün Amerikalılara zorla kabul ettir­ meye çalışırlarsa, bu yolda attıldan her adımda onlarla mücadele edeceğim. (Goldwater 1981b, s. 20590; ayrıca, benzer düşünceler için bkz. Goldwater 1981a,c) Goldwater, devlet başkanmın, seçtiği herhangi birini, istediği sürece, dava ya da adli müracaat olmadan hapse atma ayncalığı olduğunu savunan wmuhafazakârlar”ın gülünç durumu karşı­ sında, aynı şekilde dehşete düşerdi -çünkü, 1981’deki aynı konuşmasında şunu vurgular: Amerika’da bir muhafazakâr olmak, geleneksel olarak, Anayasaya derin ve sonsuz bir say­ gı duymak anlamına gelir. Biz muhafazakârlar, samimi olarak, Anayasanın doğruluğuna inanırız. Belgenin koruduğu özgürlüğe büyük değer veririz. (Goldwater 1981b, s. 20589)) 17 Latour ve Woolgar (1979)’in altbaşlığı. Latour’ un bilimsel bilginin doğası üzerine görişleri için bkz. bölüm 6.

XX

ŞAKANIN ARDINDAN

köktenciler, hayatlarımızı kurtarabilecek zor elde edilmiş kanıdan yok etmek için, aynı toplumsal inşa argümanını kullanırken, bütün Ph.D. programları, uslu Amerikan gençlerinin, şunlan zor yoldan öğrendiğinden emin olmak için yanşıyor: Olgular meydana getirilirler, hakikate doğal, dolaymışız ve ta­ rafsız bir yaklaşım diye bir şey yoktur, her daim dilin esirleri durumundayız; her zaman belirli bir bakış açısından konuşuruz; ve daha fazlası.18 Şüphesiz bu, tam anlamıyla, 1996 bir Klein şişesi, enine kesilmiş bir yüzey, bu tarz bir kesiği barmdırabilir. Bu çeşitlilik, akıl hastalıklarının yapısı hakkında pek çok şeyi açıkladığı için çok önemlidir. Eğer özneyi bu temel kesikle simge52 Matematiğin bir dalı olan türevsel (diferansiyel) topoloji, yumuşak deformasyonlardan et­ kilenmeyen yüzeylerin özellikleriyle (ve daha üst boyudu manifoldlarla) ilgilenir. Dolayı­ sıyla, araştırdığı özellikler nicel olmaktan çok, esas olarak niteldir ve yöntemleri kartezyen olmaktan çok, bütünseldir. m 53 Alvarez-Gaumö (1985). Dikkatli okuyucunun da fark edeceği gibi, “normal bilim”deki anomaliler,gelecekteki paradigma değişikliğinin olağan habercileridir (Kuhn 1970) . m 54 Kosterlitz ve Ihouless (1973). 1970’lerde faz geçişi teorisinin filizlenmesi, muhtemelen, daha yaygın kültürdeki süreksizliğe ve kırılmaya giderek artan bir önem verildiğini göste­ riyor. Aşağıdaki 81. dipnota bkz.. m 55 Green, Schwarz ve W itten (1987). 56 Nash ve Sen (1983) buna iyi bir örnektir.

ŞAKANIN ARDINDAN

38

nesis of distributions of microparticles’^ değinen bir fizik makalesidir. Brooks ve Castor (1990) ve Heinonen vd. (1992) morfizmaiarı (hiçbir anlamıyla “morphogenesrsle ilgisi olmayan bir matematik terimi) ele alırlar. Son olarak René Thomas, matematiğin genellikle "felaket teorisi" (bkz. aşağıdaki #136. not) olarak bilinen dalına önemli katkılarda bulunan ve sonra bu teoriyi giderek daha da garip biçimde doğa bilimlerine ve sosyal bilimlere uygulamaya çalışan bir matematikçidir. # 7 8 Bütün bunları ben uydurdum. Sheldrake bile iddia ettiği “morfogenetik alanlar” ve kuantum kütleçekimi arasında bir bağlantı olduğunu öne sürmez. "Manyetikle yüklü” ifadesi, fizikçi arkadaşlarıma, henüz aklımı tamamen yitirmediğim konusun­ da güvence vermek için araya sıkıştırdığım o gaflardan biridir (bkz. #69. not). "Elektrikle yüklü” ifadesi fena olmazdı. Ancak elektromanyetizm birinci sınıftaki her öğrencinin öğrendiği gibi, man­ yetik yüklere (örneğin manyetik tek kutuplar) evrenin hiçbir yerinde rastlanmamıştır (var olsalar bile). Günlük hayatta gördüğümüz bütün mıknatıslar çift kutupludur, hem "kuzey" hem de “güney" kutupları vardır. #79 Bu doğrudur. Ancak "morfogenetik alanlarla" ilgisi yoktur. Çünkü Sheldrake’nin kullandığı an­ lamda "morfogenetik alanların" gerçekten var olduğuna dair bir kanıt yoktur. İkinci olarak da iddia edilen (a)-(c) ilişkisi bana kalırsa uydurmadan ibarettir. #80 Ancak (a), (b) ve (c) için hiç kanıt göstermedimI Bunları sadece ortaya koydum. #81 Bu cümle Social f e r t editörlerinin ve okuyucularının cemiyet duygularını okşamayı am açla­ mıştı; ancak bkz. #82. #82 Burada Chomsky'yi kaynak olarak göstermem, bir ironi yaratmak içindi. Social Text editörleri zahm et edip bir baksalardı, bu alıntının doğa bilimcileri (özellikle de matematikçileri ve fizikçileri) iktidara ve "sidik yarışlarına" olan ilgisizliklerinden dolayı övdüğünü görürlerdi: Mesleki çalışmalarımda, çok farklı alanlara değindim, örneğin, matematikte hiçbir uzm an­ lık yetkim olmadığı halde matematiksel dilbilim çalışmaları yaptım. Bu alanı kendi kendime öğrendim ve çok da iyi bilmiyorum; ancak matematik seminerleri ve konferanslarında mate­ matiksel dilbilim üzerine konuşmam için pek çok davet aldım. Hiç kimse bana bu konularda konuşma yetkimin olup olmadığını sormadı. Matematikçilerinse umurunda bile değil. Onlar sadece ne söyleyeceğimi merak ediyorlar. Hiç kimse matematikte doktora yapıp yapmadığımı ya da bu konuyla ilgili ileri seviyede dersler alıp almadığımı sorup konuşma yetkime itiraz etmedi. Bu zaten akıllarına gelmezdi. Onlar, sadece benim haklı olup olmadığımı, konunun ilginç olup olmadığını ya da daha doğru yaklaşımtann mümkün olup olmadığını bilmek isterler. Tartışma, konuyla ilgiliydi; benim bunu tartışma yetkimle ilgili değil. Diğer yandan, toplumsal konular ve Amerikan dış politikası (örneğin Vietnam ya da Ortado­ ğu) üzerine tartışmalarda, bu mesele her zaman çok düşmanca bir tavırla ortaya atıldı. Bu konudaki yetkinliğim defalarca sorgulandı; aldığım hangi eğitimin bana bu konularda konuşma hakkı verdiği soruldu. Benim gibi mesleki açıdan dışarıdan gelenlerin bu konularda konuşma yetkisi olmadığı varsayılıyordu. Matematiği ve siyasi bilimleri karşılaştırın; çarpıcı farklılıklar olduğunu göreceksiniz. M atem a­ tikte ve fizikte insanlar sizin belgelerinizle değil neler söylediğinizle ilgilenirler. Diğer yandan.

SINIRLARI AŞMAK

39

leyebilirsek, aynı şekilde bir simit üzerindeki bir kesiğin nevrotik özneye ve enine kesilmiş bir yüzeyde başka çeşit bir akıl hastalığına karşılık geldiğini gösterebiliriz. #91-57’58

Althusser’in de haklı olarak belirttiği gibi, “Lacan sonunda F reudun düşüncesine gereken bilimsel kavramları kazandırmıştır”.59 D aha yakın dönemlerde, Lacan m topologie du sujeh\m sinema eleştirisine60 ve A ID S psikanalizine61’*95 verimli bir şekilde uygulanmıştır. M atem atik terimle­ riyle söylemek gerekirse, Lacan burada kürenin ilk homoloji grubunun62 yüzeysel, diğer yüzeylerinkinin ise derin*98 olduğuna işaret ediyor; ve bu homolojinin bir ya da daha fazla kesikten sonra, yüzeyin bağlantılı ya 57

58

59

60

61 62

Lacan (1970, ss. 192-193), 1966’da verilmiş bir ders. Lacan'm matematiksel topolojiden elde ettiği fikirleri kullanması ile ilgili derin bir çözümleme için bkz. Juranville (1984, VII. Bölüm), Granon-Lafont (1985,1990), Vappereau (1985) ve Nasio (1987,1992); kısa bir özet için bkz. Leupin (1991). Ayrıca, Lacancı topoloji ile kaos teorisi arasındaki çarpıcı bağlantı için bkz, Hayles (1990, s. 80); ne yazık ki savını daha da ileri götürmüyor. Lacancı teori ile çağdaş fizik arasındaki kimi başka benzerlikler için bkz. 2 iie k (1991, ss. 38-39, 45-47). Lacan, ayrıca, küme-teorisine dayalı sayı teorisinin kavramlarından da kapsamlı şekilde yararlanmıştır; bkz. Miller (1977/78) ve Ragland-Sullivan (1990) m Burjuva sosyal psikolojisinde topolojik düşüncelere Kurt Lewin’d en bu yana (1930’lar ka­ dar erken bir tarihten bu yana) yer verilmiştir, fakat bu çalışma, iki nedenden ötürü başa­ rısız olmuştur. Birincisi, bireyci ideolojik peşin hükümlerdir; İkincisi ise, m odem türevsel topoloji ve felaket teorisinden ziyade, modası geçmiş noktasal-kümc topolojisine dayan­ masıdır. İkinci noktayla ilgili olarak bkz. Back (1992). Althusser (1993, s. 50): “Il suffit àcette fin de reconnnaître que Lacan confère enfin à la pensée de Freud, les concepts scientifiques qu’elle exige”. “Freud ve Lacan” üzerine bu ünlü makale, ilk olarak, Lacan’m çalışması matematiksel titizliğinin en yüksek seviyesine ulaş­ madan önce, 1964’te yayımlanmıştı. İngilizce çevirisi 1969'da N ew L eft Review'de yeniden basıldı. Miller (1977/78, özellikle ss. 24-25). Bu makale film teorisinde oldukça etkili oldu. Bkz. Jameson (1982, ss. 27-28) ve referanslar burada alıntılanmıştır. Strathausen’ın (1994, s. 69) belirttiği gibi, Miller’ın makalesi, küme teorisi matematiğine aşina olmayan okur için zor okunur bir makaledir. Ancak bu çabaya değer. Küme teorisine hafif bir giriş için bkz. Bourbaki (1 9 7 0 )#94 Dean (1993, özellikle ss. 107-108) Homoloji teorisi, cebirsel topoloji olarak bilinen matematik alanının iki ana dalından biridir. Homoloji teorisine mükemmel bir giriş için b kz. Munkres (1984); ya da daha popüler bir yorumlama için bkz. Eilenberg ve Steenrod (1952).*96 Tümüyle görelilikçi bir homoloji teorisi tartışması için bkz. Eilenberg ve M oore (1965). Homoloji teorisine ya da onun ikizi olan kohomoloji teorisine diyalektik bir yaklaşım için bkz. Massey (1978). Homolojiye sibernetik bir yaklaşım için bkz. S abides i Closa (1 984).#97 \

ŞAKANIN ARDINDAN

40

toplumsal gerçeklik hakkında konuşabilmek için, özellikle de alışılmış düşünce kalıplarının dışına çıkıyorsanız, gerekli yetkilere sahip olmak zorundasınız. Genel olarak, bir alanın entel­ ektü el içeriği ne kadar zenginse, yetkilere verilen önemin o kadar azaldığı ve içeriğe verilen

önemin bir o kadar arttığı söylenebilir. 4 6 3 1800-1915 yıllan fizik tarihiyle ilgili önermeler doğrudur (fakat Einstein ve Infeld, bu konuda Hayles'ten daha iyi bir kaynaktır). Bell'in teoreminin kuantum mekaniğinin bazı çok ilginç yerelolmama özelliklerine işaret ettiği doğrudur (gerçek nitelikleri daha da belirsizdir). Ancak şimdilik doğru bir kuantum kütleçekimi teorisinin neye benzeyeceğini bilmiyoruz; bir yerel alan teorisi, yerelotmayan alan teorisi ya da sicim teorisi olarak ortaya çıkabilir; ya da henüz tahayyül edemediğimiz daha farklı bir teori olması da mümkündür. # 84 Bu en hafif deyimle olduğundan a z göstermedir. Kuantum kütleçekimi teorilerinin doğrudan bir deneysel sınaması, 2008'de C E R N ’de yapılması planlanan Büyük Hadron Çarpışmasında gerekli olan enerjinin yaklaşık bir milyon milyar kere büyüğünü gerektirir. Açıkça görülüyor ki kuantum teorisinin iç yüzünü doğru bir şekilde anlam ak dolaylı deneysel sınamalarla mümkün olacak. Bu tarz deneyleri kurmak (tabii bu mümkünse) önümüzdeki birkaç on yıl boyunca temel parçacık fizikçilerinin temel sorunu olacaktır. # 65 Burada, “uzay-zam an manifoldu, nesnel fiziksel bir gerçeklik olarak var olmaz" ifadesinden "öznel uzay-zaman" ifadesine akıl alm az bir sıçrama yapıldığını fark etmek için uzm an bir fizikçi olmaya gerek yok! Uzay-zaman manifoldunun kuantum mekaniğinde temel ontolojik bir öğe ol­ maması, onun insan zihninin bir ürünü (yani "öznel") olduğu anlamına gelmez. Konumu tam da metinde daha önce açıklandığı şekildedir: "Sadece büyük uzunluklu ölçeklerde geçerli olan türe­ tilmiş bir kavram, bir tahmindir (burada “büyük", 10-33 cm’den çok daha büyük anlam ına geliri)". Bu tahminin geçerliliği, (burada uygun olan bir kesinlikle) dünya hakkında nesne/ bir gerçekliktir. #66 Bu bölümün temel am acı, Lacan'ın psikanaliz ve topoloji üzerine ahkam kestiği bu makalenin en saçma ikinci alıntısına bir giriş yapmaktır. #87 "Yöntemleri Descartesçı olmaktan çok bütünseldir" önermesi anlamsızdır (am a kulağa hoş geliyor). Diğer ifadeler doğrudur. Yeri gelmişken, "sağ görüşlü bilimci” Norman Levitfin (Gross ve Levitt 1994) bir topoloji uzmanı olduğunu öğrenmek, okuyucuyu eğlendirebilir. # 6 8 Bu son cümle bir şakadır: "anomaly” burada kuantum alan teorisinde teknik bir terimdir ve bilim tarihindeki Kuhncu "anomaliler" le hiçbir ilgisi yoktur. #89 Böyle bir önerme kültürel çalışmalarla ilgilenen kulaklara müzik gibi gelebilir Fiziğin en kar­ maşık teknik teorilerinin bile "geniş anlamıyla kültürde [buraya en favori görüşünüzü koyunj’nin artan önemini yansıttığım" düşünmek gurur verici değil mİ? Buna benzer bazı önermeler kuşkusuz doğrudur (bu bilim tarihini bu denli ilginç kılan noktalardan biridir); ancak bu önermenin doğru olduğuna dair bir kanıta rastlamadım. # 90 Bu paragraftaki bütün önermeler doğrudur (fakat ilgili dipnotlar değildiı). #91 Lacan’ın makalesinde bu kısımla karşılaştığımda şaşkınlıktan küçük dilimi yutacaktım. Yüzey

SINIRLARI AŞMAK

41

da bağlantısız olmasıyla ilişkili olduğunu gösteriyor.63 Üstelik, Lacan ın da kuşkulandığı gibi, düğüm teorisine*99 göre, fiziksel dünyanın dış ya­ pısıyla onun içsel psikolojik temsili arasında yakın bir ilişki vardır. Bu varsayım, yakın zamanda, W itten ın üç boyutlu Chern-Sim ons kuantum alan teorisinden64).*100 devşirdiği düğüm değişmezleri (özellikle de Jones çokterimlisi)65 tarafından onaylandı. Benzer topolojik yapılar kuantum kütleçekiminde de görülür; ancak, buradaki manifoldlar iki boyutlu değil de çok boyutlu olduğu için, yüksek homoloji grupları da rol oynar. Bu çok boyutlu manifoldları geleneksel üç boyutlu kartezyen uzayda tasvir etmek artık makul değildir. Örneğin, sıradan 3-boyutlu kürede çap uçlarının tanımlanmasıyla ortaya çıkan R.P3 izdüşümsel uzayı, en az S boyutlu Öklidci gömme uzay gerektirir.66678 Bununla birlikte, yüksek homoloji grupları, yaklaşık olarak bile olsa, çok boyutlu (doğrusal olmayan) uygun bir mantıkla algılanabilir.67,68’*102

63

Homolojinin kesiklerle ilişkisi için bkz. Hirsch (1976» pp. 205-208); kuantum alan teorile­ rindeki ortak hareketlerin uygulaması için bkz. Caracciolo et al. (1993, A. 1). 64 W itten (1989) 65 Jones (1985). 66 James (1971, ss. 271-272). Bununla birlikte, şunu da belirtmek gerekir ki, R .P 3 uzayı, geleneksel 3 boyutlu Öklid uzayındaki dönel SO(3) simetri grubuna homeomorfıktir. D o ­ layısıyla, tıpkı Newtoncu mekaniğin bazı özelliklerinin, £in$teincı fizikte değiştirilmiş bi­ çimde korunması gibi, üç boyutlu Öklidliliğin kimi özellikleri de (değiştirilmiş biçimde de olsalar) postmodern fizikte korunur.#l01 67 Kosko (1993). Derrida’nın ve Lacan’ın, Öklidci uzay mantığını aşma çabalarının bir çö­ zümlemesi için bkz. Johnson (1977, ss. 481-482). 68 (68) Eve Seguin (1994, s. 61), benzer bir çizgide şunları söyler: “Mantık, dünya hakkında hiçbir şey söylemez ve dünyaya, sadece teorik düşüncenin inşaları olan özellikler atfeder. Bu, Einstein’d en bu yana fiziğin neden üçüncü halin olmazlığı ilkesini reddeden üç değerli mantık gibi alternatif mantık türlerine yaslandığını açıklar.” Bu doğrultuda, aynı şekilde kuantum mekaniğinden ilham alan öncü (fakat haksız bir şekilde unutulmuş) bir çalışma için bkz. Lupasco (1951). Ayrıca, klasik olmayan mantıklar üzerine özellikle feminist bir bakış açısı için bkz. Plumwood (1993b, ss. 453-459). Klasik olmayan bir mantığın (“sınır mantığı”) ve onun siber-uzay ideolojisiyle ilişkisinin eleştirel bir çözümlemesi için bkz. Marklcy (1994).

ŞAKANIN ARDINDAN

42

topolojilerinin “akıl hastalıklarının yapısı hakkında pek çok şeyi açıkladığı” düşüncesi o kadar tu­ haftır ki üzerinde durmaya değmez. Yalnız şu kadannı söyleyeyim ki Lacan’ın matematiksel topo­ lojinin insan psikolojisi ile bağlantısını destekleyen hiçbir argümanı yoktur; sadece iddiada bulunur. Cömert bir okuyucu, Lacan'ın burada metaforik bir dil kullandığım düşünebilir. Sunumunu dinle­ yenlerden biri de böyle düşündü ve Lacan'a sordu: Bu temel aritmetiğin ve topolojinin kendilerinin birer mit ya da en fazla zihnin yapısını anlam a­ ya yarayan benzerlikler olup olmadığını sorabilir miyim? Lacan kızgınlıkla cevap verdi: Neye benzerlik? "Ö" tam olarak şu ö gibi yazılan bir şeye işaret eder, ö zn ey e işaret eden “ö"nün, kaybı simgeleyen bir araç, bir vesile olduğunu söyledim; bir özne olarak (ben de dahil) tecrübe ettiğimiz bir kayıp. Bir başka deyişle, bu anlamı belirten şeyle sizin yerinize koymaya çalıştığım bu gerçekteki söylemim arasındaki uçurum (Burada sizi başka bir özne olarak değil, beni anlayabilen insanlar olarak düşünüyorum). Benzerlik nerededir? Bu kayıp ya vardır ya da yoktur. Eğer var ise, bu kayba işaret etmek sadece bir simgeler sistemiyle mümkündür. Sonuç­ ta bu simgeleme yerini belirtmeden önce kayıp yoktur. Bu gerçekten de gerçekliklerin, bu tarz toroidal simidin bir parçasındadır. Bu simit gerçekten vardır ve tam olarak nevrotiğin yapısıdır. Bu bir benzerlik değildir, bir soyutlama bile değildir; çünkü soyutlama, gerçekliğin bir şekilde eksiltilmesidir. Bence bu gerçekliğin ta kendisidir. (Lacan 1970, ss. 195-196) Lacan bir kez daha, toroidal simidin "nevrotiğin tam olarak yapısı olduğu" (bu her ne demekse) mutlak önermesini, onu destekleyen herhangi bir sav öne sürmeden bırakıyor. Dahası, bunun sa­ dece bir benzerlik olup olmadığı açıkça sorulduğunda, öyle olduğunu reddediyor. Bu metnin Lacan'ın deliliklerinin tek örneği olmadığını ancak birkaç ay sonra öğrenebildim. La­ can hayatının son yirmi yılını, insan aklının anahtarı olduğunu söylediği matematiksel topolojiyle saplantılı bir şekilde geçirdi ve verdiği seminerler gittikçe garip bir hal aldı. Yaşlı bir adamın hayatı­ nın son yıllarında bunaması belki de şaşırtıcı değildir; şaşırtıcı olansa çömezlerinin gurulan öldük­ ten sonra da onu takip etmesidir (bkz. #92). Lacan'ın topolojide ve matematiğin diğer dallarındaki (hatalı) kullanımlarıyla ilgili daha detaylı görüşler için bkz. Sokal ve Bricmont (1998, 2. Bölüm). #92 Lacan'ın izinden gidenler, Usta'nın psikanalitik topolojisi üzerine kapsamlı düşünceler ürettiler. Burada referans verilen kitaplar ve makaleler, bu eserlerin sadece bir kısmını oluşturur (hepsini değil). #93 Daha önceki bir müsveddede “Lacan'ın topolojik-psikanaliz teorisi" yazdım; ancak arkadaşla­ rımdan Montse Domfnguez, şu anlamlı soruyu sordu: "Bu nedir? Ayrıca matematiksel topolojinin psikanalizle ne ilgisi olabilir ki?" Bunun üzerine bu kısmın kandırmacayı açığa vurabileceğinden kaygılanmaya başladım; am a sonra mükemmel bir çözüm buldum: Soruyu örtbas etmek ve oku­ yucunun düşüncesini saptırmak için Fransızca yazmak! (Herhangi bir yabancı dil kullanılabilirdi; am a Lacan bir Fransız.) #94 Bu son cümle bir şakadır: Bourbaki (1970) gerçekte küme teorisine "hafif bir giriş" değildir. Buna ilginç bir alternatif için bkz. Vilenkin (1968). #95 Okuyucu matematiksel topolojinin film eleştirisi ve "AIDS psikanaliziyle" tam olarak ne ilgisi olduğunu merak ediyor olabilir. Açıkçası ben de merak ediyorum; hatta referans verilen makaleleri okuduktan sonra bile.

SINIRLARI AŞMAK

43

M anifold Teorisi: Bütün-(delik)ler ve Sum lar *m Luce Irigaray, ünlü makalesi “Bilimin Öznesi Cinsiyetli midir?”de şuna dikkat çeker: Matematiksel bilimler, bütünler teorisinde [théorie des ensembles], açık ve ka­ palı uzaylarla kendilerini ilişkilendirirler... Kısmen açık olanla, şekli net bir biçimde belirlenmemiş bütünlerle [ensemblesflous] ve sınırlar [bords] proble­ minin çözümlenmesiyle kendilerini çok az ilişkilendirirler. . . 69,#104

1982de Irigaray1m makalesi ilk kez yayımlandığında, bu çok keskin bir eleştiri olmuştu: Turevsel topoloji, geleneksel olarak, teknik terim ler­ le “sınırı olmayan manifoldlar” olarak bilinen alana öncelik verm işti/105 Ancak, son on yılda, feminist eleştirinin verdiği güçle, bazı m atem atik­ çiler “sınırı olan manifoldlar” [Fr. variétés à bord]6 970 teorisine yeniden ilgi gösterdiler. Uygun alan teorisi, süpersicim teorisi ve kuantum kütleçekiminin yeni fiziğinde, kesin olarak bu manifoldların ortaya çıkması belki de tesadüf değildir. Sicim teorisinde, n sayıda kapalı ya da açık sicimin etkileşmesi için kuantum-mekaniksel genlik, sınırları olan iki boyutlu bir manifolddaki alanlar boyunca alınan işlevsel integralle (temelde bir çeşit toplam) temsil edilir.71’*106 Kuantum kütleçekiminde de, sınırlı iki boyutlu manifoldun yerini çok boyutlu bir manifoldun alması dışında, benzer bir tem ­ silin ortaya çıkması beklenir/107 Ne yazık ki, çokboyuduluk, geleneksel doğrusal m atem atik düşüncesine karşı durur ve bu konudaki tutum la­ rın (özellikle kaos teorisinde çok boyudu doğrusal olmayan fenomenler üzerine yapılan çalışmalarla ilgili olarak) son dönemde genişlemesine 69 Irigaray (1987, ss. 76-77); makale orijinal haliyle 1982ye Fransızcada yayımlanmıştır. Irigaray’m uthéorie des ensembles' ifadesi “kümeler teorisi” olarak da alınabilir ve ge­ nellikle matematiksel bağlamda “sınırlar” olarak çevirilir. Kullandığı “ensemblesflou.? ifadesi de, yeni matematik alanı olan “bulanık kümeler”anlamına geliyor olabilir (Kaufmann 1973, Kosko 1993) 70 bkz. Hamza (1990), M cAvity ve Osbom (1991), Alexander, Berg ve Bishop (1993) ve burada alıntılanan referanslar. 71 Green, Scwarz ve W itten (1987).

44

ŞAKANIN ARDINDAN

#96 Burada Eilenberg ve Steenrod1 e (1952) yapılan gönderme, kendi aram ızda bir şakadır. Bu kitap aslında fazlasıyla teknik bir monografidir ve kıyaslanamaz oluşuyla hak ettiği bir ünü vardır. (Topoloji uzmanı bir arkadaşım, bir çift topolojik uzay kategorisinden R-modülleri kategorisine gö­ türen kovariant operatörüne aşinaysanız, Eilenberg-Steenrod un oldukça kolay okunduğunu söy­ ledi. Ne yazık ki bu sizinkini dışarıda bırakır.) Munkres (1984), matematik alanında doktora yapan öğrenciler için cebirsel topoloji üzerine standart (ve gayet iyi yazılmış) bir metindir. # 9 7 Son üç cümle de şakadır. Matematikteki "göreli homoloji teorisinin" fizikteki "görelilikle" bir ilgisi yoktur (felsefedeki "gürecilikle" ise hiç ilgisi yoktur). Nostaljiye içindeki bazı Marksistler (ya da Hegelciler) homoloji teorisi ya da kohomoloji teorisi arasındaki ilişkiyi "diyalektikwmiş gibi görmek istiyorlarsa, öyle yapsınlar; matematiksel içerik değişmeden kalır. Son olarak "sibernetik", bilgisa­ yarların da dahil olduğunu söylemenin süslü şeklidir. # 98 Bu son kelime bir şakadır: buradaki "adi", matematikte bir terimdir (sadece "özdeşlik elem a­ nından meydana gelen bir grup" anlamına gelir; karşıt anlamı ise "adi olmayandır”, "derin" değil. #99 ("düğüm teorisine göre onun içsel psikolojik temsili”) ifadesinin, Lacan'ın, psikolojik durumların düğümlere göre belirlendiği yönündeki garip fikrinin geçerli olduğu varsaydığına dikkatleri çekmek isterim. # 100 Bu deli saçmasını inandırıcı kılan bu cümleyle gurur duyuyorum. Witten’m Chem-Simons kuantum alan teorisi ve düğüm sabitleri arasındaki ilişkiyi ele alan bu mükemmel çalışmasının, psikanalizle bir ilgisi olmadığı açıktır. #101 İzdüşümsel RP3 uzayı ile ilgili matematiksel önermeler doğrudur; ancak gerisi boş laftan ibarettir. # 10 2 Bu cümlede postmodernizmin "çok boyutluluk" ve "doğrusal olmama" takıntısıyla ilgili bir kelime oyunu yaptım ve gerçekte olmayan bir matematik alanı icat ettim; "Çok boyutlu (doğrusal olmayan) mantık. Gerçekten de kulağa hoş geliyor # 10 3 Fransızca terim thĞorie des ensembles'! "bütünler teorisi" ("küme teorisi” olmalıydı) olarak çevirdiği için ve bana "bütünler" ve "delikler" üzerinde bir kelime oyunu yapm a şansı verdiği için Luce Irigaray'ın çevirmenine minnettarım. Postmodemistler böyle kelime oyunlannı sever. # 1 0 4 Bu metni elbette şaka olsun diye alıntıladım. Irigaray'ın topolojiye, manifold teorisine ya da matematiğin diğer dallarına dair en ufak bir fikri yoktur. (Bu konuda bir değerlendirme için bkz. Sokal ve Bricmont 1998 5. Bölüm.) Bu bölümün çok çarpıcı bir kullanımını s. 130'da bulabilirsiniz. #10 5 Bu benim icadımdır; Irigaray'ın erkek egemen "ayrıcalık" üzerine "keskin eleştirisini” övmeme olanak verir. Gerçekte, sınırı olan ve olmayan manifoldlar yüzyıldan fazla zamandır türevsel geo­ metrinin ve türevsel topolojinin klasik konusu olmuştur. ("Manifold", yüzey kavramını iki boyuttan fazla uzaylara genelleyen bir geometri kavramıdır.) # 10 6 Bu doğrudur. # 1 0 7 Bunun belki de doğru olduğu ortaya çıkabilir. G erçek bir kuantum teorisi elde edene kadar bunu bilemeyiz. #10 8 Bu cümlede, postmodernist edebiyat teorisyenlerinin matematik üzerine ahkâmlannda tipik olarak görülen sayısız kafa karışıklığını bir araya toplamayı başardım. Burada "geleneksel" bilimin,

SINIRLARI AŞMAK

45

rağmen, sınırı olan çok boyutlu manifoldlar teorisi her nedense gelişti­ rilmeden kalm ıştır/108 Diğer yandan, fizikçilerin kuantum kütleçekimine işlevsel-integral yaklaşım üzerine çalışmaları hızla devam ediyor72 ve bu çalışmalar matematikçilerin ilgisini çekecek gibi görünüyor.7374 Irigaray’ın da öngördüğü gibi, bütün bu teorilerde önemli olan soru şudur: Sınır aşılabilir mi? Eğer aşılırsa, sonrasında ne olur? Teknik dilde bu, “sınır koşullan” sorunu olarak bilinir. Saf matematiksel bir düzeyde, sınır koşullarının en belirgin özelliği, olasılıkların büyük çeşitliliğidir. Örneğin, “serbest sınır koşullan” (geçişe bir engel yok), “sınır koşulla­ rını yansıtmak ” (aynadaki gibi yansıtmak), “periyodik sınır koşulları” (manifoldun başka bir bölümüne yeniden giriş) ve “karşı-periyodik sınır koşullan” (180° dönüşle yeniden girmek). Fizikçilerin ortaya attığı soru şudur: Bütün bu düşünülen sınır koşulları içinde, hangileri kuantum kütleçekimi tasarımında fiili olarak meydana gelir? Ya da acaba, tamamlayı­ cılık ilkesinin ileri sürdüğü gibi, bunların hepsi eşzamanlı olarak ve aynı koşullarda mı meydana gelir?#110,74 Bu noktada, fizikteki gelişmelerle ilgili özetim, basit bir nedenden dolayı son bulmak durumunda: bu soruların cevaplan (eğer gerçekten kesin cevaplan varsa) henüz bilinmiyor. Bu makalenin kalan kısmında, kuantum kütleçekimi teorisinin (en azından geleneksel bilimin stan­ dartlan açısından) nispeten iyi saptanmış özelliklerini başlangıç noktası olarak alıp, bunların felsefi ve siyasi içerimlerini çıkarmaya çalışacağım.

72 Hamber (1992), Nabutosky ve Ben-Av (1993), Kontsevich (1994). 73 Matematik tarihinde, matematiğin "saf* ve "uygulamalı* dallarının gelişimi arasında uzun süren bir diyalektik varolagelmiştir (Struik 1987). Elbette, geleneksel olarak bu bağlamda öncelik verilen "uygulamalar* kapitalistlere kâr sağlayan ya da kendi askeri güçlerine faydalı olanlardır. Örneğin, sayılar teorisi, şifreleme alanındaki uygulamaları için büyük ölçüde geliştirilmiştir (Loxton 1990). Ayrıca b iz. Hardy (1967, ss. 1 2 0 -1 2 1 ,1 3 1 -1 3 2 )1109 74 Tıim sınır koşullarının eşit temsili, C hew ’in "atom-altı dem okrasisine ilişkin önyükleme teorisinde de önerilmiştir. Bir giriş olarak b iz. Chew (1977); felsefi analizler içinse b i z . Morris (1988) ve Markley (1992).#ın

ŞAKANIN ARDINDAN

46

“çok boyutlu” olan hiçbir şeyden hoşlanmadığını iddia ediyorum; ancak gerçek şu ki bütün ilginç manifoldlar çok boyutludur ve matematikçiler yüzyıldan uzun zamandır bunlar üzerine çalışmaktadır. Anlamsız bir ifade olan "doğmsal matematik düşüncesinin" yapısökümü için bkz. #54 #109 Bu dipnotta kendimin de ince farklarla inandığım bir dünya görüşünün aşırıya kaçmış halinin parodisini yaptım. Teknolojinin ve (daha a z biçimde) teorik bilimin gelişiminin yönünün kısmen toplumun en güçlü gruplarının ticari ve askeri ihtiyaçlarıyla belirlendiği doğrudur; ancak sayılar teorisine yapılan gönderme bir şakadır Sayılar teorisinin şifreleme alanındaki önemli sonuçları ancak yakın zamanda ( geçen son birkaç on yılda) görülse de (şimdilerde kredi kartıyla yaptığım her işlemde uygulanıyor), aslında bin yıl boyunca teorik matematiğin simgesiydi— tarihi, öklid’in sonsuz sayıda çok asal sayı olduğu ispatına kadar gider. Burada Hardy’ye yapılan gönderme "tehlikeliydi": Bu kolay okunur biyografide Hardy hiçbir uy­

gulaması olmayan matematik alanlarında çalışmakla Övünür. Hiçbir zaman ‘yarariı’ bir şey yapmadım. Bulgulanmdan hiçbiri, dünyanın refahı için doğrudan ya da dolaylı, iyi ya da kötü en ufak bir değişiklik yaratmadı ve yaratacak gibi görünmüyor. (Hardy 1967, s. 150) Sol görüşlü biri olan Hardy. I. Dünya Savaşı'ndaki kıyım sırasında şu alaycı tanımı yapacak kadar ileri gitti: "bir bilim, gelir dağılımındaki mevcut eşitsizlikleri arttırıyorsa ve doğrudan insan yaşamının yok edilmesine yol açıyorsa, o bilimin faydalı olduğu söylenmektedir" (Hardy 1967, s. 120n). Bu göndermede bir ironi daha vardır. 1940’larda yazan Hardy, kendi fikrince askeri alanda asla uygulanamayacak iki bilim dalına işaret etti: Sayılar teorisi ve Einstein’ın göreliliği. Futurology ger­ çekten de riskli bir girişimdir. #110 Bu paragraf baştan sona saçmadır. Sınır koşulları gerçekte matematiksel fiziğin (sadece kuantum kütleçekiminin değil) pek çok alanı için önemli bir teknik meseledir; ancak felsefi açıdan bir önemi bulunmamaktadır, ve ayrıca kuantum mekaniğindeki tamamlayıcılık ilkesi ile hiçbir ilgisi yoktur, bkz. not #31. #111 Fizik bilimi iki yüz yıldan daha fazla süredir maddenin temel (ya da "ilk") bileşenini araştırı­ yor. I9 .y y ’da maddenin temel yapıtaşlarının Dalton ve Mendelev'in (kimyanın temel birimleri olan) atomları olduğuna inanılıyordu. Ancak 20.yy’ın başlarında atomların dağınık elektronlar bulutuyla çevrili yoğun bir çekirdeği olduğu öğrenildi. 1030’larda, çekirdeğin kendisinin protonlar ve nötron­ lardan oluştuğu öğrenildi. Sonraki 30 yılda, atomun içinde yüzlerce parçacık türü keşfedildi (müontar, pionlar, kaonlar, hiperonlar ve dahası). Fizikçiler bu parçacıkların da daha temel bileşenlerden oluşup oluşmadığını merak ediyorlardı (tıpkı Mendelev’in atomlannda olduğu gibi). Gell-M ann’ın kuark modeli ve 1960ların başlarında öne sürülenler, bu tarz bir indirgemenin gelecek vadeden örneklerindendi. Ghew’in önyükleme (bootstrap) teorisi — bunların aksine, tam anlamıyla temel olan bir par­ çacık olmadığı, her parçacık türünün bir şekilde diğer bütün türlerin bir bileşimi olduğu görüşü-, 1960'lardaki bazı yüksek enerji fizikçileri arasında yaygındı. Bunun sebebi büyük ölçüde, yeğin nükleer etkileşimlerin kuantum teorilerinin matematiksel olarak nasıl ifade edileceği sorusuydu. Önyükleme felsefesi, modern fizik ve Doğu mistisizmi arasında paralellikler bulmayı amaçlayan

SINIRLARI AŞMAK

47

Sınırları Aşmak: Ö zgürleştirici Bir Bilim e D oğru #112 Son yirmi yıldır, eleştirel teorisyenler arasında m odernist kültürün özelliklerine karşı postm odernist kültürün özellikleriyle ilgili kapsamlı tartışm alar yapılmakta; son yıllarda da bu diyaloglar, doğa bilimlerinin ortaya attığı belli sorunlara daha titizlikle eğilmeye başladı.75 Özellikle M adsen ve M adsen, m odernist kültürün özelliklerine karşı postm oder­ nist kültürün özellikleriyle ilgili yakın zamanda oldukça açık bir özet sundu. Postm odern bir bilim için iki ölçüt öne sürdüler: Bilimin postmodern olarak addedilmesi için çok basit bir ölçüt vardır: N es­ nel hakikat kavramına her tür bağımlılıktan özgür olmahdır. Bu ölçüte göre, örneğin, Niels Bohr ve Kopenhag Okulu nun kuantum fiziğindeki tamam­ layıcılık yorumu postmodernist olarak görünür.76

Açıktır ki, kuantum teorisi bu bakımdan postm odernist bilime iyi bir örnek teşkil ed e r/114 ikinci ölçüt ise şudur: Postmodern bilim için temel olabilecek bir diğer kavram ise özsellikiiT. Post­ modern bilimsel teoriler, teorinin tutarlılığı ve faydalılığı için özsel olan te­ orik öğelerle kurulur.77

75

Siyasi olarak ilerici bakış açılarının bir çeşitliliğinden yazılmış çok sayıda kitap arasında, özellikle etkili olanlar için bkz. Merchant (1980), Keller (1985), Harding (1986), Aronowitz (1988b), Haraway (1991) ve Ross (1991). Aşağıda alıntılanan referanslara da bkz. 76 Madsen ve Madsen (1990, s. 471). Madsen-Madsen çözümlemesinin ana sınırlaması, onun temelde apolitik olmasıdır, hatta neyin doğru olduğu konusundaki tartışmalar, po­ litik projeler üzerine tartışmalara derin etkide bulunur ve buna karşılık derin bir biçimde onlardan etkilenirler. Bu yüzden, Markley (1992, s. 270), Madsen-Madsen'inkine benzer bir noktaya değinir, ancak haklı olarak onu siyasi bağlamına yerleştirir: Belirlenirci diyalektiğin kısıtlamalarından kaçmaya çalışan bilimin köktenci eleştirileri, diyalojik bir önyüklemenin ne tür gerçekleri (politik gerçekleri) tehlikeye attığını araştır­ mak için, realizm ve hakikat üzerine dar tartışmaları da bir yana bırakmalıdır. Diyalojik olarak çalkalanmış bir ortamda gerçeklik hakkındaki tartışmalar, pratik açıdan, anlamsız kalırlar. Neticede "gerçeklik” tarihsel bir inşadır. Siyasi içerimlerlc ilgili daha fazla tartışma için bkz. Markley (1992, ss. 266-272) ve Hobsbawm (1993, ss. 63-64).#113 77 Madsen ve Madsen (1990, ss. 471-472)

ŞAKANIN ARDINDAN

48

Fritjof Capra’nın Fiziğin Tao’su (1975) kitabıyla bilimci olmayanlar arasında popüler kılındı. Ancak, 1970’ler kuantum alan teorisinde hızlı bir ilerlemeye sahne oldu; özellikle kuark modelinin tam bir kuantum alan teorisi formülasyonunu veren kuantum kromodinamiğl (QCD) ve Weinberg-SalamGlashow'un elektromanyetik ve zayıf etkileşimler birleşik teorisinin gelişimi. Bütün bunlar bugün temel parçacık etkileşimlerinin “Standart Modet"i olarak bilinen ve büyük ölçüde kanıtlanmış olan modelini oluştururlar. Sonuç olarak önyükleme teorisi, tam da Capra ve yandaşları reklamını yap­ maya başladığı anda doğal olarak gözden düştü. Temel parçacık fiziğindeki bu heyecan verici gelişmelerin matematiksel olmayan bir değerlendirmesi için bkz. Kane 1995. #112 Bu makaleyi sonat formunda yazdım. Başlığın teması olan “Sınırları Aşmak”ın yinelenmesi, bu tekrarın başlangıcına işaret eder. Bu kısımda bilimle ilgili önemli kafa karışıklıklarıyla felsefe ve siyaset üzerine son derece baştan savma düşünceleri bir araya getirdim. Diğer yandan bilimciler ve ordu arasındaki bağ, bilimdeki ideolojik önyargılar ve bilimin pedagojisi üzerine de kısmen katıldığım (en azından daha Özenli bir şekilde ifade edilirse) görüşler de içerir. Parodinin bu görüşlerle basit ve niteliksiz bir şekilde alay edilmesine yol açmasını istemem. Bunlarla ilgili gerçek düşüncelerimi 2. ve 3. bölümlerde bulabilirsiniz. Makalenin bu kısmına, “postmodern" bilimin kendisini nesnel doğrudan azat ettiği iddiasıyla başladım. Ancak bilimciler kaos teorisi ya da kuantum mekaniği ile ilgili hangi görüşlere sahip olurlarsa olsunlar, kendilerini nesnellik hedefinden “özgür kıldıklarım“ düşünmedikleri açıktır, ö y le düşünselerdi, bilim yapmayı çoktan bırakmış olurlardı. Yine de bu tarz görüşlerin temelinde yatan kaos, kuantum fiziği ve kendiliğinden örgütlenme ile ilgili kanşıklıklan çözmek için bütün bir kitap yazılması gerekirdi. Kısa bir inceleme ve başka referanslar için bkz. Sokal ve Bricmont (1998, 7. Bölüm). Makale bilimi nesnellikten kurtararak onu en kötü şekliyle siyasallaştırıyor: Bilimsel teorileri ger­ çekliğe uygunluğuna göre değil, ideolojik önyargılarla ne kadar bağdaştığına göre yargılıyor. # 11 3 Markley’den yapılan bu alıntı, mücadele ettiğim postmodern fikirleri güzel bir şekilde özetli­ yor. Aslında bu alıntıyı gördüğümde siyasi olarak ilerici yoldaşlarımın bu zararlı saçmalıklara kan­ ması ihtimali beni o kadar üzdü ki ‘tehlikeli" bir şey yaptım: Hobsbawm’ a (1993) referans verdim.

Social Text editörleri zahm et edip baksalardı, Hobsbawm in Markley'nin görüşlerini ikna edici bir biçimde çürüttüğünü görürlerdi, bkz. s. 92-93 #11 4 Bu saçmalıktır. Kuantum kütleçekimi bir bilim olacaksa, amacı, açıkladığını iddia ettiği feno­ menin nesnel açıdan doğru (ya da en azından nesnel biçimde yaklaşık olarak doğru) bir açıkla­ masını ortaya koymak olmalıdır. Bilim felsefesi üzerine görüşlerimle ilgili daha fazla bilgi için, bkz. 6. ve 7. bölümler. # 11 5 Teorilerin yalnızca gözlemlenebilen nicelikleri kaynak olarak göstermesi gerektiği görüşü iş-

lemselcilik olarak adlandırıjır. Bu görüş, postmodernist olmaktan öte, 20. yy’ın ilk yansında fizikçiler ve fizik felsefecileri arasında yaygın otan bir görüştü. Ancak ciddi eksiklikleri vardır, bkz. 7. bölüm (s. 241 -246) ve Weinberg (1992, s. 174-184). #116 Aronowitz’in “parçacık" ve “alan” teorileri arasında bulduğu ikilik, ne yazık ki kendi yanlış kav­ rayışının bir ürünüdür (dolayısıyla bu olmayan “gerçeklere” getirdiği sosyolojik “açıklamalar” da).

SINIRLARI AŞMAK

49

Dolayısıyla, uzay-zaman noktalan, belirli parçacık konumları ya da kuarklar ve gluonlar gibi prensipte gözlemlenemez nicelikler ya da nes­ neler teoriye dahil edilm em elidir/115,78 Bu kriter modern fiziğin büyük bir bölümünü dışlarken, kuantum kütleçekimi hâlâ bu kriteri karşılar: Klasik genel görelilikten kuantum teorisine geçerken, uzay-zaman noktalan (aslında uzay-zaman manifoldunun kendisi) teoriden silinmiştir. Diğer yandan bu kriterler, hayranlık uyandırsalar da özgürleştirici bir postm odernist bilim için yetersiz kalırlar: İnsanları “mutlak hakikat” ve “nesnel gerçekliğin” buyruğundan kurtarırlar; ancak diğer insanların buyruğundan kurtaramazlar. Andrew R ossun sözleriyle “açıkça yanıtla- 78 78 Aronowitz (1988b, ss. 292-293), kuantum kromodinamiğine (atom çekirdeğini, gluonlar ve kuarklarm birbirlerine daimi olarak bağlı oldukları bir durum olarak sunan şu andaki egemen teoriye) biraz farklı ama aynı ölçüde inandırıcı bir eleştiride bulunuyor: Pickering’in çalışmalarına (1984) dayanarak şunları söylüyor: Pickeringe göre kuarklar, alan teorilerinden ziyade parçacık teorisiyle bağdaşan (gerçekte olmayan) fenomenlere verilmiş isimdir. Bu, her durumda, aynı (çıkarsanmış) gözlem için eşit ölçüde inandırıcı olsa da farklı açıklamalar getirir. Bilim camiasının çoğunluğunun birini değil de öbürünü seçmiş olması, bilim insanlarının, açıklamanın geçerliliğinden zi­ yade geleneği tercih etmesiyle ilgilidir. Ancak Pickering, fizik tarihinde kuark açıklamasının kaynağı olan araştırma geleneğinin temelini bulacak kadar gerilere gitmiyor. Bu temel, geleneğin içinde değil, bilim ideolo­ jisinde, alan teorilerine karşılık parçacık teorilerindeki farklılıklarda, basit açıklamalara karşdık karmaşık olanlarda ve belirsizlikten ziyade kesinlikle ilgili önyargılarda bulunabi­ lir /116 Markley (1992, s. 269) benzer bir biçimde fizikçilerin C hew ’in “atom-altı demokrasisi” ne ilişkin önyüldeme teorisi (Chew 1977) yerine kuantum kromodinamiği teorisini tercih etmelerinin, bilgiden ziyade ideolojiden kaynaklandığını gözlemler: Bu çerçeveden bakınca, evrenin yapısını açıklamak için bir (BAK) Birleşik Alanlar Teo­ risi ya da (H ŞT ) Her Şeyin Teorisi peşinde olan fizikçiler arasında önyüldeme teorisinin nispeten gözden düşmesi şaşırtıcı değildir. “Her şeyi” açıklayan kapsamlı teoriler, batı biliminin tutarlılığa ve düzene öncelik vermesinin ürünleridir. Önyüldeme teorisi ile fi­ zikçilerin karşısına çıkan her şeyin teorisi ararsındaki seçim, öncelikle eldeki bilgilerin yorumlarının doğruluk değeriyle ilgili olmak zorunda değildir. Yapılacak seçim daha çok bu bilginin kullanıldığı ve bu sayede yorumlandığı anlatı yapılarıyla (kesin olmayan ya da belirlenirci) ilgilidir/117 Ne yazık ki fızikçiklerin büyük çoğunluğu, en ateşli şekilde tutundukları dogmalardan biri üzerine bu keskin eleştirilerden henüz haberdar değildir. Çağdaş parçacık fiziğinin altında yatan ideolojinin başka bir eleştirisi için b kz. Kroker vd. (1989, s. 158-162,204-207). Bu eleştirinin biçimi benim statik zevkim için fazla Baudrillardcıdır. Ancak içeriği (önemsiz birkaç hata dışında) isabetlidir.

ŞAKANIN ARDINDAN

50

Gerçekte kuantum kromodinamiği, kuarklar olarak bilinen parçacıkların etkileşimlerini açıklayan bir kuantum alan teorisidir. (Kuşkusuz kuantum teorilerinin, özellikle de kuantum afan teorilerinin par­

çacıkları tanımlamayı nasıl başardıklarıyla ilgili derin ve henüz çözülmemiş sorular vardır. Ancak Aronovvitz’in yanlış değerlendirmeleri bu konulara hiçbir şekilde açıklık getirmez, bkz. Teller 1995.) Bilim sosyolojisine kaymadan önce temel parçacık fiziği eğitimi alan Pickering’in bu aptalca hataları yapmadığının altını çizmek isterim. Kitabı, temel parçacık fiziğinin 1960’lar ve 1970’lerdeki gelişimi hakkında zengin içerikli mükemmel bir değerlendirme sunar. Eleştirdiğim kısmı sadece enfes tarihsel çalışmalarını uyduruk felsefeye bağladığı ilk ve son bölümleridir. #117 Chew’in önyükleme teorisi için bkz. #111 # 118 Kelly Oliver'dan alıntılanan bu metin, yılların meselesi olan kendi kendini çürütmeyi ortaya atar. Bir teorinin “stratejik" olup olmadığını, onun gerçekten, nesnel bir şekilde bilinen siyasi am aç­ larımızı destekleyip desteklemediğini sormadan nasıl bilebiliriz? Hakikat ve nesnellik sorunların­ dan kurtulmak o kadar kolay değildir. # 119 "genel temalar ve tutumlar" için bkz. #22 # 120 Bu paragrafla ziyadesiyle gurur duyuyorum; ustaca söylenmiş palavradan ibaret. #121 Bundan önceki üç paragraf, bilim üzerine yapılan postmodem yorumların oldukça yaygın bazı klişeleri örnek alınarak yazılmıştır. Bütün moda kelimeleri sıralar; hem de doğru duygusal tınılarla ("doğrusal olmama" ve "akışkanlık" iyidir; ancak “Kartezyen" kötüdür). Dahası, somut ve hatta derin bir şey söylüyor gibi görünürler (tabii ki çok dikkatli incelemediğiniz sürece). Ancak söylenenlerin anlamını ve öne sürdüğü fikri netleştirmeye çalıştığınızda elinizde dağılır. #122 Ünlü sosyolog ve ekonomi tarihçisi Immanuel Wallerstein (1993, s.20) feci halde karmaşık ve çarpıtılmış bir modern fizik kavrayışı ile fizikçi Uya Prigogine’nin felsefi beyanlarının eleştirmeden kabülünü temel alarak şu sonuca varıyor: Yeni bilimin klasik modern bilimin önermelerini tersine çevirmesi, fen bilimleri ve sosyal bilim­ ler arasındaki ilişkiyi de tersine çevirdi... birdenbire fen bilimciler model arayışları için yüzünü tarihsel sosyal bilimlere dönmüş görünüyor. Gross ve Levitt (1994, s. 269 n 4 5 )’in de umursamaz bir alaycılıkla belirttiği gibi; "Diğer yandan biz, böyle bir şey gözlemlemedik; ancak bir sosyal bilimcinin böyle olmasını istemesi anlaşılır bir durum." Bu görüşlerin daha detaylı ancak aynı ölçüde hatalı açıklamaları için bkz. Santos (1992). #123 Bu alıntıda Markley, erken I9 .y y ’a uzanan ve fiziğe değil matematiğe dahil olan karmaşık sayılar teorisini, kuantum mekaniği, kaos teorisi ve bugün büyük ölçüde geçersiz olan hadron önyükleme teorisiyle aynı kefeye koyar. Markley büyük ihtimalle karmaşık sayılar teorisini, oldukça spekülatif son karmaşıklık teorileriyle karıştırdı. 86. dipnottaki yorumlarım, onun zararına yapılmış ironik bir şakadır. Daha temelden bakınca da Markley kuantum mekaniğinin ve kaos teorisinin "kendilerini [!j gerçekliğin ‘kesin’ tanımlarından ziyade metaforlar olarak ön plana çıkardıklarım" iddia ettiğinde tamamen yanılmaktadır. Bütün fizik teorileri gibi kuantum mekaniği ve kaos teorisi de, inceledikleri

SINIRLARI AŞMAK

51

nabilir ve ilerlemeci amaçlara bir şekilde hizm et edecek” bir bilime ih­ tiyacımız vardır”.79 Kelly Oliver, feminist bir bakış açısından şu benzer görüşleri ileri sürer: .. .devrimci olması için, feminist teori var olanı ya da “doğal gerçekleri* tasvir etme iddiasında bulunamaz. Feminist teoriler daha ziyade siyasi araçlar, belli somut durumlardaki baskıyı aşmak için gerekli stratejiler olmalıdır. O halde feminist teorinin amacı, stratejik teoriler geliştirmek olmalıdır — doğru ya da yanlış teoriler değil, stratejik teoriler.80’*118

Peki bu nasıl başarılacaktır? İlerleyen sayfalarda, özgürleştirici bir postm odernist bilimin ana hat­ larını iki aşamada tartışacağım: ilki genel temalar ve tutumlar, İkincisi ise siyasi amaçlar ve stratejiler hakkında olacak/119 Yeni gelişen postm odernist bilimin bir özelliği de doğrusal olm a­ ması ve süreksizliğidir: bu, kuantum kütleçekiminde olduğu kadar kaos teorisinde ve faz geçişi teorisinde de açık bir şekilde görülebilir.81 Fe­ m inist düşünürler aynı zamanda akışkanlık, özellikle de türbülans akış­ kanlık üzerine yeterli bir incelemenin gerekliliğine de işaret etm ek­ tedirler.82 Bu iki tema, ilk bakışta göründüğü kadar çelişkili değildir: türbülans güçlü doğrusal olmama ile; pürüzsüzlük/akışkanlık da bazen

79

Ross (1991, s. 29). Bu alçakgönüllü isteğin sağcı bilimcileri nasıl felce uğrattığının (“kor­ kunç biçimde Stalinist” yakıştırması seçilmiştir) eğlenceli bir örneği için bkz. Gross ve Levitt (1994, s. 91). 80 Oliver (1989, s. 146). 81 Kaos teorisi üzerine kültür eleştirmenleri tarafından derinlemesine çalışılmasına rağmen (bkz. Hayles (1990,1991), Argyros (1991), Best (1991), Young (1991,1992), Assad (1993) ve başka bir çok isim) faz geçişleri teorisi pek rağbet görmedi, (Buna bir istisna, Hayles (1990, s. 154-158)’in renormalizyon grubu üzerine yapılan tartışmalardır.) Bu durum üzü­ cüdür; çünkü süreksizlik ve çoklu-Ölçeklerin ortaya çıkması bu teorinin temel özellikleridir. Ayrıca, bu temaların 1970’lerde ve sonrasında gelişiminin geniş anlamda kültürel akım­ larla nasıl bir bağlantısı olduğunu bilmek ilginç olurdu. Bu yüzden, bu teoriyi, verimli bir araştırma alanı olarak geleceğin kültür analizcilerine öneririm. Bu analizle ilgisi olabilecek süreksizlik üzerine bazı teoremler için bkz. Van Enter, Fernández ve Sokal (1993). 82 Irigaray (1985), Hayles (1992). Bir de Irigaray’ın geleneksel bilime (erkeklerin bilimine), özellikle de fiziğe duyduğu aşırı saygı için bkz. Schor (1989).

ŞAKANIN ARDINDAN

52

olguların kusursuz bir niceliksel betimlemesini (sadece metaforik değil) yapmayı amaçlar. Hadron önyükleme teorisiyle ilgili olarak bkz. #111 #124 Bu kısım o kadar acemice yazılmıştır ki yazarın tam olarak neyi iddia ettiği, tabii, bir iddiası varsa, anlamak güçtür (tanrı aşkına nasıl oldu da '’bilimden" "performans sanatına" atladık?) Ancak asıl şaşırtıcı olan, Social Texteditörlerinden Aronowitz’in bu alıntıyı, onu (hakkettiği şekilde) aptal yerine koymak için yazdığımı anlamamış olmasıdır. Anlaşılan, yazdıklarıyla gurur duydu ve düzdü­ ğüm övgüleri sonuna kadar hak ettiğini düşündü. Şüpheli bir okuyucu, saçmalık derecesini abartmak İçin, neden "performans sanatı böyle bir girişim olabilir" (sonuçta tam olarak ne yapmak için) üzerine yaptığı açıklamayı silerek paragrafı budadığımdan kuşku duyabilir. Oysa tam tersi doğrudur, "bir söylem olarak teknoloji, toplumsal inşayı belirler" görüşünden sonra gelen paragrafın tamamı şöyledir: Buna karşılık, doğal nesneler de toplumsal inşalardır. Burada soru, bu doğal nesnelerin, daha çık olmak gerekirse bilimsel bilginin nesnelerinin bilme ediminden bağımsız olarak var olup olmadığı değildir. Sorunun cevabı, Yeni-Kantçılar arasında yaygın olan, zamanın daima bir göndergesi olduğu, dolayısıyla zamansallığın mutlak değil göreli bir kategori olduğu önkabülüne karşı "gerçek" zaman varsayımı ile verilmiştir. Dünya kuşkusuz dünya üzerindeki ya­ şamdan çok daha önce var olmuştur Burada asıl soru, doğa bilimleri bilgisinin nesnelerinin toplumsal alan dışında oluşup oluşmadığıdır. Eğer bu mümkünse, bilimin ya da sanatın, bilim/ sanat üretmemizi sağlayan araçlarından kaynaklanan etkilerin gücünü yok edecek süreçler geliştirdiğini düşünebiliriz. Performans sanatı böyle bir girişim olabilir. Sanatçı, üzerine şe­ killeri, renkleri ve çizgileri işlediği hammaddeleri (kâğıt, taş, film) ve fırça, keski ve fotoğraf makinesi gibi araçları kullanmayı bırakır. Performans sanatı, daha geleneksel olan tiyatro gibi bedene kendi özerk alanını geri kazandırmaya çalışır. İletişim artık eşyalar aracılığıyla sağ­ lanmaz. Bu durum, çoktan teknolojik duyu merkezine bağlanmış beden olmasaydı, teknoloji karşıtlarını memnun edebilirdi. Hareket hiçbir zaman doğal değildir; teknolojinin çerçevesine dahildir. (Aronowitz 1988, s. 344) #125 Bunun konuyla hiç ilgisi yoktur. Bohr’un tamamlayıcılıkla ilgili düşünceleri atomla ilgili (subatomic) fiziği anlamak için doğru felsefi çerçeveyi otuştursaydı bile (burası net olmaktan uzaktır) bu neden bilim sosyolojisine işaret etsin ki? # 126 Ne olursa olsun irrasyonel sayılar ( 2 U2 ve n gibi) ve imajiner sayılar ( - i" 2 gibi) birbirinden çok farklıdır. Hepsinden önemlisi, matematikteki irrasyonel sayılarla, günlük ve felsefi anlamda kullandığımız “irrasyonelitenin" bir bağlantısı yoktur (etimolojik bir bağlantı dışında). # 127 Anlatımın temasının tekrarlanması, sonun yaklaştığına işaret ediyor (bkz. #112) # 12 8 Gary Kamiya’nın bu konu üzerine yaptığı zekice yorumu alıntılamadan geçemeyeceğim: Hey i Yoldaşlar! Haydi dışarı çıkalım ve bazı sınırları aşalım! Bunu yapıyorken engelleri de kaldıralım. Toplumsal, ekonomik, siyasi ve kültürel hayatın bütün yönlerini radikal bir şekilde demokratikleştirmek için öğlen buluşalım. Kraliyette fakülteye verilen öğle yemeğinden hemen sonra! (Kamiya 1996) # 12 9 Markley bu alıntıda bazı gerçek ve önemli sorunları masaya yatırır ve sonra bunlara faz­ lasıyla yüzeysel bir şekilde değinir. Neden, örneğin, "biyosferin içinde bulunduğu durum" (hatta

SINIRLARI AŞMAK

53

süreksizlikle (felaket teorisi8384ile) bağlantılıdır; dolayısıyla bir sentez pekâlâ m ümkündür. İkincisi, postmodern bilimler, Kartezyen metafiziğin insan ile Doğa; gözlemci ile gözlenen; ve Ö zne ile Nesne arasındaki ayrımlarını yapısökümüne uğratır ve aşar. Kuantum mekaniği, bu yüzyılın başlarında çoktan “orada bir yerlerdeki” maddesel nesnelerin dilin gelişimi öncesi, nesnel bir dünyasına ilişkin Newtoncu dahiyane inancı yerle bir etmişti. Heisenberg’in de belirttiği gibi artık “parçacıkların uzay ve zamanda nes­ nel biçimde var olup olmadığı” sorusu geçersizdir. Ancak, Heisenberg’in formülasyonu hâlâ kuantum parçacık-dalgalanrun içinde (belirleyici ol­ mayan bir biçimde olsa da) etkileştikleri sorunsuz ve tepkisiz nesnel bir uzay-zaman arenasının var olduğunu farz ediyor; kuantum kütleçekimi tam da bu olası-arenayı sorunsallaştırır. Tıpkı kuantum mekaniğinin bizi bir parçacığın konum unun ve m om entum unun sadece gözlemleme ey­ lemiyle ortaya çıktığını söylemesi gibi kuantum kütleçekimi de uzay ve zamanın kendilerinin bağlamsal olduğunu ve anlamlarının sadece göz­ lemleme şekline göre belirlenebileceğini söyler/120,84 Üçüncüsü, postm odern bilimler, modern bilime özgü değişmez ontolojik kategorileri ve hiyerarşileri yıkar. Yeni bilimler, atomculuk ve indirgemecilik yerine bütün ve parça arasındaki dinamik ilişkiler ağma önem verir; sabit bireysel özler (örneğin kuantum parçacıkları) yerine etkileşimleri ve (kuantum alanları gibi) akışları kavramsallaştırırlar. Bu türdeş özellikler, bilimin görünüşte ayn gibi görünen pek çok alanında 83 Thom (1975,1990), Arnold (1992). 84 Kartezyen/Baconcı metafizik hakkında Robert Marldey (1991, s. 6) şunları söyler: Bilimsel ilerleme anlatıları, teorik ve deneysel bilgiye ikili karşıtlıkların (doğru-yanhş, haklı-haksız) dayatılmasına dayanır; bunlar anlamı gürültüye, mecaz- 1 mürseli metafora ve monologa dayanan otoriteyi karşılıklı anlaşmaya yeğlerler... Doğayı düzeltmeye ça­ lışan bu girişimler, ideoloji olarak zorlayıcı oldukları kadar tanımlayıcılık açısından da sınırlıdırlar. Dikkatlerini yalnızca insanlığın evrenle ilişkisinin kolay ve çoğu zaman idea­ lize edilmiş modelleme ve yorumlama biçimlerini öneren küçük bir olgu alanına (örneğin doğrusal dinamik) verirler. Bu gözlem öncelikle kaos teorisine daha sonra da göreli olmayan kuantum mekaniğine dadansa da aslında kuantum kütleçekiminin modern metafiziğe başkaldırısını çok güzel bir şekilde özetlemektedir.

54

ŞAKANIN ARDINDAN

durum Markley’nin felaket vaazının iddia ettiği kadar fe d olsa bile) “realizm” olarak bilinen felsefi görüşün lehine ya da aleyhine sonuçlar doğursun ki? (Daha incelikli bir realizmin savunusu için

bkz. 7. bölüm). #13 0 İlk kısmı hariç bu cümleye tamamen katılıyorum. #131 Cümlenin son kısmı doğru olsaydı, katı hal fiziğinde lisansüstü çalışmalar yapan öğrenciler zevkten dört köşe olurdu. # 132 N e yazık ki bilim ve matematik eğitimi çoğu kez otoriterdir Bu, yalnız radikat/demokratik pedagojinin ilkelerine değil, bilimin kendi ilkelerine de aykırıdır. Bu konuda kısa bir tartışma için

bkz. aşağıda 2. bölüm. #133 Bu ağır bir suçlamadır; daha hafif yapılmalıydı. Yine de Social Text editörleri beni bu suçla­ manın makul olduğuna dair kanıt sunmaya bile davet etmedi. Referans verdiğim yazarlar için ise durum daha vahimdir. Anlaşılan o ki bu referanslara bakm a zahmetinde de bulunmadılar. Baksalardı, bu yazarların hiçbirinin ne kadar zorlasak da ırkçı olmadığını görürlerdi. Afrika kültürleriyle ilgili çalışmalardaki en aptalca aşırılıkları kınamaları, çok kültürlülük yanlısı eğitime duydukları say­ gıdan ve bunu açıkça gösteren duruşlarından kaynaklanır. Afrika kültürleri üzerine çalışmalarla ilgili kapsamlı ve dengeli bir inceleme ve tarihi öncüleri için bkz. Howe (1998). # 134 Deleuze ve Guattari'nin 1 9 9 1 d e bestseller olan kitabından uzun alıntılar yaptım, çünkü gü­ lünç biçimde saçmalar. Deleuze ve Guattari'nin fizik ve matematikle ilgili şarlatanlıklarının daha da detaylı bir özeti ve incelemesi için bkz. Sokal ve Bricmont (1 9 9 8 ,9 . Bölüm) #135 Gross ve Levitt (1994, s. 1 15)’in de alaycı bir dille ifade ettiği gibi: “Matematiğin, sevgilisinin tecavüzünün gönüllü kurbanı olduğu şeklindeki bu tuhaf görüş, itiraf etmeliyiz ki bizim için yenidir; ve birimiz otuz beş yıktır bu alandan ekmeğini kazanıyor (pek bir şey kazanm asa da) I” Belki de haklı olarak sert bir dille ekliyorlar: “bu tarz bir üslup, bu yazarlardan birinin İngilizce bölümünde olduğunu unutmayı zorlaştırıyor.” # 13 6 Bu metindeki sınıf ayrımcılığı, sosyal-Darwinizm ve cinsel ayrımcılık elbette açıktın ancak bu durum, dallanma süreci teorisini kuran bu makalenin matematiksel önemini azaltmaz. #13 7 Bu makaledeki favori şakalarımdan biri (kendi aramızdaki şakalardan). “Radon ölçüleri”, m a­ tematiksel analizin anlaşılması en güç teknik kavramlanndan biridir ve adım matematikçi Johann Radon’dan (1887-1956) alır. Radyoaktif gaz radonla ilgisi yoktur. Laurent Schwartz (1915-2002), yirminci yüzyılın önemli Fransız matematikçilerinden biriydi. Hepsinden önemlisi, matematiğin ve matematiksel fiziğin (kuantum alan teorisi de dahil) pek çok alanında uygulamaları olan dağılım teorisini oluşturdu. Schwartz aynı zam anda bir insan hakları akUvistiydi ve Cezayir, Vietnam, Orta Amerika ve Afganistan'daki emperyalist savaşların yorulmaz muhalifiydi. Hayranlık verici bir otobiyografi için bkz. Schwartz (2001). # 13 8 İşte bu hepsinin içinde favorim: Bu kısım seçim (ve benzer şekilde “eşitlik”) kelimesinin birbiriyle ilgisi olmayan iki anlamıyla yapılmış saçm a bir kelime oyunundan ibarettir. Seçim aksiyomu, matematikteki küme teorisinde önemli ancak oldukça teknik bir ifadedir. Şunu söyler: Eğer elimizde her birinden en a z bir elemanı olan bir ayrışık kümeler topluluğu varsa, o zaman ilk kümelerin her

SINIRLARI AŞMAK

55

(kuantum kütleçekiminden kaos teorisine ve kendi kendini düzenleyen sistemlerin biyofiziğine kadar) ortaya çıkar. Postmodern bilimler bu şe­ kilde yeni bir epistemolojik paradigma üzerinde birleşmiş gibi görünür­ ler; bu paradigma, geniş anlamda “tüm olguların temel bağımsızlığım ve bireylerle toplumların doğanın döngüsel düzeni içine yerleştirildiğini tanımak” anlamına gelen olan ekolojik bakış açısıdır.8S,#121 Postmodern bilimin dördüncü özelliği ise simgeciliğe ve temsile bi­ linçli bir şekilde önem vermesidir. Robert M arkley nin de belirtiği gibi, postm odern bilimler, daha önce beşeri bilimlerin alanına giren özellikleri alarak disiplinler arası sınırları gittikçe daha çok aşıyorlar: Kuantum fiziği, hadron önyükleme teorisi, karmaşık sayılar teorisi ve kaos teorisi şu temel varsayımı paylaşır: Gerçek doğrusal terimlerle açıklanamaz ve doğrusal olmayan (ve çözülemez) denklemler karmaşık, kaotik ve belirlenemez gerçekliği tanımlamayı mümkün kılan tek yoldur. Bu postmodern te­ orilerin hepsi, özellikle kendilerini gerçekliğin "eksiksiz” tanımından ziyade metaforlar olarak ön plana çıkardıkları için üsteleştirel teorilerdir. Edebiyat eleştirmenlerinin teorik fizikçilerden daha aşina olduğu terimlerle söyle­ mek gerekirse, bilimcilerin tanımlama konusunda yeni stratejiler geliştirme girişimleri, teoriler teorisinin ilk işaretlerini verir; temsilin (matematiksel, deneysel ya da sözel olsun), bir çözüm değil evrenin incelenmesinin göstergebilimsel bir parçası olarak niteliği gereği nasıl karmaşık ve sorunsallaştırmalarla dolu olduğunun teorisi.86,87*1238567

85 Capra (1988, s. 145). Bir uyarı: Burada Capra’nm döngüsel ifadesini kullanmasına ciddi bir itirazım var çünkü genel anlamıyla yorumlanırsa politik olarak gerici bir sessizliği kışkır­ tabilir. Bu konulara dair farklı incelemeler için bkz. Bohm (1980), Merchant (1980,1992), Berman (1981), Prigoginc ve Stengers (1984), Bowen (1985), Griffin (1988), Kitchener (1988), Callicott (1989, 6. ve 9. Bölümler), Shiva (1990), Best (1991), Haraway (1991, 1994), Mathews (1991), Morin (1992) Santos (1992) ve Wright (1992). 86 Markley (1992, $. 264) Küçük bir itiraz: Matematiksel fiziğin yeni ve henüz spekülatif bir dalı olan karmaşık sayılar teorisinin, nasıl olup da Markley’nin söz ettiği sağlam şekilde kurulmuş üç bilimle aynı epistemolojik konumda değerlendirildiğini anlamış değilim. 87 Postmodern fiziğin nasıl tarihsel sosyal bilimlerden fikirler devşirmeye başladığının çarpıcı ve benzer bir yorumlaması için bkz. Wallerstein (1993, s. 17-20). Daha detaylı bir gelişme için bkz. Santos (1989-1992).'122

ŞAKANIN ARDINDAN

56

birinden “seçilmiş” bir elemanı olan bir küme vardır. Bunun kürtajla bir ilgisi olmadığı açıktır. Benzer şekilde, eşitlik aksiyomu, eğer aynı elemanlara sahipse iki kümenin eşit olduğunu söyler. Bunun da on dokuzuncu yüzyıl liberalizmiyle bir ilgisi olmadığı açıktır.

#139 Felaket teorisi, basitçe anlatmak gerekirse, parametreler çeşitli olduğu için bir sistemde olu­ şabilecek olası dallanma çeşitlerini sınıflandıran bir matematik dalıdır. Doğa bilimleri ve sosyal bilimler için pek çok potansiyel uygulama içerir; ancak bu uygulamalar ne yazık ki 19 7 0 ’ierde ve 1980'lerde basılan bazı popüler kitaplarda fazlasıyla abartıldı. Felaket teorisi aslında pek çok açı­ dan kaos ve karmaşıklıkla ilgili yakın zamandaki heveslerin öncüsüydü. Felaket teorisi ile ilgili şüpheci yorumlar için bkz. Zahler ve Sussmann (1977), Sussmann ve Zahler (1978), Kadanoff (1986) ve Arnol’d (1992). #140 Bu son cümleyi olabildiğince tumturaklı yazdım. #141 Kendi aram ızda bir şaka: Bu kişiler bu makale yazıldığında yaşlan 2 ila 6 arasında olan dört sevgili arkadaşımdır. (İkisi yeğenlerimdir; diğerleri de fizikçi bir arkadaşımın oğlu ile başka bir arka­ daşımın kızıdır. Bir yorumcu, konuyla ilgili komik bir tespitte bulundu: "Bu isimler ya zırvadır ya da bariz politik doğruculuğu yüzünden seçilmiştir" (Shusterman 1998, s.22) Bu makaleyi Social Texte göndermeden önce ya da sonra okuyan ve yorumlarda bulunan di­ ğer arkadaşlarıma burada teşekkür etmek isterim: Rahmetli Bob Alford, Jean Bricmont, Sergio Caracciolo, Montse Dominguez, Barbara Epstein, Roberto Fernández, Sabino Ferreira, Shelly Goldstein, Noretta Koertge, Antti Kupiainen, Norm Levitt, Marko Loparic, Don Meade, Marion Nestle, Bonnie Oglensky, Marina Papa, Thea Pignataro, Ruth Rosen, David Ruelle, Mary Beth Ruskai, Dick Sacksteder, Jesús Salas, Maria Elisa Marchini Sayeg, Lee Smolin ve Dan Zwanziger. Bu isimlerin parodi ya da gerçek olsun düşüncelerimi paylaştığını varsaymanın yanlış olacağını söylemeye sanırım gerek yok. #142 Kaynakçada iki küçük şaka gizli: Fransız hükümetinin sponsor olduğu bilim konferanslarında Fransızca kullanılmasını dayatmaya çalışan Jacques Toubon’a (Fransız mizahında Jack Allgood olarak bilinir) {bkz, Kontsevitch 1994) ve Katalan milliyetçiliğine {bkz. Smolin 1992) bir göz kırpma.

E k kaynakça (açıklam alar bölüm ü için) Aharonov, Y. ve Bohm, D. 1959. Significance of electromagnetic potentials in the quantum theory.

Physical Review 1 15 :4 8 5 -4 9 1 . Applebaum, Anne. 1990. When kicking a dead dog can upset the applecart. Literary Review {July): 43. Beller, M ara. 1998. The Sokal hoax: At whom we are laughing? Physics Today 51 (September): 29-34. Bohm, David. 1951. Quantum Theory. New York: Prentice Hall. Bohm, David. 1952. A suggested interpretation of the quantum theory in terms of "hidden" variab­ les. I ve II. Physical Review 8 5 :1 6 6 -1 7 9 ve 180-193. Bohm, David ve B.J. Hilley. 1993. The Undivided Universe: An Ontological Interpretation ofQuan -

SINIRLARI AŞMAK

57

Aronowitz farklı bir bakış açısıyla ancak benzer bir doğrultuda öz­ gürleştirici bir bilimin disiplinler arası epistemolojilerin paylaşılmasın­ dan doğacağım söyler: .. .doğal nesneler de toplumsal inşalardır. Burada soru, bu doğal nesnelerin, daha açık olmak gerekirse, bilimsel bilginin nesnelerinin bilme ediminden ba­ ğımsız bir şekilde var olup olmadığı değildir. Sorunun cevabı, yeni-Kantçılar arasında yaygın olan, zamanın daima bir göndergesi olduğu, dolayısıyla zamansallığın mudak değil göreli bir kategori olduğu ön kabulüne karşı “gerçek”zaman varsayımı ile verilmiştir. Dünya kuşkusuz üzerindeki yaşamdan çok daha önce oluşmuştur. Burada asıl soru, doğa bilimleri bilgisinin nesnelerinin toplumsal alan dışında oluşup oluşmadığıdır. Eğer bu mümkünse, bilimin ya da sanatın, bilim/sanat üretmemizi sağlayan araçlardan kaynaklanan etkilerin gücünü yok edecek süreçler geliştirebileceğini düşünebiliriz. Performans sanatı böyle bir gi­ rişim olabilir.8 8 *124

Son olarak postm odern bilim, geleneksel bilime özgü otoritecilik ve elitizmi etkili bir şekilde reddeder ve bilimsel çalışmalara demokratik bir yaklaşım için deneysel bir temel sağlar. Bohr un da söylediği gibi: “bir nesnenin eksiksiz bir açıklaması, tek bir tanıma meydan okuyacak farklı bakış açılarını gerektirebilir”: Bu, modern bilimin kendilerini de­ neysel ilan eden bilimciler her ne kadar reddetmeyi tercih etse de açıkça dünya hakkında bir gerçektir. Böyle bir durumda görüşleri dikkate alı­ nan “bilimcilerin” kendi varlıklarını kalıcı kılan papazlıkları nasıl olur da bilimsel bilginin tekelini elinde tutabilir?#125 (Şunu vurgulamama izin verin: bilimsel uzmanlık eğitimine hiçbir şekilde karşı değilim; itirazım yalnızca uzman olmayanların ürettiği alternatif bilim biçimlerini a priori dışlamak amacıyla “yüksek bilim” ilkelerini dayatmaya çalışan elit grup­ laradır.89 Dolayısıyla, postm odern bilimin içeriği ve yöntembilimi, en 88 Aronowitz (1988b, s. 344) 89 Bu noktada, geleneksel bir bilim insanının yanıtı şu olacaktır: Geleneksel bilimin stan­ dartlarına uygun olmayan çalışmalar, temelde mantıksızdır: yani, mantıksal olarak hatalı ve bu yüzden dikkate değer değildir. Ancak bu çürütme yetersiz kalır: Porush (1993) un da açıkça belirttiği gibi, modern matematiğin ve fiziğin de bizzat kabul ettiği gibi kuantum mekaniğinde ve G ödel’in teoreminde “mantıksızın müdahalesi” vardır. 24 yüzyıl önce Pisagorcular’ın yaptığı gibi modern bilimcilerin de bu istenmeyen öğeleri dışarı at-

ŞAKANIN ARDINDAN

58

turn Theory. London-New York: Routledge. Bouveresse, Jacques. 1999. Prodiges et vertiges de l'analogie: De l'abus des belles-lettres dans

la pensée. Paris: Raisons d ’agir. Brichmont, Jean ve Alan Sokal. 1997. Réponse à Jacques Derrida et Max Dorra. Le Monde, 12 décembre, s. 23. Brown, James Robert. 2001. Who Rules in Science?: An Opinionated Guide to the Wars. Cam b­ ridge, Mass.: Harvard University Press. Cushing, James T. 1994. Quantum Mechanics: Historical Contingency and the Copenhagen Hege­

mony. Chicago: University of Chicago Press. Damarin, Suzanne K. 1995. Gender and mathematics from a feminist standpoint. New Directions

for Equity in Mathematics Education içinde, der. Walter G. Seceda, Elizabeth Fennem a ve Lisa Byrd Adajian, s. 242-257. The National Council of Teachers of Mathematics ite birlikte basıldı. New York: Cambridge University Press. Derrida, Jacques. 1997. Sokal et Brichmont ne sont pas sérieux. Le Monde, 20 novembre, s. 17. Forman, Paul. 1971. Weimar culture, causality, and quantum theory, 1918-1927: Alman fizikçiler ve matematikçiler tarafından muhalif bir entellektüel çevreye uyarlandı. Historical Studies in the

Physical Sciences 3 :1 -1 1 5 . Gilbert, Scott F 2006. The “re-discovery" of morphogenetic [sidi fields. DevBio: A Companion to

Developmental Biology, Eighth Edition içinde. http://8e.devbio.com/article.php ?ch=3&id =*18 ad­ resinde bulunabilir. Goldstein, Sheldon. 1996. Quantum Philospohy: The flight from reason in science. The Flight from

Science and Reason, der. Paul R. Gross, Norwan Levitt ve Martin W. Lewis, Annals of the New York Academy of Sciences içinde 775: 119-125. Ayrıca httpJ/arxiv.org/abs/quant-ph/9601007 adresinde. Goldstein, Sheldon. 2006. Bohmian mechanics. The Stanford Encyclopedia of Philosophy, der. Edward N. Zalta. http ://plato.stanford.edu/entries/qm-bohm/ adresinde bulunabilir. Greene, Brian. 1999. The Elegant Universe: Superstrings, Hidden Dimensions, and the Quest for

the Ultimate Theory. New York: Norton. ('Evrenin Zarafeti’ TÜBÜTAK Yayınları, 2011) Hawkins, Harriett. 1995. Strange Attractors: Literature, Culture and Chaos Theory. New York: Prentice-Hall/Harvester Wheatsheaf. Howe, Stephen. 1998. Afrocentrism: Mythical Pasts and Imagined Homes. Londra-New York: Ver­ so. Huth, John. 1998. Latour’s raletivity. A House Built on Sand: Exposing Postmodernist Myths About

Science içinde, der. Noretta Koertge, s. 181-192. New York: Oxford University Press. Kadanoff, Leo R 1986. Fractals: W here’s the physics? Physics Today 39 (February): 6-7. Kamiya, Gary. 1996. Transgressing the transgressors: Toward a transformative hermeneutics of total bullshit. Salon, M ay 17, 1996. http://Www.salon.com/media/media960517.html adresinde bulunabilir Kane, Gordon L. 1995. The Particle Garden: Our Universe as Understood by Particle Physicist. Reading, Mass.: Addison-Wesley.

SINIRLARI AŞMAK

59

geniş anlamıyla ilerici siyasi projeye ciddi entellektüel destek sunar. Bu proje şunları içerir: Sınırları aşmak#127; engelleri kaldırmak; toplumsal, ekonomik, siyasi ve kültürel hayatın bütün yönleriyle radikal bir şekilde dem okratikleştirilm esi/128,90 D iğer yandan, bu projenin bir parçası, de­ mokratikleştirilmiş olası bir toplumun ihtiyaçlarını karşılayabilecek yeni ve gerçekten ilerici bir bilimin inşa edilmesini içermelidir. M arkley’nin belirttiği gibi, ilerici toplumun elinde birbirini az çok dışlayan iki seçe­ nek var gibidir: Bir yanda, siyasi olarak ilerici bilimciler, inandıkları ahlaki değerlerle ilgili var olan uygulamaların değerini geri kazandırmaya çalışıyor. Bunu yaparken, sağ görüşlü düşmanlarının doğayı bozduğunu ve karşı-hareket olarak ken­ dilerinin hakikate erişimleri olduğunu iddia ediyorlar. [Ancak], biyosferin içinde bulunduğu durum (hava kirliliği, su kirliliği, yok olan yağmur orman­ ları, nesli tükenmekte olan binlerce tür, taşıma kapasitesinin çok üstünde yükle yüklenmiş geniş toprak sahaları, nükleer santraller, nükleer silahlar, ormanların yok edilmesi, açlık, yetersiz beslenme, sulak alanların yok olması, yok olan yeşil alanlar ve çevresel koşullardan kaynaklanan hastalıkların yayıl­ ması) bilimsel ilerlemenin ve var olan yöntemlerin ve teknolojilerin kökten değiştirilmesinden ziyade yeniden ele geçirilmesinin gerçekçi hayalinin, en kötü şekliyle, devlet sosyalizmini yeniden sahneye koymaktan daha fazlasını arayan siyasi bir mücadeleyle ilgisiz olduğunu söyler.91 ma girişiminde bulunmuş olmalarına rağmen durum böyledir. Ponısh, Batı biliminin en iyi geleneksel halini koruyaan ve alternatif bilme yollarını geçerli lalan bir apost-rasyonel epistemoloji** için güçlü bir savunma ortaya koyuyor. Ayrıca, farklı bir çıkış noktasından başlayıp uzun zaman önce modern matematikte mantıksızlığın kaçınılmaz rolüyle ilgili benzer bir değerlendirmeye varan Jacques Lacan’a da bkz. İzin verirseniz, notlarımı yazarken aklıma gelen bir formüllerden birini burada kullan­ mak isterim: İnsan hayatı, sıfırın mantıksız olduğu bir kalkülüs olarak tanımlanabilir. Bu formül, yalnızca bir imge, matematiksel bir metafordur. “Mantıksız** kelimesini kullandı­ ğımda, çok derin bir duygusal hali değil tam olarak sanal sayıları kastediyorum. Eksi birin karekökü, görülerimizin konusu olan ve (matematiksel terimlerle söylersek) gerçek olan hiçbir şeye karşılık gelmez ancak yine de bütün işleviyle birlikte muhafaza edilmelidir. [Lacan (1977, s. 28-29), asıl seminer, 1959*da verilmiştir.] Modern matematikte mantıksızlık üzerine başka görüşler için bkz. Solomon (1988, s. 76) ve Bloor (1991, s. 1 2 2 -1 25).f 126 90 bkz. Aronowitz (1994) ve onu takip eden tanışmalar. 91 Marldey (1992, s. 271)

ŞAKANIN ARDINDAN

60

Lather, Patti. 1991. Getting Smart: Feminist Research and Pedagogy With/in the Postmodern. New York-London: Routledge. Lodge, David. 1984. Small World. New York: Macmillan. Melia, Fulvio. 2003a. The Black Hole at the Center of our Galaxy. Princeton, N.J.: Princeton Uni­ versity Press. Melia, Fulvio. 2003b. The Edge of Infinity: Supermassive Black Holes in the Universe. CambridgeNew York: Cambridge University Press. Pinker, Steven. 1995. The Language Instict. Londra: Penguin. Plotnitsky, Arkady. 1997. "But it is above all not true”: Derrida, relativity, and the "science wars".

Postmodern Culture 7, no.2. [Bu makalenin gözden geçirilmiş bir versiyonu Plotnitsy’nin 4. Bö­ lümü olarak basılmıştır{2002).] Plonitsky, Arkady. 2002. The Knowable and the Unknowable: Modern Science, Nonclassical Tho­

ught, and the Two Cultures”. Ann Arbor. University of Michigan Press. • Pollitt, Katha. 1996. Pomolotov cocktail. The Nation (June 10): 9. Rosenberg, John R. 1992. The clock and the doud: Chaos and order, Eldiablo mundo. Revista de

Estudios Hispànicos'Xa 26: 203-225. Schwartz, Laurent. 2001. A Mathematician Grappling with his Century. Basel-Boston: Birkhâuser. [Orjinali Fransa'da Un mathématicien aux prises avec le siècle başlığı altında yayınlanmıştır. Paris: Odile Jacob, 1997.] Searle, John R. 1983. The world turned upside down. New York Review of Books 30(16) (October 27): 74-79. [Ayrıca bkz: Louis H. Mackey ve John R. Searle, "An exchage on deconstruction”,

New York Review of Books 31(1) (February 2 ,1 9 8 4 ): 47-48.] Serres, Michel ve Bruno Latour. 1995. Conversations on Science, Culture, and Time. çev. Roxanne Lapidus. Ann Arbor: University of Michigan Press, [çev. Serres, 1992.] Shusterman, Ronald. 1998. Towards an aesthetics of the hoax: Alan Sokal and the tradition.

L ’Imposture dans la littérature nord-américaine (Annales du CRAA n 23) içinde, der. Chris­ tian Lerat ve Yves-Charles Grandjeat, s. 15-27. Talence: Maison des Sciences de l’Homme d'Aquitaine. Smolin, Lee. 2001. Three Roads to Quantum Gravity. New York: Basic Books. Smolin, Lee. 2006. The Trouble with Physics: The Rise of String Theory, the Fall of a Science,

and What Comes Next. New York: Houghton Mifflin. ('Fizikte Sorun', Alfa Yayınları, yayına hazırlanıyor) Sokal, Alan. 1996. A physicist experiments with cultural studies. Lingua Franca 6(4) (May/June): 62-64. Sokal, Alan ve Jean Bricmont. 1998. Fashionable Nonsense: Postmodern Intellectuals’ Abuse

of Science. New York: Picador USA. (Ingiltere'de Intellectual Impostures: Postmodern Phi­ losophers’ Abuse of Science başlığı altında yayınlandı. Londra: Profile Books, 1998. Orjinali Fransa'da Impostures intellectuelles başlığı altında yayınlandı. Paris: Odile Jacob, 1997; 'Son Moda Saçmalar Postmodern Aydınların Bilimi Kötüye Kullanmaları', Alfa Yayınları, yayına ha­ zırlanıyor) Stolzenberg, Gabriel. 2004. The hoax accroding to Weinberg. 15 Mart tarihli yayınlanmamış m aka­ le. http://math.bu.edu/people/nk/rr/sw.pdf adresinde bulunabilir.

SINIRLARI AŞMAK

61

Buna alternatif olan yol ise siyasetin de bilimin de yeniden ciddi bi­ çimde kavramsallaştırılmasıdır: Dünyayı sadece ekolojik bir bütün olarak değil rekabet halindeki sistemler olarak (çeşidi doğal ve insani çıkarların arasındaki gerilimle bir arada duran bir dünya) olarak görme sistemlerini yeniden tanımlamaya yönelen diyalojik hamle, bilimin ne olduğunu ve ne yaptığım yeniden tanımlama olanağı verir ve bilimsel eğitimin belirlenirci biçimlerinin, çevremize nasıl müdahale ettiğimiz konusunda devam eden diyaloglar yararına yeniden yapılandırıl­ masına olanak verir.92,1129

laşımı benimsediğini söylemeye gerek yoktur. Bilimin içeriğini yeniden tanımlamaya ek olarak, bilimsel çalışmala­ rın yapıldığı kurumsal mekânlar olan üniversiteleri, hüküm et laboratuvarlarını ve şirketleri de yeniden yapılandırmak ve tanımlamak gerekir, ve ayrıca, bilimcileri çoğu kez kendi (daha iyi) içgüdülerine ters düşen bir şekilde kapitalistlerin ve askeriyenin kiralık silahları olmaya iten ödül sistemi de yeniden yapılanm alıdır/130 Aronovvitzin de belirttiği gibi, “Amerika Birleşik Devletleri nde fizik alanında lisan üstü çalışmaları­ nı yapan 11.000 fizik öğrencisinin üçte biri, katı hal fiziği alt alanında çalışır ve hepsi bu alanda iş bulabilecektir. ”93,#l31 Diğer yandan, kuantum kütleçekimi ve çevre fiziği alanında çok az iş imkânı vardır. Fakat bütün bunlar yalnızca bir ilk adımdır: Özgürleştirici bir hareke­ tin temel amacı, bilimsel bilgi üretimini karanlık noktalardan arındırmak ve demokratikleştirmek ve “bilim cileri “halkM tan ayıran suni engelleri ortadan kaldırmak olmalıdır. Gerçekçi bir bakış açısıyla ele alırsak, bu 923 92 Markley (1992, s. 271) Buna paralel ve ikna edici bir biçimde, Donna Haraway (1991, s. 191-192) “siyasette dayanışma, epistemolojide ise paylaşılan görüşmeler olarak adlandırı­ lan, bağlantı ağlarının olasılığını devam ettiren taraflı, konumlandırılabilen eleştirel bilgi­ leri” içeren demokratik bir bilimi savunmaktadır. Haravvay’e göre bu bilim aynı zamanda “itiraz, yapısöküm, tutkulu inşa etme, ağlı bağlantılar ve bilgi ve görme biçimi sistemleri­ nin dönüştürülmesi umudu” üzerine temellenir.” Bu düşünceler, Haraway (1994) ve Doyle (1994) tarafından daha da geliştirilmiştir. 93 Aronowitz (1988b, s. 351), Bu gözlem 1988ye yapılmış olsa da bugün hala geçerlidir.

62

ŞAKANIN ARDINDAN

Sussmann, Hector J. ve Raphael S. Zahler. 1978. Catastrophe theory as applied to the social and biological sciences: A critique. Synthese 3 7 : 1 17-216. Teller, Paul. 1995. An Interpretive Introduction to Quantum Field Theory. Princeton, N.J.: Princeton University Press. Thorne, Kip S. 1994. Black Holes and Time Warps: Einstein's Outrageous Legacy New York: W.W. Norton. Vilenkin, Naum Iakovlevich. 1968. Stories about Sets. Rusça’dan çeviri: Scripta Technica. New York-london: Academic Press. Weinberg, Steven. 1995. Reductionism redux. New York Review of Books 4 2(1 5 ) (October 5): 39-42. Willis, Eden. 1996. My Sokaled life Village Voice (June 25): 20-21. Zahler, Raphael S. Ve Hector J. Sussmann. 1977. Claims and accomplishments of applied catast­ rophe theory. Nature 269: 759-763.

SINIRLARI AŞMAK

63

görev, eğitim sisteminde kökten bir reformla genç nesille başlamalıdır.94 Bilim ve m atematik eğitimi, otoriter ve elitist özelliklerinden arındırıl­ malıdır95^132 ve bu meselelerin içeriği feminist96, queer97, çok kültürlülük yanlısı98 ve ekolojik9910. Eleştirilerin bir araya getirilmesiyle zenginleştirilmelidir. Son olarak, bütün bilimlerin içerikleri, söylemlerinin ifade edildiği dil tarafından oldukça kısıtlanmıştır; ve ana akım Batı fizik bilimi Galileo’d an bu yana matematiğin diliyle ifade edilmiştir.100,101 Peki kimin matematiği? 94 Freirc (1970), Aronowitz ve Giroux (1991,1993). 95 Sandinist devrimi bağlamında bir örnek için bkz. Sokal (1987) 96 Merchant (1980), Easlea (1981), Keller (1985, 1992), Harding (1986, 1991), Harraway (1989,1991), Plumwood (1993a). Kapsamlı bir bibliyografı için bkz. W ylie vd. (1990). Bi­ limin feminist eleştirisi doğal olarak sağ görüşlülerin sert bir saldırısına uğramıştır. Örnek­ leri için bkz. Levin (1988), Haack (1992,1993), Sommers (1994), Gross ve Levitt (1994,5. Bölüm), Patai ve Koertge (1994). 97 Trcbilcot (1988), Hamili (1994) 98 Ezeabasili (1977), Van Sertima (1983), Frye (1987), Sardar (1988), Adams (1990), Nandy (1990) , Alvares (1992), Harding (1994). Feminist eleştiriyle birlikte çok kültürlülük yanlısı bakış açılan da sağ görüşlüler tarafından neredeyse ırkçılığa varan bir şekilde alay konusu edilm iştir/133 b kz. Ortiz de Montellano (1991), Martel (1991/92), H ughes (1993, 2. Bö­ lüm), Gross ve Levitt (1994, s. 203-214). 99 Merchant (1980, 1992), Berman (1981), Callicott (1989, 6. ve 9. Bölümler), Mathews (1991) , Wright (1992), Plumwood (1993a), Ross (1994). 100 Galileo’nun retoriğinin, özellikle de onun matematik-bilimsel yöntemin “gerçekliğin” do­ laysız ve güvenilir bilgisine götüreceği iddiasının bir yapısökümü için bkz. Wojciehowski (1991) 101 Matematik felsefesine çok yeni ancak çok önemli bir katkı, Deleuze ve Guattari (1994,5. Bölüm)’nin çalışmalarında görülebilir. Bu çalışmada, fonksiyon [Fr. fonction] ya da fonk­ siyonel [Fr. fonctionellej’d en çok felsefi olarak oldukça verimli olan ve daha temel bir öğe olan “functive” [Fr. fonctif] kavramını ortaya atarlar (Türkçe’ye Tonktif' olarak çevrilebilir (E.N.)). Bilimin nesnesi kavramlardan ziyade diskürsif sistemlerde bize önermeler olarak sunulan fonksiyonlardır. Fonksiyonların öğelerine fonktifler denir, (s. 117) Basit gibi görüne bu düşünce, şaşırtıcı biçimde derin ve geniş etkilere neden olur; açıkla­ masını yapmak için, kaos teorisine de bir uğramak gerekir (Rosenberg 1993 ve Canning’e de 1994 bakınız): ...bilim ve felsefe arastndaki ilk fark, kaos teorisiyle ilgili ayrı ayrı tutumlarıdır. Kaos, düzensizlikle değil, içinde şekil alan her formun yok olduğu sonsuz hızla tanımlanır. Kaos bir boşluktur, ancak bu boşluk bir hiçlik değildir: bütün olası parçacıkları kapsayan ve bütün olası formları meydana getiren, tutarlılık, referans ya da sonuç olmaksızın hemen kaybolmak üzere çıkan bir geçici durumdu. Kaos, doğuş ve yok oluşun sonsuz hızıdır, (s. 117-118) Diğer yandan felsefenin aksine bilim sonsuz hızlarla baş edemez:

SINIRLARI AŞMAK

65

Bu soru temel bir sorudur. Aronowitz’in de belirttiği gibi “ne mantık ne de matematik, toplumsal olanın 'kirletmesinden kaçabilir.*102103Feminist dü­ şünürlerin de sürekli işaret ettiği gibi, mevcut kültürde bu kirletme büyük çoğunlukla kapitalist, ataerkil ve militaristtir: “matematik, doğası, fethe­ dilmiş Öteki olmayı arzulayan bir kadın olarak tasvir edilir. ”#135,103’104 D o. ..madde, tıpkı önermelerle onun içine girebilen [metinde aynen böyle] bilimsel düşünce gibi, yavaşlamayla gerçekleştirilebilir. Bir fonksiyon, bir Yavaşlatılmış harekettir. Elbet­ te bilim, yalnızca katalizde değil parçacık hızlandırıcılarında ve galaksileri birbirinden uzaklaştıran genleşmede de ivmeleri sürekli arttırır. Ancak başlangıçtan beri var olan bu olgular için kırıldıkları bir sıfır-anı değil, tüm gelişimleriyle eş süreli bir koşuldur. Yavaş­ lamak, bütün hızların bağlı olduğu kaosa bir sınır koymaktır; böylece, bu sınır, aşılamaz evrensel bir sabit oluştururken, hızlar da apsis olarak belirlenen bir değişken oluştururlar (örneğin, maksimum küçülme derecesi). Dolayısıyla ilk fonktifler sınır ve sabittir. Re­ ferans, değişkenin değerleri arasındaki ilişkidir ya da daha temelden bakarsak, hızların apsisi olarak değişkenin sınırla ilişkisidir, (s. 118-119, italikler bana aittir) Oldukça karmaşık bir inceleme (burada alıntılamak için fazla uzun) matematiksel modellemcye dayanan bilimler için derin yöntembilimsel öneme sahip bir sonuca yol açar: Değişkenlerin tek tek bağımsızlıkları, matematikte bunlardan biri ilkinden daha yük­ sek mertebede olduğunda ortaya çıkar. Hegel bu nedenle fonksiyondaki değişkenliğin değiştirilebilen değerlerle sınırlı olmadığını (2/3 ve 4/6) ya da belirlenmemiş (a = 2b) olarak kaldığım ve değişkenlerden birinin daha yüksek mertebede olmasını gerektirdiğini gösterir (yVx = P), (s. 122) (İngilizce çevirisinde yanlışlıkla y2'* * P şeklinde yazılmıştır; tartışmanın mantığını tama­ men bozan komik bir hata.) Teknik felsefi bir çalışma olan bu kitabın (Q u’e st-ce que la philosophie?) 1991 'de Fransa’da bir best-seller olması şaşırtıcıdır. Yakın zamanda İngilizceye de çevrildi; ancak ne yazık ki bu ülkedeki best-seller listelerine girmek için Rush Limbaugh ve Howard Stern’le başarılı bir şekilde rekabet edebilmesi pek olası görünmüyor.#ı;M 102 Aronowitz (1988b, s. 346). Bu önermeye sağ görüşten şiddetli bir saldırı için bkz. Gross ve Levitt (1994, s. 52-54). Geleneksel (erkek egemen) matematiksel mantığın, özellikle de modus ponens ve tasımın kolay anlaşılır bir dille yazılmış eleştirileri için bkz. Ginzberg (1989), Cope-Kasten (1989), Nye (1990) ve Plumwood (1993b). Modusponensle için bkz. Woolgar (1988, s. 47-48) ve Bloor (1991, s. 182); ve tasım için bkz. Woolgar (1988, s. 4748) ve Bloor (1991, s. 131-135). Sonsuzlukla ilgili matematiksel anlayışların altında yatan toplumsal imgelerin bir incelemesi için bkz. Harding (1986, s. 50). Matematiksel önerme­ lerin toplumsal bağlamlılıklarının örnekleri için ¿ iz. Woolgar (1988, s. 43) ve Bloor (1991, s. 107-130) 103 Campbell ve Campbell-Wright (1993, s. 11). Batı matematiği ve biliminde kontrol ve ege­ menlik temalarının detaylı bir incelemesi için bkz. Merchant (1980). 104 Yeri gelmişken, matematikte cinsiyetçilik ve militarizmin bildiğim kadarıyla daha önce edilmemiş iki Örneğini vermeme izin verin: îlki, Viktorya îngilteresinde “ailelerin yok olması sorunundan ortaya çıkmış olan ve şimdi nükleer zincir reaksiyonunun incelenmesinde diğerleri arasında kilit rol oynayan dallan­ ma süreçleri teorisiyle ilgilidir (Harris 1963). Konuyla ilgili yeni ufuklar açan séminal* (ve

SINIRLARI AŞMAK

67

layısıyla, özgürleştirici bir bilim, matematik ilkeleri derinlemesine gözden geçirilmezse eksik kalır.*105 H enüz böyle özgürleştirici bir bilim olmadığı için, yalnızca muhtemel içeriği hakkında öngörüde bulunabiliriz. Fuzzy sistemleri teorisinin çok boyutlu ve doğrusal olmayan mantığında bunun ipuçlarını görebiliriz.106 Ancak bu yaklaşım, hâlâ geç-kapitalist üretim iliş­ kilerindeki krizin izini fazlasıyla taşır.107 Pürüzsüzlük/süreksizlik ve biçim değiştirme/açılmaya yaptığı diyalektik vurguyla felaket teorisi108’*139 kuş­ kusuz geleceğin matematiğinde önemli rol oynayacaktır. Ancak, bu yak­ laşımın ilerici siyasi uygulamaların somut bir aracı olması için yapılması bu cinsiyetçi sözcük uygundur) yazılarında, Francis Galton ve Saygıdeğer H . W. Watson şöyle der (1874): Geçmişte dikkat çekici görevlerde çalışan erkeklerin ailelerinin yıkılması, üzerinde sık çalışılan bir konudur ve pek çok varsayımın doğmasına neden olmuştur... Bir zamanlar çok yaygın olan soyadlarının azaldığı ya da tamamen yok olduğu durumlar çoktur. Bu eğilim evrenseldir ve bunun açıklaması yapılırken hemen şu sonuca varılmıştın Fiziksel rahatlık ve entellektüel kapasitedeki artış, ‘üremenin azalmasını beraberinde getirir... Diyelim ki^0,/> l,/>2,...bir erkeğin sırasıyla 0 , 1, 2 ,...oğlu olması olasılıklarına karşılık gelir; her bir oğlun da kendisininki kadar oğlu olması olasılığı olan oğulları olsun. Bu durumda r nesil sonra erkek neslinin tükenme olasılığı nedir? Daha genel olarak, belli bir nesilde belli sayıda erkeğe rastlama olasılığı nedir? Burada erkeklerin aseksüel biçimde ürediği şeklindeki garip imadan etkilenmemek müm­ kün değildir; ne var ki, bu metindeki sınıfçılık, sosyal-Darwinizm ve cinsiyetçilik çok açık­ tır/136 İkinci örnek, Laurent Schwartz’tn 1973’te yayımlanan Radon Measures kitabıdır. Teknik açıdan oldukça ilginç olmakla birlikte, başlığının da açıkça gösterdiği gibi, 1960'lardan bu yana Fransız biliminin karakteristiği olan nükleer-enerji-yanlısı dünya görüşü ile çerçeve­ lenmiştir. #l37 N e yazık ki Fransız solu (özellikle Fransız Komünist Partisi; ancak sadece o değil) geleneksel olarak nükleer enerji konusunda sağcılar kadar hevesli olmuşlardır (bkz. Touraine vd. 1980). * Sokal burada “seminal” sözcüğünü kullanıyor. “SeminaTin Tlirkçe karşılıklarından biri de “spermaya ait”tir. (Ç .N .) 105 Tıpkı liberal feministlerin genellikle kadınlar için yasal ve toplumsal eşitlik ve “kürtaj hak­ kı” isteyen minimal bir gündemle nasıl yetiniyorlarsa, liberal (ve hatta bazı sosyalist) ma­ tematikçiler de çoğunlukla, yalnızca seçim aksiyomunca desteklenen hememonik Zermelo-Fraenkel çerçevesinde (bu çerçeve on dokuzuncu yüzyıldaki liberal kaynaklarıyla zaten eşitlik aksiyomunu da kapsar) çalışmakla yetinirler. Ancak bu çerçeve, özgürleştirici bir bilim için, Cohen (1966)’in de uzun zaman Önce kanıtladığı gibi fazlasıyla yetersiz kalır/13® 106 (106) Kosko (1993). 107 Fuzzy sistemleri (bulanık mantık) teorisi, çokluluslu şirketler tarafından (önce Japonya’da, daha sonra başka yerlerde), iş gücünün yerini alan makineleşmenin verimi ile ilgili pratik sorunları çözmek amacıyla oldukça geliştirilmiştir. 108 Thorn (1975,1990), Arnold (1992).

SINIRLARI AŞMAK

69

gereken bir hayli teorik çalışma vardır.109 Son olarak, her yerde olan ancak gizemli doğrusal olmama fenomeniyle ilgili derin iç görülerimizin kaynağı olan kaos teorisi, geleceğin bütün matematiğinin merkezinde yer alacak­ tır. Ancak yine de geleceğin matematiğinin bu görüntüleri şimdilik sisler içinde yanan titrek bir ışık olarak kalacaktır: çünkü bilim ağacının bu yeni büyüyen üç dalının yanında, mevcut ideolojik at gözlüklerimizle tahayyül bile edemediğimiz yeni gövdeler ve dallar (tamamıyla yeni teorik çerçeve­ ler) ortaya çıkacaktır. #14° Bu makaleye büyük katkısı olan keyifli tartışmalar için Giacomo Caracciolo, Lucía Fernández-Santoro* Lia Gutiérrez ve Elizabeth Meiklejohna teşekkür ederim. Ayrıca bu insanların burada ifade edilen bilimsel ve siyasi görüşlere tamamen katıldığım düşünmenin yanlış olacağını ve kazara yapılan hatalardan ve belirsizliklerden sorumlu tutulamayacaklarını belirtmek isterim /

109 Buna ilginç bir başlangıç, Schubert (1989) tarafından yapılmıştır.

141

Kaynakça*142

Adams, H unter Havelin III. 1990. African and African-American cont­ ributions to science and technology. African-American Baseline Essay içinde, Portland, Ore.: M ultnom ah School District IJ, Portland Public Schools. Albert, Davis Z. 1992. Quantum Mechanics and Experience. Cambridge: Harvard University Press. Alexander, Stephanie B., I. David Berg and Richard L. Bishop. 1993. Geometric curvature bounds in Riemannian manifolds with boundary. Transactions o f the American M athem atical Society 339: 703-716 Althusser, Louis. 1993. Écrits sur la Psychanalyse: Freud et Lacan., Paris: S tock/IM E C (Psikanaliz Üzerine Yazılar, Louis Althusser İthaki Ya­ yınevi, 2008). Alveres, Claude. 1992. Science, Development and Violence: The Revolt aga­ inst Modernity. Delhi: Oxford University Press. Alvarez-Gaumé, Luis. 1985. Topology and anomalies. Mathematics and Physics: Lectures on Recent Results içinde, 2. cilt, s. 50-83, der. L. Streit. Singapore: W orld Scientific. Andreski, Stanislav. 1972. Social Sciences as Sorcery. London: André D eutsch. Argyros, Alexander J. 1991. A Blessed Rage fo r Order: Deconstruction, E volution, and Chaos. A nn Arbor: University o f M ichigan Press. A rnold, Vladimir 1 .1992. Catastrophe Theory, 3. Basım, çev. G.S. Wasser­ m ann ve R.K.Thomas. Berlin: Springer. Aronowitz, Stanley. 1981. The Crisis in Historical M aterialism: Class, Po­ litics and Culture in M arxist Theory. New York: Praeger. Aronowitz, Stanley. 1998a.The production o f scientific knowledge: Sci­ ence, ideology, and Marxism. M arxism and the Interpretation o f Culture

72

ŞAKANIN ARDINDAN

içinde. S. 519-541, der. Cary Nelson ve Lawrence Grossberg. Urbana and Chicago: University o f Illinois Press. Aranowitz, Stanley. 1998b. Science as Power: Discourse and Ideology in Modern Society. Minneapolis: University o f M innesota Press. Aranowitz, Stanley. 1994. The situation o f the left in the United States. Socialist Review 23(3): 5-79. Aranowitz, Stanley ve H enry A, Giroux. 1991. Postmodern Education: Politics, Culture, and Social Criticism. M inneapolis University o f M in­ nesota Press. Aranowitz, Stanley ve H enry A. Giroux. 1993. Education S till Under Si­ ege. W estport, Conn.: Bergin & Garvey. Asthekar, Abhay, Carlo Rovelli ve Lee Smolin. 1992. W eaving a classical metric w ith quantum threads. Physical Review Letters 69: 237-240 Aspect, Alain, Jean Dalibard ve Gérard Roger. 1982. Experimental test o f Bells inequalities using time-varying analyzers. Physical R eview Letters 49:1804-1807. Assad, M aria L. 1993. Portrait o f a nonlinear dynamical system: The discourse o f M ichel Serres. SubStance 71/72:141-152. Back, Kurt W. 1992. This business of topology. Journal o f Social Issues 48(2): 51-66. Bell, John S. 1987. Speakable and Unspeakable in Quantum Mechanics: Collected Papers on Quantum Philosophy. New York: Cambridge U ni­ versity Press. Best, Steven. 1991. Chaos and entropy: M etaphors in postm odern scien­ ce and social theory. Science as Culture 2(2) (n o .ll): 188-226. Bloor, David. 1991. Knowledge and Social Imagery, 2. Basım. Chicago: University o f Chicago Press. Bohm, David. 1980. Wholeness and the Implicate Order. London: R outledge & Kegan Paul. Bohr, Niels. 1958. Natural philosophy and hum an cultures. In: Essays 1932-1957 on Atomic Physics and Human Knowledge (The Philosophi­ cal W ritings o f Niels Bohr, cilt II), s. 23-31. New York: Wiley.

SINIRLARI AŞMAK

73

Bohr, Niels. 1963. Q uantum physics and philosophy - casuality and complementarity. Essays 1958-1962 on Atomic Physics and Human Knowledge (The Philosophical W ritings o f Neils Bohr, cilt III) içinde, s. 1-7. New York: Wiley. Booker, M . Keith. 1990. Joyce, Planck, Einstein ve Heisenberg: A relati­ vistic quantum mechanical discussion o f Ulysses, James Joyce Quarterly 27:577-586. Boulware, David G . ve S. Deser. 1975. Classical general relativity derived from quantum gravity. Annals o f Physics 89: 193-240. Bourbaki, Nicolas. 1970. Théorie des Ensembles, Paris: H erm ann. Bowen, M argarita. 1985. The ecology o f knowledge: Linking the natural and social sicences. Geoforum 16:213-225. Bricmont, Jean. 1994. C ontre la philosophie de la mécanique quanti­ que. Texte d une communication faite au colloque “Faut-il promouvoir les échanges entre les sciences et la philosophie?”, Louvain-la-Neuve (Belçika), 24-25 mars 1994. Briggs, John ve F. David Peat. 1984. Looking Glass Universe: The Emer­ ging Science o f Wholeness, New York: Cornerstone Library, Brooks, Roger ve David Castor. 1990. M orphism s between supersy­ mmetric and topological quantum field theories. Physics Letters B 246: 99-104. Callicott, J. Baird. 1989. In Defense o f the L and Ethnic: Essays in E nviron­ mental Philosophy. Albany: State University o f New York Press. Campbell, M ary Anne ve Randall K. Campbell-W right. 1993. Toward a feminist algebra. Amerika M atem atik Derneği nin bir toplantısında sunulmuş bir metin(San Antonio, Texas). Teaching the M ajority : Scien­ ce, M athematics, and Engineering That Attracts Womerifa yayımlanmak üzere, der. Sue V. Rosser. N ew York: Teachers College Press, 1995. Canning, Peter. 1994. The crack o f time and the ideal game. Gilles Deleuze and the Theater o f Philosophy içinde, s. 73-98, der. C onstantin V. Boundas ve D orothea Olkowski. N ew York: Routledge.

74

ŞAKANIN ARDINDAN

Capra, Fritjof. 1975. The Tao o f Physics: A n Exploration ofthe Parallels Bet­ ween M odem Physics and Eastern Mysticism. Berkeley, Calif.: Shambhala. (Fiziğin Tao’su, Arıtan Yayınevi, 1991.) Capra, Fritjof. 1988. The role o f physics in the current change o f para­ digms. The World View o f Contemporary Physics: Does I t Need a N ew M e­ taphysics? İçinde, s. 144-155, der. Richard F. Kitchener. Albany: State University o f N ew York Press. Caracciolo, Sergio, Robert G. Edwards, Andrea Pelissetto ve Alan D. Sokal. 1993. Wolff-type embedding algorithms for general nonlinear a-m odels. Nuclear Physics B 403:475-541. Chew, Geoffrey. 1997. Impasse fort he elementary-particle concept. The Sciences Today içinde, s. 366-399, der. Robert M . H utchins ve M orti­ mer Adler. New York: Arno Press. Chomsky, Noam. 1979. Language and Responsibility. Çev. John Viertel. New York: Pantheon. Chomsky, Noam. 1984. The politicization o f the university. Radical Prio­ rities içinde, 2. basım, s. 189-206, der. Carlos R Otero. M ontreal: Black Rose Books. Cohen, Paul J. 1966. Set Theory and the Continuum Hypothesis. New York: Benjamin. Coleman, Sidney. 1993. Q uantum mechanics an your face. New York Üniversitesi nde yapılan konuşma, 12 Kasım 1993. Cope-Kasten, Vance. 1989. A portrait o f dom inating rationality. News­ letters on Computer Use, Feminism, Law , Medicine, Teaching (American Philosophical Association) 88(2) (March): 29-34. C orner M .A . 1966. M orphogenetic field properties o f the forebrain area o f the neural plate in an anuran. E x p e rie n tia l!: 188-189. Craige, Betty Jean. 1982. Literary R elativity: A n Essay on Twentieth-Cen­ tury Narrative. Lewisburg: Bucknell University Press. Culler, Jonathan. 1982. On Deconstruction: Theory and Criticism after Structuralism. Ithaca, N.Y.: Cornell University Press. D ean T im . 1993. The psychoanalysis o f AID S. Octrober6$: 83-116.

SINIRLARI AŞMAK

75

Deleuze, Gilles ve Félix Guattari. 1994. What is Philosophy? Çev. Hugh Tomlinson ve Graham Burchell. New York: Columbia University Press. (‘Felsefe N edir? Yapı Kredi Yayınlan, 2006) Derrida, Jacques. 1970, Structure, sign and play in the discourse o f the human sciences. The Languages o f Criticism and the Sciences o f M an: The Structuralist Controversy içinde, s. 247-272, der. Richard Macksey ve Eugenio Donato. Baltimore: Johns Hopkins Press. Doyle, Richard. 1994. Dislocating knowledge, thinking out o f joint: Rhizomatics, Caenorhabditis elegans and the importance o f being multiple. Configurations: A Journal o f Literature, Science, and Technology 2: 47-58. Dürr, Detlef, Sheldon Goldstein ve N ino Zanghi. 1992. Q uantum equ­ ilibrium and the origin o f absolute uncertainty. Journal o f Statistical Physics 67: 843-907. Easla, Brian. 1981. Science and Sexual Opression: Patriarchys Confrontati­ on w ith Women and Nature. Londra: Weidenfeld and Nicolson. Eilenberg, Samuel ve John C. Moore. 1965. Foundations o f Relative Ho­ mologicalAlgebra. Providence, R.I.: American M athem atical Society. Einstein, A lbert ve Leopold Infeld. 1961. The Evolution o f Physics. New York: Simon and Schuster. Ezeabasili, Nwankwo. 1977A frican Science: M yth or Reality? N ew York: Vantage Press. Feyerabend, Paul K. 1975. Against Method: Outline o f an Anarchistic The­ ory o f Knowledge. Londra: New Left Books. (‘Yönteme Karşı*, Ayrıntı yayınları, 1999) Forman, Paul. 1987. Behind quantum electronics: National security as basis for physical research in the U nited States, 1940-1960. Historical Studies in the Physical and Biological Sciences 18:149-229. Freire, Paulo. 1970. Pedagogy o f the Oppressed, çev. M yra Bergman Ra­ mos. New York: C ontinuum . Froula, Christine. 1985. Q uantum physics/postmodern metaphysics: The nature o f Jacques Derrida. Western Humanities Review . 39: 287-313.

76

ŞAKANIN ARDINDAN

Frye, Charles A. 1987. Einstein and African religion and philosophy: The hermetic paralel. Einstein and the Humanities içinde, s. 59-70, der. Dennis P. Ryan. New York: Greenwood Press. Gallup, George H . 1982. The Gallup Poll: Public Opinion 1982. W ilm ing­ ton, D e l: Scholarly Resources. Galton, Francis ve H .W . W atson. 1874. O n the probability o f the extinc­ tion o f families. Journal o f the Anthropological Institute o f Great Britain and Ireland4:138-144. Gierer, A., R.C. Leif,T. M aden ve J.D. Watson. 1978. Physical aspects o f generation o f morphogenetic fields and tissue forms. D ifferentiation and Development içinde, der, F. Ahm ad, J. Schultz, T.R. Russell ve R. Werner. N ew York: Academic Press. Ginzberg, Ruth. 1989. Feminism, rationality, and logic. Newsletters on Computer Use, Feminism, Law, Medicine, Teaching (American Philosop­ hical Association) 88(2) (March): 34-39. Gleick, James. 1987. Chaos: M aking a N ew Science. New York: Viking. Gödel, Kurt. 1949. An example of a new type o f cosmological solutions o f Einsteins field equations o f gravitation. Reviews o f Modern Physics 21: 447-450. Goldstein, Rebecca. 1983. The M ind-Body Problem. New York: Random House. Graero-Porati, M .I. ve A. Porati.1984. Temporal organization in a morphogenetic field.Journal o f M athematical Biology 20:153-157. G ranon-Lafont, Jeanne. 1985. La Topologie Lacanienne et Clinique A nalytique. Paris: Point Hors Ligne. Green, M ichael B., John H . Schwarz ve Edward W itten. 1987. Supers­ tring Theory. 2 vols. New York: Cambridge University Press. Greenberg, Valerie D. 1990. Transgressive Readings: The Texts o f Franz Kafka and M ax Planck. A nn Arbor: University o f M ichigan Press. Greenberger, D .M ., M .A . H orne ve Z. Zeilinger. 1989. G oing beyond Bells theorem. B ell’s Theorem, Quantum Theory and Conceptions o f the Universe içinde, s.73-76, der. M . Kafatos. Dordrecht: Kluwer.

SINIRLARI AŞMAK

77

Greenberger, D .M ., M .A . Horne, A. Shimony ve Z. Zeilinger. 1990. Beirs Theorem w ithout inequalities. American Journal o f Physics 58: 1131-1143. Griffin, David Ray, 1988. The Reenchantment o f Science: Postmodern Pro­ posals. Albany: State University o f New York Press. Gross, Paul R. ve Norm an Levitt. 1994. Higher Superstition: The Academic L eft and its Quarrels w ith Science, Baltimore: Johns Hopkins University Press. Gross, Paul R. ve Norm an Levitt. 1994b. The natural sciences: Trouble ahead? Yes. Academic Questions 7(2): 13-29. Haack, Susan. 1992. Science ‘from a feminist perspective*. Philosophy 67: 5-18. Haack, Susan. 1993. Epistemological reflections o f an old feminist. Re­ ason Papers 18(fall): 31-43. Hamber, H erbert W. 1992. Phases o f four-dimensional simplicial quan­ tum gravity. Physical R eview D 45: 507-512. Hamili, Graham . 1994. The epistemology o f expurgation: Bacon and The Masculine B irth o f Time. Queering the Renaissance içinde, s. 236-252, der. Jonathan Goldberg. D urham , N.C.: D uke University Press. Hamza, Hichem. 1990. Sur les transformations conformes des variétés riemanniennes â boxà. Journal o f Functional Analysis 92:403-447. Haraway, D onna J. 1989. Primate Visions: Gender, Race, and N ature in the World o f M odem Science. New York: Routledge. Haraway, D onna J. 1991. Simians, Cyborgs, and Women: The Reinvention o f Nature. New York: Routledge. Haraway, D onna J.1994. A game o f cat’s cradle: Science studies, feminist theory, cultural studies. Configurations: A Journal o f Literature, Science, and Technology 2: 59-71. Harding, Sandra. 1991. Whose Science? Whose Knowledge? Thinking from Womens Lives. Ithaca: Cornell University Press.

78

ŞAKANIN ARDINDAN

H arding Sandra, 1994. Is science multicultural? Challenges, resources, opportunities, uncertainties. Configurations: A Journal o f Literature, Science, and Technology 2: 301-330. Hardy, G .H . 1967 [1940]. A M athematicians Apology. Cambridge: Cambridge University Press. Harris, Theodore E. 1963. The Theory o f Branching Processes. Berlin: Springer. Hastings, Elizabeth H ann ve Philip K. Hastings, 1992. Index to Interna­ tional Public Opiniony 1990-1991. New York: Greenwood Press. Hayles, N. Katherine. 1984. The Cosmic Web: Scientific Field Models and Literary Strategies in the Twentieth Century. Ithaca: Cornell University Press. Hayles, N. Katherine. 1990. Chaos Unbound: Orderly Disorder in Contem­ porary Literature and Science. Ithaca: Cornell University Press. Hayles, N. Katherine. 1991. Chaos and Order: Complex Dynamics in L ite­ rature and Science. University o f Chicago Press. Hayles, N. Katherine. 1992. G ender encoding in fluid mechanics: M as­ culine channels and feminine flows. Differences: A Journal o f Fem inist Cultural Studies 4(2): 16-44. Heinonen, J.,T. Kilpelaien ve O. Martio. 1992. Harm onic morphisms in nonlinear potential theory. Nagoya M athem aticalJournall2S\ 115-140. Heisenberg, Warner. 1958. The Physicist's Conception o f Nature. 9ev. A r­ nold J. Pomerans. New York: Harcourt, Brace. Hirsch, M orris W. 1976. D ifferential Topology. New York: Springer. Hobsbawn, Eric. 1993. The new threat to history. N ew York Review o f Books 40(21) (December 16): 62-64 H ochroth, Lysa. 1995. The scientific imperative: Improductive expendi­ ture and energeticism. Configurations: A Journal o f Literaturey Science, and Technology 3: 47-77. Holland, W alter W. et al> 1991. Oxford Textbook o f Public Healthy 3 vols. Oxford: Oxford University Press. Honner, John. 1994. Description and deconstruction: Niels Bohr and modern philosophy. Niels Bohr and Contemporary Philosophy (Boston

SINIRLARI AŞMAK

79

Studies in the Philosophy o f Science #153) içinde, s. 141-153, der. Jan Faye ve H enry J. Folse, Dordrecht: Kluwer, Hughes, Robert. 1993. Culture o f Complaint: The Fraying o f America. New York: Oxford University Press. Irigaray, Luce. 1985. The ‘mechanics’o f fluids. This Sex Which Is N ot One içinde. çev. Catherine Porter ve Carolyn Burke. Ithaca: Cornell U ni­ versity Press. Irigaray, Luce. 1987. Le sujet de la science est-il sexué? / Is the subject o f science sexed? çev. Carol M astrangelo Bové. Hypatia 2(3): 65-87. Isham, C.J. 1991. Conceptual and geometrical problems in quantum gravity. Recent Aspects o f Quantum Fields (lec tu re Notes in Physics #396) içinde, der. H . M itter ve H . Gausterer. Berlin: Springer. Itzykson, Claude ve Jean-Bernard Zuber. 1980. Quantum Field Theory. New York: M cG raw -H ill International. James, I.M . 1971. Euclidean models o f projective spaces. Bulletin o f the London M athem atical Society 3: 257-276. Jameson, Fredric. 1982. Reading Hitchcock. OctoberlZ: 15-42. Jammer, Max. 1974. The Philosophy o f Quantum Mechanics. New York: Wiley. Johnson, Barbara. 1989. A World o f Difference. Baltimore: Johns Hopkins University Press. Jones, V.F.R. 1985. A polynomial invariant for links via Von Neumann algebras. Bulletin o f the American M athem atical Society 12: 103-112. Juranville, Alain. 1984. Lacan et la Philosophie. Paris: Presses Universita­ ires de France Kaufmann, Arnold. 1973. Introduction â la Théorie des Sous-Ensembles Flous â TUsage des Ingénieurs. Paris: Masson. Kazarinoff, N.D. 1985. Pattern formation and morphogenetic fields. M athematical Essays on Growth and the Emergence o f Form içinde, s. 207-220, der. Peter L. Antonelli. Edm onton: University o f Alberta Press.

ŞAKANIN ARDINDAN

80

Keller, Evelyn Fox. 1985. Reflections on Gender and Science: New Haven: Yale University Press. Keller Evelyn Fox. 1992. Secrets o f Life, Secrets o f Deaths: Essays on L an­ guage, Gender, and Science. New York: Routledge. Kitchener, Richard F., 1988. The World View o f Contemporary Physics: Do­ es I t Need a N ew Metaphysics? Albany: State University o f N ew York Press.

7

Kontsevich, M . 1994. Résultats rigoureux pour modèles sigma topo­ logiques. Conférence au Xléme Congrès International de Physique M athém atique, Paris, 18-23 juillet 1994. Edité par Daniel Iagolnitzer et Jacques Toubon. À paraître. [X Ith International Congress o f M at­ hematical Pyhsics adıyla basıldı, der. Daniel Iagolnitzer. Cambridge, Mass.: International Press, 1995.] Kosko, Bart. 1993. F uzzy Thinking: The N ew Science o f F uzzy Logic. New York: Hyperion. Kosterlitz, J.M . ve D.J. Thouless.1973. Ordering, metastability and phase transitions in two-dimensional systems Journal o f Physics C 6:1181-1203. Kroker, Arthur, Marilouise Kroker ve David Cook. 1989. Panic Ency­ clopedia: The D efinitive Guide to the Postmodern Scene. New York: St. M artins Press. Kuhn, Thomas S. 1970. The Structure o f Scientific Revolutions, 2. Basım. Chicago: University o f Chicago Press. ('Bilimsel Devrimlerin Yapısı*, Kırmızı Yayınları, 2011) Lacan, Jacques. 1970. O f structure as an inmixing o f an otherness pre­ requisite to any subject whatever. The Languages o f Criticism and the Sciences o f M an içinde, s. 186-200, der. Richard Macksey ve Eugenio Donato. Baltimore: Johns Hopkins Press. Lacan Jacques. 1977. Desire and the interpretation o f desire in Hamlet. çev. James Hulbert. Yale French Studies 55/56:11-52. Latour, Bruno. 1987. Science in Action: How to Follow Scientists and E ngi­ neers Through Society. Cambridge: Harvard University Press.

SINIRLARI AŞMAK

81

Latour Bruno. 1988. A relativistic account o f Einsteins relativity. Social Studies o f Science 18: 3-44. Laudan, Larry. 1990. Science and Relativism . Chicago: University o f C h i­ cago Press. Leupin, Alexandre. 1991. Introduction: Voids and knots in knowledge and truth. Lacan and the H uman Sciences içinde, s. 1-23, der. Alexandre Leupin. Lincoln, Neb.: University o f Nebreska Press. Levin, Margarita. 1988. Caring new world: Feminism and science. Am e­ rican Scholar 57:100-106 Lorentz, H .A ., A. Einstein, H . Minkowski ve H . Weyl. 1952. The Prin­ ciple o f Relativity. çev. W. Perrett ve G.B. Jeffery. New York: Dover. Loxton, J.H ., 1990. Number Theory and Cryptography. Cam bridge-New York: Cambridge University Press. Lupasco, Stéphane. 1951. Le Principe d'Antagonisme et la Logique de Actualités Scientifiques et Industrielles #1133. Paris: H erm ann. Lyotard, Jean-François. 1989. Tim e today, çev. Geoffrey Bennington ve Rachel Bowlby. Oxford Literary R eview 11: 3-20. M adsen, M ark ve Deborah Madsen. 1990. Structuring postm odern sci­ ence. Science and Culture 56: 467-472. Markley, Robert. 1991. W h a t now? A n introduction to interphysics. N ew Orleans Review 18(1): 5-8. Markley, Robert. 1992. The irrelevance o f reality: Science, ideology and the postm odern universe. Genre 25:249-276. Markley, Robert 1994. Boundaries: M athem atics, alienation, and the metaphysics o f cyberspace. Configurations: A Journal o f Literature, Sci­ ence, and Technology 2: 485-507. M artel, Erich. 1991/92. H ow valid are the Portland baseline essays? E ducationalLeadership 49(4): 20-23. Massey. W illiam S. 1978. Homology and Cohomology Theory. New York: M arcel Dekker.

ŞAKANIN ARDINDAN

82

M athews, Freya. 1991. The Ecological Self. Londra: Routledge. M audlin, Tim . 1994. Quantum Non-Locality and R elativity: M etaphysi­ cal Intim ations o f M odem Physics. Aristotelian Society Series, 13. cilt. Oxford: Blackwell. McAvity, D .M . ve H . Osborn. 1991. A D eW itt expansion o f the heat kernel for manifolds with a boundary. Classical and Quantum G ravity 8: 603-638. M cCarthy, Paul. 1992. Postmodern pleasure and perversity: Scientism and sadism. Postmodern Culture 2, no. 3. Also reprinted in Essays in Postmodern Culture, s. 99-132, der. Eyal Amiran ve John Unsworth. New York: Oxford University Press, 1993. M erchant, Carolyn. 1980. The Death o f Nature: Women, Ecology, and the Scientific Revolution. New York: H arper ÔCRow. M erchant, Carolyn. 1992. Radical Ecology: The Searchfo r a Livable World. New York: Routledge. M erm in, N. David. 1990. Q uantum mysteries revisited. American Jour­ nal o f Physics 58: 731-734. M erm in, N. David. 1993. H idden variables and the two theorems o f John Bell. Reviews o f Modern Physics 65: 803-815. M erz, M artina ve Karin Knorr Cetina. 1994. Deconstruction in a ‘thin­ king* science: Theoretical physicist at work. Geneva: European Labo­ ratory for Particle Physics (C ER N ), preprint C E R N -T H .7152/94. [Social Studies o f Science'ta basildi 27: 73-111 (1997).] M iller Jacques-A lain. 1977/78. Suture (elements of the logic o f the sig­ nifier). Screen 18(4): 24-34. M orin, Edgar. 1992. The Nature o f Nature (M ethod: Towards a Study of Hum ankind, cilt 1). çev. J.L. Roland Bélanger. New York: Peter Lang. M orris, David B. 1988. Bootstrap theory: Pope, physics, and interpre­ tation. The Eighteenth Century: Theory and Interpretation 29:101-121. Munkres, James R. 1984. Elements o f AlgebraickTopology. M enlo Park, Calif.: Addison-Wesley.

SINIRLARI AŞMAK

83

Nabutosky, A. ve R. Ben-Av. 1993. Noncomputability arising in dyna­ mical triangulation model of four-dimensional quantum gravity. Com­ munications in M athematical Physics 157: 93-98. Nandy, Ashis, 1990. Science, Hegemony and Violence: A Requiem fo r M o-, dem ity. Delhi: Oxford University Press. Nash, Charles ve Siddhartha Sen. 1983. Topology and Geometryfo r Physi­ cist Londra: Academic Press. Nasio, Juan-David. 1992. Le concept de sujet de l'inconscient. Texte d ’une intervention réalisée dans le cadre du séminaire de Jacques La­ can “La topologie et le tem ps”, le mardi 15 mai 1979. Cinq Leçons sur la Théorie de Jacques Lacan içinde. Paris: Éditions Rivages. Nye, Andrea. 1990. Words o f Power: A Fem inist Reading o f the History o f Logic. New York: Routledge. Oliver, Kelly. 1989. Kellers gender/science system: Is the philosophy o f science to science as science is to nature? Hypatia 3(3): 137-148. O rtte de Montellano, Bernard. 1991. M ulticultural pseudoscience: Spre­ ading scientific illiteracy among minorities: Part I. Skeptical Inquirer 16(2): 46-50. Overstreet, David. 1980. Oxymoronic language and logic in quantum mechanics and James Joyce. Sub-Stance 28: 37-59. Pais, Abraham. 1991. Niels Bohr's Times: In Physics, Philosophy, and Polity. New York: Oxford University Press. Patai, Daphne ve N oretta Koertge. 1994. Professing Feminism: Cautio­ nary Tales from the Strange World o f Womens Studies. New York: Basic Books. Pickering, Andrew. 1984. Constructing Quarks: A Sociological History o f Particle Physics. Chicago: University o f Chicago Press. Plotnitsky, Arkady. 1994. Complementarity: Anti-Epistemology after Bohr and Derrida. D urham , N .C.: Duke University Press. Plumwood, Val. 1993a. Feminism and the Mastery o f Nature. Londra: R o­ utledge. Plumwood, Val. 1993b. The politics o f reason: Towards a feminist logic. Australasian Journal o f Philosophy 71: 436-462.

84

ŞAKANIN ARDINDAN

Porter, Jeffrey. 1990. “Three quarks for M uster M ark”: Q uantum word­ play and nuclear discourse in Russell H obans Riddley Walker. Contem­ porary Literature 21: 448-469. Porush, David. 1989. Cybernetic fiction and postmodern science. N ew Literary History 20: 373-396. Porush, David. 1993. Voyage to Eudoxia: The emergence o f a postrational epistemology in literature and science. Substance 71/72: 3849. Prigogine, Ilya ve Isabelle Stengers. 1984. Order out o f Chaos: Man's N ew Dialogue w ith N ature. New York: Bantam. Primack, Joel R. ve Nancy Ellen Abrams. 1995. “In a beginning.. Q u ­ antum cosmology and Kabbalah. Tikkun 10(1) (January/February): 66-73. Psarev, V.I. 1990. M orphogenesis o f distributions o f microparticles by dimensions in the coarsening o f dispersed systems. Soviet Physics Journ a l33:1028-1033. Ragland-Sullivan, Ellie. 1990. C ounting from 0 to 6: Lacan, “suture”, and the imaginary order. Criticism and Lacan: Essays and Dialogue on Language, Structure, and the Unconscious içinde, s. 31-63, der. Patrick Colm H ogan ve Lalita Pandit. Athens, Ga.: University o f Georgia Press. Rensing, Ludger, 1993. Oscillatory signals in morphogenetic fields. Os­ cillations and Morphogenesis, 2. Kısım, s. 133-209. New York: Marcel Dekker. Rosenberg, M artin E. 1993. Dynamic and thermodynamic tropes of the subject in Freud and in Deleuze and Guattari. Postmodern Culture 4, no. 1. Ross, Andrew. 1991. Strange Weather: Culture, Science, and Technology in the Age o f Lim its. Londra: Verso. Ross, Andrew. 1992. New Age technocultures. Cultural Studies içinde, s. 531-555, der. Lawrence Grossberg, C ary Nelson ve Paula A.Treichler. New York: Routledge.

SINIRLARI AŞMAK

85

Ross, Andrew. 1994. The Chicago Gangster Theory o f Life: Nature's D ebt to Society. Londra: Verso. Ryan Alan. 1992. Princeton diary. London Review o f Books (26 March): 21. Saludes i Closa, Jordi. 1984. Un programa per a calcular l’homologia simplicial. B utlletí de la Societat Catalana de Ciencies (segona época) 3: 127-146. Santos, Boaventura de Sousa. 1989. Introduçâo a urna Ciencia PósModerna. Porto: Ediçöes Afrontamento. Santos, Boaventura de Sousa. 1992. A discourse on the sciences. R eview (Fernand Braudel Center) 15(1): 9-47. Sardar, Ziauddin, 1988. The Revenge o f Athena: Science, Exploitation and the Third W orldLondra: Mansell. Schifïman, Yoram. 1989. The second Messenger system as the m orpho­ genetic field. Biochemical and Biophysical Research Communications 165:1267-1271. Schor, Naomi. 1989.This essentialism which is not one: C om ing to grips with Irigaray. Differences: A Journal o f Fem inist Cultural Studies. 1(2): 38-58. Schubert, G. 1989. Catastrophe theory, evolutionary extinction, and re­ volutionary politics .Journal o f Social and Biological Structures 12: 259279. Schwartz, Laurent. 1973. Radon Measures on Arbitrary Topological Spaces and Cylindrical Measures. Londra: Oxford University Press. Seguin, Eve. 1994. A modest reason. Theory, Culture & Society 11(3): 5575. Serres, M ichel. 1992. Éclaircissements: Cinq Entretiens avec Bruno Latour. Paris: François Bourin. Sheldrake, Rupert. 1981. A N ew Science ofL ife: The Hypothesis o f Forma­ tive Causation. Los Angeles: J.P.Tarcher. Sheldrake, Rupert. 1991. The Rebirth o f Nature. N ew York: Bantam. Shiva, Vandana. 1990. Reductionist science as epistemological violence. Science>Hegemony and Violence: A Requiem fo r M odernity içinde, s. 232256, der. Ashis Nandy. Delhi: Oxford University Press.

86

ŞAKANIN ARDINDAN

Smolin, Lee. 1992. Recent developments in nonperturbative quantum gravity. Quantum Gravity and Cosmology (Proceedings 1991, Sant Feliu de Guixols, Estât Lliure de Catalunya) içinde, s. 3-84, der. J. PérezMercader, J, Sola ve E. Verdaguer. Singapore: W orld Scientific. Snow,C.P. 1963. The Two Cultures:A n d A Second Look, New York: C am b­ ridge University Press. Sokal, Alan D. 1982. An alternate constructive approach to the and the Erosion o f Common Sense başlığı altında yayımlandı. New York: Public Affairs, 2004.] Wigner, Eugene P. 1960. The unreasonable effectiveness o f mathematics in the natural sciences. Communications in Pure and Applied M athe­ matics 13: 1-14. Williams, Susan M . 1985. Holistic nursing. Stalker and Glym our 1985b, s. 49-63. W indschttle, Keith. 1997. The K illing o f History: H ow Literary Critics and Social Theorists are M urdering our Past. New York: Free Press. W itzel, Michael. 2001. Autochthonous Aryans? The evidence from old Indian and Iranian texts. Electronic Journal ofVedic Studies 7, no. 3. http://users.prim ushost.com / Hindia/ejvs/ adresinden ulaşılabilir (erişim tarihi: 23 Temmuz, 2004). W itzel, Michael. 2006. Rama’s realm: Indocentric rewritings o f early South Asian archaeology and history. Archaeological Fantasies: H ow Pseudoarchaeology Misrepresents the Past and Misleads the Public içinde, der. G arrett G. Fagan, s. 203-232. London-N ew York: Routledge. W itztum , Doron, Eliyahu Rips ve Yoav Rosenberg. 1994. Equidistant let­ ter sequences in the book of Genesis. Statistical Science 9(3): 429-438. W olpert, Lewis.. 1993. The Unnatural Nature o f Science. Cambridge, Mass.: Harvard University Press. Wylie, Alison. 1992. The interplay of evidential constraints and political interests: Recent archaeological research on gender. American A n ti­ quity 57(1): 15-35.

414

ŞAKANIN ARDINDAN

Young, Anne, Susan G. Taylor ve Kathie M cLaughlin Renpenning. 2001. Connections: Nursing Research, Theory, and Practice. St. Louis: Mosby. Zachariah, M athew ve R. Sooryamoorthy. 1994. Sciencefo r Social Revo­ lution? Achievements and Dilemmas o f a Development M ovem ent - The Kerala Sastra Sahitya Parishad. London: Zed Books. Zagorin, Perez. 1999. History, the referent, and narrative: Reflections on postmodernism now. History and Theory 38:1-24. Zagorin, Perez. 2000. Rejoinder to a postmodernist. History and Theory 39:201-209.

9

D in, Politika ve Hayatta Kalmak*

1970*161111 ortasında sanırım hiçbirimiz ... şimdi dinle uğraşmaya bu kadar çok zihinsel alan ayıracağımızı düşünmezdi. Bu meselenin çoktan kapanmış olduğunu sanıyorduk. —lan McEıvan (2006)

D inin, son birkaç on yılda, göze çarpan bir şekilde (A B D ’de, H indistan’da, Latin Am erika’d a ve tabii ki M üslüm an dünyasında) po­ litik bir güç olarak yeniden canlanması, inanlar ve inanm ayanlar olarak hepimizi, hem entellektüel bir sistem olarak hem de toplum sal-politik bir fenomen olarak (bu iki yönü birbirinden ayırt etmeye özen göste­ rerek) dine yeniden dikkatimizi yöneltmeye zorladı. Bu bölümde, bu meselelerden bazılarını, farklı şekillerde önemli olduğunu (ve ayrıca fazlasıyla kusurlu olduğunu) düşündüğüm iki kitabın (Sam H arris’in çok satan kitabı İnanan Sonu ve M ichael L erner’ın az bilinen kitabı Ruh Meseleleri) eleştirel bir analizi üzerinden ele alacağım.*1 Bu kitap* 1

Bu makalenin yazılması ilk olarak Science & Society dergisi tarafından istenmişti ancak izin verdikleri maksimum uzunluktan yedi kat daha uzun oldu! İlk kez burada yayımlanıyor. kitap eleştirisi formatını seçmek konusunda, Amerikan şair James Russell Lowell (18191891)’ın ebedi tavsiyesine uyuyorum:

416

ŞAKANIN ARDINDAN

lar birlikte ele alındığında, insan ırkının yirmi birinci yüzyılda hayatta kalmasıyla ilgilenen hiç kim senin görm ezden gelemeyeceği çok önemli sorular ortaya atar. E n baştan belirtilmelidir ki bu iki kitap, birbirine tümüyle zıt pers­ pektiflerden yazılmıştır. Sinirbiliminde doktora adayı olan Harris, bir ateisttir ve bundan emin olabilirsiniz. Tikkum dergisinin editörü, ünlü bir haham ve ilerici bir aktivist olan Lerner, T an n ’ya inandığım doğrular (her ne kadar bu, gelenekçi dincilerin kabul ettiği bir tanrı olmasa da) ve Özgürlükçü bir Spiritüellik çağrısında bulunur. Bu iki kitabın zayıf ve güçlü tarafları da aynı şekilde birbirini tam am ­ lar. Harris epistemoloji konusunda güçlüdür ancak politikayı ele alış bi­ çimi yetersiz kalır. Lerner ın epistemolojisi, katlanılmaz biçimde baştan savmadır (ya da en azından bana öyle geliyor) fakat kitabı, kapitalizm altındaki günlük hayatın psikodinamiğine ve insanların politik tercih­ lerine olan etkilerine getirdiği içgörülerle doludur. Lerner, liberallere ve solculara, dindar sağcıları küçümsemekten kaçınmaları ve kendi elitist tavırlarını sorgulamaları için yalvarır. 2004 Amerikan seçimlerinin ar­ dından bu, önemli bir tavsiyedir.*2 Burada bu iki kitabı bütün yönleriyle incelemek yerine, ortaya attık­ ları felsefi ve politik meselelere odaklanmak istiyorum.3 Felsefi açıdan en önemli — hepsinden önce gelmesi gereken — sorun, dini fikirlerin epistemik konumuyla ilgilidir. Politik açıdan ise, ateist ya da sağlam bir şekilde şüpheci olan solcular için kilit önemde olan bir soru şudur: So­ m ut çıkarları ve (doğrusunu söylemek gerekirse) etik çıkarları sol poli­ tikalarla tutarlı görünen fakat entellektüel ve duygusal açıdan bir çeşit dini muhafazakârlığa bağlı olan toplumsal gruplarla nasıl ilişki kurabili­

2

3

Doğa bütün çocuklarını yapacak bir şeyle donatır Yazmak isteyip de yazamayan, pekala inceleyebilir Bu tavsiyenin bilgeliği, hiçbir şekilde 2006 dönem ortası seçimlerinin sonuçlarıyla azalmaz; bu seçimlerde, seçmenler, başı savaş ve skandallarla dertte olan Cumhuriyetçi Parti’ye, belki de geçici olan bir ayar verdi. Bu durum ise hiç de hak etmediği halde Demokratik Parti’ye tesadüfi bir şekilde yararı sağladı. Özellikle, Harris'in (kendine rasyonalist diyen bir için) şaşırtıcı olan mistisizm savunması­ nı, çoğu kez görmezden geleceğim.

DİN, POLİTİKA VE HAYATTA KALMAK

417

riz? Duygularını gizleme, ikiyüzlülük ve küçümseme olmaksızın, bu in­ sanlarla nasıl konuşabilir ve birlikte çalışabiliriz? Bu mesele, 1950’lerin ve 60’ların insan haklan hareketlerinde, sonra tekrar O rta Amerika’da 1980’lerin dayanışma hareketinde ortaya atılmıştı; ancak bugün, çok da­ ha acil bir şekilde ele alınması gereken bir mesele olarak karşımıza çıkar. H arris savını, övgüyü hak eden bir açıklıkla ifade eder: içinde olduğumuz durum şudur: Bu dünyadaki insanların çoğu, evrenimizin Yaratıcısının bir kitap yazdığına inanır. Elimizde, her biri kendisinin ayrı­ calıklı olarak mudak olduğunu iddia eden bu tarz kitaplardan çok sayıda bulunması talihsizliğini yaşıyoruz, (s. 13)

Ne yazık ki "bu rakip inanç sistemlerinin hepsi aynı şekilde, kanıtlar­ la kirletilmeden saf kalmıştır” (s. 15). Bu yetmezmiş gibi: insanlar, birbiriyle bağdaşmayan bu iddialar arasından kabul ettiklerine uy­ gun bir şekilde kendilerini gruplara ayırma eğilimi gösterirler ... [H]er dini geleneğin temel ilkesi, diğer hepsinin hatalarla dolu olduğu ya da en fazla, tehlike arz eden bir şekilde kusurlu olduğudur. Dolayısıyla hoşgörüsüzlük, her inancın doğasında vardır. ... insanlara, öldükten başlarına gelecekler hakkında farklı, birbiriyle bağdaşmayan ve sınanması mümkün olmayan fi­ kirler verin ve sonra, onları, ellerinde sınırlı kaynaklarla bir arada yaşamaya zorlayın. Sonuç, tam da gördüğümüz şeydir: Katliam ve ateşkesin bitmeyen döngüsü, (ss. 13,26)

Fakat bugüne kadar "sadece”, bitm ek tükenm ek bilmeyen bir dizi yerel katliamı kışkırtan inançlar, hızla, insan ırkının tüm ünün hayatta kalmasına yönelik bir tehdit halini almakta: Kitle imha silahları üretiminin önemsiz bir girişim olacağı günlere hızla yak­ laşıyoruz; bugün, bunun için gerekli olan bilgi ve teknoloji, dünyamızın her köşesine sızıyor. ... Teknolojimizin gücünü göz önüne alırsak, şehit olmaya

ŞAKANIN ARDINDAN

418

can atanların, gelecekte iyi komşuluk etmeyeceğini ilk bakışta anlayabiliriz, (ss. 47-48)

Harris, şu sonuca varır: "Tanrı” ve "Allah” gibi kelimeler, "Apollo” ve “Baal” gibi miyadı dolmalıdır; yoksa dünyamızı harabedecekler. (s. 14)

H a m s in kitabının ilginç bir tarafı, dini açıdan ılımlı olanlara (ve ay­ rıca Stephen Jay Gould [ondan daha sonra bahsedeceğim] gibi uzlaş­ tırmaya eğilimli olan inanmayanlara), kanıtlar (ya da kanıt yokluğu) ve “iman” halikındaki dürüst tartışmaları engellemekte olumsuz rol oyna­ dıkları gerekçesiyle sert eleştiriler yöneltmesidir. D ini imana (inancın, kanıt dışında bir şey tarafından kutsallaştırılabileceği düşüncesine) verdiğimiz tavizler, dünyamızdaki çatışmaların en yaygın nedenlerinden birine söz söylemek şöyle dursun, adını koymaktan bile aciz bırakmış, (s. 29)

Harris, şunu ileri sürer: medeniyetin karşısına çıkan en büyük sorun, sadece dini aşırılık değildir; imanın kendisine açtığımız daha büyük kültürel ve entellektüel zeminlerdir. Ilımlı dindarlar, dünyamızdaki dini çatışmalardan büyük ölçüde sorumlu­ dur; çünkü onların görüşleri, kutsal kitabın gerçek anlamda ele alınmasının ve dini şiddetin hiçbir zaman yeterince karşı karşıya gelemeyeceği bir bağ­ lam sunar, (s. 45)

Harris’in görüşlerini incelemek için, birkaç ayrımdan bahsetm ek ge­ rekebilir. Yeni başlayanlar için; dini öğretilerin genellikle iki bileşeni var­ dır: evren ve onun tarihi hakkında bir dizi iddiadan oluşan olgusal kısım; nasıl yaşanması gerektiğini tarif eden bir dizi emirden oluşan etik kısım. Buna ek olarak, bütün dinler, (dolaylı da olsa) insanların olgusal ve etik meselelere dair makul bir şekilde güvenilir bilgi elde edebileceği yöntem ­

DİN, POLİTİKA VE HAYATTA KALMAK

419

lerle ilgili epistemolojik iddialar ortaya atarlar. B ütün dinlerde ortak olan bu üç özellik, kuşkusuz ayrı ayrı değerlendirilmelidir. Dahası, bir dizi fikir üzerine tartışırken, bu fikirlerin kendi içinde değeri, dünyada oynadıkları nesnel rolü ve çeşitli insanların onları savun­ mak ya da onlara saldırmak için öznel gerekçelerini birbirinde ayırmak önemlidir.4 O zaman, dünyanın büyük dinlerinin ortaya ileri sürdüğü olgusal öğretilerin kendi içindeki değerini ele almakla başlayalım. Harris bu noktada hiç insaflı davranmaz: Dini dünya görüşünü, hem kanıt yerine dogmatik bir şekilde “imana” dayandığı hem de elimizdeki kanıtlar ışı­ ğında, öğretilerinin tamamen inandırıcılıktan yoksun olduğu gerekçesiy­ le yerden yere vurur. Mantıklı bir açıklaması olmayan bir sürü şeye inanan insanlar için kullandı­ ğımız isimler var. İnançları fazlasıyla yaygın ise, onlara “dindar” deriz; diğer türlü, “deli”, “psikopat”ya da “kuruntulu”olarak nitelendirilmeleri olasıdır.... Bunun yanında, bizim toplumumuzda, evrenin yaratıcısının düşüncelerinizi duyabildiğine inanmak normal kabul edilirken, onun, sizinle, yatak odanı­ zın penceresinde Mors alfabesine göre damlayan yağmur sesleriyle iletişime geçtiğine inanmanın akıl hastalığının göstergesi olması, tamamen tarihsel bir rastlantısıdır, (s. 72)

Ana akım dini öğretinin deliliğini örneklendirmek için, çok uzaklaş­ maya gerek yok: Amerikalıların % 45-53 ünün, evrenin ve bütün canlı formlarının yaklaşık 5.800 yıl önce5 (Haris, alaycı bir şekilde belirtir: 4

5

N e yazık ki din hakkındaki tartışmaların çoğu, yukarıdaki iki paragrafta öne sürülen bu te­ mel ayrımları yapmakta başarısız olur. Bu tarz bir entellektüel özensizliğin tipik bir örneği için bkz. Kristof (2006). Bir diğer örnek, maalesef, Lerner (2006b)’dır. A B D ’d e, 2004’te yapılan Gallup anketi. Soru tam olarak şöyleydi: "Aşağıdaki ifadelerden hangisi insanların ortaya çıkışı ve gelişimi hakkındaki görüşlerinize en yakın olanıdır? İnsanlar milyonlarca yıl boyunca daha düşük yaşam formlarından gelişmiştir; ancak Tanrı bu süreci yönlendirmiştir; İnsanlar milyonlarca yıl boyunca daha düşük yaşam formla­ rından gelişmiştir; ancak Tanrı bu süreçte bir rol oynamadı; Tanrı insanları yaklaşık son 10.000 yılda tek seferde ve hemen hemen bugünkü şekliyle yarattı.” Sonuçlar şöyleydi: % 38Tanrının süreci yönlendirdiğini,%13'iTanrı olmaksızın insanların geliştiğini,% 45’si Tanrı'nın insanları bugünkü şekliyle yarattığını söyledi (geriye kalanlar "bir fikri olmadığı­

420

ŞAKANIN ARDINDAN

“Babilliler ve Sümerliler bira yapmayı öğrendikten” yaklaşık “2.500 yıl sonra), altı günlük bir zamanda yaratıldığına inanmasını göz önüne ala­ biliriz. Bu örnek, Katolik inancının temel bir dogmasını incelemek için yeterlidir: Aynı şekilde ikrar ederim k i ... Rabbimiz İsa Mesih’in bedeni ve kanı, ruhu ve kutsallığıyla birlikte, tam olarak, gerçekten, esas olarak bu en kutsal aşai rabbani ayininde buradadır ve ekmeğin bütün özünde, bedene doğru ve şa­ rabın bütün özünde, kana doğru bir dönüşüm vardır .. ,6

Ardından Harris şu alaycı yorumu yapar: İsa Mesih — kendisinin bir bakireden doğduğu, ölü taklidi yaptığı ve göğe yükseldiği ortaya çıktı —- şimdi, bir kraker şeklinde yenebilir. Favori Bur­ gundy nizin üstüne söylenen birkaç Latince kelime; ve böylece, onun kanını

6

m" söyledi). Bu sonuçlar, temelde, en az 20 yıldır sabittir. 2005’te yapılan bir Gallup anketinde son seçenek, "Tanrı, insanları, tam olarak bugünkü şekliyle ve İncilin anlattığı şekilde yarattı” olarak değiştirildi. İlginç bir şekilde, daha açtk ve keskin olan ifade daha çok onaylandı: Sonuçlar şöyleydi: % 31 Tanrılım süreci yönlen­ dirdiğini, % 12 Tanrı olmaksızın insanların geliştiğini, %53 u ise Tanrı’nın aynen Incil’in anlattığı şekilde yarattığını söyledi. Bu iki anket ve aynı konu üzerine yapılmış daha önceki ankedere, internette http://web. lexis-ncxis.com/universc/form/acadcmics/s ropcr.html adresinden ulaşılabilir. Bu, Papa IV. Pius (1564) tarafından ilan edilen Üçlü İman İkrarı’ndan bir parçadır ve kilise tarafından, tekrarlanmıştır (ancak o zamandan bu yana, ifadelerde çok az bir değişiklik ol­ muştur). Yakın zamanda Papa II Joh n Paul (2003), transubstantiasyon doktrininin Katolik öğretisindeki önemini yeniden ifade etti: "Kilise, aşai rabbani ayininden hayat bulur. Bu hakikat, sadece günlük bir inanç ifadesi değildir, Kilisenin gizem inin özünü özetler.’’(italik­ ler orijinal metinden) “Trent Konsili’nin (1551) kalıcı olarak geçerli öğretisi”ni överek de­ vam eder. Bu konsilde, Protestan şüphesi karşısında, transubstantiasyon dogması, yeniden onaylanmıştı. Papa II J o h n Paul aynı zamanda, 1968’de Papa VI. Paul’un yazdığı bir papa mektubunu da över. Mektup şunları söyler: "Bütün teolojik açıklamalar . . . , Katolik inan­ cına uygun olmak için, nesnel gerçeklikte, aklımızdan bağımsız bir şekilde, şarap ve ekmeğin kutsama töreninden sonra da var olmaya devam ettiğini sağlam bir şekilde teyit etmelidir; böylece, Rab İsa M esih’in tapınılası kanı ve bedeni, o andan sonra, ekmek ve şarabın kutsal hayalleri olarak önümüzde gerçekten var olurlar” (italikler benim tarafımdan eklenmiştir. Gerçekte, fCatoliklerin çok küçük bir kısmı bugünlerde resmi transubstantiasyon doktrini­ ne gerçekten inanıyor (ya da belki de çok azı bundan haberdardır); çoğu Katolik, mayasız ekmeğin, İsa’nın bedenini simgelediğini düşünüyor; bu açıdan, bu insanlar fiilen Protestan­ do. Burada, kitlelerin anlık rasyonelliği, en ileri teolojik bilgeliğe galip gelir.

DİN, POLİTİKA VE HAYATTA KALMAK

421

da içebilirsiniz. Tek başına bu inançların taraftarı olan birinin deli yerine konulmayacağından şüphe duyulabilir mi? (s. 73)7

Fakat insanlar toplu olarak, tek tek hepimizi çok gerilerde bırakan cesaret gerektiren işlere ve deliliklere muktedirdir. Harris, başka bir yerde, öğretici bir deney önerisinde bulunur: Kültürümüzün, düşmanlarının saçmalıklarını ne kadar andırdığım görmek için, “Tanrı” kelimesi kamusal söylemde her geçtiğinde, onun yerine fa­ vori Olimpos tanrınızın adını telaffuz edin. Başkan Bush’un, Ulusal Dua Kahvaltısına şu sözlerle başladığım hayal edin: “Bütün hayatın ve tarihin arkasında, adil ve vefakar Zeusun elleriyle kurulmuş bir adanma ve amaç vardır.” Mecliste yaptığı konuşmanın (20 Eylül 2001), “Özgürlük ve korku, adalet ve zalimlik, her zaman savaş halinde oldu ve biliyoruz ki Apolloybunlar arasında tarafsız değildir.” cümlesini içerdiğini düşünün. Açıkça görülüyor ki dilin içindeki klişeler, inançlarımızın çoğunun saçmalığını ve tuhaflığım gizliyor, (ss. 46-47)

Yakın zamanda konuyla ilgili bir öneri, David M orris’ten geldi. M or­ ris, “din”— ya da son zamanlarda moda olan, bütün kiliselerin birleşmesi fikrini anımsatan edebi şekliyle, “inanç” — kelimesi yerine, epistemolojik olarak daha aydınlatıcı olan “batıl inanç” kelimesinin kullanılmasını önerdi.8 Örneğin, Başkan Bush, dini şöyle methedebilirdi: insanların hayadarında, batıl inancın gücüne inanıyorum. Hükümetimiz, mevcut tasarılardan, onu bir kilise, sinagog ya da cami başlatmaya karar verdiği için korkmamalıdır. Amerika'da batıl inanca dayalı tasarılar arasın­ 7 8

1960’larda sunulan gelişmiş teknoloji sayesinde, artık yerel dillerde de şarabı kana dönüş­ türmenin mümkün olduğuna işaret eden Marina Papa-SokaTc teşekkür ederim. Morris (2005). American Heritage Dictionary, batıl inancı şöyle tanımlar: Bir işin gidişatıyla mantıksal bir bağlantısı olmayan bir nesnenin, eylemin ya da duru­ mun, bu işin sonucunu etkileyeceğine olan mantıksız bir inanç. 2a. D oğa yasaları konu­ sundaki cehalet ya da büyüye ya da şansa inanma nedeniyle mantıksız bir şekilde devam ettirilen inanç, uygulama ya da ayin. 2b. Bu tarz cehaletin ya da mantıksızlığın sebep olduğu bir korkak ve sefil bir ruh hali.

422

ŞAKANIN ARDINDAN

da ayrımcılık yapmamalıyız. Onların federal bütçeye erişimini sağlamalıyız; çünkü badi inanca dayalı tasanlar insanların hayadannı değiştirebilir ve Amerika, bundan karlı çıkacaktır.

sonra şunları vurgulayarak devam edebilirdi: Batıl inanca dayalı girişim, sadece bir batıl inançla ilgili değildir. Bu ülkede bizler harikayız çünkü pek çok batıl inancımız var, harikayız çünkü istedi­ ğiniz batıl inana seçebilirsiniz ya da hiçbir batıl inana seçmezsiniz; yine de aynı şekilde Amerikalısınız.9

Ulusal söylemimizin anlaşılırlığı, bu basit ifade değişikliğiyle, gözle görülür biçimde artardı.10 Pek çok insan kuşkusuz, Harris'in (ve benim) Katolikliği ve diğer dinleri “deli” olarak nitelendirmemden rencide olacaktır. Diğerleri ise tanımın doğruluğunu kabul edecek ancak gereksiz şekilde agresif bu­ lacaklardır. Bu iki görüşe de katılmıyorum. “Cennetin Kapısı"nı, “sahte bilimsel bir kült” olarak tanımlasaydım ya da Olim pos tanrılarına m it” deseydim, sanırım çok az insan bundan rencide olurdu; bunlar sadece, 9

ilk alıntı, Morris (2005) tarafından kullanılmıştı. Metinlerin orijinallerine, Beyaz Saray İnanç Temelli Toplum Girişimi Ofisinin web sitesinden ulaşılabilir: http://w w w w hitehouse.gov/government/fbci/guidance/charitable.htrnl ve http://www.whitehouse.gov/ncws/ releases/2005/03/20050301-4. html 10 Bu açıklık, eski Başbakan Tony Blair’in, "batıl inanç temelli” okullarda hükümet ödenek­ lerini ısrarla teşvik ettiği İngiltere’d e de faydalı olurdu. Gateshead’d e, kamu kaynaklarının aktarıldığı bir Hıristiyan okulunun yaratılışçılığı öğrettiği ortaya çıktıktan sonra, Blair’e, Parlamentoda, "devlet okullarında, D anvinin evrim teorisinin yanında yaratılışçılığın da öğretilmesine izin verdiği için” mudu olup olmadığı soruldu. Blair (her zaman mükemmel bir politikacıdır) doğrudan cevap vermekten kaçındı; söz konusu okulu destekledi ve şunla­ rı söyledi: "Sonuçta, daha çok çeşitliliği barındıran bir okul sistemi, çocuklarımız için daha iyi sonuçlar doğuracaktır.” (Avam Kamarası 2002) Francis W heen (2004, ss. 114-115)’in de iğneleyici bir şekilde belirttiği gibi: Sözde laik ve ilerici bir hükümetin lideri buradaydı ve muhtemel hakikatin, bariz ya­ lancılığa tercih edilir olduğunu savunmaya davet edildiğinde, bu fırsatı değerlendirme­ yi reddetti— ve aslında kötü bilim öğretilmesini, ‘çeşitlilik’ adı altında meşrulaştırdı. ... Ya bazı okullar Öğrencilerine, Ay’ın İsviçre peynirinden yapıldığını ya da yıldızların, Tanrt’mn papatya tacı olduğunu öğretseydi? Bu, Blair’ın ‘daha çok çeşitliliği barındıran okul sistemi,,nin başka bir sağlıklı sonucu olarak resmi biçimde kabul edilic miydi?

DİN, POLİTİKA VE HAYATTA KALMAK

423

söz konusu inançların epistemik konumlarının doğru tanımları olarak görülürdü.11 Fakat Yunan tanrılarına inananlar, uzun zaman önce ölmüş­ ken, "Cennetin Kapısıwna inananların sayısı azdır ve toplumda marji­ nal kalırlar. Buna karşılık, Yahudilik, Hıristiyanlık, İslam ve H induizm , dünyanın her yerinde milyonlarca inanana sahiptir — son üçü için bu rakam yüz milyonlarla ifade edilir12 — ve pek çok ülkede (tamamen göz yumulmasa da) ciddi oranda politik, ekonomik ve toplumsal güç kulla­ nır. Sonuç olarak, hâkim dinlerin (örn, Batı’da Hıristiyanlık) epistemik konumu üzerine söylenen dürüst sözler, en iyi durum da edepsizlik, en kötü durum da ise dine hakaret olarak algılanıyor. Astroloji ve tarot falıy­ la ilgili tartışmalara böyle bir kısıtlama getirilmiyor. Harris, haklı olarak bazı sahte bilimleri diğerlerinden üstün tutmayı emreden çifte standarda itiraz ediyor.13 Fakat elbette yaratılışın anlatıldığı Tekvine ya da transubstantiasyona inananlar, bu düşüncelerin çılgın olduğunu düşünmezler; aksine, bunlara inanm ak için sağlam nedenleri olduğunu düşünürler. Harris, ikna edici bir şekilde şunu savunuyor: Herhangi bir P insanı, X varsayımına ne zaman inansa — en azından "inanmak” kelimesinin sıradan anlamıyla —, bu durum öncelikle, P ’nin, X ’in doğru olduğuna (dünyanın gerçekle­ re dayalı olarak doğru bir tasviri olduğuna) inanmasını gerektirir, ikinci olarak, P X*e inanm ak için sağlam nedenleri olduğunu düşünmelidir (ya da, inancının, kısmen de olsa,X ’in doğru olmasından kaynaklandığı şek­ 11 Hatırlamayanlar için: Cennetin Kapısı, G üney Kaliforniya’dan çıkan ve Hale Bopp kuy­ ruklu yıldızının arkasından (ya da yanından) geçen uzay gemisinin, serbest bırakılmış ruh­ larını cennete götüreceğine inanan bir topluluktu; 39 üye, Mart 1997’de toplu olarak inti­ har etti. Bunun tarihi için bkz. Daniels (1999,12. bölüm) ve toplu intihardan önce yazılan ve “içerden* bir etnografı için bkz. Balch (1995). 12 En iyi tahminler, bugün Hıristiyanlığın yaklaşık 2.1 milyar, İslam’ın 1.3 milyar, Hinduizm’in 850 milyon ve Yahudiliğin 15 milyon inananı olduğunu söylüyor, bkz. Encyclopaedia Brittanica (2006). 13 Toplum eleştirmeni W endy Kam iner (1999, s. 34)’in de kavradığı gibi: Bir T V sitkomunda, medyumları ve astrologları ziyaret eden ve Sarah Bemhard’ın ruh­ larla iletişim kurmasını sağlayan bir karakterle dalga geçtiğini hayal etmek kolaydır; ancak, Kutsal Kitabın sözlerini gerçek anlamıyla anlayan ve Yunus adında birinin, bir zamanlar gerçekten bir balina içinde yaşamış olduğuna inanan birine gülündüğünü hayal etmek, neredeyse imkansızdır.

ŞAKANIN ARDINDAN

424

linde düşünür). Harris (s. 6 3 )m de ifade ettiği g ib i,“söz konusu olgu ve benim onu kabul etmem arasında, nedensel bir bağlantı ya da böyle bir görüntü olmalıdır.” Peki, inandıktan şeylere neden inandıklarını açıklamaları istendiğin­ de, dindar insanların ortaya koyacağı sözde sağlam nedenler nelerdir? Yani, dini dünya görüşünün temelinde olan açık ya da gizli epistemoloji nedir? H er din, evrenin yaratılışından öbür dünyaya kadar her şey hakkında bir dizi sözde olgusal önerme ortaya atar; inananlar için bu bilgi sonsuz işkence ve ebedi mutluluk arasındaki fark anlamına gelebilir.... [Fa­ kat] İnsan, evrenin böyle işlediğini bildiğini nasıl öne sürebilir ki? Çünkü kutsal kitaplarımız öyle olduğunu söyler. Kutsal kitaplarımızın kusursuz ol­ duğunu nereden biliyoruz? Çünkü kitaplar bizzat kendileri öyle olduğunu söyler, (s. 35)

Teologlar, bir şeyi açık bir şekilde söylemekten kaçınmak için, laf ka­ labalığından oluşan süslü ağlar örmekte uzmanlaşırlar. Fakat bu döngüsel akıl yürütme cevheri, gerçekte, bütün “imanın” üzerine kurulduğu epistemolojik temeldir. P ap aII John P aulun sözleriyle: “Kendini bildiren Tanrı, m utlak aşkınlığımn otoritesiyle, vahiyle bildirdiklerinin güvenir­ liğinin de kaynağıdır.”14 Bunun, söz konusu metinlerin gerçekten Tanrı tarafından mı yazıldığı (ya da ilham edildiği) ve bunun neye dayanarak bilindiği sorusundan kaçınmak olduğunu söylemeye gerek yok. “im an” aslında aklın reddedilmesi değildir15; sadece yanbş sebeplerin tembel bir 14 II. John Paul (1998, 13. paragraf). Baş piskopos, şunları söyleyerek devam eder: “îm an ile, erkekler ve kadınlar, ilahi şahitliğe rtza gösterirler. Bu.Tanrı'nın kendisi, hakikatin teminatçısı olduğu için,vahiyle bildirilenin hakikati tamamen ve bütünüyle kabul ettikleri, anlamına gelir.” 15 Aslında Papa XIL Pius, ünlü H um ani Generis genelgesinde (1950) şunları vurgular: Kilisenin, insan aklına ne kadar çok değer verdiği iyi bilinir; çünkü tek ve biricik olan Tanrının varlığını kesin olarak ispatlamak ve ilahi işaretlere bakarak Hıristiyan inancının temellerini her türlü şüphenin ötesinde kanıtlamak, aklın görevidir ... Fakat şefkatli bir şekilde şunu kabul eder: insan zekası, Katolik inancının güvenilirliği hakkında bir yargıya varırken, bazen zorluk­ larla karşılaşıyor; bu durum, Tanrı’mn gönderdiği pek çok mükemmel dış işaret, Hıristi­

DÎN, POLİTİKA VE HAYATTA KALMAK

425

şekilde kabul edilmesidir— Harris bunu, “gerekçeli bönlük” olarak ta­ nımlar (s. 65).16 Elbette bütün dinler, aynı şekilde yanlış sebeplere dayanmaz; çünkü bazı dinler, diğerlerinden daha az şüpheli iddialar öne sürer. Örneğin, li­ beral Protestanlar bugünlerde evrimi ve bilimsel evrenbilimin bulgularım kabul ediyorlar; Kutsal kitabı gerçek anlamıyla okumaktan yüz yıl önce vazgeçmişlerdi17. Aynca büyük Protestan ilahiyat okulları, tarihsel-eleştirel yöntemlerin Kutsal Kitaba uygulanmasını öğretiyor. Fakat bu tarz tarihsel çalışmaların aşikar sonuçlanm kabul ediyorsak (yani, İncil, 2000 yıl ön­ ce Filistinde yaşamış ve diğer hepimiz gibi bir insan olan karizmatik bir peygamber hakkında yazılmış gerçeğin ve kurgunun bir karışımıdır18), H ı­ ristiyanlığın olgusal doktrinlerine ne kalır? Aynca bütün bunlara rağmen, İsa nın gerçekten T anrının oğlu olduğunda ısrar eden birine, şu soruyu sormak kaçınılmazdır: Bu in an a hangi kanıtlara dayandırıyorsun?

yan dininin ilahi kaynağını tek başına aklın ışığında kesin olarak kanıtlamaya yetiyorken yaşanıyor, 16 Teolojik ört bas etmenin paradigmatik bir örneği, Anglikan teolog Alister McGrath’ın “inanç" tanımında verilir; bunun, "bütün Hıristiyan yazarların karakteristik özelliği" oldu­ ğunu söyler: [İman], insanın bütün doğasını etkiler. Aklın, yeterli kanıta ikna olmasıyla başlar, kalbin ve duyguların, ikna olunana güvenmesiyle devam eder ve iradenin de rıza göstermesiyle taçlanır; bu sayede, ikna olma ve güven bir arada ifade edilir. (McGrath 2005, s. 86, Griffıth-Thomas 1930, s. xviii) Shermer (2005, s. 206)’ın da doğru bir şekilde gözlemlediği gibi, bu tanımların hemen hemen hepsi," inancın psikolojisini tarif eder. Bir bilimciyi [ya da bir epistemoloğu] il­ gilendiren tek ifade, ‘yeterli kanıt’ve şu soruyu beraberinde getirir: ‘Var mı?w N e yazık ki McGrath, bu tamamen açık soruyu, 200 sayfalık kitabının hiçbir yerinde ele almaz. Daha da kötüsü, McGrath ne yardan ne serden vazgeçiyor: Tartışmadaki amaçlarına uygun düştüğünde, kendi tanımıyla düpedüz çelişerek "inanç" kelimesinin günlük anlamına baş­ vuruyor: Tanrı’nın varlığıyla ilgili felsefi tartışmanın yavaşlayarak durduğu giderek daha çok fark ediliyor. Bu mesele, rasyonel kanıtların ötesine uzanır ve sonuçta bir inanç meselesidir (yeterli kanıtların yokluğunda varılan bir yargı anlamında). (McGrath 2004, s. 179) 17 Papa XII. Pius’un, 1950’deki ünlü H um ant Generis genelgesinden bu yana Katolikler de evrimi kabul ediyorlar— pek çok uyarıyla da olsa (36. ve 37. paragraflarına bakınız). 18 2000 yıl önce Filistin’d e, Incil’de anlatılan hikayeyle uyan bir (ve sadece bir) peygamberin yaşadığı, en azından mucizevi olmayan yönlerinin kaba detaylarıyla, tarihsel kanıtlarla sağ­ lam bir şekilde doğrulanıp doğrulanmadığı sorusunu, tartışma gereği bir yana bırakıyorum.

ŞAKANIN ARDINDAN

426

Harris, din ve diğer bilgi türleri arasındaki karşıtlığa ışık tutm ak için, şu düşünce deneyini önerir: Diyelim ki on dördüncü yüzyıldan iyi eğitilmiş bir Hıristiyan ı canlandırıp geri getirebiliyoruz. Bu adamın, inanç meseleleri dışında tam bir kara cahil oldu­ ğu ortaya çıkardı. Coğrafya, astronomi ve tıp hakkındaki görüşleri, bir çocuğu bile sıkardı; ancak Tann hakkında aşağı yukarı bilinebilecek her şeyi bilirdi. Dünyanın, evrenin merkezi olduğuna ya da trepanasyonun (kötü ruhların kaçmasını sağlamak için kafatasında delik açma işlemi) mantıklı bir cerrahi operasyon olduğuna inandığı için aptal yerine konsa da, dini görüşleri hâlâ eleştirilemeyecek kadar kusursuz olurdu. Bunu iki açıklaması vardır: Ya biz, bin yıl önce dini anlayışımızı mükemmelleştirdik — diğer bütün alanlardaki bilgimiz çaresizce eksik kalmışken — ya da din, salt dogmanın devam ettiril­ mesi olarak, ilerlemeyi kabul etmeyen bir söylem alanıdır, (ss. 21-22)

Harris, şöyle devam eder: D in, gerçek bir anlayış ve insan gereksinimi alanına işaret ediyorsa, ilerlemeye eğilimli olmalıdır .. .Şu anda doğru olan her şey, şu anda keşfedilebilirolmalı­ dır ve geri kalanımızın dünyayla ilgili bilgilerine doğrudan hakaret etmeyen ifadelerle açıklanabilir olmalıdır. Bu çerçevede, bütün bir din projesi, tama­ men geriye doğru yönelmiş görünmektedir, (s. 22)19

ve şu sonuca varır: Krallar ve başkanlardan sonra, kitaplarımızın hiçbirinin evrenin Yaratıcısı tarafından yazddığma dair kanıtımız olmadığım kabul etmenin zamanı gel­ di. InciTin, Dünya’nın düz olduğuna inanan ve el arabasını, gelişen teknolo­ jinin nefes kesen bir örneği olarak görecek olan, kumda yaytimış erkekler ve kadınlar tarafından yazıldığı kesin görünüyor. Dünya görüşümüzün temeli 19

Kuşkusuz liberal Hıristiyanlar ve Yahudiler, dinin yüzyıllar içinde ilerleme kaydettiğini sa­ vunacaklardır; dinin, yaratılış hikayesini anlatan Tekviriin gerçek anlamıyla okunması gibi inançları terk ettiğini ve bunların yerine Incil'in daha metaforik bir şekilde yorumlanma­ sını getirdiğini söyleyeceklerdir. Fakat burada kilit önemde olan soru, bu dinlerin buğun inandığı olgusal doktrinlerin (tabii hala varsa), kanıtlarla desteklenip desteklenmediğidir.

DÎN, POLİTİKA VE HAYATTA KALMAK

427

olarak böyle bir belgeye dayanmak ... insan aklının» laik politikalarla ve bi­ limsel kültürle yeni yeni kendi üzerine kazıdığı iki bin yıllık medeniyetin getirdiği kavrayışları inkâr etmek olur. (s. 45)

Peki, Yahudilik, Hıristiyanlık ve İslam'ın etik doktrinleri için durum nedir? Herkes, bize komşumuzu (komşumuzun karısını olmasa da) sev­ memizi emreden Tevrat metnini bilir; fakat Yehova'nın daha kesin olan emirlerinden bazları, modern Hıristiyanlar ve Yahudiler tarafından daha az bilinir; onlar, çoğu kez "Kutsal Kitabı tamamen okumazlar ve do­ layısıyla, İbrahim'in Tanrısı'nm, dini sapkınlığın ortadan silinmesini ne kadar güçlü bir şekilde istediği hakkında bir fikirleri yoktur. Tevrat'ın beşinci kitabı, oğlunuzun ve kızınızın, Krishnaya tapınmayı teşvik eden bir yoga dersinden dönmesi konusunda, çok net bir fikre sahiptir” (ss. 17-18): Eğer erkek kardeşin, babanın yahut annenin oğlu, yahut kendi oğlun ve kı­ zın, yahut sarıldığın eşin, yahut en yakın arkadaşın “Gidip başka tanrılara kulluk edelim”, diyerek seni gizlice ayartmaya çalışırsa; senin bilmediğin ve atalarının bilmediği tanrılara, uzakta ya da yakında, dünyanın herhangi bir yerinde etrafındaki insanların tanrılarına; o zaman buna razı olmayacaksın, onu dinlemeyeceksin; ona acımayacaksın; onu korumayacak ve günahım gizlemeyeceksin. Onu öldüreceksin; ellerin, ona ölüm getirecek ilk yumru­ ğu vuracak ve diğerlerinin eli, seninkinin peşinden gelecek. Onu taşlayacak, öldüreceksin. Çünkü o, seni kendi Tanrı’ndan, Yehovadan ayırmaya kalktı. (Tesniye 13:7-11)20

İslam'da da dinden dönm enin cezası aynı şekilde ölümdür (bu konu­ da daha sonra yazacağım). Harris, şu gözlemde bulunur:

20 Puta tapınmaya karşılık ölüm cezası,Tesniye 17:2-13'tc de tekrarlanır, burada ölüm cezası, en az iki şahidin varlığı koşuluna bağlıdır. Diğer yandan, bir rahip ya da yargıç tarafından emredilen infaza katılmayı reddeden herkes de ölüme mahkum edilir. Bununla yakından ilgili bir emir, Levililer 2 4 : 16'da yer alır: Ve Yehova’nın ismine küfreden mudaka öldürülecektir; bütün cemaat onu taşlayacaktır ve yabana olsun, yerli olsun her kim İsme küfrederse, öldürülecektir.

428

ŞAKANIN ARDINDAN

Çocukların dini sapkınlık nedeniyle taşlanmasının ülkemizde modası geç­ mişken, ılımlı bir Hıristiyan ın ya da Yahudi’nin, bu tarz metinleri “sembo­ lik” bir şekilde okumayı savunduğunu duymazsınız. (Aslında, insan, Tesniye 13.1’de, bizzat Tanrı tarafından açık bir şekilde engellenmiş görünüyor: “Size her neyi emrediyorsam, ona uyacak ve onu gözeteceksiniz; ona bir şey ekle­ meyecek, bilmeden hiçbir şey konuşmayacaksınız.) Yukarıdaki metin, Kutsal Kitabın herhangi bir metni kadar standarttır ve İyi Kitap, ancak bu barbar­ lıklar görmezden gelinerek modern dünyadaki hayatla uzlaştırılabilir. (s. 18)

Harris, kurnazca şunu ekler: Burada kuşkusuz anlaşılması zor bir hakikat ekonomisi vardır: Ne zaman çok sayıda insan ıvır zıvır üretmeyi bıraksa ve müşterilerini ve alacaklılarını öldürmeye başlasa, toplumlar çok daha az üretici görünürler, (s. 17)

Harris, sonuç olarak şunu söyler: dinde “ılımlılık” ... ilahi yasanın belgesinin, kabul edilmemiş bir şekilde ih­ mal edilmesidir. . .. laik bilginin ve Kutsal Kitap konusunda cehaletin ürünü­ dür ... Metinlerin söylediği şekilde yaşamakta başarısız olan ve bunu yapan­ ların mantıksızlığına hoşgörüyle yaklaşan ılımlı dindarlar, inanca ve akla eşit ölçüde ihanet ederler, (ss. 18,21)

Kuşkusuz, pek çok dinin kutsal kitapları, Tesniye’yle aynı ölçüde bar­ bar değildir; birden fazla yazarı olan metinlere21 uygun bir şekilde, ulu ve bayağının, övgüye değer ve tiksindiricinin bir karışımıdır. Dahası, etik emirleri, çoğu kez muğlak biçimde eliptik dille ifade edilir (henüz gör­ düğümüz gibi, her zaman olmasa da). Dolayısıyla inananlar, hoşlarına giden her ifade için kutsal m etni eşeleyerek destek bulabilirler. Sofu H ı21

Kuran buna istisnadır; görünürde, tümüyle, tek bir kişi, Muhammed tarafından yazılmış­ tır (bunu takip eden yüzyılda, pek çok el tarafından düzenlese de). Fakat, bu kitapta bile, Mekke’den Medine'ye göçün öncesinde ve sonrasında yazılan ayetler arasında bariz çelişki­ ler vardır— bu durum, Kuran alimlerinin, daha sonraki ayetlerin, öncekileri “geçersiz kıldı­ ğı” doktrinini geliştirmelerine neden olmuştur, bkz. örn, Coulson (1964, ss. 90-91); Hallaq (1997, ss. 68-74 ve 189-190; 2005, ss. 66-67 ve 136-138) ve özellikle Burton (1990,2006).

DİN; POLİTİKA VE HAYATTA KALMAK

429

ristiyanlar arasında, ölüm cezasının hem en tutkulu destekçilerini hem de en tutkulu muhaliflerini bulabilmemiz şaşırtıcı mı? D inin etik sonuçlarıyla ilgili tartışmalardan Kutsal kitaptaki “iyi” ve “kötü” metinleri saymaya odaklananlar (hem dini savunanlar hem de ona karşı olanlar tarafından oynanan bir oyun), bu sebepten dolayı konunun özünü anlayamıyorlar. D aha iyi bir yaklaşım ise, tarihin deneysel kanıt­ larına danışmaktır. Fakat o zaman bile, din için (iyi sonuçlan kötülerle tartarak) bir bilanço oluşturma girişimlerinin, kapitalizm ya da kom ü­ nizm için bir bilanço oluşturmak kadar boş olduğu ortaya çıkar. Harris, Engizisyon ve cadı avı hakkında yararlı bir genel açıklama ile H ıristi­ yanlık ve Yahudi düşmanlığının dini kaynaklarının kısa bir özetini sunar. Diğer yandan Hıristiyanlığı savunanlar, Bartolomé de las Casas, M artin Luther King ya da kurtuluş teolojisinden alıntılar yaparak sert cevaplar verebilirler. Harris ayrıca, dinin büyük bir rol oynadığı ve aslında Mson on yılda, abartısız milyonlarca ölümün bariz nedeni olduğu” (s. 26) süregiden çatışmaların uzun bir listesini alıntılar. Ben şahsi olarak, dinin insan­ lığa olan net etkisinin olumsuz olduğu konusunda H arrise katılıyorum; ancak bu m uhtemelen kısır bir tartışmadır.22 Harris aslında, bütün dinlerin dünyaya negatif bir net etkisi olduğu­ nu iddia etmiyor. Bir yerde, şakayla karışık şu yorumu yapar: “Jainizmin bütün dünyada önlenemez biçimde yayılması, durumumuzu inanılmaz ölçüde iyileştirirdi; “daha çok ekinimizi zararlı böceklere kaptıracak” ol­ sak da; çünkü “iman eden Jainler, genelde, böcekler de dahil hiçbir şeyi öldürmeyecekler” (s. 148) Kitabının ilerleyen sayfalarında, bilinçlilik ve mutlulukla ilgili Budist öğretileri över ve bunların “rasyonel tartışmaya elverişli” ve “deneysel” doktrinler olduğunda ısrar eder (s. 221). Harris (haklı) öfkesini, deneysel kanıtların yokluğunda radikal iddialarda bu­ 22

Kısır bir tartışma olmasından da kötü olan, dini eleştirenler için tehlikeli bir tuzak olması­ dır. Dini savunanlar, gerçekte, dinin dünya üzerindeki etik sonuçlan alanında tartışmaktan ziyadesiyle mutlu olurlar; çünkü bu onları, hoş olmayan, doktrinlerinin iç değerini savun­ ma işinden kurtarır (tabii ki mantıksal olarak değil, tartışma gereği). Oxford Üniversitesi Tarihsel Teoloji Profesörünün sergilediği bu tarz kaçışlara muazzam Örnekler için bkz. McGrath (2004,2005).

430

ŞAKANIN ARDINDAN

lunan ve hatta temel doktrinlerini, kanıt sınamasına tabi tutmaya dudak büken dinlere saklar.23 Harris aynı zamanda (gönülsüzce de olsa) laik doktrinlerin büyük kötülüklere yol açabileceğini kabul ediyor; bu doktrinlerin yakın zam an­ daki en bariz örnekleri, Nazizm, Komünizm; çeşitli tehlikeli milliyet­ çilikler ve hemen hemen faşist ideolojilerdir. Bu çeşitli doktrinleri dine bağlayan tel, şüpheye (ve dolayısıyla uygunsuz kanıta) olan alerjidir; bu, gerçekten inançlı olan herkese aşılanır. Fakat laik ideolojiler, dinlerden pek çok açıdan da ayrılırlar ve Harris bu soruya pek özenli davranmaz. Ele alınması gereken son mesele ise, dini doktrinin olgusal ve etik yönleri arasındaki ilişkidir. Pek çok dinin olgusal iddialarının saçmalığını fark eden ancak yine de kültürümüzde dine bir yer açmak isteyen ba­ zı m odern entellektüeller, bilim ve dinin anlaşmazlığa düşmek zorunda olmadığını çünkü ikisinin farklı görev alanları olduğunu savunur. Ö rne­ ğin, Stephen Jay G ould (1999) un ünlü savı, bilim ve dinin “çakışmayan 23

Fek sayılmaz: Johann Harı (2005), Harris’i, Budizmi ve diğer Doğu dinlerini oltadan kur­ tardığı için (bence haklı olarak) eleştiriyor. "Buda, Harris’in alay ettiği Hıristiyanlık kadar saçma fikirleri [reenkarnasyon gibi] satmadı mı? ... Batıdaki kuzenlerini olduğu kadar Doğu dinlerini de Örten batıl inanç ve mantıksızlık katmanlarının eleştirisi nerede?” Har­ ris aslında, daha sonra yayımlanan bir makalede şu sonuca vardı: “Budizm’d e öyle inanıl­ maz fikirler vardır ki karşılaştırıldığında, bakireden doğma dogmasını mümkün kılarlar”; “Buda’nın bilgeliği”ni övdü ama "Budizm dinini” kötüledi (Harris 2006, ss. 74,73). Harris’in "spiritüellik’ve "gizemcilik” ile ilgili iddiaları da aynı şekilde karışıktır (ikna edici eleştiriler için bakınız Hari 2005, Flynn 2005 ve özellikle Nanda 2005). Örneğin, Harris, sipiritüel ve mistik deneyimlerin, "dünyayla ilgili hakiki olguları ortaya çıkardığım”ve “bizler ile evrenin geri kalanı arasında, bireyselliğin sıradan sınırlarının iddia ettiğinden daha derin bir bağı ortaya çıkardığını” söyler (s. 40). Gerçek anlamıyla ele alırsak, bu sözler, feci şekilde, "kendini bilerek dünyayı bilebilirsin” şeklindeki Veda/Yoga düşüncesini anımsatır (8. bölüme bakınız)— bu düşünce, Nanda (2005)’nm da işaret ettiği gibi, "mistiklerin kendi zihinlerinde gördüğü şeyin, zihinleri dışındaki dünyada gerçekten ontolojik bir göndergesi vardır” varsayımı üzerine kuruludur. Fakat bu tarz bir varsayım için kanıt nerede? Yazık; şimdi görülüyor ki Harris, bu cümlenin kastettiğinden daha azını iddia etmişti. Har­ ris, benim sorgulamalarıma yanıt olarak, şimdi (özel görüşme, 22 Mart 2007),"spiritücl ve mistik deneyimlerin, "evrenin doğası hakkında değil, zihnimizin doğası hakkında” hakiki olguları ortaya çıkardığı yönündeki inancını vurguluyor. Şunları ekliyor: dünyaya fazlasıyla nüfuz edebilmemizin ve ondan tamamen ayrılmaz oluşumuzun dene­ yimi, kendimizi, deri kapsüllü bir ego olarak deneyimlememizden daha doğrudur. Fakat doğayla (ya da başka bir şeyle) bir olmanın spiritüel deneyimlerinin, fizik, biyoloji, vb. hakkında iddialar öne sürmemize izin verdiğini söylemiyorum, vs.

DİN, POLİTİKA VE HAYATTA KALMAK

431

otoriteler” olarak anlaşılması gerektiğidir: Bilim olgularla, din ise etik ve anlam sorularıyla ilgilenir. Fakat bu tutum, iki sebepten dolayı savunu­ lamaz. Birincisi, G ould’un, bütün olgusal iddialarından vazgeçmelerini söyleyen diktasım hoş karşılamayacak olan inananlar çoğunluğu için bu bir lanettir. (Ayrıca, iddiaları doğru ise, neden vazgeçsinler ki?) Bu du­ rum, sadece köktenciler için değil, ciddi şekilde dindar olan herkes için bir sorun teşkil eder; sonuçta, Hıristiyanlığın en yumuşatılmış hali bile, bazı temellere dayanmak zorunda; Tanrı dünyayı yarattı, Isa O n u n oğ­ ludur, Incil O ’nun vahiy almış sözüdür (bunun bazen metaforik olarak yorumlanması gerekse de)— diğer türlü, kendine Hıristiyan dem enin ne anlamı olabilir ki? ikinci olarak, din,bütün olgusal iddialarından vazgeçseydi, o zaman etik yargıları hangi temel üzerine kurulu olurdu?24 Şu ya da bu vahiyde bulunan öğretilerin üzerine mi? Peki, bir vahiy yeri­ ne başka bir vahiyi hangi temele dayanarak seçmeliyiz— gerekçemiz onun, Tanrının “gerçek” sözünü ifade etmesi değilse? (ikinci ifade, bizi doğrudan ontolojik meselelere götürür.... Dahası, dini ahlaki sistemler, Kutsal Kitabın gerçek anlamıyla yorumlanmamasında yaşanana benzer bir güçlükle karşı­ laşır: Bugünlerde hiçbir inanan, Incil’de geçen bütün etik emirleri kelimesi kelimesine uygulamak istemiyor. Peki hangilerini uygulayıp hangilerini uy­ gulamayacağımızı, vahiyden bağımsız olan ahlaki fikirleri kullanarak bulma­ yacaksak, nasıl bulacağız? Bunun yanında, vahyin, kendisi dışındaki kriter­ lerle değerlendirilmesi gerekiyorsa, o zaman vahiy ne işe yarıyor? (Bricmont 1999, çeviri benim tarafımdan yapılmıştır)

Buraya kadar, Yahudiliğin ve Hıristiyanlığın temelini oluşturan olgusal, etik ve epistemolojik iddiaların iç değerlerine odaklandık (kısa olm a­ sı için, değerlendirmeyi bu iki örnekle sınırlı tuttum ) ve bu dinlerin, (en hafif deyimiyle) zayıf mantıksal ve deneysel zemin üzerine kurulu olduğunu gördük. Fakat bu tarz norm atif analizler, çok önemli olan tanımlayıcı bir soruyu açıklamaz: D ini inancın altında yatan psikolo­ 24 Daha açık olmak gerekirse: D in, etik ifadeleri, salt laik zeminde doğrulanabilenlerin (örn, insanın evrensel ahlaki sezgileri) ötesinde,, hangi zeminde temize çıkarabilirdi?

432

ŞAKANIN ARDINDAN

jik m ekanizmalar ve onu geliştiren ya da engelleyen toplumsal şartlar nelerdir? Sinirbilimle ilgili bilgisi olan biri olarak Harris’in bu konuya pek de­ ğinmemesi ilginçtir. Özellikle, insanların doğal fenomenleri açıklamak için doğaüstü aracıları davet etmeye olan, neredeyse evrensel eğilimini açıklamaya çalışan antropologların ve bilişsel psikologların yakın zaman­ da yaptığı çalışmalardan bahsetmez.25 Kısacası (aslında fa zla kısa), ana fikir şudur: D aha gelişmiş primatların beyninin evriminde kilit önemde­ ki bir aşama, “zihin teorisi” modülünün gelişmesiydi; böylece bireyler, di­ ğer bireylerin eylemlerinin, kendilerininkine benzer inançlar ve niyetler tarafından yönetildiğini düşünebilme yetisini kazandılar. Bunun yanında gözlemlenen davranışların açıklamaları olarak bu inançlar ve niyetlerle ilgili tahminler yürütme yetisini de kazandılar.26 Bir kez diğer insanları, onların eylemlerine karar veren görünmez düşüncelere sahip varlıklar olarak düşününce, aynı şekilde görünm ez düşünceler ve arzular taşıyan ve bunlara dayanarak harekete geçebilen görünm ez aracılar — atalar, ruhlar, tanrılar, azizler — hayal etm ek kolaydır. Kısacası din, zaten insan aklında yerini almış olan bilişsel mekanizmanın sırtında ilerler. Doğal seçilimin, insan beynini, Buzul Çağı’ndaki atalarımızın ha­ yatta kalması ve üremesi ile ilgili olan alanlarda doğru algılama ve akıl yürütme yönünde eğilimlerle donattığı unutulmamalıdır. Fakat evren­ bilimde doğru algılama ve düşünmeye yönelten seçici bir baskı yoktu ve hatta buna karşı bir seçici baskı olmuş olabilir (bu ilk bakışta mantıksız gibi gelse de). Ö rneğin Geoffrey Miller, Sevişen Beyin kitabında, insan­ ların yaratıcı fakat gerçekler bakımından doğru olmayan ideolojilere (din gibi) olan eğiliminin, kısmen de olsa cinsel seçilimden kaynakla­ nabileceği şeklinde (detaylarda yetersiz olsa da) ilginç bir iddia ortaya atar.27 Bu öngörü doğru çıksa da çıkmasa da, insan aklı, kanıtın rasyonel bir şekilde değerlendirilmesi açısından kusurlu bir şekilde tasarlanmış­ tır; günlük hayatın işlerinden ne kadar uzaklaşırsak, bu yetersizlikler o 25 bkz. örn, Boyer (2001) ve Atran (2002). 26 Mükemmel bir giriş için bkz. örn, M ithen (1996) 27 bkz. Miller (2000, ss. 262-265, 4220-425). Bu konu üzerine çok ilginç tartışmalar için Helena Cronin’e teşekkür ederim.

DÎN, POLİTİKA VE HAYATTA KALMAK

433

kadar belirginleşir. Rasyonel bir bakış açısını korumak, hayal ürününe ve gerçekte olmayan örüntülerin algılanmasına dayak, amaçsal ve insan merkezli düşünme biçimine karşı, olasılık, bağıntı ve nedensellikle ilgili yanlış hükümlere dikkat ederek, en beğendiğimiz teorilerin çürütülmesinin değil onaylanmasının peşinde olma eğilimiyle, devamlı entellektüel ve duygusal bir mücadele içinde olmayı gerektirir. Fakat bütün bunlar yine de modern dünyadaki inananların, akıllarım bölümlere ayrılmış bir şekilde muhafaza etmeyi nasıl başardıklarını açık­ lamaz. Harris şuna işaret eder: İnananların, dünyevi işlerinde tıpkı laik komşuları gibi — az çok rasyonel bir şekilde — davranması beklenir. Önemli kararlar alırken, inanmayan biri ka­ dar kanıtlara ve onların doğruluğunun ispatlanmasına dikkate etme eğilimi gösterirler.... Sofu bir Hıristiyan’a, karısının onu aldattığını ya da yoğurdun donunca insanı görünmez kılabildiğini söyleyin; büyük olasılıkla, diğer her­ kes kadar çok kanıt isteyecektir ve bunu sağlayabildiğiniz ölçüde ikna ola­ caktır. Ona, yatağının başucunda tuttuğu kitabın, görünmez bir tanrısal var­ lık tarafından yazıldığını; evren hakkında öne sürdüğü olağanüstü iddiaların her birine inanmazsa, bu varlığın onu sonsuza dek ateşle cezalandıracağını söyleyin; hiçbir kanıt istemez gibi görünür, (ss. 68-69,19)

Harris (ss. 64-67) bu paradoksla ilgili birkaç açılım sunar ancak ikna edici bir açıklama getirmez. Ne yazık ki ben de bir açıklama getiremi­ yorum.28 Tarihçilere ve sosyologlara düşen önemli bir görev, bana öyle geli­ yor ki bir yanda batıl inançların, diğer yanda da rasyonel düşüncenin 28 Açıklamanın bir kısmı, ironik bir şekilde, Papa II. John Paul tarafından sağlanır. Fides et Ratio (1998,27. paragraf) genelgesinde şunları ileri sürer: insanlar, bütün arayışlarına bir anlam ve yanıt verebilecek bir mutlak ararlar .. .[K]endinden başka hiçbir yere gönderme yapmayan ve bütün bu sorgulamalara bir son verecek nihai bir açıklama peşine düşerler. Varsayımlar etkileyicidir ancak tatmin etmezler. Kabul etsek de etmesek de, herkes için, kişisel varlığın, nihai olarak kabul edilen bir hakikate, daha fazla şüpheye yere vermeyen kesinlikte bir hakikate demir atması gereken bir an vardır. Bu, insan psikolojisinin (bir yönünün) gerçekten doğru bir tanımlamasıysa, insanın totali­ ter dogmacılığın her türüne (hem laik hem de dini olanlara) olan yatkınlığını açıklamaya yardımcı olabilir.

434

ŞAKANIN ARDINDAN

büyümesini sağlayan toplumsal, politik ve ekonomik koşullan aydınlat­ maktır.29 M aalesef H arrism din ve toplumsal güçler arasındaki ilişkiyi kavramsallaştırması, üzücü bir şekilde yetersiz kalır. Harris elbette, son birkaç yüzyılda, Batıdaki dindar insanların çoğunluğunun, inançlarında ve uygulamalarında daha “ılımlı” ve dolayısıyla daha az mantıksız hale geldiğini kabul eder; fakat bu evrime yol açan tarihi süreci detaylarıy­ la incelemez. Ayrıca, çok daha kısa zaman ölçeklerinde — yüzyıllardan ziyade on yıllar — insanların dindarlığının derecesinin, toplumsal, eko­ nomik ve politik koşullara göre azalabileceği ya da artabileceği gerçeğini gözden kaçırır. D in bazen, ilk başta, laik sorunlar için bir temsilci işlevi görebilir — özellikle de Komünizm altındaki Polonya ya da Şah yöne­ timindeki Iran gibi, kilisenin, tamam en baskı altına ve devlet kontrolü altına alınmamış birkaç sivil toplum kurum undan biri olduğu yerlerde, insanların siyasi işbirliği için seçim yapabildiği başka yerlerde ise, bazı insanlar, dini partileri öncelikle tamamen meşru laik sebepler için be­ nimseyebilirler; örneğin, aktivistlerinin fedakarlığı ve sponsor oldukları kapsamlı toplumsal refah programları için. Fakat zaman içinde, bazı in­ sanlar, dinden ilham alan kolektif mücadelelere katılımları sonucunda, dinleriyle daha güçlü bir şekilde özdeşleşebilirler ve gerçekten daha sofu hale gelebilirler. Dikkatle incelenmesi gereken, işte bu süreçtir. Harris, Filistinliler arasında radikal İslamcı yeniden dirilmenin, daha önceden var olan İslami inançlar olmaksızın bugün imkânsız olacağım söylemek­ te elbette haklıdır. Fakat İsrail işgaliyle ilgili çaresizliğin, P L O gibi laik milliyetçi grupların yetersizliği ve yozlaşmışlığıyla birlikte önemli bir rol oynadığından şüphe edebilir mi? Bu bizi, kimsenin hakkında konuşmak istemediği aşikar soruna getiriyor: İslam. İlk tahminde, İslam, diğer dinlerden daha iyi ya da daha kötü değil­ dir. Olgusal doktrinleri, Yahudiliğin ya da Hıristiyanlığın doktrinlerinden 29 N e yazık ki çoğu sosyolog ve antropolog, bu tarz soruları kendiliğinden yasak kabul eden yöntembilimselgörtcilige bağlıdır. Yontembilimsel göreciliğin bir eleştirisi için bkz. Bricmont veSokal (2001,2004).

DİN, POLİTİKA VE HAYATTA KALMAK

435

daha çılgın değildir — hatta, aralarında yakın benzerlik vardır — ve etik doktrinleri, övgüye değer ve barbarca olanın benzer bir karışımıdır. Harris, şunu eklemekte ısrar eder: Evet ama İslam'ın doktrinleri, diğer tektanrılı dinlerin doktrinlerinden biraz daha kötüdür. Harris, bu iddiayı desteklemek için, inanmayanların, sonsuz cehenneme ya da daha kötüsü* ne mahkûm edileceğini söyleyen (kendisinin yazdığı neşeli girişle birlikte) beş sayfa uzunluğunda usandırıcı bir Kuran ayederi derlemesi sunar (ss. 117*123); fakat bu sunum, bir sonuca varmaz çünkü bu tarz mesajların Kurandaki ve İncildeki sıklığının nicel bir karşılaştırmasını yapmaz.30 D aha da önemlisi, Harris İslam'ın tıpkı Hıristiyanlık gibi (ama Yahu­ dilik gibi değil), bir zorlama dini olduğunu ve insanlığın evrensel inan­ cı olma iddialarının bulunduğunu; ancak, İsa sadece bir peygamberken, M uham m ed'in, bir peygamber ve bir devlet adamı-asker olduğunu söy­ ler. Aslında, İslam'ın ilk zamanlarının tarihi, fetihlerle, sıra dışı bir hızla genişlemenin damgasını taşır: O n yıl içinde (M.S. 622-632), M uham med, Arap yarımadasının çoğunluğunu, kendi yönetimi altında birleş­ tirmekte başarılı oldu. Yüz yıl içinde halefleri, insanlığın o güne kadar gördüğü en büyük imparatorluğu kurdular; imparatorluk, Pireneler'den Himalayalar'a kadar uzanıyordu. Savaşta, bu emsali görülmemiş başarı, inananların (oldukça anlaşılır bir şekilde) Allah'ın, doğru inancın yolun­ dan gidenleri ödüllendirdiğine inanmasını sağladı.31 Harris bunun, sadece eski tarihten ibaret olmadığında ısrar eder: İslam, inkâr edilmeyecek bir şekilde fetih dinidir. ...Müslümanlar, insanın kendi günahkârlığına karşı başlattığı bir iç (ya da “daha büyük”) cihad ol­ duğunu ileri sürmekte gecikmezler; ancak hiçbir safsata, dış (ya da “daha küçük”) bir cihadın (kafirlere ve dinden dönenlere karşı savaşmak) bu inacın temel bir özeliği olduğu gerçeğini gizleyemez. (ss. 110-111) 30 31

Elbette, böyle bir nicel araştırmanın bile önemi azdır (daha önce tartıştığımız nedenlerden dolayı). Olumlu yaklaşan bir açıklama için bkz. Armstrong (2000, ss. 27-29). Aynı nokta, Lewis (2003, ss. 6 -8 ,1 0 ,2 0 ,2 6 -2 7 ) tarafından da vurgulanır. İslam imparatorluğunda, İslam di­ nine geçmenin, çoğu durumda gönüllü olarak gerçekleştiğinin altı çizilmelidir.

ŞAKANIN ARDINDAN

436

Bu iddiayı, İslami kutsal yazılardan {hadisler ya da Peygambere atfe­ dilen sözler ya da hareketler) alıntılar yaparak destekler: Öğleden evvel veya öğleden sonra bir kerecik Allah yolunda (savaşma) giri­ şimi, dünya ve içindeki her şeyden daha hayırlıdır. Bir gece bir gündüz sınırda savaşmak, bir ay oruç tutup dua etmekten ha­ yırlıdır.32

Buna şunları da ekleyebilirdi: İnsanlar, Allah'tan başka ilah olmadığına ve Hz. Muhammed'in onun elçisi olduğuna şahitlik edene kadar, [Allah'tan] onlarla savaşma emri aldım ...33

Harris, Bernard Lewis*in sözleriyle bitirir: “Varsayım şudur: Cihat, dünyadaki bütün insanlar M üslüman inancını benimseyene kadar ya da M üslüman hâkimiyetine boyun eğene kadar, sadece ateşkeslerle kesinti­ ye uğrayarak devam edecektir.34 Fakat dinlerin tarih içinde değişmeyen tek bir “hakikati” ve özü ol­ duğunu düşünmek ciddi olarak yanlıştır. H er din, rekabet halindeki dü­ şüncelerin ve değerlerin bir karışımıdır ve bu ilkelere verilecek göreceli vurgular, daima teolojik ve politik mücadelenin odak noktası haline gelir. H er dinin “doğası”, yer ve zamana göre değişir ve soyut teolojik m e­ selelerden olduğu kadar politik ve ekonomik faktörlerden de etkilenir. İsanın mesajı sevgi ve barış mesajı olabilir; ancak Hıristiyanlık en azın­

32

Harris, ss. 27-28, Lewis (2003, s. 32)’ten ve G üney Kaliforniya Üniversitesi Müslüman Öğrenci D em eği tarafında sağlanan bir hadis internet veritabanmdan (http://www. use. edu/dept/MSA/referencc/searchhadith.html) alıntılamıştır. 33 Sahih Bukhari, 2. kitap, numara 24. Bu hadis, çok az bir çeviri farkıyla an-Na’im (1986, s. 215)'de alıntılanır. 34 Lewis (2003, ss. 31-32), Harris tarafından alıntılanmıştır, s. 111. Benzer bir ifade (fakat da­ ha büyük bir tarihi farkla), Majid Khadduri (1955, ss. 51-137-, 1966, ss. 10-22,57-70; 1984, ss. 162-170)’nin eserinde de görülebilir; Khadduri, cibadt savunma savaşıyla sınırlayan ve böyle bir sınırlamayı reddeden İslam alimleri arasındaki tartışmanın izini sürer. Ayrıca, karşıt bir görüş için bkz. Jackson (2002)

DİN, POLİTİKA VE HAYATTA KALMAK

437

dan on birinci yüzyıldan on dokuzuncu yüzyıla kadar fetihlerle el ele giden Hıristiyanlaştırma peşinde koştu. Isa komşumuza saygı duymamız gerektiğini emretmiş olabilir; ancak bu, Engizisyona engel olmadı. So­ nuncusu ama en önemlisi, Bernard Lewis’in, İslam’ın özünün yayılmacı olduğunu iddia eden yorumu, Osama bin L adenin politikaları ve ideo­ lojisi için olduğu kadar, Amerikan İm paratorluğunun da politikaları ve ideolojisi için de geçerlidir. Hıristiyanlığın hâkim olduğu Batılda ise, dinin toplumdaki yeri, O rta Çağdan sonra aşamalı olarak fakat derinden evrildi. Beş yüz yıl boyunca laik politikalarla ve bilimle yüzleşmek, Kiliseyi, her ruh üzerinde totaliter kontrol kurma iddialarını — din özgürlüğünü ve daha genelde düşünce özgürlüğünü kabul ederek35 — ağır ağır fakat kesin bir şekilde terk etmeye ve gerçekle dair iddialarından çoğundan vazgeçmeye zorladı. Kilise bugün, bir zamanlar elinde olan politik gücün neredeyse tamamını ve kültürel otoritesinin büyük bir kısmını yitirmiş durumda. Bugün köktenciler bile, Dünya’mn Güneş etrafında döndüğünü kabul ediyor ve komşusunu din­ den saptığı için öldürmekte tereddüt ediyor. Bu, ilerlemedir. Fakat sorun şu ki İslam henüz iç kökenli bir Aydınlanmayla bu tarz bir yüzleşmeye maruz kalmadı. İslam dini altında rasyonel bilimin ve fel­ 35 Bu evrim elbette, farklı ülkelerde ve farklı dinlerde, farklı oranlarda gerçekleşti. Örneğin, Roma Katolik Kilisesi, 1864’te hala, “vicdan ve ibadet özgürlüğü, herkesin kişisel hakkıdır ve her adil toplumda, yasalarla ilan edilmeli ve korunmalıdır” ifadesi, “gerçeklerden sapan görüş” ve delilik”olarak mahkum ediliyordu (Pius IX 1864,3. paragraf)-1888 kadar geç bir tarihte de Papa, konuşma ve basın özgürlüğüyle ilgili olarak şunları söyledi: İnsanlar, doğru ve onurlu olan şeyleri Devletin her köşesine ölçülü bir şekilde özgürce yayma hakkına sahiptir, böylece mümkün olduğunca çok insan onlara sahip olabilir; fa­ kat, yalan söyleyen görüşler ki bunlardan daha kötü bir veba yoktur ve vicdanı ve ahlakı yozlaştıran kötülükler, idari makamlarca bilhassa bas tinim alıdır ki sinsice devletin sonu­ nu hazırlamasınlar. (Leo XIII 1888,23. paragraf) Papa cenapları, “vicdan özgürlüğünü”, Orvvell'ın lÇ S ^ ü ne yakışır bir şekilde tartışarak de­ vam etti: Bununla herkesin, istediği şekilde, Tann’ya tapınmayı ya da tapınmamayı tercih ede­ bileceği kastediliyorsa, bu görüş, zaten ileri sürülen argümanlarla çürütülmüştür. Fakat bu, D evlette yaşayan herkesin, bir görev bilinciyle ve her türlü engelden uzak bir şekilde Tanrı nın iradesinin peşinden gidebileceği ve O ’nun emirlerini uygulayabileceği anlamı­ na da gelebilir. İşte bu, gerçek özgürlüktür ... (Leo XIII 1888,30 paragraf)

438

ŞAKANIN ARDINDAN

sefenin filizlenmesi (M. S. dokuzuncu yüzyıldan on üçüncü yüzyıla kadar uzanan bir Altın Çağ), Batıda, aslında M üslüman alimlere çok şey borç­ lu olan Rönesans ivme kazanmaya başlamışken, Ortodoks teologlar tara­ fından durduruldu.36 Sonuç olarak bugün “ılımlı” Müslümanları radikal İslamcılardan ayıran çizgi, öncelikli olarak teolojik doktrinlerle ilgili de­ ğildir (itaat eden bütün Müslümanlar, Kuranın, tek bir gerçek T anrının gerçek ve yanılmaz sözü olduğunu iddia eder37); daha ziyade, toplumsal ve politik felsefe ve uygulamalarla ilgilidir. İslami kurallar, politikayı, hu­ kuku ve insan varlığını diğer yönlerini ne dereceye kadar yönetmelidir? D aha da önemlisi, hangi islami kurallar, diğerlerinden önce gelmelidir? Hangi yönetim biçimleri ve hangi toplumsal ve ekonomik politikalar, İslami öğretiler ve ideallerle en çok uyum içindedir? Bu sorular bugün M üslüman dünyasının her yerinde tartışılmaktadır,38 Tartışmak olan bir konu da düşünce özgürlüğüdür. Harris, tıpkı Tesniye’d e olduğu gibi İslam hukukunda (şeriat) da şunların olduğunu söyler: dünya hakkında (inanan temellerini sorgulayacak kadar) çok şey öğrenmenin cezası, ölümdür. Yirmi birinci yüzyıldaki bir Müslüman inananı kaybederse, ... İslam’ın olduğu her yerde, kurallara uygun olan karşılık, onu öldürmektir.... Dinden dönenleri öldürmenin adaleti, genel bir uygulama sorunu değilse bile genel bir kabul sorunudur, (ss. 115-116)39 36 bkz. örn, H oodbhoy (1991). 37 Örneğin, Sudanlı liberal Müslüman düşünür Abdullahi an-Na’im, din özgürlüğünü ve evrensel olarak kabul edilen diğer insan haklarını korumak için İslam hukukunda kap­ samlı bir reform yapma çağrısında bulundu; ancak şunları da ekledi: “Şeriatm bütün yön­ lerinin yeniden ifade edilmeye ve yorumlanmaya açık olduğunu düşünmüyorum. Kuran’ın Tanrı’nın son ve gerçek sözü olduğuna ve H z. Muhammed’in son peygamber olduğuna iman etmek, Müslüman olmanın temel koşulları olarak kalır.” (an-Na’im 1987, s. 17) Başka pek çok konuda anlaşmazlığa düşen iki yazarın bu noktada verdiği onay için bkz. Esposito (1999, ss. 5 ve 24) ve Lewis (2003, s. 131). 38 İslamcı politik düşünce ve uygulama yelpazesi üzerine mükemmel yorumlar için bkz. Es­ posito (1999) ve Fuller (2003) 39 Harris ayrıca, İngiliz folk şarkıcısı Cat Stevens’ın (şimdi Yusuf İslam), Ayctullah Humeyni’nin Salman Rüşdi’yü ölüme mahkum etmesini savunan ve insanın kanını don­ duran sözlerinden alıntı yapar (s. 252n25): İslami hukukta, dine küfretmeye verilen hüküm çok açıktır: Bu suçu işleyen kişi, öldürülmelidir. Tövbe, ancak belli koşullar altında kabul edilebilir.......Gerçek şu ki İngiltere’de

DİN, POLİTİKA VE HAYATTA KALMAK

439

Buraya kadar söylenenler pek tartışmak değildir.40 Fakat Harris şun­ ları ileri sürdüğünde, abartmış olur: Ayetullah Humeyni, Salman Rüşdi'nin kellesi için ödül koyduğunda, dün­ yada üzerinde tek bir mantıklı Müslüman ortaya çıkmadı. Pek çok Batılı, milyonlarca “ılımlı” Müslüman'ın neden Humeyni'nin fetvasını açıkça red­ detmediğini merak etti. (s. 116)

Aslında, M üslüman hukukçular fe tv a y ı, İslami hukukun, suçlunun kendisini savunmasın izin veren bir mahkeme gerektirdiği gerekçesiyle İslami hukukun uygulanması ve İslami yaşam şeklinin tam anlamıyla hayata geçirilme­ sinin yakın gelecekte gerçekleşme şansı çok düşüktür. Fakat bu, bizi durumu iyileştir­ mekten ve mümkün olan her yerde ve her zaman İslami bakış açısını anlatmaktan alı koymamalıdır. Bu her Müslüman'ın görevidir ve benim yaptığım da budur. Dürüst olmak gerekirse, Bay İslam, İngiliz Müslümanlarının, yasayı ele geçirmemeleri ve kendilerini “bu kafir kitabın yasaklanması" için bir kampanya yürütmeyle sınırlandırmaları gerektiğini vurguluyor. Yakın zamanda yazılmış bir özet için bkz. İslam (2003) 40 Şeriatın yazılı bir hukuk olmadığı ve Kuranın yorumlanmasına ve sünnete (Peygamberin gelenekleri) dayanarak geleneksel İslami hukuk bilimi üzerinde varılan bir uzlaşma oldu­ ğu vurgulanmalıdır. Şii hukukunun yanı sıra, dört temel Sünni Müslüman hukuku vardır (Hanefi, Maliki, Şafı ve Hanbali); bu yasal gelenekler, birbirinden pek çok detayla ayrılır. İslami hukuka genel girişler için bkz. Coulson (1964), Schacht (1964), Hallaq (1997) ve Ruthven (2006,4. bölüm). Dinden dönme konusunda, geleneksel İslami hukuk okulları, dinden dönmenin ölümle cezalandırabileceğinde hemfikirdir sadece, infazı hemen mi yürütmek gerektiği yoksa dinden dönene, içinde bulunduğu durumu düşünmesi ve yeniden değerlendirmesi için birkaç günlük bir ertele­ me verilmesi mi gerektiği gibi sorularda ayrılırlar ... Ayrıca, dinden dönen kadın ise, onu hemen mi öldürmek gerektiği yoksa tekrar imana dönene kadar sadece hapsetmek mi gerektiği konusunda da birbirlerinden ayrılırlar. (an-Na'im 1986, s. 211) Daha fazla detay için bkz. örn, Hamidullah (1953, ss. 171-174), Khadduri (1955, ss. 149152), Schact (1964, s. 187), Saeed ve Saeed (2004, ss. 51-56) ve özellikle Peters ve de Vries (1977). Bazı modern Müslüman alimleri (an-Na’im de dahil) , elbette, Kuran’ın ve sün­ netin geleneksel yorumlarına katılmıyorlar; İslam’ın, din özgürlüğü ile bağdaştığını, hatta bunu ilan ettiğini savunuyorlar. Aşağıda, 42. nottaki referanslara bakınız. Peters ve de Vries (1977, s. 25), klasik ve modern İslam hukukunda dinden dönme üzerine yaptıkları bilimsel analizlerde, şu sonuca varırlar: Dinden dönmenin idamla cezalandırılması, Müslüman toplumunun üst katmanlarında, Batıdan esinlenen ceza yasalarının uygulanmasıyla ve din özgürlüğü ilkesinin yayılma­ sıyla yürürlükten kalkınca, Müslüman düşünürler, dinden dönem ile ilgili doktrinleri yeniden düşünmek durumunda kaldı. Bazıları, İslam’da, dinden dönmenin, kişinin idam edilmesini gerektirmediği sonucuna vardır. Fakat, Müslümanların büyük bir çoğunluğu, hala, dinden dönenin bir hain olduğunu, öldürülmesi gerektiğini ya da en iyi durumda, toplumdan dışlanması gerektiğini düşünür.

440

ŞAKANIN ARDINDAN

(kabul edilmelidir ki bu çok sınırlandırılmış bir gerekçedir) eleştirdiler.41 Dahası, bazı liberal M üslüman düşünürler, dinden dönm enin ölümle cezalandırılmasını sorgulayacak kadar ileri gittiler ve bunun Kuran ın kendisinde değil, sadece hadislerde (Peygamberin sözlerinin ve hareket­ lerinin hikâyeleri; bazılarının gerçekliği şüphelidir) muğlak bir şekilde geçtiğini belirttiler. Bu cezanın, Kurandaki “dinde zorlama olmamalıdır” emriyle çeliştiğini savunurlar (2:256).42 Harris, bu abartmalara rağmen, Islami hukukun baskıcı yönüne dik­ kat çekerken sağlam bir zeminden konuşuyor. Bir kez daha şunu vurgu­ luyor: Hıristiyanlık ve Yahudilikte de aynı hoşgörüsüz uyan görülebilir; ancak on­ lar bunu yapmayalı birkaç yüzyıl oldu. Diğer yandan, dünyayı özgürce sorgu­ larken yanlış kapıyı açarsanız, biraderlerin, bundan dolayı ölmeniz gerektiği hükmünü vermesi, İslam için güncel bir gerçekliktir, (s. 116)

İronik bir şekilde, Amerika'nın Teröre Karşı Savaş'taki iki müttefıği (Pakistan ve Suudi Arabistan), dinden dönme ve/veya dine küfretme karşılığında idam cezası uygulayan yasalara sahip.43 41

bkz. örn, Appignanesi ve Maitland (1990, ss. 139-140 ve 91-94) ve Picatori (1990, ss. 782-784). Ayrıca, Arap ve Müslüman dünyasından Rüşdi’ye destek veren entellektüellerin yazdığı 90 cesur makalenin bir derlemesi için bkz. Abdallah vd. Diğer yandan bu entellek­ tüellerin çoğu, temelde laik yönelimdedirler. 42 bkz. örn, Rahman (1978), Khaddurt (1984, s. 238), an-Na'im (1986; 1990, ss. 109 ve 183185) ve Saeded ve Saeed (2004). Ayrıca bkz. Birkaç liberal Islami düşünürle ilgili ilginç bir tartışma için, Dalacoura (1998, ss, 58-63); liberal İslamcıların yazılarının olduğu kapsamlı bir kaynak kitap için, Kurzman (1998). İfade özgürlüğü ve diğer temel insan hakları üzeri­ ne liberal ve muhafazakar Müslümanların görüşleriyle ilgili kapsamlı bir tartışma için bkz. Bielefeldt (1995) ve özellikle Mayer (1999). 43 1986’da kabul edilen Pakistan Ceza Yasası'nın 295-C bölümü şunu söyler: “Her kim (yazılı ya da sözlü) ifadelerle, ya da görünür temsillerle, ya da ithamla, kinayeyle, dolaylı ya da dolaysız imalarla Peygamber (sav)'ın kutsal ismini kirletirse, ölümle cezalandırılacak ya da ömür boyu hapse mahkum edilecek ve para cezası ödeyecektir.” 1990’da Federal Şeriat Mahkemesi şunu söyledi: “Peygamber (sav)’a hakaret etmenin cezası .,. ölümdür ve başka cezalandırılm az”; dolayısıyla, ömür boyu hapis seçeneğini ortadan kaldırdı, bkz. Uluslar arası A f Örgütü (1994; 1996, 5. bölüm; 2001a); Forte (1994) ve Khan (2003). Uluslar arası A f Örgütü(2001b, 2004)’ne göre, “şimdiye kadar hiç kimse, dine küfretmekten ölüm cezasına çarptırılanların hiçbiri, idam edilmedi” ancak, “dine küfretme yasaları altında hapsedilenlerin çoğu, saldırıya uğradı ya da başka kötü muamelelere maruz kaldı; bazıları,

DİN, POLİTİKA VE HAYATTA KALMAK

441

Çağdaş radikal İslamcıların yazılan pek çok yönden ürkütücü bir şe­ kilde ortaçağ Hıristiyanlığım andınyor: Arsızca,'Tanrının tek gerçek Sö­ zünün ellerinde bulunduğunu iddia etmeleri, kutsal metinlerin kılı kırk yaran bir şekilde yorumlanışı ve insan varlığının bütün alanlarım, Tanrı’nın değişmez emirlerine uygun bir şekilde düzenleme konusundaki totaliter hırslan.44 Harris bu düşünceyi, kendine has anlayışıyla ifade ediyor: Bugün Hıristiyanlıkta sadece birkaç engizisyon mahkemesi üyesi varken, İslam’da çok sayıda vardır.... [İslam’da], sona eren bir tarihi olan medeniyetle karşılaşınz. Sanki zamanda bir tünel açılmış ve on dördüncü yüzyıl kavimleri dünyamıza akın ediyor gibidir. Ne yazık ki bugün, yirmi birinci yüzyılın silahlarıyla donatılmışlardır, (ss. 106-107)

İslam idaresinde bir insan hakları bilimcisi, meseleyi, daha ölçülü bir şekilde ele alır. “Liberalizmi”, “bireyin doğuştan gelen değeri ve vazgeçi­ lemez haklan [na] saygı” olarak tanımlayarak şunu savunur: İslam dini, doğası gereği hoşgörüsüz değildir ve ... soyut bir düşünce zemi­ ninde, insan haklan ilkeleriyle uzlaştınlabilir.... [NJeden İslam’ın hoşgörü­ hapishane arkadaşları ya da gardiyanlar tarafından öldürüldü”. A f Örgütü şunları da söy­ ler: “Pakistan'ın dine küfretmeyle ilgili yasaları, dini baskı [özellikle Ahmcdi ve Hıristiyan olanlara], mesleki kıskançlık, ekonomik rekabet, politik muhalefet ve kişisel düşmanlıkları da içeren sebepler için kullanılıyor.” Suudi Arabistan, şeriat hukukuyla yönetilir; bu hukuk, yargıçların öncelikle, Hanbali oku­ lunun geleneksel hukuk bilimine referans vererek yorumlanır. İdam cezası, sadece dinden dönmeye değil, “cadılığa”, “dünyada ahlaksızlığa”, zinaya, sodomiye, uyuşturucu kullanımı­ na, cinayete, tecavüze ve silahlı soyguna da uygulanır (bkz. Uluslar arası A f Örgütü 2000a, ss. 1 3 -1 4 ,19nl; 2001c, ss. 2 -3 ,9 ,1 1 ). Ağustos 1988’de “dünyada ahlaksızlık” için zorunlu idam cezası getirildiğinde, resmi kaynaklar, bu suçun anlamını açıkladılar: Resmi kaynaklar, Kralın ... İslam ve Şeriat'a karşı otan inançları, ideolojileri ya da fikirleri hiç kimsenin yaymasına (isyanın teşvik edilmesi ve vatandaşların arasına nifak tohumları ekilmesi de dahil) izin verilmemesi konusundaki hassasiyetini yeniden doğruladı. Bu ka­ rarın kuralları, İslam'ın öğretilerini çiğneyen, güvenliği baltalayan ya da ülkenin mevcut hükümetinin temellerini sarsan her bireye uygulanacaktır. (Uluslar arası A f Örgütü 200b, $.8'den alınmıştır) 44 Yirminci yüzyılın önde gelen radikal İslamcılarının (Haşan al-Banna, Sayyid Qutb, Syed Abul Ala Mawdudi ve daha pek çok isim ) yazılarının kapsamlı bir derleme için, G enç M üslümanlar, Kanada’nın web sitesine bkz. http://www.youngmuslims.ca/online%5Flibray. Ayrıca, dinden dönmenin ölümle cezalandırılmasının modern ve bilge bir savunması için bkz, Mawdudi (1953).

ŞAKANIN ARDINDAN

442

süz yorumlarının, tarihsel gerçekliğe çoğu kez baskın geldiğini anlamak isti­ yorsak, Islami doktrini ve geleneği değil, Müslüman toplumların toplumsal ve politik koşullarını incelememiz gerekir.45

Fakat detaylı bir incelemeden sonra şu sonuca varır: İslamcı liberaller... O rta D oğuda çok az sayıdadır. Bildiğim kadarıy­ la, belli başlı İslamcı hareketlerden hiçbiri liberal olarak tanımlanamaz. İslamcıların ideolojileri arasında büyük farklar vardır ... fakat şu andaki durum a bakılırsa, “ılımlılar” liberal değildir.46 H arris’in bugünkü İslam’ın pek çok yönüyle ilgili hoşnutsuzlukları, onu ne yazık ki İsrail-Filistin çatışmasıyla ilgili basit ve taraflı beyanlarda bulunmaya iter. Harris: Yahudilik, en az diğer dinler kadar doğası gereği bölücü, kutsal metinleri gerçek anlamlarıyla okuma ısrarında gülünç ve modernitenin medenileşme anlayışıyla uyuşmazlık içindedir. Yahudi yerleşimciler, davalı [metinde aynen böyle] topraklarda "inanç özgürlüklerini”yaşayarak, bugün Orta Doğu barı­ şın önünde en büyük engellerden birini oluşturmaktadır, (s. 94)

Fakat sonra, olaylara dair hiçbir tartışmaya girmeden, Alan Dershowitz’in İsrail Olayı kitabından aldığı bir dizi kapsamlı iddiayı tekrar eder: Gerçek, Der$howitz’in de işaret ettiği gibi şudur: "tarihte benzer zorluklarla karşılaşmış başka hiçbir millet, daha yüksek insan haklan standardarına bağ­ lı kalmadı; masum sivillerin güvenliğine daha duyarlı olmadı; hukuk kuralla­ 45

Dalacoura (1998, ss. 3 9,41). Bir diğer ünlü bilimci bu fikre katılır ve şunu ileri sürer: İslam, Orta D oğuya özgü insan hakları sorunlarının kaynağı değildir.... [HJakların gasp edilmesi, Islami hukukun geçerli olmadığı ülkelerdeki kadar yaygın ve şiddedi[dir] ya da haklar, bu hukukun resmi olarak da olsa yasal bir norm olarak göründüğü ülkelerde bilinçli bir şekilde çiğnenir. (Mayer 1999, s. xvii) Şu gözlemle devam eder: "ABD [hükümetinin], rejimler A B D . politikalarına hizmet ettiği sürece, [Pakistan ve Sudan'daki] insan haklarını çiğneyen İslâmlaştırma programlarına se­ sini çıkarmadı” (s. 6) 46 Dalacoura (1998, s. 193).

DÎN, POLİTİKA VE HAYATTA KALMAK

443

rı hareket etmek için daha çok çaba harcamadı; ya da barış için daha büyük riskler almaya gönüllü olmadı.” (s. 135, Dershowitz 2003, s. 2) Harris burada,“gerçek şudur”ifadesi için Dershowitz ten alıntı yapma­ nın sorunu çözdüğünü sanıyor; fakat mantıklı insanların, D ershow itzin İsrail hükümeti politikalarına yaptığı övgünün bazı yönlerine itiraz et­ mek için nedenleri olabileceğini kabul etmiyor bile. Örneğin, Batı Şeria, Gazze ve Golan tepelerindeki İsrail yerleşimlerinin 39 yıllık tarihinin, Dördüncü Cenevre Sözleşm esinin (1949) açık bir şekilde ifade ettiği “hukuk kuralları” ile nasıl bağdaştığı merak edilebilir: İşgalci güçler, işgal ettikleri topraklarda sınır dışı etmemeli ve kendi sivil halkından insanları içeriye taşımamalıdır. (49. madde)47 47 İsrail'i savunanlar bazen, Batı Şeria ve G azze’nin “işgal altında” olmadığını, sadece “tar­ tışmalı” ve “davalı olduğunu iddia ederler. Fakat bu safsatadan ibarettir. 1967 savaşının, İsrail’in savunma savaşı olup olmadığına bakılmaksızın, Dördüncü Cenevre Sözleşm esinin 2. maddesi şunu açıkça belirtir: bu sözleşme, bütün ilan edilmiş savaş durumlarında ya da iki ya da daha çok Yüksek Akit Taraf arasında çıkabilecek silahlı çatışmalarda (onlardan biri, savaş durumunu kabul etmese bile) geçerlidir. Sözleşme ayrıca, Yüksek Akit Taraflardan birinin topraklarındaki bütün kısmi ya da toptan işgal durumlarında, söz konusu işgal silahlı direnişle karşılaşmasa bile geçerlidir. İsrail, Ürdün, Mısır ve Suriye, 1949 Cenevre Sözleşmelerinin, sırayla 1 9 52,1951,1953 ve 1954 yıllarından bu yana tarafları oldular. Aslında, 14 Eylül 1967’de, İsrail Dış İşleri Bakanlığının hukuk müşaviri Theodor Meron (37 yaşında ve Polonya doğumlu; Nazi soykırımında hayatta kaldı, Hebrew, Harvard ve Cambridge üniversitelerinde eğitim gördü) tarafından yazılan çok gizli bir genelge, ay­ nı tartışmasız sonuca vardı: “yönetilen topraklardaki sivil yerleşimi, Dördüncü Cenevre Sözleşm esinin açık kurallarını ihlal ediyor”. Meron, yasal görüşüyle şunları söyledi: Bu madde ... İkinci Dünya Savaşinda bazı Güçler tarafından yapılan bir uygulama­ yı engellemek içindir; bu Güçler, işgal altındaki topraklara, politik ve ırksal sebeplerle, iddia ettikleri üzere bu toprakları sömürgeleştirmek için kendi nüfuslarının bir kısmını taşıdılar.... [Bu yasaklama] kategoriktir ve taşımanın gerekçeleri ve amaçlarıyla koşullu değildir; fethedilmiş toprakların, fetheden devletin vatandaşları tarafından sömürgeleştirilmesini önlemeyi amaçlar. Meron ayrıca, Batı Şeria’nın gerçekten “işgal altındaki topraklar” olmadığı savını değer­ lendirdi ve açıkça reddetti; çünkü 1949 ateşkesinden sonra Ürdün, Batı Şeria’yı tek taraflı olarak topraklarına kattı. (Bu tarz bir savın, tartışmasız bir şekilde Suriye toprakları olan Golan Tepeleri yle hiçbir durumda bir ilgisi olmazdı.) İsrailli gazeteci Gershom Gorenberg tarafından İsrail devlet arşivlerinde bulunan bu iç yazışma, ilk olarak M eronun üstü, D ış İşleri Bakanı Abba Eban’a hemen sonra Başbakan Levi Eshkole, Savunma Bakanı

444

ŞAKANIN ARDINDAN

Ya da İsrail işgali manevralarının kriterlere nasıl uygun olduğu: Korunan insanlardan hiçbiri, kendisinin işlemediği bir suç için cezalandırı­ la n ız. Toplu cezalar ... yasaktır. (33. madde) İşgalci Güçlerin, tek tek ya da topluca özel kişilere ya da Devlete, ya da di­ ğer resmi makamlara , ya da toplumsal ve kooperatif örgütlere ait olan gayri menkullere ve özel mülkleri yıkması, böyle bir yıkım, askeri operasyonlar için kesinlikle gerekli olmadıkça yasaktır. (53. madde)

Harris bile geriye dönüp baktığında, bu sayfanın, kitabının en ilgi çekici kısmı olmadığına karar verebilir. Bütün bunlardan söylenebilir ki İslam, doğası gereği diğer tek tanrılı dinlerden daha iyi ya da kötü değildin Çağdaş İslam (yani, çağdaş M üslü­ manların yorumladığı şekliyle İslam), insanlık için, çağdaş Hıristiyanlık­ tan ve Yahudilikken daha az ya da daha çok tehlikeli olabilir; bu, tehlikeli olma durum u değerlendirdiğimiz kritere bağlıdır: düşünce özgürlüğü­ nün ihlal edilmesi, kadın haklarının ihlal edilmesi, sivillere yönelik şid­ detin meşrulaştınlması, ekonomik eşitsizliğin meşrulaştınlması, emper­ yalizmin m eşrulaştırılm ası,... Bu soruya cevap vermek, bu makalenin (ve benim yetkinliğimin) sınırlarını aşan detaylı bir olgusal analiz gerektirir. Harris’in de böyle bir analiz sunmadığını söylemekle yetinelim. Çerçeveyi klasik liberalizmin ilan ettiği temel insan haklarıyla sınırlandırsak da, üç tek tanrılı din arasındaki asıl fark teolojik değil tarihidir. Bugünkü Hıristiyanlık temel insan haklarıyla bağdaşıyorsa, bunun tek sebebi, Hıristiyanlığın, yüzyıllar boyunca laik Aydınlanma düşünceleriy­ le yüz yüze gelmenin baskısı altında evrilmiş olmasıdır; bu evrim öyle boyutlara varmıştır ki kendine köktenci diyenler, gerçekte kutsal me­ M oshe Dayan’a ve Adalet Bakara Yaakov Shimshon Shapiraya iletilmişti. M aalesef bu, onları etkilemiş görünmüyor. Daha fazla detay için bkz. Gorenberg (2006, ss. 99-102). Şimdi ünlü bir uluslar arası bir hukukçu olan ve 2005’e kadar Eski Yugoslavya için Uluslar arası Yüce Divanın başkanlığını yapan Meron, yakın zamanda şunları söyledi: Uluslar arası hukuka göre, politik bir çözüm bulunana kadar, İsrail askeri üslerinin ve güçlü bir ordunun varlığının korunması, tamamıyla uygun olurdu. Dolayısıyla, sivil yer­ leşimler yaklaşımına bir alternatif vardı.......yakın zamanda bu görüşü yeniden okudum ve inanıyorum ki bugün de aynı şeyleri söylerdim ... (Macintyre 2007, s. 18)

DİN, POLİTİKA VE HAYATTA KALMAK

445

tinlerinin büyük bölümlerini (örneğin Tesniye) dikkate almazlar. Harris şunu savunur: İslam ve Batı’nın karşılıklı olarak birbirini yok etmenin eşiğine gelmediği bir gelecek, Müslümanların çoğunun, tıpkı Hıristiyanların çoğunun yaptığı gibi, kutsal kitaplarını dikkate almamayı öğrendikleri bir gelecektir, (s. 110)

İfade (“karşılıklı olarak birbirini yok etme”) belki biraz fazla aşırı olsa da, temel fikir doğrudur. En önemli soru (en azından M üslüman olma­ yanlar için) şudur: Kendi içimizde gerçekleştireceğimiz politikalardan hangileri, İslam içinde böyle bir evrimi en çok teşvik edebilecek olan­ lardır? Ne yazık ki Harris, Batı’nın O rta D oğunun petrolüne olan bağımblığını ciddi ölçüde azaltacak olan alternatif enerji teknolojileri kullanmak şeklindeki mantıklı önerisi dışında, bu konuya gerçekten değinmez. Fakat Harris’in kavgacı yaklaşımı (doğrudan “İslam’la savaş içindeyiz” der [s. 109]), ters tepebilir. Toplumlar saldırıya uğradığında (ya da kendilerini öyle hissettiklerinde), safları sıklaştırma, muhalifleri ve özgür düşünenleri ötekileştirme ve kimliklerini oluşturan din ve/veya milliyetçi gelenekle­ rin en muhafazakâr biçimlerine geri dönme eğilimi gösterirler. Bu süreç, A B D ’de 11 Eylül 2001’d en bu yana açık bir şekilde gözlemlenmektedir ve M üslüman dünyasının büyük bölümünde birkaç on yıldır iş başındadır. M üslümanlar (özellikle Araplar) Batı hükümetlerine ve özellikle de A B D ’ye karşı meşru laik kin duyarlar: • Filistin’e karşı İsrail devletine tek taraflı destek. • Batı’nın ekonomik ve stratejik çıkarlarına hizmet eden diktatörleri destek­ lerken, diğer yandan daha ulusalcı bir çizgiye yaklaşanlara (diktatör ya da de­ mokrat), çoğu kez güç kullanarak karşı gelme. (A B D ’nin Saddam Hüseyin’le farklı zamanlardaki politikaları, bu iki maddeyi de örnektir.)48

48

Fakat bu tarz meşru kin, sadece Müslümanlara ya da Araplara özgü olmadığı vurgulanma­ lıdır; Latin Amerikalılar, bunu iyi bilirler.

446

ŞAKANIN ARDINDAN

Son birkaç on yılda radikal İslam’ın yükselişi, kısmen, M üslüman dünyasındaki (milliyetçi ya da Batı-öncesi) laik hükümetlerin yolsuzluk­ larına ve sağlam bir ekonomik sistem getirememelerine bir tepkidir.49 Bu meşru kinlere çözüm bulmak, radikal İslam’ın çekiciliğini azaltmak ve daha genelde laik (hatta belki de liberal) politik hareketleri cesaret­ lendirmek konusunda oldukça etkili olurdu. Ama belki de bu sorunu ta­ mamen bu yola çözmek için artık çok geç olabilir; çünkü laik çatışmalar, teolojik bir renge büründüğünde, daha zor çözülür ve daha zor uzlaşılır bir hale gelir. Sonuç şudur: Sadece İslam değil, bütün dinler, potansiyel olarak teh­ likelidir— özelikle, inananları, kutsal metinleri ciddiye aldığı ölçüde teh­ likelidirler; çünkü kanıt yerine vahiylere dayanmak,50 rasyonel tartışma olanağını baltalar.51 “Tanrı Filistin’i bize verdi.” “hayır, bize verdi!” Harris, şunu belirtiyor: “Müslümanların inançları” (ben buna Coşkuya saplantılı olan ateşli Hıristiyanları da ekliyorum), ciddi olarak uzun vadede, nükleer caydırıcılık için özel bir sorun teşkil ediyor. Uzun menzilli nükleer silahlarla donatılmış bir İslami rejimle bir soğuk savaş içine girme ihtimali' 49

Bu başarısızlığın bir istisnası, Saddam Hüseyin yönetimi altındaki Irak'tır (ya da Irak'tı). Saddam Hüseyin, bütün gaddarlığına rağmen, petrol kaynaklarını, ülkenin gelişmesi için kullanmıştı; bu durum, 1980’d e İranla yapılan (Saddam’ın, devrimci İran’ı, — Batılı ve Arap destekçileriyle — gerekçesiz işgaliyle başlayan ve bütün tarafların uyuşmazlığıyla uzayan) savaşla ve Batının 1990’Iarda uyguladığı yaptırımlarla bozuldu. 50 Daha açık olmak gerekirse, kutsal metinleri tartışılmaz kanıtlarmış gibi gördükleri için. Örneğin, M el Gibson, tsa'm n Çilesi (2004) filminin, Yahudileri, İsa’nın çarmıha gerilme­ sinden sorumluymuş gibi sunduğu yönündeki eleştirilere, filmin Incil’e tamamen sadık olduğunda ısrar ederek (bu yanlış çıktı, ama konumuz bu değil) yanıt verdi (bkz. A BC N E W S 2004 ve Boyer 2003). D ile getirilmeyen varsayım, elbette, kutsal metinlerin, İsa’nın hayatı hakkında doğru ve gerçek bir bilgi verdiğidir. Peki bu varsayımın kanıtı nedir? N e­ den (bilginlerin çok önceden saptadığı gibi) olayların geçtiği zamandan on yıllar sonra, birden fazla yazar tarafından yazılmış (ve kendi içinde tutarsız) olan bir dini propaganda eseri, asıl gerçek olarak görülsün? 51 Daha açık olarak ifade etmek gerekirse, sorun, dindar insanlar, kutsal metinlerini, ku t­ sal metinler olarak ele aldıklarında ortaya çıkar. İsa'yı ya da Muhammed’i (ya da Buda'yı, Marx’i, Freud’u, Shakespeare’i, George Bush’u) ebedi b'ır bilgelik kaynağı olarak görmekte sorun yoktur; ancak, düşüncenin ünlü bir kaynağı olmasının, onun değerlendirilmesiyle ilgisi olmadığı fark edilmelidir; bu sayede, söz konusu düşünceleri doğrularken, bağımsız rasyonel argümanlar kullanmaya özen gösterilebilir.

DİN, POLİTİKA VE HAYATTA KALMAK

447

miz çok düşüktür. Soğuk savaş, tarafların karşılıklı olarak ölüm tehdidinden dolayı caymasını gerektirir. Şehitlik ve cihat anlayışlarına mantığın üstünde prim verilmemesi, ABD’nin ve Sovyetlerin, yanm yüzyılı, az çok dengeli bir şekilde, Armegedonun sımrında geçirmelerine olanak sağladı, (ss. 128-129) Harris, politik olarak yanlış fakat fazlasıyla önemli bir soru ortaya atar: Sadece cennetten bahsedilmesi bile bönleşmesine yeten bir Islami rejim, uzun menzilli nükleer silahlar elde ederse ne yapacağız? Tarihin kılavuzlu­ ğunda bakarsak, sorun yaratan başlıkların nerede olduğundan ya da ne ka­ dar hazır olduklarından emin olamayacağız; dolayısıyla, hedefli ve bilinen silahlarla onları yok edemeyeceğiz. Böyle bir durumda, hayatta kalmamızı sağlayacak tek şey, bizim ilk olarak nükleer saldırıyı gerçekleştirmemizdir. Bunun, düşünmesi bile korkunç olan bir suç olduğunu söylemeye gerek yok (böyle bir saldırı, milyonlarca masum sivili tek bir günde öldürürdü); ancak bu, Islamaların inandıkları şeyleri göz önüne alınca, elimizdeki tek eylem planı olabilir, (s. 129) H em en arkasından ekler: Bunların hepsi tabii ki çılgınlıktır: Az önce, dünya nüfusunun çoğunun, Batman, felsefe taşı ve tek boynuzlu atlarla aynı rafa ait olan dini fikirler nedeniyle toptan yok edilebileceği bir senaryo çizdim. Mitlerin uğruna ço­ ğumuzun ölmesinin korkunç bir saçmalık olması, bunun gerçekleşmeyeceği anlamına gelmez, (s. 129) Harris bu konuyu ne yazık ki çok kısa ele alır. Örneğin, asıl tehlike İs­ lamcı rejimlerden gelmeyebilir (sonuçta, Iranlı mollaların bile savunacak toprakları ve geçici olarak kaybedecekleri güçleri vardır52); bunun yerine, 52 Aslında,İran’ın pek de gizli olmayan nükleer silah arayışları, neredeyse kesin bir şekilde savunmacı bir niteliğe sahiptir (en azından kısa vadede) ve A B D nin (ya da İsrail’in) kara listesinin sıradaki hedefi olmak gibi fazlasıyla mantıklı bir korkudan kaynaklanır. Diğer yandan, nükleer bir cephaneliğin uzun vadede hem savunma hem de tehdit amaçlı kullanıla­ bileceğini belirtmeye gerek yoktur. Bu, İran için de geçerli olurdu; tıpkı bugün A B D , İsrail ve diğer nükleer devletler için olduğu gibi.

448

ŞAKANIN ARDINDAN

devlet içindeki ideolojik sempatizanlardan ya da el altından satın alma ile nükleer silah yapımı için uygun malzemeleri ele geçirmeyi başarmış İslamcı ya da diğer devlet dışı gruplardan gelebilir. Dahası, H arris’in bu metindeki “biz” ifadesini kullanma şekli muğ­ laktır. Bununla “biz ateistler” mi demek istiyor? Yoksa biz M üslüman olmayanlar” mı (köktenci Hıristiyanlar ve Yahudiler dahil) ? Ya da belki “biz A B D vatandaşları”? Fakat bu üç gruptan hiçbiri, ilk saldırıyı ger­ çekleştirebilecek nükleer silahlara sahip değildir. Harris, “biz” kelimesiyle açıkça, üstü kapak olarak bütün vatandaşlarıyla tanımlanmış “A B D hü­ kümeti” demek istiyor. Fakat bir ülkenin içindeki farklı grupları (farklı fikirler ve farklı somut çıkarlara sahip grupları) birbirinden ayırmaması, politika hakkında berrak bir şekilde düşünmesini engelliyor.53 Bunun yanında İslamcıların hepsi şehitliğe ve kafirleri toptan katlet­ meye hevesli değildir. İslamcılık, geniş bir politik ve toplumsal tutumlar ve programlar yelpazesine sahiptir; büyük ihtimalle, İslamcıların sadece küçük bir azınlığı Usama bin L adinin cihat anlayışını benimser.54 D a­ hası, savaş propagandasının temel unsurunun, eski çağlardan beri, resmi düşmanın niyetlerini abartmak ve böylece ülke yönetiminin kendisini ve müttefiklerini haklı kurbanla olarak görüp kendi saldırılarını, engelleyici savunma olarak sunması olduğunu unutmamalıyız.55 Bush yönetiminin 2001-03 yılları arasında Saddam Hüseyin’e karşı yürüttüğü propoganda, solcuların sadece küçük bir kısmım ikna edebilecek kadar acemiceydi (ne yazık ki kendine liberal diyenlerin çoğunu ikna etti); fakat daha sofistike hilelere karşı bağışık olduğumuzu sanıp adanmamalıyız; 1914’teki Av­ rupa sosyalist hareketinden daha bağışık değiliz.56 Bu, radikal İslam’ın oluşturduğu tehdidi görmezden gelmek ya da küçümsemek değildir (bu

53

Harris’in “biz” kelimesini muğlak olmayan bir şekilde kullanımına, Hari (2005) de işaret etmişti. 54 Ayrıca İslamcı hareketlerin yelpazesi üzerine iyi hazırlanmış genel bilgiler için bkz. Espo­ sito (1999) ve Fuller (2003). 55 bkz. örn, Chomsky (1989,2003), Herman ve Chomsky (2002) ve Solomon (2005). 56 Eski moda emperyalizmin insan hakları kavramını seçici bir şekilde kullanmasıyla ilgili detaylı analizler için bkz. örn, Bricmont (2007)

DÎN, POLİTİKA VE HAYATTA KALMAK

449

tehdit fazlasıyla gerçektir); sözde “olguları" doğrularken dikkatli ve uya­ nık olmayı önerir. Yine de, paranoidlerin bile düşmanları olabilir ve düşmanımızın düş­ manı, dostum uz olmak zorunda değildir. Dahası, iyi örgütlenmiş ve iyi silahlanmış küçük bir grup bile bir felakete yol açabilir; ve sadece bu sebepten, Harris, nükleer imha sorununu bu kadar açık bir şekilde orta­ ya atmakla, halka hizm et etmiş oluyor (kendi cevaplarının yetersizliğine rağmen). Bunun yamnda, Amerikan askeri stratejilerinin bu tarz kıyamet senaryoları yüzünden kaygılanması, ilerici olanları, bizim köşemizde ra­ hat kalabileceğimizi düşünüp uyuşmamıza neden olmamalıdır. Çünkü bunu yaparsak, 190,lerin ortasında anlatılan bir fıkramn solcu versiyo­ nuna döneriz. Bu fıkrada insanların deliliklerinden bıkan Tanrı, dünyayı yok etmeye ve en baştan başlamaya karar verir. Uç büyük dünya liderini çağırır (Ronald Reagan, M ikhail Gorbachev ve M enachem Begin) ve onlardan, halklarına bu haberi iletmelerini ister. REAGAN: Amerikan dosdarım, size bir iyi bir de kötü haberim var. iyi haber; gerçekten bir Tanrı var. Kötü haber ise; O, dünyayı yok edecek. GORBACHEV: Yoldaşlar, size bir kötü bir de daha kötü haberim var. Kötü haber; gerçekten bir Tanrı var. Daha kötü haber ise, O, dünyayı yok edecek. BEGİN: Biraderler ve hemşireler, size bir iyi bir de mükemmel bir haberim var. İyi haber; gerçekten bir Tanrı var. Mükemmel haber ise; İsrail toprakla­ rında bir Filistin devleti olmayacak?7

M ichael L erner’ın mesajı ise, pek çok yönden (hem felsefi hem poli­ tik olarak) H arris’inkinin zıttıdır. Lerner, hem dindar gelenekçilerin gerici spiritüelliğe hem de liberallerin ve solcuların çoğunun uzlaşmaz laikliğine karşı duran bir Kurtuluş Teolojisini (büyük harfler ona ait) savunur, insanların maddi ihtiyaçlarının yam nda maddi olmayan (ya da kendi terminolojisiyle “spiritüel") ihtiyaçlarına da hitap eden bir “an­ lam politikası” çağrısında bulunur.5758 57 Bu fıkranın, kronolojik açıdan küçük bir kusuru vardır: Begin, Eylül 1983’te Başbakan olarak istifa etti; Gorbachev ise, Mart 1985’e kadar Genel Sekreter olmadı. Olsun. 58 Lemer’ın politik vizyonu, son kitabı T anrının Sol E li (2006a) kitabında daha detaylı bir şekilde ifade edilir. Bu kitap, R uh Meseleleri kitabından daha iyi yazılmıştır (ya da düzen-

450

ŞAKANIN ARDINDAN

Bu ikinci öneride epey hikm et vardır; ya da bana öyle geliyor. Sorun şu ki hikmet, yoğun bir kavramsal karmaşanın içinde gizlenmiş olarak geliyor ve bunun içinden titizlikle ayıklanması gerekiyor. Kısacası, Lerner, “spiritüellik” kavramını, hem kozmolojik hem de psikolojik düşün­ celer için kullanır ve farkında bile olmadan bunları karmakarışık hale ge­ tirir. Lerner’ın evrenbiliminin fazlasıyla şüpheli olduğunu düşünüyorum (en iyi ifadeyle); psikolojisi ise, Solun rahatça görmezden gelemeyeceği önemli görüşler sunar. Birkaç kova bulanık ve pis banyo suyunu dökerek canlı ve zeki bir bebeği ortaya çıkarabiliriz. Kitabın başlarında, Lerner spiritüelliği şöyle tanımlar: bizi,Tİim Varlığın kutsallığı hissi ile bir araya getiren yaşanmış bir deneyim, bir dizi uygulama ya da bir bilinç. Genellikle şunları içerir: a. dünyaya ve diğerlerine duyulan bir sevgi ve yakınlık deneyimi b. Varlığın Tümünün nihai Birliğinin fark edilmesi ve bu sayede,Yeryüzü nün değerliliğinin ve gezegendeki bütün insanların kutsallığının farkında olma c. evrenin kötü ya da tarafsız olmadığı ve yüzünün iyiliğe ve sevgiye dönük olduğuna ikna olma d. dünyanın karşısında duyulan huşu, merak ve temel bir şaşkınlık ve bunun hemen arkasından gelen, dünyayı salt araçsal açıdan görme konusundaki is­ teksizlik e. insanın kendisine ve diğerlerine karşı neşeli ve şefkatli bir tutum alması f. her şeyin herkese yeteceğine, her insanın, gezegenin bolluklarını eşitçe paylaşmayı hak ettiğine ve geleceğimizi şekillendirmek konusunda aynı şe­ kilde sorumlu olduğuna duyulan derin güven g. dünyanın, fiziksel gerçekliği yöneten kategorileri ve kavramları aşan ve dünyayı özgürlüğe, yaratıcılığa, iyiliğe, bağlılığa, sevgiye ve cömertliğe doğru yönelten bilinçli bir spiritüel enerjiyle dolu olduğu hissi h. hayadarımızın, en içteki varlığımız yoluyla (ya da Tanrısal terimlerle söy­ lersek, Tanrıyla olan bağımız ve O na hizmet etmemiz yoluyla) evrenin nihai iyiliğinin tezahürleri olarak bir anlamı olduğunu içsel derin bir bilme (s. 5)

lenmiştir); ilk yansı, son otuz yılda, Amerikan politikalarında Sağın başarısı ve Solun başa­ rısızlığı üzerine keskin bir analiz sunar. Fakat kitap, “spiritüel” kelimesini muğlak bir şekil­ de kullanır; Lerner’ın “spiritüellik” ifadesiyle ne kastettiğini anlamak için, R uh Meselelerine dönmeniz gerekir.

DÎN, POLİTİKA VE HAYATTA KALMAK

451

a, d, e, Pnin, nitelik olarak psikolojik ya da etik olduğuna ve tam a­ men laik anlamda yorumlanabileceğine (Lerner bunu büyük ihtimalle istemezdi) lütfen dikkat edin. b,c,g,h öğeleri ise, içerikleri muğlak olsa da (örneğin, Varlığın Tüm ünün Birliği ile ne anlatılmak isteniyor?) koz­ molojik iddialardır. Dolayısıyla bu iki faklı iddia türü, ayrı ayrı değer­ lendirilmek zorundadır. Lerner’ın kozmolojik iddialarında kullandığı, epistemolojik yönden açıklayıcı olan “farkında olma”, “ikna olma”, “his” ve “bilme”gibi kelimelere de dikkat çekmek isterim. İkna olmasını doğ­ ru, hislerinin tam ve farkında olma ile bilme iddialarının sağlam olup olmadığını sorgulamalıyız (Lerner bunu yapmadığına göre). Lerner, “Ruhu”, “gerçeğin, tekrarlanan gözlemlerle ölçülemeyen ya da bunlara tabi tutulamayan yönü” (s. 7) olarak tanımlar ve sonra kozmolojik ve psikolojik iddiaları, aşağıdaki gibi şaşırtıcı bir şekilde yan yana getirir: Tanrı ya da Ruh ya da En Yüce Gerçeklik, evrendeki, gereklilik döngüsünü kırmamızı ve bilimsel yasalarla yönetilmeyen şekillerde hareket etmemizi mümkün kılan Güçtür. Tanrı ya da Ruh ya da En Yüce Gerçeklik, bize veri­ len acıyı, başkalarına verme eğilimimizi aşmamızı, böylece, “tekrarlama zorlanımını” kırmamızı sağlayan fenomendir, (s. 7) ikinci cümle, ne kadar yanıltıcı bir şekilde ifade edilmişse de, psiko­ lojik bir içgörü sunar; birinci cümle ise, L ernerın görünüşe göre farkında olmadığı bir kavram çorbasıdır. Lerner gerçekten, insanlar söz konusu olduğunda fizik yasalarının askıya alınabileceğini mi kastediyor? Eğer öyleyse, hangi yasalar askıya alınabilir ve hangileri alınamaz? H angi ko­ şullarda? Lerner bunları söyleme zahmetinde bulunmaz; onun iddiala­ rım daha açık hale getirmek için girişilen her çaba, onları olduğundan daha mantıksız kılacak gibidir.59 59 İyi niyetle, Lemer’ın, insan eylemlerinin (ve ayrıca, bundan bahsetmese de, pek çok cansız fiziksel sistem davranışlarının) tahmin edilemez oluşuna göndermede bulunduğu düşünü­ lebilir (bu sistemlerin aşırı karmaşıklığı ve/veya başlangıç koşullarına olan hassas bağımlı­ lığı nedeniyle). Aslında bu yorum, Lerner'tn, kendi önermesini desteklemek için sunduğu tek argüman tarafından sunulur: [K]cşfedilebilecek bütün bilim yasalarını ve ilgili bilimsel formüllere dönüştürülebilecek

ŞAKANIN ARDINDAN

452

Lerner daha sonra şunları söyler: “Ruh hakkında konuşmamızı bu kadar zor kılan şey, dilin fazlasıyla kısıtlayıcı olmasıdır” ve “onu tezahür­ leri yerine kendi içinde tanımlamak için yapılan her girişim aptal, boş ya da muğlak kalır (s. 32). “Yapabileceğim en iyi şey”, der, Ruh ifadesiyle anlatmaya çalıştığım şeyin birkaç yönüne işaret etm ektir”— bunların ba­ zıları, diğerlerinden daha şüphelidir: Yaklaşık on beş milyar yıl önce kozmik bir patlama, evrendeki bütün enerjiyi ve kütleyi, açığa çıkardı; küçük bir noktadan milyarlarca parçacığa; bu parçacıklar sonunda kendilerini atomlar olarak düzenledi; ve atomlar, kendilerini bulut olarak düzenledi; bulutlar, daha sonra galaksiler oluşturdu; galaksiler de büyüyen ve ölen yıldızlan oluşturdu ve yeni yddızlar ve ge­ zegenler oluşturdu. Yaklaşık dört milyar yıl önce, gezegenlerden biri, farklı formlarda gelişen, çoğalan, deney yapan, birbiriyle paylaşmayı öğrenen ve tek hücrelerin kapasitelerinin çok ötesine geçen, çok daha karmaşık çok hücreli canlı toplulukları oluşturmak için bir araya gelen küçük yaşam formları do­ ğurdu. (S. 32-33)

L erner’ın astrofiziği ve biyolojisi tamamıyla doğrudur60 fakat son cümlede söylediklerinin, konuyla ilgisi yoktur. “Enerji veren” ifadesiyle, sıradan fizik yasalarının ötense geçen bir şeyi mi kastediyor? H atta sı­ radan fizik yasalarını ihlal eden bir şey? Eğer böyleyse, böyle bir G ücün gerçekten var olduğuna dair bazı örnekler sunmak zorundadır. En son yapılan kontrollü araştırmalar... gösterdi ki dua, binlerce mil uzaktan kendileri için dua edilen bir grup insan üzerinde istatistiksel olarak önemli bütün başlangıç koşullarını biliyor olsaydınız, yine de bir canlının bir sonraki anda ne yapacağını saptayamazdınız, (s. 7) Fakat hemen sonra şunu iddia eder: Bunun sebebi, bir kuantum belirsizliği ya da rastlantısallığı değildir; evrenin, tamamen özgür ve kendi kendini belirleyen bir yönü olması gerçeğidir. En geniş anlamıyla bu ger­ çeğe Tann diyoruz, (s. 7) Lerner neye dayanarak bunun bir “gerçek” olduğunu bildiğini söylemiyor. 60 Fakat biyolojisi, işbirliğini romantik bir şekilde vurgulayıp rekabeti dışladığı için, taraflıdır. Aslında, biyolojik evrim,başkayığınlarla rekabet halindeki, işbirliği yapan genlerin, hücrele­ rin ve organizmaların belli yığınlarının ayrımsal çoğalma başarısıyla harekete geçirilir.

DİN, POLİTİKA VE HAYATTA KALMAK

453

bir etki yaratabilir (hatta dua eden insanların, dua edilen insanları bilmediği ve dua edilenlerin de dua edenleri bilmediği çift kor çalışmalarında bile). Bu ve başka psişik olaylar, evrende, mevcut kategorilerimizin hepsini aşan bir tür spirituel iletişim ve nedenselliğe işaret eder. (s. 33)

Burada kötüden daha kötüye doğru gideriz. Lerner ın bahsettiği çalışmalar doğrulansaydı, Kopernik, Galileo, Newton, Dalton, Darwin, M endel, Maxwell, Einstein, Heisenberg ve Schrôdinger gibi isimleri geride bırakan bir bilimsel devrim yaratırlardı. Bu tarz radikal iddialar, % 95 güven düzeyiyle istatistiksel olarak önemli bir etki gösterdiği id­ diasında olan bir avuç tartışmak çalışmadan daha güçlü kanıt desteği gerektirirler.61,62 Fakat L em er’ın, aracı dua üzerine medikal çalışmalara yaptığı gön­ derme, tamam en açık, deneysel olarak test edilebilir (fazlasıyla inanılmaz olsa da) varsayımlara yapılan nadir bir gezintidir. Şiirsel tonda uzun uza­ dıya konuşurken daha rahat görünür:612

61 Doğruyu söylemek gerekirse, Sam Harris’in de “psişik olayların” ve hatta reenkarnasyonun da “gerçekliğini gösteren” güvenilir kanıtlar olduğu şeklinde garip bir iddia ortaya attığını eklemek gerekir (ss. 4 1 ,232n l8). 62 Lerner, uzaktan duanın etkili olduğunu iddia eden medikal çalışmalara spesifik örnekler verme zahmetinde bulunmuyor; kayda geçirmek için, en önemli isimler şunlardır: Byrd (1988), Sicher vd. (1998) ve Harris vd. (1999). Bir eleştiri için bakınız; Sloan (2006, 9. bölüm); Sicher vd. ‘in çalışmasında kullanılan ve ancak yayımlandıktan sonra anlaşılan istatistiksel hileler için bkz. Bronson (2002). Aracılık eden duanın kalp hastaları üzerindeki etkilerini araştıran , John Templeton Vakfi’mn finanse ettiği ve uzun zamandır beklenen (ve çok daha titiz) geniş kapsamlı bir deney, yazık ki olumsuz sonuçlandı (Benson vd. 2006); aynı şekilde, anj'ıyoplasti ya da kalp kateterizasyonu geçiren hastalar üzerinde yapı­ lan geniş çaplı deney de olumsuz sonuçlandı (Krucoff vd. 2005). Lerner bana şunlardan bahsediyor (özel görüşme, 27 Mayıs 2007): “Daha sonraki araştır­ malar, bahsettiğim sonuçlara şüphe düşürdü; bu yüzden [uzaktan duanın etkileri ile ilgili] iddiayı artık öne sürmüyorum”. Şunları ekler (26 Ağustos 2007): Tanrıyı, duaları doğru okursak dileklerimizi gerçekleştirmek için bekleyen kozmik bir belboy olarak düşünmüyorum. Diğer yandan, O ’nun, evreni, duaların ve diğer konuşma biçimlerinin, başkalarının sağlığı ve iyiliği üzerinde bir etkide bulunduğu ya da bulun­ madığı bir şekilde yaratıp yaratmadığından ve evrimleştirip evrimleştirmediğinden emin değilim; fakat eğer öyleyse, bu, sadece spiritüel düzeyde değil, Ölçülebilir fiziksel düzeyde de görülmesi gereken bir mekanizma olacaktır.

ŞAKANIN ARDINDAN

454

Ruh, var olan her şeyi kuşatandır, evrenin nihai özüdür, her şeyin temelidir. ...evrenin nihai bilincidir; Varlığın Tümünü yayan, sürdüren ve içeren bir bilinçtir ancak onun hiçbir parçasına indirgenemez. ...[B]dincimiz, evren­ sel bUincin bir parçasıdır, Varlığın Tümünün Birliğinin yerel tezahürüdür ve evrenin kendi bÜincinin gelişiminde bir aşamadır. ...Varlığın Tümünün Birliği, insanların büincinin gelişmesiyle gelişmekte olan evrimsel bir süreç­ tir. Îyüeştirmenin ve Dönüşümün Gücü de Evrenin Yaratıcı Enerjisi Birdir, (ss. 33-36)

Lerner, bir bölüm başlığında “Ruhun alanı, tuhaf bir New Age lafı değildir” der (s. 10); fakat Lerner’ın kendi açıklaması, beni pek ikna et­ mez. H atta cömert bir okuyucu bile, yukarıdaki varsayımları kabul etm e­ den önce biraz daha açıklama isteyebilir. Lerner, Tanrı ya inandığını ilan etse de (s. 8), “M utlak güce sahip, H er şeyi bilen ve Kendisi hareket etmeyip hareket ettiren, cennette oturan ve ruh haline göre nimetler ve lanetler gönderen” bir Tann anlayışım redde­ der. Bunun yerine “Varlığın Tümünün Birliği” olarak “var olan”ve “var olan her şeyi içinde barındıran fakat var olan her şeyden daha büyük olan ve var olanlarda tezahür eden ... bir Tanrı .. .Tann, bütün Varlığın ve var olmuş olan, var olmakta olan ve var olacak bütün varlığın bütünüdür ve bundan daha fazlasıdır.”63 Bu açık mıdır? Eğer değilse, Lerner şöyle açıklıyor: Burada anlattığım öyküyle ilgili olarak ortaya çıkabilecek sorunlardan biri, bu öykünün, Tanrı nın tam da fiziksel evren olduğunu iddia eder gibi görün­ mesidir. Fakat bu düşünce, hatalı bir varsayım üzerine kuruludur: Fiziksel ifadesiyle işaret ettiğimiz geleneksel anlamlardaki gibi bir fiziksel evren ol­ duğudur. Hakikat şudur: Daha yüksek bilinç seviyelerine doğru evrimleştikçe, nesnelerin kendilerinin gerçekte enerji alanları olduğunu; bu eneıji alanla­ rında “eneıji olaylarının” gerçekleşir gibi olduğunu ve parçacıkların ortaya çıkıp yeniden enerjide yok olduğunu görürüz. Bir zamanlar ölü ya da devinimsiz ya da cansız görünen her şey aslında canlıdır....

63

Bu alıntılar, Lerner’dandır.

DİN, POLİTİKA VE HAYATTA KALMAK

455

Evrenin kalbi, spiritüel enerjiyle çarpar ve bu spiritüel enerji, varlığın her zerresine nüfiız etmiştir; varlığın her zerresi de, bu enerjinin bir uzantısıdır. (Lerner, n. d.)

Ah, ne yazık ki bu, kuantum alan teorisinin popülerleştirilen, tekrar tekrar ısıtılıp önümüze sunulan bayağı numaralarından başka bir şey de­ ğildir. Lerner, bazı dar kafalı fizikçiler (benim gibi), “spiritüel enerjinin” gerçekten var olduğundan nasıl bu kadar emin olduğunu sorarsa diye, önceden cevabını hazırlamış: Tıpkı duyusal aparatlarımızın, dünyada gözle görülebilen nesneleri oluştu­ ran hücrelerin çekirdeklerinde oynayan [metinde aynen böyle] eneıji kuv­ vetlerini yakalamakta yetersiz olması gibi, bizim kavramsal aparatlarımız da, bütün Varlıkla beraber içinde olduğumuz spiritüel gerçekliğin zengin ağını kavramakta yetersiz kalan aleder ve araçlar sunar. (Lerner, n.d.)64

Fakat hepimiz, sahip olduğumuz kavramsal cihazlarla sıkışıp kamış durumdayız. Bu kavramsal aparatlar, “Tanrı yi”ya da “spiritüel gerçekliği” kavramakta bu kadar yetersizse, Tanrıyla ilgili sezgilerimizin fanteziler­ den ibaret olmadığına inanm ak için sağlam sebeplerimiz neler? Bu bizi, L ern erın epistemolojisine getirir. Ne yazık ki Lerner, epistemo­ lojisinin ne olmadığı konusundaki sözleri, aslında ne olduğunu anlatan sözlerinden daha açıktır. “Sınırlı deneyselliği”, şu gerekçelerle eleştirir: şeylerin sadece duyularımız tarafından nesnel bir şekilde doğrulanabiliyorsa ya da aynı şartlar altında aynı şeyi deneyimleyen insanlar tarafından onayla­ nıyorsa “gerçek” olduğunu iddia eder. Bu resme uymayan her şey, tamamen saçmalık olarak görülür. Bir önerme, olası bir dizi gözlemle doğrulanamıyor ya da yanlışlanamıyorsa, anlamsız olduğu gerekçesiyle bir kenara atılır, (ss.

57-58) 64 "dünyada gözle görülebilen nesneleri oluşturan hücrelerin çekirdekleri” ifadesinde görülen, biyoloji ve fiziğin tuhaf karışımına yorum yapmadan geçiyorum.

ŞAKANIN ARDINDAN

456

Bugünlerde hiçbir bilim felsefecisi (en azından tanıdıklarımdan hiçbiri), mantıksal pozitivizm ve Poppercılığın bu tuhaf karışımını onaylamaz.65 Spiritüel iddiaların, diğer bütün sözde olgular gibi, anlam­ lı olduğunu memnuniyetle kabul ediyorum (en azından yeterince net ifade edildiklerinde). Fakat hâlâ şunu sormamız gerekir: Bu iddiaların doğru olduğu görüşünü desteklemek için, ne tür kanıtlar meşru olarak kullanılabilir?66 Lerner, birkaç sayfa sonra, bilimsel bakış açısının şu sözde olmayana ergi yöntem inden bahseder: Bilimcilik ideolojisinin derin ve karanlık olan sim , bütünüyle çürük bir temel üzerine kurulu olmasıdır: gerçeğe dayalı önermelerin, duyu de­ neyimleri yoluyla, özneler arası şekilde doğrulanabilir olması gerektiği iddiası. Bu dünya görüşüne bakınca, diğer bütün önermelere yönelttiği soruyu onun kendisine de yöneltebilirsiniz: Hangi verinin, onun doğruluğunu doğrulay#bileceği ya da onaylayabileceği sorusu. Hemen anlaşılır ki böyle bir veri yoktur; olması da imkânsızdır. Deneycilerin çağdaş torunları tarafından ileri sürülen doğruluk kriterinin, kendi doğruluk kriterine göre temelden yoksun olduğu ortaya çıkar, (s. 64)

Fakat bu argüman, deneysel iddiaların ve felsefi önermelerin, çok açık bir şekilde birbiriyle karıştırılması üzerine kuruludur. En bağnaz deney­ ci bile, felsefi önermelerin, duyu deneyimi yoluyla deneysel bir şekilde kanıtlanması gerektiğini düşünmezdi. Ziyanı yok: Lerner, kendi nihai yargısından memnun: “bilimciliğin kendisi de bir başka inançtır; kendi 65 Bilim felsefesindeki çağdaş tartışmalara mükemmel bir giriş için bkz. örn, Brown (2001). 66 Lerner, son kitabında bir hileye daha başvurur; “bilimciliği” şöyle tanımlar: dünyada, gözlemlenebilenler ve ölçülebilenler dışında geri kalan hiçbir şeyin gerçek ol­ madığı inancı. (Lerner 2006a, s. 131, italikler benim tarafımdan eklenmiştir, ayrıca bkz. Lerner 2006b) Fakat bu, hiçbir bilimcinin katılmadığı saçma bir görüştür. Açıkçası, bazı deneysel gözlem ­ ler, nicel belirlemeye ve ölçüme tabidir, diğerleri değildir; ancak bu, ikinci gruptakileri daha az gerçek kılmaz.

DİN, POLİTİKA VE HAYATTA KALMAK

457

temelleri, diğer bütün spiritüel ya da dini gelenekler kadar çürük ya da sağlamdır” (s. 64).67 Peki Lerner’ın “sınırlı deneycilik” ve “bilimcilik” üzerine yaptığı sal­ dırıların ardında hangi yapıcı epistemoloji vardır? Lerner, bu konuda yeterince açıklayıcı değildir fakat öyle görünüyor ki ana nokta, “spiritüel çevrelerde sıklıkla kullanılan kişisel deneyimin doğruluğunun” onaylan­ ması için duyulan bir arzudur (s. 12). Şunu söyler: “postm odern bir bilim, öznel olarak elde edilmiş bilginin geçerliliğini kabul ederdi” (s. 67).68 Fa­ kat göreciliği kesin olarak reddetse de (ss. 60-61,174), şu önemli soruya hiç değinmez: İnsanların “öznel olarak elde ettiği bilgi” çeÜşirse ne yap­ malıyız? Tanrı ile ilgili birbiriyle bağdaşmayan bütün “kişisel deneyim” iddialarını değerlendirmek için hangi yöntemleri kullanmalıyız? Aynı şekilde, Lerner spiritüel meselelerle ilgili “ciddi düşünm e” ile “şarlatanlar, fırsatçılar ve kaypaklar “ tarafından sunulan baştan savma düşünm e”yi birbirinden ayırırken de çok çaba harcar (s. 11). Fakat bu ikisini hangi kritere dayanarak ayırt etmeyi öneriyor? Bunu da söylemez. Sadece şunu belirtir: Akademik felsefe ya da deneysel psikolojiymiş gibi ortalıkta gezinen akıl almaz saçmalıklar ve aptallıklar da gördüm. ... Aynı eğilimin sözde daha saygın entellektüel alanlarda da olduğunu görmeden, spiritüellik adı altında meşrulaştırılan çarpıtmalara odaklanmak, tam bir ikiyüzlülüktür, (s. 11) Ne yazık ki sen de bunu yapıyorsun demek, geçerli bir argüman değildir. Bilimsel dünya görüşü ve din/spiritüellik arasındaki çatışmanın özü, insanların, olgusal meselelere dair güvenilir bilgiyi elde edebileceği 67 Benzer şekilde Lerner, olgusal meselelerle ilgili iddialar ile etik ya da estetik meseleler hakkındaki^iddialar arasındaki önemli ayrımı es geçiyor. Aslında, “bilimcilik” karşıtı argümanı, tamamen bu meselelerin birleştirilmesine dayanır, b k z 59-67 ve Lerner (2006a, ss. 130132 ve 147-152). “din ve bilimin ikisi de inanç üzerine kuruludur” argümanının daha karmaşık fakat aynı şe­ kilde yanlış olan bir versiyonu için bkz. Davies (2007); ikna edici eleştiriler için bkz. Coyne vd. (2007). 68 Lerncr’ın yakın işbirlikçisi Petcr Gabel (1987), "dünya hayatına tutkuyla dahil olmanın” beraberinde getirdiği “sezgisel bilginin” geçerli olduğunu açıkça iddia eder.

458

ŞAKANIN ARDINDAN

yöntemlerle ilgilidir.69 Bilim, özneler arası şekilde doğrulanabilir du­ yu deneyimlerinin bu deneysel gözlemler üzerine yapılan rasyonel akıl yürütmeyle birleşmesi üzerine kuruludur. Dindar/spiritüel insanlar, bu yöntemin geçerliliğini kabul ederler ancak güvenilir bilginin, Lerner’ın deyimiyle (s. xii), “Tanrı’nın sesi[ni] duy[arak]” da elde edilebileceğinde ısrar ederler. Richard Dawkins, ikinci yöntemin barındırdığı aşılamaz güçlüğü, o zamanlar on yaşında olan kızı Juliet’e yazdığı mektupta şef­ katli bir şekilde açıklar: Diyelim ki sana, köpeğinin öldüğünü söyledim. Çok üzülürdün ve büyük ihtimalle ‘Emin misin? Nerden biliyorsun? Bu nasıl oldu?1diye sorardın. D i­ yelim ki ben de ‘Pepe’nin öldüğünden emin değilim. Bununla ilgili kanıtım yok. Sadece onun öldüğüne dair içimde garip bir his var.’ Seni korkuttuğum için bana çok kızardın; çünkü içimizdeki bir ‘hissin tek başına, bir köpeğin öldüğüne inanmak için iyi bir sebep olmadığını bilirdin. Kanıta ihtiyacın vardır. Zaman zaman hepimizin içinde hisler vardır ve bazen doğru oldukları bazen de olmadıkları ortaya çıkar. Sonuçta farklı insanlar birbirine zıt hislere sahiptir; kimin hislerinin doğru olduğuna nasıl karar verebiliriz ki? (Daw­ kins 2003, ss. 245-246)70

Belki de L ern erın buna cevap olarak sunabileceği argümanlar vardır fakat kitabında ya da diğer yazılarında böyle bir şey bulamadım. 69 Bu konuda daha fazla tartışma için bkz. Bricmont (1999,2005) 70 Örneğin, Lemer’ın coşkuyla övdüğü (s. xii), Neale Donald Walsch’in çok satan kitabı Tanrı ile Sohbetiz, Tanrı bir noktada şunu ilan eder: “İyiyi”, “kötüyü” sevdiğimden daha fazla sevmiyorum. H itler cennete gitti. Bunu anladığı­ nızda, Tanrıyı anlamış olacaksınız. (Walssch 1996, s. 61, italikler orijinal metinden) Bazı inananların, Yaratıcılarıyla tamamen farklı diyaloglar kurduğundan şüpheleniyorum. Bu arada, Wendy kaminer’in (1999, ss. 124-125), Walsch ile Tanrı arasında geçen verimli diyalog hakkında yaptığı iğneleyici yorumu yazmadan geçemeyeceğim: Tanrı ile Sohbette, Tanrı Bizzat, yazar Neale Donald Walsch’i, Vaftizci Yahya'ya benzetir. ...[Fakat] Tanrıya inanmaya eğilimli olsaydım, onun güzel ve biraz özgün yazmasını beklerdim. Walsch’in, kitabını yazmak için Tanrı’yla sohbet etmesine gerek yoktu; bazı şife yöntemleri ve popüler spiritüellik üzerine kitaplar okuması yeterdi. ...Fakat Tanrı bir elitist değildir: Sözlerinin, aramızdan en zevksiz olanlara bile anlaşılır olmasını ister; anlaşılan Walsch’i de bu yüzden seçmiş. N e yazık ki Walsch’in kitabı, N ew York Tim es çok satanlar listesinde iki buçuk yıl boyunca kaldı ve yakın zamanda filmi çekildi (çocuklar için uygun olmadığı belirtildi); filmde, yazar Walsch’i canlandıran “sakallı Henry Czerny, Isa-gibi görünür” (Scheib 2006).

DİN, POLİTİKA VE HAYATTA KALMAK

459

Lerner, epistemoloji konusunda çok iyi değildir; ama psikoloji onun güçlü olduğu bir alandır. Lerner, Em ek ve Akıl Sağlığı Enstitüsü’nde (IL M H ) bir psikoterapist olarak yaşadığı deneyimlere dayanarak, çağ­ daş kapitalizmde insanların yaşadığı günlük deneyimlere ve bu dene­ yimlerden inşa ettikleri çeşitli kavramlaştırmalarla ilgili kavrayışlar su­ nar. “Pek çok insan” der, hayatlarında bir şeyin eksik olduğunu derinden hissetti ve piyasanın sun­ duğu ödüllerin, hayadannın anlamı ya da amacı ile ilgili bir çerçeve sun­ madığım fark e t t i.... [Yjaşadığımız dünyada, çok önemli olan bir şey eksik ... toplumsal adaletten daha önemli bir şey (ona da ihtiyacımız olsa d a ).... Anlam ve amaç için duyduğumuz açlık, insan hayatında yemek ve cinsellik için duyduğumuz açlık kadar güçlü ve temeldir, (ss. 3,10)

Lerner'ın psiko-toplumsal analizinde, “patojenik inançlar” (dünya hakkında yapılan yorumlar; bunlar, çok insan tarafından benim sendi­ ğinde, bu insanların muzdarip olduğu olayları yeniden yaratma eğilimi gösteren yorumlardır.) önemli bir rol oynar. Bütün gününü işte, işlerin sonunu düşünerek geçiren insanlar, eve bu dene­ yimle şekillenmiş olarak dönerler ... Giderek daha çok insan, kendisini (sık sık duyulan bir şikâyetin kelimeleriyle) “sadece kendisini düşünen ve asla gerçekten güvenemeyeceğiniz insanlarla” çevrili buluyor.” (s. 72)

Sonuç olarak insanlar, toplumsal değişimin gerçekleşme olasılığı ya da toplumsal açıdan anlamlı bir iş bulmak konusunda kuşkucu hale ge­ lirler. Bizler, “çoğu insanın, kendileri önce davranıp soymazsa, herkesin onları soyacağını düşündüğü bir toplumda” yaşadığımız için, insanlar fe­ dakarlık gerektiren kişisel ya da politik tercihler yapmak konusunda is­ teksiz bir hale geldiler; “bencillikten uzak bir yolu izleyen tek ahmaklar” olarak kalmaktan çekindiler, (s. 146) Yine de anlam ve amaç ihtiyacımız yok olmaz; bastırılmış bir şekilde yeniden ortaya çıkarlar. Bir yandan, “maddi ürünler, para, güç, cinsel za­

460

ŞAKANIN ARDINDAN

ferler biriktirerek kendimizi koruma eğiliminde oluruz” (öncelikle diğer avcılardan; ama daha da önemlisi, kendi yetersizlik ve anlamsızlık hislerimizden) (s. 146). Diğer yandan, ümitsizce daha büyük bir toplulukla özdeşleşmek isteriz; bu, bir spor takımının ya da pop idolünün fanlan olabileceği gibi, dini bir cemaatin üyesi ya da bir hobinin uygulayıcıları da olabilir (s. 74). Lerner ve meslektaşları 1977 ve 1986 arasında, “çok çeşitli iş yerlerin­ den binlerce çalışan” ile geniş kapsamlı röportajlar yaptılar.71 Bunu duymayı beklemiyorduk: Çalışmak, sadece çalışanlar olup biteni kont­ rol edemeyecek kadar güçsüz hissettikleri için değil, daha temelde, çalışmak, daha büyük bir toplumsal amaca hizmet etmediği için sinir bozucudur. İn­ san, sadece “yarış atı”gibi “iş yapmakf tan]Mdaha fazlasını istediler. Eksikliğini duydukları şey, para ya da güç değil, Spiritüel anlamdı—“hayatlarımızı” baş­ ka bir amaç olmadan sadece “her şeye kadir maaş çeki” için “harcamafnın]” ne kadar acı verdiğini söylemekte tereddüt etmediler, (s. 81) Lerner şunu savunur: Çalışan insanlar, iş hayatında daha çok para kazanmak için mücadele ettiyse, bunun sebebi çoğu kez, anlam ve spiritüel beslenme kaynağı bulabilecekleri işyerlerini güvenceye alma konusunda şüpheci hale gelmeleridir; böyle bir ihtiyaçları olmaması değil. Bu yüzden, kiliseye gittiler (oradan para gelmediği halde) ve sendika toplan­ tılarına gitmediler (çünkü orada, daha çok para için mücadele edebildikleri görüşmeler dışında bulunabilecek bir anlam yoktu). İnsanlar, sendikalarını daha çok para için mücadele etmek için kullandılar; para, hayattan istedikleri tek şey olduğu için değil, bütün gün anlamsız bir işte harcandığını düşün­ dükleri bir hayattan alabilecekleri kazanılabilir tek karşılıktı, (s. 77) 71

Lemer’ın kitabı, Surplus Powerlesmess (1986) [Artı değer Güçsüzlüğü], hem grubunun araş­ tırma yöntembilimini hem de kendi psiko-toplumsal teorilerini detaylı olarak anlatır. Aslında bence, Surpİass Poıver/essness, Ruh Meselelerinden kat be kat üstündür. Bunun sebebi, daha detaylı olmasının yanında politik odak noktasının daha açık olması ve “spiritüellik” ile ilgili yersiz düşüncelerle (bunlar hakkında böyle düşünüyorum) daha az kirletilmiş olmasıdır.

DİN, POLİTİKA VE HAYATTA KALMAK

461

Lerner'a göre şu şaşırtıcı değildir: bu insanların çoğu, Sağı tercih etti. Sağın sunduğu çözümler ne kadar man­ tıksız görünürse görünsün, en azından Amerikanın etik ve spiritüel has­ sasiyetlerinin azaldığı sorununu fark etmiş görünüyordu. ... Liberaller ve ilericiler, insanların sağa yönelmesinin sebebinin kısmen de olsa Sağın, li­ beral ve ilerici gündemden dışlanan bazı gerçek ve meşru insan ihtiyaçlarına seslendiğini hiç anlamadılar, (s. 77)72

Toplumsal değişimin önündeki engellerden biri de, insanların kendini suçlama eğilimidir. IL M H ’nin iş stresi grubunun katılımcılarından çoğu gerçekten çabalarsan başarılı olabileceğin şeklindeki meritokratik fantaziyi sorgulamadan benimsedi. Dolayısıyla, başarılı olamazlarsa, her şeyiyle tat­ min edici bir iş bulamamışlarsa, bu tamamen onların suçuydu, (s. 85)

Bu, hiç de yeni bir kavrayış değildir (kendini suçlama analizleri, farklı bir tarzda da olsa, 1970’lerin feminist bilinci arttırm a hareketlerinde za­ ten merkezi bir rol oynadı) fakat yine de, çoğu kez unutulan önemli bir gözlemdir. L erner’ın psikoterapi hastalarından bir diğeri ise, kendini “bir C um ­ huriyetçi ve muhafazakâr” olarak tanımlayan bir orta yöneticiydi fakat yine de lÇöO'ların idealizmine özlem duyuyordu. İşteki görünür başarı­ sına karşın depresyon belirtileri gösteriyordu; patronunun yüksek üret­ kenlik talepleri ile çok çalışan astlarına duyduğu sadakat arasında sıkışıp kalmıştı; toplumsal açıdan önemli ürünlere ilişkin yenilikçi fikirleri, yal­ nızca sonuçları düşünen üst düzeydekiler tarafından sürekli reddedildi. L ern erın sorusu şuydu: 72 Lemer, görüştüğü kişilerle ilgili şunları ekliyor: sendikaların, işyerindeki yönetimin keyfi gücüne bazı sınırlamalar getiren sigorta şirket­ leri gibi, onlar için orada olmasından mutluydular. Fakat sendikalı işçilerin çoğu, sendi­ kaları olduğu için mutlu olduğu halde, tıpkı araç sigortası şirketleri olduğu için mutlu oldukları gibi, sendika liderlerine, araç sigortacılarından daha yakın hissetmediler ve ha­ yatlarındaki derin endişeleri, ikisine de açmazlardı, (s. 77)

ŞAKANIN ARDINDAN

462

“Samuel neden isyan etmeyor ve ilerici bir siyasi harekette yer almıyor?” diye sorabilirsiniz. Bu sorunun cevabı, ona cazip gelebilecek aşırı muhafazakâr hareketlerin dı­ şında kaygılarıyla ilgilenecek ya da ona kendini kötü bir insanmış gibi hissettir­ meyecek hiçbir hareketin olmaması[dır]. (p. 126) Sıradan bilgeliğin En İyiyi Gözetm ek anlamına geldiği bir toplumda Lerner a göre, insanları, dünyanın başka bölgelerindeki insanları korumak için tüketim dü­ zeylerini düşürmeye çağırmak boşa nefes tüketmek demektir. Benliklerini arka planda bırakan bir düzeni benimseyen birer enayi olduklarını düşün­ dükleri sürece, insanlar böyle seçimler yapmak istemeyecektir, (p. 146) Dahası, kurumsal bencilliği kısıdayan programları desteklemeleri istendiğinde, in­ sanlar kendi hayadannda uygulayamayacaklarını düşündükleri bir ahlak anlayışını diğerlerine aşılamak hevessiz kalmaktadır... Video araçlarından, CD’lerinden, internette ve toplumsal ağlarda gezinmekten vazgeçemeyen çoğu duyarlı insan, kendisini “kurumlar kadar benci? bulup kurumsal iktida­ rın kısıdanması konusunda kafa karışıklığı yaşamaktadır. Sıradan insanları sorunun kaynağı olarak suçlayan ekoloji uzmanlan sıklıkla bu dinamik üzerinde dururlar. Amerika’nın değişmesini dileyenler, insanları küstahça uyarmaktansa onlara temel korkularının rasyonel olduğunu, ancak bunların aşdabileceğini gösterecek şevki aşılamalıdırlar. (p. 147) Elbette L ern erin psikolojik ve sosyolojik fikirleri eleştiriden öteye gitmiyor. Psikanaliz geleneğinden çıkan birçok çalışma gibi, Lerner’in tartışması da teoriler oluşturmada güçlü, deneysel kanıtlarda ise zayıftır. Lerner rahatsız edici bir şekilde fikirlerini tartışmak yerine onları doğ­ rulama eğilimindedir.73 Yine de önsezim şudur ki — yalnızca bir önsezi 73 Örneğin, “saldırgan ve zararlı davranışlara çocukların doğuştan meyilli olduğunu keşfetti-

DİN, POLİTİKA VE HAYATTA KALMAK

463

— detayların çoğu yanlış olsa da Lerner önemli bir noktaya yaklaşmış,74 Belki de Lerner’in fikirlerini daha titiz inceleme gerektiren ilginç hipo­ tezler olarak düşünmek daha iyidir. Yine de bana asıl sorun teşkil eden şey, tüm bunların içinde, Lerner’in “spiritüel” kelimesiyle (muhtemelen kendisi de farkında olmadan) çevir­ diği dolaptır. Görüştüğü kişilerin sıkıcı, ayırıcı ve hiçbir toplumsal amaca hizm et etmeyen işlerinden memnun olmamaları (doğrudan sosyalistle­ rin zamanı geçmiş el kitabından gelen şikâyetler) örneklerini bıkmadan verdikten sonra bu maraza “duygusal ve ahlaki” olmasının yam sıra “spiritüel” diye teşhis koyar. Örneğin: İster Silikon Vadisi’nin aşırı baskılı işyerlerinden ister San Fransico’nun finans bölgesinden ya da ister otomobil üreten fabrikalardan ister son modayı belirleyen yerlerden olsun, herkesin anlattığı şey önceliği şirket karı oluş­ turmak olan kararların alındığı şirket yapılarıydı. Kapasite ve becerilerinin toplumsal sorunları çözmesine ilişkin fikirler sistematik biçimde göz ardı edilmişti... Mesleki stres gruplarımızdaki insanlar tekrar ve tekrar, ma­ nasız çalışmayı yaşamlarındaki stresin merkezi unsuru olarak tanımladı. Birçoğu hayatlarında spiritüel bir amacın eksikliğini duymaktan dola­ yı üzgün olduklarını bilmediklerini kabul etti... (p.83, vurgu bana aittir). Joan iş arkadaşlarıyla özel olarak konuştuğunda, çalıştığı işte spiritüel bir amaç edinme arzusuna değilse de, dünyada böyle bir amaca bilinen şekliy­ le erişme olasılığına kuşkuyla baktıklarını öğrendi. Joan kamu menfaatinden bahsederken, arkadaşları, bununla zaman kaybettiğini, hatta kendilerinin

ğini iddia eden en saygın çağdaş psikoloji teorisyenlerinden bazılarını” eleştirirken Lerner kaygısızca - bir nebze kanıt sunmadan - şunu öne sürer, Aslında keşfettikleri şey doğum anında hatta doğum öncesinde ebeveynin yaşadığı yan­ lış tanıma ya da ayrılma acısının fetüse ya da yeni doğmuş bebeğe aktarılabileceğidir - bu durum çocuklarda sinirli, asabi veya saldırgan davranışlar yaratır, (pp. 108-109) Şunu söylemeliyim ki amacım psikolojik yorumlamaların asli tezatlığında taraf tutmak değil, sadece Lerner’in bir dogma ifadesini ("Aslında...”) bir kanıt ya da argüman yerine talihsizce kullanma alışkanlığına dikkat çekmek. 74 Yine de, Lerner’in insan psikolojisi hakkındaki fikirlerinin ne kadar doğru olduğu, laik Av­ rupa ile göreli olarak dindar A B D ’dekı gibi, kültürler arası insan davranışlarını açıklaması ile anlaşılabilir. Lerner' in teorilerinin bunu başarabileceği iüphelidir (Jean Brichmont a bunu hatılattığı için teşekkürler. Ayrıca bkz. 78. not)

464

ŞAKANIN ARDINDAN

saklı ve derin benlikleriyle alay ettiğini hissediyorlardı - çünkü iktidarın ka­ zancına hizmet etmekten başka bir şey olamayacak bir işi yaptıkları hayatla­ rı, canlarını sıkıyordu, (pp. 85-86 vurgu ilavedir) Samuel çalışma durumundan ve günlük hayatından bahsettikçe, anlattıkları kulağa, aşkın imkânsızlığı, yalnızlık, şefkat gösterme ve kardeşlik ve insani ih­ tiyaçlara Öncelik tanıyan bir sistemin kaçınılmazlığıyla ilgili patojenik inançla­ ra dayanan spiritüelbir kriz gibi geliyordu, (p.123, yine vurgu ilave edilmiştir)

Lerner, salt laik olanın ötesine geçen “spiritüel” arzuların herhangi bir noktasını yalnızca bir ya da iki kez ele alır.75 Diğer bir noktada Lerner aşağıdaki “spiritüel uygulamayı” önerir: Hayatınızdaki herhangi bir şeyi, bir müzik aleti, bir bilgisayar, bir araba ya da evinizde bulunan çok uzakta yetişmemiş bir meyveyi düşünün... Şimdi de insanların evrimleşmeye başladığı ve hayatınızda bu şeye sahip olduğunuz an­ lar arasında gerçekleşmesi gereken tüm aşamaları hayal edin. Yaşamanızdaki bu nesneyi size sunanların sahip olması gereken bilgileri, söz konusu bilgileri geliştirenlerin onlardan önceki kişilerden neler öğrenmeleri gerektiğini sora­ cak olursanız, günlük hayatınızda yer alan şeyleri gerçekleştiren binlerce yıllık işbirliğinin yoğunluğu karşısında çabucak hezimete uğrayacaksınız. (p,45)

İnsanlık tarihine önemli bakış açıları sunabilecek eğitici bir öneri olabilir bu; ancak Lerner bunu neden “spiritüel” olarak adlandırıyor anlamıyordum.Şunu vurgulamalıyım ki Lerner ın “spiritüel” kelimesini tek başına kullanmasından şikâyet etmiyorum. Amaçladığı kullanımla ala­ kalı biçimde okuyucularının karşısında olduğu sürece herkes bu (ya da başka) kelimeyi dilediği gibi kullanmakta özgürdür. Sorun şu ki, Lerner “spiritüel” kelimesini halihazırda hem psikolojik/etik hem de kozmolojik düşünceleri kapsayacak şekilde tanımladı (p.5). ikinci söylediğini, yal­ nızca ilk söylediğiyle ilgili argümanlar kullanarak kanıtlamaya çalışmak büyük bir m antık hatasıdır. 75

Sayfa 85’te görüştüğü kişilerin “kırsal bölgelere gitmeyi dört gözle beklediklerini... böyle yerlerde ya da okyanusa karşı otururken evrenle ve evrendeki konumlarıyla en yoğun bi­ çimde yeniden ilişkilendiklerini* anlatır.

DİN, POLİTİKA VE HAYATTA KALMAK

465

What's the M atter w ith Kansas?: How Conservatives Won the Heart o f America (2004) [Kansas tâki Sorun Ne?: Muhafazakârlar Amerika'nın Kalbini Nasıl Çaldı?] isimli kitabında Tom Frank, güncel sağ-kanat popülizm in, büyük ölçüde işçi sınıfının yüksek-orta sınıf liberal snopluğuna ve küstahlığına76 karşı verdiği bir tepki olduğunu etkileyici bi­ çimde gösterir. Olgusal zeminini yüksek ölçüde abartan sağcı medya, alt sınıfların hıncını tahrik etm iştir elbette, fakat bunların aslı astarı olmadığı söylenemez. D indar sağın gerici gündem inden haklı olarak ürken liberal ve solcular çoğu zaman köktencileri — ve genellikle işçi sınıfından toplumsal muhafazakârları — ya cahil aptallar ya da bağnaz kişiler olarak görme eğilimindedir.77 L ern erın alt tabaka dindar sağcı­ lara karşı tutumu, Frank’inki gibi, dayatmacı elit tavırlardan daha ılımlı olmasının yanı sıra deneysel olarak muhtemelen daha da doğrudur: Bazıları, sağcı politik gündemleri meşrulaştırmaya yarayan sağcı bir spiritüelliğe anlam ihtiyacını ele alabilecekleri bir topluluk gereksinmesiyle mey­ ledebilir. Birçoğu için başkalarını ve kendilerini zenginlik, fiziksel güzellik,

76 Yine de bkz. Frank'in tezlerine ilginç bir eleştiri olarak, Ulusal Seçim Çalışması (N ES) an­ ketlerinden edinilen oy verilerine dayanan Bartels(2005); ve yanıt için bkz. Frank (2005b) 77 Günümüz İtalya’sındaki liberaller ve solcular arasındaki benzer önyargılara yönelik bir analiz için bkz. Ricolfı (2005). İç bulandıran bir örnek, Silvio Berlusconi’nin sağ kanat Özgürlük Kutbu koalisyonunu iktidara getiren 2001 Mayıs seçimlerinin akşamında İtalya’nın en ünlü entellektüeli Umberto Eco’d an geldi. Eco’ya göre, Berlusconi seçmenleri iki kategoriye ayrılabilir: "Gerekçeli Seçmenler” ve “Aklı Çetinmiş Seçmenler”, ilk grup Avrupalı olmayanları hatta kendi güneylilerimizi taşıtlara tıkıp göndermek isteyen Kuzey Birliği fanatiklerinden oluşur... Birlik, dünyanın geri kalanından ayrı yaşayıp zenginleş­ meyi hayal eden, dini kaygılarını muhafaza etmek isteyenlere... Kutbun vaat ettiği vergi değişikliklerinin varlıklılara yarar sağlayacağım (haklı olarak) varsayan iş adamlarına... hukukla sorunlar yaşamış, Kutbun bağımsız kamu savalarını idare edeceğini düşünen in­ sanlara... vergilerinin sorunlu bölgelere harcanmasını istemeyen kişilere başkanlık eder. İkinci grup ise değerler dizisini, onlarca yıl boyunca televizyondan edinmeye çalıştıkları eğitim neticesinde öğrenenleri... çok az gazete ve daha da az kitap okuyanları kapsar... Bu insanları Berlusconi anayasayı değiştirecek diye uyarmanın bir anlamı yok çünkü onlar anayasayı hiç okumadılar... Onlara yalnızca tatil yapacakları bir kumsalmış gibi gelen şeyi "açık deniz” olarak anlatmanın ne faydası var? Italyan gazetelerinin bile adını bilmeyen seçmenlerle The Economist hakkında konuşmak ne kadar anlamlı? Kapağındaki resmin çe­ kiciliğini bağlı olarak, solcu ya da sağcı dergileri fark gözetmeksizin alıyorlar. (Eco 2001) Kısacası, Eco’nun verdiği oyu vermeyenler ya bencil ya da (gerçekten kötü değillerse) ap­ tallar. Berlusconi seçmenleri hakkındaki olgusal varsayılan iddialarına Eco’nun hiçbir ista­ tistiksel kanıt sunmaya tenezzül etmediğini söylemeye gerek yok.

ŞAKANIN ARDINDAN

466

etkileyici konuşma ya iktidarla değerlendirmeyen tek yer olan bu toplulukla­ rı çekici kılan şey sağcı politikalardan ziyade, spiritüel mevzulara açılabilme güvenliğidir, (pp. 10-11) A slında,

Sağcı spiritüel ya da köktenci topluluklara en fazla meyleden kişiler genellik­ le kapitalist piyasada “tutunamayacağına” inananlardır. Dindar bir dünyada yapabilecekleri ya da biriktirebilecekleri açısından değilse de sadece “varlık­ ları” ile değerli görülürler. Varlıkları tek başına kale değer bulunur, (p.177) (Lerner ilk cüm lesinde yer alan saygın deneysel önerm esini destek­ leyecek hiçbir sosyolojik çalışmaya gönderm e yapm az, yine de oldukça inandırıcı görünür).78 78 Norris ve Inglehart ilginç bir çalışmada (2204,2-4 numaralı bölümler) öncelikli olarak ta­ rımsal, sanayi, sanayi sonrası 59 ulusu ve yaklaşık çeyrek milyon katılımcı içeren Dünya D e­ ğerleri Araştırmalarından (1981-2001) edinilen kültürler arası verileri incelediler. Ülkeler arasındaki dinsel katılımı (ibadet,dua) ve dinsel değerleri karşılaştırarak, daha fakir ülkelerin daha dindar olduklarını (burada şaşılacak bir şey yok) ve bu durumun gelir dağılımda daha ciddi eşitsizlik olan ülkelerde de geçerli olduğunu gördüler (bu tuhaf bulgu Amerika'daki Batı Avrupa'ya kıyasla fazla olan dindarlığı hiç olmazsa kısmen açıklayabilir). Ülke içinde­ k i dindarlığı kıyasladıklarında fakirlerin zenginlerden daha dindar olduklarım öğrendiler. Norris ve Inglehart bu bulguları, dindarlıktaki farklılıkların büyük ölçüde hem bireysel hem de toplumsal düzlemdeki "varoluşsal güvensizlik" ile açıklanabileceği yönünde yorumladılar: Her şeyin eşit olduğu düşünüldüğünde, daha güvensiz toplum larda yetişm en in din i değerlerin önemini arttıracağım , daha güvenli koşulların ise bunu azaltacağım varsayıyoruz. Tarımsal olandan sanayi ekonomisine ve akabinde sanayi sonrası ekonomiye geçen toplumlarda iyi­ leşen güvenlik koşulları genellikle dini değerlerin azalmasına eşlik eder. Bunun ana nede­ ninin, artan güvenlik koşullarında dini güvenceye duyulan ihtiyacın zayıflaması olduğuna inanıyoruz. Bu etkiler hem toplumsal (toplum yönelimli) hem de bireysel (birey yönelimli) düzlemde işler, yine de ilkinin daha önemli olmasından kuşkulanıyoruz. Sanayi sonrası uluslarında mevcut olan daha iyi korunma ve denetim, uzun yaşam ve sağlık, çok az insanın geleneksel spiritüel değerleri, inançları ve uygulamaları kendi ya da topluluklarının yaşantı­ sında hayati gördükleri anlamına gelir. Bu, tüm din türleri toplumlar geliştikçe kaybolacak demek değildir; esas anlamları eksildiğinde bile dini kimliğe resmi bağldık gibi sembolik unsurlar hala varlığı sürdürür. Yine de ileri düzeyde sanayi toplumlarında yaşayan insan­ ların çoğu zaman, geleneksel dini önder ve kurumlara gitgide duyarsızlaşıp spiritüel ey­ lemlerde yer alma heveslerini kaybedeceklerini bekliyoruz, (pp. 18-19, vurgu metne aittir) Batı Avrupa ve Amerika arasındaki mukayese göz önüne alındığında, sanayi sonrası ulus­ ları üzerindeki ilişki analizinden şu sonucu çıkarırlar: G IN I katsayısıyla ölçülen ekonomik eşitsizlik düzeyinin, her iki dini tutumla ama özellikle de dua aracılığıyla bireysel dindar­

DİN, POLİTİKA VE HAYATTA KALMAK

467

Lerner’ın Sağcı politikanın başarısı üzerine analizi çoğu açıdan Frank’inkiyle ortaktır, fakat o ilginç bir psikolojik hususu ilave eder. Frank şu paradokstan yola çıkar: miras mülklerine ilişkin vergileri geri çeken “kurum” karşıtı bir isyan... ik­ tidar yapısını hedef alan bir hareket, zengini daha da zenginleştiriyor, işçi sınıfının acımasızca aşağılanmasına verdiği yanıt, işçi birlikleri ve liberal ça­ lış ma-güvenliği programlarına saldırmak oluyor; Amerika’da artan duyarsız­ lığın çözümü ise, halk eğitimini daha da zor hale getirmek.79801

İşçi sınıfının sağ kanat eylemleri desteklemesinin Franke göre çeşitli nedenleri var: Demokratların işçi sınıfının lehindeki ekonomi politikala­ rından vazgeçmesi; liberallerin işçi sınıfına yönelik sahici ve belirgin lütfiı; sağcıların ekonomiyi dışlayarak “değerler” hususuna kurnazca çakılı kalmaları.80,81 Lerner benzer bir hikâye anlatır: Amerikalıların psikodinamiğini, orta gelirli Amerikalıların Sağa kaymalarını ve bunu yaparken bile ekonomik kaygılarla çarpışmalarını araştıran bir psi­ lığa meyillilikle alakası olduğu açıktır... Amerika Birleşik Devletlerinin, kıyas içerisin­ deki en eşitliksiz sanayi sonrası ülke olmasından dolayı geniş ve istisnai ölçüde dindarlık içerdiğine inanıyoruz. Amerikan bolluğuna karşın, kamu hizmetlerinin ve refah devletinin tüm çalışan nüfusu kapsayan sağlık hizmeti gibi temel konulardaki rolünü kısıtlayan kişisel sorumluluk ve bireysel başarı değerleri üzerindeki kültürel vurgu ve büyük yönetime duyu­ lan itimatsızlığa bağlı olarak Amerika’daki birçok sektör görece yüksek ekonomik güven­ sizlikten muzdarip. Birçok Amerikalı aile, profesyonel orta sınıf olanlar dahi, işsizlik, yeterli tıbbi güvence olmadan hastalanma tehlikesi, bir suç mağduru olma ihtimali ve yaşlılara uzun süreli bakım sağlama güçlüğü ile karşı karşıya kalma riskini yaşıyor. Diğer gelişmiş sanayi ülkeleri vatandaşlarına kıyasla Amerikalılar, sağlık güvencesi kapsamında olmamak, keyfi olarak işten çıkarılmak ya da işleri ve yeni doğmuş çocukları arasında ikisinden birini kaybetmelerini öngören bir seçim yapmak zorunda olmak endişesini daha fazla hissedi­ yorlar. (pp. 107-108) 79 Frank (2004, p.7). 80 Ayrıca 2004 yılı Amerikan Başkanlık Seçimi üzerine iğneli ve aydınlatıcı bir otopsi için bkz. Frank (2205a). 81 Yine de, Frank’in “kültürel”mevzular yerine ekonomiyi yeğlemesinin düşündürücü bir eleş­ tirisi için bkz. W illis (2006). W illis’in Frank aleyhindeki çoğu argümanı beni ikna etmese de, kendisi ciddi bir ilgi hak eden önemli sorular sormaktadır. W illis’in 64 yaşında vefat etmesiyle, Amerika geleneğin karşısında güçlü ve keskin halde duran bir eleştirmenini kay­ betti.

468

ŞAKANIN ARDINDAN

koterapistken, daha önce liberal adayları destekleyip araştırmamızda yer alan insanların hayadarında bencillik ahlakının etkilerini yaşadıklarını ve bunu giderecek spiritüel bir söylem aradıklarım öğrendik. (Lerner 2004b) L erner’ın.liberal meslektaşları, bu tanımı reddetti ve Sağın yükselişi­ ni, medyanın yanlış yönlendirmesine bağladı. Yine de karşılaştığım insanlar, aslında yönlendirilmiyordu; Sağın savunduk­ larına kısmen katılmadıklarını biliyorlardı ama yine de Sağı, kibirli bir havası olan Sola tercih ettiler, özellikle de liberallerin, Reagan a oy veren herkesin aptal, ırkçı, homofobik ya da cinsiyetçi olduğu şeklindeki örtülü ama bazen de açıkça dile getirilen mesajından rencide olmuşlardı. Yanlış anlaşıldıklarını düşünüyorlardı; onlara göre, liberaller, kendi hayat deneyimlerinden o kadar habersizdi ki bu durum, Sağda kendilerini daha çok evde hissettikleri düşün­ cesini onaylıyordu, (a.g.e.) Bu "ev” hissi, F ran k ın belgelediğine göre onları, sağcı dünya görü­ şünün, ekonom ik ilkeleri de dahil ilave yönlerini de kabul etm esine yol açtı. Lerner, Am erikan seçmenine karşı "liberal saygısızlık” dediği tutum a başka bir örnek daha verir. 2004^10 D em okrat ön seçmenlerin % 68’i İraktaki savaşın tamamen yanlış olduğunu düşünmesine rağmen (sayı­ sız ankete göre), başkan adayı olarak, savaş yönünde oy kullanan, savaşı destekleyen ve Bush’u sadece savaşı başarısız bir şekilde yönettiği için eleştiren bir senatoyu seçti. Neden? Kerry yi seçmelerinin nedeni, açıkça söylediklerine göre şudur: “Öteki”, bi­ zim İraktaki savaşla İlgili ahlaki itirazlarımızı paylaşacak kadar zeki ya da iyi olmayan Amerikalılar, Kerryye oy verirdi çünkü o, güçlü bir asker olarak sunulabilirdi... Gizlice, kendilerine ve birbirlerine ... seçilirse ... Vietnam Savaşı’ndan dön­ dükten sonra savaşın aleyhinde tanıklık eden gerçek John Kerry yeniden or­ taya çıkacak ve bizi bu savaştan kurtaracak.

DİN, POLİTİKA VE HAYATTA KALMAK

469

Kısacası, liberaller şunu söylüyordu: Bu adam bir fırsatçı ve bu yüzden onun tarafındayız. Seçilirse, beyan edilen tutumlarını değiştirecektir. Şu anda ken­ disini sunmaya çalıştığı gibi bir asker olmayacak ... Bütün bunları sadece Amerikan çoğunluğunu kandırmak için söylüyor, ama ofise girince, (dua ediyoruz ve hevesle ümit ediyoruz) düşüncelerini değiştirecek ve şimdi söy­ lediklerinin tam tersini yapacak ,..n(a.g.e.) Lemer, okuyucudan şunu ister: Lütfen burada Amerikan toplum una karşı yapılan saygısızlığı anlayın. Li­ beraller şunları söylüyorlardı: Şu ötekileri, savunduğunu söylediği şeyi sa­ vunduğuna inanmadığımız birine oy vermek için kandırabiliriz. Cumhuri­ yetçilerin cevabı ise çok etkiliydi: “Bu adam yanar döner biri ve onun neyi savunduğunu bile bilmiyorsunuz; kanıtımız ise, onun kendi destekçilerinin, onun ofise girdiğinde büyük ihtimalle fikirlerini değiştireceğini düşünüyor olmasıdır. Bizim partimiz, gerçekten söylediği şeyi kastediyor ancak liberal­ lerde bu tutarlılık yok.” (a.g.e.) L ern era göre, liberaller bu kendi kendilerini mağlup eden yoldan gi­ diyorlar çünkü onlar iyi bir dünya ve iyi bir toplumla ilgili en yüce vizyonlarını ortaya koysalardı, Amerikan halkı bunu reddederdi ve gücü kaybederlerdi. Bu yüzden Amerikan halkına yalan söylemek zorundalar; bunu yaparken de, Amerikan halkının, gerçekten vizyonu olan ilerici bir perspektif için fazla aptal ve kötü (ırkçı, cinsiyetçi, homofobik, militarist ve otoriter) olduğu varsayımına da­ yanırlar. Kısa vadede de daha büyük öngörüye sahip bir perspektifle kazanamayacak­ ları konusunda haklı olabilirler, çünkü Amerikan halkı uzun süre onlardan sadece aşağılama gördü ve halkı başka bir tasavvura ikna etmek biraz za­ man alacaktır. 1960’Iarda Sağ aynı durumdaydı fakat kendine farklı bir yol seçti. ... Şunu söylediler]: “ideolojik konumumuza sıkı sıkı tutunacağız ve onu daha açık ve anlaşılır bir hale getireceğiz; aynı zamanda bazı açılardan entellektüel olarak daha tutarlı hale getireceğiz ve bazı ana ilkeler üzerine daha açık bir şekilde temellendireceğiz; seçimleri kazanmaya hazırlıklı ola­

470

ŞAKANIN ARDINDAN

cağız fakat bunları, halkı kendi perspektifimiz doğrultusunda eğiteceğiz.” Bu plan, 16 yıl içinde işe yaradı. Fakat liberaller, hiçbir zaman bunu yapacak (en öngörülü perspektiflerini ifade edip buna sıkı sıkı tutunacak) yüreğe sahip olmadılar; bu kadar çok Amerikalının liberallere saygı duymamasının sebebi tam da bu yüreksizliktir. (a.g.e.) Buraya kadar L erner’in sözleri, klasik solcuların, çağdaş liberallerin korkak ve omurgasız olduğu yönündeki eleştirilerinden çok farklı de­ ğildir.82 Fakat Lerner, pek de gizli olmayan psikolojik mesajın önemini açıklar: [S]iz Amerikalılar, bizim İyi’ye dair tasarımıza karşılık veremeyecek kadar aptal ve kötüsünüz; bu yüzden, sizi kendi tarafımıza çekmek için, iyi bir top­ lumun nasıl olması gerektiğiyle ilgili en yüce tasarılarımızı sizden (ve hatta kendimizden bile) saklamak ve bize hitap etmeseler bile size hitap ettiğini düşündüğümüz fikirleri size sunmak zorundayız. Liberallerin ve ilericilerin, Amerikan halkını küçümsemek üzerine düşün­ meli derken bunu kastediyorum. Liberal ve ilerici kanat, Amerikalıların, bi­ zim tasarımıza karşılık vermeyeceğinden o kadar emin ki onlara hiç bunu fırsatını vermiyor. Bunun yerine, onları, duymak isteyeceklerini düşündüğü­ müz şeylerle doyuruyor ve bunun bedelini ödemeyeceğimizi düşünüyoruz. Fakat yaptığımız şeyin bu olduğunu görüyorlar ve bu haklı olarak onlara pek saygı duymadığımızı düşünmelerine yol açıyor, (a.g.e. italikler benim tarafım­ dan eklenmiştir) 2004 Am erikan başkanlık seçimlerinde, başkanlık ya da kongre ile ilgili soruların sorulduğu ulusal ankete göre, seçmenlerin %22’si (şaşırtıcı bir oran), “ahlaki değerleri* en önemli mesele olarak gördüğünü söyledi; arkasından şunlar geliyor: ekonom i/meslek (%20), terör (%19), Irak (%15), sağlık hizm eti (%8), vergiler (%5) ve eğitim (%4). Ahlaki de­

82 Solcular elbette, Demokratik Parti'nin, finansal kaynak sağlamak için şirket çıkarlarına bağımlı oldukları gözlemini de eklerler. Lerner da bundan laf arasında bahseder (2006a, s. 105).

DİN, POLİTİKA VE HAYATTA KALMAK

471

ğerleri en önem li mesele olarak görenlerin % 80*1, Bush’a oy verdi.83 bu seçmenlerin küçük bir kısmını bile kazanabilseydik, ülkemizdeki sağ kanat hâkimiyetini sona erdirebilirdik ve belki de ilerici reform lar için bir seçmen bölgesi inşa etmeye bile başlayabilirdik. Bana öyle geliyor ki bu seçmenlerin “ahlaki değerler” ile ne kastettiğini anlamak için, çok daha fazla araştırma (örneğin, klasik bir anketten daha derine inen röportajlar) yapılması gerekiyor. “Ahlaki değerler” bir derece­ ye kadar, kuşkusuz kürtaja ve eşcinsel evliliklerine karşı olmamn anahtar kelimesidir. Fakat bunun, hikâyeyle pek ilgisi olduğunu sanmıyorum. Ö r­ neğin, seçimlerden birkaç gün sonra yapılan bir Zogy Uluslararası anketi, seçmenlere Aşağıdaki ahlaki meselelerden hangisi bu seçimdeki oyunuzu en çok etkiledi?” (italikler bana aittir) sorusu yöneltilince şu sonuçlara ulaş­ tı: % 13 kürtaj ve % 9 eşcinsel evlilik cevabına karşılık, % 42 u Irak Savaşı cevabını verdi. Daha da çarpıcı olan ise, seçmenlere “Aşağıdakilerden han­ gisi Amerikan kültüründeki en acil sorundur?” sorusu yöneltildiğinde, % 33 u aç gözlülük ve maddiyatçılık; % 3 Ti yoksulluk ve ekonomik adalet; buna karşılık % 16’sı kürtaj ve % 12si eşcinsel evlilik cevabım verdi. Stra­ tejik açıdan önemli olan bir sonuç da, kendisini ılımlı olarak tanımlayanlar arasında aç gözlülük ve maddiyatçılık endişesi özellikle fazlaydı; toplam­ da, liberallerin % 96,sı, ılımlıların % 78*i ve muhafazakârların % 30 unun tümü, aç gözlülük, yoksulluk ve ekonomik adaletin, bugün Am erikanın karşısına çıkan en önemli sorunlar olduğunu söyledi. Bu veriler Lerner’ın şu görüşünü destekleme eğilimindedir: “O n milyonlarca Amerikalı, materyalizmi ve bencilliği ahlak değerlerinden daha üstün gören bir toplum tarafından ihanete uğramış gibi hisseder... Onlar elbette, maddi gereksinimleri olup yeterli sağlık hizmeti, istihdam stabilitesi ve çocuklarının kolej eğitimi için gerekli olan para konularında kaygılı olduklarını kabul edeceklerdir. Fakat, asıl istedikleri hayatlarının bir anlam taşımasıdır; bu yüzden de belli değerleri dikkate alıp aşkın 83 Edison Mcdia Research ve Mitofsky International tarafından medya kuruluşları bir­ liği adına yapılan ulusal anket. İnternette şu adresten ulaşılabilir: http://www.cnn.com/ ELECTlQN/2Q 04/pages/results/states/US/P/Q0/epolls.0.html Ayrıca, “ahlaki değerler” şeklindeki muğlak ifadeyi, altı somut politik sorun arasına koyan bu sorunun arkasındaki yöntembilimin bir eleştirisi için bkz. Langer (2004).

ŞAKANIN ARDINDAN

472

amaçlara hizm et edecek gibi görünen adaylara karşılık verirler.”84 Sol, bu değerlere dair özleme yönelik bir şey yapmazsa, bunu Sağ yapacaktır; gayet başarılı bir şekilde yapmıştır da. Bu yüzden, Lerner’in önermelerini ahlaki ve ekonomik meselelere dayandırıp bu şekilde seçmenlerin değerlerine ve kişisel çıkarlarına hitap eden bir Sol çağrısı oldukça anlamlıdır.85 Fakat, Lerner daha ileri gider: birçok Amerikalının derin dinsel inançlarını kendi tarafına çekip onları ilerici hedeflere doğru yönlendir­ mek için açıkça “spiritüel/dinsel” bir Sol hareketi oluşturmak ister. John Kerry’nin, gerçekten inançlı bir insanın yoksulların sorunlanna asla sırtını dönmeyeceği, InciTin kişinin komşusunu sevmesi gerekir emrinin herkese sağlık hizmeti sağlanmasını gerektirdiği ve Yeni A hit’in "öteki ya­ nağını uzat” emrinin bize şiddete şiddetle karşılık vermeye karşı çıkmamızı söylediği gibi konularda ısrar ederek George Bush ile kapıştığını düşünün. (Lerner 2004a)

Keza, köşe yazarı Van Jones “en son Amerikalı ilericiler ulusal tartış­ maya girip siyaseti dönüştürdüğünde” — yani 1950,li ve 1960’h yıllarda­ ki insan hakları hareketleri sırasında — “inananların hareketin arkasında değil merkezinde olduğunu” gözlemlemiştir. Bugün Michael Lerner’ın, Jim W allism 86,Frances Hall Kieschnick’in ve diğerlerinin spiritüel/din84 Lerner (2004a). 85 Fakat, Lemer'in “anlam politikasına”yönelik düşünceli bir Sol bir eleştiri için bkz. Aronson (1998). Tom Frank (2004) Sağ'ın Amerikalı işçi sınıfı arasındaki başarısının sebepleriyle ilgili bir teşhiste bulunmuştur. Bu teşhis, Lerner'inicinden farklı olup, daha başka bir çözüm sunar. Frank'n bakış açısına göre, Demokratların işçi sınıfı yanlısı ekonomik politikalardan vazgeçmesi-ekonomik meseleleri politik tartışmalardan etkili bir şekilde uzaklaştırarak — ve “geleneksel değerlere”yönelik bir kaygıyla ayakta kalan sınıf karşıtı bir koalisyonun oluş­ masına izin vererek Sağ’ın ortaya çıkmasında başat bir rol oynamıştır. Frank çözüm olarak, eski dönem ekonomik popülizmi önerir. Bence, Frank'in ve Lerner’ın stratejik önermeleri karşıt olmaktan çok bir birini tamamlar niteliktedir. Yeniden doğacak bir Solun her ikisine de ihtiyacı vardır. Lerner da bu konuda mutabıktır 2006a, s. 124-125). 86 bkz. 2005 Ocak ve Mayıs aylarında 15 hafta boyunca N ew York Tim es en sağlam satanlar listesinde olan Wallis (2005). N e yazık ki, bu kitabın rasyonalist bir bakış açısıyla yapılmış ayrıntılı bir eleştirisi henüz yayımlanmamıştır.

DÎN, POLİTİKA VE HAYATTA KALMAK

473

Tablo 9.1. 2004 yılı ABD başkan seçimleri için 3-9 Kasım 2004 tarihlerinde Zogby International’ın 10.550 seçmenle düzenlediği anketin sonuçları

Tıim seçmenler

Liberaller

Ilımlılar

Muhafazakârlar

Aşağıdaki hangisi bu seçimlerdeki oyunuzu en çok etkileyen ahlaki meseledir? Irak Savaşı Kürtaj Eşcinsel Evlilikleri Yoksulluk Sağlık hizmeti Kök hücre araştırmalarına engel olma Hiçbiri Diğerleri

%42.3 %12.8 %9.3 %7.4 %5.6

%54.6 %3.3 %2.8 %16.6 %9.1

%47.2 966.4 964.7 %7.8 %9.0

%32.8 9621.4 9618.7 960.9 961.3

%2.1 967.0 9613.3

%9.7 %2.4 %9.7

%12.0 %9.7 %12.0

9614.0 969.0 9614.0

Aşağıdakilerden hangisi Amerikan kültüründeki en önemli ahlaki sorundur? Açgözlülük/ maddiyatçılık Yoksulluk/e konomik adalet Kürtaj Eşcinsel Evlilikleri Hiçbiri/cevap yok

%32.6

%34.9

%40.8

%24.3

%30.6 %15.7 %12.3 %8.9

%61.4 %0.3 961.5 961.9

%37.6 965.8 %6.7 %9.1

966.0 %30.0 %26.5 9613.3

K a y n a k: E isenberg (2 0 0 4 ),

sel bir Solu yeniden oluşturma çabasını m etheden Jones onlarda şunu görür: Onlar ilme dayalı, Yeryüzünü onurlandıran, demokrasi yanlısı olan, kök­ tencilik, şovenizm ve teokrasiye karşı çıkarken dinsel ve spiritüel dürtüleri tasvip eden ve onlara alkış tutan bir hareketin tohumlarıdır. Zamanla, böy­ le bir ilerici hareketin A B D ’de başarı, hem de büyük bir başarı elde etme potansiyeli vardır. Doğrusunu söylemek gerekirse, bu hareket muhtemelen

474

ŞAKANIN ARDINDAN

bizimki kadar dindar bir ülkede kazanma olasılığı olan tek ilerici hareket­ tir.87 Bunu kabullenmek laik vicdanımı sızlatsa da, bana öyle görünüyor ki Jones büyük oranda haklıdır. Bu, bazılarımız için ciddi bir sorun teşkil etmektedir. Şu ana kadar okuyucunun da şüphesiz kanaat getirdiği gibi, ben bir ateistim. Bu be­ nim için bir zevk, “im an1\ ve ya salt “inanç” meselesi değildir. Sadece, en rasyonel ifade biçimimle, birçok inananın “Tanrı”ya atfettiği özelliklere sahip bir varlığın — örn. bizim ahlaki ve ahlak dışı davranışlarımızla ilgilenen ve bir karşılık alabilme beklentisiyle dua ettiğimiz vb. doğaüstü bir varlığın — gerçekten de var olduğunda dair hiçbir makul kanıtın olmadığını kabul etmektir. Bu yazının okuyucularının (sandığım kadarıyla) Zeus’a ve Thor a karşı ateist olmasıyla aynı şekilde ve aynı sebeplerle ben de Yahudi, H ı­ ristiyan, İslam ve H indu tanrılarına karşı bir ateistim.88 87 Jones(2005)'tan yapılan alıntılar metnin aslında italik olarak verilmiştir. Jones ‘siyasi inanca* yönelik “ilerici bir yaklaşım” için çağrıda bulunur. Bu, “dinden ilham alan insanların işlediği korkunç suçlan” kabullenirken yine “dinden ilham alan insanların katkılarına saygı duyup onları kucaklayan” bir yaklaşımdır. Jones, dinsel öğretinin olgusal yönlerinden söz etmez. 88 “A teist” kavramıyla ilgili herhangi bir yanlış anlamanın önüne geçmek için Yahudi, Hıris­ tiyan, Islami ve Hindu tanrılarının yokluğuna dair kanıtlarımın, Zeus ve Thor’ın yokluğu­ na veya Güneşin çevresindeki yörüngedeki porselen bir çaydanlığın yokluğuna (Bertrand Russell tarafından verilen bir örnek) dair kanıtlardan daha fazla olduğunu elbette iddia etmediğimi vurgulamak isterim. Sadece, bu varlıkların var olduğuna dair haklı sebeplerin olmadığını gözlemliyorum. Bazı okuyucular bu durumu “agnostik” olarak tanımlamayı tercih edebilir ki bu kavram “ateist” ifadesinden daha kibar bir ifade olarak görülmektedir. Fakat, Bricmont (1999) ve Davvrkins (2003, s. 149-150)’in de belirttiği gibi bu kibarlık tehlikeli bir muğlaklığın ar­ kasına gizlenerek ortaya çıkar. Bir yandan, birçok agnostik, benim gibi, önerilen çeşitli tanrıların herhangi birine inanmak için yörüngedeki çaydanlığın var olduğuna inanmak için gerekli olduğundan daha sağlam nedenlerin olmadığını belirtir. Bu tür agnostiklere ateist de denmektedir. Neticede, Papa asla Olimpos tanrıları karşısında kendisini “agnostik” olarak tanımlamaz. Diğerlerimiz gibi o da bu tanrıların gerçekten var olduğuna dair bir kanıtın olmadığını kabul eder ve bu yüzden de onlara (ve aslında insanların inanmadığı tanrıların %99’una) karşı bir ateisttir. Dav/kins’in de dile getirdiği gibi bazılarımız sadece bir tanrı ileri gider. Buna karşın, kendine agnostik diyen diğer bazı insanlar bu argümanları tamamen inandırıcı bulmasa da şu ya da bu tanrının var olduğuna dair mantıksal ve/veya deneysel argümanlara inandığı için kendilerini agnostik olarak tanımlamaktadır. Bunlar

DİN, POLİTİKA VE HAYATTA KALMAK

475

Bu yüzden, yeniden doğacak Sol “dindar” olacaksa, ben ve benim gi­ bi düşünen insanlar çemberin dışında kalmayı ya da kalmamayı seçmek zorunda kalacağız. Şimdi, bu durum tek başına ölümcül bir sorun değildir: (belki Yuka­ rı Batı Bölgesi hariç) A B D ’de çemberin dışında kalan ateistler o kadar azdır ki ilerici bir politik hareket muhtemelen biz olmadan da mevcut olabilir.”89 D aha temel bir sorun vardır: Neden en kötüsünü tercih edip politik görüşümüzü büyük bir yanılgıya dayandırmak isteriz? Eğer va­ tandaşların %45’i düz bir dünyanın düz olduğuna inansaydı, sadece po­ litik nedenlerle de olsa onlann yanlış inançlarını olabildiğince doğru ve merhametli bir şekilde anlayabilmek için uğraşırdık, ancak büyük ihti­ malle bu inancı kendi inancımız olarak benimsemezdik. Aynı sorun daha pratik kavramlarla dile getirilebilir. H angisinin daha “gerçekçi” bir İncil emri olduğuna dair Sağ ile bir tartışmaya girmeyi gerçekten ister miyiz: eşcinselliği lanedem ek mi yoksa evrensel sağlık tam olarak benim (şuanda) sicim teorisinin doğru kuantum kütleçekimi teorisi olup olma­ dığı konusunda olduğum şekilde gerçek agnostiklerdir. 89 Aslında, ateistlere yönelik mevcut önyargılar göz önüne alındığında ilerici politik bir hare­ ket biz olmazsak büyük ihtimalle daha başarılı olur. Örneğin, 2006 Ağustos ayında yapılan bir kamuoyu ankette, katılımcılara “farklı dinsel ve spirituel gruplar” ile ilgili ne düşündük­ leri ve “her bir grupla ilgili bakış açılarının olumlu, biraz olumlu, tarafsız, biraz olumsuz veya olumsuz olup olmadığı” sormuştur. Ateistler için, sonuçların %30'u aşırı olumsuz ve %14 u biraz olumsuz iken, aşırı Hıristiyanlar için %11/i aşırı olumsuz ve %22'si biraz olum­ suzdur. Bu oran Müslümanlar için %11 ila %19, Mormonlar için %9 ila %20, Katolikler için %4 ila %8, Vaftizciler için %2 ila %8, Metodistler için %1 ila %4 ve Yahudiler için %1 ila %3 olmuştur. (Kuşkusuz, bazı katılımcılar Müslümanlar ve Yahudiler ile ilgili olumlu ve olumsuz düşünceleriyle ilgili yalan söylemiş olabilir.) Sadece, sosyologlar ateistlerden daha olumsuz olarak görülmektedir (%26-%27). Benzer şekilde, 2006 Aralık Fox Haber/Düşünce Dinamiklen anketi katılımcılara dinsel yakınlıkla ilgili bir liste okuyup “bu türeden bir yakınlığın o gruba ait bir başkana oy ver­ me ihtimalini artırıp artırmayacağını (üçüncü bir seçenek olarak etkilemeyeceğini) sordu. Sonuç olarak, adayın ateist olması durumunda bu ihtimal %50 daha azken, Müslümansa %45, Mormonsa %32, Hıristiyan Koalisyona üyeysc %24, Roman Katoliği veya Yahudiyse %10 ve Protestansa %6 daha az olmuştur. Bir kez daha, sadece sosyologlar ateistlerden daha olumsuz olarak görülmektedir (%26-%27). Aslında, mevcut veriler şuanda A B D ’d e ateistlere karşı önyargıların eşcinsellere veya M üslümanlara karşı olduğundan daha güçlü olduğunu göstermektedir. Ayrıntılı bir akademik inceleme için, bakınız Edgell ve ark. (2006). Burada bahsedilen anketlere online olarak şu adresten ulaşabilirsiniz: http://web.lexis-nexjs.com/universe/form/academic/s _roper.html

476

ŞAKANIN ARDINDAN

güvencesi sağlamak mı? M ichael Lerner’ın birçok yeteneğine rağmen, vahiy tefsiri Solun başarılı olduğu bir alan olamayacak gibi görünür. Şuana kadar belirttiğim gibi, Lerner gibi “dine” değil de “ruhaniliğe” atıfta bulunularak da çok bir şey elde edilemez. Geleneksel dinler transubstantiasyon gibi açıkça saçma öğretilerin doğruluğunu savunurken, L erner1m spiritüel inancı daha az açık olduğu için daha az saçma görü­ nür. Ben bunu önemli bir gelişme olarak görmüyorum.90 “Spiritüellik/Din yerine, neden direkt insanların meşru psikolojik ihti­ yaçlarından (topluluk, şefkat, sevgi, anlamlı iş, vb. ihtiyaçlar) ve ahlaki ih­ tiyaçlardan (kişinin bir başkasına iyilik yaptığı, toplumun adil bir şekilde organize olduğu, vb) açıkça söz etmiyoruz? “Spiritüel” diline rağmen, bu tam olarak Lernerın vardığı en üst noktadır ve öğretileri oldukça isabetlidir. Bence, Lerner laik Solun — M arksist olan ve M arksist olmayan — etik ve ahlak konusunda endişe verici bir şekilde konuştuğunu söylerken kısmen haklıdır.91 Belki de, bizler farkında olmadan muhafazakârların ahlakı cinsel ahlak ve baskılayıcı bir cinsel ahlak olarak tanımlamasını farkında olmadan kabul etmekteyiz. Fakat, muhafazakârların dar “ahlak” anlayışını kabul etmek için kapitalizmin özel girişim adlı öz tanım lam a­ sını veya eski komünist ülkelerin “halk demokrasisi” adlı öz tanım lam a­ sını kabul etm ekten daha çok haklı neden vardır.92 Amerikalı insanları savaşın nedenleri hakkında yanlış yönlendirmek ahlaka aykırıdır. Bize hiçbir zararı olmayan binlerce sivili öldürmek ah­ laka aykırıdır. Kişinin arkadaşına şişirilmiş talepsiz ve teklifsiz kontratlar

90 Bunun yerine, George Orwell ile aynı fikirde olup, açık konuşmanın ve yazmanın temel avantajının, “saçma bir şey söylediğinizde, bu saçmalığın sizin için bile açık olmasını” sağ­ laması olduğunu düşünüyorum. (Orwell 1953 [1946], s.171) 91 Bunun ünlü bir örneği, Noam Chomsky’dir. bkz. örn, Chomsky ve Herman (1979) ve Chomsky (2003, Özellikle 8. bölüm) ve başka yazılar. 92 Örneğin, bekaret yemini etmek için akranlarının alaylarına ( ya da en aızndan şaşkınlıkla­ rına) göğüs geren ergenlere gizli bir hayranlık duyduğumu itiraf ediyorum (iyi bir açıklama için bkz. örn, Cobb 2001) Aynı zamanda, insan, karşılıklı anlaşmaya dayalı cinsel zevkleri reddedip burun kıvırmaya bu kadar eneıji sarf eden fakat aç gözlülük, tüketicilik, açlık ve yurtseverliğin saldın savaşları yolunda istismar edilmesine sessiz kalan ahlaki önceliklerin (hem ergenler hem de onların yetişkin destekçileri üzerindeki) garip hissiyatını nedeniyle üzülmeden edemiyor.

DİN, POLİTİKA VE HAYATTA KALMAK

477

imzalatmak ahlaka aykırıdır. M al varlığına göre sağlık hizmetinde bu­ lunmak ahlaka aykırıdır. Kuşkusuz şunlara dikkat çekmek gerekir: İnsan­ ların arkasından gizlice politika oluşturmak yanlışlara yol açar. M üslü­ man ülkelere saldırmak ve sivilleri öldürmek binlerce yeni müridi Usame bin Ladine kazandırmaya yardımcı olur. Talepsiz ve teklifsiz kontratlar, vergi ödeyenin zorlukla kazandığı parasını ziyan eder. Bizim özel sağlık hizmetimiz korkunç bir şekilde yetersizdir. Fakat, şuna da dikkat çekmek gerekir ki bütün bu politikalar birçok Amerikalının derinden bağlı oldu­ ğu ahlaki değerleriyle çelişir. Fakat, insanlar dünyada olup biten bütün adaletsizlikleri hemen o anda anlamazlar; kendi ekonomik çıkarlarını hemen anlamadıkları gibi. Dolayısıyla, adaletsizliğe tekrar tekrar alenen vurgu yapılmalı ve bu durum açıkça tartışılmalıdır. Bilişsel bilim alanındaki araştırmalar, hepimizin bildiğinin sezgisel bir şekilde doğrulamaktadır: insanların adil olmaya dair doğuştan güçlü sezgileri vardır ve kendileri veya aileleri dışında birini hedef alsa bile fark edilen herhangi bir adaletsizliğe şiddetli bir şekilde tepki vereceklerdir.93 Fakat insanlar, dünyada olup biten bütün adaletsizlikleri, hemen o anda anlamazlar; tıpkı, kendi ekonomik çıkarlarını hemen anlamadıkları gibi. Bu yüzden, adaletsizliğe, kamuoyu önünde tekrar tekrar işaret edilmeli­ dir ve bu konu, açıkça tartışılmalıdır. Bazı inançlı insanlar, ateisderin ve “laik hümanistlerin” ahlaki de­ ğerlerinin olmadığını düşünür.94 Bu, kuşkusuz tam bir saçmalıktır; fakat 93

bkz. örn, Fchr ve Fischbacher (2004). Bu konuya dikkatimi çeken Oliver Curryye teşekkür ederim. 94 Neyse ki, bu görüş çok dindar ABD'de bile, beklenildiğinden çok daha az destekleniyor. 2006 senesi Ağustos ayı Newsweek anketi katılımcılarına şu soru soruldu: “Birinin hem ateist olup hem ahlaki değerleri olacağına inanıyor musunuz, inanmıyor musunuz?”Anket sonuçlarına göre katılımcıların %68’i evet, %26’sı hayır, %6’sı bilmiyorum cevabını verdi. Ankete http://web.lexis-nexis.com/universe/form /academic/s_roper.html adresinden ula­ şabilirsiniz. Ö te yandan Pew Global Attitudes Project’in 2007 Nisan-M ayıs ayında düzenlediği anket sonuçları ise tamamen farklı (bu, anket verilerinin sorularda kullanılan belirli kelimele­ re olağandışı bir hassasiyeti olduğunu gösteriyor). Katılımcılara sorulan soru: “Bunlardan hangisi sizin fıkrinizdir? Numara 1 - Ahlaki olmak ve iyi değerlere sahip olmak için Tan­ rıya inanmak zorunlu değildir VEYA Numara 2 — Ahlaki olmak ve iyi değerlere sahip olmak için Tanrıya inanmak zorunludur.” A B D ’deki sonuçlar katılımcıların %57’sinin

478

ŞAKANIN ARDINDAN

ilginç olan şu ki bu, bazı şeyleri tamamen geriye götürebilir. Ahlak hakkındaki insan sezgilerinin çok büyük oranla evrensel olduğuna dair bazı kanıtlar da olduğuna göre, din, daha çok tüm insanların paylaştığı ahlak kavramlarının olaydan sonraki rasyonelleştirmesi olabilir.95 Sonuç olarak ateistler ve ateşli Protestanlar, ilericiler ve Bush hayranları arasında çok büyük bir ortak ahlak zemin vardır. Keşke bunu yakalayabiliyor olsak. Büyük ihtimalle kürtaj, eşcinsel hakları, evrim teorisi öğretisi gibi bazı meseleler hakkındaki tartışmalarımıza ateşli bir şekilde devam edeceğiz; politik anlamda gerçekten de çatışacağız. Fakat sağ kanadın ekonomik ve dış politikalarının ahlaksızlığı hakkında Bush’un sıradan halkıyla di­ yaloga giremememiz için bir neden yoktur.96 Lerner’ın da değindiği gibi bazı ilerici aktivistler ve politik adaylar, İncilde geçen terimler hakkında sohbet açmak konusunda rahat olabi­ lirler; bu yaklaşım, dini duyguların samimi ve sahte olmadığı durumda, Amerikan toplumunun büyük bir kesimiyle tam olarak örtüşüyor. Benim gibi olan ötekilerse, aynı etik fikirleri, salt laik terimlerle dile getirmeyi tercih ederiz. Bu iki yaklaşım arasında bir çelişki yoktur. İki yaklaşımı da dahil edebilmemiz için yeterince çoğulcu bir harekete ihtiyacımız var. B unun için kilit şey Am erikan dostlarımızla konuşmak olacaktır, onları küçük görm ek değil Tanrıya inanmanın zorunlu olduğunu, %41rinin zorunlu olmadığını, %2’si ise bilmediğini belirtmiş. Newsweek ve Pew sonuçlarının neden bu kadar farklı olduğunu bilmiyorum. Pew anketi ayrıca bilgilendirici uluslararası karşılaştırmalar da içeriyor. Zengin ülkeler ara­ sında Amerika, çok büyük farkla, dinin ahlak için zorunlu olduğumu inancının en güçlü olduğu ülke. ABD'ye kıyasla bu oranın en düşük olduğu ülkeler İsveç (%10), Çek Cum ­ huriyeti (9614) ve Fransa (%17)’da*, biraz da yüksek olacak şekilde Britanya (%22), İtalya (%24) ve Rusya (%26)’da; sonra Kanada (9630), Japonya (9633), Almanya (%39) ve İsrail (43%)’de. Sadece G üney Kore (%56) oranla A B D nin tutumuna yaklaşıyor. En fakir ülke­ lerde ise en düşük oran sadece Çin (%17)’d e görülüyor, diğer sonuçlar ise şöyle: Ukrayna (%42) ve Meksika (%53), Lübnan ve Hindistan (ikisi de 66%), Güney Afrika (9674), N i­ jerya (%82), Brezilya (%83), Türkiye (%98) ve Mısır (%99). Pew Global Attitudes Project’ bakınız. Meera N an daya Pew ankentine dikkatimi çektiği için teşekkür ediyorum. 95 Örneğin, Boyer’e (2001, özellikle 5. Bölüm) ve Hauser’a bakın. 96 Roxa Luxemburg da 1905'te yayımladığı “Sosyalizm ve kiliseler” makalesinde benzer komünist ideoloji ve erken dönem Hıristiyanlarının pratiklerini vurgulayarak benzer bir yaklaşım geliştiriyor (bkz. Luxemburg 1970), Catherine Samary’e bu referanstan haberdar ettiği için teşekkür ederim.

DİN, POLİTİKA VE HAYATTA KALMAK

479

Cambridge Üniversitelinde bana değerli bir tartışma yöntemi öğretilmişti: asla kişiselleştirmezsin, fakat insanların görüşlerine dair de hiç saygın yoktur. Kimseye kaba davranmazsın, fakat insanların düşündükleri şeye karşı acı­ masızca kabasındır. Bu bana çok önemli bir fark gibi görünmüştü: insanlar, kendi ırkları nedeniyle korunmalıdırlar. Herhangi bir düşünce sisteminin kutsal olduğunu söylediğiniz an, eleştiri, yergi, alay veya küçük görmeye karşı dokunulmazlığı olan bir dizi fikrin olduğunu iddia ediyorsundur. O zaman da düşünce özgürlüğü imkânsız hale gelir. - Salman Rushdie (2005) Başkalarının dinlerine, onun eşinin güzel, çocuklarınınsa sevimli olduğu iddi­ asına saygı duyduğumuz anlamda ve ölçüde saygı duymalıyız. H.L. Mencken

Not: Bu makalenin okuyucularının aklına şöyle bir soru gelebilir: D i­ nin “kitlesel bir yanılsama” olduğu tanımınızla, sağ eğilimli ateşli Protestanlarla girmek istediğiniz saygılı diyaloğu nasıl bağdaştırabiliyorsunuz? Burada büyük bir çelişki yok mu? Aslında burada hiçbir çelişki yok, fakat ciddi bir gerginlik söz konu­ su. Birçokları gibi ben de dinle ve inançlı insanlarla, hem entellek^üel olarak dürüst, hem de politik olarak etkili bir şekilde nasıl iletişim ku­ rabileceğim sorunuyla uğraşıyorum. Nihai cevaplarımın olduğunu iddia etmiyorum, fakat benim soruna bakış açım şöyledir: Öncelikle, fikirler ve bu fikirleri destekleyen insanları birbirinden ayrı tutm ak çok önemlidir, insanlar aslında aptalca olması gerekmeyen yanlış fikirlere inanabilirler. ikinci olarak, tekrar tekrar vurguladığım üzere, dini doktrinler genel­ likle birbiriyle etkileşim halindedir fakat farklı iki kısma ayrılırlar: iddia edilen olgularla ilgili meseleler üzerine (varoluş, Tanrının özellikleri, ba­ kireden doğma vb.) ve ahlaki öğretiler üzerine bir külliyat. Benim gibi ateistler ilk kısmı tam olarak reddederken, ikinci kısımda geçen bazı ba­ kış açılarının (her ne kadar hepsiyle olmasa da) çoğuyla uzlaşabilir. Yahudilik, Hıristiyanlık, İslamiyet ve H induizm de yer alan olgusal iddialara sadece “yanılsama” diyebiliyorum, çünkü var olan kanıdara da­

480

ŞAKANIN ARDINDAN

yanarak en rasyonel yargılamamla sadece yanılsama olabilirler. Entellektüel dürüstlüğün beni götürdüğü yer işte burası» Bunun ilerici olduğunu veya herhangi bir kesimin samimi demokratlarımn entellektüel olarak dürüst olmazken politik olarak etkili olabileceklerine de inanmıyorum.97 (Elbette, bir akademisyen olarak ne düşündüğümü söyleme lüksüne sa­ hibim. Bir politikacı ise sessizliği daha iyi bir strateji olarak görebilir.) Fakat yanlış inançlara sahip insanların aptal, hatta mantıksız olmaları bile gerekmez. İnsanlık tarihinin büyük bir kısmında, çoğu insan yer­ yüzünün (yaklaşık olarak) düz olduğuna inanmıştı; gerçekten de böyle düşünm ek için sağlam nedenleri vardı. Ç ok yetenekli bazı insanların dün­ yanın (yaklaşık olarak) küresel olduğu kanıtlarının parçalarını bir araya getirmeleri yüzyıllar aldı. Bugün yaşayan bizler ise atalarımızdan hiç de daha zeki değiliz, sadece devlerin omuzlarında yükseliyoruz. Elbette, bu açıklama 2008 yılında hâlâ evrenin ve insanlığın yaklaşık 6000 yıl önce bir haftada yaratıldığına inanan bir Amerikalının duru­ munu meşrulaştırmaz. Böyle olsa bile, bu uzlaşmaz inançlılar karşısında çok sert olmamalıyız. D in bir yanılsamadır, fakat ilginç bir şekilde insan aklına da uyum sağlayan bir yanılsamadır (tam olarak grip virüsünün insan burnuna adapte olması gibi). Yani, herhangi bir din insan toplu­ luğundaki bir öğreti, tüm evren için var sayılabilir. Özellikle de genç zi­ hinler, bakıcılarından çok büyük miktarlarda bilgi alır; hatta bu “bilginin” bir kısmı yanlış olsa bile. D aha sonra bu bilgiyi değiştirmek ise çok zor olabilir (özellikle de günlük gözlemleme ve yanlışlamaya açık olmayan kozmoloji gibi meselelerde).98 Gelişim psikolojisindeki araştırmalar bu süreçlerin ayrıntılarını açıklığa kavuşturmaya başlıyor. 97

Samimiyetsizliğin herhangi bir şekli politik olarak başarı gösterebilir, en azından kısa sü­ reliğine. Fakat yönetime demokratik katılıma gerçek anlamda değer veren hiç kimse için samimiyetsizlik kabul edilebilir etik bir seçenek değildir. Çünkü bu tavır, kendimiz için talep ettiğim iz vatandaşlarımızın hakkını gasp eder, yani kendi etik değerlerimiz ölçüsünde mevcut en iyi kanıta dayanarak çelişen politik görüşleri değerlendirme fırsatını. 98 Çocuklar tarafından baktığımızda, genelleştirilebilecek bir "‘saflıktan*’ söz etmediğimi vur­ gulamak istiyorum, bu deneysel olarak yanlış olabilir. Açıkça, çocuklar (bu meselede tıpkı yetişkinler gibi) hem güvenilir (potansiyel olarak saf oldukları için) hem de eleştirel ola­ bilirler, bu iki tavrın tam bir karışımı (ve diğerlerinin), kişiler arası durumlara ve özneye (birisine, bir bağlamda bir şeyler yapmasını söyleyen kişi) bağlıdır.

DİN, POLİTİKA VE HAYATTA KALMAK

481

Bu duruma maruz kalmayan bizler içinse bu özel entellektüel virüs, bu durum a maruz kalanlar karşısında çok ukala olarak kendini göster­ m em eli." Ukala olmamak için bir neden daha var ve bu neden A B D ’nin yasaldı politik söylem kategorisine giriyor: sınıf söylemi. Filozof Philip Kitcher bunu çok güzel açıklıyor: Başka profesyonellerin yanı sıra akademisyenlerin ve bilimcilerin, Tanrıya sadık hizmette bulunma gibi bir şeyin yokluğunda bile, hayadarımn bir yere vardığım çok daha kolay algılayabilirler. Onlann hayadan Önemli, meydan okuyan, heyecanlı ve sonunda karşılığım alabildikleri işler üzerine kurulmuş­ tur. .. [Fakat] Ekonomide yaşanan değişimlerle mücadele eden, haksızlığın kurbanı olan, toplumlarının başardı üyelerince hor görülen, saygın görülme­ yen, sıkıcı ve getirisi olmayan işlerde çalışan... [ve de] dini ortamlarda üzer­ lerindeki yükü taşımak rahat boşaltabilen, kilisede kendilerine destek olan bir topluluk bulabilen, hatta bunlardan da önemli yaşamalarının bir anlamı olduğunu, hayadarımn değerli olduğunu umut eden insanlar için laik saldırı, dayandıkları her şeyi yıkar.9 9100 İnsanların din seçme şansının olduğu toplumlarda (dinin hiç olmadığı toplumlar da da­ hil olmak üzere) , yetişkinlerin dini inançlarının ve eğilimlerinin ailelcrininkiyle çok ya­ kından ilişkili olduğu deneysel bir olgudur (bkz. örn. Flor ve Knapp 2001 ve söz konu­ su çalışmalarla ilgili adı geçen diğerleri). Fakat bu ilişkinin altında yatan kesin nedensel yollar, özellikle de çocukluk ve yetişkinlikte oynanan şahsi roller, henüz anlaşılmamıştır. Helena Cronin’e bu meselenin alt başlıklarından haberdar ettiği için, Susan Carey, Robin Cornwell ve Steven Pinker’a bu mesele hakkında bilgi sağladıkları için teşekkür ederim. Onların bana anlattıklarından yanlış değerlendirmeler çıkarmışsam, bundan bu insanların sorumlu tutulamayacağını da belirtmek isterim. 99 Bu etkili benzetmeyi, bu paragraftaki birçok fıkiri de aldığım gibi Richard Dawkins’in aydınlatıcı makalesi “Zihnin Virüsleriwnden aldım (2003, sf. 128-145). 100 Kitcher (2007, sf. 159 - 160). Kitcher, dini yanılsamalar yerine insanlığın evreni anlama arayışını koymaya çalışan Richard Dawkins ve Steven Weinberg gibi ateist bilimcilerin çalışmaların yorumlayarak şöyle bir öngörüde bulunuyor: laik bir görüş açısıyla düşünen - küçümseyerek reddetmenin yanıltıcı konforunun dü­ rüstlüğünü yüceltenler - kendilerinin keşif ve eski yanılsamalar ardından gerçeğin gö­ zükmesi sürecinin bir parçası olduklarını hisseden insanlardır. İnsanlığın doğanın gizem ­ lerini derinlemesine anlamaktaki başarısını kutlamak, başarılan şeyin sadece bir kısmını anlamış ve bilginin devam eden ilerlemesine en mütevazi şekilde bile katkıda bulunama­ yacaklarının farkında olan insanları mudu etmez, (sf. 155— 156) Bunların hepsi, Dawkins, Weinberg ve diğerlerinin bilimsel fikirleri ve yöntemlerini oku­ yuculara açıklamalarının yararlı ve etkili olduklarını küçümsemek için değil, sadece yanlış

482

ŞAKANIN ARDINDAN

Ya da bilindiği üzere 19. yy. düşünürünün, şiirsel (ama daha az anla­ yışlı olmayan) bir ifadeyle şöyle diyor: D in için çekilen çile, hem gerçek acının hem de gerçek acıya bir itirazın ifadesidir. Din, baskılanan kulun, kalpsizlerin dünyasında bir kalbin, ruhsuz­ ların dünyasında bir ruhun nefes alabilmesidir.101

Çağdaş siyasi bilimciler tarafından önerilen deneysel çalışmalar, eko­ nomik ve toplumsal güvensizliği azaltacak en ufak bir ilerlemenin, kapi­ talizmin ortadan kalkması söz konusu olmasa, bile gerici dinin cazibesini azaltmaya yardımcı olabileceğini gösteriyor.102 Bunların hepsini söyledikten sonra; kozmoloji, politik önemi olan asıl mesele değildir. Köktencilerle karşılaştığımda, vaktimi onlara Büyük Patlama ve evrim üzerine ders vermekle harcamıyorum. Sadece kafa­ mı sallıyorum ve kibarca konuyu değiştiriyorum. (Doğrusunu söylemek gerekirse, burada güney M anhattanda o kadar çok köktenciyle karşılaş­ mıyorum. Fakat homeopatiye inananlarla sıkça karşılaştığımda — ki bu kesinlikle bir yanılsama değil — , ciddi bir şekilde provoke edilmediğim sürece atom teorisi üzerine ders vermekten kaçınıyorum.) Ancak, kök­ tenciler okul bilim dersleri müfredatını gözden geçirme konusunda ısrar ederlerse kavga yaşanıyor. Konuşmamızda bana Tanrı ve evren hakkında gerçekten ne düşündüğümü sorarlarsa, onlara cevabımı veriyorum. Fakat konuşmanın çoğunda kozmoloji özel bir alanmış gibi kalabiliyor. Doğrudan politik bir rolü olan ise dinin etik tarafıdır.103 Burada ve bir kez daha aynı tartışmaları yaşıyoruz. Ben eşcinsel haklarını savunu­ eğitimin söz konusu olduğu şu anki durumda bu tarz çalışmaların iyi eğitimli orta sınıf üs­ tü kesimlerin dar bilimsel eğilimlerinin ötesine nüfuz etmesinin olası olmadığının farkına varmak içindir. 101 Marx (2002 [1844], sf. 171). Elbette din dünyevi acı (ve ölüm korkusu) karşısında yalnızca bir uyuşturucu değildir; kurtuluş teolojisinin A B D ’de ve Latin Amerika'da güçlü ve etkili bir şekilde kendini gösterdiği gibi bazı durumlarda dini ideolojiler insanları baskılar karşı­ sında mücadele etmeye motive eder. 102 Norris ve Inglehart (2004): bkz. 78. N ot 103 Laik insanlar genellikle, dinin özel alanda zararsız olduğunu ama kamusal alandan uzak tu­ tulması gerektiğini savunurlar. Fakat bu görüş, savunulamaz bir görüştür. H er insan, politik kararlarını, etik görüşlerinin yanında, konuyla ilgili olgusal meseleler hakkındaki görüşleri­ ne de dayandıracaktır. Dindar biri için de, bu etik görüşler, aynı zamanda olgusal görüşlerin

DİN, POLİTİKA VE HAYATTA KALMAK

483

yorum, onlarsa savunmuyorlar. Fakat bu çok kritik toplumsal meseleler zamanımızın merkezi politik sorunları olmamasına rağmen, sağ kanadın hükümet yandaşları, bu meseleleri asıl meselelermiş gibi göstermeye can atıyorlar. Ateistler ve köktenciler (arada kalmış herkes) arasında ortak bir ahlak zemini vardır: politika önerilerimizin arzulanırlığı konusunda va­ tandaşlarımızı ikna etme girişiminde potansiyel başlama noktası olabilir.104 Bir keresinde ünlü bir gökbilimci olan kolejden bir arkadaşıma bana Büyük Patlamayı anlatmasını istedim. Yeteneği doğrultusunda yapabileceğinin en iyisini yaptı, sonra o da bana uzayın ve zamanın kendiliğinden doğmasını mümkün kılan temel fizik yasalarının ne olduğu hakkında bir soru sordu. “Ah, şimdi bilimin alanına doğru ilerliyoruz. İşte şimdi konuyu sevgili Papaz dostumuza bırakmalıyım,” dedi. Ama neden Papaza bırakmalıydı? Neden bir bahçıvana veya aşçıya değildi? Tabii, aşçılar veya bahçıvanlar papazların aksine, sorulara dair nihai belirli öngörülere sahip oldukları iddialarında bu­ lunmazlar. Peki onların iddialarım bu kadar ciddiye almak için bize hangi nedenler gösterirler ki? Richard Dawkins (2003, sf. 149)

bazıları, dinden gelecektir. Dindar bir Hıristiyana, dini görüşlerini kamusal alandan uzak tutmasını söylemek, bana laik-hümanist-solcu görüşlerimi kamusal alandan uzak tutmamın söylenmesi kadar saçmadır. Dindar bir Hıristiyanın karşısında yapılabilecek tek itiraz, Incil'in, etik ve olgusal meselelerde geçerli bir kaynak olmadığını söylemektir. (Incil'in her zaman yanlış olduğunu söylemiyorum; sadece, Incil'in X'i söylemesinin, X'in lehine ya da aleyhine bir kanıt oluşturmadığım söylüyorum.) Etik v olgusal görüşler çeliştiğinde, bu görüşleri destekleyen k a m ila r üzerinde tartışmanın yerine koyabileceğimiz bir şey yoktur. 104 Veya Lerner'ın övünelecek bir alçak gönüllülükle açıkladığı üzere: Fikirlerinizde uyuşmadığınız insanlara ulaşın, onların kaygılarım dinleyin ve saygılı bir diyalog kurun. Başkalarından öğreneceğimiz çok fazla şey var, bu bölümlerin hepsi az çok onlan fikirlerini, görüşlerini paylaşamaya ikna etmek yönündeydi... Sağ kanattan diye tanımlaya­ bileceğimiz birçok insanın aslında, özellikle de ekolojik sağlık ve yoksulluğu sona erdirme konusunda sizin amaçlarınızı da desteklediğini gördüğünüzde şaşıracaksınız. Birçoğu in­ sanlara işkence eden bir milletin parçası olmayı istemiyor. Birçoğu küresel ekonominin nasıl üçüncü dünya ülkelerinde fakirliği yarattığını bilmiyor, A B D ’nin hem doğrudan hem dolaydı olarak işkenceyi nasıl desteklediği hakkındaki gerçeklerin farkında değil, bu ülkenin geçen 50 yd boyunca demokratik hükümetleri nasıl devirdiğini duymuyor veya ABD'nin Vietnam ve İraktaki insanların hayatında yol açtığı acıları bilmiyorlar. Bilgiyi paylaşmak konuşma başlatmak için çok güçlü bir yoludur. (Lemer 2006a, s£ 374-375, orijinalinde italik)

484

ŞAKANIN ARDINDAN

2. Not: Bazı okuyucular, bu makaleye itiraz eden eleştirmenlerden birinin de yaptığı gibi H arris’in ve benim kanıt testine dair öznel dini iddialarımızı ararken, bir kategori hatası yaptığımız konusunda itirazda bulunabilirler: Yazarın doğa bilimlerinde aldığı eğitim ve eğilimleri, onun dini inançların kanıtlar gerektiren kriterlere tabi tutulabileceğine inanmasına yol açıyor; din de bilimsel pratikle aynı şekilde ve anlamda doğruluk iddiaları öne sürer... [Fakat] Tanrıya inanma, "yanlış” olamaz; sadece bilimsel doğruluk kriterine tabi değildir ve bu nedenle ne "doğru”, ne de "yanlıştır”. Bu bakış açısının daha yaygın olma ihtimali olduğu ve dini iddiaların doğası ve onları değerlendirirken kullanılması gereken yöntemlere dair karışıldıkları iki cümlede topladığı için, bu karışıklıkları çözmek biraz zaman alabilir.105 Dini iddiaların doğasıyla işe başlayalım. Aşağıdaki önermelere ba­ kalım: 1. Bana sattığınız arabanın frenleri bozuk. 2. Atmosfer basıncında su, 100 °C ’d e kaynar. 3. 1450-1900 yılları arasında yaklaşık 11-12 milyon Afrikalı, Avru­ palIlar tarafından köleleştirildi. 4. Kristof Kolomb, Amerika’ya seyahat etmeden önceki gece ishal nöbetine tutulmuştu. 5. Evren ve insanlık yaklaşık 6000 yıl önce, bir haftada yaratıldı. 6. İsa’nın annesi M eryem , herhangi bir cinsel ilişkiye girmeden ha­ mile kaldı. Bu önermelerin hepsi, dünya hakkında iddialarda bulunur ve anlam­ ları muğlaktır; en azından bana sattığınız üç arabadan hangisi hakkında konuştuğumuzu (#1), “atmosfer basımcı” ve Celsius derecesi ölçeğinin nasıl belirlendiği (#2) biz daha açık bir şekilde açıklayana kadar öyle. Hazırlık niteliğindeki bu açıklamalar yapıldığında, dünyamn gerçekten nasıl olduğuna (veya olmuş olduğuna) cevap vereceği ya da veremeyeceği 105 Bu meseleler hakkında daha fazla bilgi için ayrıca bkz. Bricmont (1999)

DİN, POLİTİKA VE HAYATTA KALMAK

485

için bu iddialardan her biri doğru veya yanlış olacaktır.10610789D ini iddialar da (#5 ve #6) bu açıdan, tarih (#3 ve #4), bilim (#2) ve günlük yaşam (#1) hakkındaki iddialardan daha farklı değildir. Bu dini iddialar aslında, tarih hakkındadır. #5 veya #6 numaralı iddiaların doğru olduğuna inanan (ve iddia eden) insanlar, tam olarak benim #2 ve #3 numaralı iddiaların doğru olduğuna inandığım (ve iddia ettiğim) şekilde bu iddialara inanı­ yorlar. Yani, bu iddiaların, dünyayı doğru bir şekilde resmettiğine inanır­ lar. 107,108,109Aynı analiz, iddiamn kesin olarak ne anlama geldiği yeterince açık bir şekilde ifade edilmişse, herhangi bir dinin doktrinlerinin olgusal kısmına ait olan iddiaların her birine de uygulanabilir.110 Peki, bu altı iddiayı (ve onlara benzer diğerlerini) değerlendirmek için nasıl yöntemler kullanmamız gerekir? E n azından ilk dört öneri için, doğru yöntem ortadadır: söz konusu önermenin doğruluğunu ya da yan­ lışlığını ilgilendiren kanıtı, olabildiğince dikkatli ve nesnel bir şekilde incele; bu kanıtı, olabildiğince rasyonel bir şekilde değerlendir; sonuçları, aynı yöntemi kullanan insanlarla (özellikle de konuyla ilgisi olan alanlar­ da uzman olan insanlarla) tartış.111 Bu yaklaşımın doğru sonucu vereceği, 106 Bu mesele hakkında daha fazla bilgi için 7. Bölüme bakınız. 107 #3 numaralı iddiayı destekleyen belgeler Thomas (1997, sf. 805-806 ve 862-863) ve Lovejoy (2000, sf. 4 7 ,146)da, onların alıntıladığı referanslarla bulunabilir. 108 Elbette bazı liberal Hıristiyanlar #5 veya #6 numaralı iddiaların metaforik anlamda “doğ­ ru” olduğuna inanır, bu kelimenin tam anlamıyla bu iddialara inanmadıkların söylemenin kibar bir yoludur, fakat bunu açıktan söylemeye çekinirler. 109 Aslında bu iddialar arasında en felsefi problem #2 numaralı iddiadır. Diğerlerinden farklı olarak bu iddia dünya hakkında açık bir şekilde sunulan kesikli gerçekler iddia eder (veya #3 numaralı iddiada olduğu gibi dünya hakkında büyük, fakat sınırlı sayıda açık bir şekilde sunulan kesikli gerçekler) ,# 2 genci bir yasa varsayar: yani, suyun atmosfer basıncında oldu­ ğu evrenin her yerinde ve her zam an 100° C ’de kaynayacağını söyler. Yasaya benzer böyle bir iddianın değerlendirmesi, gerçeğe dair kesikli iddialar açıkça çok daha İnceliklidir (Daha ayrıntılı bilgi için bkz. 6. ve 7. Bölüm) 110 Liberal dinler sıklıkla kendi olgusal iddialarını belirsiz bir şekilde oluşturarak bir şeyin açık bir şekilde ele alınmasından kaçarlar. Bu şekilde,net bir şekilde hiçbir şey öne sürmemek pahasına yanlışlamaları reddedilirler. 111 Bu, kabul edilecektir ki kanıtı dcğerledirmek için rasyonel yaklaşımın fazla basitleştirilmiş ve idealize edilmiş bir özetidir. Belki de jüri görevi gibi basit durumlarda geçerli olabilir; fakat, bilimsel bilgiyi ele almak için, büyük ölçüde düzeltilmeye ihtiyacı vardır. Sonuçta, çoğumuzun, Maxwell’in elektromanyetik teorisi ya da D N A n ın çift sarmal modeli ( ya da Thomas Jefferson ın, Bağımsızlık Bildirgesini yazdığı iddiası) ile ilgili kanıtları rasyo­ nel bir şekilde değerlendirecek uzmanlığı ya da zamanı yoktur. Pratikte, çoğu kez, mevcut

486

ŞAKANIN ARDINDAN

elbette garanti edilmemiştir; çünkü eldeki kanıtlar eksik ya da yanıltıcı olabilir112, hatalı düşünüyor olabiliriz, vs. Fakat bu, kusurlu insanların ya­ pabileceği en iyi şeydir. Ayrıca doğa bilimlerinin epistemik başarısının görkemli bir şekilde gösterdiği gibi, müthiş derecede iyi işler(en azından hayatın bazı alanlarında).113 Diğer yandan, bu yöntemin sadece doğa bilimlerine özgü olmadığına dikkat edin; aksine, bu yöntem, hayatın her yönüne karşı izlenen rasyo­ nel bir tutum un bir parçasıdır. Fizik ve biyolojide olduğu kadar tarih ve antropolojide de, olgusal önermeler, kanıtla desteklenmek zorundadır ve bu kanıtın niteliği, bilimciler tarafından eleştirel bir şekilde değerlendi­ rilecektir. Sözde olgularla (yukarıdaki #1 gibi) bir dizi iddiada bulunarak size dava açarsam, yargıç ve jüri, beni, iddialarım için ikna edici kanıtlar sunduğum ölçüde ciddiye alacaklardır. Bütün insanlar, hayatlarının he­ men hemen bütün alanlarında, görüşlerini gerçeğe göre düzenlemekle ilgilenirler ve bu nedenle, kaçınılmaz olarak önerme ve kanıt arasındaki ilişkiyle ilgilenirler. (Harris, yukarıdaki alıntılanan metinde, s. 386da bu fikri çok daha renkli bir şekilde ifade eder.) Felsefeci Susan Haack’ın da söylediği gibi: Neyin iyi, dürüst ve kusursuz sorgulamayı oluşturduğu ve neyin, güçlü, des­ tekleyici kanıtları oluşturduğuyla ilgili standardanmız, bilime içkin değildir. Bilimin nerede başarılı nerede başarısız olduğunu, hangi alanlarda ve hangi zamanlarda daha iyi ve daha kötü sonuçlar verdiğini değerlendirirken, debilimin fikir birliğine dayanmak zorunda kalırız. (Bu sadece bilimci olmayanlar için değil, kendi dar alanımız dışındaki konular üzerinde düşünen bilimciler için de geçerlidir.) Fakat bu dayanma, köktencilerin, Yaratılış’ın gerçek anlamına olan güvenleri gibi kör bir güven değildir (ya da en azından olmamalıdır), bu, bilgilenmiş bir dayanmadır; belli bir alandaki “uzmanların” nasıl güvenirlik kazandığı ve “uzmanlık” alanlarında, hangi yöntemleri kul­ landığına dair kabaca bir anlayış üzerine kuruludur, ancak bu yöntemleri epistemolojik olarak güvenilir bulduğumuz zaman, sonuçlara (makul ölçüde dikkatli) bir onay veririz. Yani bir anlamda, aslında ana metinde bahsedilen idealize edilmiş yaklaşımı uygularız; ancak, bu yaklaşımın unsurlarından çoğu, tek bir birey tarafından gerçekleştirilmek yerine toplumsal açıdan yetkilendirilmiştir. 112 Aslında bazı durumlarda (#4 ve #6 gibi), elimizde biç güvenilir doğrudan kanıt olmayabilir ve avukatların deyimiyle “dolaylı kanıta” dayanarak ilerlemek zorunda kalabiliriz. 113 Tekrar 6. ve 7. bölümlere bakınız.

DÎN, POLİTİKA VE HAYATTA KALMAK

487

ncyscl görüşlerin sağlamlığını ya da genel olarak, deneysel soruşturmanın titizliğini ve bütünlüğünü değerlendirdiğimiz standartlara başvururuz.114 Bu genel kurala, açıkça ortada olan — aslında belki de tek — istis­ na, dindir. Dinler, yalnız insanların hayatın diğer alanlarında uyguladığı kanıt standartlarını gevşetmekle kalmazlar,115 yeterli kanıtların yoklu­ ğunda (ya da bazı durumlarda, güçlü karşıt kanıtlarla karşılaştıklarında), “inancın” yararlarını överek, bu gevşekliği bir erdem haline getirirler. Peki bu gevşekliğin gerekçesi nedir? Kabul edelim ki dinin ele aldığı sorunlar (evrenin temel niteliği, ölümden sonra hayatın varlığı ya da yok­ luğu, ahlakın temelleri), ortaya atılabilecek en önemli vç en zor sorunlar­ dandır. Fakat önemli ve zor sorunlar, elimizdeki en iyi (yani en güvenilir) yöntemleri kullanmamızı gerektirir; en kötülerini değil. D indar/spiritüel insanlar bazen, sezgi, vahiy ya da kutsal m etinle­ re dayanma gibi sözde olgularla ilgili önermeleri değerlendirmek için fazladan yöntemleri — salt deneysel kanıtın değerlendirilmesinden de öteye giden yöntemler— olduğunu iddia ederler. Fakat bu tarz yöntem ­ lerin, bizi sistematik olarak (ara sıra değil) yanlış görüşlere değil de doğru olanlara yöneltmesi anlamında işe yaradığına inanm ak için hangi sağlam sebeplerimiz var?116 Bu yöntemler, en azından bu onları test edebildiği­ miz alanlarda (örneğin, astronomi, jeoloji ve tarih), inanılmaz derecede güvenilir çıkmadılar. Onları, evrenin temel niteliği gibi çok daha zor so­ runlara uyguladığımızda neden daha iyi sonuçlar vermesini bekleyelim ki? E n sonuncusu ama en önemlisi, bu yöntemler, L erner’ın epistemo­ lojisini de tartışırken (yukarıda s. 407) belirtildiği gibi, aşılması çok güç 114 H aack(1998, s. 94). 115 Daha açık olma gerekirse, kanıt standartlarını kendi doktrinlerinin bir kısmını oluşturan önermeleri değerlendirirken gevşetirler. 116 Elbette aynı soru, bilimsel yöntemlere de yöneltilebilir ve yöneltilmelidir, ancak bu du­ rumda, güçlü bir cevap vardır: H enüz biç gerçekleştirilmemiş deneylerin sonuçları hakkında doğru öngörüler yapabiliyor olmamız (bazen inanılmaz bir kesinlikte [7. bölüme bakınız]), bilimsel teorilerimizin, dünya hakkında en azından bir şeyi doğru bir şekilde anladığını güç­ lü bir şekilde ortaya koyar. “Doğrudan deneyim* ya da “spiritüel gerçeklik*, güvenilirliğini destekleyen, aynı ölçüde ikna edici bir argüman sunabiliyorsa, bunu duymak isterim.

ŞAKANIN ARDINDAN

488

olan bir mantıksal sorunla karşılaşırlar: İnsanların sezgileri çeliştiğinde ne yapmalıyız? İfadeleri çoğu kez birbiriyle çelişen bir sürü sözde kutsal m etin arasından hangileri gerçekten kutsaldır?

3.

Not: İncil alimi Jacques Berlinerblau, yakın zamanda çıkan ilginç

bir kitapta, The Secular Bible: Why Nonbelievers M ust Take Religion Serio­ usly (2005) [Laik İncil: İnanmayanlar Neden Dini Ciddiye Almalıdır?], en çağdaş ateistlerin ve agnostiklerin — itiraf etmeliyim ki buna ben de dahilim — , Tevrat,İncil ve K uranın (Bhagavad G ita veTripitaka da eklenebilirdi) detayları hakkında şaşılacak derecede cahil olduğuna işaret etti. Berlinerblau’nun sitemi, haklıdır; ama yine de şu sorulabilir: Dini eğitimsizliğimiz gerçekten o kadar korkunç mudur? Entellektüel olarak, bana öyle geliyor ki kutsal kitap konusundaki bu cehalet, çoğu çağdaş fizikçinin astrolojinin detayları hakkındaki ya da bugün neredeyse herkesin Eski İskandinav mitolojisi hakkındaki ceha­ letinden daha çok kınanması gereken bir şey değildir. Sonuçta hiç kimse, dikkat çekmek isteyen bütün mantıksız teoriler üzerinde uzmanlaşacak zamana ya da enerjiye sahip değildir. Ayrıca bir teorinin popüler olması, tıpkı kutsal bir biçimde vahiy edilmiş teizmin şüphesiz olduğu gibi,117 tek başına, onun doğru olduğuna inanm ak için en ufak bir sebep teşkil etmez. Bütün bunlardan sonra, Yahudi, Hıristiyan, İslami ya da H indu tanrıların varlığının, bugün elimizde olan kanıtlar dikkate alındığında, Zeus ya da Tor un varlığından daha inandırıcı olmadığı şeklindeki yargı­ mı değiştirmek için bir sebep göremiyorum. Yine de, toplumlarımızda (ya da dünyada) geniş çapta inanılan bu inandırıcılıktan yoksun teoriler konusunda cahil olmak, politik ve top­ lumsal açıdan ciddi bir sorumluluktur. Ö bür türlü, sadece yüzeysel olarak anladığımız düşünce sistemlerine karşı nasıl etkili bir şekilde tartışabili­ riz? Berlinerblau’nun, laik halkın kutsal kitap bilgisini yeniden canlan­ 117 4 miyardan fazla insan (dünya nüfusunun üçte ikisi), kendilerini Hıristiyan, Müslüman ya da Hindu olarak nitelendiriyor. Diğer yandan sadece yaklaşık 900 milyon insan ya da dünya nüfusunun aşağı yukarı % 14 u, kendilerini "dindar olmayan” ya da "ateist* olarak tanımlıyor. Yukarıdaki 12. nota bakınız.

DİN, POLİTİKA VE HAYATTA KALMAK

489

dırma girişimi, sadece bu sebepten bile takdir edilebilir. Bundan sonrası için, Berlinerblau nun da önerdiği gibi, diğer alimlerin, bize Laik Incil, Laik Talmudy L aik Kuran ve Laik Hadis sunmak için harekete geçeceğini üm it edebiliriz.118 Entellektüel ve toplumsal-politik değerlendirme kriterleri arasın­ daki bu gerilim, din analizinin pek çok yönünde yeniden ortaya çıkar. Örneğin, ılımlı dindarlara ve liberallere karşı tutum um uz ne olmalıdır? Harris'in de belirttiği gibi, entellektüel açıdany ılımlı dindarlar, kısmen kanıttan kısmen de vahiyden çıkarılan, epistemolojik olarak tutarsız bir fikir yığını ortaya atarlar; bu fikir yığınını bir arada tutan tek şey, kendi kölesi olanları, kanıtın peşinden gidip, onu ateist ya da en azından agnos­ tik sonucuna kadar takip etmekten alıkoyan ataların inancına duyulan bir hassasiyettir.119 Bu, entellektüel açıdan pek hoş bir manzara değildir (ya da bana öyle geliyor) ve kuşkusuz, tarafsız bir yabancının ciddiye ala­ bileceği bir düşünce sistemi değildir. Ama yine de, politik ve toplumsal açıdany ılımlı dindarlar, insan ırkının yirmi birinci yüzyılda hayatta kal­ masının anahtarı olabilirler: D ini kanaatlere minnettar ola bir alimin, kendi kutsal kitabının hâkim yoru­ munu açıkça eleştirebilmesi ve bütün bunları söyleyebilmesi, tarihsel açıdan sıradan bir başarı değildir ve Batının, gerçek ayırt edici (ve eklemek isterim ki Övgüye değer) özelliklerinden biri olarak nitelendirilmelidir. Çünkü, belli toplumsal grupların,bu metnin söz-ve-düşünceye-meydan okuyan enerjisini kendi güç cephaneliklerine aktarmasını etkili bir şekilde önleyen, son derece 118 Berlinerblau (2005, s.12). Berlinerblau ayrıca, laik kutsal kitap ilmini de yeniden canlan­ dırmaya çalışır; neredeyse bütün kutsal kitap alimlerinin dinine bağlı Hıristiyanlar ya da Yahudiler olmasının (ya da bir zamanlar olduğu gerçeğinin) yarattığı, muazzam entellek­ tüel menfaat çatışmasına dikkat çeker (isabetli bir tartışma için bkz. Berlinerblau 2002 ve 2005, ss. 138-139; ayrıca bkz» W iebe 1999). Aslında, Berlinerblau’dan ileri giderek, gelinen bu noktayı, entellektüel bir skandal olarak nitelendirirdim: Profesörlerin %95’inin Yunan tanrılarına inandığı bir Klasikler bölümü hakkında ne düşünülürdü (îlyada'nın tamamının gerçek anlamıyla ele alınmaması gerektiğini olarak anlaşılmaması gerektiğini kabul etseler bile)? 119 Ya da Berlinerblau (2005, s. 132)’nun da (benim sunabileceğimden daha büyük bir sempati hissiyle) belirttiği gibi, ılımlı dindarlar, “gerçek modemler, epistemolojik olarak çatlamış ruhlar, on dokuzuncu yüzyılın sonlarının 'inanan eleştirmenlerinin' torunlarıdır.

490

ŞAKANIN ARDINDAN

işlevsel bir mekanizma geliştirmiştir. Modern kutsal kitap alimleri (hayat­ larını, dini bağlılıklarının kaynağı olan bir metni çalışmaya adamış, çeşidi dini geleneklerden gelen dini bütün kadın ve erkekler), belki de farkında olmayarak, (bu tarz okumaların kolayca hedefi olan) karmaşık bir metnin yüzeysel ve sözde “gerçek anlamıyla” yapılan okumalarının karşısında etkili bir siper oluştururlar.120

insanlığın geleceği, kısmen, Hıristiyanlık içinde olgunlaşması yüzyıl­ lar alan ve bugün bile daima hâkim olacağının garantisi olmayan bu tarz ılımlı dinin, birkaç on yıllık bir süreçte, İslam’d a da inşa edilip edileme­ yeceğine bağlı olabilir.121,122 Bu makalenin daha önceki taslakları üzerine yaptıkları yararlı yorumlar için Jean Bricmont, Helena Cronin, Ralph Duman, Timothy Garton Ash, Yves Gingras, Pervez Hoodbhoy, Hubefrt Krivine, Norm Levitt, David Morris, M eera Nanda, Marina Papa-Sokal, Vincent Rivasseau, Catherinne Samary, Aubrey Sheiham, D on W iebe ve merhum Ellen Willis e ve ayrıca isimsiz birkaç okuyu­ cuya teşekkür ederim. Bu makalenin neredeyse son bir versiyonu üzerine düşün­ celi yorumları için Sam Harris ve Michael Lemer’a özellikle teşekkür ederim. Elbette, bu insanların hiçbiri, yazdıklarımdan sorumlu değildir.

120 Berlinerblau (2002, s. 299), italikler orijinal metindendir. 121 Hari (2007), bu tarz ılımlı İslam’ı inşa etmenin hakim gücünün, “Kuran ın, mollalar ta­ rafından yaygınlaştırılan, gerçek anlamıyla okunmasını savunan, yan-faşist yorumuna ... isyan eden"Müslüman kadınlardan (özellikle de Avrupadaki Müslüman kadınlardan) gele­ ceği şeklinde ilginç bir iddiada bulunur. “Onun ilk kurbanları olmaktan bıkmış bir şekilde, bir alternatif olarak, kendi liberal yaşanan İslamlannı yaratıyorlar.” (s. 127) 122 İnsanlığın geleceği, Brismont (2007)u n da dediği gibi, Batı'mn,özellikle de ABD 'nin, aç gözlülüğünü ve başka milletlerin işlerine karışma huyunu azaltıp azaltamayacağma bağlı­ dır— bunlar, bazen din yoluyla ifade edilen nefret ve intikam arzusu doğuran eylemlerdir.

Kaynakça

A B C News. 2004. Primetime Live: M el Gibsons Passion. Diane Sawyer’in yaptığı M el Gibson röportajı. February 16, 2004,10 PM Eastern time, http://web.lexis-nexis.com/universe/ adresinden ulaşı­ labilir. Abdallah, Anouar ve d. 1994. For Rushdie: Essays by Arab and M uslim Writers in D e f ense o f Free Speech. New York: George Braziller. [O rjinali Fransızca Pour Rushdie: Cent intellentuelles arabes et musul­ mans pour la liberté d'expression başlığı altında yayımlandı. Paris: La Découverte/Carrefour des littératures/Colibri, 1993.] Amnesty International (Uluslararası A f Örgütü). 1994. Pakistan: Use and Abuse o f the Blasphemy Laws. Report ASA 33/08/94, July 1994. http://www.amnesty.org/library/ adresinden ulaşılabilir. Amnesty International (Uluslararası A f Örgütü). 1996. Pakistan: The Death Penalty. Report 1996. http://www.amnesty.org/library/ adre­ sinden ulaşılabilir. Am nesty International (Uluslararası A f Örgütü). 2000a. Saudi Arabia: A Secret State o f Suffering. Report M D E 23/001/2000, M arch 2000. http://www.amnesty.org/library/ adresinden ulaşılabilir. Amnesty International (Uluslararası A f Örgütü). 2000b. Saudi Arabia: A Justice System W ithoutJustice. Report: M D E 23/002/2000, M ay 2000. http://www.amnesty.org/library/ adresinden ulaşılabilir. Am nesty International (Uluslararası A f Örgütü). 2001a. Pakistan: Insuf­ ficien t Protection o f Religious M inorities. Report ASA 33/008/2001, M ay 2001. http://www.amnesty.org/library/ adresinden ulaşılabilir. Amnesty International (Uluslararası A f Örgütü). 2001b. Pakistan: Blasp­ hemy Laws should be Abolished. News item ASA 33/023/2001, August 2001. http://www.amnesty.org/library/ adresinden ulaşılabilir.

492

ŞAKANIN ARDINDAN

Amnesty International (Uluslararası A f Örgütü). 2001c. Defying World Trends - Saudi Arabia's Extensive Use o f Capital Punishm ent Report M D E 23/015/2001, November 2001. http://www.amnesty.org/library/ adresinden ulaşılabilir. Amnesty, International 2004. Pakistan: Fear o f Torture/Ill-treatm ent, Fear o f Death Sentence, D iw an Hashmat H ayat. Urgent action item ASA 33/016/2004, June 2004. http://www .am nestyorg/library/ ad­ resinden ulaşılabilir. an-Na'im, Abdullahi Ahmed. 1986. The Islamic law o f apostasy and its modern applicability: A case from the Sudan. Religion 16:197-224. an-Naim , Abdullahi A. 1987. Religious minorities under Islamic law and the limits o f cultural relativism. Human Rights Quarterly 9:1-18. an-Naim , Abdullahi Ahmed. 1990. Toward and Islamic Reformation: Ci­ v il Liberties, Human Rights, and International L aw . Syracuse, New York: Syracuse University Press. [Bu kitaptan bazı alıntılar Kurzman, 1998, s. 22-238’de tekrar basılmıştır.] Appignanesi, Lisa ve Sara M aitland, 1990. The Rushdie File. Syracuse, N.Y.: Syracuse University Press. Arm strong, Karen. 2000. Islam: A Short History, New York: M odern Lib­ rary. Aronson, Ronald. 1998.The meaning o f politics. Dissent 45(2): 116-120 (Spring 1998). A tran, Scott. 2002. In Gods We Trust: The Evolutionary Landscape o f Reli­ gion, New York: Oxford University Press. Batch, R obert W. 1995. W aiting for the ships: Disillusionment and the revitalization o f faith in Bo and Peep's U F O cult. The Gods H ave Lan­ ded: N ew Religions fro m Other Worlds içinde, der. James R: Lewis, s. 137-166. Albany: State University o f New York Press. Bartels, Larry M . 2005. W h a ts the m atter with What's the M atter w ith Kansas?, Amerikan Siyaset Bilimi D erneğinin yıllık toplantısın­ da sunulan makale. W ashington, D C , September 1-4, 2005. h ttp :// www.princeton.edu/~bartels/kansas.pdf adresinden ulaşılabilir.

DİN, POLİTİKA VE HAYATTA KALMAK

493

Benson, H erbert, Jeffery A. Dusek, Jane B. Sherwood, Peter Lam , C har­ les F. Bethea, W illiam Carpenter, Sidney Levitsky, Peter C. Hill, Donald W. Clem, Jn, M anoj K. Jain, David Drum el, Stephen L. Kopecky, Paul S. Mueller, Dean M arek, Sue Rollins ve Patricis L. H ibberd. 2006. Study o f the Therapeutic Effects o f Intercessory Prayer (STEP) in cardiac o f receiving intercessory prayer. American Heart Journal 151: 934-942. Berlinerblau, Jacques. 2002. “Poor bird, not knowing which way to fly”: Biblical scholarship’s marginality, secular humanism, and the laudab­ le Occident. Biblical Interpretation 10(3): 267-304. Berlinerblau, Jacques. 2005. The Secular Bible: Why Nonbelievers M ust Ta­ ke Religion Seriously. New York: Cambridge University Press. Bielefeldt, Heiner. 1995. M uslim vioces in the hum an rights debate. H u­ man Rights Quarterly17: 587-617. Boyer, Pascal. 2001. Religion Explained: The Evolutionary Origins o f R eli­ gious Thought.New York: Basic Books. Boyer, Peter J. 2003. The Jesus war: M el Gibsons obsession. The N ew Yorker 79(26)(September 15): 58-71. Bricmont, Jean. 1999. Science et religion: l'irréductible antagonisme. Où va Dieu? içinde, der. Antoine Pickels ve Jacques Sojcher, Revue de lUniversité de Bruxelles, Editions Complexe, s. 247-264. [Agone 23 (2000): 131-151 ve Jean Dubbessy ve Guillaume Lecointre, Intrusi­ ons spiritualistes et impostures intellectuelles en sciences (Paris: Éditions Syllepse, 2001), s. 121-138’de tekrar basıldı.] Ayrıca http://dogma. free.fr/txt/TB-Science01.htm adresinden ulaşılabilir. Bricmont, Jean. 2005. Préface. Alan Sokal, Pseudosciences et postmoder­ nisme: Adversaires ou compagnons de route? içinde, s. 7-38. Paris: Odile Jacob. Bricmont, Jean. 2007. Hum anitarian Imperialism: Using Human Rights to Sell War. çev. Diana Johnstone. NewYork: M onthly Review Press. [Orjinali Fransızca Impérialisme humanitaire: Droits de Vhumme, droit d'ingérence, droit du plus fo rt? başlığı altında yayımlandı. Bruxelles: Aden, 2005.]

494

ŞAKANIN ARDINDAN

Bricmont, Jean ve Alan Sokal. 2001. Science and sociology o f science: Beyond war and peace. The One Culture?: A Conversation about Scien­ ce, der. Jay Labinger ve H arry Collins, s. 27-47,179-183 ve 243-254. Chicago: University o f Chicago Press. Ayrıca http://www.phvsics. nvu.edu/faculty/sokal/ adresinden ulaşılabilir. Bricmont, Jean ve Alan Sokal. 2004. Gabriel Stolzenberge yanıt. Soci­ al Studies o f Science 34(1): 107-113. Ayrıca http://www.physics.nyu. edu/faculty/sokal/ adresinden ulaşılabilir. Bronson, Po. 2002. A prayer before dying. Wired 10(12) (December): 174-179,221-223. http://www.wired.com/wired/archive/10.12/prayer pr.html adresinden ulaşılabilir. Brown, James Robert. 2001. Who Rules in Science?: A n Opinionated Guide to the Wars. Cambridge, Mass.: Harvard University Press. Burton, John. 1990. The Sources o f Islamic Law : Islamic Theories o f Abroga­ tion. Edinburgh University Press. Burton J o h n .2006. Nask_h_. Encyclopedia o f Islam içinde, der. P.Bearman, Th. Bianquis, C .E . Bosworth, E. van D onzel ve W.P. Heinrichs. L e­ iden: Brill. http://www.brillonline.nl/subscriber/entry?entry=islam SIM -5832 adresinden ulaşılabilir. Byrd, R.C. 1988. Positive therapeutic effects o f intercessory prayer in a coronary care unit population. Southern M edicalJournal 81: 826-829. Chomsky, Noam. 1989. Necessary Illusions: Thought Control in Democratic Societies. Boston: South End Press. Chomsky, Noam. 2003. Hegemonyfo r Survival: America's Questfo r Global Dominance. N ew York: M etropolitan Books. Chomsky, Noam ve Edward S. Herm an. 1979. The Washington Connecti­ on and Third World Fascism. Boston: South E nd Press. Cobb, Nathan. 2001. Like, a virgin teen abstinence movement is winning new coverts - until sex do them part. Boston Globe, February 13: D l. Coulson, Noel J. 1964. A History o f Islamic Law. Edinburgh: University Press. Coyne, Jerry ve d. 2007. “Taking science on faith”e yanıtlar. Edge #229, November 28. http://www.edge.org/discourse/science faith.htm l adresinden ulaşılabilir.

DİN, POLİTİKA VE HAYATTA KALMAK

495

Dalacoura, Katerina. 1998. A Doomsday Reader: Prophets, Predictors, and Hucksters o f Salvation. N ew York: New York University Press. Davies, Paul C. 2007. Taking science on faith. N ew York Times, Novem­ ber 24, p. A17. http://www.edge.org/3rd culture/davies07/davies07 index.html adresinden ulaşılabilir. [Ayrıca bkz. editöre mektuplar, N ew York Times, November 27, p. A30.] Dawkins, Richard. 2003. A D evils Chaplain. London: Weidenfeld & Nicolson. Dershowitz, Alan. 2003. The Casefo r Israel. H oboken, N J.: Wiley. Eco, Umberto. 2001. Italians are facing a moral referendum tom or­ row. The Independent [London], 12 M ay 2001. [Orjinali Italyan La Repuhblica’da, 8 Mayıs 2001de yayımlandı.] Edgell, Penny, Joseph G erteis ve Douglas H artm ann. 2006. A theist as “other”: M oral boundaries and cultural membership in American so­ ciety. American Sociological Review 71:211-234. Eisenberg, Carol. 2004. M orally speaking, Iraq was a bigger issue. N ew sday [Long Island], November 10. Ayrıca http://www.com m ondreams.org/headlinesQ4/1110-01.htm adresinden ulaşılabilir. Encyclopaedia Brittanica. 2006. The 2005 annual megacensus of religi­ ons. Britannica Book o f the Year; 2006. http://search, eb.com/eb/article-9432655 adresinden ulaşılabilir. Esposito, John L. 1999. The Islamic Threat: M yth or R eality?, 3. basım. New York-Oxford: Oxford University Press. Fehr, E rnst ve Urs Fischbacher. 2004. Third-party punishm ent and social norms. Evolution and H um an Behaviour 25: 63-87. Flor, Douglas L. ve Nancy Flanagan Knapp. 2001. Transmission and transaction: Predicting adolescents' internalization of parental religi­ ous values. Journal o f Family Psychology 15: 627-645. Flynn, Tom. 2005. Glimpses o f Nirvana. Free Inquiry (February/M arch 2005): 53-54. Forte, David F. 1994. Apostasy and blasphemy in Pakistan. Connecticut Journal o f International L aw 10:27-68. Frank,Thomas. 2004. What's the M atter w ith Kansas?: How Conservatives Won the H eart o f America. New York: M etropolitan Books.

496

ŞAKANIN ARDINDAN

Frank, Thomas. 2005a. W h a t s the m atter with libarals? N ew York R evi­ ew o f Books 52 (8) (May 12): 46-51. [Aynca bkz. R. Em m ett TyrelTin mektubu ve F rankın yanıtı, N ew York Review o f Books içinde 52(13), August 11,2005.] Frank, Thomas. 2005b. Class is dismissed, http://www.tcfrank.com/dism issd.pdf adresinden ulaşılabilir. Fuller, G raham E. 2003. The Future o f Political Islam. New York: Palgrave Macmillian. Gebel, Peter. 1987. Creationism and the spirit o f nature: The critique o f science and Darwinian evolution. Tikkun 2(6) (November/December): 55-63. Gorenberg, Gershom. 2006. The Accidental Empire: Israel and the Birth o f the Settlements, 1967-1977’. New York: Tim es Books. Gould, Stephen Jay. 1999. Rocks o f Ages: Science and Religion in the Full­ ness o f Life. New York: Ballantine. Griffith-Thomas, W .H . 1930. The Principles o f Theology. London: Long­ mans, Green. Haack, Susan. 1998. M anifesto o f a Passionate Moderate: Unfashionable Essays. Chicago: University o f Chicago Press. Hallaq, Wael B. 1997. A History o f Islamic Legal Theories: A n Introduction to Sunni Üşül al-Fiqh. C am bridge-New York: Cambridge University Press. Hallaq, Wael B. 2005. The Origins and Evolution o f Islamic Law. Cam bridge-N ew York: Cambridge University Press. Hamidullah, M uham m ad. 1953. M uslim Conduct o f State, 3. basım. La­ hore: Sheikh M uham m ad Ashraf. Hari, Johann. 2005. The sea o f faith and violence. The Independent [L on­ don], 11 February 2005. Kısaltılmamış versiyonuna http://www.johannhari.com/archive/article.php?id=564 adresinden ulaşılabilir. Hari, Johann. 2007. Islam in the West. Dissent 54(1) (W inter): 123-129. Harris, Sam. 2004. The E n d o f Faith: Religion, Terror, and the Future o f Reason. New York: W.W. Norton. Harris, Sam. 2006. Killing theBuddha. Shambala Sun (M arch 2006): 7375.

DİN, POLİTİKA VE HAYATTA KALMAK

497

Harris, W illiam S., M anohar Gowda, Jerry W. Kolb, C hristopher P. Strychacz, James L. Vacek, Philip G. Jones, Alan Forker, James H. O ’Keefe ve Ben D. McCallister. 1999. A randomized, controlled trial o f the effects o f remote, intercessory prayer on outcomes in patients adm itted to the coronary care unit. Archives ofInternal Medicine 159: 2273-2278. Erratum 160:1878 (2000). Hauser, M arc D. 2006. M oral M inds: H ow N ature Designed our Universal Sense o f R ight and Wrong New York: HarperCollins. Herm an, Edward S. ve Noam Chomsky. 2002. M anufacturing Consent: The Political Economy o f the Mass M edia. Yazarların yazdığı yeni giriş­ lerle. New York: Pantheon Books. Hoodbhoy, Pervez. 1991. Islam and Science: Religious Orthodoxy and the Battle fo r Rationality. London-A tlantic Highlands, N J.: Zed Books. Avam Kamarası [Birleşik Krallık] 2002. Dr. Jenny Tonge’ın sorusu ve başbakanın cevabı. Hansard\ 13 M arch 2002,köşe yazılan 886-887. http://www .publications.parliam ent.uk/pa/cm /cm voll381.htm ad­ resinden ulaşılabilir. İslam, Yusuf. 1989. Yusuf İslam Rüşdi olayıyla ilgili resmi bir ifade ya­ yımlar. 2 M art 1989. http://catstevens.com/articles/00013/ adresin­ den ulaşılabilir. İslam, Yusuf. 2003. Yusuf İslam Şeytan Ayetleri tartışmasıyla ilgili olarak konuşur, 12 M art 2003. http://catstevens.com/articles/00236/ adre­ sinden ulaşılabilir. Jackson, Sherman A. 2002. Jihad and the modern world .Journal o f Isla­ mic Law and Culture 7:1-26. John, Paul II. 1998. Encyclical Letter Fields et R atio o f the Supreme P o n tiff John Paul I I to the Bishops o f the Catholic Church on the Relationship between Faith and Reason, September 14, 1998. W ashington, D.C.: United States Catholic Conference. Ayrıca h ttp ://www.Vatican.vaI holy father/john paul ii encyclicals/ adresinden ulaşılabilir. John Paul II, 2003. Encyclical Letter, Ecclesia de Eucharistia, o f his Holiness Pope John Paul II, April 17, 2003. W ashington, D.C.: U nited Sta­ tes Conference o f Catholic Bishops. Ayrıca http://www.vatican.va/ holy father/john paul ii/encvclicals/ adresinden ulaşılabilir.

498

ŞAKANIN ARDINDAN

Jones, Van. 2005. The religious left fights back. AlterN et, July 28, 2005. http://wvyw.alternet.org/story/23725/ adresinden ulaşılabilir. Kaminer, Wendy. 1999. Sleeping W ith Extra-Terrestrials: The Rise o f Irrationalism and Perils o f Piety. New York: Pantheon. Khadduri, M ajid. 1955. War and Peace in the L aw o f Islam. Baltimore: Johns H opkins Press. Khadduri, M ajid. 1966. The Islamic L aw o f Nations: Shaybam s Siyar. Bal­ timore: Johns Hopkins Press. Khadduri, M ajid. 1984. The Islamic Conception o f Justice. Baltimore: Johns Hopkins University Press. Khan, Amjad M ahm ood. 2003. Persecution o f the Ahmadiyya com m u­ nity in Pakistan: An analysis under international law and internatio­ nal relations. Harvard H um an Rights Journal 16: 217-244. Kitcher, Philip. 2007. L ivin g w ith D arw in: Evolution, Design, and the Future o f Faith. New York: Oxford University Press. Kristof, Nicholas D. 2006. A modest proposal for a truce on religion. N ew York Times, December 3,4. bölüm, s. 13. [Ayrıca bkz. Sam Harris ve Richard Dawkins’in editöre mektupları, 5 Aralık, s. A26.] Krucoff, M itchell W., Suzanne W. Crater, Dianne Gallup, James C. Blankenship, M ichael Cuffe, M im i Guarneri, Richard A. Krieger, Vib R. Kshettry, Kenneth M orris, M ehm et Oz, Augusto Pichard, Michael H . Sketch, Jr., H arold G . Koenig, Daniel M ark ve Kerry L. Lee. 2005. Music, imagery, touch, and prayer as adjuncts to interven­ tional cardiac care: the M onitoring and Actualisation o f Noe tic Tra­ inings (M A N T R A ) II randomised study. The Lancet 3(>6:211-217. Kurzman, Charles, 1998. Liberal Islam: A Sourcebook. New York-Oxford: Oxford University Press. Langer,Gaiy.2004.AquestionofvaluesAktt>li?ry£7y;w#,November6,s.Al9. Leo X III. 1888. Libertas Praestantissimum: Encyclical o f Pope Leo X III on the N ature o f Human Liberty, June 20,1888. http.7/www.vatican. va/holy father/leo xiii/encyclicals/ adresinden ulaşılabilir. Lerner, Michael, 1986. Surplus Powerlessness: The Psychodynamics o f E veryday L ife and the Psychology o f Individual and Social Transformati-

DİN, POLİTİKA VE HAYATTA KALMAK

499

on. Oakland, Calif.: Institute for Labor and M ental H ealth. [H um a­ nities Press International, Atlantic Highlands, N.J., 1991de tekrar basıldı.] Lerner, Michael, n.d. A Jewish renewal (Kabbalistic-M ystical-NeoHasidic) approach to God. http://www.tikkun.org/rabbi lerner/god ad­ resinden ulaşılabilir. Lerner, Michael. 2000. Spirit M atter. Charlottesville, Va.: H am pton Ro­ ads Publishing Co. Lerner, Michael. 2004a. Democrats need a religious left, November 3, 2004. http://www.bpf.org/html/whats now/events/lerner.html ve h ttp ://w eh o ld th esetru th s.o rg /C h u rch -S tate/A rticles/d em o cratsreligious-left.htm adreslerinden ulaşılabilir. [Americddz. “Needed: A new spiritual left” başlığı altında, 29 Kasım, 2004’te, s. İS -17de ve Tikkundzy “A fter the fall: W hy America needs a spiritual left” başlığı altında, January/February 2005'te yayımlandı.] Lerner, Michael. 2004b. Overcoming liberal arrogance and contem pt for Americans who voted for Bush, November 8,2004. http://www. witherspoonsociety.org/2004/lerner on election.htm adresinden ulaşılabilir. Lerner, Michael. 2006a. The L eft H and o f God: Taking Back our Country from the Religious R ig h t San Francisco: HarperSanFrancisco. Lerner, M ichael. 2006b. Bringing G od into it. The N ation 282(16) (April 24): 20. Lewis, Bernard. 2003. The Crisis o f Islam: Holy War and Unholy Terror, New York: M odern Library. Lovejoy, Paul E. 2000. Transformations in Slavery: A History o f Slavery in Africa, 2. basım. Cam bridge-New York: Cambridge University Press. Luxemburg, Rosa. 1970 [1905]. Socialism and the churches. Rosa L u ­ xemburg Speaks içinde, M ary-Alice W aters’in yazdığı bir girişle yayımlandı, s. 131-152. New York: Pathfıdner Press. Macintyre, Donald. 2007. The six-day war: Forty years on. The Indepen­ dent M agazine [London], 26 M ay 2007, s. 12-24.

500

ŞAKANIN ARDINDAN

M arx, Karl. 2002 [1844]. Critique o f Hegefs Philosophy o f Right. M arx on Religion, der. John Raines, s. 170-182. Philadelphia: Temple U ni­ versity Press. M awdudi, Syed Abul Ala. 1953. M urtadd ki Saza Islam i Quanun men [Dinden Dönm enin İslam H ukuku’na göre Cezası]. Lahore: Islamic Publishers Ltd. Urdu; açıklamalı İngilizce çevirisi Syed Silas Husain ve Ernest H ahn tarafından yapılmıştır, http://answering-islam .org. uk/H ahn/M aw dudi/ adresinden ulaşılabilir. Mayer, Ann Elizabeth. 1999. Islam and Human Rights: Tradition and Po­ litics, 3. basım. Boulder, Colo.: Westview Press. M cEw an, Ian. 2006. Science writing: Towards a literary tradition? A dd­ ress at the symposium on uThe Selfish Gene: Thirty Years O n”, Lon­ don School o f Economics, 16 M arch 2006. http://www.edge.org/3rd culture/selfish06/selfish06 index.html adresinden ulaşılabilir. M cG rath, Alister E. 2004. The Tw ilight o f Atheism: The Rise and Fall o f D isbelief in the Modern World\ New York: Doubleday. M cG rath, Alister E. 2005. D aw kins*God: Genes, Memes, and the M eaning o f Life. Oxford: Blackwell. Miller, Goeffrey. 2000. The M ating M ind: How Sexual Choice Shaped the Evolution o f Human Nature. London: W illiam Heinem ann. M ithen, Steven J. 1996. The Prehistory o f the M ind: The Cognitive Origins o f A rt, Religion, and Science. London: Thames and Hudson. M orris, David. 2005. The end o f reason. AlterN et, M arch 31, 2005. http://www.alternet.org/story/21641 adresinden ulaşılabilir. Nanda, M eera. 2005. Trading faith for spirituality: The mystifications o f Sam Harris. Buttefiies and Wheels, December 9,2005. http://www. butterfliesandwheels.com/articleprint.php?num=161 adresinden ulaşılabilir. Norris, Pippa ve Ronald Inglehart. 2004. Sacred and Secular: Religion and Politics Worlwide. Cam bridge-New York: Cam bridge University Press. Orwell, George. 1953 [1946]. Politics and the English language,^ Col­ lection o f Essays içinde, s. 156-171. New York: H arcout Brace Jovanovich.

DİN, POLİTİKA VE HAYATTA KALMAK

501

Paul VI. 1968. Apolistic Letter Solemni hac Liturgia (Credo o f the People o f God) o f the Supreme P o n tiff Paul VI, June 30,1968. http://www.vatican.va/holv father/paul vi/motu proprio/ adresinden ulaşılabilir. Peters, Rudolph ve G ert J.J. de Vries. 1977. Apostasy in Islam. D ie Welt des Islams 17:1-25. Pew Global Attitudes Project. 2007. World Publics Welcome Global Tra­ de - B ut N ot Immigration. 47-N ation Pew Global A ttitudes Survey. W ashington: The Pew Research Center, http://www.pewglobal.org adresinden ulaşılabilir. Piscatori, James. 1990. The Rushdie affair and the politics o f ambiguity. International Affairs 66: 767-789. Pius IX. 1864. Encyclcial Quanta Cura(Condemning Current Errors) Syllabus o f Errors ekiyle birlikte, Decem ber 8, 1864. http://w w w . ew tn.com /library/EN C Y C /P9Q U A N TA . H T M ve http://www. ew tn.com /library/PA PA LD O C /P9SY LL.H TM adreslerinden ula­ şılabilir. Pius XII. 1950. H um ani Generis: Encyclical o f Pope Pius X II Concerning Some False Opinions Threatening to Undermine the Foundations o f Cat­ holic Doctrine, August 12,1950. http://www.vatican.va/holy father/ pius xii/encvclicals/ adresinden ulaşılabilir. Rahman, S.A. 1978. Punishment o f Apostasy in Islam, 2. basım. Lahore: Institute o f Islamic Culture. Ricolfi, Luca. 2005. Perché siamo antipatici? L a sinistra e il complesso dei migliori. Milano: Longanesi. Rushdie, Salman. 2005. Defend the right to be offended. Open Democ­ racy, 7 February 2005. http://www.opendemocracy.net/ faith-europe islam/article 2331.jsp adresinden ulaşılabilir. Ruthven, Malise. 2006. Islam in the World, 3. basım. O xford-N ew York: Oxford University Press. Saeed, Abdullah ve Hassan Saeed. 2004. Freedom o f Religion, Apostasy, and Islam. Aldershot, England/Burlington, Vermont: Ashgate, Schacht, Joseph. 1964. A n Introduction to Islamic Law. Oxford: Claren­ don Press.

502

ŞAKANIN ARDINDAN

Schcib, Ronnie. 2006. Conversations with God. Variety, O ctober 29, 2006. http://www.varietycom /review/VEl 117931981 .html adresin­ den ulaşılabilir. Shermer, Michael. 2005.The blind godmaker. Science 308 (April 8): 205206. Sicher, Fred, Elizabeth Targ, D an M oore II ve Helene S. Smith. 1998. A randomized double-blind study o f the effect o f distant healing in a population with advanced A ID S.Report o f a small scale study. Western Journal o f Medicine 169:356-363. Sloan, Richard R 2006. B lind Faith: The Unholy Alliance o f Religion and Medicine. New York: St. M artin’s Press. Solomon, Norman. 2005. War M ade Easy: How Presidents and Pundits Keep Spinning Us to Death. Hoboken, N.J.: Wiley. Thomas, H ugh. 1997. The Slave Trade: The Story o f the A tlantic Slave Tra­ de, 1440-1870. New York: Simon and Schuster. Wallis, Jim. 2005. God's Politics: Why the R ight Gets I t Wrong and the L eft Doesn't Get It. San Francisco: HarperSanFrancisco. Walsch, Neale Donald. 1996. Conversations w ith God: A n Uncommon D i­ alogue, Book 1. New York: G.P. Putnam ’s Sons. [1. basım H am pton Roads Publishing Co., Norfolk, Va., 1995.] W heen, Francis. 2004. H ow Mumbo-Jumbo Conquered the World. L on­ don: Fourth Estate. [A B D ’d e Idiot Proof: Deluded Celebrities, Irrati­ onal Power Brokers, M edia Morons, and the Erosion o f Common Sense başlığı altında yayımlandı. New York: Public Affairs, 2004.] W iebe, Donald. 1999. The Politics o f Religiom Studies: The Continuing Conflict w ith Theology in the Academy. New York: St. M artins. Willis, Ellen. 2006. Escape from freedom: W h a t’s the m atter w ith Tom Frank (and the lefties who love him)? Situations: Project o f the Radical Imagination 1(2): 5-20. http://ojs.gc.cuny.edu/index.php/situations/ adresinden ulaşılabilir.

10

Sonsöz: Epistemoloji ve Etik

Gerçeğe dayalı toplum dediğimiz şeyin birer parçası olan [sizler]... görüle­ bilir gerçeği mantıklı bir şekilde araştırarak sonuçlara ulaşılabileceğini düşünmektesiniz. Artık dünyada işler böyle yürümüyor. Biz bir imparatorluğuz ve yaptıklarımızla kendi gerçekliğimizi yaratırız. —Başkan Bush’un üst düzey danışmanlarından biri, 2002 Yaz, Suskint/den alınmıştır (2004, p.51)

Bu kitapta olgusal meseleler ile etik ya da estetik meseleleri birbirlerin­ den kesin çizgilerle ayırmak için çaba harcadım, ortaya attıkları epistemolojik meseleler oldukça farklıdır. Yetkinliğimin sınırları nedeniyle, tartışm anın neredeyse tüm ünü birincisine ayırdım. Fakat inanç ile kanıt arasındaki ilişki üzerine kafa yoruyorsam, sadece entellektüel kaygılardan nedeniyle değil — sadece bundan dolayı değil, çünkü ben, arkadaşım Norm Levitt gibi “sersemliğinden memnun olma­ manın vereceği o huysuz keyfe öykünen koca kafalı huysuz bir ihtiyar[ım]w.1 İnancın (ve toplumsal tartışmaların) eldeki en makul kanıt ile temellen­ mesi gerektiğiyle ilgili kaygım, her şeyden çok, etik bir kaygıydı. 1

Levitt (1996).

ŞAKANIN ARDINDAN

504

Epistemoloji ile etik arasında kurduğum bu bağlantıyı, İngiliz ma­ tematikçi ve filozof W illiam Clifford (1845-1879) bir yüzyıldan uzun bir süre önce yazmış olduğu “İnancın Etiği” adlı makalesinde çok net bir biçimde ortaya koymuştur. Viktorya dönemine has üslubuyla Clifford, okuyucudan şu sahneyi kafasında canlandırmasını ister: Bir gemi sahibi, bir göçmen gemisini yola çıkarmak üzeredir. Bu adam ge­ minin en başından çok sağlam yapılmamış, eski bir gemi olduğunu; birçok farklı deniz ve iklimde yolculuk etmiş, bir sürü tamirden geçmiş olduğunu bilir. Şüpheleri onu bu geminin denize açılmak için uygun olamayabileceği fikrine yöneltir. Bu şüpheler adamın aklım kurcalamakta ve onu mutsuz et­ mektedir. Çok para harcaması gerekiyorsa da, yapması gereken şeyin gemiyi adamakıllı bir bakımdan geçirtip yeniden donatmak olabileceğini düşünür. Yine de gemi yola çıkmadan önce bu kötü düşünceleri kafasından atmayı başarır. Kendi kendisine bu geminin birçok yolculuğu sağ salim tamam­ ladığını, birçok fırtınaya göğüs gerdiğini, bu yüzden de bu yolculukta aksi bir durum yüzünden geminin sağ salim geri dönemeyeceğini düşünmenin saçma olduğunu söyler. Tanrı’nın inayetine güvenecektir, çünkü kendi top­ raklarından ayrılıp daha iyi bir hayat için başka yerlere giden bu mutsuz aileler muhakkak ki korunacaktır. Gemi sahibi, müteahhitler ve gemiyi inşa edenlere ilişkin tüm nahoş şüpheleri aklından silip atar. Böylece adam, gemi­ sinin tamamen güvenli ve denize açılabilir durumda olduğuna dair samimi ve rahadatıcı bir yargıya vanr; geminin limandan ayrılışını, gidenlerin yeni evlerinde muduluğa kavuşmalarını gönülden dileyerek huzur içinde izler; gemi okyanusun orta yerinde batınca da sigorta parasım alır, kimselere de bir şey söylemez.2

Clifford bu adam hakkında ne düşünmemiz gerektiğini sorar ve te­ reddüde hiç de yer bırakmayan bir şekilde yanıdar: Gemi sahibi, kuşkusuz bu adamların ölümünden dolayı suçludur. Gem i­ sinin sağlamlığına olan güveninin samimiyetini kabul ediyoruz; ancak bu 2

Clifford (1789, ss. 177-178). Ayrıca, ilginç bir tartışma için bkz. Kitcher (2005).

SONSÖZ: EPİSTEMOLOJİ VE ETİK

505

yargısının samimiyeti onu hiçbir şekilde kurtaramaz, çünkü elindeki türden kanıdara inanmaya hakkı yoktu. Gemi sahibi inancım titiz bir soruşturma sonucu dürüstçe edinmemiş, sadece şüphelerini yatıştırmıştı. En sonunda gemisinin güvenli olduğuna kesin kanaat getirmiş ve bundan dolayı aksini düşünemez bir hale gelmişse de, kendi kendini bilerek ve isteyerek bu şekilde düşünmeye sevk ettiği göz önünde bulundurulduğunda adamın olanlardan sorumlu tutulması gerekir.3

Aslında gemi gerçekten de denize açılabilecek durum da olsa ve “hem bu yolculuğu hem de bundan sonraki bir sürü yolculuğu da sağ salim ta­ mamlasa bile”, Clifford bunun gemi sahibinin suçunu zerre kadar azalt­ mayacağını savunur. Çünkü: Bir şey bir kez yapıldığında sonsuza kadar doğrudur, ya da yanlıştır; bu ey­ lem, kazara kötü şeylere yol açsa ya da iyi sonuçları engellense bile bu durum değişmez. Bu adamı masum kılmazdı; sadece, suçlu olduğu ortaya çıkarıl­ mamış olurdu. Doğruluk ya da yanlışlık meselesi bu adamın inancına değil, bu inancın kaynağına ilişkindir. Önemli olan neye inandığı değil, bu inanca nasıl vardığıdır; inandığı şeyin doğru çıkıp çıkmaması değil, elindeki türden kanıtlarla buna inanmaya hakkı olup olmadığıdır.4

Bu örnekte, doğrulanmamış inancın tehlikeli bir eyleme yol açtığını görüyoruz. Eleştirilmesi gereken şeyin bu eylemin altında yatan inanç değil, sonucun kendisi olduğu da pekâlâ iddia edilebilir. Clifford ise (sa­ vunmasını açık bir şekilde bir parça abartarak) bunu reddediyor: Bir inanç, gelişen olaylar neticesinde kendini göstermezse, ileride yol göste­ rici olmak üzere bir depoda saklanır. Böylece, yaşantımızın her anında algılar ile eylemleri birbirine bağlayan inançlar yığınının bir parçası haline gelir. Bu 3

4

Clifford (1789, s. 178), italikler orijinal metinden. “Bu adamların” değil “bu adam, kadın ve çocukların” olmalıydı tabii ki, çünkü Clifford göçmen ailelerden bahsediyordu. Clifford’ın bu cinsiyetçi körlüğünün, öne sürdüğü felsefi argümanın geçerli ya da geçersiz olmasıyla bir ilgisi olmadığını söylemeye gerek yok Clifford (1879, s. 178).

506

ŞAKANIN ARDINDAN

inançlar yığını öylesine düzenlenmiş ve yoğunlaştırılmıştır ki hiçbir parçası diğerlerinden ayrı tutulamaz; yeni eklenen her parça ise bütünün yapısını tümden değiştirir. Hiçbir gerçek inanç, ne kadar değersiz ve düzensiz görü­ nürse görünsün, hiçbir zaman tümüyle önemsiz değildir; bizi kendine ben­ zer inançların gelişine hazırlar, daha önceki benzerlerini olumlar, karşıtlarını ise zayıflatır. Böylece zamanla, en içteki düşüncelerimiz içinde gizli saklı, bazen de kendini eyleme dökerek açık eden bir yol yapar kendine ve karak­ terimiz üzerinde asla silinmeyecek bir iz bırakır.s Dahası, Cliflford bize inançların yalnızca şahsa özel olmadığını ha­ tırlatır: inançlar bir toplumun kendinden önceki nesillerden miras alıp, kendi yeniliklerini de ekleyerek sonrakilere aktardığı bir düşünce ve fi­ kirler ağı içinde bir araya getirilir ve şekillendirilir. Clifförd’a göre “So­ nucu iyi olsun kötü olsun, akranlarıyla aynı dili konuşan herkesin inancı bu ağ içine dokunur. Gelecek nesillerin yaşayacağı dünyanın inşasına ka­ tılmak hem muazzam bir ayrıcalıktır, hem de muazzam bir sorumluluk.”56 Cliflford, dem okratik tonda (ondokuzuncu yüzyıl standartlarına göre) ve etkileyici bir ifadeyle şunu iddia eder:

5

6

Clifford (1879, ss. 181-182). Clark (1990, s. 99) farklı bir görüştedir: “Çimenliğimdeki çimler toplamının çift bir sayı olduğuna dair inancımın herhangi bir hareketim üzerine olan etkisi, pek de kayda değer olmasa gerek”. Fakat Clark, Clifford'ın argümanını edinilmiş değil gerçek inançlar çerçevesi dahilinde kurmuş olduğunu gözden kaçırıyor. Eğer Clark, çimenliğindeki çimler toplamının çift bir sayı olduğuna, elindeki kanıtlar ışığında (bütün çimleri saymamış olduğunu kabul ediyor), gerçekten ve samimi bir şekilde inanıyorsa, onun ahlaki olarak kusurlu olmasa da -Clark bu konuda haklıdır- epistemolojik olarak kusurlu olduğuna kanaat getirebiliriz. (Aklı başında her insan, çimlerin tamamını ya da tamamına yakınını saymamışsa eğer, alanı belirlenebilir bir çimenlikteki çimler toplamının çift sayı olduğuna dair önermeye yaklaşık %50’lik bir öznel olasılık payı verecektir.) Akli dengesi yerinde olmayan biri hariç herhangi bir insanın, bir çimenlikteki çimlerin toplamının çift bir sayı olup olmadığına dair sağlam bir inanç edinmeye kafa yorabileceğin! düşünmek gerçekten de oldukça güç. Tam tersine, eğer X kişisi P önermesinin doğruluğuna gerçekten ve samimi bir şekilde inanıyorsa, P önermesi X ’in kavramlar sisteminin (küçük de olsa) bir parçası haline gelir ve X'in sonraki eylemlerinde doğrudan ya da dolaylı bir şekilde etkili olabilir. Doğrulanmamış inançlara sahip olmanın yarattığı ahlaki tehlike, bana göre, bir derece meselesidir ve her olay için ayrıca değerlendirilmesi gerekir. Clifford prensipte doğrudur, ancak sanatsal bir deyiş oluşturmak adına konuyu abartmiştır. Clifford (1879, s. 182).

SONSÖZ: EPİSTEMOLOJİ VE ETİK

507

İnsanlık için yerine getirilmesi gereken bu zorunlu görevin sorumluluğu yal­ nızca insanların lideri, devlet adamı, filozofu ya da şairine ait değildir. Köyün hanında cümleleri ağzından nadiren, ağır ağır, dökülen her köylünün, mille­ tinin istikbaline engel teşkil etmekte olan bu ölümcül batıl inançların sona erdirilmesine ya da devam ettirilmesine katkıda bulunabilir. Her cefakâr es­ naf karısı çocuklarına toplumun birbirine kenedenmesini sağlayacak inanç­ ları da aktarabilir, çözülüşüne sebebiyet verecek inançları da. İnanmakta ol­ duğumuz her şeyi sorgulamamızı gerektiren bu evrensel görevden kaçmanın bahanesi, ne zihinlerin sığlığı olabilir, ne de sorumlulukların karmaşıklığı.7 Doğrulanmamış inançların sebep olduğu zarar da, sadece eylemin doğrudan sebep olduğu sonuçlardan ibaret değildir. Aslında, en büyük toplumsal hasar, belli birtakım yanılgılardan değil, “kendini kontrol et­ me, şüphe duyma, kanıdan tarafsız ve adil olarak değerlendirme yetile­ rimizin zayıflamasına yol açan” entellektüel tembelliğin yaygınlaşmasın^ dan kaynaklanmaktadır.8 Dahası, Bir insanın her şeye kolayca inanma halinden doğabilecek zarar, yalnızca diğer insanların da böyle bir saflık geliştirebilecek olmaları ihtimalinden ve yanlış inançlara verilen sürekli bir destekten ibaret değildir. Neye inandığım konusundaki dikkatsizliğimin bir alışkanlık haline gelmesi, bana söyledikle­ rinin doğruluğuna dikkat etmemeyi alışkanlık haline getirmelerine yol açar .... Her şeye inanan insan,yalancının ve sahtekarlığın babasıdır...9 Clifford'ın bu makalesi, çoğunluk tarafından dine yönelik sert bir eleştiri olarak algılandı — fakat aslında dinden sadece laf arasında ve bir de M uham m ed’in melek Cebrail tarafından ziyaret edildiğine dair iddiasına ya da Buda nın kozmoloji hakkındaki fikirlerine neden itibar edilmemesi gerektiği (Viktorya dönemindeki okur kitlesine yönelik kur­ 7

8 9

Clifford (1879, s. 183). Clifford son cümlede şöyle deseydi daha iyi etmiş olurdu: “Destek­ leyici kanıtların güvenilirliğine ilişkin meşru şüpheler ortaya çıkması halinde inanmakta olduğumuz her şeyi sorgulamaya hazırlıklı olmamızı gerektiren...H. Açıkça görülüyor ki tüm inançlarımızı aynı anda sorgulamak pratikte imkânsızdır. Bu tespiti Helena Cronine teşekkür ederim. Clifford (1879, s. 185). Clifford (1879, s. 186)

508

ŞAKANIN ARDINDAN

nazca bir hamleyle) açıklarken bahsediliyordu. Yine de, Clifford’m id­ dialarıyla kendilerini hedef almış olduğuna inanan dindar düşünürlerin neden bu fikre kapıldıklarını anlamak hiç de zor değil. Clifford’ın kapa­ nış cümlesi, “Yetersiz kanıtlarla bir şeye inanm ak her zaman, her yerde ve herkes için, yanlıştır,”id i.10,11 Bu yargıyla en bariz bir şekilde çelişen şey, dinden başka ne olabilirdi ki? 12,13 Yetersiz kanıta dayanan inançtan doğabilecek zararlar, yalnızca Clifford’ın makalesinde ortaya attığı gibi kurmaca olaylardan ibaret1023 10 Clifford (1879, s. 186). Clifford’ın, kişinin bir başkasının inançlarına ilişkin her zaman şahsen bilgi sahibi olması gerektiği konusunda ısrarcı olmadtğma lütfen dikkat ediniz. Böyle bir talep saçma bir şekilde katı ve bağlayıcı olurdu, hem de insani aktivitelerimizin tamamına yakınını felce uğratırdı. Birinin bir başkasının inancının doğruluğuna meşru bir şekilde inanmasını mümkün kılabilecek şartların incelendiği daha detaylı bir tartışma için bkz. Clifford (1879, ss. 188-205). Bu tartışmanın sonunda Clifford, şu noktaya varı­ yor: "Konuşan kişinin bahsettiği şeyi bildiğini ve onun da kendi bildiği kadarıyla doğruyu söylemekte olduğunu varsaymamız için mantıklı bir sebep varsa, bir başkasının sözünün doğruluğuna inanabiliriz.” (ss. 210-211) 11 Clifford’ın formülasyonu, yanlış önermelerin doğruluğuna duyulan yanlış yönlendirilmiş inancın, doğru önermelerin doğruluğuna duyulan yanlış yönlendirilmiş inanmamadan daha büyük bir epistemik günah olduğuna dair bir tür varsayım ile inanç ve inanmama arasında bir asimetri olduğu yanılgısına düşüyor. Bu makul bir bakış açısı, fakat tartışmaya açık; diğer bir yandan da yanıltıcı olabilir. Rasyonel inancın dereceleri üzerine daha iyi bir formülasyon için bkz. David Hume (2000 [1748], s. 84): “Bilge bir adam ... inancını kanıt­ lara göre orantılar.” [Uzmanlar için not: Bayesçiler Hume un bu düşüncesini daha açık bir şekilde şöyle ifade etmek isteyebilirler: “Mantıklı biri, elindeki kanıtların tümünün onayladığı her önermeye öznel olasılık verir. Fakat çoğu filozof, “eldeki kanıtlara verilen rasyonel onayın”, olasılık hesabıyla ilgili olan formel özelliklere sahip olup olmadığını sorgular. Örneğin, P Önerme­ sinin doğruluğu ya da yanlışlığına ilişkin çok az bilgiye sahibim; ya da elimde çok miktarda kuşkulu, karmaşık ve kısmen de çelişkili bilgiler var. Bir tercihte bulunmak zorunda kalsam, her iki durumda da P'ye %50'Ük bir öznel olasüık payı verirdim; ancak bu iki durum, epistemolojik olarak birbirinden oldukça farklıdır. 12 Dinbilimciler, dini inancın da “yeterli kanıta dayanan bir inanç” olduğu konusunda kesin olarak ısrarcılar tabii ki (McGrath 2005, s. 86). Fakat bunların boş sözler olduğunun içten içe kendileri de farkında olmalılar: çünkü gerçekten de yeterli kanıt varsa, görmeden inan­ mak neden şart olsun ki? Ayrıca yukarıdaki 9. bölümün 16 numaralı dipnotuna da bakınız. 13 Clifford çağdaşları arasında özgür düşünceli ve dine inanmayan bir insan olarak tanınırdı. Bir tarihçi onun hakkında şu enfes anıyı aktarıyor: 1878'deki [veremden, 33 yaşında] ölümü öncesinde yurt dışına gidişi üzerine, gazetenin birinde onun da Bay W. H . Mallock’un yaptığı gibi Katolik inancını benimseyeceği ha­ beri çıkmıştı. Clifford ise buna karşılık hemen verdiği cevapta doktorunun “hastalığını resmen onayladığını, ancak bunun bir akıl hastalığı olmadığını söyledi ve bu iddiayı şid­ detle reddetti.” (Robertson 1929, s. 412)

SONSÖZ: EPİSTEMOLOJİ VE ETİK

509

değildir. Epistemolojinin etik üzerindeki etkilerine ilişkin basit ama ol­ dukça önemli bir örnek de, gerçek hayattan verelim mesela. Yahudiliğin, Hristiyanhğın ve de Islamiyetin kutsal kitapları, kadının kocasına (ama kocanın karısına değil) itaat etmesi gerektiğini söyler.14 Bu, kutsal kitap­ larını ciddiye alanlar için ilahi bir emirdir ve salt insan mantığıyla geçer­ siz kılınamaz; insan mantığı bu emri uygulamamanın bahanesi olamaz. Fakat ya dinin olgusal iddiaları hatalıysa? Ya sözde tanrının yazdığı bu metin aslında insan elinden çıkmaysa?15167O zaman insan ırkının yarısı, hiçbir haklı gerekçe olmadan baskı görüyor demektir.1617

14 “Seni kocan yönetecek.* (Yaratılış 3:16) “[E]y kadınlar ... siz de kocalarınıza bağımlı o lu n ...” (1. Petrus 3:1) “Ey kadınlar, R a b fe ait olanlara yaraşır biçimde, kocalarınıza bağımlı olun.” (Koloseliler 3:18) “Ey kadınlar, Rab*be bağımlı olduğunuz gibi, kocalarınıza da bağımlı olun. Çünkü nasıl ki M esih bedenin kurtarıcısı olarak kilisenin başıdır, erkek de kadının başıdır. Kilise M esih’e nasıl bağımlıysa, kadınlar da her durumda kocalarına bağımlı olsunlar.” (Efesliler 5:22-24) “Erkekler, kadın üzerine idareci ve hakimdirler. Çünkü Allah birini diğerinden üstün ya­ ratmıştır. Bir de erkekler mallarından (aile fertlerine) harcamaktadırlar. İyi kadınlar, itaat­ kar olanlar ve Allah’ın korunmasını emrettiği şeyleri kocalarının bulunmadığı zamanlarda da koruyanlardır. Fenalık ve geçimsizliklerinden korktuğunuz kadınlara gelince: (Önce) kendilerine öğüt verin, yataklarından ayrılın. Bunlar da fayda vermezse dövün. Eğer size itaat ederlerse (kendilerini incitmeye) başka bir bahane aramayın.. .’’(Kur’an 4:34) 15 Kocaların tanrısal hakları konusunda aynı fikirde olmalarına rağmen, Yahudiler Hristiyan ve Müslüman kutsal kitapları hakkında gerçekten de böyle düşünmektedirler; Hristiyanlar da Müslümanların kutsal kitapları hakkında aynı fikri paylaşırlar. 16 Tabii ki de, kadınlara erkekler tarafından uygulanan baskının salt bunlar ya da diğer başka kutsal metinlerden kaynaklandığını düşünecek kadar naif değilim. Şurası kesin ki bu du­ rumun daha derinde başka sebepleri vardır. Yine de, kutsal metinlerin, dinin gerçekten de ciddiye alındığı toplumlarda kadının gördüğü baskının sürdürülmesinde ve haklı gösteril­ mesinde birtakım roller oynadığı kesindir. 17 Yetersiz epistemolojinin yöl açtığı zararlara daha gerçekdışı bir örnek daha verelim mese­ la. Diyelim ki askeri açıdan kuvvetli bir ülkenin lideri, yanlış “istihbarat” nedeniyle, daha küçük bir ülkenin tehdit edici güçte kitle imha silahları bulundurduğuna, samimi ancak hatalı bir şekilde inanır,. Lider varsayımını daha da ileri götürür ve muhtemel bir saldırıyı engellemek için, binlerce masum sivilin “ek zarar olarak” ölmesine yol açan önleyici bir karşı saldırı başlatır. Öyleyse bu lider ve yandaşları epistemik özensizliklerinden dolayı etik açıdan suçlu sayılmazlar mı? (Bu örneğin gerçekdışı olduğunu tekrar vurgulamak isterim. Eldeki tüm kanıtlar Bush yönetiminin önce Saddam Hüseyin’i devirmeye karar verdiğine, daha sonra açıklanabilir bir mazeret arayışına girdiğine, kuşkulu ve hatta sahte “istihbaratı” da bu mazereti haklı göstermek amacıyla kullandığına işaret etmektedir. İlgili belgeler için bkz, Prados (2004), Miller (2006, bölüm I), Rich (2 0 0 6 ), vb.

510

ŞAKANIN ARDINDAN

İyi etiğin çoğu zaman kötü epistemolojiyle bir arada bulunabileceğini söylemeye gerek yok.18 1980’lerin ortasında19 Nikaragua’da çalıştığım süre boyunca, İsa’nın öğretilerine getirdikleri yorumlardan ilham alan ve yok­ sullar ve ezilmişlerle aktif dayanışma içinde olan çok sayıda inançlı Hıristi18 İyi epistemolojinin kötü etikle bir arada bulunabileceğini de söylemeye gerek yok. Nesiller boyunca yetişmiş olan askeri bilimci ve teknologlar da bunun en büyük kanıtı. 19 Hatırlayamayanlar için: 1979’da, Sandinista Ulusal Egemenlik Cephesi (FSLN) - Mark­ sizm ile Hıristiyan kurtuluş teolojisinin birleşiminden ilham almış bir sol hareket - önder­ liğinde gerçekleşen meşhur isyanla Somoza aile diktatörlüğü devrildi FSLN önderliğinde kurulan hükümet, toprağı köylüye (hem ailelere hem de kooperatiflere) yeniden dağıttı, sağlık hizmetleri ve okuryazarlık konularında büyük atüımlar başlattı. 1984’te Nikaragua tarihindeki ilk özgür çok partili seçim yapıldı ve bunu %67’lik bir oranla FSLN kazandı; uluslar arası gözlemciler seçimin özgür ve (kusursuz değilse de) genel itibariyle adil geç­ miş olduğuna kanaat getirdiler. 1981’d en itibaren ise Başkan Reagan yönetimindeki A B D hükümeti bir karşıdevrim ordusu (kontralar) eğitmeye ve finanse etmeye başladı. Bu ordu­ nun birincil görevi merkezden uzak kırsal bölgelerde terörü yaymak, öğretmenleri, sağlık çalışanlarını, köy kooperatifi üyelerini öldürmek ve ekonomiyi sabote etmekti. Uluslara­ rası Adalet Divanı, 1986 yılında A B D hükümetinin kontra ordusunu kurarak, Nikaragua topraklarına saldırı düzenleyerek ve Nikaragua limanlarına mayın döşeyerek hem uluslar arası kanunu çiğnediği, hem de ülke ile yapmış olduğu Dostluk Antlaşm asını ihlal ettiği kararma vardı (12’ye karşı 3 ve 14’e karşı 1 oyla). A B D ’d en yasadışı eylemlerine son vermesi ve sebep olduğu zarara karşılık tazminat ödemesi istendi. (Mahkemenin bu hükmü, kont­ raları desteklemeyi sürdüren A B D hükümeti tarafından görmezden gelindi; buna rağmen bu “haydut devletle karşı ne bir uluslararası yaptırım uygulandı, ne de Washington'u “rejim değişikliğine” zorlamak amacıyla bir “gönüllüler koalisyonu” toplandı.) 1981 ve 1990 yılları arasında yaşanan şiddet olaylarında yaklaşık 30.000 NikaragualI sivil ve asker can verdi, 600.000 kişi ise evini terk etmek zorunda kaldı (Armony 1997, s. 207) ki bu, 3.5 milyon­ luk Nikaragua nüfusunun sırasıyla %1 ve %17’sine karşılık gelir; günümüz A B D ’sinde bu oranlar 2.5 milyon kişinin ölmesine ve 50 milyon kişininse evsiz kalmasına eşdeğerdir. O n yıllık bir savaş ve alıp yürümüş enflasyon nedeniyle harap düşmüş ve Sandinista’ların yanlış ekonomik adımları nedeniyle öfke dolu olan NikaragualIlar, 1990 başkanlık seçim­ lerinde, %54-%41 oy oranlarıyla, FSL N ’nin elinden gücü aldılar. Çok daha uysal bir FSLN 2006’d a başkanlık seçimini kazanana kadar, Nikaragua, Sağ partiler tarafından yönetildi. Bu gelişmelerin (genellikle Sandinistaların hedeflerine sempatiyle bakan fakat bazı politi­ kalarını eleştiren)dengeli bir açıklaması için bkz. Vanden ve Prévost (1993). 1990,1996, ve 2001 seçimlerinden (yoksul NikaragualIların çoğunluğunun neden FSLN ye karşı neden sağ partilere oy verdiğini anlamayı hedefleyen) anket verilerinin mükemmel bir analizi için bkz. Anderson ve D odd (2005). 1 9 8 6,1 9 8 7 ve 1988 yazlarında, Managua’daki Nikaragua Üniversitesi'nde (U N A N ), gö­ nüllü bir profesör olarak, her yıl yaklaşık altı hafta matematik öğrettim. Buradaki küçük katkımın, NikaragualIların ve kırsal alanlarda çalışan cesur yabancı gönüllülerin çalışmala­ rıyla karşdaştırıldığında önemi olmadığını söylememe gerek yok; bu insanlardan biri, San José de Bocay köyüne elektrik ve şebeke suyu getirme çabalarına, onun ve bizim vergi dolarlarımızla satın alınmış bir kurşun tarafından son verilen mühendis Benjamin Linder (1959-1987)'dır.

SONSÖZ: EPİSTEMOLOJİ VE ETİK

511

yanla tanışma ayrıcalığına eriştim (hem NikaragualI hem Kuzey Amerikalı; çoğu Katolikti ama ateşli Protestanlar da vardı). Böyle bir adanmışhğın ve bencillikten uzak emeğin karşısında, dostlarımın doğa üstü inançlarına dikkat çekmem, kabalık olurdu. Dahası, yurttaşlarını A B D ’nin organize ettiği teröristlerden korumak için hayatım riske atmaya hazır olan cesur NikaragualIlara büyük bir hayranlık duyuyordum; fark ettim ki çoğu du­ rumda (hepsinde değil), bu cesaret kısmen, Hıristiyanlığın öteki dünya inancıyla destekleniyordu. Tabii ki bu inancın bir yanılsama olduğunu dü­ şünüyordum fakat bu hayranlığımı hiçbir şekilde azaltmadı; çünkü bizzat kendimin böyle bir durumda bu kadar cesur olamayacağımı biliyordum. Zam an değişti; artık, dinin mantıksızlığını hoş görmeye, 20 sene ön­ ce olduğum kadar istekli değilim. D indar insanlar, elbette sayısız sevap işlemeye devam ediyorlar fakat dinin (Hıristiyan, Yahudi, M üslüm an ve H indu) hoşgörüsüz yam, bütün dünyada açıkça hâkimdir. Hıristiyanlı­ ğın ve İslam’ın olgusal doktrinleri, bugün, yirmi yıl önce olduklarından zerre kadar daha çok (ya da az) mantıksız değildir20; fakat bugün, hürm et etmeden ve güzel tabirler kullanmaya özen göstermeden, açık bir şekilde düşünmemiz ve konuşmamız çok daha acil bir önem kazandı. Richard Davvkins’in de güçlü ve etkileyici bir şekilde ifade ettiği gibi: Gerçek dünya politikaları hakkındaki fikir ayrılıkları nedeniyle insanlara, ölümü hak eden düşmanlar etiketi yapıştırmak, yeterince kötüdür. Aynı şeyi, baş meleklerin, şeytanların ve hayali arkadaşların yaşadığı bir yanılsama dün­ yasında hakkındaki fikir ayrılıkları için yapmak, gülünç bir şekilde trajiktir.21 20

Kuşkusuz, inançların rasyonellik ya da (mantıksızlık) derecesi, her zaman belli bir kanıtlar bütününe bağlıdır; ayrıca, eldeki kanıtlar, zamanla değişebilirler ve değişirler de(genellikle gelişirler). 200 yıl önce inandırıcı olan bazı inançlar (örneğin, maddenin atomik değil de sürekli olduğu, dünyanın bir milyon yıldan daha eski olduğu ya da homeopatinin etkili bir tıp sistemi olduğu), bilimsel bilginin artması sayesinde bugün mantıksız hale geldiler. Diğer yandan, o zamanlar inandırıcı olmayan inançlar (örn, saatler, ışık hızına yakın hızda hareket ettikleri zaman yavaşlar), bugün, bütün şüphelerin ötesinde, deneysel olarak doğ­ rulanmıştır. Son yirmi yılda, Hıristiyanlık, İslam ya da diğer dinlerin mantıksızlığıyla ilgili olan kanıtlarda hiçbir önemli değişiklik olmadığını söylemekle yetinelim. 21 Dawkins (2003, s. 188). Dawkins, ayrıca, dinler arası çatışmaların politik kaynakları hak­ kında naif olabileceği şeklindeki tahmin edilebilir itiraza şöyle cevap veriyor: Dinin suçlu olduğunu nasıl söyleyebilirim? Bir teröristin, öldürdüğünde, gerçekten, kurba-

512

ŞAKANIN ARDINDAN

H epim iz haklı olarak, dostlarımızı rencide etmek konusunda isteksi­ ziz; özellikle de en önemsedikleri inançlar konusunda. Kişisel ilişkilerde, bu kendine hâkim olma genellikle doğru bir içgüdüdür. Fakat toplumsal tartışma, kültürümüzün “inanca” karşı saygılı tutum u tarafından zayıfla­ tılır ve çarpıtılır. Sonuçta, muhafazakârlar, fikirlerini liberallerle tartış­ mak zorunda olmaktan genellikle rencide olmazlar (son yıllarda bu du­ rum ne yazık ki değişiyor gibi görünse de22); çoğu kapitalist, ara sıra bir sosyalistle karşı karşıya gelmeye bile tahammül edebilir. Diğer yandan, onların böyle tartışmalarda, argümanı “çünkü Adam Smith böyle söy­ ledi” diyerek sunmalarını da kabul edilebilir bulmazdık: Örneğin, neden özel sağlık sigortasının, devlet destekli alternatiften daha etkili olduğunu ileri sürdüklerini bilm ek isterdik; tercih ettikleri politikaların, ünlü bir öncü tarafından desteklendiği gerçeği, tamamen konuyla alakasız olarak düşünülürdü. O zaman neden eş cinsellik, kürtaj, idam ya da Filistin'in uluslar arası sınırları (ya da bununla ilgili olarak, barış ve adalet) hak­ kında tartışırken destek olarak İncirden ya da Kurandan alıntı yapmak neden kabul edilebilir olsun? Bunun sadece bir meşru gerekçesi olabilir: İncil ve Kuran ın, gerçekten Evrenin Yaratıcısının emrettiği kutsal ilke­ lerin kitabı olması.23 Fakat argüman buysa, o zaman, konuşanın favori nıyla arasındaki teolojik fikir ayrılığının onu motive ettiğini mi düşünüyorum? Gerçekten» Kuzey İrlanda'daki birahane bombacısının kendi kendine “Alın size Tridentin Transubstantiatonist piçler!” dediğini mi düşünüyorum? Tabii ki bunların hiçbirini düşünmüyorum. Teoloji, bu tarz insanların akimdaki son şeydir. Onlar din için öldürmezler, çoğu kez haklı olan politik kin yüzünden öldürürler. Öldürürler, çünkü diğer gnıp, onların babalarını öl­ dürdü; ya da çünkü diğer grup, onların büyük büyük dedelerini topraklarından sürdü; ya da çünkü diğer grup, bizim grubu, yüzyıllarca ekonomik olarak baskı uyguladı. Söylemeye çalıştığım şey şudur: D inin kendisi, savaşların, cinayetlerin ve terörist saldırı­ larının arkasındaki motivasyon değildir, ama bir M onlar”a karşılık bir abiz°in tanımlana­ bileceği temel bir etikettir ve en tehlikeli olanıdır. Dinin, kendi önyargılarımızın kurban­ larını tanımlamamızı sağlayan tek etiket olduğunu savunmuyorum; bunun yanında ten rengi, dil ve toplumsal sınıf da vardır. Ama çoğu kez, Kuzey İrlanda’da olduğu gibi, bunlar etkili değildir ve din, bölücü olan etraftaki tek etikettir. D in, yalnız olmadığı zaman bile, neredeyse her zaman, karışımın kışkırtıcı bir malzemesidir. ($$. 186-187, italikler orijinal metinden) 22 Aynı türe ait pek çok kitabın arasından bkz. Coulter (2004), Hannity (2005) ve Savage (2005) 23 Burada biraz fazla hızlı ilerledim: Dinleyicilerine, laik zeminde de savunulabilir olan evren­ sel ahlak kurallarını hatırlatmak için, İncilden ya da Kurandan alıntı yapmakta bir sorun

SONSÖZ: EPİSTEMOLOJİ VE ETİK

513

kitabının aslında Tanrının Sözü olduğuna, diğer yandan başkalarının sözde kutsal metinlerinin de sahtekarlıktan ibaret olduğuna dair kanıt görme ihtiyacı duyarız. “İnanca” kolayca verilen bu özgürlük, kültürümüze o kadar derin aşı­ lanmıştır ki (o kadar kolay gerçek varsayılır ki) eleştirel sesler bile, ço­ ğu kez, kınadıkları hataları tekrarlarlar.*2425Örneğin, Amerikan din alimi M ark C. Taylor, “dini doğruluk” üzerine düşünceli bir eleştiri yaparken,

[Din üzerine] eleştirel analizin amacı, dini inançlar ya da uygulamalar hak­ kında yargılarda bulunmak değildir (bazı laik dogmacılar hatalı bir şekilde bu sının aşsalar da); amaç, onların oluşması için gerekli koşullan incelemek ve hangi amaçlara hizmet ettiği üzerine düşünmektir.25

Peki “eleştirel analiz”in amaçları hakkında böyle keyfi bir sınırlama neden kabul edilsin ki? Bu cümlede, “dini” kelimesi yerine “bilimsel”, “felsefi”, “ekonomik” ya da “politik” kelimelerini koyun ve bu düşünceler­ deki çifte standart ortaya çıkar. Hayatın diğer her alanlarında, inançlar ve uygulamalar, sadece tanımlayıcı analizlere değil, değerlendirme yapan yargılara da tabi tutulur (haklı olarak). Bilimsel ve felsefi bir teoriyi ana­ liz ederken, sadece tarihte nasıl ortaya çıktığım ve hangi amaçlara hizm et ettiğini sormakla kalmayız; bu teorinin lehine ve aleyhine sunulan m an­ tıksal ve deneysel argümanların ikna ediciliğini de değerlendiririz. Eko­ nomik ve politik sistemler için de aynı şey geçerlidir: Nasıl ortaya çıktıkyoktur; ancak, dini metinlere bu tara göndermelerin, (Adam Smith ya da Kari Marx'tan yapılan bir alıntıdan daha fazla) kanıtlayıcı bir değeri olmadığı hatırlanmalıdır. N e yazık ki bu uyarı, dinleyicilerinin “kutsal” metinlere olan İnancından, politik amaçlarına uyduğu zaman yararlanmak isteyen Sağcılar ve aynı zamanda Solcular tarafından da çoğu kez unu­ tulur. 24 Aslında, Helena Cronin’in de bana gösterdiği gibi, bir önceki paragrafın ilk cümlesinde ben de böyle bir hataya düştüm; “kendine hakim olma”yı överken, bunun kesinlikle tek taraflı olduğunu gözden kaçırdım. Helena, haklı olarak, “Dindarların, inanmayanların önünde kendi fikirlerini, (bu fikirler açıkça rencide edici olsa da) ortalıkta satmak konusunda ken­ dilerine hakim olduklarını pek görmedim” der. 25 Taylor (2006).

ŞAKANIN ARDINDAN

514

lannı ve nasıl işlediklerini inceleriz; fakat onlan rasyonellik, sağlamlık ve adalet kriterlerine göre de yargılarız. Neden her şeyin arasından, kanıtlar tarafından en az desteklenen fikir türüne özel bir şekilde m uaf tutalım ki? Diğer yandan, istisnasız bütün fikirler, titiz eleştirilere tabi tutulm a­ lıdır ve hiçbirine ayrıcalık tanınmamalıdır. Bu konudaki ısrarım beni bir “laik do g m acr yapıyorsa, gururla suçumu itiraf ederim. (Fakat bu tutu­ mun gerçekte, dogmacılığın tam tersi olduğunu söylemeye gerek yok.)26 Elbette din, dogmayı, kanıdarın rasyonel analizinden üstün tutan tek toplumsal güç değildir; bunu en açık ve utanm az şekilde yapsa da. Ekonomik, çevresel ve dış politika ilkelerinin hepsi, sağduyu içinde öyle fosilleşebilir ki zayıf ya da sağlam olsun, kanıta dayalı temelleri unutu­ lur. Milliyetçilik, çoğu kez dinle birleştirilmemiş olsa da (Amerikalıların, kendi ülkelerini sık sık dünyaya doğruluk yaymak için Tanrı’nın verdiği bir görevle yetkilendirildiğini düşündüğü A B D gibi), insanların açık ve tarafsız bir şekilde düşünme yetisini baltalar. Kendi uzmanlık sınırlarımı bildiğim için, okuyucuları, bu ve benzeri meseleler üzerinde henüz ol­ gunlaşmamış görüşlerimle yormayayım. Konunun özünün, bu detaylar ve arkalarındaki kanıtlar olduğunu söylemekle yetineyim. Bu kitaptaki, Şilili folk şarkıcısı Violeta Parra (1917-1967)’nin sözle­ rinden oluşan özdeyiş şudur: Doğru ile yanlış arasındaki farkın şarkısını söylerim. Başka türlü şarkı söy­ lemem.

26 İlginçtir ki “laik dogmacı” (ya da Köktenci Aydınlanman” ) gibi etiketler, Dawkins, W e­ inberg ve benim gibi, kültürümüzün din konusundaki çifte standardım eleştiren insanları damgalamak için kullanılırken, bu etiketi kullanan yazar, bu sözde hata ile ilgili hiçbir kesin tanım vermez; söz konusu insanların bu hatayı yaptığına dair hiçbir kanıt da sunmaz. Retorik olarak, “laik dogmacı” kategorisi, açıkça “dini dogmacı” ifadesinin suretinin aksi işlevi görür; böylece, yazara,kendisini, “iki aşırı uçtan” da kaçınan ılımlı biri gibi sunma olanağı verir. Faİkat entellektüel açıdan bu manevra boştur; daha kesin bir analizin karşısına

SONSÖZ: EPİSTEMOLOJİ VE ETİK

515

ne yazık ki muğlaktır.27289Bir okuması, doğruyu bildiğini düşünen ve (normal olarak) bunu her yerde duyurmak isteyen her türden gerçek inananı destekleyebilir — Hıristiyan ya da M üslüm an, M arksist ya da Chigago Okulu. Fakat başka bir okumada — benim de savunduğum okumada — bu m otto, belli ifadeleri etiketleme iddiasında olmaksı­ zın, doğruluk ve yanlışlık arasında net bir ayrım yapm anın önem ini vurgular. Dolayısıyla bu m otto, etik bir değer olarak entellektüel dü­ rüstlüğü savunur; yani, sabırlı ve dikkatli sorgulamalarla, kanıta önem vermeyle (özellikle de önyargılarımıza meydan okuyan kanıtlar) ve akla dayalı eleştiriye açık olarak, samimi bir şekilde hakikati aramak. Susan H aack’ın “düzmece akıl yürütm e” (zaten kesin olarak inanılan bir varsayımın savunulabilecek yanlarını bulmak) ve “sahte akıl yürüt­ me” (doğruluğunun önemsenmediği ancak kendini geliştirmek için kullanm akta yayarlı olabilecek bir varsayımın savunulacak yanlarını bulmak) olarak nitelendirdiği türden sahte soruşturm aların hepsinin reddedilmesidir.28,29 H er şeyden öte, propagandacılar, hüküm et yan­ daşları ve postm odernistlerin üstü kapalı eleştirisidir; bunların hepsi, farklı şekillerde, doğru olan ve yanlış olan arasındaki farkı gerçekten önemsemezler. Kuşkusuz, dürüst sorgulayıcılar da, hali hazırda yürütülen sorgulama­ ların sonucu olarak inançlara sahip olabilirler (deneysel ve değiştirilebilir

27 Bu mısra, Violeta Parra’nın Yo canto la diferencia (1960) şarkısının ilk kıtasından gelir. Şarkı, iğneleyici bir şekilde, Ulusal Bağımsızlık Günü’nde özgürlüğe methiyeler düzen ge­ neralleri, politikacıları ve papazları, ay ışığı altında “bir mumu ya da bezi olmadan” doğum yapan, evsiz bir kadınla yan yana koyar. İspanyolca metnin tamamı (bazı değişikliklerle), Parra ve Akaide (1975, ss. 123-124) ya da Torres Alvarado (2004, anexol) ya da internette farklı adreslerde bulunabilir. Violeta Parra’nın muhteşem bir şekilde söylediği Yo canto la diferencia kaydı şu adreste bulunabilir: http://setiweb.ssl.berkeley.edu/~dawea/nueva_ cancion.php 28 Haack (1998, ss. 8-9) “düzmece akıl yürütme” ifadesi, şu metne kadar uzanır: C.S. Peirce (1965 [c.1896], ss. 2 5 -2 6 ,57-58. paragraflar. 29 Bush yönetiminin 2001-03’te Irak’I işgal etmesi durumu, ilginç bir karışım sunuyor: Yakın durum, (“Saddam Hüseyin, kitle imha silahlarına sahiptir”), düzmece (sadece sahte değil) akıl yürütmeyle desteklenir; nihai varsayım (“A B D Irak’ı işgal etmelidir”) ise, açıkça ilan edilmeyen (edilemeyen) amaçlar üzerine kısmen sahte akıl yürütme ve kısmen gerçek akıl yürütmeye dayanır, bkz. yukarıdaki 17. dipnot.

516

ŞAKANIN ARDINDAN

olsa da). M addenin atomlardan oluştuğuna, biyolojik türlerin evrimleştiğine ve Amerikan dış politikasının ahlaksız olduğuna inanıyorum. D ahası, bunlara inanm ak için sağlam sebeplerim olduğunu düşünüyorum ve dinlemek isteyen herkese bu sebepleri açıklamaktan m utluluk duya­ rım— tabii ki mantıklı karşı argümanları dinlemekten de.30 Samimi sorgulama ve dürüst tartışma için yaptığım bu savunman, rüzgâra ıslık çalmak olduğunu kabul ediyorum. G üçlü ekonomik ve po­ litik güçler, türüm üzün bugünkü çıkmazları ve bunları ele alacak politika seçeneklerinin gerçek yelpazesi hakkında samimi bir toplumsal tartış­ mayı önlemek için fazlasıyla güçlü bir şekilde hareket ediyorlar.31 Bunun yanında, avutucu batıl inançlar için yanıp tutuşmak, insan ruhunun, salt kanıtla yerinden edilemeyecek kadar derinlerine yerleşmiş olabilir.32Yine de insan aklının toplumsal yaralılığı hakkında çok kötümser düşünmek yanlış olurdu. A rtık cadıları yakmaya, kafirlere işkence yapmaya ya da diğer insanları köle yapmaya inanmıyoruz (en azından çoğumuz) ve in­ san tarihini bütünüyle ele alırsak, bu, inanılmaz derecede kısa bir zaman çerçevesinde (sadece birkaç yüzyıl) kaydedilen gerçek epistemik ve etik ilerlemedir. İnsan ırkı, felaketle sonuçlanabilecek olan iklim değişikliği ve teknolojiyle kolay hale getirilmiş toplu katliamdan kendisini koru­ yacak kadar hızlı büyüyebilecek mi? Ayrıca bu, “hafif faşizme” kaymak yerine, demokratik katılımı ve insan haklarını genişleterek yapılabilir mi? Cevap şimdilik bilinmemekle birlikte, hepimiz tarafından alınacak ka­ rarlara bağlı olacaktır.

30 Elbette, üçüncü varsayım için argümanların, ilk ikisi kadar kesin olmadığının farkındayım. 31 Yer ve yetkinlik yetersizliğinden dolayı, bu önemli noktayı tartışmaktan ve detaylarıyla gös­ termekten kaçınıyorum. Son birkaç on yılda politik söylemin aşırı basitleşmesinin anlatımı ve hizmet edilen çıkar gruplarının analizi için bkz. (çeşitli bakış açıları ve farklı bilimsel titizlik dereceleriyle) M cChesney (1999), Frank (2000), Bagdikian (2004), Rich (2006) ve Göre (2007). 32 Fakat erkenden bunun gerçek durum olduğu sonucuna varma yanlış olurdu. Din ve dini inançların psikolojisi üzerine yapılan bilimsel çalışmalar henüz emekleme aşamasındadır; henüz insan zihninin neye muktedir olup olmadığını bilmiyoruz. Aslında, din antropolojisi ve psikolojisi alanında yapılan son araştırmalar, dini inancın altındaki temel motivasyonun “avunma” olduğu görüşünü desteklemiyor. Din psikolojisi üzerine kavrayışların son duru­ munun genel bir açıklaması için b kz. Boyer (2001) ve Atran (2002).

SONSÖZ: EPİSTEMOLOJİ VE ETİK

517

Bu bölümün bir taslağı üzerine yaptığı yardımcı yorumlar için Helena Cronine minnettarım. Ayrıca kaynakça ilgili tavsiyeleri için Michael Albert, Jonathan Fox, Russell Jacoby ve Mark Crispin Miller’a teşekkür ederim.

Kaynakça

Anderson, Leslie E. ve Lawrence C. Dodd. 2005. Learning Democracy: C itizen Engagem ent and Electoral Choice in Nicaragua, 1990-2001. Chicago: University o f Chicago Press. Armony, Ariel C. 1997.The former contras. Nicaragua w ithout Illusions: Regime Transition and Structural Adjustm ent in the 1990s içinde, der.Thomas W. Walker, s. 203-218. W ilm ington, Del.: Scholarly Re­ sources. Atran, Scott. 2002. In Gods W e Trust: The Evolutionary Landscape o f Religion. New York: Oxford University Press. Bagdikian, Ben H . 2004. The New M edia Monopoly. Boston: Beacon Press. Boyer, Pascal. 2001. Religion Explained: The Evolutionary Origins o f Religious Thought. New York: Basic Books. Clark, Kelly James. 1990. Return to Reason: A Critique o f Enlightm ent Evidentialism, and a Defense of Reason and Belief in God. G rand Rapids, M ich.: W.B. Eerdmans. Clifford, W illiam Kingdon. 1879. The ethics o f belief. Lectures and Essays içinde, 2. cilt, der. Leslie Stephen ve Frederick Pollock, s. 339-363. London: Macmillan. [Birçok yerde tekrar basıldı. Ö rne­ ğin: W.K. Clifford, The Ethics o f Belief and O ther Essays, Tim othy J. M adigan’in yazdığı girişle (Prometheus Books, Am herst, N.Y., 1999). Ayrıca http://www.infidels.Org/library/historical/w k clifford/ethics o f belief.html adresinden ulaşılabilir.] Coulter, Ann. 2004. H ow to Talk to a Liberal (If You M ust). New York: Crown Forum. Dawkins, Richard. 2003. A Devil's Chaplain. London: Weidenfeld & Nicolson.

SONSÖZ: EPİSTEMOLOJİ VE ETİK

519

Frank, Thomas. 2000. O ne M arket U nder God: Extreme Capitalism, M arket Populism, and the End of Economic Democracy. New York: Penguin. Haack, Susan. 1998. M anifesto o f a Passionate M oderate: Unfashionab­ le Essays. Chicago: University o f Chicago Press. Hannity, Sean. 2005. Deliver Us from Evil: Defeating Terrorism, Des­ potism, and Liberalism. New York: ReganBooks. Hum e, David. 2000 [1748], A n Enquiry Concerning H um an Unders­ tanding. Edisyon kiritik: Tom L. Beauchamp. Oxford-New York: Oxford University Press. Kitcher, Philip. 2005. The many-sided conflict between science and reli­ gion. The Blackwell Guide to the Philosophy o f Religion, der. W illi­ am E. M ann, s. 266-282. Oxford: Blackwell. Levitt, Norman. 1996. Freudenberg’e cevap. Technoscience: Newsletter o f the Society for Social Studies o f Science 9, no. 2 (Spring), h ttp :// www.rpi.edu/dept/sts/technoscience/news/s96/s96debate.html ad­ resinden ulaşılabilir. McCahesney, Robert W. 1999. Rich Media, Poor Democracy: C om m u­ nications Politics in Dubious Times. Urbana-Chicago: University o f Illinois Press. M cG rath, Alister E. 2005. Dawkins'God: Genes, Memes, and the M e­ aning o f Life. Oxford: Blackwell. Miller, Anita. 2006. George W. Bush Versus the U.S. Constitution. M illet vekili John Conyers'ın yazdığı bir önsöz ve Jr. ve Ambassa­ dor Joseph C. W ilson in yazdığı girişle. Chicago: Academy Chicago. [Ayrıca “The C onstitution in Crisis”başlığı altında http://www.afterdowningstreet.org/constitutionincrisis adresinden ulaşılabilir.] Parra, Violeta ve Alfonso Alcalde. 1975. Toda Violeta Parra: Antología de canciones y poemas, precedida de Violeta entera. Buenos Aires: Ediciones de la Flor. Peirce, Charles Sanders. 1965 [1896]. Bilim tarihinden dersler. Collec­ ted Papers o f Charles Sanders Peirce, der. Charles H artshorne ve

520

ŞAKANIN A iwJNDAN

Paul Weiss, 1, cilt, s. 19-49. Cambridge, Mass.: Belknap Press of Harvard University Press. Prados, John. 2004. Hoodwinked: The Documents that Reveal how Bush Sold Us a War. New York: New Press. Rich, Frank. 2006. The Greatest Story Ever Sold: The Decline and Fall o f T ruth in Bush’s America. New York: Penguin Press. Robertson,J.M . [John M ackinnon]. 1929.History o f Freethought in the N ineteenth Century, 2. cilt. London: Watts & Co. [Kessinger Publis­ hing, Kila, M ontana tarafindan, 2003’te tekrar basildi.] Savage, Michael. 2005. Liberalism is a M ental Disorder: Savage Soluti­ ons. Nashville: Nelson Current. Suskind, Ron. 2004. W ithout a doubt: Faith, certainty and the Presi­ dency o f George W. Bush. New York Times Magazine, October 17: 44-51,64,102,106. Taylor, M ark C. 2006.The devoted student. New York Times, December 21: A39. Torres Alvarado, Rodrigo. 2004. C antar la diferencia. Violeta Parra y la canción chilena. Revista Musical Chilena 58, no. 201: 53-73. Vanden, H arry E. ve Gary Prevost. 1993. Democracy and Socialism in Sandinista Nicaragua. Boulder-London: Lynne Rienner.

Dizin

11 Eylül saldırıları 377,445 ve İrak 377

A Afrika merkezcilik 52,365,366,374 ahlaki değerler 471 akışkanlar mekaniği 128,135,298 aTAzm, Sadiq 383, 389 Albert, David 11,12,97 Albert, Michael xviii, 115,173, 517 Allgood Jack 56 alternatif tıp xxi, 315, 316, 319, 320, 322,365,368 Alvares, Claude 19, 22,63, 296, 332, 333, 334,389 Amerikan Yerlileri yaratılışçılığı 109 Andersen, Clovis 181 Andreski, Stanislav 71, 92, 93,101 an-Naim, Abdullahi 436, 438, 439, 440,492 Anyon, Roger 109,110,115 araççılık 192,262 Argyros, Alexander 25,28, 51, 71,139, 150 Aristo 124,206,210 Aronowitz, Stanley 5, 7,13-19, 47-52, 57-65,71,89,119,131,150,154, 158,161,173,174, 251, 280,297, 366,367,389 astroloji 193,197,203,217,225,294, 331, 338,343,355, 362, 365,366, 367, 373

ateizm 384 atom teorisi 207,275,276,482 Atran, Scott 382,389, 432,492, 516, 518 Ayurveda tıbbı 338

B Bacon, Francis 77,122-126,129,130, 146-155, 289, 355,381, 390 Barnes, Barry 160,161,168, 169,171, 175.186.220- 223,227, 228, 241, 246,250,253,269,272,280-283, 296,297,367,390,405 Baudrillard Jean x, xviii, 142,150 belirsizlik 11,12,13,113,185,186, 192,193,204,205, 223,251, 252, 257,258, 259, 275, 324 Bell John 14,82,405 Bell teoremi 11,14,35 Berlinerblau, Jacques 488, 489,490, 493 Best, Steven 2,23 bilgi, yeniden tanımlanması 220 “Bilim Savaşları” xvi, 108, 117, 118, 144,158,161,173, 174 Bilimsel Devrim 125 bilim sosyolojisi 162,220, 367 bilinemezcilik 96,97 bilimciler arasında 474 Bloor, David 7, 59, 65, 72,160, 161, 168.169.171.175.186.220- 224, 227,228,241,246,247,250,253,

522

ŞAKANIN ARDINDAN

269,272,280,282,296,297, 367, 390, 405 Boghossian, Paul 111,115,158, 175, 187,241,251,279,280 Bohm, David 19,20, 55, 56, 72,278, 280,369,381,391 Bohmcu mekanik 19,20,278,381 Bohr, Niels 13,47,72,78,83,217 Bourbaki, Nicholas 39, 42, 73 Boyer, Pascal 382,391,432,446, 478, 493, 516, 518 Bricmontjean ix, 11, 183, 249, 291, 294, 385,494 Brooklyn Köprüsü 368 Brown James Robert 121,140,184, 252 Brown hareketi 214 Budizm 430 Bush, George xix, xxvi, 100,421,446, 448,468,471,472,478,499,503, 509,515, 519,520 Bütüncül İnsanlar Bilimi 312,313,314

c Capra, Fritjof 19,20,48,55,74,370, 381,392 Caracciolo, Giacomo 41,56,69, 74,149 CERN 16,40,82 cezai soruşturmalar 194, 235 Chadha, Gita 90,91,102,103 Chalmers, Alan 105,115,150 Chew, Geoffrey 45,46,49, 50,74 Chomsky, Noam xv, xx, xxiv, 35,38, 74,99,101,114,115,122,448,476, 494,497 Clifford, William Kingdon 408,504, 505,506, 507,508,518

Cochrane, Archie 324 Collins, Harry xx, xxiv, 102,160,174, 175, 220- 228,242,250,280,296, 297, 346, 369,391, 393,402, 494 Creationism 151, 496 Cronin, Helena xxiii, 147, 382, 387, 432,481,490,507,513,517

Ç çevrecilik, radikal 356 çift kör yöntemi 307,453

D Damarin, Suzanne 58,134,135, 151 Darwin, Charles 151,172,203, 221, 275, 422, 453,498 Darwinizm 54,67,346 Dawkins, Richard 385,387,393,458, 474,481,483,495,498,500, 511, 514,518,519 Deleuze, Gilles x, xviii, 11,12,54, 63, 73,75, 84,163,175,313, 322 Derrida, Jacques ix, 16,17, 22, 27, 30, 32,34,41, 58,60, 75, 83, 92,122, 137,138,151,268,296,323,327, 362 Descartes, René 316 din 193,415-500 bilimciler arasında 384 sahte bilim olarak 294 psikolojisi 432-435 sosyolojisi 434-437 Dogon astronomisi 365 doğrulama 187, 216,254,270,287, 295, 318,334, 345,358,367, 368, 462

DİZİN

doğrulama, bağlamı 197-198 doğruluk karşılıklılık 254-255 bilişsel görecilik (doğruluk hakkında) 184,270-272 yeniden tanımlanması 220-222 doğruluk iddiaları (doğruluğa karşı­ lık) 110-111 doğrusallık 24 doğrusal olmama 36, 44, 50, 51, 69 Dossey, Larry 318, 319,393, 394,412 D ’Souza, Dinesh xviii, xxiv, 119 dua 387,466 uzaktan iyileşme 309,316-318 Duhem-Quine Tezi 204,256

E

523

felaket teorisi 39,67 “feminist epistemoloji” 162 feminizm 6,7,90,121,124 ve bilim eleştirisi 120,131 ve cinsiyet farklılıkları 146-147 Fernández-Santoro, Lucía 69 Feyerabend, Paul x, 7, 75,185,186, 196, 203, 211-219,237,243,251, 272, 331, 332,345, 351 Fontaine, Karen Lee 316, 317, 319, 320, 321, 325,395 Forman, Paul 8,14,58, 75, 94,101, 175 Foucault, Michel 92, 396, 397,410 Foucault sarkacı 211 Fourez, Gérard 237,238, 239,243, 253,272 Fox, Robin 80,121,122,129,146,148, 149,151,153,174,176,212,287, 475, 517 Frank, Thomas 106,158,464-467 Frawley, David 338, 340,342,345,346, 347, 395 Fromm, Harold 136,151 Fuhrman, Mark 194 Fuller, Steve 167,176,234,244,372, 373,391,396,438, 448,496

Eco, Umberto 465, 495 Ehrenreich, Barbara xx, xxiv, 114,115, 173 Einstein, Albert 9,13,19-24, 27,3035,40,41,46,62, 73, 75, 76,81,163165,176,192,196,202,203,207, 216,217,226,235,243,247,272, 273.275.281.310, 317,345,453 Einstein alan denklemi 27,32 Epstein, Barbara 4,56,114,115,136, 151,173 G Euler, Leonard 128,188,243 Euler denklemi 127 Galilei, Galileo 63,88,124,206,209, 210,214,221,239,260,330,453 evrim xix, 172,190,203,206,218,219, gerici modernizm 352,378 295.310, 364,367,372,382,422, 437,444,452,478,482 Gitlin.Todd 136,152 Glazer, Sarah 302,309,324,325,326, 327,387,396 F Godfrey-Smith, Peter 184,206,208, faz geçişleri 16,37, 51 244 Feder, Kenneth 294, 364, 366, 395

524

ŞAKANIN ARDINDAN

Goldstein, Sheldon 11,14,19,20, 56, 58, 75,76,279 Gore, Al 516 Gould, Stephen Jay 159,176,385,397, 418, 430,431,496 görccilik 6,95,106-108,168-170,183245,249,298 estetik 106 bilişsel 106,183 epistemçlojik 187 etik 106,186 yöntembilimsel 169-171 ontolojik 186 görelilik 15,36,44,204-206,226-227 genel 9,21-33,51,192,201-203 özel 21-23 Greenberg, Valerie 5,11, 76 Gross, Paul xvi, xxv, 6, 26, 27, 32, 40, 50,51, 54, 58,63,65, 77, 98,101, 118,119,121,127,135-148,151, 152,161,166,173-177,223, 229, 241.244, 359, 374, 375, 397, 403, 407 Guattari, Félix x, xviii, 11,12, 54, 63, 75, 84,163,175, 313, 322 Gutiérrez, Lia 69 güçlü program 172,211,219,222,228, 251 Güneş nötrino 231

H Haack, Susan 63, 77,122,132,133, 148.149.152.162.176.191.244, 245,249,255,268,281,291-295, 349, 350, 356,397, 398, 486, 487, 496, 515, 519 Halley kuyrukluyıldızı 199

Haraway, Donna 7,47, 55,61, 77,122, 126,127,134,139,152,296 Harding, Sandra 7 ,9 ,1 0 ,4 7 ,6 3 ,6 5 , 77,78,93, 94,101,108,115,121, 122,123,124,125,126,129,131, 136,152,169,176, 296, 349, 365, 374,398 Hardy, Godfrey Harold 45, 46, 78 Hari, Johann 430,448 Harris, Sam 65, 78, 415-453, 484-490, 496-500 Hayles, N. Katherine 7,10,11, 35, 39, 40, 51, 78,127-129,135,139,142, 152,156, 298, 398 Heidegger, Martin 185,296,323, 327 Heisenberg, Werner 6 ,7 ,8 ,9 -1 6 ,1 9 , 53,73, 78, 97,217,453 hemşirelik 301-326 postmodernizm 315-325 sahte bilim 301-320 Herf,Jeffrey 352,353,399 Hess, David 370, 371, 372,399 Hıristiyanlık 294, 383,423,508 ve din özgürlüğü 437 kurtuluş teolojisi 384,429 Himmelfarb, Gertrude xviii, xxv Hinduizm 298, 339, 341, 345, 383, 423, 479 Hindu milliyetçiliği 328, 336, 378 Hindutva, bkz. Hindu milliyetçiliği 337-353,374,390 Hobsbawm, Eric 47, 48, 92, 96,101, 355, 360,361, 362, 399 Holton, Gerald 378, 379, 387,399 homeopati 294, 307, 308,317,362, 367, 373, 384 Hume, David 189,195 mucizelere karşı argüman 211

DtZİN

I Irak Savaşı 471, 473 Irigaray, Luce xviii, 7, 10, 29, 36,43,44, 45,51, 79, 85,127,128,134,152,163

i İncil 136, 420, 425,426,431, 435,446, 472, 475, 478,483, 488,489, 512 indirgemecilik 20-23,316,332-335 sosyolojik 225 insan enerjisi alanı 304, 308, 314 İnsanların Bilimi Hareketi 330 irrasyonel sayılar 52 İslam 294,383,423,427,436,439,442, 445,448,479 ve din özgürlüğü 438-439 İslam hukuku 438 İslamcılık 438,440,448 ve nükleer caydırıcılık 446-449 liberal 440 radikal 435,438 İsrail-Filistin çatışması 442 işlemselcilik 48,263

J Jacoby, Russell xviii, xxv, 136,152, 517 Jarrick, Arne 357,360,362,387,400

K Kak, Subhash 340, 341, 342, 345,346, 347,395,401,407,410 Kaminer, Wendy 423,498 kanıtlarla desteklenme 194,198,225, 227,264,295,365,380 kaos teorisi 25, 39,48,50,55,69,137, 139, 144,163

525

kara delikler 31 Katoliklik 420,422,425,437 ve din özgürlüğü 422,508 kehanet 296, 313, 318, 367,376,377 Keller, Evelyn Fox 7 ,2 1 ,47,63,80, 83,122,123,129-134,139,148,149, 151,153,155,296, 407 Kellner, Dougles 2 kendi kendini çürütme 221,363 Kerryjohn 468,472,498 keşif, bağlamı 215,344 Khadduri, Majid 436,439,440,498 Kimball, Roger xviii, xxv, 119, 127,153 Kitcher, Philip 172-176,183,209,220, 245,249,253,281,294,295,385, 401,481,498,504,519 Koertge, Noretta 56, 58,63,83,123, 126,153-157,176,220,244,245, 280,281,295,387,398 Kopenhag yorumu 216 Kopernik astronomi sistemi 125,126, 209,238,260 Krieck, Ernst 378,379,401 Krieger, Dolores 301,302, 303,304, 305,306,308,321,322,401,402, 498 KristevaJulia x,xvüi, 313 kuantum alan teorisi 1 6 ,17,44,48,54 kuantum elektrodinamiği 192,267, 277 kuantum kromodinamiği (QED) 261 Chern-Simons 41 kuantum kütlcçekimi 9,27-33,278, 475 kuantum mekaniği 7,11-21,206,214 tamamlayıcılık 11,13,15,47 Kopenhag yorumu 47,216 yerel olmama 20,35,318-319

526

ŞAKANIN ARDINDAN

“kuantum parapsikolojisi” 318-319 “kuantum tıbbı” 318-319 kuarklar 49,50,273 Kuhn, Thomas x, 7,37,80,185,186, 196,202,205-212,245,246,251, 253,268,272,277,292,321,332, 351,402,404 Kunz, Dora 301,303,308,402 Kuran 428,435,438,439,440,488, 489,490,512 kurtuluş teolojisi 384,429 Kutsal Kitap’ın Şifresi 351

L Lacan, Jacques 80,153 Laplace, Pierre Simon 199, 245 Latour, Bruno xviii, xix, xx, xxv, 7, 21, 22,28,58,60, 80, 81, 85,156-176, 186,228-235,245,250- 253,281, 296,346 Laudan, Larry 81,108,116,157,176, 196,204,212,220,224, 243,245, 256,281,294,403 Lerner, Michael 415-419, 449- 483, 487, 490,498,499 Levin, Margarita 63, 81,124,125,126, 131.147.154.155.174.177 Levitt, Norman xvi, xxv, 6,26,27, 32, 40, 50- 65, 77, 98,101-121,127,135, 136,137,138,139,140,141,142149,152,154,161,166,173-177, 223,229, 241,244, 265,279, 300, 316, 322, 359,374, 375,382,385, 387, 397, 403,407, 490, 503,519 Lewis, Bernard 436, 437 Lewis, Martin 356 Lingua Franca xvii, xxiv, xxvi, 4, 60, 103.116.158.177

Lodge, David 4, 60,136,154 Lynch, Michael 91,102, 346 Lyotard, Jean-François 25,28, 81,163

M Mach, Ernst 263 manifold 31,43 uzay zaman 9,25,31,277 Marksizm 446,482,510,513 Marx, Kari 446,482,500,513 Maudlin, Tim 11,18,19, 82,206,210, 211,246,279,292,318,321,404 Maxwell, Grover 264 Maxwell, Nicholas 249 Maxwell elektrodinamiği 35,192,259, 362 McCall Smith 181 McCall Smith, Alexander 181 McEwan, Ian 415, 500 McGrath, Alister 425, 429, 500,508, 519 Medawar, Peter 309, 404 Meiklejohn, Elizabeth 69 Menon, Latha xxiii, 338,387, 405 Merchant, Carolyn 7,21, 47, 55,63, 65, 82,121-126,129,131,134,149, 154, 332, 350,356, 358, 405 Merkür’ün yörüngesi 202,214 Mermin, N. David 18,19, 82,219,227, 228,246,257,282, 318, 367, 368, 405 Minkowski, Hermann 21, 22, 23, 37, 81 Mooney, Chris xviii, xxv “morfogenetik alan” 36 Muhammed 428,435,436, 438,446, 507

DİZİN

muğlaklık xiv, 89,90,92 manevra olarak 110,113,139,160, 172

N Nagel, Thomas 228,246,249,258,268, 282 Nanda,Meera xxii, xxv, 116,122, 173, 174,177,184,185, 239, 240, 246, 328, 330, 332, 337-354, 366, 380, 387, 388, 406, 430, 478, 490, 500 Nandy, Ashis 63, 83, 85,296, 330,331, 333, 334, 335, 336, 348, 389,406, 411 Nasyonel Sosyalizm, bkz. Nazilik 378 Nazilik 96, 324, 352, 353,379, 380, 443 Nehru Jawaharlal 329, 330, 406 Nelkin, Dorothy 143,154,173 Neptün 199,202,266,267 New Age 8,10,19,20, 84, 97,102, 162,213, 313,365, 369, 371,372, 373, 378, 399,454 Newton, Isaac 316 Newton mekaniği 124,172,199,202, 204,225,266,276 Nikaragua 510 nötrino salımmı 230

o Orwell 99,437,476,500

ö önyükleme teorisi 45-48,50

527

p Papa John Paul II 420,424 Papa Leo XIII 437 Papa Paul VI 420 Papa Pius IV 420 Papa Pius IX 437 Papa Pius XII 424,425 Papa-Sokal, Marina L. 490 paradigmalar 185, 206-212,321 karşılaştırılamazlık 157,185,206212.292.321 paradigmaların karşılaştınlamazlığı 205.207.321 parapsikoloji 365, 368, 372, 373 Parra, Violeta vi, 514, 515, 519, 520 Peirce, Charles Sanders 268,281, 515, 519 Pickering, Andrew 49, 50, 83,298,407 Pinch, Trevor 226,227,242, 346 Pinker, Steven 8,60,237,246, 481 Plantinga, Alvin 268 Plotnitsky, Arkady 14,17, 32, 60, 83 Pollitt, Katha 4, 60,106,116, 158,177 Popper, Karl 186,195,196, 197,198, 199,202,203,206,246,247,248, 275,294,295,345,408 Posner, Richard xiv, xv, xvi, xxv Post, Emily 91,186 postmodernizm xiii, xvi, xxii, 9,15,47, 91-95,108,110,126,135,166,249, 262,299 olumlu 295 ve doğrusal olmama 24,26 ve hemşirelik 300,310 ve kuantum mekaniği 12,17,18,47 ve radikal çevrecilik 356 ve bilim 48,47-50,121,137

*28

ŞAKANIN ARDINDAN

ve seçici şüphecilik 362-363 tarih yazımında 360-361 Hindistan’da 328-335 postsömürgecilik 329- 340 postyapısalcılık 6,91,348 pozitivizm 2,92,186,361,456 pragmatizm 252 psikanaliz 197,462 Lacancı 37-40 nesne ilişkileri teorisi 133-134 Psillos, Stathis 266,277,283 Ptolemaios astronomisi 210,266 Putnam, Hilary 196,198,199,247, 502

Rosen, Ruth 4,173 Ross, Andrew 7,8,10,19, 20, 33,36, 47- 63, 84,85, 95,96,97,99,101, 102,108,116-119,140,144,152, 155-158,161,173-177,369,370, 372,389,396,398,410 Rushdie, Salman 479,491, 492, 501 Russell, Bertrand xxv, 76, 84,136,152, 189,191,221,239,247,260,270, 274,283,287,375, 380,383,397, 410,415,474,517 Ryan, Alan 91,100

a

sahte bilim 289-415 (sahte bilim olarak) din 294,383388 Saint Exupäry, Antoine de 89 Sandinist devrim 63,510 Sapir-Whorf tezi 8 Schrödinger, Erwin 8, 26,453 Schwartz, Laurent 54, 60,67, 85 Serres, Michel 25,28,60, 72, 85,163 Sheldrake, Rupert 19, 20, 33,36,38, 85,370 Shiva, Vandana 55,85,296,332,333, 334,336,350,366,375,405, 411 sicim teorisi 31,36, 40,294 Smolin, Lee 10,33,36,56,60, 72, 86 Snow, Charles Percy 86,97, 98,102 Soble, Alan 123,133,134,148,155, 212,248 Social Text vii, ix, xvi, xxv, 1 ,3 ,4 ,8 ,1 0 , 14,24, 32,34,36,38,48, 52,54, 56, 89,105,106,108, 111, 114,115,116, 117,119,134,155,156,157,158, 161,162,173,177,389,398

Quine, Willard van Orman 156,186, 196,200, 201, 204,212, 247,256, 257,258,259,260,275,283

R radikal çevrecilik 356 radikal şüphecilik 188,253,273 Radon ölçüleri 54,61 realizm 140,249,254 Richards, Janet RadclifFe 122,162,177 Robbins, Bruce 111, 112,116,158, 161,177,194,247 Rogers, Martha E. 309, 310,311,312, 313,314, 315,322,326,327,364, 365, 390,392,394, 395,403,404, 407, 409,410 Rorty, Richard 251,268,270,271,281, 283, 323 Rosa, Emily 300,301, 302,308,409, 499

s

DİZİN

soğuk füzyon 294 solipsizm 188, 253 Spivak, Gayatri Chakravorty 348, 411 Stove, David 196,198,206,248 şeriat 438,441

529

Toubon, Jacques 56, 80 transubstantiasyon (ç.n.) 226,420,476 tümevarım 171,191,195,198,199, 216,255,345

V

Ş şüphecilik 113,188-190 radikal 188 bilimsel 96,290

T tamamlayıcılık 11, 13,15, 16 telepati 18,296,305,313,316,318, 364, 376 Templeton Vakfı 386,387,453 teorinin gözlem yüklü olması 5,7,114, 185-186,199-200,332,344,361-362 teozofı 303 Terapötik Temas 301,302,303,304, 306, 307, 309, 314,316, 321, 324, 325,355, 374,375, 387 termodinamik 128 ikinci kuralı 97,214 Tevrat 351, 352,376,427,488 Thompson, Janice L. 325, 326, 345, 346, 393,412 tıp alternatif 301-305,320,322 Ayurveda 336,338 homeopatik 294,372-375,511 toplumsal inşacılık x, 121,250 topoloji 31,138,142 türevsel (diferansiyel) 37,43 Lacancı 39

van Fraassen, Bas 265 vastu shastra 337, 338, 353 Vedik bilim 336,341, 351,352, 366 Velikovsky, Immanuel 327 Venüs, evreleri 210 Virilio, Paul x, xviii, 22,23, 87, 98,102, 313 Vivekananda, Swami 336, 339, 340, 412 von Däniken, Erich 364

w Walsch, Neale Donald 458, 502 Watson, Jean 67, 76, 318, 322,324, 395,412 Weil, Andrew 21, 87,320,409, 413 Weinberg, Steven ix, 11,12,22,23,26, 48,60,62, 87,158,178,202,203, 206,209,248,263,277,278,284, 291,316,333,385,413,481, 514 Wheen, Francis 381,413, 422, 502 Whig tarihi (ç.n.) 141,209 Willis, Ellen 6,62,106,116,467,490, 502 Winkin, yves 236 Wolpert, Lewis 118,156,382,413

Y Yahudilik 298,383,423,427,435,442, 444,479

530

ŞAKANIN ARDINDAN

yanlışlama 197,198,199,361 yanlışlanabilirlik 8,196,197 yapısöküm 14-16,90,118,139,161 nedenselliğin 28-30 yaradılı şçılık 111 Amerikan yerlisi 111,295,33 8 Vedik 345 ‘yerel bilgiler” 108, 336

£ Zammito.john 140,142,156 Zeno’nun paradoksu 203