Aeneis II: Mit dem Kommentar des Servius [2. Aufl. Reprint 2015] 9783110824599, 9783110013177

Citation preview

KLEINE TEXTE FÜR VORLESUNGEN UND ÜBUNGEN HERAUSGEGEBEN VON HANS LIETZMANN

80

V E R G I L A E N E I S II MIT DEM

COMMENTAR DES SERVIUS HERAUSGEGEBEN VON

E R N S T DIEHL

2. A U F L A G E

V E R L A G WALTER D E G R U Y T E R & CO. B E R L I N 1967

© Archiv-Nr. 3332673 1967 b7 Walter de Gruyter Sc Co., vormals G, J. Göschen'sche Verlagshandlung — J. Guttentag, Verlagsbuchhandlung — Georg Reimer — Karl J. Trübner — Veit & Comp., Berlin 30 (Printed in German?) Alle Rechte, insbesondere das der Übersetzung in fremde Sprachen, vorbehalten. Ohne ausdrückliche Genehmigung des Verlages ist es auch nicht gestattet, dieses Buch oder Teile daraus auf photomechanischem Wege (Photokopie, Mikrokopie, Xerokopie) zu vervielfältigen.

CONSPECTVS CODICVM VERGILIANORVM EDITIONIS RIBBECKIANAE M =

M e d i c e u s 39, I saec. V . cf. Zangemeister-Wattenbach Exempla codd. lat. tab. 1 o Palaeograph. society tab. 86 Chatelain tab. 66,1 P = Palatinus-Vaticanus 1631 s. IV/V (?) cf. Zang.-Watt. 12 Palaeogr. soc. 115 Chatel. 64 R — Romanus-Vaticanus 3867 s. VI (Traube Strena Helbig. 307 Norden Mus. Rhen. 57, 473) pictus (P. de Nolhac Picturae, ornamenta . . . cod. V a t . . . phototypice expr. Rom. 1903) cf. Zang.-Watt. 11 Palaeogr. soc. 113. 114 Chatel. 65 ^ = S c h e d a e V a t i c a n a e 3225 s. IV pictae (P. de Nolhac Codd. e Vaticanis selecti phototypice expr. I Rom. 1899) cf. Zang.-Watt. 13 Palaeogr. soc. 116. 117 Chatel. 63 V = S c h e d a e rescriptae V e r o n e n s e s 40 cf. Chatel. 75, 1 y — G u d i a n u s s. IX

m = if) — %= co = (¡P =

M i n o r a u g i e n s i s s. X/XII ceterorum librorum plerique, omnes deteriorum librorum pauci quidam auctorum boni libri plerique, omnes auctorum boni libri nonnulli

COMMENTARII SERVIANI EDITIONIS THILONIANAE cuius de origine quid íudicent viri docti praeter K. Barwick, qui nupenime de hac quaestione in Philologi vol. LXX (1911) p. 106 ss. egit, disseruit M. Schanz G d R L II I8 (1911) 121 s L = Lipsiensis biblioth. Senat, rep. I n. 36 b saec. X H = Hamburgensis biblioth. publ. 52 saec. XI M — Monacensis lat. 6394 (olim Frising. 194) saec. XI E = Monacensis 18059 (olim Tegernseensis 59) saec. XII D = Italorum supplementa' cod. Dresdensis biblioth. reg. D. 136 saec. X V in adnotatione adiecta

COMMENTARII AMPLIORIS C = Fuldensis nunc Cassellanus saec. IX/X P = Parisinus 1750 saec. X, decurtatus qui explicit in verbis: Serve! custodial v. 711. quaecumque usque ad v. 711 in P non leguntur, r 1 cancellis ornavimus

VERGILI AEN EIDOS II

4

P. VERGILI MARONIS

A E N E I D O S LIBER SECVNDVS MPR

Conticuere omnes intentique ora tenebant. inde toro pater A e n e a s sic orsus ab a l t o : 'infandum, regina, iubes renovare dolorem. Troianas ut opes et lamentabile regnum eruerint Danai, quaeque ipse miserrima vidi et quorum pars magna fui, quis talia fando 1 arrecti Plot. GL VI 433, so cf. Ribb. proli. 21 j . . . fui. alii 5 ERVERVNT Pi contra Diom. Gì 1395 SERV. rtectis'.l

5

3 ss dolorem,

1 CONTICVERE OMNES quia supra [1, 725] dixit: 'fit strepitus

'conticuere' autem pro conticuerunt : Iquodl metri causa fit vel

ratione clausularum.

r nec

est ut quidam dicunt dualis numeras, qui apud

Latinos numquam penitus invenitur.

et bene 'omnes' addidit; pote-

rant enim simul quidam, sed non omnes, tacere,

INTENTIQVE! ORA .5

TENEBANT raut ora intuebantur loquentis, aut"l inmobiles vultus habebant, ut [georg. 4, 483] : 'tenuitque inhians tria Cerberus ora', lid est inmobilia habuit.

aut 'tenebant' habebant, ut sit figura et intellegamus 'intenta

tenebant", ut Terentius \Andr. 85]. 'nam Andriae iili id erat nomen. — Teneo'. it

RLNDE

ideo autem hoc addidit, quia potest quis tacere nec advertere.l 10 aphaeresis est, pro deinde: vel ut quidam volunt 'tunc.

TORO

AB ALTO summus enim semper est pontificalis locus; non enim licebat

SERVIVS

5

supra rtgem sacrificulum quemquam accumbtre. cum enim dicit de Didone [i, 6 9 8 ] :

'aurea conposuit sponda mediamque locavit' ostendit illam regali,

non sacerdotali loco discubuisse.

et Aeneas ubique quasi sacratus inducitur. 15

dictus autem a tortis herbis est torus [ / . 254, 206 /io».],

et videtur hic

ostendisse [ i , 6 3 9 ] : 'ostroque superbo et [1, 6 9 7 ] : 'aulaeis iam se regina superbis, ut aularn significarci.

'ab alto vero pro 'ex alto ; mutavit prae-

positioncm. PATER AENEAS honoris hoc nomen est. narrationem.

orsus'.

ORSVSpropter longam

ut [ 1 2 , 8 0 6 ] : 'sic luppitcr 20

efl 'orsus' hic 'coepit', alibi 'finii,

INFANDVM quia viro forti victum se dicere leti doloris et

3

pudoris r est.

IVBES vis, ut [Ter. Andr. 533]: 'iubeo Chremetem': nam

aliter hoc verbum Aeneae persona non recipit 1 . 4

iterare.

pingues

ITROIANAS

Phrygiae

VT

OPES s i c H o r a t i u s

Mygdonias

opes'.

W

RENOVARE retexere,

[carm. 1, 12, 2 2 ] :

'aut

autem quem ad modutrU. 25

LAMENTABILE RREGNVM id est magnum, quasi! dignum Imulta 1 lamentatione, r ut [6, 4 8 1 ] : 'hi multum fleti ad superos'1. dicti a Danao rege.

DANAI ^Argivi,!

nam Graeci proprie sunt Thessali a Graeco rege.

5 f MISERRIMA VIDI est enim poena et in atrocitate spectaculi, ut [[»«]] [ i l , 2 6 3 ] : 'Aetnaeos vidit Cyclopas Vlixes' et [3, 6 2 3 ] : 'vidi egomet, duo 30

de numero'1.

6 PARS MAGNA I"FVI1 propter amissam coniugem.

r

et hoc

se commendai, ut paulo post [746] : 'aut quid in eversa vidi crudelius urbe?' 1

FAUDO dum ipse dicit.

alibi Tduml dicitur, ut [81]: 'fando

aliquod si forte tuas pervenit ad aures', quia gerundi modus est.

per infinitwum

COD. D ADD. consederat'

quidam

modum dictum accipiunt.

35

16 torus: ut [5, 388]: 'proximus ut viridante toro

2 5 opes:

Opes

semper dictae

ad magnificentiam, sicut

divitiae a d usum APP. 2 quod om C 3 ratio P 4 cf. Non. 11 5 quidem C lLH 6 aut—aut: id est P 1 hyians P 8 habuit: habebant C habebant om C, scd tenebant sscr. Ca intenti : del Schoell 9 tenebant : habebant C id erat C Z 8 : deret Z 1 : deerat H-. erat ME 1 1 deinde: inde C XH X 1 2 summus enim [pontificalis sscr. C 1] locus est C est semper LM 15 et om C autem post Aeneas sscr. C % 16 thorus autem ab h. t. d. e. C 20 cepit P 2 1 quia : quae CP 2 1 s dicere dolori et pudori M: E e corr. 22 est om H\ post doloris C cremetem H\ chremeten C 23 personam L : C a. corr. 25 pinguis Hor. frigiae M 27 Argivi : Danai H 2 8 graco H\ graio M 1: cco P 2 » pona C 1 in XI ci Bergk 30 ego et C 31 maxima P coniugem amissam CP 3 4 aliquid LMCs: aliqui P, cf. ad l. quidam: sive P 3 5 per: pro P pro infinitivo modo Daniel

6

MPR

V E R G I L I AENEIDOS II

Myrmidonum Dolopumve aut duri miles Vlixi temperet a lacrimis? et iam nox umida caelo praecipitat suadentque cadentia sidera somnos. sed si tantus amor casus cognoscere nostros et breviter Troiae supremum audire laborem, quamquam animus meminisse horret luctuque refugit, incipiam.

io

8 litteris minoribus antiqui: insertiti iti M temperai y m Arus. GL VII512 iam: a Prise. GL II390, 18II. 1 0 agnoscere y l 12 luctusque resurgit van Gent: IUQJU remagit Er. Schoell (act. soc. philol. Lips. 6, SS2) SERV. 7 MYRMIDONVM Myrmidones sunt Achillis socii, Dolopes Pyrrhi, Iqui eum de Scyro secuti sunt, dicti autem sunt Mynnidones propter hanc causam : Aeacus cum in arbore fici formicas, id est (¿óp|M]xa; vidisset, optavit tot sibi socios evenire, et statim formicae in homines versae sunt, sed hoc fabulae est. nam Eratosthenes dicit Mynnidones 5 dictos a rege Myrmidono. MYRMIDONVM Myrmidones sunt Achillis socii, Dolopes Pyrrhi, quos ut quidam volunt de Scyro insula duxit ad Troiani, dicti autem sunt Myrmidones propter hanc causam: Aeacus, Iovis et Aeginae filius, cum vellet matris suae perpetuam memoriam permanere, insulam, in qua regnabat, a nomine eius Aeginam appellavit. hoc 10 indignata Iuno pestilcntia cives eius omnts absumpsit; quod cum vidisset Aeacus petit a love, ut formicae, id est ¡iVQfiTjxee, quas casu animadverterat plures, in homines et suos socios verterentur. qui statim mutati in homines Myrmidones appellati sunt, sed hoc fabula est. nam Eratosthenes dicitMyrmidonas dictos a rege Myrmidono, Iovis et Eurymedusae filio. 15 fsane amat hos exercitus iungere; nam et post ait [29] : 'hie Dolopum manus, hie saevus tendeiat AchillesAVT DVRI MILES VLIXI 'duri' non laboriosi, sed crudelis, ut [X 44] : 'quem dat tua coniunx dura', nam Vergilius pro negotiorum qualitate dat epitheta, cum Homerus eadem etiam in contrariis servet. sensus autem est : sine lacrimis haec nec a quovis hostium 20 dicerentur. illud autem quod Asinius Pollio \frg. is Eun.] dicit caret ratione, de Achaemenide dictum 'miles Vlixi', Myrmidonas vero et Dolopas praesentes esse, acceptos ab Heleno ; sic enim dicti frangitur dignitas. MILES VLIXI sane quaedam si singidariter proferantur, inter dum gratiora sunt, ut [1, 574]: 'Tros Tyriusque mihi nullo discrimine agetur*. 'Vlixi' 85 autem vetus genetivus est, ut [1, 30]: 'atque inmitis Achilli .1 8 TEMPERET abstineat 9 PRAECIPITAT R P ro 1 praecipitatur : verbum pro verbo, •ut diximus. et duos causas praetendit, quibus dicit non posse universa narrari, dolorem et tempus.1 CADENTIA SIDERA aut epitheton est siderum, quae semper et oriuntur et occidunt; aut certe maiorem partem noctis vult 30

SERVIVS

7

esse transactam. per sidera autem noctem significai, quae somnos suadeat. 1 0 CASVS COGNOSCERE rcognoscendorum casuum: et Graeca figura est. 'casus' autem^ fortunam, pericula; ^nam si 'mortem dixisset, 'nostroruni dcbuit dicer e^ 1 1 ET BREVITER Tpraescribit, quia Dido dixerat [i, 753]: 'a prima die, hospes, origine nobis', ergo non ad Didonis voluntatem, sed 85 narrantis ofjicium. et quibusdam hie hysterologia videtur; prius enim est, at Troiae labor em, post Aeneae casus agnoscaO SVPREMVM postremum, ultimum rdicit. eversionem enim Troiae tantum omissis superioribus narrati 1 8

TQVAMQVAM ANIMVS MEMINISSE H O R R E T ' q u a m q u a m ' m e l i u s p r a e s e n t i

iungitur tempòri, ut 'quamquam scio, quamquam lego', quod autem dixit 40 'meminisse horret' defedivi verbi ratio est; nec enim potuit dicere 'meminere'. et in his quae corrupta sunt naturaliter, ut 'odi' 'novi' 'memini' et omnia, duo tempora quae inveniuntur et suo et aliorum funguntur officio, ut 'memini' praeteritum est, legimus tamen et [ Ter. Andr. 429] : 'memini videre, quo aequior sum Pamphilo' et [georg. 4, 125]: 'memini me turribus 45 altis Corycium vidisse senem'. quod si fit et in verbis integris, ut [3, 282] : 'iuvat evasisse tot urbes', quanto magis in corruptisf REFVGIT propter metrum pro praesenti praeteritum posuit."1 1 3 INCIPIAM deest 'tamen , ìquia, cum praeponitur 'quamquam , subiungi necesse est 'tamen .1 COD. D ADD. 3 Aeacus : Iovis et Aeginae filius cum post amissos pestilentia socios 1 8 laboriosi : quia non laudaret eum cum esset hostis, unde ille [Ov. met. 12, 5 4 7 ] : 'nam neque Deiphobum nec Polydamanta neque ipsum Hectora laudamus, quis enim laudaverit hostem f' sed duri id est crudelis 4 5 Pamphilo: ubi praeteritum praesens significai item memini APP. 1 Myrmidonum— 6 Myrmidono om C 3 aeacusio H: Aeacus iovis Karolir. 116 myrmicas (mir-) Il 5 fabula L1 6 mirmidonas M diete sunt H 7 Scyro Sergi: ferro C 12 mirmyces C 1 5 myrmidonais C dictos ex -tas ut vid. C Myrmidones autem a r. mirmidono dicti iovis et eurimedontis f. P ioves C 1 eurimedone C 16 et om C1 1 8 quam det Verg. 1 9 eandem H 2 1 pollii ex pollio H 2 3 lieleno ut tamquam de ipsis intellegimus eneam dicere, nec hos [ne eos L*\ quldem posse calamitates troiae sine lacrimis esplicare, sed si sic intellegamus frangitur d. E\ ut—int. L% im si sic LM* enim intellegamus M* dicit HLX frangitur dicti C 24 sane seclus. Tfdlo 28 ut diximus: dictum est C 3 0 vult: dicit P 32 est autem greca figura C 38 periculam P (cf. nam quod sequitur) 34 praescripsit C 37 SVBREMVM C 42 corruptae LE naturaliter om C novi coepi vulgo 43 et om MEL*C omnia om C: similia Pauly fungitur Cl 44 ss praeteritum —fit: videre quo equior snm Pamphilo praeteritum èst et memini corichila [coicium C 1 ] vidisse senem quo fit C 4 5 videre o H mima recte (nam dcbuit sira) Terenti verba coniunxit Serv. 47 evassisse C 4 9 quia —tamen om Cl quanquam C*

s MPR

VERGILI AENEIDOS II

Fracti bello fatisque repulsi ductores Danaum, tot iam labentibus annis, instar montis ecum divina Palladis arte aedificant sectaque intexunt abiete costas: 1 3 FACTis Ma.

corr.:

corr.b1

P: EQWM Ryb:

1 5 INSTRA P

aequum c

l

SIMILIS sscr.

DIVINAE R : divine c1

15

M

EQVM

Me

SERV. 1 3 FRACTI BELLO bene defendit causam suorum, quod in bello non inpares fuerint in hoc libro duplex intentio est: ,ne vel Troiae quod vieta est, vel Aeneae turpe videatur esse quod fugit. sane amai in adversis hoc verbo ufi, « ( eH 28 minores, NON SIC AGGERIBVS RVPTIS

comparationes

sunt

aut s. a u t c.

in

similitudine

eqs. ci Thilo aut: ut Daniel 2 8 s negatur comp. ultro P 29 ilio P 29 s pr. biiugo certamine campum corripuere add. Daniel Huic contrarimi Madvig 81 et sed. Schoell subtrait P 82 sequenter Y. C: sequentem vocal em LHME 88 s pr. incertim incertis C

VERGILI AENEIDOS II

go

MP

cum stabulis armenta trahit.

vidi ipse furentem

caede Neoptolemum geminosque in limine Atridas, 500 vidi Hecubam centumque nurus Priamumque per aras sanguine foedantem quos ipse sacraverat ignis, quinquaginta illi thalami, spes ampia nepotum, barbarico postes auro spoliisque superbi procubuere; tenent Danai, qua deficit ignis. *06 Forsitan et Priami fuerint quae fata requiras. 502 ignes yl ab 503 sp. a. y : SPESAM[. . . ] Pl (cf. Prop. 3, 22, 41): SPESTANTA Mab cm Serv. Aen. J, 645-. a h tanta y im 505 defecit ignes y 1 506 fuerunt c1 fa . ta c requires Char. GL I i S j SERV. vidi', pro

499

miseratione.

ostendit, 5 0 0

IVIDI IPSE FVRENTEM ut [5] : 'quaeque ipse miserrima

et hie 'vidi' pro admirationt posuit; sane

'vidi

ipse'

at vero [501] 'vidi Hecubam

particula

addita

miseriorem

cuius ante oculos casus patriae suorumque fortuna

rGEMINOSQVE IN LIMINE

GEMINOS more suo 'fratres'. nati.l

hac

SOI

ATRIDAS

potest subaudiri

'gemini' enim sunt non duo,

CENTVMQVE NVRVS aut

finitus

se

constituerat.1 'furentes'.

6

sed simul

est numerus pro infinito

{OTepßclixßc : aut certe ideo 'centum', quia barbarorum fuerat non singulas coniuges habere, sed plures.

Taut illud dicit 'plures feminas', ut Lucanus

[1,164]:

'cultus gestare decoros v i x

feminis.

aut 'novas nuptas1,

nuribus rapuere mares', hoc est 10

ut aetatis hoc nomen sit,

non

adfinitatis.

aut 'centum per aras', licet incongruum sit, quia sequitur [523] : 'haec ara tuebitur omnes', et unus per centum aras occidi non poterat. autcm haec plena adfectu et dolore repetition

5 0 S

est

IQVOS IPSE SACRA-

VERAT IGNES ut [365] : 'et religiosa deorum limina' : per quod ostenditur 16 latenter, nihil prodesse religionem.T Sallustius

ini.

FOEDANTEM lautem est! cruentantem.

[hist. frg. 1 , 4 7 V!/.]: 'cum arae et alia diis sacrata suppli-

cum sanguine foedarentur fidem, facinus foedum,

.

et Terentius

in Eumtcho

o infelicem adulescentem .

I"ILLI THALAMI ' i l l i ' celebrati ab Homero.

[943] : 'pro

503

deum

QVINQVAGINTA

et bene de thalamis verum 20

expressit numerum ; potest enim unus thalamus plures habere coniuges. et"! est zeugma 'quinquaginta thalami procubuere, 504 barbari

AVRÒ BARBARICO

r id

est aut multo

copiae magis quam elegantiae studenti

•aut vere barbaro, et Homerus Phrygas tegmina crurum . esscnt futuri

id est Phrygio, TANTA

postes superbi'. 1

aut la1

ìquia

barbaris

quia RCÄJ (XT) "E11.T)V ßlipßapof.

barbaros appellai, SPES

r et

aut cultu barbaro,

et Vergilius [ 1 1 , 7 7 7 ] :

NEPOTVM

capto; nam 25

'barbara

aut nepotes significai,

qui

magnae spei, aut conubia, de quibus sperabantur tanti nepotes,

ut [ecl. 1, 14]: 'modo namque gemellos spent gregis'.

SPOLIISQVE SVPERBI

SERVIVS

91

hoc enirn fuit moris antiqui, ut ipse in septimo [184]: 'captivi pendent SO currus curvaeque secures'.!

505

TENENT

DANAI

QVA DEFICIT

I.

ignis potuti defictre, Danai non potuerunO 506 rFORSlTAN et priami fverint qvae fata REQVIRAS bene de Priamo obtulti narrationcm, quia leviter strinxerat *Priamumque per aras sanguine foedantem quos ipse sacraverat ignes . et bono usus est ordine, ut ante rei publicae, post 85 regis, inde privati, hoc est sua fata narraret. hoc est illud [1, 750]: 'multa super Priamo rogitans, super Hectore multa. de morte autem Priami varie lectum est. alii dicunt, quod a Pyrrho in domo quidem sua captus est, sed ad tumulum A chillis tractus occisusque est iuxta Sigeum promunturium: nam in Rhoeteo Aiax sepultus est: tunc eius 40 caput conto fixum circumtulit. alii vero quod iuxta Hercei Iovis aram extinctus sit, dicunt: unde Lucanus [9, 979]: 'Herceas, monstrator ait, non respicis a r a s i ' et hanc opinionem piene Vergilius sequitur: licet etiam illam praelibet, ut suo indicabimus loco [550].!

Cod. D ADD. 7 nati: ut supra diximus 20 Homero [Z 244«]: ttcvtqxovt' Iveuav Mlajjioi |earo~o Xi&oio, TtXijoiov àXX^luv SeS^Tifiévoi • ev&a 8è 7iaT8ec xot[*8vro Ilptànoio Jtapà (j.VT|at^{ àlóyoin 31 secures: 'et cristae capitum et portarum ingentia claustra'. ideo bene dixit: 'spoliis superbi' 36 regis: interitum 43 aras: dictus autem Iuppiter Herceus, quia ara eius erat intra aulam et inter septum parietum aedificata, quod graece tpxoj dicitur. cf. comment. Luc. q, 979 App.

2 hebucam C admiratione Scioppius

3 adtita C

5 gemi-

nosqve T. L. A. (sic) C subaudire C 6 geminos — 7 nati om C 7 in-

finitos C 8 iperbolicos P: perbolicos C: om LUME 9 coniuges post plures CP dicit : centum nurus id est add. Fabricius 10 degestare C 11 feminas.if: LE ante corr. 12 centun C quia et s. CMES 13 omnlsJlf 14 haec Scioppius : hic C affectuum et doloris Madvig qvos om LHME qvos — 1 6 religionem post adulescentem v. 19 C 16 autem est om C 17 sacra Commelinus 19 adulescentulum Ter. 20 illi id est C: illi prò iUic. thalami Fabricius 21 unus: minus C 22 est post z. P ceugma C: zeuma rell. potestes C: potest H superbia H 23 barbarico auro P 24 legantiae C apto Daniel 25 barbarico L-. E ante corr. quia om L IIac|XTieXXev C: rcaoneaavv L : ratvo|iheaaT|v M: navoUveiJLw E1 (vel heXXhv E1) nXTiC|xi)eUnv H pappaaop C: papflapovc ME* •rcXri ajLOVTi tOv pappàpwv vulgo 26 apellant C 27 tantae C 29 sflovis C1 : sploliìsqve C3 : spoliis H 30 ipse om C 31 securus C danei C 33 fvervnt C 1 : -rant C 8 quia Scioppius-. qua C 34 breviter perstrinxerat Scioppius 38 phyrro LM 39 prius est : sit V- : } est Lì : del Pauly occisus tractusque C est: sit Pauly 40 sicaeum C: sygeum L -munct- HE\ M e corr.-. -mont- M a. corr. -torium HEL-. M e corr. rhoetaeo M\ roethaeo H\ roetho Ll : roetio C 41 Pyrrhus circumtulit vulgo arum C 44 indicabitur C

92 MP

VERGILI AENEIDOS II urbis uti captae casum convolsaque vidit

limina tectorum et medium in penetralibus hostem, arma diu senior desueta trementibus aevo circumdat nequiquam umeris et inutile ferrum 510 cingitur ac densos fertur moriturus in hostis. aedibus in mediis nudoque sub aetheris axe ingens ara fuit iuxtaque veterrima laurus, incumbens arae atque umbra complexa penates. hie Hecuba et natae nequiquam altaria circum, 515 praecipites atra ceu tempestate columbae, condensae et divom amplexae simulacra sedebant. ipsum autem sumptis Priamum iuvenalibus armis ut vidit, 'quae mens tam dira, miserrime coniunx, 507 casus b1 CONVVLSA Py ab: c e corr. : colapsa Schol. luv. 10, 2oj 508 MEDIVM (sscr. is) P: mediis yxc\ medi sscr. u y ' . cf. 66j 510 NEQVICQVAM P a. corr. 511 HOSTES Mytbc 513 iuxta quam y i. v. 514 inco . bens sscr. u c 515 NEQVICQVAM P: Ma. corr. 517 divom sscr. u y : DIVVM Ma b c amplexi c TENEBANT M a. corr. SERV. 5 0 7 l 'VRBIS VTI CAPTAE CASVM bene omnia collegit, et captarvi), et dirutam, et incensamy 5 0 8 MEDIVM IN PENETRALIB VS HOSTEM hypallage est, hoc est in mediis aedibus. si autem 'mediis' legeris, non stat versus, nisi excluso V, ut [12, 7°9]- 'inter se coisse viros et decernere ferro'. Tet bene Priamum non nisi in extremis armat 5 periculis, ut magis inritet hostem in necem suam, qua possit captivitatem vitare, quam ut defendat aliquid.1 sane 'penetralia proprie deorum dicuntur, I"non numquam etiam imae et interiores partes privatarum domorum vocantur, unde et penum dtcimus locum, ubi conduntur quae ad vitam sunt necessariahic autem videtur opportunius penetralia de domo 10 regis dixisse, quoniam regesprope suggestum imilantur deorum. 5 0 9 ARMA DESVETA ab kominis consuetudine : sensum ad arma transtulit.1 ARMA DESVETÀ] *id esfl quae iam pugnare desierant. TREMENTIBVS AEVO non timore. S I O '"CIRCVMDAT non apte sibi cohaerere facit, sed potius oneri surùit. INVTILE FERRVM ipse inutilis. 'ferrum' enim de bis est, 15 quae a coniunctis sumunt epitheta, ut Venenum'.1 5 1 % AEDIBVS IN MEDIIS omnc aedificium 'aedes' dicuntur. Varrò locum quattuor angulis conclusum aedem docet appellari debere, ridem rerum divinarum libro sexto intulit'. 'ideo loca sacra civitates habere voluisse, ne per continua aedificia incendia prolaberentur, et ut esset, quo confugerent 20 plerique cum familia sua in periculisquod etiam in comoediis a servis timentibus legimus factum, hoc totum Vergilius hoc loco subtiliter tangit,

SERVIVS

93

cum dicit 'aedibus in tntdiis nudaque sub aetheris axe ingens ara futi iuxtaque veterrima laurus, incumbens arac atquc umbra conplexa penates. ex nomine enim penatium et arae intellegitur sacri loci veneratio, ut non 25 immerito illuc confugerit regina cum suis; nam subiunxit 'hie Hecuba et natae nequiquam aitarla circum praecipites atra ecu tempestate columbae, condensai et divom amplexae simulacra sedebani: unde apparet, et veram consuetudinem fuisse fugiendi [[a]] periclitantibus ad ararum praesidium. NVDOQVEI SVB AXE r hoc est sub divo, quod inplurium dicitur. 'axis' 30 autem est aut plaustrum septentrionale, aut pars'! septentrionis, aut spiritus, quo mundus movetur, ut [4, 4 8 2 ] : 'axern umero torquet stellis ardentibus aptunì : sicut docet et Lucanus. 513 VETERRIMA usurpatum est. ergo, l'ut supra d i x i m u s h o c tantum uti IsP necesse sit Hicet. VETERRIMAhoc nomen comparativum non habet, sicut 'deterioR' positivum. 85 ^LAVRVS Daphne, filia Ladonis, fiwuii Arcadiae, et Terrae futi, quae aspernata viro iungi semper venatiBus operam dabat. hanc cum Apollo adamasset, et earn ut conprimeret, insequtretur, ilia a Terra matre petit auxilium: quae recepta (a) matre est, nec multo post f in locum eius arborem lauri nasci.1 5 1 4 ICONPLEXA"! PENATES Tpenates'1 sunt omnes 40 dii, qui domi coluntur. 515 ^NEQVIQVAM aut secundum Epicureos, qui dicunt deos nihil curare; aut propter vim bellicam. ALTARIA superorum et 'arae' sunt et 'altaria'; inferorum tantum 'arae'. 'ara' autem dicitur a precibus, quas Graeci àpà( dicunt; unde contra inprecatio xaripa dicitur.1 510 PRAECIPITES festinae, propter tempestatem : let bene 'atra' 45 addidit, quia est et clara, ut [9, 19]: 'unde haec tam clara repente tempestasi 519 DIRA modo proprie : 'dira' enim est deorum ira. ergo 'quae mens infusa ex deorum ira?' APP. 1 captam Scioppius 2 MEDUS C 3 UJRAMCRPI M\ ypall- CP-. ypal- L : hyppal- H edibus H\ E e corr. : penetralibus (-bilibus) PC 4 dixeris P 5 ad decernere (sic Sera, et Prisc. II. pleriqut cum opti. II. Verg.) cf. Bibb. ad Verg. Aen. 12, 709 7 aliquem Madvig 8 privatorem C 10 oportunius C 11 proprie sugestum emitantur P 13 que P\ quia Daniel 15 honeri H ipse om C 1 6 a om V-H-. ex vulgo epithet aut C 17 sed Varrò P 18 angulos P vocari P 19 ne c. ae. per ine. ci Burmann 20 perlaberentur Bergk 28 sedebant Thilo : f. (sic) C aparet C 31 septentrio C (om pi.) septemtrionis L: sub septentrione P 32 spiritus : sub spiritu P: divinus unde [Aen. 6, 726] : 'spiritus intus alit' add. L 34 ut supra diximus et si et licet om C 36 dafni C 38 et Scioppius : ad C 39 Scioppius 39 s i. 1. e. arbor lauri nata Pauly : in cognominem eius a. 1. versa ci Fr. SchoeU 42 bellicum C 43 tantum om H 44 aras CL dicuntur L : dicunt ut H catara CM 45 dicitur : alii volunt ab altitudine, sed male add. Fabricius ex Isid. ortg. 15, 4, 13 4 6 et om C ut—clara om L1 4 8 mens : dira id est vulgo additur

VERGILI AENEIDOS II

94

impulit his cingi telis? aut quo ruis?' inquit. 520 'non tali auxilio nec defensoribus istis tempus eget, non, si ipse meus nunc adforet Hector. huc tandem concede; haec ara tuebitur omnis, aut moriere simul.' sic ore effata recepit ad sese et sacra longaevom in sede locavit. 525 E c c e autem elapsus Pyrrhi de caede Polites, unus natorum Priami, per tela, per hostis porticibus longis fugit et vacua atria lustrat saucius. illum ardens infesto volnere Pyrrhus insequitur, iam iamque manu tenet et premit hasta. ÒSO ut tandem ante oculos evasit et ora parentum, concidit ac multo vitam cum sanguine fudit. hic Priamus, quamquam in media iam morte tenetur, non tamen abstinuit, nec voci iraeque pepercit. *at tibi prò scelere' exclamat, 'prò talibus ausis, 535 di, siqua est caelo pietas, quae talia curet, persolvant grates dignas et praemia reddant debita, qui nati coram me cernere letum fecisti et patrios foedasti funere voltus.

MP

5 2 1 Nec tali b noD defensoribus Schol. Lucan. 7, 88 522 de inperfecta oratione cf. Klouiek Ephem. Austr. 1881 5 2 3 huic a 1 omnes a b 524 ETFATA M\ fata Non. 384 [om. ore) 525 longaevom sicr. u y : LONGAEVVM Mabc

5 2 6 . lapsus c

5 2 7 hostes a? bc

5 2 9 WLNERE

Myabc 582 fundit Btntley 533 PRIAMVM P a. corr. 534 obstenuit a ante corr. voce bl 536 dis a 1 : DII Carm. epigr. 8t6 curat Prisc. GL

III

97, 9

CVRENT M

Carm. epigr. 816

537

P E R S O L V A T D I G N A S G R A T E S et R E D D A T

5 3 9 VVLTOS M\ VVLTVS

Pyabc

SERV. 6 < 2 0 TELIS armis. RVIS aut festinas, aut incedis seniliter. 5 2 8 NON si IPSE MEVS L'miri 'meus, ut matris exprimeretur adfectio. et~\ subaudis 'posset defendere'. 5 2 4 fAVTMORIERE SIMVL ut religio aut pariter omnes servii, aut simul moriantur omnes.1 ORE EFFATA a b u n d a t 'ore', est autem figura pleonasmos. 5 8 8 RVACVA 'vacua m a g n a , quae difficile conplentur. an 'vacua, quia in unum ad aram confugerantì an 'vacua iam sine defensoribus A 5 8 9 INFESTO VVLNERE bonum schema: 'vulnus' prò telo. INFESTO WLNERE] an 'vulnus quod inflixit, an quod infiigerit? 5 3 0 PREMIT urget, ut [I, 3 2 4 ] : 'apri cursum clamore prementem : alibi premiò interficit, vel opprimit, ut [9, 328] : 'armigerumque Remi premit1. 5 3 1 r F T TANDEM ANTE OCVLOS hoc ideo describitur, ut et contro propositum Priamus inciteturl EVASIT pervenit: [Ter. Andr. 1 2 7 ] : 'quam timeo, quorsum evada? y 5 3 8 rviTAM CVM SANGVINE FVDIT modo eos sequitur qui

SERVIVS

95

sanguinem sedem vitae volunt, alibi eos qui ipsum sanguinem vitara is volunt : ut [9, 347] : 'purpuream vomit ille animam'. potest [[tamcn]] xccrà TO au>>nc&(i.evov intellegi est ' t u n c . suetudinem

iterum

vulneratum

'"MEDIA autem manifesta, dictum;

ncque

cnim est mors prima,

referri vel ad Priamum, vel ad Politen.l N. Jf. I. Q. P. 535

veliti

persolvant

bene Priamo

AT

grates

TIBI

i PRO

dignas ."I

Hie i d

\^potesf¡\ secundum

media, postrema,

con-

et potest

5 3 4 *NON TAMEN ABSTINVIT 20

animositatcm

regiam

SCELERE

EXCLAMAT

AVSIS

533

Politoti

aut certe

dedit,

quidam praesumptum

ut mori

ordo

honeste

est 'atque

tradunt,

dii

nec posse

dici. 53ft r siQVA EST vel secundum Epicúreos, vel desperat, quia inpune ante aras conspicit caedes.1 CVRET ulciscatur. 5 3 7 GRATES 25 prout res fuerit, vel in bonis vel in malis dicuntur, sicut praemia. 5 3 8 GORAM modo adverbium [[temporis]] est, quia verbo cohaerct : ut [i, J95]: 'coram quem quaeritis adsum'. et 'coram ad personam in prosa

cert am refertur,

'palarti

non

quia

oculos

de

morte,

539

patrisfl

IME CERNERE de s p e c t a c u l o queritur,

ad omnes. iure

belli Politen

FOEDASTI

Pyrrhus

crudeles

occiderat.

rimpiosqui'

sed cur

fecisti.

ante so

FVNERE

cadavere : ab eo quod praecedit id quod sequitur. 'funus' enim est iam ardens cadaver : quod dum portatur, 'exequias' dicimus : crematum iam ' r e l i q u i a s ' : c o n d i t u m i a m 'sepulcrum'. VVLTVS

non nulli

pro

'oculos

fquidam 'funere

pro caede

accipiunt. 85

volunté

COD. D ADD. 1 seniliter: aut inconsulto 8 subaudi filius 6s vacua: quare vacua? aut quia omnes ad aram confugerent. aut vacua a Troianis civibus. aut vacua iure Graecorum et possessione vacantia, aut certe ampia vel magna, quae difficile complerentur 18 tunc : temporale est, non locale 28 adsum : 'coram' autem significat 'in conspectu', quod IvÓTOOV -dicitur APP. 1 prius aut om ME* 2 MEVS N. H. A. (sic) C NON SI omissis 3 MORIRE C1 4 moriantur Scioppiusx -untur C: -amur Madvig 5 habundat o. E\ abundantiores C autem: enim ci Madvig 6 dificile complerentur C 7 ara C: aras Scioppius: em Bergk 8 scema LHMP 9 quia P 10 interfecit P 11 oprimit P aronigerumque repremit P 14 evadas Ter. qui ipsum M 15 v. a. : voluntabili C 16 anima C [[ ]] Thilo 17 cata to siopomenon C 18 MEDEA C1 18s aut—dictum cf. Sera. Aen. 1, 637 18 [[ ]] Schoell 22 s at dii persolvant Madvig 23 praesumptum Bergk-. pros. C: proprie s. P, unde poetice s. ci Burmann. cf. Serv. Aen. 12, SS' 24 dicit C: sequitur in C schol. ad v. 540 EST CAELO PIETAS C dessperat L carr. e dissp25 cedem M vel ulciscatur H 26 pro eo ut L ducuntur L praemia debita P 27 coronam adv. est t. modo P adv. t. est m. C [[ ]] Thilo coheret CH : coieret L 29 scholium ad ME CERNERE ante schol. ad CORAM praebent

LUME

H e corr.

ME

CERNERE:

82 s ardens iam M

CERNERE

LETVM

C

quaeritur

C:

34 sepultum Z et Isid. orig. 11, 2, SS

V E R G I L I AENEIDOS II

96

a t n o n ille, s a t u m q u o

MP

te mentiris, A c h i l l e s

510

talis i n hoste fuit P r i a m o ; s e d i u r a

fidemque

supplicis erubuit, c o r p u s q u e

exangue

sepulchro

reddidit Hectoreum,

in m e a r e g n a

meque

s i c fatus senior, t e l u m q u e inbelle sine coniecit, rauco ec

summo

q u o d protinus aere repulsum

clipei nequiquam

cui Pyrrhus 'referes Pelidae

genitori,

degeneremque nunc

ergo haec

hoc

ibis

facta

narrare m e m e n t o :

d i c e n s altaria a d i p s a t r e m e n t e m

lapsantem

coma

sanguine

540

650

nati,

laevam, dextraque

coruscum

542 exsangue y : exsanguine c1 546 ET MPy e Vratislav. NEQVICQVAM M a. corr. 547 om a1 Ad. 116 Hec. 94 Phorm. gì : interpretatur 'ibi' i. illic coma y*c LAEVA My ab: leva, c SERV.

545

pependit.

et n u n t i u s

i l l i m e a tristia

t r a x i t e t in m u l t o implicuitque

umbone

Neoptolemum

morere.'

remisit.'

ictu

ai cip Serv. Don. -. 548 illi Don. Ter. 552 COMAM Ma b :

f ET NON ILLE S. Q. T. M. A. tribus generibus parent es

obicimus filiis: cum bonis eos negamus aequales,

ut hoc loco; cum malos

obicimus, ut [3, 248]: 'Laomedontiadac ; item cum non solum bonos adìmimus,

sed insuper

generis

nec Dardanus

H. a. u. A ' 1

5 4 1

malos obicimus,

ut [4, 365]: 'nec tibi diva parens,

auctor, perfide,

R IN

sed duris genuit te cautibus h. c. 5

HOSTE PRIAMO aut archaismos est, aut 'in hoste',

id est cum hostem gereret, cum ipse hostis esset, positum sensum validierem facit,

hoc est Priamo,

esse desierit: scilicet quem operae pretium fuit

hie 'Priamo'

qui tunc fui, occidere.

nomen

quasi iam

IVRA FIDEMQVE

SVPPLICIS ERVBVIT quia, quod Homerus mutat, dicitur Friamus duce 10 Mercurio ingressus Achillis tentoria excitatum rogasse, quem dormientem posset occidere. plex.

quidam

reddidit, pro

'jura' vero, quod a rege rogabatur. 'iura

'fidem,

fidemque

'ad sepulcrum -1

AERE bitum.

543

quia sup-

quod

Hectorem

542

r SEPVLCHRO

cum potuisset per me regna mea

caperei

545

RAVCO

ut [510] : 'inutile ferrum'. PROTINVS

RNEQVIQVAM

'fidem,

'iura,

TREMISIT comitatus usque ad Troiam est. 15

ipse inbellis,

ad scutum rettulit. 546

intellegunt/I

quod me in mea regna remisit.

et mire 'in mea regna remisit, 5 4 4 INBELLE

ita

'non',

suspiret nummus in imo',

AERE REPVLSVM

statim

prohi-

sic Persius [2, 5 1 ] : 'nequiquam fundo

sane quidam1 'nequiquam

umbone pependit

rhunc sensum volunt, telum repulsum ne summatim quidem haerere potuit, ut penderei,

alii unani'

fiuum putant cessisset 'rauco

et summo

eandemfque'1

rem bis dictam volunt,

clipei nequiquam

quod protinus

umbone pependit,1

aere repulsum,

f et supercum prae-

quod idem est 'et summo

20

SERVIVS

97

clipei nequiquam umbone pependit',

let nihil attinuisse dici putant 'summo 85

clipei nequiquam umbone pependit',

tamquam non omnino necesse esset, ut

de summo

clipei penderei,

duplicationem

narrationis

ergo HAEC

sarcasmos e s t ,

et potuisse

dici,

nec de clipeo pependit.

ejiejjepfaijiav

per

excusanO

Hocus cum amaritudine,

ut

agros et quam bello, Troiane, petisti Hesperiam metire iacens'. autem est urbanitas sine iracundia, vulpes et mulgeat hircos'.l patris.l

550

TARIA AD IPSA

5 4 9

^HOC DICENS

ut [ed. 3, 9 1 ] :

Idegenerem non

ostendit,

simul

unde sperabat auxilium.

occisus est, ut ex similitudine midine sed aetatey

diceret fecisse.

aut quia Achilles

in

ALtempio

TREMENTEM non for-

558 Idextraqve corvscvm extvlit

ornatum gemmis caput regis acceperis, sensus talis est: gladium in vaginam recondit,

astismos 30

'atque idem iungat

respondentem morìbus

dum

vindicta sumeretur.

sed

referes [12, 359]: f en

&4!7

35

'coruscum' si sublato capite

quae lateri semper cohaeret.

si vero

'coruscum gladium' vis intellegere, lateri Priami infixum accipe, et xorcà •rè aiM7C(ó|jisvov, postea caput esse sublatum.1 COD. D ADD. 'pependit', 'nequiquam

6 est: pro in hostem

40

20 imo: PEPENDIT quomodo

cum dixerit: 'rauco quod protinus aere repulsum'? pependit'

id

[p. 223 G.] : 'penetrato pendens inhaerebat'

est

non

scilicet

pependit,

aliqua

ex

vel

parte

secundum scuti

32 ad 348 Uli : pronomen.

[66i\ : 'patet isti ianua leto'.

cf. Don. Ter. Ad. 116

solvitur: Donatum

contextu

telum

modo adverbium, ut 36 ad 332

Inpli-

cuitque comam : quomodo 'comam', si armatus galea erat ? sed non omnes crìnes galea tegit.

sive quia non habebat galeam.

nam hoc dixit [509] :

'arma diu senior . . . cingitur' APP. 1 — 6 leguntur in C post schol. ad v. SSS 1 A- T- M- s'c C 2 bonos C: em Madvig 3 bonos Scioppius: bonus C 6 arcaismos H\ L e corr. a. casus pro casu e. E 9 praetium C 1 0 SVBPLICIIS C duce (ex ducem) mercurio priamus C 1 1 tentorium M 1 2 quia rex rogabat C rogabatur: quicquid enim a rege rogatus (sic, pro rogatur) s adimpleri oportet im add. L 1 3 electorum P 1 5 usque om MEs 1 7 inbele et inbelis P 1 9 s NEQVIQVAM — in imo post putant (23) Madvig Burm. Lion 2 0 suspicit C numus H et summo clipei nequiquam P sane — 2 3 putant post 2 8 excusat (sic) Madv. Burm. Lion 2 2 eandem rem bis dixit, cum praecessisset — 2 8 excusat Madv. Burm. Lion 2 2 dictam volunt C : dixit P 2 3 clippei C 2 5 et nihil in alii non nihil mutatis usque ad v. ^^ pependit post excusant (28) collocanda esse censet Thilo putant C3: possunt ut vid. C1 2 6 non—esset Scioppius: non omni non et esset est C 2 8 epie^epyaoiav enotavit Scioppius excusat Scioppius 2 9 sarcaismos ME* : sacrasmos E1 locus M 3 0 asteismos vulgo, cf. Char. GL 12"] 6 Diom. ibid. 462 3 1 autem om M ut om C 3 3 patres C 3 5 u t : et Scioppius sumeretur om Scioppius 37 accipere C 39 s cata to siopomenon II. D i e h l , Vergil Aeneis II

7

VERGILI AENEIDOS II

98 MP

extulit ac lateri c a p u l o tenus abdidit e n s e m . h a e c finis Priami, fatorum h i c exitus illum s o r t e tulit, T r o i a m i n c e n s a m et p r o l a p s a v i d e n t e m P e r g a m a , t o t q u o n d a m populis terrisque s u p e r b u m r e g n a t o r e m Asiae. i a c e t ingens litore truncus avolsumque umeris c a p u t et sine n o m i n e c o r p u s . A t me t u m p r i m u m s a e v o s circumstetit h o r r o r , obstipui; subiit c a r i genitoris i m a g o , ut r e g e m a é q u a e v o m crudeli v o l n e r e vidi vitam e x h a l a n t e m ; subiit d e s e r t a C r e u s a et direpta d o m u s et parvi casus Iuli. respicio et, quae sit m e c i r c u m copia, l u s t r o :

560

554 Priami fatorum coniungunt M Schol. Veron. p. 420 13, 21, 12 alti hac Hcinsius EXVITVS P 55S Avulsum aie, sumque sscr. u y 559 om a1 SAEWS II. CIRCVMINSTETIT P a. cf S, 312 560 rubiit f a. corr. 5 6 1 -VOM P: y et a ante corr. : Mb

C

WLNERE M

alantem (h sscr.) b

562

EXIHALENTEM (i dcltta,

564 et om m

A Sic. E SSCr.)

655

Geli. avolcorr. -WM

M\

ex-

circum me Prob. append. GL IV

/ç6

SERV. S 5 4 IHAEC FINIS ut 'dies', si tempus longum significai, generis feminini est. et omnia Latina nomina inanima, simplicia, a verbo non venientia, 'nis' syllaba terminata masculina sunt: inanima propter 'canis' : simplicia propter 'bipennis 1 : a verbo non venientia propter 'finis', ergo 'clunis' Iuvenalis [ i l , 1 6 4 ] bene dixit: 'tremulo descendant 5 clune puellae'. Horatius [sat. 1 , 2 , 8 9 ] male: 'quod pulchrae clunes'.l HIC talis: ut [ 9 , 4 7 9 ] : 'hunc ego te, Euryale, aspicio'? SORTE r fatali necessitate, vel 'sorte fortuna, ut [ 1 2 , 9 3 2 ] : 'uttre sorte tua . et quidam 'exitus sorte' pro 'sortis' tradunt, ablativum pro genitivo.^ 5 5 5 TROIAM INCENSAM pro 'Ilium'. 5 5 6 PERGAMA proprie Troianae arces sunt: 10 lunde xat' t£o£rjv arces omnes 'pergama' dicuntur, ut poetam dicimus, et intellegimus Vergilium.1 SVPERBVM modo nobilem. 5 5 7 REGNATOREM IASIAE quia imperaverat et Phrygiae et Mygdoniae. IACET INGENS LITORE TRVNCVS Pompei tangit historiam, cum 'ingens' dicit non 'magnus1. quod autem dicit 'litore', illud, ut supra [ 5 0 6 ] diximus, respicit, quod in 15 Pacuvii tragoedia continetur. quod autem Donatus [p. 226 G.] dicit, 'litus' locum esse ante aras, a litando dictum, vel quod lituo illud spatium designa tur, ratione caret: nam a litando! 'li' brevis est, et stare non potest versus. LITORE] "quod Priami corpus ad litus tractum. aut 'litus' pro solo accipiamus, ut [ i , 2 2 5 ] : ' l i t o r a q u e et latos populos'. raut SO ideo 'litore', ut ostendat litus iam esse, ubi fuerat Troia, ut [ 3 , I I ] : 'et campos ubi Troia fuit\*1 5 5 8 *AVVLSVMQVE VMERIS CAPVT hoc

SERVIVS

99

est quod nata tb me)7t