Birinci Meclis'te Muhalefet: İkinci Grup [3 ed.] 975470371X

Citation preview

AHMET DEMİREL

Birinci Meclis'te. Muhalefet İkinci Grup

1

e

t

i

,

i

m

AHMET DEMİREL 1 Eylül l 957'de Trabzon'da doğdu. Orta oğrcnimini, l 976'da Da­ rüşşafaka Lisesi'nde tamamladıktan sonra, l 980"de Boğaziçi Üniversitesi idari Bilim­ ler Fakültesi Siyaset Bilimi Bölümü'nü bitirdi. Aynı üniversitenin Sosyal Bilimler Enstitüsü'nde yüksek lisans çalışmasını, ardından 1993 yılında doktorasını tamamla­ dı. 2003'te doçent olan Demirci, halen Marmara Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Ulus­ lararası ilişkiler Bölümü'nde öğretim üyesi olarak çalışmaktadır. Elinizdeki kitap, Demirel'in lngilizce olarak hazırlanan doktora tezinin yeniden gözden geçirilmiş Türkçe baskısıdır.

iletişim Yayınları 263 • Araştınna-lnceleme Dizisi 44 lSBN 975-470-371-X © 1994 lletişim Yayıncılık A. Ş. l. BASKI 1994, lstanbul 2. BASKI 1995, lstanbul 3. BASKI 2003, lstanbul (500 adet)

KAPAK Ümit Kıvanç KAPAK FiLMi 4 Nokta Grafik DiZGi iletişim Yayınları

UYGUIAMA Filiz Burhan DÜZELTi Caner Tozan

MONTAJ Şahin Eyilmez BASKI ve CiLT Sena Ofset

lletişim Yayınları Klodfarer Cad. lletişim Han No. 7 Cağaloğlu 34122 lstanbul Tel: 212.516 22 60-61-62 • Fax: 212.516 12 58 e-mail: [email protected] • web: www.iletisim.com.Lr

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ ........................................

...... .....9

GiRiŞ

T ürk Tarih Yazımında Birinci ve İkinci Gruplar...... ....... 13 Resmi Bakış Açısı......... ............. .... ... ..... Sınıfsal Temele Dayalı Açıklama Çabaları 1sldmcı Çevrelerin Bakış Açısı..... Ayrıntılı Iki Çalışma. ....... .......... Farklı Sesler... ........... ......... ......

BiRiNCi BÖLÜM

Büyük Millet Meclisi'ne Giden Yol...... .... ......

.. . . ..14 .......... 25

. ..... 28 . ........... 31 . .......... 44

. .. .51

İstanbul ve İttihat ve Terakki'nin Kurtuluş Stratejileri ....... 53 Mustafa Kemal Paşa ve Direnişin Merkezileşmesi. . .. 57 Bölgesel Direniş Örgütlerinin ........... 66 Merkezileşmeye Tepkileri Ittihatçılar'la Mücadele: Karakol Cemiyeti ve Tasfiyesi . ......... .......... . ....... .. 70 . . ............... . . ......... 80 TBMM'ne Doğru ...... ...... ......... 83 Iktidar Mücadelesinde Gelinen Nokta....

iKiNCi BÖLÜM

İstatistiklerle Birinci Büyük Millet Meclisi ........................... 85 MECUS ÜYE SA YISL. ..

Birinci Toplantı Yılı . ....... ....... . ikinci Toplantı Yılı............ ........ Üçüncü Toplantı Yılı........... Dördüncü Toplantı Yılı ...........

BlRlNCl VE IKlNCl GRUP ÜYELER\ KiMDiR? ........ . .....

Kaynaklar ve Sorunlar....... . . . . .... .. . ... .. . .. Hüseyin Avni Ulaş'ın Ikinci Grup Listesi

. ................ 86

....... 90 ....... 103 . .. .. 106 ......... 107 . ..... 109 ........ 109 ... ..... 116

Frey'in Tasnifiyle Karşılaştırma........

.....133

GRUP ÜYELERi VE BACIMS IZLARIN SOSYO-EKONOMlK KÖKENLERi

.....136 ........ 137 Seçilme Şekli . .................. . . ...................... . . ................ . Seçim Bölgeleri ve Yerellik.. ........ ..... . .........138 . ................ . ........142 Yaş....... ........ . ................... ..................... .. . Eğitim Düzeyi...... . ..143 Meslek ..... .......147

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

Büyük Millet Meclisi Rejiminin Temelleri .... .......................151

Mustafa Kemal Paşa'nın Teklifi .................. ........... . .........157 Tek Meşru Organ: Büyük Millet Meclisi............. . ..........161 Meclis'in Faaliyet Süresi .. ............ .. .......... ......... ... ............ ...............168 Farklı Uygulamalar ve Nisab-ı Müzakere Kanunu . ...........172 Vekillerin Seçilme Yönteminde Değişiklik...... ..178 En Büyük Adım: Teşkilat-ı Esasiye Kanunu .............................. 184

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

Meclis'te Bölünme: Anadolu ve Rumeli Müdaf aa-i Hukuk Grubu'nun Kuruluşu Meclis'te llk Gruplaşmalar .................... Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu'nun Kuruluşu...... .. ..................... Gruba Alınanlar, Grup Dışı Kalanlar...

.....211

. .... . . .......... ...212

. .........215 . ........................223

BEŞiNCi BÖUJM

İktidarla Örgütsüz Muhalefet Arasındaki Temel Çatışma Konuları............ ..... . ............................................... .......... HEYET-! VE KILE'NIN GÖREV VE SORUMLULUKLARI... MECLiS EGEME NLIGIYLE iLGiLi TA RTIŞMALA RA ÖRNEKLER.. ............. ..... .................. ....... ........

....229 . .....233 ...........243

Londra Konferansı'na Gönderilecek Heyet Sorunu. ............. 243 Diplomat Tayini Sorunu..... ... .... .. .. ......... .......... ...... .... . ......250 Olağanüstü Savaş Komisyonu Kurma Girişimi .251 Mustafa Kemal Paşa'nın Meclis'ten Bazı ............... 253 Kanunlara llişkin Talepleri ... ............ ........... . . ...... ...........256 Meclis Reisi'ne Yetki Devri Sorunu...... ..... ..

Yeni Bir Barış Teklifi ve Yine Meclis Üstünlüğü. . .. .. . .... .... 259 BAŞKUMA NDA NLIK KA NUNU.......... .........

Başkumandanlık Kanunu'nun Kabulü.. Birinci Uzatma .. .. ......... .... .. . !kinci Uzatma . . Kanunun Bazı Uygulamaları ve Tepkiler ... Üçüncü Uzatma. VEKlL S E ÇlMLERlNDE A DAY GÖSTE RME YÖNTEMi NiN UYGULANIŞI.

...................260 ..261 265 274 278 .. ..... ... 281

..302

llk Uygulamalar . . .. ... ... .. .. ......... ... .... .. . ....303 Meclis'e Bildirilen llk Atama ve Muhaliflerin Tepkisi . .... . . .311 Vekillerin Toplu tstifası ve Çekimserli Protesto .... .... .... 313 Başkumandan'ın Heyet-i Vekile'de Yaptırdığı Düzenleme...... ..... .. ..... ....... . . 316 Bütün Meclis Üyelerinin Aday Gösterilmesi ve Yöntemden Vazgeçilmiş Olduğuna ilişkin Tartışmalar ..... 324 Vekalet Vekili Tayinlerinin Yarattığı Tartışmalar. . . ......... ..327 Adayların Çekilmesindeki Artış ve Tek Adaylı Seçimler...... . .. . .......... ....... 3 33 iktisat Vekaleti Krizi.... .. . . . . 337 Nafıa Vekaleti Krizi..... . . . . 346

MECUS BA ŞKA NLIK DIVANl'NJN TA RAFSIZLIGl ... . ... ... .. ... . . . 366 iSTiKLA L MAHKE MELERi .. . . .. . ...... ... 369 TEMEL HA K VE ÖZGÜRLÜKLER. ... 375 ALTINCI BÖLÜM

ikinci Müdafaa-i Hukuk Grubu'nun Kuruluşu ve Temel Görüşleri. . . . . . ..... .

...379

Meclis'in Durumu ve Selamct-i Umumiye Komitesi ... .. .. 381 Ikinci Grup'un Temel Görüşleri ve Programları . . 391

YEDiNCi BÖLÜM

Gruplar Arasındaki Mücadele: Temel Sorunlarla İlgili Gelişmeler.. .... .. . ............. .

. 407

HEYET-l VEKlLE'NIN YAPISINA iLiŞKi N KANUNDA DEGlŞIKLIK .... ... . .............. ....... .... 410

Heyet-i Vekile'nin Yenilenmesi ............................................................. 419 Heyet-i Vekile'de Dönem Sonuna Kadarki Değişiklikler ... . . . . . . ........ . .. .... . . . . . ............. ...........420

BAŞKUMANDANLIK KANUNUNDAKi DECIŞIKLIK .. ..... ....... ........... 432 MECLi S BAŞKANLIK DIVANI'NIN TARAFSIZLIC! ....... .. .....................436 lSTlKU.L MAHKEMELER).............. ..... . ......... ....... ...................... 442 lEMEL HAKLAR VE HÜRRlYET-1 ŞAHSlYE KANUNU . . ..... ................ 463 SEKlZlNCl BÖLÜM

Birinci Meclis'in Son Dönemi ve Seçim Kararının Alınması...

... ... ........................... .483 SALTANATIN KALDIRILMASI........... ........ ....... ........... ................... ..............483 HALK FIRKASI VE DAYANDICI ESASLAR....... .............................487 YEN[ BlR ClDAL DEVR[ ........ ..................................... . ..... ................ .......... ......492 lSMAIL ŞÜKRÜ HOCA'NIN RlSALESI .............. ......... .......................... ......503 LOZAN GÖRÜŞMELERiNDE MECLIS'IN TU TUMU.. . ........505 ALl ŞÜKRÜ BEY'lN ÖLDÜRÜLMESi....................... . .. ................ .507 YENi SEÇiM KARARININ ALINMASI VE SEÇiM KANUNU . .. . ...... .. ...... . .............. . .. .. .......... ..511 SEÇiM KANUNUNDA DECIŞIKLIK ............ .516 ······················ .525 DOKUZUMDE ...... ... ..... ....... ............ ......................... . ...... ....527 HIYANET-! VATANlYE KANUNUNDA DEC!ŞtKUK

DOKUZUNCU BÖLÜM

Basının Gruplar Karşısındakı Tutumu....... .......................... 533 ONUNCU BQLÜM

1923 Seçmesi, İkinci Grup'un Tasfiyesi ... ................ ......... . ........................... .. . ve Sonrası

...........571

Yeniden Seçilen ve Seçilmeyen Mebusların Gruplara Dağılımı ......... ....... ... . ... ......... .584 ikinci Meclis'e Seçilen ve Seçilemeyen Birinci Grup Üyelerinin Sosyo-Ekonomih Kökenleri .......................... .. ... ..........595 Tek Parti Yönetiminin Kurulması ve Geçmişle Hesaplaşma................... ........................... .. ............... ....... .598

Sonuç........................................... ............................................

. ............ ...... .607

Kaynakça . ........................................................................... .. ................... ....... .. 615 . ............................................ ........................ . .... . ....................... .. 627 Dizin.

ÖNSÔZ

Milli Mücadele Dönemi, Türkiye tarihinin en karmaşık dö­ nemlerinden birini oluşturur. Bir yandan, işgale uğramış ülkenin kurtarılması için mücadele verilirken, bir yandan da Osmanlı Devleti'nin tarih sahnesinden silinmesiyle ortaya çıkan iktidar boşluğu doldurulmuş, yeni Türkiye rejiminin temelleri atılmıştır. Kurtuluş Savaşı'nı başarıya ulaştıran Birinci Meclis içinde, ulusal bağımsızlık konusunda tam bir görüş birliği olmasına karşın, iç politika konularında önemli görüş aynlıkları ortaya çıkmıştır. Başlangıçta bir bütün olarak hareket eden Meclis, zamanla Birinci ve lkinci Müdafaa-i Hukuk Grupları olmak üzere iki parçaya ayrılmış; bu ayrılık oluşmakta olan yeni rejimin temel özellikleriyle ilgili konulardan kaynaklanmış­ tır. İktidardaki Birinci Grup ile muhalefetteki lkinci Gnıp arasındaki mücadelenin niteliği, Türk tarih yazımında genel olarak ihmal edilmiştir. Bu çalışmada, Türkiye'de Tek Partili Cumhuriyet'e giden yolda, Birinci MecJjs'teki iktidar ve 9

muhalefetin nasıl ve ne için oluştuğu ve birbirlerine karşı neyin mücadelesini verdikleri konulan araştırılmıştır. Şimdiye değin geniş olarak incelenmiş bulunan askeri konularla, dış politika konuları kapsam dışında tutulmuş, iktidarla muhalefetin çatışmasına temel oluşturan rejimle ilgili konulara ağırlık verilmiştir. lncelemenin temel tezlerinden bazılarını önceden belirtmek gerekirse ilk söylenmesi gereken, !kinci Grup muhalefetinin bir grup muhalefeti olduğu ve iktidara gelme amacı taşıma­ dığıdır. Gnıp'un muhalefeti, Meclis'teki bir takım uygulamalara karşı gelişmiştir. Grup, yalnızca duyarlı olduğu konularda muhalefet yapmış ve çoğu zaman meclis tartışmalarını be­ lirlemiştir. Dikkat edilmesi gereken bir ikinci nokta da, lkinci Grup'un Milli Mücadele başarıya ulaşana kadar, Meclis'teki birlikteliğin ortadan kalkmamasına özen göstermiş olmasıdır. Bu durum grubun isminde de somut ifadesini bulmuş, grup farklı bir isim almak yerine, lkinci Anadolu ve Rumeli Müda­ faa-i Hukuk Grubu (A-RMHG) adını benimsemiştir. lkinci Grup'un temel eleştiri konularının başında kişi ta­ hakkümüne karşı tavır gelmektedir. lkinci Grup, meclis egemenliği kavramına dayanarak, fiilen oluşabilecek her türlü kişisel yönetime karşı tepki geliştirmiş, meclis üstünlüğü ve b u gücüır- üzerinde yetkili makam tanımamak konusunda olağanüstü duyarlı davranmıştır. Meclis yetkilerinin bir bö­ lümünün Başkumandan'a devredilmesi, Meclis Başkam'nın aynı zamanda Heyet-i Vekile'nin doğal başkanı olması ve vekil seçimlerinde aday göstermesi gibi uygulamalar sonucunda Mustafa Kemal Paşa'nın şahsında gerçekleşen yetki toplu­ laşmasına karşı, hakimiyet-i milliye ilkesinden hareket ederek sert muhalefet yapmıştır. Meclis üstünlüğü ve onun üzerinde yetkili bir güç tanımama ilkesinden hareket edilince, doğal olarak, Heyet-i Vekile'nin, meclise ait yetkileri meclisin bilgisi dışında kullandığı her 10

uygulama muhalefetin şiddetli tepkisini çekmiştir. Ülkede kanuna dayanan bir yönetim kurulması ilkesi de İkinci Grup'un temel ilkelerinden biridir. Bunun doğal sonucu olarak lkinci Grup temel hak ve özgürlükler konusunda da oldukça duyarlı olmuştur. Bu anlayışla, kendi başına buyruk İstiklal Mahkemeleri ve bu mahkemelerin uygulamalarına karşı çıkmıştır. İkinci Grup, ülkenin dış siyaset konularında da hassas davranmıştır. Lozan görüşmelerinin bütünüyle Meclis'in denetimi altında yapılması ve bu konuda son sözü Meclis'in söylemesi gerektiği konusunda son derece ısrarlı olmuşlardır. Misak-ı Milli'ye ait sorunlar gündeme geldiğinde de duyar­ lılıkları artmıştır. Araştırmada, öncelikle, başından başlayarak, Birinci Meclis'in açılmasına kadar uzanan yol ( 1 . bölüm), bu Meclis'in üyelerinin niteliği (2. bölüm) ve Meclis'in kurduğu rejimin temelleri (3. bölüm) ele alınmakta, ardından A-RMH Gru­ bu'nun kuruluşu üzerinde durulmaktadır (4. bölüm). Çalışma, bu iktidar grubuyla bir yılı aşkın bir süre örgütsüz olarak faaliyet gösteren muhalifler arasında süregiden temel çatışma konulan ayrıntılı olarak incelenerek sürmekte (5. bölüm) ve buradan lkinci Grup'un kuruluşunun nedenleri ve bu grubun niteliği üzerindeki değerlendirmeye geçilmektedir (6. bölüm). Ardından iki örgütlü gücün, Birinci ve lkinci grupların mücadelesi değerlendirilmekte ve temel çatışma konularının çözümlenme biçimi üzerinde durulmaktadır (7. bölüm). Birinci Meclis'ten lkinci Meclis'e geçiş süreci içinde Meclis'in son faaliyetleri (8. bölüm) ve ardından basının grupları değerlendirme biçimi üzerinde durulduktan sonra (9. bölüm) lkinci Grup'un tasfiye edildiği 1923 seçimleri ele alınmakta ve bu tasfiyeden sonra, İkinci Meclis'ten başlayarak Türkiye Cumhuriyeti rejiminin gösterdiği açılım üzerinde durulmaktadır ( 1 0. bölüm) . 11

Bu kitapla ilgili çalışmalarım sırasında bana yardımcı olan herkese teşekkür ediyorum. Hocam Taha Parla konu seçi­ minden başlayarak çalışmanın bütün aşamalarında yardım­ larını esirgemedi, elindeki kaynaklan bu çalışmada kullanmak üzere bana verdi. Kendisine teşekkür ederim. Annem Muazzez Demirel ve eşim Meral Demirel, çalışmalarım boyunca beni yürekten desteklediler. Kendilerine teşekkür borçluyum. Ayrıca, sevgili dostum Yücel Demirel'i de çalışmaya yaptığı büyük katkıdan dolayı özel olarak anmak istiyorum. Yücel Demirel, bütün çalışma boyunca, bana sürekli destek verdi, dönemin eski harfli belgelerini büyük bir titizlikle bu çalışma için yeni harflere çevirdi ve yaptığım yorumlan benimle tartıştı. Kuşkusuz, tüm yorumların sorumluluğu bana aittir.

12

GiRiŞ

TÜRK TARİH YAZIMINDA BİRİNCİ VE İKİNCİ GRUPLAR

Millet adına ülkenin kaderine el koyan Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi ( 1 920- 1 923) , bir yandan işgalci güçlere karşı ulusal direniş hareketini yöneterek başarıya ulaştırmış, bir yandan da çeşitli yasal düzenlemelerle Türkiye Cumhuri­ yeti'nin temellerini atmıştır. Bu Meclis üyelerinin tümü tek bir amaç, ülkeyi yabancı işgalinden kurtarmak amacı etrafında tek vücut olarak hareket etmiştir. Bu konuda bir ulusal uzlaşma sağlanmış, partileşme ve parti rekabeti ertelenerek ulusal bağımsızlık sorunu ön plana çıkartılmıştır. Ulusal güçler önce yerel, ardından bölgesel direniş örgütleri, Sivas Kongresi'nden sonra da Anadolu ve Rumeli Müdafaa­ i Hukuk Cemiyeti (A-RMHC) bünyesinde toplanmıştır. Meclis açıldıktan sonra A-RMHC'nin genel kurulunun yetkileri Meclis genel kuruluna geçmiş, tüm mebuslar A-RMHC üyesi sa­ yılmıştır. Bununla birlikte, her görüşün temsilcisinin yer aldığı TBMM'de, zamanla, kaçınılmaz olarak çeşitli görüş aynhklan Belirmiş ve benzer görüşleri paylaşan mebuslar, zamanla çeşitli 13

ad ve unvanlar altında, grup, zümre, parti biçiminde örgüt­ lenmiştir. Türkiye'nin siyasal tarihine damgasını vuracak önemli b ir icraatı olmayan bu ilk küçük gruplar, 192 1 ilk­ baharına kadar tarih sahnesinden silinmiştir. Buna karşılık, 1921 Mayısı'nda, Meclis'te, Mustafa Kemal Paşa'nın önderliği altında Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu adıyla bir iktidar grubunun kurulması Meclis içindeki mücadelenin boyutlarını bir anda değiştirmiştir. Kasıtlı olarak grup dışında bırakılanlarla, gruba katılmak istemeyen mebuslar, bazı uy­ gulamalar karşısında, uzun süre bu iktidar grubuna karşı örgütsüz olarak mücadele etmiş ve nihayet 1922 Temmuzu'nda lkinci Müdafaa-i Hukuk Grubu adıyla örgütlenmiştir. Meclis'teki asıl mücadele, her ikisi de A-RMHC adını ar­ kasına alan, ancak kuruluş tarihleri gözönünde tutularak, Birinci ve lkinc.:i Müdafaa-i Hukuk Grupları adlarıyla anılan bu iktidar ve muhalefet grupları arasında cereyan etmiştir. Particiliğin, Mondros Mütarekesi sonrasında bir yana bıra­ kılmasına, Sivas Kongresi'nde de açıkça reddedilmesine rağmen , bu mücadeleyi oluşum halindeki iki siyasal partinin meclis içindeki mücadelesi olarak değerlendirmek yanlış olmaz. Hıfzı Veldet Velidedeoğlu da "bu iki grup ilk Meclis'in odaklaşmaya başlayan iktidar ve muhalefet partileri gibiydi" demekt;dir . 1

Resmı bakış açısı Osmanlı Devleti'nden Türkiye · Cu mhuriyeti'ne geçışın zeminini hazırlayan Birinci Meclis'te bu iki rakip siyasal odak arasında, Türk demokrasi tarihi açısından son derece önemli bir mücadele yaşanmış olmasına rağmen, şimdiye kadar konu l 14

Hıfzı Vdckı Vclidcdcoglu, Milli MüwdrlcAmları, s. 1 39 . Velidedcoğlu, Birinci Meclis't