Biology 08 [8]

Citation preview

‫د پﻮهن‪ ３‬وزارت‬

‫بﻴﻮلﻮژي‬ ‫‪B i o l o g y‬‬

‫اتم‬

‫！ــــــــــﻮلگﻰ‬ ‫د ﭼﺎپ ﻛﺎل‪ 1398 :‬ﻫـ ‪ .‬ش‬ ‫اﻟﻒ‬

‫د تاب ان ت او‬

‫‪-----------------------------------------------------‬‬‫مضمون ب ولو‬

‫مؤلف ن د تعل مي نصاب د ب ولو ي د پار نت د در‬

‫تابونو مؤلف‬

‫ا يټ وون ي د پ تو ب د اډيټ د پار نت غړي‬ ‫ټول‬

‫دم‬

‫اتم‬

‫به پ تو‬

‫ان شاف ور وون‬

‫خ روون‬

‫د اپ ال‬ ‫د اپ ا‬ ‫اپخونه‬

‫بر نال‬

‫د تعل مي نصاب د پراخت ا او در‬

‫تابونو د تأل ف لو ر است‬

‫د پوهن وزارت د اړ و او عامه پوهاوي ر است‬ ‫هجري شم‬ ‫ابل‬ ‫ته ‪[email protected]‬‬

‫‪-----------------------------------------------------‬‬‫تابونو د چاپ و ش او پلورلو حق د افغانستان اس مي جمهور ت د پوهن‬ ‫د در‬ ‫پلورل او پ رودل منع دي له غړوون و ه‬ ‫وزارت ه محفوظ د په بازار‬ ‫قانو‬

‫ب‬

‫چلند‬

‫ي‬

‫د‬

‫ن د ز ر غام‬

‫اقرأ باسم رب‬ ‫مو ته ي وند راب ل او د لوست او لي‬ ‫ش ر ه ا وو‬ ‫د لو او ب ون خدا‬ ‫اله‬ ‫له نعمت خه ي برخمن ي يو او د الله تعال ر وروست غم محمد مصطف‬ ‫لوم ن غام ورته لوستل و درود وايو‬ ‫هجري ريز ال د وهن د ال ه نامه ونومول شو له د امله‬ ‫ولو ته اره ده‬ ‫رن ه‬ ‫تاب وون‬ ‫زده وون‬ ‫به د ران ه واد وونيز نظام د ورو بدلونونو شاهد وي وون‬ ‫د ه واد‬ ‫اداره او د والدينو شورا ان د ه واد د وهنيز نظام ش و بنس يز عنا بلل ي ي‬ ‫د وون او روزن ه راختيا او رمختيا مهم رول لري ه داس مهم وخت د افغانستان د‬ ‫وهن وزارت د م تابه مقام د ه واد ه وونيز نظام د ود او راخت ا ه لور بنس يزو بدلونونو‬ ‫ته من د‬ ‫له همد امله د وونيز نصاب اص ح او راختيا د وهن وزارت له مهمو لوم يتوبونو خه دي‬ ‫تابونو‬ ‫د در‬ ‫وونيزو تأسيساتو‬ ‫همدارن ه ه وون يو مدرسو او ولو دولت او خصو‬ ‫ا لري مو ه د باور يو‬ ‫محتوا يفيت او توز ع ته املرنه د وهن وزارت د ارو ه‬ ‫د با يفيته در تابونو له شتون رته د وون او روزن اسا اهدافو ته رس دل نشو‬ ‫ورتنيو موخو ته د رس دو او د اغ زنا وونيز نظام د رامن ته ولو ل اره د راتلون نسل د روزون و‬ ‫ه تو ه د ه واد له ولو ز ه سواندو وون و استادانو او مسل مديرانو خه ه درناوي هيله وم‬ ‫هي ول ه ه او‬ ‫تابونو ه تدريس او د محتوا ه ل دولو‬ ‫د ه واد ب يانو ته د د در‬ ‫زيار او‬ ‫هاند ونه س موي او د يوه فعال او ه دين م او انتقادي تف ر سمبال نسل ه روزنه‬ ‫ه ه د نيت لوست ل‬ ‫و ي هره ور د من ه نوي ولو او د مسؤوليت ه در‬ ‫و‬ ‫ران زده وون به سبا د يوه رمختل افغانستان مع ران او د ولن متمدن‬ ‫د نن ور‬ ‫ي‬ ‫او ور اوس دون وي‬ ‫د ه واد ارز تنا ه ان ه ده غو تنه لرم و له هر فرصت‬ ‫همدا راز له خو و زده وون و خه‬ ‫و او فعالو ونوالو ه تو ه او وون و ته‬ ‫ه روسه د‬ ‫خه ه ورته ي او د زده‬ ‫ه درناوي ه له تدر س خه ه او اغ زنا ه استفاده و ي‬ ‫د‬ ‫د وون او روزن له ولو وهانو او د وونيز نصاب له مسل هم ارانو خه‬ ‫ها‬ ‫دي مننه وم او د لو‬ ‫دون هل ل‬ ‫د تاب ه لي لو او متو ولو ي نه ست‬ ‫بريا غوا م‬ ‫له دربار خه دو ته ه د س ي ل او انسان جو وون ه‬ ‫خدا‬ ‫د معياري او رمختل وونيز نظام او د داس ودان افغانستان ه ه له و ي خ لوا وه او‬ ‫سو اله وي‬ ‫د وهن وزير‬ ‫د تور محمد م ويس بلخ‬

‫ج‬

‫ل‪７‬ليک‬ ‫‪١‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫‪٣‬‬ ‫‪٤‬‬ ‫‪٥‬‬ ‫‪٦‬‬ ‫‪٧‬‬ ‫‪٨‬‬ ‫‪٩‬‬ ‫‪١٠‬‬ ‫‪١١‬‬ ‫‪١٢‬‬ ‫‪١٣‬‬ ‫‪١٤‬‬ ‫‪١٥‬‬ ‫‪١٦‬‬ ‫‪١٧‬‬ ‫‪١٨‬‬ ‫‪١٩‬‬ ‫‪٢٠‬‬ ‫‪٢١‬‬ ‫‪٢٢‬‬ ‫‪٢٣‬‬ ‫‪٢٤‬‬ ‫‪٢٥‬‬ ‫‪٢٦‬‬

‫د‬

‫لومړى څپرکى د ژونديو موجوداتو طبقه بندي‬ ‫‪1‬‬ ‫د طبقه بندۍ تاريخچه‬ ‫‪4_2‬‬ ‫په شپ‪８‬و عالمونو باندې د ژونديو موجوداتو طبقه بندي‬ ‫‪8_4‬‬ ‫د لومړى څپرکي لنډيز‪ ،‬د لومړي څپرکي پوښتنې‬ ‫‪8_7‬‬ ‫دويم څپرکي‪ :‬له ويروسونو څخه تر فنجيانو پورې‬ ‫‪9‬‬ ‫ويروس‬ ‫‪11-10‬‬ ‫بکتريا‬ ‫‪13_11‬‬ ‫پروتستا‬ ‫‪14‬‬ ‫الجي‬ ‫‪16_15‬‬ ‫فنجي‬ ‫‪17_16‬‬ ‫ډبر ګلى(گل سنگ)‬ ‫‪18‬‬ ‫د دويم څپرکي لنډيز‪ ،‬د دويم څپرکي پوښتنې‬ ‫‪20_19‬‬ ‫درېم څپرکي‪ :‬د نباتاتو ډلبندي(طبقه بندي)‬ ‫‪21‬‬ ‫د نباتاتو ځانګړتياوې‬ ‫‪23_22‬‬ ‫د نباتاتو ډلبندي‬ ‫‪32_24‬‬ ‫د زړو لرونکو نباتاتو اهميت‬ ‫‪36‬‬ ‫د درېم څپرکي لنډيز‪ ،‬د درېم څپرکي پوښتنې‬ ‫‪38_37‬‬ ‫څلورم څپرکي‪ :‬د ژوو (حيواناتو) ډلبندي‬ ‫‪39‬‬ ‫د ژوو ځانګړتياوې‬ ‫‪62_40‬‬ ‫د افغانستان تي لرونکي او الوتونکي حيوانات‬ ‫‪62‬‬ ‫د کبانو‪ ،‬الوتونکو او تي لرونکو حيواناتو اقتصادي اهميت ‪62‬‬ ‫د څلورم څپرکي لنډيز‪ ،‬د څلورم څپرکي پوښتنې‬ ‫‪64_63‬‬ ‫پنځم څپرکي‪ :‬طبيعي سرچينې او د هغوى ساتنه‬ ‫‪65‬‬ ‫طبيعي زېرمې‬ ‫‪71_66‬‬ ‫د طبيعي زېرمو ساتنه‬ ‫‪72_72‬‬ ‫د پنځم څپرکي لنډيز ‪ ،‬د پنځم څپرکي پوښتنې‬ ‫‪75‬‬

‫سريزه‬ ‫ګرانو زده کوونکو! تاسې هره ورځ د راډيو‪ ،‬ټلويزيون‪ ،‬ورځپاڼو او مجلو له ليارې د مختلفو ناروغيو‪ ،‬لکه‪:‬‬ ‫انفلوانزا‪ ،‬ايډز يا د ښارونو د هوا د ککړتيا‪ ،‬د چاپېريال د ککړتياوو د مختلفو ډولونو‪ ،‬د نشه يي توکو زيانونو‪،‬‬ ‫د انسانانو د روغتيا لپاره د ميوو او سبو د ګټو او نورو په هکله خبرونه اورېدلي يا لوستي دي‪ ،‬ښايي له ځينو‬ ‫پوښتنو سره مخامخ شئ ‪ ،‬لکه‪:‬‬ ‫أيا پوهې‪８‬ئ ولې ناروغ کې‪８‬ئ او ډاکټر ته ځئ؟ هغه نيالګي چې مو کرلي دي څو مياشتي وروسته پکې توپيرونه‬ ‫ليدالى شئ؟ ولې اوالد مور او پالر ته ورته والى لري؟‬ ‫پورتنيو او دې ته ورته نورو پوښتنو ته د بيولوژي علم ځواب وايي‪.‬‬ ‫هغه علم چې د ژوندي موجوداتو څخه بحث کوي د بيولوژي په نامه يادې‪８‬ي‪ .‬بيولوژي د طبيعي علومو يوه‬ ‫څانګه ده‪ .‬ددې علم مطالعه له موږ سره د ژونديو موجوداتو په جوړښت‪ ،‬ځانګړتياوو او پيژندنه کې مرسته‬ ‫کوي‪ .‬د چاپېريال او شخصي حفظ الصحې رعايت او مناسب خوراک چې زموږ د صحت او سالمتيا د ساتلو‬ ‫المل کې‪８‬ي‪ ،‬الرښونه کوي ځان او خپل چاپېريال ښه وپيژنو‪ .‬د بيولوژي کتاب داسې ليکل شوى دى چې د‬ ‫ګرانو زده کوونکو لپاره په زړه پورې موضوع ګانې او مضمونونه د وضاحت اوښې څرګندتيا او درک وړ وي‬ ‫او له تاسو سره به د حقايقو او مفهمومونو په پوهېدلو کې مرسته وکړي‪ .‬په دې کتاب کې د الښې څرګندتيا په‬ ‫موخه انځورونه‪ ،‬جدولونه‪ ،‬فعاليتونه او اضافي معلومات راوړل شوي دي‪ .‬د يادولو وړ ده چې د بيولوژي علم‬ ‫د پلټنې‪ ،‬مشاهدې او تجربو پر بنسټ‪ ،‬والړ دى‪ .‬نشو کوالى مطالب‪ ،‬مشاهدې او تجربې د الزمو مهارتونو له‬ ‫سرته رسولو څخه پرته يوازې حافظې ته وسپارو؛ له دې کبله ددې کتاب په هر څپرکي کې فعاليتونه په پام کې‬ ‫نيول شوي دي‪ .‬د هغې په سرته رسولو سره الندې ټکي په پام کې ولرئ‪.‬‬ ‫په ځينو فعاليتونو کې د هغې پوهې له مخې چې د درس له متن څخه يې الس ته راوړئ‪ ،‬له تاسو څخه غوښتل‬ ‫شوي دي چې له متن څخه يې الس ته راوړئ‪ ،‬له تاسو څخه غوښتل شوي دي چې يوې يا څو پوښتنو ته ځوابونه‬ ‫وواياست‪ .‬په ځينو نورو فعاليتونو کې ستاسو او ستاسو د ټولګيوالو د بحث لپاره موضوع مطرح شوې ده چې په‬ ‫باره کې يې يو تر بله خپل نظرونه وړاندې کړئ او پايله يې نورو ته ووائي‪.‬‬ ‫د دستورالعمل پر بنسټ يو شمېر فعاليتونه تاسو ته درکړل شوي دي چې هغه سرته ورسوئ‪ ،‬او پايلې يې خپل‬ ‫محترم ښوونکي ته وواياست‪.‬‬ ‫د اتم ټولګي د بيولوژي کتاب پنځه څپرکي لري چې عمده مفاهيم يې عبارت دي‪:‬‬ ‫د ژونديو موجوداتو ډلبندي‪ ،‬له ويرسونو څخه تر فنجيانو پورې‪ ،‬د نباتاتو ډلبندي‪ ،‬د ژوو ډلبندي‪ ،‬طبعې‬ ‫زېرمې او د هغوى ساتنه‪.‬‬ ‫هيله من يو د پورته هر يو مفهوم په باره کې د هغوى په جزياتو باندې زياته پوهه ترالسه کړئ‪.‬‬

‫ﻫـ‬

B

I

O

L

O

G

Y

‫ملي سرود‬ ‫دا وطن افغانســـتـــان دى‬

‫دا عــــزت د هـــر افـغـان دى‬

‫کور د سول‪ ３‬کور د تورې‬

‫هر بچی ي‪ ３‬قهرمـــــان دى‬

‫دا وطن د ټولـــو کـور دى‬

‫د بـــــلـوڅـــــــو د ازبـکــــــــو‬

‫د پ‪＋‬ـــتــون او هـــــزاره وو‬

‫د تـــرکـمنـــــــو د تـــاجـکــــــو‬

‫ورســـره عرب‪ ،‬گوجــر دي‬

‫پــاميــريـــان‪ ،‬نـورســـتانيــــان‬

‫براهوي دي‪ ،‬قزلباش دي‬

‫هـــم ايمـــاق‪ ،‬هم پشـه ‪４‬ان‬

‫دا هيــــــواد به تل ځلي‪８‬ي‬

‫لـکـه لـمــر پـر شـــنـه آســـمـان‬

‫په ســـينــه ک‪ ３‬د آســـيـــا به‬

‫لـکــــه زړه وي جـــاويــــــدان‬

‫نوم د حق مـــو دى رهبـــر‬

‫وايـــو اهلل اکبر وايو اهلل اکبر‬

‫لمړى څپرکی‬

‫د ژونديو موجوداتو طبقه بندي‬ ‫)‪(classification of living things‬‬ ‫کﻪ چ‪５‬رې د سپﻮرتﻲ تﻮکﻮ ﻫ＂‪ ９‬مﻮ درلﻮدﻻى ＇ﻨگﻪ بﻪ مﻮ د مختلفﻮ‬ ‫لﻮبﻮساماﻧﻮﻧﻪ پﻪ گروپﻮﻧﻮ وﻳشل؟ ＊اﻳ‪ ３‬بﻮ！ﻮﻧﻪ‪ ،‬پﻨ‪６‬وسکﻲ‪ ،‬د والﻴبال جال‬ ‫او ﻧﻮر مﻮ پﻪ جﻼجﻼ المارﻳﻮک‪＄ ３‬اى پﻪ ‪＄‬اى ک‪７‬ي واى‪ .‬ﻳا کﻪ د خﻮراکﻲ‬ ‫تﻮکﻮ مغازه مﻮ درلﻮدﻻى د خﻮړو تﻮکﻲ‪ ،‬لکﻪ‪ :‬غﻮ＊‪ ،３‬ډوډۍ او خﻮاږه بﻪ‬ ‫مﻮ پﻪ جﻼجﻼ المارﻳﻮک‪ ３‬اﻳ‪＋‬ﻮدلﻲ واى‪ .‬ول‪３‬؟ دا ‪＄‬کﻪ‪ ،‬کﻪ چ‪５‬رې شﻴان پﻪ‬ ‫ترتﻴب او د ‪ ６－‬و ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴاوو لﻪ مخ‪ ３‬پﻪ ！اکلﻮ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮک‪ ３‬کﻴ‪＋‬ﻮدل شﻲ ژر‬ ‫او د وخت لﻪ ضاﻳع کﻴدو پرتﻪ پﻴدا کﻴ‪８‬ى‪ ،‬پﻪ تﻴره بﻴا کﻪ د شﻴاﻧﻮ شم‪５‬ر زﻳات‬ ‫وي اوپﻪ غﻴرمﻨظم ډول ‪＄‬اى پﻪ ‪＄‬اى شﻮي وي‪ ،‬پﻴداکﻮل ﻳ‪ ３‬سخت وي‪.‬‬ ‫کﻪ چ‪５‬رې ژوﻧدي مﻮجﻮدات د مشترکﻮ صفاتﻮ او خﻮاصﻮ د اصﻮلﻮ لﻪ مخ‪３‬‬ ‫طبقﻪ بﻨدي شﻮي ﻧﻪ واى د ډول ډول ژوﻧدﻳﻮ مﻮجﻮداتﻮ د ！ﻮلﻮ ﻧﻮعﻮ پﻴژﻧدل بﻪ‬ ‫ممکﻦ ﻧﻪ وای‪ .‬لﻪ دې کبلﻪ بﻴﻮلﻮژي پﻮﻫاﻧﻮ د کار د اساﻧتﻴا او ژر پﻴژﻧدﻧ‪ ３‬لپاره‬ ‫ژوﻧدي مﻮجﻮدات پﻪ ډول ډول گروپﻮﻧﻮ وﻳشلﻲ دي‪ .‬ساﻳﻨس پﻮﻫاﻧﻮ ژوﻧدي‬ ‫مﻮجﻮدات ＇ﻨگﻪ طبقﻪ بﻨدي ک‪７‬ل؟ د ژوﻧدﻳﻮ مﻮجﻮداتﻮ طبقﻪ بﻨدي ＇ﻪ‬ ‫اﻫمﻴت لري؟ ددې ＇پرکﻲ لﻪ لﻮستلﻮ وروستﻪ بﻪ وکﻮﻻى شئ چ‪ ３‬دغس‪３‬‬ ‫پﻮ＊تﻨﻮتﻪ ‪＄‬ﻮابﻮﻧﻪ ورک‪７‬ئ او پﻪ پاى ک‪ ３‬بﻪ تاسﻮ د طبقﻪ بﻨدۍ تارﻳخچﻪ‪ ،‬د‬ ‫ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدلﻮدوه گﻮﻧ‪ ３‬سﻴستم‪ ،‬د طبقﻪ بﻨدۍ سﻮﻳ‪ ３‬او داچ‪＇ ３‬ﻨگﻪ ساﻳﻨس‬ ‫پﻮﻫاﻧﻮ ژوﻧدي مﻮجﻮدات پﻪ شپ‪８‬و عالمﻮﻧﻮ طبقﻪ بﻨدي ک‪７‬ل‪ ،‬أشﻨاشئ‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫د طبقه بندۍ تاريخچه‬ ‫＇ﻪ د پاسﻪ دوه زره کالﻪ مخک‪ ３‬د ارسطﻮ پﻪ ﻧﻮم ﻳﻮﻧاﻧﻲ‬ ‫فﻴلسﻮف او طبﻴعت پﻴژﻧدوﻧکی لﻪ لﻮم‪７‬ﻳﻮ کساﻧﻮ ＇خﻪ و‬ ‫چ‪ ３‬ژوﻧدي مﻮجﻮدات ﻳ‪ ３‬طبقﻪ بﻨدي ک‪７‬ل‪ .‬ﻫغﻪ ژوﻧدي‬ ‫مﻮجﻮدات پﻪ دوو عمده ډلﻮ(گروپﻮﻧﻮ) ﻳعﻨﻲ پﻪ حﻴﻮاﻧاتﻮ او‬ ‫ﻧباتاتﻮ ووﻳشل‪ .‬ﻧﻮمﻮړي بﻴا حﻴﻮاﻧات د اوسﻴدو د محﻴط لﻪ‬ ‫(‪ )١-١‬اﻧ‪％‬ﻮر د لﻴﻨﻪ تصﻮﻳر‬ ‫مخ‪ ３‬پﻪ درﻳﻮ ډلﻮ ووﻳشل‪ .‬لﻮم‪７‬ى ﻫغﻪ حﻴﻮاﻧات چ‪ ３‬پﻪ‬ ‫وچﻪ ک‪ ３‬ژوﻧد کﻮي‪ ،‬دوﻳم ﻫغﻪ حﻴﻮاﻧات چ‪ ３‬پﻪ او بﻮک‪ ３‬ژوﻧد کﻮي‪ ،‬درﻳم ﻫغﻪ حﻴﻮاﻧات چ‪ ３‬پﻪ ﻫﻮا‬ ‫ک‪ ３‬الﻮتﻼى شﻲ‪ .‬ﻫمدارﻧگﻪ ﻧباتات ﻳ‪ ３‬پﻪ و＊ﻮ‪ ،‬بﻮ！ﻮ او وﻧﻮ وﻳشلﻲ دي‪ .‬ساﻳﻨس پﻮﻫاﻧﻮ د ارسطﻮ طبقﻪ‬ ‫بﻨدي د سلگﻮﻧﻮ کلﻮﻧﻮ لپاره وکارولﻪ‪ .‬لﻪ دې وروستﻪ چ‪ ３‬زﻳات ژوﻧدي مﻮجﻮدات وپﻴژﻧدل شﻮل د ارسطﻮ‬ ‫د طبقﻪ بﻨدۍ لﻪ سﻴستم ＇خﻪ ل‪８‬ه گ＂ﻪ واخﻴستل شﻮه‪＄ ،‬کﻪ ډﻳر ژوﻧدي مﻮجﻮدات چ‪ ３‬ﻧﻮي کشف شﻮل‬ ‫د ارسطﻮ د طبقﻪ بﻨدۍ لﻪ سﻴستم سره ﻳ‪ ３‬سمﻮن ﻧﻪ درلﻮد‪ .‬پﻪ ‪١٧٣٥‬م کال ک‪ ３‬کارلﻮس لﻴﻨﻮس ﻳا کارل‬ ‫لﻴﻨﻪ)‪ (Carolus Linnaeus‬سﻮﻳ‪６‬ﻧﻲ بﻴﻮلﻮژي پﻮه ﻧﻮې طبقﻪ بﻨدۍ تﻪ پراختﻴا ورک‪７‬ه چﻰ تر اوسﻪ‬ ‫پﻮرې د استفادې وړ ده‪ .‬لﻴﻨﻪ پﻪ طبقﻪ بﻨدۍ ک‪ ３‬ﻫغﻪ ژوﻧدي مﻮجﻮدات چ‪ ３‬ﻳﻮشان خﻮاص ﻳ‪ ３‬درلﻮدل‪،‬‬ ‫پﻪ عﻴﻦ گروپ ک‪＄ ３‬اى ک‪７‬ل‪ .‬لﻴﻨﻪ د ارسطﻮ پﻪ طبقﻪ بﻨدۍ ک‪ ３‬ﻳﻮشمﻴر مﻬم تغﻴﻴرات مﻨ‪ ＃‬تﻪ راوړل‪:‬‬ ‫ﻧﻮمﻮړي ﻧباتات اوحﻴﻮاﻧات پﻪ ډﻳروگرپﻮﻧﻮ ووﻳشل‪.‬‬ ‫لﻴﻨﻪ د خپل‪ ３‬طبقﻪ بﻨدۍ پﻪ سﻴستم ک‪ ３‬د ﻧﻮع‪ ３‬د صفتﻮﻧﻮ لﻪ مخ‪ ３‬د ژوﻧدﻳﻮ مﻮجﻮاداتﻮ لپاره داس‪３‬‬ ‫ﻧﻮمﻮﻧﻪ اﻧتخاب ک‪７‬ل چ‪ ３‬د ﻫغﻮى صفتﻮﻧﻪ بﻴاﻧﻮي‪.‬‬

‫د دوه گوني نوم ايښودنې سيستم‬ ‫لﻴﻨﻪ د ﻫر ژوﻧدي مﻮجﻮد لپاره ﻳﻮﻻتﻴﻨﻲ ﻧﻮم غﻮره ک‪ ７‬چ‪ ３‬لﻪ دوو ﻳﻮﻧاﻧﻲ کلمﻮ ＇خﻪ ترکﻴب شﻮى دى‪ .‬د‬ ‫علمﻲ ﻧﻮم لﻮم‪７‬ۍ کلمﻪ لﻪ جﻴﻨس ‪＇ Genus‬خﻪ ﻧماﻳﻨده گﻲ کﻮي او پﻪ غ＀ تﻮري پﻴلﻴ‪８‬ى‪.‬دوﻳمﻪ کلمﻪ‬ ‫د ژوﻧدي مﻮجﻮد د ﻧﻮع‪ )Species( ３‬ﻧماﻳﻨده گﻲ کﻮي او پﻪ کﻮچﻨﻲ تﻮري پﻴلﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د بﻴلگ‪ ３‬پﻪ تﻮگﻪ د سپﻴﻦ گﻼب علمﻲ ﻧﻮم روزا البا (‪ )Rosa alba‬دى چ‪( ３‬روزا) جﻴﻨس ﻧﻮم او (البا)‬ ‫د ﻧﻮع‪ ３‬ﻧﻮم دى‪ .‬ﻫمدارﻧگﻪ د صحراﻳﻲ پﻴشﻮ علمﻲ ﻧﻮم فﻴلﻴس کﻴتﻮس ‪ Filis catus‬دى او د لﻴﻮه‬ ‫ﻧﻮم کﻨﻴس لﻮپس ‪ Canis lupus‬دى چ‪ ３‬کﻨﻴس د جﻴﻨس ﻧﻮم او لﻮپﻮس د ﻫغ‪ ３‬ﻧﻮعﻪ ده‪ .‬ساﻳﻨس‬ ‫پﻮﻫان علمﻲ ﻧﻮمﻮﻧﻮﻧﻪ ﻧسبت معمﻮلﻲ ﻧﻮمﻮﻧﻮ تﻪ چ‪ ３‬ﻫره ورځ اخﻴستل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬د ﻻﻧدې دﻻﻳلﻮ لﻪ مخ‪３‬‬ ‫غﻮره بﻮلﻲ‪:‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪ .١‬تر بحث ﻻﻧدې ژوﻧدي مﻮجﻮد پﻪ اړه غلطﻲ ﻧﻪ را مﻨ‪％‬تﻪ کﻴ‪８‬ي‪＄ ،‬کﻪ دوه ژوﻧدي مﻮجﻮدات‬ ‫ﻫﻴ（کلﻪ عﻴﻦ علمﻲ ﻧﻮم ﻧﻪ لري‪ ،‬خﻮ کﻴداى شﻲ چ‪ ３‬دوه ﻳا ＇ﻮ ژوﻧدي مﻮجﻮدات عﻴﻦ معمﻮلﻲ ﻧﻮم‬ ‫ولري‪.‬‬ ‫‪ .٢‬علمﻲ ﻧﻮمﻮﻧﻪ کلﻪ ﻧا کلﻪ بدلﻴ‪８‬ي‪ .‬علمﻲ ﻧﻮمﻮﻧﻪ پﻪ ！ﻮل‪ ３‬ﻧ‪７‬ۍ ک‪ ３‬ﻳﻮازې پﻪ ﻻت‪５‬ﻨﻲ ژب‪ ３‬لﻴکل شﻮي او‬ ‫ﻻت‪５‬ﻨﻲ ژبﻪ ﻧﻪ بدلﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫فکر وکړئ‪:‬‬ ‫ساﻳﻨس پﻮﻫاﻧﻮ پخﻮا ژوﻧدي مﻮجﻮدات د حﻴﻮاﻧاتﻮ او ﻧباتاتﻮ پﻪ ډلﻮ ک‪ ３‬شم‪５‬رل‪ ،‬ول‪ ３‬دا طرﻳقﻪ ﻧﻮره ﻧﻪ پﻪ کاﻳرﻳ‪８‬ي؟‬

‫د طبقه بندۍ پوړونه (سويې)‪:‬‬ ‫ﻧﻮعﻪ (‪ :)Species‬د ژوﻧدﻳﻮ مﻮجﻮداتﻮ پﻪ طبقﻪ بﻨدۍ ک‪ ３‬ډﻳر وړوکی واحد لﻪ ﻧﻮع‪＇ ３‬خﻪ عبارت دى‪.‬‬ ‫ﻧﻮعﻪ پﻪ پخپلﻮ ک‪ ３‬ډﻳرې ﻧژدې اړﻳک‪ ３‬لري‪ .‬د ﻳﻮ‪＄‬اى کﻴدو پﻪ صﻮرت ک‪ ３‬کﻮﻻى شﻲ خپل مثل (اوﻻد)‬ ‫تﻮلﻴد ک‪７‬ي‪ .‬ﻧﻮعﻪ د طبقﻪ بﻨدۍ پﻪ سطحﻪ ک‪ ３‬لﻪ جﻴﻨس ＇خﻪ ﻻﻧدې واقع ده‪.‬‬ ‫جﻴﻨس (‪ :)Genus‬د طبقﻪ بﻨدۍ ﻫغﻪ سطحﻪ ده چ‪ ３‬لﻪ کﻮرﻧ‪＇ )Family(９‬خﻪ وروستﻪ را‪＄‬ﻲ او لﻪ‬ ‫＇ﻮ ﻧﻮعﻮ ＇خﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي چ‪！ ３‬ﻮل ﻳ‪ ３‬گ‪６‬ې ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې لري‪ .‬ﻫمدارﻧگﻪ مختلف جﻴﻨسﻮﻧﻪ چ‪ ３‬ﻳﻮشان‬ ‫خﻮاص ولري سره ﻳﻮ‪＄‬اى کﻴ‪８‬ي‪ ،‬کﻮرﻧ‪ ９‬جﻮړوي‪ .‬ﻳﻮ شان کﻮرﻧ‪ ９‬اردر(‪ )Order‬جﻮړوي‪ .‬اردروﻧﻪ‬ ‫ﻳﻮ‪＄‬اى کﻴ‪８‬ي ！ﻮلگﻲ ‪ Class‬او ﻳﻮ شان ！ﻮلگﻲ (کﻼسﻮﻧﻪ) ﻳﻮ‪＄‬اى کﻴ‪８‬ي فاﻳلم(‪ )phylum‬او ﻳﻮ شان‬ ‫فاﻳلمﻮﻧﻪ عالم(‪)Kingdom‬جﻮړوي‪.‬د طبقﻪ بﻨدۍ اووه سﻮﻳ‪ ３‬پﻪ ﻻﻧدى ډول خﻼصﻪ کﻮﻻى شﻮ‪.‬‬ ‫عالم ‪Kingdom ............................................................................‬‬ ‫فاﻳلم ‪Phylum ............................................................................‬‬ ‫‪Class‬‬ ‫کﻼس ‪............................................................................‬‬ ‫‪Order‬‬ ‫ارډر ‪............................................................................‬‬ ‫‪Family‬‬ ‫فامﻴلﻲ ‪............................................................................‬‬ ‫‪Genuse‬‬ ‫جينس ‪............................................................................‬‬ ‫نوعه ‪Species ............................................................................‬‬ ‫د طبقﻪ بﻨدۍ د پﻮرتﻨﻴﻮ اوو سﻮﻳﻮ پربﻨس＀ کﻮﻻى شﻮ د ﻫﻮس‪ ９‬او گﻼب د طبقﻪ بﻨدۍ سﻮﻳ‪ ３‬پﻪ‬ ‫ﻻﻧدې ډول و＊اﻳﻮ‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫د انسان طبقه بندي‬

‫گڼه‬ ‫‪١‬‬

‫عالم‬

‫حﻴﻮاﻧات‬

‫‪٢‬‬

‫فاﻳلم‬

‫كﻮردتا‬

‫‪٣‬‬

‫کﻼس‬

‫تﻲ لروﻧکی‬

‫‪٤‬‬

‫ارډر‬

‫پﻨچﻪ لروﻧکﻲ‬

‫‪٥‬‬

‫فامﻴلﻲ‬

‫اﻧسان شکل‬

‫‪٦‬‬

‫جﻴﻨس‬

‫اﻧسان‬

‫‪٧‬‬

‫ﻧﻮعﻪ‬

‫با عقلﻪ اﻧسان‬

‫د گالب طبقه بندي‬ ‫ﻧباتات‬

‫‪ Animalia‬عالم‬ ‫‪ Cordata‬فاﻳلم‬ ‫‪ Mammalia‬كﻼس‬ ‫‪ Primates‬ارډر‬ ‫‪ Hoinidae‬فامﻴلﻲ‬ ‫‪ Homo‬جﻴﻨس‬

‫‪Plantae‬‬

‫سپرماتﻮفاﻳت‬

‫‪Spermatophyte‬‬

‫دومشﻴمﻪ‬

‫‪Dicotyledonous‬‬

‫روزالس‬

‫‪Rosales‬‬

‫روزاسﻲ‬

‫‪Rosacae‬‬

‫روزا‬

‫‪ Homo Sapiens‬ﻧﻮعﻪ‬

‫‪Rosa‬‬

‫روزاکﻨﻴﻦ‬

‫‪Rosa canine‬‬

‫فعاليت‪:‬‬

‫پﻪ ﻻﻧدې جدول ک‪ ３‬د دوو ژوو طبقﻪ بﻨدي درک‪ ７‬شﻮې ده‪ .‬د طبقﻪ بﻨدۍ دواړه جدولﻮﻧﻪ سره پرتلﻪ ک‪７‬ئ‪ .‬د دواړو ژوو ورتﻪ والﻰ او‬ ‫تﻮپﻴروﻧﻪ د جدول لﻪ مخ‪ ３‬پﻪ خپلﻮکتابچﻮک‪ ３‬ولﻴکئ او ！ﻮلﻴ‪／‬ﻮ الﻮتﻪ ﻳ‪ ３‬بﻴان ک‪７‬ئ ‪.‬‬ ‫گروپ‬

‫زمرى‬

‫کورنۍ پيشو‬

‫عالم‬

‫حﻴﻮان‬

‫حﻴﻮان‬

‫فاﻳلم‬ ‫كﻼس‬ ‫ارډر‬

‫کﻮرداتاا‬ ‫تﻲ لروﻧکﻲ‬ ‫کارﻧﻴﻮر (غﻮ＊ﻪ خﻮړوﻧک‪)３‬ز‬

‫کﻮرداتا‬ ‫تﻲ لروﻧکﻲ‬ ‫کارﻧﻴﻮر (غﻮ＊ﻪ خﻮړوﻧکﻲ)ز‬

‫فامﻴلﻲ‬ ‫جﻴﻨس‬

‫فﻴلﻴدي‬ ‫فﻴلﻴس‬

‫فﻴلﻴدي‬ ‫پاﻧتﻴرا‬

‫ﻧﻮعﻪ‬

‫ډومﻴس＂ﻴکا‬

‫لﻴﻮ‬

‫په شپږو عالمونو باندې د ژونديو موجوداتو طبقه بندي‪:‬‬ ‫ﻫغﻪ ژوﻧدي مﻮجﻮدات چ‪ ３‬شﻨﻪ دي اوخپلﻪ خﻮاړه پﻪ خپلﻪ جﻮړوي‪ ،‬پﻪ ډﻧ‪６‬وﻧﻮ ک‪ ３‬ژوﻧد کﻮي اوحرکت‬ ‫کﻮلﻰ شﻲ‪ .‬أﻳا دغﻪ ژوﻧدي مﻮجﻮدات حﻴﻮاﻧات دي کﻪ ﻧباتات ﻳا د دواړو ترمﻨ‪＃‬؟ ！ﻮل ژوﻧدي مﻮجﻮدات‬ ‫سلگﻮﻧﻪ کلﻮﻧﻪ ﻳا پﻪ ﻧباتاتﻮ ﻳا پﻪ حﻴﻮاﻧاتﻮ طبقﻪ بﻨدي شﻮي وو‪ .‬خﻮد وخت پﻪ تﻴرﻳدو ساﻳﻨس پﻮﻫاﻧﻮ ولﻴدل‬ ‫چ‪＄ ３‬ﻴﻨ‪ ３‬ژوﻧدي مﻮجﻮدات‪ ،‬لکﻪ ﻳﻮگلﻴﻨا ‪ Euglena‬ﻫم د ﻧباتاتﻮ او ﻫم د حﻴﻮاﻧاتﻮ خاصﻴتﻮﻧﻪ او‬ ‫‪4‬‬

‫‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې لري‪ .‬ﻧﻮ ＇ﻨگﻪ او ＇ﻪ ډول باﻳد دغس‪ ３‬ژوﻧدي مﻮجﻮدات طبقﻪ بﻨدي ک‪７‬ای شئ؟‬ ‫ژوﻧدي مﻮجﻮدات د ﻫغﻮى د ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوو پربﻨس＀ طبقﻪ بﻨدي کﻴ‪８‬ې‪ .‬د بﻴل‪ ３／‬پﻪ ډول‪ ،‬ﻳﻮگلﻴﻨا شﻴﻦ رﻧگﻪ‬ ‫ماده لري او خپل خﻮاړه پﻪ خپلﻪ د ضﻴاﻳﻲ ترکﻴب د عملﻴ‪ ３‬پﻪ واسطﻪ جﻮړوي‪ .‬دا ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې مﻮږ دې‬ ‫پاﻳل‪ ３‬تﻪ رسﻮي چ‪ ３‬ﻳﻮگلﻴﻨا ﻧبات دی‪ .‬لﻪ بل‪ ３‬خﻮا ﻳﻮگلﻴﻨا د متروک‪ )Flagel(３‬پﻪ واسطﻪ حرکت کﻮي او‬ ‫ﻫم کﻮﻻى شﻰ چ‪ ３‬لﻪ ﻧﻮرو ژوﻧدﻳﻮ مﻮجﻮداتﻮ ＇خﻪ تغذﻳﻪ وک‪７‬ي‪ .‬ﻧﻮ وﻳﻼى شﻮ چ‪ ３‬ﻳﻮگلﻴﻨا د حﻴﻮاﻧاتﻮ لﻪ‬ ‫ډل‪＇ ３‬خﻪ ده‪＇ .‬رﻧگﻪ چ‪ ３‬لﻴدل کﻴ‪８‬ى ﻳﻮگلﻴﻨا ﻧﻪ د حﻴﻮاﻧاتﻮ لﻪ ډلﻰ ＇خﻪ ده او ﻧﻪ د ﻧباتاتﻮ پﻪ ډلﻪ ک‪ ３‬شاملﻪ‬ ‫ده‪ ،‬لﻪ دې املﻪ ساﻳﻨس پﻮﻫاﻧﻮ د طبقﻪ بﻨدۍ پرابلم د پروتستا پﻪ ﻧﻮم د ﻳﻮ بل عالم پﻪ زﻳاتﻮلﻮ سره حل ک‪ ７‬چ‪３‬‬ ‫د ﻳﻮگلﻴﻨا غﻮﻧدې ژوﻧدي مﻮجﻮدات ﻳ‪ ３‬پﻪ ﻫغﻪ ک‪ ３‬طبقﻪ بﻨدي ک‪７‬ي‪.‬‬ ‫فﻼجﻴل‬

‫د خﻮارکﻲ تﻮکﻮ زﻳرمﻪ‬ ‫کلﻮروپﻼست‬

‫د سترگ‪！ ３‬کﻰ‬ ‫واکﻴﻮل‬ ‫هسته‬

‫(‪ )١-٢‬اﻧ‪％‬ﻮر يوگلينا‬

‫بکتريا (‪)Bacteria‬‬ ‫بکترﻳا ډﻳر واړه ﻳﻮ حجروي جسمﻮﻧﻪ دي‪ .‬لﻪ ﻧﻮرو ژوﻧدﻳﻮ مﻮجﻮداتﻮ ＇خﻪ تﻮپﻴر لري‪ .‬بکترﻳا د پروکارﻳﻮت‬ ‫(‪ )Prokaryote‬لﻪ جمل‪＇ ３‬خﻪ دي‪ .‬ﻳعﻨی مشخصﻪ ﻫستﻪ ﻧﻪ لري‪ .‬ډﻳرو بﻴﻮلﻮژي پﻮﻫاﻧﻮ بکترﻳاوې‬ ‫پﻪ دوو عالمﻮﻧﻮ وﻳشل‪ ３‬دي‪ .‬ﻳﻮﻳ‪ ３‬د ارک بکترﻳا عالم اوبل ﻳ‪ ３‬د اﻳﻮ بکترﻳا عالم دى چ‪ ３‬دلتﻪ پﻪ لﻨ‪ ６‬ډول‬ ‫او پﻪ دوﻳم ＇پرکﻲ ک‪ ３‬بﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ مفصل ډول مطالعﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫د ارک بکتريا عالم‪ :‬ارک بکترﻳا پروکارﻳﻮت دى‪ .‬پﻪ ﻫغﻮ محﻴطﻮﻧﻮ ک‪ ３‬چ‪ ３‬زﻳاتره ژوﻧدي مﻮجﻮدات‬ ‫ﻫلتﻪ ژوﻧد ﻧشﻲ کﻮﻻی‪ ،‬ژوﻧد کﻮي لکﻪ‪ :‬د تﻮدو اوبﻮ ﻳا تروې اوبﻪ او جبﻪ زارې ‪＄‬مک‪.３‬‬

‫‪5‬‬

‫د يوبکتريا عالم‪ :‬دا بکترﻳا پروکارﻳﻮت دي‪ .‬پﻪ اوبﻮ‪ ،‬خاورو او أن د اﻧسان د بدن پﻪ دﻧﻨﻪ ک‪３‬‬ ‫ﻼ‪ ،‬اﻳشرﻳشﻴا کﻮلﻲ(‪)Escherichia coli‬چ‪ ３‬د اﻧسان پﻪ کﻮلمﻮک‪ ３‬ډﻳر مﻮﻧدل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫ژوﻧد کﻮي‪ .‬مث ً‬ ‫دﻳادولﻮ وړده چ‪ ３‬دواړه ډولﻪ ﻧﻮمﻮل شﻮې بکترﻳاوې د مﻮﻧﻴرا تر عالم ﻻﻧدې مطالعﻪ کﻴدې‪ ،‬خﻮ ﻧﻦ ﻫرﻳﻮ‬ ‫جﻼ جﻼ عالم دى‪.‬‬

‫فعاليت‪:‬‬ ‫پﻪ مستﻮ ک‪ ３‬د مﻴکرو سکﻮپ پﻪ واسطﻪ د بکترﻳا لﻴدل‪:‬‬ ‫د اړتﻴا وړ تﻮکﻲ‪ :‬ﻳﻮه کاچﻮغﻪ تازه مست‪ ،３‬اوبﻪ‪＇ ،‬ا＇کﻲ ＇（ﻮوﻧکی (قطره چکان)‪＊ ،‬ﻴ‪＋‬ﻪ ﻳ‪ ３‬پﻴالﻪ ﻳا بﻴکر‪ ،‬متلﻴﻦ بلﻮ‪،‬‬ ‫ماﻳکروسکﻮپ‪ ،‬سﻼﻳ‪ ،６‬سﻼﻳ‪ ６‬پﻮښ(‪.)cover slide‬‬ ‫ک‪７‬ﻧﻼره‪ :‬ﻧرۍ مست‪ ３‬پﻪ وړوکﻲ بﻴکر ﻳا ＊ﻴ‪＋‬ﻪ ﻳﻲ گﻴﻼس ک‪ ３‬واچﻮئ‪＇ .‬ﻮ ＇ا＇کﻲ متلﻴﻦ بلﻮ ورباﻧدې زﻳات ک‪７‬ئ او د ＊ﻴ‪＋‬ﻪ‬ ‫ﻳﻲ مﻴل‪ ３‬پﻪ واسطﻪ ﻳ‪ ３‬و＊ﻮروئ‪ .‬بﻴاﻳﻮ ＇ا＇کی پر سﻼﻳ‪ ６‬باﻧدې واچﻮئ او د سﻼﻳ‪ ６‬پﻮښ پﻪ واسطﻪ ﻳ‪ ３‬پﻮښ ک‪７‬ئ‪ .‬سﻼﻳ‪ ６‬د‬ ‫ماﻳکروسکﻮپ‪ ،‬د مﻴز ‪ stage‬پر مﻨاسب ‪＄‬اى ک‪ ３‬کﻴ‪８‬دئ‪ .‬لﻮم‪７‬ى ﻳ‪ ３‬د کﻮچﻨ‪ ９‬قﻮې اوبﻴا ﻳ‪ ３‬د لﻮﻳ‪ ３‬قﻮې ابجکتﻴف پﻪ واسطﻪ‬ ‫وگﻮرئ‪＇ .‬ﻪ شﻰ چ‪ ３‬ووﻳﻨئ رسم ﻳﻲ ک‪７‬ئ او د کتﻨﻮ پاﻳل‪ ３‬خپل ！ﻮلگﻴﻮالﻮ تﻪ بﻴان ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫د پروتستا عالم (‪:)Kingdom Protesta‬‬ ‫د‪４‬ری پروتستا ﻳﻮ حجروي ژوﻧدي مﻮجﻮدات دي‪ .‬چ‪＄ ３‬ﻴﻨ‪ ３‬پروتستا پﻪ ！ﻮلﻨﻴز (کالﻮﻧ‪ )Colony ９‬ډول‬ ‫ژوﻧد کﻮي‪ .‬د بکترﻳا پرخﻼف د پروتستا عالم ﻳﻮ کارﻳﻮت دي‪ .‬پﻪ دې عالم ک‪ ３‬زﻳات شم‪５‬ر ژوﻧدي مﻮجﻮدات‬ ‫شامل دي‪ .‬ﻫغﻪ پروتستا چ‪ ３‬حﻴﻮاﻧاتﻮ تﻪ ورتﻪ دي د پروتﻮزوا پﻪ ﻧامﻪ او ﻧبات ډولﻪ پروتستا د الجﻲ(‪)Algae‬‬ ‫پﻪ ﻧامﻪ ﻳادﻳ‪８‬ى‪ .‬ﻳﻮگلﻴﻨا چ‪ ３‬د پروتﻮزوا لﻪ جمل‪＇ ３‬خﻪ ده د پروتستا پﻪ عالم ک‪ ３‬شاملﻪ ده‪.‬‬

‫د فنجي عالم‪)Kingdom Fangi(:‬‬ ‫فﻨجﻲ ﻫغﻪ عالم دى چ‪ ３‬د کلﻮروفﻴل ﻧﻪ لروﻧکﻮ ﻳﻮ کارﻳﻮت ژوﻧدﻳﻮ مﻮجﻮداتﻮ ＇خﻪ جﻮړ دي‪ .‬حرکت‬ ‫ﻧﻪ شﻲ کﻮﻻي‪ .‬ډﻳر＊ت (تکثر) ﻳ‪ ３‬د سپﻮروﻧﻮ پﻪ واسطﻪ‬ ‫سر تﻪ رسﻴ‪８‬ي‪ .‬خپل خﻮاړه د چاپﻴرﻳال د مﻮادو لﻪ تجزﻳ‪３‬‬ ‫＇خﻪ اخلﻲ او جذبﻮي ﻳ‪ .３‬بﻴل‪ ３／‬ﻳ‪ ３‬مرخﻴ‪７‬ي‪ ،‬پﻮپﻨک‪３‬‬ ‫او خمﻴرماﻳﻪ ده‪.‬‬ ‫‪ ١ -٣‬اﻧ‪％‬ﻮر مرخﻴ‪７‬ي‬

‫‪6‬‬

‫فعاليت‪ :‬د ماﻳکروسکﻮپ پﻪ واسطﻪ د پﻮپﻨکﻮ کتﻨﻪ‪.‬‬ ‫د اړتﻴا وړ ！ﻮکﻲ‪ :‬مﻴکروسکﻮپ‪ ،‬سﻼﻳ‪ ６‬سﻼﻳ‪ ６‬پﻮښ او ﻳﻮه ！ﻮ！ﻪ پﻮپﻨک وﻫل‪ ３‬ډوډۍ‪ ،‬پاک‪ ３‬اوبﻪ‪＇ ،‬ا＇کﻲ ＇（ﻮوﻧکی‪ ،‬پﻨس‬ ‫ک‪７‬ﻧﻼره‪ :‬لﻪ پﻮپﻨک وﻫل‪ ３‬ډوډۍ ＇خﻪ د پﻨس پﻪ واسطﻪ د پﻮپﻨکﻮ ﻳﻮه وړه ！ﻮ！ﻪ را واخلئ او د سﻼﻳ‪ ６‬د پاسﻪ ﻳ‪ ３‬کﻴ‪８‬دئ‪ .‬د دې لپاره‬ ‫چ‪ ３‬پﻮپﻨکﻪ لﻪ خپل ‪＄‬اى ＇خﻪ ب‪＄ ３‬اﻳﻪ ﻧﻪ شﻲ ﻳﻮ ＇ا＇کی اوبﻪ پرې واچﻮئ او د سﻼﻳ‪ ６‬پﻮښ پﻪ واسطﻪ ﻳ‪ ３‬وپﻮ＊ﻮئ‪ .‬سﻼﻳ‪６‬‬ ‫د ماﻳکروسکﻮپ د مﻴز ‪ stage‬د پاسﻪ پﻪ ﻻزم ‪＄‬ای ک‪ ３‬کﻴ‪８‬دئ‪ ،‬لﻮم‪７‬ى ﻳ‪ ３‬د کمزوري او بﻴا ﻳ‪ ３‬د قﻮي ابجکتﻴف پﻪ واسطﻪ‬ ‫وگﻮرئ او ﻫغﻪ ＇ﻪ چ‪ ３‬مﻮ ولﻴدل پﻪ خپلﻮ کتابچﻮ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬رسم ک‪７‬ئ‪ .‬د خپل کار پاﻳلﻪ پﻪ ！ﻮلگﻲ ک‪ ３‬بﻴان ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫د نباتاتوعالم (‪:)Kingdom Plants‬‬ ‫د ﻧباتاتﻮ عالم لﻪ ＇ﻮحجروي مﻮجﻮداتﻮ＇خﻪ جﻮړ شﻮي دي چ‪ ３‬معمﻮ ًﻻ شﻨﻪ دي‪ .‬ﻧباتات حجروي‬ ‫دﻳﻮال لري چ‪ ３‬لﻪ سلﻮلﻮز ＇خﻪ جﻮړ شﻮي دي‪ .‬ﻧباتات لﻪ ﻳﻮ‪＄‬اى ＇خﻪ بل ‪＄‬اى تﻪ حرکت ﻧﻪ شﻲ‬ ‫کﻮﻻى‪ .‬ﻧباتات د لمر د اﻧرژۍ پﻪ مﻮجﻮدﻳت ک‪ ３‬دضﻴاﻳﻲ ترکﻴب د عملﻴ‪ ３‬پﻪ واسطﻪ د خﻮړو تﻮکﻲ‬ ‫(قﻨدوﻧﻪ) جﻮړوي‪ .‬د ﻧبات پﻪ واسطﻪ د خﻮړو جﻮړول ﻧﻪ ﻳﻮازې خپلﻪ د ﻧبات لپاره بلک‪ ３‬د ﻧﻮرو ژوﻧدﻳﻮ‬ ‫مﻮجﻮداتﻮ لپاره چ‪ ３‬لﻪ ﻧباتاتﻮ ＇خﻪ تغذﻳﻪ کﻮي‪ ،‬ﻫم اﻫمﻴت لري‪.‬‬

‫د حيواناتو عالم (‪:)Kingdom Animals‬‬ ‫دحﻴﻮاﻧاتﻮ پﻪ عالم ک‪＇ ３‬ﻮ حجروي ژوﻧدي مﻮجﻮدات شامل دي‪ .‬حجروي دﻳﻮال ﻧﻪ لري‪ .‬حﻴﻮاﻧات‬ ‫کﻮﻻى شﻲ لﻪ ﻳﻮ ‪＄‬اى ＇خﻪ بل ‪＄‬اى تﻪ حرکت وک‪７‬ي‪ .‬دخپل حرکت لپاره لﻪ وزروﻧﻮ ＇خﻪ د الﻮتﻮ لپاره‬ ‫استفاده کﻮي او ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬پﻪ پ‪＋‬ﻮ حرکت کﻮي‪ .‬مشخص حسﻲ غ‪７‬ي لري‪ .‬حسﻲ غ‪７‬ي لﻪ حﻴﻮان سره‬ ‫مرستﻪ کﻮي چ‪ ３‬د محﻴطﻲ عﻮاملﻮ پﻪ مقابل ک‪ ３‬چ＂ک غبرگﻮن و＊ﻴﻲ‪.‬د حﻴﻮاﻧاتﻮ خﻮاړه مختلف دي‪.‬‬ ‫‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬حﻴﻮاﻧات د و＊ﻮ ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬لﻪ ﻧﻮرو حﻴﻮاﻧاتﻮ ＇خﻪ تغذﻳﻪ کﻮي‪ .‬د ‪＄‬ﻴﻨﻮ حﻴﻮاﻧاتﻮ بدن ﻧرم او پﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ‬ ‫ﻧﻮرو ک‪ ３‬د مﻼ شمزۍ وجﻮد لري‪.‬‬

‫د لومړي څپرکي لنډيز‬ ‫طبقﻪ بﻨدي‪ :‬د ورتﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوو پر بﻨس＀ ژوﻧدي مﻮجﻮدات پر ډلﻮ ﻳا گروپﻮﻧﻮ وﻳشل لﻪ طبقﻪ بﻨدۍ ＇خﻪ عبارت‬ ‫دى‪.‬‬ ‫ارسطﻮ لﻮم‪７‬ى س‪７‬ى و چ‪ ３‬ژوﻧدي مﻮجﻮدات ﻳ‪ ３‬د ظاﻫري خﻮاصﻮ او صفتﻮﻧﻮ لﻪ مخ‪ ３‬پﻪ دو و لﻮﻳﻮ‬ ‫گروپﻮﻧﻮ(حﻴﻮاﻧات او ﻧباتاتﻮ) باﻧدې طبقﻪ بﻨدي ک‪７‬ل‪.‬‬ ‫‪7‬‬

‫ارسطﻮ ﻧباتات پﻪ درﻳﻮ عمده گروپﻮﻧﻮ ووﻳشل‪ :‬وا＊ﻪ‪ ،‬بﻮ！‪ ３‬او وﻧ‪ .３‬ﻫمدارﻧگﻪ ﻧﻮمﻮړي حﻴﻮاﻧات د اوسﻴدلﻮ د چاپ‪５‬رﻳال‬ ‫لﻪ مخ‪ ３‬پﻪ درﻳﻮ ډلﻮ وﻳشلﻲ دي‪ .‬ﻫغﻪ حﻴﻮاﻧات چ‪ ３‬پﻪ وچﻪ ک‪ ３‬ژوﻧد کﻮي‪ ،‬ﻫغﻪ حﻴﻮاﻧات چ‪ ３‬پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬ژوﻧد کﻮي‬ ‫او ﻫغﻪ حﻴﻮاﻧات چ‪ ３‬الﻮزي او پﻪ ﻫﻮا ک‪ ３‬ژوﻧد کﻮﻻى شﻲ‪.‬‬ ‫لﻴﻨﻪ د دوه گﻮﻧﻲ طبقﻪ بﻨدۍ سﻴستم معرفﻲ ک‪ ７‬او د ﻫر ژوﻧدي مﻮجﻮد لپاره ﻳ‪ ３‬ﻻتﻴﻦ ﻧﻮم غﻮره ک‪ ７‬چ‪ ３‬لﻪ دوو‬ ‫کلمﻮ＇خﻪ ترکﻴب دی‪ .‬لﻮم‪７‬ۍ کلمﻪ ﻳ‪ ３‬جﻴﻨس او دوﻳمﻪ کلمﻪ ﻳ‪ ３‬ﻧﻮعﻪ ده چ‪ ３‬ترﻧﻨﻪ پﻮرې د لﻴﻨﻪ د طبقﻪ بﻨدۍ لﻪ‬ ‫سﻴستم ＇خﻪ گ＂ﻪ اخﻴستل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د ژوﻧدﻳﻮ مﻮجﻮداتﻮ پﻪ طبقﻪ بﻨدۍک‪ ３‬ډﻳرلﻮی گروپ عالم دی‪ .‬تر عالم ﻻﻧدې فاﻳلم ‪＄‬ای لري‪.‬‬ ‫ﻧﻮعﻪ‪ :‬د طبقﻪ بﻨدۍ ډﻳر وړوکی واحد دى‪ .‬وگ‪７‬ي ﻳا ژوﻧدي مﻮجﻮدات چ‪ ３‬ﻫمﻨﻮعﻪ وي‪ ،‬کﻮﻻى شﻲ د مثل تﻮلﻴد‬ ‫وک‪７‬ي‪ .‬ﻳا پﻪ بل عبارت ﻳﻮ لﻪ بلﻪ سره ازدواج کﻮي او مثل مﻨ‪ ＃‬تﻪ راوړي‪ .‬ژوﻧدي مﻮجﻮدات پﻪ اوسﻨ‪ ９‬طبقﻪ بﻨدۍ ک‪３‬‬ ‫پﻪ ﻻﻧدې شپ‪８‬و عالمﻮﻧﻮ وﻳشل شﻮي دي‪.‬‬ ‫‪ -٥‬ﻧباتات ‪ -٦‬حﻴﻮاﻧات‪.‬‬ ‫‪ -٤‬فﻨجﻲ‬ ‫‪ -٣‬پروتستا‬ ‫‪ -٢‬ﻳﻮبکترﻳا‬ ‫‪-١‬ارک بکترﻳا‬

‫د لومړي څپرکي پوښتنې‬ ‫الندې جملې په خپلو کتاپچو کې وليکئ او تش ځايونه يى ډک کړئ‪:‬‬ ‫‪ -١‬ارسطﻮ لﻮم‪７‬ى س‪７‬ى و چ‪ ３‬ژوﻧدي مﻮجﻮدات ﻳ‪ ................... ３‬پﻪ بﻨس＀ طبقﻪ بﻨدي ک‪７‬ل‪.‬‬ ‫الف‪ :‬د بﻴﻮلﻮژﻳکﻲ ﻧژدﻳﻮالﻲ ب‪ -‬د ظاﻫري خﻮاصﻮلﻪ مخ‪ ３‬ج‪ -‬د اوسﻴدود محﻴط لﻪ مخ‪.３‬‬ ‫د‪( :‬ب) او (ج)‬ ‫‪ -٢‬دوه گﻮﻧ‪ ３‬ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ د‪.................‬پﻪ واسطﻪ معرفﻲ شﻮې ده‪.‬‬ ‫د‪ :‬ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‬ ‫ج‪ :‬اډﻳسﻦ‬ ‫ب‪ :‬لﻴﻨﻪ‬ ‫الف‪ :‬ارسطﻮ‬ ‫الندې جملې په خپلو کتابچو کې وليکئ او د سم ځواب په مقابل کې د ( ص) تورى کيږدئ‪.‬‬ ‫او د ناسم ځواب په مقابل کی د (غ) توری کيږدئ‬ ‫الف‪ :‬د طبقﻪ بﻨدي لﻪ مخ‪ ３‬تر ارډر ﻻﻧدې کﻼس را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫ب‪ :‬پر وکارﻳﻮت حقﻴقﻲ ﻫستﻪ لري‪.‬‬ ‫ج‪ :‬چ‪２‬ﻴاس‪(３‬پﻮپﻨک) پﻪ فﻨجﻴاﻧﻮ پﻮرې اړه لري‪.‬‬ ‫تشريحي پوښتنې‬ ‫‪ -٣‬پروکارﻳﻮت او ﻳﻮکارﻳﻮت ＇ﻪ تﻮپﻴر لري؟ شرح ﻳ‪ ３‬ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ -٤‬د پروتستا او فﻨجﻴاﻧﻮ تﻮپﻴروﻧﻪ واضح ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ -٥‬لﻴﻨﻪ ژوﻧدي مﻮجﻮدات ＇ﻨگﻪ طبقﻪ بﻨدي ک‪７‬ل؟‬ ‫‪ -٦‬د ژوﻧدﻳﻮ مﻮجﻮداتﻮ د شپ‪８‬وعالمﻮﻧﻮ ﻧﻮمﻮﻧﻪ واخلئ‪.‬‬ ‫‪8‬‬

‫دويم څپرکى‬

‫له ويروس څخه تر فنجی پورې‬ ‫أﻳا کلﻪ مﻮ رﻳزش ک‪７‬ی ﻳا مﻮ ستﻮﻧﻰ درد ک‪７‬ی دى؟ دا ﻧاروغﻲ لﻪ ＇ﻪ‬ ‫شﻲ ＇خﻪ پﻴداکﻴ‪８‬ي؟‬ ‫د ستﻮﻧﻲ خﻮږ ＊اﻳﻲ د ﻳﻮ ډول بکترﻳا لﻪ املﻪ را مﻨ‪％‬تﻪ شﻲ‪ .‬وﻳروسﻮﻧﻪ‬ ‫ﻫم د بﻴﻼ ب‪５‬لﻮ ﻧاروغﻴﻮ ﻻمل کﻴ‪８‬ي‪ .‬پﻪ ت‪５‬ر لﻮست کﻰ مﻮ پﻪ لﻨ‪ ６‬ډول‬ ‫د بکترﻳــا‪ ،‬پروتســتا او فﻨجﻴاﻧﻮ پﻪ باره کــﻰ معلﻮمات حاصل ک‪７‬ل‪،‬‬ ‫خﻮ د وﻳروســﻮﻧﻮ پﻪ باره ک‪ ３‬چ‪ ３‬د ژوﻧدﻳﻮ مﻮجﻮداتﻮ پﻪ طبقﻪ بﻨدۍ‬ ‫ک‪ ３‬شامل ﻧﻪ دي‪＇ ،‬ﻪ شﻰ ذکر شﻮي ﻧﻪ دي‪ .‬سره لﻪ دې چ‪＄ ３‬ﻴﻨ‪３‬‬ ‫ژوﻧدي مﻮجﻮدات‪ ،‬لکــﻪ‪ :‬بکترﻳا او فﻨجﻲ ﻧاروغ‪ ９‬مﻨ‪ ＃‬تﻪ راوړي‪،‬‬ ‫خــﻮ ﻧﻦ لﻪ بکترﻳا‪ ،‬فﻨجﻴاﻧﻮ او ‪＄‬ﻴﻨﻮ پروتســتاوو ＇خﻪ د خﻮړو تﻮکﻮ‬ ‫او روغتﻴاﻳﻲ چارو ک‪ ３‬اســتفاده کﻴ‪８‬ي‪.‬د دې ＇پرکﻲ پﻪ لﻮستلﻮ سره‬ ‫بﻪ د وﻳرســﻮﻧﻮ اوبکترﻳاوو لــﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوو‪ ،‬ب‪２‬ﻮ‪ ،‬ډﻳر＊ــت(تکثر) او‬ ‫ﻧقش ســره اشﻨا شئ‪ .‬ﻫمدارﻧگﻪ د پروتستا‪ ،‬فﻨجﻴاﻧﻮ او ډبرگلﻲ (گل‬ ‫سﻨگ) ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې اوډولﻮﻧﻪ بﻪ وپﻴژﻧئ‪.‬‬ ‫‪9‬‬

‫ويروس (‪)Virus‬‬ ‫أﻳا وﻳرسﻮﻧﻪ ژوﻧدي مﻮجﻮدات دي؟ وﻳروس لﻪ ﻻتﻴﻨﻲ کلم‪ ３‬وﻳﻨﻮم(‪)Venome‬‬ ‫＇خﻪ اخﻴســتل شــﻮی چ‪ ３‬د (زﻫري ماﻳع) معﻨا لــري‪ .‬وﻳروس د لﻮم‪７‬ي ‪＄‬ل‬ ‫لپــاره د تﻨباکﻮ پﻪ پا‪ ３１‬ک‪ ３‬کشــف شــﻮی دى‪＇ .‬رﻧگﻪ چ‪ ３‬وﻳــروس د ژوﻧدﻳﻮ‬ ‫مﻮجﻮداتــﻮ ！ﻮل خصﻮصﻴات ﻧﻪ لري او لــﻪ ژوﻧدۍ حجرې ＇خﻪ بﻬرغﻴرفعال‬ ‫وي ﻧــﻮ لﻪ دې املــﻪ بﻴﻮلﻮژي پﻮﻫان وﻳروس ژوﻧدى جســم ﻧﻪ گ‪２‬ﻲ‪ .‬پﻪ (‪)٢ -١‬‬ ‫شکل ک‪ ３‬د تﻨباکﻮ وﻳروس وﻳﻨئ‪.‬‬ ‫ب‬

‫الف‬ ‫(‪ )٢-١‬اﻧ‪％‬ﻮر د تﻨباکﻮ د پا‪１‬ﻮ وﻳروس‬ ‫ج‬

‫فکروکړئ‪:‬‬ ‫أﻳا کلﻪ مﻮ د تﻨباکﻮ پﻪ پا‪１‬ﻮ ک‪ ３‬د مﻮزاﻳﻴک پﻪ ب‪２‬ﻪ ژﻳ‪７‬خالﻮﻧﻪ لﻴدلﻲ دي؟‬

‫د ويروس بڼه اوجوړښت‪:‬‬ ‫وﻳروســﻮﻧﻪ لﻪ دوو برخﻮ ＇خﻪ جﻮړشــﻮي دي‪ .‬باﻧدﻧ‪ ３‬برخﻪ ﻳ‪ ３‬چ‪ ３‬پروتﻴﻦ‬ ‫دي د کپســﻴ‪ )Capsid( ６‬پﻪ ﻧامﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي او داخلﻲ برخﻪ ﻳ‪ ３‬چ‪ ３‬د کپســﻴ‪６‬‬ ‫پﻪ واســطﻪ پﻮ＊ل شﻮې ده‪＊ .‬اﻳﻲ ﻳا ‪ D.N.A‬ﻳا ‪ R.N.A‬ولري (ﻧﻪ دواړه)‪.‬‬ ‫ﻼ د اﻧفلﻮﻧزا او اﻳــ‪６‬ز (‪) HIV‬‬ ‫وﻳروســﻮﻧﻪ پــﻪ مختلفﻮ ب‪２‬ــﻮ لﻴدل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬مثــ ً‬ ‫وﻳروســﻮﻧﻪ کروي شــکلﻮﻧﻪ لري او د بکترﻳا فاژ وﻳروس د چﻮﻧگ‪ ３＋‬د ﻻروا‬ ‫شکل اود تﻨباکﻮ وﻳروس مﻴل‪ ３‬تﻪ ورتﻪ شکل لري‪ .‬وﻳروسﻮﻧﻪ لﻪ بکترﻳا ＇خﻪ‬ ‫کﻮچﻨﻲ وي‪ .‬ﻳﻮازې د الکترون مﻴکروسکﻮپ پﻪ واسطﻪ لﻴدل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫د‬ ‫‪ ٢ -٢‬اﻧ‪％‬ﻮروﻧﻪ ＇لﻮر ډولﻪ وﻳروسﻮﻧﻪ‪:‬‬ ‫الف‪ :‬د تﻨباکﻮ وﻳروس‬ ‫ب‪ :‬د اﻳ‪６‬ز وﻳروس‬ ‫ج‪ :‬د اﻧفلﻮﻧزا وﻳروس‬ ‫د‪ :‬د بکترﻳا فاژوﻳروس‬

‫‪10‬‬

‫په چاپيريـــال کې د ويروســـونو رول‬ ‫څه شى دى؟‬

‫(‪ )٢-٣‬اﻧ‪％‬ﻮر‪ :‬بکتریافاژ‬

‫وﻳروسﻮﻧﻪ ！ﻮل ژوﻧدي مﻮجﻮدات‪ ،‬لکﻪ‪ :‬حﻴﻮاﻧات‪،‬‬ ‫ﻧباتات او فﻨجﻴــان اغﻴزمﻦ کﻮي‪ .‬د ب‪５‬لگ‪ ３‬پﻪ تﻮگﻪ‬ ‫پﻪ اﻧســاﻧاﻧﻮ ک‪ ３‬د مختلفﻮ ﻧاروغﻴﻮ‪ ،‬لکﻪ‪ :‬اﻧفلﻮﻧزا‪،‬‬ ‫چ‪５‬چک‪ ،‬کﻮي (شري) د ماشﻮماﻧﻮ گﻮزڼ‪ ،‬بﻮغﻮټ‬ ‫(کلﻪ چرک)‪ ،‬اﻳ‪６‬ز او ﻧﻮرو ﻧاروغﻴﻮ ﻻمل ک‪８５‬ي‪ .‬پﻪ‬ ‫ﻼ‬ ‫ﻧباتاتﻮک‪ ３‬ﻫم مختلف‪ ３‬ﻧاروغ‪ ９‬مﻨ‪ ＃‬تﻪ راوړي‪ .‬مث ً‬ ‫د رومــﻲ باﻧجاﻧﻮ پﻪ پا‪１‬ﻮ ک‪ ３‬د مﻮازﻳﻴک (زﻳﻨتﻰ) پﻪ‬ ‫شکل د ژﻳ‪７‬وخالﻮﻧﻮ تﻮلﻴد د وﻳروسﻮﻧﻮ اغﻴزه ده‪ .‬أﻳا‬ ‫وﻳروسﻮﻧﻪ کﻮﻻى شــﻲ بکترﻳا اغﻴز مﻨﻪ ک‪７‬ي ؟ کﻪ‬ ‫کﻴ‪８‬ي ＇ﻨگﻪ؟‬ ‫لکــﻪ ＇ﻨگــﻪ چ‪ ３‬پــﻪ (‪ )٢-٣‬شــکل کــ‪ ３‬لﻴدل‬ ‫کﻴ‪８‬ي‪ ،‬لﻮمــ‪７‬ى بکترﻳا فاژ وﻳروس پﻪ بکترﻳا پﻮرې‬ ‫ﻧ‪＋‬لﻲ‪ .‬بﻴا خپل ‪ DNA‬د بکترﻳا د حجرې داخل‬ ‫تﻪ پﻴچکاري کﻮي‪ .‬وروســتﻪ وﻳــروس د بکترﻳا پﻪ‬ ‫داخــل ک‪ ３‬وده کﻮي او پﻪ پاى ک‪ ３‬د بکترﻳا حجره‬ ‫چﻮي‪.‬‬

‫بکتريا (‪)Bacteria‬‬

‫(‪ )٢-٤‬اﻧ‪％‬ﻮر د بکترﻳا حجره‬

‫بکترﻳاوې ﻳﻮحجروي ژوﻧدي مﻮجﻮدات دي چ‪ ３‬پﻪ ﻫر‪＄‬اى ک‪ ،３‬لکﻪ‪ :‬ﻫﻮا‪،‬‬ ‫خاورې‪ ،‬اوبﻪ او د اﻧسان پﻪ بدن ک‪ ３‬پﻴداکﻴ‪８‬ي‪ .‬د بکترﻳا ﻳﻮه ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴا د ﻳﻮې‬ ‫！اکل‪ ３‬ﻫست‪ ３‬ﻧﻪ درلﻮدل دي‪.‬‬ ‫ﻳعﻨ‪ ３‬کرومﻮزوم ﻳ‪ ３‬د حجرې پﻪ ساﻳتﻮ پﻼزم ک‪ ３‬پﻪ خپاره ډول شتﻮن لري‪.‬‬ ‫د بکترﻳا حجرې کﻮﻻى شﻲ چ‪ ３‬پﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬ي (مﻨفرد) ډول ﻳا ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬وختﻮﻧﻪ‬ ‫پﻪ خپلﻮ ک‪ ３‬ﻳﻮ‪＄‬اى کﻴ‪８‬ي زﻧ‪％‬ﻴر ﻳا گروپ جﻮړوي‪.‬‬ ‫د بکتريا بڼې(شـــکلونه) د بکترﻳا حجره معمــﻮ ًﻻ پﻪ درﻳﻮ ب‪２‬ﻮ لﻴدل‬ ‫کﻴ‪８‬ي‪ .‬مﻴل‪ ３‬تﻪ ورتﻪ شــکل چ‪ ３‬د بســﻴلﻮس (‪ )Bacillus‬پﻪ ﻧﻮم او کروي‬ ‫ﻳاگــرد شــکل چــ‪ ３‬د کﻮکــﻮس (‪ )Cocus‬اوفﻨر ډولﻪ شــکل د ســپﻴرﻳﻼ‬

‫‪11‬‬

‫(‪ )Spirilla‬پﻪ ﻧﻮم ﻳاد‪８４‬ي‪ .‬ﻳﻮه بلﻪ ﻧﻮعﻪ بکترﻳا چ‪ ３‬د کام‪ )،( ３‬شــکل لري اود کﻮلرا د ﻧاروغ‪ ９‬ســبب‬ ‫ک‪８５‬ي‪ ،‬د وﻳبرﻳﻮ کﻮلرا (‪ )Vibrio Cholera‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬

‫نومونه‬

‫کوکوس‬

‫سپيريﻼ‬

‫(‪ )٢ -٥‬اﻧ‪％‬ﻮر د ＇لﻮر ډولﻪ بکترﻳا ب‪３２‬‬

‫باسيلوس‬

‫ويبريو‬

‫د بکترياوو ډيرښـــت (تکثر)‪ :‬بکترﻳاوې زﻳاتره د غﻴر زوجﻲ ډﻳر＊ــت د دوه گﻮﻧﻲ وﻳش ‪Binary‬‬ ‫‪ ))Fission‬پﻪ واســطﻪ چ‪ ３‬ﻳﻮ ډول د امﻴتﻮســﻴس عملﻴﻪ ده‪ ،‬ډﻳر＊ــت کﻮي‪＄ .‬ﻴﻨ‪ ３‬بکترﻳاوې زوجﻲ‬ ‫ډﻳر＊ــت ﻫم لري‪ .‬بکترﻳا پﻪ مﻨاســبﻮ محﻴطﻲ شراﻳطﻮ (د تﻮدوخ‪ ３‬مﻨاســبﻪ درجﻪ‪ ،‬غذاﻳﻲ مﻮادو او پﻮره‬ ‫رطﻮبت) ک‪ ３‬ډﻳر＊ت او وده کﻮي‪ .‬بکترﻳا پﻪ ﻫرو شلﻮ دقﻴقﻮ ک‪ ３‬وده کﻮي او د تﻮلﻴد جﻮگﻪ کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د بکترياوو رول په چاپيريال کې‪ :‬کﻴداى شﻲ چ‪ ３‬بکترﻳاوې زﻳاﻧمﻨ‪ ３‬وي ﻳا گ＂ﻮرې وي‪.‬‬ ‫زيانمنـــې بکتريا‪ :‬بکترﻳا د ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ ﻧارغﻴﻮ‪ ،‬لکﻪ‪ :‬تبرکلﻮز(‪ ،)TB‬تﻴتاﻧﻮس‪ ،‬تﻮرې ！ﻮخل‪ ،３‬د ســتﻮﻧﻲ‬ ‫خــﻮږ‪ ،‬لﻮﻳ‪ ３‬تب‪( ３‬محرقﻪ)‪ ،‬کﻮلرا او ﻧﻮرو ﻧارغﻴــﻮ ﻻمل ک‪８５‬ی‪ .‬ﻫمدارﻧگﻪ دخﻮراکﻲ تﻮکﻮ د خرابﻴدو‪ ،‬د‬ ‫شﻴدو د تروه کﻴدو د مﻴﻮو او سبﻮ د خﻮساکﻴدو سبب ﻫم ک‪８５‬ي‪.‬‬

‫‪12‬‬

‫گټورې بکترياوې‪:‬‬ ‫بکترﻳاوې م‪７‬ه جسدوﻧﻪ تجزﻳﻪ کﻮي‪ ،‬پﻪ ساده تﻮکﻮ ﻳ‪ ３‬اړوي او خاورو تﻪ ﻳﻲ داخلﻮي‪＄ .‬ﻴﻨ‪ ３‬بکترﻳاوې د‬ ‫ﻳﻮ شم‪５‬ر ﻧباتاتﻮ‪ ،‬لکﻪ‪ :‬چ‪( ３２‬ﻧخﻮد)‪ ،‬لﻮبﻴا‪ ،‬مشﻨگ او ﻧﻮرو پلﻲ بابﻮ ﻧباتاتﻮ د رﻳ‪＋‬ﻮ پﻪ غﻮ！ﻮک‪ ３‬ژوﻧد کﻮي‪.‬‬ ‫دا بکترﻳــا د ﻫــﻮا ﻧاﻳتروجﻦ پــﻪ ﻧاﻳترﻳت بدلﻮي چ‪ ３‬ﻧباتات ور ＇خﻪ د غذاﻳﻲ مــﻮادو پﻪ تﻮگﻪ گ＂ﻪ اخلﻲ‪.‬‬ ‫(‪٢-٦‬اﻧ‪％‬ــﻮر) ک‪ ３‬لﻴدل کﻴ‪８‬ي‪ .‬ﻫمدارﻧگﻪ بکترﻳا چاپﻴرﻳال لﻪ چ＂لﻴﻮ＇خﻪ پاکﻮي‪＇ .‬رﻧگﻪ چ‪ ３‬بکترﻳا د‬ ‫عضﻮي تﻮکﻮ د خﻮســا کﻴدو او تجزﻳﻪ کﻴدو ﻻمل ک‪８５‬ي او ﻫغﻪ لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ وړي‪ ،‬چاپﻴرﻳال لﻪ چ＂لﻴﻮ ＇خﻪ‬ ‫پاکﻴــ‪８‬ي‪ .‬ﻳﻮ ډول گ＂ــﻮرې بکترﻳاوې د شــمزۍ‬ ‫لروﻧکــﻮ حﻴﻮاﻧاتﻮ پﻪ کﻮلمﻮ ک‪ ３‬و جﻮد لري چ‪３‬‬ ‫پﻪ ﻫضم ک‪ ３‬مرستﻪ کﻮي‪ .‬بکترﻳا د مستﻮ‪ ،‬پﻨﻴر‪،‬‬ ‫ســرک‪ ،３‬الکﻮلــﻮ او درملﻮ‪ ،‬لکــﻪ اﻧتﻲ بﻴﻮتﻴک‬ ‫(‪ )Antibiotic‬او وﻳ＂امﻴﻨﻮﻧــﻮ پﻪ جﻮړولﻮ کﻰ‬ ‫مﻬم رول لري‪.‬‬

‫(‪ )٢-٦‬اﻧ‪％‬ﻮر ‪＂－‬ﻮر بکترﻳا‬

‫فعاليت‪:‬‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ دوو ډلﻮ ووﻳشل شﻲ‬ ‫د الف ډلﻪ‪ :‬ﻫغﻪ ﻧاروغ‪ ９‬چ‪ ３‬لﻪ بکترﻳاوو ＇خﻪ مﻨ‪ ＃‬تﻪ را‪ ،３＄‬لست ﻳ‪ ３‬ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫ب ډلﻪ‪ :‬د بکترﻳا گ＂‪ ３‬لست ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫پﻪ پاى ک‪ ３‬دې دواړه ډل‪ ３‬د خپل کار پاﻳل‪ ３‬د ！ﻮلگﻲ پﻪ وړاﻧدې بﻴان ک‪７‬ي‪.‬‬

‫‪13‬‬

‫پروتستا (‪)Protista‬‬ ‫پروتســتا د ډﻳــرو پخﻮاﻧﻴــﻮ او لﻮم‪７‬ﻧﻴﻮ ژوﻧدﻳــﻮ مﻮجﻮداتﻮ لﻪ ډلــ‪＇ ３‬خﻪ دي‪.‬‬ ‫پروتســتا د بکترﻳا پﻪ خﻼف حقﻴقﻲ ﻫستﻪ لري‪ ،‬ﻳعﻨ‪ ３‬ﻳﻮکارﻳﻮت دى‪ .‬زﻳاتره‬ ‫ﻳــﻮ حجــروي او مﻴکروســکﻮپﻲ دي او ‪＄‬ﻴﻨــ‪ ３‬ﻳ‪＇ ３‬ﻮ حجــروي ﻫم وي‪.‬‬ ‫‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬پروتســتا د خﻮ‪＋＄‬ــت لپاره با‪１‬ﻪ ﻳا ســﻴلﻴا(‪)Cilia‬او ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻳﻲ متروکﻪ‬ ‫ﻳا فﻼجﻴل(‪ )Flagella‬لري‪ .‬پﻪ پروتســتا ک‪ ３‬زوجﻲ اوغﻴر زوجﻲ ډﻳر＊ت‬ ‫لﻴــدل کﻴ‪８‬ي‪ .‬د پروتســتا عالم ډﻳــرې ﻧﻮع‪ ３‬لري‪ ،‬خﻮ پــﻪ عمﻮمﻲ ډول ﻫغﻪ‬ ‫پروتستا چ‪ ３‬حﻴﻮاﻧاتﻮ تﻪ ورتﻪ وي‪ ،‬د پروتﻮزوا پﻪ ﻧامﻪ او ﻧباتاتﻮ تﻪ ورتﻪ پروتستا‬ ‫د الجﻲ پﻪ ﻧامﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬دپروتﻮزوا ＇لﻮر ！ﻮلگﻲ پﻪ لﻨ‪ ６‬ډول ＇ﻴ‪７‬و‪:‬‬ ‫‪ -١‬د سارکودينا ټولگی (‪ :)Class Sarcodina‬مﻬم مثال ﻳ‪ ３‬امﻴب‬ ‫دی‪ .‬امﻴب پﻪ کاذبﻮ پ‪＋‬ﻮ حرکت کﻮي‪ .‬کاذبﻮ پ‪ ３＋‬ساﻳتﻮپﻼزمﻲ راوتلﻲ جﻮړ‬ ‫＊ــتﻮﻧﻪ دي چــ‪ ３‬د امﻴب لﻪ ﻫرې برخ‪＇ ３‬خﻪ مﻨ‪ ＃‬تــﻪ را‪＄‬ﻲ‪＄ .‬ﻴﻨ‪ ３‬امﻴبﻮﻧﻪ‬ ‫د پرازﻳــت پــﻪ ډول ژوﻧد کﻮي‪ .‬بﻴل‪／‬ﻪ ﻳﻲ اﻧت أمﻴباﻫســتﻮﻻ تﻴکا دي چ‪ ３‬پﻪ‬ ‫اﻧساﻧاﻧﻮ ک‪ ３‬د وﻳﻨ‪ ３‬لروﻧکﻲ ﻧسخﻮږي ﻻمل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪ -٢‬د فال جيالتا ټولگى(‪ :)Class Flagellates‬د دې ！ﻮلگﻲ ﻧﻮع‪３‬‬ ‫ﻳــﻮ ﻳا ＇ﻮ فﻼجﻴل لروﻧکﻲ دي‪ .‬لﻪ فﻼجﻴــل ＇خﻪ د حرکت کﻮلﻮ پﻪ مﻨظﻮر‬ ‫اســتفاده کﻮي‪ .‬د فﻼجﻴﻼتــا ﻳﻮﻧماﻳﻨده ﻳﻮگلﻴﻨا ده چ‪ ３‬پــﻪ أزاد ډول پﻪ تازه او‬ ‫بﻮک‪ ３‬ژوﻧد کﻮي‪ ،‬بل ﻧماﻳﻨده ﻳ‪ ３‬جارد ﻳا ده چ‪ ３‬د اﻧســان پﻪ بدن ک‪ ３‬د وﻳﻨ‪３‬‬ ‫لروﻧک‪ ３‬ﻧس ﻧاست‪ ３‬او ﻧسخﻮږي سبب کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪ -٣‬د سيليا تا ټولگى(‪ :)Class Ciliate‬د دې ！ﻮلگﻲ غ‪７‬ي سﻴلﻴا (با‪１‬ﻪ)‬ ‫لري‪ .‬ﻳﻮ ﻧماﻳﻨده ﻳ‪ ３‬پرامﻴشﻴم دى چ‪ ３‬پﻪ وﻻړو اوبﻮ ک‪ ３‬زﻳات پﻴداکﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫الف)آميب‬

‫ب)يوگلينا‬

‫ج)جارديا‬

‫د) پراميشيم‬

‫‪ -٤‬د سپوروزوا ټولگى(‪:)Class Sprozoa‬د پروتستا دا ډلﻪ حرکﻲ غ‪７‬ي‬ ‫ﻧــﻪ لــري‪ .‬بﻴل‪／‬ﻪ ﻳﻲ پﻼزمﻮدﻳم دی‪ .‬پﻼزمﻮدﻳم د اﻧســان د وﻳﻨ‪ ３‬پرازﻳت دی چ‪ ３‬د‬ ‫مﻼرﻳا ﻧاروغ‪ ９‬سبب کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫( ‪ ) ٢ -٧‬شکل د پروتوزوا شکلونه ‪ :‬الف‪ :‬آميب‬ ‫ب‪ :‬يوگلينا ج‪ :‬جارديا د‪ :‬پراميشيم‬

‫‪14‬‬

‫مﻼرﻳا لﻪ دوو کلمﻮ ＇خﻪ ترکﻴب ده ‪ Malo‬د بدې پﻪ معﻨا او ‪ Oria‬د ﻫﻮا پر معﻨا ده‪.‬‬ ‫پخﻮا فکر کﻴده چ‪ ３‬د مﻼرﻳا ﻧاروغی لﻪ بدې ﻫﻮا ＇خﻪ مﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫خﻮ وروستﻪ ولﻴدل شﻮل چ‪ ３‬د مﻼرﻳا ﻧاروغﻲ د پﻼزمﻮدﻳم پﻪ واسطﻪ مﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ی ＇لﻮر ډولﻪ پﻼزمﻮدﻳم‬ ‫شتﻮن لري‪.‬‬ ‫‪ .١‬پﻼزمﻮدﻳم وﻳﻮاکس‪ :‬چ‪ ３‬لﻪ ﻫر (‪ )٤٨‬ساعتﻮﻧﻮ ＇خﻪ وروستﻪ لرزه تبﻪ مﻨ‪％‬تﻪ راوړي‪.‬‬ ‫‪ .٢‬پﻼزمﻮدﻳم مﻼرﻳا‪ :‬چ‪ ３‬لﻪ ﻫر (‪ )٧٢‬ساعتﻮﻧﻮ ＇خﻪ وروستﻪ ل‪７‬زه تبﻪ مﻨ‪％‬تﻪ راوړي‪.‬‬ ‫‪ .٣‬پﻼزمﻮدﻳم فالسﻴپارم‪ :‬پﻪ غﻴر مﻨظم ډول ل‪７‬زه تبﻪ مﻨ‪％‬تﻪ راوړي‪.‬‬ ‫‪ .٤‬پﻼزمﻮدﻳم ‪ Ovale‬چ‪ Vavax ３‬سره ﻳﻮشان دي‪.‬‬ ‫پالزموديم د ژوند دوران‪:‬‬ ‫پﻼزمﻮدﻳم پﻪ دوو مﻴزباﻧﻮ ک‪ ３‬خپل ژوﻧد ســر تﻪ رســﻮي چ‪ ３‬لﻮم‪７‬ی مﻴزبان ﻳ‪ ３‬اﻧســان او دوﻳم مﻴزبان ﻳ‪３‬‬ ‫د اﻧافﻴــل مﻮﻧث غﻮماشــﻪ ده‪ .‬پﻼزمﻮدﻳم دوه دولــﻪ تکثر کﻮي‪ :‬زوجﻲ او غﻴرزوجــﻲ‪ ،‬زوجﻲ تکثرﻳ‪ ３‬د‬ ‫غﻮماش‪ ３‬پﻪ بدن ک‪ ３‬او غﻴر زوجﻲ تکثرﻳ‪ ３‬د اﻧسان پﻪ بدن ک‪ ３‬صﻮرت ﻧﻴسﻲ‪.‬‬ ‫د مﻼرﻳــا پرازﻳتﻮﻧــﻪ چ‪ ３‬د ســپﻮرزﻳت پﻪ ﻧﻮم ﻳاد‪８４‬ي د اﻧافﻴل د مﻮﻧث جﻨس پﻪ واســطﻪ د اﻧســان وﻳﻨ‪ ３‬تﻪ‬ ‫داخل‪５‬ــ‪８‬ي لﻮم‪７‬ی ‪＄‬ﻴ‪／‬ر تﻪ ‪＄‬ﻲ‪ ،‬ﻫلتﻪ تکثــر کﻮي‪ .‬پﻪ تروفﻮزوﻳتﻮﻧﻮ بدل‪８５‬ي‪ .‬تروفﻮزﻳتﻮﻧﻪ لﻪ دوﻳﻨ‪ ３‬ســره‬ ‫کروﻳات تر حمل‪ ３‬ﻻﻧدې ﻧﻴسﻲ پﻪ غﻴر زوجی تکثر پﻴل کﻮې ډ‪４‬ر شم‪５‬ر مﻴروزﻳتﻮﻧﻪ مﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫پﻪ پاﻳل‪ ３‬ک‪ ３‬د وﻳﻨ‪ ３‬سر ﻳ‪ ３‬حجرې چﻮي او لرزه تبﻪ مﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪ .‬ﻳﻮ شمﻴر مﻴروزﻳتﻮﻧﻪ د ‪－‬امﻴتﻮساﻳتﻮﻧﻪ پﻪ‬ ‫ﻧﻮم پﻪ جﻨسی حجرو بدل‪８５‬ي‪ ،‬چ‪ ３‬تر ډ‪４‬رې مﻮدې پﻮرې د اﻧسان پﻪ وﻳﻨ‪ ３‬ک‪ ３‬پات‪ ３‬کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫کلﻪ چ‪ ３‬پﻪ مﻼرﻳا اختﻪ کس د اﻧافﻴل د مﻮﻧث جﻨس پﻪ واسطﻪ وچﻴچل شﻲ دغﻪ ‪－‬امتﻮساﻳتﻮﻧﻪ د غﻮماشﻲ‬ ‫بدن تﻪ اخل‪８５‬ي او ﻫلتﻪ زوجﻲ تکثر کﻮي‪ .‬ډ‪４‬ر شم‪５‬ر سپﻮروزوﻳتﻮﻧﻪ تﻮلﻴدوي چ‪ ３‬د غﻮماش‪ ３‬دﻻړو غدوﻧﻪ‬ ‫تــﻪ ‪＄‬ﻲ کلﻪ چ‪ ３‬دغﻪ غﻮماشــﻲ روغ اﻧســان و چﻴچﻲ ﻫغﻪ د مﻼرﻳا پﻪ ﻧاروغــ‪ ９‬اختﻪ ک‪８５‬ي‪ .‬چ‪ ３‬بﻴا‪＄‬لﻲ‬ ‫دوران د اﻧسان پﻪ بدن ک‪ ３‬بﻴل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫فعاليت‪:‬‬ ‫د ماﻳکروسکﻮپ پﻪ واسط د پروتﻮزوا د ‪＄‬ﻴﻨﻮ ډولﻮﻧﻮ کتﻨﻪ‬ ‫د اړتﻴا وړ تﻮکﻲ‪ :‬ماﻳکروسکﻮپ‪ ،‬سﻼﻳ‪ ،６‬سﻼﻳد پﻮښ‪＇ ،‬ا＇کﻲ ＇（ﻮﻧکﻲ‪ ،‬بﻴکر ﻳا (＊ﻴ‪＋‬ﻪ ﻳﻲ گﻴﻼس) ﻳﻮه اﻧدازه وﻻړې اوبﻪ‪.‬‬ ‫ک‪７‬ﻧﻼره‪ :‬ل‪８‬ې وﻻړې اوبﻪ پﻪ بﻴکر ک‪ ３‬واچﻮئ‪ .‬لﻪ بﻴکر ＇خﻪ د ＇ا＇کﻲ ＇（ﻮﻧکﻲ پﻪ واسطﻪ ﻳﻮ ＇ا＇کﻰ اوبﻪ پر سﻼﻳ‪ ６‬واچﻮئ‪.‬‬ ‫د پرامﻴشم‪ ،‬د چ＂ک حرکت د کمﻴدو لپاره پرې د سﻼﻳد پﻮښ کﻴ‪８‬دئ‪ .‬سﻼﻳ‪ ６‬د ماﻳکروسکﻮپ د تخت د پاسﻪ پﻪ مﻨاسب ‪＄‬اى‬ ‫ک‪ ３‬کﻴ‪８‬دئ‪ .‬لﻮم‪７‬ى ﻳ‪ ３‬د کم‪ ３‬قﻮې (‪ )١٠x‬او بﻴا ﻳ‪ ３‬د لﻮﻳ‪ ３‬قﻮې (‪)٤٠x‬پﻪ واسطﻪ وگﻮرئ‪ .‬کﻮم شکلﻮﻧﻪ چ‪ ３‬مﻮ ولﻴدل پﻪ خپلﻮ‬ ‫کتابچﻮ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬رسم ک‪７‬ئ او بﻴا ﻳ‪ ３‬لﻪ (‪٢-٧‬اﻧ‪％‬ﻮر) سره پرتلﻪ ک‪７‬ئ او ﻫر ﻳﻮ ﻳ‪ ３‬وﻧﻮمﻮئ‪.‬‬

‫‪15‬‬

‫الجي (‪)Algae‬‬ ‫پﻪ (‪ )٢ -٨‬شــکل ک‪ ３‬درې ډولﻪ الجﻲ وﻳﻨئ‪ .‬د الجﻲ اصطﻼح ﻫغﻪ ﻧبات ډولﻪ ســاده جسمﻮﻧﻮ تﻪ کارول‬ ‫کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬کلﻮروفﻴل اوحجروي دﻳﻮال ولري‪ .‬الجﻲ اوتﻮتروف دي‪ .‬خپل خﻮاړه پﻪ خپلﻪ جﻮړوي‪ .‬ډﻧ‪６‬ر‪،‬‬ ‫ﻧﻴلﻪ (رﻳ‪＋‬ــﻪ) اوپا‪ ３１‬ﻧﻪ لري‪ .‬تقرﻳبا ً ！ﻮل الجﻲ د ډﻧ‪６‬وﻧﻮ‪ ،‬جﻬﻴلﻮﻧﻮ ﻳا د ســمﻨدروﻧﻮ پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬ژوﻧد کﻮي‪.‬‬ ‫‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬پﻪ واورو او‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬پﻪ تﻮدو چ‪５‬ﻨﻮ ک‪ ３‬پﻴدا کﻴ‪８‬ي‪ .‬ﻫمدارﻧگﻪ الجﻲ د وﻧﻮ پﻪ ډډوﻧﻮ‪ ،‬ﻧمجﻨﻮ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮ‬ ‫او د پرخﻮ(صخره) د پاسﻪ لﻴدل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫د الجي بڼه او جوړښـــت‪ :‬الجﻲ کﻴداى شــﻲ چ‪ ３‬ﻳﻮحجروي ﻳا ＇ﻮ‬ ‫حجروي وي‪ .‬د ＇ﻮحجروي الجﻲ اوږودوالﻰ تقرﻳبا ً ‪ ٦٠‬مترو پﻮرې رسﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫دلتﻪ درې ډولﻪ مﻬم الجﻲ ＇ﻴ‪７‬و‪.‬‬ ‫‪ -١‬سره الجﻲ ‪ -٢‬ﻧسﻮاري الجﻲ‪ -٣‬شﻨﻪ الجﻲ دا ！ﻮل کلﻮرفﻴل لري‪ .‬د ﻫغﻮی‬ ‫مختلف رﻧگﻮﻧﻪ لﻪ کلﻮروفﻴل ＇خﻪ پرتﻪ د ﻧﻮرو پگمﻨتﻮﻧﻮ لﻪ مﻮجﻮدﻳت سره‬ ‫ت‪７‬لﻲ دي‪＇ .‬رﻧگﻪ چ‪ ３‬د سره سمﻨدرگﻲ پﻪ مخ باﻧدې سره الجﻲ ﻻمبﻮ وﻫﻲ‪،‬‬ ‫لﻪ دې کبلﻪ دا ســمﻨدرگی ســﻮر برﻳ‪＋‬ــﻲ‪ .‬ﻫمدارﻧگﻪ الجــﻲ د لمبا د ډﻧ‪６‬وﻧﻮ‬ ‫تر＇ﻨــگ د کباﻧــﻮ د ډﻧدوﻧﻮ او د اوبﻮ د ！اﻧکﻴﻮ تر＇ﻨگ‪ ،‬چ‪ ３‬پاک‪ ３‬شــﻮي ﻧﻪ‬ ‫وي‪ ،‬وده کﻮي‪ .‬اوب‪７‬ۍ (سپﻴروجﻴر ‪ )Spirogyra‬د شﻨﻪ الجﻲ ﻳﻮه معمﻮلﻲ‬ ‫ﻧﻮعﻪ ده‪ ،‬چ‪ ３‬د وﻳالﻮ‪ ،‬ډﻧ‪６‬وﻧﻮ اوسﻴﻨدوﻧﻮ پﻪ غاړو ک‪ ３‬پﻴداکﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫(‪ )٢ -٩‬اﻧ‪％‬ﻮر‪ :‬درى ډولﻪ الجﻲ‬

‫فعاليت‪:‬‬ ‫د ماﻳکروسکﻮپ پﻪ واسطﻪ د اوب‪７‬ﻳﻮ کتﻨﻪ‬ ‫د اړتيا وړ توکي‪ :‬ماﻳکروسکﻮپ‪ ،‬سﻼﻳ‪ ،６‬سﻼﻳ‪ ６‬پﻮښ‪＇ ،‬ا＇کﻲ ＇（ﻮﻧکﻰ پﻨس‪ ،‬بﻴکراو او ب‪７‬ۍ‪.‬‬ ‫کړنالره‪ :‬د پﻨس پﻪ واســطﻪ لﻪ بﻴکر ＇خﻪ د اوب‪７‬ﻳﻮ ﻳﻮ تار را واخلئ او د ســﻼﻳ‪ ６‬دپاســﻪ ﻳ‪ ３‬کﻴ‪８‬دئ‪＇ .‬ﻮ ＇اکﻲ اوبﻪ پرې واچﻮئ‬ ‫او سﻼﻳ‪ ６‬پﻮښ پﻪ واسطﻪ ﻳ‪ ３‬وپﻮ＊ﻮئ‪ .‬سﻼﻳ‪ ６‬د ماﻳکروسکﻮپ پﻪ تخت پﻪ ﻻزم ‪＄‬اى ک‪ ３‬کﻴ‪８‬دئ‪ .‬لﻮم‪７‬ى د کمﻲ قﻮې او بﻴاﻳ‪３‬‬ ‫د لﻮﻳ‪ ３‬قﻮې پﻪ واسطﻪ وگﻮرئ‪ .‬ﻫغﻪ شکل چ‪ ３‬مﻮ ولﻴد پﻪ خپلﻮ کتابچﻮ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬رسم ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫‪16‬‬

‫فنجي (‪)Fungi‬‬ ‫پﻪ (‪ )٢ -٩‬شکل ک‪＇ ３‬ﻪ شﻰ وﻳﻨئ؟‬ ‫دغﻪ مﻮجﻮدات پﻪ کﻮم وخت ک‪ ３‬پﻴداکﻴ‪８‬ى؟‬ ‫کﻴداى شــﻲ فکروک‪７‬ئ چ‪！ ３‬ﻮل فﻨجﻲ د ‪＄‬ﻴﻨﻮ مرخﻴ‪７‬ﻳﻮ پﻪ شان د خﻮړلﻮ وړ‬ ‫ﻼ د ډوډۍ چ‪２‬ﻴاس‪(３‬پﻮپﻨک) ﻳﻮ ډول‬ ‫دي‪ ،‬خﻮ ！ﻮل فﻨجﻲ ﻧﻪ خﻮړل کﻴ‪８‬ي‪ .‬مث ً‬ ‫فﻨجــﻲ دي چ‪ ３‬د خﻮړلﻮ وړ ﻧﻪ دي‪＄ .‬ﻴﻨ‪ ３‬مرخﻴ‪７‬ي ﻫم زﻫري وي او خﻮړل‬ ‫ﻳ‪ ３‬ان د م‪７‬ﻳﻨ‪ ３‬سبب ک‪８５‬ي‪.‬‬

‫(‪ )٢-١٠‬اﻧ‪％‬ﻮر‪ :‬ﻳﻮ ډول مرخﻴ‪７‬ي‬

‫فﻨجﻲ ＇ﻪ شﻰ دي؟‬ ‫فﻨجــﻲ ﻧبــات ډولــﻪ مﻮجﻮدات دي چــ‪ ３‬کلﻮروفﻴل ﻧﻪ لري‪ .‬فﻨجــﻲ ﻳﻮ حجروي ﻳا ＇ــﻮ حجروي وي‪.‬‬ ‫بﻴﻮلــﻮژي پﻮﻫاﻧﻮ پخــﻮا فﻨجﻲ اوﻧباتات پﻪ ﻳﻮ عالم ک‪＄ ３‬اى ک‪７‬ي وو‪＄ ،‬کﻪ چ‪ ３‬فﻨجﻲ د ﻧباتاتﻮپﻪ شــان‬ ‫حجروي دﻳﻮال لري‪＇ .‬رﻧگﻪ چ‪ ３‬فﻨجﻲ ‪＄‬اﻧگ‪７‬ي خﻮاص لري‪ ،‬ﻧﻮ لﻪ دې کبلﻪ پﻪ ﻳﻮ جﻼ عالم ک‪＄ ３‬اى‬ ‫ورک‪ ７‬شﻮى دی‪ .‬سره لﻪ دې چ‪ ３‬فﻨجﻲ پﻪ ！ﻮلﻮ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮ ک‪ ３‬پﻴداکﻴ‪８‬ي‪ ،‬خﻮ پﻪ ﻧمجﻨﻮ‪ ،‬تﻴارو او تﻮدو سﻴمﻮ‬ ‫ک‪ ３‬ډﻳر پﻴداکﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫د فنجي ډولونه‪:‬‬ ‫‪ -١‬خميرمايـــه (‪ :)Yeast‬خمﻴرماﻳــﻪ ﻳﻮحجــروي فﻨجــﻲ دي‪ .‬پﻪ‬ ‫مختلفــﻮ ب‪２‬ﻮ‪ ،‬لکﻪ‪ :‬بﻴضﻮي‪ ،‬داﻳروي‪،‬اســتﻮاﻧﻪ ﻳــﻲ‪ ،‬او کالﻮﻧﻲ (ډلﻪ‬ ‫ﻳﻴز) ډول پﻴداکﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫(‪ )٢ -١١‬شکل‪ :‬مرخﻴ‪７‬ى چ‪３‬‬ ‫‪ -٢‬د نباتاتـــو پرازيت فنجي‪ :‬ﻳﻮ حجروي فﻨجﻲ دي‪ .‬او د ‪＄‬ﻴﻨﻮ‬ ‫ﻫاﻳفاﻳی لﻴدل ک‪８５‬ی‪８‬‬ ‫ﻧباتاتﻮ‪ ،‬لکﻪ‪ :‬پ＂ا！ﻮ‪ ،‬غﻨمﻮ‪ ،‬اﻧگﻮرو اوگﻼب د پاسﻪ ژوﻧد کﻮي‪.‬‬ ‫‪ -٣‬مرخيـــړي (‪ :)Mushrooms‬دا ډول فﻨجــﻲ ډﻳــر زﻳــات‬ ‫پﻴداکﻴ‪８‬ي‪ ،‬د ﻫغﻮ لرگﻴﻮ د پاسﻪ چ‪ ３‬د خرابﻴدو پﻪ حال ک‪ ３‬وي‪ ،‬ﻳا ﻫغﻪ ‪＄‬مکﻪ چ‪ ３‬شﻨﻪ وي او ﻳا پﻪ ﻫغﻮ‬ ‫‪＄‬اﻳﻮﻧﻮ ک‪ ３‬چ‪ ３‬عضﻮي مﻮاد زﻳات ولري‪ ،‬پﻪ ت‪５‬ره بﻴا پﻪ باراﻧﻲ مﻮسم ک‪ ،３‬ډﻳرلﻴدل کﻴ‪８‬ي‪)٢ -١١( .‬‬ ‫د فنجي تغذيه‪ :‬فﻨجﻲ خپلﻪ خﻮاړه ﻧشــﻲ جﻮړوﻻى‪＄ .‬ﻨ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ســپروفاﻳت (‪ )saprophyte‬دي‬

‫‪17‬‬

‫چ‪ ３‬لﻪ م‪７‬و او تخرﻳب شﻮو جسمﻮﻧﻮ ＇خﻪ تغذﻳﻪ کﻮي‪＄ .‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻳﻲ پرازﻳت دي‪ .‬لﻪ خمﻴرماﻳ‪ ３‬پرتﻪ ﻧﻮر د‬ ‫فﻨجﻲ جسم د ﻫاﻳفا (‪ )Hypha‬پﻪ ﻧامﻪ لﻪ ﻧرﻳﻮ تاروﻧﻮ ＇خﻪ جﻮړ شﻮی دی‪ .‬کلﻪ چ‪ ３‬ﻫاﻳفا وده وک‪７‬ي‪،‬‬ ‫مﻨثعب کﻴ‪８‬ي‪ .‬تاوه شــﻮې کتلﻪ (جال تﻪ ورتﻪ شــبکﻪ) جﻮړوي چ‪ ３‬د ماﻳسلﻴم (‪ )Mycellum‬پﻪ ﻧامﻪ‬ ‫ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫په چاپيريال کې د فنجي نقش‪＄:‬ﻴﻨ‪ ３‬فﻨجﻲ م‪７‬ه جسدوﻧﻪ تجزﻳﻪ کﻮي او د عﻨاصرو پﻪ دوران ک‪３‬‬ ‫مﻬم رول لري‪ .‬ﻳﻮ شم‪５‬ر فﻨجﻲ غذاﻳﻲ مﻮاد فاسدوي‪＄ .‬ﻴﻨ‪ ３‬فﻨجﻲ د پﻮستکﻲ د ﻧاروغﻴﻮ سبب کﻴ‪８‬ي او لﻪ‬ ‫‪＄‬ﻴﻨﻮ ＇خﻪ د پﻨسلﻴﻨﻮ پﻪ ＇‪５‬ر د اﻧتﻲ بﻴﻮتﻴک پﻪ جﻮړولﻮ ک‪ ３‬استفاده کﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫فعاليت‪:‬‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ دوو ډلﻮ ووﻳشل شﻲ‪.‬‬ ‫لﻮم‪７‬ۍ ډلﻪ‪ :‬د فﻨجﻲ گ＂‪ ３‬او دوﻳمﻪ ډلﻪ دې د فﻨجﻲ زﻳاﻧﻮﻧﻪ لست ک‪７‬ي‪ .‬وروستﻪ دې ﻫره ډلﻪ خپل لستﻮﻧﻪ ﻳﻮ لﻪ بل سره پرتلﻪ‬ ‫ک‪７‬ي او پﻪ خپلﻮ ک‪ ３‬بحث وک‪７‬ي‪.‬‬

‫ډبر گلی(گلسنگ ‪:)Lichens‬‬ ‫گلســﻨگ خاص ژوﻧــدي مﻮجﻮدات دي چــ‪ ３‬د فﻨجﻲ اوشــﻨﻪ الجﻲ د ‪６－‬‬ ‫ژوﻧــد (‪)symbiosis‬حاصــل دی‪ .‬پــﻪ دې ډول ژوﻧد کــ‪ ３‬الجﻲ د فﻨجﻲ‬ ‫لپاره غذاﻳﻲ مﻮاد (کاربﻮﻫا ﻳدرﻳت) جﻮړوي او فﻨجﻲ مﻨرالﻮﻧﻪ او اوبﻪ د الجﻲ‬ ‫لپــاره برابروي چ‪ ３‬الجﻲ لﻪ ﻫغ‪＇ ３‬خﻪ د خپل ‪＄‬ان او فﻨجﻲ لپاره د غذاﻳﻲ‬ ‫مﻮادو پﻪ جﻮړولﻮ ک‪ ３‬استفاده وک‪７‬ي‪ .‬گلسﻨگ د چاپﻴرﻳال د تغﻴﻴراتﻮ پﻪ مقابل‬ ‫ﻼ کﻪ چ‪５‬رې ﻫﻮا ډﻳره کک‪７‬ه شﻲ الجﻲ لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ ‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫ک‪ ３‬ډﻳرحساس دى‪ .‬مث ً‬ ‫کلــﻪ چ‪ ３‬الجﻲ ژوﻧد لﻪ ﻻســﻪ ورک‪７‬ي فﻨجﻲ ﻫم لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ ‪＄‬ﻲ‪ .‬گلســﻨگ د‬ ‫کﻴمﻴاوي مﻮادو پﻪ مقابل ک‪ ３‬ﻫم ډﻳرحساس دى‪.‬‬ ‫(‪ )٢-١٢‬اﻧ‪％‬ﻮر‪ :‬گلسﻨگ‬

‫فکر وکړئ‪:‬‬ ‫گلسﻨگ لﻪ کﻮمﻮ برخﻮ ＇خﻪ جﻮړشﻮى دى‪.‬‬

‫‪18‬‬

‫د دويم څپرکي لنډيز‬ ‫وﻳروسﻮﻧﻪ کﻮچﻨ‪ ９‬جسمﻮﻧﻪ دي چ‪ ３‬لﻪ ژوﻧدۍ حجرې ＇خﻪ بﻬر غﻴرفعال وي‪ ،‬خﻮ د کﻮربﻪ (مﻴزبان)‬ ‫د حجرې پﻪ دﻧﻨﻪ ک‪ ３‬فعالﻴ‪８‬ي‪ .‬د کﻮربﻪ پﻪ حجره ک‪ ３‬سربﻴره پﻪ ډﻳر＊ت (تکثر) د ﻧارغﻴﻮ ﻻمل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫بکترﻳاوې ډ‪４‬رکﻮچﻨﻲ ژوﻧدي مﻮجﻮدات دي‪ .‬حقﻴقﻲ ﻫســتﻪ ﻧــﻪ لري‪ ،‬ﻳعﻨﻰ پروکارﻳﻮت دي‪ .‬پﻪ دوو‬ ‫عالمﻮﻧﻮ وﻳشل شﻮي دي چ‪ ３‬ﻳﻮﻳ‪ ３‬ارک بکترﻳا او بل ﻳ‪ ３‬ﻳﻮبکترﻳا دي‪.‬‬ ‫پروتســتا ﻫغﻪ ژوﻧدي مﻮجﻮدات دي چ‪ ３‬حقﻴقﻲ ﻫســتﻪ لري‪ ،‬ﻳعﻨ‪ ３‬ﻳﻮکارﻳﻮت دي‪ .‬پﻪ عمﻮمﻲ ډول‬ ‫حﻴﻮاﻧﻲ او ﻧباتﻲ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې لري‪.‬‬ ‫الجﻲ د پروتستا لﻪ ډل‪＇ ３‬خﻪ دى‪ .‬مختلف ډولﻮﻧﻪ لري‪ .‬الجﻲ کلﻮروفﻴل لري‪＄ .‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻳﻮحجروي‬ ‫او ‪＄‬ﻨ‪ ３‬ﻳ‪＇ ３‬ﻮ حجروي دي‪.‬‬ ‫فﻨجﻲ ﻫغﻪ ژوﻧدي مﻮجﻮدات دي چ‪ ３‬کلﻮرفﻴل ﻧﻪ لري‪ ،‬ﻫﻴتروتروف دي‪ .‬خپلﻪ خﻮاړه پﻪ خپلﻪ ﻧشﻲ‬ ‫جﻮړوﻻى‪ .‬د اړتﻴا وړ خﻮاړه لﻪ عضﻮي ورستﻮ(خﻮسا) مﻮادو ＇خﻪ اخلﻲ‪.‬‬

‫‪19‬‬

‫د دويم څپرکي پوښتنې‬ ‫تشريحي پوښتنې‬ ‫‪.١‬د ب‪２‬ــ‪ ３‬او جﻮړ＊ــت لﻪ مخــ‪＇ ３‬لﻮر ﻧﻮع‪ ３‬وﻳرســﻮﻧﻪ او پﻪ ﻫغﻮى پﻮرې اړوﻧــدې ﻧاروغ‪ ９‬بﻴان‬ ‫ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪.٢‬د پروتستا درې مﻬم‪＄ ３‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې ＇رگﻨدې ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪.٣‬د استﻮگﻨ‪ ３‬پﻪ چاپ‪５‬رﻳال ک‪ ３‬فﻨجﻲ ＇ﻪ رول لري؟‬ ‫د هرې پوښتنې لپاره مناسب ځواب غوره کړئ‪.‬‬ ‫‪ .٤‬وﻳرسﻮﻧﻪ کﻮچﻨﻲ جسمﻮﻧﻪ دي چ‪ ３‬لﻪ ژوﻧدۍ حجرې ＇خﻪ بﻬر‪ ..............‬دي‪.‬‬ ‫الف‪ :‬فعال ب‪ :‬غﻴرفعال ج‪ :‬دواړه د‪ :‬ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‬ ‫‪.٥‬بکترﻳا ‪ ....................‬مﻮجﻮدات دي‪.‬‬ ‫الف‪ :‬ﻳﻮکارﻳﻮت ب‪ :‬پروکارﻳﻮت ج‪ :‬ﻧباتات د‪ :‬حﻴﻮاﻧات‬ ‫‪.٦‬الجﻲ لﻪ ‪ ..................‬ډل‪＇ ３‬خﻪ دي‪.‬‬ ‫الف‪ :‬ﻧباتات ب‪ :‬حﻴﻮاﻧات ج‪ :‬پروتستا د‪ :‬ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‬ ‫ســـمې او نا سمې پوښـــتنې‪ :‬ﻻﻧدې جمل‪ ３‬پﻪ خپلﻮ کتابچﻮ ک‪ ３‬ولﻴکئ‪ .‬د سم‪ ３‬جمل‪ ３‬پﻪ‬ ‫مقابل ک‪( ３‬ص) او د ﻧاسم‪ ３‬جمل‪ ３‬پﻪ مقابل ک‪ ３‬د (غ) تﻮرى ولﻴکئ‪.‬‬ ‫‪.٧‬فﻨجﻲ د ﻧباتاتﻮ لﻪ ډل‪＇ ３‬خﻪ دي چ‪ ３‬خپلﻪ خﻮاړه د ضﻴاﻳﻲ ترکﻴب پﻪ واسطﻪ جﻮړوي‪.‬‬ ‫‪.٨‬گلسﻨگ د فﻨجﻲ او الجﻲ گ‪ ６‬ژوﻧد ＇خﻪ مﻨ‪ ＃‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫‪.٩‬ﻳﻮگلﻴﻨا د پروتستا لﻪ ډل‪＇ ３‬خﻪ ده چ‪ ３‬کلﻮررپﻼست لري‪.‬‬

‫‪20‬‬

‫دريم څپرکى‬

‫د نباتاتو ډلبندي (طبقه بندي)‬ ‫أﻳــا ﻧباتات ژوﻧدي مﻮجﻮدات دي؟ ﻧباتات د اﻧســان لﻪ ژوﻧد ســره ＇ﻪ اړﻳک‪３‬‬ ‫ژوﻧد لﻪ ﻧباتاتﻮ پرتﻪ ممکﻦ ﻧﻪ دی‪＄ ،‬کﻪ زمﻮږ ډ‪４‬ر خﻮاړه لﻪ ﻧباتاتﻮ او ﻳا لﻪ ﻫغﻮ‬ ‫حﻴﻮاﻧاتــﻮ ＇خﻪ جﻮړ شــﻮي دي چ‪ ３‬لﻪ ﻧباتاتﻮ ＇خﻪ تغذﻳــﻪ کﻮي‪ .‬ﻫمدارﻧگﻪ‬ ‫ﻧباتات د کاربﻦ دای اکســاﻳد د اخﻴســتلﻮ او د اکســﻴجﻦ د أزادولﻮ لﻪ پلﻮه چ‪３‬‬ ‫ﻳــﻮه حﻴاتــﻲ ماده ده او د ضﻴاﻳﻲ ترکﻴب پﻪ بﻬﻴر کــ‪ ３‬ازادﻳ‪８‬ي‪ ،‬اﻫمﻴت لري‪ .‬ﻳا‬ ‫پﻪ بل عبارت ﻧباتات د اکســﻴجﻦ د چمتﻮکﻮلﻮ مســؤولﻴت پــﻪ غاړه لري چ‪３‬‬ ‫د زﻳاتــره ژوﻧدﻳــﻮ مﻮجﻮداتﻮ د تﻨفس لپاره ضروري دي‪ .‬أﻳا ！ﻮل ﻧباتات ﻳﻮشــان‬ ‫دي‪ ،‬رﻳ‪ ،３＋‬ډﻧ‪６‬ر او پا‪ ３１‬لري؟ أﻳا ！ﻮل ﻧباتات گل لروﻧکﻲ دي؟ أﻳا ！ﻮل ﻧباتات‬ ‫اﻧتقالﻲ اﻧساج لري؟‬ ‫ددې ＇پرکﻲ پﻪ مطالع‪ ３‬سره بﻪ داس‪ ３‬پﻮ＊تﻨﻮ تﻪ ‪＄‬ﻮاب ورک‪７‬ي او د ﻧباتاتﻮ پﻪ‬ ‫‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوو ﻳعﻨﻲ ضﻴاﻳﻲ ترکﻴب‪ ،‬د حجري دﻳﻮال اوکﻮتﻴکل ســره بﻪ اشﻨاشﻲ‬ ‫او پﻮه بﻪ شﻲ چ‪＇ ３‬ﻨگﻪ وعاﻳﻲ او غﻴر وعاﻳﻲ ﻧباتات ﻳﻮ لﻪ بلﻪ سره تﻮپﻴرلري‪.‬‬ ‫ﻫمدارﻧگﻪ تخم لروﻧکﻲ او ب‪ ３‬تخمﻪ ﻧباتات او د ﻫغﻮی اﻫمﻴت بﻪ وپﻴژﻧﻲ‪.‬‬

‫‪21‬‬

‫د نباتاتو ځانگړتياوې‪:‬‬

‫ﻧباتــات ژوﻧدي مﻮجــﻮدات دي چ‪ ３‬د ژوﻧــد ！ﻮل فعالﻴتﻮﻧﻪ‪ ،‬لکــﻪ‪ :‬تغذﻳﻪ‪ ،‬تﻨفس‪ ،‬ډﻳر＊ــت‪ ،‬وده او‬ ‫ﻧﻮرو لروﻧکﻲ دي‪ .‬ﻧباتات ﻧســبت پروتســتا او فﻨجﻴاﻧﻮتﻪ پ‪５‬چلﻲ دي‪＄ .‬کﻪ چ‪ ３‬ﻧباتات ＇ﻮ حجروي‬ ‫مﻮجــﻮدات دي‪ .‬زﻳاتره ﻳ‪＄ ３‬اﻧگ‪７‬ي غ‪７‬ي او ﻧســجﻮﻧﻪ لري‪ .‬ﻧباتات کلﻮروفﻴــل لري اوخپل خﻮاړه پﻪ‬ ‫خپلﻪ جﻮړوي‪ ،‬خﻮ ﻧشﻲ کﻮﻻی د حﻴﻮاﻧاتﻮ پﻪ شان حرکت وک‪７‬ي‪ .‬ﻫمدارﻧگﻪ ﻧباتﻲ حجرې د حﻴﻮاﻧﻲ‬ ‫حجرو پرخﻼف حجروي دﻳﻮال لري‪ .‬سره لﻪ دې چ‪ ３‬ﻧباتات ﻳﻮ تر بلﻪ ﻳﻮشان ﻧﻪ معلﻮمﻴ‪８‬ي‪ ،‬خﻮ ＇ﻮ‬ ‫گ‪６‬ې ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴاوې لري چ‪ ３‬د کلﻮرفﻴل‪ ،‬حجروي دﻳﻮال او کﻮتﻴکل لرلﻮ＇خﻪ عبارت دي‪.‬‬ ‫ضيايـــي ترکيـــب(‪ :)Photosynthesis‬پﻪ اووم ！ﻮلگﻲ ک‪ ３‬مﻮ ولﻮســتل چ‪ ３‬ﻧباتات د ضﻴاﻳﻲ‬ ‫ترکﻴب پﻪ واسطﻪ خپل غذاﻳﻲ تﻮکﻲ جﻮړوي‪ .‬ﻫغﻪ خﻮاړه چ‪ ３‬د ضﻴاﻳﻲ ترکﻴب پﻪ عملﻴﻪ ک‪ ３‬جﻮړﻳ‪８‬ي‬ ‫د حﻴﻮاﻧاتــﻮ او ﻧباتاتــﻮ د ژوﻧد لپاره ضروري ده‪ .‬د ضﻴاﻳﻲ ترکﻴب عملﻴﻪ پﻪ کلﻮرپﻼســت ک‪ ３‬صﻮرت‬ ‫ﻧﻴسﻲ‪＄ .‬کﻪ کلﻮروپﻼست د کلﻮروفﻴل ﻳا د شﻨﻪ رﻧگ تﻮکﻮ(‪ )Pigment‬پﻪ لرلﻮ کﻮﻻی شﻲ چ‪ ３‬د‬ ‫لمر د ر‪１‬ا پﻪ مﻮجﻮدﻳت ک‪ ３‬غذاﻳﻲ مﻮاد جﻮړک‪７‬ي‪ .‬کلﻮروپﻼســتﻮﻧﻪ د کلﻮروفﻴل پر پﻴگمﻨت بر ســﻴره‬ ‫ﻧﻮر پﻴگمﻨ＂ﻮﻧﻪ ﻫم لري چ‪ ３‬پﻪ گلﻮﻧﻮ‪ ،‬مﻴﻮو او پﻪ مﻨﻲ ک‪ ３‬د وﻧﻮ پﻪ پا‪１‬ﻮ ک‪ ３‬سﻮر‪ ،‬ﻧارﻧجﻲ او ژﻳ‪ ７‬رﻧگﻮﻧﻪ‬ ‫تﻮلﻴدوي‪.‬پﻪ ضﻴاﻳﻲ ترکﻴب ک‪ ３‬ﻧباتات د ساده غﻴرعضﻮي تﻮکﻮ (اومﻪ مﻮاد) ﻳعﻨﻲ لﻪ اوبﻮ او کاربﻦ دای‬ ‫اکســاﻳد ＇خﻪ مغلق عضــﻮي مرکبات‪ ،‬لکﻪ‪ :‬گلﻮکﻮز(قﻨد) جﻮړوي‪ .‬د ضﻴاﻳــﻲ ترکﻴب پﻪ بﻬﻴر ک‪ ３‬لﻪ‬ ‫گلﻮکﻮز＇خﻪ د کﻴمﻴاوي تغﻴﻴراتﻮ وروستﻪ ﻧشاﻳستﻪ او ﻧﻮر مغلق مرکبات‪ ،‬لکﻪ پروتﻴﻦ او شحم جﻮړﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫دغــﻪ تﻮکﻲ د فلﻮﻳم ﻧســجﻮﻧﻮ لﻪ ﻻرې د ﻧبات ！ﻮلﻮ حجروتــﻪ وړل کﻴ‪８‬ي او د ﻧبات پﻪ بﻴﻼبﻴلﻮ برخﻮ(غ‪７‬و)‪،‬‬ ‫لکﻪ‪ :‬رﻳ‪ ،３＋‬ډﻧ‪６‬ر او پا‪ ３１‬ک‪ ３‬زﻳرمﻪ کﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫فکر وکړئ‪:‬‬

‫د ‪＄‬ﻴﻨﻮ ﻧباتاتﻮ پا‪ ３１‬سﻮر رﻧگ لري‪ .‬أﻳا پﻪ دې ﻧباتاتﻮ ک‪ ３‬ضﻴاﻳﻲ ترکﻴب صﻮرت ﻧﻴسﻲ؟‬

‫‪22‬‬

‫حجروي ديوال(‪ :)Cell wall‬ول‪ ３‬ﻧبات ﻧﻴغ جگﻴ‪８‬ي؟‬ ‫ﻧباتات دحﻴﻮاﻧاتﻮ پﻪ شــان اســکلﻴ＀ ﻧﻪ لري‪ .‬پر ‪＄‬اى ﻳ‪ ３‬ﻧباتﻲ حجرې حجروي دﻳﻮال لري‪.‬د ﻧباتاتﻮ حجرې د‬ ‫حجرې پﻪ غشــا سرب‪５‬ره د حجروي دﻳﻮال پﻪ واسطﻪ احاطﻪ شﻮي دي‪ .‬حجروي دﻳﻮال حجروتﻪ معﻴﻨﻪ ﻫﻨدسﻲ‬ ‫ب‪２‬ﻪ ورکﻮي‪ .‬د حجرې دﻳﻮال د الکترون ماﻳکروسکﻮپ پﻪ واسطﻪ د اوبدلﻮ تاروﻧﻮ د شبک‪ ３‬پﻪ ب‪２‬ﻪ لﻴدل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫کﻴمﻴاوي ترکﻴب ﻳ‪ ３‬سلﻮلﻮز دى‪ .‬سلﻮلﻮز ＇ﻮ قﻴمتﻪ کاربﻮﻫاﻳدرﻳت (قﻨد) دى چ‪ ３‬لﻪ ساﻳتﻮپﻼزم ＇خﻪ ＇（ﻮل‬ ‫کﻴ‪８‬ي‪ .‬د ‪＄‬ﻴﻨﻮ ﻧباتﻲ حجرو دﻳﻮال پﻪ لرگﻲ بدلﻴ‪８‬ي‪ .‬شکل (‪)٣-١‬‬ ‫د ﻧباتﻲ حجرې دﻳﻮال‬

‫‪ ٣-١‬اﻧ‪％‬ﻮر د ﻧباتﻲ حجرې دﻳﻮال‬

‫فکر وکړئ‪:‬‬ ‫د حجرې دﻳﻮال پﻪ ﻧباتاتﻮ ک‪＇ ３‬ﻪ رول لري؟‬

‫کيوتيکل(‪ :)Cuticle‬د ﻧباتﻲ حجرو د حجروي دﻳﻮال بﻬر اړخ د کﻮتﻴکل پﻮښ پﻪ واســطﻪ پﻮ＊ــل‬ ‫شﻮی دی‪ ،‬چ‪ ３‬ﻧبات لﻪ وچ‪５‬دو ＇خﻪ ساتﻲ‪.‬کﻮتﻴکل مﻮم( ‪ )wax‬ډولﻪ ماده ده او پﻪ خاصﻪ تﻮگﻪ د ﻫغﻮ‬ ‫ﻧباتاتﻮ د پا‪１‬ﻮ د اپﻲ درمﻴس پﻪ مخ شتﻮن لري چ‪ ３‬پﻪ وچﻮ مﻨطقﻮ ک‪ ３‬شﻨﻪ کﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫‪23‬‬

‫د نباتاتو ډلبندي(‪)Plant classification‬‬ ‫تــر اوســﻪ د لﻪ مختلفــﻮ ﻧباتاتﻮ لﻪ زﻳاتﻲ ﻧﻮع‪ ３‬پﻴژﻧدل شــﻮي دي‪.‬کﻪ ＇ﻪ ﻫم ﻧباتات شــرﻳک‪ ３‬او اساســﻲ‬ ‫‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴــاوې لــري‪ ،‬بﻴــا ﻫم پﻪ ک‪ ３‬زﻳــات تﻮپﻴروﻧــﻪ لﻴدل کﻴــ‪８‬ي‪ .‬ډﻳر ﻧباتات د رﻳ‪＋‬ــﻮ لــﻪ ﻻرې اوبﻪ او‬ ‫مﻨرالﻮﻧﻪ جذبﻮي او د اﻧتقالﻲ ﻧســجﻮﻧﻮ پﻪ واســطﻪ ﻳ‪ ３‬پا‪１‬ﻮ او ډﻧ‪６‬روﻧﻮ تﻪ لﻴ‪８‬دوي‪ .‬خﻮ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻧباتات‪ ،‬لکﻪ‪:‬‬ ‫خزې اﻧتقالﻲ ﻧسجﻮﻧﻪ ﻧﻪ لري‪.‬حجروتﻪ ﻳ‪ ３‬اوبﻪ د اسمﻮسﻴس د عملﻴ‪ ３‬پﻪ واسطﻪ رسﻴ‪８‬ي‪ .‬ساﻳﻨس پﻮﻫاﻧﻮ‬ ‫د اﻧتقالﻲ ﻧسجﻮﻧﻮ د لرلﻮ او ﻧﻪ لرلﻮ پر بﻨس＀ ﻧباتات پﻪ دوو ډلﻮ(گروپﻮﻧﻮ) وﻳشلﻲ دي‪.‬‬ ‫وعاﻳﻲ ﻧباتات ﻳا ﻫغﻪ ﻧباتات چ‪ ３‬اﻧتقالﻲ ﻧسجﻮﻧﻮ لري‪.‬‬ ‫غﻴر وعاﻳﻲ ﻧباتات ﻫغﻪ ﻧباتات دي چ‪ ３‬اﻧتقالﻲ ﻧسجﻮﻧﻪ ﻧﻪ لري‪.‬‬ ‫وعاﻳــﻲ ﻧباتــات پﻪ درﻳﻮ گروپﻮﻧﻮ ﻳعﻨ‪ ３‬ب‪ ３‬تخمــﻪ ﻧباتاتﻮ‪ ،‬تخم لروﻧکﻮ گل لروﻧکــﻮ ﻧباتاتﻮ او تخم لروﻧکﻮ‬ ‫ب‪ ３‬گلﻪ ﻧباتاتﻮ باﻧدې وﻳشــل شــﻮي دي‪ .‬تخم لروﻧکﻲ گل لروﻧکﻲ ﻧباتات ﻫم پﻪ دوو گروپﻮﻧﻮ وﻳشل شﻮي‬ ‫دي‪.‬‬ ‫‪ -١‬ﻳﻮمشﻴمﻪ ﻧباتات(‪)Monocotyledon‬‬ ‫‪ -٢‬دوه مشﻴمﻪ ﻧباتات (‪)Dicotyledon‬‬ ‫باتات‬ ‫وعاﻳﻲ ﻧباتات‬

‫غﻴر وعاﻳﻲ ﻧباتات‬ ‫مثالﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬خزې او لﻴﻮرورتس‬

‫ب‪ ３‬تخمﻪ ﻧبات‬ ‫مثال سرخس‬

‫ب‪ ３‬گلﻪ تخم لروﻧکﻲ‬ ‫ﻧباتات‬

‫تخم لروﻧکﻲ گل لروﻧکﻲ‬ ‫ﻧباتات‬

‫مثال ﻳ‪ ３‬مخروطﻴان‬

‫ﻳﻮ مشﻴمﻪ‬ ‫مثال‪ :‬غﻨم‬

‫دوه مشﻴمﻪ‬ ‫مثال‪ :‬لﻮبﻴا‬

‫( ‪ )٣ -٢‬اﻧ‪％‬ﻮر د ﻧباتاتﻮ ډلبﻨدۍ چارټ‬

‫‪24‬‬

‫غير وعايي نباتات (‪)Non vascular plants‬‬ ‫ﻫغﻪ ﻧباتات دي چ‪ ３‬د اوبﻮ او معدﻧﻲ مﻮادو لپاره اﻧتقالﻲ ﻧســجﻮﻧﻪ (زاﻳلم او فلﻮﻳم) ﻧﻪ لري ‪ .‬دا ﻧباتات پﻪ‬ ‫ﻧمجﻨﻮ اوســﻴﻮري لروﻧکﻮ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮک‪ ３‬شــﻨﻪ کﻴ‪８‬ي‪ .‬ددې ﻧباتاتﻮ رﻳ‪ ،３＋‬ډﻧ‪６‬ر او پا‪ ３１‬حقﻴقﻲ ﻧﻪ دي‪＄ ،‬کﻪ‬ ‫اﻧتقالﻲ ﻧســجﻮﻧﻪ ﻧﻪ لري‪ .‬پﻪ ！ﻮلﻮ غﻴروعاﻳ‪ ３‬ﻧباتاتﻮ ک‪ ３‬د رﻳزوﻳﻴد(‪)Rhizoid‬پﻪ ﻧﻮم رﻳ‪＋‬ــﻮ تﻪ ورتﻪ ﻧرم‬ ‫ماﻳکروســکﻮپﻲ جﻮړ＊ــتﻮﻧﻪ شــتﻪ چ‪ ３‬دﻧده ﻳ‪ ３‬د اوبﻮ او مﻨرالﻮﻧﻮ جذبﻮل دي‪ .‬ســربﻴره پردې اوبﻪ او د‬ ‫خزو(غﻴر وعاﻳﻲ ﻧباتات دي) د اړتﻴا وړ تﻮکﻲ کﻮﻻی شــﻲ لﻪ ﻫرې لﻮري ورﻧﻨﻮزي‪ .‬غﻴر وعاﻳﻲ ﻧباتات د‬ ‫وعاﻳﻲ ﻧســجﻮﻧﻮ د ﻧﻪ لرلﻮ لﻪ کبلﻪ کﻮچﻨی جســامت لري اوﻧﻪ شﻲ کﻮﻻي ډﻳر لﻮړشﻲ‪ .‬دا ﻧباتات مذکر او‬ ‫مؤﻧث جﻨسﻲ غ‪７‬ي لري د مذکر او مؤﻧث گامﻴ＂ﻮﻧﻮ لﻪ ﻳﻮ‪＄‬ای کﻴدو ＇خﻪ تخم تﻮلﻴدﻳ‪８‬ي‪ .‬د ﻧباتاتﻮ پﻪ دې‬ ‫گروپ ک‪ ３‬خزې‪ ،‬لﻴﻮر ورتس او ﻫارن ورتس شامل دي‪.‬‬ ‫خزې(‪:)Mosses‬‬ ‫خزې د شﻨﻪ ﻧبات د کﻮچﻨﻴﻮ کتلﻮ پﻪ ب‪２‬ﻪ د وﻳالﻮ پﻪ غاړو‪ ،‬ﻧمجﻨﻮ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮ او گ‪２‬ﻮ ‪＄‬ﻨ‪／‬لﻮﻧﻮ‪ ،‬د وﻧﻮ پﻪ تﻨﻮ د‬ ‫ډبرو او ﻧمجﻨﻮ خاورو د پاسﻪ پﻪ ＊ﻪ ډول وده کﻮي‪ )٣-٣( .‬شکل‬ ‫خزې زوجﻲ اوغﻴر زوجﻲ ډﻳر＊ــت لري‪ .‬غﻴرزوجﻲ ډﻳر＊ــت ﻳ‪ ３‬داس‪ ３‬دی چ‪ ３‬کلﻪ لﻪ خاورې سره پﻪ‬ ‫تماس ک‪ ３‬د خزو ډﻧ‪６‬ر تﻪ ورتﻪ تاروﻧﻪ ！ﻮ！‪！ ３‬ﻮ！‪ ３‬شﻲ‪ ،‬ﻫره ！ﻮ！ﻪ ﻳ‪ ３‬کﻮلی شﻲ ﻧﻮې خزه مﻨ‪ ＃‬تﻪ راوړي‪ .‬د‬ ‫خزو پﻪ زوجﻲ ډﻳر＊ت ک‪ ３‬مؤﻧث اومذکر گامﻴ＂ﻮﻧﻪ تشکﻴلﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د مذکر او مؤﻧث گامﻴ＂ﻮﻧﻮ لﻪ ﻳﻮ‪＄‬ای‬ ‫کﻴدو＇خﻪ ﻧﻮې خزې مﻨ‪ ＃‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬

‫‪25‬‬

‫ليور ورتس(‪:)Liver worts‬‬ ‫د غﻴروعاﻳﻲ ﻧباتاتﻮ ﻳﻮه بلﻪ ﻧﻮعﻪ ده چ‪＄ ３‬ﻴگرتﻪ ډﻳر ورتﻪ والی لري‪.‬‬

‫(‪ )٣-٣‬اﻧ‪％‬ﻮر د غﻴر وعاﻳﻲ ﻧباتاتﻮ ډولﻮﻧﻪ‬

‫لﻴﻮر ورتس‬

‫د خزو اهميت‪ :‬سره لﻪ دې چ‪ ３‬خزې ډﻳرې کﻮچﻨ‪ ９‬دي‪ ،‬خﻮ پﻪ طبﻴعت ک‪ ３‬ډﻳراﻫمﻴت لري‪＄ ،‬کﻪ خزې‬ ‫زﻳا تره پﻪ ﻫغﻮ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮک‪ ３‬وده کﻮﻻى شﻲ چ‪ ３‬ﻧﻮرﻧباتات وده ﻧشﻲ کﻮﻻی‪.‬‬ ‫کلﻪ چ‪ ３‬خزې م‪７‬ې کﻴ‪８‬ي پات‪ ３‬شــﻮﻧ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬پﻪ خاورو بدلﻴ‪８‬ي‪ .‬پﻪ دغســ‪ ３‬خاوروک‪ ３‬ﻧباتات کﻮلی شــﻲ پﻪ ＊ﻪ ډول‬ ‫وده وک‪７‬ي ‪ .‬لﻪ بل‪ ３‬خﻮا ＇رﻧگﻪ چ‪ ３‬خزې پﻪ خپلﻮ ک‪ ３‬ﻧژدې اوﻧ‪＋‬ت‪ ３‬راشﻨ‪ ３‬کﻴ‪８‬ي‪ ،‬کﻮﻻی شﻲ چ‪ ３‬د خاورو پﻪ‬ ‫ساتﻨﻪ ک‪ ３‬مرستﻪ وک‪７‬ي‪ ،‬تر＇ﻮ د باد او اوبﻮ د جرﻳان لﻪ املﻪ خاوره ﻧﻮرو ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮتﻪ اﻧتقال ﻧﻪ شﻲ‪.‬‬

‫‪26‬‬

‫فکر وکړئ‪:‬‬ ‫خزې لﻪ کﻮم پلﻮه لﻪ عالﻲ ﻧباتاتﻮ سره ورتﻪ والﻰ لري؟‬

‫وعايي نباتات (‪)Vascular plants‬‬ ‫پﻮﻫﻴــ‪８‬و چــ‪ ３‬اﻧســاﻧان د بدن پﻪ داخل ک‪ ３‬د تﻮکــﻮ د اﻧتقال لپاره ‪＄‬اﻧگ‪７‬ي ﻧســجﻮﻧﻪ او رگﻮﻧﻪ لري‪ .‬پﻪ‬ ‫ﻫمدي ترتﻴب وعاﻳﻲ ﻧباتات ﻫم د تﻮکﻮ د اﻧتقال لپاره پﻪ خپل بدن ک‪ ３‬ﻧســجﻮﻧﻪ لري‪ .‬ﻧﻮمﻮړي ﻧباتات‬ ‫پﻪ دوو ډلﻮ وﻳشل شﻮي دي‪ .‬ب‪ ３‬تخمﻪ وعاﻳﻲ ﻧباتات اوتخم لروﻧکﻲ وعاﻳﻲ ﻧباتات‪.‬‬ ‫بي تخمه وعايي نباتات‪ :‬دا ډلﻪ ﻧباتات وعاﻳﻲ ﻧســجﻮﻧﻪ لري خﻮ داﻧﻪ (تخم) ﻧﻪ تﻮلﻴدوي‪.‬د دې‬ ‫ﻧباتاتــﻮ زﻳاتــره ﻧﻮع‪ ３‬د ‪＄‬مک‪ ３‬پﻪ مخ وجﻮد ﻧﻪ لري او لﻪ مﻨ‪％‬ــﻪ تللﻲ دي‪＄ .‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د لﻮﻳﻮ وﻧﻮ پﻪ ب‪２‬ﻪ‬ ‫( ‪ ٣0m‬پﻪ اوږدوالﻲ) د ‪＄‬مک‪ ３‬پﻪ مخ لﻮی ‪＄‬ﻨگلﻮﻧﻪ جﻮړک‪７‬ي وو‪ ،‬خﻮ ﻧﻦ ﻳ‪ ３‬ډﻳرې ﻧﻮع‪ ３‬لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ‬ ‫تللﻲ دي‪ .‬ډﻳرل‪ ８‬شم‪５‬ر ﻳ‪ ３‬د ‪＄‬مک‪ ３‬پﻪ مخ شتﻮن لري د ډبرو سکرو زﻳاتﻪ برخﻪ د دې ﻧباتاتﻮ لﻪ پات‪３‬‬ ‫شﻮﻧﻮ ＇خﻪ ده‪ .‬ب‪ ３‬تخمﻪ وعاﻳﻲ ﻧباتات د رﻳ‪＋‬ﻮ‪ ،‬ډﻧ‪６‬رو او پا‪１‬ﻮ لروﻧکﻲ دي او عمﻮماً پﻪ ﻧمجﻨﻮ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮ‪،‬‬ ‫د وﻳالﻮ پﻪ غاړو‪ ،‬چﻴﻨﻮ‪７＄ ،‬وبﻴﻮ او ﻧمﻨاکﻪ ‪＄‬مکﻮ ک‪ ３‬شﻨﻪ کﻴ‪８‬ي‪ .‬سرخسﻮﻧﻪ ‪ ، Ferns‬اس لک‪Horse ９‬‬ ‫‪ tail‬او کلب مﻮسﻴس ‪ Club mossis‬پﻪ دې ډلﻪ ﻧباتاتﻮ ک‪ ３‬شامل دي‪.‬‬ ‫سرخســـونه‪ :‬سرخســﻮﻧﻪ ب‪ ３‬تخمﻪ وعاﻳﻲ ﻧباتات دي چ‪ ３‬پﻪ ﻧمجﻨﻮ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮ ک‪ ３‬شﻨﻪ کﻴ‪８‬ي‪ .‬سرخسﻮﻧﻪ‬ ‫‪＄‬اﻧگــ‪７‬ې پا‪１‬ــ‪ ３‬او اوږد ډﻧ‪６‬ر (دمبرگ) لري چ‪ ３‬معمﻮ ًﻻ لﻪ ﻻﻧدﻳﻨ‪ ９‬ډﻧ‪６‬رې ﻳا رﻳزوم ‪＇ Rhizome‬خﻪ‬ ‫مﻨشــاء اخلﻲ‪ .‬د ‪＄‬مک‪ ３‬ﻻﻧدي ډﻧ‪６‬رې پﻪ مخ فلس ډولﻪ قﻬﻮه ﻳﻲ رﻧگﻪ پا‪ ３１‬او د تﻴروکلﻮﻧﻮ د پا‪１‬ﻮ د پات‪３‬‬ ‫شــﻮﻧﻮ اثــر لﻴــدل کﻴ‪８‬ي‪ .‬د ډﻧ‪６‬ر پﻪ وروســتﻨ‪ ９‬برخﻪ ک‪ ３‬ت‪５‬غﻪ وجــﻮد لري چ‪ ３‬پﻪ مختلفــﻮ فصلﻮﻧﻮ ک‪ ３‬تر‬ ‫‪＄‬مک‪ ３‬ﻻﻧدې ﻧﻮې پا‪ ３１‬مﻨ‪ ＃‬تﻪ راوړي او پخﻮاﻧ‪ ９‬پا‪ ３１‬لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ ‪＄‬ﻲ‪.‬‬

‫‪27‬‬

‫د سرخســـونو ډيرښت‪ :‬سرخسﻮﻧﻪ زوجﻲ او غﻴر زوجﻲ ډﻳر＊ت لري‪ .‬پﻪ زوجﻲ ډﻳر＊ت ک‪ ３‬د‬ ‫مذکر او مؤﻧث گامﻴ＂ﻮﻧﻮ لﻪ القاح ＇خﻪ د زاﻳگﻮټ ‪ zygote‬حجره مﻨ‪ ＃‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬

‫‪ ٣-٤‬اﻧ‪％‬ﻮر د سرخسﻮﻧﻮ ﻧﻮع‪３‬‬

‫پﻪ غﻴرزوجﻲ ډﻳر＊ت ک‪ ３‬د سرخسﻮﻧﻮ د پا‪１‬ﻮ پﻪ مخ ت‪５‬غ‪ ３‬جﻮړﻳ‪８‬ي‪ .‬کلﻪ چ‪３‬‬ ‫دغﻪ ت‪５‬غ‪ ３‬د ‪＄‬مک‪ ３‬پﻪ مخ ولﻮﻳ‪８‬ي د ﻫغﻮی لﻪ ودې ＇خﻪ ﻧﻮرسرخسﻮﻧﻪ مﻨ‪＃‬‬ ‫تﻪ را‪＄‬ﻲ‪ .‬ﻫمدارﻧگﻪ کﻪ د سرخســﻮﻧﻮ رﻳزوم ！ﻮ！‪ ３‬شــﻲ ﻫره ！ﻮ！ﻪ ﻳ‪ ３‬کﻮﻻي‬ ‫شﻲ ﻳﻮ ﻧﻮی سرخس مﻨ‪ ＃‬تﻪ راوړي‪.‬‬

‫فکر وکړئ‪:‬‬ ‫سرخســﻮﻧﻪ لﻪ خزو ســره ＇ﻪ تﻮپﻴرلري؟ سرخســﻮﻧﻪ د کﻮمﻮ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوو لﻪ مخ‪ ３‬پﻪ وعاﻳﻲ ﻧباتاتﻮ‬ ‫پﻮرې اړه لري؟‬

‫‪ ٣ -٥‬اﻧ‪％‬ﻮر د سرخس ډﻳر＊ت‬

‫‪28‬‬

‫زړي (تخم) لرونکي نباتات‬ ‫زﻳاتره ﻧباتات چ‪ ３‬تاســ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬پﻴژﻧئ‪ ،‬داﻧﻪ تﻮلﻴدوي‪ .‬داﻧﻪ ﻳا تخم د دوی د ډﻳر＊ــت وسﻴلﻪ ده‪ .‬تخم لروﻧکﻲ‬ ‫ﻧباتات حقﻴقﻲ رﻳ‪ ،３＋‬ډﻧ‪６‬ر او پا‪ ３１‬لري‪ .‬دا ﻧباتات د داﻧ‪ ３‬ﻳا تخم د تﻮلﻴد لﻪ کبلﻪ د تخم لروﻧکﻮ ﻧباتاتﻮ پﻪ‬ ‫ﻧامﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬داﻧﻪ پﻪ حقﻴقت ک‪ ３‬پخﻪ شﻮې تخمﻪ(‪)ovule‬ده‪ .‬د تخم لروﻧکﻮ ﻧباتاتﻮ جﻨﻴﻦ(‪)Embryo‬‬ ‫داﻧ‪ ３‬د پﻮښ پﻪ دﻧﻨﻪ ک‪ ３‬ســاتل‪ ３‬او د اســتراحت پﻪ حال ک‪ ３‬وي او د داﻧ‪ ３‬لﻪ داخلﻲ تﻮکﻮ＇خﻪ د خﻮاړو‬ ‫پﻪ حﻴث اســتفاده کﻮي‪ .‬تخم ﻳا داﻧﻪ کﻮﻻی شــﻲ د مﻮســمﻲ سختﻮ شراﻳطﻮ پﻪ مقابل ک‪ ３‬مقاومت وک‪７‬ي‬ ‫او لــﻪ کرلــﻮ ＇خﻪ مخک‪ ３‬تر ډﻳــرو کلﻮﻧﻮ پﻮرې ژوﻧدۍ پات‪ ３‬وي‪ .‬تخم لروﻧکــﻲ ﻧباتات پﻪ دوو لﻮﻳﻮ ډلﻮ‬ ‫وﻳشل شﻮي دي‪.‬‬ ‫‪ -١‬د ＊کاره تخم ﻧباتات ﻳا جمﻨﻮسپرم ‪Gymno sperms‬‬ ‫‪ -٢‬د پ＀ تخم ﻧباتات ﻳا اﻧجﻴﻮسپرم‬

‫‪Angio sperms‬‬

‫فعاليت‪:‬‬ ‫زده کﻮﻧکﻲ دې پﻪ دوو ډلﻮ ووﻳشل شﻲ‪:‬‬ ‫الف‪ :‬د خپل چاپ‪５‬رﻳال تخم لروﻧکﻲ ﻧباتات دې لست ک‪７‬ي‪.‬‬ ‫ب‪ :‬د خپل چاپﻴرﻳال بﻲ تخمﻪ ﻧباتات دې لست ک‪７‬ي‪.‬‬ ‫دواړه ډل‪ ３‬دې د اخﻴستل شﻮو لستﻮﻧﻮ پﻪ باره ک‪ ３‬پﻪ خپلﻮ ک‪ ３‬بحث وک‪７‬ي‪.‬‬

‫د ښکاره زړي (ظاهر البذر) نباتات يا جمنوسپرم‪ :‬جمﻨﻮسپرم لﻪ دوو ﻳﻮﻧاﻧﻲ کلمﻮ ＇خﻪ ترکﻴب‬ ‫شﻮی دی جمﻨﻮ(‪ )Gymno‬د ＊کاره اوسپرم د داﻧ‪ ３‬ﻳا زړي پﻪ معﻨا دی‪ .‬ﻫغﻪ ﻧباتات چ‪ ３‬پﻪ دې ډلﻪ ک‪３‬‬ ‫شــامل دي‪＊ ،‬ــکاره او لﻮ＇‪ ３‬داﻧ‪ ３‬لري‪ .‬داﻧ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د مﻴﻮې پﻪ واســطﻪ ﻧﻪ وي پﻮ＊ل شﻮې‪ ،‬بلک‪ ３‬داﻧ‪ ３‬ﻳ‪３‬‬ ‫د غﻮزي ﻳا( مخروط) د فلســﻮﻧﻮ د پاســﻪ واقع وي‪ .‬لﻪ دې کبلﻪ د ＊کاره تخم (زړو) ﻧباتاتﻮ پﻪ ﻧامﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫جمﻨﻮســپرم ســتﻨﻮتﻪ ورتﻪ پا‪ ３１‬لري اوتل شﻨ‪ ３‬وي‪ .‬د شﻨﻮ پات‪ ３‬کﻴدو ﻻمل ﻳ‪ ３‬پﻪ دې ک‪ ３‬دى چ‪ ３‬خپل‪３‬‬ ‫پا‪ ３１‬ﻳﻮ‪＄‬ل ！ﻮل‪ ３‬لﻪ ﻻســﻪ ﻧﻪ ورکﻮي‪ ،‬بلک‪ ３‬پا‪ ３１‬ﻳ‪ ３‬د ＇ﻮ کلﻮﻧﻮ پﻪ مﻮده ک‪ ３‬ورو ورو غﻮر‪＄‬ﻴ‪８‬ي‪ .‬د دې‬ ‫ﻧباتاتﻮ ډﻳره لﻮﻳﻪ او مﻬمﻪ ډلﻪ مخروطﻴان دي‪.‬‬

‫‪29‬‬

‫مخروطيان (‪:)Conifers‬مخروطﻴان تقرﻳبا ً د ‪＄‬مک‪ ３‬پﻪ ！ﻮلﻮ برخﻮ ک‪ ３‬شتﻪ‪ ،‬خﻮ پﻪ ﻳخﻮ او معتدلﻮ‬ ‫ســﻴمﻮ ک‪ ３‬ډﻳر پﻴداکﻴ‪８‬ي‪ .‬پﻪ مخروطﻴاﻧﻮ ک‪ ３‬مذکر او مؤﻧث جﻨســﻲ غ‪７‬ي د غﻮزې پﻪ ډول د ﻳﻮې وﻧ‪ ３‬د‬ ‫پاســﻪ مﻨ‪ ＃‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪！ .‬ﻮل مخروطﻴان ســتﻨﻮ ﻳافلس تﻪ د ورتﻪ پا‪１‬ﻮ لروﻧکﻲ دي او پﻪ ډبل کﻮتﻴکل پﻮ＊ــل‬ ‫شــﻮي وي‪ .‬د کاج‪ ،‬جلغﻮزې‪ ،‬ﻧ‪＋‬تر‪ ،‬سروې او صﻨﻮبر ﻧﻮع‪ ３‬د مخروطﻴاﻧﻮ ب‪５‬ل‪ ３／‬دي چ‪ ３‬زمﻮږ د ﻫ‪５‬ﻮاد‬ ‫پــﻪ ختﻴ‪％‬ﻮ او جﻨﻮبﻲ ســﻴمﻮ ک‪ ３‬زﻳات دي‪ .‬لﻪ ﻫغﻮی ＇خﻪ د کﻮروﻧﻮ پــﻪ جﻮړولﻮ او ﻧﻮرو لرگﻴﻨﻪ صﻨاﻳعﻮ‬ ‫او د سﻮﻧگ د تﻮکﻮ پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ استفاده کﻴ‪８‬ي‪.‬د دې لپاره چ‪ ３‬د مخروطﻴاﻧﻮ لﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوو سره پﻮره أشﻨاﻳﻲ‬ ‫پﻴداک‪７‬ئ‪ ،‬کاج د ﻫغﻮی د ﻧماﻳﻨده پﻪ ډول تر ＇ﻴ‪７‬ﻧ‪ ３‬ﻻﻧدې ﻧﻴسﻮ‪.‬‬ ‫کاج‪ :‬د کاج وﻧﻪ استﻮاﻧﻪ ﻳﻲ ډﻧ‪６‬رې او ستﻨﻮ تﻪ ورتﻪ پا‪ ３１‬لري‪＇ .‬رﻧگﻪ چ‪ ３‬د کاج پا‪ ３１‬د پﻮښ پﻪ واسطﻪ‬ ‫پﻮښ شــﻮي دي‪ ،‬ﻧﻮ لﻪ دې کبلﻪ پﻪ أســاﻧ‪ ９‬سره خپل‪ ３‬اوبﻪ لﻪ ﻻســﻪ ﻧﻪ ورکﻮي او د وچﻮالﻲ پﻪ مقابل ک‪３‬‬ ‫مقاومت لري‪.‬‬

‫‪ ٣ -٦‬اﻧ‪％‬ﻮر ‪ :‬کاج‬

‫‪30‬‬

‫د کاج جنسي ډيرښـــت‪ :‬پﻪ کاج کــ‪ ３‬جﻨسﻲ غ‪７‬ي مذکر او‬ ‫مؤﻧث مخروطﻮﻧﻪ دي چــ‪ ３‬دواړه پﻪ ﻳﻮه وﻧﻪ ک‪ ３‬د مختلفﻮ ډﻧ‪６‬رو‬ ‫پــﻪ مخ مﻨ‪ ＃‬تﻪ را‪＄‬ــﻲ‪ .‬مذکر مخروط کﻮچﻨــﻰ وي او ژﻳ‪ ７‬رﻧگ‬ ‫لــري چــ‪ ３‬د ‪＄‬ﻮاﻧ‪ ３‬ډﻧ‪６‬رې پﻪ ＇ﻮکﻪ ک‪ ３‬مﻮجــﻮد وي‪ .‬ﻫر مذکر‬ ‫مخروط زرگﻮﻧﻪ داﻧ‪ ３‬گردې تﻮلﻴدوي‪ .‬د گردې ﻫره داﻧﻪ کﻮچﻨ‪ ９‬او‬ ‫مﻴکروسکﻮپﻲ وي چ‪ ３‬پﻪ ﻫغﻲ ک‪ ３‬مذکر گامﻴ＀ مﻨ‪ ＃‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫(‪ ٣-٧‬اﻧ‪％‬ﻮر پﻪ کاج ک‪ ３‬مؤﻧث مخروط‬ ‫مؤﻧث مخروطﻮﻧﻪ پﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬ي ﻳا گروپﻲ ډول د ‪＄‬ﻴﻨﻮ ‪＄‬ﻮاﻧﻮ ډﻧ‪６‬رو‬ ‫پﻪ ＇ﻮکﻪ ک‪＄ ３‬ای لري‪ ٣ -٧( .‬شکل) پﻪ مؤﻧث مخروط ک‪ ３‬د تخم‪ )ovule(３‬پﻪ ﻧﻮم کﻮچﻨ‪ ９‬برخﻪ‬ ‫مﻨ‪ ＃‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪ .‬د ﻫرې تخم‪ ３‬پﻪ دﻧﻨﻪ ک‪ ３‬د تخم‪ ３‬حجرې(‪ )Egg cell‬پﻪ ﻧﻮم مؤﻧث گامﻴ＀ تﻮلﻴدﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫لــﻪ مذکر مخروط ＇خﻪ د گردې داﻧ‪ ３‬پﻪ پســرلﻲ کــ‪ ３‬خپرﻳ‪８‬ي‪ .‬د گردې ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬داﻧ‪ ３‬د مؤﻧث مخروط پﻪ‬ ‫مــخ غﻮر‪＄‬ﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د تخم‪ ３‬د ســﻮري لﻪ ﻻرې داخلﻴ‪８‬ي‪ .‬د تخم‪ ３‬پﻪ دﻧﻨــﻪ ک‪ ３‬مذکرگامﻴ＀ او مؤﻧث‬ ‫گامﻴ＀ ســره ﻳﻮ‪＄‬ای کﻴ‪８‬ي‪ .‬لﻪ القاح ＇خﻪ وروســتﻪ زاﻳگﻮټ جﻮړﻳ‪８‬ي‪ .‬د زاﻳگﻮټ لﻪ ودې ＇خﻪ جﻨﻴﻦ‬ ‫مﻨــ‪ ＃‬تــﻪ را‪＄‬ﻲ او د جﻨﻴﻦ او تخم‪ ３‬لﻪ ودې ＇خﻪ داﻧﻪ (تخم) مﻨ‪ ＃‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪ .‬کلﻪ چ‪ ３‬داﻧﻪ پﻪ خاورو ک‪３‬‬ ‫وغﻮر‪＄‬ﻴ‪８‬ي د ﻫغ‪ ３‬پﻪ داخل ک‪ ３‬جﻨﻴﻦ وده کﻮي او ﻧﻮی ﻧبات مﻨ‪ ＃‬تﻪ راوړي‪.‬‬

‫فعاليت‪:‬‬ ‫د اړتيا وړ توکي‪ :‬د جلغﻮزي‪ ،‬سبر ﻳا ﻧاجﻮ ‪＄‬ﻮان ډﻧ‪６‬ر‪.‬‬ ‫کړنالره ‪:‬د ﻳﻮ ډول مخروطﻴاﻧﻮ ﻳﻮه ‪＄‬ﻮان ډﻧ‪６‬ر لﻪ ‪＄‬ان سره ！ﻮلگﻲ تﻪ راوړئ‪ .‬د ساق‪ ３‬پا‪ ３１‬او غﻮزې فلسﻮﻧﻪ‪ ،‬شکل او جﻮړ＊ت‬ ‫ﻳ‪ ３‬پﻪ غﻮرسره وگﻮرئ او ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې ﻳ‪ ３‬پﻪ ！ﻮلگﻲ ک‪ ３‬بﻴان ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫پټ زړي نباتات(مخفي البذر) يا (‪)Angio sperm‬‬ ‫اﻧجﻴﻮ سپرم لﻪ دوو ﻳﻮﻧاﻧﻲ کلمﻮ ＇خﻪ ترکﻴب شﻮی دی‪ .‬اﻧجﻴﻮ د پ＀ او سپرم د تخم ﻳا داﻧ‪ ３‬پﻪ معﻨا دي‪.‬‬ ‫ﻫغﻪ ﻧباتات چ‪ ３‬تاسﻮ ﻳ‪ ３‬ﻫره ورځ پﻪ خپل چاپﻴرﻳال ک‪ ３‬گﻮرئ‪ ،‬زﻳاتره ﻳ‪ ３‬د پ＀ زړﻳﻮ ﻧباتاتﻮ پﻪ ډل‪ ３‬پﻮرې‬ ‫اړه لري‪ .‬پ＀ زړي ﻧباتات د داﻧﻪ لروﻧکﻮ ﻧباتاتﻮ پﻪ ډل‪ ３‬ک‪ ３‬دي چ‪ ３‬د ﻫغﻮی داﻧﻪ د مﻴﻮې پﻪ واسطﻪ پﻮښ او‬

‫‪31‬‬

‫احاطﻪ شﻮي وي‪ .‬لﻪ دې کبلﻪ د پ＀ زړي پﻪ ﻧامﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي‪＇ .‬رﻧگﻪ چ‪ ３‬دا ﻧباتات گل تﻮلﻴدوي د گل لروﻧکﻮ‬ ‫ﻧباتاتﻮ پﻪ ﻧامﻪ ﻫم ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬ﻻﻧدې ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې دا ﻧباتات لﻪ ﻧﻮرو ﻧباتﻲ گروپﻮﻧﻮ ＇خﻪ جﻼ کﻮي‪.‬‬ ‫داﻧﻪ ﻳ‪ ３‬د مﻴﻮې پﻪ دﻧﻨﻪ ک‪ ３‬وي‪ .‬مﻴﻮه د داﻧﻮ پﻪ خپرﻳدا ک‪ ３‬مرستﻪ کﻮي‪.‬‬ ‫پﻪ دې ﻧباتاتﻮ ک‪ ３‬د غ‪７‬و ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې‪ ،‬شکل‪ ،‬د عمر اوږدوالی‪ ،‬اﻧدازه او د اوسﻴدلﻮ چاپﻴرﻳال مختلف‬ ‫دي‪.‬‬ ‫د پټ زړو نباتاتو ډلبندي‪ :‬پ＀ زړي ﻧباتات پﻪ دوه عمده ډلﻮ وﻳشل شﻮي دي‪.‬‬ ‫‪ -١‬ﻳﻮ پلﻪ ﻳ‪( ３‬ﻳﻮمشﻴمﻪ) ﻧباتات ‪Monocotyledon‬‬ ‫‪ -٢‬دوه پلﻪ ﻳﻲ (دوه مشﻴمﻪ) ﻧباتات ‪Dicotyledon‬‬ ‫يو مشيمه نباتات‪ :‬دا ﻧباتات ﻻﻧدې ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې لري‪.‬‬ ‫تخم ﻳا زړى ﻳ‪ ３‬ﻳﻮ پلﻪ (ﻳﻮمشﻴمﻪ) وي‪.‬‬ ‫خپرې رﻳ‪ ３＋‬لري‪.‬‬ ‫بــ‪ ３‬دﻧداﻧــﻮ ﻧرۍ پا‪ ３１‬لري‪ .‬زﻳاتره ﻳــ‪ ３‬د پا‪ ３１‬لک‪ ( ９‬دمبرگ) ﻧﻪ لري‪ .‬پر ‪＄‬ــای ﻳ‪ ３‬د پا‪ ３１‬لک‪ ９‬د پا‪３１‬‬ ‫وروست‪ ９‬برخ‪ ３‬د ډﻧ‪６‬رې شا او خﻮا د غﻼف ﻳا پﻮښ پﻪ ب‪２‬ﻪ احاطﻪ ک‪７‬ې ده‪.‬‬ ‫د پا‪ ３１‬رگﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬مﻮازي دي‪.‬‬ ‫اﻧتقالﻲ اﻧساج د دې ﻧباتاتﻮ پﻪ ډﻧ‪６‬رو ک‪ ３‬خپاره وي‪.‬‬ ‫د تﻴغ وﻫلﻮ پﻪ وخت ک‪ ３‬ﻳﻮه پا‪１‬ﻪ (تﻴغﻪ) تﻮلﻴدوي‪.‬‬ ‫د گل د ！ﻮ！ﻮ شم‪５‬ر ( د تذکﻴرالﻪ‪ ،‬تاﻧﻴث الﻪ‪ ،‬کاسبرگ‪ ،‬گل پا‪ )３１‬ﻳ‪ ３‬زﻳاتره درې شمﻴره ﻳا د درﻳﻮ مضرب‬ ‫لکــﻪ (‪ )٩-٦-٣‬او ﻧــﻮر وي‪ .‬د ﻳﻮ مشــﻴمﻪ ﻧباتاتﻮ بﻴل‪ ３／‬چ‪ ３‬د تغذﻳ‪ ３‬لﻪ کبلــﻪ ډﻳر مﻬم دي‪ ،‬عبارت لﻪ‬ ‫غﻨمﻮ‪ ،‬ورﻳجﻮ‪ ،‬جﻮارو‪ ،‬اوربشــﻮ‪ ،‬گﻨدﻧ‪ ،３‬پﻴازو او ﻧﻮرو＇خﻪ دي‪＄ .‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻳﻮ مشــﻴمﻪ ﻧباتات‪ ،‬لکﻪ‪ :‬زﻧبق‪،‬‬ ‫ﻻلﻪ‪ ،‬سﻨبل او ﻧﻮر زﻳﻨتﻲ ﻧباتات دي‪ ،‬با‪１‬س‪ ،‬ﻧﻰ او گﻨﻲ ﻫم دﻳﻮ مشﻴمﻪ ﻧباتاتﻮ لﻪ جمل‪＇ ３‬خﻪ دي‪.‬‬

‫‪32‬‬

‫فعاليت‪:‬‬ ‫ﻳﻮ بشپ‪ ７‬ﻳﻮ مشﻴمﻪ ﻧبات‪ ،‬لکﻪ‪( :‬غﻨم‪ ،‬جﻮار‪ ،‬ورﻳج‪ )３‬ﻳا بل کﻮم ﻳﻮ مشﻴمﻪ ﻧبات چ‪ ３‬ستاسﻮ پﻪ چاپﻴرﻳال ک‪ ３‬پﻴدا کﻴ‪８‬ى‪！ ،‬ﻮلگﻲ‬ ‫تﻪ راوړئ‪！ .‬ﻮل‪＄ ３‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې ﻳ‪ ３‬لکﻪ ( رﻳ‪＋‬ﻪ‪ ،‬ډﻧ‪６‬ر‪ ،‬پا‪１‬ﻪ‪ ،‬د پا‪ ３１‬رگﻮﻧﻪ د گل برخ‪ )３‬وگﻮرئ پﻪ خپلﻮ کتابچﻮ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬رسم ک‪７‬ئ‬ ‫او خپلﻮ ！ﻮلگﻲ والﻮ سره پرې بحث وک‪７‬ئ‪.‬‬

‫دوه پله يي (دوه مشيمه) نباتات‪ :‬دوه مشﻴمﻪ ﻧباتات ﻻﻧدې ‪６－‬ې ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې لري‪.‬‬ ‫دوه پلﻪ ﻳﻲ تخم (زړى) لري‪.‬‬ ‫زﻳاتره ﻳ‪ ３‬مستقﻴم‪ ３‬رﻳ‪ ３＋‬لري‪.‬‬ ‫پا‪ ３１‬ﻳ‪ ３‬مختلف ډولﻮﻧﻪ لري ‪.‬‬ ‫د پا‪ ３１‬رگﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬خپاره (مﻨشعب) وي‪.‬‬ ‫اﻧتقالﻲ ﻧسجﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ ډﻧ‪６‬ر ک‪ ３‬پﻪ داﻳروي ب‪２‬ﻪ ‪＄‬ای لري‪.‬‬ ‫د تﻴغ وﻫلﻮ پﻪ وخت ک‪ ３‬دوه پا‪ ３１‬تﻮلﻴدوي‪.‬‬ ‫د گل د برخﻮ (تذکﻴر الﻪ‪ ،‬تاﻧﻴث الﻪ‪ ،‬کاسبرگ‪ ،‬گل پا‪ )３１‬شم‪５‬ر ﻳ‪ ３‬دوه ﻳا پﻨ‪％‬ﻪ ﻳا د دې شم‪５‬رو مضرب‬ ‫وي‪ ،‬لکﻪ (‪ )٨،٦،٤،٢‬ﻳا (‪ )١٥،١٠،٥‬او ﻧﻮر‪.‬دوه مشــﻴمﻪ ﻧســبت ﻳﻮمشﻴمﻪ تﻪ زﻳات‪ ３‬ﻧﻮع‪ ３‬لري‪ .‬پﻪ دوه‬ ‫مشﻴمﻪ ﻳﻲ ﻧباتاتﻮ ک‪ ３‬د مختلفﻮ ﻧباتاتﻮ ﻧﻮع‪ ３‬شامل‪ ３‬دي‪ ،‬لکﻪ‪ :‬وا＊ﻪ‪ ،‬بﻮ！ﻲ‪ ،‬وﻧ‪ ３‬او ﻧﻮر بﻴل‪ ３／‬ﻳ‪ ３‬عبارت‬ ‫دي لﻪ م‪ ،３２‬بادام‪ ،‬لﻮبﻴا‪ ،‬ﻧخﻮد‪ ،‬مشﻨگ‪ ،‬تﻮت او ﻧﻮرو ＇خﻪ‪.‬‬

‫‪33‬‬

‫د پا‪ ３１‬رگﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬مﻮازي وي‪.‬‬

‫وعاﻳﻲ اﻧساج ﻳﻲ پﻪ ﻳﻮه حلقﻪ‬ ‫ک‪ ３‬وي‬

‫وعاﻳﻲ اﻧساج ﻳ‪ ３‬پﻪ پا‪１‬ﻪ ک‪３‬‬ ‫خپاره وي‪.‬‬

‫فلﻮﻳم ﻳ‪ ３‬د زاﻳلم پﻪ ＇ﻨ‪６‬و ک‪３‬‬ ‫مﻮقعﻴت لري‬

‫زاﻳلم او فلﻮﻳم ﻳ‪ ３‬داﻳروي وي‪.‬‬

‫(‪ )٣-٨‬اﻧ‪％‬ﻮر د ﻳﻮ مشﻴمﻪ او دوه مشﻴمﻪ ﻧباتاتﻮ د پرتلﻪ کﻮلﻮ جدول‪.‬‬

‫د گل برخ‪ ３‬ﻳﻲ ＇لﻮرعدده ﻳا پﻨ‪％‬ﻪ عدده لﻪ اصلﻲ رگ ＇خﻪ ﻳﻲ فرعﻲ‬ ‫رگﻮﻧﻪ جﻼ کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫وي ﻳا مضرب د ﻫغﻮى وي‪.‬‬

‫د گل برخ‪ ٣ ３‬عدد ﻳا د ‪ ٣‬مضرب‬ ‫وي‪.‬‬

‫گل‬

‫پا‪１‬ﻪ‬

‫ساقﻪ‬

‫رﻳ‪＋‬ﻪ‬

‫تخم ﻳﻲ دوه پل‪ (３‬مشﻴمﻲ)‬ ‫لري‪.‬‬

‫تخم ﻳ‪ ３‬ﻳﻮه پلﻪ (مشﻴمﻪ) لري‪.‬‬

‫تخم‬

‫دوه مشﻴمﻪ‬

‫ﻳﻮمشﻴمﻪ‬

‫ﻧبات‬

‫‪34‬‬

‫فعاليت‪:‬‬ ‫پﻪ ﻻﻧدې شــکل ک‪ ３‬د »الف« ﻧبات او د »ب« ﻧبات پﻪ پ＀ زړو ﻧباتاتﻮ پﻮرې اړه لري‪ .‬کﻮم ﻳﻮ ﻧبات ﻳ‪ ３‬ﻳﻮمشــﻴمﻪ دی اوکﻮم ﻳﻮ‬ ‫ﻳ‪ ３‬دوه مشﻴمﻪ ؟ شکلﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ خپلﻮ کتابچﻮ ک‪ ３‬رسم ک‪７‬ئ او پﻪ خالﻲ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻧﻮمﻮﻧﻪ ولﻴکئ‪.‬‬ ‫ب) ‪. ...‬‬

‫الف) ‪. ...‬‬ ‫‪................‬‬

‫‪................‬‬

‫‪................‬‬ ‫‪................‬‬

‫‪................‬‬ ‫‪................‬‬

‫‪................‬‬

‫(‪ )٣-٩‬اﻧ‪％‬ﻮر د پت تخم ﻧباتات‬

‫فعاليت‪:‬‬ ‫د ！ﻮلگﻲ د زده کﻮوﻧکﻮ پﻪ شم‪５‬ر د کاغذوﻧﻮ وړې ！ﻮ！‪ ( ３‬کارتﻮﻧﻪ) دې جﻮړې شﻲ‪ .‬د کاغذ د ﻫرې ！ﻮ！‪( ３‬قطع‪ )３‬د پاسﻪ دې د ﻳﻮ‬ ‫مشــﻴمﻪ ﻳا دوه مشــﻴمﻪ ﻧبات ﻧﻮم‪ ،‬لکﻪ‪ :‬غﻨم‪ ،‬لﻮبﻴا‪ ،‬ﻧخﻮد‪ ،‬مشﻨگ‪ ،‬جﻮار‪ ،‬ورﻳج‪ ،３‬تﻮت‪ ،‬زرد الﻮ او ﻧﻮر ولﻴکل شﻲ او د مﻴز د‬ ‫پاســﻪ دې کﻴ‪＋‬ــﻮدل شــﻲ‪ .‬بﻴا دې ﻫر زده کﻮوﻧکی د کاغذ ﻳﻮه قطعﻪ واخلﻲ او پﻪ خپل ‪＄‬ای دې ک‪＋‬ﻴﻨئ‪ .‬وروستﻪ دې شاگرداﻧﻮ تﻪ‬ ‫ووﻳل شﻲ‪＇ ،‬ﻮک چ‪ ３‬فکر کﻮي د کاغذ پﻪ قطعﻪ باﻧدې ﻳ‪ ３‬د ﻳﻮ مشﻴمﻪ ﻧبات ﻧﻮم لﻴکل شﻮى دی د ！ﻮلگﻲ ﻳﻮ اړخ تﻪ او ＇ﻮک‬ ‫چ‪ ３‬فکر کﻮي د ﻫغﻪ پﻪ کاغذ د دوه مشﻴمﻪ ﻧبات ﻧﻮم لﻴکل شﻮى دی‪ ،‬د ！ﻮل‪／‬ﻲ بل اړخ تﻪ ودرﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫پﻪ پای ک‪ ３‬دې ﻫر زده کﻮوﻧکﻰ د ！ﻮلگﻲ پﻪ مخ ک‪ ３‬د خپل اړوﻧد ﻧبات د ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوو پﻪ باره ک‪ ３‬تﻮضﻴحات ورک‪７‬ي‪.‬‬

‫فعاليت‪:‬‬ ‫د ﻳﻮ مشﻴمﻪ او دوه مشﻴمﻪ ﻧبات رسمﻮل‪.‬‬ ‫د اړتيا وړ توکي‪ :‬پﻨسل‪ ،‬خط کش‪ ،‬کتابچ‪ ،３‬رﻧگﻪ پﻨسل‪.‬‬ ‫کړنالره‪ :‬ﻫر زده کﻮوﻧکی دې پﻪ خپلﻪ خﻮ＊ــﻪ ﻳﻮ بشــپ‪ ７‬ﻧبات (لﻪ رﻳ‪＋‬ــ‪＇ ３‬خﻪ تر گل پﻮرې) رسم ک‪７‬ي‪ .‬بﻴا دې د ﻫغ‪ ３‬ﻫره برخﻪ رﻧگﻪ‬ ‫ک‪７‬ي او ﻧﻮمﻮﻧﻪ دې ورتﻪ ولﻴکئ‪ .‬د کار پﻪ پاې ک‪ ３‬دې ﻫر ﻳﻮ د خپل رسم پﻪ اړوﻧد تﻮضﻴحات ورک‪７‬ئ‪.‬‬

‫‪35‬‬

‫د زړي لرونکو نباتاتو اهميت‬ ‫تخم لروﻧکﻲ ﻧباتات د ‪＄‬مک‪ ３‬پﻪ مخ ډﻳر زﻳات دي او د خﻮړو د اغ‪５‬زمﻨﻮ تﻮلﻴدو وﻧکﻮ پﻪ ډلﻪ ک‪ ３‬را‪＄‬ﻲ‪،‬‬ ‫اﻧســاﻧاﻧﻮ د پﻴﻮﻧد د ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ ﻻرو پﻪ کارولﻮ د زراعتﻲ افتﻮﻧﻮ او حشــره وژوﻧکﻮ درملﻮ اســتعمالﻮل‪ ،‬د اوبﻮ‬ ‫کﻮلﻮ ＊ﻮ اصﻮلﻮ‪ ،‬د اصﻼح شﻮو ﻧباتاتﻮ د رواجﻮلﻮ‪ ،‬د ‪＄‬ﻨگلﻮﻧﻮ د ساتﻨ‪ ،３‬د کﻴمﻴاوي سرو د استعمالﻮلﻮ او‬ ‫داس‪ ３‬ﻧﻮرو ﻻرو چارو د ﻧباتﻲ محصﻮﻻتﻮ کچﻪ لﻮړه ک‪７‬ې ده چ‪ ３‬پﻪ ور‪＄‬ﻨﻲ ژوﻧد ک‪ ３‬پﻪ مختلفﻮ ډولﻮﻧﻮ‬ ‫ور＇خﻪ گ＂ﻪ اخلﻲ ‪ .‬د ب‪５‬لگی پﻪ تﻮگﻪ لﻪ لرگﻴﻮ ＇خﻪ د سﻮﻧگ د تﻮکﻮ پﻪ تﻮگﻪ د کﻮر او دفتر د سامان اﻻتﻮ‬ ‫د جﻮړولﻮ‪ ،‬د کاغد جﻮړولﻮ‪ ،‬د مصﻨﻮعﻲ ورﻳ‪＋‬مﻮ اومﻨسﻮجاتﻮ پﻪ جﻮړولﻮ ک‪ ３‬استفاده کﻮي‪ .‬ﻫمدارﻧگﻪ‬ ‫ﻼ ﻧشاﻳســتﻪ د اﻧرژي ډﻳره ＊ــﻪ تﻮلﻴدووﻧکﻲ خﻮاړه دي‬ ‫ﻧباتات د خﻮړو پﻪ برابرولﻮ ک‪ ３‬عمده رول لري‪ .‬مث ً‬ ‫او غﻨم‪ ،‬اوربشــ‪ ،３‬جﻮار او ورﻳج‪ ３‬زمﻮږ لپاره د ﻧشاﻳست‪ ３‬لﻪ ډﻳرو ＊ﻮ تأمﻴﻦ کﻮوﻧکﻮ سرچﻴﻨﻮ ＇خﻪ دي‪.‬‬ ‫ﻳﻮ شــم‪５‬ر ﻧباتات د شحم مﻬم‪ ３‬ز‪４‬رم‪ ３‬دي‪ ،‬لکﻪ‪ :‬ش‪７‬شــم‪ ،‬کﻮﻧ‪％‬ل‪ ،３‬پﻨداﻧﻪ او ﻧﻮر‪ .‬ﻫمدارﻧگﻪ حبﻮبات‬ ‫‪،‬لکﻪ‪ :‬لﻮبﻴا‪ ،‬ﻧخﻮد‪ ،‬مشــﻨگ‪ ،‬ﻧســک او باقلﻲ د پروتﻴﻦ مﻬم‪ ３‬سر چﻴﻨ‪ ３‬دي‪ .‬سربﻴره پردې ﻧباتات ډول‬ ‫ډول وﻳ＂امﻴﻨﻮﻧﻪ‪ ،‬مﻨرالﻮﻧﻪ او مالگ‪ ３‬لري‪ .‬ﻧباتات ﻧﻪ ﻳﻮازې زمﻮږ د غذا مستقﻴمﻪ ز‪４‬رمﻪ جﻮړوي‪ ،‬بلک‪ ３‬پﻪ‬ ‫غﻴرمســتقﻴم ډول د ﻫغــﻮ ！ﻮلﻮ خﻮړو ز‪４‬رمﻪ ﻧباتات دي چ‪ ３‬لــﻪ حﻴﻮاﻧاتﻮ ＇خﻪ ﻳ‪ ３‬ﻻس تﻪ راوړو لﻪ ﻧباتاتﻮ‬ ‫ﻼ پخﻮاﻳ‪ ３‬د‬ ‫＇خﻪ راز راز صﻨعتﻲ او د ســﻴﻨ‪／‬ار شــﻴان او مختلف درمل ﻫم پﻪ ﻻس راوړل کﻴ‪８‬ي‪ .‬مث ً‬ ‫مﻼرﻳا د درملﻨ‪ ３‬لپاره د ول‪( ３‬بﻴد) لﻪ پﻮ！ک‪＇ ３‬خﻪ استفاده کﻮلﻪ‪ .‬د ول‪ ３‬پﻮ！کﻲ د کﻮﻧﻴﻦ پﻪ ﻧﻮم ماده لري‪،‬‬ ‫چ‪ ３‬د مﻼرﻳا مﻴکروب لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ وړي‪＇ .‬رﻧگﻪ چ‪ ３‬ﻧباتات د اﻧساﻧاﻧﻮ پﻪ ور‪＄‬ﻨﻲ ژوﻧد ک‪ ３‬ډﻳر ارز＊ت او‬ ‫اﻫمﻴت لري باﻳد پﻪ اصﻼح‪ ،‬رواجﻮلﻮ او ساتﻨﻪ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬پﻮره او جدي پاملرﻧﻪ وک‪７‬و‪.‬‬

‫‪36‬‬

‫د دريم څپرکي لنډيز‬ ‫ﻧباتات د اﻧتقالﻲ اﻧساجﻮ د ډولﻮﻧﻮ پﻪ بﻨس＀ پﻪ دوو لﻮﻳﻮ ډلﻮ وﻳشل شﻮي دي‪.‬‬ ‫غﻴروعاﻳﻲ ﻧباتات‪ :‬ﻫغﻪ ﻧباتات دي چ‪ ３‬اﻧتقالﻲ ﻧسجﻮﻧﻪ ﻧﻪ لري‪ ،‬لکﻪ خزې‪.‬‬ ‫وعاﻳﻲ ﻧباتات ﻫغﻪ ﻧباتات دي چ‪ ３‬اﻧتقالﻲ ﻧسجﻮﻧﻪ ولري‪.‬‬ ‫وعاﻳﻲ ﻧباتات د تخم لﻪ مخ‪ ３‬پﻪ دوه ډولﻪ دي‪ ،‬ب‪ ３‬تخمﻪ ﻧباتات او تخم لروﻧکﻲ ﻧباتات ‪.‬‬ ‫سرخسﻮﻧﻪ د وعاﻳﻲ ﻧباتاتﻮ ﻳﻮ بﻴل‪／‬ﻪ ده‪.‬‬ ‫زړي (تخم) لروﻧکﻲ ﻧباتات پﻪ دوو ډلﻮ ﻳعﻨ‪ ３‬پ＀ زړي لروﻧکﻲ او ＊ــکاره زړي لروﻧک‪ ３‬ﻧباتاتﻮ باﻧدې‬ ‫وﻳشل شﻮي دي‪.‬‬ ‫کاج د ＊کاره تخمﻮﻧﻮ د ب‪ ３‬گلﻪ ﻧباتاتﻮ بﻴل‪／‬ﻪ دي‪.‬‬ ‫پ＀ زړي گل لروﻧکﻲ ﻧباتات پﻪ دوو ډلﻮ ﻳﻮمشﻴمﻪ اودوه مشﻴمﻪ ﻧباتاتﻮ وﻳشل شﻮي دي‪.‬‬ ‫غﻨم او ورﻳج‪ ３‬د ﻳﻮ مشﻴمﻪ ﻧباتاتﻮ بﻴل‪ ３／‬دي‪.‬‬ ‫لﻮبﻴا اوﻧخﻮد د دوه مشﻴمﻪ ﻧباتاتﻮ بﻴل‪ ３／‬دي‪.‬‬

‫‪37‬‬

‫د دريم څپرکي پوښتنې‬ ‫تشريحي پوښتنې‬ ‫ﻫغﻪ درې عمده ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې چ‪ ３‬ﻧباتات لﻪ حﻴﻮاﻧاتﻮ ＇خﻪ جﻼ کﻮي‪ ،‬واضح ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫د خزو ډﻳر＊ت پﻪ لﻨ‪ ６‬ډول تشرﻳح ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫د پ＀ تخم لروﻧکﻮ ﻧباتاتﻮ ＇لﻮر مﻬم‪＄ ３‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې واضح ک‪７‬ي‪.‬‬ ‫تخم لروﻧکﻲ ﻧباتات د اﻧساﻧاﻧﻮ پﻪ ور‪＄‬ﻴﻨﻲ ژوﻧد ک‪＇ ３‬ﻪ اﻫمﻴت لري؟ پﻪ لﻨ‪ ６‬ډول ﻳ‪ ３‬واضح ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫ﻻﻧدې جمل‪ ３‬پﻪ خپلﻮ کتابچﻮ ک‪ ３‬ولﻴکئ د سم‪ ３‬جملﻲ پﻪ مقابل ک‪ ３‬د (ص) تﻮرى او د ﻧاسم‪ ３‬جمل‪３‬‬ ‫پﻪ مقابل ک‪ ３‬د(غ) تﻮرى ولﻴکئ‪.‬‬ ‫‪ -١‬خزې ﻫغﻪ ﻧباتات دي چ‪ ３‬حقﻴقﻲ رﻳ‪＋‬ﻪ‪ ،‬ساقﻪ او پا‪１‬ﻪ ﻧﻪ لري (‬ ‫‪ -٢‬سرخسﻮﻧﻪ غﻴر وعاﻳﻲ ﻧباتات دي‪( .‬‬

‫)‬

‫)‬ ‫)‬

‫‪ -٣‬مخروطﻴان پﻪ وعاﻳﻲ ﻧباتاتﻮ پﻮري اړه لري‪( .‬‬

‫‪ -٤‬پــﻪ وعاﻳــﻲ ﻧباتاتﻮ ک‪ ３‬ﻫغﻪ جﻮړ＊ــتﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د رﻳ‪＋‬ــ‪ ３‬د ﻧده اجراکــﻮي‪ ،‬د رﻳزوئﻴد پﻪ ﻧــﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪( .‬‬ ‫)‬ ‫لﻪ سم ‪＄‬ﻮاب ＇خﻪ داﻳره تاوه ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ -٥‬ﻳﻮمشﻴمﻪ ﻧباتات د ‪ ...............‬گروپ پﻮرې اړه لري‪.‬‬ ‫الف‪ :‬گل لروﻧکﻲ پ＀ تخم‬

‫ب‪＊ :‬کاره تخم‬

‫ج‪ :‬ب‪ ３‬گلﻪ ﻧباتات‬

‫د‪:‬ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‬

‫‪ -٦‬وعاﻳﻲ ﻧباتات ﻫغﻪ ﻧباتات دي چ‪ .................. ３‬ولري‪.‬‬ ‫الف‪ :‬زاﻳلم‬

‫ب‪ :‬فلﻮﻳم‬

‫ج‪ :‬الف او ب دواړه د‪ :‬ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‬

‫‪ -٧‬سرخسﻮﻧﻪ د ﻻﻧدى ډلﻮ ＇خﻪ پﻪ ﻳﻮې ډل‪ ３‬پﻮرې اړه لري‪.‬‬ ‫الف‪ :‬ب‪ ３‬گلﻪ وعاﻳﻲ ﻧباتات‬ ‫ج‪ :‬گل لروﻧکﻲ ﻧباتات‬

‫ب‪ :‬غﻴروعاﻳﻲ ﻧباتات‬ ‫د‪ :‬ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‬

‫‪38‬‬

‫څلورم څپرکی‬ ‫د ژوو (حيواناتو) ډلبندي‬ ‫د ‪＄‬مکــ‪ ３‬پرمــخ د ژوو لﻪ ﻳﻮ مﻴلﻴﻮن ＇خﻪ زﻳات‪ ３‬ﻧﻮع‪ ３‬پﻴژﻧدل شــﻮي دي‪.‬‬ ‫‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د ســﻴﻨدوﻧﻮ او سمﻨدروﻧﻮ پﻪ اوبﻮک‪ ３‬او ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬پﻪ وچﻪ ک‪ ３‬ژوﻧد‬ ‫کــﻮي‪ .‬أﻳــا مﻮږ کﻮﻻی شــﻮ دا ！ﻮل وپﻴژﻧﻮ او د اﻧســاﻧاﻧﻮ پر ژوﻧــد ﻳ‪ ３‬اغ‪５‬زې‬ ‫و＇‪７５‬و؟ پخﻮا مﻮ اﻫلﻲ او وحشﻲ ژوي پﻴژﻧدلﻲ او د اﻧسان لپاره مﻮ د ﻫغﻮی‬ ‫د گ＂ﻮ پﻪ باره ک‪ ３‬زده ک‪７‬ه ک‪７‬ې ده‪ .‬پﻪ دې ＇پرکﻲ ک‪ ３‬بﻪ د حﻴﻮاﻧاتﻮ دوه اصلﻲ‬ ‫ډل‪ ،３‬ﻳعﻨ‪ ３‬د شــمزۍ لروﻧکﻮ (فقارﻳﻪ) او شمزۍ ﻧﻪ لروﻧکﻮ (غﻴر فقارﻳﻪ) پر‬ ‫‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوو‪ ،‬د ﻫغﻮى پر تﻮپﻴروﻧﻮ او ﻫمدارﻧگﻪ پﻪ اﻳکﻮسﻴســتم او اﻧساﻧاﻧﻮ تﻪ‬ ‫د ﻫغﻮی پر اﻫمﻴت پﻮه شئ‪.‬‬

‫‪39‬‬

‫د ژوو ځانگړتياوې‬ ‫حﻴﻮاﻧات مغلق او کثﻴرالحجروي ژوﻧدي مﻮجﻮدات دي‪ .‬حجرې ﻳ‪ ３‬کلﻮروپﻼســت او د حجرې دﻳﻮال ﻧﻪ‬ ‫لري‪ .‬دزﻳاترو بدن ﻳ‪ ３‬لﻪ حجرو او ﻧسجﻮﻧﻮ ＇خﻪ جﻮړ شﻮی دی‪＄ .‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻧﻮر ﻳ‪ ３‬مختلف مغلق ﻧسجﻮﻧﻪ او‬ ‫غ‪７‬ي لري‪ .‬زﻳاتره ژوي کﻮﻻی شﻲ پﻪ خپل چاپﻴرﻳال ک‪ ３‬پﻪ أزاد ډول حرکت وک‪７‬ي او د ﻫ（ﻮوﻧکﻮ ﻻملﻮﻧﻮ‬ ‫(مﻨبﻬاتﻮ) پﻪ وړاﻧدې غبرگﻮن و＊ﻴﻲ‪ .‬پﻪ عمﻮمﻲ ډول حﻴﻮاﻧات پﻪ ﻧﻬﻪ فاﻳلمﻮﻧﻮ وﻳشل شﻮي دي‪:‬‬ ‫‪ -١‬د ســفﻨجﻮﻧﻮ فاﻳلــم ‪ -٢‬د ک（ــﻮړ بدﻧﻮ ﻳا د ســﻮلﻴﻨترﻳتا فاﻳلم ‪ -٣‬د پلﻨﻮ چﻴﻨجﻴاﻧــﻮ فاﻳلم ‪ -٤‬د گردو‬ ‫چﻴﻨجﻴاﻧﻮ فاﻳلم ‪ -٥‬د بﻨد لروﻧکﻮ چﻴﻨجﻴاﻧﻮ فاﻳلم ‪ -٦‬دپاســتﻪ بدﻧﻮ (ﻧرم تﻨاﻧﻮ) فاﻳلم ‪ -٧‬د مفصلﻴﻪ فاﻳلم‬ ‫‪ -٨‬د اغزي پﻮ！کﻮ (اﻳکاﻧﻮدرماتا) فاﻳلم ‪ - ٩‬د کﻮرداتا فاﻳلم‬ ‫د پﻮرتﻨﻴــﻮ فاﻳلمﻮﻧــﻮ لﻪ ډل‪＇ ３‬خﻪ لﻮم‪７‬ﻧﻲ اتﻪ فاﻳلمﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬شــمزۍ ﻧﻪ لروﻧکﻲ (غﻴر فقارﻳﻪ ) حﻴﻮاﻧات دي‬ ‫او ﻧﻬم فاﻳلم‪ ،‬کﻮرداتا دی چ‪ ３‬شــمزۍ لروﻧکﻲ ژوي پﻪ ک‪ ３‬شــامل دي او پﻪ را تلﻮﻧکﻮ درســﻮﻧﻮ ک‪ ３‬بﻪ‬ ‫ولﻮستل شﻲ‪.‬‬ ‫د سفنجونو ( سوري لرونکو) فايلم(‪ )Porifera‬پوری فيرا‬ ‫ډﻳر ســاده (ابتداﻳﻲ) ژوي دي چ‪ ３‬بدن ﻳ‪ ３‬تقرﻳباً لﻪ زﻳاتﻮ ورتﻪ حجرو ＇خﻪ جﻮړ شــﻮی دی‪ .‬مشــخص‬ ‫ﻧســجﻮﻧﻪ او غــ‪７‬ي ﻧﻪ لري‪ .‬دا ژوي پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬پﻪ ســاکﻦ ډول ژوﻧد کﻮي‪ .‬د پــﻮر (‪ )pore‬پﻪ ﻧامﻪ د زﻳاتﻮ‬ ‫ســﻮرﻳﻮ لﻪ ﻻرو ﻳ‪ ３‬غذا او اکســﻴجﻦ لﻪ اوبﻮ ســره ﻳﻮ ‪＄‬ای حجرو تﻪ داخلﻴ‪８‬ي‪ .‬لﻪ ﻫضم او جذب ＇خﻪ‬ ‫وروستﻪ اوبﻪ او فاضلﻪ تﻮکﻲ د اسکﻮلم پﻪ ﻧامﻪ د وتلﻮ د لﻮی سﻮري لﻪ ﻻري بﻬر تﻪ خارجﻴ‪８‬ي‪ .‬دا ژوي د‬ ‫جﻨﻴﻦ پﻪ حالت ک‪ ３‬د ب‪２‬ﻮ(با‪１‬ﻪ) پﻪ واسطﻪ حرکت کﻮي‪ ،‬خﻮ د بلﻮغ پﻪ وخت ک‪ ３‬د پرخﻮ (صخره) پر مخ‬ ‫او د سمﻨدر پﻪ بﻴخ ک‪ ３‬پراتﻪ وي‪ .‬زﻳات سفﻨجﻮﻧﻪ پﻪ ډلﻪ ﻳﻴزه تﻮگﻪ پﻪ خپلﻮ ک‪ ３‬ﻳﻮ پر بل پﻮرې ﻧ‪＋‬تﻲ ژوﻧد‬ ‫کﻮي‪ .‬غ＂ﻮالی ﻳ‪ ３‬لﻪ ＇ﻮ ملﻲ مترو ＇خﻪ تر ＇ﻮ مترو پﻮرې رسﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫سفﻨج د زوجﻲ او غﻴر زوجﻲ ﻫمدارﻧ‪／‬ﻪ( دوباره ترمﻴم) پﻪ ډول تکثر کﻮي‬ ‫زرگﻮﻧﻪ ﻧﻮع‪ ３‬ســفﻨجﻮﻧﻪ چ‪ ３‬پﻪ خﻮږو اوبﻮ او ســمﻨدروﻧﻮ ک‪ ３‬ژوﻧد کﻮي‪ ،‬پﻴژﻧدل شــﻮي دي‪ .‬سفﻨجﻮﻧﻪ پﻪ‬ ‫مختلفﻮ رﻧگﻮﻧﻮ لﻴدل ک‪８５‬ي‪ ،‬خﻮ کلﻪ چ‪ ３‬لﻪ اوبﻮ ＇خﻪ بﻬر را وﻳســتل شــﻲ خپل رﻧگ لﻪ ﻻسﻪ ورکﻮي‪ .‬د‬ ‫سفﻨجﻮﻧﻮ اصلﻲ خﻮاړه پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬تجزﻳﻪ شﻮي عضﻮي تﻮکﻲ‪ ،‬بکترﻳا او د پروتستا ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻧﻮع‪ ３‬جﻮړوي‪ .‬د‬ ‫‪＄‬ﻴﻨﻮ حﻴﻮاﻧاتﻮ‪ ،‬لکﻪ‪ :‬د چﻨگاښ‪ ،‬چﻴﻨجﻴاﻧﻮ او کباﻧﻮ ﻧﻮع‪ ３‬د سفﻨجﻮﻧﻮ د لﻮﻳﻮ ！ﻮ！ﻮ پﻪ مﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬ژوﻧد کﻮي ﻳﻮ‬ ‫ﻧﻮع ﻳ‪ ３‬د لﻴکﻮ سلﻴﻨا (‪ )Leacocelina‬پﻪ ﻧﻮم ﻳاد‪８４‬ي‪.‬‬

‫‪40‬‬

‫کڅوړ بدنې يا د سولنټريتا فايلم ‪:Coelenterate‬‬

‫ددې ډلــ‪！ ３‬ﻮل حﻴﻮاﻧات پﻪ اوبــﻮ ک‪ ３‬ژوﻧد کﻮي‪ .‬بدن ﻳ‪ ３‬ک（ﻮړې تﻪ ورتﻪ‬ ‫دی او پــﻪ ﻫضمﻲ خالﻴــگاه ک‪ ３‬د تﻮکﻮ د داخلﻴــدو او خارجﻴدو لپاره ﻳﻮ‬ ‫سﻮرى لري‪＄ .‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻳ‪ ،３‬لکﻪ ﻫاﻳدرا متروک‪ ３‬تﻪ ورتﻪ برخﻪ ک‪ ３‬چﻴچﻮﻧک‪３‬‬ ‫حجري لري چ‪ ３‬د خپل ＊ــکار پﻪ بدن ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻧﻨﻪ باســﻲ‪ ،‬زﻫري ماده ور‬ ‫＇（ــﻮي او ب‪ ３‬حســﻪ کﻮي ﻳ‪ ３‬او د خﻮل‪ ３‬د ســﻮري تر＇ﻨگ ＊ــکروﻧﻮ‬ ‫پﻪ واســطﻪ ﻳ‪ ３‬ﻫضمﻲ خالﻴگاه تﻪ ﻧﻨباســﻲ‪ .‬ﻫاﻳدرا‪ ،‬مرجاﻧﻮﻧﻪ‪ ،‬سمﻨدري‬ ‫شــقاﻳق‪ ،‬جلــﻲ فﻴــش(‪ )jelly fish‬ددې حﻴﻮاﻧاتﻮ لﻪ ډلــ‪＇ ３‬خﻪ دي‪.‬‬ ‫مرجاﻧﻲ غﻮﻧ‪６‬ۍ چ‪ ３‬د تﻮد سمﻨدر پﻪ غاړو ک‪ ３‬لﻴدل ک‪８５‬ي‪ ،‬د مرجاﻧﻮﻧﻮ د‬ ‫اﻫکﻲ سکلﻴ＂ﻮﻧﻮ لﻪ ﻳﻮ ‪＄‬ای ک‪５‬دو ＇خﻪ مﻨ‪ ＃‬تﻪ راغلﻲ دي‪ .‬ددې غﻮﻧ‪６‬ﻳﻮ‬ ‫تر＇ﻨــگ‪ ،‬الجــﻲ‪ ،‬چﻨگاښ‪ ،‬صدفﻮﻧــﻪ او کبان ژوﻧد کــﻮي چ‪ ３‬خاص‬ ‫اﻳکﻮسﻴســتم ﻳ‪ ３‬رامﻨ‪％‬تﻪ ک‪７‬ى دى‪ .‬اﻧســاﻧان ﻫــم ددې حﻴﻮاﻧاتﻮ لﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ‬ ‫ﻧﻮعﻮ ＇خﻪ د غذاﻳﻲ ز‪４‬رم‪ ３‬پﻪ تﻮگﻪ استفاده کﻮي‪＄ .‬ﻴﻨ‪ ３‬مرجاﻧﻮﻧﻪ قﻴمتﻲ‬ ‫دي او پــﻪ گا‪１‬ﻮ (زﻳﻮارت) ک‪ ３‬ور ＇خﻪ کار اخﻴســتل ک‪５‬ــ‪８‬ي‪ .‬د مرجاﻧﻮﻧﻮ‬ ‫‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ډبرې د وداﻧﻴﻮ د تﻮکﻮ پﻪ تﻮگﻪ پﻪ کارﻳ‪８‬ي‪ .‬د زﻳاترو ســﻮلﻨترﻳتا زﻫر د‬ ‫اﻧســاﻧاﻧﻮ لپاره ب‪ ３‬زﻳاﻧﻪ دي‪ ،‬خﻮ د جﻴل‪ ３‬فﻴش د ﻧﻮعﻮ زﻫر دردووﻧکﻲ او‬ ‫(‪ )٤-١‬اﻧ‪％‬ﻮر د سفﻨجﻮﻧﻮ ﻧﻮع‪３‬‬

‫‪41‬‬

‫‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬وخت خطرﻧاک وي‪.‬‬

‫سمﻨدري شقاﻳق‬ ‫ﻫاﻳدرا‬

‫جلﻲ فﻴش‬

‫مرجان‬ ‫(‪ )٤-٢‬اﻧ‪％‬ﻮر د ک（ﻮړ بدﻧﻮ ﻧﻮع‪３‬‬

‫(‪ )٤-٣‬اﻧ‪％‬ﻮر د پلﻨﻮ چﻴﻨجاﻧﻮ ﻳﻮه ﻧﻮعﻪ‬

‫د پلنو چينجيانو فايلم (‪ :)Platyhelminthes‬کﻴداى شﻲ‬ ‫د دې حﻴﻮاﻧاتــﻮ پلﻦ بدن پﻮســت او پا‪ ３１‬تﻪ ورتﻪ ﻳــا اوږود او فﻴت‪ ３‬تﻪ‬ ‫ورتﻪ او زﻳات‪！ ３‬ﻮت‪ ３‬ولري‪.‬‬ ‫‪５＄‬ﻨــ‪ ３‬ﻳ‪ ،３‬لکﻪ پﻼﻧارﻳا (‪＊ )Planaria‬ــکار کﻮوﻧکﻲ دي چ‪ ３‬لﻪ‬ ‫کﻮچﻴﻨﻮ حشــراتﻮ ＇خﻪ خپل خﻮاړه چمتﻮ کﻮي او پﻪ أزاد ډول ژوﻧد‬ ‫کﻮي‪.‬‬

‫‪42‬‬

‫د پلﻨﻮ چﻴﻨجﻴاﻧﻮ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻧﻮع‪ ３‬پرازﻳت دي ﻳعﻨ‪ ３‬خپل خﻮاړه د ﻧﻮرو حﻴﻮاﻧاتﻮ لﻪ بدن ＇خﻪ ﻻستﻪ راوړي پﻪ‬ ‫اﻧساﻧاﻧﻮ او و＊ﻮ خﻮړوﻧکﻮحﻴﻮاﻧاتﻮ‪ ،‬لکﻪ‪ :‬پسﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د ﻧاروغﻴﻮد رامﻨ‪％‬تﻪ ک‪５‬دو ﻻمل کﻴ‪８‬ي‪ .‬بﻴل‪ ３／‬ﻳ‪ ３‬د‬ ‫کدو داﻧ‪ ３‬چﻴﻨجﻲ شﻴستﻮزوما او د پسﻪ د ‪＄‬ﻴگر چﻴﻨجﻲ دي‪.‬‬ ‫شيســـتوزوما (‪ :)Schistosoma‬دا چﻨﻴجﻲ پﻪ تﻮدو سﻴمﻮ ک‪＄ ３‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻧاروغ‪ ９‬رامﻨ‪％‬تﻪ کﻮي‪ .‬د دې‬ ‫چﻴﻨجﻲ ﻻروا د اﻧســان د بدن پﻮســتکی ســﻮري کﻮي او د وﻳﻨ‪ ３‬لﻪ ﻻرې ‪＄‬ان د کﻮلمﻮ د ﻳﻮال تﻪ رسﻮي‪.‬‬ ‫ﻫلتــﻪ د وﻳﻨــ‪ ３‬د حرکت ﻻره بﻨــدوي او د کﻮلمﻮ د دﻳﻮال د وﻳﻨ‪ ３‬د بﻬﻴدلﻮ ﻻمل کﻴ‪８‬ي‪＄ .‬ﻴگر تﻪ ﻫم زﻳان‬ ‫رسﻮي‪ .‬دا چﻨﻴجﻴان د اﻧسان پﻪ وﻳﻨﻪ ک‪ ３‬ﻫگ‪ ９‬اچﻮي‪ .‬ﻫگ‪ ９‬لﻪ تشﻮ ﻳا ډکﻮ بﻮلﻮ سره د اﻧسان لﻪ بدن ＇خﻪ‬ ‫و‪＄‬ﻲ‪ .‬اوبﻮ تﻪ پﻪ داخلﻴدو سره لﻪ ﻫگﻴﻮ ＇خﻪ ﻻروا راو‪＄‬ﻲ‪ .‬ﻻروا خپل ‪＄‬ان د حلزون بدن تﻪ رسﻮي او‬ ‫ﻫلتﻪ د ژوﻧد ﻳﻮه دوره بشپ‪７‬وي‪ .‬د دوﻳم ‪＄‬ل لپاره د اوبﻮلﻪ ﻻرې د اﻧسان بدن تﻪ ﻧﻨﻮ‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫د وﻳﻨ‪ ３‬رگ‬

‫ﻫگ‪９‬‬

‫ﻻروا‬

‫جﻨﻴﻦ لروﻧک‪ ３‬ﻫگ‪９‬‬ ‫پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬چﻮي‬

‫(‪ )٤-٤‬اﻧ‪％‬ــﻮر د شســتﻮزوما د ژوﻧد‬ ‫دوران‬

‫‪43‬‬

‫ﻻروا‬

‫د پســـه د ځيگر چينجي(‪ :)Fasiola hepatica‬د دې چﻴﻨجﻴاﻧﻮ ﻫگ‪ ９‬لﻪ غاﻳطﻪ مﻮادو ســره ﻳﻮ‬ ‫‪＄‬ای د ﻧاروغ حﻴﻮان لﻪ بدن ＇خﻪ و‪＄‬ﻲ‪ .‬ﻫگ‪ ９‬پﻪ ﻻروا بدلﻴ‪８‬ي او ‪＄‬ان مﻨ‪％‬ﻨﻲ کﻮربﻪ (حلزون) تﻪ رسﻮي‪ .‬د‬ ‫ﻳﻮ ل‪ ７‬پ‪７‬اووﻧﻮ لﻪ وﻫلﻮ وروستﻪ ﻻروا لﻪ حلزون ＇خﻪ خارجﻴ‪８‬ي‪ .‬حﻴﻮان ﻫغﻪ د اوبﻮ او و＊ﻮ د خﻮړلﻮ لﻪ ﻻري‬ ‫اخلﻲ او د ‪＄‬ﻴگر پﻪ ﻧاروغ‪ ９‬اختﻪ کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د غوائی کدودانې چينجي(‪ :)Taenia saginata‬دا چﻴﻨجﻲ پلﻦ او فﻴت‪ ３‬تﻪ ورتﻪ بدن لري‪.‬‬ ‫بدن ﻳ‪ ３‬لﻪ ک‪７‬ﻳﻮ (！ﻮ！ﻮ) ＇خﻪ جﻮړ دی‪ .‬خپلﻪ د بلﻮغ دوره د اﻧسان پﻪ ﻫضمﻲ کاﻧال ک‪ ３‬او د ﻧﻮې زﻳ‪８‬ﻳدﻧ‪３‬‬ ‫پ‪７‬او د غﻮاﻳ‪ ３‬پﻪ غ‪７‬و ک‪ ３‬تﻴروي‪ .‬بالغ چﻴﻨجﻲ تر لسﻮ مترو پﻮرې اوږدوالی لري‪ .‬د دې چﻴﻨجﻲ سر ＇لﻮر‬ ‫چﻮشکﻮﻧﻪ او چﻨگک لري چ‪ ３‬د ﻫغﻮ پﻪ مرستﻪ ‪＄‬ان د کﻮربﻪ د کﻮلمﻮ پﻪ دﻳﻮال پﻮرې ﻧ‪＋‬لﻮي‪ .‬د بﻨدوﻧﻮ‬ ‫پﻪ ﻫره ！ﻮ！ﻪ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬زﻳات شمﻴر ﻫگ‪ ９‬تﻮلﻴدﻳ‪８‬ي‪ .‬د بدن وروستﻨ‪！ ９‬ﻮ！ﻪ ﻳ‪ ３‬ورو ورو لﻪ ﻧﻮرو ！ﻮ！ﻮ ＇خﻪ جﻼ‬ ‫او د شخص لﻪ غاﻳطﻪ مﻮادو سره ﻳﻮ ‪＄‬ای خارج او لﻪ کک‪７‬و و＊ﻮ سره ﻳﻮ ‪＄‬ای د غﻮﻳﻲ بدن تﻪ داخلﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫ﻫگــ‪ ９‬د غﻮﻳــﻲ پﻪ گﻴ‪６‬ه ک‪ ３‬چﻮي‪ .‬ﻻروا (ﻧﻮي زﻳ‪８‬ول شــﻮي) د کﻮلمﻮ لﻪ دﻳﻮال ＇خــﻪ د وﻳﻨ‪ ３‬جرﻳان تﻪ‬ ‫داخلﻴ‪８‬ي او د غﻮﻳﻲ پﻪ عضﻼتﻮ ک‪ ３‬د سﻴســت پﻪ ډول ‪＄‬اي ﻧﻴســﻲ‪ ،‬ﻳعﻨﻲ کلک ساتﻮﻧکی پﻮښ لﻪ ‪＄‬اﻧﻪ‬ ‫چاپﻴروي‪ .‬کﻪ چﻴرې اﻧســان د دې غﻮﻳﻲ ﻧﻴمﻪ پخﻪ شــﻮې غﻮ＊ﻪ وخﻮري پﻪ گﻴ‪６‬ه ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬لﻪ سﻴست ＇خﻪ‬ ‫‪＄‬ﻮان پرازﻳتﻮﻧﻪ راو‪＄‬ﻲ او خپل ‪＄‬ان د چﻮشکﻮﻧﻮ پﻪ واسطﻪ د کﻮلمﻮ پﻪ دﻳﻮال پﻮرې ﻧ‪＋‬لﻮي‪.‬‬

‫بالغ چﻴﻨجی لﻪ چﻮشکﻮﻧﻮ سره‬ ‫ﻫ‪ ９／‬پﻪ ﻳﻮ بﻨد ک‪３‬‬

‫د و＊ﻮ پﻪ مﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬ﻫ‪／‬ی‬ ‫پﻪ عضﻼتﻮ ک‪ ３‬ﻻروا‬

‫(‪)٤ -٥‬اﻧ‪％‬ﻮر د کدو داﻧ‪ ３‬د چﻴﻨجﻲ د ژوﻧد دوران‬

‫‪44‬‬

‫＊ــاﻳﻲ د کدوداﻧ‪ ３‬پﻪ چﻴﻨجﻲ اختﻪ ﻧاروغ د گﻴ‪６‬ې خﻮږ‪ ،‬ســر＇رخﻲ او کاﻧگ‪ ３‬ولري او عصباﻧﻲ اوسﻲ‪.‬‬ ‫‪＄‬ﻴﻨــ‪ ３‬وختﻮﻧﻪ چﻴﻨجﻴان پﻪ خپلﻮ کــ‪ ３‬تاوراتاوﻳ‪８‬ي او پﻪ کﻮلمﻮ ک‪ ３‬د خﻮړو ﻻره بﻨدوي او زﻳاتﻪ ﻧاراحتﻲ‬ ‫مﻨ‪ ＃‬تﻪ راوړي‪ .‬د کدوداﻧ‪ ３‬د چﻴﻨجﻲ بلﻪ ﻧﻮعﻪ د خﻮگاﻧﻮ چﻴﻨجﻲ تﻴﻨا ســﻮلم (‪ )Taeniasolium‬ده‪.‬‬ ‫د خﻮگاﻧــﻮ د کــدو داﻧــ‪ ３‬د چﻴﻨجی د غﻮﻳﻲ د کــدو داﻧ‪ ３‬دچﻴﻨجﻲ د ژوﻧد دوران تﻪ ورتﻪ دى‪ .‬د ســپﻲ د‬ ‫کدوداﻧ‪ ３‬چﻴﻨجﻲ تر！ﻮلﻮ خطرﻧاک پرازﻳت دى‪ .‬پر کک‪７‬ســپﻲ د ﻻس وﻫلﻮ او د ﻫغ‪ ３‬د خﻮل‪ ３‬د اوبﻮ او‬ ‫ﻫمدارﻧگﻪ د ﻻس او مخ د ＇＂لﻮ لﻪ ﻻرې اﻧسان تﻪ اﻧتقالﻴ‪８‬ي‪ .‬دا چﻴﻨجﻲ د اختﻪ شخص پﻪ ‪＄‬ﻴگر‪ ،‬س‪８‬و‬ ‫او ان زړه او مغزو ک‪ ３‬سﻴست تﻮلﻴدوي‪.‬‬ ‫ﻧﻮمﻮړی سﻴســت لﻪ زرگﻮﻧﻮ ﻧﻮي زﻳ‪４８‬دلﻮ بچﻴاﻧﻮ (ﻻروا) او ماﻳع ＇خﻪ ډک وي چ‪ ３‬ﻳﻮازې د جراح‪ ９‬د‬ ‫عمل پﻪ واسطﻪ لﻪ بدن ＇خﻪ و‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫د گردو چينجيانو فايلم (‪ :)Nematoda‬د دې چﻴﻨجﻴاﻧﻮ بدن ﻧرى‪ ،‬استﻮاﻧﻪ ﻳ‪ ３‬او ب‪ ３‬بﻨده دي‪،‬‬ ‫چ‪ ３‬د ﻳﻮ ډول پروتﻴﻨﻲ ﻧسبتا ً کلک پﻮښ پﻪ واسطﻪ پﻮ＊ل شﻮي وي‪＄ .‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د اﻧساﻧاﻧﻮ‪ ،‬ﻧﻮرو حﻴﻮاﻧاتﻮ‬ ‫او ﻧباتاتﻮ پرازﻳتﻮﻧﻪ دي‪ .‬پﻪ ﻧباتاتﻮ ک‪ ３‬د ﻫغﻮى شــﻴره خﻮري چ‪ ３‬د کرﻧﻴزو محصﻮﻻتﻮ د مﻨ‪％‬ﻪ وړلﻮ ﻻمل‬ ‫کﻴــ‪８‬ي‪＄ .‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬لﻪ بکترﻳا او فﻨجﻲ ＇خﻪ تغذﻳــﻪ کﻮي او ان امکان لري کﻮچﻨﻲ ک‪７‬ﻳز (حلقﻮي) او گرد‬ ‫چﻴﻨجﻴان وخﻮري مثالﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬اسکارﻳس چﻴﻨجﻲ او د کخ چﻴﻨجﻲ دي‪.‬‬ ‫د اسکاريس چينجي (‪ :)Ascaris‬د اسکارﻳس د بدن دواړه سروﻧﻪ ﻧري او رﻧگ ﻳ‪ ３‬ژﻳ‪ ７‬سپﻴﻦ تﻪ‬ ‫ورتﻪ دى‪ .‬د ＊‪％‬ﻴﻨﻪ بدن ﻳ‪ ３‬لﻪ ﻧارﻳﻨﻪ ＇خﻪ اوږود دی‪％＊ .‬ﻴﻨﻪ جﻨس ﻳ‪ ３‬پﻪ ﻫره ورځ ک‪ ٢00000 ３‬ﻫگ‪９‬‬ ‫اچــﻮي چ‪ ３‬لﻪ غاﻳطﻪ مﻮادو ســره ﻳﻮ‪＄‬اى د اﻧســان لﻪ بدن ＇خﻪ خارجﻴ‪８‬ي‪ .‬د لمــر ر‪１‬ا او د لﻮړې تﻮدوخ‪３‬‬ ‫مستقﻴمﻪ اغﻴزه ﻳ‪ ３‬ﻫگ‪ ９‬وژﻧﻲ‪ .‬لﻪ دې پرتﻪ ﻫگ‪ ９‬کلﻮﻧﻪ کلﻮﻧﻪ ژوﻧدۍ پات‪ ３‬کﻴ‪８‬ي‪ .‬ﻫگ‪ ９‬ﻫغﻪ وخت فعالﻴ‪８‬ي‬ ‫چ‪ ３‬ﻧاپاکﻪ اوبﻪ ﻳا ﻧاپرﻳمﻨ‪％‬ل شــﻮي ســابﻪ او د چﻴﻨجﻴﻮ پﻪ ﻫگﻴﻮ کک‪ ７‬شــﻴان د اﻧسان د ﻫاضم‪ ３‬سﻴستم تﻪ‬ ‫داخل شــﻲ‪ .‬پــﻪ کﻮلمﻮ ک‪ ３‬لﻪ ﻫگﻴﻮ ＇خﻪ بچﻴان(ﻻروا) راو‪＄‬ﻲ‪ .‬بچﻴان لــﻪ کﻮلمﻮ ＇خﻪ د وﻳﻨ‪ ３‬ﻳا لمف (د‬ ‫ﻧسجﻮﻧﻮ د مﻨ‪ ＃‬ماﻳع) جرﻳان تﻪ داخلﻴ‪８‬ي‪ .‬پﻪ دې تﻮگﻪ زړه تﻪ او بﻴا س‪８‬و تﻪ ‪＄‬ﻲ‪ .‬ﻧﻮي بچﻴان د تﻨفسﻲ ﻧلﻮلﻮ لﻪ‬ ‫ﻻري حﻨجرې او خﻮل‪ ３‬تﻪ ﻻر پﻴداکﻮي‪＄ .‬ﻴﻨ‪ ３‬وخت ＊اﻳﻲ د ！ﻮخﻲ پﻪ واسطﻪ ﻳﻮ شم‪５‬ر ﻧﻮي بچﻴان د خﻮل‪３‬‬ ‫لﻪ ﻻرې خارج شﻲ‪ .‬بچﻴان لﻪ حﻨجرې ＇خﻪ مرۍ‪ ،‬معدې او کﻮلمﻮ تﻪ رسﻴ‪８‬ي‪ .‬ﻧﻮمﻮړى چﻴﻨجی د کﻮلمﻮ‬

‫‪45‬‬

‫داخلﻲ خﻮاړه خﻮري‪ .‬دا چﻴﻨجﻴان ﻫضمﻲ ﻧاراحتﻲ او حساسﻴت پﻴداکﻮي‪ .‬کﻪ چﻴرې شمﻴر ﻳ‪ ３‬زﻳات وي‪ ،‬کﻮلم‪３‬‬ ‫بﻨدوي‪ ،‬د کﻮلمﻮ دﻳﻮال سﻮری کﻮي او مﻴکروبﻲ حالت مﻨ‪％‬تﻪ راوړي‪ .‬شکل (‪ )4-6‬اسکارﻳس چﻴﻨجﻲ‪.‬‬

‫(‪ )٤-٦‬اﻧ‪％‬ﻮر‪ :‬اسکارﻳس‬

‫د کخ چينجي (‪ :)Oxyuris‬بالغ چﻴﻨجﻴان د لﻮﻳﻮ کﻮلمﻮ پﻪ ورســتﻨ‪ ９‬برخﻪ ک‪ ３‬ژوﻧد کﻮي‪＊ .‬ــ‪％‬ﻴﻨﻪ‬ ‫جﻨس د ﻫگﻴﻮ اچﻮلﻮ لپاره ‪＄‬ان مقعد تﻪ رســﻮي او حرکت ﻳ‪ ３‬د مقعد د خار＊ــت ﻻمل کﻴ‪８‬ي‪ .‬د مقعد‬ ‫د گرولﻮ پﻪ واســطﻪ ﻻســﻮﻧﻪ د کخ پﻪ ﻫگﻴﻮ کک‪７‬ﻳ‪８‬ي‪ .‬د کک‪７‬و ﻻســﻮﻧﻮ پﻪ واســطﻪ خﻮل‪ ３‬تﻪ او بﻴا لﻪ ﻫغﻪ‬ ‫‪＄‬اﻳﻪ معدې او کﻮلمﻮ تﻪ ‪＄‬ﻲ او ﻫلتﻪ بلﻮغ تﻪ رســﻴ‪８‬ي‪ .‬ﻧ‪＋‬ــ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ب‪ ３‬اشــتﻬاﻳﻲ‪ ،‬د وﻳﻨ‪ ３‬کمﻮالﻰ او د مقعد‬ ‫خار＊ت دى‪.‬‬

‫فکر وک‪７‬ئ‪ :‬د پرازﻳ＂ﻲ چﻴﻨجﻴﻮ پﻪ واسطﻪ د ﻧاروغﻴﻮ د مبتﻼ ک‪５‬دو د مخﻨﻴﻮى لپاره د کﻮمﻮ ﻻرو چارو وړاﻧدﻳز کﻮئ‬

‫فعاليت‪:‬‬ ‫دا جدول پﻪ خپلﻮ کتابچﻮ ک‪ ３‬جﻮړ ک‪７‬ئ او تش ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬د درسﻲ کتاب پﻪ مرستﻪ ډک ک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫د پرازﻳت د چﻴﻨجﻲ‬ ‫ﻧﻮعﻪ‬

‫د گروپ(فاﻳلم)‬ ‫ﻧﻮم ﻳ‪３‬‬

‫د اﻧسان بدن تﻪ د‬ ‫داخلﻴدو ﻻره‬

‫د اوسﻴدو ‪＄‬اى‬

‫زﻳاﻧﻮﻧﻪ او د اختﻪ ک‪５‬دو‬ ‫ﻧ‪ ３＋‬ﻳ‪３‬‬

‫‪46‬‬

‫(‪)٤-٧‬اﻧ‪％‬ﻮر ژوره او ‪＄‬مکﻨﻲ چﻴﻨجﻲ‬

‫د کړۍ(بندلرونکـــو) چينجيانـــو فايلـــم (‪ :)Annelida‬د دې‬ ‫چﻴﻨجﻴاﻧــﻮ بدن لﻪ ﻧ‪＋‬ــتﻮ ک‪７‬ﻳــﻮ ＇خﻪ جﻮړ شــﻮی دی‪ .‬د دې حﻴﻮاﻧاتﻮ زﻳات‬ ‫شــمﻴر پﻪ ســمﻨدروﻧﻮ ک‪ ３‬ژوﻧد کــﻮي‪ .‬د ‪＄‬مک‪ ３‬چﻴﻨجــﻲ‪ ،‬ژورې او ﻧﻮر د‬ ‫بﻨــد لروﻧکﻮ چﻴﻨجﻴاﻧﻮ ﻧﻮع‪ ３‬دي‪＄ .‬مکﻨﻲ چﻴﻨجﻲ پﻪ ﻧمجﻨﻮ خاورو ک‪ ３‬او‬ ‫ژورې (جﻮک) پﻪ خﻮږو اوبﻮ ک‪ ３‬ژوﻧد کﻮي‪ .‬لﻪ ژورو ＇خﻪ پرتﻪ د ﻧﻮرو ！ﻮلﻮ‬ ‫پــر بدن حرکتﻲ وﻳ‪＋‬ــتان مﻮجﻮد وي‪＄ .‬مکﻨﻲ چﻴﻨجــﻲ پﻪ ﻧمجﻨﻮ ‪＄‬مکﻮ‬ ‫ک‪ ３‬ﻧري ســﻮري باســﻲ او ﻫلتﻪ ژوﻧد کﻮي‪ ،‬خﻮ د شــپ‪ ３‬لﻪ خــﻮا د خﻮړو د‬ ‫پﻴداکﻮلﻮ لپاره د ‪＄‬مک‪ ３‬ســرتﻪ راو‪＄‬ــﻲ‪ .‬د ‪＄‬کم‪ ３‬چﻴﻨجﻲ د بدن د غ‪７‬و د‬ ‫！ﻴﻨگﻮلﻮ(اﻧقباض) او راک‪＋‬لﻮ لﻪ ﻻرې حرکت کﻮي‪ .‬ﻧﻮمﻮړي چﻴﻨجﻲ د خپل‬ ‫ﻧمجﻦ پﻮ！کﻲ پﻪ واسطﻪ تﻨفس کﻮي‪ .‬ﻫمدارﻧگﻪ خﻮسا شﻮې پا‪ ３１‬او خاورې‬ ‫ﻳﻮ ‪＄‬ای خﻮري‪ .‬لﻪ خﻮړو وروســتﻪ د خاورو ذرې لﻪ خﻮل‪＇ ３‬خﻪ وباســﻲ او‬ ‫پﻪ دې ډول کرﻧﻴزه خاوره ﻻﻧدې باﻧدې کﻮي چ‪ ３‬د کرلﻮ لپاره گ＂ﻮره کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫ژورې د ﻧســجﻮﻧﻮ د ماﻳعاتﻮ او د ﻧﻮرو حﻴﻮاﻧاتﻮ لﻪ وﻳﻨ‪＇ ３‬خﻪ تغذﻳﻪ کﻮي‪ .‬دا‬ ‫حﻴﻮاﻧــات د بدن پــﻪ مخکﻨ‪ ９‬برخﻪ ک‪ ３‬تﻴغ تﻪ ورتﻪ غ‪７‬ي لري چ‪ ３‬د ﻫغ‪ ３‬پﻪ‬ ‫واســطﻪ د حﻴﻮان پﻮ！کﻰ ســﻮري کﻮي او وﻳﻨﻪ ﻳ‪＄ ３‬ب‪＋５‬ــﻲ‪ .‬د وﻻړو اوبﻮ د‬ ‫＇‪＋‬لﻮ پﻪ وخت ک‪ ３‬دا خطر شتﻪ چ‪ ３‬ژوره لﻪ اوبﻮ سره کﻮم‪ ３‬تﻪ ﻧﻨﻮ‪ ،３＄‬ﻧﻮ‬ ‫لــﻪ دې کبلﻪ باﻳد پﻮره پام وشــﻲ‪.‬پخﻮا ژورې پﻪ صحﻲ ډول روزل کﻴدل‪ .３‬پﻪ‬ ‫طبابت ک‪ ３‬د جراح‪ ９‬او ！پﻲ شــﻮو ‪＄‬اﻳﻮ د وﻳﻨ‪ ３‬د جرﻳان د ＊ﻪ کﻴدو لپاره لﻪ‬ ‫ژورو ＇خﻪ کار اخﻴستل‪ .‬زﻳاتره بﻨد لروﻧکﻲ چﻴﻨجﻴان د سﻴﻨدوﻧﻮ لﻪ حﻴﻮاﻧاتﻮ‬ ‫＇خﻪ خپل خﻮاړه چمتﻮ کﻮي او پﻪ غذاﻳﻲ ‪＄‬ﻨ‪％‬ﻴر ک‪ ３‬برخﻪ اخلﻲ‪.‬‬

‫فعاليت‪:‬‬ ‫د باغچــ‪＊ ،３‬ــﻮوﻧ‪％‬ﻲ‪ ،‬د ‪＄‬مک‪ ３‬ﻳــا لﻪ بل کﻮم ‪＄‬اى ＇خﻪ ﻳﻮ ﻳــا ＇ﻮ ‪＄‬مکﻨﻲ چﻴﻨجﻴان راوﻧﻴســئ او بدن ﻳ‪ ３‬پاک‬ ‫ک‪７‬ئ‪ .‬بﻴاﻳﻲ د بدن د ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوو او د حرکت لﻪ ＇رﻧگﻮالﻲ ＇خﻪ ﻳ‪ ３‬رپﻮټ جﻮړک‪７‬ئ او پﻪ ！ﻮلگﻲ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬وواﻳاست‪.‬‬ ‫کﻮ＊ــ） وک‪７‬ئ چ‪ ３‬د کار پﻪ وخت ک‪ ３‬چﻴﻨجﻲ تﻪ زﻳان و ﻧﻪ رســﻴ‪８‬ي او لﻪ فعالﻴت ＇خﻪ ﻳ‪ ３‬وروستﻪ بﻴرتﻪ روغ رم＀‬ ‫خﻮش‪ ３‬ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫‪47‬‬

‫د پاســـته بدنـــو فايلـــم (‪ :)Mullusca‬حلــزون (‪ ،)Snail‬اکتﻮپس‬ ‫(‪ )Octopus‬او صدف‪ ،‬د پاســتﻪ بدﻧﻮ لﻪ ﻧﻮعﻮ ＇خﻪ دي‪ .‬د پســتﻮ بدﻧﻮ پﻪ‬ ‫وجﻮد ک‪ ３‬درې ‪＄‬اﻧگ‪７‬ې برخ‪( ３‬سترگ‪ ،３‬پ‪ ３＋‬اوگﻴ‪６‬ه) لﻴدل کﻴ‪８‬ي‪ .‬د گﻴ‪６‬ې‬ ‫برخﻪ ﻳ‪ ３‬چ‪ ３‬د بدن غ‪７‬ي پﻪ ک‪ ３‬مﻮجﻮد دي‪ ،‬د ﻧازک‪ ３‬پردې پﻪ وسﻴلﻪ پﻮ＊ل‬ ‫شﻮې دي‪ .‬پاســتﻪ بدﻧﻲ د عضﻼتﻲ پ‪＋‬ﻮ پﻪ وسﻴلﻪ حرکت کﻮي‪ .‬دا حﻴﻮاﻧات‬ ‫د اﻫکﻲ پﻮښ پﻪ واســطﻪ احاطﻪ شــﻮي دي چ‪ ３‬د ﻧرم بدن ساتﻨﻪ ﻳ‪ ３‬کﻮي‪ .‬د‬ ‫دې حﻴﻮاﻧاتﻮ تﻨفس د بدن د پﻮ！کﻲ‪ ،‬براﻧشﻮﻧﻮ ﻳا س‪８‬و لﻪ ﻻرې سرتﻪ رسﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬پاستﻪ بدﻧﻪ د خﻮړو پﻪ ډول مصرفﻴ‪８‬ي‪＄ .‬ﻴﻨ‪ ３‬حلزوﻧﻮﻧﻪ د سبﻮ او و＊ﻮ‬ ‫پا‪１‬ــ‪ ３‬خﻮري‪ .‬لﻪ دې کبلﻪ ﻳﻮ کرﻧﻴز افت دى‪ .‬ﻫمدارﻧگﻪ ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬پاســتﻪ بدﻧﻪ د‬ ‫‪＄‬ﻴﻨــﻮ پرازﻳتــﻲ ﻧاروغﻴﻮ‪ ،‬لکﻪ‪ :‬د ‪＄‬ﻴگر د چﻴﻨجــﻲ د اﻧتقال ﻻمل کﻴ‪８‬ي‪ .‬کﻪ‬ ‫چﻴرې شــگ‪ ３‬ﻳا خارجﻲ جســم د صــدف بدن تﻪ ورﻧﻨــﻮزي د ﻫغ‪ ３‬پﻪ دﻧﻨﻪ‬ ‫ک‪ ３‬ﻳــﻮ ‪＄‬لﻴدوﻧکﻰ أﻫکﻲ پﻮښ جﻮړﻳ‪８‬ي او مرغلــره ترې جﻮړﻳ‪８‬ي‪＄ .‬ﻴﻨﻲ‬ ‫ﻫﻴﻮادوﻧﻪ د دې ډول صدف د روزﻧ‪ ３‬لﻪ ﻻرې مرغلرې تﻮلﻴدوي‪.‬‬

‫فکر وکړى‪:‬‬ ‫د حلزون د ﻧﻮعﻮ پﻪ واسطﻪ د کﻮم‪ ３‬ﻧاروغ‪ ９‬عامل د اﻧسان بدن تﻪ د ﻧﻨﻮتلﻮ امکان لري؟‬

‫(‪ )٤-٨‬اﻧ‪％‬ﻮر د پاستﻪ بدﻧﻮ ﻧﻮع‪３‬‬

‫‪48‬‬

‫د بند لرونکو پښو (مفصليه حيواناتو) فايلم(‪ :)Arthropoda‬د ‪＄‬مک‪ ３‬د مخ ډﻳر زﻳات حﻴﻮاﻧات‬ ‫پﻪ دې گروپ ک‪ ３‬شــامل دي‪ ،‬لکﻪ‪ :‬ملخ‪ ،‬پتﻨگ‪ ،‬غ‪２‬ﻪ‪ ،‬ل‪７‬م‪ ،‬ســپ‪８‬ه‪ ،‬ورږه‪ ،‬چﻨگاښ‪ ،‬کﻨﻪ او زرپ‪＋‬ــ‪ ３‬د‬ ‫مفصلﻴــﻪ حﻴﻮاﻧاتــﻮ پﻪ ډل‪ ３‬ک‪ ３‬را‪＄‬ــﻲ‪ .‬د مفصلﻴﻪ حﻴﻮاﻧاتﻮ پﻪ ډل‪(３‬فاﻳلم) ک‪ ،３‬غ‪( ３２‬عﻨکبﻮتﻴﻪ) قشــرﻳﻪ‬ ‫(زﻳ‪８‬پﻮ！کﻲ) حشــرات او د زرپ‪＋‬ــﻴﻮ ！ﻮلگﻲ حﻴﻮاﻧات شامل دي‪ .‬ملخ چ‪ ３‬ﻳﻮه حشره ده‪ ،‬بدن ﻳ‪ ３‬لﻪ درﻳﻮ‬ ‫برخﻮ ﻳعﻨ‪ ３‬ســر‪ ،‬ســﻴﻨ‪ ３‬او گﻴ‪６‬ي ＇خﻪ جﻮړ شــﻮی دی‪ .‬پ‪＋‬ــ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬بﻨد بﻨد او د ‪＄‬ﻴﻨﻮ پﻪ سﻴﻨ‪ ３‬پﻮرې دوه‬ ‫جﻮړې وزروﻧﻪ ﻧ‪＋‬تﻲ وي‪ .‬د ملخ پﻪ سر ک‪ ３‬حسﻲ ＊کروﻧﻪ او سترگ‪ ３‬واقع دي‪ .‬پﻪ ملخ او ﻧﻮرو مفصلﻴﻪ‬ ‫حﻴﻮاﻧاتﻮ ک‪ ３‬خارجﻲ سکلﻴ＀ زﻳاتره دکﻴتﻴﻦ ‪ chitin‬لﻪ مادې ＇خﻪ جﻮړ شﻮى دى‪ .‬د ملخ د سﻴﻨ‪ ３‬او‬ ‫گﻴ‪６‬ې پﻪ دواړو اړخﻮﻧﻮ ک‪ ３‬تﻨفسﻲ سﻮري شتﻪ‪ .‬ملخ لﻪ ﻧباتاتﻮ ＇خﻪ خﻮاړه چمتﻮ کﻮي چ‪ ３‬د خپلﻮ کلکﻮ‬ ‫ژامﻮ پﻪ وسﻴلﻪ ﻳ‪！ ３‬ﻮ！‪ ３‬کﻮي‪ .‬حشرات لﻪ ﻫگ‪＇ ９‬خﻪ د بلﻮغ تر مرحل‪ ３‬پﻮرې مختلف ب‪ ３２‬ﻧﻴسﻲ‪ ،‬چ‪３‬‬ ‫د شکل دغ‪ ３‬تغﻴﻴر تﻪ استحالﻪ ﻳا مﻴتامﻮرفﻮسﻴس ‪ Metamorphosis‬واﻳﻲ‪ .‬استحالﻪ پﻪ دوه ډولﻪ ده‪.‬‬ ‫مکملﻪ استحالﻪ او ﻧا مکملﻪ استحالﻪ‪ .‬د مکمل‪ ３‬استحال‪ ３‬مرحل‪ ３‬عبارت دي لﻪ‪:‬ﻫگ‪ ،)egg( ９‬بطﻴطﻪ‬ ‫(‪ ،)larva‬شــفﻴره‪ )pupa( ،‬او بالغ (‪＄ )image‬ﻴﻨ‪ ３‬حشــرات‪ ،‬لکﻪ‪ :‬د شاتﻮ مچ‪ ９‬او مﻴ‪８‬ﻳان مکملﻪ‬ ‫اســتحالﻪ لري‪ ،‬خﻮ ملخان ﻧا مکملﻪ اســتحالﻪ لري‪ .‬پﻪ ملخاﻧﻮ ک‪ ３‬د بطﻴط‪ ３‬او شفﻴرې مرحل‪ ３‬وجﻮد ﻧﻪ‬

‫تﻨفسﻲ سﻮري‬

‫وزروﻧﻪ‬

‫سترگ‪３‬‬ ‫گ‪６５‬ه‬

‫(‪ )٤-٩‬اﻧ‪％‬ﻮر د ملخ جﻮړ＊ت‬

‫‪49‬‬

‫سﻴﻨﻪ‬

‫حسﻲ ＊کروﻧﻪ(اﻧتﻦ)‬ ‫سر‬ ‫ژامﻪ‬

‫لــري‪ .‬کلﻪ چــ‪ ３‬بچﻴان ﻳ‪ ３‬لﻪ ﻫگ‪＇ ９‬خﻪ راو‪＄‬ﻲ‪ ،‬ک＀ م＀ د بالغ ملخ پﻪ شــان وي‪ ،‬خﻮ وړوک‪ ３‬وي او‬ ‫وزروﻧﻪ ﻧﻪ لري‪ .‬د ملخ بچﻲ د ﻧﻴمف (‪ )Nymph‬پﻪ ﻧامﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫زﻳاتــره بﻨــد لروﻧکــﻲ (مفصلﻴﻪ) حﻴﻮاﻧات د وچــ‪ ３‬او درﻳابﻮﻧﻮ پﻪ غذاﻳﻲ ‪＄‬ﻨ‪％‬ﻴر ک‪ ３‬برخــﻪ لري‪ .‬د کباﻧﻮ‬

‫ﻫگ‪９‬‬

‫بالغﻪ حشره‬ ‫‪＄‬ﻮاﻧﻪ ﻻروا‬ ‫(‪ )١١-٤‬اﻧ‪％‬ﻮر‬

‫مکملﻪ ﻻروا‬ ‫شفﻴره‬

‫بالغﻪ حشره د پﻴل‪＇ ３‬خﻪ د وتلﻮ‬ ‫پﻪ حال ک‪３‬‬

‫الف‪ :‬په پروانه کﻰ ميتامورفوسيس‬

‫بالغﻪ حشره‬ ‫ﻫگ‪９‬‬ ‫(‪ )٤-١٠‬شکل پﻪ ملخاﻧﻮ او پتﻨگاﻧﻮ ک‪３‬‬ ‫استحالﻪ‬ ‫ﻧﻴمف‬ ‫ﻧﻴمف‬

‫فکر وکړئ‪:‬‬ ‫د ملــخ مﻴتامﻮرفﻮســﻴس د پتﻨگاﻧــﻮ لــﻪ‬ ‫مﻴتامﻮرفﻮسﻴس سره ＇ﻪ تﻮپﻴر لري؟‬

‫ﻧﻴمف‬

‫ب‪ :‬په ملخ کﻰ ميتاموزفوسيس‬

‫‪50‬‬

‫او الﻮتﻮﻧکــﻮ خﻮاړه جﻮړوي چ‪ ３‬کبــان او ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬الﻮتﻮﻧکﻲ‬ ‫د اﻧســان خﻮاړه چمتﻮ کﻮي‪ .‬ﻫمدارﻧگــﻪ ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬لﻪ مفصلﻴﻪ‬ ‫کﻨﻪ‬

‫حﻴﻮاﻧاتــﻮ ＇خﻪ د گردې پﻪ خپروﻧﻪ ک‪( ３‬گرده افشــاﻧﻲ) ډﻳره‬

‫ل‪７‬م‬

‫＊ــﻪ وﻧ‪６‬ه لري‪ .‬ﻳﻮ شم‪５‬ر حشرات‪ ،‬لکﻪ‪ :‬مﻴ‪８‬ﻳان ﻫغﻪ ژوﻧدي‬ ‫مﻮجﻮدات خﻮري چ‪ ３‬زراعتﻲ أفتﻮﻧﻪ بلل ک‪８５‬ي‪ .‬ﻳﻮ شــم‪５‬ر‬ ‫حﻴﻮاﻧــات زمﻮږ لپاره زﻳاﻧمــﻦ دي‪ .‬د ملخاﻧﻮ ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻧﻮع‪ ３‬د‬ ‫غﻨمــﻮ پﻪ کروﻧده برﻳد کﻮي او محصــﻮل ﻳ‪ ３‬لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ وړي‪.‬‬

‫سﻼﻳﻲ‬

‫ﻫغﻮى زﻳاتره د مﻴﻮو داﻧﻮ او د ﻧباتاتﻮ د ﻧﻮرو غ‪７‬و لپاره زﻳاﻧمﻦ‬ ‫دي‪ .‬مچان او ســﻮرخﻮل‪( ３‬مادر ک‪５‬ک) د اﻧسان د ﻧاروغﻴﻮ د‬ ‫عامل پﻪ تﻮگﻪ کار کﻮي‪ .‬د اﻧافﻴل ماشــﻲ اﻧسان تﻪ د مﻼرﻳا د‬ ‫ﻧاروغ‪ ９‬د اﻧتقال عامل دي‪ .‬د ‪＄‬ﻴﻨﻮ غ‪２‬ﻮ او ل‪７‬م زﻫر د اﻧسان‬ ‫چﻨگاښ‬

‫خره‬

‫لپاره خطرﻧاک دي‪.‬‬

‫شــکل(‪ )18-11‬انــواع مفصــل‬ ‫داران‬

‫سل پ‪９＋‬‬

‫زر پ‪９＋‬‬

‫فکر وکړی‪:‬‬ ‫د ﻧباتﻲ أفتﻮﻧﻮ د مبارزې لپاره د حشرو وژوﻧکﻮ زﻫري دواگاﻧﻮ د استفادې پر‪＄‬ای د حل د کﻮمﻮ ﻻرو چارو وړاﻧدﻳز کﻮئ‪.‬‬

‫د اغـــزي پوټکو فايلم (‪ )Echinoderamta‬دا حﻴﻮاﻧات پﻪ ســمﻨدروﻧﻮ ک‪ ３‬ژوﻧد کﻮي‪ .‬د ډﻳرو‬ ‫بدن د تﻴرو ＇ﻮکﻮ لروﻧکﻮ اغزو پﻪ واسطﻪ پﻮ＊ل شﻮی دی‪.‬‬ ‫ســمﻨدري ســتﻮري او ســمﻨدري بادرﻧگ لﻪ دې ډل‪＇ ３‬خﻪ دي‪ .‬سمﻨدري ســتﻮري پﻨ‪％‬ﻪ بازو‪－‬ان لري‪.‬‬ ‫داخلﻲ اﻫکﻲ ســکلﻴ＀ لري‪ .‬ســمﻨدري ستﻮري غﻮ＊ﻪ خﻮړوﻧکﻲ دي‪ .‬دا حﻴﻮاﻧات د پاستﻪ بدﻧﻮ‪ ،‬اغزي‬ ‫‪51‬‬

‫پﻮ！کــﻮ او ســمﻨدري کﻮچﻴﻨﻴﻮ حﻴﻮاﻧاتــﻮ او ان لﻪ کﻮچﻴﻨــﻮ کباﻧﻮ ＇خﻪ تغذﻳﻪ‬ ‫کﻮي‪.‬‬

‫سمﻨدري ستﻮري‬

‫شمزۍ لرونکي (فقاريه) حيوانات‬

‫(‪ )٤-١٢‬اﻧ‪％‬ﻮر د اغزي پﻮ！کﻮ ﻧﻮع‪３‬‬

‫شمزۍ لروﻧکﻲ حﻴﻮاتات داخلﻲ سکلﻴ＀ لري چ‪ ３‬د دې حﻴﻮاﻧاتﻮد خﻮ‪＋＄‬ت او د بدن د غ‪７‬و د ساتﻨ‪３‬‬ ‫ﻻمــل کﻴــ‪８‬ي‪ .‬عصبﻲ جﻬاز ﻳــ‪ ３‬د ！ﻴﻮب ب‪２‬ﻪ لري چ‪ ３‬د مﻼ د تﻴر پﻪ امتــداد غ‪％‬ﻴدلﻲ دي‪ .‬د ت‪５‬ﻮلروﻧکﻮ‬ ‫او الﻮتﻮﻧکــﻮ د بــدن د تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ د چاپﻴرﻳال د تﻮدوخ‪ ３‬د درج‪ ３‬لﻪ بدلﻮن ســره بدلﻮن ﻧﻪ کﻮي‪ .‬تﻲ‬ ‫لروﻧکﻲ او الﻮتﻮﻧکﻲ د بدن د حجرو د داخلﻲ ک‪５‬مﻴاوي تعامﻼتﻮ د ازادې شــﻮې اﻧرژۍ پﻪ وســﻴلﻪ خپل‬ ‫‪＄‬اﻧﻮﻧﻪ تاوده ساتﻲ‪ .‬دا حﻴﻮاﻧات د تﻮدې وﻳﻨ‪ )Homoiothermous( ３‬لروﻧکﻮ پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬د ‪＄‬ﻴﻨﻮ‬ ‫ﻧﻮروحﻴﻮاﻧاتــﻮ د بــدن د تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ د چاپﻴرﻳال د تﻮدوخ‪ ３‬پــﻪ درج‪ ３‬پﻮرې اړه لري‪ .‬ﻳعﻨ‪ ３‬د ﻫغﻮی د‬ ‫بــدن د تﻮدوخــ‪ ３‬درجﻪ د چاپﻴرﻳال د تﻮدوخ‪ ３‬د درج‪ ３‬پﻪ تغﻴﻴر ســره تغﻴﻴر کــﻮي‪ .‬ﻫغﻪ حﻴﻮاﻧات چ‪ ３‬د‬ ‫خپل بدن د تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ د حجرو د فعالﻴت پﻪ وسﻴلﻪ ﻧﻪ شﻲ کﻨترولﻮﻻی‪ ،‬د س‪７‬ې وﻳﻨ‪Piokelo( ３‬‬ ‫‪ )thermous‬لروﻧکﻲ حﻴﻮاﻧاتﻮ پﻪ ﻧامﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬ذوحﻴاتﻴﻦ‪＋＇ ،‬ــﻴدوﻧکﻲ (خزﻧدگان) او کبان س‪７‬ه وﻳﻨﻪ‬ ‫لروﻧکﻲ حﻴﻮاﻧات دي‪.‬‬ ‫د شمزۍ لروﻧکﻮ حﻴﻮاﻧاتﻮ د وﻳﻨ‪ ３‬دوران ت‪７‬لی دوران دی‪ ،‬ﻳعﻨ‪ ３‬وﻳﻨﻪ ﻳ‪ ３‬تل د رگﻮﻧﻮ پﻪ داخل ک‪ ３‬جرﻳان‬ ‫کﻮي او لﻪ ﻫغ‪＇ ３‬خﻪ بﻬر ﻧﻪ و‪＄‬ﻲ‪ .‬د شــمزۍ لروﻧکﻮ زړه‪ ،‬دوه‪ ،‬درې ﻳا ＇لﻮر جﻮفﻮﻧﻪ لري چ‪ ３‬وﻳﻨﻪ د‬ ‫بدن ！ﻮلﻮ برخﻮ تﻪ رسﻮي‪.‬‬ ‫‪52‬‬

‫کبان (‪ :)Fishes‬فﻮســﻴلﻮﻧﻮ ＊ــﻮدل‪ ３‬ده چ‪ ３‬کبــان د ‪＄‬مک‪ ３‬د مخ لﻮم‪７‬ﻧﻲ شــمزۍ لروﻧکﻲ‬ ‫حﻴﻮاﻧات دي‪ .‬کبان ببﻼبﻴل رﻧگﻮﻧﻪ‪ ،‬اﻧدازې او ＇‪５‬رې لري‪＄ .‬ﻴﻨ‪ ３‬صفتﻮﻧﻪ او ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې ور سره‬ ‫مرســتﻪ کــﻮي چ‪ ３‬پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬ژوﻧــد وک‪７‬ي‪！ .‬ﻮل کبان مﻮرﻧﻲ (ذاتﻲ) ﻻمبــﻮ وﻫﻮﻧکﻲ دي‪ .‬کبان پﻪ‬ ‫خپل بدن ک‪ ３‬داســ‪ ３‬غ‪７‬ي لري چ‪ ３‬لﻪ ﻫغﻮی ســره پﻪ ﻻمبﻮ وﻫلﻮ ک‪ ３‬مرستﻪ کﻮي‪ ،‬لکﻪ‪ :‬شاپروﻧﻪ‬ ‫چ‪ ３‬د وړاﻧدې تگ‪ ،‬درﻳدلﻮ‪ ،‬د بدن مﻮازﻧ‪ ３‬ساتلﻮ او حرکت لپاره ور ＇خﻪ گ＂ﻪ اخلﻲ‪ .‬د شا پروﻧﻮ‬ ‫مﻮقعﻴت پﻪ (‪ )٤-١٣‬شــکل ک‪＊ ３‬ــﻮدل شﻮی دی‪ .‬کبان براﻧشﻮﻧﻪ لري چ‪ ３‬د ﻫغﻮ پﻪ وسﻴلﻪ تﻨفس‬ ‫کﻮي‪ .‬براﻧشﻮﻧﻪ لﻪ ﻫغﻮ غ‪７‬و ＇خﻪ عبارت دي چ‪ ３‬پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬مﻨحل اکسﻴجﻦ لﻪ اوبــﻮ ＇خﻪ جﻼ‬ ‫کﻮي او وﻳﻨ‪ ３‬تﻪ ﻳ‪ ３‬ورکﻮي‪ .‬ﻫمدارﻧگﻪ براﻧشــﻮﻧــﻪ ﻫـــغﻪ کاربـــﻦ ډای اکســاﻳــــــد(‪ ،)CO2‬چ‪ ３‬د‬ ‫بدن لﻪ حجرو ＇خﻪ را غﻮﻧ‪６‬ﻳ‪８‬ي‪ ،‬لﻪ وﻳﻨ‪＇ ３‬خﻪ اخلﻲ او پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬خﻮش‪ ３‬کﻮي‪ .‬زﻳاتره کبان د ﻫگﻴﻮ اچﻮلﻮ‬ ‫لﻪ ﻻرې خپل مثل مﻨ‪ ＃‬تﻪ راوړي‪.‬‬

‫د مﻼ شاپر‬

‫د گﻴ‪６‬ې شاپر‬

‫د سﻴﻨ‪ ３‬شاپر‬

‫براﻧشﻮﻧﻪ‬

‫د مقعد شاپر‬ ‫لک‪ ９‬شاپر‬

‫‪53‬‬

‫(‪)٤-١٣‬اﻧ‪％‬ﻮر پﻪ کباﻧﻮ ک‪ ３‬د شاپروﻧﻮ مﻮقعﻴت‬

‫د کبانو ډولونه‪ :‬ﻧﻦ ورځ د کباﻧﻮ درې ！ﻮلگﻲ (کﻼســﻮﻧﻪ) ژوﻧد کﻮي‪ .‬ب‪ ３‬ژامﻮ کبان‪ ،‬کرپﻨدوﻧکﻲ لروﻧکﻲ‬ ‫کبان او ﻫ‪６‬وک‪ ３‬لروﻧکﻲ کبان‪.‬‬ ‫بې ژامو کبان‪ :‬دا کبان ＊ــﻮی پﻮســتکﻲ لري‪ .‬خﻮلﻪ ﻳ‪ ３‬گرده او ب‪ ３‬ژامﻮ ده‪ .‬اوږد بدن لري‪ .‬جاﻧبﻲ شاپروﻧﻪ‬ ‫ﻧﻪ لري‪ .‬ســکلﻴ＀ ﻳ‪ ３‬لﻪ کرپﻨدوﻧکﻲ ＇خﻪ جﻮړ شــﻮی دی‪ .‬لمپري ‪ lamprey‬او ﻫگ فﻴش ‪ Hag fish‬د‬ ‫ب‪ ３‬ژامﻮ کباﻧﻮ دوه مشﻬﻮرې ﻧﻮع‪ ３‬دي‪.‬‬

‫الف) لمپرى‬

‫(‪ )٤ -١٤‬اﻧ‪％‬ﻮر بﻲ ژامﻮ کبان‬

‫ب) هگ فش‬

‫کرپندونکـــي لرونکي (غضروفي) کبان‪ :‬أﻳا پﻮﻫﻴ‪８‬ئ چ‪ ３‬شــارک ﻳﻮ ډول کب دى؟ شــارک د‬ ‫کرپﻨدوکــﻲ لروﻧکﻮ کباﻧــﻮ پﻪ ！ﻮلگﻲ پﻮرې اړه لري‪.‬پﻪ ډﻳرو شــمزۍ لروﻧکﻮ ک‪ ３‬ﻧــرم کرپﻨدوکﻲ د ودې‬ ‫پرمﻬــال پﻪ ﻫ‪６‬و کی بدلﻴ‪８‬ي‪ ،‬خﻮ د شــارک او ری (‪ )Ray‬ســکلﻴ＀ ﻫﻴ＆ وخــت پﻪ ﻫ‪６‬وکﻮ ﻧﻪ بدلﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫شــارک ﻳﻮ ډ‪４‬ر غ＀ کب دی‪ .‬د ‪＄‬ﻴﻨﻮ بدن د فلســﻮﻧﻮ پﻪ وسﻴلﻪ پﻮ＊ل شﻮی دى‪ .‬کرپﻨدوکﻲ لروﻧکﻲ کبان‬ ‫پﻮره او فعال‪ ３‬ژام‪ ３‬لري او لﻪ ډﻳرو قﻮي ﻻمبﻮ وﻫﻮﻧکﻮ ＇خﻪ شــمﻴرل ک‪８５‬ي‪ .‬زﻳاتره ﻫگ‪ ９‬اچﻮي‪ ،‬خﻮ ﻳﻮ‬ ‫شم‪５‬ر ﻳ‪ ３‬بچﻲ اچﻮي‪.‬‬ ‫‪54‬‬

‫الف) ＇تک سره شارك‬

‫(‪ )٤-15‬شكل د ککرکﻲ لروﻧکﻮ کباﻧﻮ ډولﻮﻧﻪ‬

‫ب) ري‬

‫هډوکي لرونکي کبان‪:‬‬ ‫د ﻫ‪６‬وکﻮ لروﻧکﻮ کباﻧﻮ ！ﻮلگﻲ د کباﻧﻮ ډﻳر لﻮي ！ﻮلگﻲ دي‪ .‬زرﻳﻦ(طﻼﻳﻲ) کب‪ ،‬شﻴر ماﻫﻲ‪ ،‬مار ماﻫﻲ‪،‬‬ ‫لقــﻪ ماﻫــﻲ‪ ،‬خال لروﻧکﻲ کب او ﻧﻮر د ﻫ‪６‬وکﻮ لروﻧکﻮ کباﻧﻮ پﻪ ！ﻮلگﻲ ک‪ ３‬شــامل دي‪ .‬لکﻪ ＇ﻨگﻪ چ‪３‬‬ ‫ﻳ‪ ３‬لﻪ ﻧامﻪ ＇خﻪ معلﻮمﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫ســکلﻴ＀ ﻳ‪ ３‬لﻪ ﻫ‪６‬وکﻮ ＇خﻪ دی‪ .‬ﻫمدارﻧگﻪ جســم ﻳ‪ ３‬د پترکﻮ (فلســﻮﻧﻮ) پﻪ واسطﻪ پﻮ＊ل شﻮی دى‪.‬‬ ‫زﻳات شم‪５‬ر ﻫ‪６‬وکﻲ لروﻧکﻲ کبان د اﻧساﻧاﻧﻮ د غذاﻳﻲ مﻮادو سرچﻴﻨﻪ جﻮړوي‪.‬‬

‫‪ ٤ - ١٦‬اﻧ‪％‬ﻮر د ﻫ‪６‬وکﻮ د کباﻧﻮ ډولﻮﻧﻪ‬

‫‪55‬‬

‫ذوحياتين(‪:)Amphibian‬‬ ‫اﻳا پﻮﻫﻴ‪８‬ئ چ‪＄ ３‬ﻴﻨ‪ ３‬حﻴﻮاﻧات کﻮﻻی شــﻲ چ‪ ３‬د خپل پﻮ！کﻲ پﻪ وســﻴلﻪ تﻨفس وک‪７‬ي؟ اﻳا ﻫغﻮی پﻪ‬ ‫اوبﻮ ک‪ ３‬ژوﻧد کﻮي ﻳا پﻪ وچﻪ ک‪３‬؟ پﻪ واقعﻴت ک‪ ３‬پﻪ دواړو محﻴطﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ژوﻧد کﻮﻻی شﻲ‪ .‬زﻳات شم‪５‬ر‬ ‫ذوحﻴاتﻴﻦ د ژوﻧد ﻳﻮه برخﻪ پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬او بلﻪ برخﻪ پﻪ وچﻪ ک‪ ３‬ســر تﻪ رســﻮي‪ .‬لﻪ دې کبلﻪ د ذوحﻴاتﻴﻨﻮ پﻪ‬ ‫ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬چﻮﻧگ‪＋‬ــﻪ د ﻻروا پﻪ مرحلﻪ ک‪ ３‬پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬ژوﻧد کﻮي او براﻧشــﻮﻧﻪ لري او کلﻪ چ‪ ３‬وچ‪ ３‬تﻪ‬ ‫را‪＄‬ﻲ براﻧشــﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ ســ‪８‬و بدلﻴ‪８‬ي او کﻮﻻی شﻲ چ‪ ３‬د س‪８‬و پﻪ واسطﻪ تﻨفس وک‪７‬ي‪ .‬ذوحﻴاتﻴﻦ ﻧازک‪،‬‬ ‫روڼ‪ ،‬ﻧمجﻦ اوب‪ ３‬پترکﻲ پﻮســتکﻲ لري‪ .‬دغﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې د دې ﻻمل کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬بالغ چﻮﻧگ‪＋‬ــﻪ وک‪７‬اى‬ ‫شﻲ د خپل پﻮستکﻲ لﻪ ﻻرې تﻨفس وک‪７‬ي‪ .‬زﻳات شمﻴر ذوحﻴاتﻴﻦ رﻧگﻪ ‪＄‬لﻴدوﻧکﻲ او زﻫري پﻮستکﻲ‬ ‫لري او د دې ﻻمل کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د＊مﻨان پرې لﻪ وﻳرې حملﻪ وﻧﻪ ک‪７‬ي‪.‬‬

‫(‪ )٤ -١٧‬اﻧ‪％‬ﻮر د چﻮﻧگ‪ ３＋‬د ژوﻧدمرحل‪３‬‬

‫‪56‬‬

‫د ذوحياتينـــو ډولونه‪ :‬ذوحﻴاتﻴﻦ د ظاﻫــري ‪＄‬اﻧگرتﻴاوو لﻪ مخ‪ ３‬پﻪ درﻳﻮ‬ ‫ډلﻮ وﻳشل شﻮي دي‪.‬‬ ‫‪ -١‬بې پښو ذوحياتين ‪:‬دا چﻴﻨجﻮ تﻪ ورتﻪ دي‪ .‬ﻻسﻮﻧﻪ او پ‪ ３＋‬ﻧﻪ لري‪،‬‬ ‫لکﻪ سﻴسﻲ لﻴﻦ(‪)Caecilians‬‬ ‫‪-٢‬لکۍ لرونکي ذوحياتين‪ :‬اوږد بدن‪ ،‬لﻨ‪６‬ې پ‪ ３＋‬او اوږده لک‪ ９‬لري‪.‬‬ ‫ډ‪４‬ره معمﻮلﻰ ﻧﻮعﻪ ﻳ‪ ３‬سلمﻨدر ‪ Salamander‬دى‪.‬‬ ‫‪-٣‬بـــې لکۍ ذوحياتين‪ :‬لــﻪ دوو زرو (‪＇ )٢٠٠٠‬خﻪ زﻳات‪ ３‬ﻧﻮع‪ ３‬ﻳ‪３‬‬ ‫پﻴژﻧدل شــﻮي دي‪ .‬چﻮﻧگ‪ ،３＋‬ړﻧدې چﻮﻧگ‪＋‬ﻲ (کﻮر بقﻪ) او ﻧﻮرې ﻧﻮع‪ ３‬پﻪ‬ ‫دې ډل‪ ３‬ک‪ ３‬شامل‪ ３‬دي‪:‬‬

‫(‪ ٤-١٨‬اﻧ‪％‬ﻮر د ذوحﻴاتﻴﻦ ډولﻮﻧﻪ‬

‫څښـــېدونکي (خزنده گان)‪ :Repitilea‬وچ او ډبل پﻮســتکﻲ لري‪ .‬پﻪ وچﻪ ک‪ ３‬د ژوﻧد کﻮلﻮ د ســمﻮن‬ ‫لپاره وچ او ډبل پﻮســتکﻲ ډﻳر مﻬم دي‪ .‬ډبل پﻮســتکﻲ دحﻴﻮان لﻪ بدن ＇خﻪ د اوبﻮ د تبخﻴر مخﻨﻴﻮی کﻮي‪！ .‬ﻮل‬ ‫＇‪＋‬ﻴدوﻧکﻲ د تﻨفس لپاره س‪８‬ي لري‪ .‬د ＇‪＋‬ﻴدوﻧکﻮ ﻫگ‪ ９‬کلک پﻮښ لري‪.‬‬ ‫ﻼ ډاﻳﻨاسﻮر چ‪ ３‬د مشﻬﻮرو‬ ‫د څښـــېدونکو ډولونه‪ :‬د ＇‪＋‬ﻴدوﻧکﻮ زﻳات شم‪５‬ر ！ﻮلگﻲ لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ تللﻲ دي‪ ،‬مث ً‬ ‫عظﻴــم الجثﻪ ＇‪＋‬ــﻴدوﻧکﻮ لﻪ ډل‪＇ ３‬خﻪ و او د ‪＄‬مک‪ ３‬پر مخ ﻳــ‪ ３‬ژوﻧد در لﻮد اوس ﻳ‪ ３‬د ‪＄‬مک‪ ３‬پﻪ مخ ﻳﻮازې‬ ‫فﻮسﻴلﻮﻧﻪ پات‪ ３‬دي‪ .‬تمساح‪ ،‬کشپ‪ ،‬سمسرې او ماران د ＇‪＋‬ﻴدوﻧکﻮ لﻪ ډل‪＇ ３‬خﻪ دي‪.‬‬

‫‪57‬‬

‫تمساح‬

‫＇رم‪＋‬ک‪９‬‬

‫کپچﻪ مار‬ ‫(‪ )٤ -١٩‬اﻧ‪％‬ﻮر د ＇‪＋‬ﻴدوﻧکﻮ ډولﻮﻧﻪ‬

‫کﻴشپ‬

‫الوتونکي(‪)Aves‬‬ ‫د الوتونکو(مرغانو) ځانگړتياوې‪ :‬الﻮتﻮﻧکﻲ خپل‪ ３‬خاص‪＄ ３‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې لرې‪ ،‬لکﻪ‪ :‬ب‪２‬ک‪ ３‬چ‪ ３‬بدن‬ ‫ﻳ‪ ３‬تﻮد ساتﻲ اود ‪＄‬ﻴﻨﻮ لپاره د الﻮتلﻮ امکاﻧات برابروي‪ .‬پﻪ الﻮتﻮﻧکﻮ ک‪ ３‬دوه ډولﻪ اساسﻲ ب‪２‬ک‪ ３‬شتﻪ‪ .‬ﻧرم‪ ３‬ب‪２‬ک‪３‬‬ ‫چ‪ ３‬د الﻮتﻮﻧکﻮ بدن ﻳ‪ ３‬پ＀ ک‪７‬ی دی او جســم ﻳ‪ ３‬تﻮد ســاتﻲ‪ .‬د لک‪ ９‬او وزروﻧﻮ ب‪２‬ک‪ ３‬چ‪ ３‬ﻧســبتاً سخت‪ ３‬وي‪،‬‬ ‫د الﻮتلــﻮ د ب‪２‬کــﻮ پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬الﻮتﻮﻧکﻲ م‪＋‬ــﻮکﻪ لري‪ ،‬ﻫگ‪ ９‬ﻳ‪ ３‬د ＇‪＋‬ــﻴدوﻧکﻮ د ﻫگﻴﻮ پﻪ شــان کلک پﻮښ‬ ‫(قشر) لرې‪ ،‬خﻮ جﻨسﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ خپلﻮ ک‪ ３‬تﻮپﻴر لري‪ .‬الﻮتﻮﻧکﻲ د تﻮدې وﻳﻨ‪ ３‬لروﻧکﻮ لﻪ ډل‪＇ ３‬خﻪ دي‪ .‬د بدن د‬ ‫تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ ﻳ‪ ３‬تر ‪ ٤٠‬ساﻧتﻲ گراد درجﻮ پﻮرې رسﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫‪58‬‬

‫(‪ )٤ -٢٠‬اﻧ‪％‬ﻮر د الﻮتﻮﻧکﻮ ډولﻮﻧﻪ‬

‫د الوتونکو ډولونه‪:‬‬

‫الﻮتﻮﻧکﻲ د رﻧگ‪ ،‬اﻧدازې او ب‪ ３２‬لﻪ مخ‪ ３‬ډ‪４‬ر تﻮپﻴرلري‪ .‬الﻮتﻮﻧکﻲ د شــکل‪ ،‬م‪＋‬ــﻮک‪ ３‬او پ‪＋‬ﻮ لﻪ مخ‪３‬‬ ‫ډلبﻨدي ک‪８５‬ي‪ .‬د م‪＋‬ــﻮک‪ ３‬جﻮړ＊ــت ﻳ‪ ３‬را＊ــاﻳﻲ چ‪ ３‬الﻮتﻮﻧکﻲ ＇ﻪ شــﻰ خﻮري‪ .‬د پ‪＋‬ﻮشــکل ﻳ‪ ３‬د‬ ‫الﻮتﻮﻧکﻲ د اوسﻴدلﻮ د چاپﻴرﻳال ＊کارﻧدوى دى‪ .‬چرگان‪ ،‬ﻫﻴل‪ ،９‬کﻮتره‪ ،‬چﻴﻨچ‪２‬ﻪ‪ ،‬اوښ مرغﻪ‪ ،‬پﻨگﻮﻳﻦ‬ ‫او ﻧﻮر د الﻮتﻮﻧکﻮ لﻪ ډل‪＇ ３‬خﻪ دي‪.‬‬

‫‪59‬‬

‫تي لرونکي (‪)Mammalia‬‬ ‫د زﻳاتــرو تﻲ لروﻧکﻮ ﻧﻮي زﻳ‪８‬ﻳدلﻲ بچﻴان جﻨﻴﻨﻲ دوره د مﻮر د بدن دﻧﻨﻪ‬ ‫تﻴروي‪ ،‬خﻮ ！ﻮل ﻳ‪ ３‬لﻪ زﻳ‪８‬ﻳدو وروستﻪ لﻪ ش‪５‬دو ＇خﻪ تغذﻳﻪ کﻮي چ‪ ３‬د مﻮر پﻪ‬ ‫تﻴﻮﻧﻮ ک‪ ３‬تﻮلﻴدﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د تي لرونکو ځانگړتياوي‪ :‬د زﻳاترو تﻲ لروﻧکﻮ بدن د وﻳ‪＋‬ــتاﻧﻮ ﻳا وړﻳﻮ پﻪ واســطﻪ‬ ‫پﻮ＊ل شﻮی دی‪ .‬ﻫمدارﻧگﻪ د شﻴدو د غدو درلﻮدل ﻳ‪ ３‬ﻳﻮ بلﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴا ده چ‪ ３‬ﻧﻮر حﻴﻮاﻧات ﻫغﻪ ﻧﻪ لري‪.‬‬ ‫ش‪５‬دې ﻳ‪ ３‬لﻪ اوبﻮ‪ ،‬پروتﻴﻦ او کاربﻮﻫاﻳدرﻳت ＇خﻪ جﻮړې شﻮې دي‪ .‬تﻲ لروﻧکﻲ د الﻮتﻮﻧکﻮ ＇‪＋‬ﻴدوﻧکﻮ‬ ‫پﻪ شــان د ســ‪８‬و لﻪ ﻻرې اکسﻴجﻦ اخلﻲ‪ .‬د تﻲ لروﻧکﻮ غا＊ﻮﻧﻪ مختلف شکلﻮﻧﻪ او اﻧدازه لري چ‪ ３‬د راز‬ ‫راز خــﻮړو لپــاره کارول ک‪８５‬ي‪ .‬د زﻳاترو تﻲ لروﻧکﻮ ماغزه لﻪ ﻧــﻮرو حﻴﻮاﻧاتﻮ ＇خﻪ زﻳات دي‪ .‬لﻪ دې املﻪ‬ ‫ﻫغــﻮی پــﻪ چ＂ک ډول زده ک‪７‬ه او فکر کﻮي‪ .‬ﻫمدارﻧگﻪ د بﻬرﻧﻴــﻮ عﻮاملﻮ (مﻨبﻬاتﻮ) پﻪ مقابل ک‪ ３‬چ＂ک‬ ‫غبر گﻮن ＊کاره کﻮي‪.‬‬ ‫د تي لرونکو ډولونه‪:‬تﻲ لروﻧکﻲ د ﻧسل د تﻮلﻴد لﻪ مخ‪ ３‬پﻪ درﻳﻮ گروپﻮﻧﻮ ﻳعﻨ‪ ３‬ﻫگ‪ ９‬اچﻮوﻧکﻲ تﻲ‬ ‫لروﻧکﻲ‪ ،‬ک（ﻮړه لروﻧکﻲ او پﻼسﻨتﻬا (خس ﻳا جﻮره) لروﻧکﻲ باﻧدې وﻳشل شﻮي دي‪.‬‬ ‫‪-١‬ﻫگ‪ ９‬اچﻮوﻧکﻲ تﻲ لروﻧکﻲ‪ :‬ﻧﻮی زﻳ‪８‬ﻳدلی بچﻲ لﻪ ﻫگ‪＇ ９‬خﻪ لﻪ راوتلﻮ وروستﻪ د مﻮر لﻪ تﻴﻮﻧﻮ＇خﻪ‬ ‫تغذﻳﻪ کﻮي‪ ،‬لکﻪ شﻴژگی (اغزي لروﻧکی مﻴ‪８‬ي خﻮړوﻧکی) او پﻼتﻲ پﻮس (‪ )Platy pus‬او ﻧﻮر‪.‬‬ ‫کڅـــوړه لرونکـــي تـــي لرونکي‪ :‬پــﻪ دې ډول تﻲ لروﻧکﻮ کــ‪ ３‬جﻨﻴﻦ مخک‪ ３‬لــﻪ دې چ‪ ３‬کامل‬ ‫شــﻲ‪ ،‬تﻮلﻴدﻳ‪８‬ي او د مﻮر د ک（ﻮړې پﻪ دﻧﻨﻪ ک‪＄ ３‬ای پﻪ ‪＄‬ای ک‪８５‬ي‪ .‬ﻫلتﻪ د مﻮر لﻪ تﻴﻮﻧﻮ ＇خﻪ شــ‪５‬دی‬ ‫خﻮري‪،‬لکﻪ‪ :‬کاﻧگرو‪.‬‬

‫پﻼتﻴپﻮس‬

‫م‪８５‬ى خﻮړوﻧکﻰ‬

‫(‪٤-٢١‬الف) اﻧ‪％‬ﻮر د تﻲ لروﻧکﻮ ډولﻮﻧﻪ‬ ‫‪60‬‬

‫پالسنټا لرونکي تي لرونکي‪ :‬د دې حﻴﻮاﻧاتﻮ جﻨﻴﻦ د مﻮر د رحم دﻧﻨﻪ د ‪ placenta‬پﻪ واسطﻪ تغذﻳﻪ‬ ‫ک‪８５‬ي او لﻪ مﻮر ســره ﻧژدې اړﻳک‪ ３‬لري کلﻪ چ‪ ３‬د جﻨﻴﻦ جﻮړ＊ــت بشــپ‪ ７‬شﻲ د ﻧﻮي زﻳ‪８‬ﻳدلﻲ پﻪ شکل‬ ‫تﻮلﻴدﻳ‪８‬ي‪ .‬بﻴل‪ ３／‬ﻳ‪ ３‬غﻮاﻳﻲ‪ ،‬وزه‪ ،‬پسﻪ‪ ،‬سپﻲ‪ ،‬زمری‪ ،‬أس او ﻧﻮر‪.‬‬

‫خرس‬

‫کاﻧگرو او ﻳا ک（ﻮړه لروﻧکﻲ تﻰ لروﻧکﻲ‬

‫غﻮا‬

‫(‪٤ -٢١‬ب) اﻧ‪％‬ﻮر د تﻲ لروﻧکﻮ ډولﻮﻧﻪ‬ ‫‪61‬‬

‫د افغانستان تي لرونکي او الوتونکي حيوانات‬ ‫افغاﻧســتان ﻳــﻮ غرﻧی او پﻪ وچﻪ ک‪ ３‬پروت ﻫﻴﻮاد دی چ‪ ３‬د حﻴﻮاﻧاتﻮ پــﻪ ت‪５‬ره بﻴا د مرغاﻧﻮ او تﻲ لروﻧکﻮ د‬ ‫ژوﻧد لپاره ＊ــﻪ ‪＄‬ای دی‪ .‬پﻪ افغاﻧســتان ک‪ ３‬د الﻮتﻮﻧکﻮ ＇ﻪ ﻧا ＇ﻪ ‪ ٥٠٠‬او د تﻲ لروﻧکﻮ ＇ﻪ ﻧا ＇ﻪ ‪١٢٠‬‬ ‫ﻧﻮعــ‪ ３‬تر اوســﻪ پﻮرې پﻴژﻧدل شــﻮي دي‪ .‬د ‪＄‬ﻨگلﻮﻧــﻮ د مﻨ‪％‬ﻪ وړل د دې ﻻمل کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬زﻳات شــم‪５‬ر‬ ‫حﻴﻮاﻧات لﻪ ﻫغ‪ ３‬ســﻴم‪＇ ３‬خﻪ ب‪＄ ３‬اﻳﻪ شــﻲ‪ .‬ﻫمدارﻧگﻪ د حﻴﻮاﻧاتﻮ ＊ــکار د دې ﻻمل شﻮی دی چ‪３‬‬ ‫زمﻮږ د گران ﻫﻴﻮاد پﻪ گ‪６‬ون پﻪ ﻧ‪７‬ۍ ک‪ ３‬د ‪＄‬ﻴﻨﻮ حﻴﻮاﻧاتﻮ ﻧسلﻮﻧﻪ لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ ﻻړ شﻲ‪.‬‬ ‫د کبانو‪ ،‬الوتونکو او تي لرونکو اقتصادي اهميت‬ ‫کبــان د اﻧســاﻧاﻧﻮ عمده خــﻮاړه جﻮړوي‪ .‬د کباﻧﻮ غﻮ＊ــﻪ او پﻮســتکی‪ ،‬پروتﻴﻦ او زﻳاتﻪ اﻧــدازه ‪ A‬او ‪D‬‬ ‫وﻳتامﻴﻨﻮﻧﻪ لري‪ ،‬چ‪ ３‬د ودې لپاره گ＂ﻮر دي‪.‬‬ ‫لﻮم‪７‬ﻧﻴﻮ اﻧســاﻧاﻧﻮ لﻪ وحشــﻲ الﻮتﻮﻧکﻮ ＇خﻪ د خﻮاړه او پﻮ＊ــاک د پﻮره کﻮلﻮ لپاره استفاده کﻮلﻪ‪ .‬زﻳاتره پﻪ‬ ‫زړه پﻮرې او ＊ﻪ اواز لروﻧکﻲ مرغان د اﻧساﻧاﻧﻮ لپاره اقتصادي گ＂‪ ３‬لري‪.‬‬ ‫د اﻫلﻲ الﻮتﻮﻧکﻮ لﻪ ﻫگﻴﻮ او غﻮ＊ــﻮ ＇خﻪ زﻳاتﻪ اســتفاده ک‪８５‬ي‪ .‬اﻧســاﻧاﻧﻮ زرگﻮﻧﻪ کلﻮﻧﻪ پخﻮا د حﻴﻮاﻧاتﻮ‬ ‫پــﻪ اﻫلــﻲ کﻮلﻮ پﻴل ک‪７‬ى دى‪ .‬ســپی لﻮم‪７‬ﻧی حﻴﻮان و چ‪ ３‬اﻫلﻲ شــﻮ‪ .‬ﻧﻦ ورځ ﻧﻮر تــﻲ لروﻧکﻲ‪ ،‬لکﻪ‪:‬‬ ‫پﻴشــﻮ‪ ،‬أس‪ ،‬خر‪ ،‬غﻮاﻳی‪ ،‬وزه‪ ،‬پســﻪ‪ ،‬مﻴ‪＋‬ﻪ او داس‪ ３‬ﻧﻮر اﻫلﻲ شــﻮي دي او لﻪ ﻫغﻮی ＇خﻪ رﻧگارﻧگ‬ ‫گ＂‪ ３‬اخﻴســتل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬لکﻪ د خﻮړو چمتﻮ کﻮل‪ ،‬بار وړل او ســره (کﻮد) چ‪ ３‬پﻪ زراعت ک‪ ３‬ترې اســتفاده‬ ‫ک‪８５‬ي‪.‬‬

‫‪62‬‬

‫د څلورم څپرکي لنډيز‬ ‫• حﻴﻮاﻧات پﻪ دوو ډلﻮ‪ ،‬فقارﻳﻪ او غﻴر فقارﻳﻪ وﻳشل شﻮي دي‪.‬‬ ‫• سفﻨجﻮﻧﻪ‪ ،‬سﻮلﻨترﻳتا‪ ،‬مﻮلﻮسکا‪ ،‬چﻴﻨجﻴان‪ ،‬مفصلﻴﻪ او اغزي پﻮستکﻲ د شمزۍ ﻧﻪ لروﻧکﻮ پﻪ ډلﻪ ک‪ ３‬دي‪.‬‬ ‫• د سفﻨجﻮﻧﻮ بدن لﻪ مشابﻪ حجرو ＇خﻪ جﻮړ شﻮی دی او ډﻳر سﻮري پﻪ ک‪ ３‬شتﻪ دي‪.‬‬ ‫• مرجاﻧﻮﻧﻪ‪ ،‬سمﻨدري شقاﻳق‪ ،‬ﻫاﻳدرا او جلﻲ فﻴش د سﻮلﻨترﻳتا لﻪ ډل‪＇ ３‬خﻪ دي‪.‬‬ ‫• پﻼﻧارﻳا پلﻦ چﻴﻨجﻲ دي او ＊کار کﻮي‪.‬‬ ‫• شﻴســتﻮزوما‪ ،‬د پســﻪ د ‪＄‬ﻴگــر چﻴﻨجــﻲ‪ ،‬د غﻮاﻳﻲ د کدو داﻧــ‪ ３‬چﻴﻨجﻲ د ﻧاروغﻴــﻮ تﻮلﻴدوﻧکﻲ پلﻦ‬ ‫چﻴﻨجﻴان دي‪.‬‬ ‫• د گردو چﻴﻨجﻴاﻧﻮ بدن ﻧری او ب‪ ３‬بﻨدوﻧﻮ دى‪.‬‬ ‫• د اسکار چﻴﻨجﻲ‪ ،‬اوکسﻴﻮر چﻴﻨجﻲ (کخ) گرد چﻴﻨجﻴان دي او ﻧاروغﻲ تﻮلﻴدوي‪.‬‬ ‫• د ‪＄‬مک‪ ３‬چﻴﻨجﻲ د بﻨد لروﻧکﻮ چﻴﻨجﻴاﻧﻮ لﻪ جمل‪＇ ３‬خﻪ دي چ‪ ３‬د زراعتﻲ ‪＄‬مکﻮ د ﻧرمﻮلﻮ ﻻمل‬ ‫گر‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫• ژوره د بﻨد لروﻧکﻮ چﻴﻨجﻴاﻧﻮ لﻪ ډل‪＇ ３‬خﻪ ده چ‪ ３‬پخﻮا پﻪ طبابت ک‪ ３‬ور ＇خﻪ استفاده کﻴدلﻪ‪.‬‬ ‫• حلزون‪ ،‬اکتﻮپس او صدف لﻪ سﻮلﻨترﻳتا لﻪ ډل‪＇ ３‬خﻪ دي‪.‬‬ ‫• د پاستﻪ بدﻧﻮ (مﻮلسکا) بدن لﻪ گﻴ‪６‬ې‪ ،‬ﻧازک پﻮستکﻲ او عضﻼتﻲ پ‪＋‬ﻮ ＇خﻪ تشکﻴل شﻮی دى‪.‬‬ ‫• د مفصلﻴﻪ حﻴﻮاﻧاتﻮ بدن لﻪ درﻳﻮ برخﻮ‪ ،‬سر‪ ،‬سﻴﻨ‪ ３‬او گﻴ‪６‬ې ＇خﻪ جﻮړ شﻮی دى‪.‬‬ ‫• د حشراتﻮ د شکل تغﻴﻴر لﻪ ﻫگ‪＇ ９‬خﻪ تر بلﻮغ پﻮرې لﻪ مﻴتامﻮرفﻮسﻴس پﻪ ﻧامﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫• سمﻨدري ستﻮري سمﻨدري بادرﻧگ د اغزي پﻮستکﻮ لﻪ فاﻳلم ＇خﻪ دي‪.‬‬ ‫• شمزۍ لروﻧک‪ ３‬داخلﻲ سکلﻴ＀ لري چ‪ ３‬د بدن د غ‪７‬و د حرکت او ساتﻨ‪ ３‬ﻻمل گر‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫• الﻮتﻮﻧکــ‪ ３‬او تــﻲ لروﻧکﻲ د تﻮدې وﻳﻨ‪ ３‬لروﻧکﻲ (‪ )Homoiothermous‬دي‪ .‬پﻪ داســ‪ ３‬حال ک‪３‬‬ ‫چ‪ ３‬ذوحﻴاتﻴﻦ‪＋＇ ،‬ﻴدوﻧک‪ ３‬او کبان س‪７‬ه وﻳﻨﻪ لروﻧکﻲ (‪ )Piokelothermous‬دي‪.‬‬ ‫• براﻧشﻮﻧﻪ ﻫغﻪ غ‪７‬ي دي چ‪ ３‬پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬مﻨحل اکسﻴجﻦ اخلﻲ او د وﻳﻨ‪ ３‬جرﻳان تﻪ ﻳ‪ ３‬داخلﻮي‪.‬‬ ‫• د کباﻧﻮ ډولﻮﻧﻪ لﻪ ب‪ ３‬ژامﻮ کباﻧﻮ‪ ،‬کرپﻨدوکﻲ لروﻧکﻲ کباﻧﻮ او ﻫ‪６‬وکﻲ لروﻧکﻲ کباﻧﻮ ＇خﻪ عبارت دي‪.‬‬ ‫• ذوحﻴاتﻴﻦ ﻫغﻪ حﻴﻮاﻧات دي چ‪ ３‬کﻮﻻی شﻲ ﻫم پﻪ وچﻪ او ﻫم پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬ژوﻧد وک‪７‬ي‪.‬‬ ‫• خزﻧده گان ډبل او وچ پﻮستکی او س‪８‬ي لري‪.‬‬ ‫• الﻮتﻮﻧکﻲ دوه ډولﻪ ب‪２‬ک‪ ３‬لري‪ ،‬د الﻮتلﻮ ب‪２‬ک‪ ３‬چ‪ ３‬پﻪ الﻮتلﻮ ک‪ ３‬ورسره مرستﻪ کﻮي او ﻧرم‪ ３‬ب‪２‬ک‪ ３‬چ‪３‬‬ ‫د پﻮستکﻲ د پاسﻪ وي او د الﻮتﻮﻧکﻲ بدن تﻮد ساتﻲ‪.‬‬ ‫• د زﻳاتره تﻲ لروﻧکﻮ ﻧﻮي زﻳ‪８‬ﻳدلﻲ بچﻴان خپلﻪ جﻨﻴﻨﻲ دوره د مﻮر پﻪ بدن ک‪ ３‬د ﻧﻨﻪ تﻴروي‪.‬‬ ‫• تﻲ لروﻧکﻲ پﻪ درﻳﻮ ډلﻮﻧﻮ ﻫگ‪ ９‬اچﻮﻧکﻮ‪ ،‬ک（ﻮړه لروﻧکﻮ او پﻼسﻨتا لروﻧکﻮ باﻧدې وﻳشل شﻮي دي‬

‫‪63‬‬

‫د څلورم څپرکي پوښتنې‬ ‫ﻻﻧــدې جملــ‪ ３‬پﻪ خپلﻮ کتابچﻮ کــ‪ ３‬ولﻴکئ او د ﻫرې جملــ‪ ３‬مخامخ د حﻴﻮان ﻳــا د اړوﻧد گروپ ﻧﻮم‬ ‫ولﻴکئ‪.‬‬ ‫)‬ ‫‪.١‬ډﻳر ساده حﻴﻮان چ‪ ３‬بدن ﻳ‪ ３‬لﻪ زﻳاتﻮ او تقرﻳباً مشابﻪ حجرو ＇خﻪ جﻮړ شﻮی دی (‬ ‫‪ .٢‬ﻫغﻪ حﻴﻮان چ‪ ３‬بدن ﻳ‪ ３‬چﻴچﻮوﻧکﻲ حجرې لري او زﻫري ماده د خپل ＊کار بدن تﻪ داخلﻮي‬ ‫)‬ ‫(‬ ‫)‬ ‫‪.٣‬جلﻲ فﻴش پﻪ دې ډلﻪ ک‪ ３‬شامل دي (‬ ‫د پلﻨــﻮ چﻴﻨجﻴاﻧــﻮ ﻳــﻮه ﻧﻮعﻪ چ‪ ３‬د کﻮلمﻮ د دﻳــﻮال د وﻳﻨ‪ ３‬ک‪５‬دو او ‪＄‬ﻴگر تﻪ د زﻳان رســﻴدو ﻻمل کﻴ‪８‬ي‬ ‫( )‬ ‫تشرﻳحﻲ پﻮ＊تﻨ‪:３‬‬ ‫‪.٤‬د غﻮاﻳﻲ د کدو داﻧ‪ ３‬د چﻴﻨجﻲ د ژوﻧد دوران تشرﻳح ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪.٥‬د کغ چﻴﻨجی تشرﻳح ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪.٦‬د اسکارﻳس چﻴﻨجی پﻪ واسطﻪ پﻪ مبتﻼ ک‪５‬دو عﻼﻳم ولﻴکئ‪.‬‬ ‫‪.٧‬لﻪ ژورو ＇خﻪ پخﻮا پﻪ طبابت ک‪＇ ３‬ﻪ ډول استفاده ک‪５‬دلﻪ؟‬ ‫‪.٨‬ﻻﻧدې جمل‪ ３‬پﻪ خپلﻮ کتابچﻮ ک‪ ３‬ولﻴکئ او خالﻲ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ مﻨاسبﻮ کلمﻮ پﻮره ک‪７‬ي‪:‬‬ ‫‪٩‬مﻮلﻮسکا د بدن غ‪７‬ي پﻪ‪＄ ..........‬ای لري‪.‬‬ ‫‪.١٠‬د ملخ سکلﻴ＀ د‪ .........‬پﻪ ﻧامﻪ لﻪ ﻳﻮ ډول مادې ＇خﻪ جﻮړ شﻮی دى‪.‬‬ ‫‪.١١‬د اغزي پﻮستکﻮ د بدن سکلﻴ＀ داخلﻲ‪ ..........‬دي‪.‬‬ ‫‪.١٢‬شارک او ری ‪ Ray‬د‪ ...........‬کباﻧﻮ لﻪ ډل‪＇ ３‬خﻪ دي‪.‬‬ ‫＇ﻮ ‪＄‬ﻮابﻲ پﻮ＊تﻨ‪:３‬‬ ‫‪.١٣‬د ذوحﻴاتﻴﻨﻮ زړه ＇ﻮ جﻮفﻮﻧﻪ لري؟‬ ‫ج‪ -٣ :‬جﻮفﻮﻧﻪ‬ ‫الف‪ -١‬جﻮف ب‪ -٢:‬جﻮفﻮﻧﻪ‬ ‫‪.١٤‬پﻪ کباﻧﻮ ک‪ ３‬شاپروﻧﻪ لﻪ ﻻﻧدې دﻧدو ＇خﻪ کﻮمﻪ ﻳﻮه سر تﻪ رسﻮي؟‬ ‫ج‪ :‬حرکت د‪！ :‬ﻮل‬ ‫ب‪ :‬د بدن د تﻮازن ساتل‬ ‫الف‪:‬د حﻴﻮان درﻳدل‬ ‫‪.١٥‬ذوحﻴاتﻴﻦ ﻫغﻪ حﻴﻮاﻧات دي چ‪ ３‬پﻪ‪ .......‬محﻴط ک‪ ３‬ژوﻧد کﻮي‪.‬‬ ‫د‪ :‬ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‬ ‫ج‪ :‬وچﻪ او اوبﻪ‬ ‫ب‪ :‬وچﻪ‬ ‫الف‪ :‬اوبﻪ‬ ‫ﻻﻧدې جمل‪ ３‬پﻪ خپلﻮ کتابچﻮ ک‪ ３‬ولﻴکئ‪ .‬د ســم‪ ３‬جمل‪ ３‬پﻪ مقابل ک‪ ３‬د (ص) او د ﻧاســم‪ ３‬جمل‪ ３‬پﻪ‬ ‫مقابل ک‪ ３‬د (غ) تﻮرى ولﻴکئ‪.‬‬ ‫)‬ ‫‪.١٦‬تمساح او کشپ د ذوحﻴاتﻨﻴﻮ لﻪ ډل‪＇ ３‬خﻪ دي‪(.‬‬ ‫‪.١٧‬الﻮتﻮﻧکﻲ ( مرغان) د تﻮدې وﻳﻨ‪ ３‬لروﻧکﻮ لﻪ ډل‪＇ ３‬خﻪ دي ( )‬

‫‪64‬‬

‫پنځم څپرکی‬

‫طبيعي سرچينې (منابع) او د هغوى ساتنه‬ ‫خداى (ج) بشــر تﻪ پراخﻪ ﻧعمتﻮﻧﻪ ورک‪７‬ي دي‪ .‬پﻪ طبﻴعت ک‪ ３‬د مﻮجﻮدو ســر‬ ‫چﻴﻨﻮ ﻳﻮه برخﻪ دا ﻧعمتﻮﻧﻪ دي‪ .‬بشر لﻪ ﻧباتاتﻮ ＇خﻪ چ‪ ３‬پﻪ خاورو ک‪ ３‬را شﻨﻪ‬ ‫کﻴ‪８‬ي‪ ،‬پﻪ مستقﻴم ﻳا غﻴر مستقﻴم ډول ‪＂－‬ﻪ اخلﻲ‪ .‬ژوﻧد لﻪ اوبﻮ پرتﻪ ممکﻦ ﻧﻪ‬ ‫دی‪ .‬ﻫمدارﻧ‪／‬ــﻪ کــﻪ د لمر ړﻧا ﻧﻪ واى د ‪＄‬مک‪ ３‬پر مخ بﻪ ژوﻧد ممکﻦ ﻧﻪ و‪.‬‬ ‫ﻧــﻦ ورځ غذا او اﻧرژۍ تﻪ د ！ﻮلﻨﻮ اړتﻴاوې مخ پﻪ زﻳات‪５‬دو دي‪ .‬فکر وک‪７‬ئ کﻪ‬ ‫چ‪５‬ري ‪＄‬ﻨ‪／‬لﻮﻧﻪ لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ ﻻړ شــﻲ‪ ،‬ســﻴﻨدوﻧﻪ‪ ،‬چﻴﻨ‪ ３‬او کارﻳزوﻧﻪ وچ شﻲ او‬ ‫حاصلخﻴزه خاوره ﻧﻪ وي أﻳا اﻧسان کﻮﻻى شﻲ خپل ژوﻧد تﻪ دوام ورک‪７‬ي؟ پﻪ‬ ‫دې ＇پرکﻲ ک‪ ３‬بﻪ طبﻴعﻲ سرچﻴﻨ‪ ３‬او د ﻫغ‪ ３‬ډولﻮﻧﻪ او ﻫمدارﻧگﻪ د طبﻴعﻲ‬ ‫ز‪４‬رمﻮ اﻫمﻴت او د ﻫغ‪ ３‬د ﻻ ساتﻨ‪ ３‬پﻪ ﻻرو چارو پﻮه شئ‪.‬‬

‫‪65‬‬

‫طبيعي زېرمې‬ ‫طبﻴعﻲ ز‪４‬رم‪ ３‬ﻫغﻮ ز‪４‬رمﻮ تﻪ وﻳل کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬پﻪ طبﻴعت ک‪ ３‬مﻮجﻮدې وي‪ .‬اﻧساﻧان لﻪ ﻫغﻮی ＇خﻪ خپل‪３‬‬ ‫اړتﻴــاوې پــﻮره کﻮي‪ .‬لــﻪ ﻫغﻮی ＇خﻪ د مادې او اﻧرژۍ د مﻨبع پﻪ تﻮگﻪ گ＂ــﻪ اخلﻲ‪＄ .‬ﻴﻨ‪ ３‬طبﻴعﻲ مﻨابع ﻧﻪ‬ ‫ﻧــﻮې کﻴدوﻧکــ‪ ３‬دي‪ .‬د دې ز‪４‬رم‪ ３‬اﻧدازه محــدوده او بﻴا مﻨ‪ ＃‬تﻪ را تلل ﻳ‪ ３‬ډﻳر وخت غﻮاړي‪ .‬ﻧفت‪－ ،‬از‬ ‫او د ډبرو سکاره ﻧﻪ ﻧﻮي کﻴدوﻧکﻲ مﻨابع دي‪ .‬ﻧﻮي کﻴدوﻧکﻲ مﻨابع د طبﻴعﻲ مﻨابعﻮ بل ‪－‬روپ دى‪ .‬د دې‬ ‫مﻨابعﻮ اﻧدازه محدوده ﻧﻪ ده‪＄ .‬کﻪ چ‪ ３‬پﻪ پر لﻪ پســ‪ ３‬تﻮگﻪ تﻮلﻴدﻳ‪８‬ي‪ .‬د بﻴل‪ ３／‬پﻪ ډول کﻮﻻى شــﻮ چ‪３‬‬ ‫ﻧباتات وکرو او لﻪ حاصلﻪ ＇خﻪ ﻳ‪ ３‬گ＂ﻪ واخلﻮ‪ .‬اور＊ــتﻮﻧﻪ د ســﻴﻨدوﻧﻮ او چﻴﻨﻮ د اوبﻮ کمﻮالﻰ پﻮره کﻮي‪.‬‬ ‫خــﻮ دې خبرې تﻪ باﻳد پام وشــﻲ‪ ،‬دغﻪ مﻨابع ﻫغﻪ مﻬــال د بﻴا ﻧﻮي کﻴدو وړ دي چ‪ ３‬کارول ﻳ‪ ３‬د بﻴا تﻮلﻴد‬ ‫لــﻪ چ＂کتﻴــا ＇خﻪ زﻳات ﻧﻪ وي‪ .‬اوبﻪ‪ ،‬خاوره‪ ،‬خﻮاړه او د اﻧرژۍ مﻨبع د طبﻴعﻲ مﻨابعﻮ پﻪ ډلﻪ ک‪ ３‬دي چ‪３‬‬ ‫اﻧسان لﻪ ﻫغﻮی ＇خﻪ د مادې او اﻧرژۍ پﻪ ډول گ＂ﻪ اخلﻲ‪.‬‬

‫اوبه‬ ‫د افغاﻧســتان پﻪ ډﻳرو برخﻮ او ＊ــاروﻧﻮ ک‪ ３‬د ＇‪＋‬ــلﻮ اوبﻪ لﻪ ‪＄‬مک‪ ３‬ﻻﻧدې چﻴﻨﻮ او ＇اگاﻧﻮ ＇خﻪ ﻻس تﻪ‬ ‫را‪＄‬ﻲ‪ .‬پﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ س‪５‬مﻮ ک‪ ３‬د سﻴﻨدوﻧﻮ لﻪ اوبﻮ ＇خﻪ گ＂ﻪ اخﻴستل کﻴ‪８‬ي‪ .‬اوبﻪ د کلﻨﻲ اور＊ت حاصل دی‪.‬‬ ‫کﻪ چ‪５‬رې کلﻨی اور＊ت کم وي د وچکال‪ ９‬ﻻمل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د وگ‪７‬و ډﻳروالی د اوبﻮ د کمﻮالﻲ ﻳﻮ بل عامل دى‪＄ ،‬کﻪ چ‪ ３‬د و‪７－‬و پﻪ ډ‪４‬ر والﻲ د اوبﻮ لگ‪＋‬ت ډﻳرﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫＇رﻧ‪／‬ﻪ چ‪ ３‬اوبﻪ پﻪ ور‪＄‬ﻨﻲ ژوﻧد ک‪ ３‬زﻳات‪ ３‬ل‪／‬ﻴ‪８‬ي‪ ،‬چا تﻪ د ﻫغ‪ ３‬د ﻧﻪ ل‪／‬ﻮلﻮ پﻪ اړه ＇ﻪ ﻧشﻲ وﻳل کﻴدای‪.‬‬ ‫خﻮ دومره وﻳل کﻴدای شــﻲ چ‪ ３‬لﻪ ب‪＄ ３‬اﻳﻪ لگﻮلﻮ ＇خﻪ ﻳ‪ ３‬مخﻪ وﻧﻴﻮل شــﻲ‪ .‬اوبﻪ ﻧﻪ ﻳﻮازې د ＇‪＋‬ــلﻮ او‬ ‫پرﻳمﻨ‪％‬لــﻮ لــﻪ پلﻮه بلک‪ ３‬د کباﻧﻮ او ﻧﻮرو ژوﻧدﻳﻮ مﻮجﻮداتﻮ د اوســﻴدلﻮ د ‪＄‬ای لﻪ مخ‪ ３‬ﻫم اﻫمﻴت لري‪.‬‬ ‫کبان د اﻧساﻧاﻧﻮ د غذاﻳﻲ تﻮکﻮ ﻳﻮه ډ‪４‬ره گ＂ﻮره برخﻪ جﻮړوي او د اﻧساﻧاﻧﻮ د روغتﻴا او سﻼمتﻴا لپاره ډﻳر گ＂ﻮر‬ ‫وﻳ＂امﻴﻨﻮﻧﻪ او مال‪ ３／‬لري‪ .‬اوس مﻬال د کباﻧﻮ زﻳات ＊ــکار د ﻫغﻮی د کمﻮالﻲ ﻻمل شــﻮی دی‪ .‬پﻪ ډ‪４‬رو‬ ‫ﻫﻴﻮادوﻧﻮ ک‪ ３‬د کباﻧﻮ د ＊کار لپاره قﻮاﻧﻴﻦ شتﻪ‪ .‬د دې قاﻧﻮن لﻪ مخ‪ ３‬د کباﻧﻮ د ﻫگﻴﻮ اچﻮلﻮ پﻪ وخت ک‪３‬‬ ‫د کباﻧﻮ ＊کار مﻨع دی‪ .‬د اوبﻮ د مﻨابعﻮ ساتﻨﻪ او لﻪ کک‪７‬تﻴا ＇خﻪ د ﻫغ‪ ３‬مخﻨﻴﻮی پﻪ کباﻧﻮ باﻧدې د اغ‪５‬زې‬ ‫لﻪ مخ‪ ３‬ډﻳر اﻫمﻴت لري‪＄ .‬کﻪ د اوبﻮ کک‪７‬تﻴا د اوبﻮ اکسﻴجﻦ کمﻮي او پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬د کباﻧﻮ د م‪７‬ﻳﻨﻰ ﻻمل‬ ‫‪66‬‬

‫کﻴ‪８‬ي‪ .‬لﻪ دې کبلﻪ باﻳد د اوبﻮ د مﻨابعﻮ د پاکﻮالﻲ او ساتﻨ‪ ３‬لپاره سﻴﻨدوﻧﻮ‪＇ ،‬اگاﻧﻮ او چﻴﻨﻮتﻪ د ﻫغﻮ کارول‬ ‫شــﻮو او اضافﻲ اوبﻮ د تﻮﻳ‪５‬دلــﻮ مخﻨﻴﻮی وک‪７‬و چ‪ ３‬لﻪ فابرﻳکﻮ‪ ،‬کﻮروﻧــﻮ او کروﻧدو ＇خﻪ بﻬﻴ‪８‬ي‪＄ .‬کﻪ‬ ‫بز‪－‬ران د خپلﻮ حاصﻼتﻮ د زﻳاتﻮالﻲ لپاره لﻪ کﻴمﻴاوي ســرې او د کرﻧ‪ ３‬او و＊ــﻮ د افتﻮﻧﻮ ضد درملﻮ ＇خﻪ‬ ‫اســتفاده کﻮي‪ .‬د اوبﻮ کﻮلﻮ پﻪ وخت ک‪ ３‬دغﻪ درمل د کرﻧ‪ ３‬لﻪ اضافﻲ اوبﻮ ســره ﻳﻮ ‪＄‬ای سﻴﻨدوﻧﻮ‪ ،‬چﻴﻨﻮ‬ ‫او سمﻨدروﻧﻮ تﻪ تﻮﻳﻴ‪８‬ي او د اوبﻮ د کک‪７‬تﻴا ﻻمل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫خاوره‬ ‫خاروه ﻳﻮه بلﻪ طبﻴعﻲ مﻨبع ده‪ .‬ســر بﻴره پردې جﻮړ‪４‬دل ﻳ‪ ３‬کلﻮﻧﻪ‪ ،‬کلﻮﻧﻪ وخت ﻧﻴســﻲ‪ .‬لﻪ دې کبلﻪ باﻳد د‬ ‫ﻫغ‪ ３‬پﻪ ســاتﻨﻪ ک‪ ３‬پﻮره پاملرﻧﻪ وشــﻲ‪ .‬د خاورې پاســﻨی پﻮړ چ‪ ３‬ډﻳر ＊ﻪ کاﻧﻲ غذاﻳﻲ مﻮاد لري‪ ،‬د رواﻧﻮ‬ ‫اوبــﻮ او د واورې او باران د اور＊ــت لﻪ املــﻪ پرﻳمﻨ‪％‬ل کﻴ‪８‬ي او خاوره د غذاﻳﻲ مــﻮادو د لرلﻮ لﻪ لحاظﻪ‬ ‫کمــزورې کﻴــ‪８‬ي‪ .‬لﻪ ﻳﻮې خﻮا بﻪ د کرکﻴل‪ ３‬لپاره مﻨاســبﻪ ﻧﻪ وي لﻪ بل‪ ３‬خﻮا بــﻪ د اوبﻮ د بﻬﻴدو لﻪ ﻻرې د‬ ‫ســمﻨدروﻧﻮ او ســﻴﻨدوﻧﻮ اوبﻮ تﻪ داخلﻴ‪８‬ي او ﻫلتﻪ رســﻮب کﻮي‪ .‬کﻪ ＇ﻪ ﻫم کرکﻴلﻪ چ‪ ３‬زمﻮږ د اړتﻴا وړ‬ ‫غذاﻳﻲ مﻮاد تﻮلﻴدوي‪ ،‬خﻮ خاوره کمزورې کﻮي‪ .‬سره لﻪ دي چ‪ ３‬زمﻮږ پﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد ک‪ ３‬د باد لﻴ‪５／‬دل لﻪ ﻳﻮ‬ ‫‪＄‬ای ＇خﻪ بل ‪＄‬ای تﻪ د خاورې د لﻴ‪８‬دوﻧ‪ ３‬ﻻمل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬خﻮ د خاورې د ساتﻨ‪ ３‬لپاره ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻻرې چارې‬ ‫شتﻪ چ‪ ３‬پﻪ ﻻﻧدې ډول دي‪:‬‬ ‫‪ -١‬د باد مخ‪ ３‬تﻪ د وﻧﻮ ( ﻧﻴال‪／‬ﻴﻮ) کرل‪.‬‬ ‫‪ -٢‬د خاورې ﻧمجﻦ ساتل‪.‬‬ ‫‪ -٣‬د ﻫغﻮ بﻮ！ﻮ کرل چ‪ ３‬رﻳ‪ ３＋‬ﻳ‪ ３‬د خاورو ذرې ﻧ‪＋‬تﻲ ( ﻳﻮ ‪＄‬اي) ساتﻲ‪.‬‬

‫‪67‬‬

‫(‪ )٥-١‬اﻧ‪％‬ﻮر د ‪＄‬مک‪ ３‬د خراب‪ ３‬گ＂‪ ３‬اخﻴستﻨ‪ ３‬لﻪ املﻪ د خاورې کمزورې کﻴدل‬

‫خواړه‬ ‫مــﻮږ او تاســﻮ د خپلــﻮ ور‪＄‬ﻴﻨﻮ فعالﻴتﻮﻧﻮ لپاره اﻧرژۍ تــﻪ اړتﻴا لرو‪ .‬د اړتﻴا وړ اﻧــرژي لﻪ ﻫغﻮ خﻮړو ＇خﻪ‬ ‫چــ‪ ３‬لــﻪ حﻴﻮاﻧاتﻮ او ﻧباتاتﻮ ＇خﻪ ﻳ‪ ３‬ﻻس تﻪ راوړو‪ ،‬پﻮره کﻮو‪ .‬لﻮم‪７‬ﻧﻴﻮ اﻧســاﻧاﻧﻮ لﻪ مﻴﻮو‪ ،‬داﻧﻮ او ﻫغﻮ پا‪１‬ﻮ‬ ‫＇خﻪ گ＂ﻪ اخﻴســتلﻪ چ‪ ３‬پﻪ طبﻴعﻲ ډول پﻪ ﻧباتاتﻮ ک‪ ３‬مﻮجﻮدې وې‪ .‬حﻴﻮاﻧات بﻪ ﻳ‪ ３‬د پﻮســتکﻮ د ﻻستﻪ‬ ‫راوړلﻮ لپاره ＊ــکار کﻮل‪ .‬اوس ﻫم ﻳﻮ شــم‪５‬ر اﻧساﻧان ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬حﻴﻮاﻧات د خﻮړلﻮ او د ﻫغﻮ لﻪ پﻮستکﻮ ＇خﻪ‬ ‫د گ＂‪ ３‬اخﻴســتﻮ لپاره ＊ــکار کﻮي‪ .‬ﻫمدارﻧگﻪ خلک د ﻧباتاتﻮ لﻪ مﻴﻮو او لرگﻴﻮ ＇خﻪ چ‪ ３‬پﻪ طبﻴعﻲ ډول‬

‫‪68‬‬

‫پﻪ ‪＄‬ﻨ‪／‬لﻮﻧﻮ او غروﻧﻮ ک‪ ３‬شــﻨﻪ کﻴ‪８‬ي‪＂－ ،‬ﻪ اخلﻲ‪ .‬زﻳات شــم‪５‬ر خلک ﻫغﻪ خﻮاړه خﻮري چ‪ ３‬لﻪ کرﻧ‪３‬‬ ‫او ﻳا ＇اروﻳﻮ ＇خﻪ ﻳ‪ ３‬ﻻستﻪ راوړي‪.‬‬ ‫پﻪ طبﻴعت ک‪ ３‬د شتﻮ خﻮړو مﻨابع دومره زﻳات‪ ３‬ﻧﻪ دي چ‪ ３‬وک‪７‬ای شﻲ د ！ﻮلﻮ خلکﻮ د اړتﻴا وړ خﻮاړه پﻮره‬ ‫کــ‪７‬ي‪ .‬لــﻪ دې کبلﻪ د خلکﻮ پﻪ ډ‪４‬رﻳدو کرﻧ‪ ３‬او مالدارۍ ﻫم پراخﻮالــﻰ ومﻮﻧد‪ .‬اوس پﻮﻫان پﻪ ！ﻮلﻪ ﻧ‪７‬ۍ‬ ‫ک‪ ３‬کﻮ＊） کﻮي چ‪ ３‬د غذاﻳﻲ مﻮادو د کﻴفﻴت د ＊ﻪ والﻲ او د پروتﻴﻦ د کچ‪ ３‬د لﻮړولﻮ لپاره ＊‪ ３‬ﻻرې‬ ‫چــارې ول＂ــﻮي‪ .‬پﻪ دې ل‪７‬ۍ کــ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د ورﻳجﻮ‪ ،‬غﻨمﻮ او جﻮارو ﻧﻮي ﻧســلﻮﻧﻪ تﻮلﻴد ک‪７‬ي چ‪ ３‬زﻳاتﻪ اﻧدازه‬ ‫پروتﻴﻨﻲ مﻮاد لري‪ .‬د ساﻳﻨســپﻮﻫاﻧﻮ مﻮخﻪ د غذاﻳﻲ مﻮادو د کﻴفﻴت او کمﻴت ＊ــﻪ کﻮل دي چ‪ ３‬لﻪ ﻧباتاتﻮ‬ ‫＇خﻪ ﻻس تﻪ را‪＄‬ﻲ‪ .‬ســره لﻪ دې چ‪ ３‬د کرکﻴل‪ ３‬لﻪ ﻻرې اﻧســاﻧان زﻳات خﻮاړه چمتﻮ کﻮي خﻮ پر اﻳکﻮ‬ ‫سﻴستم باﻧدې مﻨف‪ ３‬اغﻴزه ﻫم لري‪＄ ،‬کﻪ بز‪－‬ران لﻪ ﻧباتﻲ افتﻮﻧﻮ سره د مبارزې او د و＊ﻮ د لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ وړلﻮ‬ ‫لپــاره لﻪ زﻫري درملﻮ ＇خﻪ اســتفاده کﻮي او ﻫغﻪ ‪＄‬مکﻪ چ‪ ３‬لﻮم‪７‬ی پــرې زﻳاتﻮ حﻴﻮاﻧاتﻮ او ﻧباتاتﻮ ژوﻧد‬ ‫کاوه‪ ،‬ورو ورو حﻴﻮاﻧات او ﻧباتات لﻪ ﻻسﻪ ورکﻮي‪.‬‬

‫انرژي‬ ‫د اﻧرژۍ دوه ډولﻪ سر چﻴﻨ‪ ３‬وجﻮد لري‪ ،‬ﻳﻮ ډول ﻳ‪ ３‬د بﻴا ﻧﻮې ک‪５‬دو او بل ډول د ﻧﻪ ﻧﻮې ک‪５‬دو سر چﻴﻨ‪３‬‬ ‫دي‪ .‬اوس مﻬال د ‪ ٧٥%‬پﻪ شاوخﻮا ک‪ ３‬اﻧرژۍ د فﻮسﻴلﻮﻧﻮ لﻪ سﻮ‪＄‬ﻮلﻮ ＇خﻪ ﻻس تﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬لکﻪ‪ :‬ﻧفت‪،‬‬ ‫‪－‬از‪ ،‬تﻴل او د ډبرو سکاره چ‪ ３‬د اﻧرژۍ د ﻧﻪ ﻧﻮي کﻴدوﻧکﻮ مﻨابعﻮ لﻪ ډل‪＇ ３‬خﻪ دي‪ .‬فﻮسﻴلﻲ سﻮن پﻪ ﻫﻮا‬ ‫ک‪ ３‬زﻳاتﻪ کک‪７‬تﻴا را مﻨ‪％‬تﻪ کﻮي‪＄ .‬ﻴﻨﻲ خلک د ﻫغﻮ لرگﻴﻮ ســﻮ‪＄‬ﻮلﻮ‪ ،‬چ‪ ３‬د وﻧﻮ لﻪ وچﻴدو او غﻮ＇ﻮلﻮ‬ ‫＇خــﻪ تر ﻻســﻪ ک‪８５‬ي‪ ،‬ﻻزمﻪ تﻮدخــﻪ ﻻس تﻪ راوړي‪ .‬کﻪ ＇ﻪ ﻫم وﻧ‪ ３‬بﻴا بﻴا شــﻨ‪ ３‬کﻴ‪８‬ي‪ ،‬خﻮ د لر‪－‬ﻴﻮ د‬ ‫زﻳات ل‪＋／‬ت او د وﻧﻮ پر لﻪ پس‪ ３‬غﻮ＇ﻮل ‪＄‬ﻨ‪／‬لﻮﻧﻪ ورو‪ ،‬ورو لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ وړي چ‪ ３‬د لرگﻴﻮ مﻨبع ده‪ .‬لﻪ دې‬ ‫کبلﻪ ساﻳﻨس پﻮﻫان د داس‪ ３‬اﻧرژۍ لﻪ سرچﻴﻨﻮ ＇خﻪ د گ＂‪ ３‬اخﻴستﻨ‪ ３‬پﻪ فکر ک‪ ３‬شﻮل چ‪ ３‬ﻧا پاﻳﻪ وي او‬ ‫لﻪ بل‪ ３‬خﻮا د استﻮ‪－‬ﻨ‪ ３‬د چاپﻴرﻳال د کک‪７‬تﻴا ﻻمل و ﻧﻪ گر‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫اوبــﻪ بــاد او لمر د بﻴا ﻧﻮې کﻴدو د اﻧرژۍ ســر چﻴﻨ‪ ３‬دي چ‪ ３‬کک‪７‬تﻴا ﻧﻪ لري‪ .‬پــﻪ ډ‪４‬رو ﻫﻴﻮادﻧﻮ ک‪ ３‬بادي‬

‫‪69‬‬

‫ژرﻧدې مﻮجﻮدې دي چ‪ ３‬پرې ﻳ‪ ３‬د باد پﻪ اﻧرژۍ ‪－‬ر‪＄‬ﻲ او پﻪ پای ک‪ ３‬د دست‪／‬اه او سامان اﻻتﻮ پﻪ کارولﻮ‬ ‫دغﻪ اﻧرژي پﻪ برﻳ‪＋‬ــﻨا بدلﻮي‪ .‬زمﻮږ د ‪－‬ران ﻫﻴﻮاد پﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ وﻻﻳتﻮﻧﻮ‪ ،‬لکﻪ‪ :‬ﻫرات او فراه ک‪ ３‬بادي ژرﻧدې‬ ‫شتﻪ چ‪ ３‬د باد د اﻧرژۍ بﻪ مرستﻪ کار کﻮي‪.‬‬

‫(‪ )5-٢‬اﻧ‪％‬ﻮر بادي ژرﻧدې‬

‫‪70‬‬

‫د لمر انرژي‬ ‫د ‪＄‬کم‪ ３‬تﻮدوخــﻪ لﻪ لمر ＇خﻪ‬ ‫ده‪ .‬د لمــر اﻧرژي ســر بﻴره پر دې‬ ‫چ‪ ３‬پﻪ ﻧباتاتﻮ ک‪ ３‬د غذاﻳﻲ مﻮادو‬ ‫د جﻮړولــﻮ لپاره د ضﻴاﻳﻲ ترکﻴب‬ ‫پﻪ عملﻴــﻪ ک‪ ３‬پﻪ کارﻳ‪８‬ي د خپل‪３‬‬ ‫تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ واسطﻪ ﻳ‪ ３‬د ‪＄‬مک‪３‬‬ ‫پﻪ مخ د اﻧساﻧاﻧﻮ او حﻴﻮاﻧاتﻮ ژوﻧد‬ ‫ﻫــم ممکﻦ کــ‪７‬ی دی‪ .‬اﻧســاﻧان‬ ‫(‪ )٥-٢‬اﻧ‪％‬ﻮر د لمر د بر‪＋４‬ﻨا د تﻮلﻴد دستگاه‬ ‫خپل کﻮروﻧﻪ داس‪ ３‬جﻮړوي چ‪３‬‬ ‫د لمر لﻪ ر‪１‬ا او تﻮدوخ‪＇ ３‬خﻪ‪ ،‬پﻪ‬ ‫تﻴره بﻴا پﻪ ژم‪ ３‬ک‪ ،３‬تر امکان پﻮرې ‪＂－‬ﻪ واخلﻲ‪ .‬ﻧﻦ د لمر بر‪＋４‬ــﻨا د تﻮلﻴد دســتگاه د ‪＄‬اﻧ‪７／‬و ساماﻧﻮ‬ ‫ﻧﻮ پﻪ استفادې سره د لمر اﻧرژي د برﻳ‪＋‬ﻨا پﻪ اﻧرژۍ بدلﻮي‪.‬‬ ‫د بيوم کتله يا (ژوندۍ کتله) (‪:)Biomass‬‬ ‫پﻪ ﻳﻮې ！اکل‪ ３‬ساح‪ ３‬ک‪ ３‬د ژوﻧدﻳﻮ مﻮجﻮداتﻮ د کتل‪！ ３‬اکل د بﻴﻮم د کتل‪ ３‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬د بﻴﻮم د کتل‪３‬‬ ‫اﻧرژي پﻪ ﻳﻮ غذاﻳﻲ ‪＄‬ﻨ‪％‬ﻴر ک‪ ３‬لﻪ ﻳﻮ مصرف کﻮوﻧکﻲ ＇خﻪ وروســتﻨﻲ مصرف کﻮوﻧک‪ ３‬تﻪ لﻴ‪８‬دول‬ ‫کﻴــ‪８‬ي‪ .‬د بﻴﻮم د کتل‪ ３‬اﻧرژي ﻫغﻪ وخت ازادﻳ‪８‬ي چ‪ ３‬عضﻮي ماده د اﻳکﻮسﻴســتم د تجزﻳﻪ کﻮوﻧکﻮ‬ ‫پﻪ واســطﻪ تجزﻳﻪ شــﻲ‪ .‬د اﻳکﻮ سﻴستم مطالعﻪ را ＊ــﻴﻲ چ‪ ３‬د غذاﻳﻲ ‪＄‬ﻨ‪％‬ﻴر لﻪ لﻮم‪７‬ۍ ک‪７‬ۍ ＇خﻪ‬ ‫وروستﻨ‪ ９‬ک‪７‬ۍ پﻮرې د اﻧرژۍ مقدار ورو ورو کم‪８５‬ي‪ .‬پﻪ اﻳکﻮ سﻴستم ک‪ ３‬د اﻧرژى مقدار چ‪ ３‬د ﻫرم‬ ‫پﻪ شکل ＊ﻮدل ک‪８５‬ي‪ ،‬د ﻫغ‪ ３‬د اﻧرژي د ﻫرم پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫فکر وکړي‪:‬‬ ‫أﻳا د لمر د ر‪１‬ا ！ﻮلﻪ اﻧرژي چ‪ ３‬ﻧباتات ﻳ‪ ３‬اخلﻲ‪ ،‬لﻮم‪７‬ﻧﻲ مصرف کﻮوﻧکﻲ تﻪ رسﻴ‪８‬ي؟ خپل ‪＄‬ﻮاب ＇ر‪－‬ﻨد ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫ﻳﻮ شم‪５‬ر ساﻳﻨس پﻮﻫان پﻪ دې اﻧد دي‪ ،‬دا بﻪ ＊ﻪ وي چ‪ ３‬د ﻧ‪７‬ۍ د خلکﻮ خﻮاړه د حﻴﻮاﻧاتﻮ پﻪ ﻧسبت زﻳاتره‬ ‫لﻪ ﻧباتاتﻮ ＇خﻪ تر ﻻسﻪ شﻲ‪＄ ،‬کﻪ ﻳﻮه اﻧدازه اﻧرژي پﻪ غذاﻳﻲ ‪＄‬ﻨ‪％‬ﻴر ک‪ ３‬لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ ‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫لﻪ دې کبلﻪ ﻧباتات‪ ،‬لکﻪ‪ :‬غﻨم‪ ،‬جﻮار او ﻧﻮر د حﻴﻮاﻧاتﻮ‪ ،‬لکﻪ‪ :‬پســﻪ او غﻮﻳﻲ پﻪ پرتلﻪ د ډ‪４‬رو اﻧســاﻧاﻧﻮ لپاره‬

‫‪71‬‬

‫غذا برابروي‪ .‬دغﻪ مﻮضﻮع پﻪ تﻴره بﻴا گ‪ ０‬مﻴشتﻮ س‪５‬مﻮ‬ ‫ک‪ ３‬ډﻳر اﻫمﻴت لري‪ .‬کــﻪ چ‪５‬رې د ‪＄‬مک‪ ３‬پﻪ ﻫمغﻪ‬ ‫معﻴﻦ مســاحت ک‪ ３‬ﻧباتات وکرل شــﻲ زﻳات اﻧساﻧان‬ ‫م‪７‬ﻳدﻻى شــﻲ‪ .‬د دې پر ‪＄‬ای چ‪ ３‬پﻪ ﻫمغﻪ مساحت‬

‫پﻪ ژوﻧدﻳﻮ مﻮجﻮداتﻮ ک‪３‬‬ ‫پات‪ ３‬شﻮې اﻧرژي‬

‫ک‪ ３‬غﻮاﻳﻲ ﻳا پســﻪ وروزل شــﻲ‪ .‬البتﻪ د دې کار لپاره‬ ‫باﻳد ﻧباتات وروزل شﻲ چ‪ ３‬د ﻫغﻮی د پروتﻴﻦ مقدار‬ ‫او غذاﻳﻲ ارز＊ت اﻧساﻧاﻧﻮ تﻪ ډﻳروي‪.‬‬ ‫د طبيعي زېرمو ساتنه‪:‬‬

‫درﻳمﻲ مصرف‬ ‫کﻮوﻧکﻲ‬ ‫دوﻳمﻲ مصرف‬ ‫کﻮوﻧکﻲ‬

‫لﻮم‪７‬ﻧﻲ مصرف‬ ‫کﻮوﻧکﻲ‬

‫تﻮلﻴد کﻮوﻧکﻲ‬

‫(‪ )٥-٤‬اﻧ‪％‬ــﻮر د تﻮلﻴــد کﻮوﻧکــﻲ‬ ‫＇خــﻪ تر مصــرف کﻮوﻧکﻲ پﻮرې د‬ ‫اﻧرژي کمﻴدل‬

‫پﻮﻫ‪５‬ــ‪８‬و چ‪ ３‬طبﻴعﻲ مﻨابع د اﻧســاﻧاﻧﻮ د ژوﻧد لپاره ډ‪４‬ــرې اړﻳﻨ‪ ３‬او مﻬم‪ ３‬دي‪.‬‬ ‫ﻫمدارﻧ‪／‬ﻪ پﻮﻫﻴ‪８‬و چــ‪＄ ３‬ﻴﻨ‪ ３‬طبﻴعﻲ مﻨابع ﻧﻮې کﻴدوﻧک‪ ３‬دي‪ .‬کﻪ چ‪５‬رې لﻪ‬ ‫ﻫغﻮى ＇خﻪ پﻪ پﻮره پام ‪＂－‬ﻪ پﻮرتﻪ ﻧﻪ شــﻲ دا ســر چﻴﻨ‪ ３‬ﻫم پای تﻪ رســﻴ‪８‬ي‪ .‬د دې لپاره چ‪ ３‬مﻮږ او زمﻮږ‬ ‫اوﻻدوﻧﻪ وکﻮﻻی شﻲ لﻪ دې مﻨابعﻮ ＇خﻪ گ＂ﻪ واخلﻲ باﻳد د ﻫغﻮی ‪－‬ﻮا＊ﻮﻧکﻲ خطرات وپﻴژﻧﻮ او لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ‬ ‫ﻳ‪ ３‬ﻳﻮسﻮ‪.‬‬ ‫د اوبو د منابعو ساتنه‪:‬‬ ‫زمﻮږ ‪－‬ران ﻫﻴﻮاد افغاﻧستان غرﻧﻰ طبﻴعت لري‪ .‬ﻫغﻪ واوره چ‪ ３‬د ژمﻲ پﻪ غرﻧﻴﻮ س‪５‬مﻮ ک‪ ３‬اورﻳ‪８‬ي د دوبﻲ‬ ‫پــﻪ تــﻮده ﻫﻮا ک‪ ３‬وﻳل‪ ３‬کﻴ‪８‬ي‪ .‬ﻳﻮه برخﻪ ﻳ‪ ３‬ســﻴﻨدوﻧﻮ او رواﻧﻮ اوبﻮ تﻪ تﻮﻳﻴــ‪８‬ي او بلﻪ برخﻪ ﻳ‪ ３‬د ‪＄‬مک‪ ３‬د‬ ‫ﻧﻨــﻪ ﻧﻨــﻮزې او د ‪＄‬مک‪ ３‬د تل اوبﻪ جﻮړوي‪ .‬د باران اوبــﻪ ﻫم ‪＄‬مک‪ ３‬تﻪ ﻧﻨﻮزي‪ ،‬د خاورو دﻧﻨﻪ ﻧفﻮذ کﻮي‬ ‫ﻳا دا چ‪ ３‬لﻪ ســﻴﻨدوﻧﻮ ﻳا جاري اوبﻮ ســره ﻳﻮ ‪＄‬اي کﻴ‪８‬ي‪ .‬مﻮږ او ！ﻮل ژوﻧدي مﻮجﻮدات اوبﻮ تﻪ اړتﻴا لرو‪.‬‬ ‫د کﻮروﻧﻮ او فابرﻳکﻮ پات‪ ３‬شــﻮﻧ‪ ３‬اوبﻪ د کرﻧ‪ ３‬د افتﻮﻧﻮ او حشــره وژوﻧک‪ ３‬درمل اوبﻪ کک‪７‬وي او د ژوﻧدﻳﻮ‬ ‫مﻮجﻮداتﻮ او اﻧساﻧاﻧﻮ د ﻧاروغﻴﻮ ﻳا م‪７‬ﻳﻨﻲ ﻻمل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫‪ ١‬پــﻪ غذاﻳــﻲ ‪＄‬ﻨ‪％‬ﻴرکــ‪ ３‬د اﻧرژۍ ضاﻳع کﻴدل مــﻮ د اووم تﻮل‪／‬ﻲ( پﻪ اﻳکﻮ سﻴســتم ک‪ ３‬د مﻮادو‬ ‫دوران) ک‪ ３‬مطالعﻪ ک‪７‬ي دي‪.‬‬

‫‪72‬‬

‫فکر وکړئ‪:‬‬ ‫＇ﻪ وک‪７‬و چ‪ ３‬فاضلﻪ اوبﻪ سﻴﻨدوﻧﻮ تﻪ ور ﻧﻪ شئ‪.‬‬

‫فعاليت‪:‬‬ ‫ﻫغــﻪ ﻻرې چــارې‪ ،‬چــ‪ ３‬د اســتﻮ‪－‬ﻨ‪ ３‬پﻪ چاپﻴرال ک‪ ３‬د اوبﻮ د ســاتﻨ‪ ３‬لپاره کاروئ‪ ،‬لســت ﻳ‪ ３‬ک‪７‬ئ او پﻪ ！ﻮل‪／‬ــﻲ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬بﻴان‬ ‫ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫اوبﻪ د حﻴﻮاﻧاتﻮ او ﻧباتاتﻮ دو دې د ژوﻧد د پاﻳ‪＋‬ت او روزﻧ‪ ３‬د ﻳﻮې اړﻳﻨ‪ ３‬مادې‬ ‫پﻪ تﻮگﻪ حﻴاتﻲ اﻫمﻴت لري‪ .‬د بﻴلگی پﻪ تﻮگﻪ فلﻴمﻴﻨ‪／‬ﻮ (قاز حسﻴﻨﻰ) مرغان‬ ‫د وﻻړو اوبــﻮ ( لکــﻪ د غزﻧﻲ وﻻړي اوبﻪ) تــر ＇ﻨ‪ ，‬ﻫ‪ ９／‬اچﻮي او خپل‬ ‫بچﻴان روزي‪ .‬ﻫمدارﻧگﻪ مختلف کبان چ‪ ３‬ډﻳر غذاﻳﻲ ارز＊ــت لري‪ ،‬پﻪ‬ ‫اوبــﻮ ک‪ ３‬ژوﻧد کﻮي‪ .‬د اوبــﻮ کک‪７‬تﻴا ﻳا د دې اوبﻮ وچﻴدل د دې حﻴﻮاﻧاتﻮ او‬ ‫ﻧباتاتﻮ د م‪７‬ﻳﻨ‪ ３‬سبب کﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫(‪ )٥-٥‬اﻧ‪％‬ﻮر د وﻻړو اوبﻮ تصﻮﻳر‬

‫فکر وکړئ‪:‬‬ ‫کــﻪ چ‪５‬رې ﻫغﻪ کــب وخﻮرو چ‪ ３‬لﻪ کک‪７‬و اوبﻮ ＇خﻪ راﻧﻴﻮل شــﻮی وي أﻳــا زمﻮږ روغتﻴاتﻪ‬ ‫زﻳان رسﻮي‬

‫ځنګلونه‪:‬‬ ‫‪＄‬ﻨ‪／‬لﻮﻧــﻪ لﻪ دې کبلﻪ اﻫمﻴت لري چ‪ ３‬د زﻳات شــم‪５‬ر حﻴﻮاﻧاتﻮ او ﻧباتاتﻮ‬ ‫د اســتﻮ‪－‬ﻨ‪＄ ３‬ــای دی‪ .‬ﻧباتــات او حﻴﻮاﻧات پﻪ حقﻴقت کــ‪ ３‬د بﻴﻮم کتلﻪ‬ ‫تشــکلﻴﻮي‪ .‬د ‪＄‬ﻨ‪／‬لــﻲ وﻧﻮ لﻪ لر‪－‬ﻴــﻮ ＇خﻪ د کﻮروﻧﻮ او لر ‪－‬ﻴﻨﻪ لﻮ＊ــﻮ پﻪ‬ ‫جﻮړولﻮ ک‪ ３‬اســتفاده کﻴ‪８‬ي‪ .‬ﻫمدارﻧ‪／‬ﻪ لﻪ ‪＄‬ﻨگلﻲ ﻧباتاتﻮ ＇خﻪ پر خﻮړو‬ ‫ســر بﻴره‪ ،‬ډول ډول درمل ﻫم جﻮړﻳ‪８‬ي‪ .‬دا ډول ‪＄‬ﻨگلﻮﻧﻪ د افغاﻧســتان پﻪ‬ ‫ختﻴ‪％‬ﻮ او شــمال ختﻴ‪％‬ﻮ برخﻮ ( پکتﻴا‪ ،‬کﻮﻧ‪７‬وﻧﻮ او ﻧﻮرســتان) ک‪ ３‬وجﻮد‬ ‫لري‪ .‬لﻪ بده مرغﻪ کﻪ چ‪５‬ري خلک ﻫغﻪ پﻪ خپل سر پرې ک‪７‬ي زمﻮږ ملﻲ‬ ‫پاﻧ‪ ３／‬تﻪ زﻳان رسﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫(‪ )٥-٦‬اﻧ‪％‬ﻮر ‪＄‬ﻨگل‬

‫‪73‬‬

‫فعاليت‪:‬‬ ‫ﻫغﻪ خطروﻧﻪ و＇ﻴ‪７‬ئ چ‪ ３‬د افغاﻧستان ‪＄‬ﻨگلﻮﻧﻪ گﻮا＊ﻮي‪ .‬خپلﻪ ＇ﻴ‪１７‬ﻪ ولﻴکئ او پﻪ ！ﻮل‪／‬ﻲ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬وواﻳئ‪..‬‬

‫د طبيعي منابعو په ساتنه کې زموږ دندې‬ ‫ډ‪４‬ــر ﻫغــﻪ خطروﻧﻪ چ‪ ３‬طبﻴعﻲ مﻨابع گﻮا＊ــﻮي د اﻧســاﻧاﻧﻮ پﻪ واســطﻪ مﻨ‪ ＃‬تﻪ را‪＄‬ــﻲ‪ .‬د بﻴلگ‪ ３‬پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ د‬ ‫سﻮﻧگ د مﻮادو د ﻻس تﻪ راوړلﻮ لپاره ‪＄‬ﻨ‪／‬لﻮﻧﻪ وﻫﻮ ﻳا پﻪ ک‪ ３‬کﻮروﻧﻪ جﻮړوو او ﻳا لﻪ ‪＄‬مک‪＇ ３‬خﻪ د ＊ﻪ‬ ‫حاصل د تر ﻻسﻪ کﻮلﻮ لپاره ډول ډول درمل شﻴﻨدو‪ .‬اوبﻪ او خاوره کک‪７‬وو‪ ،‬د فابرﻳکﻮ او مﻮ！رو پﻪ لﻮگﻴﻮ‬ ‫ﻫﻮا کک‪７‬وو‪ ،‬خپل ‪＄‬ان او ﻧﻮرو ژوﻧدﻳﻮ مﻮجﻮداتﻮ تﻪ زﻳان رســﻮو‪ .‬د طبﻴعﻲ مﻨابعﻮ د ســاتﻨ‪ ３‬لپاره ﻻﻧدې‬ ‫ﻻر＊ﻮﻧ‪ ３‬شﻮې دي چ‪ ３‬باﻳد پﻪ پام ک‪ ３‬وﻧﻴﻮل شﻲ‪:‬‬ ‫‪-١‬د فﻮســﻴلﻲ ســﻮﻧ‪ ，‬لر‪－‬ﻴﻮ پر ‪＄‬اى د باد او لمر لﻪ اﻧرژۍ ＇خﻪ ‪＂－‬ﻪ اخﻴســتل‪＄ ،‬کﻪ چ‪ ３‬د باد او لمر‬ ‫اﻧرژي کک‪７‬تﻴا ﻧﻪ لري‪ .‬لﻪ دې کبلﻪ ورتﻪ پاکﻪ اﻧرژي واﻳﻲ‪.‬‬ ‫‪ -٢‬پﻪ کرﻧﻪ ک‪ ３‬لﻪ کﻴمﻴاوي سرو ＇خﻪ ل‪８‬ه استفاده وشﻲ‪.‬‬ ‫‪ -٣‬د کرﻧ‪ ３‬د افتﻮﻧﻮ لﻪ ضد درمل ＇خﻪ کمﻪ استفاده وشﻲ‪.‬‬ ‫‪ -٤‬د مﻮادو بﻴا دوران‬ ‫‪ -٥‬د ‪＄‬ﻨگلﻮﻧﻮ‪ ،‬کاﻧﻮﻧﻮ او اوبﻮ د ساتﻨ‪ ３‬لپاره د قﻮاﻧﻴﻨﻮ جﻮړول او پلی کﻮل‪.‬‬ ‫‪ -٦‬د ﻧﻴال‪／‬ﻴﻮ او بﻮ！ﻮ د کرلﻮ پﻪ واسطﻪ لﻪ ﻳﻮ ‪＄‬ای ＇خﻪ بل ‪＄‬ای تﻪ د خاورو د اﻧتقال مخﻨﻴﻮی‪.‬‬

‫فکر وکړئ‪:‬‬ ‫کاغذ د وﻧﻮ لﻪ لر‪－‬ﻴﻮ ＇خﻪ پﻪ ﻻس را‪＄‬ﻲ‪ .‬د کاغذ سپما او بﻴا ‪＄‬ل‪ ３‬دوران ﻳ‪ ３‬د ‪＄‬ﻨ‪／‬لﻮﻧﻮ پﻪ ساتﻨﻪ ک‪＇ ３‬ﻪ اغﻴ‪ ８‬لري؟‬

‫‪74‬‬

‫د پنځم څپرکي لنډيز‬ ‫طبﻴعﻲ مﻨابع ﻫغﻮ مﻨابعﻮ تﻪ وﻳل ک‪８５‬ي چ‪ ３‬پﻪ طبﻴعت ک‪ ３‬وجﻮد لري او اﻧســان د خپلﻮ اړتﻴاوو د پﻮره‬ ‫کﻮلﻮ لپاره ﻫغﻮى تﻪ اړتﻴا لري او لﻪ ﻫغﻮی ＇خﻪ د مادې او اﻧرژۍ د مﻨبع پﻪ شکل استفاده کﻮي‪.‬‬ ‫طبﻴعﻲ مﻨابع معمﻮ ًﻻ پﻪ دوه گروپﻮﻧﻮ ﻳعﻨ‪ ３‬پﻪ بﻴا ﻧﻮو ک‪５‬دوﻧکﻮ او بﻴا ﻧﻪ ﻧﻮي کﻴدوﻧکﻮ باﻧدي و‪４‬شل شﻮي دي‪.‬‬ ‫د ﻧﻪ ﻧﻮي کﻴدوﻧکﻮ مﻨابعﻮ مقدار محدود او ﻧﻮی تﻮلﻴد ﻳ‪ ３‬ډ‪４‬ر وخت ﻧﻴسﻲ‪ .‬ﻧفت‪ ،‬د ډبروسکاره او گاز‬ ‫د ﻧﻪ ﻧﻮي کﻴدوﻧکﻮ مﻨابعﻮ بﻴل‪ ３／‬دي‪.‬‬ ‫بﻴا ﻧﻮي کﻴدوﻧکﻲ مﻨابع ﻫغﻪ مﻨابع دي چ‪ ３‬مقدار ﻳ‪ ３‬محدود ﻧﻪ وي او پﻪ پر لﻪ پســ‪ ３‬ډول تﻮلﻴد‪８４‬ي‪.‬‬ ‫بﻴل‪／‬ﻪ ﻳ‪ ３‬د باد‪ ،‬د لمر او اوبﻮ اﻧرژي دي‪.‬‬ ‫پﻪ ﻳﻮه معﻴﻨﻪ ساحﻪ ک‪ ３‬د ژوﻧدﻳﻮ جسمﻮﻧﻮ مجمﻮعﻲ کتلﻪ د بﻴﻮم پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د مﻨابعﻮ ســاتﻨﻪ لﻪ طبﻴعﻲ مﻨابعﻮ ＇خﻪ د اســتفادې او د راتلﻮوﻧکﻲ لپاره د ﻫغﻮی د ســاتﻨ‪ ３‬د اﻧ‪６‬ول د‬ ‫ﻫ（‪ ３‬پﻪ معﻨا دی‪.‬‬

‫د پنځم څپرکي پوښتنې‬ ‫‪ -1‬طبﻴعﻲ مﻨابع ＇ﻪ شی او پﻪ ＇ﻮ ډولﻪ دي؟ واضح ﻳ‪ ３‬ک‪７‬ي‪.‬‬ ‫‪ -٢‬د بﻴﻮم کتلﻪ ＇ﻪ شی دی؟ تشرﻳح ﻳ‪ ３‬ک‪７‬ي‪.‬‬ ‫‪ -٣‬د طبﻴعﻲ مﻨابعﻮ ساتﻨﻪ پﻪ لﻨ‪ ６‬ډول واضح ک‪７‬ی‪.‬‬ ‫ﻻﻧدې جمل‪ ３‬پﻪ خپلﻮ کتابچﻮ ک‪ ３‬ولﻴکئ او د ســم‪ ３‬جمل‪ ３‬پﻪ مقابل ک‪ ３‬د (ص) تﻮری او د ﻧا ســم‪３‬‬ ‫جمل‪ ３‬پﻪ مقابل د (غ) تﻮری ولﻴکئ‪.‬‬ ‫)‬ ‫‪ -٤‬ﻧفت او ډبرو سکاره ﻧﻮي کﻴدوﻧکﻲ مﻨابع دي‪(.‬‬ ‫‪ -٥‬د طبﻴعﻲ مﻨابعﻮ ساتﻨﻪ لﻪ مﻨابع ＇خﻪ د استفادې او د راتلﻮﻧکﻲ لپاره د ﻫغﻮی د ساتﻨ‪ ３‬د تﻮازن لﻪ ﻫ（‪３‬‬ ‫)‬ ‫＇خﻪ عبارت دي‪(.‬‬ ‫ﻻﻧدې جمل‪ ３‬پﻪ خپلﻮ کتابچﻮ ک‪ ３‬ولﻴکئ‪ :‬د سم ‪＄‬ﻮاب ＇خﻪ ک‪７‬ۍ چاپﻴره ک‪７‬ي‪.‬‬ ‫‪ -٦‬د خاورې د ساتﻨ‪ ３‬لپاره مختلف‪ ３‬ﻻرې عبارت دي‪ ،‬لﻪ‪:‬‬ ‫الف‪ :‬د وﻧﻮ کرل ب‪ :‬د خاوري‪ ،‬ﻧمجﻦ ساتل ج‪ :‬د بﻮ！ﻮ کرل د‪ :‬الف‪ ،‬ب او ج ！ﻮل‬ ‫‪ -٧‬ﻧﻮي کﻴدوﻧکﻲ طبﻴعﻲ مﻨابع عبارت دي‪ ،‬لﻪ‪:‬‬ ‫الف‪ :‬خاوره‪ ،‬خﻮاړه او لمر ب‪ :‬ډبروسکاره او ﻧفت ج‪ :‬الف او ب دواړه د‪ :‬ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‬ ‫‪75‬‬