Zagłada polskich Kresów : ziemiaństwo polskie na Kresach Północno-Wschodnich Rzeczypospolitej pod okupacją sowiecką 1939-1941 : studium z dziejów zagłady dawnego narodu 8386857811

Citation preview

K R Z Y S Z T O F JA S IE W IC Z

Z A G t A D A P 0 L S K I C H K R E S 0 W Ziem ianstwo polskie na Kresach Polnocno-Wschodnich Rzeczypospolitej pod okupacj^ sowieck^ 1939-1941 S tu d iu m z dziejow zaglady daw nego n aro d u politycznego

O F IC Y N A W Y D A W N IC ZA V O L U M E N IN S T Y T U T S T U D IÔ W P O L IT Y C Z N Y C H PAN W ARSZAW A 1998

© copyright by Krzysztof Jasiewicz, Warszawa 1997

redakcja i indeks Jan Karaskiewicz

korekta Joanna Lukasiak-Miklasz Antonina Wojnarowicz

projekt graficzny serii Jerzy Gizegorkiewicz

sklad FELBERG

ISBN 83-86857-81-1

Oficyna Wydawnicza VOLUMEN Miroslawa Lątkowska & Adam Borowski 02-942 Warszawa, ul. Konstancinska 3a m. 59 Instytut Studiów Politycznych PAN 00-625 Warszawa ul. Polna 18/20

Punską Polska nie mogia dač naszemu narodowi naprawdç szczqsliwego iycia. Przy polskiej pracy niewolniczej, pracy na panskich polach, nie moglišmy myšleč o szczęsciu. Žylišmy jak psy, jak swinie, bylismy niewolnikami. To swiñskie zycie ustalila dia nas i wprowadzila polska szlachta. 1 niech nie bçdzie dia nidi nigdy zycia, niech sczeznie ona jak trawa, za nasze cierpicnia, za nasze serca, które tyle wycierpialy. Niech oni sczezną! (wlo&ianka U.W. Jcfimczuk-Diaczuk, na scsji Rady Najwyiszcj ZSRR, Moskwa, 1 lislopada 1939 r.)

SPIS TREŠO

Wykaz skrótów

...........................................................................................

9

W s t ę p ........................................................................................................

15

L U progų z a g l a d y ...............................................................................

35

Liczebnošč, stan posiadania, pozycja ekonomiczna i spoleczna oraz relacje z otoczeniem zewnçtrznym warstwy ziemiañskiej p rz e d iw l9 3 ' Ogólna charakterystyka i pròba systematyzacji czynników przetrwania ( 2 ) ......................................................................................

37

П. Jesienne intermezzo

53

.......................................................................

69

Tio etniczne, socjalne i polityczne mordów wrzeániowych (1) . . Pierwsza faza likwidacjiinfrastruktury ziemiañskiej (2) . . . .

71 87

Ш. System sowiecki wobec warstwy ziemiañskiej

............................. 103

Teoria „wroga ludu” (1) Polityka aresztowañ i deportacji (2) Zasady wymiaru kary, polityka resocjalizacji (3)

105 121 143

ГѴ. W god zi nie próby

..................................................................................177

Nieziemiañskie otoczenie wobec zaglady ziemiañstwa (1) Ziemiañstwo wobec wlasnej zaglady i rzeczywistoáci sowieckiej (2)

7

. . .

179 189

S p i s Ir e i c i

Zicmianstwo kresowe - uciekinierzy z sowicckiej strefy okupacyjnej w Generalnym Gubernatorstwie (3) .......................... 215 Ž y d e codzienne ziemianstwa w sowieckiej strefie okupacyjnej i w rejonach dcportacji (po 1940 r.) ( 4 ) ............................................227 Droga faza likwidacji infrasiroktury zicmianskiej. Sowiecka konccpcja zmian stosunków wlasnoáciowych na wsi kresowej 239 i organizacji rolniclwa (5) .................................................... Zakoriczenie

...............................................................................................257

A n e k s y ............................................................................................................273 B ib lio g r a f ia ................................................................................................... 289 Summary

. ................................................................................................... 341

Indcks nazwisk

...........................................................................................347

Komunikat о dnigim wydaniu Listy strut žiemiuAstwa polskiego 1939-1956

....................................................................................... 360

8

WYKAZ SKRÓTÓW

AK AK w dokumentach ALSZL ANRB art. AW AW-HIMID AW-IR b. BBWR b.m. BN b.p. b.r. Brochocki i in.

Brochocki i in.

b.L CK CPASOU

- Armia Krajowa - Armia Krajowa w dokumentach, t. 1-6, Studium Polski Podziemnej. Londyn 1970-1989. - Archiwum Lisly Strai Zicmianstwa Polskiego 1939-1956 (zbiory wlasnc Krzyszlofa Jasicwicza) - Archiwum Narodowe Rcpubliki Bialoruš w Minsku - artykul - Archiwum Wschodnic - malcrìaly (kopic) zc zbiorów Instytuiu Hoovera w Slanford w zbiorach AW - Archiwum Wschodnic - Indcks reprcsjonowanych - byla (-c/-y) - Bczparlyjny Blok Wspólpracy z Rzqdcm - bez micjsca wydania - Biblioteka Narodowa - bez paginacji - bez roku wydania - A n d r z e j B r o c h o c k i i inni. Usta ziemian powiatu Szczuczyn Nowof>ródzki. zestawiona w latach ¡961-1963. mps w ALSZP. - A n d r z e j B r o c h o c k i i inni. Usta ziemian powiatu lidzkiego. woj. nowoxródzkicRo. w okresie J920-1939 z uwzględnicniem pracy spoteeznej, zestawiona w lutym 1963. mps w ALSZP. - bez lylulu - Ceniralny Komilet - Centralne Paiistwowe Archiwum Spdecznych Organizacji Ukrainy w Kijowie

9

W ykaz

Drogi šmierci

dypl. Dz. R. Bibi. IH PAN Epsztcin, Görzyriski (1)

Epsztein, Görzyriski (2)

Epsztcin, Görzyriski (3)

Epsztcin, Görzynski (4)

Epsztein, Görzynski (5)

Epsztcin, Görzyriski (6)

gen. GG gm. h. IH PAN IPMS ISP PAN 1TL Jasiewicz, Lista strat Jasicwicz, Obywatelc polscy

skrötöw

- K . P o p i n s k i, A. Kok u rin. A. Gurjanovv, Drogi šmierci. Ewakuacja wiqzicn sowieckich z Kresöw Wschodnich II Rzeczypospolitcj w czerwcu i lipai 1941, Warsza­ wa 1995. dyplomowany - Dzial Rękopisow Bibliotcki Instytutu Historii PAN, Zbiory zicmiariskie prof. Janiny Leskiewiczowej - T. E p s z t e i n, S. G ö r z y n s k i , Spis ziemian Rzeczypo­ spolitcj Polskiej w roku 1930. Wojewödztwo bialostockie, Warszawa 1990. T. E p s z t e i n, S. G ö r z y r i s k i . Spis ziemian Rzeczypo­ spolitcj Polskiej w roku 1930. Wojewödztwa kieleckie i krakowskie, Warszawa 1990. T. E p s z t e i n , S. G ö r z y r i s k i , Spis ziemian Rzeczypo­ spolitcj Polskiej w roku 1930. Wojewödztwa lubelskie i lwowskie, Warszawa 1990. T. E p s z t e i n , S. G ö r z y r i s k i , Spis ziemian Rzeczypo­ spolitcj Polskiej w roku 1930. Wojewödztwa stanislawowskie i tarnopolskie, Warszawa 1991. T. E p s z t e i n , S. G ö r z y r i s k i ,Spis ziemian Rzeczypo­ spolitcj Polskiej w roku 1930. Wojewödztwo warszawskie, Warszawa 1991. T. E p s z t e i n, S. G ö r z y r i s k i , Spis ziemian Rzeczypo­ spolitcj Polskiej w roku 1930. Wojewödztwo poznanskic, Warszawa 1992. general Generaine Gubematorstwo gmina herb Instytut Historii PAN Instylut Polski i Muzeum Generala Wladyslawa Sikorskiego w Londynie Instytut Studiöw Politycznych PAN Isprawitielno-lrudowyj lagier - poprawezy oböz pracy K. J a s i e w i c z , Lista strat ziemianstwa pol skiego 19391956, t. 1-2, Warszawa 1995. K. J a s i e w i c z , Obywatelc polscy aresztowani na tcrytorium tzw. Zachodniej Biaforusi w latach 1939-1941

10

W y k a z s k r ö to w

jw. k. Katyn. Dokumcnty ludobojstwa

Katyn. Jency nie wypowiedzianej wojny kaw. Kawaleria polska KG KGB Grodno

KGB Brzesc

kk KOP Kostrowiccy. Uwagi, mps Kot KP(b)B KPP KPZB kpt. Kryska-Karski, Zurakowski, Gcncratowic

w M eile dokumentacji NKWD/KGB, w: „Kwartalnik Historyczny" 1994 nr l. - jak wyzcj - kolo - Katyn. Dokumenty ludoböjstwa. Dokumenty i matcriaiy archiwatne przekazane Polsce 14 pazdzicrnika 1992r., llum. W. M a t e r s k i , wstq> E. W n u k - L i p i r i s k i . post. T. S t r z e m b o s z . K. J a s i e w i c z . Instytut Studiöw Politycznych PAN, Warszawa 1992. - Katyn. Dokumenty zbrodni, t. 1: Jency nie wypowiedzianej wojny, sierpien 1939-marzcc 1940, pod red. A. G i e y s z t o r a , R. P i c hoi, W. M a t e r s k i e g o, N. L e b i e d i e w e j i in., Warszawa 1995. - kawaleria - J. W i e I h o r s k i, Kawaleria polska i bronic towarzyszqce w kampanii wrzcsniowcj 1939, Londyn 1979. - Komenda Gfowna - Archiw Uprawlenija Komiteta Gosudarstwiennoj Bezopasnosti Grodnenskoj Obiasti: Kartoteka wi^zniöw NKWD/KGB, obecnie w Paiistwowym Archiwum Obwodu Grodzieiiskiego w Grodnie - Archiw Uprawlenija Komiteta Gosudarstwiennoj Bezopasnosti Brestskoj OWasti: Kartoteka wiezniow NKWD/KGB, obecnie w Partslwowym Archiwum Obwodu Brzeskiego w Brze.. d i., x. 27.

46

Liczebnošč, stan posiadania, pozycja...

nie cale polskie ziemiaristwo, a takže vviešč gminna o nim oraz rčžne plotki i pomöwienia39. Bardzo krytyczną diagnozę stosunköw na wsi dal Wtadyslaw Grabski. Funkcje wielkiej wtasno&i w paristwie widziat on przede wszystkim w krzewieniu postępu rolniczego i w rozwoju przemyslu rolnego oraz upraw specjalnych w majątkach40. Przeprowadzenie reformy rolnej uwaža! za absolutnie konieczne ze względu na zlą kondycję moralną i ekonomiczną wsi polskiej. Jej glöwnym celem miala byč wlašnie zmiana tego stanu z požytkiem dla ogölu. „Ludnošč ta [w folvvarkach - K. J.] - pisal Grabski w 1937 r. - žyje w atmosferze ciasnych ram licznych stopni wzajemnych zaležnošci hierarchicznej, ktöra odbiera jej možnošč szczerego ustosunkowania się do žycia spolecznego. Posylka, ordynariusz, wlodarz, pisarz, rządca, dziedzic - są to stopnie uzaležniające jednych od drugich w sposöb hicrarchiczny, w ktörym každy daje odczuč drugiemu swoją przewagę, a jego zaležnošč. Wynika z tego brak szczerošci, udana ulegločč, falsz, zatajanie prawdy oraz brak poszanowania cudzej wlasnošci u dolu, a brak wražliwošci na cudze dobro - u göry. Prof. Thomas i Znaniecki - konkludowal dalėj Grabski - zauvvažyli, že emigranci z Polski do Ameryki, pochodzący z folwarköw, stanowili typ moralnie mniejszej wartoäci, niž pochodzący ze wsi wloSciartskich"41. Taki uklad sto­ sunköw na wsi powodowal, zdaniem Grabskiego, zanik spotecznej aktywnošci i obojętnošč na sprawy panstwa: „Trzeba urodzič się w czworakach, by znosid ogčlną atmosferę žycia na folwarku [...], perspektywa awansu spolecznego jest najcenniejszym czynnikiem wzniesienia się morainego [...]. Dla shižby folwarcznej idea tej niepodleglosci [mowa o okresie 1918-1921 - K. J.] byla czymš zupclnie obojętnym [...]. Obojętnošč zaš na takie poczucia jak niepodleglošč ojczyzny jest objawem przytępienia moralnego, będącego znamieniem každej warstwy uwažającej się i uwazanej za najnižszą [...]. W každej reformie spotecznej - pisal Grabski - najwažniejsze jest to, czy wzmaga ona sily moraine spoteczeristwa”42. w Zob. na temut polskiej szlachty publikację Gcncralncgo Komisar/a Bialorusi, Wilhelma Kubego, w: „Minsker Zcilung" 1942, nr 69. 40 W. G r a b s k i , C ele i zadania poUtyki URrarnej w Pn!see, Warszawa 1918, s. 35, 37. 41 W. G r a b s k i , Reform ų rolna a m orulno-relinijny stun wsi, Warszawa 1937, s. 6 i n. 42 Tamže, s. 11-12. 14. Zob. lež o konccpcjach refonny rolnej w liumpic Šrrxlkowcj, w: A. Ro s e , Reformy rolne w Eitropic Srotlkowej po wojnic .