Türkiye'nin 1980'li Yılları 9789750535710

Citation preview

iletişim

r

ZEKi

N .AL.ASYA :Ml!tri: .A1CPI1Ull DEVEKUSU KABARE

TİYATROSU

BIYOGLU BEYOGLU -MÜZİKLİ OÜLllÜ!\Ü­ Ya.zan • GQldilrQ Ürotlln JlerkııZ1

23 KASIM'DAN İTİBAREN "Yalnız 17 gün için"

TÜRKİYE'NİN

I

HAZIRLAYAN METE KAAN KAYNAR

lletişim Yayınlan 3353 • Araştırma-İnceleme Dizisi 567 ISBN-13: 978-975-05-3571-0

© 2023 lletişim Yayıncılık A.Ş. / 1. BASIM 1. Baskı 2023, İstanbul

EDlTôR Tanıl Bora, Aybars Yanık KAPAK Suat Aysu KAPAK FOTOCRAFI Turgut Özal temel atma töreninde (Depophotos) UYGULAMA Hüsnü Abbas

DÜZELT[ Begüm Hazar Keleş DlZlN Celal Galip, Berkay Üzüm, Mehmet Atala BASKI Ayhan Matbaası. SERTiFiKA NO. 44871 Mahmutbey Mahallesi, 2622. Sokak, No: 6/31 Bağcılar 34218 İstanbul Tel: 212.445 32 38 •Faks: 212.445 05 63

ClLT Güven Mücellit. SERTiFiKA NO. 45003 Mahmutbey Mahallesi, Devekaldırımı Caddesi, Gelincik Sokak, Güven lş Merkezi, No: 6, Bağcılar, İstanbul, Tel: 212.445 00 04

tletişim Yayınlan. SERTiFiKA NO. 40387

Cumhuriyet Caddesi, No. 36, Daire 3, Seyhan Apartmanı,

Harbiye Mahallesi, Elmadağ, Şişli 34367 İstanbul Tel: 212.516 22 60-61-62 •Faks: 212.516 12 58 e-mail: [email protected] • web: www.iletisim.com.tr

TÜRKİYE'NİN

1

HAZIRLAYAN

METE KAAN KAYNAR

�,,,,,

-

.

ileti,im

İÇİNDEKİLER

KISALTMALAR

Önsöz

.

.

.

.

.

. . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............... ........ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ......................

................................ ....................................................................................................................

.

11 19

Türkiye'nin Seksenli Yıllar1 Üzerine Bazı Notlar METE KAAN KAYNAR ............. .......

. ....... ............. .................. ............................... 23

.

Darbeyi Hat1rlamak: 12 Eylül'ün Belleği GôzEORHON

103

Amerikan Gizli Belgelerinde 12 Eylül Darbesi METE KAAN KAYNAR ....................... . ....................... ......................... ...................................... 127

Seksenli Yıllarda Türkiye'de Ordu ve Siyaset İSMET A KÇA .

.... .........

. .

... .....

. . .

.... .... ............

.. .

.......

..

. ....

···································

.

. .

.... ...... ...

.....

.

.................

135

Ahmet Kenan Evren ÇAGDAŞ GORÜCÜ

159

Turhan Feyzioğlu ERTUCRUL ZENGiN

173

12 Eylül'ün Başbakanı: Saim Bülend Ulusu KEREM YAVAŞÇA ............. ... ........................................

.

........................................181

(Beka) Fiil'e (Devletin Ülkesi ve Milleti ile Bölünmez Bütünlüğü) Önlem Devleti'nin Tesisi Kuvve'den

METE KAAN KAYNAR ...

...... ... ... ......187

Yeni Hegemonyanın Çerçeve Metni: 1982 Anayasası SELÇUK KOCA . ............................................................................................

............... ..... 227

.

12 Eylül'ün "Sivil Ôlüme" Terk Ettikleri: 1402'likler ............. ..... .............. .241

LEVENT ODABAŞI .....

Toplu Davalar PINAR AYDOGAN

. ... .. . . .

... .

..

...

. . .....

.

. . ..

.... . ..

. .

.......... ..

. ...

... .

.

. ..

... ..... .. ...... . .. .. ..

. .

. . .. . .

...

....... .

.

255

.......

12 Eylül'ün Cezaevleri: Mamak, Metris, Diyarbakır CANSU PARLAK. ....................................................................... .. ........

.

....... ........

. . .. .. ... . . .. 271

Seksenli Yiiiarda Türkiye Ekonomisi KORAY R. YILMAZ

.......................................................... ..............

. .....................................................

283

Bankerler: Yaptılar Ama Nasıl? ZiŞAN ATAMAN ÇELiK . . . .. . .

..

..

..

.. .

..... . .. .....

..

.....

.

.......

.

................

.....

..

. .

.

....... .... ..... .... ........ ..

.....

. 311 ..

Seksenli Yıllarda ;,Dış" Politika GENCER ÖZCAN

325

Kıbrıs Sorunu ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti'nin Kuruluşu 347

B. ALPER TORUN

Bulgaristan Türklerinin Zorunlu Göçü B. ALPER TORUN

359

Seksenli Yıllarda Türkiye'nin Siyasi Düşünce Hayatı TANIL BORA A YBARS YANIK -

.... ..

.

. ..

...

.

.. ....

. . . .

. .. .. ..

.....

.

...

.. .

.. ..

.

.

.

. .....

. . . .

.

...........

. . . .... . ... 367 ....

.. ..

. .

Ecevit'in "Arayış"ı AHMET BAYAR...

............. 387

Türkiye'de Popülizmin Neoliberal Dalgası: Özal Popülizmi CELAL ORAL ÖZDEMİR

401

Ahmet Mesut Yılmaz ŞENOL GüNDOGDU

421

12 Eylül ve Türkiye Sosyalist Solu GôKHAN ATILGAN

425

12 Eylül'e Karşı ilk Örgütlü Muhalefet Girişimi Olarak Aydınlar Dilekçesi (Davası) AYŞEM SEZER-ŞANLI ..

··················

.......

447

insan Hakları Derneği ŞÜKRÜ ASLAN ........................................................

..... 469

.

Bölünme, Birleşme ve İdeolojik Kriz Sarmalmda: Seksenli Yıllar ve Türkiye'de Merkez Sol ANIL VAREL

481

Karaoğlan'ın Akgüvercini: Demokratik Sol Parti .................................... 505

ONUR ALP YILMAZ

Doksanlar Türkiye'sine Bir Miras: Hülle Partileri . ....... 511

METE KAAN KAYNAR .....

Seksen/erde Merkez Sağ: ""Korku" ve ""Hayal" Arasmda ANAP Politika/an BAYRAM KOCA ...

........ ......................

.........

.............................

519

Turgut Özal 541

MURAT ARSLAN

Yıldırım Akbulut ..... 549

VEYSEL ERGÜÇ. ....

Seksenli Yıllardan Bir ikinci Adam Portresi: Ahmet Hüsamettin Cindoruk 555

KAAN GAYTANCIOCLU

Yükseköğretim Kurulu CANSU PARLAK - LEVENT ODABAŞI ...............

.

...... ..... ...........561

Seksenli Yıllarda Ülkücü Hareket: Travma Sonrası Stres Testi KEMAL CAN

575

Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu LEVENT ODABAŞI

597

Deniz ve Dalga: Seksenler İslamcılığına Dair Kısmi Bir AÇiklama Çabası A SIM Öz ..................

.......................... .................... ....... .... ..... 6W

.

24 Ocak ve 12 Eylül Cenderesinde

Seksenlerde Türkiye'de Emeğin Durumu A ziz ÇELİK . .

....... 647

Türkiye Devrimci lşçi Sendikaları Konfederasyonu Davası (1980-1991) Azız ÇELiK .... .

.......... ............................... ........... ········

.

....... ...........

679

Dipten Gelen Dalga: Yoksullaşan lşçi Sınifının Direnişi ve 1989 Bahar Eylemleri Azız ÇELiK ...

......................................................................................

699

Seksenlerde Kürt Hareketi TUNCAY ŞUR ...

.. ........... ......................................................................7D

Yatılı ilköğretim Bölge Okulları: Modernleşme, Disiplin, Asimilasyon TUNCAY ŞUR ...

.... .................................. .. .... ...........................................731

Partiya Karkeren Kurdistan / Kürdistan lşçi Partisi TUNCAY ŞUR ...

. .............. ............. .. ................ ................................... �,

Ermenistan'ın Kurtuluşu lçin Ermeni Gizli Ordusu (ASALA) SiBEL UTAR

759

Seksenli Yıllarda Feminist Kadın Hareketleri: Kişiseli Politik Yapmak DEMET GüLÇİÇEK

771

Feminist Dergisi, Kolektif Eylem ve Kadınlık Durumları TUGÇE KELLECi....

........................................................................... 7�

Yadsımanın Nesnesinden Tammlama Mücadelesi Öznesine Alevilerin Uzun Onyıh: Seksenler BESİM CAN ZtRH .... .

..................... ....... . .. . . ..... . ... ..

Bfil

Politik Bir Mesele Olarak Seksenlerde Çevre Hareketinin Ortaya Çıkışı SELMAN SAÇ...

............. 831

Seksenli Yıllarda LGBTİ+ Hareketi HANDE DôNMEZ

853

Seksenli Yıllarda Basm FUNDA ŞENOL .....

.........

...............

....... ..

..

........... ................

%9

Seksenlerde Televizyonun Serüveni 899

BENGÜ ÔZTAN-KôRÜN

Nokta Dergisi ELlFCAN ÇORUK ....

Seksenli Yılların Dikotomisinde Yeni Gündem Dergisi ARZU BAYAR . ................................

. .. . ....... 925

.

Seksenli Yıllarda Kamu Yönetimi NURAY ERTÜRK-KESKİN... ...................

.

................... 939

Batıkent Projesi MURAT KARAYALÇIN.....

. .......... 971

Seksenli Yıllarda Edebiyat ÇİMEN GüNAY-ERKOL.

. ...... .................. 981

12 Eylül Devleti'nde Günlük Hayata Dair Notlar ve Tuhafliklar: Değişen Bayramlar, Cumhurbaşkanliğı Forsu ve Amtkabir MEHMET Ö. A LKAN

1003

Cilalı Siyasal "1ınaj Devri": Seksenlerde Siyaset ve Seçimler MEHMET Ô. ALKAN

1035

Seksenli Yıllarda Popüler Müzik MERVE EKEN-KÜÇÜKAKSOY

1067

Protest Müzikten ôzgün Müziğe: Seksenli Yıllarda Muhalif Müzik SELÇUK DURAN ....

...........1085

Seksenli Yıllarda Türk Sineması: Endüstrisiyle, Anlafls'Yla, İklimiyle ERDİNÇ KAYGUSUZ

1097

Devekuşu Kabare: Suç Ortaklığının En Güzeli KADiR DEDE.....

...................... ..................................................................................... 1123

.

Seksenli Yıllarda Spor MEHMET YÜCE

1135

Beşiktaş'ta Triumvirlik Dönemi: Metin Ali Feyyaz NURETTiN KALKAN

1153

Seksenli Ylllarda Sanat ve Bellek İlişkisi BORA GüRDAŞ

. ..... . ........... ........................ 1159

Doksanlar Türkiye'sine Seksenli Ylllardan Bakmak METE KAAN KAYNAR

..................

.........................

..................................... .....................................

1177

EK: 1980-1991

YILLARI ARASINDA KURULAN HÜKÜMETLER . .... ..... . ............................... 1203 VE BAKANLAR KURULU LİSTESİ....

KAYNAKÇA/ İLERi OKUMA LiSTESi YAZARLAR HAKKINDA

Di Z i N

...

.

.

.............. .......

1203 .

........................ ...........

.......................

.

.... ...................... ..

1247

....... .................... ........ ..... 1251

KISALTMALAR

AB

Avrupa Birliği, European Union

ABD

Amerika Birleşik Devletleri, United States of America

ADYÖD

Ankara Demokratik Yüksek Öğrenim Derneği

AET

Avrupa Ekonomik Topluluğu, European Economic Community

AGİT

Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı, Organization for Security and Co-operation in Europe

AIDS

Edinse! Bağışıklık Yetmezliği Sendromu,

AKDT Y K

Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu

AKKD

Ayrımcılığa Karşı Kadın Derneği

AKM

Atatürk Kültür Merkezi

AKP

Adalet ve Kalkınma Partisi

Acquired lmmune Deficiency Syndrome

ANASOL-D Hükümeti Anavatan Partisi, Demokratik Sol Parti ve Demokrat Türkiye Partisi Hükümeti ANAP

Anavatan Partisi

AP

Adalet Partisi

APİ

Açık Piyasa İşlemleri

ASALA

Ermenistan'ın Kurtuluşu için Ermeni Gizli Ordusu, Armenian Secret Army for the Liberation of Armenia,

ASALA-RM

(wıwuınwlıtı wqwırıwq.pmpıwtı l;wı q.wrı.ınlıtı pwlıw�

Ermenistan'ın Kurtuluşu için Ermeni Gizli Ordusu Devrimci Hareket

AT

Avrupa Topluluğu, European Community

ATAM

Atatürk Araştırma Merkezi

AÜHF-ÖD

Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Öğrenci Derneği

BANAP

Büyük Anadolu Partisi

BANK-SEN

Devrimci Banka ve Sigorta İşçileri Sendikası

BAP

Büyük Anadolu Partisi

Basın-İş

Türkiye Basın, Yayın, Gazetecilik, Grafik-Tasarım Baskı ve Ambalaj Sanayi İşçileri Sendikası

BBP

Büyük Birlik Partisi

BKK

Bakanlar Kurulu Kararı 11

BKP

Bulgaristan Komünist Partisi, o'bıırapcKa KOMyıı:ıı:cTwı:ecKa rıapT:ıı:H

BM

Birleşmiş Milletler, United Nations

BNR

Bulgaristan Ulusal Radyosu

Ba.TP

Bağımsız Türkiye Partisi

BTP

Büyük Türkiye Partisi

Büro-İş

Büro Hizmet Kolu Kamu Çalışanları Sendikası

CEDAW

Kadınlara Yönelik Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi, Convention on the Elimination of Ali Forms of Discrimination Against Women

CENTO

Merkezi Antlaşma Teşkilatı, The Central Treaty Organisation

CGP

Cumhuriyetçi Güven Partisi

CHP

Cumhuriyet Halk Partisi

CKMP

Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi

CSRK

Kürt Devrimi Dayanışma Komitesi,

ÇAY-KUR

Çay İ şletmeleri Genel Müdürlüğü

ÇED

Çevresel Etki Değerlendirmesi

Comite de solidarite ala revolution kurde

ÇİTOSAN

Türkiye Çimento Sanayi Anonim Şirketi

ÇSGB

Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı

DB

Dünya Bankası, The World Bank

DÇM

Dövize Çevrilebilir Mevduat

DDKO

Devrimci Doğu Kültür Ocakları

DEP

Demokrasi Partisi

DTP

Demokrat Türkiye Partisi

DEMKAD

Demokratik Mücadelede Kadın Derneği

DEV-SOL

Devrimci Sol

DEV-YOL

Devrimci Yol

DFİF

Destekleme ve Fiyat İstikrar Fonu

DGM

Devlet Güvenlik Mahkemeleri

DİB

Diyanet İ şleri Başkanlığı

DİE

Devlet İ statistik Enstitüsü

DİSK

Türkiye Devrimci İ şçi Sendikaları Konfederasyonu

DİSK-AR

Türkiye Devrimci İ şçi Sendikaları Konfederasyonu

DM

Danışma Meclisi

DMP

Demokrat Merkez Partisi

Araştırma Merkezi

DP

Demokrat Parti

DPT

Devlet Planlama Teşkilatı

DSF

Dünya Sendikalar Federasyonu

DSİ

Devlet Su İ şleri Genel Müdürlüğü

DSP

Demokratik Sol Parti

DTCF

Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi

12

DTP

Demokratik Türkiye Partisi

EBK

Et ve Balık Kurumu

EİEİ

Elektrik İşleri Etüt İdaresi

ETİBANK

Eti Maden İşletmeleri

ETUC

Avrupa Sendikalar Konfederasyonu, European Trade Union Confederation

FHKC

Filistin Halk Kurtuluş Cephesi, �...ı:ı��ı�ı

FIAPF

Uluslararası Film Yapımcıları Dernekleri Federasyonu, lnternational Federation of Film Producers Associations, Federation lnternationale des Associations de Producteurs de Films

FIBA

Uluslararası Basketbol Federasyonu,

FIDH

Uluslararası İnsan Hakları Federasyonu, Federation

FIFA

Uluslararası Futbol Federasyonları Birliği ,

Federation lnternationale de Basketball Association lnternationale Des Ligues Des Droits De L'homme Federation lnternationale de Football Association Film-Yön

Film Yönetmenleri Derneği

FİYAP

Film Yapımcıları Derneği

FKÖ

Filistin Kurtuluş Örgütü, �ı ...ı:ı�I W....

FNV

Hollanda İşçi Sendikaları Konfederasyonu, Federatie Nederlandse Vakbeweging

GAP

Güneydoğu Anadolu Projesi

GAP-TV

Güneydoğu Anadolu Projesi Televizyonu

Genel-İş

Türkiye Genel Hizmetler İşçileri Sendikası

Gıda-İş

Türkiye Gıda Sanayii İşçileri Sendikası

GKB

Genelkurmay Başkanı

GP

Güven Partisi

GSMH

Gayrisafi Milli Hasıla

GSY H

Gayrisafi Yurt İçi Hasıla

HAK-İŞ

Hak İşçi Sendikaları Konfederasyonu

HDP

Halkların Demokratik Partisi

HEP

Halkın Emek Partisi

HIV

İnsan Bağışıklık Yetmezliği Virüsü, Human lmmmunodeficiency Virus

HP

Halkçı Parti

HSY K

Hakimler Savcılar Yüksek Kurulu

ICFTU

Uluslararası Hür İşçi Sendikaları Konfederasyonu,

IDP

ıslahatçı Demokrasi Partisi

IKDP

Irak Kürdistan Demokratik Partisi,

ILO

Uluslararası Çalışma Örgütü,

lnternational Confederation of Free Trade Unions

Partiya Demokrat a Kurdistane

13

lnternational Labour Organization IMF

Uluslararası Para Fonu, lnternational Monetary Fund

IPI

Uluslararası Basın Enstitüsü, lnternational Press lnstitute

IŞİD

Irak ve Şam İslam Devleti

IUCN

Dünya Doğayı ve Doğal Kaynakları Koruma Birliği,

İDT

İktisadi Devlet Teşekkülü

The lnternational Union for Conservation of Nature İHD

İnsan Hakları Derneği

İİS

İthal İkameci Sanayileşme

İKÖ

İslam Konferansı Örgütü

İKSV

İstanbul Kültür ve Sanat Vakfı

İSKİ

İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi

İSO

İstanbul Sanayi Odası

İTC

İttihat ve Terakki Cemiyeti

İTÜ

İstanbul Teknik Üniversitesi

JCAG

Ermeni Soykırımı Adalet Komandoları, Justice Commandos of the Armenian Genoside

JİTEM

Jandarma İstihbarat ve Terörle Mücadele

KAOS-GL

Kaos Gay ve Lezbiyen Kültürel Araştırmalar ve Dayanışma Derneği

KB GSY H

Kişi Başına Gayrisafi Yurt İçi Hasıla

KDV

Katma Değer Vergisi

KENT-KOOP

Batıkent Konut Üretim Yapı Kooperatifleri Birliği

KHK

Kanun Hükmünde Kararname

KİK

Kamu İktisadi Kuruluşu

KİT KKT C

Kamu İktisadi Teşebbüsü Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti

KOİB

Kamu Ortaklığı İdaresi Başkanlığı

KOMKAR

Federal Almanya Kürdistan İşçi Dernekleri Federasyonu,

Kristal-İş

Cam, Çimento, Seramik ve Toprak Sanayi İşçileri Sendikası

KSSE

Federasyona Komelen Karkeren Li Elmanya Federal Avrupa Kürt Talebeleri Cemiyeti, The Kurdish Students Society in Europe

KTFD

Kıbrıs Türk Federe Devleti

KUK

Kürdistan Ulusal Kurtuluşçuları

KUK-SE LGBTİ+ MADEN-İŞ MAZLUMDER

Kürdistan Ulusal Kurtuluşçuları Sosyalist Eğilim Lezbiyen, Gey, Biseksüel, Transgender ve lntersex, Lesbian, Gay, Bisexual, Transgender and lntersex Türkiye Maden İşçileri Sendikası İnsan Hakları ve Mazlumlar İçin Dayanışma Derneği

MB

Merkez Bankası

MBK

Milli Birlik Komitesi

MC 14

Milliyetçi Cephe

MÇP

Milliyetçi Çalışma Partisi

MEB

Milli Eğitim Bakanlığı

MEBAN

Menkul Değerler Bankerlik ve Finansman Anonim Şirketi

MEHTAP

Medeniyet ve Hayvansever Ekonomi ve Tarım Partisi

MESAM

Türkiye Musiki Eseri Sahipleri Meslek Birliği

MESS

Madeni Eşya İşverenleri Sendikası,

MFÖ

Mazhar Fuat Özkan

MGK

Milli Güvenlik Kurulu

MGKGS

Milli Güvenlik Kurulu Genel Sekreterliği

Türkiye Metal Sanayicileri Sendikası

MGP

Milli Güven Partisi

MHP

Milliyetçi Hareket Partisi

MİT

Milli İstihbarat Teşkilatı

MİSK

Milliyetçi İşçi Sendikaları Konfederasyonu

MDP

Milliyetçi Demokrasi Partisi

MKY K

Merkez Karar Yönetim Kurulu

MLSPB

Marksist-Leninist Silahlı Propaganda Birliği

MOSSAD

İstihbarat ve Özel Operasyonlar Enstitüsü, ı:rını'i') 0'1'v!lıı'? 1'll'117)7 ıcm:ı

MP

Millet Partisi

Mu.P

Muhafazakar Parti

MSP

Milli Selamet Partisi

MTA

Maden Tetkik Arama

MTIB

MilllTürk Talebe Birliği

MÜBY Y O-ÖD

Marmara Üniversitesi Basın Yayın Yüksekokulu

MÜSİAD

Müstakil Sanayici ve İşadamları Derneği

NATO

Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü,

Öğrenci Derneği

North Atlantic Treaty Organization NBA

Ulusal Basketbol Ligi, National Basketball Association

ODTÜ OECD

Orta Doğu Teknik Üniversitesi Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü, Organisation for Economic Co-operation and Development, Organisation De Cooperation et de Developpement Economiques

OHAL

Olağanüstü Hal

OLEY İS

Türkiye Otel Lokanta Eğlence Yerleri Sendikası

ORDONAT

Ordu Donatım

ÖZDEP

Özgürlük ve Demokrasi Partisi

PASOK

Panhelenik Sosyalist Hareket, IIavwiJvıo I:omaAı.cmıc6 Kivrıµa

Petrol-İş

İstanbul Akaryakıt İşçileri Sendikası 15

PKK

Kürdistan İşçi Partisi, Partiya Karkeren Kurdistan

PTI

Posta ve Telgraf Teşkilatı

PYD

Demokratik Birlik Partisi, Partiya Yekltiya Demokrat

RP

Refah Partisi

RTÜK

Radyo ve Televizyon Üst Kurulu

SAL

Yapısal Uyarlama Kredisi, Structural Adjustment Loan

SAP

İsveç Sosyal Demokrat Partisi, Sveriges Socialdemokratiska Arbetareparti

SBF-ÖD

Siyasal Bilgiler Fakültesi Öğrenci Derneği

SBP

Sosyal Birlik Partisi

SBKP

Sovyetler Birliği Komünist Partisi, KoMMyttHcTHqecKaıı naprwı Cose-rcıcoro Coıo3a

SOP

Sosyalist Devrim Partisi

SECAL

Sektör Uyum Kredileri, Sectoral Adjustment Loan

SEİA

Savunma ve Ekonomik İşbirliği Anlaşması

SEK

Türkiye Süt Endüstrisi Kurumu

SEKA

Selüloz ve Kağıt Fabrikaları Anonim Şirketi

SESAM

Türkiye Sinema Eseri Sahipleri Meslek Birliği

SHP

Sosyaldemokrat Halkçı Parti

SİNE-SEN

Türkiye Sinema Emekçileri Sendikası

SODEP

Sosyal Demokrasi Partisi

SODER

Sinema Oyuncuları Derneği

SPK

Sermaye Piyasası Kurulu

SSCB

Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği, Coıo3 Cose-rcKHx Co11mınHCTHqecKHx Pecny6ımK

SSK

Sosyal Sigortalar Kurumu

STK

Sivil Toplum Kuruluşu

SVP

Sosyalist Vatan Partisi

TAYAD

Tutuklu ve Hükümlü Aileleri ile Dayanışma Derneği

TBKP

Türkiye Birleşik Komünist Partisi

TBMM

Türkiye Büyük Millet Meclisi

TCK

Türk Ceza Kanunu

TDK

Türk Dil Kurumu

TDKP

Türkiye Devrimci Komünist Partisi

TDV

Türkiye Diyanet Vakfı

TEK

Türkiye Elektrik Kurumu

TEKEL

Tütün, Tütün Mamulleri, Tuz ve Alkol İşletmeleri

TEMA

Türkiye Erozyonla Mücadele, Ağaçlandırma

TEP

Türkiye Emekçi Partisi

TEV-Dem

Demokratik Toplum Hareketi, Tevgera Civaka Demokratik

Genel Müdürlüğü ve Doğal Varlıkları Koruma Vakfı

16

T EZ-KOOP-İŞ

Türkiye Ticaret Kooperatif, Eğitim, Büro ve Güzel Sanatlar İşçileri Sendikası

T HKO

Türkiye Halk Kurtuluş Ordusu

T HKP/C-ACİL

Türkiye Halk Kurtuluş Partisi-Cephesi (Acilciler)

T HY

Türk Hava Yolları Anonim Ortaklığı

TİGEM

Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü

TİKB

Türkiye İhtilalci Komünistler Birliği

TİKP

Türkiye İşçi Köylü Partisi

TİP

Türkiye İşçi Partisi

TİS

Türk-İslam Sentezi

TİSGLK

Toplu İş Sözleşmesi Grev ve Lokavt Kanunu

TİSK

Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu

TKDP

Türkiye Kürdistan Demokrat Partisi

T-KDP

Türkiye'de Kürdistan Demokrat Partisi

TKEP

Türkiye Komünist Emek Partisi

TKİ

Türkiye Kömür İşletmeleri

TKİP

Türkiye Komünist İşçi Partisi

TKP

Türkiye Komünist Partisi

TKP/ML

Türkiye Komünist Partisi/Marksist-Leninist

TKSP

Türkiye Kürdistan Sosyalist Partisi

TL

Türk Lirası

TMMOB

Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği

TMO

Toprak Mahsulleri Ofisi

TOBB

Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği

TODAİ E

Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü

TOKİ

Toplu Konut İdaresi Başkanlığı

TÖB-DER

Tüm Öğretmenler Birleşme ve Dayanışma Derneği

TPAO

Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı

TRT

Türkiye Radyo Televizyon Kurumu

TSİP

Türkiye Sosyalist İşçi Partisi

TSK

Türk Silahlı Kuvvetleri

TIK

Türk Tarih Kurumu

TIK

Türkiye Taşkömürü Kurumu

TUD

Teşvik ve Uygulama Dairesi

TURBAN

Turizm Bankası Anonim Şirketi

TÜDAY

Türkiye Almanya İnsan Hakları Derneği

TÜ HİS

Türk Ağır Sanayii ve Hizmet Sektörü Kamu İşverenleri

TÜİK

Türkiye İstatistik Kurumu

TÜRK-İŞ

Türkiye İşçi Sendikaları Konfederasyonu

Sendikası

TÜRK KAMU-SEN

Türk Kamu Çalışanları Sendikaları Konfederasyonu

TÜSİAD

Türk Sanayicileri ve İş İnsanları Derneği

TZDK

Türkiye Zirai Donatım Kurumu Anonim Şirketi 17

UIP

United lnternational Pictures

UNESCO

Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü, The United

UNICEF

Birleşmiş Milletler Çocuklara Yardım Fonu,

Nations Educational, Scientific and Cultural Organization United Nations lnternational Children's Emergency Found USAŞ

Uçak Servisi Anonim Şirketi

ÜGD

Ülkücü Gençlik Derneği

ÜOD

Ülkü Ocakları Derneği

ÜY D

Ülkü Yolu Derneği

VAP

Vatandaş Partisi

VP

Vatan Partisi

WCL

Dünya Emek Konfederasyonu, World Congress of Labour

WFT U

Dünya İşçi Sendikaları Federasyonu, The World Federation of Trade Unions

YAŞ

Yüksek Askeri Şura

Y AZKO

Yazarlar ve Çevirmenler Yayın Üretim Kooperatifi

YDP

Yeni Düzen Partisi

Y EMSAN

Yem Sanayi Türkiye Anonim Şirketi

Y HK

Yüksek Hakem Kurulu

Y İBO

Yatılı İlköğretim Bölge Okulları

YÖK

Yükseköğretim Kurulu

yp

Yeşiller Partisi

Y PG

Halk Savunma Birlikleri, Yekineyen Parastina Gel

Y PJ

Kadın Savunma Birlikleri, Yekineyen Parastina Jin

Y SD

Yabancı Sermaye Dairesi

Y SK

Yüksek Seçim Kurulu

YTP

Yeni Türkiye Partisi

18

Önsöz

T

ürkiye'nin 1 950'li Yıllan cildi ile başladığımız serinin dördüncü ki­ tabını, Türkiye'nin 1 980'li Yı llan'nı sizlerle paylaşmaktan büyük bir

mutluluk duyduğumuzu belirtmek isterim. Bu seriyi kafamızda şekillendirmeye başlayıp da çalışmaya girişeli tamı tamına 10 yıl geçti: 20 1 3 yılı ortalanydı, Taml Bora ile kitabın mimari tasanmı üzerinde düşünmeye başladık; 20 14 yılı başlannda da kuvveden fiile geçti seri. Çalışmamızın ilk cildi, 20 1 5 yılı ortalannda okuyucuyla buluştu . İkincisi -Türkiye'nin 1 960'lı Yıllan- 20 1 7 yılında raflardaki yerini aldı. Covid- 1 9 pandemisi, tüm dünyayı etkilediği gibi bizi de sarstı; çalışmamı­ zın üçüncü cildinin ikinci yansı ve elinizdeki kitabın ilk başlan pandemi dö­ nemine rast geldi; gecikmeler yaşamadık değil; Türkiye'nin 1 9 70'li Yıllan'nı ancak 2020 yılında sizlere sunabildik. Şu anda sayfalanm çevirmekte oldu­ ğunuz Türkiye'nin 1 980'li Yıllan ise nihayet 2023 yılında -10. yılımızda- ilk üç arkadaşının yanındaki yerini aldı. Ve biz de aynı iştiyak ve ciddiyetle be­ şinci cildi, Türkiye'nin 1 990'lı Yıllan'nı hazırlamak üzere kollanmızı sıvadık.

Bu serinin ilk üç kitabında olduğu gibi bu kitapta da Türkiye'nin seksenli yıllanndan bahsedildiğinde, takvim yapraklanndaki kronolojiyi değil, Türki­ ye'nin siyasal anlamdaki seksenli yıllanm dikkate aldığımız gözden kaçmaya­ caktır: Türkiye'nin 1980'li yıllan; Türkiye'nin Anavatan Partili (ANAP) yıllan ya da bu çalışma içerisinde sürekli olarak andığımız kategorizasyon ile Türki­ ye'nin Üçüncü Merkez Sağ Dönemi: Öncesi ve sonrası (il. ve Ill.) koalisyon dö­ nemleri ile çevrilmiş olan bu onyıl da tıpkı 27 Mayıs, 1 2 Mart ve 28 Şubat gi19

bi, bir cuma gününe denk gelen darbeyle Bayrak Harekatı'yla başlamıştı. Sa­ baha karşı üçte kuvveden fiile geçen darbeyi Türkiye, tam bir saat sonra, TRT spikeri Mesut Mertcan'ın okuduğu Milli Güvenlik Konseyi 1 Nolu Bildirisi ile öğrendi. 1 2 Eylül 1 980 Cuma günü başlayan Türkiye'nin 1 980'li yıllan, 20 Ekim 1 99 1 tarihinde TBMM'nin 1 9 . Dönemi için yapılan genel seçimlerle so­ na erdi. 20 Kasım 1991 Çarşamba günü 49. Hükümet'in Başbakanı Süleyman Demirel, saat dokuzda Başbakanlık makamına gelerek eski Başbakan Mesut Yılmaz ile buluştu ve yanın saat sonra görevi resmen teslim aldı.

Serimizin her cildinde, o onyılı bir anahtar kelimeyle/tabirle tanımlamayı adet edinegeldik. Türkiye'nin l 950'li yıllan için "Türkiye'nin kabuk değiş­ tirdiği yıllar" tabirini kullanmıştık. Gerçekten de lkinci Dünya Savaşı sonra­ sı dönem, dünyada, 1 820'lerde başlayan ve Dünya Savaşı'nın sona ermesiy­ le l 945'lerde hitam bulan bir küresel daralma dönemi nin -bir başka ifadeyle Britanya'nın hegemonik bir güç olduğu, sanayi sermayesine dayanan bir da­ ralma döneminin ardından gelen bir genişleme dönemiydi. Büyük Savaş'ı mü­ teakip, ABD hegemonyasıyla karakterize olan bu yeni dönem sanayi serma­ yesinden finans-kapitale geçişi de kapsayan bir genişlemeyi içeriyordu. Aynı tarihlerde Osmanlı/Türkiye, bir Büyük Dönüşüm'e -Tanzimat'a- doğ­ ru adım atmak üzereydi. 1839'da başlayan bu süreç, anayasal monarşi (Meş­ rutiyet) dönemleri üzerinden Milli Mücadele ve Cumhuriyet'in kuruluşuyla yepyeni bir rotaya dümen kırmıştı. lkinci Dünya Savaşı sonrasında Türkiye de dünyada teşekkül etmeye baş­ layan bu yeni küresel yapı içerisinde yer almaya, sosyoekonomik ve siyasi yapısını yeniden şekillendirmeye başlamıştı. Doğrusu, dünya " kabuk değiş­ tiriyor, dünya-sistem yepyeni bir merhaleye evriliyor, Türkiye Cumhuriyeti de bu dönüşüme icabet ediyordu" Altmışların sonu, '70'lerin başlan küresel kapitalizmin yeniden daralmaya başladığı, ABD hegemonyasının Asya'dan yükselen güçler tarafından ciddi ma­ nada erozyona uğratıldığı bir dönemdi. Altmışlı yıllara rengini 68 kuşağı ver­ di. Dünyayı kasıp kavuran "isyan kuşağı" hiç tartışmaya gerek yok ki Türki­ ye'yi de derinden etkiledi. lkinci Dünya Savaşı sonrasında kabuk değiştirme­ ye başlayan genç Cumhuriyet hem '50'lerdeki bu dönüşümün politik sonuç­ larıyla hem de dünyadan esen '68 rüzgarıyla bu tarihlerden itibaren yüzleşme­ ye başladı. O nedenle biz de çalışmamızda hem dünyanın hem de Cumhuriyet tarihimizin bu en renkli, bu en hareketli onyılını -Türkiye'nin 1960'lı yılları­ nı- Cumhuriyet'in en mülevven ve revnaklı yıllan olarak anmayı tercih ettik. Dünyada Keynesyen ekonominin neoliberalizme bir başka ifadeyle, refah devleti ekonomilerinin müdahaleci devletlerinin tekrar (neo) laissez-faire -

20

(liberalizm) ekonomi l erinin serbest piyasacı/gece bekçisi devletlerine dümen kırdığı '70'ler Türkiye'ye, artan siyasal şiddet ve ekonomik krizlerle beraber geldi. Biz çalışmamızda Türkiye'nin '70'li yıllarını "sokak" anahtar kelime­ si ile anmayı tercih ettik. Yetmişli yıllar, gerçekten de sadece siyasal şidde­ tin ve ekonomik krizin halktaki karşılığı olarak ekmek, yağ, petrol hatta am­ pul kuyruklanyla müseccel bir "sokak" değildi. Çocukların oyun alanların­ dan yazlık sinemalara, giderek belirginleşen kentsel yaşama kadar da sokak, '70'li yıllara damgasını vuruyordu. Seksenli yılları çalışmamızda Korku lmparatorluğu'nun hüküm sürdüğü zor yıllar olarak tanımlamayı tercih ettik. Sayfalan çevirdikçe siz de göreceksiniz ki yasaklar, idamlar, işkenceleri ile meşhur cezaevleri, yakılan kitaplar, ya­ saklanan eserler, hapse atılan yüz binler, 24 Ocak Kararları ile gittikçe zorla­ şan hayat şartlanyla bir Korku lmparatorluğu olarak örgütlenen darbe, arka­ sına Aydınlar Ocağı ideolojisini, yanına kuvvet komutanlarını alarak ülke­ yi neoliberal yapısal uyum projesinin (24 Ocak) kollanna teslim etti. lkinci Dünya Savaşı sonrası kabuk değiştirmeye başlayan Türkiye, '60'lann mülev­ ven yıllanndan ve '70'lerin sokak'ından geçip 'SO'lerin bozkır'ına geldi. Ama Murathan Mungan'ın dediği gibi ne geçmiş -o geçmişin mülevven yılları­ tükendi ne de yarınlar, hayat bizleri de yeniledi. Yolumuz seksenlerin boz­ kırlarından geçse de 'SO'lerin ikinci yansından sonra denizlere çıkmaya baş­ ladı sokaklanmız.

llk üç ciltte olduğu gibi, Türkiye'nin 1 980'li Yıllan kitabı da geniş ve yet­ kin bir ekibin kolektif emeğinin ürünü olarak sizlere sunuldu. Çalışmaya emeklerini, dostluklannı katan tüm yol arkadaşlarımıza içtenlikle teşekkür etmek isterim. Bu vesileyle görüş, eleştiri ve tashihleriyle Mutfak'a her daim destek olan, Candaş Ayan, Dilek Çakır, Batuhan Parmaksız'a da teşekkürlerimi iletmek isterim. Sadece bu kitapta değil serinin tamamında desteklerini ve dostluklarını her daim yanımda hissettiğim, Kerem Ünüvar'a, Aybars Yanık'a ve elbette ki Tanıl Bora'ya da bu vesileyle teşekkür ve hürmetlerimi sunuyorum. Ve Mutfak ekibi. . . Elinizdeki bu çalışmanın hazırlanmasında benimle çalı­ şan; kitabı pişiren, hazırlayan ve sunan emektarlar . . . öncelikle Cansu Parlak ve Alper Torun'a gönülden selamlar yolluyorum. Onlar bu cildin en başın­ dan beri Mutfak'talar. Yarı yolda mutfağa katılan ama bundan sonraki ciltte de birlikte çalışacağımız Semih Nafiz lpek, Rukiye Kesler ve Nuri Özçelik'e de katkılan için teşekkür ediyorum. Ve Levent Odabaşı, Mutfak'ın olmazsa olmazı, sous chefi, bütün seriyi birlikte omuzladığımız kardeşim. 21

Bu kitabın pişirilip sofraya getirilmesinde emeği geçen tüm Mutfak ar­ kadaşlarıma minnettarım, tadında bir sorun varsa sorumluluk sadece ba­ na aittir. Keyifli okumalar. METE

22

KAAN KAYNAR

Türkiye'nin Seksenli Ylllar1 Üzerine Bazı Notlar METE KAAN KAYNAR

"Kollama Koruma Harekatı", Saat Sabahın Üçü ve Sonrası

12

Eylül Cuma, Saraylar saltanatlar çöker kan susar birgün zulüm biter menekşelerde açılır üstümüzde ley/aklarda güler bugünlerden geriye bir yarına gidenler kalır bir de yarınlar için direnenler

...

- Adnan Yücel "Yeryüzü Aşkın Yüzü Oluncaya Dek"

A

ilesi ile Gülhane Parkı'nda piknik yapmak için uyandıkları bir gün öğleye doğru radyoyu açan Mustafa Akkurt, Hasan Mutlucan'ın meşhur Yine de Şahlanıyor Aman türküsüyle güne başlar. Eşi Esma, kızlan Elifi hazırlarken (kendi tabiriyle) "basit bir işçi parçası" Mustafa Ak­ kurt da ekmek almak için sokağa çıkar ki darbeden de o anda haberdar olur. Ekmek alamadan evine dönen Mustafa, yeni aldıkları ve taksitlerini ödemek için eşi ile fazla mesai yapmak zorunda kaldıkları televizyonu açar. Saat öğ­ leden sonra biri geçmektedir - ki Kenan Evren televizyonda ilk konuşması­ nı yapmaktadır. Saat sabah üçte başlayan Bayrak Harekau, saat dörtte TRT spikeri Mesut Mertcan'ın sesinden tüm Türkiye'ye duyurulur; Milli Güvenlik Konseyi'nin 23

(MGK) "Yüce Türk Milleti ['ne] Türk Silahlı Kuvvetleri ['nin] [ TSK] ülke yö­ netimine bütünüyle el koy [ duğunu ] " duyuran 1 Nolu Bildiri'si okunur: Ül­ kenin " . . . dış ve iç düşmanlann tahriki ile varlığına, rej imine ve bağımsızlı­ ğına yönelik fikri ve fiziki haince saldırılar içinde" olduğu tespitiyle başla­ yan bildiride " . . . Devlet [ in] , başlıca organlanyla işlemez duruma getirilmiş" olduğu , "Atatürkçülük yerine irticai ve diğer sapık ideolojik fikirler üreti­ lerek sistemli bir şekilde ve haince, ilkokullardan üniversitelere kadar eği­ tim kuruluşları [ nın] , idare sistemi, yargı organlan, iç güvenlik teşkilatı, iş­ çi kuruluşlan, siyasi partiler ve nihayet yurdumuzun en masun köşelerinde­ ki yurttaşlanmız dahi saldın ve baskı altında tutularak bölünme ve iç harbin eşiğine getiril [ diğini] " vurgulanmıştır. Saat sabah dört itibarıyla "Parlamento ve hükümet feshedilmiş, Parlamen­ to üyelerinin dokunulmazlığı kaldınlmış, bütün yurtta sıkıyönetim ilan edil­ miş, yurtdışına çıkışlar yasaklanmıştır. Vatandaşların can ve mal güvenliği­ ni süratle sağlamak bakımından saat 05.00'ten itibaren ikinci bir emre ka­ dar sokağa çıkma yasağı konulmuştur. " Türkiye sabaha karşı okunan 1 No­ lu Bildiri'de 1 Nolu generalin, darbenin lideri, Genelkurmay ve Milli Güven­ lik Konseyi Başkanı Org. Kenan Evren'in ağzından ama Mesut Mertcan'ın se­ sinden "Bu kollama ve koruma harekatı hakkında teferruatlı açıklama [nın] [o gün] saat 1 3 .00'teki [ TRT] haber bülteninde [bizzat kendisi] tarafı [n)dan yapılaca [ğını] , [v]atandaşların sükünet içinde radyo ve televizyonları başın­ da yayımlanacak bildirileri izlemelerini ve bunlara tam uymalarını ve bağrın­ dan çıkan Türk Silahlı Kuvvetlerine güvenmelerini bekle [diğini de]" öğrenir. Mustafa işte bu nedenle sabah ekmek alamaz çünkü sabah beşte sokağa çıkma yasağı ilan edilmiştir. Televizyonu açtığında da sabahleyin radyodan duyurusu yapılan TV konuşması henüz başlamıştır. Kenan Evren başta Mus­ tafa ve Esma Akkurt olmak üzere tüm "Aziz Vatandaş"larına şu sözlerle hi­ tap etmektedir:

Yüce Türk Milleti,

3 0 Ağustos Zafer Bayramı dolayısıyla sizlere radyo ve televizyondan hitap et­ mek imkanını bulmuş ve ayrılan kısıtlı süre içerisinde mümkün olduğu kadar, yurdumuzun içinde bulunduğu siyasi ve ekonomik durumu ile anarşik ve bölü­ cü eylemleri; alınması gereken tedbirleri çok kısa olarak izah etmeye çalışmış­ tım. Yine çok iyi hatırlayacaksınız ki iki yıldır her fırsattan istifade ile muhtelif de­ falar verdiğim beyanat ve radyo-televizyon konuşmalarımda da bu hayati önemi olan konuları dile getirmiştim. Kalbi bu vatan ve millet için atan sağduyu sahibi vatandaşlarım kabul edecek­ lerdir ki; ülkemizin halen içinde bulunduğu hayati önemi haiz siyasi, ekonomik

24

ve sosyal sorunlar, devlet ve milletimizin bekasını tehdit eder boyutlara ulaşmış ve bu hal devletimizi, Cumhuriyet tarihimizin en ağır buhranına sürüklemiştir. Yi­ ne hepinizin bildiği ve gördüğü gibi; anarşi, terör ve bölücülük, her gün 2 0 civa­ rında vatandaşımızın hayatını söndürmektedir. Aynı dini ve milli değerleri payla­ şan Türk vatandaşları siyasi çıkarlar uğruna, çeşitli sun'I ayrılıklar yaratılmak sure­ tiyle muhtelif kamplara bölünmüş ve birbirlerinin kanlarını çekinmeden akıtacak kadar gözleri döndürülerek adeta birbirlerine düşman edilmişlerdir. Atatürk ilkelerini esas alarak kurulan Cumhuriyetimizin bu duruma düşürüle­ bileceğini, bundan 1 O sene evvel tasavvur dahi etmek mümkün değildi. Bugüne kadar iktidara gelen çeşitli hükümetlerin, her yıl artan bir hız ile yaygınlaşan ve dünya tarihinde sayısız örnekleri görülen özel harbin sızma ve çökertme hareka­ tına karşı iç güvenliği sağlayacak kararları ve tedbirleri birinci öncelikle alacakla­ rını vaat etmelerine rağmen; sonuç alacak teşebbüsleri, siyasi çıkar çatışmaları ve basit parti hesapları, kaprisler, hayaller, gerçekdışı talepler ve Türk Devletinin ni­ teliklerine ters düşen gizli ve açık emeller arasında kaybolup gitmiştir. Düşmanın amaç ve yöntemleri, anarşi, terör ve bölücülüğün ulaştığı düzey; özel hukuki tedbirlere, idari düzenlemelere, sosyal koşulların geliştirilmesine milli eğitim ve iş hayatının düzenlenmesine ihtiyaç göstermekteyken milletin vekaletini taşıyan milletvekilleri ve senatörler Meclislerde aylardan beri, hiçbir sorumluluk duymadan yalnız parti menfaat ve disiplini uğruna bu olaylara seyir­ ci kalabilmişlerdir. İktidarların başarı ümit ederek aldıkları her tedbir, muhalefet­ ler tarafından kınanarak ve hatta memleket yararına da olsa baltalanmıştır. Milli birlik ve beraberliğe en fazla muhtaç olduğumuz dönemlerde bile kutuplaşmalar ve bölünmeler adeta teşvik edilmiş; yangını beraberce söndürmek yerine, üzerine benzin dökülerek memleket bilerek veya siyasi çıkarlar uğruna, sırf iktidara gele­ bilmek pahasına bir yangın yerine çevrilmek istenmiştir. Ağızlarından düşürmedikleri hukuk devleti kavramı, bir kısım Anayasal kuru­ luşlarca, devletin parçalanması pahasına da olsa yalnız kişilerin müdafaası olarak yorumlanmış, devletin ve milletin savunulması ise sahipsiz kalmıştır. Anayasanın kuvvetler ayrılığı ilkesinin birlikte getirdiği sorumluluk, uygulama­ da kuvvetler çatışmasına dönüştürülmüştür. Düşüncelerimiz, dinimiz üzerinde ve akla gelebilen her konuda dış ve iç kay­ naklı bölücü ve yıkıcı faaliyetler bütün şiddetiyle sürdürülürken ne hazindir ki bir kısım gerçeğe uymayan özerklik, dar görüşlü, sahibinden başkasının inanmadığı bilimsellik ve koşulları dikkate almayan salt hukuk savunucuları, yıkılacak dev­ letin enkazı altında kalacaklarının, yok olup gideceklerinin idraki içinde olma­ dıkları görünümünü vermişlerdir. Bu acı hakikatleri görüp çare arayanların veya Türk ulusunu uyaran ve milleti bütünleşmeye davet edenlerin ise seslerini duy­ mak mümkün olamamıştır. (Bir kısım kıymetli Türk basınının bu konuda zaman zaman yaptıkları uyarıları burada şükranla belirtmek isterim.) Siyasi partiler, bu kritik dönemde milletin özlemle beklediği önlemleri almak yerine; iç gerilimi devamlı olarak arttırarak, yıkıcı ve bölücü mihrakları büsbütün 25

kışkırtarak onlara cüret ve cesaret verecek beyan ve eylemleri ile adeta yarışırca­ sına seçim yatırımları için zemin yaratma yollarını tercih etmişlerdir. İktidara gelen siyasi partiler, devlet teşkilatının bütün kademelerini kendi gö­ rüşleri doğrultusundaki kişilerle doldurarak, kamu görevlilerinin ve vatandaşları­ mızın bir tarafa girerek kamplara bölünmesini zorunlu hale getirmişler, giderek anarşi ve bölücülüğü destekleyen kaynakların şekillenmesine ve kamu kuruluşla­ rında çalışanlarla, polis ve öğretmenlerin dahi birbirine düşman kamplara ayrıl­ malarına neden olan partizan tutum ve davranışlardan vazgeçmemişlerdir. Böy­ lece tarafsız halkımız, devletten beklediklerini parti kapılarında aramaya mecbur bırakılarak devlet otoritesi yok olmağa, vatandaşların hak ve hukukunu korumak ve ona tarafsız hizmet götürmek yerine, devletin saygınlığı yavaş yavaş erimeğe mahkum olmuş ve dolayısıyla ülkemizde tam otorite boşluğu teşekkül etmiştir. Bir kısım bedbahtlar Türk milletinin bağımsızlığını, birlik ve beraberliğini tem­ sil eden İstiklal Marşımıza, koyu taassup veya sapık ideolojik amaçlarla protes­ to maksadıyla oturarak veya İstiklal Marşı yerine Enternasyoneli söyleyerek açık­ ça saygısızlık gösterebilmişler ve buna doğrudan sorumlu kişiler tevil yoluna sap­ mak suretiyle savunmalarını yapabilmişlerdir. Uzun zamandan beri bu fevkalade üzücü olayları yakından takip eden Türk Si­ lahlı Kuvvetleri hatırlayacağınız gibi; milletin kendisine verdiği yetkileri kullana­ mayan ve bu korkunç gidişi acz içinde seyreden Anayasal kuruluşların tümünü Cumhurbaşkanımız aracılığıyla uyararak, alınması gereken tedbirlere de yer ver­ mek suretiyle büyük Türk milletine karşı yüklendiği sorumluluğu dile getirmiştir. Aradan geçen 8 aylık süre içerisinde yaptığımız sayısız uyarmalara rağmen he­ men hemen bu tedbirlerin hiç birine yasama ve yürütme organları ile diğer Ana­ yasal kuruluşlardan yeterli bir cevap alınamamış ve bu konuda müspet faaliyetleri de izlenememiştir. Bu uyarı mektubundan sonra bir kısım yasaları etkisiz hale ge­ tirerek çıkaran Meclislerimiz 22 Mart 1 980 tarihinden beri siyasi çıkar hesapları ile çıkmaza sürüklenen Cumhurbaşkanlığı seçiminden dolayı içinde bulunduğu­ muz buhran ile mücadelede en kıymetli unsur olan zamanı fütursuzca harcamış­ lardır. Dünyanın hiçbir ülkesinde Cumhurbaşkanlığı makamı ve seçimi bu kadar hafife alınmamış ve bu kadar zaman boşa harcanmamıştır. Asayiş ve ekonomik bunalıma çareler getirmesi ve kanunlar yapması beklenen yasama organlarımız, memleket üzerine çöken bu kabusa karşı kayıtsız kalmışlardır. Anayasamız, Türk vatandaşlarının dini inançlarından ötürü kınanamayacağı­ nı, açıkça belirtmiş olmasına rağmen, tek bir oyun peşinde koşan siyasi partile­ rimiz, yüce Atatürk'ün Cumhuriyeti Dönemi'nde unutulmuş mezhep ayrılıkları­ nı kışkırtmakta faydalar görerek Erzincan, Sivas, Kahramanmaraş, Tunceli ve Ço­ rum illerinde siyasi çıkarlar uğruna vatandaşlarımızın birbirini katletmelerine ne­ den olmuşlardır. Türkiye Cumhuriyeti sınırları içerisinde yaşayan ve kendini Türk vatandaşı ka­ bul eden herkesin tek bir vücut halinde Türk milletini oluşturduğu unutulmuş ve değişik mezheplere bağlı vatandaşlarımızın tam bir kardeşlik bağı ile kaynaşma26

l a rı n ı enge l l emek i steyen k ı ş k ı rtı c ı l a r siyasi destek görm üşlerd i r. B i r k ı s ı m A n aya­ sal k u r u l u ş l a r m u hte l i f etk i l er altı nda anarşi, terör ve böl ü c ü l ü k karş ı s ı nda taraf­ s ı z, adi l ve o rtak b i r yol i z l emek yerine, bizzat A n ayasa' n ı n i h l a l i karş ı s ı nda d a h i sess i z ka l mayı terc i h etm işlerd i r. B ü t ü n b u şart l a ra rağmen; h u k u k devleti n i n temel i l keleri n i savu n m a k l a gö­ rev l i Anayasa l k u ru l u ş l a r ı m ı z, devl eti n en üst kademesi ndeki anarşi zm i n yarattığı teh l i ken i n büyü k l üğü n ü i d ra k edemed i k l eri nden veya terör odakları n ı n tehd i d i n ­ d e n çek i n d i k l eri nden, dev l eti n teme l lerine k o n a n d i n a m i t l e h e r a n parça l a n m a teh l i kesi karşısı nda o l d uğu n u göz l erden kaç ı rm aya ç a l ı ş m ı ş l ard ı r. Devl et çöker­ t i l d i ği zaman Anayasa' n ı n kanatları a ltına s ı ğ ı n a n tüm h u k u k kurumları i le özerk, b i l i m ve m ü essese ve dernekleri n i n bu enkaz a l t ı nda yok o l acağı u n utu l m uşt u r. Son i k i y ı l l ı k s ü re i ç i nde terör 5 2 4 1 can a l m ı ş, 1 4 . 1 52 kişi n i n yara l a n m as ı n a veya sakat ka l ma s ı n a sebep o l m u ştur. İ sti k l a l h a rb i n de, Sakarya savaş ı ndaki şe­ h it m i ktarı 5 . 7 1 3 , yara l ı m i ktarı m ı z 1 8.480'd i r. Bu basit m u kayese d a h i Tü rkiye'de h iç b i r i nsan l ı k duygu s u n a değer vermeyen b i r ö rtü l ü harb i n uygu landığı n ı aç ı k­ ça ortaya koymaktad ı r. Sevgi l i Vatandaşl a r ı m , İşte bütü n bu n l a r v e b u n a benzer say ı l ab i l ecek v e hep i n i z tarafı ndan yak i nen b i l i nen daha b i rçok sebep l erden dolayı Tü rk S i l ah l ı Kuvvetleri ü l ken i n ve m i l l eti n b ü tü n l üğünü, m i l l et i n h a k, h u k u k ve h ü rriyeti n i koru mak, can ve m a l güven l iği­ ni sağl ayarak korkudan k u rta rmak, refah ve mutl u l uğu n u sağlamak, kan u n ve n i ­ z a m h a k i m iyeti n i , d iğer b i r dey i m l e devlet otoritesi n i tarafs ı z o l arak yen iden te­ s i s ve idame etmek gayes i y l e dev let yöneti m i ne el koymak zorunda ka l m ı şt ı r. B u ­ g ü n d e n iti baren yen i h ü k ü met v e yasama orga n ı k u ru l u n caya kadar m u va k kat b i r z a m a n i ç i n yasama v e yü rütme yetki leri ben i m başka n l ığı mda, Kara, Den i z, H a ­ v a Kuvveti Komutan ları i le Jandarma Genel Kom u ta n ı ' ndan ol uşan M i l li G üven­ l i k Konseyi tarafı ndan k u l l a n ı l acakt ı r. B ü y ü k Atatü rk' ü n dey i m iy l e " U l usal kültürümüzü, çağdaş uygarl ı k d ü zeyi n i n üstü ne ç ı karmak yurdu m u z u d ü nyan ı n e n mam u r ve e n uygar araç ve kaynakları­ n a sah i p k ı l mak" hedefi n e yönel i k hızlı b i r ka l k ı n m a dönem i n i n en k ı sa zamanda gerçek l eşt i r i l mesi zaru reti ne i na n ıyoruz. B u i na n c ı m ı z ı n gerçek l eşmesi i ç i n yü­ ce u l u s u m u z u n, bağrı ndan ç ı kard ığı ve y u rd u m u zdaki kutu p l aşmada h i ç b i r ta ra­ fı tutmayan, sadece Atatü rk i l keleri doğru ltusunda y ü rüyen Tü rk S i l a h l ı Kuvvetl e­ ri yöneti m i ne güveneceğ i n den kuşkumuz yoktu r. İ ç i nde b u l u nduğu m u z b u h ran­ dan ç ı kma m ı z i ç i n u l usça a rz u ed i l diğine i n a n d ığı m ı z, d i s i p l i n l i ve her tü rl ü ta­ sarrufa ağı rl ı k veren b i r yaşam ve daya n ışma orta m ı na giri l mesi n i ve m i l l etçe gü­ c ü m ü z ü n tümünü ortaya koyacak b i r çal ı şma h ı z ı n ı bek l i yor ve yüce Tü rk m i l le­ tine güve n i yoruz. Vata ndaşları m ı z ı kaderde, kıvançta ve tasada o rtak bir bütü n hal i nde m i l li şu­ ur ve ü l kü ler etrafı nda b i r l eşti rmen i n i ç barış ve h u z u r u n sağl anmas ı nda vazge­ ç i l mez faktör olduğu düşü ncesiyle, Atatürk m i l l i yetç i l iğinden h ı z ve i l h a m a l ma27

n ı n, pol iti kada "Yurtta su l h, c i handa s u l h " i l kesi ne bağl ı ka l ma n ı n, m i l li mücade­ le ru h u n u n, m i l l et egemen l iği ne Atatürk i l ke ve devri mlerine o l a n bağl ı l ı ğ ı n tam şuurunu yerleşti rmek ve gel işti rmekl e ü l kemize yöne l i k tehd itleri n u l u sça göğüs­ l eneceğine i na n ıyoruz. Tü rkiye C u m h u riyeti, NATO dah i l tüm i ttifa k ve a n l aşmal a ra bağl ı ka l a ra k baş­ ta komşu ları m ı z o l ma k ü zere bütü n ü l kelerle karş ı l ı k l ı bağı m s ı z l ı k ve saygı esa­ s ı na daya l ı , b i rb i rleri n i n iç işlerine karışmamak kayd ıyla eş it şart l a r a l t ı n d a eko­ n o m i k, sosya l ve k ü ltüre l i l işki leri n i gel i şti rme kararı ndad ı r. U l us l a ra rası soru n la­ rın barışçı yo l la r l a çöz ü m l enmes i nden ya n a bir dış po l iti ka i z l e n mes i n e devam ed i l ecekt i r. B i rçok tutu m ve davra n ı şlarıyla demokrati k özgü r l ü kç ü pa r l amenter s i steme i na nc ı n ı defa l a rca kan ı t l ayan Tü rk S i l a h l ı Kuvvetleri, en k ı sa zamanda B a ka n l a r Ku ru l u ' n u k u rarak yü rütme soru m l u l u ğ u n u b u Kuru l a b ı rakacak ve h ü r demok­ rati k parlamenter s istem i n şimdi o l duğu g i b i dejenere ed i l mesi n e ve t ı kanması­ n a mani o l ucu ve Türk top l u m u n a yaraş ı r bir Anayasa ve Seç i m Kan u n u i le Par­ ti ler Kan u n u n u hazı rlamayı ve b u n l ara para l e l d ü zen lemeleri yapmayı m üteakip i nsan hak ve h ü rriyetlerine saygı l ı, m i l l i daya n ı şmayı ön p l a n a alan, sosya l ada­ l eti gerçekleşti recek, ferd i n ve top l u m u n h u z u r, güven ve refa h ı na önem veren özgü r l ü kçü demokrat i k, l a i k ve sosyal h u k u k kura l larına daya l ı b i r yönetime ü l ­ ke idares i n i devredecekti r. Say ı lan bu hazı r l ı klar tamam l a n ı ncaya kadar y u rdu muzda her tü r l ü siyasi faa­ l iyetler her kademede d u rd u ru l m uştu r. Zoru n l u o la ra k faa l i yetl eri d u rd u ru l a n si­ yasi parti leri n yen i den h a z ı r lanacak Anayasadak i d üzen lemelere ve yen i Seç i m v e Parti ler Kan u n u ' na göre zama n ı , koşu l l ar ı i l a n ed i l ecek seç i m l erden yeterin­ ce önce faa l i yete geçmes i ne müsaade ed i lecekt i r. Parlamento ü ye l e r i , s i yasi fa­ a l i yetlerden dolayı s u ç l a n mayacak ve yen i yönetime karşı suç teşki l edecek tu­ tum ve davra n ı ş l a rd a b u l u n madıkları sü rece hakları nda herhangi b i r i ş l em yap ı l ­ mayaca kt ı r. Ancak, kan u n l a r ı n suç kabu l ettiği fi i l leri vaktiyle i şl ediği sapta n a n parlamen­ terler hakkında gere k l i kovuşturma yap ı lacakt ı r. Ada let Partis i , C u m h u r i yet H a l k Pa rtis i , Mi l li Selamet Pa rtisi v e Mi l l iyetçi H areket Pa rti leri ' n i n parti başka n l arı şim­ d i l i k can güven l i k leri n i n sağlanması amacı ile S i l ah l ı Kuvvetleri n koruma ve gö­ zet i m i nde bel i r l i yerlerde i ka mete tabi tutu l m uşlard ı r. Durum müsait o l u nca ser­ best b ı rakı laca k l a rd ı r. Mem l ekette i da re n i n ta m b i r tarafs ı z l ı k i ç i nde vatandaş ı n h iz m et i n e koşma­ s ı sağl anacaktı r. Dev l et h i zmeti nde b u l u n a n l ar ı n siyasi etki ler d ı ş ı nda ça l ı şm a l a­ rı kanun haki m i yeti a l t ı n a a l ı nacakt ı r. Tü rk S i l a h l ı Kuvvetleri n i n yöneti me el koy­ duğu şu anda devleti n yan ı nda tarafs ı z ve ad i l h i zmet görecek yöneti c i l er, eski zama n ı n siyasi davra n ı ş l a r ı n a yönel med i kçe h i zmet ve görevlerine deva m ede­ ceklerd i r. Kan u n ve n i zam h a k i m i yet i n i sağlamada tecrübe l i ve yetenek l i k i ş i l erden o l u­ şan m a h keme l eri n s ü ratle ve doğru kara r l a r vermeleri n i ve b u n l a r ı korkusuzca 28

uygu l ayab i l meleri n i sağl ayacak yasa l ve idari ted b i rler a l ı nacakt ı r. Memleketi n ekono m i k koşu l l a rı n ı kendi güc ü m ü z l e i y i l eşti rm e k i ç i n her a l anda e l d e n ge­ len gayret sarf ed i l ecekti r. Ç a l ı şkan ve vatan perver Tü r k i şç i s i n i n mevcut ekono­ m i k koşu l la r çerçevesi nde her tü rl ü hakları koru nacakt ı r. Ancak tem iz Tü rk işçisi­ n i söm ü ren, o n l arı ken d i ideo l oj i k görüşleri i sti kameti nde k u l l anmak için her tür­ l ü bask ı oyu n l ar ı n a başv u ra n , i şç i n i n hakkı yeri n e kendi menfaatları n ı ön p l a n­ da tuta n bazı ağa l a r ı n bu faa l i yetlerine asl a m ü saade ed i l meyecekti r. Tü m i şve­ ren leri n iş barışı n ı n koşu l la r ı n ı sağl ayacak esas l a rd a n ayrı l madan ü reti m i n a rtt ı ­ rı l ması v e i h racata yönel i k gayretleri n gel işmes i n e yard ı mc ı o l maları i ç i n h e r tür­ l ü ted b i r a l ı nacakt ı r. Köy l ü n ü n, m i l let i m i z i n efendisi o l d uğu i na nc ı n ı , kuvveden fi i len ç ı karmak i ç i n tar ı m a l a n ı nda üret i m i a rt ı racak b i r tarım seferberl iği v e fiyat pol it i kası i le gerek­ li d iğer önlem leri n a l ı n ması na, b i l hassa önem veri l ecekti r. Tü rk köyl üsü n ü n tarla­ s ı ndan ayrı l ı p şeh i r l ere göç etmes i n i zorlaya n ekonom i k ve sosya l neden l ere ça­ re aranacakt ı r. Eğiti m ve öğreti mde Atatü rk m i l l i yetç i l i ğ i n i yen i den yurd u n en ücra köşeleri­ n e kadar yayg ı n l aştı racak tedbi rler en kısa zamanda a l ı nacaktır. Yar ı n ı n tem i n atı olan evlatl a r ı m ı z ı n Atatü rk i l ke l eri yeri ne yaban c ı ideoloj i lerle yeti şerek son u n ­ d a b i rer anarş i st o l m as ı n ı ö n leyecek tedbirler a l ı nacakt ı r. B u maksatla h ep i m i z i n t e k tek saygıyla andığı m ı z öğretme n leri m i z i n Der' l i , B i r' l i dernekl ere ü y e o l a ra k bö l ü n meleri ne müsaade ed i l meyecekti r. H e r d ü zeyde öğrenc i n i n amacı Atatürk i l keleri ve m i l l iyetç i l iği ile pek i ş m i ş ve ü reti me yöne l i k bi lgi ve beceri s i n i kazan­ m a k o l aca ktı r. En kıdemsiz eri nden, en üst kom uta n ı na kadar Tü rk S i l a h l ı Kuv­ vetl er i n i n tü m perso ne l i , b u amaçl ara u l aşmada dev let i n iç ve dış tehditlere karşı kol l ay ı c ı ve koruyucu gücü o l a rak siyaset i n d ı ş ı nda k a l acakt ı r. Aziz Yurttaşlarım; Bir defa daha bel i rtiyorum k i S i l a h l ı Kuvvetler aziz Tü rk m i l l eti n i n hakkı olan re­ fah ve mutl u l uğu, vatan ve m i l leti n bütü n l üğü ve gitti kçe etkisi (aza l m aya) aza l t ı l ­ maya çal ı ş ı l a n Atatürk i l ke l eri ne yen iden g ü ç v e işlerl i k kazandı rmak, kend i ken­ d i n i kontro l edem i yen demokrasi y i sağlam temel ler üzer i n e otu rtmak, kaybo l a n devlet otoritesi n i yen i den tes is etmek i ç i n yöneti me el koymak zoru nda kal m ı şt ı r. Kom uta n, s ubay, astsu bay ve erler o l a ra k h ep i m i z vatan ve m i l l et i n refa h ve mutl u l uğu uğruna her şeyi m i z i , bu arada hayat ı m ı z ı d a h i seve seve feda etmeye hazırız. Mem lekette her zaman b u l u nabi len ve özel l i kl e son zama n lard a çoğa l a n kötü n iyet l i b i rçok k i ş i ve k u ru l uş l a r sizl ere ya l a n l a r d üzerek, b u n u n a ks i n i söy­ l eyeb i l ecekl er ve menfi propagandal �ra başv u rabi l eceklerd i r. B u n lara a s l a i nan­ may ı n ız. Bütün uygu l a m a l a r m i l l eti n gözü önü nde yap ı l acaktı r. Kıymet l i Vatandaş l a r ı m ; H e r zaman m i l l et i y l e b i r bütün ve Tü r k m i l l eti n i n emri nde o l a n Tü r k ' S H a h l ı Kuvvetlerine ve yen i yöneti me ka rş ı yap ı l acak her tü r l ü d i re n i ş, gösteri ve tutum 29

a n ı nda en sert şek i lde k ı r ı l arak ceza l a n d ı r ı l acaktı r. Yurtta kan dökü l memesi i ç i n bütün vatandaş l a rı m ı n tah r i k l ere kap ı l m a ks ı z ı n süku net i ç i nde yay ı n l anacak b i l ­ d i ri ler doğru ltusu nda h areket etmeleri n i v e i ki nc i b i r b i l d i riye kadar sokağa ç ı k­ mamaları n ı rica ederi m . Vatandaş l a rı m ı n b i rb i rleri n i n h a k v e h u ku k u n a saygı l ı o l m a l a r ı n ı , sevgi i ç i nde k ı rgı n l ı k l a r ı n ı u n utma l a r ı n ı , hepi m i z i n bu m ü barek topra k l a r üzerinde ayn ı hak­ l a ra sah i p bir Tü r k vata ndaşı o l d uğu m u z u n i d ra k i içeri si nde o l arak yen i yöneti ­ me yard ı mc ı o l m a l a r ı n ı vatan perverl i k ve asi l karakterlerinden bekler, mutl u ve ayd ı n l ı k yarı n l a r d i leri m .

Evren'in TRT televizyonlarından yukarıdaki bildiriyi okuduğu sırada Mus­ tafa'nın Esma'ya da dediği gibi, "yer yerinden oynamaktadır" Mustafa, darbe kendi mesai gününe denk gelmeyip de çalışmaktan kaytaramadığı için Esma ise kiralar artabileceği için hayli üzgündür. Aynı günün akşamı Mustafa ve Esma , Esma'nın anne babasına yemeğe davetlidir. Esma'nın babası Kore Gazisi Albay Sacit Bey'in keyfi yerindedir. "Ordu ile şaka olmayacağını" söyler, rakısından bir yudum alırken: "Türk ordusu deyince durup bir düşüneceksin. lki donsuz politikacının bu vatanın evlatlarını birbirine kırdırmasına asker izin verir mi be ! Ortalığı komünistle­ re bıraktılar, sicilli komünistleri üniversitelere hoca yaptılar ! Ulan biz bu ko­ münistlerin kökünü kazımak için ta Korelere kadar gidip vurduk, vurulduk be ! . . Hem bu politikacıların başını boş bırakmayacaksın. Şöyle on yılda on beş yılda bir masaya vurup 'Ordu burada ! ' diyeceksin . . . Artık gözümüz arka­ da kalmaz vatan kurtuldu ," der. Maaile sohbet sürer, kayınpeder ve damat vatanın kurtulmasına kadeh kaldırırlarken TRT'de Milli Güvenlik Konseyi'nin 2 Nolu Bildirisi yayımlan­ maktadır. TRT spikerinin tok ve kararlı sesinden sıkıyönetim komutanlıkla­ rına atanan paşaların isimleri öğrenilir:

B i ri n c i Ordu Kom u ta n ı O rgenera l N ecdet Ü ruğ; İ stanbu l İ l i S ı k ıyönet i m Ko­ m uta n l ığı na, İ ki nc i Ordu Kom u ta n ı Orgenera l B ed retti n Dem i re l ; Konya, N i ğde, Kayseri, N evşeh i r, K ı rşeh i r, Yozgat İ l leri S ı kıyöneti m Kom u ta n l ığı na, Üçü ncü Ordu Kom u ta n ı Orgenera l Selahatti n Dem i rcioğl u ; E rz i ncan, G ü m üş­ h ane, G i resu n , Trabzon, R i ze, Ordu, S ivas, Tokat, Amasya, Çorum, Samsu n, Si­ nop İ l leri S ı k ıyöneti m Kom u ta n l ığı na, Ege Ordusu Kom utan ı Orgenera l Sü reyya Yü kse l ; İ z m i r, Man i sa, Ayd ı n, U şak, Den i z l i , Muğla, Isparta, B u rd u r, Anta l ya İ l leri S ı kı yöneti m Kom u ta n l ığı n a, 30

Donanma Komuta n ı Kora m i ra l N ej at Serim; Kocael i , B u rsa, B i l ec i k, Sakarya, B o l u , Zongu l d a k İ l leri S ı k ıyöneti m Kom uta n l ı ğ ı n a, İ k i n c i Kolordu Komuta n ı Korgenera l H üs n ü Çelenkle r; Çanakkale, B a l ı kesi r İ l ­ leri S ı kıyöneti m Komuta n l ığı na, Dörd ü n c ü Ko lordu Kom u ta n ı Korgeneral Recep O. E rg u n ; An ka ra, Ça n k ı r ı , Kastamonu İ l leri S ı k ıyönet i m Komuta n l ığı na, B eş i n c i Kolordu Kom u ta n ı Korgenera l Adn a n Doğu; Teki rdağ, K ı rk l a re l i , E d i r­ ne İ l leri S ı kıyönetim Kom u ta n l ığı na, Altı n c ı Kolordu Kom utan Korgenera l Nevzat B ö l ügi ray; Adana, Mers i n , Kah ra­ manmaraş, Adıyaman, Gaziantep, H atay İ l leri S ı kıyöneti m Komuta n l ığı na, Yed i nc i Kolordu Kom u ta n ı Korgenera l Kem a l Yamak; D iyarbak ı r, U rfa, Mard i n , S i i rt, H akkari, Van İ l leri S ı kıyöneti m Komuta n l ığı na, Sek i z i n c i Kol ord u Kom uta n ı Korgeneral Sabri Del i ç; E l az ı ğ, Malatya, Tu n ce l i , B i ngö l , Muş, B itl is İ l l eri S ı kıyöneti m Komuta n l ığı na, Dokuzuncu Kolordu Komuta n ı , Korgenera l S a l a h atti n Cambazoğlu; E rz u r u m, Ağr ı , Kars, Artv i n İ l l eri S ı k ıyön etim Kom uta n l ığı na, B i ri nc i Takti k H ava Kuvvet Komuta n ı Korgenera l Tevfi k A l paslan; Eskişe h i r, Kü­ tahya, Afyon İ l leri S ı k ıyöneti m Komuta n l ığı na, ata n m ı ş l a rd ı r. 2 . S ı kıyöneti m kom uta n l ı k l a r ı ü l kede devlet otorites i n i n tes i s i , asay iş, e m n i yet, h u z u r, can ve m a l güven l iğ i n i n sağl a n ması i ç i n; l üz u m görecekleri her tü r l ü ter­ t i p ve tedbiri a l maya yetk i l i k ı l ı n m ı ş l a rd ı r. 3 . B ütün vatandaşl a r; ü l kede devlet otorites i n i n tes i s i , asayiş, em n i yet, h u z u r, can ve m a l güven l i ği n i n k ı sa sü rede sağlanması i ç i n s ı kıyönetim kom u ta n l ı k l a ­ r ı n ı n a l d ığı v e a l acağı kara r l a ra, ted b i r l ere v e yay ı m l anacak b i l d i r i lere titiz l i kl e uyaca k l a rd ı r. M i l li Güven l i k Kon sey i

Sacit Albay (Savaş Dinçel) Kore'nin popüler komutanlarından Tuğgene­ ral Tahsin Yazıcı ile ilgili anılarını bir kere daha anlatmaya koyulacaktır ki eşi (Perihan Savaş) devreye girer. Gülsüm (Sibel Kekilli) de Mustafa'yı (Memet Ali Alabora) erken kalkmaları, yasağa kalmamaları -ki gece 00.000 5 . 00 arası sokağa çıkma yasağı uygulanmaktadır- için uyarır. Zar zor eve varırlar; gece yansı kapı kırılırcasına çalınır; Mustafa bir sosyalist örgütün Örnektepe Mahallesi Halk Komitesi Sorumlusu Şeyhmus kod adlı eylemci­ si olduğu düşünülerek gözaltına alınır. Polis telsizinden "Şeyhmus Operas­ yonu'nun bittiği" anons edilir. Mustafa'nın "yuvaya getirilmesi" emredilir. Mustafa yuvaya yani iki ay kalacağı, işkencesiyle meşhur Gayrettepe Emni­ yet Müdürlüğü'ne , namı diğer Siyasi Şube'ye, Birinci Ş ube ye getirilir. Musta­ fa'nın işkence gördüğü emniyet müdürlüğü , yıllar yıllar sonra Anayasa'nın 1 2 Eylül'ün kuvvet komutanlarını koruyan geçici 1 5 . maddesinin kaldırıl'

31

masının ardından müşteki sıfatıyla ifade veren Devrimci 78'liler Federas­ yonu üyelerinden Mustafa Kahya ve arkadaşlarından öğrendiğimiz üzere, Mehmet Ağar'ın da işkenceci olarak bulunduğu (T24, 1 5. 1 1 . 20 1 1 ) bir dev­ let dairesiydi. Anayasa değişikliği ile birlikte 2000'li yıllarda 1 2 Eylül yargı­ lanmaya başlanacak, özel yetkili Cumhuriyet Başsavcı Vekili Hamza Keleş ve ardından Ankara Cumhuriyet Savcısı Murat Demir'in "Darbe yapmak" ve "Anayasa'yı ihlal" suçlamaları kapsamında yürüttükleri soruşturmalarda "görevsizlik" kararı verilecekti. Günümüze, 1 980'li yıllara, darbenin ilk gününe dönelim. O gün yani Me­ sut Mertcan'ın TRT radyolarından halka seslendiği sabah saat dörtten, Mus­ tafa ve Gülsüm çiftinin kapısı çalınana kadar geçen 24 saatte Milli Güvenlik Konseyi (MGK) başkanlığına Genelkurmay Başkanı ( GKB) Orgeneral Kenan Evren, MGK üyeliklerine Kara Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Nurettin Er­ sin, Hava Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Tahsin Şahinkaya, Deniz Kuvvet­ leri Komutanı Oramiral Nejat Tümer ve jandarma Genel Komutanı Orgene­ ral Sedat Celasun, MGK genel sekreterliğine de Orgeneral Haydar Saltık ata­ nır; daha doğrusu kendi kendilerini böylesi bir kuruma atadıklarını, görev­ lendirdiklerini MGK 4 Nolu Bildirisi ile "kendi kendilerine bildirirler" Va­ tandaşların zaruri ihtiyaçlarını teşkil eden gıda maddelerinin satışı, elektrik, su, hava gazı ve toplu taşıma hizmetleri ile sağlık ve temizlik faaliyetlerinin düzenli bir şekilde yürütüleceği, itfaiye ekiplerinin teçhizat ve personeli ile her an görev alacak tarzda hazır bulunacakları; belirtilen faaliyet sahaların­ da çalışan görevli ve hizmetliler ile müessese amirlerinin sokağa çıkma yasa­ ğı süresi içinde sıkıyönetim veya garnizon komutanlıklarından izin belgesi alarak çalışmaya devam edecekleri; özellikle, bütün fırınlar ve un fabrikala­ rının tam kapasite ile çalışacakları ve halkın ekmek ihtiyacını karşılayacak­ ları; bu sahada hizmet veren vatandaşlara gerekli izin belgelerinin sıkıyöne­ tim veya garnizon komutanlıklarınca verileceği; gıda maddelerinin satışla­ rında paniğe ve istifçiliğe fırsat verilmeyeceği; belediyelerde ve diğer sağlık kuruluşlarında çalışan bütün sağlık personelinin görev yerlerinde bulunaca­ ğı, acil durumlarda vatandaşların hasta tahliyesi için belediye tabipliklerine başvuracakları; gıda ve yakacak gibi halkın zaruri ihtiyaç maddelerini taşı­ makla görevli kamu ve özel kara, deniz ulaştırma araçları, şehirlerarası ve şe­ hir içi nakliyatında sokağa çıkma yasağı süreleri içinde de normal seferlerini yapabilecekleri; bu gibi araçlar için garnizon komutanlıklarının gereken mü­ saadeyi verecekleri ve askeri servis araçlarının günlük seferlerine normal şe­ kilde devam edecekleri halka (3 Nolu Bildiri) duyurulur. Bütün hava ve de­ niz limanları ile hudut kapılarının çıkışa kapatıldığını ancak Trakya'da yurt­ dışına kara ve hava yolu ile çıkacak yurtdışında çalışan işçi ve yabancı turist­ ler ile yurtdışında okuyan öğrencilerin çıkış yapabileceklerini; yabancı ban32

dıralı gemilerin boğazlardan geçişine devam edeceklerini; yurtiçi tarifeli se­ fer halinde bulunan kara, hava, deniz ve demiryolu araçlarının son durakla­ rına kadar seyirlerine kontrollü olarak devam etmelerine ve transit geçen ya­ bancı uçak ve gemilerin seyirlerine devam etmelerine izin verildiğini; Doğu ve Güneydoğu Anadolu'da pasavanla geçişlerin yasaklandığını; meskun böl­ gelere giriş ve çıkışların sıkıyönetim komutanlıklarının denetimi altına alın­ dığını; trafiğe devam mecburiyeti olan araçların belli güzergahlardan kon­ trollü olarak sevk edileceklerini; Dışişleri Bakanlığı ile yabancı elçilik ve yet­ ki verilmiş temsilcilikler hariç ikinci bir emre kadar yurtdışı ile telsiz haber­ leşmesinin de yasaklandığını duyurur. Milli Güvenlik Konseyi Başkam Org. Kenan Evren, gün bitmeden Türk Silahlı Kuvvetleri'nin geneline " Kahraman Silah Arkadaşlarım" başlığıy­ la bir MG kararı daha yayımlar. Bu bildiride " . . . ülke bütünlüğü ile ulusal birlik ve beraberliğin maruz kaldığı hayati tehlike karşısında" TSK'nin " İç Hizmet Yasası ile verilmiş olan tarihi görevini, ulusunun büyük çoğun­ luğunun ümit ve özlemle beklediği doğrultuda, üstün disiplin anlayışı, sı­ nırsız yurt ve ulus sevgisi, bilinçli bir kararlılık ve vakarla ifa ederek yöne­ time el koy [ duğu ] "nun altı çizilir. Evren ve şürekası tarafından " . . . bu ta­ rihi karara başvurulmasaydı, Ulu Atatürk'ün kutsal emanetleri ve ilkeleri, sapık ideolojilerin kölesi olacak ve Türk Silahlı Kuvvetlerinin yurduna ge­ leneksel ve sınırsız bağlılığı, eşsiz kahramanlık ve fedakarlığı , şanlı tari­ hinin ve ulusunun önünde , bu felaketin ağır vebali altında kalaca [ ğının) " (a.b . ç . ) altı çizilir. Siyasi partilerin faaliyetleri yasaklandığı, parti bina ve tesisleri sıkıyöne­ tim ve garnizon komutanlıklarınca emniyet ve kontrol atına alındığı, kamu düzenli ve genel asayiş gereği olarak Devrimci İşçi Sendikaları Konfederas­ yonu (DİSK) , MİSK ve bunlara bağlı sendikaların faaliyetleri durdurulduğu, Türk Hava Kurumu , Çocuk Esirgeme Kurumu ve Kızılay hariç diğer bütün derneklerin ve bankaların faaliyetlerine son verildiği; o hafta sonu ( 1 3 ve 1 4 Eylül' de) yapılacak olan spor müsabakaları ertelendiğinde d e tüm devlet da­ i relerinde, belediyeler ve KİT'lerde, özerk devlet kuruluşlarında çalışan tüm memur, sözleşmeli ve ücretli personelin emeklilik, istifa ve işten ayrılmaları ile yeniden yapılacak atamalar ikinci bir emre kadar durdurulduğunda da (8 Nolu MGK Bildirisi) Emniyet Genel Müdürlüğü tüm teşkilatı ile birlikte 1 2 Eylül 1980 Cuma gününden itibaren jandarma Genel Komutanlığı'nın emir v e kuruluşuna verildiğinde de emniyet genel müdürlüğüne, jandarma genel komutan yardımcılığı uhdesinde kalmak üzere Korgeneral Hayrettin Tulu­ ııay atandığında da henüz polis, Mustafaların evini basmamış, onu ev sahibi M ahmut Efendi'nin (yalan) ihbarını ciddiye alarak Halk Komitesi Sorumlu­ -;ıı Şeyhmus zannettiği için gözaltına almamıştı. 33

Mustafa gözaltına alındığında ise artık hayat onun için hiçbir zaman 1 2 Eylül'den öncesi gibi olmayacaktı; sadece Mustafa v e Gülsüm'ün mü , tüm Türkiye'nin.

"Alacakaranlıktaki Ülke" ve

12

Eylül'ün Türkiye'si Ne geçmiş tükendi Ne yarınlar Hayat yeniler bizleri Geçse de yolumuz bozkırlardan Denizlere çıkar sokaklar -

Murathan M u ngan, " F ı rtına"

Hiç kuşku yok ki darbeden sadece bir ay sonra yapılan genel nüfus sayımı, 12 Eylül Türkiye'sinin en net ve detaylı fotoğrafını çekebilmemize yardım edecektir. Bu fotoğrafın üzerine 12 Eylül'ün rakamlarını, 1 2 Eylül'ün fotoğ­ rafını yerleştirdiğimizde elde edeceğimiz kolaj , darbenin yarattığı kalıcı hasa­ n, devreden kederini, ülkenin üzerine -Ahmet Erhan'ın şiirindeki gibi- çöken alacakaranlığı anlamamızı da kolaylaştıracaktır. Tanıl Bora'nın 40 Yıl 12 Ey­ lü l'de altını çizdiği gibi " 1 2 Eylül'e değmemiş olanlara, onu bilmeyenlere ya da bir idamlar-işkenceler-yargısız infazlar-hapisler istatistiği (iki haneli, üç haneli, dört haneli, beş haneli rakamlarıyla, korkunç bir istatistik) ve hak ve ücret kayıpları istatistiği olarak bilenlere, neden, nasıl, niçin unutmadıkları­ nı, neyi unutmadıklarını anlatmaları lazım. " İstatistikler tek başlarına bunla­ rı anlatamazlar ama rakamlarla çekilecek fotoğraf bu anlama/anlamlandırma faaliyetini kolaylaştırabilir; istatistiklerin ötesine geçebilmek için elinizdeki bu çalışmanın tamamına göz atmak gerekiyor. 1 2 Ekim 1 980'de yapılan nüfus sayımı sonuçlarına göre dönemin Tür­ kiye'sindeki 67 il, 5 7 2 ilçe 3 6 . 1 5 5 bucak ve köyde 45 milyona yakın ( 44. 736.957) insan yaşamaktadır. Be nüfusun yarıdan fazlası (%56 , 1 ) hala köylerde ikamet etmekteyse de (25.09 1 .950) , '50'li yıllarda başlayan iç göç, 'SO'lere doğru hem Türkiye'nin demografik hem de sosyo-politik ve eko­ nomik yapılarını baştan ayağa değiştirmiş, kentte yaşayan insan sayısı Er­ ken Cumhuriyet Dönemi ile kıyaslanamayacak denli artmıştır. Nitekim kent (%30,36) ve köylerdeki (% 1 3 ,37) nüfus artış hızı ortalaması farklılıkları da nüfusun hızla kentlerde birikme eğiliminde olduğunu göstermektedir. La­ kin yine de belirtmek gerekiyor ki 1 2 Eylül Türkiye'sinde sadece 20 mil­ yon ( 19 .645 .007) kişi (%43 .09) kentlerde yaşamaktadır. Kentlerde yaşayan bu nüfusun 9 milyondan biraz fazlası (9. 1 47. 755) nüfusu 1 00 bin ve aşağısı olan kentsel idari birimlerde yaşamaktadır. Darbe Türkiye'sinde nüfusu 100 34

binin üzerinde olan sadece 3 7 kentsel idari birim, nüfusu 500 binin üzerin­ de olan sadece 4 kentsel idari birim bulunmaktadır ki bu bölgelerde de yak­ laşık 10 milyon kişi yaşamaktadır. Büyük şehirlere göz attığımızda darbe Türkiye'sinde Ankara'nın nüfusunun 3 milyondan az olduğu (2.854.689) ancak bu nüfusun çok önemli bir kısmı­ nın Ankara kentinde (il merkezi ve ilçe merkezleri) yaşadıkları (2. 238.967) görülmektedir. '80'ler Ankara'sında sadece 600 bin kişi (6 1 5 . 722) köylerde ikamet etmektedir. Aynı tarihte İstanbul'un nüfusu ise 5 milyona (4. 74 1 .890) yaklaşmaktadır. İstanbul kentli nüfusu ise 3 milyon civarındadır (2.909.455) . Darbe dönemi İzmir'inin nüfusu ise 2 milyon ( 1 . 976. 763) civarındadır. İzmir kent nüfusu ise 1 milyon ( 1 .059 . 1 83) civarındadır. 1980 Türkiye'sinde yıllık ortalama nüfus artışının (20,65) üzerinde nüfusları artan illerin başında Ko­ caeli (%044,54) , Hakkari (%04 1 ,97) , İstanbul (%038.86) , Van (%038,64) , Bur­ sa (%035,65), Diyarbakır (%035,6 1 ) , İzmir (%033 ,25) , Bitlis (%032,06) ve Si­ irt (%03 1 ,74) gelmektedir. Gümüşhane'nin nüfusu (%0 1 3 ,00) , Çankırı'nın (%03 ,37) , Tunceli'nin (%08 , 2 1 ) , Erzincan'ın ise (%0 1 , 1 7) azalmıştır. Tuncer Kocaman DPT tarafından yayımlanan Türkiye'de lç Göçler ve Göç Edenlerin Nitelikleri (1 965-2000) başlıklı çalışmasında iller arası ve il içi göç oranları­ nı da vermektedir. Kocaman'ın paylaştığı rakamlara göre Türkiye'de 1 980 yı­ lında yaklaşık 3,5 milyon kişi (3. 584.42 1 ) (iç) göç etmiştir. Bu göçlerin çok büyük bir kısmı (2. 700.977) iller arası göç olup aynı ilin içerisindeki farklı idari birimler arasındaki göç ise çok daha az oranda (883 .444) gerçekleşmiş­ tir. 1985 yılında göç eden insan sayısı yaklaşık 4 milyona (3.819.9 10) 1990'da ise 5,5 milyona (5.402.690) yükselecektir. Sevil Cerit'in 1 980 Nüfus Sayımına Göre Türkiye'de Hane Halkı Büyüklükle­ ri başlıklı makalesinden seksenlerin Türkiye'sinde 8.522.499 hane olduğunu , bu hanelerin ortalama büyüklüğünün de 5 ,32 kişi olduğunu öğrenmekteyiz. Bu 8 buçuk milyon hanenin sadece yaklaşık bir milyonu ( 1 . 1 13.85 1 ) nüfu­ su 300 binden fazla olan yerleşim birimlerinde yaşamakta; nüfusu 2 binden "az" yerleşim yerlerinde ise 3 milyondan fazla (3.223 . 1 19) hane bulunmakta­ dır. Türkiye'de hane halklarının yansından biraz fazlası nüfusu 10 binden az yerleşme yerlerinde, %27,86'sı da nüfusu 100 binden fazla yerleşme yerlerin­ de bulunmaktadır Bu rakamları okurken kentleşmenin artmasının hane halkı büyüklüklerini azalttığını, kırsal kesimde hane· halkı büyüklüğünün 6,02 bü­ yük kentlerde ise 4 ,62'ye düştüğünü de dikkate almak zorundayız. Yine Ce­ ri t'in makalesinden hareketle, çok büyük çoğunluğu kentlerde ikamet eden tek kişilik 549.958 hanenin olduğunu da not etmek gerekiyor. Türkiye'nin istatistiki fo toğrafı ile 1 2 Eylül Darbesi'nin istatistiki fotoğ­ raflarını üst üste koyduğumuzda Erbil Tuşalp'in Eylül lmparatorluğu adını verdiği bu Korku lmparatorluğu'nu tasavvur edebilmemiz kolaylaşmaktadır. 35

Türkiye'ye korkunun hakim olduğu bu alacakaranlıkta ya da daha teknik bir ifadeyle Türkiye'nin Üçüncü Askeri Idare Dönemi olarak anılan 1 2 Eylül 1 98012 Aralık 1 983 tarihleri arasındaki dönemde, birçok kişi darbenin gadrine uğrayacak; bu süreç Anavatan Partisi (ANAP) iktidarının ilk yıllarında hız kesse de sona ermeyecektir. Şükrü Aslan çalışmamızda yer alan makalesinde "Olağanüstü dönemlerde devletlerin politik pratikleri ve stratejilerini üç temel ölçekte ele alma [nın ] " mümkün olduğunu söyler: Kurumsal ölçek, kamusal ölçek ve mekansal öl­ çek. Kurumsal ölçek devlet aygıtının, muhalif görüş taşıyıcılarından arınma­ sını içerirken; kamusal ölçek, Aslan'a göre, esas olarak sivil toplum kuruluş­ larının işlevsiz kılınması veya kapatılmasına, malvarlıklarına el konulması­ na yönelik politik kararları; mekansal ölçek ise ilk iki ölçekteki sistem poli­ tikalarının uygulanabilmesini mümkün kılacak çeşitli kapatılma mekanları­ nı içermektedir. Aslan, makalesinde " . . . devletin ann (dırıl)ması gibi ilk ölçek içinde , 3 bin 854 öğretmen, 47 hakim ve 30 bin devlet memurunun görevine son" ve­ rildiğinin altını çizer. . . 1 . 253 akademisyen üniversiteden atılmış; bu tasfi­ ye bazı üniversitelerde temizlik hareketi olarak nitelenmiş ve çok sayıda öğ­ retim üyesi görevlerini bırakmak zorunda kalmışlardır. Aynı kaynakta yine, "Demokrat, Aydınlık, Hergün ve Arayış dergilerinin yayınları süresiz olarak durdurul [ duğunu ] " , diğerlerinin de değişen sürelerle yasaklandıklarını be­ lirtir. 1 980- 1 984 yıllan arasında 927 yayın yasağı getirilmiş; Bilim ve Sosya­ lizm Yayınlan'nın 133 .000 kitabı sıkıyönetim emriyle yakılmış, sosyalist ba­ sın tamamen tasfiye edilmiştir. Darbeden sonra kamu çalışanlarının dernek kurmaları da yasaklanır. Bu süreçte, yine Aslan'ın makalesinden öğrendiğimize göre, " 23 . 677 derneğin faaliyeti durdurulmuştu. 200.000 üyeli öğretmen örgütü TÖB-DER kapatıl­ mış, malvarlığına el konulmuş ve yöneticileri tutuklanmıştı. DlSK'in faali­ yetleri durdurulmuş; 5 yıl süren yargılama sonunda DİSK ve 28 üye sendika kapatılmıştı. Aynı şekilde Barış Derneği yöneticileri de yargılanmışlardı [ . ] " Yine Aslan'ın altını çizdiği gibi, " 1 980-85 yılları arasında 650 bin kişi gö­ zaltına alınmış, 1 milyon 683 bin kişi fişlenmiş, 230 bin kişi yargılanmış ve 644 cezaevinde 52 bin hükümlü-tutuklu 1 990'a kadar kalmıştı. 7 bin ki­ şi için idam istenmiş, 5 1 7 kişiye idam verilmiş, idamları istenen 259 kişinin dosyaları Meclis'e gönderilmiş, aralarında 1 7 yaşındaki Erdal Eren'in bulun­ duğu 50'si asılmıştı. Bunların 26 siyası, 23 adli suçlu, l 'i ASALA (Armenian Secret Army for the Liberation of Armenia - (wıwuınwtıtı wqwınwq.rımraıwtı

t:;wı q.w11_ıntıtı pwtıwLı Ermenistan'nın Kurtuluşu Için Ermeni Gizli Ordusu) -

üyesi�i. 7 1 bin kişi TCK'nin 1 4 1 , 142 ve 1 63 . maddelerinden, 98 bin 404 kişi örgüt üyesi olmaktan yargılanmış, 21 bin 764 kişi hüküm giymiş, 388 36

bin kişiye pasaport verilmemişti. 1 7 1 kişi işkencede ölmüştü. Bu süre içeri­ sinde cezaevlerinde 299 kişi yaşamını yitirmiş, 16 kişi kaçarken vurulmuş, 14 kişi açlık grevinde, 95 kişi çatışmada öldürülmüştü. 73 kişiye doğal ölüm raporu verilmiş, 43 kişinin intihar ettiği açıklanmıştı [ . ] " Aslan söz konusu makalesinde Avukat Hüsnü Öndül'ün yazdığı rapor sı­ kıyönetimde görülen davalarda 1 5 . 000 dolayındaki sanıktan sadece yüzde S'inin işkence görmediğini söylediklerini belirtiyor. Rapora göre 1 980- 1 985 arasında işkence yöntemleri arasında; öldürmekle tehdit, çırılçıplak soyma, elektrik vermek, küfür, kaba dayak, saatlerce ayakta tutmak, yemek verme­ mek, tuvalete çıkarmamak, falaka, en baştan itibaren gözleri kapatmak, ar­ kadan ellerin bağlanması suretiyle ters olarak askıya alma, ıssız bir yere gö­ türülerek tabancayla sağına soluna ateş edilmesi, tırnakların sökülmesi yer alıyordu. Aslan'ın, Mehmet Ali Birand, Hikmet Bila ve Rıdvan Akar'ın kaleme aldık­ ları 12 Eylül!Türkiye'nin Miladı başlıklı kitaptan aktardığı verilere göre l 7l'i işkenceyle olmak üzere 299 kişi cezaevlerinde yaşamını yitirmişti. Bu kişiler­ den 43'ü için gözaltında intihar ettiği yönünde rapor düzenlenmiş, 73 tutuk­ luya da doğal ölüm raporu verilmişti. Aynca 1987'de açılan Eskişehir Özel Tip Cezaevi'nde tek tip elbise ve diğer yaptırımlara karşı iki yılda 7 kez açlık grevleri yapılmış ve iki tutuklu hayatını kaybetmişti. Yukarıda ana hatlarıyla özetlenen istatistiki rakamları tekrar hatırlarsak 1 2 Eylül Darbesi gerçekleştiğinde Türkiye' de, her biri yaklaşık 5 kişiden oluşan 8,5 milyon aile yaşamaktaydı. İktidara geldiği günlerden başlayarak yaklaşık üç yıllık iktidarında cunta, 45 milyonluk ülkede, 8 milyon 953 bin 560 kişi­ nin ( l . 683 .000X5 ,32) ya kendisini ya eşini ya çocuklarını ya kardeş(ler)ini ya da ana babasını fişlemiştir. Olmadı, 45 milyonluk ülkede, 3 milyon 458 bin kişinin bu aile fertlerinden birini ya da birkaçını gözaltına almış; daha da olmadı 1 2 Eylül, 45 milyonluk ülkede, her biri 5 ,32 kişiden oluşan aile­ lerden 2 milyon 1 7 bin 600 kişinin ya kendisine ya eşine ya çocuklarına ya kardeş(ler)ine ya da ana babasına pasaport vermemiştir. Yukarıdaki rakamları anlayabilmek için darbenin akabinde başlayan top­ l u davaları da hatırlamak gerekiyor. Pınar Aydoğan çalışmamızda yer alan makalesinde, bazılarının davaları spor salonlarında görülecek denli kalaba­ l ı k ve uzun yıllar süren bu toplu davaları üç temel kategoride analiz edebi­ leceğimizi söyler: Kapatılan/legal siyası: partilere, işçi sendikalarına, dernek­ lere ve yasadışı örgütlere yönelik toplu davalar: darbeden hemen sonra fa­ ııl iyetleri durdurulan ardından kapatılan siyası: parti davalarıdır. Kapatılan/ legal partilere yönelik toplu davalar: Milliyetçi Hareket Partisi (MHP) , Mil­ li Selamet Partisi (MSP) , Türkiye İşçi Partisi (TİP) , Türkiye İşçi Köylü Parti­ si (TlKP), Türkiye Sosyalist İşçi Partisi (TSlP) , Vatan Partisi (VP) , Sosyalist 37

Vatan Partisi (SVP) hakkındaki davalardır. lkinci ayrım sendikalar ve der­ neklere açılan davalardır ki DlSK, Barış Derneği, Tüm Öğretmenler Birleşme ve Dayanışma Derneği (TÖB-DER) , Türkiye Yazarlar Sendikası ve Aydınlar Dilekçesi gibi demek ve sendika davalarını kapsamaktadır. Son olarak Dev­ rimci Yol (DEV-YOL) , Devrimci Sol (DEV-SOL) , Türkiye Komünist Partisi (TKP) , Marksist-Leninist Silahlı Propaganda Birliği (MLSPB) , Kürdistan lşçi Partisi (Partiya Karkeren Kurdistan/Kürdistan lşçi Partisi-PKK) ) gibi dava­ lar başta gelmek üzere yasadışı örgütlerin yargılanması ele alınabilir. Bu da­ valarda, Aydoğan'ın da altını çizdiği gibi hayli yaygın bir şekilde adil yargı­ lanma hakları, savunma hakları ihlal edilmiş, sanıklara karşı işkence ve kö­ tü muamele uygulanmıştır. Pınar Aydoğan'ın bahsettiği bu toplu davalara Levent Odabaşı'nın çalışma­ mızda yer alan yazısında değindiği 1402'lik kamu görevlilerini eklemek, 1 2 Eylül rakamlarını daha doğru anlayabilmek açısından hayli elzemdir. Oda­ başı'nın da vurguladığı gibi, 12 Mart Darbesi sonrası çıkarılan 1 402 sayılı Kanun'da yapılan değişiklikler ile "sakıncalı" bulunarak yerel yönetimlerde çalışan 4.89 1 , Milli Eğitim Bakanlığı'na bağlı olarak çalışan 8.000'den fazla, üniversitelerden de 5 .000'den fazla kamu görevlisi ve hocanın görevlerinden uzaklaştırıldıklarını öğrenmekteyiz. Daha önce de dile getirmeye çalıştığım gibi, 1 2 Eylül'ün maruz bıraktığı travmayı anlayabilmek, darbenin toplumda yarattığı tahribatı tahayyül edebil­ mek için Türkiye'nin demografik rakamları ile darbenin rakamlarını üst üste koymak gerekiyordu. Ancak yine de hala 12 Eylül'ün toplumsal belleğimiz­ de nasıl bir yere sahip olduğuna dair de bir şeyler söylememiz gerekmektedir.

"1 2 Eylül" Ne Anlama Geliyor: " Bellek"lerdeki 1 2 Eylül Baylar! Bin dokuz yüz seksen birdeyiz Karşınızda eylülün sesi Ağustos çekildi, eylülün sesi Birazdan konuşacak Bu dünyada yaşamak can sıkıcı bir şeydir baylar -

Edip Cansever, " Ey l ü l ' ü n Sesiyle"

O günleri yaşayanlar için basit bir tarih değil bir kavram olarak 12 Eylül, dev­ let şiddetinin ve korkunun öteki adıydı. Yetmişler politik kutuplaşmanın, si­ yasal şiddetin, iç savaşın onyılı oldu . Ondan seksenlere devreden ise bir Kor­ ku 1mpartorluğu; İnci'nin mektup arkadaşı Barış'ın, Ankara Merkez Cezaevi avlusu üzerinde uçan uçurtmasının bile olur da mahkumlara mesaj taşır diye 38

vurulmaya çalışıldığı bir Korku lmparatorluğu. Yetmişlerin siyasal şiddet ve iç savaş ortamından herkes yeterince nasibini alamamış gibi 1 2 Eylül Darbe­ si, fişlenmeyi, gözaltını, tutuklanmayı, işkenceyi, idamı . . . neredeyse her bir haneye taşıdı. Şiddet yetmişlerde sokaklardan, seksenlerde devletten hanele­ re yağdı. Yetmişlerin "anarşi"sinin kökü darbe ve seksenlerdeki devlet terörü ile kazınmaya çalışıldı. Başarıldı da: Yetmişlerin anarşisi seksenli yıllarda ye­ rini önce Korku lmparatorluğu'nun devlet şiddetine; sonra da 24 Ocak ve neo­ liberalizmin ekonomik şiddetine (structural adjustment) bırakacaktı. 24 Ocak ve 1 2 Eylül arasındaki mütekabiliyet o kadar ayan beyandır ki bu­ nu İstanbul Sanayi Odası (150) meclis başkanı ve sanayici İbrahim Bodur'un Cumhuriyet (26.0 1 . 1 982) gazetesinde yer alan sözlerinden bile takip et­ mek mümkündür. Bodur, bu ekonomik kararların alınması " . . . kadar, 12 Ey­ lül'den sonraki yönetimin bunlara devamlılık sağlaması [nın] da büyük önem taşı [dığının] " altını çizer ve 24 Ocak Kararları'nın " . . .başarıya ulaşmasında en büyük pay [ın darbe] yönetime ait" olduğunu belirtir. Nitekim " 1 2 Eylül'den sonraki yönetim 24 Ocak Kararları'nın başarısını iki kat artırmıştır. " Aziz Çelik'in, Birgün ( 14.09.2020) gazetesinde yer alan 1 2 Eylül'ün 40. se­ ne-i devriyesine dair değerlendirmesinde de altını çizdiği gibi, İzmir Tica­ ret Odası başkanı ve 1 2 Eylül'den sonra oluşturulan Danışma Meclisi (DM) üyesi Dündar Soyer de Bodur ile benzer düşünceleri faş eder: Soyer'e göre de " 1 2 Eylül olmasaydı, 24 Ocak Kararları'nın sonucu çok dehşet verici bir tab­ lo olurdu . " Çelik'in aynı yazısında vurguladığı gibi, Rahmi Koç da 1 2 Eylül ile 24 Ocak Kararları arasında bir mütekabiliyetin altını çizmektedir. " 1 2 Ey­ lül Harekatı'ndan önce her şeyi demokratik bir sistem altında yapmak zorun­ daydık. Bu da karar almak, yasa ve yönetmelik çıkartmak için aylar geçmesi­ ni gerektiriyordu . . . En büyük fark askeri yönetimin zamanında ve doğru ka­ rarlar almasıyla çok değerli zaman tasarrufumuzun olmasıdır. " Bozok da So­ yer de Koç da şek, şüphesiz ki haklıdırlar. 24 Ocak-12 Eylül Korku İmparatorluğu, tam da Emst Fraenkel'in lkili Dev­ l e t i 'nin ikincisinin, Önlem-Devleti'nin popüler tarifi, Türkiye'deki tezahürü, bir Önlem-T.C. olarak düşünülebilir. Fraenkel'den yararlanarak söyleyivere­ yim: Biri norm diğeri de önlem Türkiye Cumhuriyeti Devleti olmak üzere, bir­ b irinden farklı ama iç içe iki Türkiye Cumhuriyeti Devleti var ve 12 Eylül Darbesi ve onun müesses nizamı (ki bu diğer darbeler için de geçerlidir) ön­ l em-devletinin galebe çaldığı bir tarihsel kesiti işaret ediyor bize: Norm-T. C. , bir hukuk (anayasa ve yasalar) sistemiyle tanımlı kapitalist ulus-devlet for­ munda örgütlenmiş bir aygıt-devlet, bir -Sartre'ın Varoluş çuluk undan yar­ dım alarak söylemek gerekirse- " ş ey - dev let " (being in-it-self, en soi, kendin­ de devlet) iken önlem-T.C. , "kendisi için " (being for-it-self, pour soi) bir ama­ ca (beka) sahip olan ve istisna haline, olağanüstü hale -Türkçesi ile anarşi'

39

nin/bölücülüğün/terörün ne ve kim olduğuna, olduklanna ve onlarla nasıl mücadele edileceğine- karar veren bir kutsal-devlet, bir devlet-i ebed-müddet­ tir. Doğu'nun omnipotent Devlet'i, kendi varlığının bilincine sahip olduğu gi­ bi kendi varlığını korumak için "önlem" de alır. Norm devleti olarak Türki­ ye Cumhuriyeti ne kadar Batılı "form"da (kapitalist ulus-devlet) örgütlen­ miş ise de bir önlem Devleti olarak -kökleri de o kadar Doğu'nun kadir-i mut­ lak, ebed-müddet, despotik devleti "form"unda- örgütlenmiştir. Önlem Devle­ ti'nin istisna halinin sınınm çizen, olağanüstü hali gerekli kılan beka (kaygı) sı, Doğulu kadir-i mutlak Devlet'in formu içinde üretilir. Norm Devleti ola­ rak Türkiye Cumhuriyeti ne kadar prosedürel bir kamu kurumu (aygıt-dev­ let, şey devlet) ise Önlem Devleti olarak da o kadar illetin teşkilatlanmış ha­ li ve tarihsel taşıyıcısı olan omnipotent bir devlettir. 12 Eylül düzenini -dar­ be ve inşa ettiği müesses nizamı- bu omnipotent devletin yarattığı, yasa-öte­ silikle ve şiddetle şekillenen bir Korku imparatorluğu olarak tanımlamak hiç de yanlış olmayacaktır. Bu minvalde Bülent Tanör'ün iki Anayasa: 1 961 -1 982 isimli eserinde Evren'in " 1 2 Eylül Harekatı"nın amaçlanm anlattığı konuş­ malannda en tepeye devletin gücünün pekiştirilmesini koyduğunun, yeni bir anayasa ( 1 982 Anayasası) hazırlanmasının zaruretini de otoriteye olan ihtiyaç ile açıkladığının altım çizdiğini hatırlatmak yerinde olacaktır. 1 982 Anaya­ sası'nın daha ilk cümlesinde söze "kutsal Türk Devleti" ifadesiyle girmesini de Önlem-T. C'nin Norm-T. C. Anayasası'na bir hediyesi şeklinde görebiliriz. Göze Orhon'un da bu çalışma içerisindeki yazısında ifade ettiği gibi " 1 970'lerde gündelik hayatın her bileşenine nüfuz eden politik şiddet, bir gerçeklik olmasının yanında, 12 Eylül Darbesi'nin kendi resmi temsilini ve belleğini kurmasında da son derece kullanışlı bir araç" haline geldi. Ve yine Orhon'un ifade ettiği gibi " 1970'lerin büyük ölçüde bir felaket anlatısı ola­ rak kurulması, askeri darbenin de kendini topluma çare olarak dayatması­ nın meşru temellerini" sağladı. "Sulh, sükun, nizam ve asayiş ortamı ile ce­ hennem hayatı, elem, keder, ümitsizlik, korku arasında kurulan zıtlık, as­ keri darbenin siyasal meşruiyetinin sorgulanmasının önünü kapatmaya dö­ nük bir girişim" olarak her zaman kullanıldı. Bugünden düne, Türkiye'nin '80'li yıllarına bakıldığında 12 Eylül'ün sağcı­ sı ve solcusuyla tüm toplumsal kesimlerde yaygın travmatik bir etki bıraktığı­ m söylemek zor olmasa gerektir. Orhon'un da The Weight of the Past: Memory and Turkey's 12 September'da tartıştığı gibi 1 2 Eylül'ün "geçmiş"in bu yükü, kamburu devreden bir keder gibi hala belleklerdedir; Tanıl Bora'nın da 40 Yıl 12 Eylül'de altını çizdiği gibi hem de "Sadece doğrudan gadrine uğrayanlar da değil, yaşı 12 Eylül'e değmiş kimse [lerin de] . . . Çünkü, 1 2 Eylül de hala hükmünü sürüyor. Üzerinden 40 yıl aktı ama tortusu kaldı. Tortunun kalı­ cısı vardır; bu, kalıcı olmuş bir tortu . Her şeye sıvaşıyor. Suyumuz bulanık." 40

Özge Özdemir de 1 960-1 980 Döneminin lzleri: Zamansallık, Kuşak ve Bel­ lek başlığını taşıyan doktora tezinde , söz konusu tarihsel kesitte dönemi­ nin kolektif belleğini kuran toplumsal deneyimin bugün nasıl hatırlandığı ve anlamlandırıldığının peşinde koşuyor ve o da 1 2 Eylül heyulasının bel­ leklerdeki şu "kalıcı olmuş tortusunun" , "bulanık suyunun" izini sürüyor. Özdemir, çalışmasında darbe sürecini deneyimlemiş kişilerin anlatılan üze­ rinden geçmişin şimdiki zamanda bellek olarak nasıl tezahür ettiğini anla­ maya çalışmakta. Her kuşak, içinde yaşadığı zamanı biricik görme eğilimin­ de olsa da, altmışlı ve yetmişli yıllarda cereyan eden önemli tarihsel olayla­ rın yön verdiği yaşamların daha keskin bir deneyim çerçevesi içerisine yer­ leştiğini öne sürmekte. Özdemir, kuşak olgusunu "öznel deneyimler ve hatıralar toplamından yo­ la çıkarak" anlamaya çalış [makta] , kuşak olgusunu ise yaygın bir "biz" duy­ gusu üretmesiyle belleğin toplumsal çerçevelerinden biri olarak ele al [mak­ tadır. ] "Toplumsal çerçevenin, paylaşılan endişelerin, değerlerin, deneyimle­ rin, anlatıların örtük veya açık bir yapısı" olduğunun altını çizen Aleida Ass­ man'ın Communicative and Cultural Memory'sine referansla Özdemir, "Ku­ şakların 'biz' duygusunu ortaya çıkarmaları [ nın] tarihsel bir deneyimi pay­ laşmalarından, toplumsal koşullara karşı ortak bir algı ve düşünüş-eyleyiş tarzı geliştirmelerinden kaynaklan [ dığının] " altını çizer ve " . . kuşakların or­ taya çıkmasında tarihsel koşulların ortak deneyimi kadar, üyelerinin ortak bir belleğe sahip olmaları [nın] da belirleyici" olduğunu hatırlatır. Tüm bun­ lar yazarın " . . . geç Osmanlı'dan başlayarak Türkiye tarihi içerisinde zaman deneyiminin farklılaştığı uğrakları ve geçmişin şimdiki zamandan uzaklaş­ tığı hissini kuvvetlendiren 'bellek krizi' olarak adlandırabileceğimiz eşikleri ele almasına" vesile olur. Özdemir, çalışmasında sadece 1 2 Eylül'e odaklan­ maz ama 1 2 Eylül'ün belleklerde nasıl kurulduğu, inşa edildiğiyle de ilgile­ nir. 12 Eylül'ün yarattığı tahribat o kadar derindir ki, Özdemir'e göre, " . . . po­ litikadan uzak insanların dahi bir şekilde tanık olduğu, işittiği, yakının, uzak bir tanıdığının yahut bir komşunun başına gelenlerle öğrendiği bir adaletsiz­ lik söz konusu [ dur] " Özdemir'in de altını çizdiği gibi, " 1 2 Eylül'ün kendine özgü bir bellek re­ jimi, yani bilhassa unutturmak ve hatırlatmak istedikleri vardı. Geçmişe ait belgelerin yok olması, politik sembollerin ortadan kalkması, önceki döne­ min faal örgütlerinin 'terör örgütü' yaftasıyla anılması isteniyordu. " Belge'nin de 40 Yıl 1 2 Eylül kitabı içerisindeki Bir "Rejim Biçimi" Olarak Mediokrasil Vasatilik makalesinde vurguladığı gibi örgüt sözcüğü başlı başına kriminal bir alana çekildi. "Örgüt, bir 'organizasyon' değil 'kötülük etmek üzere ku­ rulmuş bir çete' olarak anlaşılıyordu. Böylece örgütlü bir toplumun kendi di­ renç alanını kurma potansiyeli belleklerden silinsin isteniyordu. 1 2 Eylül'ün 41

miladi önemi sokak, cadde ve parklara verilerek anıldı. Tabii ki başta Kenan Evren olmak üzere darbede rol alan generaller unutulmasın isteniyor, sokak­ lara, kültür merkezlerine, okullara adları veriliyordu. Sakıncalı bulunan ki­ tap, dergi ve gazetelerin yasaklanması da bir tür unutturma gayretiydi. 1 9 6 1 Anayasası'ndan sonra gelişim olanağı bulan v e döneme ruhunu veren yazın­ sal çeşitliliğin geçmişten koparılan bugüne sirayet etmesi istenmiyordu. 1 2 Eylül'ün Korku lmparatorluğu, yetmişlerin politik iklimi içindeki in­ sanlar için zor günlerin başlaması demekti. Sokaklardaki şiddet bitecek, sı­ radan insanın can güvenliği tesis edilecek, karşılığında artan devlet şiddeti­ ne kimseler ses çıkarmayacak, çıkaramayacaktı. '70'lerin tersine artık politi­ ka ile ilgilenmek değil -tam da o günlerdeki ifadesiyle- "sağa sola bulaşma­ mak" geçer akçe olacaktı. Aziz N esin'in Sayit Hopsayit (Gol Kralı) oyunun­ daki ( 1 950'li yılların sonlarının) lümpen karakteri, seksenlerle bir Türkiye vasatı haline gelecek ve tıpkı oyundaki gibi tüm ülke, hep bir ağızdan, aynı şarkıyı söylemeye başlayacaklardı: "Ne sağcıyız ne solcu / Futbolcuyuz fut­ bolcu / Şükür olduk sonunda / Hepimiz orta yolcu . " Gerçekten de herkes or­ ta yolcu olacaktır; "Atatürkçülük" de bu orta yolcu makbul vatandaşların ye­ ni fikirsiz-fikri, ideolojisi. İsmet Akça, çalışmamız içerisinde yer alan maka­ lesinde, 1 2 Eylül rejiminin bir " . . . derin bir devlet krizi analiziyle hareket et­ tiğinden toplumdaki siyasallaşmaya karşı önce devletin içsel bütünlüğünü tekrar sağlayacak bir kutsal-devlet söylemini ve toplumdaki sınıfsal bölün­ melere ve çatışmalara karşı da toplumsal bütünlüğü ve toplum-devlet bütün­ lüğünü sağlamak üzere Türk-lslam Sentezi'ne dayalı bir milliyetçiliği" devre­ ye soktuğundan ve Atatürkçülüğün bu milliyetçiliğin " eklemleyici üst söyle­ mi" olarak kullanıldığından bahseder. Aziz Nesin'in futbol meraklısı sevgilisinin gözüne girmek için futbola me­ rak saran zengin ve lümpen gencini hicvettiği Sayit Hopsait 1957 yılında ya­ yımlanmıştı. Söz konusu tiyatro eserinde geçen "Ne sağcıyız ne solcu / Fut­ bolcuyuz futbolcu . . . " repliği daha sonra yine Aziz Nesin'in çıkardığı Zübük dergisinin de alt başlığında yer almaktaydı. Ama tiyatro eseri tam da 'SO'li yıl­ larda Kartal Tibet tarafından Kemal Sunal'ın başrollerini oynadığı Gol Kralı filmine de ilham kaynağı oldu ve seksenler kuşağının politik dünyasını tas­ vir eden bir motto olarak akıllarda kaldı. Bu tam da yine Özdemir'in de vur­ guladığı gibi, "Seksenli yıllar [ ın] , Türkiye'nin bundan önceki yıllarının siya­ sal, ekonomik, toplumsal ve kültürel alanlarının hepsinde birden ciddi bir farklılaşmayı yarat[masıyla] " geçmiş ve şimdi arasındaki mesafeyi işaretle­ yen bir milatla alakalı bir durumun altını çizmekteydi. " 1 2 Eylül [ ün] en yalın tanımıyla toplumun korku salan bir devlet şiddeti ile hizaya getirilmesinin adı" olduğu ve bir süreci, bir zihniyeti anlattığı ko­ nusunda Kaya Akyıldız, Tuba Bircan ve Nilüfer Narlı da hemfikirdirler. Bi42

rikim'de yer alan 12 Eylül: Hafızalaştırma ve Bellek Siyaseti başlıklı makalele­ rinde " 1 2 Eylül'ün özellikle sola karşı gerçekleştirildiği, solun üzerinden si­ lindir gibi geçtiği [ni ve] . . . zaten güçlenmekte olan Türkçü ve İslamcı sağın 12 Eylül'de önünün alabildiğince açıldığı [ nı ] " vurgularlar. Söz konusu makale, Ayşe Nilüfer Narh tarafından 20 1 2-20 1 4 yılları ara­ sında yürütülen Türkiye'de Modem Siyası Hafızalar: Kesişmeler, Karşıtlıklar, Koşutluklar başlıklı bir ( 1 1 2K223 Nolu) TÜBİTAK projesine dayanmaktadır. Araştırmacılar Zaman, Hürriyet, Habertürk, Sabah ve Sözcü (basılı) gazetele­ ri ile çeşitli haber sitelerini tarayarak bu mecralarda yayımlanan " . . . haberler­ deki siyasal hafıza tema alanları ve bu temaların geçtiği gazete isimleri ve her bir siyasal hafıza temasının bu gazetelerde nasıl bir söylem ile aktarılıp haber yapıldığı [ nı] analiz" etmişler, ilaveten 1 902 kişiyle de yüz yüze görüşmeler gerçekleştirerek onlara çeşitli sorular yöneltmişlerdir. Araştırmacıların sordukları sorulardan birisi de "20. yüzyılın başından gü­ nümüze ( 1 900-20 13) Türkiye tarihinde hatırladığınız ya da bildiğiniz 3 si­ yasi olayı yazar mısınız? Bu olayların sizde yarattığı duyguyu ya da duygu­ ları lütfen kısaca ifade ediniz." sorusudur. Bu soruya 750 kişi 1 2 Eylül ceva­ bı verir. Bu konu ile ilgili olarak 12 Eylül'ü 362 kişi ilk hatırladığı olay, 24 1 kişi ikinci olay ve 14 7 kişi de üçüncü olay olarak kodlamıştır. Kısacası, 1 2 Eylül Türkiye toplumunun siyasal hafızasında % 1 6,4 gibi bir oranla % 1 0 , 1 oranında dillendirilen Gezi'den, %6, 1 oranında hatırlanan Menderes ve ar­ kadaşlarının idamından, %5,2 oranında belirtilen 28 Şubat'tan, %5 oranında anımsanan Cumhuriyet'in kurulmasından ve diğer siyasi olaydan çok daha güçlü biçimde vurgulanmıştır. 1 2 Eylül'ü hatırlayanların %80 ,4'ünün darbe hakkında olumsuz duyguları (acı, üzüntü, haksızlık, öfke, korku gibi) bulu­ nurken % 1 8,6'sının "nötr" kaldığı, nihai olarak herhangi bir duygu ifade et­ mediği ve % l 'inin de darbeyi onaylayan, olumlu karşılayan bir hissiyat ta­ şıdığını söyleyebiliriz. Deneyimledikleri 1 2 Eylül'ün olumsuz izlerinin hala belleklerinde canlı olduğunu ve onları yaralamaya devam ettiğini bildiren­ ler, darbeyi yaşamasa da yakınlarının aktardığı acı anıların (sokağa çıkma ya­ sağı ve tutuklamalar, işkence ve hapishane anlatıları gibi) belleklerinde çok canlı olduğunu ifade edenler, adalet duygularını incittiğini belirtenler, daha "normatif' tutumlarını (örneğin onaylama ve kınama/onaylamama gibi) ak­ tarmayı tercih edenlerden müteşekkil bir profilin çoğunluğu oluşturduğunu söyleyebiliriz. Araştırmacılar, Birikim' de yer alan makalelerinde şu noktanın altını çizerler: Katılımcılar %87 ,7 gibi bir oranla 1 2 Eylül'ü belirtmiş ve 1 2 Eylül en çok bilinen olay olmuştur. 1 2 Eylül'e dair duygular %87,3 oranıyla acı, kızgınlık, öfke, üzüntü gibi güçlü duygular olarak dillendirilmiştir. Açık uçlu biçimde sorulduğunda % 1 6,4 gibi bir oranla hatırlanan, seçenek verile­ rek bilip bilmediği sorulduğunda ise %87 , 7 gibi oranla bilindiği sonucu çı43

kan ve kahir ekseriyetin olumsuz duygularla anımsadığı bir olaydır 1 2 Ey­ lül. Kısacası, 1 2 Eylül siyasal hafızalarda genel olarak olumsuz duygularla , adalet duygusunun incinmesi ile yer eden, toplumun önemli bir kesiminin gözünde meşru sayılamayan ve 1 900'lerden 20 1 3'e kadarki uzun aralıkta en çok hatırlanan, en önemli sayılan siyasal olaydı.

Dünyanın Seksenleri, Seksenlerin Dış Politikası . . . yağmur gibi Fransızca konuşacaktık bulut gibi Türkçe ağlayacaktık biz, iki çocuk kalacaktık, büyürsek dokunur diye gözlerimiz o güle konuşmadık ağlamadık dokunmadık biz, iki çocuk . . . kalmadık! -

Haydar Ergüden,

"Yağmur ve Fransızca"

Dünya seksenli yıllara, l 979'da meydana gelen ve sonuçlan uzun yıllar dün­ ya siyasetini etkileyecek iki olayla merhaba der: Bunlardan birincisi 1 1 Şubat 1 979'da gerçekleşen İran Devrimi, ikincisi ise SSCB'nin 27 Aralık 1 979'da Afganistan'ı işgal etmeye başlamasıdır. Gencer Özcan, çalışmamızda yer alan makalesinde İran İslam Devrimi'nin bölgesel gelişmelerin çok ötesine geçti­ ği ve Körfez bölgesindeki güçler dengesinde köklü değişiklikler yarattığını belirtmektedir. "Afganistan'ın işgali SSCB'de yaşanan kronik sorunlann su yüzüne çıkmasını" hızlandıracak ve bir bakıma "SSCB'nin zamanından ön­ ce çözülmesine yol" açacaktır. " 1988'de Sovyet birliklerinin Afganistan'ı terk etmiş olmasına hatta SSCB'nin 1 99 l'de tarih sahnesinden silinmesine kar­ şın işgalin yarattığı yapılanmalar artçı sarsıntılan 1 1 Eylül saldınlanna ka­ dar uzanacak küresel dinamikleri harekete" geçirecektir. Her iki gelişme de Türkiye' deki (sağ ve sol) kesimler tarafından yakından izlense ve İslam Dev­ rimi Türkiyeli İslamcılar arasında da bir heyecan yaratsa da Ertuğrul Zen­ gin'in Akıncılar Hareketi: 1 970'lerde 1slamcı Gençliğin Ol uş umu ve Eylem'in­ de tartıştığı gibi, İslamcı hareket kendine özgü yetersizlikleri ve çeşitli yapı­ sal sorunlan nedeniyle bu beklentiyi karşılayamaz. Zaten 1 2 Eylül sonrasın­ da da İslam Devrimi ve Afgan cihadı düşüncesi çekiciliğini büsbütün yitirir. Özcan, İran Devrimi'nin Türkiye dış politikası açısından yarattığı ilk sonu­ cun "ABD'nin Ortadoğu'da Körfez bölgesinden Batı pazarlanna güvenli pet44

rol akışını sağlamak üzere kurduğu, bir ayağını lran'ın, öteki ayağını Suudi Arabistan'ın oluşturduğu , lkili Sütun [dual pillar] olarak adlandırılan güven­ lik mimarisinin çöküşü" olduğunun altını çizer. Çünkü "Sovyetler'in Afga­ nistan'ı işgali ABD'nin Körfez bölgesine gösterdiği ilgiyi" artırır. Bu ilgi 'SO'le­ rin başında ilan edilen Carter Doktrini ile kendini gösterir. ABD Körfez'in kendi çıkarları açısından hayati öneme sahip olduğunu vurgular; yeni İran yönetiminin devrim ihracına yönelik girişimlerine karşılık verilmesini öngören doktrin, Washington'un Türkiye'ye farklı merceklerle baktığını or­ taya koyar. " Akabinde dönemin Amerika Birleşik Devletleri (ABD) Başkanı jimmy Carter, " 2 1 Şubat 1 980'de Başbakan Süleyman Demirel'e gönderdiği bir mektupla SSCB'nin bölgedeki faaliyetlerini önlemek için ABD'nin Türki­ ye ile yeni bir anlaşma yapmak istediğini bildirir. " Özcan, İran-Irak Savaşı'nı, İran Devrimi'nin sonuçlarından biri olarak de­ ğerlendirir. Devrimin İran'da yarattığı türbülansı fırsata çevirmeye çalışan, "İran ile sınır sorunlarını çözebilmek için daha uygun bir zaman olmayaca­ ğını düşünen Saddam Hüseyin" 22 Eylül 1980'de lran'a saldırır. Türkiye 8 yıl sürecek bu savaşta tarafsız kalır. Özcan "Savaşın ağırlık merkezinin ku­ zeye kaymasından sonra Irak Kürtlerinin İran ile davranması ve lran'ın Ker­ kük-Yumurtalık Boru Hattı'nı tahrip edebileceği olasılığı(nın) Türkiye'nin gelişmelere müdahale etmesi gerektiği yolunda tartışmalara neden" olduğu­ nu belirtir. Özcan, bu çalışmamızın ilerleyen sayfalarında yer alan makalesinde, dar­ be yönetimine verilen uluslararası desteği, başta da dönemin iki süper gü­ cü ABD ve SSCB'nin 1 2 Eylül cuntasına verdiği destekleri de ele alır. Özcan ABD yönetiminin darbeye ılımlı bir tepki gösterdiğinin altını çizer: "Darbe öncesinde Ecevit ve Demirel hükümetleriyle aradığı uyumu yakalayamayan Carter yönetimi askerlerin iktidara gelmesinden hoşnuttur. " Başkan jimmy Carter yönetimi en kısa zamanda demokrasiye dönüleceği konusunda Türk ordusuna güvendiğini söyleyince Evren de 10 Ekim 1 980'de Başkan Carter'a verdiği destek nedeniyle ona teşekkürlerini bildiren bir mektup yazmayı ih­ mal etmez. SSCB ise darbeye karşı tepkisiz kalır. Evren, darbe sonrasında düzenledi­ ği ilk basın toplantısında SSCB'den "Dünyada barış ve güvenliğin muhafaza­ sında ve güçlendirilmesinde büyük sorumluluğu bulunan" ve " . . . komşuları­ mız arasında özel bir yere sahip" olan bir devlet diyerek söz eder. Özcan'ın aktardığına göre, Pravda'da 30 Ekim 1980'de yayımlanan bir yazıda " . . . yan­ gının üzerine körükle gidilmemesi" , " . . . gereksiz riskler alınmaması" şeklin­ de kendisine yer bulan önerilerden sonra darbenin anlayışla karşılanması ge­ rektiği belirtilir. Ne yazık ki Türkiye Komünist Partisi (TKP) de darbeye kar­ şı SSCB'nin tavrını paylaşmaktan geri kalmaz. 45

Darbenin ilk üç yıllık evresinde MGK yönetiminin aldığı ilk önemli dış politika kararı Yunanistan'ın NATO'nun askeri kanadına dönüşünü sağla­ mak için hazırlanan Rogers Planı'na onay vermesidir. Özcan, Rogers Planı'na verilen onayın " . . . yarattığı sonuçlar kadar, MGK yönetiminin hangi öncelik­ lere sahip olduğunu, bu evrede karar alma sürecinin nasıl çalıştığını, Bakan­ lığın bu denli önemli bir konuda karar alma sürecinden nasıl dışlandığını göster [mesi] " bakımından da önemli olduğunun altını çizer. Milli Güvenlik Konseyi'nin (MGK) bu tarihsel kesitte aldığı bir başka önemli karar ise darbeden önce imzalanmayan Savunma ve Ekonomik işbirli­ ği Anlaş m ası'nı [ SElA) 18 Kasım 1 980'de kabul edip yürürlüğe koymasıdır: "Anlaşma, Türkiye'ye ABD ile arasındaki üslerin kullanımı, savunma ve eko­ nomik ilişkiler ve askeri yardımlar gibi konularda bir çerçeve anlaşması sağ­ lar. Anlaşma uyarınca Türkiye'deki üsler ABD'nin kullanımına NATO amaç­ ları için kullanılmak üzere tahsis edilir. Temel anlaşmaya eklenen tesis an­ laşmaları ile aralarında Pirinçlik, İncirlik, Kürecik gibi üslerin de bulunduğu toplam 1 1 tesisin kullanımı düzenlenir. " MGK'nin daha darbenin ilk aylarında -27 Kasım 1980'de- İsrail ile iliş­ kilerin düzeyinin düşürülmesine karar vermesi de '80'li yıllara damgasını vurur. Özcan kararın, 30 Temmuz 1980'de, İsrail'in Kudüs'ü ebet başken­ ti ilan etmesi kararına karşı gösterilen bir tepki niteliğinde olduğunu belirt­ mektedir. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti'nin (KKTC) ilanı seksenli yılların bir di­ ğer önemli dış politika gelişmesidir. Alper Torun, çalışmamızda yer alan ma­ kalesinde "Kıbrıs sorunu"nun İkinci Dünya Savaşı sonrasından başlayarak geçirdiği dönüşümü özetler ve 1 5 Kasım 1983'te muhalefet partilerinin çe­ kincelerine karşın Kıbrıs Türk yönetimi KKTC'nin kuruluşunu tartışır. To­ run "Türk tarafı(nın) Rumları masaya getirmek için radikal bir hamle [yap­ mak] gerektiğini düşün [düğünün) " altını çizer ki bu hamle bağımsızlık ila­ nı tezahür eder. Ancak Birleşmiş Milletler (BM) Güvenlik Konseyi, 18 Ka­ sım 1 983'te aldığı 54 1 sayılı Karar ile KKTC'nin ilanının 1 960 Londra ve Zü­ rih antlaşmalarına aykırı ve yeni kurulan devletin de geçersiz olduğunu be­ lirtecektir. Her ne kadar uluslararası mecrada kabul görmese de Kıbrıs'ta ayn bir dev­ letin teşekkülü Türk-Yunan ilişkilerinin seyrini de e tkileyecektir. Yuna­ nistan'da iktidara gelen Papandreu , Türk tehdidini öne çıkararak iç ve dış politikada meşruiyet arayışına girer. Torun, " 1 985 seçimleri yaklaştıkça Papandreu ['nun ] Türk karşıtı söylemlerini arttırdı [ ğını ) . . . 'Tehdidin kuzey­ den değil doğudan geldiği' anlayışıyla yeni bir savunma doktrini geliştirildi­ ğini açıkladı [ ğını) " belirtir ki bu da Türk-Yunan ilişkilerinde Ege'de yaşa­ nan sorunların ön plana çıkmasını hazırlayacaktır: 10 Aralık 1 982'de jama46

ika'nın Montego Bay şehrinde imzalanan BM Deniz Hukuku Sözleşmesi'nin devletlere karasularını 1 2 mile çıkarma yetkisi vermesi iki devleti savaşın eşiğine getirecek gelişmeleri ortaya çıkaracaktır. Gencer Özcan, çalışmamız­ daki makalesinde Yunanistan Dışişleri Bakan Yardımcısı loannis Kapsis'in, 27 Şubat 1987'de Türkiye'nin Atina Büyükelçisi Nazmi Akıman'a Ege'de pet­ rol arama çalışmalarına başlanacağını bildirerek bunalımın fitilini ateşlediği­ ni vurgular: "Kapsis, görüşmede Akıman'a iki ülkenin kıta sahanlığı konu­ sundaki sorunları görüşmeler yoluyla çözümlemesine ve bu süreçte iki ül­ kenin de tartışmalı bölgelerde petrol arama faaliyetlerinde bulunmayacağına ilişkin 1 1 Kasım 1 9 76 tarihli Bern Anlaşması'nın ikili görüşmelerin çıkma­ za girmesi nedeniyle artık geçerliliğini yitirdiğini belirttikten sonra Yunanis­ tan'ın 28 Mart 1987'de Kuzey Ege'de Taşoz Adası açıklarında petrol arama­ ya başlayacağını açıklar. " Özcan, 1 987 Ege bunalımının, "Özal yönetiminin ekonomik politikala­ rının başarısı için Türkiye'nin Avrupa Topluluğu (AT) ile neredeyse don­ durulmuş bulunan ilişkilerini canlandırıp Topluluğa tam üyelik başvuru­ su yapmaya hazırlandığı günlere rastla [ EH Of,WLIU)l.l.11 USA/E R,lı,lı$TD, "8 Qif M.llOIAU lJSOOCOSOVf'ti H-Y\HIT�U

s ı c ııt e �.:cTIOHç1 or �1�0lı5tt EO •2005 GO$.-ı2*118PNlll. .IAl«SWl•1 OCT-o2 � lf'.(lıt N04f � .J: oc:.- QllR'Ol l'U !JUIU' 11Sfıt.J4UL.(.\lll .VVlt CQIJJ' tn'T,f,f ltf �

2 � AN=ı � Nf OOUP MTAT Ofol !Jtft' IL '� l,1 A COW'l lf AAl> Vı'fl �Olff 9\� � Of· ftUft..11_ #'1 11t 4 l'"Y Ol> tu Plo-Ot P-C U.•I ACOol>-11

l"Rlf«I QCEOo< tU16 "'1.«t � UAS4C sao.ıı· a-ot -.:t;��� ...,..._ ._w

6n• · � • '° '" AAlflıllMS'I � !tlstCSTA.."'!� -..ı!Gı Tl! J:'1.S _ _ ..._

?.�a �t� •ff

..

:='"'.""""'-t

� y""J,Ol!"'al

�� .......,.n.>

U l u s u ' n u n kab i nesi [ n i n ) d e n ey i m a ç ı s ı n d a n o l d u kça z e n g i n " o l d u ­ ğu n u "Ye n i kab i ne [ n i n ) , gene l l i kl e m u h afazakar kab u l ed i l e n v e Türk­ l e r i ç i n ta n ı d ı k i s i m l e rden o l u ş a n b i r grup yetenek l i adamdan meyda­ n a ge l [diği n i) bel i rtme k l e b i rl i kte ka­ b i nede "Çok az yen i yüz [o l d u ğu n u ve) h i ç b i r i [ n i n de) d e [on l a r ı ) s ı k ı n ­ t ı ya sokacak k i ş i l er" o l m ad ı k l a r ı n ı be l i rtmekted i r. Sch i fferdecker ay r ı ­ ca " D e n i z Kuvvetleri Kom u ta n ı ola­ rak O ra m i ra l U l u s u [ ' n u n ) , Genera l Evren ve M G K' n i n d i ğe r ü ye l eri n i n ya k ı n ça l ı şma a rkadaş ı . . . [ o l d u ğu n u

Arnol d P. Schifferdecker tarafından sunulan (Case No. F-20 1 1 -05464 Doc. No. C06252003 ) N u mara l ı "Özel" G i z l i Belge.

1 32

ve] d arbeden önce Tü r k i ye' n i n İta l ­ y a b ü y ü ke l ç i s i " olduğu n u d a kayda geç m ekted i r. B e l gede a y r ı c a " U l u -

s u ' n u n kab i nesi on b i r eski bakan, yed i emek l i subay, beş b i l i m ada m ı , üç eko­ nomist, ü ç m a l iye uzma n ı , iki d i p l o mat, b i r işç i l ideri, b i r yargıç, b i r doktor ve i k i eski va l iden [ol u ştuğu] b u i s i m l er [ i n ] , yetenek l i , tartı şma l ı o l mayan i s i m ler" o l ­ dukları da bel i rti l mekle b i r l i kte " Ka b i nen i n büyük b i r k ı sm ı [ n ı n ] N i hat Erim, Fe­ rit Melen ve Sadi I rmak kab i neleri nden deney i m l i . . . [ i s i m ler o l d u kları] ve güç l ü b i r parti a i d iyetleri" o l m ad ı k l a r ı d a bel i rt i l mekted i r. Sch ifferdecker ayrıca "Yen i gel işmeler [ i n ] h ü kü meti n bu sene başı ndaki ekonom i k reform progra m ı n a uyu­ lacağ ı n ı göster [diği n i ] ... B aşbakan yard ı mc ı ları Zeyyat Baykara ve Tu rgut Öza l ' ı n ekonomi a l a n ı nda deney i m l i olduğu [ n u n ] b i l i n [d i ği n i ] , D ı ş i ş leri Bakan l ığ ı ' n a de­ neyi m l i b i r d i p l omat ı n geti ri l mes i y l e d ı ş po l iti kada b i r deği ş i m beklen [med i ği n i ] " d e bel i rtmekted i r.

Türkiye'nin İç Güvenlik Durumu Da n i e l N ewbe rry tarafı n d a n d ü ze n l enen b i r d i ğe r "Öze l " b e l ge (Case N o . f-2 0 1 1 -05464 D o c N o . C062 5 2 008) Türkiye'nin İç Güvenlik Durumu 7 2 Ey­

liil'den Bu Yana Gelişiyor konu başl ığı i le yay ı n l a n m ı ş. N ewberry, belgede şu h u ­ suslara değ i n mekted i r:

Tü rkiye' n i n iç güve n l i k durumu darbeden bu yana önem l i ölçü­ de iyi leşti . Siyasi ö l ü m leri n sa­ yısı keskin b i r şeki lde düştü . Tu­ t uk l an an şüphe! i sayısı artt ı . An­ cak Türk yetki l i l er, görd ü k leri k ı sa vadel i iyi leşmen i n sadece b i r baş l a n g ı ç o l d u ğ u n u ve yer altına sürü len teröristleri n yen i ­ d e n ortaya çı kab i l eceğin i düşü­

o -. , , o ır. ıoı

11 ttc: l[;"'f f f# o:z --. -

n üyorlar. Ameri ka l ı lara yöne l i k teh d i t b i r süre daha ciddiyeti n i

llY""'50_,�1'G ,� rOR ua. l;l. ..r.:ıt "ıne a l d ı ğ ı 7 402 '/ik/erin Göreve Döndürülmemesi Hukuka Aykırıdır baş l ı k l ı ma­ k.ı lcs i nde b u h u ku ksuzl uğu detay l arıyla a n l at ı r. B u na göre s ı kıyönet i m süre i l e s ı ­ n ı rl ı d ı r v e o lağa n üstü b i r yöneti m b i ç i m i d i r. A m a b u n itel iği on u n anayasa l çerçe­ vt•

d ı ş ı nda ka lara k hareket etmes i n i gerekti rmez. Dolayı s ı y l a s ı kıyönetim kom u ta­

r ı ı , temel h a k l a r ı d u rd u rma ve güvenceleri ka l d ı rma yetki s i ne de ancak s ı kıyöne­ tim

süres i nce sah i pt i r. Aybay'ı n v u rgu ya ptığı b i r d iğer h u s u s da i şten atı l a n l a r ı n

lıi r daha kamu h i zmeti nde ça l ı şt ı r ı l amayacağı h ü kmü üzerined i r. B u h ü kmün s ı ­ kıyöneti m son l a n d ı r ı l d ı kta n son ra da etk i s i n i s ü rd ü rmes i çağdaş h u ku k l a bağdaş­ ııı f 'v kct Kaza n, Korkut Öza l , Sü leyman Arif Emre, Recai Kutan, Oğuzhan As i ltü rk, l

ı . Jı i m Adak, Temel Karamol l aoğl u, Yas i n Hatipoğl u, Ah met Oğuz g i b i i s i m l er i n

ıl"

,ı ra l arı nda b u l u nduğu san ı k l ara 2 i l e 3 y ı l aras ı nda çeşit l i ceza l a r verm i ş, 1 2

s. ı ıı ı k beraat etm i şti r.

M HP ve Ülkücıi Kuruluşlar Davas ı

M H P Davas ı , 1 2 Eyl ü l sonrası san ı k say ı s ı en yü ksek siyasi parti davası o l m uş­ t ıı ı Dava i ç i n Mama k'ta 1 .2 00 kişi l i k b i r salon yap ı l m ışt ı r. M H P ve ya n kuru l uş1 . ı r ı olarak ad l a n d ı rı l a n M i l l iyetç i İşçi Sen d i ka l a r ı Konfederasyon u (Mİ SK), Ü l kü c lt akları

Derneği (ÜOD), Ü l kücü Genç l i k Derneği (ÜG D), Ü l kücü Yol u Derne­

ğ ı ' ıı ı (ÜYD) i ç i n e a l a n dava n ı n idd i a n a mesi 1 05 k lasöre u laşm ı ş, her gün ortaya ı

ı ka n bu lgu l a r neden i y l e dava n ı n aç ı l ması gec i km i ştir. TCK' n i n 1 46/1 ve 1 49/2

111.ıddeler i n d e n ya rg ı l a n a n 498 ' i tutu k l u 5 8 7 san ı k l ı dava, 3 0 N i sa n 1 98 1 tari­ l ı i rıde açı l m ı ş, Askeri Savc ı N u retti n Soyer, Tü rkeş ve 2 1 9 sa n ı k hakkı nda i dam

257

cezas ı i stem i şti r. 1 9 80/7040 Esas ve 1 9 8 1 /600 Kara r N o l u 2 9 . 04 . 1 9 8 1 tari h l i 945 sayfa l ı k i dd i a n a mede M H P yönet i c i leri " s i yasi parti görü n ü m ü n de örgüt ve terör odakları k u rmakla, kend i l eri nden o l maya n ları düşman say ı p ö l d ü rmek ve ö l d ü rtmekle, güç ve otorite yok l uğundan yararl a n ı p devl ete egemen o l maya ça l ışmak" l a suçlanm ışt ı r. Ya rg ı l a n a n i s i m ler a ras ı nda gen e l başkan ya rd ı mc ı l a r ı Aga h O ktay G ü ner ve Sad i Som u ncuoğl u, M H P Genç l i k Kol l a r ı Başka n ı Ah met E r, Pa rti Genel Sekre­ teri Necati G ü l te k i n , Genel Sekreter Yard ı mc ı s ı Yaşar Okuyan, Tah a Akyol, N ev­ zat Köseoğl u da yer a l m ı şt ı r. H a z ı r l a n a n i d d i a na mede "Abd i İ pe kç i , Bed rett i n Cömert, Doğan Öz, Kemal Tü rkler v e Cevat Yu rda ku l ' u n ö l d ü r ü l meleri nde M H P genç l i k kol l a rı n ı n yetki lend i rd iğ i k i ş i leri n k u l l a n ı l d ı ğ ı , Tü rkler v e Yu rda k u l ' u n ö l ­ d ü rü l me emri n i b i zzat Türkeş' i n verd iği" i fade ed i l m i ştir. Pa rt i i se "faşist d i ktatör­ l ü k öz l e m i i ç i nde o l m a k l a, şi ddet o l ay l a r ı nda p rovokasyon yapmak ve i l i l ko­ mando kampları kurmakla" s u ç l a n m ıştı r. Tü rkeş idd ianamen i n " baştan sona i ft i ra" o l d uğunu, M H P ve ü l kücü l eri suç­ lamak i ç i n "Marksist b i r düşü nce i le ideo l oj i k h u su mete dayanara k haz ı r l a n d ı ­ ğı n ı " i d d i a ederek savc ı ları n davadan çek i l mes i n i i stem işt i r. Avu katlar s ı k s ı k ko­ nuşma

hakkı veri l med iği gerekçesiyle dava l a ra katı l ma m ı şt ı r. 1 5 E k i m 1 98 1 ta ri­

h i nde yarg ı ç l a r davadan çek i l m iş fakat Askeri Yargıtay çeki l me i stek leri n i reddet­ m i şti r. M H P Davası' nda 1 98 1 /1 76 Esas ve 1 98 7/1 4 say ı l ı karar 7 N isan 1 987'de veri l m i şt i r. 1 50 k l asöre s ığan dava 5 y ı l 1 1 ay 8 gün sürmüş, karar 3 3 3 . d u ruşma­ da veri l m iş, Tü rkeş "çete kurmak ve yönetmek"ten 1 1 y ı l 1 ay 1 O gün hapis ce­ zas ı n a ça rptı r ı l m ı şt ı r.

T1P Davası

1 9 7 5 y ı l ı nd a B e h i ce Boran başka n l ı ğ ı n d a yen i den k u r u l a n T İ P h a k k ı n d a k i dava, 2 2 Ocak 1 982 'de i d d i a n a men i n tamam l a n masıyla a ç ı l m ı şt ı r. 1 98 1 /4403 Esas ve 1 982/1 680 Kara r Nol u 1 03 sayfa l ı k idd i a namede 2 4 ' ü tutu k l u 80 san ı ­ ğ ı n TCK' n i n 1 4 1 . maddesi gereğ i n ce s ı n ıf esa s l ı örgütlenmeye yönel i k propagan­ da yaptı kları iddiasıyla yargı lanmasına 1 5 N i san 1 982 'de baş l a n m ı şt ı r. E k iddia­ namelerle ve b i r l eşti ri len dava l arla san ı k say ı s ı 2 1 7'ye ç ı k m ı şt ı r. T İ P Genel Baş­ ka n ı Beh i ce Bora n tedavi amaç l ı y u rtd ı ş ı n a ç ı km ı ş ve dönmem işti r. B u n u n üzeri­ ne vatandaş l ı ktan ç ı karı l m ışt ı r. San ı k savunmaları davan ı n başlamas ı ndan 1 6 ay sonra, Ağustos 1 983 'te baş l ayabi l m işt i r. T İ P Dava s ı ' nda 1 982/3 3 Esas ve 1 984/1 4 N o l u gerekçel i karar 2 7 Ocak 1 984 tari h i nde a ç ı k l a n m ı ştır. Hepsi tutuksuz yar­ g ı lanan 1 45 sa n ı ktan, 1 07's i 5 yı l da n 1 2 y ı l a vara n ceza l a ra mahkum o l m uş, 3 8 k i ş i beraat etm işt i r.

2 58

1 I KP Davası

1 '178 yı l ı nda kuru l a n parti n i n gene l başka n ı Doğu Peri nçek ve ara l a rı nda Ha11

Ya l ç ı n , Ora l Ça l ı ş l a r gibi i s i m lerin de b u l u n d uğu 2 3 a rkadaşı hakk ı nda "Sos­

ıl lıi r s ı n ıfı n d i ğer sosya l s ı n ıfl a r üzer i n e tahakkü m ü n ü tes i se yöne l i k cem iyet k ı ı ıdukları" savıyla TCK' n i n 1 4 1 ve 1 42 . madde lerine göre 1 5 Hazi ra n 1 98 1 'de ıv.ı açı l m ı şt ı r. İdd i a n a mede parti, yaptığı eği t i m l er ve b i r s i l a h gibi k u l landığı

ıl

\\1clınlık gazetes iyle kom ü n i zm propagandası yapmakla, çeşitl i ü l kelerin Markı

t -Len i n i st part i leri i le i l işki ler kurmakla ve yasad ı ş ı bir örgütün deva m ı o l mak-

1.ı

suç l a n m ı şt ı r. Davay ı B el ç i ka U l us l a ra rası H u ku kç u l a r Derneği' nden ve Rus­

P l i Ma h kemes i ' nden gözlemci ler d e i z l em işt i r. Kenan Evre n ' i destekleyen söy­ lem lerine rağmen hakkı nda dava aç ı l a n Peri nçek ve arkadaşları, savu nmalarına 2

Şu bat l 983 'te baş l ayabi l m i şti r. 1 984 y ı l ı nda 1 2 yıl hapis cezası a l a n san ı kla­

rın cezası Askeri Ya rgı tay tarafı ndan bozu l muş ve 8 yıl hapis cezas ı n a mahkum