Türk Düşünce Tarihinde Köy [1 ed.] 6059022590

Citation preview

Hasan Kendirci Türk Düşünce Tarihinde Köy

LİBRA KİTAP: 1 57 TARİH : 1 3 8 ©

Libra Kitapçılık ve Yayıncılık

Sayfa Tasarım:

Güler Kızılelma

Kapak Tasarım: Kapak Görseli:

Bora Gürsoy Anonim fotoğraf, Elazığ, 1 948

1 . Basım : 20 1 6 ISBN 978 -605-9022-59-0 Baskı

ve

Cilt:

Birlik Fotokopi Baskı Ozalit ve Büro Malzemeleri Sanayi ve Ticaret Ltd. Şti. Nispetiye Mah. Birlik Sokak No: 2 Nevin Arıcan Plaza 34340 Levent / İstanbul Tel : (2 1 2) 269 30 00 Sertifika No: 20 1 79 Libra Kitapçılık ve Yayıncılık Ticaret A.Ş. Ebekızı Sokak Günaydın Apt. No: 9/2 Osmanbey / İstanbul Sertifika No: 1 5 705 Tel : 2 1 2-232 99 041 05 Fax: 2 1 2-23 1 1 1 29 E-posta: [email protected] .tr

© Her hakkı mahfuzdur.

Bu kitabın hiçbir bölümü, metin kısmı, belgeler ve fotoğraflar, yazarın

yazılı izni olmaksızın mekanik ya da elektronik metodlarla veya ileride icat edilecek sistemlerle hiçbir şekil ve biçimde iktibas edilemez, yeniden satış amacıyla fotokopi de dahil olmak üzere hiçbir sistemle çoğaltılamaz. Dergi, gazete veya radyo-TV'lerce yapılacak alıntılar veya kitapta yer alan belgelerle fotoğrafların bilimsel-akademik yayınlarda kullanılması, kaynak gösterilmesi şartıyla bu hükmün dışındadır.

Hasan Kendirci Türk Düşünce Tarihinde Köy

Hasan KENDİRCİ,

1982 yılında Şanlıurfa'nın Suruç ilçesinde doğdu.

Lisans, yüksek lisans ve doktora öğrenimini Mersin Üniversitesi Tarih Anabilim Dalı'nda tamamladı. 2003'ten itibaren aynı üniversitenin Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Bölümü'nde okutman olarak çalışmaktadır.

Diğer Eserleri: Meclis-i

Mehıısan'dan

Süreklilikler,

Türkiye

Büyük

Millet

Kitap Yayınevi, İstanbul, 2009.

Meclisi'ne

Kopuş

ve

İÇİNDEKİLER KISALTMALAR

9

ÖNSÖZ

il

GİRİŞ

15 1.

BÖLÜM

BAŞLANGIC INDAN 1 950'YE KADAR TÜRK ROMAN INDA KÖYÜN VE KÖYLÜN ÜN GÖRÜNÜMÜ 1.1.

37

Osmanlı Edebiyatında Köy v e Köylü

42

/. 1. 1. Osmanlı Siyasetinde ve Siyasetname/erinde Reaya

44

1. 1 . 2. Osmanlı Romanında Köyün ve Köylünün Görülmeye Başlanması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

J.J.2.1. Batı Medeniyetine Karşı Ahmet Mithat'm Köyü

1.2.

1./.2.2. Nişantaşılı Nabizade'nin Köy Romanı: Karabibik

58

1./.2.3. Mansur Bey: Turfanda mı Turfa mı?

61

Jön Türk Devrimi ve Halka Doğru

64

1. 2. 1. Düşünce ve Siyasette Halka Doğru

65

1. 2.2. Halk İçin ama Halksız Edebiyat 1.2.2.J. Köyü Hatırlayanlar 1.3.

5l 53

71 73

Erken Cumhuriyet Dönemi Romanlarında Köy ve Köylü

80

1. 3. 1 . Köylü Milletin Efendisi midir?

81

1.3 . 2. Köycü Söylemin Karakteri ve İşlevi

86

1. 3. 3. Türk Edebiyatçısının Köyle İmtihanı

93

1. 3 . 4. Resmi Köycü Söylemin Köy Romanlarındaki Yansımaları

99

1.3.4./. Eğitim Teması Etrafında Yükselen ve

Yıkılan Aydın İdealleri 1.3.4.2. Devletli Aydının Gözüyle Köylünün Halleri

1.3.5. Alternatif Olamayan Arayışlar 1.3.5.1. Sihirli Zannedilen Değnek: Eğitim

102 111 116 118

1.3.5.2. Muhalif Romancıların Gözüyle Köylünün

Halleri ve Diğer Tekrarlar 1.3.5.3. Ekonomik Görünümler İçinde Köy ve Köylü

120 126

1.3.6. Tek Parti R�jimi Biterken Köyün ve Köylünün Durumu

13 1

1.3.6.1. Resmi Köycü Söylem ve Köy Enstitüleri 134

Deneyimi 1.3. 6.2. Toprak Davası

il. l 950'DEN

140

BÖLÜM

GÜNÜMÜZE TÜRK ROMANINDA KÖYÜN VE KÖYLÜNÜN GÖRÜN ÜMÜ

147

11.1.

Siyasal Söylemlerde Köylünün Yeri

154

11.2.

Edebiyata Kendi Giren Köylüler ve Tartışmalar

166

11.3.

Köy Enstitülü Romancılar Kuşağının Köy Anlatımları

179

11.3.1. Aydın ve Sın!fSorunu

181

11.3.2. Sihri Geçmeyen Değnek: Eğitim

192

11.3.3. Köylüleri Niçin Öldürmeliyiz?

208

11.3.4. Toplumsal Dönüşümün Yorumlanması

221

1 1.4.

Enstitülü Ol mayan Köy Kökenli Romancılar

11.4.1. Yaşar Kemal'in Romanlarında Köylüler 11.4.1./. Dönüşümün ve Kaybolan Değerlerin Destanı

229 236 240

11.4.1.2. Sömürünün Eleştirisi ve Çözüm Yolları

246

11.4.1.3. Sevecenlik ve Kıı.gınlık Arasında

261

11.4.2. Bir Köylünün Uyanışı

266

11.4.3. Ormana Ormanın İçinden Bakmak

272

11.5.

Şehirli Romancıların Dünyasında Köyün Yeri

11.5.1. Kemal Tahir'in Köy Yorumları

276 298

II.5.1.1. Türk Köylüsünün Kimlik Kodları

302

II.5.1.2. Köyün Değişmeyen Tarihi

305

II.5.1.3. Köylülerin Kaderi Nasıl Değişir?

309

11.5.2. Orhan Kemal'in Romanlarında Köylüler

316

II.5.2.1. Makineleşme, Kentleşme ve İşçileşme Sorunları 32 1 II.5.2.2. Toplumsa/ Adaletsiz/iğin Çözümü Olarak İşçileşme 327 11.6.

Köyleşen Kentler, Kentlileşen Köylüler

330

SONUÇ

341

KAYNAKÇA

359

DİZİN

397

9

KISALTMALAR

a.g.e.

Adı Geçen Eser

a.g.m.

Adı Geçen Makale

a.g.t.

Adı Geçen Tez

ABD

Amerika Birleşik Devletleri

AP AT ÜT

Adalet Partisi Asya Tipi Üretim Tarzı

Bkz.

Bakınız

c.

Cilt

CHP

Cumhuriyet Halk Partisi

Çev.

Çeviren

ÇTK

Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu

DP

Demokrat Parti

DPT

Devlet Planlama Teşkilatı

Ed.

Editör

GAP

Güneydoğu Anadolu Projesi

İT C

İttihat ve Terakki Cemiyeti

MDD

Milli Demokratik Devrim

MHP

Milliyetçi Hareket Partisi

s.

Sayı

T. Y.

Basım Tarihi Yok

TBMM

Türkiye Büyük M il let Meclisi

TH KO

Türkiye Halk Kurtuluş Ordusu

THKP-C

Türkiye Halk Kurtuluş Partisi-Cephesi

10

Türk Düşünce Tarihinde Köy

T İ KKO

Türkiye İşçi Köylü Kurtuluş Ordusu

TİP

Türkiye İşçi Partisi

TÖB-DE R

Tüm Öğretmenler Birleşme ve Dayanışma Derneği

TÖS

Türkiye Öğretmenler Sendikası

T RT

Türkiye Radyo Televizyon Kurumu

vd.

ve diğerleri

Yay.

Yayınevi / Yayıncılık / Yayınlan

11

ÖNSÖZ Türkiye köylülükten çıkış sürecini henüz yaşamakta olan bir ül­ kedir. Bu nedenle Türkiye tarihini anlamada siyasal ve ekonomik incelemeler kadar onun köylülük özelliklerini ve aydınların köylü­ lerle ilişkisini irdeleyen çalışmalara da ihtiyaç vardır. Türkiye'deki b i limsel çalışmalarda genel likle ekonomik veya folklorik yönleriyle ele alınan köy kavramının ve köylülerin Türk düşünce dünyasın­ daki yansımaları ihmal edilmiştir. Saha araştırmalarına dayalı bazı çalışmalar dışında köylülerin ne düşündükleri de pek i lgi gören bir konu olmamıştır. Bu çalışmadaki öncelikli amacımız köy ve köylü­ lük olgusunun Osmanlı'dan günümüze kadarki süreçte Türk düşün­ ce tarihindeki yerini tekrar aramaktır. Ayrıca dönüşümler karşısında yeterince yansıtılmadığını düşündüğümüz köylülerin tepki leri de aranmış ve anlaşılmaya çalışılmıştır. Köylülüğe ilişkin farklı bakış ve yorumların arayışına girmek resmi kayıtların yanında aydınların ürünlerini de birincil kaynaklar olarak değerlendirmemizi, giriş bölümünde üzerinde daha ayrıntıl ı duraca­ ğımız nedenlerden dolayı bir zorunluluk haline getirmiştir. Mersin Ü niversitesi Tarih Anabilim Dalı'nda yaptığım doktora tezime daya­ lı bu çalışmanın konusunu değerli danışman hocam Prof. Dr. Fevzi DEMİR önerdi. Resmi arşiv kayıtlarına dayanmayan bir tarihsel ça­ lışma yapmak, baskın tarihçilik anlayışıyla çok örtüşmediği için çe­ şitli zorluklar barındırmakla beraber bir gereklilik olarak da kendini hissettirmektedir. Bu nedenle konuyu severek kabul ettim.

12

Türk Düşünce Tarihinde Köy

Türk edebiyatında geniş bir yer tutan köy romanlarını Türk düşünce tarihi açısından bir kaynak olarak kabul edip bu yönde değerlen­ dirmeye çalıştık. Resmi yayın ve belgelerden de yararlanmamıza rağmen incelememizin temel kaynağını Türk köy romanları oluş­ turmaktadır. İ mparatorluk döneminden günümüze kadar yayımlanmış köy ro­ manlarının neredeyse tüm örnekleri çalışmamızın inceleme alanı­ nı oluşturmaktadır. Roman türünün yeni, köye ait örneklerinin az olduğu l 9. yüzyıla dair değerlendirmelerimizde köy konulu hika­ yelerden de yararlanmaya çalıştık. Nadir de olsa bazı yerlerde dü­ şüncelerimizi pekişti rmek için kasaba roman larını da incelememize dahil ettik. Roman türünün henüz ortaya çıkmadığı, mevcut edebi ürünlerde ise köylülere yer verilmeyen dönemlerin yorumlanmasın­ da siyasetname türü eserlerden yararlanma yoluna gittik. Çal ışmamız, teorik çerçeveden oluşan giriş kısmı dışında iki ana bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde İmparatorluk döneminden 1 950'ye kadarki süreç ele alınmıştır. İ kinci bölüm i se 1 950'den günü­ müze kadarki süreci kapsamaktadır. Köy söz konusu olduğunda Türk düşünce dünyasında büyük bir kırılma yaşanmadığı için çalışmayı böylesi bir ayırıma gitmeden de tamamlamak mümkündü. Çünkü İ mparatorluk döneminde köye i lişkin birçok düşünce kalıbının biraz şeki l değiştirerek sonraki dönemlerde de varlığını sürdürdüğü görül­ mektedir. Ancak bazı nedenlerden dolayı bu ayırımı, tümüyle geçer­ siz sayamadığımız için korumaya çal ıştık. İ kinci Dünya Savaşı'ndan sonra tarımsal yapı larda görülen makineleşmenin ve köyden kente göç olgusunun Türkiye'de de kendini göstermesi bu tarihlere denk gelmektedir. Ayrıca DP'nin iktidara gelmesi köylü oyları sayesinde gerçekleştiği için Türkiye'de iktidarın el değiştirmesinin, dolaylı da olsa aktörleri köylülerdir. Bu nedenle 1 950 tarihi köylülerin siyasal özneye dönüşmelerinin de başlangıç noktası kabul edilebilir. Köylü Mahmut Makal Bizim Köy romanını bu tarihte yayımladığı için Türk edebiyat tarihi açısından da 1 950 yılı ayrı bir anlam ifade

Önsöz

13

etmektedir. Makal'ın b u romanına kadarki köy edebiyatı örnekle­ ri şehirli yazarlar tarafından verilmişti. Bizim Köy, Türkiye'de köy kökenli bir yazarın yazdığı ilk roman olması nedeniyle köylülerin edebiyat ve düşünce dünyasına katılmasını temsil etmekte, bu ne­ denle önemli bir ayının noktası sayılmaktadır. Bizim Köy'ün yayım­ lanmasının ardından Makal gibi birçok Köy Enstitülü yazar bu ta­ rihlerden itibaren yazdıkları köy romanlarıyla edebiyat ve düşünce dünyasında köyün l 980'lere kadar sürecek tematik egemenl iğini de başlatmışlardır. Değerli hocam Prof. Dr. Fevzi DEMİR hem doktora tezimin danış­ manlığı sürecinde hem de lisans ve lisansüstü öğrenimim boyunca bana hep yol gösterici oldu. Öğrencisi olmakla her zaman gurur du­ yacağım. Tez İzleme Komitesi üyeliklerini kabul ederek bu çalış­ manın başından itibaren değerli katkılarından çokça yararlanmamı sağlayan Doç . Dr. Cemal SAKALLl'ya ve Yrd. Doç . Dr. Doğan G Ü N'e en içten teşekkürlerimi sunarım. Tez savunma j ürimde yer alan ve kıymetli eleştirileriyle tezime güç katan Prof. Dr. Ahmet ÖZER'e ve Doç. Dr. İbrahim ŞİRİN'e ayrıca teşekkür ederim. B u çalışmanın henüz başlarındayken Öğr. Gör. Cezmi KOCA ve Okt. Erdinç KAPLAN Türk edebiyatına i lişkin değerlendirmeleriyle ka­ famdaki birçok soruyu cevaplamama yardımcı oldular. Kendilerine çok teşekkür ederim. Ankara Milli Kütüphane, Bilkent Ü niversitesi Kütüphanesi, Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi, Mersin Ü niversitesi Kütüphanesi çalışanlarının kaynaklara ulaşmamdaki yardımlarını ve Mersin Ü niversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Komisyonu'nun desteğini de burada anmam gerekir. Bu çalışmanın her aşamasını, yanımda olarak benim için kolaylaştıran anneme, babama ve kar­ deşlerime ne kadar teşekkür etsem azdır. Sevgili eşim Emine ve canım kızım Aycan varlıklarıyla bu çalışmanın tamamlanması için bana güç verdiler. İyi ki varlar. Mersin, 20 l 5

15

GİRİŞ Sanayi Devrimi'nin Batı'da yarattığı muazzam kentleşme sürecine 1 rağmen köylüler halen dünyamızın önemli bir kesimini oluştur­ maktadır. Ü retim biçimlerinde ve i lişkilerinde yaşanan dönüşüm­ ler belirli toplumlarda devrimsel boyutlarda meydana gelmişse de 20. yüzyılın ikinci yarısında tamamlanan "köylülüğün ölümü"2 tüm dünyaya mal olamamıştır. Sanayi Devrimi'nden itibaren kentli nü­ fusları durmadan artan Batıl ı toplumların ve benzeri süreçleri ya­ şayan başka ülkelerin aksine Alt-sahra Afrikası, Güney ve kıtasal Güney-doğu Asya ülkeleri ve Çin köylü toplumlar olarak kalmış­ lardır. Dünya nüfusunun yarısı buralarda yaşadığından3 sanayileş­ me süreçlerine rağmen köylüler dünya nüfusu içerisindeki ağırlığını korumuştur. 1 975 itibariyle dünya genel indeki kentl i nüfus oranı % 39'a4 ancak ulaşabilmiştir. Eğer tahminler tutarsa; 2025 yılında dün­ yadaki kentli nüfus oranı yüzde 63 'e5 ulaşacak buna rağmen köylü­ lük olgusu önemini korumaya devam edecektir.

4

Leonardo Benevolo, Avrupa Tarihinde Kentler, (Çev. Nur N i rven), Afa Yay., İ stan­ bul, 1 995, s. 1 8 8 . Eric Hobsbawm, Kısa 20. Yüzyıl (1914-1991): Aşırılıklar Çağı, (Çev. Yavuz Alo­ gan), Sarmal Yay. İ stanbul, T. Y. , s. 3 5 3 . Hobsbawm, a.g. e. , s. 356 ; Stewartd Brand, " Şehirler Yoksulluğa Çare Oluyor", İyimser Gelecek ( Ed. John Brockman), (Çev. Ergin Bulut-Mehmet Evren D inçer), NTV Yay., İ stanbul, 2009 içinde, ss. 1 60- 1 62, s. 1 6 1 . Antony Giddens, Sosyoloji, (Çev. H üseyin Özel-Cemal Güzel), Ayraç Yay., Ankara,

5

2000, s. 22'den aktaran: Hacı Kurt, Türkiye 'de Kent-Köy Çelişkisi, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2003 , s. 22. Kurt, a.g. e. , s. 22.

2 3

l6

Türk Düşünce Tarihinde Köy

Halen insanlığın büyük bir kesimini oluşturan köylülük bir dö­ nüşememe durumunu, arada kalmışlığı ifade etmektedir. Sanayi Devrimi'ni gerçekleştirememiş, bu konuda gecikm iş köylü toplum­ lar çağın gerektirdiği dönüşümlerden ve bunların nimetlerinden de mahrum kalmıştır. Eric Wol fun köylülüğü i lkel kabile ile sana­ yi toplumu arasında sıkışmış bir küme kabul etmesi6 bu anlamda dikkat çekici bir tespittir. 1 4 . yüzyıl düşünürlerinden İbn-i Haldun, köylülüğü i lkel yaşamı niteleyen "bedevilik" ile yerleşik şehir kül­ türünü içeren "hazari lik" arasındaki geçiş aşaması biçiminde değer­ lendirmiştir. 7 Günümüzde olduğu gibi geçmişte de köylülük değil kentlilik durumu uygarlığın işareti kabul edilmiş köylülük ara aşa­ ma olarak görülmüştür. Dolayısıyla köylülüğün veya köylül ükten çıkışın bir uygarlık sorununa da işaret ettiğini düşünebil iriz. Bu ne­ denle Sanayi Devrimi'nin yarattığı ve derinleştirdiği kentli toplum­ lar - köylü toplumlar ayırımı8 çağı yakalamış ve yönetmekte olan toplumlar ile bu konularda pasif kalmış toplumlar ayırımı biçiminde de okunabil ir. 1 8 . yüzyıldan itibaren çeşitli toplumlarda gözlemlenen sanayileş­ me deneyimlerinde Osmanlı'nın ve Türkiye'nin yer aldığı saflar; Dönüşemeyen, köylü kalmaya devam eden toplumların saflarıydı . Türkiye, Avrupa ve Ortadoğu'daki gelişmelerin aksine l 980'1erin ortasına kadar kırsal nüfusun mutlak bir çoğunluk olmayı sürdür­ düğü bir ülke, kendi bölgesinde "köylülüğün kalesi" idi.9 l 927'deki nüfus sayımının sonuçlarına göre Türkiye nüfusunun % 75' inden fazlası köylerde yaşamaktaydı. Bu durum l 950'1i yıllara kadar neredeyse hiç değişmemiştir. 1 0 1 950'1erden sonra görülen tarı mda 6 7 8

9 10

Eric R. Wolf, Köylüler, (Çev. Abdülkerim Sönmez), İ mge Kitabevi, Ankara, 2000, s. 1 1 . İ bn-i Haldun, Mukaddime, C. 1 , Dergah Yay., İ stanbul, 2005, s. 1 04. Kari Marx- Friedrich Engels, Komünist Mani�fesıo, (Çev. İ lhan Erman), İ lk Eriş Yay. , Ankara, 2008, s. 38; Kari Marx-Friedrich Engels, Alman İdeolojisi (Feuerha­ ch), Eriş Yay. , Ankara. 2003, s. 56. Hobsbawm, a.g. e. , s. 356. Bkz. : "Şehir v e Köy Nüfusu", http: //www.tuik .gov.tr/Veri Bilgi.do?tb_id=39&ust_ id= I 1 , Erişim Tarih i : 6 Mart 20 1 1 .

Giriş

17

makineleşme, sanayileşmenin temposunda görece yaşanan artış ve kırdan kente göç olguları köylü nüfusun sayısal direncini 1 980'lerin ortalarında kırabilmiştir. 1 980'de hala yüzde 5 6 gibi önemli bir dü­ zeyde olan köylülerin oranı ancak aynı on yılın ortalarında yüzde 47'ye düşecektir. 2000 yılında yapılan sayımın sonuçlarına göre ise köylüler Türkiye'de toplam nüfusun % 35'ini oluşturmaya devam ediyordu. 1 1 Söz konusu azalma günümüze doğru düzenli biçimde devam etmiş, köylü nüfusun oranı 20 1 3 itibariyle % 22'lere gerile­ miştir. 1 2 Belediye sınırlarının yeniden belirlenmesi ile ilgili bir yasal düzenleme nedeniyle birçok köy mahalle olarak il ve ilçe merkezle­ rine bağlanınca kentli nüfusun toplam içindeki payı 20 1 4 itibariyle % 9 1 . 3 gibi yüksek bir orana ulaşmıştır. 1 3 Türkiye'de köylülerin toplam nüfus içersindeki oranları 20 1 3'e ka­ dar dörtte bir seviyesinde iken yapılan yasal düzenleme nedeniyle 20 1 4'te % 9'un altına düşmüştür. İ dari açıdan anlamlı olabilecek söz konusu değişikliğin tarihsel ve sosyoloj ik bakımdan geçerlili­ ği tartışmalıdır. Çünkü Türkiye'de köylülüğün taşıdığı önem sadece nicel boyutundan kaynaklanmamaktadır. Kültürel kodlardaki varlı­ ğının halen canlı olması da köylülüğü ve bu olgu üzerine düşünmeyi 11

12

13

2000 Genel Nüfus Sayımı Sonuçları, T.C . Başbakanlık Devlet İ statistik Enstitüsü Yayınları, Ankara, T.Y. , s. 2 8 ; Ertuğrul M urat Özgür, "XXI. Yüzyılın Başında Tür­ kiye Nüfusu", Coğrafi Bilimler Dergisi, S. 1 (2003 ), ss. 43-53, s. 48. Bkz. : "Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi 2007 Nüfus Sayımı Sonuçları", TC. Baş­ bakanlık Türkiye İstatistik Kurumu Haber Bülteni, S. 9 (2 1 Ocak 2008), s. 1 -2 ; "Ad­ rese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi 2008 Nüfus Sayımı Sonuçları", TC. Başbakanlık Türkiye İstatistik Kurumu Haber Bülteni, S. 14 (26 Ocak 2009), ss. 1 -2, s. 1 ; "Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Nüfus Sayımı Sonuçları 2009", TC. Başbakanlık Tür­ kiye İstatistik Kurumu Haber Bülteni, S. 1 5 (25 Ocak 20 1 0), ss. 1 -2, s. I ; "Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi 20 1 0 Yılı Sonuçları ", TC. Başbakanlık Türkiye İstatistik Kurumu Haber Bülteni, S. 1 9 (28 Ocak 20 1 1 ), ss. 1 -2, s. 1 ; "Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi 20 1 1 Yılı Sonuçları ", TC. Başbakanlık Türkiye İstatistik Kurumu Baş­ kanlığı Haber Bülteni, S. 1 6 (27 Ocak 20 1 2), ss. 1 -2, s. I; "Adrese Dayal ı Nüfus Kayıt Sistemi Sonuçları, 20 1 2", TC. Başbakanlık Türkiye İstatistik Kurumu Haber Bülteni, S. 1 3425 (Ocak 20 1 3 ), s. 1 . Bkz. "Adrese Dayal ı Nüfus Kayıt Sistemi Sonuçları, 20 1 3 ", TC. Başbakanlık Türki­ ye İstatistik Kurumu Haber Bülteni, S. 1 5974 (29 Ocak 20 1 4), http://www.tuik.gov. tr/PreHaberBultenleri .do?id= l 5974, Erişim Tarih i : 20 Şubat 20 1 4.

18

Türk Düşünce Tarihinde Köy

önemli kılmaktadır. Çünkü köylülük kavramı kırsal alandaki faali­ yetleri ifade ettiği kadar "tarımın, tarım dışı hayat üzerinde muhtelif kurumsal etkilerinin hissedildiği; bu hayat tarzının ve kültürün yan­ sıdığı geri bir durumu" da içermektedir. 1 4 Türkiye'de, siyasal kurum ve söylemlerden gündelik yaşamının en ince detaylarına kadar ya­ yılan geniş bir alanda köylülüğün izlerine rastlayabiliriz. 1 5 1 980'den sonra kente göç eden kitleler arasında köyüne dair anılarını hafı­ zasında taşıyanlar çoğunluktadır. Kentte yaşayanlara köydeki ya­ kınlarının yiyecek yol laması, tatilini köyde geçirmek, öyle değilse bile tatilin geçirildiği yere "tatil köyü" demek yukarıdaki önermeye örnek verilebi lecek sosyal alışkanlıkların sadece birkaçıdır. Bütün önemlerine rağmen büyük köylü yığın larının Türk ve dünya tarihçiliğinde ayrı bir araştırma alanı olarak yerini alması ancak 20. yüzyılda gerçekleşebilmiştir. Bu disiplin, Doğu ve Orta Avrupa'daki köylü kitlelerini etki leyen reform ve devrim hareketlerini çözüm­ lemeye yönelik düşünsel ve siyasal bir girişim olarak doğmuştur. Köylülere dair araştırmalar 1 930'larda ve 1 940'1arda azalmışsa da İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra sömürgelerin bağımsızlaşma ve kalkınma süreci içinde yeniden önem kazanmıştır. 1 6 Ortadoğu ve İ slam toplumlarına ilişkin köylü araştırmaları ise genel­ likle "üçüncü dünya"ya ve "azgelişmiş toplumlar"a duyulan ilgiyle paralel olarak gelişmiştir. Ancak araştırmaların çoğunun dönemin havasına uygun olarak güncel konular üzerine yoğunlaştığı görül­ mektedir. 1 9. yüzyıl öncesine ilişkin tarih çalışmalarında köylüler 14 15

16

Vedat Bilgin, "Türkiye Köylülükten Çıkıyor: Sanc ısı Büyük ", Almıla. S . 1 3 (Güz 2008), ss. 22-30, s. 22. Kentl ilik değerlerini en çok içsel leştirmiş olması beklenen kurumlar olarak üniver­ sitelerde bile köylülük hallerinin görülmesi mümkündür. Bu konuda bazı değerlen­ dirmeler ve örnek olaylar için bkz. Ali Birinci, " İ lim Hayatında Köylüler ve Köylü­ lük", Tarihin Kara Kitabı: Tarihçiliğimizde Usiil ve Ahlôk Meseleleri, Hitabevi Yay., Ankara, 20 1 4 içinde, ss. 1 53- 1 68 ; Ali Birinci, "Kitap, İ lim ve Ü niversite Hakkında Düşünceler", Tarihin Kara Kitabı: Tarihçiliğimizde Usiil ve Ahlôk Meseleleri, H ita­ bevi Yay., Ankara, 20 1 4 içinde, ss. 1 43- 1 5 1 . Amy Singer, Kadılar Kullar ve Kudüslü Köylüler, (Çev. Sema Bulutsuz), Tarih Vak­ fı Yurt Yay., İ stanbul , 1 996, s. 20.

Giriş

19

üzerinde pek durulmadığı için klasik v e ortaçağ İslam tarihine i liş­ kin köylü araştırmaları henüz emekleme dönemindedir. Çok az ya­ pıt köylüler üzerinde yoğunlaşmıştır; bunlar da ya tarım ve sulama hakkındaki ampirik incelemelerdir ya da feodalizm, modernleşme ve devrime i lişkin kuramsal tartışmalar çerçevesinde köylüyü konu edinmişlerdir. 1 7 Türkiye'deki ve diğer ülkelerdeki Osmanlı arşivlerinde korunan kaynaklar sayesinde Osmanlı dönemine ilişkin köylü araştırmaları, İ slam tarihinin diğer dönemlerine ait köylülük incelemelerine göre daha iyi düzeydedir. 1 8 Yine de İmparatorluğun toplumsal ve kültürel tarihi hiilii büyük ölçüde İ stanbul üzerine odaklanmış vaziyettedir. 1 9 Türkiye'deki tarih bölümlerinin öğrenim programlarında Osmanlı ve Türkiye tarihi ile ilgili birçok ders bulunmasına rağmen içinde köy kelimesi geçen bir ders bile olmaması20 bu genel tarihçilik anla­ yışının yansımasıdır. Köylüleri konu alan tarihçiler ve saha araştır­ malarına yoğunlaşan sosyologlar da onları yukarıda değinilen sınırlı bağlamlar içerisinde ele almışlardır.2 1 Türkiye'de aydınların köylülere bakışının sınırlarını belirleyen ve köylünün sesini bir türlü araştırmalara sokamayan düşünce yapısı özellikle kullanılan kaynaklarla ve onlara duyulan sonsuz güvenle ilgilidir. İmparatorluk dönemini kapsayan köy çalışmalarında daha çok kadı sicilleri, tahrir ve temettüat defterleri gibi köylüyü sade­ ce devletle ilişkisi çerçevesinde veya ekonomik boyutuyla ele alan

17 18 19 20

S inger, a.g. e. , s. 20. S inger, a.g. e. , s. 2 1 . Suraiya Faroqhi, Osmanlı 'da Kent ve Kentliler, (Çev. Neyyir Kalaycıoğlu), Tarih Vakfı Yurt Yay., İ stanbul, 2000, s. 1. Fevzi Demir, "Türkiye'de Makro Tarih Eğitiminin Aciliyeti Ü zerine Düşünceler",

Türk Tarih Kurumu-Hacettepe Üniversitesi Tarih Bölümü Cumhuriyet Döneminde Türkiye 'de Tarihçilik ve Tarih Yazıcılığı Sempozyumu Bildiriler ( / 8 -20 Mart 20/ 0), 21

(Ed. Mehmet Öz), TTK Yay., Ankara 20 1 1 içi nde, ss. 73 1 - 744, s. 738, 742 . Nükhet S irman, "Sosyal B i l imlerde Gelişmecilik ve Köy Çalışmaları " , Toplum ve Bilim, S. 88 (Bahar 200 1 ), ss. 2 5 1 -254, s. 25 1 .

20

Türk Düşünce Tarihinde Köy

kaynaklar kullanılmaktadır.22 Nitelik açısından sınırlı olan bu kay­ naklara ulaşmanın da güç olması, köylülerin sesini doğrudan yansı­ tan belgelerin yok denecek kadar az olması söz konusu çalışmaların gelişimini engellemiştir. 23 Türkiye'deki köy tarihçiliğinde sorun sadece çalışmaların azlığı ya da belgelere ulaşmanın güçlüğü de deği ldir. Belgelere eleştirel bir bakışın geliştiri lememiş olması, onların saf gerçeği içerdiğinden şüphe duyulmaması da önemli bir sorunu oluşturmaktadır. Belgelere dayanma, tarih araştırmalarının ve yazıcılığının l 9. yüzyılda bilim­ sel bir karakter kazanmasında olumlu katkılar yaratmışsa da "belge­ cilik devrimi"nin çağın pozitivist bilim anlayışıyla harmanlanması bazı yöntembil imsel sorun lara da zemin hazırlamıştır. Çünkü geliş­ tirilen yeni yaklaşımlar, 20. yüzyılın ilk çeyreği biterken görüldü ki kanıt kavramının (çoğunlukla devlet tarafından tutulan) yazı lı belgelere indirgenmesi sonucunu ve bunların da eksiksiz gerçeği içerdiği yanılgısını doğurmuştur. Belgelerin kendisinin de bir öz­ nelliği içerebileceği veya tarihçinin belgeleri seçerken bilinçli ya da bil inçsiz olarak öznel davranabileceği gerçeği göz ardı edi lmişti .24 Batı'da l 9. yüzyıl tarihçi liğinin dar belgeci bakışı 20. yüzyılda çeşit­ li biçimlerde aşılmış, yazılı belgeler dışındaki bilgi kaynakları yeni­ den hesaba katı lmaya başlanmıştır. Aynı zamanda belgelerin farklı düzlemlerde "okunabileceği " de fark edilmiştir. Ama Türk tarihçili­ ği l 930'larda yakaladığı belgecilik devrimine saplanıp kalmış25 ve bugün yöntembilimsel açıdan değişimler yaşasa da bu sorunu tam anlamıyla aşamamış görünmektedir.26 22

İ smail Arslan, "Cumhuriyet Dönemi Türkiye Tarihçil iğinde Köy Tari hi ve Kaynak­ ları Ü zerine Bir Değerlendirme'', Tiirk Tarih Kurumu-Hacettepe Üniversitesi Tarih

Bölümü Cumhur(veı Döneminde Türkiye 'de Tarihçilik ve Tarih Yazıcılığı Sempoz­ yumu Bildiriler (18 -20 Mart 2010), ( Ed. Mehmet Öz), TTK Yay., Ankara 20 1 1 , 23 24 25 26

ss. 423-439, s . 424-425 . Arslan, "a.g. m . " , s . 425-426. Halil Berktay, "Batı ve Türk Ortaçağ Tarihçil iğinin Köylülüğe Bakışının Temel De­ formasyonları ", Tcıplum ve Bilim, S . 48-49 (Kış-Bahar 1 990), ss. 6 1 -78, s. 6 1 -62 . Berktay, "a.g. m . " , s. 63. Oktay Özel , "Bir Tarih Okuma ve Yazma Pratiği Olarak Türkiye'de Osmanl ı Tarih­ çiliği", Dün Sancısı- Türkiye 'de Geçmiş A lgısı ve A kademik Tarihçilik, Kitap Yay.,

Giriş

21

Tarih yazarken sadece belgelere dayanmanın yarattığı temel sorun belgenin ya da onu okuyan tarihçinin olası ve doğal karşılanması gereken öznelliği değildir. Asıl sorun, sadece incelenen dönemin ik­ tidar aygıtı tarafından tutulan kayıtlara bağlı kalmanın yarattığı eleş­ tiriye kapalı düşünme evrenidir. Bir başka deyişle köylülere sadece defterlerden bakmak tarihçinin kendi iktidarını incelediği dönemin siyasal erkine terk etmesi olarak düşünülebilir. Kurtuluş Kayalı bu nedenle "belge fetişizmi tarihin kavranışını bir noktanın ötesine götürmez"27 demektedir. Ona göre belgeciliğin getirdiği bir diğer açmaz da tarih araştırmalarının alanının siyasal ve askeri gelişme­ lerle sınırlı olmasıdır. "Tarihin 'düşünen insanın zihniyetini' algıla­ mak suretiyle anlaşı labi leceği pek hesaba katı lmamıştır. "28 Düşünen insanın zihniyetini kavramamız için belge dünyamızı alternatif kay­ naklarla genişletmemiz gerektiği de bu durumda önümüzde duran önemli bir gerçektir. Köylülere ilişkin merkezi devlet kökenli belgeler çoğunlukla ekono­ miye dair kayıtlardan oluşmaktadır. Çünkü Osmanlı Devleti açısın­ dan köylü tebaaydı, bir vergi ödeyicisiydi. Devlet kayıtları köylüyü hep bu yönüyle, devlete karşı yükümlülükleriyle, devletle ilişkisinin gerektirdiği kadarıyla tasvir etmiştir.29 Sadece resmi kayıtlardan ha­ reket edildiğinde köylü, doğal olarak hep belirli temaların açıklan­ masında nesne durumunda kalmakta, bir türlü tarih araştırmalarının öznesi konumuna gelememektedir. Merkezi devletin aynı zamanda kenti de temsil ettiği hesaba katıldığında, özellikle köylünün tarihini yazarken resmi belgeler dışındaki kaynaklara başvurmanın zorun­ luluğu daha iyi anlaşılır. Çünkü devletin yansıttığı kentli bakış, 20. yüzyıla kadar büyük köylü kitleleri karşısında azınlık konumunda

27 28 29

İ stanbul, 2009 içinde, ss. 25-39, s. 26, 3 1 -3 3 ; Oktay Özel, "Modem Osmanlı Tarih­ yazımında 'Klasik Dönem' ", Dün Sancısı- Türkiye 'de Geçmiş Algısı ve A kademik Tarihçilik, Kitap Yay., İ stanbul, 2009 içinde, ss. 9 1 - 1 1 6, s. 1 03- 1 04. Kurtuluş Kayalı, Türk Düşünce Dünyasında Yol İzleri, İ letişim Yay., İ stanbul, 200 1 , s . 99. Kayalı, a.g. e. , s. 99. Berktay, "a.g.m.", s. 7 1 .

22

Türk Düşünce Tarihinde Köy

bulunan kentli grupların kırsal bölgelere yaklaşımını içerir. Bu çer­ çevede, resmi olmayan kaynaklara da başvurmak tarihçiyi dar bel­ geciliğin açmazlarından kurtaracak temel çözümlerden biri olarak görünmektedir. Alman Tarih Okulu 1 9. yüzyılın bilim tartışmaları içerisinde insani bilimlerin, doğa bil imleri karşısındaki konumunu belirlemeye çalı­ şırken tarihin kaynak sorununa da eğilmiştir. Çözüm olarak da her çağı kendi özgüllüğüyle anlamak için o çağda kaleme alınmış dilsel yapıtların incelenmesini önermiştir. Çünkü bu ekole göre dil anlam­ ların ve değer yargılarının ana taşıyıcısıdır. 30 Böylece Alman Tarih Okulu filoloj ik ürünleri kullanma önerisi ile bizi sadece resmi bel­ gelere bağlı kalmaktan kurtararak kaynak dünyamızı edebi eserleri de kapsayabilecek bir genişl iğe ulaştırmıştır. Tarihin de edebi anlatı örüntülerini kullanan bir bilim olduğunu, ya­ şanmış geçmişi kurgulamaya çalışıyor olsa bile retorik bir boyutu­ nun olduğunu düşündüğümüzde edebiyat ile tarih arasındaki ilişkiyi kaynak alış verişinden daha öteye taşımamız mümkündür.3 1 Roland Barthes l 970'te yayımlanan Historical Discourse (Tarih Söylemi) adlı makalesinde kurgusal ürünler olan edebi eserler kadar tarihin de kurulmuş bir metin olduğuna vurgu yaparak tarih ile kurmaca ara­ sındaki ayırımı temelden sarsmış, tarihin "nesnellik" iddiasına ağır bir darbe indirmiştir. Barthes'in bu yaklaşımı aynı zamanda edebiyat ile tarih arasındaki sınırların belirsizliğini de gözler önüne sermiş­ tirY Tarih yazıcılığında 20. yüzyılın son çeyreğinde görülen dilbi­ limsel dön üş ün karşılığı olarak aynı dönemlerde edebiyat alanında 30 31

32

Doğan Özlem, Tarih Felsefesi, Ara Yayıncılık, İ stanbul, 1 996, s. 95-97, 1 06- 1 07, 1 40- 1 4 1 . Tarih Çalışmalarındaki dilbilimsel yönelişler hakkında bkz. : George G. lggers, Bi­ limsel Nesnellikten Postmodernizme-Yirminci Yüzyılda Tarihyazımı, {Çev. Gül Ça­ ğalı Güven), Tarih Vakfı Yurt Yay., İ stanbul, 2000, s. 1 23- 1 3 7 . Serpil Oppennan, Postmodern Tarih Kuramı- Tarih Yazımı, Yeni Tarihselcilik ve Roman, Phoeni x Yay., Ankara, 2006, s. 5-6. Tarihsel metinlerin "anlatısal" ürünler olduğu yönündeki başka bir görüş için bkz.: Paul Ricoeur, Zaman ve Anlatı, {Çev. Mehmet Rifat), Yapı Kredi Yay., İ stanbul , 2009, s . 9.

Giriş

23

beliren tarihe dönüş hem edebiyatı hem de tarih yazımını birbiri içinde irdelemeye ve kuramsal olarak iç içe tartışmaya açmıştır.33 Tarih, edebiyat ve dilbilim alanlarında yaşanan etkileşimleri ve ge­ lişmeleri düşündüğümüzde köy tarihi ya da genel tarih yazıcılığında edebi eserlerin kaynak olarak önemli bir potansiyel barındırdığını söyleyebiliriz. Özellikle roman eğer bir kaynak olarak kullanılabi­ lirse ya da "kullanan olursa"34 geniş olanaklar sunabilirler.35 Çünkü çoğu zaman devletin söylemediği, söylenmesinden hoşlanmayacağı şeylere kurgusal bir metin ortaya koymanın avantaj ına sahip olan edebiyatçılar eserlerinde yer verebilmişlerdir. Ö zellikle romancı lar topluma daha geniş bir perspektiften bakabilmişler ve gerek örf ve adetlerdeki, gerekse Braudel'in "maddi uygarlık" dediği karmaşık bütünlükteki evrimi daha iyi tanımamıza yardımcı olmuşlardır. 36 Aynca roman kendisinden önce üretilen metinlerle, içinde yaratıldığı zaman dilimiyle ve sosyo-ekonomik koşullarla etkileşim halinde ol­ ması sebebiyle diyaloj ik bir üründür. Onun bu niteliği farklı temaları ve dünya görüşlerini bünyesinde toplayarak "orkestralamasından"37 da ileri gel ir. Edebiyatın düşünsel etkinliği devingenleştirici38 özel­ liğini güçlü bir şeki lde temsil eden roman sadece tarihçiler için de­ ğil bütün sosyal bilimciler için değerli bir kaynak türü oluşturabilir. Edebiyat eleştirmeni Ö mer Türkeş, toplumların dönüşümünü anla­ mada edebiyata en az bilim kadar muhtaç olduğumuzdan bahseder. Çünkü yaşanan dönüşümün yarattığı ruh hallerinin; acıların, sevinç­ lerin, tepkilerin, umutların kaydını edebiyatın, eh çok da romanın 33 34 35 36 37

38

Oppennan, a.g. e. , s. 1 5 - 1 6 . Yalçın Küçük, "Edebiyat ile B i l i m Yapmak'', Bilim ve Edebiyat, İ thaki Yay., İ stan­ bul, 2004 içinde, ss. 1 66- 1 90, s . 1 66. Tevfik Çavdar'ın romandan tarih okuma denemeleri dikkate değerdir. B k z . Tevfik Çavdar, Türkiye'nin Yüzyılına Romanın Tanıklığı, Yazı lama Yay., İ stanbul, 2007. Taner Timur, Osmanlı- Türk Romanında Tarih, Toplum ve Kimlik, AFA Yay. , İ stan­ bul, 1 99 1 , s. 8. M ikhail Bakhtin, "Romanda Söylem" , Karnavaldan Romana-Edebiyat Teorisinden Dil Felsefesine Seçme Yazılar. ( Çev. Cem Soydemir), Ayrıntı Yay., İ stanbul, 200 1 içinde, ss. 33- 79, s. 3 8 . Cemal Sakal lı, Karşılaştırmalı Yazınbilim ve Yazınlararasılık / Sanatlararasılık Üzerine, Seçkin Kitabevi, Ankara, 2006, s. 1 1 3 .

24

Türk Düşünce Tarihinde Köy

tuttuğunu söyler.39 Bu nedenle Kurtuluş Kayalı'nın tarih araştırma­ ları için bir gereklilik olarak i leri sürdüğü "düşünen insanın zih­ niyetini" kavramamızda romanlar önemli bir malzeme meydana getirmektedirler. Ziya Gökalp'in "roman, tarihten daha doğru bir tarihtir"40 sözünü de bu çerçevede değerlendirmemiz mümkündür. Değişen, yeni değer yargıları oluşturmak için uğraşan toplumlarda roman önemli bir düşünsel ortam hazırlayıcısı da olmuştur. 1 9 . yüz­ yıldan bu yana ün salmış büyük romancılar, Balzac ve Turgenyev'den Faulkner'e kadar, toplumlarının hem yapı hem de değer yargıları bakımından değişikliklerini sanat yolu ile anlatmışlar ve bunların içinde insanın değerini belirtmişlerdir.4 1 Köylülerin edebiyata girişi de 1 8 . yüzyılın ortalarından itibaren kentleşme temposunun artışıyla ilgilidir. Sanayileşmenin ve kentleşmenin en yoğun yaşandığı top­ lumlarda köy ve köylünün yaşadığı hareketlilik edebiyatta kendine hemen yer bulmuştur. 1 9 . yüzyılda Avrupa'da ve Rusya'da tarımsal yapıda yaşanan dönüşümler ve bunun köylülerin yaşamı üzerindeki etki leri edebiyatta yankısını bulmuş42 ve köy romanı43 diye adlandı­ rı lan yeni bir tür bile yaratmıştır. İ lk örnekleri 1 9. yüzyı lda Batı Avrupa'da ortaya çıkan köy roman­ ları feodal ilişkilerin sona erişi, tarımın sanayileşmesi, köylülüğün 39 40

41 42 43

Ö mer, Türkeş, "Orda Bir Taşra Var Uzakta . . . ", Taşraya Bakmak. (Ed. Tanı t Bora), İ letişim Yay. , İ stanbu l , 2005 , ss. 1 5 7-2 1 2, s. 209. Doğan Ergun , " B i l i m ve Edebiyat İ lişkileri Bakım ından Kemal Tahir Ü zerine Bir Sosyoloj i Yazısı". Bir Kemal Tahir Kitahı-Tiirkiye'nin Rııhıınıı Aramak, ( Ed. Kurtu­ luş Kayal ı), İ thaki Yay., İ stanbul, 20 1 O içinde, ss. 3 1 -40, s. 3 1 . Kemal Karpat, Çağdaş Türk Edebiyatında Sosyal Konular, Varlık Yayınevi , İ stan­ bul, 1 97 1 , s. 1 5 . Oya Köymen, " Köylü Sorunu Araştırma ve Tartışmalan ", 75 Yılda Köylerden Şehir­ lere, (Ed. Oya Baydar), Tarih Vakfı Yay., İ stanbul, 1 999 içinde, ss. 1 3 3 - 1 40, s. 1 34. "Köy roman ı " diye ayn bir roman türün olamayacağı, bu tür ayırımların yapay ol­ duğu konusunda bazı görüşler i leri sürülmüş ve tartışılmıştır; bu konudaki bir tar­ tışma için bkz.: Timur, a. g. e. , s. 89. Biz bu çalışmada "köy romanı" terimini, sözlük anlamıyla; "konusunu köyün ve kırsal hayatın özelliklerinden alan roman" olarak kullanacağız. Bkz. Türkçe Sözlük, TDK Yay., 1 1 . Baskı, Ankara, 2005, s. 1 240. Ben­ zer tanımlar için bkz.: "Köy", Büyük Larousse, C. 1 4, l nterpress Basın ve Yayıncılık, İ stanbul, T. Y. 707 1 -7077, s. 707 1 .

Giriş

25

azalması gibi tarihsel deneyimleri yansıtan önemli ürünlerdir. Batıda köy romanının tarihini inceleyen R. Zellweger, bu tür eserlerin kö­ kenini romantizme ve Rousseau'ya dayandırmakla beraber gerçek anlamıyla köy romanının 1 830'larda doğduğunu ve ilk temsilcileri­ nin de İ sviçreli Gotthelf, Alman Auerbach ve Fransız George Sand olduğunu ileri sürmüştür.44 Kapitalizmin ileri aşamasını temsil eden örneklerden Fransa'da George Sand kendisinin de içinde bulunduğu aristokrasinin yaşa­ dığı ahlaki çöküntüye karşı yarattığı ideal köylü imaj ında sığınak aramıştır. Toprakta feodal malikaneler çözülüp küçük köylülük yer­ leşirken egoizm de yoğunlaşmakta ve yeni bir sınıf toprak temerkü­ zünü gerçekleştirmek için her türlü ahlaksızlığı meşru görmekteydi . Bu süreci Fransız romanında Sand'ın çağdaşı Balzac'ta, tarihsel ola­ rak ondan sonra gelen Zola'da ve daha yakınlarda Marcel Pagnol'da izlemek mümkündür.45 Kapitalizmin Batı Avrupa'ya göre geç Türkiye'ye göre ileri aşama­ sını temsil eden Rusya'da da çağ değiştirme sorunları en çok edebi­ yat çerçevesinde tartışılmış ve 1 9. yüzyılın ikinci yarısında muj ikler edebiyatta görünmeye başlamışlardır. Bu tarihten önce de, Puşkin Evgeni Onegin, Yüzbaşının Kızı eserlerinde köylü tiplerine yer ver­ miştir. Gogol'ün yazdıklarında da, Ölü Canlar olarak tanımlansa­ lar bile köylülerle karşılaşılmaktadır. Fakat 1 86 1 'de azat edildikten sonra köylüler Rus romanına daha yoğun bir biçimde girmişler ve Turgenyev'in yapıtlarında ete kemiğe bürünmüşlerdir.46 Rusya'da Gogol, Turgenyev, Çehov, Gorki ve diğer yazarlar tarım sorunu ve köylülükle ilgili tezleri işlerken Rus toplumunun dönü­ şümüne tanıklık etmişler, Şolohov'a dek uzanan farklı bir edebi geleneği meydana getirmişlerdir. Eserlerinde aylak aristokratlar, 44 45 46

R. Zellweger, Les Debuts du Roman Rustique, Paris, 1 94 1 'den aktaran : Taner Timur, a.g. e. , s. 90. Timur, a.g. e. , s. 90- 1 04. Timur, a.g. e. , s. 1 07- 1 08.

26

Türk Düşünce Tarihinde Köy

kapitalistleşme yolundaki görgüsüz ağalar, serfler ya da serftikten kurtulduğuna bin pişman yoksul köylüler karşımıza en çok çıkan kırsal kahramanlar olmuşlardır. 47 Fransa ve Rusya örneklerine göre kapitalizmin geri aşamasını tem­ sil eden ve bu sistemle tanışması da farklı olan Osmanlı'da roman türünün ortaya çıkması gecikmiş, ilk örnekleri ancak 1 870'lerde doğabilmi ştir. Roman türündeki ilk örneklerde de kadın, aşk, köle­ lik, alafrangal ık-alaturkalık çekişmesi yoğunlukla işlenen temalar iken48 köylüler ve kozmopolit Osmanlı toplumunun birçok unsuru göz ardı edilmiştir. Sanayileşme/kentleşme ile köy romanının ortaya çıkışı arasında doğru orantının varlığı Osmanl ı'da da köy romanının eksikliğiyle kendisini bir kez daha göstermiştir. Çünkü köy romanı­ nın varlığı, Fransa, Rusya örnekleri hatırlanacak ol ursa sanayi leş­ me ve kentleşme temposunun yüksekliğiyle mümkün hale gelmiş­ tir. Dolayısıyla Osmanlı'da köylünün köylü kalmaya devam etmesi onun edebiyata girmesini de geciktirmiştir denilebilir. Ahmet Mithat Efendi 1 876'da Bir Gerçek Hikaye adl ı hikayesini ya­ yımlayana kadar Osmanlı edebiyatında köyü anlatan bir örnek yok­ tur. Ahmet Mithat'ın bu eserini Bahtiyarlık ( 1 88 5 ) adl ı hikayesi ta­ kip etmiştir. Ancak köylünün Osmanlı romanına girebilmesi için l 9. yüzyılın sonlarını beklemek gerekecektir. l 890'da yayımlanan iki örnek; Nabizade Nazım'ın Karabibik ve Mizancı Mehmet Murat'ın Turfanda mı Turfa mı ? eserleri nihayet köylüyü konuk etmiş ilk ro­ manlardır. Köye dı şarıdan ve tepeden bakışın yüzeysel liğini taşıyan bu örnekler köyü çevre olarak seçmekten başka özellikleri bulunma­ yan eserler sınıfına kaydedilmişlerdir.49 47 48

49

Timur, a.g. e. , s. 1 08- 1 3 1 . Cafer Gariper, "Yenileşmenin Başlangıcı ve Ö ncüleri", Yeni Türk Edebiyatı 183 92000, (Ed. Ramazan Korkmaz), Grafiker Yay.• Ankara, 2007 içinde, ss. 4 1 -79, s. 5763; Ali İ hsan Kolcu, "Yeni leşmenin İ kinci Kuşağı: Ekrem-Hamid-Sezai Mektebi", Yeni Türk Edebiyatı 1 83 9-2000, ( Ed. Ramazan Korkmaz), Grafiker Yay., Ankara, 2007 içinde, ss. 8 1 - 1 07, s. 87-88, 1 04- 1 05 ; Ramazan Korkmaz. "Servet-i Fünun Edebiyatı", Yeni Türk Edeb�vatı 183 9-2000, ( Ed. Ramazan Korkmaz), Grafiker Yay., Ankara, 2007 içinde, ss. 1 2 1 - 1 70, s. 1 46. Ramazan Kaplan, Türk Romanında Köy, Akçağ Yay., Ankara, 1 997. s. 1 -2 8 .

Giriş

27

Osmanlı tarımsal yapısının durgunluğu ve 1 9. yüzyılda yaşamak­ ta olduğu çevreselleşme süreci göz önüne alındığında köylünün Osmanlı romanına girişinin Fransa veya Rusya örneklerinden çok daha farklı nedenlere dayandığı da açıktır. Çalışmamızın di­ ğer bölümlerinde ayrıntılı olarak göreceğimiz gibi Osmanlı'da ve Türkiye'de köylü mülkiyet ve üretim ilişkilerinde yaşanan sarsıcı değişimlerin sonucunda değil uzunca bir dönem çoğunlukla kül­ türel ve siyasal bir sorun olarak ele alınıp romanlarda işlenmiştir. 1 950'1ere kadar yazılan köy konulu eserlere genel bir bakışla bu gözleme ulaşmak mümkündür. Tarihsel ve toplumsal koşullar Osmanlı edebiyatında köylünün unu­ tulması sonucunu doğurmuşsa da 1 908 Devrimi'nin ilk yıl larında beliren halkçılık düşüncesi bu sorunun kısmen aşılması imkanını yaratmıştır. 20. yüzyılın ilk on yılında Rus Narodnik hareketinin etkisiyle ortaya çıkan halkçı düşünceler siyasal ve düşünsel planda köye ve köylüye i lgiyi arttırmıştır.50 Ama aynı ilgi edebiyatta sürdü­ rülememiş, devrimden önceki suskunluk devam etmiştir. Meşrutiyet Döneminde, Ebubekir Hazım (Tepeyran)'ın Küçük Paşa ( 1 9 1 0), Ö mer Seyfettin'in Yalnız Efe ( 1 9 1 0) ve Refik Halit (Karay)'in Memleket Hikayeleri ( 1 9 1 9) dışında köyü konu edinen edebi eser­ lere rastlanmaz.5 1 Meşrutiyet Döneminde filizlenen halkçı/köycü söylem Tek Parti Döneminde de, korporatif halkçılık anlayışının dGğal uzantısı ola­ rak devam etmiş ve köylü "milletin efendisi" ilan edilmiştir. Bu dönemde kendilerine "köycü" diyen onlarca dergi yayımlanmış,52 Halkevlerinin köycülük kollan kırsal bölgelere birçok gezi

50 51 52

Arda Odabaşı, " İ ttihatçıların Halkçılığı ve Düşünsel Kaynaklarından Narodnizm", Teori, Temmuz 2008, ss. 40-49, s . 44-45. Bkz. : Kaplan, a.g. e. , s. 33-52. 1 923- 1 950 arasında yayımlanan köycü ve köylü ile i l g i l i dergiler i ç i n bkz . : Türkan Çetin, Cumhuriyet Döneminde Türkiye 'de Köylü Politikası (1 923- 1 950), Yayım lan­ mamış Doktora Tezi, Dokuz Eylül Ü niversitesi Atatürk İ lkeleri ve İ nkılap Tarihi Enstitüsü, İ zmir, 1 997, s. 63-74.

28

Türk Düşünce Tarihinde Köy

düzenleyerek kitlelerle i letişime geçmeye çalışmıştır. 53 Yine de bu faaliyetlerin ve söylemlerin istenilen düzeyde sonuçlar doğur­ duğu iddia edilemez. Başarısız toprak reformu girişimi54 ve Köy Enstitüleri deneyimi dışında halkçılığın en önemli bileşenlerinden olan köycülük söylem düzeyini aşamadı ve seçkinci bir hamle ol­ manın ötesine gidemedi .55 Tek Parti Dönemi boyunca Türkiye köy­ lü kalmaya, köy ise İ mparatorluk döneminden bu yana olduğu gibi ekonomik sömürü ilişki lerinin, topraksızlığın, ilkel üretim koşulla­ rının ve daha birçok geriliğin baskısı altında yaşamaya devam etti . 56 İ mparatorluktan devralınan toplumsal yapı ve tarımdaki mülkiyet il işki leri Erken Cumhuriyet Döneminde büyük değişmelere uğra­ mayınca ve öncelik Batılı kurumların yerleştirilmesine veri lince siyasal düzlemdeki köycü vurgulamalara rağmen köylünün edebi­ yattaki görüntüsü yine zayıf kalmıştır. l 950'1ere kadar yazı lan köy romanları , çoğunlukla ya kendi lerinden önce ortaya konulan örnek­ lerin romantik köy tasvirlerini tekrar etmiş ya da köydeki gerilik koşullarına dikkat çekerek57 Kemalist modernleşmenin ne kadar gerekli olduğunu anlatmaya hizmet etmi ştir. Sayı ları yirmiyi bile bulamayan bu eserlerden Reşat Nuri Güntekin'in Çalıkuşu (l 922) ve Yeşil Gece ( l 928), Halide Edib'in Vurun Kahpeye ( l 926), Yakup Kadri'nin Yaban ( 1 932) ve Sabahattin Ali'nin Kuyucaklı Yusuf ( l 93 7) romanları dışında ses getiren olmamıştır. 5 8 Tek parti döneminin sonlarına yaklaşılırken girişilen Köy Enstitüleri uygulaması, sonuçsuz kalan Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu gibi 53 54 55 56 57 58

A s ı m Karaömerl ioğlu, Orada Bir Köy Var Uzakta-Erken Cumhuriyet Döneminde Köycü Söylem, İ letişim Yay., İ stanbul , 2006, s. 60-64. Bu konuda bkz . : Ö mer Lütfi Barkan, Türk�ve 'de Toprak Meselesi, Gözlem Yay., İ stanbul, 1 980, s. 453-480. Karaömerlioğlu, a. g.e. , s . 48-49. Bkz. : Çetin, a.g. t. Bkz. : Kaplan , a. g. e. , s. 7 1 - 1 3 1 . Bkz. Kaplan, a.g. e. , s . 5 3 -64; A s ı m Karaömerlioğlu, "The Peasants in Early Turkish Literature", East European Quarter(v, XXXV I , No. 2 (June 2002), ss. 1 2 7- 1 5 3 , s. 1 28- 1 43 .

Giriş

29

deneyimlerin en büyük faydası köy sorununu canlandırmak olmuş­ tur. 59 İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra yerli ve yabancı sosyal bilim­ cilerin kırsal yapıyı tanımaya yönelik kapsamlı saha çalışmaları yeniden canlanan i lginin ürünleridir.60 Aynı dönemlerde Türkiye'de uluslararası konjonktürün zorlamasıyla yaşanan demokratikleşme süreci, Demokrat Parti iktidarının sürdüğü 1 950'lerde başlayan kent­ leşme, tanının makineleşmesi , gelişen ulaşım ağı sayesinde köyün pazarla bütünleşme oranının artışı6 1 mevcut ilginin süreklilik kazan­ masını sağlayacaktır. Yaşanan tüm bu tartışma ve gelişmeler sosyal bilimciler kadar edebiyatçıları da etkilemiş, köylüler 1 950'den sonra daha yoğun bir şekilde edebiyata girmeye başlamışlardır. O dönem­ de yayımlanan kırsal saha araştırmalarının içeriği ile paralel konu­ lan işleyen köy romanları62 dönemin önemli tartışma araçlarından biri haline gelmiştir. İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra hızla gelişen köy edebiyatını ka­ rakterize eden ilk örnek Köy Enstitüsü mezunu Mahmut Makal'ın 1 950'de yayımlanan Bizim Köy'üdür.63 Makal'ın doğup büyüdüğü Orta Anadolu köylerine ilişkin notlarını içeren Bizim Köy'ü başını bürokrasi ile belaya sokmuşsa da64 edebiyat alanında yeni bir çı­ ğır açmıştır. 1 950'den sonra köy romanı akımının başlamasında ve bu akımı temsil eden yüze yakın65 örneğin yayımlanmasında Bizim 59 60 61 62 63 64 65

Timur, a.g. e. , s. 88, 1 3 8- 1 39. Köymen, "a.g.m.", s. 1 3 7- 1 3 8. Cemil Koçak, "Siyasal Tarih 1 923- 1 950", Türk(ve Tarihi, C . 4 , (Ed. Sina Akşin), Cem Yay., İ stanbul, 2002 içinde, ss. 1 27-224, s. 2 1 5 -2 1 7 . Köymen, "a.g.m.", s. 1 40. Mahmut Makal'ın özgeçmişi için bkz . : Behçet Necatigi l, Edebiyatımızda İsimler Sözlüğü, Varlık Yay., İ stanbul, 2007, s. 284. Mahmut Makal, Bizim Köy, Literatür Yay., İ stanbul, 2009, arka kapak yazısı. Türk edebiyatında yer alan ve çalışmamızda yararlandığımız köy konulu romanların ve hikayelerin listesinin oluşturulmasında şu eserlerden karşı laştırmalı olarak ya­ rarlanılmıştır: Ramazan Kaplan, Cumhuriyet Dönemi Türk Romanında Köy, Akçağ Yayınları, Ankara, 1 997; Ö mer Türkeş, "Taşra İ ktidarı!'', Toplum ve Bilim, S . 88 ( B ahar 200 1 ), ss. 20 1 -234; Osman Gündüz, "Cumhuriyet Dönemi Türk Romanı " , Yeni Türk Edebiyatı (1839-2000), (Ed. Ramazan Korkmaz), Grafiker Yay., Ankara, 2007 iç inde, ss. 3 79-5 1 8 .

30

Türk Düşünce Tarihinde Köy

Köy'ün yarattığı etki önemli paya sahiptir. 66 İ lk eserinin gördüğü ilgiden cesaret alarak hikayemsi birçok köy notu daha yayımla­ yan Makal, yazdıklarıyla kendisi gibi enstitü mezunu olan Fakir Baykurt, Talip Aydın, Ü mit Kaftancıoğlu vb. başka köy romancıla­ rının yetişeceği iklimin oluşmasına önemli katkılar yapmıştır.67 Köylülerin roman yazarak kendi kendilerine edebiyata girmeleri İ kinci Dünya Savaşı'ndan sonra köylülüğe duyulan i lginin sonu­ cu olduğu kadar aynı ilginin devamına da katkı sağlamıştır. Kırsal saha araştırmaları l 960'lardan sonra giderek yoğunlaşmış, Devlet Planlanama Teşkilatı uzmanları, ABD'li kalkınma uzmanları ile üniversite içinden Mübeccel Kıray gibi akademisyenler Türkiye'de kırsal yapıya i lişkin özgün veriler toplayarak çeşitli araştırmalar ya­ yımlamışlardır. l 960'tan sonra yükselen sol akımların da kırsal böl­ gelere yönelmesi köylere duyulan ilginin başka bir boyutunu oluş­ turmuştur. 68 1 96 8 kuşağının Türkiye'deki temsilci leri bile Türkiye'de bir devrim yapabi lmek için köylülerin desteğini almak istiyorlardı ve 1 9. yüzyılın Rus narodnikleri gibi köylere dağılıyorlardı .69 Sol hareketlerin l 960'tan sonraki yüksel işinin ve köylülere artan il­ gisinin edebiyattaki karşılığı; l 950'den itibaren köy romanlarında görülen sosyalist tonların giderek koyulaşmasıdır. Yeni dönemde köy romancı ları yazdıkları romanlarla köydeki katlanılması zor ya­ şam koşullarını anlatarak düzenin eleştirisine girişmişlerdir. Bu dö­ nemdeki edebi eserlerde görülen köycü söylem Meşrutiyet Dönemi köycülüğünün acemil iğini ve Tek Parti Döneminin köy romantiz­ mini üzerinden atarak gerçekçilik zemininde soruna yaklaşmaya çalışmıştır. Romancılardaki genel kanı; feodal ilişki lerin ve geri ya­ şam koşullarının çarklarında ezilen köylülerin kurtarılması gerektiği 66 67 68 69

Bkz. : Kaplan, a.g. e. , s. 1 3 3-265 ; Gündüz, "a.g.m.", s. 440-463 . Necatigil, a.g. e. , s . 284; Kaplan, a.g. e. , s. 1 3 5- 1 3 7 . Köymen, "a.g.m. " , s . 1 3 8- 1 3 9 . 68 kuşağının k ö y eylemleri ile i l g i l i olarak Fikret Babuş'un kişisel deneyimlerini içeren şu eserine bakı labilir: Fikret Babuş, 68 Hareketi'nin Köy Eylemleri-Devrim Havarileri, Ozan Yay., İ stanbul, 2004.

Giriş

31

yönündeydi . Birilerinin politikacılara, sanatta bireyi feda etmek pahasına köy gerçekliğini hatırlatması gerekiyordu. 70 Çünkü İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra Türk siyasal hayatında yaşanan demokra­ tikleşmenin ve 1 950'de başlayan DP iktidarının yoksul köylülerin yaşamlarına somut bir katkısı görülememiştir. Köyde doğup büyüyen ve Köy Enstitülerinden mezun olan bu isim­ ler köylülerin dünyasını anlatmada, doğal olarak kendilerinden önce­ ki örneklere göre daha başarılıydılar.7 1 Ancak gerçekçilik ekseninde edebiyat yapmaya çalışan köy kökenli yazarların çoğu kendilerini üreten şartlardan kopmayı başaramamış, Kemalizm'in sol versiyonu­ nu kullanarak içinden çıktığı köylü kitlelerine karşı sorumluluğunu yerine getirmeye çalışmıştır. Belli bir noktadan sonra köylüler onların gözünde amaç deği l, ordu desteğiyle yapılması beklenen Kemalist sol devrim için araç konumuna gerileyecektir. Bu ideoloj ik beklenti­ lerden ötürü enstitülü romancılar kırsal kalkınmayı önceleyen ancak kısa süre sonra bunu unutan72 27 Mayıs 1 960 Darbesi'ni destekle­ meyi sürdürmüşlerdir. Oysa köy hala toprağı, yolu, okulu vs. olma­ yan, içecek suyu bile zor bulan, batıl inançların ve başka akıl dışı değerlerin, ağaların baskısı altında olan bir yerdi. Hemen hemen tüm enstitülü romancılar kurguya dayal ı roman türünün gereklerini ihmal etme, kaba gerçekçilik eleştirilerine uğrama73 pahasına eserlerinde bu problemlere yer verdikleri74 halde kendilerinden önceki Kemalist modernleşme deneyiminden kopamamışlar ve söylemsel düzeyde büyük bir farklılaşma gerçekleştirememişlerdir. .l 960 sonrasının ordu ile dirsek teması içerisinde bulunan, "Yön", "Milli Demokratik Devrim" gibi Kemalist sol hareketleri içerisinde enstitülü romancıla­ ra rastlanması bu anlamda tesadüf değildir. Köylüleri anlatmada ve sorunlarına çözüm üretmede asıl farklı yaklaşımlar enstitülü roman70 71 72 73 74

Fethi Naci, Türkiye 'de Roman ve Toplumsal Değişme, Gerçek Yay., İ stanbul, 1 98 1 , s . 267; Gündüz, "a.g. m . " , s . 442 ; Kaplan, ag. e. , s . 267-268. N ecatigil, a.g. e. , s. 449-450; Gündüz, "a.g. m . " , s. 450-45 1 . Cavit Orhan Tütengil, Kırsal Türkiye'nin Yapısı ve Sorunları, Gerçek Yay., İ stanbul, 1 975, s. 1 20- 1 2 1 . Fethi Naci, a.g. e. , s. 267; Kaplan, a.g. e. , 5 5 7 . Bkz. : Kaplan, a.g. e.

32

Türk Düşünce Tarihinde Köy

cılar arasında yer almayan, aslında Kemalist modernleşmenin Köy Enstitüleri veya benzeri süreçlerinden geçmeyen isimler tarafından geliştirilebilmiştir. Ö rneğin sözünü ettiğimiz dönemlerde yayımla­ dıkları köy romanlarıyla Yaşar Kemal, Orhan Kemal, Kemal Tahir gibi köylü ya da şehirli bazı yazarlar bu büyük kitleleri solun gerek­ lerine daha uygun bir biçimde ele almanın, daha özgün çıkarımlar elde etmenin peşine düşmüşlerdir. Köy romanlarının sayısında l 950'li yıllarda yaşanan artış 1 960'tan sonra köy romanının moda haline gelmesi ya da konu sıkıntısı çeken yazarlar sayesinde hızlanmış75 artan kentleşme temposuyla da doruk noktasına ulaşmıştır. Ö zellikle köyden kente göç olgusuyla beraber yürüyen bu artış kentleşme ile köy romanı türü arasında bir doğru orantının varlığına işaret kabul edilebilir. Batı Avrupa ve Rusya'da da gözlemlendiği üzere, Türkiye'de köylüler, sayıları azalma eği li­ mine girince edebiyatta daha çok görülmeye başlanmışlardı . Sanayileşmenin ve kentleşmenin hız kazanması, 1 950'lerde baş­ layan köyden kente göçü 1 960'larda yoğunlaştırmı ştır. l 980'lere yaklaşıldıkça gecekondular büyük kentlerin çevresinde her yıl biraz daha kalınlaşan halkalar oluşturarak Türkiye kentlerine damgasını vurmuştur.76 Avrupa'nın gel işmiş ülkelerinin 20. yüzyılın başlarında ve başka coğrafyalardaki toplumların en geç İ kinci Dünya Savaşı sonrasında tamamladıkları süreci Türkiye 20. yüzyılın son çeyre­ ğinde yakalamıştır. Bu süreç yaşanırken edebiyatta kendilerine yer bulan köylüler sürecin durulmasıyla yerlerini tekrar farklı temala­ ra bırakmaya77 başlayacaklardır. 1 980'den sonra köylüler, Orhan Kemal'in Bereketli Topraklar Üzerinde ( 1 954),78 Gurbet Kuşları ( 1 962)79 romanlarında çok önceden yaptığı gibi kentteki yaşamı ve 75 76 77 78 79

Gündüz, "a.g. m . " , s . 422. Kurt, a.g. e. , 69-72. Bkz. : Köymen, "a.g. m . " , s. 1 40; Kaplan, a.g. e. , s . XII, 56 1 . Berna Moran, Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış, C. 2, İ letişim Yay., İ stanbul, 2003, s. 47-74. Esra Karataş, "Kuşluk Treniyle Gelen 'Gurbet Kuşlan' " , Birgün Kitap Eki. 1 Mayıs 2007, http://www.orhankemal.org/links/3 2 1 .hım, Erişim Tarih i : 19 Kasım 20 1 O.

Giriş

33

tutunma mücadelesiyle, kent kültürü karşısındaki çaresizliğiyle ede­ biyatta yer bulabilecek, köy romanı denilen tür yavaş yavaş etkisini kaybedecektir. Türkiye'de köylülerle ilgili çalışmalar ya ekonomik yönden onların incelenmesiyle80 ya da İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra yoğunlaşan alan araştırmalarına dayalı monografik düzeydeki belirlemelerle8 1 sınırlı kalmıştır. Türkiye'deki köy politikalarını ve köycülük çalış­ malarını inceleyen tezler de genellikle sayısal verilerin ve kanuni düzenlemelerin sunulmasından ibaret kalmıştır.82 İncelenen politi­ kaların, irdelenen verilerin tarihsel ve sosyoloj ik anlamlarını arama kaygısı zor rastlanan bir tutumdur. Köycülüğün söylem düzeyindeki yerini ve siyasal amaçlarını belirleme bakımından Erken Cumhuriyet Dönemindeki köycü söylemleri inceleyen Asım Karaömerlioğlu'nun çalışması 8 3 bu anlamda bir istisnayı oluşturmaktadır. Türkiye'de geç ortaya çıkmakla birlikte köy edebiyatı alanında meydana getirilen birikim ise sosyal bilimler tarafından ihmal edilmiş görünmektedir. Siyasal iktidarların köy politikalarını ya da köycülük söylemlerini inceleyen eserler, belgecilik anlayışının etkisiyle olsa gerek çoğun­ lukla bu kaynağı görmezden gelmişlerdir. Köy romanlarını tek tek 80

81

Bu konuda örnek olarak bkz. M uzaffer Sencer, Türkiye 'de Köylülüğün Maddi Te­ mel/eri, Ant Yay., İ stanbul, 1 97 1 ; Türkiye 'de Tarımsa/ Yapılar. (Ed. Şevket Pamuk­ Zafer Toprak), Yurt Yay., Ankara, 1 98 8 . Bu türden çalışmalara dair bibl iyografya özeti için bkz. Gül Ergil, Türk Köyünde

Modernleşme Eğilimleri Araştırması-il: Köy Araştırma/arı İtah/ı Bibliyografyası, 82

83

M i l l i Eğitim Basımevi, İ stanbu l, 1 97 1 . Bu konuda örnek tezler olarak bkz. Şerafettin Zeyrek, Tek Parti Dönemi Tiirkiye 'de Köy, Köylü ve Köycülük Politikası, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Hacettepe Ü ni­ versitesi Atatürk İ lkeleri ve İ nkı lap Tarihi Enstitüsü, Ankara, 1 995; Türkan Çetin, Cumhuriyet Döneminde Türkiye 'de Köylü Politikası (/ 923- 1 950), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Dokuz Eylül Ü niversitesi Atatürk İ lkeleri ve İ nkılap Tarihi Enstitüsü, İ zmir, 1 997. Asım Karaömerlioğlu, Orada Bir Köy Var Uzakta-Erken Cumhuriyet Dönemin­ de Köycü Söylem, İ letişim Yay., İ stanbul, 2006. Erken Cumhuriyet Dönemindeki yayınlardan hareketle köy tartışmalarının bir özetini içermesi bakımından Recep Ertürk'ün çalışması da önemlidir. Bkz. Recep Ertürk, Tiirk Sosyolojisinde ve Cum­ huriyet Döneminde Köy Tartışma/arı, İ stanbul Ü niversitesi Edebiyat Fakültesi Yay., Ankara, 1 997.

34

Türk Düşünce Tarihinde Köy

veya toplu biçimde inceleyen edebiyat çalışmaları84 da romana ge­ nel likle teknik bir mesele olarak yaklaştıkları için bu tür edebi eser­ lerin arka planındaki siyasal ve sosyoloj ik gerçekliği derinlemesine analiz etmemişlerdir. Çeşitli sosyal bilim dallarında genellikle bir veya birkaç köy romanından hareketle yazılan tezlerde de bu eksik­ liğin göze çarptığını söyleyebiliriz. Taner Timur'un Türk romanını tarihsel bir perspektiften ele aldığı ve köy romanlarına da kısmen değindiği çalışması85 bu nedenle halen aşılamamış görünmektedir. Köy romanını ilk örneklerinin veri ldiği dönemlerden günümüze kadarki zaman diliminde inceleyen kapsamlı bir tarih çalışması ise bugüne kadar yapılmamıştır. Türk köy romanlarının ulaşabildiği­ miz bütün örneklerine dayandırmaya çal ıştığımız araştırmamızın bu alandaki boşluğu dolduracağını ümit etmekteyiz. Amacımız köylülerin tarih içerisindeki çeşitli sosyo-ekonomik so­ runlarını tekrar etmek değildir. Köylülüğün Türk düşünce tarihindeki yansımalarını, yorumlanış biçimlerini, devletin ve aydınların kırsal alanda yaşayan kitlelerle sınırlı kalan ve genell ikle sorunlu yürüyen ilişki lerini sergilemeye çalışmaktır. Bunu yaparken doğal olarak köye ait birçok sosyal ve ekonomik sorun kendiliğinden inceleme­ mizde yer bulacaktır. Köylünün kendi sesini yakalamaya çalışmak da hedeflerimizden biridir. Tarih araştırmalarının genellikle iktidarın tuttuğu kayıtlardan hareket etmeleri köylülerin sessiz çoğunluklar şeklinde algılanmasına zemin hazırlamıştır. Ancak 20. yüzyı lın ikinci yarısından itibaren köy kökenli romancılar da edebiyat alanında boy göstermeye başlamışlardır. Bu durum, köyden çıkmış yazarlar ara­ cılığıyla köylünün kendi sesini yakalamak için önemli bir imkandır. 84

85

Köy romanlarının edebi açıdan genel bir değerlendirmesi için bkz. Ramazan Kap­ lan, Türk Romanında Köy, Akçağ Yay. , Ankara, 1 997. Carole Rathbun tarafından yapılan incelemede Türkiye' deki köy edebiyatının 1 920- 1 955 arasındaki seyri ve bu tür örneklerin analizi yer almaktadır. Bkz. Carole Rathbun, The Vıllage in the Turkish Novel and Story 1 922 to 1 955, Mouton, Paris, 1 972. Köy Enstitülü yazarları inceleyen Mehmet Bayrak'ın çal ışması ise antoloj i k ve biyografik özelliktedir. Bkz. Mehmet Bayrak, Köy Enstitüleri ve Köy Edebiyatı, Ö zge Yay., Ankara, 2000. Bkz. Taner Timur, Osmanlı- Türk Romanında Tarih, Toplum ve Kimlik, Afa Yay., İ stanbul, 1 99 1 .

Giriş

35

Çalışmamızın bu ana beklentilerimiz dışında köylülüğün incelenme­ sinin genel yararlarına katkı sağlayacağını da ummaktayız. Türkiye köylülükten yeni çıkmakta olan bir ülkedir. Toplumsal, siyasal ve entelektüel hayatında köylülüğün belirgin etkileri hala mevcuttur. Türkiye'de kentsel değerlerin ve yurttaşlık bilincinin azlığından, do­ layısıyla demokrasinin zayıflığından, devlet destekli sanayileşme­ nin düşük temposuna; yaygın anti-entelektüalizmden, muhafazakar ve dinsel ideoloj ilerin gücüne; tarımsal üretimin düşüklüğünden şehirleşmenin aldığı özgül biçime kadar birçok olguyu köylülük so­ runlarından hareketle yeniden değerlendirmek bizi i lginç sonuçlara götürebi lecektir. 86

86

Karaömerlioğlu, a.g. e. , s . 1 7.

37

1. BÖLÜM

BAŞLANGICINDAN 1 9 50'YE KADAR TÜRK ROMANINDA KÖYÜN VE KÖYLÜNÜN GÖRÜNÜMÜ

Romanın edebi türler içinde yeni olması ve Osmanlı'da Batı top­ lumlarına göre geç ortaya çıkması nedeniyle köylünün edebiyatta­ ki yansımaları ancak l 9. yüzyı lın sonlarına doğru görülebilecektir. Osmanlı edebiyatının, modernleşmenin etkilerine açı lmadan önceki klasik eserlerinde tamamen unutulan köylüler en fazla siyasetna­ me türündeki siyasal ve felsefi değerlendirmelerde ele alınıyordu . Osmanlı devletinin bekasını temin etmek için resmi söylemi yeni­ den üreten bu tip yorumlarda ise köylü, merkezde tutulan beka soru­ nunun çözülmesinde araç olarak değerlendirilmiştir. Kentli-merkezi devletin bakışını temsil eden beka vurgusunun aynı . siyasal aygıtın temsilcileri tarafından yapılmış olması bu yaklaşımın kapsayıcılığı­ nı arttırarak onu hakim söylem konumuna yükseltmiştir. Ortaya çıktığı l 9. yüzyılın son çeyreğinden 20. yüzyılın başla­ rına kadarki Türk romanının Osmanlı toplum yapısını ve yaşan­ tısını tanımamıza katkısı ise sınırlı kalmıştır. Anılan zaman dili­ minde yayımlanan romanlar genellikle çöküş halindeki Osmanlı "kibarzade" lerini konu almış ve toplumun diğer katmanlarını roma­ na klişeler halinde ve sınırlı bir şekilde sokabilmiştir. 1 Bazı komedi Timur, a.g. e. ,

s.

9, 4 1 .

38

Türk Düşünce Tarihinde Köy

oyunlarında ve romanlarda Anadolulu tiplerin şiveleriyle görünme­ leri dışında köylülere de pek rastlanmaz. Taşralı, bozuk bir Türkçe ile konuşan köylü figürleri, Şinasi'nin Şair Evlenmesi'nde olduğu gibi, meddah, orta oyunu ve karagözde örnekleri çok görülen bir geleneğin devamı şeklindedir. 2 Osmanlı romanında köylülerin ve diğer toplumsal kesimlerin unu­ tulmasında onu ortaya çıkaran koşulların ve ondan beklenen işlevle­ rin büyük etkisi vardır. Osmanlı'da roman Batı'daki gibi kapitalizme geçişin ve gelişen bireycil iğin ürünü olmayıp devletin bekası tartış­ maları içerisinde B atı romanından çeviriler ve taklitlerle başlamıştır. Romanı ilk kez deneyen yazarlar, Şemsettin Sami, Namık Kemal , Ahmet Mithat gibi isimler romanla ilgili yazılarında Avrupa ede­ biyatını uygarl ığın bir işareti olarak kabul etmişlerdir. Bu yazarlar Osmanlı edebiyatını, özellikle anlatı türündeki örnekleri de geri li­ ğin işareti saymışlardır. Yani Batı'nın sanayi ve kültür alanındaki üstünlüğünü bir bütün olarak değerlendiriyorlardı. Onlara göre eski hikaye türünden romana geçiş; Hayalcilikten akılcılığa, çocukluktan olgunluğa, ilkellikten uygarlığa geçişti. Roman türü aynı zamanda bizi uygarlığa götürecek araçlardan biri olarak da kullanılacaktır. Örneğin Ahmet Mithat romanın sadece olay nakleden bir tür olarak algılanmasından yana değildi. Ona göre bir roman aynı zamanda okuruna çeşitli alanlardan bilgiler sunarak onu eğitebilmeliydi.3 Roman Batı'dan alınan kavram ve anlayışların topluma benimse­ tilmesinde araç olarak kabul edil ince seçilen konular da evlenme usulü, kadına karşı tutum, cariyelik kurumu, ticaret anlayışı gibi toplumsal sorunlardan seçilmiştir. Osmanlı romancıları kendilerini eğitici konumda görüyorlardı ve toplumdan soyutlanmış gibiydiler. Yöneten ve yönetilen arasında Batılılaşma sürecinden önce de var 2

3

Orhan Okay, "Türk Romanına Köy Mevzuunun Girişinde U nutulan Bir İ sim: Ah­ med M idhat Efendi ", Birinci Milli Türkol�;; Kongresi (İstanbul, 6-9 Şubat 1 9 711) Tebliğler, Kervan Yay., İ stanbul, 1 980, ss. 1 69- 1 76, s. 1 70. Berna Moran, Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış, C. 1 , İ letişim Yay., İ stanbul, 2002, s. 9- 1 9; Karpat, a.g. e. , s. 28-29.

1.

Bölüm: Başlangıcından 1 950'ye Kadar Türk Romanında Köyün . . .

39

olan kopukluk, İ slam ideoloj isi ve bunun günlük yaşamdaki pra­ tiğinin bütünleştirici rolü sayesinde bir nebze kapatılabiliyordu. Batılılaşma bu pratiği de sarsarak mevcut kopukluğu derin leştir­ miştir. 4 O yüzden en başta köylüler olmak üzere toplumu oluşturan çeşitli unsurlar ve bunların devletle, birbirileriyle ilişkileri romana geç girmiştir. Siyasetname yazarları gibi Osmanlı romancıları da çoğunlukla bü­ rokrasiden gelen, devlet hizmetinde bulunan kişilerdi. Hayatlarında köyü görmemiş, İ stanbul'da doğup büyümüş5 aydınlar arasından köyü yazan istisnalar da bunu kendi toplumsal konumlarının sorun­ lu bakışını yansıtarak yapacaklardır. Köy hakkındaki sınırlı bilgile­ rini kullanarak çizdikleri pastoral görüntü ile kırsalın gerçek tablo­ s u arasında derin farklılıklar vardır. Batı'daki veya Rusya'daki gibi köylerdeki toplumsal ve ekonomik dönüşümü anlatan veya dileyen eserlere rastlamak ise 20. yüzyılın ortalarına kadar mümkün olama­ yacaktır. Romancıların edebiyat aracılığıyla anlattıkları veya yarat­ mak istedikleri dönüşümler ise genellikle devletin (yani kendi varlık sebeplerinin) bekasını sağlamaya yöneliktir. Köylünün araç olarak görülmesine devam edilmiştir. Halkçılık ve köycülük söylemlerin yoğunlaştığı Meşrutiyet ve Erken Cumhuriyet dönemlerinde bile, Osmanlı siyasetnamelerinde veya köy romanlarında gözlemlenen bakış açısında değişme olma­ dığını söyleyebiliriz. 1 908 ve 1 92 3 devrimlerini xapanların yarat­ tıkları en belirgin fark köylülere karşı takınılan tutumun romantize edilmesidir. Edebi faaliyetler, İ stanbul'da doğmuş ya da burada al­ dıkları eğitimle " İ stanbullu" olmuş, bürokrat kimlikleri nedeniyle devletle organik bağı bulunan aydınların tekelinde kalmaya devam etmiştir. Siyasal düzlemdeki kırılmalara rağmen tarımsal yapıdaki ve mülkiyet ilişkilerindeki durağanlığın devam etmesi, toplumsal sorunların sadece kültürel değişimle çözüleceğine duyulan inancın 4 5

Moran, a.g. e. , s. 1 9-22. Kaplan, a.g. e. , s. 5-6.

40

Türk Düşünce Tarihinde Köy

sürdürülmesi Osmanlı'dan devralınan kentli-merkezci bakışın bu dönemlerde de korunmasına yol açmıştır. Siyasal ve toplumsal sorunların çözümü için Batılılaşmanın refe­ rans alınması Meşrutiyet ve Erken Cumhuriyet dönemlerindeki uy­ gulamalarla doruk noktasına ulaşmıştır. Onun için 1 95 0'lere kadarki Türk romanının sorunsalında egemen çizgiyi Batıl ılaşma oluşturur. Bu ana çizginin dışında değerlendirebileceğimiz romanların temala­ rı bile dolaylı olarak Batılılaşmayla ilgilidir.6 Köylüleri anlatanlar da genellikle Batı lı laşma perspektifinden onları değerlendirmişler ve yaratılmak istenen dönüşümün önündeki engellerin en büyüğü diye düşünmüşlerdir. Batılılaşma köylünün durumunun düzeltil­ mesi için değil daha çok devletin bekası için istenen bir olguydu. Köylülerden beklenen, devletin bekası için reformlara ve devrimle­ re uyum sağlamalarıydı . Köylünün devletin varlığı uğruna bu denli araçsallaştırılması ancak Türk edebiyatçılarının devlet ile aralarındaki organik bağla açı kla­ nabilecek bir olgudur. Osmanlı'da ve uzunca bir dönem Türkiye'de memurlar aynı zamanda kültürel eliti oluşturmaktaydı .7Varlık se­ bepleri olan devletin onayladığı üretim ilişkilerine karşı çıkmaları , köylünün konumuna ilişkin değerlendirmelerde ve düzeltme talep­ lerinde bulunmaları, köylünün gündelik yaşantısına dair ayrıntıları bi lmeleri ve anlatmaları beklenemezdi. Buna karşılık Rus aristok­ ratları devletle çatışmaya girdiklerinde köylüleri kendi lerine müt­ tefik seçmişlerdir. Ü lkelerindeki feodal il işkilerin ve despotizmin eleştirisini yapan romancı ların çoğu yine aristokrasiden çıkmıştır. Osmanlı'da özel mülkiyetin bulunmayışından ve aydınların ekono­ mik açıdan devlete bağımlı olmalarından ötürü Türk romancıları benzer koşullara sahip değillerdi. Osmanlı'nın Batı'yla din farkının 6 7

Moran, a.g. e. , s. 23 -24, 3 23-324. Carter V. Findley, Kalemiyeden Mülkiyeye-Osmanlı hi (Çev. Gül Çağalı Güven), Tarih Vakfı Yurt Yay., Mardin, Jön Türklerin Siyasi Fikirleri (1895-1 908), 292-293 .

Memurlarının Toplumsal Tari­ İ stanbul, 1 996, s. 1 0- 1 3 ; Şeri f İ letişim Yay., İ stanbul, 1 999, s.

1.

Bölüm: Başlangıcından 1 950'ye Kadar Türk Romanında Köyün . . .

4l

olması ve karşılıklı dini bağnazlık Avrupa aristokrasisiyle yakınlaş­ mayı da önlemiş, 8 güçlü bir roman geleneği oluşamamıştır. Rus romancıları ülkelerindeki feodal i lişkilerin eleştirisine aristok­ ratik zümreyi konu alarak başlamış ve Puşkin'in "Onegin"inden, Gonçarov'un "Oblomov"una ve Tolstoy'un "Bezukov"una kadar asalak fakat tarımsal modernleşmeye i lgi duyan tipler yaratmışlar­ dır. Rus aydınlan arasında toplumsal reformların Rus köy cemaati ( Mir)'ne mi yoksa kapitalistleşme sürecinin yarattığı güçlere mi da­ yanacağı konusunun tartışıldığı bir dönemde romancılar da bu tip­ leri kahramanlaştırmışlardır.9 Benzer tipler, Türk romanında da tek tük yer almakla beraber yapay niteliktedirler. Çünkü Osmanlı top­ lumsal evrimini Rusya'da serfl iğin kaldırılması ( 1 86 1 ), Amerika' da köleliğin yasaklanması ve İ ç Savaş ( 1 86 1 - l 865) gibi büyük bir olay sarsmamıştır. Bunun yerine savaşlar, Anadolu ve Balkanlar'da sü­ rekli bir insan kaybına ve mülkiyet rej imindeki sonuçlara yol aç­ mıştır. Bu evrim Balkan Savaşı ve B irinci Dünya Savaşı sonucunda tam bir çözülmeye dönüşmüş ve ancak Kurtuluş Savaşı'ndan sonra i stikrara kavuşmuştur. Osmanlıların geniş hacimli miri toprak rej iminin özel mülkiyete doğ­ ru evrimi l 9. yüzyılda başlayan ve sonuncusu ancak l 926'da Medeni Kanun adıyla gerçekleştirilen bir dizi yasal düzenlemeyle tamam­ lanmıştır. Türkiye'de kapitalist gelişmenin önü ekonomik sınıfla­ rın mücadelesiyle değil bizzat devlet eliyle, Batı'yıı, göre yumuşak yollarla açılabilmiştir. 10 Devlet el iyle yapılanlar da Osmanlı'nın 1 9. yüzyılında, ağalık vb. biçimlerde iyice yerleşmiş olan tarımsal mül­ kiyet ilişkilerinin onaylanmasından ve sürdürülmesinden ibaretti. 1 1 Toprağın el değiştirmesi vb. büyük bir dönüşüm söz konusu değildir. Topraksız veya az topraklı köylülerin yoğunlukta olduğu Türkiye'de toprağın adaletsiz dağıtımına ve feodal sömürü ilişkilerine itiraz 8 9 1O 11

Timur, a.g. e. , s. 1 3 3 . Timur, a.g. e. , s. 1 3 5 . Tim ur, a.g. e. , s. 1 3 8. İ smail Cem, Türk(ve 'de Geri Kalmışlığın Tarihi, Cem Yay., İ stanbul, 1 989, s. 256.

42

Türk Düşünce Tarihinde Köy

edecek romancı ların ortaya çıkması için 20. yüzyılın ikinci yansına kadar beklemek gerekmiştir. Osmanlı siyasal ve edebi literatüründe olduğu gibi Türkiye'de de bu döneme kadar kaleme alınan eserlerde yüksek sesli bir itirazla karşılaşmak pek mümkün değildir. 1 2

1 . 1 . Osmanlı Edebiyatmda Köy v e Köylü

Osmanlı Devletinde köylüler; Etnik ve dini farklılıklarının devlete karşı yükümlülüklerini değiştirmediği, kentleri ve iktidarı besleyen, en geniş nüfusa sahip kesimi oluşturuyordu. Devlete ait araziler üze­ rinde tarımsal üretimi gerçekleştiren ve ekonominin bel kemiği olan geniş köylü kitleleri bir çobanın güttüğü hayvanat1 3 anlamına gelen reaya kavramıyla sınıflandırılmışlardı . Aslında reaya kavramı geniş anlamıyla her türlü vergiden muaf olan askeri sınıftan tamamıyla ayrı, üreten ve vergi veren bütün halkı ifade ediyordu. 1 4 Dar anla­ mıyla da yasal konumları kentlilerden ve göçebelerden farklı köylü halkı tanımlıyordu. 1 5 En kalabalık toplumsal grup olmaları nedeniyle çoban-sürü metaforu köylüleri kentlilerden daha çok ilgilendiriyor­ du. Klasik Osmanlı düşün ve edebiyatında da bu kitleler ya unutul­ muşlardı ya da söz konusu metafor çerçevesinde ele alınmışlardır. Klasik Osmanlı literatürü demek olan divan edebiyatı soyut ve içeriksiz bir takım kavramların değişik biçimlerde sunulmasından 12

13

14 15

Türk iye'de aydınların maddi açıdan devlete bağımlı olmal arı üretimlerini etkile­ mektedir. İ ktidarla zıtlaşmaları durumunda karşılarına hemen devletin amansız gücü çıkabilmektedir. Bu konuda genel bir değerlendirme için bkz. İ brahim Şirin. "Osmanlı'dan Günümüze Türk Akademisi in S iyasi İ ktidar ile Dansı", Türkiye'de Siyasal Şiddetin Boyutları (Ed.: Güney Çeğin- l brahim Şirin), İ letişim Yay., İ stanbul, 20 1 4 içinde, ss. 477-497. Şemseddin Sami, Ktimus-ı Türki, Kapı Yay., İ stanbul, 2004, s . 666; Halil İ nalcık, Osmanlı İmparatorluğu 'nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, C. 1, (Çev. Halil Berktay), Eren Yay., İ stanbul, 2000, s. 7 3 . Ferit Devellioğlu, Osmanlıca- Türkçe Ansiklopedik lügat, Aydın Kitabevi, Ankara, 2002 , s. 880; İ nalcık, a.g. e. , s . 52-5 3 . Halil i nalcık, Osmanlı imparatorluğu-Klasik Çağ (1300- 1 600) , (Çev. Ruşen Sezer), Yapı Kredi Yay., İ stanbul, 2003 , s . 1 1 5 .

1.

Bölüm: Başlangıcından l 950'ye Kadar Türk Romanında Köyün . . .

43

ibaret olup toplumsal hayattan büyük ölçüde kopuk ilerlemiştir. Muzaffer Sencer'in deyimiyle; Gerçeği yadsıyan Doğu kültürünü temsil eden divan edebiyatında deği l köyü ve köylüyü, herhangi bir gerçeği yakalamak olanağı yoktur. 1 6 D ivan şairleri genellikle aşk, ölüm, doğa, din, rindlik, yiğitlik gibi konuları işlemişlerdir. Toplum onlar için olsa olsa kendisine ders verilecek, kıssadan hisselerin an­ latılacağı bir yapıdır. 1 7 Reaya kavramı ise en fazla, gönüller sultanı kabul edilen sevgilinin etrafındaki aşıkları nitelemek için divan şii­ rine girebilmiştir. Ya da aşkı bir sultan aklı da sultandan korkan bir reaya olarak tasvir etmede bu kavrama başvurulmuştur. 1 8 Yüksek çevrelerin divan edebiyatına karşılık olarak gösterilen ve halkın bağrından koptuğu ileri sürülen halk edebiyatı 1 9 da bütün re­ ayaya dolayısıyla köylülere kapılarını kapatmıştır. Güzellemelerle, koçaklamalarla dolu halk şi irinde dinsel kahramanlıkları, yüce sev­ gileri ve dinsel olayları anlatan halk öykücülüğünde yüzyılların Anadolu serüvenini takip edemeyiz.20 Anadolu, Balkanlar, Doğu Avrupa, Bereketli Hilal, Mısır ve Kuzey Afrika'da yaşayan Hıristiyan ve Müslüman milyonlarca köylü resmi vekayinamelerde de imparatorluk tarihindeki büyük kişilerin ya da olayların arka planını oluştururlar. Resmi belgelerde tahıl, yağ, et, meyve ya da gümüş para miktarlarına dönüşmüş vergi yükümlüleri l istesi olarak görünürler. Köyler ve köylüler büyük kentlerle taşra kasabalarının renkleri arasında, yönetici elitin, dini ve ticari rica­ l in, kentl ilerle göçebelerin altında ve çevresinde gri° bir ton olarak dururlardı .2 1 16 17 18 19 20 21

M uzaffer Sencer, "Türkiye'de Köye Yönelme Hareketleri ", İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Dergisi, S. 1 7- 1 8 ( 1 962- 1 963), ss. 223-24 1 , s. 224. B kz . : Ahmet Kabaklı, Divan Edebiyatı, Türk Edebiyatı Vakfı Yay., İ stanbul, 2008, s. 390. B kz . : Ömer Özkan, Divan Şiirinin Penceresinden Osmanlı Toplum Hayatı, Kitabevi Yay. , İ stanbul, 2007, s. 66-67. Bkz. : Şükrü Elçin, Halk Edebiyatına Giriş, T. C . Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., A nkara, 1 986, s. 4; Kabaklı, a.g. e. , s. 1 4. Sencer, "a.g.m.", s. 224. S inger, a.g. e. , s. 4.

44

Türk Düşünce Tarihinde Köy

Osmanlı'nın ünlü siyasetnamelerinde de köylülerin mahkum edildi­ ği gri tonlamalar sözbirliği edilmişçesine her dönemde tekrarlanmış, resmi söylemin dışına çıkılmamıştır. Siyasetname yazarları Osmanlı düzenini oluşturan grupları tasvir edip devlet çarkının düzenli işle­ mesi ve toplumun ahenginin bozulmaması için gerekli önlemleri an­ latmışlardır.22 Köylüler bu değerlendirmelerde amaç değil çarkların düzenli işlemesi için gerekli yakıtı sağlayan araç olarak sunulmuş­ lardır. Edebiyatın bıraktığı açığı kapatmamıza yarayan siyasetname­ lerin, hepsini değilse de bazı örneklerini daha ayrıntılı inceleyerek romanın olmadığı dönemlerde Osmanlı'da köylülüğe bakışın ne yönde olduğunu biraz daha derinleştirmemiz mümkündür. 1. 1 . 1 . Osmanlı Siyasetinde ve Siyasetname/erinde Reaya

Osmanlı toplum yapısının ve üretim biçiminin feodal olup olmadığı ya da nasıl tanımlanacağı konusunda sosyal bilimciler her ne kadar anlaşamasa da köylünün yerleşik ekonomik hayatın temelini oluş­ turduğu fikrinde görüş birliğine ulaştıklarını söyleyebiliriz.23 Bütün önemlerine rağmen köylüler Osmanlı devlet kayıtlarında reaya diye adlandırılarak üretici rolünden çok hukuki yönüyle ele alınan bir kit­ le biçiminde tasvir edi lmiştir. Devlete kapılanmış gruplar ise askeri tabiriyle ele alınmış ve reayanın karşıtı sayılmıştır. Yani Osmanlı kayıtlarında bir köylü toplumunun temel sınıfları Osmanlı devleti tarafından farklı ayrıcalık ve yükümlüklere sahip kastlar biçimine sokulmuş, hukuki sınıflar olarak kalıplanarak sosyoloj ik varlıkları bastırılmıştır. 24 Osmanlı köylüsünün devletin devamında araç olarak birinci rolü vergi ödemekti. Osmanlı siyaset felsefesinin özeti niteliğindeki daire-i adalete bakarak köylünün sistem içindeki rolünü daha iyi

22 23 24

Taner Timur, Osmanlı Kimliği, İ mge Kitabevi, Ankara, 2000, s . 9 7 . Tartışmaların ve l iteratürün bir özeti için bkz . : Muzaffer Sencer, Osmanlı Toplum Yapısı-Eleştirel Bir Yaklaşım, Sarmal Yay. , İ stanbul, 1 999, s. 7-7 1 . Berktay, "a.g. m . " , s. 72.

1.

Bölüm: Başlangıcından 1 950'ye Kadar Türk Romanında Köyün . . .

45

anlayabiliriz. 1 6. yüzyıl ulemasından Kınalızade Ali Efendi'nin25 Ahl