The Text of the Synoptic Gospels in the Writings of Origen (Texts and Studies (Third Series)) 1463245637, 9781463245634

Citation preview

The Text of the Synoptic Gospels in the Writings of Origen

Texts and Studies (Third Series)

30 Series Editor H. A. G. Houghton

Editorial Board Jeff W. Childers Alba Fedeli Viktor Golinets Christina M. Kreinecker Gregory S. Paulson Peter J. Williams

Texts and Studies is a series of monographs devoted to the study of Biblical and Patristic texts. Maintaining the highest scholarly standards, the series includes critical editions, studies of primary sources, and analyses of textual traditions.

The Text of the Synoptic Gospels in the Writings of Origen

Fiona Thompson

gp 2023

Gorgias Press LLC, 954 River Road, Piscataway, NJ, 08854, USA www.gorgiaspress.com 2023 Copyright © by Gorgias Press LLC

All rights reserved under International and Pan-American Copyright Conventions. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, scanning or otherwise without the prior written permission of Gorgias Press LLC. ‫ܝܐ‬

1

2023

ISBN 978-1-4632-4563-4

ISSN 1935-6927

Library of Congress Cataloging-in-Publication Data A Cataloging-in-Publication Record is available at the Library of Congress. Printed in the United States of America

TABLE OF CONTENTS Acknowledgements ................................................................. vii List of Tables ........................................................................... ix Abbreviations of Origen’s Works .............................................. xi Summary of Sigla and Abbreviations Used in the Text and Apparatus....................................................................... xiii Preface..................................................................................... xv Chapter One. The Life of Origen ............................................... 1 Origen as a textual critic ................................................. 10 Chapter Two. Methodology ..................................................... 19 Statistical Analysis .......................................................... 28

Chapter Three. The Text of Matthew in the Writings of Origen .... 31 Chapter Four. The Text of Mark in the Writings of Origen .... 257 Chapter Five. The Text of Luke in the Writings of Origen ...... 307 Chapter Six. Data Analyses ................................................... 413 Data Analysis—Matthew ............................................... 413 Data Analysis—Mark ..................................................... 430 Data Analysis—Luke...................................................... 444 Origen and Codex Bezae (05) ........................................ 454 Origen and Clement of Alexandria................................. 458 Conclusion .................................................................... 459 Bibliography ......................................................................... 465 Indices .................................................................................. 473 Main Index .................................................................... 473 Index of Biblical Passages .............................................. 475 Index of Manuscripts ..................................................... 476 v

ACKNOWLEDGEMENTS This study was initially presented to the University of Leeds as a PhD thesis in 2005. Concurrent with my doctoral research was another project with the same name undertaken by Sylvie Raquel at New Orleans Baptist Theological Seminary.1 Dr. Raquel and I exchanged copies of our theses once both had been completed in order to explore the possibility of a joint publication in the SBL New Testament in the Greek Fathers book series. However, as this did not materialise (and the book series now seems to be defunct), I have reverted to my original thesis in order to prepare the present volume. Although the narrative sections have been updated to reflect subsequent scholarship, the data collected in my thesis is given here unchanged apart from the integration of NA28, the correction of typographical errors and adjustments in formatting. My hope is that, despite the passage of time, it may still be useful to those working on the textual history of the New Testament and Origen’s use of the Bible My research has relied on the support, help and encouragement of so many. I only have the space to acknowledge a few but my thanks go to all. I have been privileged to have worked with Professor Keith Elliott as my supervisor. He has never doubted that this project would be seen through to completion (or if he did he kept those thoughts to himself!) and trusted that work was ongoing even when there was little to show for it on paper. I thank him for all his help, wisdom and considerable kindness. Raquel, S.T. The Text of the Synoptic Gospels in the Writings of Origen, (unpubl. diss., New Orleans Baptist Theological Seminary, 2002). 1

vii

viii

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Thanks to Dr. Gaye W. Morris for continual and continuing support. Also thanks to my colleagues and friends at Trinity and all Saints (now Leeds Trinity University) for living with this for so many years. Particular thanks go to Jenny Share for rescuing me from the depths of despair with her patience and considerable knowledge of Excel spreadsheets and to her and Ed Brush for keeping me smiling. I acknowledge the great love and friendship of Linda Gough, Ruth Langford and Rachel Belk, without whom absolutely nothing would be possible for me. Thank you for sharing me with Origen for so many years. Finally, I would like to thank Professor Hugh Houghton for his support in bringing this thesis to publication.

LIST OF TABLES Matthew

Table 6.1 Proportional Relationships (%) of All Witnesses to One Another in Matthew (level of confidence 95%), p. 414. Table 6.2 Witnesses Ranked according to Proportional Agreement with Origen in Matthew (level of confidence 95%), p. 417. Table 6.3 Witnesses Ranked according to Proportional Agreement with f1 in Matthew (level of confidence 95%), p. 423. Table 6.4 Witnesses Ranked according to Proportional Agreement with 038 in Matthew (level of confidence 95%), p. 425. Table 6.5 Witnesses Ranked according to Proportional Agreement with f13, 28, 565 and 700 in Matthew (level of confidence 95%), p. 426. Table 6.6 Witnesses Ranked according to Proportional Agreement with 032 in Matthew (level of confidence 95%), p. 428. Table 6.7 Proportional Relationships of Witnesses with Origen arranged by Textual Group in Matthew, p. 429. Mark

Table 6.8 Proportional Relationships (%) of All Witnesses to One Another in Mark (level of confidence 95%), p. 431. Table 6.9 Witnesses Ranked according to Proportional Agreement with Origen in Mark (level of confidence 95%), p. 434. ix

x

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Table 6.10 Witnesses Ranked according to Proportional Agreement with f1 in Mark (level of confidence 95%), p. 435. Table 6.11 Early Period in Caesarea: Witnesses Ranked according to Proportional Agreement with Origen in Mark (level of confidence 95%), p. 437. Table 6.12 Later Period in Caesarea: Witnesses Ranked according to Proportional Agreement with Origen in Mark (level of confidence 95%), p. 438. Table 6.13 Proportional Relationships of Witnesses with Origen arranged by Textual Group in Mark, p. 441. Luke

Table 6.14 Proportional Relationships (%) of All Witnesses to One Another in Luke (level of confidence 95%), p. 445. Table 6.15 Witnesses Ranked according to Proportional Agreement with Origen in Luke (level of confidence 95%), p. 449. Table 6.16 Witnesses Ranked according to Proportional Agreement with f1 in Luke (level of confidence 95%), p. 450. Table 6.17 Witnesses Ranked according to Proportional Agreement with 038 in Luke (level of confidence 95%), p. 451. Table 6.18 Proportional Relationships of Witnesses with Origen arranged by Textual Group in Luke, p. 452.

ABBREVIATIONS OF ORIGEN’S WORKS I have used the following editions of Origen’s works and the abbreviations match those used by Ehrman et al. (1992). This is not a complete list of Origen’s works because I have excluded books containing only fragments and catenae and Latin editions. The Philocalia (a collection of Origen’s writings as collected by Basil the Great and Gregory of Nazianzus) is separated out into the separate texts under the entry for the Philocalia. Full details of the printed editions are in the bibliography. I have identified whether a text was written in either Alexandria or Caesarea through the annotation of [Al] and [Ca] respectively. [Ca] Cels.

Against Celsus[Contra Celsum] (GCS 2 & 3 [1899], two volumes: books 1–4 and 5–8; SC 132 [1967], 136 [1968], 147 [1969], 150 [1969]) [Ca] Heracl. Dialogue with Heracleides (SC 67 [1960]) [Ca] Ier.Hom Homilies on Jeremiah (GCS 6 [1901]; SC 232 [1976], 238 [1977]) [Al] Io.Com Commentary on John, books 1–5 (GCS 10 [1903]; SC 120 [1966] [Ca] Io.Com Commentary on John, books 6,10,13,19,20,28,32 (GCS 10 [1903]; SC 157 [1970], 222 [1975], 290 [1982], 385 [1992] [Ca] Luc.Hom Homilies on Luke (GCS 49 [1959]) [Ca] Mart. Exhortation to martyrdom (GCS 2 [1899]) [Ca] Mat.Com Commentary on Matthew (GCS 40 [1935 and 1937], SC 162 [1970]) [Ca] Orat. On Prayer (GCS 3 [1899]) [Ca] Pasc. On Pascha (Paris, 1979) Philoc. Philocalia (SC 226 [1976], 302 [1983]) [Al] 1, 1-27 On First Principles

xi

xii

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

[Ca] [Ca] [Ca] [Al] [Al] [Al] [Al] [Ca] [Ca]

1, 28 1, 29 1, 30 2 3 4 5 6 7

[Ca] [Ca] [Ca] [Ca] [Ca]

8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 Afric. 21 22 23 24 25 26 27 Princ.

[Al] [Ca] [Ca] [Ca] [Ca] [Ca] [Ca] [Al] [Ca] [Al] [Ca] [Al] [Ca] [Al]

[Ca] Reg.Hom

Homilies on Jeremiah Commentary on Psalm 50 Fifth Homily on Leviticus Commentary on Psalm 1 Commentary on Psalm 1 Commentary on the Gospel of John (Book 4) Commentary on the Gospel of John (Book 5) Commentary on the Gospel of Matthew (Book 2) Commentary on the Song of Songs and a Homily on Acts Commentary on Hosea Commentary on the Epistle to the Romans Homily on Jeremiah 39 Commentary on Ezekiel Homily on Joshua 20 Letter from Origen to Gregory Commentary on Genesis (Book 3) Against Celsus Against Celsus Against Celsus Against Celsus Against Celsus The Letter to Africanus On First Principles III – IV Against Celsus Commentary on Genesis Eusebius of Caesarea Commentary on the Epistle to the Romans Commentary on Psalm 4 Commentary on the Exodus On First Principles (GCS 22 [1913]; SC 252 [1978], 253 [1978], 268 [1980], 269 [1980] Homilies on 1 Kings

SUMMARY OF SIGLA AND ABBREVIATIONS USED IN THE TEXT AND APPARATUS [Ad] Address [All] [C] Cl c GCS H.E. [L] Lac.: LXX NA28 Or PG SC Text: + * … ()

Adaptation Address to Origen (Gregory Thaumaturgus) Allusion Citation Clement of Alexandria Correction to a manuscript Griechischen Christlichen Schriftsteller Historia ecclesiastica (Eusebius: Ecclesiastical History) Lemma Lacunose. Indicates where a verse or portion of a verse (pt) is omitted Septuagint Nestle-Aland Novum Testamentum Graece 28th Edition Origen Patrologia Graeca Sources Chrétiennes Text from Nestle-Aland Novum Testamentum Graece 28th Edition Indicates a continuing quotation Original reading of a manuscript Indicates where the biblical text is closely integrated into Origen’s text Indicates a lacuna in Origen’s text xiii

xiv []

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN Indicates word(s) added by Origen to a citation or adaptation for the purposes of his narrative Indicates uncertainty in Origen’s text

For the purposes of this work, the Gregory-Aland numbering system will be used for the majuscule manuscripts. The following concordance details how these numbers relate to the sigla used in NA28. Number 01 02 03 04 05 07 019 032 037 038 041 044 045

Letter ‫א‬ Α B C D E L W Δ Θ Π Ψ Ω

PREFACE Of all the ante-Nicene Fathers, Origen is by far the most important source of information regarding the text of the Bible (Metzger, 1963, 78).

Origen is described as ‘the first great theologian of the church’ (Trigg, 1983, xiii) and as ‘the uncontested master, barring a few reservations, of the great doctors of the 4th century, the golden age of the Fathers’ (Crouzel, 1989, xi). That he wrote a considerable amount is beyond dispute. In Jerome’s Letter 33 to Paula he lists all of Origen’s work that he was aware of—apart from the Hexapla which for some reason he omits, although he clearly knew of its existence. This list is so long that, as Crouzel states, ‘those who copied the letters of Jerome did not bother to transcribe more than the opening lines of this list’ (1983, 37). Unfortunately much of what Origen wrote has been lost—the result of being anathematised in the fourth century and in subsequent centuries. Thanks to the work of Rufinus and Jerome, much of it fuelled by controversy and animosity, some of his writings have been preserved in Latin translations. However, both translators admit that their translations were often fairly loose as they tried to smooth out the supposed doctrinal errors which so vexed the orthodox community towards the end of the fourth century.1 See Rufinus’ Letter to Macarius, LXXX; Jerome’s Letter to Theophilus, LXXXII; Jerome’s Letter to Pammachius and Oceanus, LXXXIV, in Jerome: Letters and Selected Works; Nicene and Post-Nicene Fathers, Vol. 6. tr. W.H. Fremantle, ed. P. Schaff & H. Wace (repr. Hendrickson, Massachusetts, 1994). 1

xv

xvi

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Enough of Origen’s writing has survived, both in its original Greek and in Latin translation, for scholars to be able to comprehend the vast compass of his work and thought. He created a systematic cosmology that logically explained the rational world and God’s involvement within it whilst maintaining a strong emphasis on freewill and the creation of souls—the latter being omitted from Augustine’s ‘reconstruction of Origenist theodicy’ (Clark, 1992, 244) and the concept of original sin which is described as ‘this outstanding “hole” in Augustine’s theory—a hole that Origen had taken great care to plug in his own speculative scheme’ (Clark, 1992, 243). However, Origen was also a biblical scholar who demonstrated the unity of the Old and New Testaments and believed that through studying scripture the Logos is revealed.2 It is as a biblical scholar that we also see Origen as the first Christian textual critic. Having experienced an Alexandrian Classical education, Origen, as a trained grammarian, knew the importance of checking his text to see if it was accurate. In the textual critic’s pursuit of the original text—if such is possible with the text of the New Testament—the writings of Origen are crucial because he not only quotes liberally from scripture but also comments on variants already existing at the time of his writing. Although he rarely comes to a conclusion about which text is accurate and his methodology is one that would not be recommended to modern textual critics (Metzger, 1963, 94) he does, occasionally, note the variants which can now be analysed and used as a means of tracking variants. In 1928 Kirsopp Lake, Robert Blake and Silva New, writing in the Harvard Theological Review on ‘The Caesarean Text of the Gospel of Mark’, stated that ‘perhaps the most important piece of work which remains is the double task of collecting and studying the quotations from the other gospels in Origen and Eusebius’ (p. 328). Earlier in their article they say that the ‘...evidence of quotations in the church fathers…is always the guiding star of the textual critic in his effort to localise and date a text’ (p. 258).

2

See Origen, Commentary on John, Book One.

PREFACE

xvii

This demand is being systematically answered through the series The New Testament in the Greek Fathers in which scholars collect and collate the citations of church fathers and compare these citations with known manuscripts. Despite having lost a considerable amount of Origen’s work there is still far too much to be dealt with in one volume. Currently the series includes, with regard to Origen, the first volume (of two proposed)3 relating to John’s Gospel and a volume on I Corinthians. In this work I propose to follow in the footsteps of the contributors to this series and explore the text of the Synoptic Gospels in the writings of Origen.

An analysis of the data can be found in Anderson, J. An Analysis of the Text of the Fourth Gospel in the Writings of Origen (unpubl. diss., University of North Carolina at Chapel Hill, 2008). 3

CHAPTER ONE. THE LIFE OF ORIGEN Origen’s life is well documented although the three primary sources that provide the majority of information were all written by people who were pro-Origen: Gregory Thaumaturgus was a student of Origen in Caesarea and wrote a speech of thanks to him on completion of his studies; Pamphilus took over Origen’s ‘academy’ after Origen’s death and taught Eusebius of Caesarea who was responsible both for co-writing, with Pamphilus, an Apology for Origen (only book 1 remains in a translation by Rufinus) and writing an history of the Church in which the whole of book 6 is mostly a description of Origen’s life.1 Eusebius also had access to Origen’s library and letters—although of the nine books of letters mentioned in Jerome’s list of Origen’s works only two letters have survived.2 Only occasionally do details of his life filter through Origen’s own writing so the loss of his letters denies us the principal means of direct access to the man. Nevertheless, through Eusebius and Gregory in particular, it is possible to draw a picture of this man who came to have such impact on Christianity in that he laid the foundation stones on which were built both orthodoxy and heterodoxy. Several modern scholars have written extensively about Origen’s life. Pierre Nautin (1977) was groundbreaking in as much as he was deeply critical of Eusebius. This questioning of Pamphilus, Apologia pro Origene, tr. Rufinus, Patrologia Graeca, ed. J.P. Migne, Vol. XVII, 0541–0608. (Paris, 1857). 2 Letter to Gregory and the Letter to Africanus in Jerome’s Letter to Paula, XXXIII. 1

1

2

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

the veracity of Eusebius’ history divided Origen scholars such that the two major contributors post Nautin have taken opposite approaches. Trigg, in his book Origen, The Bible and Philosophy in the Third-century Church (1983) is pro-Nautin and states: Now, however, the scholarship of Pierre Nautin has sifted the reliable from the unreliable evidence in Eusebius and elsewhere with sufficient plausibility to make an account of his life possible (1983, 9).

In 1998 Trigg produced another account which acknowledges the controversy around Nautin’s work but still prefers to use Nautin as his guide rather than Eusebius. Crouzel (1989), on the other hand, prefers to stay with the primary sources although he does acknowledge the importance of Nautin’s work. He states: …we do not agree in many cases with the criticisms expressed of Eusebius and other sources, which seem to us contrived, nor with the alternative solutions put forward, which would be the better if their hypothetical and debatable character was acknowledged (1989, 2).

I too prefer to follow the primary sources—the speech of thanks written by Gregory Thaumaturgus is a contemporary account, Pamphilus and Eusebius both wrote some years after Origen’s death but did have access to his library and letters in Caesarea. For anyone trying to gain an insight into the life of an historical figure it is crucial to cross that ‘hermeneutical gap’ and try to understand the times within which the subject under scrutiny lived and the motivation behind subsequent written accounts of their life. Origen was born in Alexandria around 186 CE. Alexandria was still an important centre of academic excellence in Origen’s time—in fact the ‘greatest intellectual centre of the Roman Empire’ (Trigg, 1983, 7). It brought together Hellenism, Rabbinic Judaism and Christianity, all of which deeply affected Origen and permeate his work. At the time of his birth, Christians were experiencing a period of peace under the Roman emperor Commodus. However, his successor, Septimius Severus, unleashed a new wave of persecution in 202 which lasted for several

CHAPTER ONE. THE LIFE OF ORIGEN

3

years. One victim of this persecution was Origen’s father, Leonides. This provides evidence that Origen was born into a Christian family and that his father was a Roman citizen (he was martyred by being beheaded). It was Origen’s father who had been responsible for ensuring that his son had a full education: …his father insisting that in addition to the normal curriculum he should pursue the study of Holy Writ with equal vigour (Eusebius, H.E. 6.2.7).

For Origen this meant experiencing a full classical education— studying Greek literature—plus biblical study. According to Eusebius, Origen’s father expected Origen to learn scripture by heart which the young boy did happily whilst also challenging his father over the meaning of the text. The concept of martyrdom was very important to Christians during the first few centuries. It helped to make sense of the loss of life under persecution and was seen as ‘the ultimate expression of Christian commitment’ (Trigg, 1998, 4). Certainly if Origen had had his way he would have joined his father at this time and actively sought martyrdom. According to Eusebius it was only because his mother hid his clothes, and thus prevented Origen from leaving the family home, that Origen was denied the martyr’s crown. He compensated by writing a letter to his father in prison encouraging him to face martyrdom. The death of his father, however, had consequences for the family—Origen was 17 at the time and it fell to him now to support the family (‘his mother and as many as six younger brothers’, Eusebius, H.E. 6.2.12) following the confiscation of their estate. Origen was never short of supporters who could provide the means by which he could work and support his family. Her name is not known but, after the death of his father, Origen was taken in by a wealthy Christian woman who also had given a home to a known heretic, Paul of Antioch. Origen undoubtedly came into contact with Paul but ‘from the start gave clear proofs of his doctrinal orthodoxy’ (Eusebius, H.E. 6.2.14). This was the first of many confrontations and dialogues with ‘heretics’ which characterised so much of Origen’s life and works. Once Origen had completed his education he was able to start teaching as a grammateus—a teacher in the classical tradition

4

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

(Trigg, 1998, 7). However, as the persecutions continued and Alexandria lost its main catechetical teachers, including probably Clement of Alexandria, as they left to escape death, young pagans came to Origen to seek understanding of Christian faith. Hence, Origen became a renowned Christian teacher, unafraid of martyrdom and seemingly unafraid of his bishop, Demetrius, who was forced by Origen’s popularity to acknowledge and authorise him as a catechetical teacher (Williams, 2004, 133; Trigg, 1998, 14). Origen soon discovered that he was unable to teach both literature and theology so concentrated on the latter. ‘He divided his school work into two parts: one, the original official teaching of catechism, he put under Heraclas, one of his first disciples; the other, which he added on to it, was a more advanced class in which he himself taught higher exegesis and theology’ (Marrou, 1956, 327). This was also the start of what Eusebius refers to as the ‘philosophic life’ (H.E. 6.3.13) but is recognisable as extreme asceticism. According to Eusebius, a literal interpretation of Matthew 19:12 led Origen to castrate himself because ‘he was eager both to fulfil the Saviour’s words and at the same time to rule out any suspicion of vile imputations on the part of unbelievers’ (Eusebius, H.E. 6.8.1), that is, because he taught mixed gender groups. It is alleged that this came to the attention of Demetrius who, at first, seemed unperturbed by this act but later used it as a weapon against Origen. However, recent scholarship suggests this story is a myth and dismisses it as a tale ‘designed by friends of Origen to distract from other reasons why Demetrios the bishop of Alexandria might have wanted to prosecute him in ecclesiastical courts’ (McGuckin, 2004, 7), the other reasons being connected with concerns over the orthodoxy of Origen’s theology.3 Relationships with his bishop did deteriorate. Origen was not the type of person who could be dictated to in terms of what he taught, but Demetrius was keen to exercise his authority over catechetical teaching (Trigg, 1998, 15). However, Demetrius needed Origen, whose reputation was spreading beyond the 3

‘Its historicity is highly suspect’. (Williams, 2004, 133).

CHAPTER ONE. THE LIFE OF ORIGEN

5

confines of Alexandria. After a trip to Rome around the year 212, he returned to Alexandria where he was begged by Demetrius to carry on teaching (Eusebius, H.E. 6.14.11). At this time Origen began to work on one of his biggest projects, the Hexapla (Trigg, 1998, 16; Williams, 2004, 133). He collected together versions of the Hebrew scriptures to create a parallel text of six versions: the Hebrew text; a Greek transliteration of the Hebrew; the Septuagint (LXX); and three translations by Aquila, Symmachus and Theodotion. This was designed as a critical edition in which Origen identified variants between texts using appropriate sigla: As is well known, in this column [LXX] Origen marked the MT [Hebrew text] additions to the LXX with asterisks and LXX segments not in the MT with obeli. He borrowed these critical markings from the ancient Alexandrian grammarians. The asterisks marked additions that merited close attention, while the obeli denigrated the worth of a reading (Wright, 1988, 51).

This work alone would probably justify referring to Origen as the first Christian textual critic as Wright continues: ‘…Origen represents a significant step towards the complete standardisation of the sacred text through his employment of the critical signs with their evaluative connotations and his usage of the versions to establish superior readings’ (Wright, 1988, 62). Origen also met the man who was to become his patron for the remainder of his life: Ambrose, once a Gnostic but converted to Christianity by Origen’s persuasive teaching style (Eusebius, H.E. 6.18.1). Ambrose provided Origen with financial support and with copyists and scribes so that his written work could be accomplished with some speed and convenience (Trigg, 1998, 15). Origen had also returned to his love of Greek literature and philosophy, which he taught to those pupils whom he felt would benefit from such study. This encouraged him to pursue his own studies in this area and it is believed that he studied for some time

6

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

with the pagan platonist philosopher, Ammonius Saccas (Trigg, 1998, 12–14).4 Prompted by Ambrose, Origen now began to write his own works. During this period in Alexandria he wrote several commentaries on Old Testament books, began his commentary on John’s Gospel, and wrote the work that was going to cause the most controversy in later years, Peri Archon - On First Principles (McGuckin, 2004, 8). Writing led to increased fame and the Governor of Arabia (modern-day Jordan) requested a meeting with him, presumably to find out more about Christian faith (Eusebius, H.E. 6.19.15; Trigg, 1998, 15). By this stage, the persecutions had abated and Christians were enjoying relative peace. However, when Origen returned to Alexandria, ‘a violent campaign blazed up in the city’ (Eusebius, H.E. 6.19.16), prompting Origen to flee from his home in Alexandria and seek refuge in Caesarea. Considering Origen’s zeal for martyrdom, this cannot have been a campaign aimed against the Christians and Crouzel (1989) states that the Emperor Caracalla had been insulted by the general student population of Alexandria and, as a result, he had closed the schools and ‘put the city to sack and slaughter’ (Crouzel, 1989, 15). The bishops of Palestine, Theoctistus of Caesarea and Alexander of Jerusalem, were delighted to have such an eminent scholar in their midst and asked him to preach (Eusebius, H.E. 6.19.16). This enraged Demetrius, who demanded Origen return to Alexandria at once. As Origen’s fame increased so did the conflict between him and Demetrius. This came to a head after Origen was ordained a presbyter by the bishops of Palestine. Although no canon law existed at the time concerning such ordinations, it was not considered appropriate for a bishop to ordain as a minister someone who was in the service of another bishop. (Trigg, 1998, 16) Whilst news of this ordination found its way to Demetrius, Origen continued his travels and visited Athens

See also Greer’s introduction to Origen: An Exhortation to Martyrdom, Prayer and Selected Works, tr. R.A. Greer, The Classics of Western Spirituality, (Paulist Press, New Jersey, 1979). 4

CHAPTER ONE. THE LIFE OF ORIGEN

7

where he engaged in debate with a heretic. A false report of this debate was published which suggested that Origen had claimed even the Devil would be saved (Nautin, 1977, 169–170, Crouzel, 1989, 20). This report also reached Demetrius and fuelled his wrath further. When Origen returned to Alexandria, he was called to answer for his actions before a synod of bishops and priests and this synod decided that Origen should leave Alexandria (Crouzel, 1989, 22). This was not enough for Demetrius who wished also to strip him of his priesthood. It is impossible to determine the root cause of Demetrius’ feelings against Origen. One can only speculate that it was, as McGuckin (1995) states, ‘another chapter in that long running conflict within Christianity as to who had priority of role within the church: Διδάσκαλος or ’Eπίσκοπος’ (1995, 457). Demetrius was concerned with developing an institutional structure for the church in Egypt with the Alexandrian episcopate as the power base. To this end, he felt it was necessary to exert a controlling influence on all aspects of Christian teaching and discipline. Origen not only behaved as a free agent in terms of determining his own curriculum, albeit one based on what Origen defined as orthodoxy, but also, as a presbyter ordained outside his home see, he posed a direct threat to Demetrius and his determination to exert power and control. The situation in Alexandria became intolerable for Origen, so he left and made his home in Caesarea where he continued to exercise his priesthood. This implies he was expelled from Alexandria. However, in his Commentary on John, which he resumed once settled in Caesarea, again under the patronage of Ambrose, he writes: Although the storm at Alexandria seemed to oppose us, we dictated the words which were given us as far as the fifth book, since Jesus rebuked the winds and the waves of the sea. But after we had proceeded for a while in the sixth book we were rescued from the land of Egypt, when the God who led his people from Egypt delivered us. (Io.Com 6,1,9)5

Here Origen is clearly seeing parallels between his own situation and the Exodus story and it does not imply exile rather a coming 5

As translated by Heine (1989), p. 170.

8

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

home through God’s deliverance. In an article in Studia Patristica, Hanson (1982) refutes the opinions of many scholars who accept the notion that Origen was expelled from Alexandria by demonstrating that Demetrius did not have the authority to take such action. He states that ‘we can be confident that Origen left Egypt voluntarily’ (Hanson, 1982, 906). Certainly there seemed no reason for Origen to stay in a place where he felt so unwelcome especially as he had friends and supporters elsewhere. He decamped to Caesarea in 234 leaving his school in Alexandria in the hands of his former pupil Heraclas, who eventually succeeded Demetrius as Bishop of Alexandria. Even so, this did not lead to a thawing of relations between Alexandria and Origen. Caesarea was an ideal new home for Origen. It was the Roman capital of Palestine and it was similar to Alexandria in that it was an administrative and intellectual centre, a cosmopolitan city home to relatively large Christian and Jewish minorities (Trigg, 1983, 133). In Caesarea, Origen not only continued his writing but also his teaching and, thanks to one of his students, it is possible to gain some understanding and appreciation of Origen’s teaching style. Gregory Thaumaturgus6 and his brother came to Caesarea accompanied by their sister, whom they were leaving with her husband, before travelling on to Beirut to study law. It appears that, by chance, they came upon Origen and listened to him teaching and decided to stay with him and forego their careers as lawyers.7 On the occasion of his leaving after five years’ study, Gregory gave a speech of thanksgiving which extolled the virtues of Origen.8 From this speech, it is clear that Origen did not offer a solely Christian education, but an education that encompassed all that he held dear from his own education, that is, he offered a classical education that was meant to provide a foundation upon which an understanding of Christianity could be built. As Crouzel states, it Thaumaturgus = wonderworker, a name given to him because of tales of his exorcisms. He became Bishop of Neocaesarea. 7 Crouzel, Origen, p. 30. 8 Address to Origen in Gregory, ‘St Gregory Thaumaturgus, Life and Works’, The Fathers of the Church, tr. M. Slusser (Catholic University of America Press, Washington D.C., 1998). 6

CHAPTER ONE. THE LIFE OF ORIGEN

9

‘was more a kind of missionary school, aimed at young pagans who were showing an interest in Christianity but were not yet ready, necessarily, to ask for baptism: Origen was thus introducing these to Christian doctrine through a course in philosophy, mainly inspired by Middle Platonism, of which he offered them a Christian version. If his students later asked to become Christians, they had then to receive catechetical teaching in the strictest sense’ (Crouzel, 1989, 27-28). From Gregory’s speech, it is possible to draw up a picture of a teaching curriculum liberated from strict catechism which might have been a constraint whilst in Alexandria—certainly in Caesarea Origen appears to feel he has freedom to develop his own scheme of study based on his own experiences and, as a philosopher/ teacher, he had to compete in the market place with other teachers for students. For Gregory this style of teaching, Socratic and inspired, was compelling and sufficient to draw these two brothers away from their chosen careers. Gregory demonstrates that Origen was not just concerned with teaching his students how to think, but also about behaviour: ‘He tried to offer himself as an example of the person trying to live a good life whom he described in words, and presented a paradigm, I would like to say, of the sage’ (Address 11,135), that is, he practised what he preached!9 In fact Origen, himself, states in his Commentary on John that ‘this is the purpose of the teacher—in his capacity as a teacher—in relation to his disciple, to make his disciple like himself, so that he may no longer require his teacher in that capacity, even if he still needs him in some other capacity’ (Io.Com 32, 10, 118).10 Gregory considered Origen was able to be the teacher that he was because he had travelled so far along the road of returning to God that perhaps he was now guided by the Logos himself and was able to guide other souls. ‘He has received the greatest gift from God and heaven’s noblest destiny, to be the interpreter of God’s word to human beings, to have insight into the things of God as if God were speaking, and

9

As translated by Slusser (1998), p. 113. As translated by Trigg (1998), p. 229.

10

10

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

to explain them to human beings as human beings hear’ (Address 15,181).11 For the rest of Origen’s life he continued to preach, write and teach and his reputation grew. He was invited to many places within the Empire to teach and to preach and also to defend orthodoxy—it must be remembered that Origen considered himself to be orthodox and wrote many works as a refutation of unorthodox views. His patronage under Ambrose continued even though Ambrose came under attack during the persecutions ordered by Maximin the Thracian.12 True to form, Origen took this as an opportunity to write his Exhortation to Martyrdom which, according to Eusebius, had the desired effect because ‘it is on record that they [Ambrose and the priest Protectetus] were fearless in the confession of their faith throughout Maximin’s reign of three years only’ (Eusebius, H.E. 6.28.1). Origen’s final works include Contra Celsum, the Commentary on Matthew and the Commentary on the Minor Prophets. It was then that he became a victim of persecution under Decius. Unfortunately the martyr’s crown was still to be denied him.13 Eusebius catalogues the tortures inflicted upon him and states that he did not die under the persecution but was released.14 Origen died a few years later in around 254.

ORIGEN AS A TEXTUAL CRITIC

Origen’s collation of Old Testament versions in the Hexapla is clear evidence of his scholarly interest in texts. It is also evidence of the quality of the classical education that he received in Alexandria. When it came to textual analysis ‘the grammarian’s treatment of an author had four stages: criticism of the text, reading, exposition and judgement—διόρθωσις, ἀνάγνωσις, ἐξήγησις, κρίσις’ (Marrou, 1956, 165). This method had been As translated by Slusser (1998), p. 121–122. Trigg, Origen, p. 43. 13 Some stories suggest that he was martyred whilst others suggest he was released because he did worship pagan gods as requested by his persecutors. See De Lubac, Medieval Exegesis, Volume 1 The Four Senses of Scripture, p. 184–185. 14 Eusebius H.E. 6.39.5. 11 12

CHAPTER ONE. THE LIFE OF ORIGEN

11

developed over centuries as scholars read Homer and other classical literature. It also led to the development of allegory as a tool of literary criticism, which heavily influenced Origen.15 Although Origen clearly followed all four stages in his work on scripture, it is his approach to διόρθωσις—text criticism—that is the subject of this section. For a classical scholar in Alexandria, it was deemed important to try to ascertain the veracity of the text under scrutiny before moving on to study the text itself. This was because the classical texts being studied were centuries old and had suffered much in the transmission process. However, in practice the textual criticism tended to be no more than a check that both teacher and pupil had identical copies. Origen’s annotation of the Hexapla demonstrated that he was aware of a more thorough approach, although it cannot be compared with modern textual criticism:

διόρθωσις…was the equivalent of our “textual criticism”—

though that is not a very accurate translation, as the actual “correcting” was a good deal less systematic and strict than the modern ecdotic operation has become in the hands of Lachmann or Havet or Quentin (Marrou, 1956, 165).

Donaldson (2009), in her work on Explicit References to New Testament Variant Readings Among Greek and Latin Church Fathers, looks specifically at the work of Origen and identifies Alexandrian influences on his approach to textual analysis: From the Alexandrians, Origen inherited the careful collation of MSS, the comparison with the work of his predecessors, and the textual sigla and sensibilities of Aristarchus (Donaldson, 2009, 63).

Although there is ample evidence that Origen tried to systematise the study of the texts of the Old Testament, there is no evidence that he attempted or intended to attempt a similar study of the New Testament. Rather his method was to comment on variants For more information on allegorical reading see R. Lamberton, Homer the Theologian: Neoplatonist Allegorical Reading and the Growth of the Epic Tradition, (University of California Press, Berkeley, 1986). 15

12

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

as they came under scrutiny whilst writing his commentaries etc. However, as already mentioned, he rarely came to a judgement on veracity, but his concern for the state of the texts was evident: The differences among the manuscripts have become great, either through the negligence of some copyists or through the perverse audacity of others; they either neglect to check over what they have transcribed, or, in the process of checking, they make additions or deletions as they please (Mat.Com, 15, 14).16

In Metzger’s article (1963), he details some 25 examples of Origen’s textual criticism and comes to the conclusion that, whilst Origen’s methodology is lacking when compared with modern practice, in many ways his inclusion of details concerning known variants is more important to the textual critic than his direct quotations.17 This is for the simple reason that there is no guarantee that the citations, as they have come down to us, are original to Origen as they may themselves have been altered by the original scribes or subsequent copyists. But where explicit reference is made to variants, it ‘is of extremely great value for both the accurate localizing and the precise dating of the emergence and circulation of variant readings’ (Metzger, 1963, 95). Two of the examples offered by Metzger appear in Origen’s Commentary on John in which he discusses place names.18 This is an intriguing section because Origen does not confine himself to the New Testament, but also offers examples from the Old Testament and discusses his use of the Hexapla to compare texts. His methodology when using the Hexapla becomes clear:

As translated by Metzger, ‘Explicit references in the works of Origen to variant readings in New Testament manuscripts’, p. 78. 17 Mt. 4:17; 5:45; 8:28–32; 16:20; 18:1; 21:5; 24:19; 27:16–17; Mk.2:14; 3:18; Lk.1:46; 9:48; 14:19; 23:45; Jn.1:3–4; 1:28; 3:34; Romans 3:5; 5:14; 7:6; 14:23; 16:25–27; Col.2:15; 2Tim.4:6; Heb.2:9. Metzger, ‘Explicit references in the works of Origen to variant readings in New Testament manuscripts’, pp. 78–95. 18 Io.Com Book 6, 40, p. 204ff. 16

CHAPTER ONE. THE LIFE OF ORIGEN

13

It is possible to see the same inaccuracy in many passages of the Law and prophets, as we have investigated them thoroughly after we learned from the Hebrews and compared our manuscript with theirs, which are confirmed by the translations of Aquila and Theodotion and Symmachus which have not yet been corrupted (Io.Com. 6, 41, 212).19

However, Origen also relies on etymology and is clearly delighted when he can ‘prove’ a text by recourse to such methods. From within the New Testament he gives two examples in Book 6 of this commentary: John 1:28 These things were done in Bethabara beyond the Jordan where John was baptizing. (Io.Com 6, 40, 204 ff).20

Origen states that ‘Bethany’ is present in most manuscripts and also in Heracleon’s commentary on John to which Origen has access. He also agrees that ‘Bethany’ is probably the earlier reading. However, based on his own geographical knowledge, he believes Bethabara is more likely. The clinching argument for Origen is the meaning of the two words—Bethany means ‘house of obedience’ and Bethabara means ‘house of preparation’. For Origen ‘the meaning of the name Bethabara is appropriate for the baptism of the one who prepares for the Lord a prepared people’ (Io.Com 6, 40, 206).21 Matthew 8:28–32 and parallels—The Gadarene Swine

After tackling the problem of Bethabara/Bethany, Origen states that ‘we must not, therefore, despise precision concerning names if we wish to understand the Holy Scriptures perfectly’ (Io.Com 6, 40, 207).22 Because the Bible is the word of God, it is important for Origen to ascertain the correct text—which is why it is surprising that, very often, he fails to make a judgement on the text himself—perhaps he finds it necessary only to make a judgement if his interpretation of the passage is affected by the As translated As translated 21 As translated 22 As translated 19 20

by Heine (1989), p. 226. by Heine (1989), p. 224. by Heine (1989), p. 225. by Heine (1989), p. 225.

14

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

variants. A fuller investigation of his criticism may answer this point, but that is beyond the scope of this work. Certainly when it comes to place names, Origen seems prepared to make decisions as in the story of the Gadarene swine. Origen begins this section of his commentary with a comment on the Greek manuscripts: The following examples in the Gospels, however, may persuade us that matters related to names are incorrect in the Greek manuscripts in many places (Io.Com 6, 41, 208).23

In the example that follows Origen is again using geographical knowledge first. He rejects the reading ‘Gerasa’ because there is no sea or lake near to that Arabian city and he does not believe the Evangelists would have used this name considering they knew their geography. ‘Gadara’ he also rejects, although he accepts it is in Judea. Gadara is famous for its hot springs but, again, there is no sea or lake in its vicinity. Although Origen does not state that he is aware of manuscripts with the name ‘Gergesa’, he does suggest this as more apposite on both geographical grounds: Gergesa—‘is an ancient city in the vicinity of the lake which is now called Tiberias’ (Io.Com 6,41,211)—and according to tradition—‘there is a cliff lying beside this lake from which they point out the swine were cast down by the demons’ (ibid.).24 Once again, however, Origen relies on the etymology of the name— ‘lodging of those who have cast out’—as final proof because this, he claims, ‘is perhaps a name prophetically significant of what the citizens who owned the swine did in regard to the Saviour when they urged him to depart from their borders’ (ibid.). Donaldson (2009) considers Origen’s approach to these passages in the context of geography and etymology and concludes that: In the cases from both John and the Synoptics, therefore, geography isolates the proper location, and etymology confirms it. In this latter instance, we see part of Origen’s reasoning behind this: he puts great faith in the knowledge and reliability of the evangelists, so only a geographically correct reading could be authentic. Beyond this, he also puts 23 24

As translated by Heine (1989), p. 225. As translated by Heine (1989), p. 226.

CHAPTER ONE. THE LIFE OF ORIGEN

15

faith in the divine authorship, which yields a spiritual meaning behind the names (Donaldson, 2009, 104).

In his Textual Commentary on the Greek New Testament, Metzger acknowledges that the editorial committee of the United Bible Societies’ Greek New Testament had difficulty in deciding which variant to use in the text at Matthew 8.28. Eventually they opted for ‘Gadarene’: on the basis of (a) what was taken to be superior external attestation…and (b) the probability that Γεργεσηνών is a correction, perhaps proposed originally by Origen, and that Γερασηνών (which is supported only by versional evidence) is a scribal assimilation to the prevailing text of Mark (5.1) and/or Luke (8.26) (Metzger, 1994, 19).

This suggests that Origen’s choice of Gergesa, for which he offers no manuscript evidence and which Metzger refers to as being a choice made on ‘dubious basis’ (ibid.), may have influenced the textual tradition. It is worth noting that Codex Sinaiticus (01) contains both Γαδαρηνών and Γεργεσηνών and is generally seen as an Alexandrian text which was later corrected at Caesarea— mirroring the geographical locations of Origen.25 This may suggest Origen’s textual scholarship did influence the textual tradition. Donaldson (2009) acknowledges that Origen stated himself that he did not create his own recension of the New Testament.26 However, he may well have annotated his own copies of the manuscripts he was working with, and these may have been housed in the library in Caesarea where they would become accessible to other scholars and, possibly, disseminated by Pamphilus or Eusebius.27 Donaldson notes that: ‘colophons from OT books in Codex Sinaiticus state that these books were copied from and corrected against Origen’s Hexapla. While colophons for NT books refer back to Pamphilus or copies from his library, it is the dearth of such The digital facsimile of Codex Sinaiticus can be accessed at https://www.codexsinaiticus.org/en/ . 26 Mat.Com 15,14. 27 Donaldson, Explicit References to New Testament Variant Readings Among Greek and Latin Church Fathers, pp 291–293. 25

16

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN references to the copies of Origen that speaks against their widespread influence’ (2009, 292–293).

This is addressed further by Parker (2010) as he considers the relationship between Origen, Pamphilus, Eusebius and Codex Sinaiticus. Parker concludes that: ‘the Pamphilian corrections and their colophons … are not certain evidence providing a connection between Codex Sinaiticus and the textual scholarship of Caesarea’ (Parker, 2010, 85). The inclusion of Γεργεσηνών in Codex Sinaiticus is worthy of further research as it remains evidence of Origen’s footprint on the manuscript tradition. Another example worthy of study (which Metzger (1963) does not include probably because Origen does not discuss variants) is Origen’s analysis of the Lord’s Prayer which is included in his treatise On Prayer written in Caesarea around the year 233. Before tackling the prayer itself, Origen comments on the two versions in Matthew and Luke—he states he was unable to find one in Mark, ‘I looked also in Mark, lest a prayer having the same force had by chance escaped my notice, but I found no trace of a prayer there’ (Orat. 18,3).28 The closest parallel in Mark can be found at Mark 11:24–26 but verse 26 is only found in certain manuscripts and is not supported by 01, 03, 019, 032, 037, 044, 565, 700. Origen makes reference to both 11:24 and 25 (in Mat.Com 14,25 and Orat. 2,2 and 9,3), but no reference is made to 11:26. This suggests that the variant reading at 11:26 was not known to him. In his treatise, Origen sets out both the Matthean and Lucan prayers and discusses the idea, which he states is held by many, that Matthew and Luke seem to have written the same prayer. Origen states that this cannot be true as they differ both in content and in the manner in which the prayers were delivered according to the gospel accounts. To conclude, he states that ‘on the whole, it is better to suppose that the prayers are different, even though they have certain parts in common’ (Orat.18,3).29 Origen also makes no mention of the Didache version of the Lord’s Prayer and this suggests that he may not have been aware 28 29

As translated by Greer (1979), pp. 118–119. As translated by Greer (1979), p. 118.

CHAPTER ONE. THE LIFE OF ORIGEN

17

of that version. In his treatise On Prayer he makes no reference to any variants and this might suggest he was unaware of any. However, this is clearly not the case as even a cursory glance at the critical apparatus in the 28th edition of the Nestle-Aland Novum Testamentum Graece (NA28) shows that elsewhere in his writings Origen has cited different versions of the Lord’s Prayer. Again this warrants further attention. Origen often demonstrates the importance of textual criticism; he knows different versions of this prayer, yet on this occasion fails to mention any other readings. A detailed study of Origen’s use of these texts throughout his works may shed light on the manner in which Origen used textual criticism. For example, if evidence of textual criticism only appears in his exegetical works then this would suggest that, for Origen, trained as he was in the Alexandrian tradition, textual criticism is a necessary tool for studying texts, but has no place within non-exegetical texts such as his treatise, On Prayer. In conclusion, there is evidence to demonstrate that Origen was a textual critic working within the Alexandrian tradition of textual criticism and that his attention to detail, whilst not perhaps satisfying the modern textual critic in terms of methodology, does give an insight into the transmission of New Testament material. His importance is best summarised by Petersen (1988): Origen is a particularly attractive subject for investigation for three reasons. First, he is an early father, whose literary output coincides with the beginning of the third century. Second, he is regarded as the first Christian text critic, whose interest in the text is evidenced by his Hexapla, commentaries and literary/textual observations. Third the two cities in which Origen lived and wrote (Alexandria (from his birth until 231–2 CE) and Caesarea (c.232–253/4 CE), are, coincidentally, the presumed homes of two of the major text types of the New Testament: the Alexandrian, and the Caesarean (1988, 34–35).

CHAPTER TWO. METHODOLOGY The works of early church fathers need to be approached with caution. They are a valuable source of data, but they will also have been through a process of copying as they passed down the centuries and, as with the New Testament, there is never any guarantee that the modern editions being studied are original. Nestle sums up the situation perfectly and provides a cautionary voice: Our third source of material for the restoration of the text of the New Testament is Quotations found in other books. These are of great value, because they represent, for the most part, definite manuscripts existing in certain places at the time of the writer quoting them, and also because a large number of them belong to a time from which no codices have come down to us. The value of their testimony depends, of course, on the conditions…that the author quoted accurately, and the copyist copied faithfully, and the editor edited correctly (1901, 144).

In the case of Origen, we can access much of his work now in extremely good critical editions: Sources Chrétiennes (SC) and the Griechischen Christlichen Schriftsteller (GCS). However, whether Origen quoted accurately or the copyist copied accurately is impossible to judge. In fact the data shows that, even within the same work, Origen often quotes the texts in different ways. This may be the fault of the scribe, or later copyists or it may reflect the loose way in which Origen treated the text. Certainly, he is not alone in presenting this problem as Nestle noted, ‘Clement of 19

20

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Alexandria cites Matt. xviii.3 in four different ways. He quotes Matt. v.45 six times, and only once accurately’ (1901, 145 n2). This he puts down to the authors’ reliance on memory, which is a possibility. Certainly Eusebius states that Origen’s father ‘every day required him to learn passages [of scripture] by heart and repeat them aloud’ (H.E. 6.2.8). This problem is also referred to by Metzger (1992): If one is assured that the Father makes a bona fide quotation and not a mere allusion, the problem remains whether he quoted it after consulting the passage in a manuscript or whether he relied on his memory. The former is more probable in the case of longer quotations, whereas shorter quotations were often made from memory. Furthermore, if the Father quotes the same passage more than once, it often happens that he does so in divergent forms. Origen is notorious in this regard, for he seldom quotes a passage twice in precisely the same words. Moreover, while dictating to one of his several amanuenses, Origen would sometimes refer merely to a few catchwords in the Scripture passage which had come to his mind as an illustration of his argument; later the amanuensis would hunt out the passage in a Biblical manuscript and insert its words at the appropriate place in Origen’s treatise. Differences among the longer quotations could therefore arise, depending upon which of several available copies of the Scriptures the amanuensis may have consulted (1992, 87-88).

The problem is further compounded by the manner in which long quotations are often presented. Origen’s text contains many examples of what Nestle refers to as the work of ‘indolent copyists’ (1901, 145), who shortened these quotations and inserted the phrase καὶ τά ἑξῆς or ἕως τοῦ so that one can see where the quotation begins and ends. This is particularly evident in the GCS edition of the Commentary on Matthew where the parallel Latin text is present in which the full quotation is written out. An example is Matthew 20: 1–16 in which the Greek lemma shows the beginning of verse 1 and the end of verse 16. The Latin text, as provided by the translator, is complete. With all these words of caution and lack of guarantees, it could be argued that these quotations are so deeply embedded in

CHAPTER TWO. METHODOLOGY

21

their own mire of transmission that the effort involved in collecting and collating the data is hardly worth expending if the results cannot be accurately described as reflecting the texts available to that church father. However, no matter the transmission history of the manuscripts under scrutiny, the citations still present a picture, a snapshot, of a particular time. Whilst it may not have the sharpness of a digital image, we may still perceive, through the graininess of the snapshot, the original image. As Metzger states, ‘Despite these difficulties which attend the determination and evaluation of patristic evidence for the New Testament text, this kind of evidence is of such great importance in tracing the history of the transmission of the text that the labour of refining the ore from the dross is well worth the effort’ (1992, 88). This is further supported by Parker (2008) in his seminal book, An Introduction to the New Testament Manuscripts and their Texts. Whilst he describes the same issues with the patristic evidence, he is also clear on the importance of their contribution: …the proper study of biblical citations is of value for two reasons: because they provide evidence of the text known to the writer, and because they illuminate the interpretation and reception of the text…the quotation may be a transcript of the manuscript which the Father had open before him, or at the very least may tell us something about the text as it was written in that manuscript (2008, 108-109).

In his list of cautions mentioned above, Nestle forgot one crucial word of warning—the accuracy of the researcher in collecting data. Origen wrote a great deal and he quoted the Bible frequently. To try and prevent errors of collection creeping in I followed a methodology that put in place as many checks as possible. This was inevitably time-consuming but it does give me confidence in the results. No doubt, given the quantity of data, errors will undoubtedly have been made. On the other hand, the benefit of a large sample size is such that, through using an error correction as part of the statistical analysis, as suggested by Racine (2004), we

22

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

can gain a clear indication as to how representative the results are likely to be of the general population.1 The first decision to be made was whether or not to include the Latin translations of his work. After some consideration, I decided to concentrate on the Greek texts although I recognise that this reduced the amount of data available for collection. As mentioned before, the circumstances under which Origen’s work was translated were not ideal. Rufinus and Jerome took a fairly free approach to the translation in order to address the concerns of their time and to protect themselves from accusations of supporting heretical ideas.2 In addition they, or later copyists, may well have amended the text of the New Testament to harmonise with their own version. The consistency and accuracy of their translations was beyond the scope of this research, hence the decision to focus on the Greek text. In collecting the data for this research, I relied on critical editions of Origen’s texts as referred to above.3 The first stage was to collect all the references to the Synoptic Gospels on a verse by verse basis. This was done in hard copy using a filing card system and close scrutiny of the text. At this stage, I used the GCS editions where available and, as a back up, kept a running list of references in the order in which they appeared in each of Origen’s texts. This way, I had data that followed the sequence both of the biblical text and Origen’s works. Once this stage had been completed, the information was transferred to computer files and each reference was checked against the SC edition, again where available. For reference purposes the biblical text was also included. This was taken from the 27th edition of Nestle-Aland’s Novum Testamentum Graece. A decision was made as to whether the reference was a lemma [L], citation [C], adaptation [Ad] or allusion [All]. I used the definitions familiar to readers of the New Testament in the Greek Fathers. A lemma represents the head of a paragraph or section and is found in the Commentary on Matthew. These may be See p. 28-29. See: Rufinus’ Letter to Macarius, LXXX; Jerome’s Letter to Theophilus, LXXXII; Jerome’s Letter to Pammachius and Oceanus, LXXXIV. 3 See p. 19. 1 2

CHAPTER TWO. METHODOLOGY

23

original to Origen or the work of a later scribe to give the text some additional structure. Citations match a gospel passage exactly. Origen weaves quotations into his text and, to this end, I have also included as citations those passages which accurately reproduce a gospel passage but which may also include, usually at the beginning, the insertion of a word such as φησὶν which is there to give sense to the sentence. These insertions are denoted by the use of square brackets […]. An adaptation is one in which the text has been modified (usually for grammatical purposes), but which clearly represents a biblical reference. An allusion is a reference which hints at a biblical reference. For the purposes of this research, the references are presented in the order of lemmata, citations, adaptations and allusions. In Matthew the lemmata and citations from his Commentary on Matthew take priority over other texts. Given the way that Origen uses the biblical text, care has to be exercised to ensure that a quotation is matched to the appropriate gospel. This is easily determined when Origen refers to a particular gospel before quoting. However, where a quotation is integrated into the text, care must be taken, especially where parallel passages in the gospels are identical. In the case of Mark, for example, I have looked at each quotation to see whether Origen has either been explicit in his referencing or the quotation has no direct match with any parallel text. I have noted where it is impossible to determine which gospel is being quoted. For citations and lemmata, each reference and each verse were then matched against Swanson’s collation of variant readings and the variants noted. Witnesses representing the main text types were used for comparison as follows:4 Matthew: Primary Alexandrian Secondary Alexandrian Caesarean Byzantine Western 4

01 03 04 019 33 038 f1 f13 28 565 700 02 07 032 037 041 045 579 05

The original hand only was used for the purposes of statistical analysis.

24

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Mark: Primary Alexandrian Secondary Alexandrian Caesarean Byzantine Western

01 03 04 019 037 33 579 032 (verses 5:31–16:20) 038 f1 f13 28 565 700 02 07 041 045 05 032 (verses 1:1–5:30)

I have excluded P45 from the statistics because the sample was too small to give any significant results. Luke: Primary Alexandrian Secondary Alexandrian Caesarean Byzantine Western

01 03 P75 04 019 032 (verses 1:1–8:12) 33 579 f1 f13 28 565 700 02 07 032 (verses 8:13–24:53) 037 038 041 045 05 P45

These text groups do not reflect the results of the analysis but are based on Metzger’s profiling as stated in the third edition of The Text of the New Testament (1992) although, according to Metzger, P45 is ‘intermediate between Alexandrian and Western’ (1992, 37). These text groups should be treated with caution as there is a certain amount of uncertainty attached to these designations as will be discussed later.5 For example, Metzger comments of 04 that it ‘seems to be compounded from all the major text-types, agreeing frequently with the later Koine or Byzantine type (1993, 49). However, he also includes 04 in the list of later Alexandrian witnesses, albeit in parentheses (1993, 216). The parentheses are explained in a footnote to the Textual Commentary on the Greek New Testament, ‘In this list parentheses indicate that the text of the manuscript thus designated is mixed in character’ (Metzger, 1994, 15*, footnote 11). The precise allocation of witnesses to text-types is not critical to this work, the groupings act as a useful guide. The results of this study may be useful to other scholars in providing further indications of the nature of individual manuscripts but that is not the focus of this work. 5

See pp. 418-429.

CHAPTER TWO. METHODOLOGY

25

The inclusion of Alexandrian and Caesarean text-types is crucial to this study as the names suggest a link with the two locations where Origen lived. It is necessary to establish if the evidence locates Origen within these two textual traditions. Codex Bezae (05) is the main representative of the Western tradition as preserved in Greek. The Byzantine manuscripts represent a control group. However, recent research has suggested that the dating of this text-type may be much earlier than previously proposed. Racine (2004), in his exploration of The Text of Matthew in the Writings of Basil of Caesarea, states: Indeed, no manuscript of Matthew dating from the beginning of the fourth century or earlier and exhibiting the Byzantine type of text has been uncovered until now. So far, Basil of Caesarea represents the earliest witness to this type of text for the First Gospel (Racine, 2004, 271).

Racine’s research suggests that an early Byzantine text-type could be dated to the fourth century. It is important to note that for the purposes of his collation Swanson refers to the following groups of manuscripts: f1 mss 1, 118, 1582 f13 mss 13, 69, 124, 788, 1346 [sic]6 I have not separated out these groups into individual manuscripts but I have counted f1 and f13 as being a witness if the majority of manuscripts within that family agree. If there is no agreement or no majority of agreement on a particular reading, then the relevant family of manuscripts will not be counted for statistical purposes. Swanson has introduced an error into his data for Matthew through his recording of variants from 118. In Swanson, this manuscript is recorded as being extant from Matthew 1:1 to 6:2 and lacunose from 6:3 to 6:12. In fact, 118 is lacunose from Matthew 1:1 until 6:3 as confirmed in Lake’s Codex 1 of the Gospels and its Allies (1902). Details of the variant readings present in 118 in Matthew 6:3 to 6:12 have, therefore, also been taken from Lake’s work (1902, 8). 6

Swanson is in error, the manuscript is 346.

26

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

For statistical purposes, data was collected for citations or lemmata (where not supported by a citation) of four words or more. Data relating to the spelling of names was not included unless Origen himself is referring to the spelling of names. There is an inconsistency in the spelling of names such as Δαυίδ/Δαβίδ in editions of Origen and it is impossible to determine whether Origen was himself inconsistent, or whether it depended on the particular scribe or on later scribes who changed the spelling. Similarly, where Origen’s text supports different manuscript traditions within the same verse, the information is ignored for statistical purposes as they not only cancel each other out but it would also require a judgement as to which is the original reading which, if erroneous could skew the results. In addition, this may be evidence that Origen may have used different texts at different times in his life, that his scribes may have accessed different texts, that the transmission history of each of Origen’s work may have had an impact and so on. All of this militates against the idea of trying to determine an original reading as it may differ from text to text. For this reason I have not produced a running text of the Synoptic Gospels as used by Origen (as is the practice in other works such as Ehrman, Fee & Holmes, The Text of the Fourth Gospel in the Writings of Origen, 1992). This inevitably means that the end results reflect a general picture rather than a specific one as the data is based on consistent variant readings rather than the inconsistent. Further work is required to look at where different texts reflect different traditions and this is discussed in more detail in the conclusion.7 For statistical purposes spelling mistakes and scribal errors were ignored. Variants relating to nu-moveable, ἀπ/ἀπό, αλλ/αλλά, the insertion or omission of δὲ, and so on were also ignored as these could be scribal or editorial, or even Origen’s attempt to tidy up the Greek. Occasionally the text may be uncertain and subject to editorial insertions or omissions. These are denoted through the use of angled brackets in the text . Where these are the only representations of a variant reading then they have not been

7

See p. 459.

CHAPTER TWO. METHODOLOGY

27

included for statistical purposes because they represent an editorial judgement. The statistical data was collected for each gospel and then separated out as follows: 1. 2. 3.

Variants based on insertion/omission of the article; Citations that could be dated to the Alexandrian period only; Citations that were taken from the Lucan Homilies. 1. Variants based on insertion/omission of the article. These were collected and analysed separately to see if the inclusion of these variants might skew the total results. The rationale for this was that, whilst the omission or insertion of the article may have theological consequences, it may also be the result of error. Certainly Origen is not always consistent in his own use of the article in his references. However, the results were consistent with the total and did not reveal any significant discrepancies and so the final results are based on the total data collected including variants relating to articles. This is the ideal position, as any other situation would have led to judgements having to be made as to when the insertion/omission was significant and should be included. I preferred to let the text speak for itself rather than risk being affected too often by my judgements. 2. Citations that could be dated to the Alexandrian period only I considered it important to collect these as so much emphasis has been placed on the parallels between the two cities where Origen lived and the proposed home of two text types, Alexandrian and Caesarean. However, the sample size was too small to provide any significant information. 3. Citations that were taken from the Lucan Homilies As I was trying to collect information relating to Luke, I thought it worthwhile to collect references from this text some of which has survived in a Latin translation and with some fragmentary Greek text. Initially, I collected data from all the fragmentary evidence available in Greek but for the purposes of this research I had chosen to exclude it from the statistical analysis. This reflects the position taken by

28

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN Ehrman, Fee and Holmes in their research into the Fourth Gospel in Origen (1992). The statistics from the Lucan Homilies were analysed to see if they might also skew the results of the total. This time the evidence was clear, despite the size of the sample, that they would and so these were excluded from the analysis of Luke—again reflecting a decision made by Ehrman et al. in their study.

STATISTICAL A NALYSIS

As is common to all such studies within the New Testament in the Greek Fathers series, the method of quantitative analysis proposed by Colwell and Tune (1963) is used to rate the degree of agreement between Origen and selected manuscripts and also the degree of agreement between the selected manuscripts. This provides not only an indication of Origen’s affinity with individual text types but, also a means of grouping manuscripts into text groups. As stated before,8 it is important to acknowledge that the size of the sample can determine the degree to which the results are representative of the whole population. The larger the sample, the more representative are the results and this is indicated through a smaller error correction. Racine (2004) uses a standard error correction calculation for a 95% confidence interval of:

σp = √ p(100-p) x z n-1 p = percentage agreement n = sample size The standard ‘score’ for a confidence interval of 95% is z = 1.96. Where the sample size is less than 121, a different ‘z’ has to be used and these figures are found in general statistical tables and are referred to as the ‘t distribution’.9

See p. 21. For this study, reference was made to White, J., Yeats, A. and Skipworth, G. Tables for Statisticians, 3rd Edition, (Stanley Thornes, Cheltenham, 1979). 8 9

CHAPTER TWO. METHODOLOGY

29

For example, in Matthew the level of agreement (p) between Origen and 01 is 70.5%. This is based on a sample (n) of 850 with 599 agreements (599/850 x 100 = 70.5%). The error correction is calculated as follows: i)

p (100-p) = 70.5 (100-70.5) = 2079.75 n-1 850-1 849 ii) √2.45 = 1.56 iii) 1.56 x z = 1.56 x 1.96 = 3.1

= 2.45

This means that Origen and 01 are in agreement 70.5% + 3.1%, that is, between 67.4% and 73.6% agreement. The greater the sample (n), the lower the error correction and, conversely, the smaller the sample, the higher the correction. Accordingly, in Luke, the level of agreement (p) between Origen and P45 is 57.1%. This is based on a sample (n) of 63 with 36 agreements (36/63 x 100 = 57.1%) The error correction is calculated as follows: i)

p (100-p) = 57.1(100-57.1) = 2449.59 = 39.5 n-1 63-1 62 ii) √39.5 = 6.28 iii) 6.28 x t (sample less than 121) = 6.28 x 2 = 12.6% This means that Origen and P45 are in agreement 57.1% + 12.6% and this demonstrates the unreliability of small samples because, if this error correction is taken into account, then the agreement ranges from very little agreement at 44.5% to a much higher level of agreement of 69.7%.

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW IN THE WRITINGS OF ORIGEN Matthew 1:1

Βιβλος [φησι] γενεσεως Ιησου Χριστου υιου Δαβιδ υιου Αβρααµ (Io.Com 1,4,22) [C] Βιβλος εστι γενεσεως Ιησου Χριστου (Cels. 6,77, Philoc. 15,19) [Ad]. The GCS edition of Contra Celsum includes this section from the Philocalia. The SC edition does not. Matthew 1:2

Αβρααµ εγεννησε τον Ισαακ Ισαακ εγεννησε τον Ιακωβ Ιακωβ δε εγεννησε τον Ιουδαν και τους αδελφους αυτου (Luc.Hom 28) [C] ______________ Ισαακ Ισαακ: rell] 01* Ισακ Ισακ Matthew 1:3

Ιουδας δε εγεννησε τον Φαρες και τον Ζαρα εκ της Θαµαρ (Luc. Hom 28) [C] ______________ Ζαρα: rell] 03 Ζαρε Matthew 1:18

πριν η συνελθειν αυτους ευρεθη (Luc.Hom 17) [C] του δε Ιησου Χριστου η γεννησις ουτως ην (Luc.Hom 28) [C] ______________ Ιησου Χριστου: rell] 03 Χριστου Ιησου/032 Ιησου γεννησις: 700 07 019 041 045 124 33 28 565 788 346] 01 03 f1 037 038 γενεσις/04 032 γενεσεις 31

32

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Matthew 1:20

Ιωσηφ υιος Δαυιδ µη φοβηθης παραλαβειν Μαριαµ την γυναικα σου το γαρ εν αυτη γεννηθεν εκ πνευµατος αγιου εστι (Cels. 1,66) [C] _______________ Ιωσηφ υιος: rell] 038 τω Ιωσηφ λεγων υιος Δαυιδ: rell] 03 032 038 Δαυειδ/019 f1 579 01 04 07 045 037 041 124 33 28 565 700 788 346 δαδ Μαριαµ: 05 01 04 07 045 037 041 124 33 28 565 700 788 346] 03 019 f1 579 Μαριαν αγιου εστι: 05 019] 01 03 04 07 032 037 038 041 045 f1 f13 28 33 565 579 700 εστιν αγιου Matthew 1:23

ιδου η παρθενος (Cels. 1,34) [C] µεθ ηµων ο θεος (Cels. 1,35) [C] ιδου η παρθενος εν γαστρι εξει και τεξεται υιον (Cels. 1,35) [C] Εµµανουηλ (Cels. 1,35) [C] µεθ ηµων ο θεος (Cels. 1,35)[C] µεθ ηµων ο θεος (Cels. 1,35) [C] ιδου η παρθενος εν γαστρι ληjεται και τεξεται υιον και καλεσεις το ονοµα αυτου Εµµανουηλ οπερ ερµηνευεται µεθ ηµων ο θεος (Cels. 1,34) [Ad] Εµµανουηλ ο εστι µεθ ηµων ο θεος (Cels. 1,35) [Ad] η παρθενος γαρ ετεκε και εν γαστρι εσχε και ετεκεν υιον και το ονοµα αυτου Εµµανουηλ οπερ εστι µεθ ηµων ο θεος (Princ. 4,1,5) [Ad] _______________ αυτου Εµµανουηλ: rell] 01* Εµανουηλ καλεσεις: 05] rell καλεσουσιν Matthew 2:2

των Ιουδαιων (Mat.Com 17,11) [C] αστερα (Cels. 1,58) [C] εν τη ανατολη (Cels. 1,58) [C] αστερα εν τη ανατολη (Cels. 1,58) [C] _______________ αστερα εν τη ανατολη: rell] 01* αστεραν τη ανατολη Matthew 2:4

γενναται ο Χριστος (Mat.Com 17, 11) [Ad]

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

33

This forms part of a sentence in which Origen has combined the εν Βηθλεεµ of verse 5 with the γενναται ο Χριστος of verse 4. It is a reference to the biblical text rather than a citation. Matthew 2:5

εν Βηθλεεµ της Ιουδαιας (Cels. 1, 51) [C] εν Βηθλεεµ (Mat.Com 17,11) [Ad] _______________ Βηθλεεµ: rell] 07 019 045 Βιθλεεµ Matthew 2:6

και συ [γαρ φησι] Βηθλεεµ γη Ιουδα ουδαµως ελαχιστη ει εν τοις ηγεµοσιν Ιουδα εκ σου γαρ εξελευσεται ηγουµενος οστις ποιµανει τον λαον µου τον Ισραηλ (Princ. 4,1,5) [C] _______________ Βηθλεεµ: rell] 019 045 Βιθλεεµ γη Ιουδα: rell] 05 της Ιουδαιας ουδαµως: rell] 05 µη/omit 07* ελαχιστη ει εν τοις ηγεµοσιν Ιουδα: rell] omit 07* ηγεµοσιν: rell] 019 28 ηγεµωσιν εκ: rell] 01 03* 565 04 εξ σου: rell] 01 565 04 05* 579 ου γαρ: rell] 04 28 579 γαρ µοι/omit 01* Matthew 2:8

πορευθεντες ακριβως εξετασατε περι του παιδιου (Mat.Com 15, 7) [C] πορευθεντες ακριβως εξετασατε περι του παιδιου ινα καγω ελθων προσκυνησω αυτω (Mat.Com 17,11) [Ad] _______________ πορευθεντες ακριβως εξετασατε: 07 045 019 032 037 041 28 565 700 346] 03 05 πορευθεντες εξετασατε ακρειβως/01 04* f1 πορευθεντες εξετασατε ακριβως προσκυνησω αυτω: rell] 700 προσκυνησωι αυτο Matthew 2:9

ο αστηρ ον ειδον εν τη ανατολη προηγεν αυτους εως ου ελθων εσταθη ου ην το παιδιον (Mat.Com 15,7) [Ad] ______________ εσταθη: 01 03 04 05 f1 33] rell εστη ου ην το παιδιον: rell] 05 του παιδιου

34

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Matthew 2:11

ελθοντες [φησιν] εις την οικιαν ειδον το παιδιον µετα Μαριας της µητρος αυτου (Mat.Com 15,7) [C] ______________ ειδον: rell] 03 ειδαν το παιδιον: rell] 05 τον παιδα Matthew 2:13

εγερθεις παραλαβε το παιδιον και την µητερα αυτου και φευγε εις Αιγυπτον (Mat. Com 15,7) [C] εγερθεις παραλαβε το παιδιον και την µητερα αυτου και φευγε εις Αιγυπτον και ισθι εκει εως αν ειπω σοι µελλει γαρ Ηρωδης ζητειν το παιδιον του απολεσαι αυτο (Cels. 1,66) [C] ______________ το παιδιον: rell] 05 τον παιδα/037 τον παιδιον Αιγυπτον: rell] 019 Αιγυπον ειπω σοι: rell] 05 σοι ειπω Ηρωδης: rell] 019 ο Ηρωδης το παιδιον: rell] 05 τον παιδα αυτο: rell] 05 αυτον/28 019* αυτω Matthew 2:16

τα εν Βηθλεεµ και εν τοις οριοις αυτης απο διετους και κατωτερω κατα τον χρονον ον ηκριβωσε παρα των µαγων (Mat.Com 17,11) [Ad] ______________ Βηθλεεµ: rell] 04 Βλεεµ/05* Βηθλεαιµ/019 045 Βιθλεεµ διετους: rell] 05* διετειας κατωτερω: rell] 05 κατω ηκριβωσε: f1 124 28 700 788] ηκριβωσεν 579/ηκρειβωσε 01 03 04 07 019 032 037 041 045 33 346 565/05 ηκρειβασεν Matthew 2:20

εγερθεις παραλαβε το παιδιον και την µητερα αυτου (Mat.Com 15,7) [C] ______________ το παιδιον: rell] 05 τον παιδα Matthew 2:23

Ναζωραιος κληθησεται (Mat.Com 10,16) [C] Ναζωραιος κληθησεται (Mat.Com 16,19) [C]

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

35

Ναζωραιος (Cels. 7, 23) [C] ______________ Ναζωραιος: rell] 05 032 Ναζωρεος Matthew 3:1

κηρυσσων εν τη ερηµω (Luc.Hom 21) [C] _______________ κηρυσσων: rell] 579 κηρυσσον Matthew 3:2 See Matthew 4:17. µετανοειτε ηγγικεν γαρ η βασιλεια των ουρανων (Mat.Com 10,14) [C] µετανοειτε ηγγικεν γαρ η βασιλεια των ουρανων (Mat.Com 12,14) [C] Matthew 3:3

φωνη [µεν] βοωντος εν τη ερηµω (Cels. 6,9) [Ad] φωνη βοωντος [ην] εν τη ερηµω ετοιµασατε την οδον κυριου (Mat. Com 17:3) [Ad] NB, although this is cited by the editors of the texts as being Matthew, Origen is not specific. Matthew 3:4

ζωνην δερµατινην περι την οσφυν αυτου (Pasc. 36) [C] ην γαρ η τροφη αυτου κατα τον Ματθαιον ακριδες και µελι αγριον (Luc.Hom 11) [Ad] την οσφυν και απο τριχων καµηλου (Philoc. 26,4) [All] Matthew 3:6

βαπτισασθαι εν τω Ιορδανη ποταµω εξοµολογουµενους εαυτων τας αµαρτιας (Io.Com 6,25,133) [Ad] _______________ Ιορδανη: rell] 019 Ηορδανη/28 Ιορδανι ποταµω: rell] 032 παταµω/omit 019 28 05 04c 07 041 045 124 565 700 788 υπ αυτω: rell] omit 01* Or

36

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Matthew 3:7

γεννηµατα εχιδνων τις υπεδειξεν υµιν φυγειν απο της µελλουσης οργης + (Io.Com 6,22,120) [C] ιδων πολλους των Φαρισαιων και Σαδδουκαιων ερχοµενος επι το βαπτισµα (Io.Com 6,31,159) [C] γεννηµατα εχιδνων (Io.Com 6,27,139) [C] γεννηµατα εχιδνων (Io.Com 6,27,140) [C] γεννηµατα εχιδνων (Io.Com 6,29,151) [C] ιδων ο Ιωαννης πολλους των Φαρισαιων και Σαδδουκαιων ερχοµενουςεπι το βαπτισµα ειπεν αυτοις γεννηµατα εχιδνων (Io.Com 6,25,132) [Ad] οφεις γεννηµατα εχιδνων τις υπεδειξεν υµιν φυγειν απο της µελλουσης οργης (Orat. 27,12) [Ad] οφεις comes from Matthew 23:33 where the verse begins οφεις γεννηµατα εχιδνων. As Origen is not specific as to who he is quoting, this supports the idea that this is from Matthew and not from Luke 3:7. There is no support from witnesses for this addition here nor in Luke, hence it is a confusion by Origen of the two Matthean verses. _______________ πολλους: rell] 579 πολους των Φαρισαιων: rell] 03 Φαρεισαιων/037 Φαρισαιων Σαδδουκαιων: rell] 032 Σαδδουκεων ερχοµενους: rell] 579* ερχοµενου βαπτισµα: 03 01*] 346 βαπτισµα Ιωαννου/rell βαπτισµα αυτου. The citation ends here although the adaptation continues and supports 03 and 01* suggesting this is the text familiar to Origen. Matthew 3:8

ποιησατε ουν καρπους αξιους της µετανοιας (Heracl. 14,18) [C] Although καρπους αξιους is a variant found in 019 33 28, in the Commentary on John (6,27,140) Origen states that the singular καρπον is used by John the Baptist of the Pharisees and Sadducees in Matthew’s Gospel and the plural καρπους of the multitudes in Luke’s Gospel (3:8). Within the Dialogue with Heraclides, Origen introduces the text with ο σωτηρ ελεγεν (η ο Ιωαννης) which does not help place the citation but it also comes within a passage that is quoting Matthew 23:33 throughout— οφις γεννηµατα εχιδνων. The SC edition is certain that this is Luke 3:8, although the edition refers also to Matthew 3:8. Clearly, Origen knows the difference between the Lucan and Matthean versions so this is more likely to be Luke than any evidence of knowledge of a variant reading.

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

37

+ ποιησατε ουν καρπον αξιον της µετανοιας (Io.Com 6,22,120) [C] ποιησατε...καρπον αξιον της µετανοιας (Io.Com 6,27,140) [C] _______________ καρπον αξιον: rell] 019 33 28 καρπους αξιους Matthew 3:9

µε δοξητε λεγειν εν εαυτοις πατερα εχοµεν τον Αβρααµ (Io.Com 6,22,121) [C] λεγω υµιν οτι δυναται ο θεος εκ των λιθων τουτων εγειραι τεκνα τω Αβρααµ (Io. Com 6,22,21) [C] µη δοξητε λεγειν εν εαυτοις πατερα εχοµεν τον Αβρααµ (Io.Com 6, 27,142) [C] πατερα εχοµεν τον Αβρααµ (Io.Com 6,27,142) [C] δυναται ο θεος εκ των λιθων τουτων εγειραι τεκνα τω Αβρααµ (Io. Com 20,5,38) [C] µη δοξητε λεγειν οτι πατερα εχοµεν τον Αβρααµ δυναται ο θεος εκ των λιθων τουτων εγειραι τεκνα τω Αβρααµ (Io.Com 13,58,400) [Ad] _______________ τουτων: rell] omit 700* µε δοξητε: rell] 04 032 565 δοζηται λεγειν εν εαυτοις: rell] 019 037 λεγειν εν αυτοις/f1 λεγειν εν εαυτοις οτι Matthew 3:10

η δε αξινη προς την ριζαν των δενδρων κειται (Ier.Hom 18,5) [C] ηδη η αξινη προς την ριζαν των δενδρων κειται (Ier.Hom 18,5) [C] παν ουν δενδρον µη ποιουν καρπον καλον εκκοπτεται (Io.Com 6,28, 143) [C] εκκοπτεται και εις πυρ βαλλεται (Io.Com 6,28,145) [C] ηδη δε η αξινη προς την ριζαν των δενδρων κειται: παν δενδρον µη ποιουν καρπον καλον εκκοπτεται και εις το πυρ βαλλεται (Io.Com 6,22,122) [Ad] παν ουν δενδρον µη ποιουν καρπον εκκοπτεται (Io. Com 6,28,143) [Ad] In both the SC text and the GCS text this is attributed to Luke 3:9 as Origen is differentiating between the response of John the Baptist to the crowds and to the Pharisees and Sadducees in Matthew 3:8. To the Pharisees and Sadducees in Matthew’s Gospel, Origen suggests that reference is made to καρπον καλον and to the crowds of Luke’s Gospel the reference is to καρπον alone. According to Nestle-Aland (NA28, 2012), the καλον is omitted from Matthew 3:10 in 1506 and sys and from Luke 3:9 in P4vid and lat. However, Origen’s interpretation of these two citations does suggest he is aware of an alternative reading for Luke 3:9 that omits καλον because of his

38

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

reference to the οχλοις. In fact, it is absolutely crucial to his interpretation that καλον is omitted from Luke 3:9. παν ουν δενδρον µη ποιουν καρπον εκκοπτεται και εις πυρ βαλλεται (Io.Com 6, 28,145) [Ad] GCS references this as Matthew whilst SC references it as Luke 3:9. SC is more likely to be accurate given the context. _______________ ηδη δε: rell] 07 045 019 041 124 33 28 565 579 788 346 ηδη δε και αξινη: rell] 03 αξεινη βαλλεται: rell] 579 βαλεται Matthew 3:11

εν υδατι (Mat.Com 15,23) [C] εις µετανοιαν (Mat.Com 15,23) [C] αυτος υµας βαπτισει εν πνευµατι αγιω και πυρι (Mat.Com 15,23) [C] εις µετανοιαν (Io.Com 6,33,165) [C] ο οπισω µου ερχοµενος ισχυροτερος µου εστιν (Io.Com 6,34,170) [C] εν πνευµατι αγιω και πυρι (Io.Com 32,7,79) [C] εγω µεν υµας εν υδατι βαπτιζω εις µετανοιαν ο δε οπισω µου ερχοµενος ισχυροτερος µου εστιν ου ουκ ειµι ικανος τα υποδηµατα βαστασαι αυτος υµας βαπτισει εν πνευµατι αγιω και πυρι (Io.Com 6, 31,159) [Ad] εγω µεν [φησιν] υµας εν υδατι βαπτιζω εις µετανοιαν (Io.Com 6,32,162) [Ad] εγω βαπτιζω εν υδατι ο δε ερχοµενος µετ εµε ισχυροτερος µου εστιν αυτος υµας βαπτισει εν πνευµατι αγιω (Io.Com 6,43,222) [Ad] τοσουτον δε εστιν εµου ισχυροερτος ο µετ εµε ερχοµενος (Io.Com 6,32,163) [All] _______________ βαπτισει: rell] 579 βαπτισαι και πυρι: rell] omit 07 045 28 579 Matthew 3:12

το δε αχυρον κατακαυσατε πυρι ασβεστω (Ier.Hom 1,15) [Ad] το αχυρον κατακαυθησεται πυρι ασβεστω (Ier.Hom 20,4) [Ad] _______________ ασβεστω: rell] 03* ασβετω Matthew 3:13

τοτε παραγινεται ο Ιησους απο της Γαλιλαιας επι τον Ιορδανην προς τον Ιωαννην του βαπτισθηναι υπ αυτου (Io.Com 6,50,260) [C]

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

39

παραγινεται προς τον Ιωαννην του βαπτισθηναι υπ αυτου (Mat. Com 16,6) [All] _______________ παραγινεται: rell] 03 032 παραγεινεται Γαλιλαιας: rell] 03 Γαλειλαιας Ιωαννην: rell] 03 Ιωανην του βαπτισθηναι υπ αυτου: rell] omit 579 Matthew 3:14

εγω χρειαν εχω υπο σου βαπτισθηναι και συ ερχη προς µε (Io.Com 6,50,263) [C] _______________ συ: rell] 579* ου ερχη: rell] omit 037 Matthew 3:15

αφες αρτι ουτω γαρ πρεπον εστιν ηµιν πληρωσαι πασαν δικαιοσυνην (Io.Com 6,50,263) [C] _______________ αφες αρτι ουτω: 03 124 788 01* 032 28 346] 04 07 019 037 045 f1 565 579 700 ουτως However, Origen may be tidying up the Greek by having ουτω rather than ουτως before the consonant. ηµιν: rell] 01* ηµας Matthew 3:17

ουτος εστιν ο υιος µου ο αγαπητος εν ω ηυδοκησα (Cels. 2,72) [C] ουτος εστιν ο υιος µου ο αγαπητος εις ον ηυδοκησα (Mat.Com 10,9) [Ad] _______________ ουτος εστιν: rell] 05 συ ει εις ον: rell] Or. There is no support for this but the phrase is similar to Matthew 12:18 ο αγαπητος µου εις ον ευδοκησεν η ψυχη µου ηυδοκησα: 01c 04 019 032] rell ευδοκησα Matthew 4:4

ουκ επ αρτω µονω ζησεται ανθρωπος αλλ επι παντι ρηµατι θεου (Luc. Hom 29) [Ad] GCS attributes this to Deuteronomy 8:3 and Matthew 4:4 rather than Luke 4:4 although Luke 4:4 has the closest support from some witnesses.

40

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

_______________ ανθρωπος: rell] 01 03 04 05 07 019 032 037 038 1* 1582 33 579 ο ανθρωπος αλλ επι: rell] 04 αλλα εν/05 f13 αλλ εν παντι ρηµατι θεου: 05] rell παντι ρηµατι εκπορευοµενω (εκπορευοµενου f13) δια στοµατος θεου Matthew 4:8

τας βασιλειας του κοσµου (Luc.Hom 30) [C] εδεικνυεν αυτω τας βασιλειας του κοσµου (Luc.Hom 30) [Ad] εις υψηλον ορος...δειξη του παντος κοσµου τας βασιλειας και την δοξαν αυτων (Princ. 4,3,1) [All] Matthew 4:9

ταυτα σοι παντα δωσω εαν πεσων προσκυνησης µοι (Mat.Com 13,9) [C] ταυτα σοι παντα δωσω εαν πεσων προσκυνησης µοι (Mart. 32) [C] ταυτα σοι παντα δωσω εαν πεσων προσκυνησης µοι (Cels. 8,56) [C] παντα σοι ταυτα δωσω εαν πεσων προσκυνησης µοι (Mat.Com 12,22) [Ad] There is no support for παντα σοι ταυτα and as Origen has used the well attested ταυτα σοι παντα elsewhere, including within the same work, this cannot be taken as evidence of a variant reading. _______________ ταυτα σοι παντα: 01 03 04* 032 f1 33] 700 παντα ταυτα σοι/05 07 045 019 037 038 f13 28 565 579 788 ταυτα παντα σοι Matthew 4:10

κυριον [γαρ] τον θεον σου προσκυνησεις και αυτω µονω λατρευσεις (Cels. 5,11) [C] SC attributes this to Matthew 4:10 and Psalm 106:20; GCS to Matthew 4:10, Luke 4:8, Deuteronomy 6:13, 10:20 and Psalm 106:20. The text offers no solution and the citation matches both Luke and Matthew. κυριον τον θεον σου προσκυνησεις και αυτω µονω λατρευσεις (Cels. 7,64) [C] κυριον τον θεον σου προσκυνησεις και αυτω µονω λατρευσεις (Cels. 8,56) [C] κυριον [γαρ] τον θεον σου προσκυνησεις και αυτω µονω λατρευσεις (Mart. 7) [C] κυριον τον θεον σου φοβηθηση και αυτω µονω λατρευσεις (Cels. 7, 64) [Ad]. This is the text as it appears in the LXX at Deut.

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

41

6:13. In this context, Origen is referring to both Christians and Jews and supports this with three biblical texts Deut 6:13, Exodus 20:3–4 and Matthew 4:10. GCS edition references this text as ‘Deut, 6,3 (Matth, 4,10)’ whereas the SC edition states it is ‘Deut. 6,13’ and this is supported by the evidence. Matthew 4:11

αγγελοι προσηλθον και διηκονουν αυτω (Mat.Com 16,8) [C] τοτε αφιησιν αυτον ο διαβολος και ιδου αγγελοι προσηλθον και διηκονουν αυτω + (Io.Com 10,2,5) [C] αγγελοι προσηλθον και διηκονουν αυτω (Io.Com 28,8,66) [C] αγγελοι...διηκονουν αυτω (Orat. 11,3) [Ad] και οι προσελθοντες αγγελοι και διακονησοµενοι αυτω (Mat.Com 10,12) [All] _______________ αφιησιν αυτον: rell] 579 εφιησιν αυτων/019 αφιησιν αυτω Matthew 4:12

ακουσας οτι Ιωαννης παρεδοθη ανεχωρησεν εις την Γαλιλαιαν (Mat. Com 10,20) [C] ακουσας δε οτι Ιωαννης παρεδοθη ανεχωρησεν εις την Γαλιλαιαν (Mat. Com 11,16) [C] οτι Ιωαννης παρεδοθη (Mat.Com 16,1) [C] + ακουσας δε οτι Ιωαννης παρεδοθη ανεχωρησεν εις την Γαλιλαιαν + (Io.Com 10,2,5) [C] ανεχωρησεν εις την Γαλιλαιαν + (Io.Com 10,19,113) [C] ακουσας οτι Ιωαννης παρεδοθη ανεχωρησεν εις την Γαλιλαιαν + (Io.Com 28,23,202) [C] _______________ ακουσας δε: rell] 019 04c 07 045 032 037 038 f1 f13 28 565 579 788 346 ακουσας δε ο Ιησους οτι Ιωαννης: rell] 03 Ιωανης/01* Ιωαννης οτι Γαλιλαιαν: rell] 03 Γαλειλαιαν Matthew 4:13 + και καταλιπων την Ναζαρεθ ελθων κατωκησεν εις Καφαρναουµ την παραθαλασσιαν εν οριοις Ζαβουλων και Νεφθαλειµ + (Io. Com 10,2,5) [C] + και καταλιπων την Ναζαρα ελθων κατωκησεν εις Καφαρναουµ (Io.Com 10,19,113) [C]

42

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

+ και καταλιπων την Ναζαρεθ ελθων κατωκησεν εις Καφαρναουµ την παραθαλασσιαν εν οριοις Ζαβουλων και Νεφθαλειµ (Io.Com 28,23,202) [C] _______________ καταλιπων: rell] 05 07 019 037 038 33 565 καταλειπων την Ναζαρεθ: 01* 05 032 038 07 045 1 f13 28 579 788] 03* 01c 33 Ναζαρα/03c 019 1582 700 346 Ναζαρετ/04 037 Ναζαραθ Καφαρναουµ: 01 03 05 032* 33] 04 019 1582 700 346 037 07 045 1 f13 28 579 788 Καπερναουµ/038 Καπαρναουµ παραθαλασσιαν: rell] 01* 032 παραθαλασσαν/05 038 1582 700 παραθαλασσιον Ζαβουλων: rell] 788* Ζαβουων Νεφθαλειµ: rell] 019 28 Νεφθαληµ/045 565 579 032 Νεφθαλιµ Matthew 4:14 + ινα πληρωθη το ρηθεν δια Ησαιου του προφητου λεγοντος + (Io. Com 10,2,5) [C] _______________ λεγοντος: rell] 05 του λεγοντος Matthew 4:15 + γη Ζαβουλων (Io.Com 10,2,5) [C] _______________ Matthew 4:16

λαος ο καθηµενος εν σκοτει ειδε φως µεγα (Mat.Com 16.3) [C] λαος [γαρ] ο καθηµενος εν σκοτια (Cels. 6,66) [C] φως ειδε µεγα και τοις καθηµενοις εν χωρα και σκια θανατου φως ανετειλεν (Cels. 6,66) [C] ο λαος ο καθηµενος εν σκοτια φως ειδε µεγα (Io.Com 2,26,166) [C] ο λαος ο καθηµενος εν σκοτει () και σκια θανατου φως ανετειλεν αυτοις (Io.Com 13,22,134) [C] καθεζοµενοι εν χωρα και σκια θανατου (Mat.Com 13,9) [Ad] καθηµενος εν χωρα και σκια θανατου (Mat.Com 15,12) [Ad] λαος δε ο των εθνων ο καθηµενος εν σκοτει ειδε φως µεγα (Mat.Com 16,3) [Ad] ο λαος ο καθηµενος εν σκοτω φως ειδε µεγα (Io.Com 2,37,226) [Ad] _______________ σκοτει: 01* 04 07 045 019 037 038 f1 f13 33 28 565 579 700 788 346] 03 01c σκοτια/05 032 τη σκοτια. Origen is inconsistent. ειδε φως µεγα: 037 579 700 346/ειδεν φως µεγα 07 045 019 038 28 565/05* ειδον φως

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

43

µεγαν/05c ειδον φως µεγα/01 03 04 032 f1 f13 33 788 φως ειδεν µεγα. Origen is inconsistent. και τοις καθηµενοις: rell] 05 οι καθηµενοι/700 τοις καθηµενοις και σκια: rell] 05* σκεια/05c και σκεια There is a range of witnesses here. Book 2 of the Commentary on John was written in Alexandria and both Contra Celsum and the Commentary on Matthew were written much later in Caesarea. But, as both John and the Contra Celsum share similarities such as φως ειδε µεγα, there seems little to support an argument that geographical location alone influences the text. Rather this may reflect the use of, or a preference for, different texts of the gospel when writing each separate work. Matthew 4:17 See Matthew 3:2. µετανοειτε ηγγικε γαρ η βασιλεια των ουρανων (Mat.Com 10,14) [C] µετανοειτε ηγγικε γαρ η βασιλεια των ουρανων (Mat.Com 12,14) [C] απο τοτε ηρξατο ο Ιησους κηρυσσειν και λεγειν µετανοειτε ηγγικε γαρ η βασιλεια των ουρανων (Io.Com 10,2,5) [C] µετανοειτε ηγγικεν γαρ η βασιλεια των ουρανων (Io.Com 10,11,50) [C] ηγγικεν η βασιλεια των ουρανων (Io.Com 10,12,63) [C] ηγγικεν η βασιλεια των ουρανων (Io.Com 10,12,64) [C] _______________ απο τοτε ηρξατο: rell] 05 απο τοτε γαρ ηρξατο ο: rell] omit 05 Matthew 4:18

παρα την θαλασσαν της Γαλιλαιας ...Σιµωνα και Ανδρεαν τον αδελφον αυτου βαλλοντας αµφιβληστρον εις την θαλασσαν ησαν γαρ αλιεις (Ier.Hom 16,1) [Ad] _______________ Γαλιλαιας: rell] 03 Γαλειλαιας/019 Γαληλαιας Σιµωνα: 037 124 33 579 700 346] rell Σιµων βαλλοντας: rell] 019 βαλοντες αµφιβληστρον: rell] 05* αµφιβληστρος αλιεις: rell] 03* 01* 04 αλεεις Matthew 4:19

δευτε οπισω µου και ποιησω υµας αλιεις ανθρωπων (Mat.Com 12, 21) [C]

44

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

δευτε οπισω µου και ποιησω υµας αλιεις ανθρωπων (Mat.Com 12, 22) [C] δευτε οπισω µου και ποιησω υµας αλιεις ανθρωπων (Cels. 1,62) [C] δευτε οπισω µου και ποιησω υµας αλιεις ανθρωπων (Ier.Hom 16,1) [C] δευτε οπισω µου και ποιησω υµας αλιεις ανθρωπων (Io.Com 10,8, 31) [C] δευτε ακολουθειτε* µοι και ποιησω υµας αλιεις ανθρωπων (Mat. Com 15,21) [Ad] δευτε ακολουθειτε* µοι και ποιησω υµας αλιεις ανθρωπων (Mat. Com 15,21) [Ad] _______________ υµας: rell] 01c 05 33 υµας γενεσθαι αλιεις: rell] 03* 04 αλεεις * The use of ακολουθειτε is possibly a reference to the next verse in which the brothers ηκολουθησαν αυτω. It is not a known variant but in both places in the Commentary where these appear they are followed by a reference to Matthew 4:20. Matthew 4:20

ευθεως αφεντες τα δικτυα ηκολουθησαν αυτω (Mat.Com 15,21) [C] ευθεως αφεντες τα δικτυα ηκολουθησαν αυτω (Mat.Com 15,21) [C] ευθεως αφεντες τα δικτυα...ηκολουθησαν αυτω (Mat.Com 15,21) [C] οι δε αφεντες τα δικτυα ηκολουθησαν αυτω (Ier.Hom 16,1) [Ad] _______________ δικτυα: rell] 032 041 565 δικτυα αυτων Matthew 4:21

αλλους δε δυο αδελφους ευρεν Ιακωβον τον του Ζεβεδαιου και Ιωαννην τον αδελφοναυτου εν τω πλοιω µετα του πατρος καταρτιζοντας τα δικτυα και τουτους εκαλεσεν (Ier.Hom 16,1) [All] _______________ Verse is omitted by 032 33 Matthew 4:23 See Matthew 9:35. και πασαν νοσον και πασαν µαλακιαν τεθεραπευκεναι (Philoc. 26,3) [Ad] _______________ νοσον και πασαν: rell] omit 037

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

45

Matthew 5:1

ιδων δε τους οχλους ανεβη εις το ορος και καθισαντος αυτου προσηλθον αυτω οι µαθηται αυτου (Mat.Com 10,8) [C] ιδων δε τους οχλους ανεβη εις το ορος και καθισαντος αυτου προσηλθον αυτω οι µαθηται αυτου + (Mat.Com 11,4) [C] ιδων τους οχλους ανεβη εις το ορος και καθισαντος αυτου προσηλθον αυτω οι µαθηται αυτου (Mat.Com 11,13) [C] ιδων τους οχλους ανεβη (Orat. 18.3) [C] καθισαντος αυτου προσηλθον αυτω οι µαθηται αυτου + (Orat. 18.3) [C] ιδων τους οχλους αναβεβηκεν (Ier.Hom 16,2) [All] _______________ προσηλθον: rell] 03* 01* προσηλθαν αυτω: rell] omit 03 οι: rell] omit 579 Matthew 5:2 + και ανοιξας το στοµα αυτου εδιδασκεν αυτους λεγων + (Mat.Com 11,4) [C] και ανοιξας το στοµα αυτου εδιδασκεν (Orat. 18,3) [C] ανοιξας το στοµα αυτου εδιδαξε λεγων + (Ier.Hom 16,2) [Ad] _______________ εδιδασκεν: rell] 05 εδιδαξεν Matthew 5:3 + µακαριοι οι πτωχοι τω πνευµατι (Mat.Com 11,4) [C] αυτων εστιν η βασλιεια των ουρανων (Mat.Com 14,7) [C] µακαριοι οι πτωχοι τω πνευµατι οτι αυτων εστιν η βασιλεια των ουρανων (Mat.Com 16,16) [C] µακαριοι οι πτωχοι τω πνευµατι (Mat.Com 17,8) [C] εστιν η βασιλεια των ουρανων (Ier.Hom 8,2) [C] + µακαριοι οι πτωχοι τω πνευµατι οτι αυτων εστιν η βασιλεια των ουρανων (Ier.Hom 16,2) [C] αυτων εστιν η βασιλεια των ουρανων (Ier.Hom 20,6) [C] η βασιλεια ...των ουρανων (Mat.Com 16,16) [All] _______________ τω πνευµατι: rell] 05* πνευµατι Matthew 5:4

µακαριοι οι πενθουντες (Mat.Com 17,8) [C]

46

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

_______________ rell] 05 33 which swap this verse with verse 5. πενθουντες: rell] 01c 33 πενθουντες νυν Matthew 5:5

µακαριοι οι πραεις οτι αυτοι κληρονοµησουσι την γην (Mat.Com 16,16) [C] κληρονοµησουσι την γην (Mat.Com 16,16) [C] µακαριοι οι πραεις (Mat.Com 17,8) [C] µακαριοι οι πραεις (Cels. 5,63) [C] µακαριοι οι πραεις οτι αυτοι κληρονοµησουσι την γην (Ier.Hom 9,3) [C] κληρονοµησουσι την γην (Ier.Hom 20,6) [C] _______________ rell] 05 33 as for verse 4 Matthew 5:6

µακαριοι οι πεινωντες και διψωντες την δικαιοσυνην οτι αυτοι χορτασθησονται (Io.Com 13,4,21) [C] Matthew 5:8

µακαριοι οι καθαροι τη καρδια (Mat.Com 17,8) [C] µακαριοι οι καθαροι τη καρδια οτι αυτοι τον θεον οψονται (Cels. 6,4) [C] µακαριοι οι καθαροι τη καρδια οτι αυτοι τον θεον οψονται (Cels. 7,33) [C] µακαριοι οι καθαροι τη καρδια οτι αυτοι τον θεον οψονται (Cels. 7,43) [C] τον θεον οψονται (Ier.Hom 20,6) [C] µακαριοι οι καθαροι τη καρδια οτι αυτοι τον θεον οψονται (Io.Com 19,3,17) [C] οι καθαροι τη καρδια (Io.Com 19,22,146) [C] καθαραν...καρδιαν (Cels. 7,33) [Ad] καρδια καθαρα (Cels. 7,45) [All] καθαρα καρδια (Cels. 8,18) [All] Matthew 5:9

µακαριοι οι ειρηνοποιοι (Mat.Com 17,8) [C] µακαριοι οι ειρηνοποιοι (Cels. 5,63) [C] υιου θεου κληθησονται (Ier.Hom 20,6) [C] µακαριοι οι ειρηνοποιοι (Philoc. 6,1) [L]. The lemma is not Origen’s.

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

47

_______________ ειρηνοποιοι: rell] 346 οιρηνοπιοι Matthew 5:10

ενεκεν δικαιοσυνης (Mart. 4) [All] Matthew 5:11

µακαριοι εστε οταν ονειδισωσιν υµας και διωξωσι και ειπωσι παν πονηρον ρηµα καθ υµων ενεκεν εµου (Ier.Hom 20,8) [Ad] µακαριοι εστε οταν ονειδιζωσιν υµας και διωκωσι και ειπωσι παν πονηρον ρηµα καθ υµων ψευδοµενοι ενεκεν εµου + (Ier.Hom 1,13) [Ad] _______________ εστε: rell] 032 28 038 εσται/038 οι εσται ονειδισωσιν: rell] 05 διωξουσιν/33 διωξωσιν/038 ονιδισωσιν υµας: rell] 038 ηµας διωξωσι: rell] 01 032 037f13 13 788 038 διωξουσιν/05 ονιδισουσιν/33 ονιδισωσιν/346 διωξωσοι ειπωσι: rell] 038 ειποσιν παν πονηρον: rell] 05 καθ υµων παν πονηρον/579 παν παν πονηρον ρηµα καθ: rell] 03 01 καθ/038 ρηµα καθη/omit 05 υµων ψευδοµενοι ενεκεν εµου: rell] 03 υµων ψευδοµενοι ενεκα εµου/05 ενεκεν δικαιοσυνης Matthew 5:12 + χαιρετε και αγαλλιασθε οτι ο µισθος υµων πολυς εν τοις ουρανοις ουτως γαρ εδιωξαν τους προφητας τους προ υµων (Ier.Hom 1,13) [C] _______________ χαιρετε και: rell] 33 χαιρετε και και υµων: rell] 346 ηµων εν τοις ουρανοις: rell] 05 εν τω ουρανω ουτως: rell] 045 346 ουτω τους προ υµων: rell] 041* 565 346 προ υµων Matthew 5:13

υµεις [γαρ φησιν] εστε το αλα της γης (Io.Com 6,59,303) [C] εαν γαρ το αλας µωρανθη ουτ εις γην ουτ εις κοπρον ισχυει ετι αλλα βληθεν εξω καταπατηθησεται υπο των ανθρωπων ο δε εχων ωρα ακουετω (Cels. 8.70) [Ad]

48

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

_______________ το αλα: 01* 05* 032] rell το αλας The reference in the Contra Celsum is a combination of Matthew 5:13 and Luke 14:35 as follows: εαν [γαρ] το αλας µωρανθη is from Matthew 5:13 αλας: rell] 03c 01 032 αλα ουτ εις γην ουτ εις κοπρον is from Luke 14:35 where κοπριαν (dunghill) is used in most sources instead of κοπρον (dung or dung yard) which is found only in 565. ισχυει ετι αλλα βληθεν εξω καταπατηθησεται υπο των ανθρωπων is a version of Matthew 5:13. ο δε εχων ωρα ακουετω is a reference to Luke 14:35. Rather than being evidence of a different text tradition, this is probably an adaptation of both verses and is, therefore, adaptation rather than citation. Certainly Origen does not introduce it in the text as a direct quotation. Matthew 5:14

φως του κοσµου (Mat.Com 10,3) [C] υµεις εστε το φως του κοσµου (Cels. 5,10) [C] υµεις εστε το φως του κοσµου (Cels. 7,51) [C] υµεις εστε το φως του κοσµου (Io.Com 1,25,162) [C] υµεις εστε το φως του κοσµου (Io.Com 1,26,171) [C] υµεις εστε το φως του κοσµου (Io.Com 2,25,162) [C] φως του κοσµου (Io.Com, 6,59,302) [C] υµεις γαρ εστε φησι το φως του κοσµου (Io.Com 6,59,301) [Ad] φως εισι του κοσµου (Princ. 4,3,11) [All] _______________ υµεις εστε: rell] 037 υµεις δε εστε Matthew 5:16

λαµψατω το φως υµων εµπροσθεν των ανθρωπων (Mat.Com 10,3) [C] λαµψατω το φως υµων εµπροσθεν των ανθρωπων οπως ιδωσι τα καλα υµων εργα και δοξασωσι τον πατερα υµων τον εν τοις ουρανοις (Cels. 5,10) [C] λαµψατω το φως υµων εµπροσθεν των ανθρωπων (Io.Com 1,25,162) [C] λαµψατω το φως υµων εµπροσθεν των ανθρωπων (Io.Com 2,17,121) [C] εµπροσθεν των ανθρωπων δοξαζεται το ονοµα του πατρος του εν τοις ουρανοις (Io.Com 32, 29, 360) [Ad] τα εργα εµπροσθεν των ανθρωπων (Io.Com 2,1,5) [All] τα εργα εµπροσθεν των ανθρωπων (Io.Com 2,34,211) [All]

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

49

_______________ τα καλα υµων εργα: 28] 03* υµων τα καλα/346 υµων τα καλα εργα υµων/03c 01 05 07 045 019 032 037 038 041 f1 f13 33 565 579 700 788 υµων τα καλα εργα Matthew 5:17

µη νοµισητε οτι ηλθον καταλυσαι τον νοµον η τους προφητας ουκ ηλθον καταλυσαι αλλα πληρωσαι (Mat.Com 10,12) [C] αταλυσαι τον νο η τ προφητας αλλα ηρ (Pasc. 4) [Ad] Matthew 5:18

ιωτα εν η µια κεραια (Philoc. 10,1) [C] ιωτα εν η µια κεραια ου µη παρελθη απο του νοµου εως αν παντα γενηται (Philoc. 2,4) [C] _______________ κεραια: rell] 03* 019 037 346 33 κερεα/565 καιρεα του νοµου: rell] 038 f13 565 788 του νοµου και των προφητων εως αν παντα γενηται: rell] 03* εως παντα γενηται/05 εως αν γενηται παντα Matthew 5:19

ος εαν ουν λυση µιαν των εντολων τουτων των ελαχιστων και διδαξη ουτως τους ανθρωπους ελαχιστος κληθησεται εν τη βασιλεια των ουρανων (Mat.Com 13,15) [C] ος δ αν ποιηση και διδαξη ουτος µεγας κληθησεται εν τη βασιλεια των ουρανων (Mat.Com 13,15) [C] _______________ ος εαν: rell] 05* ος/05c ος αν ουν: rell] omit 019 λυση: rell] 05 019 λυσει τουτων: rell] omit 124 788 των: rell] omit 05* 037 ουτως: rell] omit 05 ος δ αν ποιηση και διδαξη ουτος µεγας κληθησεται: rell] omit 01* 05 032 579 33 εν τη βασιλεια των ουρανων: rell] omit 01* 05 032 579 33 Matthew 5:21

ερρεθη τοις αρχαιοις (Mat.Com 14,14) [C]

50

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

_______________ ερρεθη: rell] 03 05 07 037 038 045 ερρηθη Matthew 5:22

ενοχος γαρ εις την γεενναν του πυρος...µωρε (Ier.Hom 19,15) [Ad] οτι ος αν οργισθη τω αδελφω αυτου ενοχος εσται τη κρισει (Princ. 3,1,6) [Ad] In the text Origen introduces this with the words ‘when the Saviour says…’ followed by a quotation from Matthew 5:39 and then this verse. However, it appears to be an adaptation rather than a citation as there are no witnesses for the οτι ος αν οργισθη. It is interesting to note that Origen, even in the adaptation, does not include εικη and in this he supports 01* 03 045. εγω δε λεγω υµιν ος εαν οργισθη τω αδελφω αυτου (Princ. 4,3,4) [Ad] _______________ εικη: 03 045 01*] rell omit Matthew 5:23

εαν ουν προσφερης το δωρον σου επι το θυσιαστηριον κακει µνησθης οτι ο αδελφος σου εχει τι κατα σου + (Orat. 2,2) [C] _______________ κακει: rell] 05 07 045 037 038 041 f1 28 565 346 και εκει τι: rell] omit 13 Matthew 5:24 + αφες εκει το δωρον σου εµπροσθεν του θυσιαστηριου και υπαγε πρωτον διαλλαγηθι τω αδελφω σου και τοτε ελθων προσφερε το δωρον σου (Orat. 2,2) [C] _______________ εµπροσθεν: rell] 037 εµπροσος διαλλαγηθι: rell] 05 καταλλαγηθι ελθων προσφερε: rell] 05* ελθων προφερεις Matthew 5:27

ερρεθη ου µοιχευσεις + (Io.Com 20,17,149) [C] _______________ ερρεθη ου µοιχευσεις: rell] 019 037 038 f13 33 579 788 ερρεθη τοις αρχαιοις ου µοιχευσεις

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

51

Matthew 5:28

εν τη καρδια ...εν τη καρδια...εν τη καρδια...εν τη καρδια (Mat.Com 12,7) [C] + εγω δε λεγω υµιν οτι πας ο βλεπων γυναικα προς το επιθυµησαι ηδη εµοιχευσεν αυτην εν τη καρδια αυτου (Io.Com 20,17,149) [C] γυναικα προς το επιθυµησαι (Princ. 4,3,3) [C] ος εαν εµβλεψη γυναικι προς το επιθυµησαι ηδη εµοιχευσεν αυτην εν τη καρδια αυτου (Cels. 3,44) [Ad] ος αν εµβλεψη γυναικα προς το επιθυµησαι αυτην ηδη εµοιχευσεν αυτην εν τη καρδια αυτου (Io.Com 20,23,189) [Ad] ος εαν εµβλεψη γυναικα προς το επιθυµησαι ηδη εµοιχευσεν εν τη καρδια αυτου (Princ. 3,1,6) [Ad] _______________ βλεπων: rell] 28 εµβλεψας ηδη: 01* 041] 03 07 019 032 037 045 f13 28 33 565 579 700 αυτην ηδη/01c f1 346 αυτης ηδη/037 αυτην δη. Origen is inconsistent. αυτην: rell] omit 037 041 αυτου: rell] 03 εαυτου Matthew 5:33

ερρεθη τοις αρχαιοις ουκ επιορκησεις αποδωσεις δε τω κυριω τους ορκους σου (Io.Com 20,17,150) [C] _______________ ερρεθη: 01 07 019 032 037 038 f1 f13 33 28 700 788 346] 03 05 041 045 565 ερρηθη/579 ερρεηθη τοις αρχαιοις: rell] 579 τοις αρχαιοις σου επιορκησεις: rell] 01 εφιορκησεις δε τω κυριω: rell] 019 037 1 1582* δε κυριω/032 τω κυριω Matthew 5:34

εγω δε λεγω υµιν µη οµοσαι ολως (Ier.Hom 5,12) [C] εγω δε λεγω υµιν µη οµοσαι ολως (Io.Com 20,17,150) [C] εγω δε λεγω υµιν µη οµοσαι ολως (Mart. 7) [C] εγω δε λεγω υµιν µη οµοσαι ολως (Princ. 4,3,4) [C] µη γαρ οµοσητε φησι τον ουρανον οτι θρονος εστιν του θεου + (Io.Com 6,39,201) [Ad] Matthew 5:35

του µεγαλου βασιλεως (Io.Com 13,13,83) [C]

52

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

+ µηδε την γην οτι υποποδιον εστιν των ποδων αυτου (Io.Com 6.39,201) [Ad] του µεγαλου βασιλεως πολις (Io.Com 10,23,131) [Ad] πολις του µεγαλου βασιλεως (Io.Com 13,13,84) [Ad] υποποδιον των ποδων του θεου (Mart. 7) [Ad] τη γη υποποδιω των ποδων αυτου...των ποδων αυτων (Orat. 23,3) [Ad] υποποδιον...των ποδων αυτου (Orat. 23,4) [Ad] πολις µεγαλου βασιλεως εστι (Mart. 7) [All] _______________ µητε εις Ιεροσολυµα οτι πολις εστιν του µεγαλου βασιλεως: rell] omit 33 Matthew 5:38

οφθαλµον αντι οφθαλµου και οδοντα αντι οδοντος (Cels. 7,25) [C] _______________ και: rell] omit 05 f13 788 Matthew 5:39

εγω δε λεγω υµιν (Cels. 7,25) [C]. This leads into Luke 6:29 which is the parallel passage. εγω δε λεγω υµιν µη αντιστηναι τω πονηρω (Princ. 3,1,6) [C] σε εις την σιαγονα στρεψον και την αλλην (Ier.Hom 19,12) [All] _______________ αντιστηναι: rell] 01 αντισταθηναι Matthew 5:40

και τω θελοντι σοι κριθηναι και τον χιτωνα σου λαβειν αφες και το ιµατιον (Cels. 7,21) [Ad] _______________ τω θελοντι: rell] 05 ο θελων/037 τον θελοντα αφες: rell] 05 αφησεις ιµατιον: rell] 01 33 ιµατιον σου Matthew 5:43

ηκουσατε οτι ερρεθη αγαπησεις τον πλησιον σου και µισησεις τον εχθρον σου + (Io.Com 20,13,106) [C] ηκουσατε οτι ερρεθη αγαπησεις τον πλησιον σου και µισησεις τον εχθρον σου + (Io.Com 20,17,141) [C]

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

53

_______________ ερρεθη: 01 019 032 037 f1 f13 33 28 700 788 346] 038 ερηθη/03 05 07 041 045 565 ερρηθη µισησεις: rell] 03 05 µεισησεις σου: rell] omit 28 Matthew 5:44

αγαπατε τους εχθρους υµων και προσευχεσθε υπερ των επηρεαζοντων υµας + (Cels. 8,35) [C] +εγω δε λεγω υµιν αγαπησατε τους εχθρους υµων και προσευχεσθε υπερ των διωκοντων υµας + (Io.Com 20,13,106) [Ad] + εγω δε λεγω υµιν αγαπησατε τους εχθρους υµων και προσευχεσθε υπερ των διωκοντων υµας + (Io.Com 20,17,142) [Ad] εγω δε λεγω υµιν αγαπησατε τους εχθρους υµων και προσευχεσθε υπερ των διωκοντων υµας (Io.Com 20,17,147) [Ad] εγω δε λεγω υµιν αγαπησατε τους εχθρους υµων και προσευχεσθε υπερ των διωκοντων υµας + (Io.Com 20,33,290) [Ad] _______________ Origen has the shorter version: 01 03 1 1582* Longer version: 28 05 07 045 019 032 037 038 041 1582c f13 33 565 579 700 788 346 εγω δε λεγω υµιν αγαπατε τους εχθρους υµων ευλογειτε τους καταρωµενους υµας (υµειν: 05*) καλως ποιειτε τοις µισουσιν (τους µισουντας: 1582c) υµας και προσευχεσθε υπερ των επηριαζοντων/επηρεαζοντων/επεραζοντων/επερεαζοντων (υµας) και διωκοντων υµας και: rell] omit 032 προσευχεσθε: rell] 01 05 07 032 037 038 13 579 προσευχεσθαι επηρεαζοντων υµας: rell] omit 01 03 1 1582*/05 επηριαζοντων/032 038 07 019 037 041 1582c f13 28 565 579 700 788 επηρεαζοντων υµας/045 επεραζοντων υµας/33 επερεαζοντων υµας/346 επηριαζοντων υµας Both the Contra Celsum and book 20 of the Commentary on John were written in Caesarea. επηρεαζοντων appears in the parallel passage at Luke 6:28 in the verse ευλογειτε τους καταρωµενους υµας, προσευχεσθε περι των επηρεαζοντων υµας. In the Commentary on John, Origen consistently omits the phrase. He is also consistent in his use of αγαπησατε which has no known support. In Contra Celsum he uses the well attested αγαπατε. Origen states clearly in his text that he is citing Matthew for the first three references in the Commentary on John. In Io.Com 20,33,290 he is not specific and in Contra Celsum they are described as the words of Jesus. It is most likely that Origen (or a scribe or copyist) has confused the two

54

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

verses in the same way that ‘later witnesses enrich the text by incorporating clauses from the parallel account’ (Metzger, 1994,11). However, it may also be evidence of an original reading. It is also possible that a different text of Matthew was used when writing the Contra Celsum but if this were the case then one would expect the longer version of the verse to be used. Matthew 5:45 + οπως γενησθε υιοι του πατρος υµων του εν τοις ουρανοις (Io.Com 20,13,106) [C] + οπως γενησθε υιοι του πατρος υµων του εν ουρανοις (Io.Com 20,17,142) [C] οπως γενησθε υιοι του πατρος υµων του εν ουρανοις (Io.Com 20,17,143) [C] οπως γενησθε υιοι του πατρος υµων (Io.Com 20,17,144) [C] οπως γενησθε υιοι του πατρος υµων του εν ουρανοις (Io.Com 20,17,147) [C] οπως γενησθε υιοι του πατρος υµων του εν ουρανοις (Io.Com 20,17,149) [C] οπως γενησθε υιοι του πατρος υµων του εν τοις ουρανοις (Io.Com 20,17,150) [C] + οπως γενησθε υιοι του πατρος υµων του εν ουρανοις (Io.Com 20,33,290) [C] ανατελλει τον ηλιον αυτου επι πονηρους και αγαθους και βρεχει επι δικαιους και αδικους (Cels. 4,28) [Ad] + οπως γενησθε υιοι του πατρος υµων του εν τοις ουρανοις ος τον ηλιον αυτου ανατελλει επι πονηρους και αγαθους και βρεχει επι δικαιους και αδικους (Cels. 8,35) [Ad] ανατελλω τον ηλιον επι πονηρους και αγαθους...βρεχων επι δικαιους και αδικους (Ier.Hom 3,2) [Ad] τον ηλιον επι πονηρους και αγαθους και βρεχοντι επι δικαιους και αδικους (Io.Com 1,10,65) [Ad] οπως γενησθε υιοι του πατρος του εν ουρανοις (Io.Com 20,17,144) [Ad] Origen has omitted the υµων deliberately to make a specific point in his commentary. As Metzger (1963) notes, Origen also suggests that it may represent a mistake in the manuscript tradition. In Heine’s translation it states, ‘you will ask whether this was said in the simpler sense, or the “your” is added because the copies are in error’ (1993, 236). ο εν τοις ουρανοις πατηρ ανατελλει τον ηλιον επι πονηρους και αγαθους (Io.Com 20,17,151) [Ad]

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

55

του τον ηλιον ανατελλοντος επι πονηερους και αγαθους (Mat.Com 16,29) [Ad] τον ηλιον επι πονηρους και αγαθους και βρεχοντος επι δικαιους και αδικους (Orat. 22,4) [Ad] _______________ οπως: rell] 038 οπως αν τοις: 038 041 1582c f13 33 565 700 788 346] rell omit και βρεχει επι πονηρους και αγαθους: 07*] rell omit και βρεχει επι δικαιους και αδικους: rell] 01* και βρεχει There is no seeming consistency in the inclusion or omission of τοις by Origen so it is impossible to draw any conclusion with regard to sources. The inconsistency suggests this is original to Origen because it would be more likely that later scribes would seek consistency. Matthew is also inconsistent and, according to NA28 (2012) uses τοις ουρανοις 11 times and ουρανοις without the article six times. Matthew 5:48

τελειοι ως ο πατηρ ηµων ο ουρανιος τελειος εστι (Cels. 4,29) [C] ως ο πατηρ ο ουρανιος τελειος εστι (Cels. 6,63) [Ad] _______________ ως: 01 03 07 019 f1 f13 33 700 788] 13 ωσπερ και/rell ωσπερ ο ουρανιος: 01 03 05c 019 032 f1 f13 33 28 788 346] 05* εν ουρανοις/045 038 041 565 579 700 ο εν τοις ουρανοις/07 ο ουρανιοις/037 ο εν τοις ουρανους Matthew 6:1

ελεηµοσυνην εµπροσθεν των ανθρωπων...το θεαθηναι...µισθον (Mat. Com 11,15) [Ad] _______________ ελεηµοσυνην: rell] 03 05 01*c.2 1 1582* δικαιοσυνην/01c.1 δοσειν Matthew 6:2

προς το δοξασθηναι υπο των ανθρωπων (Io.Com 28,13,102) [All] υπο των ανθρωπων (Mat.Com 15,23) [All] οπως δοξασθωµεν υπο των ανθρωπων (Orat. 19,2) [All] εν ταις συναγωγαις και ταις ρυµαις οπως δοξασθη υπο των ανθρωπων ποιων ελεηµοσυνην...εµπροσθεν (Orat. 19,2) [All] απεχουσι τον µισθον απο των ανθρωπων (Orat. 29,8) [All]

56

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Matthew 6:4

εν τω κρυπτω (Mat.Com 11,15) [C] ο πατηρ σου ο βλεπων εν τω κρυπτω αποδωσει σοι (Io.Com 13,45,298) [C] _______________ κρυπτω αποδωσει σοι: 01 03 33 019 038 f13 788] 700 κρυπτω αποδωσει σοι αυτος/05 07 045 032 037 041 f1 28 565 579 κρυπτω αυτος αποδωσει σοι/346 κρυπτω αυτος δωσει σοι Matthew 6:5

οταν προσευχησθε ουκ εσεσθε ωςπερ οι υποκριται οτι φιλουσιν εν ταις συναγωγαις και εν ταις γωνιαις των πλατειων εστωτες προσευχεσθαι οπως φανωσι τοις ανθρωποις αµην λεγω υµιν οτι απεχουσι τον µισθον αυτων + (Orat. 19,1) [C] τοις ανθρωποις (Orat. 19,2) [C] εν ταις γωνιαις των πλατειων (Orat. 19,3) [C] εν ταις γωνιαις των πλατειων εστωτες (Orat. 19,3) [C] εν ταις συναγωγαις και ταις γωνιαις των πλατειων προσευχοµενων οπως φανωσι τοις ανθρωποις ...αµην λεγω υµιν απεχουσι τον µσθον αυτων (Orat. 19,2) [Ad] τον µισθον...εν ταις συναγωγαις και ταις γωνιαις των πλατειων εστως προσευχεσθαι οπως...τοις ανθρωποις (Orat. 19,2) [Ad] προσευχεσθαι εν ταις συναγωγαις ...των πλατειων...προσευχεσθαι ...εν συναγωγαις...εν γωνιαις πλατειων...τοις ανθρωποις (Orat. 20,1) [Ad] _______________ προσευχησθε: 03 01c f1] rell προσευχη εσεσθε: 01 03 f1] rell εση ωςπερ: rell] 01 03 05 33 ως οτι φιλουσιν: rell] 05 οτι φιλουσιν στηναι προσευχεσθαι: rell] 05 και προσευχοµενοι/13 προσευχοµενοι οπως: rell] 07 032 037 038 565 579 346 28 700 οπως αν οτι: 019 041 045 07 032 037 038 565 579 346] rell omit αυτων: rell] 05* αυτον Matthew 6:6 + συ δε οταν προσευχη εισελθε εις το ταµειον σου και κλεισας την θυραν σου προσευξαι τω πατρι σου τω εν τω κρυπτω και ο πατηρ σου ο βλεπων σε εν τω κρυπτω αποδωσει σοι + (Orat. 19,1) [Ad] _______________ εισελθε: rell] 037 εισελθων ταµειον: 03 05 07 019 700 346] rell ταµιειον

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

57

τω εν τω κρυπτω: rell] 05 1 1582* f13 700 788 εν τω κρυπτω εν τω φανερω: rell] omit 01 03 05 f1 Or Matthew 6:7

προσευχοµενοι δε µη βαττολογησητε (Orat, 2,2) [C] + προσευχοµενοι δε µη βαττολογησητε ωσπερ οι εθνικοι δοκουσι γαρ οτι εν τη πολυλογια αυτων εισακουσθησονται + (Orat. 19,1) [C] οι εθνικοι (Orat. 21,1) [C] εκ πολυλογιας...εκ πολυλογιας (Orat. 21,2) [All] _______________ βαττολογησητε: 019 037 038 041 045 f1 124 28 565 579 788 346] 01 03 f13 βατταλογησητε/ 05 βλαττολογησηται/07 βατολογησητε/032 βατταλογειται/700 βαττολογειτε εθνικοι: rell] 03 υποκριται οτι: rell] omit 032* Origen is consistent in his use of βαττολογεω in this work. At Orat.19,1, he is clear that he is citing Matthew and yet uses βαττολογησητε rather than βατταλογησητε. This is probably a return to the more appropriate spelling. Matthew 6:8 + µη ουν οµοιωθητε αυτοις οιδε γαρ ο πατηρ υµων ων χρειαν εχετε προ του υµας αιτησαι αυτον + (Orat. 19,1) [C] οιδε γαρ ο πατηρ ο ουρανιος ων χρειαν εχοµεν προ του ηµας αιτησαι αυτον (Orat. 5,2) [Ad] ων χρειαν...προ του ηµας αιτησαι αυτον (Orat. 17,2) [All] οιδε γαρ...πατηρ ων ων χρειαν...ων χρειαν...ων χρειαν (Orat. 21,2) [All] _______________ γαρ: rell] 03 01c γαρ ο θεος υµων: rell] 1 118 ηµων/28 υµων ο ουρανιος αιτησαι αυτον: rell] 05 ανοιξε το στοµα/700 αιτησαι Matthew 6:9

πατερ ηµων ο εν τοις ουρανοις (Orat. 15,1) [C] πατερ ηµων ο εν τοις ουρανοις αγιασθητω το ονοµα σου + (Orat. 18,2) [C] + ουτως ουν προσευχεσθε υµεις (Orat. 19,1) [C] πατερ ηµων ο εν τοις ουρανοις (Orat. 22,1) [C] πατερ ηµων ο εν τοις ουρανοις (Orat. 22,3) [C] πατερ ηµων (Orat. 22,3) [C] πατερ ηµων ο εν τοις ουρανοις (Orat. 22,4) [C]

58

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

πατερ ηµων ο εν τοις ουρανοις (Orat. 22,5) [C] εν τοις ουρανοις (Orat. 23,1) [C] πατερ ηµων ο εν τοις ουρανοις ..εν ουρανοις (Orat. 23,3) [C] πατερ ηµων ο εν τοις ουρανοις (Orat. 23,5) [C] αγιασθητω το ονοµα σου (Orat. 24,1) [C] αγιασθητω το ονοµα σου (Orat. 24,1) [C] το ονοµα...το ονοµα (Orat. 24,1) [C] το ονοµα (Orat. 24,4) [C] αγιασθητω το ονοµα σου (Orat. 24,5) [C] αγιασθητω το ονοµα σου (Orat. 25,2) [C] το ονοµα (Orat. 25,2) [C] αγιασθητω το ονοµα σου (Orat. 25,2) [C] αγιασθητω το ονοµα σου (Orat. 25,2) [C] αγιασθητω το ονοµα σου (Orat. 25,2) [C] αγιασθητω το ονοµα σου (Orat. 26,2) [C] το...ονοµα (Orat. 26,2) [Ad] _______________ ουτως: rell] 565* ουτω ο: rell] omit 01* Matthew 6:10 + ελθετω η βασιλεια σου γενηθητω το θεληµα σου ως εν ουρανω και επι της γης + (Orat. 18,2) [C] ελθετω η βασιλεια σου (Orat. 25,1) [C] ελθετω η βασιλεια σου...η βασιλεια (Orat. 25,1) [C] ελθετω η βασιλεια σου (Orat. 25,1) [C] ελθετω η βασιλεια σου (Orat. 25,1) [C] ελθετω η βασιλεια σου (Orat. 25,1) [C] γενηθητω το θεληµα σου ως εν ουρανω και επι γης (Orat. 26,1) [C] ως εν ουρανω και επι γης (Orat. 26,2) [C] γενηθητω το θεληµα σου ως εν ουρανω και επι γης (Orat. 26,3) [C] γενηθητω το θεληµα σου ως εν ουρανω και επι γης (Orat. 26,5) [C] επι γης...εν ουρανω...το θεληµα...επι γης...το θεληµα...το θεληµα... ως εν ουρανω...το θεληµα...επι γης...επι γης...εν ουρανω (Orat. 26,1) [Ad] ελθετω η βασιλεια σου ως εν ουρανω και επι γης γενηθητω το θεληµα σου ως εν ουρανω και επι γης (Orat. 26,2) [Ad] εν ουρανω...η...βασιλεια...το θεληµα...επι γης (Orat. 26,2) [Ad] το θεληµα...το θεληµα...εν ουρανω..επι της γης το θεληµα...εν ουρανω...επι γης...επι γης...θεληµα...το θεληµα...το θεληµα...εν ουρανω...και επι γης (Orat. 26,3) [Ad] το θεληµα...εν ουρανω...επι γης...επι γης...εν ουρανω...εν ουρανω… επι γης...επι γης...εν ουρανω (Orat. 26,5) [Ad]

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

59

το θεληµα...ως εν ουρανω...και επι γης...γης...επι γης...το θεληµα... το θεληµα...επι της γης...το θεληµα...εν ουρανω...το θεληµα...και επι γης… το θεληµα...το θεληµα...εν ουρανω...το θεληµα...και επι γης (Orat. 26,6) [Ad] _______________ ελθετω: rell] 01 05 032 037 ελθατω ως: rell] omit 05* της: rell] omit 01 03 032 037 1 1582* Although Origen has used της γης in his work On Prayer, he tends to quote more without the article than with. However, at 18:2 in this work, Origen quotes the entire pericope and includes the article suggesting this is the text he, or his scribe, is familiar with but throughout the ensuing commentary on this prayer he is less rigid in his quoting. He certainly makes no comment that he is aware of a variant and it plays no part in his commentary. Therefore it can be concluded that his text includes the article. Matthew 6:11 + τον αρτον ηµων τον επιουσιον δος ηµιν σηµερον + (Orat. 18,2) [C] τον αρτον ηµων τον επιουσιον δος ηµιν σηµερον (Orat. 27,1) [C] τον αρτον ηµων τον επιουσιον δος ηµιν σηµερον (Orat. 27,17) [C] επιουσιον...επιουσιον...επιουσιον (Orat. 27,7) [Ad] επιουσιον… τον αρτον… σηµερον...σηµερον...σηµερον… σηµερον (Orat. 27,13) [Ad] αρτου του επιουσιου (Orat. 27,3) [All] τον επιουσιον αρτον (Orat. 27,9) [All] ο επιουσιος αρτος (Orat. 27,10) [All] ο επιουσιος αρτος (Orat. 27,13) [All] του επιουσιον αρτου εν τη σηµερον...σηµερον...σηµερον (Orat. 27,16) [All] σηµερον...τον επιουσιον αρτον...ηµιν...ηµων (Orat. 27,17) [All] _______________ τον αρτον: rell] 038* των αρτων Matthew 6:12 + και αφες ηµιν τα οφειληµατα ηµων ως και ηµεις αφηκαµεν τοις οφειλεταις ηµων + (Orat. 18,2) [C] και αφες ηµιν τα οφειληµατα ηµων ως και ηµεις αφηκαµεν τοις οφειλεταις ηµων (Orat. 28,1) [C] ως και ηµεις αφιεµεν τοις οφειλεταις ηµων (Orat. 28,8) [C]

60

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

_______________ αφηκαµεν: 03 01* 1 1582*] 05 07 019 032 037 038 565 αφιοµεν/01c 045 041 118 1582c f13 28 579 700 788 346 αφιεµεν Origen is inconsistent using both αφιεµεν and αφηκαµεν although he is clearly referring to the text of Matthew and comparing it with the text of the Lord’s Prayer in Luke where Origen also uses αφιεµεν. Origen makes no reference to different versions so rather than this being an indication of different texts being available to Origen it is more likely that he is loosely quoting to support his text. Matthew 6:13

απο του πονηρου (Mat.Com 12,20) [C] + και µη εισενεγκης ηµας εις πειρασµον αλλα ρυσαι ηµας απο του πονηρου (Orat. 18,2) [C] και µη εισενεγκης ηµας εις πειρασµον αλλα ρυσαι ηµας απο του πονηρου (Orat. 29,1) [C] αλλα ρυσαι ηµας απο του πονηρου (Orat. 29,1) [C] εις πειρασµον (Orat. 29,1) [C] εις πειρασµον (Orat. 29,3) [C] εις πειρασµον (Orat. 29,4) [C] εις τον πειρασµον... εις τον πειρασµον (Orat. 29,9) [C] µη εισενεγκης ηµας εις πειρασµον (Orat. 29,11) [C] εις πειρασµον (Orat. 29,12) [C] µη εισενεγκης ηµας εις πειρασµον (Orat. 29,14) [C] µη εισενεγκης ηµας εις πειρασµον (Orat. 30,1) [C] ρυσαι ηµας απο του πονηρου (Orat. 30,1) [C] απο του πονηρου (Orat. 30,2) [C] εις τον πειρασµον... εις τον πειρασµον...εις πειρασµον (Orat. 29,11) [Ad] µη εισενεγκης εις πειρασµον ηµας (Orat. 29,13) [Ad] ηµας...απο του πονηρου (Orat. 30,1) [Ad] εις πειρασµον ...απο του πονηρου...του πονηρου...του πονηρου (Orat. 30,3) [Ad] _______________ ηµας: rell] omit 565 Origen, in line with 01 03 05 1 1582* 118, ends at πονηρου. Others add a doxology.

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

61

Matthew 6:19

µη θησαυριζετε υµιν θησαυρους επι της γης οπου σης και βρωσις αφανιζουσι και οπου κλεπται διορυσσουσι και κλεπτουσιν + (Ier.Hom 17,4) [C] θησαυριζοντα επι της γης (Ier.Hom 8,2) [Ad] _______________ θησαυριζετε: rell] 05 θησαυρισεται/019 032 579 θησαυριζεται/037 θησαυριζετε εν αφανιζουσι: 05*] rell αφανιζει κλεπται: rell] 05c κλεπται και Matthew 6:20

εν ουρανω οπου ουτε σης αφανιζει ουτε κλεπται διορυσσουσι (Mat. Com 10,14) [Ad] + αλλα θησαυριζετε υµιν θησαυρους εν ουρανοις (Ier.Hom 17,4) [Ad] και µη θησαυριζοντα εν ουρανω (Ier.Hom 8,2) [All] _______________ υµιν: rell] 28 δε µαλλον εαυτοις ουτε1: rell] 28 ουδε ουτε2: 700*] 03 07 045 019 037 038 041 1582c f13 33 28 565 579 700c 788 346 ουδε/01 1 1582* 118 και/omit 032 Matthew 6:21

οπου ο θησαυρος εκει και η καρδια (Mat.Com 10,14) [Ad] _______________ και: rell] omit 03 Matthew 6:24 See Luke 16:13. ουδεις δυναται δυσι κυριοις δουλευειν (Cels. 8,3) [C] η γαρ τον ενα µισησει και τον ετερον αγαπησει η ενος ανθεξεται και του ετερου καταφρονησει (Cels. 8,3) [C] ου δυνασθε θεω δουλευειν και µαµωνα (Cels. 8,3) [C] δυσι κυριοις δουλευειν (Cels. 8,5) [C] ουδεις δυναται δυσι κυριοις δουλευειν (Cels. 8,8) [C] δυσι κυριοις δουλευειν (Cels. 8,16) [C] ουδεις δυναται δυσι κυριοις δουλευειν...θεω δουλευειν και µαµωνα (Cels. 8,56) [C] ου δυνασθε θεω δουλευειν και µαµωνα ουδεις δυναται δυσιν κυριοις δουλευειν (Ier.Hom 7,3) [Ad]

62

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

ουδεις δυναται δυσι κυριοις δουλευειν...θεω και µαµωνα (Ier.Hom 20,7) [Ad] _______________ ουδεις: rell] 019 037 ουδεις οικετης η: rell] 01 33 019 ει µισησει: rell] 03 032 µεισησει η: rell] 28 η του Matthew 6:25

µη µεριµνατε τι φαγητε η τι πιητε + 6:26 (Cels. 7,24) [Ad] _______________ µη µεριµνατε: rell] f13 788 µη µεριµνησητε All witnesses include τη ψυχη ηµων or a variant of this and there is no support for its omission. The parallel passage in Luke is similar, so this is not evidence of Origen confusing the two versions. It is impossible to cross reference to Luke 12:22 as there are no extant citations in Origen. η τι πιητε: 03 032 118 f13 33 788] omit 01 f1/rell και τι πιητε Matthew 6:26 6:25 + κατανοησατε τα πετεινα του ουρανου η κατανοησατε τους κορακας οτι ου σπειρουσιν ουδε θεριζουσι και ο πατηρ ηµων ο ουρανιος τρεφει αυτα ποσω µαλλον υµεις διαφερετε των πετεινων (Cels. 7,24) [Ad] _______________ This is a combination of Matthew 6:26 and Luke 12:24: κατανοησατε τους κορακας οτι ου σπειρουσιν ουδε θεριζουσιν, οις ουκ εστιν ταµειον ουδε αποθηκη, και ο θεος τρεφει αυτους: ποσω µαλλον υµεις διαφερετε των πετεινων ου: rell] 07c ουτε µαλλον υµεις: 28] rell υµεις µαλλον Matthew 6:28

περι ενδυµατος τι µεριµνατε καταµαθετε τα κρινα του αγρου (Cels. 7,24) [C] Matthew 7:1

µη κρινετε ινα µη κριθητε (Mat.Com 13,30) [C] µη κρινετε ινα µη κριθητε (Io.Com 32,16,185) [C]

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

63

_______________ µη κρινετε: rell] 03 13 κρεινετε ινα: rell] 28 και ου 019 adds µη καταδικαζετε και ου µη καταδικασθηται Matthew 7:2 See Luke 6:38, Mark 4:24. ω µετρω µετρειτε αντιµετρηθησεται ηµιν (Mart. 10) [Ad] GCS suggests this might be a reference to either Matthew 7:2, Luke 6:38 or Mark 4:24. ω µετρω µετρειτε µετρηθησεται υµιν (Ier.Hom 17,4) [C] ω µετρω µετρουµεν αντιµετρηθησεται (Mat.Com 13,30) [All]. This could be an allusion to Luke 6:38 or Mark 4:24 although GCS references it as an allusion to Matthew 7:2. _______________ µετρηθησεται: rell] 038 f13 28c 124 788 346 αντιµετρηθησεται. Origen is inconsistent. Matthew 7:6

µη δωτε το αγιον τοις κυσι µηδε βαλητε τους µαργαριτας εµπροσθεν των χοιρων (Mat.Com 10,8) [C] µη βαλητε τους µαργαριτας εµπροσθεν των χοιρων (Mat.Com 10.8) [Ad] _______________ το αγιον: rell] 118 τα αγια βαλητε: rell] 019 βαλλετε/omit 13 τους µαργαριτας: rell] 03 037 019 28 µαργαρειτας υµων: rell] omit 118 Or Matthew 7:7

ζητειτε και ευρησετε (Mat.Com. 10,9) [C] αιτειτε και δοθησεται υµιν (Mat.Com 14,25) [C] αιτειτε και δοθησεται υµιν (Mat.Com 14,25) [C] αιτειτε και δοθησεται υµιν (Io.Com 13,1,5) [C] αιτειτε και δοθησεται υµιν (Orat. 10,2) [C]. See Luke 11:9. _______________ δοθησεται: rell] 28* δοθησεται και δοθησεται ευρησετε: rell] 579 ευρησηται/28 ευρησητε Matthew 7:8

πας ο ζητων ευρισκει (Mat.Com 10,9) [C]

64

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

πας γαρ ο αιτων λαµβανει (Mat.Com 14,25) [C] πας γαρ ο αιτων λαµβανει (Io.Com 13,1,5) [C] πας γαρ ο αιτων λαµβανει (Orat. 10,2) [C]. See Luke 11:10. πας ο ζητων ευρισκει (Mat.Com. 10,9) [Ad] πας ο αιτων λαµβανει (Mat.Com 14,25) [Ad] πας ο αιτων λαµβανει (Mat.Com 14,25) [Ad] πας ο αιτων λαµβανει (Mat.Com 14,25) [Ad] πας ο ζητων ευρισκει (Io.Com 19,12, 73) [Ad] και ζητων πας ευρισκει (Philoc. 27,5) [All] _______________ ζητων: rell] 032* αιτων Matthew 7:11

ο πατρη ο αγαθον δοµα υων εξ ουρανου τοις αιτουσιν αυτον (Orat. 10,2) [All] Matthew 7:13

την απωλειαν (Orat. 19,3) [C] την πλατειαν και ευρυχωρον την απαγουσαν εις την απωλειαν (Ier.Hom 20,7) [All] της πλατειας και ευρυχωρου οδου (Ier.Hom 20,7) [All] της πλατειας και ευρυχωρου οδου (Ier.Hom 20,7) [All] Matthew 7:14

οτι στενη η πυλη και τεθλιµµενη η οδος η απαγουσα εις την ζωην και ολιγοι εισιν οι ευρισκοντες αυτην (Mat.Com 12,12) [C] στενη και τεθλιµµενη η οδος η αγαπουσα εις την ζωην και ολιγοι εισιν οι ευρισκοντες αυτην (Mat.Com 14,1) [C] στενη και τεθλιµµενη η οδος η απαγουσα εις την ζωην (Ier.Hom 14,16) [C] στενης και τεθλιµµενης ...οδου επι την ζωην (Ier.Hom 20,6) [All] στενην και τεθλιµµενην (Ier.Hom 20,7) [All] στενην και τεθλιµµενην (Ier.Hom 20,7) [All] οδος η απαγουσα (Io.Com 6,19,105) [All] την στενην και τεθλιµµενην οδευοντα εν χειµωνι (Mart. 31) [All] _______________ οτι: 01* 1* 118 700c] 03* οτι δε/03c τι δε/019 038 700* 01c 04 07 045 032 037 041 1c 1582 f13 28 565 579 788 346 τι η πυλη: rell] 019 038 πυλη/omit 544 Cl. Origen is inconsistent. η απαγουσα: rell] 700 αποφερουσα οι ευρισκοντες: rell] 579 ευρικοτες

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

65

Matthew 7:16

απο των καρπων επιγνωσκοµενοι (Io.Com 20,13,105) [All] Matthew 7:18

ου δυναται δενδρον αγαθον καρπους πονηρους ενεγκειν (Io.Com 13,11,73) [C] µη δυναται δενδρον πονηρον καρπους αγαθους ενεγκειν (Ier.Hom 20,4) [All] δυναται δενδρον πονηρον η κακια καρπους αγαθους ποιειν τους απο αρετης (Mat.Com 10,11) [All] καρπους φερειν πονηρους (Orat. 29,11) [All] δενδρον πονηρον καρπους αγαθους φερει (Princ. 3,1,18) [All] _______________ ου δυναται δενδρον αγαθον: rell] omit 579 ενεγκειν: 03] rell ποιειν Matthew 7:21

ου πας ο λεγων µοι κυριε κυριε, εισελευσεται εις την βασιλειαν των ουρανων (Io.Com 32,11,126) [C] κυριε κυριε (Io.Com 32,11,126) [C] Matthew 7:22

πολλοι ερουσι µοι εν εκεινη τη ηµερα τω ονοµατι σου δαιµονια εξεβαλοµεν και δυναµεις εποιησαµεν (Cels. 1,6) [Ad] πολλοι ερουσι µοι εν εκεινη τη ηµερα κυριε κυριε ου τω ονοµατι σου εφαγοµεν και τω ονοµατι σου επιοµεν και τω ονοµατι σου δαιµονια εξεβαλοµεν και δυναµεις πολλας εποιησαµεν (Cels. 2,49) [Ad] ου τω ονοµατι σου εφαγοµεν και τω ονοµατι σου επιοµεν και τω ονοµατι σου δαιµονια εξεβαλοµεν και δυναµεις πολλας εποιησαµεν (Ier.Hom 1,8) [Ad]. The GCS edition attributes this to Matthew and SC attributes it to Luke 13:26. κυριε κυριε ουκ εν τω ονοµατι σου εφαγοµεν και εν τω ονοµατι σου επιοµεν και εν τω ονοµατι σου δαιµονια εξεβαλοµεν και δυναµεις πεποιηκαµεν (Io.Com 32,11,124) [Ad]. This appears to be a combination of this verse with ideas expressed in Luke 13:26. ου τω ονοµατι σου εφαγοµεν και ειοµεν και appears in syc Ju (Or). τω ονοµατι σου εφαγοµεν και επιοµεν και δαιµονια εξεβαλοµεν (Io.Com 32,14,153) [Ad] πολλοι ερουσι µοι εν εκεινη τη ηµερα κυριε κυριε ου τω ονοµατι σου εφαγοµεν και τω ονοµατι σου επιοµεν και τω ονοµατι σου δαιµονια εξεβαλοµεν (Princ. 4,1,2) [Ad]

66

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

_______________ τη: rell] omit 037 Matthew 7:23

ουδεποτε εγνων υµας (Ier.Hom 1,8) [C] ουδεποτε εγνων υµας (Ier.Hom 1,10) [C] αποχωρειτε απ εµου (Io.Com 32,11,125) [C] ουδεποτε εγνων υµας (Io.Com 32,14,153) [C] ουδεποτε εγνων υµας (Io.Com 32,14,154) [C] και ερω αυτοις αποχωρειτε απ εµου οτι εστε εργαται αδικιας (Cels. 2,49) [Ad]. This appears again to be a combination of Matthew and Luke 13:27 (και ερει λεγων υµιν, ουκ οιδα υµας ποθεν εστε: αποστητε απ εµου, παντες εργαται αδικιας). αποχωρειτε απ εµου ουδεποτε εγνων υµας (Ier.Hom 1,8) [Ad] αποχωρειτε απ εµου ουδεποτε εγνων υµας οτι εργαται εστε αδικιαν (Io.Com 32,11,125) [Ad] και ερω αυτοις αποχωρειτε απ εµου οι εργαζοµενοι την ανοµιαν ουδεποτε εγνων υµας (Princ. 4,1,2) [Ad] _______________ αποχωρειτε: rell] 038 f13 788 αναχωρειτε απ εµου: rell] 019* απο παντες/019c 038 f13 788 απ εµου παντες Matthew 7:24

επι την πετραν (Ier.Hom 1,15) [C] GCS references this to Matthew 7:24 and SC to 7:25. εαν τις ακουη µου τους λογους και ποιη αυτους αγω και ο πατηρ µου ελευσοµεθα προς αυτον και µονην παρ αυτω ποιησοµεθα (Cels. 8,18) [Ad] Combination of both Matthew and John 14:23. (απεκριθη Ιησους και ειπεν αυτω εαν τις αγαθα µε τον λογον µου τηρησει και ο πατηρ µου αγαπησει αυτον και προς αυτον ελευσοµεθα και µονην παρ αυτω ποιησοµεθα). την οικιαν...επι την πετραν (Mat.Com 12,11) [Ad] πας φησιν ο ακουων µου τους λογους τουτους και ποιων αυτους οµοιωθησεται ανδρι φρονιµω οστις ωκοδοµησεν αυτου την οικιαν επι την πετραν (Princ. 3,1,6) [Ad]. This is a combination of Matthew and Luke 6:47. επι την πετραν...ανδρι φρονιµω οστις ωκοδοµησεν αυτου την οικιαν επι την πετραν (Mart. 47) [All] Matthew 7:25

επι την πετραν (Mart. 48) [C]. This could also be a reference to Luke 6:48 or Matthew 7:24.

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW _______________ επι την πετραν: rell] omit 33 Matthew 7:26

επι την αµµον (Ier.Hom 1.15) [C] επι την αµµον (Mart. 48) [C] ο δε ακουων και µη ποιων αυτους οµοιος εστιν ανδρι µωρω οστις ωκοδοµησεν αυτου την οικιαν επι την αµµον (Princ. 3,1,6) [All] _______________ επι την αµµον: rell] omit 33 Matthew 7:28

και εγενετο οτε ετελεσεν ο Ιησους τους λογους τουτους εξεπλησσοντο παντες οι οχλοι επι τη διδαχη αυτου (Mat.Com 14,14) [C] _______________ ετελεσεν: 01 03 04 032 f1 33 124 565 700 788 346] rell συνετελεσεν τουτους: rell] 019 τους εξεπλησσοντο: rell] 01* εξεπληττοντο παντες: 037 038 f1] rell omit οι οχλοι επι τη διδαχη αυτου: rell] 01* επι τη διδαχη αυτου οι οχλοι Matthew 8:2

εαν θελης δυνασαι µε καθαρισαι (Io.Com 6,47,244) [C] Matthew 8:3

θελω καθαρισθητι (Io.Com 6,47,244) [C] Matthew 8:6

ο παις µου βεβληται εν τη οικια παραλυτικος δεινως βασανιζοµενος (Io.Com 10,12,61) [C] Matthew 8:8

κυριε ουκ ειµι ικανος ινα µου υπο την στεγην εισελθης αλλα µονον ειπε λογω και ιαθησεται (Io.Com 13,62,444) [C] _______________ ικανος: rell] omit f13

67

68

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

µου υπο την στεγην εισελθης: rell] 038 579 υπο την στεγην µου εισελθης µονον: rell] f13 µονω Matthew 8:10

πιστιν...ουδε εν τω Ισραηλ (Orat. 10,1) [All] Matthew 8:11

πολλοι απ ανατολων και δυσµων ηξουσιν και ανακλιθησονται µετα Αβρααµ και Ισαακ και Ιακωβ εν τη βασιλεια των ουρανων (Io.Com 10,44,312) [C] οτι πολλοι απ ανατολων και δυσµων ηξουσιν και ανακλιθησονται µετα Αβρααµ και Ισαακ και Ιακωβ εν τη βασιλεια των ουρανων (Io.Com 13,47,309) [C] _______________ οτι: rell] omit 1 1582 118 απ: rell] omit 1 Αβρααµ: rell] 019 Αβραµ/omit 788 Ισαακ: rell] 01 Ισακ Matthew 8:12 See Matthew 13:42; 13:50; 22:13; 24:51; 25:30 or Luke 13:28. ο βρυγµος των οδοντων (Mat.Com 10,2) [C]. This could also be (and is more likely to be given the context) a reference to Matthew 13:42. εκει εσται ο κλαυθµος (Ier.Hom 12,13) [C] εκει [γαρ] εσται ο κλαυθµος και ο βρυγµος των οδοντων (Ier.Hom 20,6) [C] οι υιοι της βασιλειας εξελευσονται εις το σκοτος το εξωτερον (Io.Com 13,60,425— Heracleon) [C] _______________ της βασιλειας: rell] 037 της βασιλειας αυτης εξελευσονται: 01*] 118 εµβληθησονται/rell εκβληθησονται Matthew 8:13

υπαγε και ως επιστευσας γενηθητω σοι (Io.Com 10,12,61) [C] υπαγε και ως επιστευσας γενηθητω σοι (Io.Com 13,62,444) [C] _______________ και: rell] omit 01 03 032 γενηθητω: rell] 041* γεννηθητω

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

69

Matthew 8:16

οψιας δε γενοµενης [κατα τον Ματθαιον εν Καφαρναουµ] προσηνεγκαν αυτω δαιµονιζοµενους πολλους και εξεβαλεν τα πνευµατα λογω και παντας τους κακως εχοντας εθεραπευσεν (Io.Com 13, 63,446) [C] _______________ τα πνευµατα: rell] 037 τα πνευµατα ακαθαρτος παντας τους κακως εχοντας εθεραπευσεν: rell] 038 εθεραπευσεν παντας τους κακως εχοντας Matthew 8:17

αυτος τας ασθενειας ηµων ελαβε και τας νοσους εβαστασε (Io.Com 2,26,164) [C] τας γαρ ασθενειας ηµων λαβων και τας νοσους βασταξας (Io.Com 6,56,290) [Ad] αυτος γαρ τας ασθενειας ηµων φερει (Io.Com 32,7,83) [All] τας ασθενειας ηµων φερων (Luc.Hom 19) [All] _______________ ηµων: rell] 019 υµων ελαβε: rell] 041 ανελαβεν Matthew 8:20

που την κεφαλην κλινη (Mat.Com 16,26) [C] _______________ που την: rell] 038 που τινι κλινη: 01 33 07 045 019 038 041 f1 f13 565 700 788 346] 03 04 032 037 κλεινη/118 κλιναι Matthew 8:21

επιτρεψον µοι πρωτον απελθειν και θαψαι τον πατερα µου (Mat.Com 15,21) [C] Matthew 8:28 See Mark 5:1, Luke 8:26. εις την χωραν των Γαδαρηνων (Io.Com 6,41,210) [C] εν τη χωρα των Γερασηνων (Io.Com 6,41,208) [Ad] Γεργεσα (Io.Com 6,41,211) [Ad] _______________ εις την χωραν: rell] omit 032

70

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Γαδαρηνων: 03 04* 038] 01* Γαζαρηνων/01c f1 032 07 041 700 Γεργεσηνων/04c f13 788 019 045 565 579 Γεργεσινων/037 Γαραδηνων/346 Γεργεσυνων In this section of the Commentary on John, Origen is concerned with the proper names of places and refers to different witnesses. As Metzger states, ‘Origen does not indicate which Synoptic account it is that he is discussing. Moreover, though he declares that Gerasenes and Gadarenes are witnessed by manuscripts, he does not actually say that the name which he prefers (Γεργεσαιοι) was found in any manuscripts known to him’ (1963, 83). Matthew 8:29

τι ηµιν και σοι υιε του θεου (Mat.Com 11,17) [C] οιδαµεν σε τις ει ο υιος του θεου (Luc.Hom 6) [All] _______________ ηµιν: rell] 019 700 υµιν και σοι: 01 03 04* 019 1 118 33 346] 124 788 346 και συ/rell και σοι Ιησου Matthew 9:1

εµβας εις πλοιον διεπερασεν και ηλθεν εις την ιδιαν πολιν (Io. Com 10,19,113) [C] _______________ εις πλοιον: 01 03 019 038* f1 124 33 565 788] 04* εις το πλοιον ο Ιησους/04c 038c f13 ο Ιησους εις πλοιον/032 037 07 045 041 579 700 εις το πλοιον ιδιαν πολιν: rell] 032 Ιουδαιαν πολιν/037 πολιν ιδιαν Matthew 9:2

θαρσει τεκνον αφιενται σοι αι αµαρτιαι (Io.Com 32,30,368) [C] αφεωνται σοι αι αµαρτιαι µηκετι αµαρτανε (Ier.Hom 16.5) [Ad] GCS refers to Matthew and SC to Luke 5:20—αφεωνται σοι αι αµαρτιαι σου. µηκετι αµαρτανε is from John 5:14, 8:11. _______________ αφιενται: 03 01] 04 019 032 07 045 037 038 f1 f13 33 565 579 700 788 346 αφεωνται/05 αφιοντε σοι: rell] 01 03 04 032 037* f1 33 045 σου αι αµαρτιαι: rell] 07 019 038 041 045 f13 565 579 700 788 346 αι αµαρτιαι σου

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

71

Matthew 9:9

αναστας ηκολουθησεν αυτω (Mat.Com 14,15) [C] αναστας...αναστας (Mat.Com 14,15) [All] _______________ ηκολουθησεν: rell] 01 05 1 1582* 118 ηκολουθει Matthew 9:12

ου χρειαν εχουσιν οι ισχυοντες ιατρου αλλ οι κακως εχοντες (Cels. 3,61) [C] ου χρειαν εχουσιν οι ισχυοντες ιατρου αλλ οι κακως εχοντες (Ier.Hom 17,5) [C] ου χρειαν εχουσιν οι ισχυοντες ιατρου αλλ οι κακως εχοντες (Io. Com 28,21,183) [C] οι ισχυοντες ιατρων αλλ οι κακως εχοντες (Reg.Hom 9) [C] µη χρειαν εχειν του ισχυοντας ιατρων αλλα τους κακως εχοντας (Io.Com 6,42,221) [All] _______________ ιατρου: rell] 01 ιατρων. Origen is inconsistent. Matthew 9:13

καλεσαι ου δικαιους αλλα αµαρτωλος (Io.Com 6,42,221) [All] Matthew 9:20 See Luke 8:44. (Mat.Com 13,3) [C]. The Greek text is uncertain. In addition, this could be from the parallel passage at Luke 8:44. αιµορρουσα...του κρασπεδου του ιµατιου (Ier.Hom 17,5) [C] αιµορροουσα γυνη τα δωδεκα ετη και προσελθουσα οπισθεν και αψαµενη του κρασπεδου του ιµατιου αυτου (Mat.Com 11,17) [Ad] Matthew 9:21

ελεγεν εν εαυτη ει µονον αψοµαι του ιµατιου αυτου σωθησοµαι (Mat.Com 11,7) [Ad] Matthew 9:22

η πιστις σου σεσωκε σε (Mat.Com 11,7) [C] θυγατηρ η πιστις σου σεσωκεν σε (Io.Com 32,30,368) [C]

72

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

η πιστις σεσωκεν σε (Io.Com 32,16,184) [Ad] _______________ θυγατηρ: 05 019 032 038] rell θυγατερ η πιστις: rell] 07* 019 πιστη Matthew 9:29

κατα την πιστιν σου γενηθητω σοι (Io.Com 32,16,184) [Ad] γενηθετω ηµιν κατα την πιστιν ηµων (Philoc. 12,2) [Ad] _______________ γενηθητω: rell] 019 041* 579 γεννηθητω Matthew 9:34

εν Βεελζεβουλ αρχοντι των δαιµονιων εκβαλλει τα δαιµονια (Mat. Com 12,2) [All] GCS also cross references this to Matthew 12:24. However, it is closer (almost identical) to Luke 11:15. Matthew 9:35

περιηγεν τας πολεις πασας και τας κωµας, διδασκων εν ταις συναγωγαις αυτων (Io.Com 10,19 113) [Ad] πασαν νοσον και πασαν µαλακιαν τεθεραπευκεναι (Philoc. 26,3) [Ad] Matthew 9:37 See Luke 10:2. ο µεν θερισµος πολυς οι δε εργαται ολιγοι + (Cels. 1,62) [C] ο µεν θερισµος πολυς οι δε εργαται ολιγοι + (Io.Com 13,43,287) [C] ο θερισµος πολυς οι δε εργαται ολιγοι (Io.Com 13,44,294) [Ad] ο θερισµος ορατε πως πολυς εστιν ει και οι εργαται ολιγοι (Ier.Hom 18,5) [All] Matthew 9:38 See Luke 10:2. + δεηθητε ουν του κυριου του θερισµου οπως εκβαλη εργατας εις τον θερισµον αυτου (Cels. 1,62) [C] + δεηθητε ουν του κυριου του θερισµου οπως εκβαλη εργατας εις τον θερισµον αυτου (Io.Com 13,43,287) [C] δεηθητε ουν του κυριου του θερισµου ινα εκβαλη εργατας εις τον θερισµον αυτου (Mat.Com 15,12) [Ad]

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

73

δεηθητε ουν του κυριου του θερισµου ινα εκβαλη εργατας εις τον θερισµον αυτου (Orat. 2,2) [Ad] _______________ του κυριου: rell] 05* τον κυριον εκβαλη: rell] 118 565 579 700 εκβαλλη In Matthew there is no support for ινα and all witnesses have οπως. However, if this is Luke 10:2, ινα is supported by 579 and εκβαλη εργατας is supported by 01 02 038 33 04 07 045 019 032 037 041 f1 f13 565 (579 has εκβαλει εργατας). One conclusion might be that, where Origen cites the verse using ινα, he is referring to Luke rather than Matthew and he is familiar with the tradition that includes ινα. Matthew 10:4

Ιουδας Σιµωνος Ισκαριωτου ος και παρεδωκεν αυτον (Mat. Com 16,2) [Ad]

Matthew 10:5

τουτους τους δωδεκα απεστειλεν ο Ιησους παραγγειλας αυτοις λεγων (Mat.Com 16,2) [C] τουτους τους δωδεκα απεστειλεν ο Ιησους παραγγειλας αυτοις εις οδον εθνων µη απελθητε (Mart. 34) [C] εις οδον εθνων µη απελθητε και εις πολιν Σαµαρειτων µη εισελθητε (Io.Com 13,52,342) [C] εις πολιν Σαµαρειτων µη εισελθητε (Io.Com 13,52,342) [C] τουτους τους δωδεκα απεστειλεν ο Ιησους λεγων αυτοις εις οδον εθνων µη απελθητε (Mat.Com 12,15) [Ad] _______________ τουτους: rell] 045 adds δε τους δωδεκα: rell] omit 04c/28* δωδεκα απεστειλεν: rell] 032 εξαπεστιλεν λεγων: rell] omit 01*/05 και λεγων. Origen is inconsistent. εθνων: rell] omit 01* µη απελθητε: rell] 037 εισελθητε Σαµαρειτων: 03 07 045 037 041c f1 f13 700 788 346] 01 04 019 032 038 041* 33 28 565 579 Σαµαριτων/05 Σαµαριτανων εισελθητε: rell] 037 απελθητε Matthew 10:6 See Matthew 15:24. απολωλοτα προβατα οικου Ισραηλ (Cels. 4,3) [Ad]

74

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Matthew 10:10

µηδε δυο χιτωνας εις οδον αραι (Luc.Hom 23) [All] µη ραβδον αρειν εις οδον µη πηραν µηδε σανδαλια υποδεδσθαι (Pasc. 38) [All] Matthew 10:17

προσεχετε απο των ανθρωπων παραδωσουσι γαρ υµας εις συνεδρια και εν ταις συναγωγαις αυτων µαστιγωσουσιν υµας + (Mart.34) [C] _______________ δε: rell] omit 05 28 346* υµας: rell] omit 04* εν ταις συναγωγαις: rell] 05 εις τας συναγωγας αυτων: rell] omit 032 Matthew 10:18

επι ηγεµονας δε και βασιλεις αχθησεσθε ενεκεν εµου εις µαρτυριον αυτοις και τοις εθνεσι (Mat.Com 12,16) [C] και επι ηγεµονας δε και βασιλεις αχθησεσθε ενεκεν εµου εις µαρτυριον αυτοις και τοις εθνεσι (Cels. 2,13) [C] επι ηγεµονας και βασιλεις (Cels. 2,13) [C] επι ηγεµονας και βασιλεις αχθησεσθε ενεκεν εµου (Cels. 2,13) [C] επι ηγεµονας και βασιλεις (Cels. 2,42) [C] + και επι ηγεµονας και βασιλεις αχθησεσθε ενεκεν εµου εις µαρτυριον αυτοις και τοις εθνεσιν + (Mart.34) [C] επι βασιλεων και ηγεµονων αχθησεσθε ενεκεν εµου εις µαρτυριον αυτοις και τοις εθνεσι (Princ. 4,1,2) [Ad] _______________ ηγεµονας: rell] 05 ηγεµονων δε και βασιλεις: rell] omit 05/019 037 700 και βασιλεις αχθησεσθε: rell] 05 σταθησεσθαι Matthew 10:19 + οταν δε παραδωσιν υµας µη µεριµνησητε πως η τι λαλησητε + (Mart. 34) [C]. This section is uncertain according to GCS (Koetschau). As the citation continues there is the possibility that the section in angled brackets (< >) was omitted by a scribe—homoeoteleuton—and, therefore, was reinserted by the editor.

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

75

_______________ παραδωσιν: 01 03 07* f1] 05 019 032 124 33 579 346 παραδωσουσιν/04 07c 045 037 038 041 f13 28 565 700 788 παραδιδωσιν µεριµνησητε: rell] 03* µεριµησητε/038 µεριµνησετε/579 µεριµνησειτε λαλησητε: rell] 038 1582c 700 λαλησετε/032 33 λαλησηται/579 λαλησεται/037 λαλησητε ου γαρ δοθησεται: rell] 346 δωθησεται/omit 05 019 788 γαρ υµιν εν εκεινη τη ωρα τι: rell] omit 05 019 788/04* γαρ υµιν εν εκεινη τη ηµερα τι λαλησητε λαλησητε: rell] 07 041 045 700 1582c λαλησετε/579 λαλησεται/ 032 λαλησηται/omit 05 019 788 Matthew 10:20 + ου γαρ υµεις εστε οι λαλουντες αλλα το πνευµα του πατρος το λαλουν εν υµιν +(Mart. 34) [C] _______________ πνευµα του πατρος: rell] 579 πνευµα του θεου και πατρος υµων: rell] omit 05 Or το λαλουν: rell] 346 λαλουν Matthew 10:21

παραδωσει δε αδελφος αδελφον εις θανατον (Mat.Com 12,16) [C] + παραδωσει δε αδελφος αδελφον εις θανατον και πατηρ τεκνον, και επαναστησονται τεκνα επι γονεις και θανατωσουσιν αυτους + (Mart. 34) [C] _______________ αδελφον: rell] 01c αδελφος τεκνον: rell] 032 τεκνα επαναστησονται: rell] 03 037 700 επαναστησεται Matthew 10:22 + και εσεσθε µισουµενοι υπο παντων δια το ονοµα µου ο δε υποµεινας εις τελος ουτος σωθησεται + (Mart. 34) [C] ο υποµεινας εις τελος ουτος σωθησεται (Mart. 39) [C] _______________ µισουµενοι: rell] 03 04 05 µεισουµενοι υποµεινας: rell] 03* υποµενας ουτος: rell] omit 032

76

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Matthew 10:23 + οταν δε διωκωσιν υµας εν τη πολει ταυτη φευγετε εις την ετεραν καν εκ ταυτης διωκωσιν φευγετε εις την αλλην αµην γαρ λεγω υµιν ου µη τελεσητε τας πολεις του Ισραηλ εως αν ελθη ο υιος του ανθρωπου (Mart. 34) [C] εαν διωκωσιν υµας εν τη πολει ταυτη φευγετε εις την ετεραν (Io.Com 28,23,198) [Ad] εαν διωκωσιν υµας εν τη πολει ταυτη φευγετε εις την ετεραν (Mat.Com 10,23) [Ad] εαν διωκωσιν υµας εκ της πολεως ταυτης φευγετε εις την ετεραν (Mat.Com 16,1) [Ad] Apart from εαν which replaces οταν δε, the remainder is supported by 157 so this may be a citation and evidence of Origen or his scribes knowing or using different versions although no specific reference is made to these different versions. The more familiar form is used at Mat.Com 10:23. εαν διωκωσιν υµας εν τη πολει ταυτη φευγετε εις την ετεραν καν εν τη ετερα διωκωσι παλιν φευγετε εις την αλλην (Cels. 1,65) [All] _______________ διωκωσιν: rell] 05 037 038 f13 788 346 διωκουσιν την ετεραν: rell] f13 788 346 ετεραν/05 04 07 045 019 037 038 041 28 565 579 700 αλλην καν εκ ταυτης: 019 038 f1 f13 565 788 346] 05 εαν δε εν τη αλλη/rell omit διωκωσιν: 038 f1 f13 565 788 346] 019 εκδιωξουσιν/rell omit φευγετε εις την αλλην: 05 f1 f13 565 788 346] 019 038 φευγετε εις την ετεραν/rell omit γαρ: rell] omit 05 28 565 700 υµιν: rell] 04* υµιν οτι του Ισραηλ: rell] 03 05 Ισραηλ εως αν: rell] 03 01* εως/01c εως ου Matthew 10:24

ουκ εστιν µαθητης υπερ τον διδασκαλον ουδε δουλος υπερ τον κυριον αυτου + (Io.Com 32,13,144) [C] _______________ τον διδασκαλον: rell] 01 f13 346 τον διδασκαλον αυτου ουδε δουλος υπερ τον κυριον αυτου: rell] omit 032 τον κυριον: rell] 346 του κυριου Matthew 10:25

γενηται ως ο διδασκαλος (Mat.Com 10,15) [C]

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

77

αρκετον τω µαθητη ινα γενηται ως ο διδασκαλος αυτου (Io.Com 32,10,117) [C] αρκετον τω µαθητη ινα γενηται ως ο διδασκαλος αυτου (Io.Com 32,10,119) [C] αρκετον τω µαθητη ινα γενηται ως ο διδασκαλος αυτου και ο δουλος ως ο κυριος αυτου (Io.Com 32,10,122) [C] + αρκετον τω µαθητη ινα γενηται ως ο διδασκαλος αυτου και ο δουλος ως ο κυριος αυτου (Io.Com 32,13,144) [C] _______________ αρκετον τω µαθητη ινα γενηται ως ο διδασκαλος αυτου και ο δουλος ως ο κυριος αυτου: omit 788 γενηται: rell] 05 τενηται αυτου: rell] omit 700 ο δουλος: rell] 019 038 τω δουλου/037* ο δουλος αυτου Matthew 10:26

ουδεν κρυπτον ο ου φανερωθησεται και ουδεν κεκαλυµµενον ο ουκ αποκαλυφθησεται (Ier.Hom 16,10) [All] ουδεν γαρ κρυπτον ο ου φανερωθησεται (Ier.Hom 16,10) [All] και παν κεκακλυµµενον αποκαλυφθησεται (Mat.Com 14,9) [All] Matthew 10:27

ανθ ων οσα ηκουσατε εν τη σκοτια ειπατε εν τω φωτι (Io.Com 2,28,173) [Ad]. See Luke 12:3. ο λεγω υµιν εν τη σκοτια ειπατε εν τω φωτι και ο εις το ους ακουετε, κηρυσσετε επι των δωµατων (Mat.Com 12,17) [Ad] _______________ ο: rell] 124 οι εις: rell] 28 700 προς ακουετε: rell] 1 1582 118 28 ηκουσατε επι των δωµατων: rell] 1 1582* 118 επι των δωµατων υµων Matthew 10:28

µη φοβηθητε απο των αποκτεννοντων το σωµα την δε ψυχην µη δυναµενων αποκτειναι φοβηθητε δε µαλλον τον δυναµενον ψυχην και σωµα απολεσαι εν γεεννη (Mart. 34) [C] µη φοβηθητε απο των αποκτεννοντων το σωµα (Mart. 34) [C] µη φοβηθητε απο των αποκτεννοντων το σωµα (Mart. 34) [C]. Origen states that these words are found in both Matthew and Luke 12:4. τον δυναµενον και ψυχην και σωµα απολεσαι εν γεεννη (Mart. 34) [C]

78

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

τον δυναµενον και ψυχην και σωµα απολεσαι εν γεεννη (Mart. 34) [C] και το ψυχην και σωµα απολλυσθαι εν γεεννη (Io.Com 13,60,417) [All] και ψυχην και σωµα απλοεσαι...εν γεεννη (Io.Com 20,11,83) [All] _______________ φοβηθητε: 03 05 032 038 045 1 118 1582 33 28] 01 04 07 019 037 041 f13 565 579 700 788 346 700 φοβεισθε αποκτεννοντων: 01 04 05 032 037 038 1 1582* 33 700*] 03 αποκτεινοντων/07 019 041 045 f 13 1582c 118 28 565 579 700c 788 346 αποκτειναι: rell] 05* σφαξαι/579 αποκτειναντα φοβηθητε: rell] 03 04 01 032 φοβεισθε δε: rell] omit 019 f1 και: rell] 038 346 f13 788 700 την/01c 032 07 037 28 και την/579 την δε σωµα: rell] 01 032 038 346 33 579 700 07 037 28 το σωµα/f13 788 13 124 579 τω σωµα εν γεεννη: 05 εις γεενναν Matthew 10:29

ουχι δυο στρουθια ασσαριου πωλειται και εν εξ αυτων ου πεσειται επι την γην ανευ του πατρος του εν τοις ουρανοις + (Mart. 34) [Ad] ασσαριου εν εις παγιδα ου πιπτει ανευ του εν τοις ουρανοις πατρος (Cels. 8,70) [All] _______________ στρουθια: rell] 05* του στρουθια πωλειται: rell] 05 πωλουνται ανευ του πατρος: rell] 118 ανευ του του πατρος Matthew 10:30

υµων δε και αι τριχες της κεφαλης πασαι ηριθµηµεναι εισιν (Heracl. 22) [C] + υµων δε αι τριχες της κεφαλης πασαι ηριθµηµεναι εισι + (Mart. 34) [C] της κεφαλης αι τριχες ηριθµηµεναι εισι (Mart. 34) [Ad] της κεφαλης (Cels. 8,70) [All] _______________ υµων δε: rell] 05 αλλα της κεφαλης: rell] 05 019 της κεφαλης υµων ηριθµηµεναι: rell] 28 ηριθµηνται εισιν: rell] omit 28

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

79

Matthew 10:31 + µη ουν φοβεισθε πολλων στρουθιων διαφερετε υµεις + (Mart. 34) [C] _______________ φοβεισθε: 01 03 05 019 f1] f13 346 φοβηθητε αυτους/032 φοβεισθε αυτους/04 07 045 038 041 124 28 565 579 700 788 φοβηθητε Matthew 10:32

πας ουν οστις οµολογησει εν εµοι (Mat.Com 12,16) [C] πας ουν οστις οµολογησει εν εµοι (Mat.Com 16,6) [C] + πας ουν οστις οµολογησει εν εµοι εµπροσθεν των ανθρωπων οµολογησω καγω εν αυτω εµπροσθεν του πατρος µου του εν ουρανοις + (Mart. 34) [C] οµολογησω καγω εν αυτω εµπροσθεν του πατρος µου του εν ουρανοις (Mart. 35) [C] εµπροσθεν των ανθρωπων (Mart. 35) [C] πας ος εαν οµολογηση εν εµοι εµπροσθεν των ανθρωπων καγω οµολογησω εν αυτω εµπροσθεν του πατρος µου του εν τοις ουρανοις + (Cels. 2,13) [Ad] ος εαν οµολογησει εν εµοι εµπροσθεν των ανθρωπων καγω οµολογησω εν αυτω εµπροσθεν του πατρος µου του εν ουρανοις (Mart. 10) [Ad] εµπροσθεν των ανθρωπων οµολογηθησεται υπ αυτου εµπροσθεν του εν τοις ουρανοις πατρος (Mat.Com 12,24) [Ad] πας ος εαν οµολογηση εν εµοι εµπροσθεν των ανθρωπων οµολογησω καγω εν αυτω εµπροσθεν του πατρος µου του εν τοις ουρανοις (Mat.Com 16,6) [Ad] _______________ πας ουν οστις: rell] 124 788 πας οστις οµολογησει: rell] 07 045 1582* 28 οµολογηση εµοι: rell] omit 07* οµολογησω καγω: rell] 019 οµολογησω αυτον εν αυτω: rell] 05 αυτον/019 αυτον καγω εν τοις ουρανοις: 03 04 045 f13 565 788 346] rell εν ουρανοις It is worth noting that in the following verse the same phrase occurs but with the article, again supported by a range of witnesses. Origen is not consistent in his use. In Exhortations to Martyrdom, he omits the τοις when citing this verse but includes it in the Contra Celsum. When citing Matthew 10:33, Origen both includes and omits the article within the same work (Exhortations to Martyrdom) in passages very close to each other. Unfortunately, there is insufficient evidence to come to any conclusion other than that there is inconsistency.

80

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Matthew 10:33 + οστις δ αν απαρνησηται µε εµπροσθεν των ανθρωπων απαρνησοµαι αυτον καγω εµπροσθεν του πατρος µου του εν ουρανοις (Mart. 34) [C] απαρνησοµαι καγω αυτον εµπροσθεν του πατρος µου του εν τοις ουρανοις (Mart. 35) [C] εµπροσθεν των ανθρωπων (Mart. 35) [C] οστις δ αν απαρνησηται µε εµπροσθεν των ανθρωπων απαρνησοµαι καγω αυτον εµπροσθεν του πατρος µου του εν τοις ουρανοις (Mart. 37) [C] + και παν ος εαν αρνησηται µε εµπροσθεν των ανθρωπων (Cels. 2,13) [Ad] εµπροσθεν του εν τοις ουρανοις πατρος (Mart. 35) [Ad] καγω αυτον αρνησοµαι (Mat.Com 12,24) [Ad] _______________ The whole verse is omitted by 037* οστις δ αν: rell] 03 019 οστις δε/04 οστις δ/032 και οστις απαρνησηται: 04 038 f1 f13 565 788 346] 01 03 05 032 07 045 037c 041 579 700 αρνησηται/019 28sup αρνησεται απαρνησοµαι: f1] 045 αρνησωµαι/rell αρνησοµαι αυτον καγω: rell] 01 03 05 032 038 f1 037c 33 καγω αυτον εν ουρανοις: rell] 03 045 124 788 εν τοις ουρανοις/037c εν ουρανους Matthew 10:34

ουκ ηλθον βαλειν ειρηνην επι την γην αλλα µαχαιραν (Luc.Hom 13) [C] Origen introduces this as if it were a citation with ει ο σωτηρ λεγει and it is supported but by only one witness. Caution must be exercised as the Greek text for these homilies is fragmentary and may not be original. ουκ ηλθον βαλειν ειρηνην επι την γην (Luc.Hom 13) [C] τι νοµιζετε οτι ηλθον βαλειν ειρηνην επι της γης ουκ ηλθον βαλειν ειρηνην αλλα µαχαιραν (Ier.Hom 11,2) [Ad] ειρηνην επι την γην βαλειν...µαχαιραν βαλειν επι την γην (Mart. 37) [All] µαχαιραιν ηλθε βαλειν επι την γην αλλα και πυρ (Mart. 37) [All] _______________ βαλειν ειρηνην: rell] 01 ειρηνην βαλειν επι την γην: rell] omit 13 346 118 ουκ ηλθον βαλειν ειρηνην επι την γην αλλα µαχαιραν: 346] 28 ουκ ηλθον βαλειν ειρηνην αλλα µαχην και µαχαιραν/118 αλλα µαχαιραν/rell ουκ ηλθον βαλειν ειρηνην αλλα µαχαιραν The witness traditions are interesting to note. Both the Homilies on Jeremiah and Luke were written in Caesarea but only the Homilies on Jeremiah (plus the Homily on 1 Kings 28) survive in

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

81

Greek. The Homilies on Luke survive in Jerome’s Latin translation with some fragments of Greek and it is impossible to judge their authenticity despite Rauer’s assertion that ‘Der großte Teil ist aber wohl sicher echt’ (but the greatest part is surely genuine) (1959, 225). The Greek citations in the Lucan Homilies match Jerome’s translation and are more likely to be a translation back into Greek of Jerome’s text rather than evidence of Origen using a different tradition. Matthew 10:37

ο φιλων υιον η θυγατερα υπερ εµε ουκ εστι µου αξιος (Mart. 18) [C] ο φιλων υιον η θυγατερα υπερ εµε ουκ εστι µου αξιος (Mart. 38) [C] οστις ου καταλειψει τον πατερα και την µητερα…Matthew 10.38 (Ier.Hom 17,6) [All] _______________ ο φιλων υιον η θυγατερα υπερ εµε ουκ εστι µου αξιος: rell] omit 03* 05 Matthew 10:38

ος ουκ αιρει τον σταυρον αυτου και ακολουθει οπισω µου ουκ εστι µου αξιος (Mat.Com 12,22) [Ad] ος αν µη αρη τον σταυρον αυτου και ακολουθηση οπισω µου ουκ εστι µου αξιος ειναι µαθητης (Mat.Com 15,22) [Ad] + και ακολουθει οπισω µου ουκ εστι µου αξιος ειναι µαθητης (Ier.Hom 17,6) [Ad] ος αν µη αρη τον σταυρον αυτου και ακολουθησει οπισω µου ουκ εστιν µου αξιος ειναι µαθητης (Io.Com 32,32,398) [Ad] _______________ ειναι µαθητης: This is an allusion to the parallel verse at Luke 14:27. There is no support for this in Matthew. Matthew 10:39

ο απολεσας την ψυχην αυτου ενεκεν εµου ευρησει αυτην (Mat.Com 12,20) [C] ο ευρων την ψυχην αυτου απολεσει αυτην και ο απολεσας την ψυχην αυτου ενεκεν εµου ευρησει αυτην (Mart. 38) [C] _______________ ο ευρων την ψυχην αυτου απολεσει αυτην και: rell] omit 01* ο απολεσας: rell] 05 ο δε απολεσας ευρησει αυτην: rell] 118 ουτος σωσει αυτην/28* απο ευρησει αυτην There is no evidence for the additional phrase found in 579 και ο απολεσας την ψυχην αυτου ενεκεν εµου ευρησει αυτην.

82

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Matthew 10:40

ο δεχοµενος εµε δεχεται τον αποστειλαντα µε (Mat.Com 15,27) [Ad] _______________ δεχεται τον αποστειλαντα µε: 579] 01* δεχεται ο δε εµε δεχοµενος δεχεται τον αποστειλαντα µε/rell δεχεται και ο εµε δεχοµενος δεχεται τον αποστειλαντα µε Matthew 10:42

ποτηριον υδατος ψυχρου µονον εις ονοµα µαθητου (Mat.Com 14,8) [Ad] Matthew 11:2

Ιωαννης εν τω δεσµωτηριω τυγχανω ακουσας τα περι του Ιησου πεµψας δυο των µαθητων αυτου + (Mat.Com 10,20) [Ad] _______________ Ιησου: 05] rell Χριστου Matthew 11:3 + ειπεν αυτω συ ει ο ερχοµενος η ετερον προσδοκωµεν (Mat.Com 10,20) [C] συ ει ο ερχοµενος η ετερον προσδοκωµεν (Io.Com 1,5,29) [C] συ ει ο ερχοµενος η ετερον προσδοκωµεν (Io.Com 6,9,54) [C] _______________ ερχοµενος: rell] 05* εργαζοµενους Matthew 11:4

πορευθεντες απαγγειλατε Ιωαννη α βλεπετε και ακουετε + (Io. Com 6,9,55) [C] πορευθεντες απαγγειλατε Ιωαννη οσα ειδετε και ηκουσατε + (Mat. Com 12,2) [Ad] Although GCS references this as Matthew 11:4, it appears to reflect more accurately Luke 7:22. _______________ Ιωαννη: rell] 01* f13 788 346 τω Ιωαννη/03* Ιωανει/03c Ιωανη/ 05 032 037 Ιωαννει α βλεπετε και ακουετε: 019] rell α ακουετε και βλεπετε Matthew 11:5 + τυφλοι αναβλεπουσι (Mat.Com 12,2) [C]. See above re Luke 7:22.

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

83

+ τυφλοι αναβλεπουσιν χωλοι περιπατουσι λεπροι καθαριζονται κωφοι ακουουσι πτωχοι ευαγγελιζονται (Io.Com 6,9,55) [Ad]. Although this is a clear continuation from Matthew 11:4, there are similarities with the parallel passage in Luke 7:22 especially over the omission of και where the majority of witnesses to the Lucan text omit the και. This is likely to be indicative of Origen confusing the two passages. τους τυφλους αναβλεψαι (Princ. 3,1,15) [All] _______________ χωλοι περιπατουσι: rell] omit 05 χωλοι: 037 28] rell και χωλοι καθαριζονται: rell] 03* 01 καθαριζοντε ακουουσι: rell] 03 05 019 032 f1 565 01 037 038 f13 788 346 ακουσιν και πτωχοι ευαγγελιζονται: 038 f13 788 346] rell και νεκροι εγειρονται (03* εγειροντε/01 εγιροντε) και πτωχοι ευαγγελιζονται Matthew 11:9

αλλα τι εξεληλυθατε προφητην ιδειν ναι λεγω υµιν και περισσοτερον προφητου (Mat.Com 10,22) [C]. SC and GCS reference this to both Matthew 11:9 and Luke 7:26. αλλα τι εξηλθετε ιδειν προφητην ναι λεγω υµιν και περισσοτερον προφητου (Io.Com 6,15,88) [C]. SC and GCS both reference this to Matthew 11:9. ναι λεγω υµιν...περισσοτερον προφητου (Io.Com 6,15,88) [Ad] ως περισσοτερον προφητου (Io.Com 6,60,306 – Heracleon) [All] περισσοτερον...προφητου (Orat. 2,4) [All] _______________ εξεληλυθατε: 032] 01 03 04 05 019 037 038 124 33 28 εξηλθατε/07 045 041 f1 f13 565 579 700 118 788 346 εξηλθετε. Origen is inconsistent. προφητην ιδειν: 03 01* 032] rell ιδειν προφητην All witnesses to the parallel passage in Luke have ιδειν προφητην. Origen makes no mention of different witness traditions at this point but neither is he clear as to which evangelist he is quoting. Both works were written in Caesarea but the first five books of his Commentary on John were written in Alexandria with the sixth written shortly after his move to Caesarea. Whilst there is insufficient evidence to come to any firm conclusion it may well be that Origen (or his scribes) used different texts of the gospel for different works.

84

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Matthew 11:10

ιδου εγω αποστελλω τον αγγελον µου προ προσωπου σου ος κατασκευασει την οδον σου εµπροσθεν σου (Io.Com 2,31,186) [C] ουτος εστιν περι ου γεγραπται ιδου εγω αποστελλω τον αγγελον µου προ προσωπου σου ος κατασκευασει την οδον σου εµπροσθεν σου (Io.Com 6,18,99) [C] ιδου εγω αποστελλω τον αγγελον µου προ προσωπου σου (Io.Com 6,32,164) [C] αποστελλω τον αγγελον µου προ προσωπου σου (Luc.Hom 10) [C] _______________ ουτος: 01 03 05] rell ουτος γαρ προ προσωπου: rell] 565 προ προ προσωπου Matthew 11:11 See Luke 7:28. µειζων εν γεννητοις γυναικων ουδεις εγηγερται (Mat.Com 10,22) [Ad] Both GCS and SC reference this to Matthew 11:11 and Luke 7:28. It appears to be a conflation of both verses. µειζων εν γεννητοις γυναικων Ιωαννου ουδεις εστιν (Io.Com 6,20,116—Heracleon) [Ad] εν γεννητοις γυναικων (Io.Com 6,20,116—Heracleon) [Ad] _______________ εν γεννητοις: rell] 05* εν τοις γεννητοις των/019 εκ γεενητοις/579 εν γεννητης Matthew 11:13

ο νοµος και οι προφηται εως Ιωαννου (Io.Com 6,15,88) [Ad] ο νοµος και οι προφηται µεχρι Ιωαννου (Mat.Com 10,21) [All] Both SC and GCS reference it to Matthew 11:13 but it is more likely to be Luke 16:16 and there is no support for this in Matthew. Matthew 11:14

αυτος εστιν Ηλιας ο µελλων ερχεσθαι (Mat.Com 10,20) [C] ει θελετε δεξασθαι αυτος εστιν Ηλιας ο µελλων ερχεσθαι (Mat. Com 12,9) [C] αυτος εστιν Ηλιας ο µελλων ερχεσθαι (Io.Com 2,30,181) [C] ει [γαρ] θελετε [φησι] δεξασθαι αυτος εστιν Ηλιας ο µελλων ερχεσθαι + (Io.Com 2,37,224) [C] ει θελετε δεξασθαι αυτος εστιν Ηλιας ο µελλων ερχεσθαι (Io.Com 6,10,62) [C]

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

85

_______________ δεξασθαι: rell] 03c 01 07 019 038 δεξασθε Ηλιας: rell] 03* 05 Ηλειας ο µελλων: rell] 565 µελλον ερχεσθαι: rell] 28* ελευσεσθαι/01 019 038 ερχεσθε Matthew 11:15 See Matthew 11:15,13:9 and 13:43, Luke 8:8 and 14:35. ο εχων ωτα ακουειν ακουετω (Cels. 7,34) [C] ο εχων ωτα ακουειν ακουετω (Cels. 7,43) [C] ο εχων ωτα ακουειν ακουετω (Heracl. 17) [C] + ο εχων ωτα ακουειν ακουετω (Io.Com 2,37,224) [C] τους εχοντας ωτα λεγων (Io.Com 6,4,20) [All] _______________ ο εχων ωτα ακουειν ακουετω: rell] 03 05 700 ο εχων ωτα ακουετω Origen gives no indication as to the source of this text. The editors of the texts tend to refer to Matthew 11:15 but there is no conclusive evidence to support this. Luke tends to use ο εχων ωτα ακουειν ακουετω (8:8 and 14:35) whereas Matthew tends to use ο εχων ωτα ακουετω. In the second book of his Commentary on John, it is clear that Origen is continuing a citation from Matthew so he may be familiar with the tradition that includes ακουειν. However, as the saying is common it may be a conflation of both traditions, or it may be evidence of support for ακουειν in Matthew’s Gospel. Matthew 11:17 See Luke 7:32. ηυλησαµεν υµιν και ουκ ωρχησασθε (Mat.Com 10,22) [C] It is not clear from the text whether this is Matthew or Luke 7:32. _______________ υµιν: rell] omit 579 ωρχησασθε: rell] 04 05 032 037c 038 33 579 ωρχησασθαι Matthew 11:19 See Luke 7:35. εδικαιωθη [γαρ φησιν] η σοφια απο των τεκνων αυτης (Io.Com 2,1,5) [C] GCS and SC reference this to both Matthew and Luke 7:35. και αποστελλει η σοφια τα τεκνα αυτης (Ier.Hom 14,5) [All] GCS references this to both Matthew 11:19 and Luke 7:35. SC references it to Luke 7:35 only, but both see it as allusion.

86

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

_______________ απο των τεκνων αυτης: rell] 01 03* 032 απο των εργων αυτης/f13 346 απο παντων των τεκνων αυτης/124 788 απο παντων των εργων αυτης Matthew 11:21 See Luke 10:13. παλαι αν εν σακκω και σποδω καθηµενοι µετενοησαν (Princ. 3,1,17) [C]. This could also be a reference to Luke 10:13 and GCS refers to parallels. Ουαι σοι Χοραζιν ουαι σοι Βηθσαιδα οτι ει εν Τυρω και Σιδωνι εγενετο τα σηµειατα γενοµενα εν υµιν παλαι αν εν σακκω και σποδω καθηµενοι µετενοησαν + (Philoc. 27,11) [Ad] _______________ σοι: rell] 045 σου Χοραζιν: f1 579 700] 01 03 04 07 032 037 038 041 045 124 33 788 Χοραζειν/05 Χοραζαιν/f13 346 Χωραζειν/019 Χοραζζη/28 Χωραζει/565 Χοραζει ουαι σοι: rell] 05 και/045 ουαι σου Βηθσαιδα: 04 f1 33 579] 03 07 032 037 038 045 f13 700 788 346 Βηθσαιδαν/01 041 565 Βηδσαιδαν/05 Βεθσαειδα/019 Βιθσαιδα/28 Βιθσαιδαν ει: rell] 01c 565 η/omit 019 Σιδωνι: rell] 03* 037 038 Σειδωνι/05 Σιδωνει καθηµενοι: 01 04 33] rell omit Matthew 11:22

Τυρω και Σιδωνι ανεκτοτερον εσται εν ηµερα κρισεως (Mat.Com 13,22) [C] + πλην λεγω υµιν Τυρω και Σιδωνι ανεκτοτερον εσται η υµιν + (Philoc. 27,11) [Ad] _______________ Σιδωνι: rell] 03 05 037 Σειδωνι/032 Σιδονει η υµιν: rell] 05 ην υµιν/omit 346 Matthew 11:25

εξοµολογουµαι σοι πατερ κυριε του ουρανου και της γης οτι απεκρυψας ταυτα απο σοφων και συνετων και απεκαλυψας αυτα νηπιοις (Orat. 14,5) [C] GCS also refers to Luke 10:21 which includes απεκαλυψας without variation. εξοµολογουµαι σοι πατερ κυριε του ουρανου και της γης οτι απεκρυψας ταυτα απο σοφων και συνετων και απεκαλυψας αυτα

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

87

νηπιοις + (Mat.Com 16,25) [C] GCS does not refer to the parallel verse at this point. _______________ εξοµολογουµαι: rell] 038 εξοµωλογουµεν απεκρυψας: rell] 01 03 05 εκρυψας συνετων: rell] 1 δυνατων απεκαλυψας: rell] 05 απεκαλυψες Matthew 11:26 See Luke 10:21. + ναι ο πατηρ οτι ουτως εγενετο (Mat.Com 16,25) [C] _______________ πατηρ: rell] 037 πατερ The citation is continued with the familiar και τα εξης. It is impossible to say with certainty how Origen or his scribe would have completed the verse, but placing the εγενετο where he does suggests he supports all witnesses apart from 01 03 032 038 f1 33 which reverse the word order. Matthew 11:27 See Luke 10:22. ουδεις εγνω τον υιον ει µη ο πατηρ ουδε τον πατερα ει µη ο υιος και ω αν ο υιος αποκαλυψη (Cels. 6,17) [Ad] ουδεις εγνω τον πατερα ει µη ο υιος (Cels. 2,71) [Ad] ουδεις εγνω τον πατερα ει µη ο υιος και ω αν ο υιος αποκαλυψη (Cels. 7,44) [Ad] ουδεις γαρ εγνω τον πατερα ει µη ο υιος και ω αν ο υιος αποκαλυψη (Io.Com 1,38,277) [Ad] ουδεις γαρ εγνω τον πατερα ει µη ο υιος (Io.Com 13,24,146) [Ad] ουδεις εγνω τον πατερα ει µη ο υιος (Io.Com 19,3,17) [Ad] ουδεις εγνω τον πατερα ει µη ο υιος (Io.Com 19,3,18) [Ad] ουδεις εγνω τον πατερα ει µη ο υιος (Io.Com 20,7,46) [Ad] ουδεις εγνω τον υιον ει µη ο πατηρ (Io.Com 32,28,355) [Ad] ουδεις εγνω τον πατερα ει µη ο υιος και ω αν ο υιος αποκαλυψη (Io.Com 32,29,359) [Ad] _______________ This verse is interesting, not only because it has a parallel in Luke 10:22 and yet does not match either exactly, but also because of the connection between Origen and Clement of Alexandria as noted by Swanson (1995, 101) suggesting this was a text known to both. εγνω: Cl Or] 04 γινωσκει/05 επιγεινωσκει/032 επιγιγνωσκει/rell επιγινωσκει

88

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

και ω αν ο υιος αποκαλυψη: Cl Or] 05 και ω αν βουληται ο υιος αποκαλυψαι/124 και ω αν βουλεται ο υιος αποκαλυψαι/33 και ω αν βουληθη ο υιος αποκαλυψαι/579 και ω εαν βουλεται ο υιος αποκαλυψαι/rell και ω εαν βουληται ο υιος αποκαλυψαι Matthew 11:28

δευτε προς µε παντες οι κοπιωντες και πεφορτισµενοι καγω αναπαυσω υµας (Mat.Com 15,35) [C] δευτε παντες οι κοπιωντες και πεφορτισµενοι καγω αναπαυσω υµας (Cels. 2,73) [C] δευτε παντες οι κοπιωντες και πεφορτισµενοι καγω αναπαυσω υµας (Cels. 3,63) [C] κοπιωντες και πεφορτισµενοι (Cels. 3,63) [C] δευτε προς µε παντες οι κοπιωντες και πεφορτισµενοι καγω αναπαυσω υµας (Ier.Hom 17,6) [C] παντες οι κοπιωντες και πεφορτισµενοι (Luc.Hom 34) [C] _______________ δευτε προς µε: rell] 118 δευτε. Origen is inconsistent. πεφορτισµενοι: rell] 05 πεφορτισµενοι εσται Matthew 11:29

µαθετε απ εµου οτι πραος ειµι και ταπεινος τη καρδια (Mat.Com 15,7) [C] µαθετε επ εµου (Mat.Com 15,7) [C] µαθετε απ εµου οτι πραυς ειµι και ταπεινος τη καρδια και ευρησετε αναπαυσιν ταις ψυχαις υµων (Mat.Com 16,8) [C] µαθετε απ εµου οτι πραος ειµι και ταπεινος τη καρδια και ευρησετε αναπαυσιν ταις ψυχαις υµων (Cels. 2,7) [C] µαθετε απ εµου οτι πραος ειµι και ταπεινος τη καρδια και ευρησετε αναπαυσιν ταις ψυχαις υµων (Cels. 6,15) [C] µαθετε απ εµου οτι πραυς ειµι και ταπεινος τη καρδια και ευρησετε αναπαυσιν ταις ψυχαις υµων (Ier.Hom 12,7) [C] µαθετε απ εµου οτι πραος ειµι και ταπεινος τη καρδια (Io.Com 32,4,49) [C] οτι πραος εστιν και ταπεινος τη καρδια (Io.Com 13,28,166) [Ad] _______________ απ εµου: rell] omit πραυς: 01 03 04* 05] rell πραος. Origen is inconsistent. ευρησετε: rell] 03* 04 05 032 037 038 045 118 13 788 346 ευρησεται/28 ευρησητε υµων: rell] 019 ηµων

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

89

Matthew 11:30

ζυγον και το ελαφρον αυτου φορτιον (Mart. 32) [All] Matthew 12:5

οι ιερεις εν τω ιερω το σαββατον βεβηλουντες αναιτιοι εισιν (Mat. Com 14,20) [Ad] _______________ εν τω ιερω: rell] omit 579 αναιτιοι εισιν: rell] omit 07 f13 Matthew 12:8 See Luke 6:5. [γαρ κυριος] εστι του σαββατου ο υιος του ανθρωπου (Mat.Com 14,20) [C]. The text does not make it clear which gospel text is being cited. It could also be Luke 6:5, which it matches, or an allusion to Mark 2:28. See also Luke 6:5. _______________ του σαββατου ο υιος του ανθρωπου: rell] f1 33 788 ο υιος του ανθρωπου και του σαββατου Matthew 12:15

ηκολουθησαν αυτω οχλοι πολλοι και εθεραπευσεν αυτους (Mat. Com 11,4) [C] _______________ οχλοι πολλοι: rell] 01 03 041* πολλοι αυτους: rell] 07* αυτοις Matthew 12:17

ινα πληρωθη το ειρηµενον + Matthew 12:19 (Io.Com 1,23,145) [Ad] _______________ ινα: 01 03 05 f1 33 04] rell οπως Origen states this is a quotation from Matthew, although he does refer to it as a pericope recalled by Matthew from memory. Perhaps this is just an excuse for Origen’s memory failing him at this moment as he conflates two citations. Matthew 12:19 + Matthew 12:17 ουκ ερισει ουδε κραυξει (Io.Com 1,23,145) [Ad]

90

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

_______________ ουκ ερισει: rell] 019 αιρησει/07 045 ερησει/03 f13 788 346 ερεισει Matthew 12:24 See Matthew 9:34 and Luke 11:15. εν βεελζεβουλ αρχοντι των δαιµονιων εκβαλλειν τα δαιµονια (Cels. 2,9) [Ad] εν βεελζεβουλ τω αρχοντι των δαιµονιων (Cels. 2,38) [Ad] εν Βεελζεβουλ αρχοντι των δαιµονιων εκβαλλει τα δαιµονια (Mat. Com 12,2) [Ad] GCS also cross references this to Matthew 9:34. However, it is closer (almost identical) to Luke 11:15. _______________ εν βεελζεβουλ: 07 28 33] 01 03 εν τω βεεζεβουλ/019 579 εν τω βελζεβουλ/rell εν τω βεελζεβουλ Matthew 12:27

ει εγω εν Βεελζεβουλ εκβαλλω τα δαιµονια οι υιοι υµων εν τινι εκβαλλουσιν (Io.Com 19,15,95) [C] _______________ ει: rell] 05 f1 33 ει δε Βεελζεβουλ: rell] 03 01 βεεζουβουλ/05* βεελζεβους/019 346 βελζεβουλ εκβαλλω: rell] 019 εκβαλω οι υιοι υµων εν τινι εκβαλλουσιν: rell] omit 33 οι υιοι: rell] 019 υιοι εκβαλλουσιν: rell] 07* 019 εκβαλουσιν Matthew 12:30

ο [γαρ] µη ων [φησι] µετ εµου κατ εµου εστιν (Mat.Com 17,14) [C] και ο µη συναγων µετ εµου σκορπιζει (Mat.Com 17,14) [C] ο µη συναγων σκορπιζει (Mat.Com 17,14) [Ad] µετ εµου (Mat.Com 17,14) [Ad] _______________ σκορπιζει: rell] 01 1582* 33 σκορπιζει µε Matthew 12:31

πασα αµαρτια και βλασφηµια αφεθησεται τοις υιοις των ανθρωπων (Io.Com 28,15,124) [Ad] _______________ βλασφηµια: rell] 700 βλασφηµιαι

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

91

τοις υιοις των ανθρωπων is either from the parallel passage in Mark 3:28 or it may be an allusion to the following passage in Matthew. Matthew 12:32

ουτε εν τω νυν αιωνι ουτε εν τω µελλοντι (Mat.Com 15,31) [C] εν τω µελλοντι (Io.Com 2,11,79) [C] ουκ αφιεται τα αµαρτηµατα ου µονον παρ ολον τον αιωνα τουτον αλλα και παρ ολον τον µελλοντα (Ier.Hom 12,10) [All] ος εαν ειπη λογον κατα του υιου του ανθρωπου αφεθησεται αυτω ος δ αν βλασφηµηση εις το αγιον πνευµα ουκ εξει αφεσιν ουτε εν τουτω τω αιωνι ουτε εν τω µελλοντι (Io.Com 2,10,74) [All] εαν βλασφηµηση εις το πνευµα το αγιον ουκ εχει αφεσιν ουτε εν τουτω τω αιωνι ουτε εν τω µελλοντι (Io.Com 19,14,88) [All] ο δε εις το αγιον πνευµα βλασφηµησας ουκ εχει αφεσιν ουτε εν τουτω τω αιωνι ουτε εν τω µελλοντι (Io.Com 28,15,125) [All] _______________ ουτε εν τω νυν αιωνι: 07 045 019 118 579 700] 01 03 04 05 032 f1 33 ουτε εν τουτω τω αιωνι/037 038 041 f13 565 788 346 ουτε εν τω αιωνι τουτω/28 ουτε εν τω νυν Matthew 12:36

παν ρηµα αργον ο αν λαλησωσιν οι ανθρωποι (Mat.Com 14,8) [C] εν ηµερα κρισεως + (Ier.Hom 5,11) [C] λογον εν ηµερα κρισεως (Mart. 7) [C] ρηµα αργον ως δωσοντες περι αυτου λογον εν ηµερα κρισεως (Philoc. 10,1) [All] _______________ ρηµα: rell] omit 124* ο αν: 019] omit 01 03 05/rell ο εαν λαλησωσιν: rell] 01 03 04 33 038 λαλησουσιν/05 λαλουσιν Matthew 12:37 + εκ γαρ των λογων σου δικαιωθηση και εκ των λογων σου καταδικασθηση (Ier.Hom 5,11) [C] _______________ των λογων: rell] 038* τον λογον/019 579 λογον και εκ των λογων σου καταδικασθηση: rell] omit 041* και: rell] 05 η λογων: rell] 038 λογων εργων σου: rell] omit 01

92

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

καταδικασθηση: rell] 045 118 33 565 700 κατακριθηση/019 28 κατακριθησει Matthew 12:40

εν τη καρδια της γης τρεις ηµερας και τρεις νυκτας (Mat.Com 12,3) [C] τρεις ηµερας (Mat.Com 12,3) [C] του κητους (Mat.Com 12,3) [C] τρεις ηµερας και τρεις νυκτας (Mat.Com 12,3) [C] εν τη καρδια της γης τρεις ηµερας και τρεις νυκτας (Io.Com 32,30,376) [Ad] ο υιος του ανθρωπου εν τη καρδια της γης ποιησει τρεις ηµερας και τρεις νυκτας (Io.Com 32,32,394) [Ad] εν τη κοιλια του κητους τρεις ηµερας και τρεις νυκτας ουτως ο υιος του ανθρωπου εν τη καρδια της γης (Mat.Com 12,3) [Ad] _______________ ο υιος: rell] 05 07 019 032 και ο υιος τη καρδια: rell] 118 τη κοιλια Matthew 12:42

και ιδου πλειον Σολοµωντος ωδε (Mat.Com 10,17) [C] ιδου πλειον Σολοµωντος ωδε (Io.Com 6,1,5) [C] ιδου πλειον Σολοµωνος ωδε (Io.Com 13,48,315) [C] πλειον [γαρ φησι] Σολοµων(τ)ος ωδε (Io.Com 32,3,18) [C] GCS has Σολοµωντος and SC has Σολοµωνος. SC has noted a variant in the mss tradition. _______________ Σολοµωντος: 118] 019 Σολωµονος/124 Σολοµονος rell Σολοµωνος There appears to be no consistency in Origen’s text. Origen may have been consistent but later scribes may have altered whatever was original to Origen to fit their own textual tradition. Matthew 12:46

λαλουντος αυτου τοις οχλοις η µητηρ αυτου και οι αδελφοι ειστηκεσαν εξω ζητουντες λαλησαι αυτω (Mat.Com 11,4) [Ad] _______________ λαλουντος αυτου: 019 λαλουντος δε αυτου/01 03 33 ετι αυτου λαλουντος/rell ετι δε αυτου λαλουντος λαλησαι αυτω: 05 019 038 f13 33 788 346] omit 01/28 αυτον λαλησαι/rell αυτω λαλησαι

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

93

Matthew 12:49

εκτεινας την χειρα (Mat.Com 11,4) [C] ιδου η µητηρ µου και οι αδελφοι µου + (Mat.Com 11,4) [C] επι τους µαθητας και ειπεν ιδου η µητηρ µου και οι αδελφοι µου (Mat.Com 11,4) [Ad] _______________ επι: rell] 28 εις τους µαθητας: 01* 05 124] rell τους µαθητας αυτου η µητηρ µου: rell] f13 η µητηρ οι αδελφοι µου: rell] 07* οι αδελφοι µοι Matthew 12:50 + οστις αν ποιηση το θεληµα του πατρος του εν τοις ουρανοις αυτος µου και αδελφος και αδελφη και µητηρ εστι (Mat.Com 11,4) [C] το θεληµα του πατρος του εν τοις ουρανοις αδελφος και αδελφη και µητηρ εστιν...αδελφος Χριστου (Io.Com 2,12,88) [All] _______________ οστις γαρ αν: rell] 019 ος γαρ αν/f13 346 124 788 οστις γαρ εαν/05 οστις γαρ ποιηση: rell] 04 037 700 ποιη/05 ποιει/019 038 f13 28 579 346 ποιησει : rell] omit 565. The manuscript tradition in Origen’s text is not secure. τοις ουρανοις: 33] rell ουρανοις αυτος: rell] 019 037 28 700 ουτος µου και: 038 f13 788 346 700] rell µου µητηρ: rell] 038 η µητηρ Matthew 13:2

πας ο οχλος επι τον αιγιαλον ειστηκει + (Mat.Com 11,4) [C] _______________ This phrase is omitted by 13. ειστηκει: rell] 01 03* 04 07c 019 032 037 038 33 ιστηκει/05* εστηκει/07* ιστηκη Matthew 13:3 + και ελαλησεν αυτοις πολλα εν παραβολαις (Mat.Com 11,4) [C] εξηλθεν ο σπειρων του σπειρειν (Mat.Com 16,27) [C] εξηλθεν ο σπειρων του σπειρειν (Cels.4,9) [C] εξηλθεν ο σπειρων του σπειρειν (Mart. 49) [C]

94

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

_______________ ελαλησεν: rell] 019 ελαλη πολλα εν παραβολαις: rell] 04 εν παραβολαις πολλα/019 εν παραβολαις σπειρων του σπειρειν: rell] 05 σπειρων σπειραι/01 σπειρων του σπιρε/019 032 038 045 f1 f13 33 28 579 700 788 346 σπειρων του σπειραι Matthew 13:4

α µεν επεσε παρα την οδον και ηλθε τα πετεινα του ουρανου και κατεφαγεν αυτα (Mat.Com 16,27) [C] παρα την οδον...παρα την οδον...παρα την οδον (Mat.Com 16,27) [C] παρα την οδον...παρα την οδον (Mart. 49) [C] τον σπορον αυτον (Mart. 49) [Ad] _______________ ηλθε: rell] 03 038 f13 788 ελθοντα/05 019 33 565 ηλθον/01 04 07 045 032 f1 041 037 28 579 700 ηλθεν/346 καταπατηθη και ελθοντα του ουρανου: 07* 041 038 28 f13 565 788 346] rell omit και: rell] omit 03 038 f13 788 Matthew 13:5

τα πετρωδη (Mart. 49) [C] Matthew 13:7

τας ακανθας (Mat.Com 16,27) [C] αι ακανθαι (Mart. 49) [C] επι τας ακανθας (Mart. 49) [C] επι τας ακανθας (Mart. 49) [C] _______________ επι: rell] 05 f13 788 εις τας ακανθας: rell] 118 ταις ακανθαις Matthew 13:8

την γην την καλην και αγαθην (Ier.Hom 5,13) [Ad] την καλην...καρπον (Mat.Com 16,27) [All] _______________ αγαθην from Luke 8:8.

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

95

Matthew 13:9 See the entry at Matthew 11:15. ο εχων ωτα ακουειν ακουετω (Cels. 7,34) [C] ο εχων ωτα ακουειν ακουετω (Cels. 7,43) [C] ο εχων ωτα ακουειν ακουετω (Heracl. 17) [C] _______________ ο εχων ωτα ακουειν ακουετω: rell] 03 01* 019 ο εχων ωτα ακουετω Matthew 13:10

προσελθοντες (Mat.Com 11,4) [C] οι µαθηται ειπον αυτω (Mat.Com 11,4) [C] δια τι εν παραβολαις λαλεις αυτοις (Mat.Com 11,4) [C] δια τι εν παραβολαις τοις πολλοις λαλει (Princ. 3,1,7) [Ad] _______________ προσελθοντες: rell] 04 προσελθοντες αυτω ειπον αυτω: rell] 04 αυτου ειπον/01 03 019 038 124 33 788 346 ειπαν αυτω λαλεις αυτοις: rell] 01* αυτοις λαλεις Matthew 13:11 See Luke 8:10 and Mark 4:11. ου δεδοται γνωναι τα µυστηρια της βασιλειας των ουρανων (Mat.Com 10,4) [Ad] αποκριθεις ειπεν...υµιν δεδοται γνωναι τα µυστηρια της βασιλειας των ουρανων...τα µυστηρια της βασιλειας των ουρανων...ου δεδοται...υµιν δεδοται γνωναι τα µυστηρια της βασιλειας των ουρανων...εκεινοις δε ου δεδοται (Mat.Com 11,4) [Ad] _______________ ουρανων: rell] omit 1 Matthew 13:13

ινα βλεποντες µη βλεπωσι και και ακουοντες µη συνιωσι + Mark 4:12 (Princ. 3,1,16) [All]. This is more likely to be an allusion to the parallel Marcan reference at 4:12. Matthew 13:16

µακαριοι οι οφθαλµοι υµων οτι βλεπουσιν και τα ωτα υµων οτι ακουουσιν (Io.Com 10,43,302) [Ad] _______________ οι: rell] omit 05

96

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

τα: rell] omit 05 υµων: rell] omit 03 ακουουσιν: 01 03 04 05 038 f1 f13 33 28 700] 124 788 346 ακουωσιν/rell ακουει Matthew 13:17

πολλοι προφηται και δικαιοι επεθυµησαν ιδειν α βλεπετε και ουκ ειδον και ακουσαι α ακουετε και ουκ ηκουσαν (Io.Com 10,43,302) [C] οι προφηται αλλα πολλοι επεθυµησαν ιδειν α οι αποστολοι εβλεπον (Io.Com 6,3,16) [Ad] πολλοι προφηται και δικαιοι επεθυµησαν ιδειν α υµεις βλεπετε και ουκ ειδον και ακουσαι α ακουετε και ουκ ηκουσαν (Io.Com 6,5,29) [Ad] πολλοι προφηται και δικαιοι επεθυµησαν ιδειν α υµεις βλεπετε και ουκ ειδον και ακουσαι ακουετε και ουκ ηκουσαν (Io.Com 13,48,315) [Ad] _______________ και δικαιοι: rell] omit 03* επεθυµησαν: rell] 037 επεθηµησαν ουκ ειδον: rell] 038 f13 788 346 ουχ ιδον/05 ουκ ηδυνηθησαν ειδειν/01 03 33 ουκ ειδαν ακουσαι: rell] f13 788 346 ακουσαι µου Matthew 13:19

ο πονηρος ουχ ηρπασε το εσπαρµενον εν τη καρδια (Mart. 49) [Ad] _______________ εσπαρµενον: rell] 05 032 σπειροµενον Matthew 13:20

επι τα πετρωδη (Mart. 49) [C] επι τα πετρωδη σπαρεις (Mart. 49) [C] ο δε επι τα πετρωδη σπαρεις ουτος εστιν ο τον λογον ακουων και ευθεως µετα χαρας λαµβανων αυτον + (Mart. 49) [C] _______________ λογον: rell] 032 037 λογον µου ευθεως: 07] 032 ευθυς και/rell ευθυς λαµβανων: rell] 118 λαµβανει Matthew 13:21

θλιψεως η διωγµου (Mart. 49) [C]

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

97

+ ουκ εχει δε ριζαν εν εαυτω αλλα προσκαιρος εστι γενοµενης δε θλιψεως η διωγµου δια τον λογον ευθυς σκανδαλιζεται (Mart. 49) [C] _______________ δε: rell] omit 019 εν: rell] omit 05* 038 εαυτω: rell] 037 αυτω εστι: rell] 038 εστιν ειτα δε θλιψεως: rell] 03 05 δε θλειψεως / θλιψεως ευθυς: rell] 05 038 33 ευθεως σκανδαλιζεται: rell] 28 σκανδαλιζονται Matthew 13:22

η του αιωνος τουτου µεριµνα ουτε η του πλουτου απατη (Mart. 49) [All] Matthew 13:23

ο δε επι την καλην γην σπαρεις ουτος εστιν ο τον λογον ακουων και συνιεις ος δη καρποφορει και ποιει ο µεν εκατον ο δε εξηκοντα ο δε τριακοντα (Mart. 49) [C] επι την καλην ...συνιεις τον λογον καρποφορει (Mart. 49) [All] _______________ την καλην γην: 01 03 04 019 037 f1 124 33 700] f13 την γην καλην/rell την γην την καλην ο τον λογον ακουων: rell] 05 ο ακουων τον λογον/032 ο τον λογον µου ακουων/045 f13 ο των λογων ακουων συνιεις: 01 03 05 038] rell συνιων ος δη: rell] 05 τοτε/037 ος δε/700 ος δη και καρποφορει: rell] 579 καρπον φερει εξηκοντα: rell] 1582 εξακοσιοι Matthew 13:24

καλον παρα του κυριου καταβληθεν σπερµα (Princ. 1,8,1) [All] Matthew 13:25

ζιζανια µεσον του σιτου...ο εχθρος (Ier.Hom 1,14) [Ad] Matthew 13:28

εχθρος ανθρωπος τουτο εποιησεν (Ier.Hom 1,14) [C]

98

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Matthew 13:30 See Matthew 13:25. δησατε δεσµας δεσµας τα ζιζανια και παραδοτε αυτα πυρι (Ier. Hom 1,15) [All] δησατε τα ζιζανια και κατακαυσατε αυτα πυρι (Ier.Hom 1,15) [All] Matthew 13:31

ητις εστιν ως κοκκος σιναπεως (Mat.Com 13,5) [All] ητις εστιν ως κοκκος σιναπεως (Mat.Com 13,7) [All] Matthew 13:32

γινεται δενδρον µεγα ωστε...πετεινα του ουρανου κατασκηνουν δυνασθαι εν τοις κλαδοις (Mat.Com 13,5) [All] Matthew 13:34

ταυτα παντα ελαλησεν εν παραβολαις και χωρις παραβολης ουκ ελαλει αυτοις (Mat.Com 10,4) [Ad] _______________ ελαλησεν: rell] 28 ελαλησεν αυτοις εν παραβολαις: 28] rell εν παραβολαις τοις οχλοις ουκ: rell] 01 03 04 032 037 f13 788 346 ουδεν ελαλει αυτοις: rell] 01* 037 ελαλησεν ουτοις/07 565 579 ελαλη αυτοις/038 ηλαλη αυτοις/28 ελαλει τοις οχλοις Matthew 13:35

ανοιξω εν παραβολαις το στοµα µου φθεγξοµαι προβληµατα απ αρχης και ερευξοµαι κεκρυµµενα απο καταβολης κοσµου (Mat.Com 15,28) [Ad]. This is a citation that includes the full LXX reference to Psalm 78 (77):2. In this form it is not supported by any witnesses. καταβολης κοσµου (Orat. 6,3) [All]. This could also be an allusion to Matthew 25:34; Luke 11:50; John 17:24; Ephesians 1:4; Hebrews 4:3, 9:26; 1 Peter 1:20; Revelation 13:8, 17:8. _______________ φθεγξοµαι: 28 LXX] rell ερευξοµαι προβληµατα απ αρχης: LXX ερευξοµαι: rell] 28 φθεγξοµαι κοσµου: rell] omit 03 01c f1

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

99

Matthew 13:36

τοτε αφεις τους οχλους ηλθεν εις την οικιαν αυτου και προσηλθον οι µαθηται αυτου λεγοντες φρασον ηµιν την παραβολην των ζιζανιων του αγρου (Mat.Com 10,1) [L] αυτω η µαθηται αυτου (Mat.Com 10,1) [C] εις την οικιαν (Mat.Com 10,1) [C] εις την οικιαν (Mat.Com 10,1) [C] των ζιζανιων του αγρου (Mat.Com 10,1) [C] εις την οικιαν (Mat.Com 10,4) [C] τους οχλους (Mat.Com 11,4) [C] εις την οικιαν (Mat.Com 11,4) [C] εις την οικιαν (Mat.Com 11,4) [C] προσηλθον αυτω (Mat.Com 11,4) [C] οι µαθηται αυτου λεγοντες φρασον ηµιν την παραβολην των ζιζανιων του αγρου (Mat.Com 11,4) [C] εις την οικιαν (Ier.Hom 12,13) [C] προσηλθον οι µαθηται τω κυριω λεγοντες διασαφησον ηµιν την παραβολην των ζιζανιων του αγρου (Io.Com 13,43,286) [Ad] _______________ τοτε αφεις τους οχλους: rell] 700 τοτε αφεις τους οχλους ο Ιησους ηλθεν: rell] 01 εισηλθεν εις την οικιαν αυτου: 1 1582* 118] 03 05 01 700 εις την οικιαν/rell εις την οικιαν ο Ιησους προσηλθον: rell] 03 33 προσηλθαν : This is supported by all. It appears in partial citation at Mat.Com 10,1 and 11,4 and was possibly omitted by mistake in the lemma. αυτου: rell] omit 1 1582* φρασον: rell] 03 01* 038 διασαφησον. Origen is inconsistent. ζιζανιων: rell] 03 ζειζανιων Matthew 13:37

µετα ταυτα αποκριθεις ειπεν απο του ο σπειρων το καλον σπερµα εστιν ο υιος του ανθρωπου (Mat.Com 10,2) [L] υιος του ανθρωπου (Mat.Com 10,2) [C] το καλον σπερµα (Mat.Com 10,2) [C] _______________ µετα ταυτα: no support] rell ο δε αποκριθεις ειπεν: 01 03 05] rell αποκριθεις ειπεν αυτοις απο του: no support ανθρωπου: rell] 28 θεου

100

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Matthew 13:38

το καλον σπερµα τους υιους της βασιλειας (Mat.Com 10,2) [Ad] τους υιους της βασιλειας...ζιζανια...ο κοσµος...το καλον σπερµα...τα ζιζανια (Mat.Com 10,2) [Ad] _______________ ζιζανια: rell] 03 ζειζανια Matthew 13:39 See Matthew 13:40. ο δε θερισµος συντελεια αιωνος εστιν οι δε θερισται αγγελοι εισιν (Io.Com 13,43,286) [C] συντελεια του αιωνος (Mat.Com 10,2) [Ad] συντελειαν...τον αιωνα τουτον (Mat.Com 10,2) [All] _______________ συντελεια: rell] 28 η συντελεια αιωνος εστιν: 03 05 038 f13 33 788 346] omit 01*/28 του αιωνος τουτου/700 του αιωνος/rell του αιωνος εστιν Matthew 13:40 See Matthew 13:49. συντελεια του αιωνος (Mat.Com 10,2) [C] τη συντελεια του αιωνος (Orat. 26,4) [C] συντελεια του αιωνος τουτου εσται (Ier.Hom 4,3) [Ad] _______________ συντελεια του αιωνος: 01 03 05 f1] 13 συντελεια του αιωνος τουτου τουτου/rell συντελεια του αιωνος τουτου Matthew 13:41

αποστελει ο υιος του ανθρωπου τους αγγελους αυτου και συλλεξουσιν εκ της βασιλειας αυτου παντα τα σκανδαλα και τους ποιουντας την ανοµιαν + (Mat.Com 10,12) [C] απο της βασιλειας...παντα τα σκανδαλα και οι ποιουντες την ανοµιαν (Mat.Com 10,3) [Ad] συλλεξουσιν...της του Χριστου βασιλεαις παντα τα ενυπαρχοντα ταις ψυχαις σκανδαλα και τους την ανοµιαν ποιουντας (Mat.Com 10,2) [All] _______________ τους αγγελους: rell] 037 αγγελους αυτου: rell] omit 01 συλλεξουσιν: rell] 05 συνλεξουσιν

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

101

Matthew 13:42 See Matthew 13:50. ο βρυγµος των οδοντων (Mat.Com 10,2) [C] εις την καµινον του πυρος (Mat.Com 10,3) [C] + και βαλουσιν αυτους εις την καµινον του πυρος εκει εσται ο κλαυθµος και ο βρυγµος των οδοντων (Mat.Com 10,12) [C] βαλουσιν εις την καµινον του πυρος (Mat.Com 10,2) [Ad] _______________ βαλουσιν: rell] 01* 05 565 βαλλουσιν/700 εµβαλουσιν καµινον: rell] 03 037 καµεινον Matthew 13:43

τοτε οι δικαιοι λαµψουσιν ως ο ηλιος εν τη βασιλεια του πατρος αυτων (Mat.Com 10,2) [C] ο εχων ωτα ακουειν ακουετω (Mat.Com 10,2) [C]. See Matthew 11:15 and 13:9, Luke 8:8 and 14:35. τοτε οι δικαιοι λαµψουσιν ως ο ηλιος (Mat.Com 10,3) [C] ο εχων ωτα ακουειν ακουετω (Cels. 7,34) [C] ο εχων ωτα ακουειν ακουετω (Cels. 7,43) [C] τοτε µαλιστα οι δικαιοι λαµψουσιν...ως εις ηλιος εν τη βασιλεια του πατρος αυτων (Mat.Com 10,2) [Ad] ως εις ηλιος λαµψουσιν (Mat.Com 10,3) [Ad] οι δικαιοι λαµψουσιν εν τη βασιλεια του πατρος αυτων (Mat.Com 10,3) [Ad] τοτε λαµψουσιν ως ο ηλιος εν τη βασιλεια του πατρος αυτων (Mat.Com 10,3) [Ad] _______________ λαµψουσιν: 05 124 788] rell εκλαµψουσιν του πατρος αυτων: rell] 038* 124 700 788 των ουρανων ο εχων ωτα ακουειν ακουετω: rell] 03 01c 038 124 700 ο εχων ωτα ακουετω Matthew 13:44

παλιν οµοια εστιν η βασιλεια των ουρανων θησαυρω κεκρυµµενω εν τω αγρω ον ευρων ανθρωπος εκρυψεν (Mat.Com 10,4) [L] ο ανθρωπος απο της χαρας απεισι και πωλει οσα εχει...τον αγρον εκεινον...η βασιλεια των ουρανων...η βασιλεια των ουρανων ωµοιωµενη θησαυρω κεκρυµµενω εν τω αγρω (Mat.Com 10,5) [Ad] κεκρυµµενω εν τω αγρω...εν τω αγρω...ανθρωπος...τον αγρον...αγρον (Mat.Com 10,6) [Ad]

102

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

η βασιλεια των ουρανων οµοια εστι θησαυρω κεκρυµµενω εν τω αγρω ον ο ευρων εκρυψε και απο της χαρας αυτου υπαγει και παντα οσα εχει πωλει και αγοραζει τον αγρον εκεινον (Princ. 4,3,11) [Ad] _______________ παλιν: rell] omit 01 03 05 οµοια: rell] 01c οµοια δε εν τω αγρω: rell] 05 700 εν αγρω/omit 01* ον: rell] 038 ο ανθρωπος: rell] 05 τις παντα οσα εχει πωλει: rell] 01 05 f1 πωλει παντα οσα εχει/03 πωλει οσα εχει/28 οσα εχει πωλει Matthew 13:45

παλιν οµοια εστιν η βασιλεια των ουρανων ανθρωπω εµπορω ζητουντι καλους µαργαριτας (Mat.Com 10,7) [L] καλους µαργαριτας (Mat.Com 10,7) [C] ξητουντι καλους µαργαριτας (Mat.Com 10,8) [C] καλους µαργαριτας (Mat.Com 17,23) [C] της βασιλειας των ουρανων ανθρωπω εµπορω ζητουντι καλους µαργαριτας (Heracl. 13,7) [Ad] η βασιλεια των ουρανων οµοια εστι (Mat.Com 10.7) [Ad] ζητουντι τους καλους µαργαριτας (Mat.Com 10,7) [Ad] τους καλους µαργαριτας...τους µαργαριτας τους καλους (Mat.Com 10,8) [Ad] οµοια εστιν η βασιλεια των ουρανων ανθρωπω εµπορω ζητουντι τους καλους µαργαριτας (Mat.Com 10,8) [Ad] ζητουντι καλους µαργαριτας...τους µαργαριτας...τους καλους µαργαριτας (Mat.Com 10,9) [Ad] τους καλους µαργαριτας (Mat.Com 10,10) [Ad] _______________ ανθρωπω: rell] omit 03 01* µαργαριτας: rell] 03 05 032 037 µαργαρειτας Matthew 13:46

πολυτιµον µαργαριτην (Mat.Com 10,7) [C] µαργαριτην (Mat.Com 10,9) [C] ενα πολυτιµον µαργαριτην (Mat.Com 10,9) [C] ενα πολυτιµον µαργαριτην (Mat.Com 10,9) [C] ενα πολυτιµον µαργαριτην (Mat.Com 10,10) [C] ενα πολυτιµον (Mat.Com 17,23) [C] ενα πολυτιµον µαργαριτην (Ier.Hom 8,6) [C] _______________ ενα: rell] omit 05 038 788 124

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

103

πολυτιµον: rell] 03 05 πολυτειµον/032 πολυτιµιον µαργαριτην: rell] 03 05 µαργαρειτην/omit 579 Matthew 13:47

παλιν οµοια εστιν η βασιλεια των ουρανων σαγηνη βληθειση εις την θαλασσαν (Mat.Com 10,11) [L] οµοια εστιν η βασιλεια των ουρανων σαγηνη βληθειση εις την θαλασσαν (Mat.Com 10,11) [C] εκ παντος γενους συναγαγουση (Mat.Com 10,11) [C] εκ παντος γενους συναγαγουση (Mat.Com 10,12) [C] η βασιλεια των ουρανων (Mat.Com 10,12) [C] εις την θαλασσαν (Mat.Com 10,12) [C] οµοια εστιν η βασιλεια των ουρανων σαγηνη βληθειση εις την θαλασσαν και εκ παντος γενους συναγαγουση (Mat.Com 10,12) [C] παντος γενους (Orat. 27,12) [C] εκ παντος συναγαγουση...παντος γενους...τη βληθειση εις την θαλασσαν σαγηνη (Mat.Com 10,12) [Ad] την βασιλειαν των ουρανων σαγηνη βληθειση εις την θαλασσαν και εκ παντος γενους συναγαγουση (Mat.Com 10,12) [Ad] σαγηνην εκ παντος γενους (Mat.Com 10,13) [Ad] _______________ βληθειση: rell] 788 βληθησει εις την θαλασσαν: rell] 700 εν τη θαλασση συναγαγουση: rell] 07 038 33 συναγουση/019 συναγουσιν/037 συναπαγουση/f13 συναγογουσι Matthew 13:48

αιγιαλον...αιγιαλον (Mat.Com 10,12) [Ad] σαπρα καλουµενα εξω βαλωσι (Mat.Com 10,12) [Ad] αγγων γενη η σαπρα και αξια του εξω βληθηναι (Mat.Com 10,11) [All] _______________ αιγιαλον: rell] 03* αγιαλον Matthew 13:49

εξελευσονται οι αγγελοι και αφοριουσι τους πονηρους εκ µεσου των δικαιων + (Mat.Com 10,12) [C] τους πονηρους εκ µεσου των δικαιων (Mat.Com 10,13) [C] ουτως εσται εν τη συντελεια του αιωνος εξελευσονται οι αγγελοι και αφοριουσιν αυτους τους πονηρους εκ µεσου των δικαιων + (Mat.Com 10,12) [Ad]

104

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

της συντελειας του αιωνος...τους πονηρους εκ µεσου των δικαιων… πονηρους (Mat.Com 10,13) [Ad] _______________ τη συντελεια: rell] 037 της συντελεια του αιωνος: rell] 05 κοσµου εξελευσονται: rell] 346 ελευσονται οι αγγελοι: rell] 124 700* αγγελοι/04 οι αγγελοι του θεου Matthew 13:50 + και βαλουσιν αυτους εις την καµινον του πυρος (Mat.Com 10,12) [C] + και βαλουσιν αυτους εις την καµινον του πυρος (Mat.Com 10,12) [C] εις την καµινον του πυρος (Mat.Com 10,13) [C] εις την καµινον του πυρος (Mat.Com 10,13) [C] _______________ βαλουσιν: rell] 01* 05* f13 565 788 346 βαλλουσιν καµινον: rell] 03 05 037 2* καµεινον Matthew 13:51

Συνηκατε ταυτα παντα; λεγουσι ναι (Mat.Com 10,14) [L] συνηκατε...λεγουσιν αυτω το ναι...παντα...ταυτα παντα (Mat.Com 10,14) [Ad] Matthew 13:52

τη βασιλεια των ουρανων (Mat.Com 10,14) [C] πας γραµµατευς µαθητευθεις τη βασιλεια των ουρανων οµοιος εστιν ανθρωπω οικοδεσποτη οστις προφερει εκ του θησαυρου αυτου καινα και παλαια (Mat.Com 10,15) [C] οστις µη προφερει εκ του θησαυρου αυτου καινα και παλαια (Mat. Com 10,15) [C] γραµµατευς µαθητευθεις τη βασιλεια των ουρανων (Mat.Com 10,15) [C] προφερει εκ του θησαυρου αυτου καινα και παλαια (Mat.Com 10,15) [C] παλαια (Mat.Com 10,15) [C] τη βασιλεια των ουρανων (Mat.Com 10,15) [C] πας γραµµατευς...γραµµατευς πας (Mat.Com 10,14) [Ad] τη βασιλεια των ουρανων γραµµατευς (Mat.Com 10,14) [Ad] ως βασιλεια µαθητευθεις των ουρανων (Mat.Com 10,14) [Ad] εκ του θησαυρου αυτου καινα...παλαια (Mat.Com 10,15) [Ad] προφεροντα εκ του θησαυρου αυτου καινα και παλαια (Mat.Com 10,15) [Ad]

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

105

µαθητευθεις τη βασιλεια των ουρανων γραµµατευς ...προφερει εκ του θησαυρου αυτου καινα και παλαια (Mat.Com 10,15) [Ad] _______________ µαθητευθεις: rell] 05 µαθηθευθεις/019 µαθητευθη τη βασιλεια: rell] 05 579 700 εν τη βασιλεια/07 045 019 037 118 28 788 εις την βασιλειαν οµοιος: rell] 01* 038 οµοια ανθρωπω: rell] f13 ανθρωπων προφερει: 1 1582c] 07 019 032 700* εκβαλει/rell εκβαλλει καινα: rell] 700 νεα Matthew 13:53

και εγενετο οτε ετελεσεν ο Ιησους τας παραβολας ταυτας µετηρεν εκειθεν + (Mat.Com 10,16) [L] και εγενετο οτε ετελεσεν ο Ιησους τας παραβολας ταυτας µετηρεν εκειθεν (Mat.Com 10,16) [C] εγενετο οτε ετελεσεν ο Ιησους τας παραβολας ταυτας (Mat.Com 10,16) [C] εγενετο οτε ετελεσεν ο Ιησους τας παραβολας ταυτας µετηρεν εκειθεν (Mat.Com 10,16) [C] οτε ετελεσεν µετηρεν εκειθεν + (Mat.Com 10,16) [Ad] Matthew 13:54 + και ελθων εις την πατριδα αυτου (Mat.Com 10,16) [L] + και ελθων εις την πατριδα αυτου εδιδασκεν αυτους εν τη συναγωγη αυτων (Mat.Com 10,16) [C] την πατριδα αυτου (Mat.Com 10,16) [C] τουτω ποθεν η σοφια αυτη (Mat.Com 10,17) [C] δυναµεις (Mat.Com 10,17) [C] εν τη συναγωγη αυτων εδιδασκεν (Mat.Com 10,16) [Ad] _______________ και ελθων: rell] 019 ηλθεν πατριδα: rell] 01* αντιπατριδα τουτω ποθεν: 038] 05 ποθεν τουτω πασα/032 ποθεν τουτω ταυτα και τις/rell ποθεν τουτω Matthew 13:55

ουχ ουτος εστιν ο του τεκτονος υιος (Mat.Com 10,17) [C] ουχ η µητηρ αυτου λεγεται Μαριαµ και οι αδελφοι αυτου Ιακωβος και Ιωσηφ και Σιµων και Ιουδας + (Mat.Com 10,17) [C]

106

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

ουχ ουτος εστιν ο του τεκτονος υιος ουχ η µητηρ αυτου λεγεται Μαριαµ και οι αδελφοι αυτου Ιακωβος και Ιωσηφ και Σιµων και Ιουδας + (Io.Com 6,14,80) [C] ουχ ουτος εστιν ο του τεκτονος υιος ουχ η µητηρ αυτου λεγεται Μαριαµ και οι αδελφοι αυτου + (Io.Com 13,55,377) [C] Μαρια και οι αδελφοι αυτου Ιακωβος και Ιωαννης και Σιµων Ιουδας (Io.Com 19,2,10) [Ad] _______________ ουχ2: 01 03 04 032 037 038 f13 33 788 346 700] rell ουχι Μαριαµ: rell] 04 Μαρια Ιωσηφ: 03 01c 04 038 1 1582* 33] 01* 05 07 045 28 579 Ιωαννης/019 032 037 041 1582c f13 565 788 346 Ιωσης/118 700 Ιωση. Origen is inconsistent. και Σιµων: rell] 346 Σηµων Matthew 13:56 + και αι αδελφαι αυτου ουχι πασαι προς ηµας εισιν (Mat.Com 10,17) [C] και αι αδελφαι αυτου ουχι πασαι προς ηµας εισι (Mat.Com 10,17) [C] + και αδελφαι αυτου ουχι πασαι προς ηµας εισιν (Io.Com 6,14,80) [C] + εισιν προς ηµας ποθεν ουν τουτω παντα ταυτα (Io.Com 13,55,377) [Ad] _______________ ουχι πασαι: rell] 118 πασαι ουχι προς ηµας: rell] 037 παρ ηµιν παντα ταυτα: 05 07 045 019 037 579] rell ταυτα παντα Matthew 13:57

ο δε Ιησους ειπεν αυτοις ουκ εστι προφητης ατιµος ει µη εν τη πατριδι αυτου (Mat.Com 10,18) [L] ουκ εστι προφητης ατιµος ει µη εν τη πατριδι αυτου (Mat.Com 10,16) [C] τη ιδια πατριδι (Mat.Com 10,18) [C] εν τη πατριδι (Mat.Com 10,18) [C] εν τη ιδια πατριδι (Mat.Com 10,18) [C] but see also John 4:44. εν τη ιδια πατριδι (Mat.Com 10,18) [C] ουκ εστι προφητης ατιµος ει µη εν τη ιδια πατριδι και τη οικια αυτου (Ier.Hom 1,13) [C] εσκανδαλιζοντο δε εν αυτω (Mat.Com 10,17) [Ad] ουκ εστιν ουν προφητης ατιµος (Mat.Com 10,18) [Ad] προφητης εν τη ιδια πατριδι (Mat.Com 10,18) [Ad]

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

107

ουδεις προφητης δεκτος εστιν εν τη πατριδι και εν τη οικια αυτου (Io.Com 13,55,375) [All]. See Luke 4:24. _______________ εν αυτω: rell] 032 επ αυτω/28 εις αυτον Ιησους: rell] omit 01 ατιµος: rell] 03 05 ατειµος πατριδι αυτου: rell] 03 05 038 33 700 πατριδι/01 f13 788 346 ιδια πατριδι/04 ιδια πατριδι αυτου See John 4:44. Origen is inconsistent. και εν τη οικια αυτου: rell] omit 019 118 565 579 Matthew 13:58

ουκ εποιησεν εκει δυναµεις πολλας δια την απιστιαν αυτων (Mat.Com 10,19) [C] ουκ εποιησεν εκει δυναµεις πολλας (Mat.Com 10,19) [C] ουκ εποιησε εκει δυναµεις δια την απιστιαν αυτων (Mat.Com 10,19) [Ad] _______________ την απιστιαν: rell] 05 τας απιστειας Matthew 14:1

εν εκεινω τω καιρω ηκουσεν Ηρωδης ο τετραρχης την ακοην Ιησου + (Mat.Com 10,20) [L] _______________ εν εκεινω: rell] 05 εν εκεινω δε/01* ηκουσεν Ηρωδης εν εκεινω τω καιρω ο τετρααρκης Ηρωδης: rell] 038 Ηρωδεις τετραρχης: rell] 01 04 037 τετρααρχης Matthew 14:2 + και ειπε τοις παισιν εαυτου ουτος εστιν Ιωαννης ο βαπτιστης (Mat.Com 10,20) [L] αυτος εστιν Ιωαννης ο βαπτιστης αυτος ηγερθη απο των νεκρων (Mat.Com 10,20) [Ad] ουτος εστιν Ιωαννης ο βαπτιστης αυτος ηγερθη εκ νεκρων και δια τουτο αι δυναµεις ενεργουσιν εν αυτω (Mat.Com 12,9) [Ad]. See Mark 6:14. ον εγω απεκεφαλισα Ιωαννην αυτος ηγερθη απο των νεκρων (Io.Com 6,14,80) [All]. See Mark 6:16. Ιωαννης ανεστη απο των νεκρων (Mat.Com 10,20) [All] εκ των νεκρων (Mat.Com 10,20) [All] _______________ ουτος: rell] 05 µητι ουτος

108

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Ιωαννης: rell] 03 04 700 05 Ιωανης ον εγω απεκεφαλισα: 05] rell omit. See Mark 6:16. αυτος: rell] 04 f1 ουτος δια τουτο: rell] omit 03* αι δυναµεις ενεργουσιν: rell] 28 ενεργουσιν αι δυναµεις/05 αι δυναµεις εναργουσιν Matthew 14:3

ο γαρ Ηρωδης κρατησας τον Ιωαννην εδησεν αυτον εν τη φυλακη (Mat.Com 10,21) [C] δια Ηρωδιαδα την γυναικα Φιλιππου του αδελφου αυτου + (Mat.Com 10,21) [C] Ηρωδης δε κρατησας τον Ιωαννην εδησεν εν φυλακη και απεθετο (Mat.Com 10,21) [Ad] ο µεν Ηρωδης κρατησας τον Ιωαννην δησας απεθετο εν τη φυλακη (Mat.Com 10,22) [Ad] Ηρωδιαδα εγηµε την του αδελφου γυναικα ο Ηρωδης (Mat.Com 10,21) [All] του αδελφου την γυναικα (Mat.Com 10,21) [All] _______________ Ηρωδης: rell] 03 038 f13 700 788 346 Ηρωδης τοτε Ιωαννην: rell] 03 Ιωανην αυτον εν τη φυλακη: 05] 03* και εν φυλακη απεθετο/03c και εν τη φυλακη απεθετο/01* 33 124 788 346 αυτον και εν φυλακη απεθετο/01c εν τη φυλακη απεθετο/038 αυτον και εν τη φυλακη απεθετο/f1 αυτον και απεθετο εν τη φυλακη/f13 αυτον και απεθετον εν φυλακη/28 αυτον και εθετο εις φυλακην/700 και απεθετο εν τη φυλακη/04 07 045 019 032 037 041 118 565 579 αυτον και εθετο εν φυλακη Ηρωδιαδα: rell] 032 Ηρωιαδα/700* Ηρωδιαιδα την: rell] omit 118 Φιλιππου: rell] omit 05 Matthew 14:4 + ελεγε γαρ αυτω ο Ιωαννης ουκ εξεστι σοι εχειν αυτην (Mat.Com 10,21) [C] ουκ εξεστι σοι εχειν αυτην (Mat.Com 10,22) [C] _______________ ελεγε: rell] 700* ελε αυτω ο Ιωαννης: 700 04 07 045 019 032 037 038 041 f1 f13 33 579 788 346] 03 ο Ιωανης αυτω/01* Ιωαννης/01c Ιωαννης αυτω/05 αυτω Ιωαννης/28 565 ο Ιωαννης

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

109

Matthew 14:9

και τους συνανακειµενους (Mat.Com 10,22) [C] _______________ δια: 05] rell omit. The text is uncertain. τους: rell] omit 01 Matthew 14:12

οι µαθηται δε ελθοντες του Ιωαννου θαπτουσιν αυτου το λειψανον και ελθοντες απηγγειλαν τω Ιησου + (Mat.Com 10,23) [Ad] Matthew 14:13

ακουσας δε ο Ιησους ανεχωρησεν εκειθεν εν πλοιω εις ερηµον τοπον κατ ιδιαν (Mat.Com 10,23) [C] (ανεχω ρησεν in SC and ανεχωρησεν in GCS). + ο δε ανεχωρησεν εις ερηµον τοπον (Mat.Com 10,23) [Ad] ηκολουθησαν αυτω απο των ιδιων πολεων (Mat.Com 10,23) [Ad] ακουσας... ο Ιησους ανεχωρησεν εις ερηµον τοπον κατ ιδιαν οι οχλοι ηκολουθησαν αυτω (Mat.Com 11,4) [Ad] αναχωρησαντι εις ερηµον τοπον κατ ιδιαν (Mat.Com 11,5) [Ad] οχλοι αυτω ηκολουθησαν απο των πανταχου πολεων (Mat.Com 10,23) [All] εις τον ερηµον τοπον κατ ιδιαν...κατ ιδιαν (Mat.Com 10,23) [All] πεζη δε αυτω και ουκ εν πλοιω ηκολουθησαν (Mat.Com 10,23) [All] _______________ ακουσας δε: rell] 04 07 045 032 037 041 28 579 και ακουσας εκειθεν: rell] 03* εκει Matthew 14:14

εθαραπευσε τους αρρωστους αυτων (Mat.Com 10,24) [C] και εθαραπευσε τους αρρωστους αυτων (Mat.Com 10,24) [C] εθαραπευσε τους αρρωστους (Mat.Com 10,25) [C] εξελθων ο Ιησους ειδε πολυν οχλον και εσπλαγχνισθη επ αυτον και εθεραπευσε τους αρρωστους αυτων + (Mat.Com 11,19) [Ad] τους αρρωστους εθεραπευσεν (Mat.Com 11,19) [Ad] εσπλαγχνισθη και εθεραπευσε τους αρρωστους αυτων (Mat.Com 10,23) [All] εσπλαγχνισθη αλλα και τους αρρωστους αυτων εθεραπευσεν (Mat.Com 10,23) [All] επ αυτοις εθεραπευσεν (Mat.Com 10,24) [All] _______________ ο Ιησους: rell] omit 01 03 038 f1 124 788 05 33 700

110

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

ειδε: rell] 019 ειδεν ο Ιησους/579 ο Ιησους ειδεν ο Ιησους πολυν οχλον: rell] 05 33 700 οχλον πολυν/037 πολυ οχλον επ αυτον: NA 28 states this is supported by 067] 032 f13 33 επ αυτους/346 επ αυτης /05 περι αυτων/rell επ αυτοις εσπλαγχνισθη: rell] 037 εσπαγχνισθη αρρωστους: rell] 05 αρρωστουντας Matthew 14:15

οψιας δε γενοµενης προσηλθον αυτω οι µαθηται αυτου λεγοντες ερηµος εστιν ο τοπος και η ωρα παρηλθεν ηδη απολυσον ουν τους οχλους ινα απελθοντες εις τας κωµας αγορασωσιν εαυτοις βρωµατα (Mat.Com 10,25) [L] οψιας δε γενοµενης προσηλθον αυτω οι µαθηται αυτου (Mat.Com 11,1) [C] ερηµος εστιν ο τοπος (Mat.Com 11,1) [C] και η ωρα παρηλθεν (Mat.Com 11,1) [C] απολυσον τους οχλους ινα απελθοντες αγορασωσιν εαυτοις βρωµατα (Mat.Com 11,1) [Ad] + και οψιας δε γενοµενης προσηλθον αυτω οι µαθηται λεγοντες, ερηµος εστιν ο τοπος και η ωρα παρηλθεν ηδη απολυσον αυτους (Mat. Com 11,19) [Ad] απολυσον ουν αυτους...βρωµατα (Mat.Com 11,1) [All] οψιας δε γενοµενης προσηλθον αυτω...οι µαθηται λεγοντες...απολυσον τους οχλους ινα απελθοντες εις τας κωµας αγορασωσιν εαυτοις βρωµατα (Mat.Com 11,5) [All] _______________ οψιας δε: rell] 041 και οψιας προσηλθον: rell] 03 33 προσηλθαν/07* προσηλθον οι αυτου: rell] omit 03 33 01 346 παρηλθεν ηδη: 01 f1] rell ηδη παρηλθεν ουν: 01 f1 04] rell omit κωµας: rell] 04* 038 33 700 κυκλω κωµας/01* 037 χωρας εαυτοις: rell] 019 αυτοις βρωµατα: rell] 28 τροφας The omission of ουν is inconsistent and it is not possible to come to any definite conclusion. Origen makes no reference to using different traditions. However, the consistent use of παρηλθεν ηδη suggests a consistency with 01 f1 which includes the ουν. Matthew 14:16

χρειαν εχουσι απελθειν (Mat.Com 11,1) [C] δοτε αυτοις υµεις φαγειν (Mat.Com 11,2) [C]

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

111

υµεις δοτε τοις ακολουθησασι µοι οχλοις φαγειν (Mat.Com 11,1) [All] _______________ αυτοις υµεις φαγειν: rell] 05 υµεις φαγειν αυτοις Matthew 14:17

ουκ εχοµεν ωδε ει µη πεντε αρτους και δυο ιχθυας (Mat.Com 11,2) [C] πεντε αρτους και δυο ιχθυας (Mat.Com 11,19) [C] πεντε αρτων και δυο ιχθυων (Mat.Com 11,2) [All] πεντε αρτοι ουτοι και οι δυο ιχθυες (Mat.Com 11,2) [All] πεντε αρτων και των δυο ιχθυων (Mat.Com 11,3) [All] _______________ ει µη πεντε αρτους: rell] 01* αρτους ει µη πεντε Matthew 14:19

τους πεντε αρτους και τους δυο ιχθυας (Mat.Com 11,2) [C] τους πεντε αρτους και τους δυο ιχθυας (Mat.Com 11,2) [C] και το κελευσας τους οχλους ανακλιθηναι επι του χορτου λαβων τους πεντε αρτους και τους δυο ιχθυας αναβλεψας εις τον ουρανον ηυλογησε και κλασας εδωκε τοις µαθηταις τους αρτους οι δε µαθηται τοις οχλοις + (Mat.Com 11,3) [C] επι του χορτου (Mat.Com 11,5) [C] λαβων τους πεντε αρτους και τους δυο ιχθυας αναβλεψας εις τον ουρανον ηυλογησεν (Mat.Com 11,19) [C]. See Mark 6:41 and Luke 9:16. In the Commentary on Matthew (11,19), Origen states that ‘the three evangelists say in the same words…’. επι του χορτου (Mat.Com 11,19) [C] επι του χορτου (Mat.Com 11,19) [C] και κελευσας παντας τους οχλους ανακλιθηναι επι του χορτου (Mat.Com 11,3) [Ad] λαβων τους πεντε αρτους και τους δυο ιχθυας, αναβλεψας εις τον ουρανον ευλογησε και κλασας τους αρτους...τοις µαθηταις εδωκεν...τοις οχλοις (Mat.Com 11,4) [Ad] αναβλεψεν εις τον ουρανον (Mat.Com 11,2) [Ad] λινω τουτο (Pasc. 21) [Ad] τους οχλους εκελευσεν ανακλιθηναι (Mat.Com 11,3) [All] κελευει τους οχλους ανακλιθηναι...επι του χορτου (Mat.Com 11,19) [All] ηυλογησε τους πεντε αρτους και τους δυο ιχθυας (Mat.Com 11,2) [All] _______________ κελευσας: rell] 03* κελευσατε/01 εκελευσεν

112

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

τους οχλους: rell] 05 τον οχλον ανακλιθηναι: rell] 28 αναπεσειν του χορτου: 03 038 f1 33 565 579 700] 01 04* 032 του χορτου και/05 τον χορτον/019 του χορτους/rell τους χορτους λαβων: rell] 05 ελαβεν τους: rell] omit 041* πεντε αρτους: rell] 579* πεντε τους πεντε αρτους ηυλογησε: 04 032] rell ευλογησεν τοις µαθηταις: rell] 038 f13 788 346 τοις µαθηταις αυτου Matthew 14:20

ηραν το περισσευον των κλασµατων (Mat.Com 11,2) [C] + και εφαγον παντες (Mat.Com 11,3) [C] δωδεκα κοφινους (Mat.Com 11,19) [C] το περισσευον των κλασµατων και αποθεσθαι εις κοφινους πληρουµενους (Mat.Com 11,2) [Ad] δωδεκα των κλασµατων (Mat.Com 11,2) [Ad] το περισσευον εν κοφινοις ουσι πληρεσι δωδεκα (Mat.Com 11,4) [Ad] δωδεκα κοφινους...πληρεις (Mat.Com 11,2) [All] _______________ κλασµατων: rell] 579* κλασµασων Matthew 14:21

οι εσθιοντες ησαν ανδρες πεντακισχιλιοι χωρις παιδιων και γυναικων (Mat.Com 11,3) [C] ησαν δε οι εσθιοντες (Mat.Com 11,2) [Ad] ανδρες πεντακισχιλιοι ησαν (Mat.Com 11,3) [Ad] _______________ ανδρες: 032] omit 700/05 038 037 f1 33 700c ανδρες ως/rell ανδρες ωσει πεντακισχιλιοι: rell] 03 05 038 032 πεντακισχειλιοι παιδιων και γυναικων: 05 038 f1] rell γυναικων και παιδιων Matthew 14:22

και ευθεως ηναγκασε τους µαθητας εµβηναι εις το πλοιον και προαγειν αυτον εις το περαν εως ου απολυσει τους οχλους (Mat.Com 11,4) [L] εµβηναι εις το πλοιον (Mat.Com 11,5) [C] τους µαθητας εµβηναι εις το πλοιον και προαγειν αυτον εις το περαν (Mat.Com 11,5) [C] εις το περαν (Mat.Com 11,5) [C]

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

113

εις το περαν (Mat.Com 11,5) [C] ευθεως ηναγκασε τους µαθητας εµβηναι εις το πλοιον και προαγειν αυτον εις το περαν (Mat.Com 11,5) [C] ευθεως ηναγκασε τους µαθητας (Mat.Com 11,5) [C] εµβηναι εις πλοιον (Mat.Com 11,5) [C] τους µαθητας εµβηναι εις το πλοιον (Mat.Com 11,5) [C] και προαγειν αυτον εις το περαν (Mat.Com 11,5) [C] εις το περαν (Mat.Com 11,5) [C] εµβηναι εις το πλοιον και προαγειν αυτον εις το περαν (Mat.Com 11,6) [C] προαγειν αυτον εις το περαν (Mat.Com 11,6) [C] εις το πλοιον (Mat.Com 11,7) [C] τους µαθητας ηναγκασεν αυτους εµβηναι εις το πλοιον και προαγειν αυτον εις το περαν εως ου απολυσει τους οχλους (Mat.Com 11,5) [Ad] εις το περαν...εις το περαν...εις το περαν (Mat.Com 11,5) [Ad] προαγειν τον Ιησουν εις το περαν (Mat.Com 11,5) [Ad] εις το περαν ηναγκασε µεν εµβηναι εις το πλοιον και προαγειν αυτον εις το περαν (Mat.Com 11,5) [Ad] το πλοιον εις ο ηναγκασεν εµβηναι τους µαθητας (Mat.Com 11,5) [Ad] τους µεν µαθητας ηναγκασεν εµβηναι εις το πλοιον (Mat.Com 11,6) [Ad] ηναγκασεν ηµας ο Ιησους εµβηναι εις το πλοιον (Mat.Com 11,6) [Ad] _______________ ευθεως: rell] omit 01* 04* ηναγκασε: rell] 04c 019 045 28 565 07 041 f13 346 ηναγκασεν ο Ιησους µαθητας: rell] 03 038 124 788 565 07 041 f13 346 µαθητας αυτου το: rell] omit 03 f1 33 700 565 προαγειν: rell] 118 προσαγειν αυτον: rell] omit 05 απολυσει: 28 579 346] rell απολυση Matthew 14:23

ανεβη εις το ορος κατ ιδιαν προσευξασθαι (Mat.Com 11,6) [C] ανεβη εις το ορος προσευξασθαι (Mat.Com 11,5) [Ad] _______________ κατ: rell] 05 καθ Matthew 14:24

των κυµατων (Mat.Com 11,5) [C] βασανιζοµενον υπο των κυµατων (Mat.Com 11,6) [C] κυµατων και των εναντιων ανεµων (Mat.Com 11,5) [All]

114

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Matthew 14:25

ηλθε προς αυτους περιπατων επι την θαλασσαν (Mat.Com 11,5) [C] τεταρτην φυλακνην της νυκτος ελθοντος προς αυτους (Mat.Com 11,5) [Ad] _______________ ηλθε: 01 03 f1 33 04c 565 038 f13 700 788 346] rell απηλθεν προς αυτους περιπατων: rell] 05 απηλθεν περιπατων προς αυτος/28 ο Ιησους προς αυτους περιπατων/04c 565 038 f13 700 788 346 07 045 019 041 118 579 προς αυτους ο Ιησους περιπατων την θαλασσαν: 01 03 f1 33 032 037 038 f13 700 788 346] rell της θαλασσης Matthew 14:26 It is impossible to determine from the text to which gospel Origen is referring. της θαλασσης (Mat.Com 11,5) [Ad] της θαλασσης (Mat.Com 11,5) [Ad] φαντασµα (Mat.Com 11,6) [Ad] Matthew 14:27

αλλ αυτος ευθεως ηµιν λαλησει λεγων θαρσειτε εγω ειµι µη φοβεισθε (Mat.Com 11,6) [Ad] _______________ θαρσειτε: rell] 05 θαρρειτε Matthew 14:28

κελευσον µε ελθειν προς σε (Mat.Com 11,5) [C] επι τα υδατα (Mat.Com 11,5) [C] _______________ µε: rell] 04 037 µοι ελθειν προς σε: rell] 118 579 07 045 019 041 28 565 προς σε ελθειν/700 ελθειν επι τα υδατα προς σε/346 απελθειν προς σε Matthew 14:29

επι τα υδατα ελθειν προς τον Ιησουν (Mat.Com 11,5) [C] καταβας απο του πλοιου (Mat.Com 11,6) [C] ελθε καταβας απο του πλοιου περιεπατησεν (Mat.Com 11,5) [Ad] ελθειν προς τον Ιησουν επι τα υδατα (Mat.Com 11,6) [Ad] _______________ απο: rell] 700 εκ

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

115

ελθειν: 01c 032 33 04c 05 07 045 019 037 038 041 f1 f13 28 565 579 788 346] 03 04* 700 και ηλθεν/01* ελθιν ηλθεν ουν Matthew 14:30

κυριε σωσον µε (Mat.Com 11,6) [C] κυριε σωσον µε (Mat.Com 11,6) [C] ισχυρον τον ανεµον (Mat.Com 11,6) [Ad] _______________ ισχυρον: rell] omit 03* 01/032 ισχυρον σφοδρα µε: rell] omit 1 1582* Matthew 14:31

ολιγοπιστε εις τι εδιστασας (Mat.Com 10,19) [C] την χειρα...ολιγοπιστε...εις τι εδιστασας (Mat.Com 11,6) [Ad] Matthew 14:32

εις το πλοιον εκοπασεν ο ανεµος (Mat.Com 11,5) [C] αναβεβηκαι εις το πλοιον...ανεµος (Mat.Com 11,5) [All] Matthew 14:33

αληθως θεου υιος ει (Mat.Com 11,17) [C] αληθως θεου υιος (Mat.Com 12,2) [C] οι εν τω πλοιω...προσκυνησουσι λεγοντες...αληθως θεου υιος ει...οι εν τω πλοιω (Mat.Com 11,7) [Ad] _______________ αληθως θεου υιος ει: rell] 05 αληθως υιος θεου ει συ Matthew 14:34

διαπερασαντες ηλθον (Mat.Com 11,5) [C] διαπερασαντες ηλθον εις την γην Γενησαρετ (Mat.Com 11,6) [C] εις την γην Γενησαρετ (Mat.Com 11,6) [C] διαπερασαντες ηλθον εις την γην Γενησαρετ (Mat.Com 11,8) [C] και διαπερασαντες ηλθον εις την γην Γενησαρετ (Mat.Com 11,16) [C] Γενησαρετ εις ην διαπερασαντες ηλθον (Mat.Com 11,7) [Ad] _______________ εις την γην: 019 565 f1 118 07 041] 045 700 εις γην/04 788 f13 346 επι την γην/rell επι την γην εις

116

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Γενησαρετ: 118] 03 01* 032 04 f1 33 579 788 Γεννησαρετ/05* 700 Γεννησαρ/05c Γεννησαρατ/019 037 565 Γενησαρεθ/07 038 041 045 f13 346 Γεννησαρεθ There are no extant references in Greek to the parallel passage in Mark 6:53 with which to compare the use of Γενησαρετ. In Mark, 700 has Γενησαρετ. Matthew 14:35

και επιγνοντες αυτον οι ανδρες του τοπου εκεινου (Mat.Com 11,7) [C] απεστειλαν εις ολην την περιχωρον εκεινην (Mat.Com 11,7) [C] και προσηνεγκαν αυτω παντας τους κακως εχοντας (Mat.Com 11,7) [C] επιγνοντες αυτον οι ανδρες του τοπου εκεινου απεστειλαν εις ολην την περιχωρον εκεινην και προσηνεγκαν αυτω παντας τους κακως εχοντας + (Mat.Com 11,8) [C] _______________ του τοπου εκεινου: rell] 01 579 του τοπου/038 f13 700 788 346 εκεινου του τοπου Matthew 14:36

παρεκαλουν αυτον ινα καν µονον αψωνται του κρασπεδου του ιµατιου αυτου (Mat.Com 11,7) [C] του κρασπεδου του ιµατιου αυτου (Mat.Com 11,7) [C] οσοι ηψαντο διεσωθησαν...διεσωθησαν (Mat.Com 11,7) [C] + και παρεκαλουν ινα καν µονον αψωνται του κρασπεδου του ιµατιου αυτου και οσοι ηψαντο διεσωθησαν (Mat.Com 11,8) [C] ηψαντο του κρασπεδου (Mat.Com 11,7) [Ad] µονον του κρασπεδου του ιµατιου αυτου (Mat.Com 11,8) [Ad] _______________ παρεκαλουν: 03*] rell παρεκαλουν αυτον In Mat.Com 11,7 it is cited as παρεκαλουν αυτον ινα καν. It is possible that Origen has misquoted in Mat.Com 11,8 and, therefore, Mat.Com 11,7 should be taken as witness to the tradition with which Origen was familiar. καν: 038 f1 f13 33 788 346] rell omit του ιµατιου: rell] 037 ιµατιου οσοι: rell] 04 33 οσοι αν διεσωθησαν: rell] 01 579 εσωθησαν/032 διελωθησαν

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

117

Matthew 15:1

τοτε προσερχονται αυτω απο Ιεροσολυµων Φαρισαιοι και γραµµατεις λεγοντες +(Mat.Com 11,8) [L] τω Ιησου απο Ιεροσολυµων Φαρισαιοι και γραµµατεις λεγοντες + (Mat.Com 11,8) [C] τοτε προσερχονται αυτω απο Ιεροσολυµων (Mat.Com 11,8) [C] απο Ιεροσολυµων Φαρισαιοι και γραµµατεις (Mat.Com 11,8) [C] _______________ προσερχονται: rell] 05* προερχονται αυτω: f1] 01 03 038 124* 579 118 700 788 τω Ιησου/05 προς αυτον/rell τω Ιησου οι απο Ιεροσολυµων Φαρισαιοι και γραµµατεις: 01 05 038 f13 33 565 124* 579 788] f1 Φαρισαιοι και γραµµατεις απο Ιεροσολυµων/04 07 045 019 032 037 041 118 700 απο Ιεροσολυµων γραµµατεις και Φαρισαιοι/03 απο Ιεροσολυµων Φαρεισαιοι και γραµµατεις Matthew 15:2 + δια τι οι µαθηται σου παραβαινουσι την παραδοσιν των πρεσβυτερων ου γαρ νιπτονται τας χειρας οταν αρτον εσθιωσιν (Mat.Com 11,8) [L] + δια τι οι µαθηται σου παραβαινουσι την παραδοσιν των πρεσβυτερων (Mat.Com 11,8) [C] οι µαθηται σου ου νιπτονται τας χειρας οταν αρτον εσθιωσιν (Io.Com 32,9,102) [Ad] των πρεσβυτερων παραδοσιν (Mat.Com 11,10) [Ad] πρεσβυτερων παραδοσιν (Mat.Com 11,10) [All] _______________ παραβαινουσι: rell] 788* παραβαινουσιν οι δε παραβαινουσι τας χειρας: 03 01* 037 f1 579 700] 346 ταις χερσιν αυτων/rell τας χειρας αυτων οταν αρτον: rell] 041 565 οταν αρτον τον εσθιωσιν: rell] 032 346 εσθιουσιν Matthew 15:3

την εντολην του θεου δια την εαυτων παραδοσιν (Mat.Com 11,9) [Ad] Matthew 15:4 It is not always clear from the text whether Origen is quoting from Matthew or referring direct to the relevant passages in the LXX.

118

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

ο κακολογων πατερα η µητερα θανατω τελευτατω (Mat.Com 11,9) [C] τιµα τον πατερα σου και την µητερα σου (Mat.Com 11,9) [C]. This is clearly a reference to Exodus 20:12. ο κακολογων πατερα η µητερα θανατω τελευτατω (Mat.Com 11,10) [C] ο κακολογων πατερα η µητερα θανατω τελευτατω (Mat.Com 11,10) [C] ο κακολογων πατερα η µητερα θανατω τελευτατω (Mat.Com 11,10) [C] τιµα τον πατερα και την µητερα (Mat.Com 11,10) [Ad]. This is integrated into the text and the reading makes it clear it is not a citation. _______________ τον πατερα σου: rell] 03 05 01 04* 07 045 118 700 037 f1 τον πατερα την µητερα: rell] 032 την µητερα σου ο κακολογων: rell] 037 κακαλογων Matthew 15:5

ο αν εξ εµου ωφεληθης (Mat.Com 11,9) [C] ος εαν ειπη τω πατρι η τη µητρι δωρον ο αν εξ εµου ωφεληθης (Mat.Com 11,10) [C] τω πατρι η τη µητρι δωρον ο εαν εξ εµου ωφεληθης (Mat.Com 11,10) [C] ος αν ειπη τω πατρι η τη µητρι αυτου δωρον ο εαν εξ εµου ωφεληθης (Mat.Com 11,10) [Ad] οςτις αν τω πατρι η τη µητρι ειπη (Mat.Com 11,9) [All] _______________ ος εαν: 019 032 045 118 33 579] 05 f13 788 346 ος δ αν/rell ος αν ο αν εξ: 05c 038 1 1582 032] 05* f13 ο δ αν εξ/rell ο εαν εξ. Origen is inconsistent. Matthew 15:6

τον λογον του θεου δια την παραδοσιν (Mat.Com 11,9) [C] τον λογον του θεου (Mat.Com 11,10) [C] την εντολην του θεου δια την εαυτων παραδοσιν (Mat.Com 11,9) [Ad] ου τιµησει τον πατερα η την µητερα αυτου + Matthew 15:5 (Mat.Com 11,10) [All] _______________ τον λογον: 03 01c 05 038 579 700] 01* 04 f13 788 346 τον νοµον/037 εντολην/rell την εντολην

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

119

Matthew 15:7

καλως επροφητευσεν περι υµων Ησαιας λεγων + (Io.Com 6,20,109 —Heracleon) [C] _______________ επροφητευσεν: 01 03* 04 05 019 038 124 579] 037 προφητευσεν/rell προεφητευσεν περι υµων Ησαιας: rell] 041 33 565 Ησαιας περι υµων Matthew 15:8

+ ο λαος ουτος τοις χειλεσιν µε τιµα (Io.Com,20,109—Heracleon) [C] _______________ ο λαος ουτος: 01 03 05 019 038 124 33 579 700 788] 037 εγγιζει µοι ο λαος τω στοµατι αυτων και/07* f13 εγγιζει µοι ο λαος ουτως τω στοµατι αυτων και/f1 ο λαος ουτος εγγιζει µοι/045 εγγιζει µοι ο λαος ουτος τω στοµατι αυτων/rell εγγιζει µοι ο λαος ουτος τω στοµατι αυτων και τοις χειλεσιν µε τιµα: rell] omit 045 Matthew 15:9

µατην δε σεβονται µε (Mat.Com 11,9) [C] διδασκοντες διδασκαλιας ενταλµατα ανθρωπων (Io.Com 28,26,246) [C] _______________ µε: rell] omit 037/346 µε και διδασκοντες: rell] 700* διδασκοντες διδασκοντες Matthew 15:10

και προσκαλεσαµενος τον οχλον ειπεν αυτοις ακουετε και συνιετε (Mat.Com 11,12) [L] τον οχλον γουν προσκαλεσαµενος ειπεν αυτοις ακουετε και συνιετε (Mat.Com 11,13) [Ad] προσκαλεσαµενος...αυτοις ακουετε και συνιετε (Mat.Com 11,13) [Ad] _______________ τον οχλον: rell] 037 των οχλων ακουετε: rell] 038 ακουσαται Matthew 15:11

ου το εισερχοµενον εις το στοµα κοινοι τον ανθρωπον αλλα το εκπορευοµενον (Mat.Com 11,13) [C] ου το εισερχοµενον εις το στοµα κοινοι τον ανθρωπον αλλα το εκπορευοµενον εκ του στοµατος (Mat.Com 11,14) [C]

120

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

ου το εισερχοµενον εις το στοµα κοινοι τον ανθρωπον (Mat.Com 11,14) [C] ου τα εισερχοµενον εις το στοµα κοινοι τον ανθρωπον (Cels. 5,49) [Ad] ου τα εισερχοµενον εις το στοµα κοινοι τον ανθρωπον αλλα τα εξερχοµενα εκ του στοµατος (Cels. 8,29) [Ad]. See Matthew 15:17, 18 and 19. ου το εισερχοµενον εις το στοµα κοινοι τον ανθρωπον αλλα το εξερχοµενον εκ του στοµατος (Mat.Com 11,12) [Ad] ου το εισερχοµενον αλλα το εκπορευοµενον κοινοι τον ανθρωπον (Mat.Com 11,16) [Ad] ου το εισερχοµενον εις το στοµα αγιαζει τον ανθρωπον (Mat.Com 11,14) [All] _______________ ου: rell] 05 ου παν εισερχοµενον: rell] 03 ερχοµενον στοµα: rell] 04 σταµα/01* στοµα τουτο κοινοι: rell] 05 κοινωνι αλλα: rell] omit 579 εκ: rell] 118 εις εκ/33 απο Matthew 15:13

φυτεια (Mat.Com 11,13) [C] πασα φυτεια ην ουκ εφυτευσεν ο πατηρ µου ο ουρανιος εκριζωθησεται (Mat.Com 11,14) [C] πασα φυτεια ην ουκ εφυτευσεν ο πατηρ µου ο ουρανιος εκριζωθησεται (Ier.Hom 1,14) [C] ουκ εφυτευσεν ο πατηρ ο ουρανιος (Ier.Hom 1,14) [Ad] φυτειαν ην ουκ εφυτευσεν ο ουρανιος αυτου πατηρ (Mat.Com 11,14) [Ad] φυτεια ην εφυτευσεν ο ουρανιος πατηρ (Mat.Com 11,14) [Ad] Matthew 15:14

αφετε αυτους (Mat.Com 11,13) [C] εις βοθυνον (Mat.Com 11,13) [C] τυφλοι εισιν οδηγοι τυφλων (Mat.Com 11,14) [C] _______________ αυτους: rell] 05 τους τυφλους τυφλοι εισιν οδηγοι τυφλων: 01c 019 038 f1 f13 33 579 700 788 346] 03 τυφλοι εισιν οδηγοι/05 τυφλοι εισιν οδαγοι/01* οδηγοι εισιν τυφλοι/rell οδηγοι εισιν τυφλοι τυφλων

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

121

Matthew 15:15

φρασον ηµιν την παραβολην (Mat.Com 11,14) [C] ο Πετρος αποκριθεις ειπε τω σωτηρι (Mat.Com 11,14) [Ad] _______________ την παραβολην: rell] f13 346 124 788 ταυτην την παραβολην Matthew 15:16

ακµην και υµεις ασυνετοι εστε (Mat.Com 11,14) [C] Matthew 15:17

εις αφεδρωνα εκβαλλεται (Mat.Com 11,14) [C] παν το εισπορευοµενον εις το στοµα εις την κοιλιαν χωρει και εις αφεδρωνα εκβαλλεται (Mat.Com 11,14) [C] εις την κοιλιαν χωρει και εις αφεδρωνα εκβαλλεται (Mat.Com 11,14) [C] εισερχοµενα εις το στοµα εις την κοιλιαν φησι χωρει και εις αφεδρωνα εκβαλλεται (Cels. 8,29) [Ad] ου νοειτε οτι δια τουτο ου κοινοι τον ανθρωπον επει το εισερχοµενον αυτου εις το στοµα εις την κοιλιαν χωρει και (Mat.Com 11,14) [All] _______________ ου: 03 05 038 565 788 33 579] rell ουπω εισπορευοµενον: rell] 03 038 εισερχοµενον εις αφεδρωνα: rell] 01 εις τον αφεδρωνα εκβαλλεται: rell] 01 04 019 εκβαλλετε/579 εκβαλεται Matthew 15:18

τα εκπορευοµενα...τον ανθρωπον...εκ του στοµατος...κοινοι τον ανθρωπον (Mat.Com 11,15) [All] Matthew 15:19

φονοι µοιχειαι πορνειαι κλοπαι ψευδοµαρτυριαι βλασφηµιαι + (Mat.Com 11,15) [C] διαλογισµοι οι πονηροι φονοι µοιχειαι κλοπαι ψευδοµαρτυριαι βλασφηµιαι (Ier.Hom 1,14) [C] εξερχονται διαλογισµοι πονηροι ου φονοι ου µοιχειαι ου πορνειαι ου κλοπαι ου ψευδοµαρτυριαι ου βλασφηµιαι ουκ οφθαλµος πνηρους (Cels. 7,33) [Ad]

122

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

διαλογισµοι εισι πονηροι λαλουµενοι και φονοι και µοιχειαι και πορνειαι κλοπαι τοκαι ψευδοµαρτυριαι και βλασφηµιαι (Cels. 8,29) [Ad] πονηροι διαλογισµοι (Mat.Com 11,15) [Ad] διαλογισµοι εξερχονται οι πονηροι (Ier.Hom 5,15) [Ad] εξερχονται... διαλογισµοι πονηροι...(Mat.Com 11,15) [All] διαλογισµοι πονηροι...φονοι...µοιχειαι (Mat.Com 11,15) [All] _______________ φονοι µοιχειαι πορνειαι κλοπαι ψευδοµαρτυριαι βλασφηµιαι: rell] 07 φονοι µοιχειαι κλοπαι ψευδοµαρτυριαι βλασφηµιαι/019 032 πορνειαι µοιχειαι φονοι κλοπαι ψευδοµαρτυριαι βλασφηµιαι/1 1582* φθονοι µοιχειαι πορνειαι κλοπαι ψευδοµαρτυριαι βλασφηµιαι/05* φονοι µοιχειαι πορνειαι κλοπαι ψευδοµαρτυριαι βλασφηµεια Matthew 15:20 + ταυτα [γαρ] εστι τα κοινουντα τον ανθρωπον (Mat.Com 11,15) [C] το δε ανιπτοις χερσιν φαγειν ου κοινοι τον ανθρωπον (Mat.Com 11,15) [C] _______________ εστι: rell] 05 εισιν κοινουντα: rell] 05* κοινωνουντα τον ανθρωπον: rell] 019 των ανθρωπων κοινοι: rell] 04 κοινει/05* κοινωνει ανθρωπον: rell] 019 ανθρωπων Matthew 15:21

και εξελθων εκειθεν ο Ιησους ανεχωρησεν εις τα µερη Τυρου και Σιδωνος +(Mat.Com 11,16) [L] εις τα µερη Τυρου και Σιδωνος (Mat.Com 11,16) [C] Τυρου και Σιδωνος (Mat.Com 11,16) [C] επι τα µερη Τυρου και Σιδωνος + (Mat.Com 11,16) [Ad] _______________ εκειθεν ο Ιησους: rell] 788 ο Ιησους εκειθεν/33 εκειθεν Σιδωνος: 01 04 07 045 019 032 037 038c 041 f1 124 565 579 700 788] 03 05 Σειδωνος/038* Σιδονος/13 Σοδωνος/346 Συδωνος Matthew 15:22 + και ιδου γυνη Χαναναια (Mat.Com 11,16) [L]

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

123

και ιδου γυνη Χαναναια απο των οριων εκεινων εξελθουσα εκραξε λεγουσα, ελεησον µε υιε Δαυιδ η θυγατηρ µου δεινως δαιµονιζεται (Mat.Com 11,16) [C] λεγουσα ελεησον µε κυριε υιε Δαυιδ (Mat.Com 11,16) [C] ελεησον µε κυριε υιε Δαυιδ η θυγατηρ µου δεινως δαιµονιζεται (Mat.Com 11,16) [C] εξελθουσα απο των οριων εκεινων (Mat.Com 11,16) [Ad] + η δε εξελθουσα των οριων εκεινων κεκραγε λεγουσα ελεησον µε κυριε υιε Δαυιδ (Mat.Com 11,16) [Ad] η Χαναναια εξελθουσα απο των οριων εκεινων (Mat.Com 11,16) [Ad] η Χαναναια απο των οριων Τυρου και Σιδωνος (Mat.Com 11,16) [All] _______________ Χαναναια: rell] 019 Χανανεα εκραξε: 01* f13 579 788 346] 03 01c 038 f1 700 εκραζεν/04 εκραυγασεν/05 εκραζεν οπισω αυτου/rell εκραυγασεν αυτω υιε: rell] 03 05 032 038 565 700 υιος δεινως: 1 1582*] rell κακως Matthew 15:23

απολυσον αυτην οτι κραζει οπισθεν ηµων (Mat.Com 11,19) [C] _______________ απολυσον: rell] 037 απολησον κραζει: rell] 019 f13 κραζη οπισθεν: rell] 032 εµπροσθεν Matthew 15:24

τα προβατα τα απολωλοτα οικου Ισραηλ (Mat.Com 11,17) [C] ουκ απεσταλην ει µη εις τα προβατα τα απολωλοτα οικου Ισραηλ (Io.Com 10,42,295) [C] ουκ απεσταλην ει µη εις τα προβατα τα απολωλοτα οικου Ισραηλ (Io.Com 20,5,39) [C] ουκ απεσταλην ει µη εις τα προβατα τα απολωλοτα οικου Ισραηλ (Princ. 4,3,8) [C] τα προβατα τα απλωλοτα οικου Ισραηλ (Princ. 4,3,10) [C] απολωλοτα προβατα οικου Ισραηλ (Cels. 4,3) [Ad]. See Matthew 10:6. απολωλοτα προβατα οικου Ισραηλ (Cels. 4,17) [Ad] τα απολωλοτα προβατα οικου Ισραηλ (Mat.Com 11,17) [Ad] ειπε το ουκ απεσταλην...προβατα οικου Ισραηλ (Mat.Com 11,17) [All]

124

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

_______________ εις: rell] 038 προς τα προβατα: rell] 05 τα προβατα ταυτα οικου: rell] 038 τα οικου Ισραηλ: rell] 05 Εισραηλ Matthew 15:25

ελθουσα δε η Χαναναια προσεκυνει ως θεω τω Ιησου λεγουσα κυριε βοηθησον µοι + (Mat.Com 11,17) [Ad] _______________ ελθουσα: rell] 037 προσελθουσα/118 απελθουσα προσεκυνει: rell] 01c 07 045 019 032 037 041 565 προσεκυνησεν βοηθησον: 038 1582c] rell βοηθει Matthew 15:26 + ο δε αποκριθεις ειπεν ουκ εξεστι λαβειν τον αρτον των τεκνων και βαλειν τοις κυναριοις (Mat.Com 11,17) [C] ουκ εξεστι λαβειν τον αρτον των τεκνων (Mat.Com 11,17) [C] τον αρτον των τεκνων (Mat.Com 11,17) [C] _______________ εξεστι: 05] rell εστιν καλον Matthew 15:27

απο των ψιχιων των πιπτοντων απο της τραπεζης των κυριων (Mat.Com 11,17) [C] ναι κυριε και γαρ τα κυναρια εσθιει απο των ψιχιων των πιπτοντων απο της τραπεζης των κυριων αυτων (Mat.Com 11,17) [C] _______________ γαρ: rell] omit 03 εσθιει: rell] 03 εσθειει/05 εσθιουσιν ψιχιων: rell] 03 ψειχιων/05 ψειχων/565 ψυχιων πιπτοντων: rell] 03 05 πειπτοντων των κυριων: rell] 05* κυναριων Matthew 15:28

µεγαλη σου η πιστις (Mat.Com 11,17) [C] ω γυναι µεγαλη σου η πιστις γενηθητω σοι ως θελεις (Mat.Com 11,19) [C] αυτης απο της ωρας εκεινης (Mat.Com 11,19) [C] γενεσθω σοι ως θελεις (Mat.Com 11,17) [Ad] µεγαλη πιστις (Mat.Com 11,17) [All]

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

125

_______________ ω: rell] omit 05 γενηθητω: rell] 019* γεννηθητο/019c 579 γεννηθητω Matthew 15:29

και µεταβας εκειθεν ο Ιησους (Mat.Com 11,18) [L] ηλθε παρα την θαλασσαν της Γαλιλαιας (Mat.Com 11,18) [L] εις το ορος (Mat.Com 11,18) [L] εις το ορος (Mat.Com 11,18) [C] εις το ορος (Mat.Com 11,18) [C] _______________ της Γαλιλαιας: rell] 03 Γαλειλαιας/019 Γαληλαιας Matthew 15:30

παρα τους ποδας (Mat.Com 11,18) [C] παρα τους ποδας (Mat.Com 11,18) [C] προσηλθον αυτω οχλοι πολλοι (Mat.Com 11,18) [C] προσηλθον αυτω (Mat.Com 11,18) [C] µεθ εαυτων...κωφους τυφλους χωλους κυλλους και ετερους πολλους και ριπτωµεν αυτους παρα τους ποδας (Mat.Com 11,18) [Ad] πολλοι οχλοι...µεθ εαυτων...τυφλους...χωλους...κυλλους...παρα τους ποδας αυτου (Mat.Com 11,18) [All] τυφλους και χωλους και κωφους και κυλλους (Mat.Com 11,19) [All] _______________ κωφους τυφλους χωλους κυλλους: f13 33] 03 χωλους κυλλους τυφλους κωφους/01 χωλους τυφλους κυλλους κωφους/04 041 565 χωλους κωφους τυφλους κυλλους/05 χωλους τυφλους κυλλους/07 045 038 f13 118 700 788 346 χωλους τυφλους κωφους κυλλους/ 019 032 037 κωφους χωλους τυφλους κυλλους/579 τυφλους κωφους χωλους κυλλους και ετερους πολλους: rell] omit 019 038 παρα: rell] omit 04*/05 υπο Matthew 15:31

εδοξαζον τον θεον Ισραηλ (Mat.Com 11,18) [C] ωστε τον οχλον...θαυµαζειν βλεποντας ...χωλοι περιπατουσι (Mat. Com 11,18) [All] ωστε θαυµασαι...τους οχλους (Mat.Com 11,18) [All] _______________ εδοξαζον: 01 019 f1 33 579] rell εδοξασαν τον θεον Ισραηλ: rell] 579 τον θεον αµην

126

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Matthew 15:32

ο δε Ιησους προσκαλεσαµενος τους µαθητας αυτου ειπεν (Mat.Com 11,19) [L] ο δε Ιησους προσκαλεσαµενος τους µαθητας αυτου ειπεν σπλαγχνιζοµαι επι τον οχλον (Mat.Com 11,18) [C] ηδη ηµερας τρεις προσµενουσι µοι και ουκ εχουσι τι φαγωσιν (Mat.Com 12,6) [C] επι τον οχλον τρεις ηδη εµερας (Mat.Com 11,19) [Ad] ινα µη εκλυθωσιν εν τη οδω (Mat.Com 11,19) [Ad] απολυσαι ο Ιησους νηστεις ου θελω ινα µη εκλυθωσιν...εν τω οδω (Mat.Com 11,19) [Ad] νηστεις απολυσαι µηποτε εκλυθωµεν εν τη οδω (Mat.Com 12,6) [Ad] _______________ τους: rell] 03* του αυτου: rell] omit 01 032 038 700 ειπεν: rell] 04 λεγει αυτοις/01 041 579 565 ειπεν αυτοις τον οχλον: rell] 05 07c τον οχλον τουτον ηδη: rell] omit 03 ηµερας: 01 038 f13] rell ηµεραι τρεις: rell] 05 τρεις εισιν και µοι: rell] 037 µου/700 µε φαγωσιν: rell] 032 φαγειν Matthew 15:34

επτα αρτων και ολιγων ιχθυδιων (Mat.Com 11,19) [All] Matthew 15:35

επι την γην (Mat.Com 11,19) [C] επι την γην (Mat.Com 11,19) [C] παραγγελλει τω οχλω αναπεσειν (Mat.Com 11,19) [Ad] _______________ παραγγειλας τω οχλω: rell] 07 045 019 032 037 041 118 565 700 εκελευσεν τοις οχλοις/04 εκελευεσεν τους οχλοις την γην: rell] 700c της γης Matthew 15:36

ευχαριστησας ο Ιησους εκλασε (Mat.Com 11,19) [Ad] _______________ ευχαριστησας: rell] 04 ευχαριστησεν

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

127

Matthew 15:37

επτα σπυριδας (Mat.Com 11,19) [C] _______________ σπυριδας: rell] 05 σφυριδας Matthew 16:1

και προσελθοντες Σαδδουκαιοι και Φαρισαιοι πειραζοντες επηρωτηων αυτον σηµειον εκ του ουρανου επιδειξαι αυτοις (Mat.Com 12,1) [L] Σαδδουκαιοι και Φαρισαιοι (Mat.Com 12,1) [C] σηµειον εκ του ουρανου επιδειξαι αυτοις (Mat.Com 12,1) [C] εκ του ουρανου (Mat.Com 12,3) [C] οι Φαρισαιοι και Σαδδουκαιοι (Mat.Com 12,4) [C] οι Φαρισαιοι ζητω δ ει και Σαδδουκαιοι πειραζοντες επηρωτων σηµειον εκ του ουρανου επιδειξαι αυτοις (Mat.Com 12,2) [Ad] σηµειον εξ ουρανου επιδειξαι αυτοις ο Ιησους (Mat.Com 12,4) [Ad] _______________ οι Σαδδουκαιοι και Φαρισαιοι: 33 579 for word order but also includes the article, οι Σαδδουκαιοι και οι Φαρισαιοι] 03 οι Φαρεισαιοι και Σαδδουκαιοι/01 037c 038c 700 οι Φαρισαιοι και οι Σαδδουκαιοι/019 οι Φαρισαιοι και Σαδουκαιοι/032 οι Φαρισαιοι και Σαδδουκεοι/037* οι Φαρισαιοι και οι Σαδδουκαιοις/038* οι Φαρισαιοι και οι Σαδουκαιοι/f1 565 Φαρισαιοι και Σαδδουκαιοι/04 05 07 045 041 118 f13 788 346 οι Φαρισαιοι και Σαδδουκαιοι Origen is not consistent in his word order for Σαδδουκαιοι και Φαρισαιοι. The lemma has one order and the reverse order also appears in the text. As the whole quotation only appears as a lemma it is impossible to make any judgement as to a particular witness tradition. επηρωτηων αυτον: 01* 038 f1 f13 565 788] 01c ηρωτησαν αυτον/05 αυτον επηρωτησαν/rell επηρωτσαν αυτον Matthew 16:4

σηµειον ου δοθησεται αυτη ει µη το σηµειον Ιωνα του προφητου (Mat.Com 12,3) [C] καταλιπων αυτους απηλθεν (Mat.Com 12,4) [C] γενεα πονηρα και µοιχαλις σηµειον επιζητει και σηµειον ου δοθησεται αυτη ει µη το σηµειον Ιωνα του προφητου οτε και καταλιπων αυτους απηλθε (Mat.Com 12,3) [Ad] γενεα πονηρα αλλα και µοιχαλις (Mat.Com 12,4) [Ad] _______________ γενεα: rell] 124 η γενεα αυτη γενεα/700 και αποκριθεις ειπεν αυτοις γενεα

128

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

µοιχαλις: rell] omit 05/03* 037 f13 788 700 346 µοιχαλεις σηµειον επιζητει: rell] 03* σηµειον αιτει/05* ζητει σηµειον/05c 038 σηµειον ζητει/omit 700 σηµειον: rell] 05 σηµιαν Ιωνα του προφητου: rell] 01 03 05 019 579 700 Ιωνα Matthew 16:5

και ελθοντες οι µαθηται αυτου εις το περαν επελαθοντο αρτους λαβειν (Mat.Com 12,5) [L] εις το περαν (Mat.Com 12,5) [C] εις το περαν (Mat.Com 12,5) [C] εις το περαν (Mat.Com 12,6) [C] εις το περαν (Mat.Com 12,6) [C] εις το περαν αρτους επελαθοντο (Mat.Com 12,5) [Ad] λαβειν εις το περαν δε γεγοναι µαθηται του Ιησου (Mat.Com 12,5) [Ad] _______________ ελθοντες: rell] f13 346 εξελθοντες οι µαθηται αυτου εις το περαν επελαθοντο: 07 045 019 032 f1 33 041 579] 01 03 04 038 f13 118 124 788 346 οι µαθηται εις το περαν επελαθοντο/05 700 εις το περαν επελαθοντο οι µαθηται/037 εις το περαν επελαθοντο αρτους λαβειν: rell] 03 041 579 λαβειν αρτους/700 αρτον λαβειν Matthew 16:6

ορατε και προσεχετε (Mat.Com 12,5) [C] της ζυµης των Φαρισαιων και Σαδδουκαιων (Mat.Com 12,5) [C] Φαρισαιων και Σαδδουκαιων (Mat.Com 12,5) [C] των Φαρισαιων και Σαδδουκαιων (Mat.Com 12,5) [C] των Φαρισαιων και Σαδδουκαιων (Mat.Com 12,5) [C] απο της ζυµης των Φαρισαιων και Σαδδουκαιων (Mat.Com 12,5) [C] απο της ζυµης των Φαρισαιων και Σαδδουκαιων (Mat.Com 12,5) [C] ορατε και προσεχετε απο της ζυµης των Φαρισαιων και Σαδδουκαιων (Mat.Com 12,5) [C] απο της ζυνης των Σαδδουκαιων (Mat.Com 12,5) [Ad] των Φαρισαιων και Σαδδουκαιων ζυµης (Mat.Com 12,5) [Ad] _______________ και: rell] omit 124 της ζυµης: rell] 037 της ζηµης των Φαρισαιων και Σαδδουκαιων: rell] 03 των Φαρεισαιων και Σαδδουκαιων/032 των Φαρισαιων και Σαδδουκεων

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

129

Matthew 16:7

διελογιζοντο εν εαυτοις ου γεγωνος λεγοντες (Mat.Com 12,5) [C] οτι αρτους ουκ ελαβοµεν (Mat.Com 12,5) [C] ελογιζοντο εν εαυτοις λεγοντες οτι αρτους ουκ ελαβοµεν (Mat.Com 12,7) [Ad] _______________ εαυτοις: rell] 019 αυτοις Matthew 16:8

τι διαλογιζεσθε εν εαυτοις ολιγοπιστοι οτι αρτους ουκ ελαβετε (Mat.Com 12,6) [C] ολιγοπιστοι (Mat.Com 12,7) [C] γνους δε ο Ιησους ειπεν ολιγοπιστοι τι διαλογιζεσθε εν εαυτοις (Mat.Com 12,7) [Ad] _______________ εαυτοις: rell] 019 αυτοις ελαβετε: rell] 01 03 f13 124 700 788 346 εχετε/05 038 579 εχεται Matthew 16:11

πως ου νοειτε οτι ου περι αρτου ειπον υµιν προσεχετε δε απο της ζυµης των Φαρισαιων και Σαδδουκαιων (Mat.Com 12,6) [C] Φαρισαιων και Σαδδουκαιων (Mat.Com 12,6) [C] Φαρισαιων η Σαδδουκαιων (Mat.Com 12,7) [C] προσεχετε απο της ζυµης + (Mat.Com 12,6) [Ad] _______________ πως: rell] omit 038 ου: rell] 565 ουπω αρτου: 05 07 032 037] rell αρτων ειπον υµιν: rell] 04 118 υµιν ειπον/05 ειπον/f13 ειπον ηµιν/579 ηµων ειπον προσεχετε: 01 03 019 1 1582* 04* 05* 038 f13 124 579 788] 04c 118 προσεχειν προσεχετε/05c 07 032 037 041 045 565 1582c 28 700 προσεχειν/33 346 προσεχευν προσεχετε δε: 01 03 019 1 1582* 04 118 038 33 579] rell omit Φαρισαιων: rell] 03 01 Φαρεισαιων/038 Φαρισεων Σαδδουκαιων: rell] 032 Σαδδουκεων

130

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Matthew 16:12 + συνηκαν οι µαθηται οτι ουκ ειπε προσεχειν απο των αρτων αλλ απο της διδαχης των Φαρισαιων και Σαδδουκαιων (Mat.Com 12,6) [Ad] η διδαχη των Φαρισαιων και Σαδδουκαιων (Mat.Com 12,7) [Ad] _______________ ειπε: rell] 28 ειπε αυτοις προσεχειν: rell] 579 προσεχεται απο των αρτων: f1] 03 01c 019 απο της ζυµης των αρτων/05 038 124 565 788 απο της ζυµης/33 απο της ζυµης των Φαρισαιων/28 04 07 045 032 037 041 118 f13 700 346 απο της ζυµης του αρτου/579 απο της ζυµης των Φαρισαιων και Σαδδουκαιων/01* απο της ζυµης των Φαρεισαιων και Σαδδουκαιων αλλ απο της διδαχης των Φαρισαιων και Σαδδουκαιων: rell] omit 579/01* αλλα απο της διδασκαλιας των Φαρεισαιων και Σαδδουκαιων/01c αλλα απο της διδαχης των Φαρεισαιων και Σαδδουκαιων/032 αλλα απο της διδαχης των Φαρισαιων και Σαδδουκεων/038* αλλα απο της διδαχης των Φαρισεων και Σαδδουκαιων/33 απο της διδαχης των Φαρισαιων και Σαδδουκαιων/f13 αλλα απο της διδαχης των Φαρισαιων Matthew 16:13

ελθων δε ο Ιησους εις τα µερη Καισαρειας της Φιλιππου ηρωτα τους µαθητας αυτου (Mat.Com 12,9) [L] τινα µε λεγουσιν οι ανθρωποι ειναι (Reg.Hom 7) [C] τινα λεγουσιν αυτον οι ανθρωποι ειναι (Mat.Com 12,9) [Ad] _______________ ελθων: rell] 346 εξελθων δε: rell] omit 04c 07 εις: rell] omit 118 Καισαρειας: rell] 01 04 05 07 019 038 33 346 Καισαριας/032 Κεσαριας αυτου: rell] omit 05 τινα µε λεγουσιν οι ανθρωποι ειναι: 07 045 019 037 038 041 118 f13 33 28 565 788] 03 τινα λεγουσιν οι ανθρωποι ειναι/01* τινα οι ανθρωποι ειναι λεγουσιν/01c 579 700 τινα οι ανθρωποι λεγουσιν ειναι/04 032 τινα λεγουσιν µε οι ανθρωποι ειναι/05 τινα µε οι ανθρωποι λεγουσιν ειναι/1582* τινα λεγουσιν ειναι οι ανθρωποι/1 1582c τινα µε λεγουσιν ειναι οι ανθρωποι Matthew 16:14

Ιωαννην τον βαπτιστην (Mat.Com 12,9) [C]

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

131

οι µεν ελεγον αυτον Ιωαννην τον βαπτιστην αλλοι δε Ηλιαν αλλοι δε Ιερεµιαν η ενα των προφητων (Io.Com 6,14,79) [Ad] αλλοι δε οτι Ηλιας (Mat.Com 12,9) [Ad] οτι εις τις ην των προφητων (Mat.Com 12,9) [All] Ηλιαν...Ιερεµιαν...Ιερεµιαν...ενα τινα των προφητων (Mat.Com 12,9) [All] _______________ Ιωαννην: rell] 03 01 Ιωανην βαπτιστην: rell] 038 βαπτηστιν αλλοι: rell] 03 οι Ιερεµιαν: rell] 05 Ιηρεµειαν/07 Ιηερεµιαν Matthew 16:15

τινα µε λεγετε ειναι (Mat.Com 12,15) [C] Matthew 16:16

συ ει ο Χριστος (Mat.Com 12,9) [C] του θεου το ζωντος (Mat.Com 12,9) [C] του θεου του ζωντος (Mat.Com 12,10) [C] συ ει ο Χριστος ο υιος του θεου του ζωντος (Mat.Com 12,11) [C] συ ει ο Χριστος ο υιος του θεου του ζωντος (Mat.Com 12,11) [C] συ ει ο Χριστος ο υιος του θεου του ζωντος (Mat.Com 12,14) [C] συ ει ο Χριστος ο υιος του θεου του ζωντος (Mat.Com 12,14) [C] συ ει ο Χριστος (Mat.Com 12,15) [C] ο υιος του θεου του ζωντος (Mat.Com 12,15) [C] ο υιος του θεου του ζωντος (Mat.Com 12,15) [C] του θεου του ζωντος (Mat.Com 12,18) [C] του θεου του ζωντος (Mat.Com 12,18) [C] του θεου του ζωντος (Mat.Com 12,21) [C] ο υιος του θεου του ζωντος (Mat.Com 12,21) [C] του ζωντος θεου (Mat.Com 12,21) [C] συ ει ο Χριστος ο υιος του θεου (Mat.Com 12,40) [C] του θεου του ζωντος (Mat.Com 12,40) [C] συ ει ο Χριστος ο υιος του θεου του ζωντος (Mat.Com 13,14) [C] ο Χριστος ο υιος του θεου του ζωντος (Mat.Com 15,22) [C] συ ει ο Χριστος ο υιος του θεου του ζωντος (Io. Com 32,24,315) [C] συ ει ο Χριστος ο υιος του θεου του ζωντος (Reg.Hom 7) [C] συ ει ο Χριστος ο υιος του θεου το του ζωντος (Mat.Com 12,9) [Ad] αποκριθεις Σιµων Πετρος ειπεν εν τω συ ει ο Χριστος ο υιος του θεου του ζωντος (Mat.Com 12,10) [Ad] ο Πετρος συ ει ο Χριστος ο υιος του θεου του ζωντος (Mat.Com 12,10) [Ad] ο Χριστος και ο υιος του θεου του ζωντος (Mat.Com 12,40) [Ad]

132

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

_______________ του ζωντος: rell] 05* το σωζοντος Matthew 16:17

σαρξ και αιµα ουκ απεκαλυψεν (Mat.Com 15,22) [C] µακαριος ει Σιµων Βαριωνα οτι σαρξ και αιµα ουκ απεκαλυψεν σοι αλλ η ο πατηρ µου ο ουρανιος (Io.Com 32,28,355) [Ad] αποκαλυψιν του εν ουρανοις πατρος (Mat.Com 12,9) [Ad] εν ουρανοις πατερα (Mat.Com 12,10) [Ad] εν τοις ουρανοις πατρος (Mat.Com 12,11) [Ad] εν τοις ουρανοις πατρος (Mat.Com 12,11) [Ad] αλλ ο εν τοις ουρανοις πατηρ (Mat.Com 15,22) [Ad] σαρξ και αιµα ουκ απεκαλυψεν αυτω αλλ ο πατηρ µου ο εν τοις ουρανοις (Reg.Hom 7) [Ad] _______________ Βαριωνα: rell] 579 Βαρειωνα οτι: rell] omit 03* σαρξ και: rell] 565 σαρξ και και σοι: rell] omit 579 αλλ: rell] 01 αλλα ο πατηρ µου ο ουρανιος: f13 788 346 565 579] 03 ο πατηρ µου ο εν ουρανοις/rell ο πατηρ µου ο εν τοις ουρανοις. Origen is inconsistent. Matthew 16:18

συ ει Πετρος (Mat.Com 12,10) [C] εκκλησιαν (Mat.Com 12,11) [C] πυλαι αδου ου κατισχυσουσιν (Mat.Com 12,11) [C] κατισχυσουσιν (Mat.Com 12,11) [C] πυλαι αδου ου κατισχυσουσιν αυτης (Mat.Com 12,11) [C] επι ταυτη τη πετρα οικοδοµησω µου την εκκλησιαν (Mat.Com 12,11) [C] την εκκλησιαν (Mat.Com 12,11) [C] πυλαι αδου ου κατισχυσουσιν (Mat.Com 12,12) [C] πυλαι αδου (Mat.Com 12,13) [C] πυλαι αδου (Mat.Com 12,13) [C] πυλαι αδου ου κατισχυσουσιν αυτης + (Mat.Com 12,14) [C] πυλαι αδου ου κατισχυουσιν (Mat.Com 12,14) [C] συ ει Πετρος (Mat.Com 12,14) [C] συ ει Πετρος (Mat.Com 12,15) [C] πυλαι αδου ου κατισχυουσιν (Mat.Com 12,32) [C] πυλαι αδου ου κατισχυουσι (Mat.Com 12,33) [C]

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

133

συ ει Πετρος και επι ταυτη τη πετρα οικοδοµησω µου την εκκλησιαν (Io.Com 10,8,33) [C] εκκλησια ης πυλαι αδου ου κατισχυουσιν (Io.Com 5,3) [Ad] συ ει Πετρος και τα εξης εως του ου κατισχυσουσιν αυτης (Mat.Com 12,11) [Ad] πυλαι αδου κατισχυσουσιν (Mat.Com 12,11) [Ad] πυλαι αδου κατισχυουσιν (Mat.Com 12,14) [Ad] ου µη κατισχυουσιν αδου πυλαι (Mat.Com 14,5) [Ad] συ ει ο Πετρος και επι ταυτη τη πετρα οικοδοµησω µου την εκκλησιαν και πυλαι αδου ου κατισχυσουσιν αυτης (Mat.Com 15,22) [Ad]. There is no support for ο Πετρος but this is very similar to Matthew 16:16, συ ει ο Χριστος. οικοδοµει τη εκκλησιαν (Mat.Com 12,11) [All] _______________ ταυτη τη πετρα: rell] 05 ταυτην την πετραν/07* τη πετρα ταυτη οικοδοµησω: rell] 579 οικοδοηµσον µου την εκκλησιαν: rell] 05 την εκκλησιαν µου κατισχυσουσιν: rell] 28 κατισχυσωσιν Matthew 16:19

δωσω σοι τας κλειδας της βασιλειας των ουρανων (Mat.Com 12,11) [C] οσα αν δησης επι της γης εσται δεδεµενα εν τοις ουρανοις (Mat.Com 12,11) [C] δωσω σοι τας κλειδας της βασιλειας των ουρανων (Mat.Com 12,14) [C] + δωσω σοι τας κλειδας της βασιλειας των ουρανων (Mat.Com 12,14) [C] τας κλειδας της βασιλειας των ουρανων (Mat.Com 12,14) [C] δωσω σοι τας κλεις της βασιλειας των ουρανων και ο εαν δησης επι της γης εσται δεδεµενον εν τοις ουρανοις και ο εαν λυσης επι της γης εσται λελυµενον εν τοις ουρανοις> (Mat.Com 13,31) [C] της των ουρανων βασιλειας (Mat.Com 12,11) [Ad] τας κλειδας της των ουρανων βασιλειας (Mat.Com 12,14) [Ad] τας κλειδας της των ουρανων βασιλειας (Mat.Com 12,14) [Ad] τας κλειδας της των ουρανων βασιλειας (Mat.Com 12,14) [Ad] επι γης ως τα λελυµενα δεδσθαι εν ουρανοις (Mat.Com 12,14) [Ad] _______________ δωσω σοι: 03* 01* 04* 05 038 1 1582* 33] 05 σοι δωσω/019 και σοι δωσω/038 δωσω δε σοι/rell και δωσω σοι τας κλειδας: 03* 01* 019 032 038 579] rell τας κλεις. Mat.Com 13,31 has τας κλεις and this may be scribal error as Origen consistently uses τας κλειδας elsewhere. The text of the citation in Mat.Com 13,31 is generally uncertain.

134

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

οσα αν: 038 1 1582] 03 05 032 ο αν/579 ω εαν/rell ο εαν της γης: rell] 01* την γην δεδεµενα: 07 038 f1] rell δεδεµενον Matthew 16:20

τοτε διεστειλατο τοις µαθηταις αυτου ινα µηδενι ειπωσιν οτι αυτος εστιν ο Χριστος (Mat.Com 12,15) [L] τοτε διεστειλατο τοις µαθηταις ινα µηδενι ειπωσιν οτι αυτος εστιν ο Χριστος (Mat.Com 12,15) [C] επετιµησεν (Mat.Com 12,15) [C] τοις µαθηταις ινα µηδενι ειπωσιν οτι αυτος εστιν ο Χριστος (Mat.Com 12,17) [C] τοις µαθηταις ινα µηδενι ειπωσιν οτι αυτος εστιν ο Χριστος (Mat.Com 12,18) [C] διεστειλατο τοις µαθηταις αυτου ινα µηδενι ειπωσιν οτι αυτος εστιν ο Χριστος (Mat.Com 12,19) [C] διεστειλατο τοις µαθηταις ινα µηδενι ειπωσιν οτι αυτος εστιν ο Χριστος (Mat.Com 12,43) [C] τοτε διεστειλατο τοις µαθηταις αυτου ινα µηδενι ειπωσιν οτι αυτος εστιν ο Χριστος (Mat.Com 16,3) [C] τοις µαθηταις ινα µη ειπωσιν οτι αυτος εστιν ειη ο Χριστος (Mat.Com 12,15) [Ad] οτι αυτος ειη ο Χριστος (Mat.Com 12,17) [Ad] οτι αυτος ειη ο Χριστος (Mat.Com 12,18) [Ad] _______________ τοτε διεστειλατο: rell] 03* 05 επετειµησεν. Origen refers specifically to the existence of the variant επετιµησεν in Mat.Com 12,15 but without coming to any judgement about its authenticity other than seeming to prefer διεστειλατο (Metzger, 1963, 83). αυτου: rell] omit 01 03 04 05 700 579. Origen is inconsistent. αυτος: rell] 05 038 ουτος εστιν ο Χριστος: 01 03 019 038 037 041 f1124 28 565 700 788] 05 εστιν ο Χριστος Ιησους/118* εστιν ο Χριστος ο Χριστος/rell εστιν Ιησους ο Χριστος Matthew 16:21

απο τοτε ηρξατο ο Ιησους δεικνυειν τοις µαθηταις αυτου οτι δει αυτον εις Ιεροσολυµα απελθειν και πολλα παθειν απο των πρεσβυτερων (Mat. Com 12,18) [C] δεικνυναι τοις µαθηταις αυτου οτι δει αυτον εις Ιεροσολυµα απελθειν (Mat.Com 12,19) [C] δεικνυειν (Mat.Com 12,19) [C]

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

135

τοις µαθηταις αυτου (Mat.Com 12,19) [C] των πρεσβυτερων (Mat.Com 12,19) [C] πρεσβυτερων και (Mat.Com 12,20) [C] αρχιερεων (Mat.Com 12,20) [C] γραµµατεων του λαου (Mat.Com 12,20) [C] ηρξατο δεικνυειν τοις µαθηταις αυτου οτι δει αυτον εις Ιεροσολυµα απελθειν και πολλα παθειν απο των πρεσβυτερων και αρχιερεων (Mat.Com 13,8) [C] αποκτανθηναι και (Mat.Com 13,8) [C] τη τριτη ηµερα εγερθηναι (Mat.Com 13,8) [C] και τη τριτη ηµερα εγερθηναι (Mat.Com 16,3) [C] αποκτανθηναι (Mat.Com 16,3) [C] απο τοτε ηρξατο δεικνυειν τοις µαθηταις εαυτου οτι δει αυτον εις Ιεροσολυµα απελθειν και πολλα παθειν απο των αρχιερεων και φαρισαιων και γραµµατεων και αποκτανθηναι (Io.Com 19,18,116) [Ad] απο τοτε ηρξατο ο Ιησους δεικνυειν τοις µαθηταις αυτου οτι δει αυτον εις Ιεροσολυµα απελθειν και ταδε και ταδε παθειν (Mat.Com 12,17) [Ad] των πρεσβυτερων...τη τριτη ηµερα (Mat.Com 12,17) [Ad] ηρξατο δεικνυειν (Mat.Com 12,20) [Ad] ο Ιησους ηρξατο (Mat.Com 12,20) [Ad] τη τριτη δε ηµερα (Mat.Com 12,20) [Ad] ο ηρξατο δεικνυειν τοις µαθηταις (Mat.Com 12,20) [Ad] εις Ιεροσολυµα απελθειν ινα πολλα παθων (Mat.Com 12,20) [Ad] Ιεροσολυµα απελθειν και πολλα εκει παθειν απο των εν αυτη πρεσβυτερων και αρχιερεων και γραµµατεων του λαου (Mat.Com 12,20) [Ad] τοις µαθηταις οτι δει αυτον εις Ιεροσολυµα απελθειν και πολλα παθειν απο των πρεσβυτερων και αρχιερεων και γραµµατεων (Mat.Com 13,8) [Ad] δει τον υν του ανου πολλα παθειν και αποκτανθηναι και τη τριτη ηµερα αναστηναι (Pasc. 48) [All]. See Mark 8:31, Luke 9:22. _______________ ηρξατο: rell] omit f13 ο Ιησους: rell] omit 011 579/03* 01* Ιησους Χριστος/03c 05 Ιησους δεικνυειν: rell] 03 δεικνυναι. Origen occasionally uses δεικνυναι instead and without comment. αυτου: rell] 118 αυτους αυτον εις Ιεροσολυµα απελθειν και πολλα παθειν: 01 03 038 05 f1 f13 788 346] 700 αυτον εις Ιεροσολυµα απελθειν και αποδοκιµασθηναι/579 αυτον εις Ιεροσολυµα απελθειν/rell αυτον απελθειν εις Ιεροσολυµα και πολλα παθειν απο των πρεσβυτερων: rell] 05 υπο των πρεσβυτερων/038 f13 788 346 απο των αρχιερεων

136

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

αρχιερεων και γραµµατεων: rell] 038 γραµµατεων και αρχιερεων του λαου/037 γραµµατεων και αρχιερεων/f1 αρχιερεων και γραµµατεων του λαου/f13 788 346 πρεσβυτερων και γραµµατεων του λαου. Origen is inconsistent. Matthew 16:22

προσλαβοµενος αυτον (Mat.Com 12,21) [C] ηρξατο επιτιµαν αυτω (Mat.Com 12,21) [C] ιλεως σοι κυριε (Mat.Com 12,21) [C] ιλεως σοι κυριε ου µη εσται σοι τουτο (Mat.Com 12,21) [C] ιλεως σοι κυριε ου µη εσται σοι τουτο (Mat.Com 12,23) [C] ιλεως σοι κυριε ου µη εσται σοι τουτο (Mat.Com 12,40) [C] προσλαβοµενος αυτον ο Πετρος ηρξατο επιτιµαν αυτω λεγων ιλεως σοι κυριε ου µη εσται σοι τουτο (Mat.Com 16,2) [C] και προσλαβοµενος αυτον ο Πετρος (Mat.Com 16,3) [C] ιλεως σοι κυριε ου µη εσται σοι τουτο (Io.Com 19,19,118) [C] ιλεως σοι κυριε (Reg.Hom 7) [C] προσλαβοµενος τον Ιησουν ο Πετρος ηρξατο αυτω επιτιµαν λεγων ιλεως σοι κυριε ου µη εσται σοι τουτο (Mat.Com 16,2) [Ad] _______________ ο Πετρος: rell] 565 ο Πετρος κατ ιδιαν ηρξατο: rell] 03 omit επιτιµαν αυτω λεγων: 01 04 07 045 019 032 037 041 579 118] 03 λεγει αυτων επιτειµων/05 αυτω επειτειµαν και λεγειν/28 επιτιµαν αυτον λεγων/038 αυτον επιτιµαν λεγων/f1 f13 124 700 788 346 αυτω επιτιµαν λεγων/565 αυτω επιτιµαν αυτω λεγων/ 579 επιτιµα αυτων λεγων εσται: rell] f13 788 εστω σοι τουτο: rell] 05 τουτο σοι Matthew 16:23

υπαγε οπισω µου (Mat.Com 12,21) [C] υπαγε οπισω µου (Mat.Com 12,21) [C] σκανδαλον (Mat.Com 12,21) [C] τα του θεου αλλα τα των ανθρωπων (Mat.Com 12,21) [C] υπαγε οπισω µου σατανα (Mat.Com 12,22) [C] οπισω µου (Mat.Com 12,22) [C] σκανδαλον (Mat.Com 12,23) [C] τα του θεου (Mat.Com 12,23) [C] αλλα τα των ανθρωπων (Mat.Com 12,23) [C] τα του θεου (Mat.Com 12,23) [C] τα των ανθρωπων (Mat.Com 12,23) [C] σκανδαλον (Mat.Com 12,23) [C]

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

137

τα των ανθρωπων (Mat.Com 12,23) [C] τα του θεου (Mat.Com 12,23) [C] υπαγε οπισω µου Σατανα σκανδαλον µου ει οτι ου φρονεις τα του θεου αλλα τα των ανθρωπων (Io.Com 19,19,119) [C] το σατανα (Mat.Com 12,21) [Ad] Πετρω το σκανδαλον µου ει (Mat.Com 12,23) [Ad] ειπε τω Πετρω σκανδαλον µου ει (Mat.Com 12,23) [Ad] στραφεις ο Ιησους ειπε τω Πετρω υπαγε οπισω µου σατανα σκανδαλον µου ει οτι ου φρονεις τα του θεου αλλα τα των ανθρωπων (Mat.Com 16,2) [Ad] τω Πετρω ο Ιησους στραφεις (Mat.Com 12,22) [All] _______________ στραφεις: rell] 05 019 038 041 f13 788 565 επιστραφεις σκανδαλον µου ει: 019 041 07 045 032 037 f1 28 579] omit 33/03 01* 700 f13 788 σκανδαλον ει εµου/01c 04 038 σκανδαλον ει µου/05 σκανδαλον ει µοι/565 σκανδαλον εµοι ει ου φρονεις: rell] 038* ουκ εφρωνεσας/038c ουκ εφρονεσας τα του θεου: rell] 579 τα τω θεω τα των ανθρωπων: rell] 05 του ανθρωπου Matthew 16:24

τοτε ο Ιησους ειπε τοις µαθηταις αυτου ει τις θελει οπισω µου ακολουθειν (Mat.Com 12,24) [L] τον σταυρον αυτου (Mat.Com 12,26) [C] αρον τον σταυρον σου και ακολουθει µοι (Ier.Hom 17,6) [Ad] ει τις θελει οπισω µου ελθειν αρνησασθω εαυτον και αρατω τον σταυρον αυτου και ακολουθειτω µοι + (Mart. 12) [Ad] θελειν οπισω του Ιησου ελθειν και ακολουθειν (Mat.Com 12,24) [Ad] τον σταυρον εαυτου (Mat.Com 12,24) [Ad] το αρνησασθαω εαυτον (Mat.Com 12,25) [Ad] _______________ ο: rell] omit 03* 118 565 Ιησους: rell] omit 118 565 ει τις: rell] 346 οι τις ακολουθειν: There is no support for this, although Mark 8:34 has ακολουθειν. In Mart. 12 Origen uses ελθειν. αρνησασθω: There is no support for this, although Luke 9:23 has αρνησασθω. εαυτον: rell] 032* αυτον αρατω: rell] 038 f1 αρας και: rell] omit 038 f1 µοι: rell] 037 µου

138

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Matthew 16:25

ος γαρ αν θελη την ψυχην αυτου σωσαι απολεσει αυτην (Mat.Com 12,26) [L] + ος γαρ εαν θελη την ψυχην αυτου σωσαι απολεσει αυτην ος δ αν απολεση την ψυχην αυτου ενεκεν εµου ουτος σωσει αυτην (Mart. 12) [C] την ψυχην εαυτου απολεσαι αυτην (Mat.Com 12,26) [Ad] απολεσας την ψυχην σωσει αυτην (Mat.Com 12,26) [Ad] την ψυχην εαυτου (Mat.Com 12,26) [Ad] ος αν θελη...ος αν απολεση αυτην (Mat.Com 12,27) [Ad] την ψυχην ζηµιουσθαι τον κοσµον (Mat.Com 12,27) [All] _______________ αν: rell] 01 03 04 041 579 εαν/omit 045*. Origen is inconsistent. θελη: rell] 579 θελει απολεσει: rell] 28 απολεση ος δ αν απολεση: rell] 05 019 032 037 33 346 ος δ αν απολεσει/ omit 579 την ψυχην αυτου: rell] 28 την εαυτου ψυχην/omit 579 ενεκεν: rell] 038 ενεκα/omit 579 εµου ουτος σωσει αυτην: f1 33 118] omit 579/rell εµου ευρησει αυτην Matthew 16:26

η τι δωσει ανθρωπος ανταλλαγµα της ψυχης αυτου (Mat.Com 12,28) [C] ανταλλαγµα της ψυχης αυτου (Mat.Com 12,28) [C] ανταλλαγµα της ψυχης αυτου (Mat.Com 12,28) [C] τι γαρ ωφεληθησεται ανθρωπος εαν τον κοσµον ολον κερδηση την δε ψυχην αυτου ζηµιωθη η τι δωσει ανθρωπος ανταλλαγµα της ψυχης αυτου + (Mart.12) [C] τι ωφεληθησεται ανθρωπος εαν ολον τον κοσµον κερδηση την δε ψυχην αυτου απολεσαι η ζηµιωθη (Io.Com 19,14,85) [Ad]. See Luke 9:25. ωφεληθησεται ανθρωπος εαν τον κοσµον ολον κερδανη (Mat.Com 12,27) [Ad] κερδαινει ο οιµαι τον κοσµον (Mat.Com 12,27) [Ad] ανταλλαγµα της ψυχης εαυτου (Mat.Com 12,28) [Ad] _______________ ωφεληθησεται: rell] 04 05 07 045 032 037 041 118 28 565 ωφελειται εαν: rell] 01c οταν τον κοσµον ολον κερδηση: rell] 05 τον κοσµον ολον κερδη/019 579 τον κοσµον ολον κερδησει/038 τον κοσµον καιερδηση/124 τον κοσµον ολον κερδηση/28 ολον τον κοσµον κερδησει ανταλλαγµα: rell] 03 07 019 045 28 565 ανταλαγµα

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

139

Matthew 16:27

µελλει γαρ ο υιος του ανθρωπου ερχεσθαι εν τη δοξη του πατρος αυτου µετα των αγγελων αυτου (Mat.Com 12,29) [L] ο υιος του ανθρωπου (Mat.Com 12,29) [C] τη δοξη (Mat.Com 12,29) [C] εν τη δοξη του πατρος αυτου (Mat.Com 12,30) [C] µετα των αγγελων αυτου (Mat.Com 12,30) [C] + µελλει γαρ ο υιος του ανθρωπου ερχεσθαι εν τη δοξη του πατρος αυτου µετα των αγγελων αυτου και τοτε αποδωσει εκαστω κατα την πραξιν αυτου (Mart. 12) [C] µελλει δε ο υιος του ανθρωπου ερχεσθαι εν τη δοξη του πατρος αυτου ου µονος αλλα µετα των αγγελων αυτου (Mat.Com 12,30) [Ad] ο υιος του ανθρωπου εν τη δοξη του πατρος αυτου µετα των αγγελων αυτου (Mat.Com 12,30) [Ad] ο υιος του ανθρωπου εν τη δοξη του πατρος αυτου (Mat.Com 12,30) [Ad] εκαστω κατα την πραξιν αποδωσει (Mat.Com 12,30) [Ad] εκαστω αποδωσει κατα πασαν...πραξιν (Mat.Com 12,30) [Ad] _______________ µελλει: rell] 019 µελει ο υιος: rell] 037 υιος µετα των αγγελων αυτου: rell] 04 µετα των αγγελων των αγιων/05 µετα των αγιων αγγελων αυτου αποδωσει: rell] 032 αποδωση την πραξιν: rell] 01* 28 f1 τα εργα Matthew 16:28

αµην λεγω υµιν εισι τινες των ωδε εστηκοτων οιτινες ου µη γευσωνται θανατου (Mat.Com 12,31) [L] θανατου (Mat.Com 12,31) [C] εως αν ιδωσι (Mat.Com 12,31) [C] θανατου εως αν ιδωσι (Mat.Com 12,32) [C] θανατου εως αν ιδωσι τον υιον του ανθρωπου ερχοµενον εν τη βασιλεια αυτου (Mat.Com 12,34) [C] τον υιον του ανθρωπου ερχοµενον εν τη βασιλεια αυτου (Mat.Com 12,34) [C] ου µη γευσωνται θανατου (Mat.Com 12,35) [C] εισιν τινες των ωδε εστωτων οιτινες ου µη γευσωνται θανατου (Io.Com 20,43,408) [C] εισιν τινες των ωδε εστωτων (Io.Com 20,43,410) [C]. See Luke 9:27. ου γευσωνται θανατου εως αν ιδωσιν τον υιον του ανθρωπου ερχοµενον εν τη βασιλεια αυτου (Io.Com 20,43,410) [C]

140

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

αµην λεγω υµιν εισιν τινες των ωδε εστωτων (Io.Com 20,43,411) [C] αµην αµην λεγω υµιν εισιν τινες των ωδε εστωτων οιτινες ου µη γευσωνται θανατου εως αν ιδωσιν τον υιον του ανθρωπου ερχοµενον εν τη βασιλεια αυτου (Io.Com 20,43,402) [Ad]. Origen states that this is from Matthew. At this point in the text, Origen is referring to the relevant parallel passages and he quotes both Matthew and Mark with the double αµην that is more familiar in John’s Gospel. This is less likely to be evidence of another witness tradition but more of a familiarity with the idioms of John’s Gospel. ερχοµενον εν τη βασιλεια εαυτου (Mat.Com 12,32) [Ad] εν τη βασιλεια αυτου ερχεται (Mat.Com 12,32) [Ad] των εστηκοτων (Mat.Com 12,32) [Ad] των εστωτων (Mat.Com 12,32) [Ad] τον υιον του ανθρωπου... ερχοµενον εν τη ιδια βασιλεια (Mat.Com 12,32) [Ad] θανατου οτι ου γευσονται (Mat.Com 12,34) [Ad] θανατου τους ιδοντας τον υιον του ανθρωπου ερχοµενον εν τη βασιλεια αυτου (Mat.Com 12,34) [Ad] τον υιον του ανθρωπου ερχοµενον εν τη δοξη αυτου και εν τη βασιλεια (Mat.Com 12,34) [Ad] τον υιον του ανθρωπου ελθοντα εν τη βασιλεια αυτου και εν τη δοξη αυτου (Mat.Com 12,31) [All] ιδειν τον υιον του ανθρωπου ερχοµενον εν τη βασιλεια αυτου και εν τη δοξη αυτου (Mat.Com 12,32) [All] _______________ οτι: 01 03 019 038 f13 33 579 700 788 346] rell omit. The text of the lemma is uncertain and Origen does not include the οτι when he quotes it in the body of the text, so the inclusion is unlikely to be original to Origen. των: rell] omit 07 032 037 εστηκοτων: 041 118 28 579 565] 07 032 037 045 εστωτες/rell εστωτων. Origen is inconsistent. γευσωνται: 01 03 04 05 07 032 037 1582 33 700 041 118 28 579] rell γευσονται Matthew 17:1

µετα δε ηµερας εξ [κατα τον Ματθαιον και τον Μαρκον] παραλαµβανει τον Πετρον και Ιακωβον και Ιωαννην τον αδελφον αυτου και αναγει αυτους εις ορος υψηλον κατ ιδιαν + (Mat.Com 12,36) [L] µεθ ηµερας εξ (Mat.Com 12,31) [C] υψηλον (Mat.Com 12,31) [C]

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

141

εις το υψηλον (Mat.Com 12,32) [C] ορος (Mat.Com 12,32) [C] κατ ιδιαν (Mat.Com 12,36) [C] µεθ ηµερας εξ παραλµβανει ο Ιησους (Mat.Com 12,36) [C] εις ορος υψηλον (Cels. 6,77) [C]. This is found in GCS only and has been inserted from Philoc. 15,19. εις υψηλον...ορος (Cels. 6,77) [Ad] εις το υψηλον ορος (Cels. 6,77) [Ad] εις το ορος το υψηλον (Cels. 6,77) [Ad]. This is found in GCS only and has been inserted from Philoc. 15,19. εις το υψηλον ορος (Cels. 6,77) [Ad]. This is found in GCS only and has been inserted from Philoc. 15,19. εις το ορος το υψηλον (Cels. 6,77) [Ad]. This is found in GCS only and has been inserted from Philoc. 15,19. κατ ιδιαν ορος (Mat.Com 12,31) [Ad] εις το υψηλον ορος (Mat.Com 12,36) [Ad] µεθ εξ ηµερας (Mat.Com 12,36) [Ad] εις το υψηλον ορος...κατ ιδιαν...εξ ηµερας...εξ ηµερας (Mat.Com 12,36) [Ad] εις το υψηλον ορος (Mat.Com 12,37) [Ad] µετα εξ ηµερας εις το υψηλον ορος (Mat.Com 12,37) [Ad] εις το υψηλον ορος κατ ιδιαν (Mat.Com 12,37) [Ad] εις το υψηλον ορος κατ ιδιαν (Mat.Com 12,38) [Ad] εις το υψηλον ορος (Mat.Com 12,38) [Ad] εις το ορος (Mat.Com 12,39) [Ad] εις το ορος (Mat.Com 12,39) [Ad] _______________ ο Ιησους: rell] omit 579. Origen is inconsistent. Ιακωβον: rell] 01 33 05 038 τον Ιακωβον Ιωαννην: rell] 05 τον Ιωαννην/03 01 Ιωανην/579 Ιωαννη αναγει: 05 f1] rell αναφερει υψηλον κατ ιδιαν: rell] 03* υψηλον καθ ιδιαν/05 υψηλον λειαν Matthew 17:2 + και µετεµορφωθη εµπροσθεν αυτων (Mat.Com 12,36) [L] εµπροσθεν αυτων (Mat.Com 12,31) [C] το προσωπον αυτου (Mat.Com 12,31) [C] µετεµορφωθη εµπροσθεν (Mat.Com 12,37) [C]. See Mark 9:2. µετεµορφωθη (Mat.Com 12,37) [C] µετεµορφωθη εµπροσθεν αυτων (Mat.Com 12,37) [C] εµπροσθεν...εµπροσθεν...εµπροσθεν (Mat.Com 12,37) [C] ο ηλιος (Mat.Com 12,37) [C] εµπροσθεν (Mat.Com 12,38) [C] το προσωπον αυτου ως ο ηλιος (Mat.Com 12,38) [C]

142

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

τα ιµατια αυτου (Mat.Com 12,38) [C] τα ιµατια αυτου (Mat.Com 12,38) [C] λευκα ως (Mat.Com 12,38) [C] το φως (Mat.Com 12,38) [C] µετεµορφωθη εµπροσθεν (Cels. 6,76) [C] τα ιµατια δε αυτου...λευκα...ως το φως...τα ιµατια τα ιµατια (Cels. 6,77) [Ad] το προσωπον αυτου λαµψει ως ο ηλιος (Mat.Com 12,37) [Ad] τα ιµατια του Ιησου λευκα ως το φως (Mat.Com 12,38) [Ad] το προσωπον αυτου ειναι ηλιον και τα ιµατια αυτου εγενετο λευκα ως το φως (Mat.Com 12,38) [Ad] λευκα ως το φως ιµατια (Mat.Com 12,38) [Ad] προσωπον αυτου ως ο ηλιος και τα λευκα ως το φως ιµατια αυτου (Mat.Com 12,40) [Ad] ως ο ηλιος...τα τως φως λευκα ιµατια (Mat.Com 12,42) [Ad] _______________ µετεµορφωθη: rell] 05 µετεµορφωθεις ο Ιησους ο ηλιος: rell] 038 124 ηλιος τω φως: rell] 05 χειων Matthew 17:3

µετ αυτου συλλαλουντες (Mat.Com 12,38) [C] Μωσης ο νοµος και Ηλιας (Mat.Com 12,38) [Ad] µετ αυτου Μωσεως και Ηλιου (Mat.Com 12,41) [Ad] Μωυσης και Ηλιας (Cels. 6,76) [C]. See Luke 9:30. _______________ Μωυσης: 01 03* 05 019 032 038 33 f13 788 346 28 579 041 045 118 565] rell Μωσης Origen uses both. Ηλιας: rell] 01 03* 05 Ηλειας/579 Ιλιας Matthew 17:4

καλον εστιν ηµας ωδε ειναι (Mat.Com 12,40) [C] καλον εστιν ηµας ωδε ειναι (Mat.Com 12,40) [C] καλον εστιν ηµας ωδε ειναι (Mat.Com 12,41) [C] καλον εστιν ηµας ωδε ειναι (Mat.Com 12,41) [C] τρεις σκηνας (Mat.Com 12,42) [C] ποιησωµεν ωδε τρεις σκηνας (Mat.Com 12,42) [C] ο Πετρος αποκριθεις ειπε τω Ιησου κυριε καλον εστιν ηµας ωδε ειναι ποιησωµεν τρεις σκηνας (Mat.Com 12,40) [Ad] τρεις σκηνας µιαν (Mat.Com 12,40) [Ad] καλον ειπεν ειναι (Mat.Com 12,40) [Ad] _______________ ηµας: rell] 346 υµας

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

143

ποιησωµεν: rell] 01 03 04* 700 ποιησω ωδε: rell] omit 579 τρεις σκηνας: rell] 03 σκηνας τρεις Matthew 17:5

φωνη (Mat.Com 12,42) [C] ουτος εστιν ο υιος µου ο αγαπητος εν ω ηυδοκησα (Mat.Com 12,42) [C] εκ της νεφελης (Mat.Com 12,42) [C] αγαπητος (Mat.Com 12,42) [C] ουτος εστιν ο υιος µου ο αγαπητος εις ον ηυδοκησα (Mat.Com 10,9) [Ad]. See Matthew 3:17, Luke 9:35, Mark 9:7 and 2 Peter 1:17. ετι λαλουντος αυτου και ιδου νεφελη φωτεινη επεσκιασεν αυτους (Mat.Com 12,42) [Ad] φωτεινη νεφελη επεσκιασεν αυτους (Mat.Com 12,42) [Ad] φωτεινη...νεφελη επισκιαζει φωτεινη (Mat.Com 12,42) [Ad] φωτεινη γαρ νεφελη επισκιαζει (Mat.Com 12,42) [Ad] φωτεινη νεφελη επισκιαζουσα (Mat.Com 12,42) [Ad] λεγει ουτος εστιν ο υιος µου ο αγαπητος εν ω ηυδοκησα ακουετε αυτου (Mat.Com 12,42) [Ad] _______________ φωτεινη: rell] 04 07 019 032 037 038 33 28 118c 579 φωτινη/ 118* φωτη/f13 788 346 φωτος επεσκιασεν: rell] 05* επεσκιαζεν ηυδοκησα: 04 05 032 579] rell ευδοκησα Matthew 17:6

ακουσαντες (Mat.Com 12,43) [C] επι προσωπον (Mat.Com 12,43) [C] επι προσωπον (Cels. 6,77) [C] σφοδρα γαρ εφοβηθησαν (Mat.Com 12,43) [Ad] Matthew 17:8

τους οφθαλµους επαραντες ειδον Ιησουν µονον και ουδενα (Mat.Com 12,43) [Ad] _______________ επαραντες: rell] 05* επεραντες ειδον: rell] 579 346 ιδων Matthew 17:9

µηδενι ειπητε το οραµα (Mat.Com 12,43) [C] εκ νεκρων αναστη (Mat.Com 12,43) [C]

144

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

µηδενι ειπητε το οραµα εως ο υιος του ανθρωπου εκ νεκρων αναστη (Cels. 1,48) [Ad] καταβαινοντων εκ του ορους (Mat.Com 12,43) [Ad] ενετειλατο αυτοις ο Ιησους τοις µαθηταις λεγων µηδενι ειπητε το οραµα εως ου ο υιος του ανθρωπου εκ νεκρων αναστη (Mat.Com 12,43) [Ad] _______________ αυτων: rell] omit 05 032 Or εκ: rell] 579 απο ενετειλατο αυτοις απο του ορους: rell omit] 579 ο Ιησους: rell] 1 ο υιος/omit 118 το οραµα: rell] 579 ονοµα εκ νεκρων αναστη: rell] 03 05 εκ νεκρων εγερθη/032 αναστη εκ νεκρων Matthew 17:10

επηρωτησαν αυτον οι µαθηται λεγοντες τι ουν οι γραµµατεις λεγουσιν οτι Ηλιαν δει ελθειν πρωτον (Mat.Com 13,1) [L] γραµµατεις (Mat.Com 13,2) [C] οι µαθηται (Mat.Com 13,2) [C] τι ουν οι γραµµατεις λεγουσιν οτι Ηλιαν δει ελθειν πρωτον (Mat.Com 13,2) [C] οι γραµµατεις οτι Ηλιαν δει ελθειν πρωτον (Mat.Com 13,2) [Ad] _______________ οι µαθηται: rell] 03 04 05 07 045 037 041 f13 118 28 565 579 788 346 οι µαθηται αυτου τι ουν οι: rell] 33 οτι λεγουσιν/700 τι οι γραµµατεις λεγουσιν: rell] 33 οι γραµµατεις οτι Ηλιαν: rell] 01 03* 05 037* Ηλειαν δει: rell] 03* 04 019 038 13 579 δι ελθειν: rell] 037* ερχεται Matthew 17:12

εν αυτω οσα ηθελησαν (Mat.Com 13,1) [C] Ηλιας ηδη ηλθε (Mat.Com 13,1) [C] Ηλιας ηδη ηλθε (Mat.Com 13,2) [C] εποιησαν εν αυτω οσα ηθελησαν (Mat.Com 13,2) [C] αλλ εποιησαν εν αυτω οσα ηθελησαν (Mat.Com 13,2) [C] αλλ εποιησαν εν αυτω οσα ηθελησαν (Mat.Com 13,2) [C] εν αυτω οσα ηθελησαν (Mat.Com 13,2) [C] ουτως ο υιος του ανθρωπου µελλει πασχειν υπ αυτων (Mat.Com 13,2) [C]

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

145

αλλ εποιησαν αυτω οσα ηθελησαν αλλ οσα ηθελησαν εν αυτω (Mat.Com 13,2) [Ad] _______________ Ηλιας: rell] 01 03 05 Ηλειας αλλ: rell] 05 032 28 04 041 045 118 33 αλλα. This is more likely to be Origen tidying up the Greek. εν: rell] omit 01 f13 05 032 28 037 579 700 αυτω: rell] 579 εαυτω/omit 037 ηθελησαν: rell] 579 ηθελον ουτως ο υιος του ανθρωπου µελλει πασχειν υπ αυτων: 579. However, 579 also has ουτος instead of ουτως but Origen is likely to have corrected this.] 05 τοτε συνηκαν οι µαθηται οτι περι Ιωαννου του βαπτιστου ειπεν αυτοις/f1 ουτω και ο υιος του ανθρωπου µελλει πασχειν υπ αυτων/rell ουτως και ο υιος του ανθρωπου µελλει πασχειν υπ αυτων Matthew 17:13

συνηκαν (Mat.Com 13,2) [C] µαθηται οτι περι Ιωαννου του βαπτιστου ειπεν αυτοις (Mat.Com 13,2) [C] _______________ 05 has a completely different verse at this point: ουτως και ο υιος του ανθρωπου µελλει πασχειν υπ αυτων Ιωαννου: rell] 03 01 Ιωανου Matthew 17:14

και ελθοντων αυτων προς τον οχλον προσηλθεν αυτω ανθρωπος γονυπετων αυτω + (Mat.Com 13,3) [L] προς τον οχλον (Mat.Com 12,43) [C] ο γονυπετων αυτω ανθρωπος (Mat.Com 13,3) [Ad] _______________ και ελθοντων: rell] 05 ελθων αυτων: rell] omit 01 03 05 1 1582* 579 788 γονυπετων: rell] 05 γονυπετων ενπροσθεν αυτω: 118] 05 αυτου/07* 038 αυτων/omit 28 579/rell αυτον Matthew 17:15 + και λεγων κυριε ελεησον µου τον υιον (Mat.Com 13,3) [L] πολλακις (Mat.Com 13,4) [C] εις το πυρ (Mat.Com 13,4) [C] εις υδωρ (Mat.Com 13,4) [C] ενιοτε εις το υδωρ (Mat.Com 13,6) [C]

146

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

εις το πυρ (Mat.Com 13,6) [C] πολλακις...πυρ ενιοτε δε εις υδωρ (Mat.Com 13,4) [Ad] κυριε ελεησον η τον υιον (Orat. 14,6) [Ad] _______________ κυριε: rell] omit 01 εις το πυρ: rell] 037 εις τον πυρ ενιοτε: 05 f1 038] omit 032/037 πολλακεις/rell πολλακις Matthew 17:17

ω γενεα απιστε και διεστραµµενη (Mat.Com 13,7) [C] εως ποτε µεθ υµων εσοµαι (Mat.Com 13,7) [C] _______________ απιστε: 565] rell απιστος µεθ υµων εσοµαι: 01 03 04 05 038 f1 f13 124 33 565 579 700 788 346] rell εσοµαι µεθ υµων Matthew 17:18

δαιµονιον (Mat.Com 11,6) [C] Matthew 17:19

δια τι ουκ ηδυνηθηµεν εκβαλειν αυτο (Ier.Hom 12,12) [Ad] δια τι ουκ ηδυνηθηµεν εκβαλειν αυτο (Mat.Com 10,19) [Ad] _______________ ηδυνηθηµεν: rell] 03* 565 εδυνηθηµεν Matthew 17:20

δια την ολιγοπιστιαν υµων (Mat.Com 10,19) [C] εαν εχητε πιστιν ως κοκκον σιναπεως ερειτε τω ορει τουτω, µεταβηθι ενθεν εκει και µεταβησεται (Mat.Com 10,19) [C] εαν εχητε πιστιν ως κοκκον σιναπεως ερειτε τω ορει τουτω (Mat.Com 13,7) [C] εαν εχητε πιστιν ως κοκκον σιναπεως ερειτε τω ορει τουτω (Ier.Hom 12,12) [C] ερειτε τω ορει τουτω µεταβα ενθεν εκει και µεταβησεται (Ier.Hom 12,12) [C] ενθεν...εκει (Ier.Hom 12,12) [Ad] σιναπεως...πιστιν....σιναπεως (Mat.Com 13,5) [Ad] ορει τουτω...µεταβα ενθεν......και µεταβησεται (Mat.Com 13,7) [Ad] σιναπεως και ουδεν (Mat.Com 13,7) [Ad]

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

147

_______________ την: rell] 579 τι ολιγοπιστιαν: 01 03 038 124 33 700 788 f1 f13 346 579] rell απιστιαν ως: rell] 579 εως κοκκον: rell] 05* κοκκος/118 κοκκω ορει: rell] 03* 032 038 ορι µεταβηθι: 33 04 07 045 019 041 118 28 565] 01 03 038 f1 f`13 579 700 788 346 µεταβα/05 037 µεταβηθει. Origen is inconsistent. ενθεν: 01 03 f1 700 05] 124 εντευθα/rell εντευθεν εκει: rell] omit 33 Matthew 17:21

τουτο το γενος ουκ εκπορευεται ει µη εν προσευχη και νηστεια (Mat.Com 13,7) [C] νηστεια (Mat.Com 13,7) [C] _______________ Verse is omitted by 03 01* 038 33 579 788 εκπορευεται: rell] 01c εκβαλλεται/118 εξερεχεται Matthew 17:22

Στρεφοµενων δε αυτων εις την Γαλιλαιαν ειπεν αυτοις ο Ιησους µελλει ο υιος του ανθρωπου παραδιδοσθαι εις χειρας ανθρωπων (Mat.Com 13,8) [L] τη Γαλιλαια (Mat.Com 13,8) [C] ο υιος του ανθρωπου παραδιδοσθαι (Mat.Com 13,8) [C] παραδιδοσθαι (Mat.Com 13,8) [C] εις χειρας ανθρωπων (Mat.Com 13,8) [C] παραδιδοσθαι εις χειρας ανθρωπων (Mat.Com 13,8) [C] εις χειρας ανθρωπων (Mat.Com 13,8) [C] εις χειρας ανθρωπων (Mat.Com 13,8) [C] παραδιδοσθαι (Mat.Com 13,8) [C] εις χειρας ανθρωπων (Mat.Com 13,8) [C] εις χειρας ανθρωπων (Mat.Com 13,8) [C] εις χειρας ανθρωπων (Mat.Com 13,8) [C] εις χειρας ανθρωπων (Mat.Com 13,8) [C] εις χειρας ανθρωπων (Mat.Com 13,9) [C] εις χειρας ανθρωπων (Mat.Com 13,9) [C] εις χειρας ανθρωπων (Mat.Com 13,9) [C] εις χειρας ανθρωπων (Mat.Com 13,9) [C] µελλει ο υιος του ανθρωπου παραδιδοσθαι εις χειρας ανθρωπων + (Mat.Com 13,9) [C]

148

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

µελλει ο υιος του ανθρωπου παραδιδοσθαι εις χειρας ανθρωπων + (Io.Com 19,18, 116) [C] εις χειρας ανθρωπων παραδιδοσθαι (Mat.Com 13,8) [Ad] _______________ Στρεφοµενων: The text is uncertain and a later editor (Hautsch) inserted . There is no support for στρεφοµενων. συστρεφοµενων: 01 03 f1] 05 αυτων δε αναστρεφοµενων/579 υποστρεφοντων/rell αναστρεφοµενων εις την Γαλιλαιαν: 579] 03 05 εν τη Γαλειλαια/037 εν τη Γαλιλαια α/038 εν τη Γαλιλεα/rell εν τη Γαλιλαια Matthew 17:23

τη τριτη ηµερα (Mat.Com 13,9) [C] + και αποκτενουσιν αυτον και τη τριτη ηµερα εγερθησεται (Io.Com 19,18,116) [C] + και αποκτενουσιν αυτον και τη τριτη ηµερα αναστησεται οι µαθηται σφοδρα ελυπηθησαν (Mat.Com 13,9) [Ad] _______________ αποκτενουσιν: rell] 05 αποκτεινουσιν τη τριτη ηµερα: rell] 05 µετα τρεις ηµερας/03* τρις ηµερα/346c τρις ηµερα εγερθησεται: rell] 03 f13 788 346 αναστησεται. Origen is inconsistent. Matthew 17:24

Ελθοντων δε εις Καπερναουµ προσηλθον οι τα διδραχµα λαµβανοντες τω Πετρω (Mat.Com 13,10) [L] τα διδραχµα λαµβανοντες (Mat.Com 13,10) [C] τα διδραχµα λαµβανοντας (Mat.Com 13,11) [C] οι τα διδραχµα λαµβανοντες (Mat.Com 13,11) [C] Καφαρναουµ (Mat.Com 13,11) [C] προσηλθον οι τα διδραχµα λαµβανοντες τω Πετρω (Mat.Com 13,13) [C] ο διδασκαλος υµων ου τελει τα διδραχµα (Mat.Com 13,13) [C] Καφαρναουµ (Mat.Com 13,14) [C] οι τα διδραχµα λαµβανοντες τω Πετρω (Mat.Com 13,14) [C] ο διδασκαλος υµων ου τελει τα διδραχµα (Mat.Com 13,14) [C] _______________ ελθοντων δε: rell] 05 και ελθοντων Καπερναουµ: rell] 01 03 05 032 33 700 Καφαρναουµ/565 Καπαρναουµ. Origen is inconsistent. προσηλθον: rell] 038 προσηλθαν/346 προσελθοντες

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

149

τα διδραχµα: rell] 05 τα διδραγµατα/032 το διδραγµα/07 045 019 1 118 f13 28 565 700 346 τα διδραγµα τω Πετρω: rell] 05 και ειπαν τω Πετρω ου τελει: rell] 032 ουτε τα διδραχµα: 03 01c 04 037 038 041 f1 124 33 788 346] 01* διδραχµα/05 δειδραγµα/032 το διδραγµα/579 τα διδραχµατα/07 045 019 118 f13 28 565 700 τα διδραγµα Matthew 17:25

της γης (Mat.Com 13,10) [C] της γης (Mat.Com 13,10) [C] της γης (Mat.Com 13,11) [C] βασιλεις της γης (Mat.Com 13,11) [C] βασιλεις της γης...κηνσους (Mat.Com 13,10) [Ad] λαµβανουσιν οι βασιλεις της γης τελη η κηνσον (Mat.Com 13,10) [Ad] της γης υιοι...υιοι...υιοι...υιοι...της γης...υιοι (Mat.Com 13,11) [Ad] οι βασιλεις της γης απο τινων λαµβανουσι τελη η κηνσον απο των ιδιων υιων η απο των αλλοτριων αυτων + (Mat.Com 13,11) [Ad] οι της γης βασιλεις ειτε οι υιοι (Mat.Com 13,11) [All] ναι ο Ιησους (Mat.Com 13,14) [All] _______________ της γης: rell] 700 των εθνων τινων: rell] 03 τινος τελη: rell] 1 τα τελη των αλλοτριων: 01] rell omit Matthew 17:26

ελευθεροι (Mat.Com 13,10) [C] αρα γε ελευθεροι εισιν οι υιοι (Mat.Com 13,11) [C] + ειποντος δε του Πετρου οτι ουκ απο των ιδιων αλλ απο των αλλοτριων (Mat.Com 13,11) [Ad] οι µεν υιοι αυτων ελευθεροι (Mat.Com 13,10) [All] _______________ ειποντος δε: 01 03 038 f1 700] 05 λεγει αυτω/28 λεγει αυτω Πετρος/omit 33/rell λεγει αυτω ο Πετρος γε: rell] 579 τε οι υιοι: rell] 118 f13 788 346 υιοι Matthew 17:27

στατηρα (Mat.Com 13,12) [C] στατηρα (Mat.Com 13,12) [C]

150

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

στατηρα (Mat.Com 13,13) [C] ιχθυν...στατηρα (Mat.Com 13,14) [C] µη σκανδαλισωµεν αυτους αλλα πορευθεις βαλε το αγκιστρον σου και τον αναβαντα πρωτον ιχθυν αρον (Mat.Com 13,11) [Ad] ιχθυν πρωτον...στατηρα (Mat.Com 13,11) [Ad] εκεινον λαβων δηλονοτι τον στατηρα δος αυτοις αντι εµου και σου (Mat.Com 13,14) [Ad] _______________ µη: rell] 579 µηδεν/346 µηδε σκανδαλισωµεν: rell] 01 019 σκαναλιζωµεν αναβαντα: 01 03 037 038 041 f1 33 05 01* 118 f13 565 700] rell αναβαινοντα αρον: rell] 28 αρας Matthew 18:1

εν εκεινη τη ηµερα προσηλθον οι µαθηται τω Ιησου λεγοντες τις αρα µειζων εστιν εν τη βασιλεια των ουρανων (Mat.Com 13,14) [L] οι µαθηται τω Ιησου (Mat.Com 13,14) [C] εν εκεινη τη ωρα προσηλθον οι µαθηται τω Ιησου (Mat.Com 13,14) [C] εν εκεινη τη ηµερα (Mat.Com 13,14) [C] εν εκεινη τη ηµερα προσηλθον οι µαθηται τω Ιησου λεγοντες τις αρα µειζων εστιν εν τη βασιλεια των ουρανων (Mat.Com 13,14) [C] τις αρα µειζων εστιν εν τη βασιλεια των ουρανων (Mat.Com 13,15) [C] τις αρα µειζων εστιν εν τη βασιλεια των ουρανων (Mat.Com 13,15) [C] µειζων εστιν εν τη βασιλεια των ουρανων (Mat.Com 13,15) [C] µειζων εστιν εν τη βασιλεια των ουρανων (Mat.Com 13,15) [C] µειζων εστιν εν τη βασιλεια των ουρανων (Mat.Com 13,16) [C] εν εκεινη τη ηµερα η ωρα (Mat.Com 13,14) [Ad] εν εκεινη τη ηµερα η ωρα (Mat.Com 13,14) [Ad] εν εκεινη τη ηµερα η ωρα (Mat.Com 13,14) [Ad] προσηλθον αυτω οι µαθηται (Mat.Com 13,15) [Ad] οι µαθηται προσελθοντες τω Ιησου µαθειν τις αρα µειζων εστιν εν τη βασιλεια των ουρανων (Mat.Com 13,15) [Ad] _______________ Origen is aware of the different mss traditions relating to τη ηµερα/τη ωρα and uses these as part of his exegesis. However, for Origen, as Metzger states, ‘it makes no difference which reading is original, and he expresses no opinion on the matter’ (1963, 84).

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

151

τη ηµερα: 038 f1 700 33] 03 δε τη ωρα/rell τη ωρα. Origen is inconsistent. τω Ιησου: rell] 07 αυτω Ιησους λεγοντες: rell] 33 και λεγουσιν µειζων: rell] 05* µειζω Matthew 18:2

προσκαλεσαµενος [γαρ] ο Ιησους παιδιον (Mat.Com 13,16) [L] προσκαλεσαµενος ο Ιησους (Mat.Com 13,18) [C] προσκαλεσαµενος παιδιον ο Ιησους εστησεν εν µεσω ...εν µεσω...ο Ιησους παιδιον (Mat.Com 13,18) [Ad] ως παιδιον εστησεν αυτο εν µεσω των µαθητων (Mat.Com 13,18) [Ad] _______________ ο Ιησους: rell] omit 01 03 019 1 1582* 700 33 αυτο: rell] 019 038 28 565 700 αυτω Matthew 18:3

τα παιδια (Mat.Com 13,16) [C] ως τα παιδια (Mat.Com 13,16) [C] ως τα παιδια (Mat.Com 13,16) [C] ως τα παιδια (Mat.Com 13,17) [C] ως τα παιδια (Mat.Com 13,17) [C] εις την βασιλειαν των ουρανων (Mat.Com 13,17) [C] ως τα παιδια (Mat.Com 13,17) [C] εις την βασιλειαν των ουρανων (Mat.Com 13,17) [C] ως τα παιδια (Mat.Com 13,17) [C] τα παιδια (Mat.Com 13,17) [C] ως τα παιδια (Mat.Com 13,17) [C] ως τα παιδια (Mat.Com 13,17) [C] ως τα παιδια (Mat.Com 13,17) [C] ως τα παιδια (Mat.Com 13,17) [C] ως τα παιδια...παιδια (Mat.Com 13,18) [C] ως παιδια (Mat.Com 13,16) [Ad] εις την των ουρανων βασιλειαν (Mat.Com 13,18) [Ad] Matthew 18:4

ταπεινωσει εαυτον (Mat.Com 13,16) [C] παιδιον (Mat.Com 13,16) [C] εαυτον ως (Mat.Com 13,16) [C] παιδιον (Mat.Com 13,16) [C] παιδιον (Mat.Com 13,16) [C]

152

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

το παιδιον τουτο (Mat.Com 13,18) [C] εαυτον ως το παιδιον (Mat.Com 13,18) [C] µειζων εν τη βασιλεια των ουρανων (Mat.Com 13,18) [C] ως το παιδιον (Mat.Com 13,18) [C] µειζων εν τη βασιλεια των ουρανων (Mat.Com 13,18) [C] οστις ουν ταπεινωσει εαυτον ως το παιδιον τουτο ουτος εστιν ο µειζων εν τη βασιλεια των ουρανων (Mat.Com 15,8) [C] ως παιδια (Mat.Com 13,16) [Ad] _______________ ουν: rell]: 032 γαρ ταπεινωσει: rell] 01 032 038 019 ταπινωσει εαυτον: rell] 019 αυτων/037 579* 700 αυτον τουτο: rell] f13 τουτον ο µειζων: rell] omit 579/037 µειζων Matthew 18:5

και ος αν δεξηται εν παιδιον τοιουτο επι τω ονοµατι µου εµε δεχεται (Mat.Com 13,16) [C] εν παιδιον τοιουτο> επι τω ονοµατι του Ιησου (Mat.Com 13,18) [C] ος εαν δεξηται εν παιδιον τοιουτο επι τω ονοµατι αυτου (Mat.Com 13,18) [C] ος εαν δεξηται εν παιδιον τοιουτο (Mat.Com 13,19) [C] επι τω Ιησου ονοµατι (Mat.Com 13,16) [Ad] εν παιδιον τοιουτο επι τω ονοµατι του Ιησου (Mat.Com 13,18) [Ad] _______________ αν: 05 019] rell εαν. Origen is inconsistent. δεξηται: rell] 037 µη δεξηται εν παιδιον τοιουτο: 03 038 f1 019] 01 παιδιον εν τοιουτο/05 f13 700 788 346 εν παιδιον τοιουτον/032 041 045 παιδιον τοιουτο εν/037 παιδιον τοιουτο/579 παιδιον τοιουτον/rell παιδιον τοιουτον εν Matthew 18:6

ενα των µικρων (Mat.Com 13,17) [C] των πιστευοντων...πιστευοντων (Mat.Com 13,18) [C] ος δ αν σκανδαλιση ενα των µικρων τουτων των πιστευοντων εις εµε συµφερει αυτω (Mat.Com 13,22) [C] ος αν σκανδαλιση ενα των µικρων τουτων (Mat.Com 13,29) [C] ος αν σκανδαλιση ενα των µικρων τουτων (Mat.Com 13,29) [C] ος αν σκανδαλιση ενα των µικρων τουτων (Luc.Hom 4) [C] των πιστευοντων εις τον Ιησουν (Mat.Com 13,17) [Ad] κρεµασθηνα µυλον ονικον περι τον τραχηλον αυτου και καταποντισθηναι εν τω πελαγει της θαλασσης (Mat.Com 13,17) [Ad]

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

153

πελαγος της θαλασσης...ονικος (Mat.Com 13,17) [Ad] µικρων ενα πιστευοντων (Mat.Com 13,17) [Ad] συµφερει αυτους ινα κρεµασθη µυλος ονικος εις τον τραχηλον αυτου και καταποντισθη εν τω πελαγει της θαλασσης (Mat.Com 13,18) [Ad] _______________ µικρων: rell] 01 03 05 µεικρων µυλος ονικος: rell] 019 λιθος µυλικος εις: rell] 01 03 019 28 579 περι/05 565 επι/700 εν. Origen is inconsistent. τον τραχηλον: rell] 700 τω τραχηλω Matthew 18:7

ουαι τω κοσµω απο των σκανδαλων (Mat.Com 13,20) [L] ουαι (Mat.Com 13,21) [C] απο των σκανδαλων (Mat.Com 13,21) [C] τω κοσµου (Mat.Com 13,21) [C] ουαι...ουαι (Mat.Com 13,21) [C] ουαι τω κοσµω απο των σκανδαλων (Mat.Com 13,21) [C] σκανδαλα (Mat.Com 13,21) [C] ουαι...ουαι (Mat.Com 13,22) [C] αναγκη γαρ εστιν ελθειν τα σκανδαλα (Mat.Com 13,23) [C] αναγκη...αναγκη (Mat.Com 13,23) [C] αναγκη (Mat.Com 13,23) [C] τα σκανδαλα (Mat.Com 13,23) [C] δι ου το σκανδαλον ερχεται (Mat.Com 13,23) [C] τα σκανδαλα (Mat.Com 13,23) [C] απο των σκανδαλων ουαι (Mat.Com 13,21) [Ad] ουαι απο των σκανδαλων (Mat.Com 13,21) [Ad] και αναγκη εστιν ελθειν τα σκανδαλα (Mat.Com 13,22) [Ad] αναγκη εστι ταυτα ελθειν (Mat.Com 13,23) [Ad] _______________ εστιν: 01 05 07 045 032 037 041 118 f13 28 565 788 346] rell omit ελθειν: rell] 788 omit το σκανδαλον: rell] omit 038/f13 565 700 788 346 τα σκανδαλα ερχεται: rell] 032c ο ερχεται/579 γινεται Matthew 18:8

η χειρ (Mat.Com 13,24) [C] εισελθειν εις την ζωην (Mat.Com 13,24) [C] εισελθειν εις την ζωην (Mat.Com 13,25) [C] χωλον η κυλλον (Mat.Com 13,25) [C] καλον (Mat.Com 13,25) [C]

154

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

εκκοψατω αυτην και βαλετω αφ εαυτου (Mat.Com 13,24) [Ad] εκκοψας αυτον βαλετω απ αυτου (Mat.Com 13,24) [Ad] _______________ εισελθειν εις την ζωην: rell] 041 εις την ζωην εισελθειν/032 εις την ζωην/28 χωλον η κυλλον εισελθειν εις την ζωην χωλον η κυλλον: rell] 01 03 κυλλον η χωλον Matthew 18:9

βληθηναι εις την γεενναν του πυρος (Mat.Com 13,24) [C] βληθηναι (Mat.Com 13,24) [C] εις την γεενναν του πυρος (Mat.Com 13,24) [C] δυο οφθαλµους (Mat.Com 13,25) [C] εις την γεενναν του πυρος (Mat.Com 13,25) [C] ειη ο οφθαλµος (Mat.Com 13,24) [Ad] _______________ του πυρος: rell] omit 05/037 πυρος Matthew 18:10

ορατε µη καταφρονησητε ενος των µικρων τουτων (Mat.Com 13,26) [L] µη καταφρονησητε ενος των µικρων (Mat.Com 13,26) [C] µικρων (Mat.Com 13,26) [C] αγγελοι (Mat.Com 13,26) [C] των πιστευοντων (Mat.Com 13,28) [C]. Although this variant is found in 05, there is insufficient evidence to determine if this was a known variant. Rather, its inclusion here is more likely to be coincidental. ενος τουτων των µικρων (Mat.Com 13,28) [C]. Origen is making a specific point so the word order may be important to his context. Certainly, Origen makes no reference to this as being a variant reading. οι αγγελοι αυτων δια παντος βλεπουσι το προσωπον του πατρος µου του εν ουρανοις (Cels. 8,34) [C] µη καταφρονησητε ενος των µικρων τουτων (Luc.Hom 4) [C] των...µικρων... (Cels. 8,34) [Ad] δια παντος βλεπων το προσωπον του εν ουρανοις πατρος (Cels. 8,36) [Ad] θεωρουσι το προσωπον του πατρος του εν ουρανοις (Luc.Hom 35) [Ad] το προσωπον του θεου (Mat.Com 13,28) [Ad] δια παντος βλεποντων το προσωπον του εν ουρανοις πατρος (Mat.Com 13,28) [Ad]

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

155

δια παντος αυτον βλεπειν λεγεσθαι το προσωπον του πατρος του εν ουρανοις (Mat.Com 13,28) [Ad] µη καταφρονησητε ενος τουτων (Mat.Com 13,28) [Ad] το προσωπον του θεου (Mat.Com 13,29) [Ad] µικρων δια παντος βλεπων το προσωπον του πατρος (Orat. 11,5) [Ad] του εν ουρανοις πατρος το προσωπον (Orat. 28,3) [Ad] _______________ καταφρονησητε: rell] 346 καταφρονησετε ενος των µικρων τουτων: rell] 03 01 ενος των µεικρων τουτων/05 ενος τουτων των µεικρων των πιστευοντων εις εµε/019 τουτων των µικρων. As mentioned, Origen is not always consistent in his word order. οι αγγελοι αυτων: f1 f13] 03 33 οι αγγελοι αυτων εν τω ουρανω/037 οι αγγελοι αυτων εν ουρανους/rell οι αγγελοι αυτων εν ουρανοις δια παντος βλεπουσι το προσωπον του πατρος µου του εν ουρανοις: rell] 05 33 δια παντος βλεπουσι το προσωπον του πατρος µου του εν τοις ουρανοις/28 βλεπουσι του πατρος µου του εν ουρανοις το προσωπον δια παντος/700 βλεπουσι δια παντος το προσωπον του πατρος υµων του εν ουρανοις Matthew 18:11 There is no reference to this verse found in Origen’s work. This supports 01 03 019* 038* 1* 1582 f13 33 788 Matthew 18:14

ουτως ουκ εστι θεληµα εµπροσθεν του πατρος µου του εν ουρανοις ινα αποληται εις των µικρων τουτων (Mat.Com 13,29) [C] ουτως ουκ εστι θεληµα εµπροσθεν του πατρος µου του εν τοις ουρανοις ινα αποληται εις των µικρων τουτων (Mat.Com 13,30) [C] ουκ εστι θεληµα του πατρος µου του εν τοις ουρανοις ινα αποληται εις των µικρων τουτων (Mat.Com 13,29) [Ad] _______________ εµπροσθεν: rell] omit 01 788 µου: 03 038 f13 700 33 579 788 346] 05* ηµων/rell υµων του εν ουρανοις: rell] 037 του εν ουρανους/05 33 579 του εν τοις ουρανοις. Origen is inconsistent. εις: rell] 01 03 05 019 33 565 579 εν µικρων: rell] 03 05 µεικρων

156

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Matthew 18:15

εαν αµαρτη ο αδελφος σου υπαγε ελεγξον αυτον µεταξυ σου και αυτου µονου (Mat.Com 13,30) [L] εκερδησας τον αδελφον σου (Mat.Com 13,30) [C] εκερδησας τον αδελφον σου (Mat.Com 13,30) [C] εαν σου ακουση εκερδησας τον αδελφον σου (Mat.Com 13,30) [C] _______________ δε: rell] omit 038 f13 788 565 αµαρτη: 032 1582c 33] 118 579 αµαρτησει/1582c 33 αµαρτη/rell αµαρτηση εις σε: 01 03 1 1582* 579] omit rell Or ελεγξον: rell] 032 και ελεγξε/07 019 037 041 565 και ελεγξον/ 045 579 ελλεγξον εαν σου: rell] 579 εαν δε σου Matthew 18:16

επι στοµατος δυο η τριων...µαρτυρων...παν ρηµα του θεου (Mat.Com 10,15) [Ad]. See 2 Cor 13:1. εαν δε µη ακουση παραλαβε µετα σεαυτου ενα η δυο ινα επι στοµατος δυο η τριων µαρτυρων σταθησεται παν ρηµα (Mat.Com 13,30) [Ad] παν ρηµα επι δυο η τριων παρτυρων (Mat.Com 13,30) [Ad] _______________ ακουση: rell] 019 33 037 σου ακουση/579 σου ακουσει µετα σεαυτου: 01 038 041 f1 f13 28 788 019 33 346] 03 ετι ενα η δυο µετα σου/rell µετα σου ενα η δυο: 579] rell ετι ενα η δυο ινα επι στοµατος: rell] omit 346 δυο η τριων µαρτυρων: 01 038 f1 700] 05 δυο η τριων/019 124 µαρτυρων δυο η τριων/579 µαρτυρων δυον η τριων/346 µαρτυρων η τριων/28 δυο µαρτυρων και τριων/rell δυο µαρτυρων η τριων σταθησεται: 33 565] rell σταθη Matthew 18:17

εαν παρακουση αυτων (Mat.Com 13,30) [C] ο εθνικος και ο τελωνης + (Mat.Com 13,31) [C] ο εθνικος και ο τελωνης (Mat.Com 13,31) [C] ειπον [φησι] τη εκκλησια...εαν της εκκλησιας παρακουση (Mat.Com 13,30) [Ad] εθνικον και τελωνην (Mat.Com 13,30) [Ad] _______________ ειπον: 01 019] rell ειπε

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

157

της εκκλησιας: rell] 565 τη εκκλησια ο εθνικος: rell] 032 33 εθνικος ο τελωνης: rell] 05 ως ο τελωνης/579 τελωνης Matthew 18:18

οσα εαν δησητε επι της γης (Mat.Com 13,31) [C] εν ουρανω (Mat.Com 13,31) [C] οσα εαν δησητε επι της γης (Mat.Com 13,31) [C] επι της γης (Mat.Com 13,31) [C] επι της γης...εν ουρανω (Mat.Com 13,31) [C] + το αµην λεγω υµιν (Mat.Com 13,31) [Ad] επι γης...εν τω ουρανω (Mat.Com 13,31) [Ad] _______________ αµην λεγω υµιν: rell] 118 αµην δε/700* αµην λεγω οσα εαν: 01c 07 045 037 f1 28 032 33 118 700] 01* ος εαν/579 ως εαν/rell οσα αν δησητε: rell] 579 038 δησειτε εν ουρανω: 03 038 124 788] 01 33 28 05c 019 579 εν τοις ουρανοις/omit 05*/rell εν τω ουρανω. Origen’s exegesis supports the singular rather than the plural and he refers to Matthew 16:19 to support his argument. The inclusion of the article is inconsistent. Matthew 18:19

παλιν λεγω υµιν οτι εαν δυο υµων συµφωνησωσιν επι της γης περι παντος πραγµατος ου εαν αιτησωνται, γενησεται αυτοις (Mat.Com 14,1) [L] επι της γης (Mat.Com 14,1) [C] επι της γης (Mat.Com 14,1) [C] επι της γης (Mat.Com 14,1) [C] επι της γης (Mat.Com 14,1) [C] επι της γης (Mat.Com 14,2) [C] περι παντος πραγµατος ου εαν αιτησωνται (Mat.Com 14,2) [C] περι παντος πραγµατος ου εαν αιτησωνται (Mat.Com 14,2) [C] επι της γης (Mat.Com 14,3) [C] επι της γης (Mat.Com 14,3) [C] περι παντος πραγµατος ου εαν αιτησωνται (Mat.Com 14,4) [C] αν δυο συµφωνωσιν εξ ηµων επι της γης περι παντος πραγµατος ου εαν αιτησωνται γενησεται αυτοις παρα του εν τοις ουρανοις πατρος (Cels. 8.69) [Ad] επι της γης δυο (Mat.Com 14,1) [Ad]

158

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

εαν δυο υµων συµφωνησωσιν επι της γης περι παντος πραγµατος ου εαν αιτησωνται γενηται αυτοις παρα του πατρος Ιησου του εν τοις ουρανοις (Mat.Com 14,1) [Ad] παρα του εν ουρανοις πατρος περι παντος πραγµατος ου εαν αιτησωνται (Mat.Com 14,1) [Ad] του εν ουρανοις πατρος (Mat.Com 14,2) [Ad] παρα του εν τοις ουρανοις πατρος (Mat.Com 14,2) [Ad] τοις παρα του εν ουρανοις πατρος (Mat.Com 14,4) [Ad] επι γης τρεις (Mat.Com 14,1) [All] _______________ παλιν: 01 05 019 33 579 f1] 038 124* 788 565 αµην/037 032 παλιν δε/rell παλιν αµην λεγω υµιν οτι: rell] 032 υµιν λεγω οτι/700 λεγω υµιν εαν δυο υµων συµφωνησωσιν: 045 032 041 f1 28 565] 03 579 εαν δυο συµφωνησωσιν εξ υµων/01 019 εαν δυο συµφωνησουσιν εξ υµων/05 δυο εαν συµφωνησουσιν εξ υµων/037* εαν δυο υµιν συµφωνησουσιν/07 037c εαν δυο υµων συµφωνησουσιν/038 f13 700 788 346 εαν δυο εξ υµων συµφωνησωσιν/33 εαν δυο συµφωνησουσιν πραγµατος: rell] 05* του πραγµατος εαν: rell] 05 αν/f13 579 αι αν αιτησωνται: rell] 019c 038 045 124 28 788 f13 579 346 αιτησονται γενησεται αυτοις: rell] 01 αυτοις γενησεται/33 δοθησεται αυτοις/346 γενησονται αυτοις Matthew 18:20

ου γαρ εισι δυο η τρεις συνηγµενοι εις το εµον ονοµα (Mat.Com 14,1) [C] εν µεσω (Mat.Com 14,1) [C] δυο η τρεις (Mat.Com 14,1) [C] εν µεσω (Mat.Com 14,1) [C] εν µεσω (Mat.Com 14,4) [C] εκει ειµι (Mat.Com 14,4) [C] οπου δυο η τρεις συνηγµενοι εις το εµον ονοµα καγω εκει ειµι εν µεσω αυτων (Cels. 2,9) [Ad] οπου δυο η τρεις συνηγµενοι εις το εµον ονοµα και εγω ειµι εµµεσω αυτων (Io.Com 32,30,377) [Ad] οπου δυο η τρεις συνηγµενοι εις το εµον ονοµα καγω ειµι εν µεσω αυτων (Io.Com 32,30,380) [Ad] οι συνηγηµενοι εις το του Χριστου ονοµα δυο η τρεις (Mat.Com 14,1) [Ad] εις το ονοµα...εν µεσω (Mat.Com 14,1) [Ad] ει ο τρεις συναχθειεν επι το αυτο εις το ονοµα (Mat.Com 14,3) [Ad]

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

159

τους δυο συνηχθαι εις το ονοµα...τρεις...εις το ονοµα αυτου...εν µεσω (Mat.Com 14,3) [Ad] ου δυο εισιν η τρεις συνηγµενοι (Mat.Com 14,4) [Ad] εν µεσω γινοµενος αυτων (Mat.Com 14,4) [Ad] _______________ ου γαρ εισιν: rell] 05* ουκ εισν γαρ/01c 038 f`13 788 346 οπου. Origen is inconsistent. δυο η τρεις: rell] 01* δυο τρεις εκει ειµι: rell] 05 παρ οις οικ ειµι Matthew 18:21

τοτε προσελθων ο Πετρος ειπεν αυτω κυριε ποσακις αµαρτησει εις εµε ο αδελφος µου και αφησω αυτω (Mat.Com 14,5) [L] _______________ ο Πετρος ειπεν αυτω: 03] 05 Πετρος ειπεν αυτω/01* ο Πετρος ειπεν/rell αυτω ο Πετρος ειπεν αµαρτησει: rell] 07 032 037 f13 346 αµαρτηση εις εµε ο αδελφος µου και αφησω αυτω: rell] 03 f13 788 346 ο αδελφος µου εις εµε και αφησω αυτω/038 ο αδελφος µου εις εµε και αφησω αυτον/019 εις εµε ο αδελφος και αφησω αυτω/579 εις εµε ο αδελφος σου και αφησω αυτω Matthew 18:23

δια τουτο [λεγω υµιν] ωµοιωθη η βασιλεια των ουρανων ανθρωπω βασιλει οςτις ηθελησε συναραι λογον µετα των δουλων αυτου (Mat.Com 14,6) [L] ωµοιωθη [φησιν] η βασιλεια των ουρανων (Mat.Com 14,7) [C] η βασιλεια των ουρανων (Mat.Com 14,7) [C] ωµοιωθη ανθρωπω βασιλει (Mat.Com 14,7) [C] βασιλεια των ουρανων (Mat.Com 14,7) [C] ηθελησε συναραι λογον µετα των δουλων αυτου (Mat.Com 14,7) [C] ηθελησε συναραι λογον µετα των δουλων αυτου (Mat.Com 14,12) [C] µετα των δουλων αυτου (Mat.Com 14,12) [C] ηθελησεν (Mat.Com 14,12) [C] συναραι λογον µετα των δουλων αυτου (Mat.Com 14,12) [C] οςτις ηθελησε συναραι λογον µετα των δουλων αυτου (Mat.Com 14,13) [C] ηθελησε συναραι λογον µετα των δουλων αυτου + (Mat.Com 14,13) [C] συναραι λογον (Mat.Com 14,13) [C] ωµοιωθη η βασιλεια των ουρανων ανθρωπω βασιλει οςτις ηθελησε συναραι λογον µετα των δουλων αυτου (Mat.Com 14,14) [C]

160

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

λογον µετα των ιδιων δουλων (Mat.Com 14,7) [Ad] βασιλει ανθρωπω οφειλετης πολλων ταλαντων (Mat.Com 14,11) [Ad] ανθρωπω βασιλει οφειλετης πολλων ταλαντων (Mat.Com 14,13) [Ad] _______________ η βασιλεια: rell] 579 η η βασιλεια µετα: rell] omit 037 Matthew 18:24

αρξαµενου δε αυτου συναιρειν προσηνεχθη (Mat.Com 14,10) [C] εις οφειλετης πολλων ταλαντων (Mat.Com 14,10) [C] πολλων ταλαντων (Mat.Com 14,11) [C] πολλων ταλαντων (Mat.Com 14,11) [C] πολλων ταλαντων (Mat.Com 14,11) [C] αρξαµενου δε αυτου συναιρειν (Mat.Com 14,12) [C] πολλων ταλαντων (Mat.Com 14,13) [C] συναιρειν λογον και τις ο εις πολλων οφειλετης (Mat.Com 14,6) [Ad] αρξαµενου δε αυτου συναιρειν λογον προσηχθη αυτω εις οφειλετης πολλων ταλαντων (Mat.Com 14,10) [Ad] βασιλει εις οφειλετης πολλων ταλαντων (Mat.Com 14,10) [Ad] + και αρξαµενου αυτου συναιρειν προσηνεχθη εις οφειλετης πολλων ταλαντων (Mat.Com 14,13) [Ad] βασιλει οφειλετης πολλων ταλαντων (Mat.Com 14,13) [Ad] _______________ προσηνεχθη: rell] 03 05 προσηχθη. Origen is inconsistent. αυτω εις οφειλετης: rell] 03 01* εις αυτω οφειλετης πολλων ταλαντων: 01*] rell µυριων ταλαντων Matthew 18:25

αποδουναι (Mat.Com 14,11) [C] παντα οσα εχει (Mat.Com 14,11) [C] πραθηναι (Mat.Com 14,11) [C] αποδουναι (Mat.Com 14,13) [C] πραθηναι (Mat.Com 14,13) [C] τις τε η γυνη αυτου και τινα τα τεκνα...παντα...εκελευσεν...πραθηναι...του αποδοθηναι (Mat.Com 14,6) [Ad] γυναικα και τεκνα (Mat.Com 14,11) [Ad] εκελευσε πραθηναι (Mat.Com 14,13) [Ad] γυναικα και τεκνα (Mat.Com 14,13) [Ad] πραθηναι δε και παντα α ειχεν (Mat.Com 14,13) [Ad] γυναικα και τεκνα (Mat.Com 14,13) [Ad]

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

161

εκελευσεν αυτον πραθηναι (Mat.Com 14,13) [Ad] αυτον πραθηναι (Mat.Com 14,13) [Ad] _______________ εχει: 03 f1 038] rell ειχεν Matthew 18:26

µακροθυµησον επ εµοι και παντα αποδωσω σοι (Mat.Com 14,11) [C] πεσων προσκυνει αυτω (Mat.Com 14,11) [Ad] πεσων προσεκυνει (Mat.Com 14,13) [Ad] _______________ επ εµοι: rell] 05 019 579 επ εµε και παντα αποδωσω σοι: 01 03 f13 33 788 019 579] omit 038/05 700 και παντα αποδωσω/rell και παντα σοι αποδωσω Matthew 18:27

απελυσεν αυτον (Mat.Com 14,11) [C] αφηκεν αυτω (Mat.Com 14,11) [C] σπλαγχνισθεις επ αυτω κυριος (Mat.Com 14,11) [Ad] απελυσε και πασαν (Mat.Com 14,11) [Ad] σπλαγχνισθεις απελυσεν αυτον και πασαν την οφειλην αφηκεν αυτω (Mat.Com 14,13) [Ad] σπλαγχνισθεις απελυσεν αυτον και πασαν την οφειλην αφηκεν αυτω (Mat.Com 14,13) [Ad] _______________ και πασαν την οφειλην: 1 1582*] 01 05 07 019 037 788 032 038 124 και το δανιον/rell και το δανειον αυτω: rell] 346 αυτου Matthew 18:28

των δουλων (Mat.Com 14,6) [C] επνιγε λεγων αποδος ει τι οφειλεις (Mat.Com 14,6) [C] δουλος (Mat.Com 14,11) [C] εκατον δηναρια κρατησας (Mat.Com 14,11) [C] εκατον δηναρια (Mat.Com 14,11) [C] εκατον δηναρια (Mat.Com 14,11) [C] εκατον δηναρια (Mat.Com 14,12) [C] εξελθων (Mat.Com 14,13) [C] ευρεν ενα των συνδουλων αυτου (Mat.Com 14,13) [C] εκατον δηναρια (Orat. 28,7) [C] εκατον δηναριων (Mat.Com 14,6) [Ad]

162

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

ενα των συνδουλων αυτου ος ωφειλεν αυτω εκατον δηναρια κρατησας αυτον επνιγε λεγων αποδος ει τι οφειλεις (Mat.Com 14,11) [Ad] επνιγεν...εξελθων...εξελθων επνιγε (Mat.Com 14,13) [Ad] _______________ εκατον δηναρια: rell] 05 δηναρια εκατον επνιγε: rell] 03 05 επνειγε αποδος ει τι οφειλεις: 01 03 05 019 038 1 1582* 124 579 700 032 041 33 565] rell αποδος µοι ει τι οφειλεις Matthew 18:29

πεσων προσεκυνει...πεσων ου προσεκυνει αλλα παρεκαλει (Mat.Com 14,13) [Ad] Matthew 18:30

εις φυλακην (Mat.Com 14,6) [C] εβαλεν αυτον εις την φυλακην (Mat.Com 14,13) [C] βαλετε αυτον εις την φυλακην εως αποδω παν το οφειλοµενον (Orat. 28,7) [Ad]. This is a combination of Matthew 18:30 and 34. _______________ την: 019 038 579] rell omit. Origen is inconsistent. εως: 01 03 04 019] rell εως ου αποδω παν: 04 124] rell αποδω Matthew 18:31

ιδοντες (Mat.Com 14,11) [C] συνδουλοι (Mat.Com 14,11) [C] σφοδρα (Mat.Com 14,11) [C] τω κυριω εαυτων παντα τα γενοµενα (Mat.Com 14,11) [C] οι συνδουλοι (Mat.Com 14,13) [C] διεσαφησαν (Mat.Com 14,13) [C] τω κυριω παντα τα γενοµενα (Mat.Com 14,6) [Ad] _______________ ιδοντες: rell] 33 ειδοντες εαυτων: rell] 05 019 118 700 038 f13 788 346 1 1582 αυτων παντα: rell] 04 1 1582 579 απαντα τα γενοµενα: rell] 037 1 γενοµενα Matthew 18:32

πασαν την οφειλην (Mat.Com 14,13) [C] παρεκαλεσας µε (Mat.Com 14,13) [C]

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

163

Matthew 18:33

ουκ εδει ελεησαι σε τον συνδουλον σου ως καγω σε ηλεησα (Orat. 28,7) [C] _______________ ουκ εδει: rell] 05 038 ουκ εδει ουν και σε: rell] omit P25 Or ως καγω: 01 03 05 019 33 579] 038 ως καιγω/rell ως και εγω Matthew 18:34

τοις βασανισταις (Mat.Com 14,13) [C] τοις βασανισταις (Mat.Com 14,13) [C] βασανισταις (Ier.Hom 20,9) [C] τοις βασανισταις παν το οφειλοµενον (Mat.Com 14,6) [Ad] παρεδωκεν τοις βασανισταις (Mat.Com 14,13) [Ad] οργισθεις παρεδωκε τον οφειλετην τοις βασανισταις (Mat.Com 14,13) [Ad] Matthew 18:35

ουτως ουν ποιησει και υµιν ο πατηρ µου ο ουρανιος (Mat.Com 14,13) [Ad] ουτως και υµιν ο πατηρ ο ουρανιος ποιησει εαν µη αφητε εκαστος τω αδελφω αυτου απο των καρδιων υµων (Orat. 28,7) [Ad] _______________ ουτως: rell] 038 f1 579 ουτως ουν/118 ουτω Matthew 19:1

και εγενετο οτε ετελεσεν ο Ιησους τους λογους τουτους (Mat.Com 14,14) [L] ετελεσεν...ετελεσεν...ετελεσε (Mat.Com 14,14) [C] ετελεσεν ο Ιησους τους λογους τουτους (Mat.Com 14,14) [C] οτε ετελεσεν ο Ιησους τους λογους τουτους (Mat.Com 14,15) [C] ετελεσε τους λογους τουτους (Mat.Com 14,14) [Ad] ετελεσε τους λογους ο Ιησους (Mat.Com 14,14) [Ad] µετηρεν εκειθεν και ηλθεν εις τα της Ιουδαιας ορια (Mat.Com 14,15) [Ad] επι τα ορια της Ιουδαιας (Mat.Com 14,15) [Ad] (Matthew 19:2) + τοις οριοις της Ιουδαιας περαν του Ιορδανου (Mat.Com 14,15) [Ad] _______________ ετελεσεν: rell] 05 ελαλησεν ο Ιησους τους λογους τουτους: rell] 038 τους λογους τουτους ο Ιησους

164

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Matthew 19:2

οχλοι πολλοι (Mat.Com 14,15) ηκολουθησαν αυτω οχλοι πολλοι ους εθεραπευσε παρ α + (Matthew 19:1) (Mat.Com 14,15) [Ad] Matthew 19:3

προσηλθον αυτω οι Φαρισαιοι πειραζοντες αυτον και λεγοντες ει εξεστιν ανθρωπω απολυσαι την γυναικα αυτου κατα πασαν αιτιαν (Mat.Com 14,16) [L] πειραζοντες (Mat.Com 14,16) [C] ει εξεστιν ανθρωπω απολυσαι την γυναικα αυτου κατα πασαν αιτιαν + (Mat.Com 14,16) [C] την γυναικα κατα πασαν αιτιαν (Mat.Com 14,16) [Ad] απολυσαι την γυναικα κατα πασαν αιτιαν (Mat.Com 14,16) [Ad] _______________ οι Φαρισαιοι: rell] 04 019 038 041 f1 124 565 579 700 788 032 037 33 Φαρισαιοι/03 Φαρεισαιοι/01 οι Φαρισεοι λεγοντες: rell] 05* λεγουσιν αυτω/05c 032 07 045 33 118 037 f13 28 346 λεγοντες αυτω ανθρωπω: rell] omit 03 01* 019 579/565 ανθρωπω τινι/700 τινι Matthew 19:4 + ο δε αποκριθεις ειπεν ουκ ανεγνωτε οτι ο κτισας απ αρχης αρσεν και θηλυ εποιησεν αυτους (Mat.Com 14,16) [C] ουκ ανεγνωτε οτι ο κτισας απ αρχης αρρεν και θηλυ εποιησεν αυτους (Mat.Com 14,16) [C] ο κτισας γε απ αρχης...αρρεν αυτον εποιησε και θηλυ (Mat.Com 14,17) [Ad] _______________ ειπεν: 03 700 01 05 019 579] rell ειπεν αυτοις ο κτισας: 03 700 038 f1 124] 019 εποιησας/rell ο ποιησας απ αρχης: rell] 579 απ αρχην/28 απ αρχης τον ανθρωπον αρσεν: rell] 045 αρρεν. Origen is inconsistent. και θηλυ: rell] 05* θηλυν/346 θηλη Matthew 19:5

και εσονται οι δυο εις σαρκα µιαν (Mat.Com 14,16) [C] εις σαρκα µιαν (Mat.Com 14,16) [C] ανθρωπος τον πατερα και την µητερα (Mat.Com 14,16) [C] τη γυναικι αυτου (Mat.Com 14,16) [C] εις σαρκα µιαν (Mat.Com 14,16) [C]

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

165

και εσονται οι δυο εις σαρκα µιαν (Mat.Com 14,17) [C] γυναικι αυτου (Mat.Com 14,17) [C] οι δυο εις σαρκα µιαν (Mat.Com 14,17) [C] εσονται οι δυο εις σαρκα µιαν (Mat.Com 17,33) [C]. See Mark 10:8. τον πατερα και την µητερα (Ier.Hom 10,7) [C] εσονται γαρ οι δυο εις σαρκα µιαν (Heracl. 3,8) [Ad]. See Genesis 2:24. _______________ πατερα: rell] 04 07 037 f1 f13 124 28 788 346 33 πατερα αυτου µητερα: rell] 032 µητερα αυτου τη γυναικι αυτου: rell] 579 τη ιδια γυναικι Matthew 19:6

ωστε ουκετι εισι δυο αλλα σαρξ µια (Mat.Com 14,16) [C] ο θεος συνεζευξεν ανθρωπος µη χωριζετω (Mat.Com 14,16) [C] ωστε ουκετι εισι δυο (Mat.Com 14,16) [C] ουκετι εισι δυο (Mat.Com 14,16) [C] ο θεος συνεζευξε (Mat.Com 14,16) [C] ο θεος συνεζευξεν (Mat.Com 14,16) [C] ο θεος συνεζευξεν ανθρωπος µη χωριζετω (Mat.Com 14,17) [C] ο θεος συνεζευξεν ανθρωπος µη χωριζετω (Mat.Com 14,17) [C] ουκετι εισι δυο αλλα σαρξ µια (Cels. 6,47) [C] ουκετι εισιν δυο αλλα σαρξ µια (Heracl. 3,19) [C] ωστε ουκετι εισι δυο το αλλα σαρξ µια (Mat.Com 14,16) [Ad] ο θεος συνεζευξεν ανθρωπος µη χωριζη (Mat.Com 14,16) [Ad] ουκετι γε εισι δυο αλλα νυν µια γε εστι σαρξ (Mat.Com 14,17) [Ad] µη δυο...σαρκα µιαν συνεζευξεν...ανθρωπος (Mat.Com 14,17) [Ad] ο θεος συνεζευξεν µηδεν χωριζετω (Mat.Com 14,17) [Ad] _______________ δυο: rell] omit 037 αλλα σαρξ µια: rell] 01 05 579 µια σαρξ συνεζευξεν: rell] 05 συνεζευξεν εις εν χωριζετω: rell] 05 αποχωριζετω Matthew 19:7

τι ουν Μωσης ενετειλατο δουναι βιβλιον αποστασιου και απολυσαι (Mat.Com 14,18) [C] Μωσης ενετειλατο δουναι βιβλιον αποστασιου και απολυσαι (Mat. Com 14,18) [C] βιβλιον αποστασιου (Mat.Com 14,19) [C] βιβλιον αποστασιου (Mat.Com 14,19) [C]

166

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

_______________ Μωσης: 01* 04 07 037 f1 f13 788] 05 700 ο Μωυσης/rell Μωυσης ενετειλατο: rell] 28 εγραψεν/700 ενετειλατο ηµιν απολυσαι: 01 05 019 038 f1 579 700] rell απολυσαι αυτην Matthew 19:8

οτι Μωσης προς την σκληροκαρδιαν υµων επετρεψεν υµιν απολυσαι τας γυναικας υµων απ αρχης δε ου γεγονεν ουτως (Mat.Com 14,18) [C] προς την σκληροκαρδιαν (Mat.Com 14,19) [C] τας γυναικας (Mat.Com 14,19) [C] Μωσης προς την σκληροκαρδιαν υµων επετρεψεν απολυσαι τας γυναικας υµων (Mat.Com 14,23) [C] σκληροκαρδιαν (Mat.Com 14,23) [C] απ αρχης δε ου γεγονεν ουτως (Mat.Com 14,23) [C] οτι Μωσης προς την σκληροκαρδιαν υµων επετρεψεν υµιν απολυσαι τας γυναικας υµων (Mat.Com 14,23) [C] προς την σκληροκαρδιαν (Mat.Com 14,23) [C] προς την σκληροκαρδιαν (Mat.Com 14,23) [C] απ αρχης (Mat.Com 14,23) [C] προς την σκληροκαρδιαν (Mat.Com 14,24) [C] απ αρχης δε ου γεγονεν ουτως (Mat.Com 14,24) [C] _______________ οτι: rell] omit 118 Μωσης: 04 07 019 037 f1] rell Μωυσης προς την σκληροκαρδιαν υµων επετρεψεν υµιν: rell] 032* επετρεψεν προς την σκληροκαρδιαν υµων/032c επετρεψεν υµιν προς την σκληροκαρδιαν υµων/579 προς την σκληροκαρδιαν ηµων επετρεψεν υµιν/05 προς την σκληροκαρδιαν υµων επετρεψεν υµιν Μωυσης υµων: rell] 579 αυτων ου γεγονεν: rell] 05 ουκ εγενετο Matthew 19:9 There is considerable similarity between this verse as quoted in Origen and the verse at Matthew 5:32. Indeed, the AnteNicene Fathers edition references these to Matthew 5:32. But it is clear not only from the position within the Commentary but also from the text itself that Origen is referring to Matthew 19:9. ος αν απολυση την γυναικα αυτου παρεκτος λογου πορνειας ποιει αυτην µοιχευθηναι (Mat.Com 14,24) [C] ος αν απολυση την γυναικα αυτου παρεκτος λογου πορνειας ποιει αυτην µοιχευθηναι (Mat.Com 14,24) [C]

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

167

παρεκτος λογου πορνειας (Mat.Com 14,24) [C] γυναικα (Mat.Com 14,24) [C] την γυναικα αυτου παρεκτος λογου πορνειας (Mat.Com 14,24) [C] ος αν απολυση την γυναικα αυτου παρεκτος λογου πορνειας ποιει αυτην µοιχευθηναι (Mat.Com 14,24) [C] ποιει (Mat.Com 14,24) [C] µοιχευθηναι (Mat.Com 14,24) [C] ποιει αυτην µοιχευθηναι (Mat.Com 14,24) [C] µοιχευθηναι την εαυτου γυναικα (Mat.Com 14,24) [C] αυτην µοιχευθηναι (Mat.Com 14,24) [C] της πορνειας (Mat.Com 14,24) [Ad] ποιει αυτην πολλακις µοιχευθηναι (Mat.Com 14,24) [Ad] παρεκτος λογου µεν πορνειας (Mat.Com 14,24) [Ad] απολελυµενην...µοιχευει (Mat.Com 14,24) [Ad] _______________ ος αν: rell] 04 ος εαν/788 ος παρεκτος λογου πορνειας ποιει αυτην µοιχευθηναι: 03 f1] 05 69 παρεκτος λογου πορνειας και γαµηση αλλην/f13 33 788 346 παρεκτος λογου πορνειας και γαµηση αλλην µοιχαται/01 04c 019 µη επι πορνεια και γαµηση αλλην/04* µη επι πορνεια και γαµηση αλλην ποιει αυτην µοιχευθηναι/28 µη επι πορνεια και γαµησει αλλην µοιχαται/032 η επι πορνεια γαµηση αλλην µοιχαται/037 038 041 565 579 07 045 118 µη επι πορνεια και γαµηση αλλην µοιχαται Matthew 19:10

ει ουτως εστιν η αιτια του ανθρωπου µετα της γυναικος ου συµφερει γαµησαι (Mat. Com 14,25) [C] _______________ ει: rell] omit 01* ανθρωπου: rell] 05 ανδρος γυναικος: rell] 041 565 γυναικος αυτου Matthew 19:11

ου παντες χωρουσι τον λογον αλλ οις δεδοται (Mat.Com 14,25) [C] οις δεδοται (Mat.Com 14,25) [C] αλλ οις δεδοται (Mat.Com 14,25) [C] ου παντες χωρουσι τον λογον αλλ οις δεδοται (Mat.Com 14,25) [C] χωρουσι...λογον οις δεδοται (Mat.Com 14,25) [Ad] παντες χωρουσιν αλλ οις δεδοται δεδοται (Mat.Com 15,5) [Ad] _______________ λογον: 03 1 1582*] rell λογον τουτον

168

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Matthew 19:12

εισι γαρ ευνουχοι οιτινες εκ κοιλιας µητρος εγεννηθησαν ουτως [εως του] ο δυναµενος χωρειν χωρειτω (Mat.Com 15,1) [L] δια την βασιλειαν των ουρανων (Mat.Com 15,1) [C] εισιν ευνουχοι οιτινες εκ κοιλιας µητρος εγεννηθησαν ουτως (Mat.Com 15,4) [C] εισιν ευνουχοι οιτινες ευνουχισθησαν υπο των ανθρωπων (Mat.Com 15,4) [C] εισιν ευνουχοι οιτινες ευνουχισαν εαυτους δια την βασιλειαν των ουρανων (Mat.Com 15,4) [C] της βασιλειας των ουρανων (Mat.Com 15,3) [Ad] εαυτους...δια την των ουρανων βασιλειαν (Mat.Com 15,3) [Ad] βασιλειαν ουρανων (Mat.Com 15,4) [Ad] βασιλειαν ουρανων (Mat.Com 15,4) [Ad] εαυτους δια την των ουρανων βασιλειαν (Mat.Com 15,5) [Ad] _______________ γαρ: rell] omit 01* εγεννηθησαν: rell] 037 εγεννηθηεσεν/038 εγενηθηεσαν ευνουχισαν: rell] 037 ευνουχισθησαν εαυτους: rell] 579* αυτους την: rell] 037 των Matthew 19:13

τοτε προσηνεχθησαν αυτω παιδια (Mat.Com 15,6) [L] τας χειρας αυτοις (Mat.Com 15,6) [Ad] παιδια προσηνεχθη τοτε (Mat.Com 15,6) [Ad] προσηνεχθη παιδια (Mat.Com 15,6) [Ad] προσηνεχθη ...παιδια....τα παιδια(Mat.Com 15,6) [Ad] ινα τας χειρας επιθη αυτοις ο Ιησους και προσευξηται (Mat.Com 15,6) [Ad] τα παιδια...χειρας...αυτοις...παιδια (Mat.Com 15,6) [Ad] τα παιδια....τα παιδια (Mat.Com 15,7) [Ad] παιδια, ινα τας χειρας αυτοις επιθη Ιησους και προσευξηται...αυτοις (Mat.Com 15.7) [Ad] _______________ προσηνεχθησαν: 01 03 04 019 33 579 05] rell προσηνεχθη ινα τας χειρας επιθη αυτοις: rell] 05 ινα επιθη τας χειρας αυτοις/118 ινα τας χειρας επιθη επ αυτοις Matthew 19:14

αφετε τα παιδια και µη κωλυετε αυτα ελθειν προς µε (Mat.Com 15,7) [C]

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

169

αφετε τα παιδια και µη κωλυετε αυτα ελθειν προς µε (Mat.Com 15,7) [C] των γαρ τοιουτων εστιν η βασιλεια των ουρανων (Mat.Com 15,7) [C] των γαρ τοιουτων εστιν η βασιλεια των ουρανων (Mat.Com 15,7) [C] των γαρ τοιουτων εστιν η βασιλεια των ουρανων (Mat.Com 15,7) [C] των γαρ τοιουτων εστιν η βασιλεια των ουρανων (Mat.Com 15,8) [C] των γαρ τοιουτων εστιν η βασιλεια των ουρανων (Mat.Com 15,9) [C] _______________ αφετε: rell] 03* 05 032 037 045 579 αφεται και µη κωλυετε αυτα: rell] 05 69 124 788 και µε κωλυσητε αυτα/f1 µη κωλυετε αυτα/118 µη κωλυετε/omit 28 ελθειν: rell] 28 ερχεσθε µε: rell] 01 019 037 εµε Matthew 19:15

και επιθεις τας χειρας αυτοις επορευθη εκειθεν (Mat.Com 15,6) [L] τας χειρας αυτοις (Mat.Com 15,6) [C] τας χειρας επιθεις δε επορευθη εκειθεν (Mat.Com 15,8) [C] επορευθη (Mat.Com 15,8) [C] και επιθεις τας χειρας αυτοις επορευθη εκειθεν (Mat.Com 15,9) [C] και επιθεις τας χειρας αυτοις (Mat.Com 15,9) [C] επορευθη εκειθεν (Mat.Com 15,9) [C] τας χειρας αυτοις επιθη ο Ιησους (Mat.Com 15,8) [Ad] _______________ τας χειρας αυτοις: 03 05 019 038 f13 579 700 788 346] 01 τας χειρας επ αυτοις/037 τας χ αυτοις/118 τας χειρας αυτου/rell αυτοις τας χειρας Matthew 19:16

και ιδου εις προσελθων ειπεν αυτω διδασκαλε τι αγαθον ποιησω ινα σχω ζωην αιωνιον (Mat.Com 15,10) [L] διδασκαλε τι αγαθον ποιησω (Mat.Com 15,10) [C] τι αγαθον ποιησω (Mat.Com 15,10) [C] τι αγαθον ποιησω (Mat.Com 15,10) [C] τι αγαθον ποιησω (Mat.Com 15,11) [C] τι αγαθον ποιησω (Mat.Com 15,11) [C] τι αγαθον ποιησω ινα ζωην αιωνιον κληρονοµησω (Mat.Com 15,10) [Ad] τι αγαθον ποιησας ζωην αιωνιον (Mat.Com 15,11) [Ad] _______________ ειπεν αυτω: rell] 01 03 038 f13 700 788 346 αυτω ειπεν/05 λεγει αυτω διδασκαλε: 01 03 05 019 1 1582*] rell διδασκαλε αγαθε ποιησω: rell] 01 019 28 33 ποιησας

170

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

ινα σχω ζωην αιωνιον: 03 04* 05 038] 01 019 28 33 579 ζωην αιωνιον κληρονοµησω/032 ινα ζωην εχω αιωνιον/rell ινα εχω ζωην αιωνιον Matthew 19:17

τι µε ερωτας περι του αγαθου εις εστιν ο αγαθος (Mat.Com 15,10) [C] τι µε ερωτας περι του αγαθου εις εστιν ο αγαθος (Mat.Com 15,10) [C] τι µε ερωτας περι του αγαθου εις εστιν ο αγαθος (Mat.Com 15,10) [C] περι του αγαθου (Mat.Com 15,11) [C] ει δε θελεις εις την ζωην εισελθειν τηρησον τας εντολας (Mat.Com 15,12) [C] ει θελεις εις την ζωην εισελθειν (Mat.Com 15,12) [C] εις την ζωην (Mat.Com 15,12) [C] εις την ζωην εισελθειν (Mat.Com 15,12) [C] ει θελεις εις την ζωην εισελθειν τηρησον τας εντολας (Mat.Com 15,12) [C] εις την ζωην (Mat.Com 15,12) [C] τηρησον τας εντολας + (Mat.Com 15,13) [C] εις την ζωην (Mat.Com 15,13) [C] εις την ζωην (Mat.Com 15,13) [C] εις την ζωην (Mat.Com 15,13) [C] τι µε επερωτας περι του αγαθου (Mat.Com 15,11) [Ad] αγαθος εις εστι (Mat.Com 15,11) [Ad] περι του αγαθου φησι το ει θελεις εις την ζωην εισελθειν (Mat.Com 15,12) [Ad] εισελθειν εις την ζωην (Mat.Com 15,12) [Ad] _______________ ερωτας περι του αγαθου: 01 03 019 038 1582* 1 700] 05 ερωτας περι αγαθου/037 αγαθον/579 λεγεις αγαθου/rell λεγεις αγαθον εις εστιν ο αγαθος: 03c 01 019 038 1582*] 03* εστιν ο αγαθος/05 1 700 εις εστιν αγαθος/rell ουδεις αγαθος δε: rell] omit 124 788 εις την ζωην εισελθειν τηρησον: 01 019 124 579 04 038 33] 05 εις την ζωην ελθειν τηρει/037* εισελθειν τηρησονεις την ζωην τηρησον/rell εισελθειν εις την ζωην τηρησον Matthew 19:18

ποιας (Mat.Com 15,13) [C] + λεγει ποιας (Mat.Com 15,13) [Ad] ποιας το ου µοιχευσεις ου φονευσεις ου κλεψεις ου ψευδοµαρτυρησεις + (Mat.Com 15,13) [Ad]. This has the same word order as Luke 18: 23 and Romans 13:9, but it is not supported by any witnesses at this point.

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

171

Matthew 19:19 + τιµα τον πατερα και την µητερα και αγαπησεις τον πλησιον σου ως εαυτον (Mat.Com 15,13) [C] τιµα τον πατερα και την µητερα (Mat.Com 15,13) [C] αγαπησεις τον πλησιον σου ως εαυτον (Mat.Com 15,13) [C] αγαπησεις τον πλησιον σου ως εαυτον (Mat.Com 15,13) [C] αγαπησεις τον πλησιον σου ως εαυτον (Mat.Com 15,14) [C] αγαπησεις τον πλησιον σου ως εαυτον (Mat.Com 15,14) [C] αγαπησεις τον πλησιον σου ως εαυτον (Mat.Com 15,14) [C] αγαπησεις τον πλησιον σου ως εαυτον (Mat.Com 15,14) [C] αγαπησεις τον πλησιον σου ως εαυτον (Mat.Com 15,14) [C] αγαπησεις τον πλησιον σου ως εαυτον (Mat.Com 15,14) [C] αγαπησεις τον πλησιον σου ως εαυτον (Mat.Com 15,14) [C] αγαπησεις τον πλησιον σου ως εαυτον (Mat.Com 15,14) [C] αγαπησεις τον πλησιον σου ως εαυτον (Mat.Com 15,14) [C] αγαπησεις τον πλησιον σου ως εαυτον (Mat.Com 15,14) [C] αγαπησεις τον πλησιον σου ως εαυτον (Mat.Com 15,14) [C] τον πατερα και την µητερα (Mat.Com 15,19) [C] _______________ τιµα τον πατερα: rell] 03 05 τειµα/04c 032 f13 33 565 788 346 τιµα τον πατερα σου/037 τιµα τον τον πατερα αγαπησεις: rell] 579 αγαπησης εαυτον: 038 118 69 124 28 565* 700c] rell σεαυτον Matthew 19:20

ταυτα παντα εφυλαξαµην εκ νεοτητος µου τι ετι υστερω (Mat.Com 15,14) [C] ταυτα παντα (Mat.Com 15,14) [C] _______________ ταυτα παντα: 03 05 28 f1 f13 788 346] rell παντα ταυτα εφυλαξαµην: rell] 01 03 05 019 579 700 038 f1 εφυλαξα εκ νεοτητος µου: rell] omit 03 01* 019 579 700 038 f1/05 εκ νεοτητος Matthew 19:21

τελειος...τελειος (Mat.Com 15,13) [C] τελειος (Mat.Com 15,14) [C] ει θελεις τελειος ειναι υπαγε πωλησον σου τα υπαρχοντα και δος πτωχοις και εξεις θησαυρον εν ουρανω και δευρο ακολουθει µοι (Mat.Com 15,14) [C] ει θελεις τελειος ειναι υπαγε πωλησον σου τα υπαρχοντα και δος πτωχοις (Mat.Com 15,14) [C]

172

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

ει θελεις τελειος ειναι υπαγε πωλησον σου τα υπαρχοντα και δος πτωχοις (Mat.Com 15,14) [C] υπαγε πωλησον σου τα υπαρχοντα και δος πτωχοις (Mat.Com 15,15) [C] τελειος...τελειος (Mat.Com 15,16) [C] τα υπαρχοντα (Mat.Com 15,16) [C] πτωχοις (Mat.Com 15,16) [C] θησαυρον εν ουρανω (Mat.Com 15,18) [C] τα υπαρχοντα (Mat.Com 15,19) [C] θησαυρον εν ουρανω (Mat.Com 15,19) [C] υπαρχοντα (Mat.Com 15,21) [C] ει θελεις τελειος ειναι υπαγε πωλησον σου τα υπαρχοντα και δος πτωχοις και εξεις θησαυρον εν ουρανω και δευρο ακολουθει µοι (Mat.Com 15,21) [C] τελειος (Mat.Com 15,21) [C] υπαγε πωλησον σου τα υπαρχοντα (Mat.Com 15,22) [C] πωλησας εαυτου τα υπαρχοντα και δους τοις πτωχοις (Mat.Com 15,16) [Ad] τα υπαρχοντα και διαδους πτωχοις (Mat.Com 15,16) [Ad] τα υπαρχοντα και διαδοιη πτωχοις (Mat.Com 15,16) [Ad] τα υπαρχοντα και πτωχοις (Mat.Com 15,16) [Ad] τα υπαρχοντα και διαδοντι πτωχοις (Mat.Com 15,17) [Ad] τα υπαρχοντα τοις πτωχοις (Mat.Com 15,17) [Ad] τον πλησιον...τελειος...υπαρχοντα...πτωχοις...τα υπαρχοντα... πτωχοις…υπαρχοντα και δοντα πτωχοις...υπαρχοντα...πτωχοις...τοις πτωχοις (Mat.Com 15,18) [Ad] ουρανω εξει θησαυρον...τελειος...υπαρχοντα και δους τοις πτωχοις… ουρανω θησαυρον...θησαυρον εν ουρανω...ακολουθη (Mat.Com 15,18) [Ad] _______________ ειναι: rell] 01* γενεσθε πωλησον: rell] 346 πωλυσον πτωχοις: rell] 03 05 038 τοις πτωχοις ουρανω: rell] 03 04 05 ουρανοις Matthew 19:22

ακουσας τον λογον ο νεανισκος απηλθε λυπουµενος ην γαρ εχων κτηµατα πολλα (Mat.Com 15,19) [C] απηλθεν...απηλθε...(Mat.Com 15,19) [C] απηλθε λυπουµενος (Mat.Com 15,19) [C] ην γαρ εχων κτηµατα πολλα (Mat.Com 15,19) [C] κτηµατα (Mat.Com 15,21) [C] πολλα εχοντα κτηµατα...πολλα (Mat.Com 15,18) [Ad]

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

173

νεανισκος ο τον λογον ακουσας και απελθων λυπουµενος (Mat.Com 15,19) [Ad] διο απηλθε λυπουµενος (Mat.Com 15,19) [Ad] απηλθεν...λυπουµενος δια τα κτηµατα (Mat.Com 15,19) [Ad] πολλα κτηµατα (Mat.Com 15,21) [Ad] _______________ δε: rell] omit 05 τον λογον ο νεανισκος: 33] 03 ο νεανισκος τον λογον τουτον/01 019 579 ο νεανισκος/05c ου νεανισκος τον λογον/rell ο νεανισκος τον λογον κτηµατα: rell] 03 χρηµατα Matthew 19:23

οτι πλουσιος δυσκολως εισελευσεται (Mat.Com 15,20) [C] πλουσιος (Mat.Com 15,20) [C] δυσκολως εισελευσεται εις την βασιλειαν των ουρανων (Mat.Com 15,20) [C] ειπεν ο Ιησους τοις µαθηταις αυτου αµην λεγω υµιν οτι πλουσιος δυσκολως εισελευσεται εις την βασιλειαν των ουρανων (Mat.Com 15,20) [Ad] οτι πλουσιος ουκ εισελευσεται εις την βασιλειαν των ουρανων (Mat.Com 15,20) [Ad] δυσκολως εισελεθειν εις την βασιλειαν των ουρανων τον πλουσιον (Mat.Com 15,20) [Ad] δυσκολον περι του εισελθειν εις την των ουρανων βασιλειαν του πλουσιου (Mat.Com 15,21) [Ad] _______________ αυτου: rell] omit 700 αµην λεγω : rell] 565 αµην γαρ λεγω πλουσιος δυσκολως εισελευσεται: 01 03 04 05 019 038 f1 f13 33 700 788] 565 δυσκολως εισελευσεται πλουσιος/rell δυσκολως πλουσιος ουρανων: rell] 579 θεου Matthew 19:24

καµηλον δια τρυµαλιας ραφιδος εισελθειν (Mat.Com 15,20) [C] εις την βασιλειαν του θεου (Mat.Com 15,20) [C] καµηλον (Mat.Com 15,20) [C] τρυµαλιας ραφιδος (Mat.Com 15,20) [C] πλουσιον (Mat.Com 15,20) [C] εις την βασιλειαν του θεου (Mat.Com 15,20) [C] ευκοπωτερον εστι καµηλον δια τρυπης ραφιδος διελθειν η πλουσιον εισελθειν εις την βασιλειαν των ουρανων (Mat.Com 15,20) [Ad]

174

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

ουρανων...τρυµαλια ραφιδος (Mat.Com 15,20) [Ad] (Mat.Com 15,20) [Ad] την καµηλον ειςελθειν δια τρυµαλιας ραφιδος (Mat.Com 15,20) [Ad] της ραφιδος και της τρυµαλιας...ραφιδος (Mat.Com 15,20) [Ad] καµηλον δια τρυµαλιας ραφιδος εισεθλειν και του πλουσιον εις την βασιλειαν του θεου ευκοπωτερον (Mat.Com 15,20) [Ad] τρυµαλιας της ραφιδος (Mat.Com 15,20) [Ad] τρυµαλια ραφιδος (Mat.Com 15,20) [Ad] _______________ καµηλον: rell] 579 καµιλον δια τρυµαλιας: 04 038 124 565 700] 01 03 δια τρηµατος/01c 07 019 037 f1 f13 33 28 579 788 346 05 045 δια τρυπηµατος/032 εισελθειν δια τρυπηµατος ραφιδος διελθειν: rell] 03 05 045 038 124 565 700] rell εισελθειν. Origen is inconsistent. η πλουσιον: rell] 579 788 346 πλουσιος εισελθειν: 03 05 038 124 579 700] omit 01 019 565 f1 33/rell εις την βασιλειαν του θεου εισελθειν εις την βασιλειαν των ουρανων: f1 33] rell εις την βασιλειαν του θεου Matthew 19:25

τις αρα δυναται σωθηναι (Mat.Com 15,20) [C] Matthew 19:26

παρα ανθρωποις τουτο αδυνατον εστι παρα δε θεω παντα δυνατα (Mat.Com 15,20) [C] παρα ανθρωποις δυνατον (Mat.Com 15,20) [Ad] αδυνατον µεν ανθρωποις παρα δε θεω και τουτο δυνατον (Mat.Com 15,20) [Ad] _______________ παρα ανθρωποις: rell] omit 01* αδυνατον: rell] 05* δυνατον θεω: rell] 05 118 τω θεω/579 θεου παντα δυνατα: rell] 01 019 579 δυνατα παντα/04c 05 07 045 παντα δυνατα εστιν Matthew 19:27

τοτε αποκριθεις ο Πετρος ειπεν αυτω ιδου ηµεις αφηκαµεν παντα και ηκολουθησαµεν σοι τι αρα εσται ηµιν (Mat.Com 15,21) [C] ιδου ηµεις αφηκαµεν παντα και ηκολουθησαµεν σοι τι αρα εσται ηµιν (Mat.Com 15,21) [C]

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

175

ιδου ηµεις αφηκαµεν παντα και ηκολουθησαµεν σοι (Mat.Com 15,22) [C] αφηκαµεν παντα (Mat.Com 15,22) [C] ηκολουθησαµεν σοι (Mat.Com 15,22) [C] ηκολουθσαµεν (Mat.Com 15,22) [C] ηκολουθησαµεν σοι (Mat.Com 15,22) [C] τι αρα εσται ηµιν (Mat.Com 15,22) [C] παντα...ηκολουθησαµεν (Mat.Com 15,23) [C] ιδου ηµεις αφηκαµεν παντα και ηκολουθησαµεν σοι τι αρα εσται ηµιν + (Mart.14) [C] αφες παντα και ακολουθει µοι (Ier.Hom 17,6) [Ad]. This may also be a reference to Matthew 9:9 and 8:22. _______________ τοτε: rell] 04 omit ηµεις: rell] 579 υµεις αφηκαµεν: rell] 038 αφεντες και: rell] omit 038 ηκολουθησαµεν: rell] 05* ηκολουθηκαµεν ηµιν: rell] 346 υµιν Matthew 19:28

εν τη παλιγγενεσια (Mat.Com 14,15) [C] ο δε Ιησους ειπεν αυτοις, αµην λεγω υµιν οτι υµεις οι ακολουθησαντες µοι (Mat.Com 15,22) [C] ακολουθησαντες (Mat.Com 15,22) [C] επι δωδεκα θρονους κρινοντες τας δωδεκα φυλας του Ισραηλ (Mat. Com 15,22) [C] οταν καθιση ο υιος του ανθρωπου επι θρονου δοξης αυτου (Mat.Com 15,23) [C] οταν καθιση ο υιος του ανθρωπου επι θρονου δοξης αυτου (Mat.Com 15,23) [C] ο υιος του ανθρωπου επι θρονου δοξης αυτου (Mat.Com 15,23) [C] επι θρονου δοξης αυτου (Mat.Com 15,23) [C] επι θρονου δοξης αυτου (Mat.Com 15,24) [C] δωδεκα φυλας του Ισραηλ (Mat.Com 15,24) [C] αµην λεγω υµιν οτι υµεις οι ακολουθησαντες µοι εν τη παλιγγενεσια οταν καθιση ο υιος του ανθρωπου επι θρονου δοξης αυτου (Mat.Com 16,4) [C] επι θρονου δοξης αυτου (Mat.Com 16,5) [C] + ο δε Ιησους ειπεν αυτοις δηλονοτι τοις αποστολοις αµην λεγω υµιν οτι υµεις οι ακολουθησαντες µοι εν τη παλιγγενεσια οταν καθιση ο θεος επι θρονου δοξης αυτου καθησεσθε και αυτοι επι θρονους δωδεκα κρινοντες τας δωδεκα φυλας του Ισραηλ + (Mart. 14) [Ad]

176

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

καθησεσθε επι δωδεκα θρονους κρινοντες τας δωδεκα φυλας του Ισραηλ (Mat.Com 11,3) [Ad] επι θρονου δοξης αυτου και αυτοι επι δωδεκα θρονους (Mat.Com 15,23) [Ad] δοξης του Χριστου επι θρονους δωδεκα κρινοντες τας δωδεκα φυλας του Ισραηλ (Mat.Com 15,24) [Ad] καθισεσθε και αυτοι επι δωδεκα θρονους κρινοντες τας δωδεκα φυλας του Ισραηλ (Mat.Com 15,24) [Ad] τον Ισραηλ...τον Ισραηλ...περι του Ισραηλ...των δωδεκα φυλων λογον...πως δωδεκα...των δωδεκα φυλων του Ισραηλ (Mat.Com 15,24) [Ad] _______________ παλιγγενεσια: 03c 045 f1 28 69 124 565 700 788 346] rell παλινγενεσια καθησεσθε: rell] 05* 04 07 118 69c 33 565 καθισεσθε/f1 καθεσθησεσθε/579 καθεσθησεσθαι αυτοις: rell] 346 αυτους/05 αυτω δωδεκα: rell] 05* δεκαδυο/05c δελαδιο κρινοντες: rell] 03 05 κρεινοντες τας: rell] omit 05* φυλας: rell] 13 φιλας Ισραηλ: rell] 032 Ιστραηλ Matthew 19:29

και πας οστις αφηκεν αδελφους η αδελφας (Mat.Com 15,22) [C] πολλαπλασιονα ληψεται και ζωην αιωνιον κληρονοµησει (Mat.Com 15,25) [C] και πας οστις αφηκεν αδελφους η αδελφας (Mat.Com 15,25) [C] πας οστις αφηκεν αδελφους η αδελφας (Mat.Com 15,25) [C] + και πας οστις αφηκεν αδελφους η αδελφας η γονεις η τεκνα η αγρους η οικιας ενεκεν του ονοµατος µου πολλαπλασιονα ληψεται και ζωην αιωνιον κληρονοµησει (Mart. 14) [C] πολλαπλασιονα (Mart. 14) [C] where it is compared with Mark’s (10:30) εκατονταπλασιονα αιωνιον ζωην… πας οστις αφηκε… αδελφους… αδελφας...τα τεκνα... αγρους...οικιας (Mat.Com 15,25) [Ad] ενεκεν του ονοµατος Ιησου πολλαπλασιονα ληψεται πολλαπλασιονα... πολλαπλασιονα...κληρονοµησει...αδελφους και αδελφας (Mat.Com 15,25) [Ad] τεκνα...αγρους η οικιας...τους αγρους και τας οικιας...αδελφοι... αδελφαι... τεκνα... αγρους...οικιας...οικιας...οικιας... (Mat.Com 15,25) [Ad] αιωνι κληρονοµησουσι ζωην αιωνιον (Philoc. 1,30) [Ad]

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

177

_______________ οστις: rell] 045 118 28 ος αφηκεν αδελφους η αδελφας: 01* f1] 038 33 565 700 αφηκεν οικιαν η αδελφους η αδελφας/01c 04* 019 αφηκεν αδελφους η αδελφας η πατερα/07* αφηκεν οικιας η αδελφους η αδελφους η αδελφας/579 αφηκεν αδελφους η αδελφας η πατερα/rell αφηκεν οικιαν η αδελφους η αδελφας η γονεις η τεκνα η αγρους η οικιας: f1] 01c 04 019 579 η µητερα η γυναικα η τεκνα η αγρους η οικιας/05 η µητερα η τεκνα η αγρους/03 η πατερα η µητερα η τεκνα η αγρους/rell η πατερα η µητερα η γυναικα η τεκνα η αγρους ενεκεν: rell] 01* 05 ενεκα/038 ηνεκεν ονοµατος µου: rell] 01 03 038 124 εµου ονοµατος πολλαπλασιονα: 03 019 579] rell εκατονταπλσιονα ληψεται: 124] rell ληµψεται κληρονοµησει: rell] 038 κληρονοµησαι Matthew 19:30

πολλοι δε εσονται πρωτοι εσχατοι και εσχατοι πρωτοι (Mat.Com 15,10) [L] πολλοι δε εσονται πρωτοι εσχατοι και εσχατοι πρωτοι (Mat.Com 15,26) [C] πολλοι εσονται πρωτοι εσχατοι και εσχατοι πρωτοι (Mat.Com 15,26) [C] εσχατοι (Mat.Com 15,26) [C] πολλοι δε εσονται πρωτοι εσχατοι και εσχατοι πρωτοι (Mat.Com 15,27) [C] εσχατοι εσοµεθα πρωτοι...πρωτοι...εσχατοι...πρωτοι...πολλοι... εσονται...εσχατοι και παλιν πολλοι...πρωτοι...πρωτοι...εσχατοι... εσχατοι (Mat.Com 15,26) [Ad] πολλοι...πρωτοι...εσχατοι πολλοι...εσχατοι...πρωτοι πρωτοι εσχατοι πρωτοι...πρωτοι...εσχατοι πρωτοι πολλοι...εσχατοι...πολλοι (Mat. Com 15,27) [Ad] _______________ πρωτοι εσχατοι: rell] 01 019 579 εσχατοι πρωτοι εσχατοι πρωτοι: rell] 04 f13 346 οι εσχατοι πρωτοι/01 019 579 πρωτοι εσχατοι/032 εσχατοι εσονται Matthew 20:1

οµοια εστιν η βασιλεια των ουρανων ανθρωπω οικοδεσποτη οστις εξηλθεν αµα πρωι µισθωσασθαι εργατας (Mat.Com 15,28) [L] αµα πρωι (Mat.Com 15,28) [C]

178

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

εξηλθεν αµα πρωι µισθωσασθαι εργατας εις τον αµπελωνα (Mat.Com 15,32) [C] οµοια γαρ εστιν η βασιλεια των ουρανων ανθρωπω οικοδεσποτη οστις εξηλθεν αµα πρωι µισθωσασθαι εργατας εις τον αµπελωνα αυτου (Mat.Com 17,6) [C] πρωι µισθωσασθαι τινας εργατας εις τον αµπελωνα (Mat.Com 15,28) [Ad] εξηλθε γαρ αµα πρωι ...τον αµπελωνα (Mat.Com 15,32) [Ad] _______________ 04c begins with ειπεν ο Ιησους την παραβολην ταυτην οµυοθει η βασιλεια... Matthew 20:2

δηναριον ους απεστειλεν εις τον αµπελωνα αυτου (Mat.Com 15,28) [Ad] _______________ απεστειλεν: rell] 579 ανεστειλεν Matthew 20:3

εστωτας (Mat.Com 15,28) [C] εξελθων περι τριτην ωραν ειδεν αλλους εστωτας εν τη αγορα αργους (Mat.Com 15,32) [C] περι τριτην (Mat.Com 15,34) [C] περι τριτην δε ωραν αλλους (Mat. Com 15,28) [Ad] περι την τριτην (Mat.Com 15,28) [Ad] την τριτην (Mat.Com 15,29) [Ad] περι την τριτην ωραν (Mat.Com 15,34) [Ad] επι την τριτην ωραν (Mat.Com 15,34) [Ad] περι την τριτην (Mat.Com 15,34) [Ad] _______________ εξελθων: rell] 05 διεξελθων τριτην ωραν: rell] 04* την τριτη ωραν/037 την ωραν τριτην/05 ωραν τριτην ειδεν: rell] 05 ευρεν εστωτας εν τη αγορα: rell] f13 788 346 εν τη αγορα εστωτας Matthew 20:4

ο αν η δικαιον δωσω υµιν (Mat.Com 15,28) [C] υπαγετε και υµεις εις τον αµπελωνα (Mat.Com 15,28) [C] εις τον αµπελωνα (Mat.Com 15,34) [C] ο εαν η δικαιον δωσω υµιν (Mat.Com 15,34) [C] ο εαν η δικαιον δωσω υµιν (Mat.Com 15,34) [C]

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

179

ο εαν η δικαιον (Mat.Com 15,35) [C] _______________ ο εαν η: rell] 05 019 1 ο αν η/579 ο εαν ην. Origen is inconsistent. Matthew 20:5

παλιν εξελθων περι εκτην και εννατην ωραν εποιησεν ωσαυτως (Mat.Com 15,32) [C] περι εκτην... (Mat.Com 15,28) [Ad] περι την εκτην και εννατην ωραν (Mat.Com 15,28) [Ad] την εννατην...την εκτην (Mat.Com 15,29) [Ad] και εκτην και εννατην (Mat.Com 15,34) [Ad] ωσαυτως εποιησε τοις περι την εκτην και εννατην ωραν (Mat.Com 15,34) [Ad] περι την εκτην...την εννατην ωραν (Mat.Com 15,36) [Ad] _______________ παλιν εξελθων: rell] 01 04 019 33 05 579 παλιν δε εξελθων/045* και εξελθων/045c παλιν και εξελθων/28c περι δε εκτην και εννατην ωραν εξελθων/omit 28*/037 adds ευρεν αλλους εστωτας εκτην και εννατην ωραν: 118 565 700 346] 05 ωραν εκτην και εννατην/28c περι δε εκτην και εννατην ωραν εξελθων/579 περι εκτην και εννατην ωραν/rell εκτην και ενατην ωραν/omit 28* εποιησεν ωσαυτως: rell] omit 28* Matthew 20:6

περι την ενδεκατην (Mat.Com 15,28) [C] περι την ενδεκατην (Mat.Com 15,28) [C] περι την ενδεκατην (Mat.Com 15,28) [C] περι την ενδεκατην (Mat.Com 15,28) [C] τι ωδε εστηκατε ολην την ηµεραν αργοι (Mat.Com 15,28) [C] ολην την ηµεραν (Mat.Com 15,28) [C] αργοι (Mat.Com 15,28) [C] την ενδεκατην (Mat.Com 15,29) [C] την ενδεκατην (Mat.Com 15,31) [C] περι την ενδεκατην (Mat.Com 15,31) [C] εξελθων ευρεν αλλους εστωτας και λεγει αυτοις τι ωδε εστηκατε ολην την ηµεραν αργοι (Mat.Com 15,31) [C] περι την ενδεκατην (Mat.Com 15,32) [C] ολην την ηµεραν (Mat.Com 15,34) [C] ολην την ηµεραν (Mat.Com 15,34) [C] ολην την ηµεραν...αργοι (Mat.Com 15,34) [C] περι την ενδεκατην ωραν (Mat.Com 15,34) [C]. This may be from Matthew 20:9 where ωραν is more widely attested by rell] omit 28*.

180

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

ολην την ηµεραν...αργοι (Mat.Com 15,35) [C] ολην την ηµεραν (Mat.Com 15,35) [C] ολην την ηµεραν (Mat.Com 15,35) [C] την ενδεκατην (Mat.Com 15,36) [C]. See Matthew 20:9. τι ωδε εστηκατε ολην την ηµεραν αργοι (Mat.Com 15,37) [C] ευρε...εξελθων (Mat.Com 15,28) [Ad] περι την ενδεκατην ηνικα εξελθων ευρεν αλλους εστωτας, και λεγει αυτοις, τι ωδε εστηκατε ολην την ηµεραν αργοι (Mat.Com 15,32) [Ad] επι την ενδεκατην (Mat.Com 15,34) [Ad] εξελθων περι την ενδεκατην ωραν τι ωδε εστηκατε ολην την ηµεραν αργοι (Mat.Com 15,34) [Ad] την ολην ηµεραν...ολην την ηµεραν (Mat.Com 15,35) [Ad] _______________ ενδεκατην: 03 01* 05 019 038 700] rell ενδεκατην ωραν. It is impossible to judge from the evidence whether Origen was aware of the version that included ωραν. εξελθων: rell] 01* εξηλθεν/05 εξηλθεν και εστωτας: rell] 04* 07 045 032 037 041 f1 f13 28 579 788 346 εστωτας αργους ολην την ηµεραν: rell] 019* ολην την ολην ηµεραν Matthew 20:7

υπαγετε και υµεις εις τον αµπελωνα (Mat.Com 15,28) [C] εις τον αµπελωνα (Mat.Com 15,34) [C] ουδεις ηµας εµισθωσατο (Mat.Com 15,34) [C] εις τον αµπελωνα (Mat.Com 15,35) [C] ουδεις ηµας εµισθωσατο (Mat.Com 15,35) [C] ουδεις ηµας εµισθωσατο (Mat.Com 15,34) [C] ουδεις ηµας εµισθωσατο (Mat.Com 15,37) [C] ουδεις δε αυτους εµισθωσατο (Mat.Com 15,28) [Ad] _______________ ηµας: rell] omit 01* Matthew 20:8

τους εργατας (Mat.Com 15,28) [C] του αµπελωνος (Mat.Com 15,29) [C] τω επιτροπω (Mat.Com 15,29) [C] τους εργατας (Mat.Com 15,29) [C] τον µισθον αρξαµενον απο των εσχατων (Mat.Com 15,29) [C] εως των πρωτων (Mat.Com 15,29) [C] αποδος τον µισθον αρξαµενος απο των εσχατων εως των πρωτων (Mat.Com 15,29) [C] του αµπελωνος (Mat.Com 15,29) [C]

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

181

τον µισθον (Mat.Com 15,29) [C] του αµπελωνος (Mat.Com 15,34) [C] τους εργατας (Mat.Com 15,34) [C] µισθον (Mat.Com 15,35) [C] οψιας γενοµενης (Mat.Com 15,35) [C] τον µισθον (Mat.Com 15,35) [C] τον µισθον (Mat.Com 15,35) [C] καλεσον τους εργατας και αποδος τον µισθον αρξαµενος απο των εσχατων εως των πρωτων (Mat.Com 17,6) [C] οψιας λεγειν τον του αµπελωνος κυριον τω επιτροπω αυτου καλεσον τους εργατας και αποδος τον µισθον αρξαµενος απο των εσχατων εως των πρωτων (Mat.Com 15,29) [Ad] λεγει τω επιτρπω εαυτου ο κυριος (Mat.Com 15,35) [Ad] αρξαµενος εδιδου το δηναριον απο των εσχατων + Matthew 20:10 (Reg.Hom 10) [Ad] _______________ αποδος: 01 04 019] rell αποδος αυτοις των εσχατων εως των πρωτων: rell] 579 των πρωτον εως των εσχατων Matthew 20:9 See Matthew 20:6. την ενδεκατην (Mat.Com 15,29) [C] την ενδεκατην (Mat.Com 15,31) [C] περι την ενδεκατην (Mat.Com 15,31) [C] περι την ενδεκατην (Mat.Com 15,35) [C] Matthew 20:10

το ανα δηναριον (Mat.Com 15,28) [C] οτι πλειον ληψονται (Mat.Com 15,30) [C] το δηναριον ληψονται (Mat.Com 15,35) [Ad] + 20:8 οι δε πρωτοι ωοντο οτι πλειον τι ληψονται (Reg.Hom 10) [Ad] _______________ πλειον ληψονται: f1 124 579 788] 01 04c 33 πλειονα ληµψονται/05 πλειω ληµψονται/07 045 037 041 69 28 565 700 πλειονα ληψονται/rell πλειον ληµψονται το ανα δηναριον: 01 04 019 038 33] 03 ανα δηναριον/rell ανα δηναριον Matthew 20:11

εγογγυζον κατα του οικοδεσποτου + (Mat.Com 15,29) [C]

182

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

κατα του οικοδεσποτου (Mat.Com 15,30) [C] εγογγυζον κατα του οικοδεσποτου (Mat.Com 15,35) [C] _______________ εγογγυζον: rell] 05 εγονγυσαν κατα του: rell] 04 κατα του κατα του Matthew 20:12

ουτοι οι εσχατοι µιαν ωραν εποιησαν και ισους αυτους εποιησας ηµιν τοις το βαρος της ηµερας και τον καυσωνα (Mat.Com 15,29) [C] + λεγοντες οτι ουτοι οι εσχατοι µιαν ωραν εποιησαν και ισους ηµιν αυτους εποιησας τοις βαστασασι το βαρος της ηµερας και τον καυσωνα (Mat.Com 15,29) [C] το βαρος (Mat.Com 15,29) [C] της ηµερας (Mat.Com 15,29) [C] της ηµερας (Mat.Com 15,29) [C] το βαρος (Mat.Com 15,29) [C] της ηµερας και τον καυσωνα (Mat.Com 15,29) [C] το βαρος της ηµερας και τον καυσωνα (Mat.Com 15,35) [C] το βαρος (Mat.Com 15,35) [C] καυσωνα (Mat.Com 17,4) [C] βαστασασι το βαρος της ηµερας και τον καυσωνα (Mat.Com 15,27) [Ad] ηµερας το βαρος (Mat.Com 15,29) [Ad] το βαρος και τον καυσωνα της ηµερας (Mat.Com 15,35) [Ad] _______________ οτι: rell] omit 03 04c 1 1582* 01 05 οι: rell] omit 04* ηµιν αυτους εποιησας: 03 04 1 1582 33 07 045 032 037 038 041 118 f13 28 565 700] 01 05 019 69 124 788 αυτους ηµιν εποιησας/579 ηµιν εποιησας αυτους/346 υµιν αυτους εποιησας της ηµερας και: rell] omit 700 Matthew 20:13

ενι αυτων ειπε (Mat.Com 15,35) [C] εταιρε ουκ αδικω σε ουχι δηναριου συνεφωνησα σοι + (Mat.Com 15,35) [C] ενι µονω ειπεν αυτων το εταιρε ουκ αδικω σε ουχι δηναριου συνεφωνησας µοι (Mat.Com 15,30) [Ad] _______________ ενι αυτων ειπε: 01 05 038 124 700] 03 αυτων ενι ειπεν/037 ειπεν µοναδι αυτων/346 ενι αυτων/rell ειπεν ενι αυτων. Whilst normally such a short quotation could not be used to support any particular tradition, this is separated from the rest of the

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

183

citation by the words ταχα τω Αδαµ, so the whole should be seen as a complete citation which gives weight to this particular textual tradition. ουκ: rell] 01 ουχ συνεφωνησα σοι: 019 33] rell συνεφωνησας µοι Matthew 20:14

θελω τουτω τω εσχατω δουναι ως και σοι (Mat.Com 15,30) [C] + αρον το σον και υπαγε (Mat.Com 15,35) [C] δουναι ως και (Mat.Com 15,35) [C] θελω γαρ και τουτω [φησι] δουναι ως και σοι (Mat. Com 15,35) [Ad] _______________ θελω δε: rell] 03 θελω εγω/07 118 θελω δε και τουτω τω εσχατω δουναι: rell] 05 τω εσχατω τουτω/01* τουτω ω εσχατω δουναι/f13 τουτω εσχατω δουναι σοι: rell] 01 συ Matthew 20:16

πολλοι γαρ εισι κλητοι ολιγοι δε εκλεκτοι (Mat.Com 15,28) [L] οι εσχατοι (Mat.Com 15,28) [C] πρωτοι (Mat.Com 15,28) [C] οι πρωτοι (Mat.Com 15,35) [C] πολλοι οι κλητοι ολιγοι δε εκλεκτοι (Ier.Hom 4,3) [Ad] _______________ πολλοι γαρ εισι κλητοι ολιγοι δε εκλεκτοι: rell] omit 01 03 019/037 πολλοι γαρ εισι κληται ολιγοι δε εκλεκτοι/038 πολλοι γαρ εισι οι κλητοι ολιγοι δε εκλεκτοι οι πρωτοι: rell] 019 πρωτοι Matthew 20:17

µελλων δε ο Ιησους αναβαινειν εις Ιεροσολυµα παρελαβε τους δωδεκα κατ ιδιαν εν τη οδω και ειπεν αυτοις (Mat.Com 16,1) [L] κατ ιδιαν (Mat.Com 16,2) [C] µελλων δε ο Ιησους αναβαινειν εις Ιεροσολυµα παρελαβε τους δωδεκα κατ ιδιαν (Mat.Com 16,8) [C]. was removed by Huet in his edition according to Klostermann (1937). µελλων ο Ιησους αναβαινειν εις Ιεροσολυµα ειπερ παρελαβε τους δωδεκα κατ ιδιαν (Mat.Com 16,2) [Ad] παρελαβε κατ ιδιαν (Mat.Com 16,2) [Ad] εν τη οδω ειπεν αυτοις + (Mat.Com 16,2) [Ad]

184

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

και αναβαινων εις Ιεροσολυµα ο Ιησους παρελαβεν τους δωδεκα κατ ιδιαν και εν τη οδω ειπεν αυτοις + (Io.Com 19,18,115) [Ad]. There is no support for this particular word order but it does support a different text tradition with και αναβαινων εις Ιεροσολυµα ο Ιησους. This is supported, albeit with a different word order, by rell] 03 f1. _______________ µελλων δε: 03 f1] rell και αναβαινων ο Ιησους αναβαινειν εις: f1] 03 αναβαινεν Ιησους εις/f13 Ιησους/rell ο Ιησους εις Ιεροσολυµα: rell] 579 Ιεροσωλυµα παρελαβε: 03 118 69 700 f1] rell παρελαβεν δωδεκα: 05 01 019 038 f1 788] f13 28c 346 δωδεκα µαθητας αυτου/rell δωδεκα µαθητας κατ ιδιαν κατ: rell] 03 καθ εν τη οδω και: 05 28c 04 07 045 032 037 041 118 28* 565 579] 346 εν τη οδω/rell και εν τη οδω Matthew 20:18 + ιδου αναβαινοµεν εις Ιεροσολυµα και ο υιος του ανθρωπου παραδοθησεται τοις αρχιερευσιν και γραµµατευσιν και κατακρινουσιν αυτον θανατω + (Io.Com 19,18,115) [C] εις Ιεροσολυµα...παραδοθησεται τοις αρχιερευσι και γραµµατευσι και κατακριθησεται θανατω (Mat.Com 16,1) [Ad] + το ιδου αναβαινοµεν εις Ιεροσολυµα (Mat.Com 16,2) [Ad] τοις αρχιερευσι και γραµµατευσιν ουδε κατεκρινετο θανατω (Mat.Com 16,3) [Ad] _______________ εις Ιεροσολυµα: rell] 037 εις Ιερουσολυµα/f13 εις εις Ιεροσολυµα/579 εις Ιεροσωλυµα παραδοθησεται: rell] 579 παραδωθησεται τοις αρχιερευσιν και γραµµατευσιν: rell] 28 εις χειρας ανθρωπων αµαρτωλων αυτον: rell] 700 αυτου θανατω: rell] omit 03/01 εις θανατον/700 θανατον Matthew 20:19

και τη τριτη ηµερα αναστησεται (Mat.Com 16,1) [L] τοις εθνεσιν (Mat.Com 16,3) [C] + και παραδοθησεται τοις εθνεσιν εις το εµπαιξαι και µαστιγωσαι και σταυρωσαι και τη τριτη ηµερα εγερθησεται (Io.Com 19,18,115) [Ad]

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

185

_______________ σταυρωσαι: rell] 28 σταυρωσαι και θανατωσαι και: rell] omit 01 αναστησεται: rell] 01 04* 019 579 εγερθησεται. Origen is inconsistent. Matthew 20:20

τοτε προσηλθεν αυτω η µητηρ των υιων Ζεβεδαιου µετα των υιων αυτης (Mat.Com 16,4) [L] η µητηρ των υιων Ζεβεδαιου (Mat.Com 16,4) [C] µητηρ των υιων Ζεβεδαιου (Mat.Com 16,5) [C] των υιων αυτης (Mat.Com 16,5) [C] των υιων Ζεβεδαιου + 20:24 (Mat.Com 16,8) [C] τη µητρι των υιων Ζεβεδαιου (Mat.Com 16,5) [Ad] _______________ Ζεβεδαιου: rell] 05 038* Ζεβεδεου/579 Ζεβεδαι Matthew 20:21

εν τη βασιλεια (Mat.Com 12,31) [C] εκ δεξιων (Mat.Com 16,5) [C] εκ δεξιων (Mat.Com 16,5) [C] εξ ευωνυµων (Mat.Com 16,5) [C] εν τη βασιλεια (Mart. 28) [C] εκ δεξιων και εξ ευωνυµων (Mart. 28) [Ad] εκ δεξιων σου και εξ ευωνυµων (Mat.Com 12,31) [Ad] εκ δεξιων αυτου εν τη βασιλεια (Mat.Com 16,4) [Ad] εκ δεξιων η εξ ευωνυµων αυτου (Mat.Com 16,4) [Ad] εκ δεξιων η εξ ευωνυµων Ιησου εν τη βασιλεια αυτου (Mat.Com 16,4) [Ad] εκ δεξιων η εξ ευωνυµων αυτου (Mat.Com 16,4) [Ad] εκ δεξιων η εξ ευωνυµων αυτου (Mat.Com 16,4) [Ad] εκ δεξιων και εξ ευωνυµων αυτου εν τη βασιλεια (Mat.Com 16,5) [Ad] Matthew 20:22

ουκ οιδατε τι αιτεισθε + 20:23 (Mat.Com 16,4) [C] το ποτηριον (Mat.Com 16,6) [C] ποτηριον (Mat.Com 16,6) [C] πινειν (Mat.Com 16,6) [C] δυνασθε πιειν το ποτηριον ο εγω πινειν (Mart. 28) [Ad] ειπε το ουκ οιδατε τι αιτεισθε + 20:23 (Mat.Com 16,5) [Ad]

186

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

αποκριθεις ειπε µετα το ουκ οιδατε τι αιτεισθε το δυνασθε πιειν το ποτηριον ο εγω µελλω πινειν (Mat.Com 16,5) [Ad] _______________ αιτεισθε: rell] 05* αιτειτε πιειν το ποτηριον ο εγω µελλω πινειν: rell] 03 579 πιειν το ποτηριον ο εγω µελλω πιειν/05 το ποτρηιον πιειν ο εγω µελλω πινειν/032 πιν το ποτηριον ο εγω µελλω πινειν/f13 ποιειν το ποτηριον ο εγω µελλω πινειν/118 πιειν το ποτηριον ο εγω πινω Matthew 20:23

αλλ οις ητοιµασται (Mat.Com 12,31) [C] + [και] ουκ εστιν εµον δουναι αλλ οις ητοιµασται υπο του πατρος µου (Mat.Com 16,4) [C] + [και] το καθισαι εκ δεξιων µου η εξ ευωνυµων ουκ εστιν εµον δουναι αλλ οις ητοιµασται υπο του πατρος µου (Mat.Com 16,5) [C] υπο του πατρος (Mat.Com 16,5) [C] _______________ µου: rell] omit 69 η: 03 019 038 1 33] rell και εξ: rell] omit 037 ευωνυµων: rell] 07 1582c 118 032 037 041c 69 ευωνυµων µου/565sup ευωνυµων τουτο δουναι: rell] 04 05 346 032 037 33 τουτο δουναι/041 δουναι τουτο ητοιµασται: rell] 118 ητοιµασθαι υπο: rell] 019 απο/700 παρα Matthew 20:24

ακουσαντες δε οι δεκα ηγανακτησαν περι των δυο αδελφων (Mat.Com 16,4) [L] + 20:20 ακουσαντες [φησιν] οι δεκα ηγανακτησαν περι των δυο αδελφων (Mat.Com 16,8) [C] ηγανακτησαν δεκα (Mat.Com 16,8) [Ad] _______________ ακουσαντες δε: 01c 019 038 f13 33 788] 124 και ακουσαντες δε/rell και ακουσαντες οι δεκα: rell] 01 οι δεκα ηρξαντο ηγανακτησαν: rell] 01 αγανακτιν Matthew 20:25

ο δε Ιησους προσκαλεσαµενος αυτους ειπεν οιδατε οτι οι αρχοντες των εθνων κατακυριευουσιν αυτων (Mat.Com 16,8) [L]

CHAPTER THREE. THE TEXT OF MATTHEW

187

κατακυριευουσιν αυτων (Mat.Com 16,8) [C] µεγαλοι (Mat.Com 16,8) [C] κατεξουσιαζουσιν αυτων (Mat.Com 16,8) [C] οι αρχοντες (Mat.Com 16,8) [C] οι µεγαλοι (Mat.Com 16,8) [C] των εθνων αρχοντες (Mat.Com 16,8) [Ad] των εθνων κατεξουσιαζετωσαν αυτων (Mat.Com 16,8) [Ad] _______________ ειπεν: rell] 05 032 ειπεν αυτοις κατακυριευουσιν: rell] 03 124 κατακυριευσουσιν/037 κατακυριευωσιν/579 κατακηρυευουσιν Matthew 20:26

ο θελων εν υµιν ειναι πρωτος εστω παντων διακονος (Cels. 7,23) [Ad] Matthew 20:27

εν υµιν...πρωτος (Mat.Com 16,8) [C] Matthew 20:28

και δουναι την ψυχην αυτου λυτρον αντι πολλων (Mat.Com 16,8) [L] ο υιος του ανθρωπου indicating where they consider a quotation begins and ends: γαρ το βιβλιον και . This suggests some concern on the part of the editors that the full text was unreliable as a firm citation. Metzger states with regard to 032 that, ‘The type of text in this manuscript is curiously variegated, as though copied from several manuscripts of different families of text…Luke i. 1–viii.12 and John v.12–xxi.25 are Alexandrian’ (1992, 56–57). This may suggest that Origen is quoting from a source that he knows. However, one reference is not sufficient to come to any firm conclusion. Luke 4:21

σηµερον πεπληρωται η γραφη αυτη εν τοις ωσιν υµων (Io.Com 1,10, 67) [C] _______________ υµων: rell] 579 ηµων Luke 4:24

ουδεις προφητης δεκτος εστιν εν τη πατριδι και εν τη οικια αυτου (Io. Com 13,55, 375) [Ad]. This is a combination of Luke 4:24 and Matthew 13:57. _______________ εν: rell] omit 019 Luke 4:25

πολλαι χηραι ησαν εν ταις ηµεραις Ηλιου (Cels. 2,48) [C] _______________ Ηλιου: rell] 03* 02 038 Ηλειου/700 Ηλια Luke 4:26

και προς ουδεµιαν αυτων επεµφθη χηραν ο Ηλιας ει µη εις Σαραφθα της Σιδωνιας (Cels. 2,48) [Ad] _______________ αυτων επεµφθη: rell] 579 αυτω επεµφη Ηλιας: rell] 01 03* 05 038 Ηλειας/019 Λιας Σιδωνιας: rell] 03 032 Σειδωνιας/05 579 038* 69 788 346 Σιδονιας/07 045 037 041 124 33 019 28 565 Σιδωνος

CHAPTER FIVE. THE TEXT OF LUKE

333

Luke 4:27

πολλοι λεπροι ησαν εν ταις ηµεραις Ελισσαιου του προφητου και ουδεις αυτων εκαθαρισθη ει µη Ναιµαν ο Συρος (Cels. 2,48) [Ad] _______________ ελισσαιου του προφητου: 04 f1 69 33 579 346] 03 038 ελεισαιου του προφητου/01 05 019 700 f13 ελισαιου του προφητου/032 ελεισεου του προφητου/02 037 041 565 ελισαιου του προφητου εν τω Ισραηλ/07 045 124 28 ελισσαιου του προφητου εν τω Ισραηλ εκαθαρισθη: rell] 02 04 019 045 28 579 εκαθερισθη/1 εκαθαραθη Ναιµαν: 02 03 04 01 05c 019 032 041 f13 1 565*] 05* Ναιµας/ 565c Νεεµµαν/037 118 Ναιεµαν/038 Νεµαν/rell Νεεµαν Luke 4:29

αυτον εξω της πολεως και αγαγοντων εως οφρυος του ορους εφ ου η πολις ωκοδοµητο ωστε κατακρηµνισαι αυτον (Io.Com 10,2,9) [Ad] _______________ αυτον: rell] omit 01* οφρυος: rell] 05* της οφρυος/05c f13 346 του οφρυος ου η πολις: rell] 346 ου η η πολις Luke 4:30

διελθων δια µεσου αυτων ο κυριος επορευετο (Io.Com 10,2,9) [Ad] _______________ διελθων: rell] omit f13 69c Luke 4:31

και κατηλθεν εις Καφαρναουµ πολιν της Γαλιλαιας και ην διδασκων αυτους εν τοις σαββασιν (Io.Com 10,2,9) [C] Και ηλθεν εις Καφαρναουµ πολιν της Γαλιλαιας και ην διδασκων αυτους εν τοις σαββασιν + (Io.Com 10,11,55) [Ad] _______________ Καφαρναουµ: 01 03 032 33 05] 579 Καπερναουµ εις/rell Καπερναουµ Γαλιλαιας: rell] 03 038 Γαλειλαιας/05 Γαλιλαιας την παραθαλασσιν εν οριοις Σαβουλων και Νεφθαλειµ αυτους: rell] 07 1 28 αυτοις εν τοις: rell] omit 037/038 της Luke 4:32

εν εξουσια ην ο λογος αυτου (Cels. 2,73) [C]

334

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

+ και εξεπλησσοντο επι τη διδαχη αυτου οτι εν εξουσια ην ο λογος αυτου + (Io.Com 10,11,55) [C] Luke 4:33 + και εν τη συναγωγη ην ανθρωπος εχων πνευµα δαιµονιου ακαθαρτου και ανεκραξεν φωνη µεγαλη + (Io.Com 10,11,56) [C] _______________ και εν τη συναγωγη ην ανθρωπος: rell] 05 ην δε εν τη συναγωγη ανθρωπος/579 και εν τη συναγωγη ην ανθρωπος και δαιµονιου ακαθαρτου: rell] 05 579 δαιµονιον ακαθαρτον φωνη µεγαλη: 01 03 019 032 579 700] 33 λεγων/rell φωνη µεγαλη λεγων Luke 4:34 + εα τι ηµιν και σοι Ιησου Ναζαρηνε οιδα σε τις ει ο αγιος του θεου + (Io.Com 10,11,56) [Ad] _______________ εα: rell] omit 05 33 και: rell] omit 28 σοι: rell] 02 038 579 700 συ Ναζαρηνε: 01 03 019 032 02 28 700 04 07 045 037 041 f1 565] 05* Ναζορηναι/05c Ναζωρηναι/038 Ναζαριναι/f13 33 Ναζαρινε/ 579 Ναζαρηναι αγιος: rell] 579 υιος Luke 4:35 + και επετιµησεν αυτω ο Ιησους λεγων φιµωθητι και εξελθε απ αυτου τοτε και ριψαν αυτον το δαιµονιον εις µεσον εξηλθεν απ αυτου µηδεν βλαψαν αυτον (Io.Com 10,11,56) [C] _______________ επετιµησεν: rell] 03 02 επετειµεησεν φιµωθητι: rell] 03 05 69 φειµωθητι απ: 03 05 01 019 032 f1 f13 69 579 700] rell εξ ριψαν: rell] 03 05c ρειψαν/05* ρειψας µεσον: 07 045 037 041 565] 05 µεσον ανακραυγασαν τε/124 µεσον αυτων/rell το µεσον απ: rell] P75 εξ µηδεν βλαψαν αυτον: rell] omit 032/05 µηδεν βλαψας αυτον/28 µηδεν βλουψαν αυτον

CHAPTER FIVE. THE TEXT OF LUKE

335

Luke 4:38

αναστας ο κυριος απο της συναγωγης εισηλθεν εις την οικιαν Σιµωνος (Io.Com 10,11,57) [Ad] _______________ απο: 03 04 019 032 f1 f13 33 579 700 P75 01 05] rell εκ της συναγωγης: rell] 02 041 565 της συναγωγης ο Ιησους εισηλθεν: rell] 05 041* 565 ηλθεν Σιµωνος: rell] 01 του Σιµωνος/05 Σιµωνος και Ανδραιου Luke 4:40

δυντος [φησι] του ηλιου παντες οσοι ειχον ασθενουντας νοσοις ποικιλαις ηγον αυτους προς αυτον ο δε ενι εκαστω αυτων τας χειρας επιθεις εθεραπευεν αυτους +(Io.Com 10,11,57) [Ad] _______________ παντες: rell] 03 04 038 f1 33 579 700 απαντες οσοι ειχον: rell] 05* οι ειχαν/05c οσοι ειχαν/700 οι ειχαντες νοσοις ποικιλαις: rell] 579 νοσσοις ποικιλους/02 νοσοις ποικιλαις και ηγον: 032] 05 εφερον/rell ηγαγον ο δε: rell] f13 ουδε εκαστω αυτων: rell] 579 εκαστος αυτον/05 565 εκαστω τας χειρας επιθεις: 02 565 579 07 045 019 037 038 041 f1 124 33 28 700] 01 04 επιθεις τας χειρας/rell τας χειρας επιτιθεις εθεραπευεν: 03 05 032 579] rell εθεραπευσεν Luke 4:41 + εξηρχοντο δε και δαιµονια απο πολλων κραυγαζοντα και λεγοντα οτι συ ει ο υιος του θεου και επιτιµων ουκ εια αυτα λαλειν οτι ηδεισαν Χριστον αυτον ειναι (Io.Com 10,11,57) [C] _______________ εξηρχοντο: 01 1 1582 04 038 33 118] rell εξηρχετο δαιµονια: 346 δαιµονια πολλα απο: rell] omit 01 1 1582* 032 28 πολλων: rell] 28 πολλα κραυγαζοντα: 032 118 346 02 05 07 045 037 f13 700] 01* κραζοντων/rell κραζοντα και: rell] omit 019* 565 λεγοντα: rell] omit 019* συ ει: rell] 02 07 045 037 038 041 f1 f13 28 565 συ ει ο Χριστος επιτιµων: rell] 03 05 επιτειµων εια: rell] 579 ει τοι αυτα λαλειν: rell] 032 λαλειν αυτα

336

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Χριστον αυτον ειναι: rell] 05 αυτον Χριστον ειναι/f13 αυτον τον Χριστον ειναι Luke 5:8

εξελθε απ εµου οτι ανηρ αµαρτωλος ειµι κυριε (Cels. 1,63) [C] εξελθε απ εµου κυριε οτι ανηρ αµαρτωλος εγω ειµι (Mat.Com 15,22) [Ad] _______________ ειµι κυριε: rell] 01* ειµι/f1 εγω ειµι κυριε. Origen is inconsistent. Luke 5:20

αφεωνται σοι αι αµαρτιαι µηκετι αµαρτανε (Ier.Hom 16.5) [Ad]. GCS refers to Matthew 9:2 and SC to Luke 5:20. µηκετι αµαρτανε is from John 5:14 and 8:11. _______________ σοι: rell] 01 579 05 032 045 σου Luke 5:31

ου [γαρ] χρειαν εχουσιν οι υγιαινοντες ιατρου αλλ οι κακως εχοντες (Ier.Hom 14,1) [C] _______________ εχουσιν: rell] 579 εξωντες υγιαινοντες: rell] 579 037 υπαινοντες/f13 ισχυοντες αλλ: rell] 03 02 032 αλλα Luke 5:32

ουκ εληλυθα καλεσαι δικαιους αλλα αµαρτωλους εις µετανοιαν (Io. Com 28,21,183) [C] _______________ εληλυθα: rell] 04c 05 f1 28 579 ηλθον/037 εληλυθαι αλλα: rell] 02 f1 700 αλλ αµαρτωλους: rell] 01* ασεβεις Luke 6:5

κυριος εστι του σαββατου ο υιος του ανθρωπου (Mat.Com 14,20) [C]. The text does not make it clear which gospel text is being cited. It could also be Matthew 12:8 or an allusion to Mark 2:28.

CHAPTER FIVE. THE TEXT OF LUKE

337

_______________ κυριος εστι του σαββατου ο υιος του ανθρωπου: 01 03 032] 045 κυριος εστιν ο ο υιος του ανθρωπου και του σαββατου/rell κυριος εστιν ο υιος του ανθρωπου και του σαββατου Luke 6:12

και ην διανυκτερευων εν τη προσευχη του θεου (Orat. 13,1) [C] _______________ διανυκτερευων: rell] 579 διανυκτερεβων/13 346 διανηκτερευων εν: rell] 01* επι τη: rell] omit 579 του θεου: rell] omit 05 Luke 6:20

µακαριοι [γαρ] οι πτωχοι οτι υµετερα εστιν η βασιλεια του θεου (Ier.Hom 8,4) [C] επαρας τους οφθαλµους αυτου εις τους µαθητας αυτου ελεγεν (Io.Com 28,4,24) [C] επαρας τους οφθαλµους αυτου προς τους µαθητας λεγει το µακαριοι (Io.Com 13,42,275) [Ad] _______________ επαρας: rell] 05 αρας αυτου: rell] omit 05 οι: rell] omit 038 πτωχοι: rell] 01c 038 f1 f13 33 579 πτωχοι τω πνευµατι υµετερα: rell] 032 αυτων/038 ηµετερα του θεου: rell] 1582* 118 69 των ουρανων Luke 6:21

µακαριοι οι κλαιοντες νυν οτι γελασονται (Io.Com 20,4,23) [Ad] µακαριοι οι κλαιοντες νυν η δε επαγγελια οτι γελασονται (Ier.Hom 20,6) [Ad] _______________ This section is omitted by 05. Luke 6:23

χαρητε εν εκεινη τη ηµερα και σκιρτησατε (Ier.Hom 20,8) [C] κατα ταυτα γαρ εποιουν τοις προφηταις οι πατερες αυτων (Mat.Com 10,18) [C] _______________ χαρητε: rell] 579 και χαιρετε

338

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

ηµερα: rell] 579 ωρα σκιρτησατε: rell] 579 07 038 28 565 346 σκηρτησατε κατα ταυτα: rell] 03 05 032 33 κατα τα αυτα/f13 και ταυτα γαρ: rell] omit 05 Luke 6:25

ουαι οι γελωντες νυν οτι πενθησετε και κλαυσετε (Ier.Hom 12,13) [C] ουαι οι γελωντες νυν οτι πενθησετε και κλαυσετε (Ier.Hom 20,6) [C] ουαι οι γελωντες νυν οτι πενθησετε και κλαυσετε (Io.Com 20,4,23) [C] ουαι οι γελωντες νυν οτι κλαυσετε (Mat.Com 17,16) [C] ουαι γαρ οι γελωντες νυν οτι πενθησουσι και κλαυσοντα (Ier.Hom 20,6) [Ad] _______________ ουαι: 01 03 019 032 038 f1 f13] rell ουαι υµιν οτι: rell] 579 ο πενθησετε και κλαυσετε: rell] 1424 κλαυσετε. Origen is inconsistent. Luke 6:28

ευλογειτε τους καταρωµενους υµιν (Cels. 8,41) [C] προσευχεσθαι υπερ των επηρεαζοντων (Io.Com 20,34,309) [Ad] προσευχεσθαι υπερ των επηρεαζοντων υµας (Orat. 2,2) [Ad] _______________ υµιν: P75 07 019 037 038 045] rell υµας προσευχεσθε περι των επηρεαζοντων υµας: rell] omit f13 προσευχεσθαι: Cl Or υπερ: rell] 01 03 019 579 700 032 P75 περι Luke 6:29

τω τυπτοντι σε εις την δεξιαν σιαγονα παρεχε και την αλλην (Cels. 7,25) [C] τω τυπτοντι σε εις την σιαγονα παρεχε και την αλλην (Cels. 7,26) [C] This leads into Matthew 5:40. τω τυπτοντι σε εις την σιαγονα παρεχειν και την αλλην (Cels. 7,25) [Ad]. This follows on from Matthew 5:39. τω τυπτοντι εις την σιαγονα (Mat.Com 16,17) [Ad] δεξια σιαγων τυπτεσθαι (Princ. 4,3,3) [All] _______________ τω: rell] 03* των σε: rell] 69 σοι εις: 01* 05 032 038 700] rell επι την δεξιαν: 01* 07* 28 579] rell omit. Origen is inconsistent.

CHAPTER FIVE. THE TEXT OF LUKE

339

σιαγονα: rell] 579 σιαγωνα παρεχε: rell] f13 στρεψον/05 579 28 f13 παρεχε αυτω αλλην: rell] 28 αριστεραν Luke 6:38

ωι µετρω µετρειτε αντιµετρηθησεται υµιν (Io.Com 32,16,184) [Ad]. See parallels. ω µετρω µετρειτε αντιµετρηθησεται υµιν (Mart.10) [Ad]. It is not clear from the text to which gospel this refers and it appears in this form in Matthew 7:2 and Mark 4:24. σεσαλευµενον πεπιεσµενον υπερεκχυνοµενον οπερ δοθησεται εις τον κολπον (Mart. 10) [All] _______________ These are more likely to be references to Matthew or Mark, rather than Luke, and as Matthew is quoted more extensively than Mark throughout Origen’s work the balance of probability lies with Matthew. Luke 6:40

ουκ εστιν µαθητης υπερ τον διδασκαλον κατηρτισµενος δε πας εστω ως ο διδασκαλος αυτου (Io.Com 32,13,144) [C] _______________ τον διδασκαλον: 03 P75 01 05 019 032 f1 f13 700] 038 των διδασκαλων/579 τον διδασκαλον ουδε δουλος υπερ τον κυριον αυτου/rell τον διδασκαλον αυτον δε: rell] omit 037 πας: rell] omit 01 εστω: 01 038] rell εσται ο: rell] omit 700 Luke 6:45

του αγαθου θησαυρου προφεροντα τα αγαθα (Io.Com 6,19,105) [Ad] αγαθος ανθρωπος εκ του αγαθου θησαυρου προφερων τα αγαθα (Mat.Com 15,10) [Ad] ο αγαθος ανθρωπος εκ του αγαθου θησαυρου της καρδιας αυτου προφερει τα αγαθα (Philoc. 26,1) [Ad] Origen appears to be conflating two gospel verses, Luke 6:45 and Matthew 7:35. _______________ θησαυρου: rell] 05 θησαυρου αυτου αυτου: rell] omit 01 03 P75 579 προφερει: rell] 019 579 προσφερει

340

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Luke 6:48

επι την πετραν (Mart.48) [C] σαλευσαι αυτην (Mart.48) [C] επι την πετραν (Mart.48) [C] _______________ την: rell] omit 579 700 Luke 6:49

χωρις θεµελιου (Mart. 48) [C] µεγα το ρηγµα (Mart. 48) [Ad] Luke 7:9

ουδε εν τω Ισραηλ τοσαυτην πιστιν ευρον (Io.Com 20,5,39) [C] πιστιν εχειν οποσην ουδε εν τω Ισραηλ (Orat. 20,1) [All]. See Matthew 8:10. _______________ ουδε εν τω Ισραηλ τοσαυτην πιστιν ευρον: 01 03 02 04 019 032 037 041 f1 f13 33 565 579 700] 05 ουδεποτε τοσαυτην πιστιν ευρον εν τω Ισραηλ/07 045 28 ουτε εν τω Ισραηλ τοσαυτην πιστιν ευρον/038 ουδενι εν τω Ισραηλ τοσαυτην πιστιν ευρον Luke 7:20

συ ει ο ερχοµενος (Reg.Hom 7) [C] συ ει ο ερχοµενος η αλλον προσδοκωµεν (Reg.Hom 7) [C] συ ει ο ερχοµενος η αλλον προσδοκωµεν (Reg.Hom 7) [C] _______________ αλλον: rell] 01 032 05 019 f1 33 579 118 ετερον/565 αλλο Luke 7:22

πορευθεντες απαγγειλατε Ιωαννη οσα ειδετε και ηκουσατε τυφλοι αναβλεπουσι (Mat.Com 12,2) [Ad]. Although GCS references this as Matthew 11:4, it appears to reflect more accurately Luke 7:22. See Matthew 11:4 and 5. _______________ απαγγειλατε: rell] 05 032 579 ειπατε Ιωαννη: rell] 03* P75 Ιωανει/03c 05 Ιωανη/01 02 019 Ιωαννει/07 Ιωαννην/045 τω Ιωαννη ειδετε και ηκουσατε: 01 03 019 032 f1 700] 02 ιδατε και ηκουσατε οτι/05* ειδον υµων οι οφθι και α ηκουσαν υµων τα ωτα οτι/05c ειδον υµων οι οφθαλµοι και α ηκουσαν υµων τα ωτα οτι/038 ειδετε

CHAPTER FIVE. THE TEXT OF LUKE

341

και ακουετε/f13 ειδατε και ακουσατε/69 ακουετε και βλεπετε/124 33 ιδετε και ηκουσατε οτι/28 ειδετε και ακουσατε οτι/579 ειδεται και ακουεται/788 ειδατε και ηκουσατε/rell ειδετε και ηκουσατε οτι Luke 7:26

αλλα τι εξεληλυθατε προφητην ιδειν ναι λεγω υµιν και περισσοτερον προφητου (Mat.Com 10,22) [Ad]. See Matthew 11:9. _______________ εξεληλυθατε: 02 07 045 032 037 038 041 118 33 28 700] f1 εξηλθετε/346* εξηλθεται/rell εξηλθατε Luke 7:28 See Matthew 11:11. µειζων εν γεννητοις γυναικων (Io.Com 6,34,173) [C] εν γεννητοις γυναικων (Io.Com 6,20,112—Heracleon) [C] µειζων εν γεννητοις γυναικων Ιωαννου του βαπτιστου ουδεις εστιν (Io.Com 20,4,24) [C] µειζων εν γεννητοις γυναικων Ιωαννου ουδεις εστιν (Io.Com 6,21,116) [C] µειζων εν γεννητοις γυναικων Ιωαννου του βαπτιστου ουδεις εστιν (Reg.Hom 7) [C] ουδεις µειζων Ιωαννου εν γεννητοις γυναικων (Io.Com 6,21,116) [Ad] µειζων εν γεννητοις γυναικων ουδεις εγηγερται (Mat.Com 10,22) [Ad] µειζων ουδεις εν γεννητοις γυναικων (Mat.Com 13,15) [Ad] _______________ Phrase is omitted by 05. γεννητοις: rell] 01* γεννηται/69 579 γεννητης γυναικων Ιωαννου: 01 019 041 f1 565 032 33 579] 03 P75 γυναικων Ιωανου/rell γυναικων προφητης Ιωαννου του βαπτιστου: 28 02 07 045 038 041 118 f13 33 565] 037 βαπτιστου ουδεις εστιν/rell omit Luke 7:32 See Matthew 11:17. ηυλησαµεν υµιν και ουκ ωρχησασθε (Mat.Com 10,22) [C] _______________ ουκ: rell] 037 ου

342

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Luke 7:35 See Matthew 11:19, Luke 11:49. εδικαιωθη [γαρ φησιν] η σοφια απο των τεκνων αυτης (Io.Com 2,1,5) [C] και αποστελλει η σοφια τα τεκνα αυτης (Ier.Hom 14,5) [Ad] _______________ εδικαιωθη: rell] 03* δικαιωθη των τεκνων αυτης: 05 019 038 f1 f13 28 700] 03 032 69 124 579 788 346 παντα των τεκνων αυτης/01* παντα των εργων αυτης/01c των εργων αυτης/rell των τεκνων αυτης παντων Luke 7:39

και ποταπη η γυνη η απτοµενη αυτου (Ier.Hom 15,5) [C] _______________ ποταπη: rell] 05* ποδαπη η: rell] omit 700 η απτοµενη: 05] 700 απτεται/rell ητις απτεται Luke 7:41

ανθρωπω δανειστη χρεωφειλεται ησαν δυο εις ωφειλε δηναρια πεντακοσια ο δε ετερος πεντηκοντα + (Ier.Hom 15,5) [Ad] ανθρωπω δανειστη ησαν χρεωφειλεται δυο εις ωφειλε δηναρια πεντακοσια ο ετερος πεντηκοντα (Ier.Hom 15,5) [Ad] πεντακοσιων ο δε πεντηκοντα δηναριων (Mat.Com 14,7) [All] _______________ χρεωφειλεται: 565 f1 118 700] 05 χρεοφιλετε/03c 07 041 69 124 28 788 346 χρεοφειλεται/rell χρεοφιλεται δανειστη: 69 03c 07 045 f1 118 28 565 700] rell δανιστη ετερος: rell] 05 69 ετερος δηναρια Luke 7:42 + µη εχοντων αυτων αποδουναι αµφοτεροις εχαρισατο (Ier.Hom 15,5) [C] _______________ εχοντων: 03 05 019 045 565] rell εχοντων δε Luke 8:2

γυναικες τινες τεθεραπευµεναι απο των ασθενειων (Cels. 1,65) [Ad]

CHAPTER FIVE. THE TEXT OF LUKE

343

Luke 8:3

Σουσαννα (Cels. 1,65) [C] εκ των υπαρχοντων αυταις (Cels. 1,65) [C] _______________ Σουσαννα: rell] 118 Σωσαννα/038* Σουσανα εκ των υπαρχοντων αυταις: rell] omit 07* εκ: rell] 33 038 045 037 28 απο αυταις rell] 01* 05 579 αυτων Luke 8:8 See Matthew 11:15, 13:9 and 13:43, Luke 14:35. ο εχων ωτα ακουειν ακουετω (Cels. 7,35) [C] ο εχων ωτα ακουειν ακουετω (Cels. 7,43) [C] την γην την καλην και αγαθην (Ier.Hom 5:13) [C]. This may be a conflation of this verse with Matthew 13:8, although 038 supports this in Luke. η εχουσιν ωτα εις το ακουειν (Philoc 6,1) [Ad] µεν υποµενη ποιων εκατονταπλασιονα (Mart. 49) [All] _______________ ο εχων ωτα ακουειν ακουετω: rell] omit f13 καλην και αγαθην: 038] 05 αγαθην και καλην/rell αγαθην Luke 8:10 See Matthew 13:10 or Mark 4:12. ινα βλεποντες µη βλεπωσι και ακουοντες µη συνιωσι (Princ. 3,16) [C] δεδοται γνωναι τα µυστηρια της βασιλειας των ουρανων (Mat.Com 10,4) [Ad] υµιν δεδοται γνωναι τα µυστηρια της βασιλειας των ουρανων τοις δε λοιποις εν παραβολαις (Mat.Com 10,16) [Ad] υµιν δεδοται γνωναι τα µυστηρια της βασιλειας των ουρανων τοις δε λοιποις εν παραβολαις (Mat.Com 11,4) [Ad] _______________ γνωναι τα µυστηρια: Luke – rell] 01* γνωναι τας µυστηρια/05 τα µυστηρια της βασιλειας του θεου γνωναι/Matthew rell της βασιλειας των ουρανων: Matthew only τοις δε λοιποις εν παραβολαις: Luke only rell] f13 τοις δε λοιποις εν παραβολαις λαλω βλεπωσι: rell] 05 019 032 f1 700 ιδωσιν ακουοντες µη συνιωσι: rell] 01* 038 f13 69 ακουοντες ακουωσιν και µη συνιωσιν/01c ακουοντες και µη συνιωσιν/02 ακουσαντες µη

344

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

συνιωσιν/032* f1 ακουοντες µη συνωσιν/124 ακουοντες ακουσωσι και µη συνωσιν/579 ακουοντες ακουσωσιν και ου µη συνωσιν Luke 8:13 See Mark 4:17. προς καιρον (Cels. 1.49) [C] οι δε επι την πετραν οι οταν ακουσωσι µετα χαρας δεχονται τον λογον και ουτοι ριζαν ουκ εχουσιν οι προς καιρον πιστευουσι και εν καιρω πειρασµου αφιστανται (Mart. 49) [C] _______________ δε: rell] 03 δ την πετραν: 01* 05] 579 της πετρας εισιν/rell της πετρας λογον: rell] 01* λογον του θεου και: rell] omit 01* ουτοι: rell] omit 05/03* αυτοι αφιστανται: rell] P75 αφισταται Luke 8:14

υπο µεριµνων και πλουτου και ηδονων του βιου (Io.Com 1,11,72) [C] ου τελεσφορουσιν (Io.Com 1,11,72) [C] των του βιου ηδονων (Mart. 49) [Ad] _______________ και: rell] omit και: rell] 02 και υπο Luke 8:15

το δε εις την καλην γην ουτοι εισιν οιτινες εν καρδια καλη και αγαθη ακουσαντες τον λογον κατεχουσι και καρποφορουσιν εν υποµονη (Mart. 49) [C] _______________ εις την καλην γην: 05] rell εις τη καλη γη καλη και: rell] omit 05 ακουσαντες: rell] f13 124 346 788* ακουοντες τον λογον: rell] 05 τον λογον του θεου καρποφορουσιν: rell] 019 τελεσφορουσιν/f13 καρπον φερουσιν/788 καρποφερουσιν εν υποµονη: rell] omit 788 Luke 8:18

και ο δοκει εχειν αρθησεται απ αυτου (Io.Com 32,32 282) [C] ο δοκει εχειν (Mat.Com 16,27) [C]

CHAPTER FIVE. THE TEXT OF LUKE

345

παντι τω εχοντι δοθησεται και περισσευθησεται απο δε του µη εχοντος και ο δοκει εχειν αρθησεται απ αυτου (Mat.Com 16,27) [All]. See Matthew 25:29. _______________ και ο δοκει εχειν αρθησεται απ αυτου: rell] 05 αρθησεται απ αυτου και ο δοκει εχειν Luke 8:26 See Matthew 8:28, Mark 5:1. εις την χωραν των Γαδαρηνων (Io.Com 6,41,210) [C] εν τη χωρα των Γερασηνων (Io.Com 6,41,208) [Ad] Γεργεσα (Io.Com 6,41,211) [Ad] _______________ εις την χωραν: rell] 037 κατεπλευσεν Γαδαρηνων: 02 041 565 700c 07* 045 28 032 037 f13] 03 05 Γερασηνων/01 f1 019 700 038 118 Γεργεσηνων/69 Γαδαρινων/33 Γεργεσινων/579 Γεργερσινων In this section of the Commentary on John, Origen is concerned with the proper names of places and he refers to different witnesses. As Metzger states, ‘Origen does not indicate which Synoptic account it is that he is discussing. Moreover, though he declares that Gerasenes and Gadarenes are witnessed by manuscripts, he does not actually say that the name which he prefers (Γεργεσαιοι) was found in any manuscripts known to him’ (1963, 83). Luke 8:43

ουκ ισχυσεν υπ ουδενος θεραπευθηναι (Reg.Hom 6) [C] ουκ ισχυσεν υπ ουδενος αυτων θεραπευθηναι (Ier.Hom 17,5) [Ad] _______________ ουκ ισχυσεν: rell] 05 ουδε εις ισχυεν υπ: rell] 03 P75 02 f13 απ/04 υπο/69 παρ/omit 05 ουδενος: rell] omit 05/01* ουδνενος θεραπευθηναι: rell] 05 θεραπευσαι Luke 8:44

του κρασπεδου του ιµατιου (Ier.Hom 17,5) [C]. See Matthew 9:20. παραχρηµα εστη η ρυσις του αιµατος αυτης (Mat.Com 11,7) [C] _______________ του κρασπεδου: rell] omit 05

346

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Luke 8:46

ηψατο µου τις εγω γαρ εγνων δυναµιν εξεληλυθυιαν απ εµου (Mat. Com 11,17) [C] τις ηψατο µου (Heracl. 19,15) [Ad] τις µου ηψατο εγω γαρ εγνων δυναµιν εξελθουσαν απ εµου (Mat. Com 10,19) [Ad]. This is a conflation of Luke and Mark 5:31. _______________ εγνων: rell] 04* 019 εγνω εξεληλυθυιαν: 03 P75 01 019 33 579] rell εξελθουσαν απ: rell] 700 εξ Luke 8:47

ιαθη παραχρηµα (Mat.Com 10,19) [C] Luke 8:52

ουκ απεθανεν αλλα καθευδει (Cels. 2,48) [C] _______________ ουκ: 02 07 045 041 28 565 700] rell ου γαρ απεθανεν: rell] 019 038 f1 f13 69 33 απεθανεν το κορασιον Luke 9:8

Ηλιαν πεφηνεναι εν τω Ιησου η προφητην ενα των αρχαιων εγηγερθαι (Mat.Com 10,20) [All] Luke 9:14

ειπε δε προς τους µαθητας αυτου κατακλινατε αυτους κλισιας ωσει ανα πεντηκοντα (Mat.Com 11,3) [C] κατακλινατε αυτους (Mat.Com 11,19) [C] _______________ αυτου: rell] omit 579 700 κατακλινατε: rell] 03 05 032 038 κατακλεινατε/579 κατακληνατε/700 ανακλινατε κλισιας: rell] 02 13 579 700 346 κλησιας ωσει: 01 03 019 33 579 04 05] 038 ανα εκατον και/rell omit Luke 9:16

λαβων τους πεντε αρτους και τους δυο ιχθυας αναβλεψας εις τον ουρανον ηυλογησεν (Mat.Com 11,19) [C]. Origen introduces this citation by saying, ‘the three evangelists say in the very same

CHAPTER FIVE. THE TEXT OF LUKE

347

words’, and so is also referring to Matthew 14:19 and Mark 6:41. _______________ ηυλογησεν: 02 032 579 33] rell ευλογησεν Luke 9:20

τον Χριστον του θεου (Ier.Hom 11,1) [C] τον Χριστον του θεου (Mat.Com 10,5) [C] τον Χριστον του θεου (Mat.Com 12,15) [C]. Origen also refers to the equivalent in Mark 8:29 and states specifically that neither Luke nor Mark have the additional phrase found in Matthew 16:16 of ο υιος του θεου του ζωντος. _______________ τον Χριστον του θεου: rell] 05 τον Χριστον υιον του θεου/28 τον Χριστον τον υιον του θεου/037 Χριστον του θεου Luke 9:21

επιτιµησας [φησιν] αυτοις παρηγγειλε µηδενι λεγειν τουτο (Mat.Com 12,15) [C] _______________ αυτοις: rell] omit 118 69 παρηγγειλε: rell] 045 παρηγγελλεν/579 παραγγειλας/041 700 118 28 παρηγγειλεν αυτοις λεγειν: rell] P75* εγειν/07 037 045 124 565 579 788 346 ειπειν τουτο: rell] 28 περι αυτου Luke 9:22

δει τον υιον του ανθρωπου πολλα παθειν και αποδοκιµασθηναι απο των αρχιερεων και πρεσβυτερων και αποκτανθηναι και τη τριτη ηµερα αναστηναι (Reg.Hom 7) [C] δει τον υν του ανου πολλα παθειν και αποκτανθηναι και τη τριτη ηµερα αναστηναι (Pasc. 48) [Ad] _______________ δει τον υιον του ανθρωπου: rell] 01* τον υιον του ανθρωπου δει και αποδοκιµασθηναι: rell] omit 28 απο: rell] 05 f1 υπο των αρχιερεων και πρεσβυτερων: 69 124 579 788 346] 565 των πρεσβυτερων/rell των πρεσβυτερων και αρχιερεων και γραµµατων: rell] omit f1 Or και τη τριτη ηµερα αναστηναι: 02 04 041 f1 69 565] omit 579/346 και τη τριτη ηµερα εγερθησεται/P75* και τη τριτη εγερθηναι/rell και τη τριτη ηµερα εγερθηναι

348

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Luke 9:23

ελεγε δε προς παντας ει τις θελει οπισω µου ερχεσθαι αρνησασθω εαυτον και αρατω τον σταυρον αυτου και ακολουθειτω µοι + (Mart.12) [C] _______________ ερχεσθαι: 03 P75 04* 032 f1 69 788 01* 02 05 019 038 041 33 579] rell ελθειν αρνησασθω: 03c 01 02 05 019 038 041 33 579] rell απαρνησασθω και αρατω τον σταυρον αυτου και: rell] omit 05 αυτου: rell] 33 εαυτου καθ ηµεραν: rell] omit 05 01c 04 07 045 037 28 565 Or Luke 9:24 + ος γαρ αν θελη την ψυχην αυτου σωσαι, απολεσει αυτην ος δ αν απολεση την ψυχην αυτου ενεκεν εµου, ουτος σωσει αυτην + (Mart.12) [C] _______________ αν: rell] 037 346 045 1 579 01 04 118 1582 565 εαν την ψυχην αυτου σωσαι: rell] 032 την ψυχην σωσαι/579 σωσαι την ψυχην αυτου απολεσει αυτην ος δ αν απολεση την ψυχην αυτου ενεκεν: rell] omit 579 απολεσει: rell] 038 045 1 απολεση απολεση: rell] 032 038 346 69 28 απολεσει ενεκεν εµου: rell] P75 εινεκεν εµου/69 δια µε/037 ενεκεν µε εµου ουτος: rell] 041 αυτος Luke 9:25 + τι γαρ ωφελειται ανθρωπος κερδησας τον κοσµον ολον εαυτον δε απολεσας η ζηµιωθεις (Mart. 12) [C] τι ωφεληθησεται ανθρωπος εαν ολον τον κοσµον κερδηση την δε ψυχην αυτου απολεση η ζηµιωθη (Io.Com 19,14,85) [All]. See Matthew 16:26. In Luke, this has some similarity to manuscript 157 but it is more likely to be a reference to Matthew or a conflation of both verses. _______________ ωφελειται: rell] 01 04 05 700 ωφελει/037 οφελειται/579 οφελη ανθρωπος: rell] 05* ανθρωπον/05c ανθρωπος εαν κερδησας: rell] 05* κερδησαι/05c κερδηση απολεσας: rell] 05* απολεσαι/05c απολεση ζηµιωθεις: rell] 05 ζηµιωθηναι/788 ζηµιωθει

CHAPTER FIVE. THE TEXT OF LUKE

349

Luke 9:26

ος γαρ αν επαισχυνθη µε και τους εµους τουτον ο υιος του ανθρωπου επαισχυνθησεται οταν ελθη εν τη δοξη αυτου και του πατρος και των αγιων αγγελων (Mart. 37) [C] ος γαρ αν αισχυνθη µε και τους εµους λογους τουτον ο υιος του ανθρωπου επαισχυνθησεται οταν ελθη εν τη δοξη αυτου και του πατρος και των αγιων αγγελων (Mart. 34) [Ad] _______________ αν: rell] 04 019 69 33 εαν επαισχυνθη µε και τους εµους τουτον ο υιος του ανθρωπου: rell] omit 579 επαισχυνθη: rell] 037 επεσχυνθη µε: rell] 05 εµε λογους: rell] 037 λεγους/omit 05. Origen is inconsistent. τουτον: rell] 28 τον τοιουτον πατρος: rell] 05 πατρος αυτου των αγιων αγγελων: rell] 700 των αγγελων των αγιων Luke 9:27

εν τη δοξη αυτου (Io.Com 20,43,410) [C]. In this part of the commentary, Origen is referring to the three gospels and what they each have to say at this point. This phrase is only found in 05. Matthew 16:28 has εν τη δοξη του πατρος αυτου in 013 and there is no support in Mark 9:1. αληθως εισιν τινες των ωδε εστωτων οιτινες ου γευσονται θανατου εως αν ιδωσιν τον υιον του ανθρωπου εν τη δοξη αυτου (Io.Com 20,43,404) [Ad] _______________ αληθως: rell] P45 041 αληθως οτι τινες: rell] omit 579 ωδε: rell] 01 03 019 P75 1 1582* αυτου εστωτων: rell] 01 03 019 28 579 εστηκοτων οιτινες: 02 041 700] rell οι γευσονται: 038 045 69 700 579] rell γευσωνται τον υιον του ανθρωπου εν τη δοξη αυτου: No direct support, but this is very close to 05, τον υιον του ανθρωπου ερχοµενον εν τη δοξη αυτου. rell την βασιλειαν του θεου Luke 9:29

ο ιµατισµος...λευκος...εξαστραπτων (Mat.Com 12,39) [C] και εγενετο εν τω προσευχεσθαι αυτον η ιδεα του προσωπου αυτου ετερα και ηλλοιωθη ο ιµατισµος αυτου και εγενετο λευκος εξαστραπτων + (Io.Com 32,27,335) [Ad]

350

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

και εν τω προσευχεσθαι αυτον µετεµορφωθη εµπροσθεν αυτων (Mat. Com 12,39) [Ad]. This is a conflation of Luke 9:29, Matthew 17:2 and Mark 9:2. _______________ εγενετο εν τω προσευχεσθαι αυτον η ιδεα του προσωπου αυτου: 05] 01* εν τω προσευχασθαι αυτον το ειδος του προσωπου αυτου εγενετο/P45 1 εγενετο εν τω προσευχασθαι αυτον το ειδος του προσωπου αυτου/01c εγενετο εν τω προσευχασθαι αυτον το ειδος του προσωπου αυτου εγενετο/019 33 εγενετο εν τω αυτον προσευχασθαι το ειδος του προσωπου αυτου/rell εγενετο εν τω προσευχεσθαι αυτον το ειδος του προσωπου αυτου ηλλοιωθη: 038] rell omit αυτου: rell] omit P75 019 εγενετο: 038] 28 ετερος/rell omit Luke 9:30 + και ιδου ανδρες δυο συνελαλουν αυτω οιτινες ησαν Μωσης και Ηλιας + (Io.Com 32,27,335) [C] Μωσης και Ηλιας + (Mat.Com 12,38) [C] _______________ συνελαλουν: rell] P45 συνλαλουντες/07* συλλαλουν/579 ελαλουν οιτινες: rell] 04 οι/05 ην ησαν: rell] 05 δε Μωσης: P45 02 07* f1 565 700] rell Μωυσης Ηλιας: rell] 01 03 038 P45 P75 05 Ηλειας Luke 9:31

οφθεντες εν δοξη ελεγον την εξοδον αυτου ην εµελλε πληρουν εν Ιερουσαληµ (Cels. 6,76) [C] + οι οφθεντες εν δοξη ελεγον την εξοδον αυτου ην εµελλεν πληρουν εν Ιερουσαληµ (Io.Com 32,27,335) [C] + οφθεντες εν δοξη (Mat.Com 12,38) [C] εν Ιερουσαληµ (Mat.Com 12,38) [C] εν δοξη (Mat.Com 12,38) [C] εν δοξη (Mat.Com 12,41) [C] την εξοδον (Mat.Com 12,41) [C] ην εµελλε πληρουν (Mat.Com 12,41) [C] εν δοξη (Mat.Com 12,42) [C] οφθεντες εν δοξη (Mat.Com 12,43) [C] _______________ οι: rell] omit 05. Origen is inconsistent. οφθεντες: rell] 04c οφθεντες αυτω δοξη: rell] 02 032 038 579 τη δοξη

CHAPTER FIVE. THE TEXT OF LUKE

351

ελεγον: rell] 04* 05 69 124c 788 346 ελεγον δε/04c και ελεγον/ 124* ελε δε εµελλε: rell] P45 579 εµελλον/P75 01 02 032 038 04 ηµελλεν/05 µελλει εν: rell] P45 05 εις Luke 9:32

ο Πετρος και οι συν αυτω (Mat.Com 12,40) [C] ησαν βεβαρηµενοι υπνω (Mat.Com 12,40) [C] _______________ βεβαρηµενοι: rell] P75 346 βεβαρυµενοι Luke 9:33

µη ειδως [φησιν] ο λεγει (Mat.Com 12,40) [C] µη ειδως (Mat.Com 12,40) [C] µη ειδως ο λεγει (Mat.Com 12,41) [C] µη ειδως ο λεγει (Mat.Com 12,41) [C] µη ειδως ο ελαλει (Mat.Com 12,40) [Ad] _______________ ειδως: rell] 579 ειδος ο: rell] 05 α Luke 9:38

δεοµαι κυριε ελεησον η τον υιον (Orat.14,6) [All]. This is a conflation of Luke and Matthew 17:15. Luke 9:46

διαλογισµος...εισηλθε...τις αυτων ειη µειζων (Mat.Com 13,19) [Ad] Luke 9:47

ιδων τον διαλογισµον της καρδιας αυτων (Mat.Com 13,19) [C] εστησεν αυτο παρ εαυτω (Mat.Com 13,19) [C] ιδων ο Ιησους τον διαλογισµον της καρδιας αυτων (Mat.Com 13,19) [Ad] ελαβεν παιδιον και εστησεν...παρ εαυτω (Mat.Com 13,19) [Ad] _______________ ιδων: rell] 01 03 041 124 700 ειδως/f1 γνους τον διαλογισµον: rell] 565 τους διαλογισµους της καρδιας αυτων: rell] 05 346 αυτων της καρδιας/28 αυτων

352

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

αυτο: rell] omit 05/07* 045 69 28 αυτω εαυτω: rell] P45 εαυτωι/05 εαυτον/700 αυτω Luke 9:48

ος εαν δεξηται τουτο το παιδιον επι τω ονοµατι µου εµε δεχεται (Mat.Com 13,19) [C] ος εαν δεξηται τουτο το παιδιον επι τω ονοµατι µου εµε δεχεται (Mat.Com 13,19) [C] και ος εαν εµε δεξηται δεχεται τον αποστειλαντα µε (Mat.Com 13,19) [C] ο µικροτερος εν πασιν υµιν υπαρχων ουτος εστι µεγας (Mat.Com 13,19) [C] ο γαρ µικροτερος εν πασιν υµιν υπαρχων ουτος εστι µεγας (Mat.Com 13,29) [C] ο γαρ µικροτερος εν πασιν υµιν υπαρχων ουτος εστι µεγας (Mat.Com 13,29) [C] ο εµε δεχοµενος δεχεται τον αποστειλαντα µε (Io.Com 13,56,389) [Ad] επι τω ονοµατι του Ιησου (Mat.Com 13,19) [Ad] επι τω ονοµατι του Ιησου (Mat.Com 13,19) [Ad] µικροτερος εστιν εν πασι...µεγας (Mat.Com 13,19) [Ad] και εσται µεγας (Mat.Com 13,19) [Ad]. Origen is referring specifically to another variant here as noted by Metzger (1963). _______________ εαν: 03 04 565 579 07* 045 28 700 01 02 032 037 038 041 f1 124] rell αν τουτο το παιδιον: rell] 05 f1 579 το παιδιον τουτο/037 τουτο παιδιον τω: rell] 579 το εµο δεχεται: rell] P75 δεχηται ος εαν εµε δεξηται δεχεται: rell] omit 05 εαν: rell] 03 019 33 P75 69 788* αν/omit 01 εµε δεξηται: rell] 037 δεξηται εµε/01 69 εµε δεχηται/788 εµε δεξητε δεχεται: rell] 69 δεξηται τον: rell] 346* τον τον µικροτερος: rell] 03 P75 01 P45 µεικροτερος/05 µεκροτερος/038 µηκροτερος εν: rell] 28 επι πασιν: rell] omit 07 υµιν: rell] 579 ηµιν υπαρχων: rell] omit 05 ουτος εστι µεγας: 03 P75 01 04 019 f1 579 700] 05 ουτος εστε µεγας/rell ουτος εσται µεγας

CHAPTER FIVE. THE TEXT OF LUKE

353

Luke 9:61

αλλα πρωτον επιτρεψον µοι εις τον οικον µου απελθειν και αποταξασθαι τοις εις τον οικον µου (Mat.Com 15,21) [Ad] _______________ εις τον οικον: rell] 1 118 εν τω οικω Luke 9:62

επ αροτρον την χειρα ...επ αροτρον την χειρα (Ier.Hom 18,8) [Ad] αροτρω επιβαλοντες την χειρα (Ier.Hom 5,13) [All] ουδεις βαλων την χειρα επ αροτρον και στραφεις εις τα οπισω ευθετος εστιν τη βασιλεια του θεου (Ier.Hom 5,13) [All] ουδεις βαλων την χειρα επ αροτρον και στραφεις εις τα οπισω ευθετος εστι τη βασιλεια του θεου (Ier.Hom 13,3) [All]. Origen quotes this in this form twice and considers it to be words spoken by Jesus. However, it is not supported by any mss in this form. Luke 10:2 See Matthew 9:37–8. δεηθητε ουν του κυριου του θερισµου ινα εκβαλη εργατας εις τον θερισµον αυτου (Orat. 2,2) [C] _______________ ουν: rell] omit 05 κυριου: rell] 05* θεου θερισµου ινα: 579] 041 θερισµου οπως αν/rell θερισµου οπως εκβαλη εργατας: rell] 03 05 700 εργατας εκβαλη/P75 εργατης εκβαλη/118 69 εκβαλλη εργατας/28 579 εκβαλλει εργατας Luke 10:4

µηδενα κατα την οδον ασπασησθε (Mat.Com 15,2) [C] µηδενα κατα την οδον (Mat.Com 15,2) [C] µηδενα κατα την οδον (Mat.Com 15,2) [C] µηδενα κατα την οδον ασπασησθε (Princ. 4,2) [C] _______________ ασπασησθε: rell] 032 ασπασασθαι Luke 10:5

ειρηνη τω οικω τουτω + (Io.Com 32,14,159) [C] _______________ τω: rell] f13 69 124 788 346 εν τω

354

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Luke 10:6 + και εαν εκει η υιος ειρηνης η ειρηνη υµων επ αυτον αναπαυσεται ει δε µη γε η ειρηνη υµων εφ υµας ανακαµψει (Io.Com 32,14,159) [Ad] εαν µεν η εκει υιος ειρηνης η ειρηνη υµων επ αυτον αναπαυσεται εαν δε µη η εκει υιος ειρηνης η ειρηνη υµων εφ υµας ανακαµψει (Io.Com 32,22,284) [Ad] η ειρηνη...υιος ειρηνης (Mat.Com 15,18) [Ad] _______________ και εαν: rell] 05 καν εκει η: 03 P75] 038 η/69 700 ει εκει/rell η εκει. Origen is inconsistent. ειρηνης: rell] omit 019 εφ: rell] f1 προς υµας: rell] 579 ηµας ανακαµψει: rell] 05 επιστρεψει η ειρηνη υµων Luke 10:13

παλαι αν εν σακκω και σποδω καθηµενοι µετενοησαν (Princ. 3,1,17) [C]. See also Matthew 11:21. It is impossible to tell which evangelist is cited from the text. Ουαι σοι Χοραζιν ουαι σοι Βηθσαιδα οτι ει εν Τυρω και Σιδωνι εγενετο τα σηµεια τα γενοµενα εν υµιν παλαι αν εν σακκω και σποδω καθηµενοι µετενοησαν + (Philoc. 27,11) [Ad]. See Matthew 11:21. _______________ καθηµενοι: Luke: P75 01 02 03 04 019 032 038 33 28 579] rell καθηµεναι Luke 10:14 + πλην λεγω υµιν Τυρω και Σιδωνι ανεκτοτερον εσται η υµιν + (Philoc. 27,11) [Ad]. See Matthew 11:22. _______________ Σιδωνι: rell] 03 P45 P75 Σειδωνι/032 Σιδονι/f13 Σιδωνη/69 Σιδονη ανεκτοτερον εσται: rell] f1 εν τη κρισει η υµιν: P45] 05* ηµειν/05c υµειν/f1 ανεκτοτερον εσται η υµιν/f13 εν ηµερα κρισεως η υµιν/700 εν τη κρισει ηµιν/04 019 εν τη κρισει υµιν/rell εν τη κρισει η υµιν

CHAPTER FIVE. THE TEXT OF LUKE

355

Luke 10:15 + και συ [φησιν] Καπερναουµ (Philoc. 27,11) [C]. This has no match with Matthew 11:23, suggesting the entire citation is a conflation of both verses. _______________ Καπερναουµ: 02 07 045 019 032 037 038 041 f1 f13 28 565 579] rell Καφαρναουµ Luke 10:19

οφεων και σκορπιων (Cels. 2,48) [C] επι πασαν την δυναµιν του εχθρου (Cels. 2,48) [C] εξουσιαν πατειν επανω οφεων και σκορπιων και επι πασαν την δυναµιν του εχθρου (Cels. 7,57) [C] του πατειν επανω οφεων και σκορπιων και επι πασαν την δυναµιν του εχθρου (Orat. 13,4) [C] εξουσιαν πατειν...επανω (Cels. 2,48) [Ad] ιδου δεδωκα υµιν εξουσιαν πατειν επανω οφεων και σκορπιων και επι πασαν την δυναµιν του εχθρου και ουδεν υµας ου µη αδικηση (Cels. 7,70) [Ad] υµιν εξουσιαν πατειν επανω οφεων και σκορπιων και επι πασαν την δυναµιν του εχθρου ινα µηδεν υµας αυτων αδικηση (Mart. 36) [Ad] δεδωκα εξουσιαν...πατειν επανω οφεων και σκορπιων και επι πασαν την δυναµιν του εχθρου ουδεν υπ αυτων αδικουµενοις (Princ. 4,1,5) [Ad] _______________ πατειν: 032 f1] rell του πατειν. Origen is inconsistent. οφεων: rell] P45 05 των οφεων σκορπιων: rell] 05 των σκορπιων την δυναµιν: rell] 032 579 δυναµιν/03 την δυναµιν την ου µη: rell] omit 01* 05 αδικηση: rell] 01 02 07 032 038 33 28 05 1 1582* 019 αδικησει Luke 10:20

χαιρετε οτι τα ονοµατα υµων γεγραπται εν τοις ουρανοις (Ier.Hom 17,4) [C] εγγραφη εν τοις ουρανοις (Luc.Hom 11) [Ad] _______________ γεγραπται: 038] 03* P75 01 33 ενγεγραπται/03c 019 f1 εγγεγραπται/rell εγραφη εν τοις ουρανοις: rell] 05 εν τω ουρανω/037 εν τοις ουρανους

356

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Luke 10:21 See Matthew 11:25. εξοµολογουµαι σοι πατερ κυριε του ουρανου και της γης οτι απεκρυψας ταυτα απο σοφων και συνετων και απεκαλυψας αυτα νηπιοις (Orat.14,5) [C] αποκεκρυπται απο σοφων και συνετων τα θεια (Princ. 3,1,12) [All] και αποκεκαλυπται νηπιοις (Princ. 3,1,12) [All] _______________ εξοµολογουµαι: rell] 037 εξοµολογησοµαι και της γης: rell] omit P45 σοφων και συνετων: rell] 05 συνετων και σοφων αυτα: rell] 579 αυτοις Luke 10:25

τι ποιησας ζωην αιωνιον κληρονοµησω (Ier.Hom 34) [C] _______________ ποιησας: rell] 700 ποιων/01* ποιησας ινα Luke 10:27

εξ ολης καρδιας και εξ ολης ισχυος και εξ ολης διανοιας (Orat. 28,3) [Ad]. See Mark 12:30 and Matthew 22:37. αγαπησεις τον πλησιον σου ως εαυτον (Mat.Com 16,8) [All] _______________ εξ ολης: rell] 05 f1 εν ολη καρδιας: 03 P75] 05 τη καρδια/f1 καρδια/rell της καρδιας και: rell] omit 03* P75 εξ ολης: rell] 03 P75 579 P45 01 019 05 f1 εν ολη εξ ολης: rell] 03 P75 579 01 019 f1 εν ολη/omit 05 Luke 10:28

ορθως απεκριθης τουτο ποιει και ζηση (Luc.Hom 34) [C] _______________ απεκριθης: rell] 019 εκρινας ζηση: rell] 05 ζησεις Luke 10:29

και τις εστι µου πλησιον (Mat.Com 16,8) [C] ο θελων εαυτον δικαιωσαι (Mat.Com 16,8) [Ad] _______________ µου πλησιον: rell] 33 ο πλησιον

CHAPTER FIVE. THE TEXT OF LUKE

357

Luke 10:30

απο Ιερουσαληµ εις Ιεριχω (Io.Com 20,35,317) [C] απο Ιερουσαληµ εις Ιεριχω...λησταις (Mat.Com 16,9) [C] ανθρωπος τις κατεβαινεν απο Ιερουσαληµ εις Ιεριχω και περιεπεσε λησταις (Mat.Com 16,9) [Ad] _______________ κατεβαινεν: rell] 04* καταβαινει Ιεριχω: rell] 03 P75 019 Ιερειχω/01 Ειεριχω και: rell] omit 04* Luke 10:35

δυο δηναρια (Luc.Hom 34) [C] ο τι εαν προσδαπανησης εγω εν τω επανερχεσθαι µε αποδωσω σοι (Luc.Hom 34) [C] δεδωκε δυο δηναρια (Luc.Hom 34) [Ad] _______________ τι: rell] 041 δ εαν: 03 P45 P75] rell αν προσδαπανησης: rell] 05 28 προσδαπανησεις εγω εν τω επανερχεσθαι µε: rell] 05 εν τω επανερχεσθαι µε εγω/01 τω επανερχεσθαι µε εγω/69 579 εγω εν τω επανερχεσθαι µοι/f1 εν τω επανερχεσθαι µοι/346 εγω αυτον επανερχεσθαι µε σοι: rell] omit 05 Luke 10:36

τις τουτων των τριων δοκει σοι γεγονεναι πλησιον του εµπεσοντος εις τους ληστας (Luc.Hom 34) [C] _______________ τις: rell] 05 τινα ουν/33 579 700 02 04 07 045 032 037 038 041 f13 28 565 τις ουν τουτων των τριων: rell] omit 05/01* τουτων τριων δοκει σοι γεγονεναι πλησιον: 118] 33 γεγονεναι/579 P45 f1 δοκει σοι πλησιον γεγονεναι/05 δοκεις πλησιον γεγονεναι/rell πλησιον δοκει σοι γεγονεναι Luke 10:37

ο ποιησας το ελεος µετ αυτου (Luc.Hom 34) [C] πορευου και συ ποιει οµοιως (Luc.Hom 34) [C] _______________ το ελεος µετ αυτου: rell] 579 µετ αυτου το ελεος συ: rell] P75 01 788 σοι/P45 συ και

358

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Luke 11:1

κυριε διδαξον ηµας προσευχεσθαι καθως και Ιωαννης εδιδαξε τους µαθητας αυτου (Orat. 2,4) [C] εν τοπω τινι (Orat. 2,4) [C] και εγενετο εν τω ειναι αυτον εν τοπω τινι προσευχοµενον ως επαυσατο ειπε τις των µαθητων αυτου προς αυτον (Orat. 13,1) [C] διδαξον ηµας προσευχεσθαι...προσευχεσθαι (Orat. 15,1) [C] εν τω ειναι αυτον εν τοπω τινι προσευχοµενον ως επαυσατο (Orat. 18,1) [C] και εγενετο εν τω ειναι αυτον προσευχοµενον εν τοπω τινι ως επαυσατο ειπε τις των µαθητων αυτου προς αυτον κυριε διδαξον ηµας προσευχεσθαι καθως και Ιωαννης εδιδαξε προσευχεσθαι τους µαθητας αυτου (Orat. 2,4) [Ad] Ιωαννης εδιδασκε τους µαθητας (Orat. 2,4) [Ad] των µαθητων...προσευχεσθαι ως και Ιωαννης εδιδασκε τους µαθητας αυτου (Orat. 18,1) [Ad] _______________ και εγενετο: rell] 02 εγενετο δε προσευχοµενον: rell] 28 και προσευχοµενον/05 προσευχοµενον και και: rell] omit 1 69 700 1582* 01* Ιωαννης: rell] 03 P75 05 1582* Ιωανης/omit 01* Luke 11:2

πατερ αγιασθητω το ονοµα σου ελθετω η βασιλεια σου + (Orat. 18,2) [C] οταν προσευχησθε λεγετε πατερ (Orat. 22,3) [C] αγιασθητω το ονοµα σου (Orat. 24,1) [C] αγιασθητω το ονοµα σου (Orat. 24,1) [C] το ονοµα...το ονοµα (Orat. 24,1) [C] το ονοµα (Orat. 24,4) [C] αγιασθητω το ονοµα σου (Orat. 24,5) [C] ελθετω η βασιλεια σου (Orat. 25,1) [C] αγιασθητω το ονοµα σου ελθετω η βασιλεια σου (Orat. 25,2) [C] αγιασθητω το ονοµα σου ελθετω η βασιλεια σου (Orat. 25,2) [C] αγιασθητω το ονοµα σου ελθετω η βασιλεια σου (Orat. 25,2) [C] ελθετω η βασιλεια σου (Orat. 26,1) [C] αγιασθητω το ονοµα σου και το ελθετω η βασιλεια σου...το ονοµα...η βασιλεια (Orat. 25,2) [Ad] _______________ προσευχησθε: 01 03 07 045 037 041 1582 118 28 565sup 700 788] 05 προσευχησθε µη βαττολογειτε ως οι λοιποι δοκουσιν γαρ τινες οτι εν τη πολυλογεια αυτων εισακουσθησονται αλλα προσευχοµενοι λεγετε/P75 02 1 124 προσευχεσθε/019 579 προσευχησθαι/rell προσευχεσθαι

CHAPTER FIVE. THE TEXT OF LUKE

359

πατερ: 03 P75 01 f1 700] 019 πατερ ηµων/rell πατερ ηµων ο εν τοις ουρανοις το: rell] omit 05 σου: rell] omit 565sup/05 σου εφ ηµας ελθετω η βασιλεια σου: rell] 01 04 032 037 f13 ελθατω η βασιλεια σου/05 ελθετω σου η βασιλεια/565sup ελθετω η βασιλεια/700 ελθετω το πνευµα σου το αγιον εφ ηµας και καθαρισατω ηµας Origen 03 P75 019 f1 end at η βασιλεια σου Luke 11:3 + τον αρτον ηµων τον επιουσιον διδου ηµιν το καθ ηµεραν + (Orat. 18,2) [C] τον αρτον ηµων τον επιουσιον διδου ηµιν καθ ηµεραν (Orat. 26,1) [C] τον αρτον ηµων τον επιουσιον διδου ηµιν καθ ηµεραν (Orat. 27,1) [C] επιουσιον (Orat. 27,7) [C] επιουσιον (Orat. 27,13) [C] καθ ηµεραν...καθ ηµεραν...καθ ηµεραν (Orat. 27,16) [C] καθ ηµεραν (Orat. 27,17) [C] τον αρτον ηµων τον επιουσιον διδου ηµιν καθ ηµεραν (Orat. 27,17) [C] αρτου του επιουσιου (Orat. 27,3) [Ad]. The text is not clear as to whether this is Luke or Matthew 6:11. τον επιουσιον αρτον (Orat. 27,9) [Ad] τον επιουσιον αρτον (Orat. 27,11) [Ad] τον επιουσιον αρτον δοθηναι ηµιν (Orat. 27,17) [Ad] _______________ τον: rell] omit 037 διδου: 03 02 037 P75 04 07 045 019 032 038 041 f1 f13 33 565 579 700] 01 05 28 δος ηµιν: rell] 03 02 05 ηµειν το καθ ηµεραν: rell] 05 28 σηµερον/01* καθ ηµεραν. Origen is inconsistent. Luke 11:4 + και αφες ηµιν τας αµαρτιας ηµων και γαρ αυτοι αφιεµεν παντι τω οφειλοντι ηµιν και µη εισενεγκης ηµας εις πειρασµον (Orat. 18,2) [C] αφες ηµιν τας αµαρτιας ηµων (Orat. 28,8) [C] και γαρ αυτοι αφιεµεν παντι οφειλοντι ηµιν (Orat. 28,8) [C] και γαρ αυτοι αφιεµεν παντι οφειλοντι ηµιν (Orat. 28,8) [C] εις πειρασµον (Orat. 29,1) [C] εις πειρασµον (Orat. 29,3) [C] εις πειρασµον (Orat. 29,4) [C] µη εισενεγκης ηµας εις πειρασµον (Orat. 29,11) [C]

360

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

εις πειρασµον...εις πειρασµον...εις πειρασµον (Orat. 29,11) [C] εις πειρασµον (Orat. 29,12) [C] µη εισενεγκης ηµας εις πειρασµον (Orat. 29,14) [C] µη εισενεγκης ηµας εις πειρασµον (Orat. 30,1) [C] και αφες ηµιν τας αµαρτιας ηµων και γαρ αυτοι αφηκαµεν παντι οφειλοντι ηµιν (Orat. 28,1) [Ad]. Origen states he is quoting from Luke but has confused Luke with Matthew 6:12 with αφηκαµεν. There is no manuscript support for this in Luke. εις τον πειρασµον...εις τον πειρασµον (Orat. 29,9) [Ad] εις τον πειρασµον...εις τον πειρασµον (Orat. 29,11) [Ad] µη εισενεγκης εις πειρασµον ηµας (Orat. 29,13) [Ad] _______________ τας αµαρτιας: rell] 05 τα οφιλεµατα/f1 τα αµαρτηµατα και γαρ αυτοι: rell] 01* ως και αυτοι/05 ως και ηµεις αφιεµεν: 01c 038 045 1582* 118 28 019 33] 03 032 05 αφιεοµεν/69 346 αφιωµεν/rell αφιοµεν παντι: rell] 05 τοις τω: 019 33] rell omit. Origen is inconsistent. οφειλοντι: rell] 05 οφειλεταις/579 οφειλουσιν ηµιν: rell] 05 69* ηµων πειρασµον: rell] 346 πειρασµοι Origen states at Orat. 29.1 that the phrase αλλα ρυσαι ηµας απο του πονηρου does not appear in Luke, and this is supported by 03 P75 01*.2 019 f1 700. Luke 11:5

τρεις αρτους (Mat.Com 11,8) [C] και ειπε προς αυτους τις εξ υµων εξει φιλον και πορευσεται προς αυτον µεσονυκτιον και ειπη αυτω φιλε χρησον µοι τρεις αρτους + (Orat. 10,2) [C] _______________ προς αυτους: rell] omit 05 πορευσεται: rell] 565 πορευεται µεσονυκτιον: Or (and 039)] 05* 038 µεσανυκτιου/rell µεσονυκτιου ειπη: rell] 02 05 032 041 f13 ερει Luke 11:6 + επειδη φιλος µου παρεγενετο εξ οδου προς µε και ουκ εχω ο παραθησω αυτω (Orat. 10,2) [C] _______________ µου: rell] 05 69 µοι/omit 04 07 045 037 118 28 565 παρεγενετο εξ οδου: rell] 05 παρεστιν απ αγρου/019 παρεγενετο εξ οδου µακραν

CHAPTER FIVE. THE TEXT OF LUKE

361

προς µε: rell] omit 05 εχω: rell] 037* εξω ο: rell] 28 579 ω Luke 11:8

λεγω υµιν ει και ου δωσει αυτω αναστας δια το ειναι φιλον αυτου δια γε την αναιδειαν αυτου εγερθεις δωσει οσων χρηζει (Mat.Com 14,25) [C] λεγω υµιν ει και ου δωσει αυτω αναστας δια το ειναι φιλον αυτου δια γε την αναιδειαν αυτου εγερθεις δωσει αυτω οσων χρηζει (Orat. 10,2) [C] _______________ λεγω υµιν: rell] 045 λεγω δε υµιν ει και: rell] 124 και ει/omit 05 δωσει: rell] 700* διδωσιν φιλον αυτου: 03 P75 124 33 01 700 04 019 579] 02 565 αυτον φιλον/05 αυτον φιλον αυτου/07 045 f1 037 αυτου φιλον/032 f13 788 αυτου φιλος γε: rell] 01* δε/579 γαι εγερθεις: rell] P45 579 αναστας αυτω: rell] omit 05 οσων: rell] 01c 700 05 07 045 037 f1 019 f13 69 28 565 οσον χρηζει: rell] 03c f13 69 28 χρειζει Luke 11:9

καγω υµιν λεγω αιτειτε και δοθησεται υµιν (Mat.Com 14,25) [C] αιτειτε και δοθησεται υµιν (Orat.10,2) [C]. See Matthew 7:7. _______________ υµιν λεγω: rell] 118 λεγω υµιν/03 υµιν λεγω υµιν δε υµιν: rell] omit 037 Luke 11:10 See Matthew 7:8. ο ζητων ευρισκει (Io.Com 2,36,221) [C] πας γαρ ο αιτων λαµβανει (Orat. 10,2) [C] πας ο ζητων ευρισκει (Io.Com 2,36,219) [Ad] _______________ ευρισκει: rell] 69* ευρησει

362

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Luke 11:11

τις δε εξ υµων τον πατερα υιος αιτησει ιχθυν µη αντι ιχθυος οφιν επιδωσει αυτω (Mat.Com 14,25) [Ad] _______________ τις: 01 05 019 33] rell τινα δε: rell] P45 γαρ εξ: rell] omit 07 045 037 118 565 f1 28 ιχθυν: 03 P45] P75 ισχυν/rell αρτον Origen omits µη λιθον επιδωσει αυτω και ιχθυν (and other variations) and this supports: P45 P75 03. µη αντι ιχθυος οφιν επιδωσει αυτω: 01 02 04 07 045 032 037 038 041 f1 f13 33 28] 03 P75 και αντι ιχθυος οφιν αυτω επιδωσει/P45 και αντι ιχθυος οφιν επιδωσει αυτω/05 019 700 µη αντι ιχθυος οφιν αυτω επιδωσει/579 αντι ιχθυος οφιλη επιδωσει αυτω/346 µη αντι ιχθειος οφιν επιδωσει αυτω/omit 69 565 788 Luke 11:13

ο πατηρ το αγαθον δοµα υων εξ ουρανου τοις αιτουσιν αυτον (Orat. 10,2) [All]. See also Matthew 7:11. Luke 11:15

εν Βεελζεβουλ τω αρχοντι των δαιµονιων εκβαλλειν τα δαιµονια (Io.Com 19,15,93) [C]. See Matthew 12:24. εν Βεελζεβουλ τω αρχοντι των δαιµονιων (Io.Com 20,35,314) [C] εν Βεελζεβουλ αρχοντι των δαιµονιων εκβαλλει τα δαιµονια (Mat. Com 12,2) [C]. GCS states this is Matthew 9:34 and also cross references to Matthew 12:24. However, it is closer to Luke 11:15. εν βεελζεβουλ αρχοντι των δαιµονιων εκβαλλειν τα δαιµονια (Cels. 2,9) [Ad]. See Matthew 12:24. εκβαλλειν τα δαιµονια (Io.Com 20,35,314) [Ad] _______________ εν Βεελζεβουλ τω αρχοντι: P45 038 041 P75 04 032 f13 124 33 700] 05 07 045 037 f1 28 565 εν Βεελζεβουλ αρχοντι/02 εν Βεελζεβουλ των αρχοντι/579 εν Βεζεβουλ τω αρχοντι/019 εν Βελζεβουλ τω αρχοντι/rell εν Βεεζεβουλ τω αρχοντι. Origen is inconsistent. εκβαλλειν: 032] rell εκβαλλει. Origen is inconsistent.

CHAPTER FIVE. THE TEXT OF LUKE

363

Luke 11:19

ει εγω εν Βεελζεβουλ εκβαλλω τα δαιµονια οι υιοι υµων εν τινι εκβαλλουσιν (Io.Com 19,15,95) [C] _______________ ει εγω εν Βεελζεβουλ εκβαλλω τα δαιµονια: rell] omit 032 69 565 346 Βεελζεβουλ: P45 02 05 579 P75 04 07 045 037 038c 041 f1 f13 33 28 700] 01 03 Βεεζεβουλ/019 038 Βελζεβουλ εκβαλλω: rell] 579 εκβαλλων τα δαιµονια: rell] omit P45 οι υιοι υµων: rell] 02 05 υιοι υµων/579 οι υιοι ηµων εν τινι: rell] P75 εκ τινι/05 εν τι εκβαλλουσιν: rell] 032 038 f1 565 εκβαλουσιν/f13 εκβαλωσιν/700 εκβαλουσι Luke 11:43

τας πρωτοκαθεδριας εν ταις συναγωγαις (Mat.Com 16,22) [Ad] Luke 11:48

αρα µαρτυρες εστε και συνευδοκειτε τοις εργοις των πατερων υµων (Cels. 2,75) [C]. SC refers to this as also being from Matthew 23:31. However, it appears to be only an allusion to Matthew and is an exact match to Luke. _______________ µαρτυρες εστε: 01 03 019 700] rell µαρτυρειτε και συνευδοκειτε: rell] 05 µη συνευδοκειν/037 και συνευδοκει/f13 οτι συνευδοκειται/69 124 788 346 οτι συνευδοκειτε τοις: rell] 346 εν τοις υµων: rell] f13 υµετερων/579 ηµων Luke 11:52

ουαι υµιν τοις νοµικοις οτι ηρατε την κλειδα της γνωσεως αυτοι ουκ εισηλθετε και τους εισερχοµενους εκωλυσατε (Princ. 4,2,3) [C] ουαι υµιν τοις νοµικοις οτι ηρατε την κλειδα της γνωσεως αυτοι ουκ εισηλθετε και τους εισερχοµενους ουκ αφιετε εισελθειν (Philoc. 2,2) [Ad]. See Matthew 23:13. _______________ οτι: rell] 05 038 οτι εκρυψατε ηρατε: rell] omit 05 κλειδα: rell] 05 κλειν αυτοι: rell] P45 05 f13 και αυτοι/038 αυτοι δε

364

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

εισηλθετε: 045 041 f1 28 700 038] rell εισηλθατε εισερχοµενους: rell] P45 ...πορευοµενους/05 εισπορευοµενους Luke 12:3

ανθ ων οσα ηκουσατε εν τη σκοτια ειπατε εν τω φωτι (Io.Com 2,28, 173) [Ad]. See Matthew 10:27. _______________ τη: rell] omit 037 σκοτια: rell] P45 σκοτια εαν/69 σκοτια αει ειπατε: rell] P45 ειπητε Luke 12:4

µη φοβηθητε απο των αποκτεννοντων το σωµα (Mart. 34) [C]. See Matthew 10:28. Origen states that the same words are found in both Matthew and Luke. περισσοτερον τι ποιησαι (Mart. 34) [C] µη φοβηθητε απο των αποκτεννοντων το σωµα και µετα ταυτα µη εχοντων περισσοτερον τι ποιησαι (Mart. 34) [C] ταυτα δε λεγω υµιν τοις φιλοις µου µη φοβηθητε απο των αποκτεννοντων το σωµα και µετα ταυτα µη εχοντων περισσοτερον τι ποιησαι + (Mart. 34) [Ad]. Origen states he is quoting from Luke. _______________ φοβηθητε: rell] P45 700 πτοηθητε/P75* φοβητε αποκτεννοντων: 01 02 07 019 037 565 700] 03 P75 P45 αποκτεινοντων/rell αποκτενοντων και µετα ταυτα: rell] 05 την δε ψυχην µη δυναµενων αποκτειναι µη εχοντων περισσοτερον τι: 03 P45 P75 01 07 045 032 037 124 28 565 579] 02 041 µη εχοντων περισσον τι/019 f13 µη εχοντων τι περισσοτερον/038 33 µη εχοντων τι περισσον/f1 700 περισσοτερον µε εχοντων τι/05 µηδε εχοντων περισσον τι Luke 12:5 + υποδειξω δε υµιν τινα φοβηθητε φοβηθητε τον µετα το αποκτειναι εχοντα εξουσιαν εµβαλειν εις γεενναν ναι λεγω υµιν τουτον φοβηθητε + (Mart. 34) [C] τον µετα το αποκτειναι εχοντα εξουσιαν εµβαλειν εις γεενναν (Mart. 34) [C] µετα το αποκτειναι εχει εξουσιαν εµβαλειν εις γεενναν (Mart. 34) [Ad] _______________ δε: rell] omit 01 φοβηθητε: rell] omit 01 05 69

CHAPTER FIVE. THE TEXT OF LUKE

365

εχοντα εξουσιαν: rell] P45 07 045 037 28 565 εξουσιαν εχοντα εµβαλειν: rell] P45 032 βαλειν/01 εµβαλλειν/05 εις γεεναν βαλειν εις γεενναν: 700] rell εις την γεεναν τουτον: rell] 118 f13 τουτο φοβηθητε: rell] P45 φοβηθηναι Luke 12:6 + ουχι πεντε στρουθια δυο ασσαριων πωλειται και εν εξ αυτων ουκ εστιν επιλελησµενον ενωπιον του θεου + (Mart. 34) [Ad] Luke 12:7 + αλλα και αι τριχες της κεφαλης υµων πασαι ηριθµηνται µη ουν φοβηθητε πολλων στρουθιων διαφερετε + (Mart. 34) [C] _______________ της κεφαλης υµων πασαι ηριθµηνται: 03* P75 019 041 f13 33 01 02 07 032 037 045 f1 28 700] 03c της κεφαλης ηµων πασαι ηριθµηνται/P45 υµων της κεφαλης πασαι ηριθµηµεναι/05 υµων πασαι της κεφαλης ηριθµηµενια εισιν/038 124 579 της κεφαλης υµων πασαι ηριθµηµεναι εισιν/565 της κεφαλης υµων ηριθµηνται ουν: rell] omit 03 P75 019 P45 579 φοβηθητε: 05] rell φοβεισθε πολλων: rell] 05 πολλων γαρ διαφερετε: rell] 05 038 041 f13 33 διαφερετε υµεις Luke 12:8 + λεγω δε υµιν πας ος αν οµολογηση εν εµοι εµπροσθεν των ανθρωπων και ο υιος του ανθρωπου οµολογησει εν αυτω εµπροσθεν των αγγελων του θεου + (Mart. 34) [C] και ο υιος του ανθρωπου οµολογησει εν αυτω εµπροσθεν των αγγελων του θεου (Mart. 35) [C] εµπροσθεν των αγγελων του θεου (Mart. 35) [C] αγγελοι λεγονται ειναι του θεου (Cels. 8,25) [All]. See Matthew 22:30. _______________ δε rell] omit P45 υµιν: rell] 01 05 υµιν οτι αν: rell] 038 579 εαν οµολογηση: rell] 03* 02 037 f13 05 οµολογησει/579 ολογησει εµοι: rell] 579 αυτω των ανθρωπων και ο υιος του ανθρωπου οµολογησει εν αυτω εµπροσθεν: rell] omit 579 οµολογησει: rell] 03c 045 124 69 οµολογηση

366

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

εν: rell] omit P45 f13 69 αυτω: rell] P45 346 αυτον/f13 69 εαυτον των αγγελων: rell] omit 01* Luke 12:9 + ο δε αρνησαµενος µε ενωπιον των ανθρωπων απαρνηθησεται ενωπιον των αγγελων του θεου (Mart. 34) [C] ενωπιον των αγγελων του θεου (Mart. 35) [C] _______________ This verse is omitted by P45. αρνησαµενος: rell] 69 απαρνησαµενος ενωπιον: rell] 03 05 038 041 εµπροσθεν απαρνηθησεται: rell] 01* απαρνησεται/05 αρνηθησεται ενωπιον: rell] 05 εµπροσθεν Luke 12:11

οταν δε φερωσιν υµας επι τας συναγωγας και τας αρχας και τας εξουσιας µη µεριµνησητε πως απολογησησθε η τι ειπητε + (Mart. 34) [C] _______________ φερωσιν: 05] 03 019 124 33 01 579 700 f1 εισφερωσιν/07* προσφερουσιν/P75 εις εισφερωσιν/rell προσφερωσιν υµας: rell] f13 ηµας επι: rell] 01 579 700 05 f1 f13 69 346 εις τας συναγωγας και τας αρχας: rell] P45 τας αρχας και τας συναγωγας µεριµνησητε: rell] P75 µεριµνη µη µεριµνησητε/05 προσµεριµνατε/ 28 02 07 045 032 037 041 124 565 µεριµνατε απολογησησθε η τι ειπητε: 05] 28 η τι λαλησητε η τι απολογησησθε/579 η τι λαλησητε η τι ειπητε/346 η τι απολογησησθε οτι ειπητε/038 1582c η τι απολογησεσθε η τι ειπητε/rell η τι απολογησησθε η τι ειπητε Luke 12:12 + το γαρ αγιον πνευµα διδαξει υµας εν αυτη ωρα α δει ειπειν (Mart. 34) [C] _______________ διδαξει: rell] 02 019 038 διδαξη εν αυτη: rell] omit 33/700 εν εκεινη τη ωρα: rell] omit 33

CHAPTER FIVE. THE TEXT OF LUKE

367

Luke 12:18

καθελω µου τας αποθηκας και µειζονας οικοδοµησω...+ (Ier.Hom 16,4) [C] _______________ µου: rell] omit 032 µειζονας οικοδοµησω: rell] 01* µειζονας ανοικδοµησω/05 ποιησω αυτας µειζονας There is no support for the omission of the next phrase as cited in Origen. Luke 12:19 + και ερω τη ψυχη µου ψυχη εχεις αγαθα κειµενα εις ετη πολλα αναπαυου φαγε πιε ευφραινου (Ier.Hom 16,4) [Ad] και ερω τη ψυχη µου ψυχη εχεις αγαθα κειµενα εις ετη πολλα (Ier.Hom 16,4) [Ad] _______________ ψυχη: rell] 032 συ κειµενα εις ετη πολλα αναπαυου φαγε πιε ευφραινου: rell] omit 05 φαγε πιε ευφραινου: rell] 69 φαγε πιε και ευφραινου Luke 12:20

αφρον ταυτη τη νυκτι απαιτουσι την ψυχην σου απο σου α δε ητοιµασας τινι εσται (Ier.Hom 16,4) [C] αφρον ταυτη τη νυκτι απαιτουσι την ψυχην σου απο σου (Ier.Hom 16,4) [C] αφρον ταυτη τη νυκτι την ψυχην σου απαιτουσιν απο σου (Io.Com 19,12,78) [C] αφρων ταυτη τη νυκτι την ψυχην σου απαιτουσιν απο σου (Io.Com 19,15,98) [C] _______________ αφρον: 69 041 045 f1 124 565 700] rell αφρων ταυτη: rell] 037 ταυτα απαιτουσι την ψυχην σου: 05] 579 αιτουσιν την ψυχην σου/69 απαιτουσιν απο σου την ψυχην/03 P75 019 33 P45 την ψυχην σου αιτουσιν/rell την ψυχην σου απαιτουσιν. Origen is inconsistent. δε: rell] 05 ουν τινι: rell] 05 τινος Luke 12:34

οπου ο θησαυρος εκει και η καρδια (Ier.Hom 5,13) [All]

368

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Luke 12:42

τις αρα εστιν ο πιστος οικονοµος και φρονιµος ον καταστησει ο κυριος αυτου επι της οικιας αυτου διδοναι εν καιρω το σιτοµετριον τοις δουλοις αυτου (Ier.Hom 11,3) [Ad]. See Matthew 24:45. τις αρα εστιν ο πιστος και φρονιµος οικονοµος ον καταστησει ο κυριος επι της οικετιας αυτου του διδοναι εν καιρω το σιτοµετριον τοις συνδουλοις εαυτου (Io.Com 20,2,8) [Ad] _______________ εστιν: rell] 02 041 εσται οικονοµος και φρονιµος: 01c 02 041 f1 f13 33 700 019 124] 01* δουλος και φρονιµος/038 οικονοµος και ο φρονιµος/05 οικονοµος ο φρονιµος ο αγαθος/rell οικονοµος ο φρονιµος καταστησει: rell] 01* κατεστησεν/124 καταστησεν ο: rell] omit 019 αυτου: 1424] rell omit. Origen is inconsistent. της οικετιας: f1 124] 05 την θεραπειαν/037 της θεραπιας/rell της θεραπειας αυτου διδοναι: 05 019] P75 αυτου του διαδιδοναι/01* 118 αυτου του διαδουναι/038 αυτου του δουναι/032 αυτου δουναι/f13 69 788 346 124 αυτου του διδοναι αυτοις/28 αυτου του δουναι αυτοις/rell αυτου του διδοναι το: rell] omit 03 P45 P75 05 f13 69 788 346 σιτοµετριον: 01 05 019 038 032 f1 118 124 69 788 346 28 02 07 045 041 33 565] 03 σειτοµετριον/P75 037 σιτοµετρειον/579 σιµετριον Luke 12:45

χρονιζει ο κυριος µου ερχεσθαι (Afric. 11) [C] εαν δε αρξηται ο κακος δουλος λεγειν χρονιζει µου ο κυριος ερχεσθαι και αρξηται τυπτειν τους συνδουλους αυτου και τας παιδισκας εσθιειν τε και πινειν και µεθυσκεσθαι + (Ier.Hom 11,3) [Ad]. This appears to be a combination of Luke and Matthew 24:48/51. _______________ ο κακος δουλος: Luke: f13 579 346*] rell ο δουλος χρονιζει: rell] 346* χρονιζων µου ο κυριος ερχεσθαι: 01* 579] 041 µου ο κυριος ελθειν/rell ο κυριος µου ερχεσθαι. Origen is inconsistent. αρξηται: rell] 579 αρξεται εσθιειν τε και πινειν: rell] 03 εσθιειν τε και πεινειν/05 εσθιων τε και πεινων/038 εσθιηται και πινει/P75 εσθιειν τι και πινειν µεθυσκεσθαι: rell] 05 µεθυσκοµενος

CHAPTER FIVE. THE TEXT OF LUKE

369

Luke 12:46 + ηξει ο κυριος του δουλου εκεινου εν ηµερα η ου προσδοκα και εν ωρα η ου γινωσκει και διχοτοµησει αυτον και το µερος αυτου µετα των απιστων θησει (Ier.Hom 11,3) [C] διχοτοµησει και το µερος αυτου µετα των απιστων θησει (Afric. 11) [Ad] _______________ κυριος του δουλου εκεινου: rell] 05 κυριος αυτου ου: rell] omit 07* γινωσκει: rell] 03 05 P45 P75 γεινωσκει/032 γιγνωσκει διχοτοµησει: rell] P75 δοχοτοµησει µετα των απιστων θησει: rell] 05 θησει µετα των απιστων/032 µετα απιστων θησει/f1 579 µετα των υποκριτων θησει Luke 12:47

δουλος ο ειδως το θεληµα του κυριου και µη ποιησας κατα το θεληµα αυτου δαρησεται ουκ ολιγας αλλα πολλας (Ier.Hom 16,7) [All] Luke 12:49

πυρ ηλθον βαλειν επι την γην (Ier.Hom 20,8) [C] ηλθε βαλειν επι την γην αλλα και πυρ περι ου φησι θελω ει ηδη ανηφθη (Mart. 37) [All] πυρ ηλθον βαλειν επι την γην, και ειθε ηδη εκαη (Philoc. 27,8) [All] _______________ ηλθον: rell] 1 ηλθεν επι: rell] P45 05 07 045 28 565 εις Luke 12:50

βαπτισµα δε εχω βαπτισθηναι και πως συνεχοµαι εως οτου τελεσθη (Io.Com 6,43,224) [C] βαπτισµα δε εχω βαπτισθηναι και πως συνεχοµαι εως οτου τελεσθη (Io.Com 6,56,290) [C] βαπτισµα δε εχω βαπτισθηναι και πως συνεχοµαι εως οτου τελεσθη (Mart. 30) [C] εως τελεσθη (Mart. 37) [Ad] _______________ δε: rell] omit 019 28 συνεχοµαι: rell] 579 συνεχωµαι οτου: rell] 07 045 037 f1 124 28 565 700 788 ου/032c οπου/579 οτι ου/omit 032* τελεσθη: rell] 01c συντελεσθη/346 τελεστη

370

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Luke 12:58

υπαγεις µετα του αντιδικου σου (Luc.Hom 35) [C] υπαγεις µετα του αντιδικου σου επ αρχοντα (Luc.Hom 35) [C] προς τον κριτην (Luc.Hom 35) [C] δος εργασιαν απηλλαχθαι (Luc.Hom 35) [C] δος εργασιαν απηλλαχθαι (Luc.Hom 35) [C] κατασυρη σε (Luc.Hom 35) [C] εργασιαν απηλλαχθαι (Mat.Com 14,9) [C] εργασιαν απηλλαχθαι (Mat.Com 14,9) [C] απηλλαχθαι του αντιδικου σου (Luc.Hom 35) [Ad] _______________ επ: rell] P45 επι τον/038 επι/69 υπ απηλλαχθαι: rell] 02 απαλλαχθαι/05 απαλλαγηναι κατασυρη: rell] 05 κατακρεινη Luke 12:59

λεπτον (Luc.Hom 35) [C] _______________ λεπτον: rell] omit 05 Luke 13:7

ηδη τρια ετη ερχοµαι επι την συκην ταυτην και καρπον ουκ ηνεγκεν εκκοψον αυτην ινα τι και την γην καταργει (Ier.Hom 18,5) [All] Luke 13:11

ην συγκυπτουσα και µη δυναµενη ανακυψαι εις το παντελες (Cels. 8,54) [C] εις το παντελες (Cels. 8,54) [C] ανακυψαι εις το παντελες (Cels. 8,54) [C] συγκυπτουσα και µη δυναµενη ανακυψαι εις το παντελες (Io.Com 13,42,277) [C] _______________ συγκυπτουσα: rell] P75 01 019 032 038 037 579 συνκυπτουσα/05* συνκαπτουσα/05c συνκαµπτουσα/346 συγκυπτουσαν και: rell] omit 037 ανακυψαι εις το παντελες: rell] 02 ανακυµψαι εις το παντελες/69 εις το παντελες ανακυψαι/565 αναστηναι εις το παντελες Luke 13:12

γυναι, απολελυσαι της ασθενειας σου (Mat.Com 11,19) [C]

CHAPTER FIVE. THE TEXT OF LUKE

371

_______________ απολελυσαι: rell] 01 02 05 041 118 33 απολελυσαι απο Luke 13:16

ταυτην δε θυγατερα Αβρααµ ουσαν ην εδησεν ο σατανας ιδου δεκα και οκτω ετη ουκ εδει λυθηναι εκ του δεσµου τουτου εν τη ηµερα του σαββατου (Cels. 8,54) [Ad] _______________ Verse omitted by 33. θυγατερα: rell] 045 118 69 124* 346 θυγατεραν/05 adds θυγατερα του Αβρααµ ουσαν: rell] 700 ουσαν Αβρααµ εκ: 037] rell απο Luke 13:24

οτι πολλοι λεγω υµιν ζητησουσιν εισελθειν και ουκ ισχυσουσι (Mat.Com 12,12) [C] πολλοι ζητησουσιν εισελθειν και ουκ ισχυσουσι (Mat.Com 17,24) [C] αγωνιζεσθε εισελθειν δια της στενης θυρας οτι πολλοι λεγω υµιν ζητησουσιν εισελθειν δια της στενης και ουκ ισχυσουσι (Mat.Com 12,12) [Ad] αγωνιζεσθε εισελθειν δια της στενης πυλης οτι ολιγοι ευρισκουσιν αυτην (Mat.Com 17,24) [All]. See Matthew 7:14. _______________ εισελθειν δια της στενης θυρας: 03 P75 01 05 019 038 1582] P45 της στενης θυρας εισελθε/1 διελθειν δια της στενης θυρας/rell εισελθειν δια της στενης πυλης. Origen is inconsistent, although the allusion in Mat.Com 17:24 might refer to Matthew 7:14 where η πυλη is well attested. λεγω υµιν: rell] omit 032. Origen is inconsistent. ουκ: rell] 05 ουχ/038 ου µη ισχυσουσι: rell] 05 ευρησουσιν Luke 13:25

την θυραν (Orat. 23,3) [C] Luke 13:26

εν ταις πλατειαις (Mat.Com 16,28) [C]

372

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Luke 13:27

ουκ οιδα υµας ποθεν εστε (Io.Com 32,14,153) [C] Matthew 7:23 + εργαται εστε αδικιας (Io.Com 32,11,125) [All] _______________ ουκ οιδα υµας ποθεν εστε: 01 07 032 037 28 02 038 041 045 f1 f13 565 579 700] 03 P75 019 346 ουκ οιδα ποθεν εστε/05 ουδεποτε ειδον υµας Luke 13:28

ο βρυγµος των οδοντων (Mat.Com 10,2) [C]. However, this is more likely to be any of the instances of this in Matthew 8:12, 13:42, 22:13, 24:51 and 25:30. _______________ ο βρυγµος: rell] 037 δρυγµος Luke 13:33

προφητην απολεσθαι εξω Ιερουσαληµ (Mat.Com 12,20) [C] προφητην εξω Ιερουσαληµ αποθανειν (Pasc. 44) [Ad] _______________ προφητην απολεσθαι: rell] 05* απολεσθαι προτην/05c απολεσθαι προστην Luke 13:34

Ιερουσαληµ Ιερουσαληµ> η αποκτεινουσα τους προφητας (Mat.Com 16,15) [C] Ιερουσαληµ Ιερουσαληµ η αποκτεινουσα τους προφητας και λιθοβολουσα τους απεσταλµενους προς αυτην ποσακις ηθελησα επισυναξαι τα τεκνα σου ον τροπον ορνις επισυναγει τα νοσσια υπο τας πτερυγας και ουκ ηθελησατε + (Ier.Hom 13,1) [Ad]. This is cited in SC as Matthew 23:37–38 and has a much closer affinity with Matthew. _______________ Ιερουσαληµ: rell] omit 346 αποκτεινουσα: rell] 02 565 αποκτεννουσα/019 032 038 αποκτινουσα/037 αποκτενους/f1 f13 579 346 αποκτενουσα/118c αποκτειννουσα τους: rell] 037 αυτους αυτην: rell] 01* αυτον επισυναξαι: rell] 118 28 579 επισυναγαγειν ορνις: rell] 01 032 05 ορνιξ

CHAPTER FIVE. THE TEXT OF LUKE

373

Luke 13:35

+ ιδου αφιεται υµιν ο οικος υµων (Ier.Hom 13,1) [C]. As stated above this is more likely to be from Matthew 23: 37–38. _______________ αφιεται: rell] 02 788 038 037 f13 αφιετε/032 αφειεται υµιν: rell] omit 28 υµων: rell] 579 ηµων Luke 14:11 See Luke 18:14. πας ο υψων εαυτον ταπεινωθησεται (Cels. 3,63) [C] πας γαρ ο υψων εαυτον ταπεινωθησεται (Ier.Hom 12,7) [Ad] πας ο ταπεινων εαυτον υψωθησεται (Mat.Com 15,8) [Ad] πας γαρ ο υψων εαυτον ταπεινωθησεται ως πας ο ταπεινων εαυτον υψωθησεται (Princ. 3,1,12) [Ad] _______________ ταπεινωθησεται: rell] 05 ταπεινουται υψωθησεται: rell] 05 υψουται Luke 14:16

ανθρωπος τις [φησιν] εποιησε δειπνον µεγα και εκαλεσε πολλους (Mat.Com 17,6) [C] ανθρωπος γαρ [φησιν] εποιει δειπνον µεγα και + (Io.Com 13,34,222) [Ad] _______________ εποιησε: rell] 03 P75 01 1 εποιει/038 εποιεισεν. Origen is inconsistent. µεγα: rell] 03c 05 69 124 565 579 700 346 µεγαν Luke 14:17 + τη ωρα του δειπνου επεµψεν καλεσαι τους κεκληµενους (Io.Com 13,34,222) [Ad] Luke 14:19

γυναικα εγηµα (Luke 14:20) εχε µε παρητηµενον ο δε τις ζευγη βοων ηγορασα πεντε πορευοµαι δοκιµασαι αυτα εχε µε παρητηµενον (Ier.Hom 5,2) [All]

374

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Luke 14:20

ο µεν τις ελεγε γυναικα εγηµα (Ier.Hom 5,2) [Ad] _______________ εγηµα: rell] P45 ηγαµηκα/05 ελαβον διο Luke 14:26

ει τις ερχεται προς µε και ου µισει (Mart. 37) [C] ετι και την εαυτου ψυχην ου δυναται µου µαθητης ειναι (Mart. 37) [C] γυναικα και τεκνα και αδελφους και αδελφας (Mart. 37) [Ad] γυναικα και τεκνα και αδελφους και αδελφας (Mart. 37) [Ad] ου µισει τον πατερα και την µητερα (Mat.Com 13,25) [Ad] _______________ µε: rell] P45 P75 01 εµε µισει: rell] 03 P45 05c µεισει/05* πεισει/579 µησει πατερα: 579] 03 P75 019 πατερα εαυτου/rell πατερα αυτου και την µητερα: rell] 579 και µητερα/05 και την µητερα αυτου ετι: P75] 03 019 33 ετι τε/rell ετι δε εαυτου ψυχην: P45 05 041 f13 28 019 33 346 02 07 045 032 037 038 f1 565 700] 69 αυτου ψυχην/788 ψυχην αυτου/rell ψυχην εαυτου µου µαθητης ειναι: 05 02 07 045 032 037 038 f1 565 700] P45 P75 041 f13 28 69 788 346 µου ειναι µαθητης/579 ειναι µου µαθητης ειναι/rell ειναι µου µαθητης Luke 14:28

τις εξ υµων βουλοµενος πυργον οικοδοµησαι ουχι πρωτον ψηφιζει (Mat.Com 17,7) [Ad] Luke 14:29

ινα µη αρξωνται οι θεωρουντες εµπαιζειν (Mat.Com 17,7) [All] Luke 14:35 See Matthew 11:15, 13:9 and 13:43, Luke 8:8. ο εχων ωτα ακουειν ακουετω (Cels. 7,34) [C] ο εχων ωτα ακουειν ακουετω (Cels. 7,43) [C] ουτ εις γην ουτ εις κοπρον (Cels. 8,70) [Ad] ο δ εχων ωτα ακουετω (Cels. 8,70) [Ad] _______________ γην: rell] P75 05 69 την γην

CHAPTER FIVE. THE TEXT OF LUKE

375

Luke 15:7

χαρα γαρ εν ουρανω γινεται επι ενι αµαρτωλω µετανοουντι η επι ενενηκοντα εννεα οι ου χρειαν εχουσι µετανοιας (Ier.Hom 15,4) [Ad] εν ουρανω χαιροντες αγγελοι επι ενι αµαρτωλω µετανοουντι η επι ενενηκοντα εννεα δικαιοις οι ου χρειαν εχουσι µετανοιας (Orat. 11,1) [Ad]. See Matthew 18:13. _______________ ου χρειαν εχουσι: rell] 05 ουκ εχουσιν χρειαν/1 ου χρειαν εχωσι Luke 15:25

ηκουσε συµφωνιας και χορων (Mat.Com 14,1) [C] _______________ και: rell] omit 1 1582* 118 χορων: rell] 02* χοιρων Luke 16:5

ποσον οφειλεις τω κυριω µου (Mat.Com 14,8) [C] Luke 16:6

εκατον βαδους ελαιου (Mat.Com 14,8) [C] εκατον του ελαιου βαδους (Mat.Com 14,8) [Ad] _______________ βαδους: 01 019 579 032 038] 05* καδους/05c καβους/69 788 βαττους/rell βατους ελαιου: rell] 69 ελαιω Luke 16:7

εκατον κορους σιτου (Mat.Com 14,8) [C] εκατον οφειλων του σιτου κορους (Mat.Com 14,8) [All] _______________ σιτου: rell] 69* σιτων Luke 16:8

του οικονοµου της αδικιας (Mat.Com 14,8) [C]

376

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Luke 16:9

µαµωνα της αδικιας (Io.Com 6,33,167) [C]. See Acts 8:16–19. _______________ µαµωνα της αδικιας: rell] 05 αδικου µαµωνα Luke 16:12

το ηµετερον τις δωσει υµιν (Ier.Hom 7,3) [C] _______________ ηµετερον: 03 019] rell υµετερον δωσει υµιν: 01 038 579 05 019 33] 69 υµων δωσει/rell υµιν δωσει Luke 16:13 See Matthew 6:24. η γαρ τον ενα µισησει και τον ετερον αγαπησει η ενος ανθεξεται και του ετερου καταφρονησει (Cels. 8,3) [C]. This could also be Matthew 6:24. The evangelists use the same phrase. ου δυνασθε θεω δουλευειν και µαµωνα (Cels. 8,3) [C] δυσι κυριοις δουλευειν (Cels. 8,5) [C] δυσι κυριοις δουλευειν (Cels. 8,16) [C] ουδεις δυναται δυσι κυριοις δουλευειν (Cels. 8,3) [Ad]. SC references this as both Luke and Matthew 6:24 but it is a direct match with Matthew, whereas there is no support for this version in Luke. ουδεις δυναται δυσι κυριοις δουλευειν (Cels. 8,8) [Ad] _______________ η: rell] 01 f13 ει µισησει: rell] 03 P75 05 032 038 µεισησει δυνασθε: rell] 01 02 019 032 038 28 δυνασθαι Luke 16:14

ηκουον δε ταυτα παντα οι Φαρισαιοι φιλαργυροι οντες και εξεµυκτηριζον αυτον (Mat.Com 11,9) [C] ηκουον γαρ φησι ταυτα παντα οι Φαρισαιοι φιλαργυροι υπαρχοντες και εµυκτηριζον αυτον (Ier.Hom 20,5) [Ad] _______________ ταυτα παντα: 03 P75 01 019] 041 παντα ταυτα και/05 579 ταυτα/rell ταυτα παντα και οι Φαρισαιοι: rell] 03 οι Φαρεισαιοι/omit 01/f13 οι Φαρισαιοι οι οντες: f13 124 788 346] rell υπαρχοντες. Origen is inconsistent. και: rell] omit 032

CHAPTER FIVE. THE TEXT OF LUKE

377

Luke 16:16

ο νοµος και οι προφηται µεχρι Ιωαννου (Mat.Com 10,21) [C]. This is cited as being Matthew 11:13 by both GCS and SC although the text is not specific. However, it does not correspond to Matthew. και τον νοµον και τους προφητας οι ησαν µεχρι Ιωαννου (Mat.Com 11,1) [All] _______________ µεχρι: 01 019 f13 579] f1 µεχρις/rell εως Ιωαννου: rell] 03 05 P75 Ιωανου Luke 16:22

εγενετο δε αποθανειν τον πτωχον και απενεχθηναι αυτον απο των αγγελων εις τον κολπον Αβρααµ (Io.Com 32,20,265) [Ad] _______________ δε: rell] omit 13 69 788/P75 δε εν τω των αγγελων εις τον κολπον Αβρααµ: rell] 05 εις τον κολπον Αβρααµ υπο των αγγελων Αβρααµ: rell] 032 f13 124 του Αβρααµ Luke 16:23

ο γουν πλουσιος υπαρχων εν βασανοις επαρας τους οφθαλµους βλεπει τον Αβρααµ και τον Λαζαρον εν τοις κολποις αυτου (Io.Com 13,42,276) [Ad] υπαρχων εν βασανοις ο πλουσιος επαρας τους οφθαλµους ορα Αβρααµ ει και απο µακροθεν ορα αλλ ορα και τον Λαζαρον εν τοις κολποις αυτου (Reg.Hom 9) [All] _______________ τοις κολποις: rell] 05 τω κολπω Luke 16:25

τα αγαθα εν τη εαυτου ανθρωπινη ζωη (Orat. 19,2) [All] Luke 17:1

ανενδεκτον εστι του µη ελθειν τα σκανδαλα (Mat.Com 13,23) [C] ανενδεκτον µη ελθειν τα σκανδαλα (Mat.Com 13,23) [Ad] _______________ του µη ελθειν τα σκανδαλα: 05 f1 f13 032 02 07 045 037 038 041 28 565 700] 03 P75c 01 019 579 του τα σκανδαλα µη ελθειν/P75* τα σκανδαλα µη ελθειν

378

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Luke 17:3

ο αδελφος σου (Orat. 28,7) [C] Luke 17:4

εαν γαρ επτακις της ηµερας αµαρτη φησιν εις σε ο αδελφος σου και επτακις επιστρεψη λεγων µετανοω αφησεις αυτω (Orat. 28,7) [Ad] _______________ αµαρτη: 01 045 041 118 124 28 565 700 1 1582] omit 07 f13/ 038 αµαρτησει/rell αµαρτηση εις σε: rell] omit 07 f13 επιστρεψη: 07 041 f13 565 045 032 038 69 28 700 788 346] 124 επιστρεψει/579 επιστραφη προς σε/f1 επιστρεψη εις σε/rell επιστρεψη προς σε µετανοω: rell] 05* µετανοησω/f13 µετανοων αφησεις: rell] 05 αφες/565 αφησει Luke 17:5

κυριε προσθες ηµιν πιστιν...προσθες (Io.Com 32,15,174) [Ad] _______________ προσθες: rell] P75 προσθεν Luke 17:10

δουλοι αχρειοι εσµεν (Mat.Com 15,10) [C] οταν ποιησητε παντα τα διαταχθεντα υµιν οφειλετε λεγειν οτι δουλοι αχρειοι εσµεν ο ωφειλοµεν ποιησαι πεποιηκαµεν (Mat.Com 15,10) [Ad] _______________ ποιησητε παντα τα διαταχθεντα: rell] omit 01* ποιησητε παντα: rell] 038 ποιητε παντα/05 ποιησητε οσα λεγω/28 ταυτα παντα ποιησητε/02 ποιησητε παντα ταυτα/01c.1 579 ποιησητε/124 ποιησητε ταυτα παντα οτι: rell] omit 02 032 041 f1 δουλοι αχρειοι εσµεν: rell] 05 δουλοι εσµεν αχρειοι/f13 αχρειοι δουλοι εσµεν οτι/07 045 032 037 28 038 041 565 69 124 δουλοι αχρειοι εσµεν οτι ο: rell] 124 ω ωφειλοµεν: rell] 03c f1 07 045 032 037 28 οoφειλοµεν/01* ωφειλαµεν/69 οφειλωµεν/124 οφειλαµεν

CHAPTER FIVE. THE TEXT OF LUKE

379

Luke 17:20

η βασιλεια του θεου (Orat. 25,1) [C] µετα παρατηρησεως ουκ ερχεται (Orat. 25,1) [Ad] Luke 17:21

η βασιλεια του θεου εντος υµων εστι (Mat.Com 10,14) [C] ιδου ωδε η ιδου εκει φησι γαρ αυτοις η βασιλεια του θεου εντος υµων εστιν (Io.Com 19,12,77) [Ad] ουδε ερουσιν ιδου ωδε η ιδου εκει αλλα η βασιλεια του θεου εντος ηµων εστιν (Orat. 25,1) [Ad] η γαρ βασιλεια των ουρανων εντος υµων εστι (Ier.Hom 18,2) [All] η βασιλεια των ουρανων εντος υµων εστι (Mat.Com 10,14) [All] εντος εστι των αυτου µαθητων η βασιλεια του θεου και ουχι ωδε και ωδε (Mat.Com 12,14) [All] εντος ηµων (Mat.Com 12,32) [All] _______________ ουδε: rell] 69 οι δε η ιδου εκει: 05 02 07 045 037 041c f1 f13 28 565 700] 03 P75 01 019 η εκει/032 και ιδου εκει/038 ηκει/041* 118 69 ιδου εκει Luke 17:32

µνηµονευετε της γυναικος Λωτ (Ier.Hom 13,3) [C] _______________ Λωτ: rell] 05 032 Λωθ Luke 18:1

ελεγε δε παραβολην αυτοις προς το δειν παντοτε προσευχεσθαι αυτους και µη εγκακειν + (Mat.Com 14,25) [C] ελεγε [γαρ φησι] παραβολην προς το δειν παντοτε προσευχεσθαι και µη εκκακειν +(Orat. 10,2) [C] _______________ δε: 01 03 019 f13 579] rell δε και αυτους: rell] omit 01c 05 07 28 f1 εγκακειν: 03c 019 037 038 041 579] 01 03* 02 f13 05 ενκακειν/ rell εκκακειν. Origen is inconsistent. Luke 18:2 + λεγων κριτης τις ην εν τινι πολει (Mat.Com 14,25) [C] + κριτης τις ην εν τινι πολει (Orat. 10,2) [C]

380

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

_______________ λεγων: rell] omit 05 f1. Origen is inconsistent. τις: rell] omit 579 τινι πολει: rell] 05 019 579 τη πολει Luke 18:8

πλην ο υιος του ανθρωπου ελθων αρα ευρησει την πιστιν επι της γης (Io.Com 6,59,303) [C] πλην ελθων ο υιος του ανθρωπου αρα ευρησει την πιστιν επι της γης (Ier.Hom 4,3) [Ad] πλην ελθων ο υιος του ανθρωπου αρα ευρησει την πιστιν επι της γης (Ier.Hom 12,13) [Ad] αρα γε ελθων ο υιος ψου ανθρωπου ευρισκει την πιστιν επι της γης (Luc.Hom 37) [Ad] πλην ελθων ο υιος του ανθρωπου ευρησει την πιστιν επι της γης (Mat.Com 13,1) [Ad] _______________ ο υιος του ανθρωπου ελθων αρα: rell] 05 αρα ο υιος του ανθρωπου ελθων την: rell] omit 05 Luke 18:10

ανθρωποι δυο ανεβησαν εις το ιερον προσευξασθαι ο εις Φαρισαιος και ο ετερος τελωνης + (Io.Com 6,23,123) [C] _______________ ανθρωποι δυο: rell] 05 δυο ανθρωποι/037* αανθρωποι δυο/037c ανθρωπου δυο ο: rell] omit 03 05 33 Φαρισαιος: rell] 03 Φαρεισαιοις ο ετερος τελωνης: rell] 05 και εις τελωλωνης Luke 18:11

ευχαριστω σοι οτι ουκ ειµι ως οι λοιποι των ανθρωπων αρπαγες αδικοι µοιχοι η και ως ουτος ο τελωνης (Cels. 3,64) [C] ευχαριστω σοι οτι ουκ ειµι ως οι λοιποι των ανθρωπων αρπαγες αδικοι µοιχοι η και ως ουτος ο τελωνης + (Ier.Hom 4,4) [C] + και ο Φαρισαιος σταθεις ταυτα προς εαυτον προσηυχετο ο θεος ευχαριστω σοι οτι ουκ ειµι ως οι λοιποι των ανθρωπων αρπαγες αδικοι µοιχοι η και ως ουτος ο τελωνης (Io.Com 6,23,123) [C] _______________ Φαρισαιος: rell] 03 Φαρεισαιος

CHAPTER FIVE. THE TEXT OF LUKE

381

ταυτα προς εαυτον: 03 P75 01c 038 579 f1/01* ταυτα/05 καθ εαυτον ταυτα/019 ταυτα προς αυτον/rell προς εαυτον ταυτα προσηυχετο: rell] 02 041 f1 προσευξατο/032 προσευχεται ως: 05 019 28] rell ωσπερ ως: rell] omit P75* ουτος ο τελωνης: rell] 02 f13 041 ο τελωνης ουτος Luke 18:12 + νηστευω δις του σαββατου αποδεκατω τα υπαρχοντα µου (Ier.Hom 4,4) [Ad] _______________ αποδεκατω: rell] 03 P75 01* αποδεκατευω/041 αποδεκατω µου Luke 18:13

ιλασθητι µοι τω αµαρτωλω (Cels. 3,64) [C] ο θεος ιλασθητι µοι τω αµαρτωλω (Io.Com 28,4,26) [C] ο θεος ιλασθητι µοι τω αµαρτωλω (Io.Com 28,5,35) [C] _______________ ο θεος: rell] omit 01* ιλασθητι: rell] 03 05 032 ειλασθητι Luke 18:14

κατεβη ουτος εις τον οικον αυτου δεδικαιωµενος παρ εκεινον οτι πας ο υψων εαυτον ταπεινωθησεται και πας ο ταπεινων εαυτον υψωθησεται (Cels. 3,64) [Ad] πας γαρ ο υψων εαυτον ταπεινωθησεται (Ier.Hom 12,7) [Ad] πας γαρ ο υψων εαυτον ταπεινωθησεται ως πας ο ταπεινων εαυτον υψωθησεται (Princ. 3.1.12) [Ad] _______________ εαυτον: rell] 05* αυτον Luke 18:15

και βρεφη (Mat.Com 15,6) [C] προσεφερον αυτω βρεφη (Mat.Com 15,6) [C] βρεφη...ινα αυτων απτηται (Mat.Com 15,6) [C] προσεφερον δε αυτω και βρεφη ινα αυτων απτηται (Mat.Com 15,9) [C] _______________ δε: rell] omit 038 και: rell] omit 05 βρεφη: f1 f13] 05 παιδια/07* παιδ τα βρεφη/rell τα βρεφη

382

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

αυτων: rell] omit 03* απτηται: rell] f13 346 απτεται Luke 18:17

αµην λεγω υµιν ος εαν µη δεξηται την βασιλειαν του θεου ως παιδιον (Mat.Com 15,9) [C] ος εαν µη δεξηται την βασιλειαν του θεου ως παιδιον ου µη εισελθη εις αυτην (Mat.Com 15,9) [C] δεξηται την του θεου βασιλειαν ως παιδιον ου µη εισελθη εις αυτην (Mat.Com 13:19) [Ad] _______________ αµην: rell] 05 346 αµην γαρ εαν: 02 07 045 037 038 041 f1 124 28 565 700] rell αν εις αυτην: rell] 124 εις την βασιλειαν του θεου Luke 18:19 See Mark 10:18. τι µε λεγεις αγαθον (Io.Com 13,36,234) [C] τι µε λεγεις αγαθον ουδεις αγαθος ει µη εις ο θεος (Mat.Com 15,10) [C]. Origen states this is found in both Mark and Luke. τι µε λεγεις αγαθον ουδεις αγαθος ει µη εις ο θεος ο πατηρ (Cels. 5,11) [Ad] τι µε λεγεις αγαθον ουδεις αγαθος ει µη εις ο θεος ο πατηρ (Mart. 7) [Ad] τι µε λεγεις αγαθον ουδεις αγαθος ει µη εις ο θεος ο πατηρ (Orat. 15,4) [Ad] _______________ ο θεος: rell] 03* 01* θεος Luke 18:22

ετι εν σοι λειπει (Mat.Com 15,14) [C] _______________ ετι: rell] omit 01* 700c Luke 18:31

ιδου αναβαινοµεν εις Ιερουσαληµ και τελειωθησεται (Reg.Hom 7) [C] παραλαβων δε τους δεκαδυο ειπε προς αυτους (Mat.Com 16,1) [Ad] _______________ δε: rell] 579 ουν προς: rell] omit 05 037* αυτους: rell] 05 αυτοις αναβαινοµεν: rell] f13 αναβαινωµαι/579 αναβαινωµεν

CHAPTER FIVE. THE TEXT OF LUKE

383

Ιερουσαληµ: 01 03 05 019 28] 038 Ιεροσωλυµα/rell Ιεροσολυµα τελειωθησεται: 579] rell τελεσθησεται Luke 18:34

και ουκ εγινωσκον τα λεγοµενα (Mat.Com 16,1) [C] _______________ εγινωσκον: rell] 03 05 εγεινωσκον τα λεγοµενα: rell] 28 το λεγοµενον Luke 18:35

εγενετο δε εν τω εγγιζειν αυτον εις Ιεριχω (Mat.Com 16,13) [C] εγενετο εν τω εγγιζειν αυτον εις Ιεριχω (Mat.Com 16,13) [C] εγενετο δε εν τω εγγιζειν αυτον εις Ιεριχω και τυφλος τις εκαθητο παρα την οδον επαιτων (Mat.Com 16,13) [Ad] _______________ εγγιζειν: rell] 05 ενγειζειν αυτον εις Ιεριχω: rell] 03 05 αυτον εις Ιερειχω/f13 αυτω τη Ιεριχω/69 αυτον εν τη Ιεριχω/124 788 αυτον τη Ιεριχω/579 αυτω εις Ιεριχω/1346 αυτω τη Ιεριχων εκαθητο παρα την οδον επαιτων: 01 03 019] 05 επαιτων εκαθητο παρα την οδον/579 εκαθητο επι την οδον αιπετων/rell εκαθητο παρα την οδον προσαιτων Luke 18:36

ακουσας οχλου διαπορευοµενου και ου δηπου του Ιησου επυνθανετο τι αν ειη (Mat.Com 16,13) [Ad] επυνθανετο παρα του οχλου τι αν ειη τουτο (Mat.Com 16,13) [Ad] _______________ διαπορευοµενου: rell] 05 παραπορευοµενου τι αν ειη: 05 f1 019 038 041 f13 579 788] rell τι ειη Luke 18:38

υιε Δαυιδ ελεησον µε + (Mat.Com 16,13) [C] υιε Δαυιδ (Mat.Com 16,13) [C] Luke 18:39 Verse omitted by 33. πολλω µαλλον εκραζεν υιε Δαυιδ ελεησον µε (Mat.Com 16,13) [C]

384

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

υιε Δαυιδ ελεησον µε (Cels. 6,67) [C]. SC cites this as Matthew 20:31, GCS cites it as Mark 10:48; Luke 18:39 (Matth. 20:13). + οι προαγοντες επετιµων ινα σιωπηση (Mat.Com 16,13) [Ad] _______________ προαγοντες επετιµων: 01 05 019 032 07 045 037 038 f1 f13 28 565 700] 03 προαγοντες επετειµων/02 παραγοντες επετειουν/041 παραγοντες επετιµων/69 προαγοντες επετιµουν/579 προαγωντες επαιτηµων σιωπηση: 01 02 041 69 07 045 037 038 f1 f13 28 565 700] 03 05 032 σειγηση/019 σιγηση/579 σιωπησει πολλω: rell] omit 05 εκραζεν: rell] 01 f1 f13 124 εκραζεν Ιησου/07 εκραζεν λεγων υιε: rell] 01* υιου/05 υιος Luke 18:40

σταθεις ο Ιησους εκελευσεν αυτον αχθηναι προς αυτον (Mat.Com 16,13) [C] εκελευσεν αυτον...αχθηναι προς αυτον...εγγισαντος αυτου επηρωτησεν αυτον ειπων+ (Mat.Com 16,13) [Ad] _______________ σταθεις: rell] 124 και στας ο Ιησους: rell] omit 02/03 05 Ιησους προς αυτον: rell] omit 05 1 1582* Luke 18:41 + τι σοι θελεις ποιησω (Mat.Com 16,13) [C] ινα αναβλεψω κυριε (Mat.Com 16,13) [Ad] _______________ κυριε ινα αναβλεψω: rell] omit 579 Luke 18:42

ειπεν αυτω Ιησους αναβλεψον η πιστις σου σεσωκε σε (Mat.Com 16,13) [Ad] Luke 18:43

και πας ο λαος ιδων εδωκεν αινον τω θεω (Mat.Com 16,13) [C] αινον τω θεω (Mat.Com 16,13) [C] παραχρηµα ανεβλεψεν ου µονον ηκολουθει αυτω (Mat.Com 16,13) [Ad] ηκολουθει γαρ [φησιν] αυτω δοξαζων τον θεον (Mat.Com 16,13) [Ad]

CHAPTER FIVE. THE TEXT OF LUKE

385

_______________ ηκολουθει: rell] 038 ηκολουθη/032* 565 ηκολουθησεν αυτω: rell] 01* αυτον και πας ο λαος ιδων εδωκεν αινον τω θεω: rell] omit 579 λαος: rell] f13 οχλος ιδων: rell] omit 041 αινον: rell] 05 δοξαν τω θεω: rell] 69* 346 τον θεον Luke 19:10

ζητησαι και σωσαι το απολωλος (Io.Com 19,20,136) [C] σωσαι το απολωλος ηλθεν...το απολωλος...σωσαι...σωσαι το απολοωλος (Princ. 2,8,3,) [Ad] _______________ απολωλος: rell] 01 απο απολωλος Luke 19:12

επορευθη εις χωραν µακραν λαβειν εαυτω βασιλειαν και υποστρεψαι (Mat.Com 14,13) [C] πορευθεντα εις χωραν µακραν λαβειν εαυτω βασιλειαν και υποστρεψαι (Io.Com 13, 58, 397) [Ad] ευγενης ανθρωπος πορευθεις εις χωραν µακραν λαβειν εαυτω βασιλειαν και υποστρεψαι (Mat.Com 14,12) [Ad] ευγενης ανθρωπος πορευθεις εις χωραν µακραν λαβειν εαυτω βασιλειαν και υποστρεψαι (Mat.Com 14,12) [Ad] _______________ επορευθη: rell] 05 579 επορευετο εαυτω: rell] omit 05 Luke 19:13

εδωκεν αυτοις δεκα µνας και ειπεν αυτοις πραγµατευσασθε εν ω ερχοµαι (Mat.Com 14,12) [C] δεκα δουλοι πιστευοµενοι µνας εκαστος ανα µιαν (Mat.Com 14,7) [All] _______________ αυτοις: rell] 565 αυτους/124 εαυτοις πραγµατευσασθε: 03 041 69 28 037 045 124 565 700 788] 01 02 019 07 f13 πραγµατευσασθαι/05 032 038 πραγµατευεσθαι/f1 πραγµατευεσθε/579 πραγµατεβεσθαι εν ω: 01 03 02 019 05 041 032 f1] 69 ως/rell εως

386

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Luke 19:14

πρεσβειαν οπισω αυτου (Mat.Com 14,12) [C] Luke 19:15

την βασιλειαν και ειπεν φωνηθηναι αυτω τους δουλους οις δεδωκει το αργυριον ινα γνω τι διεπραγµατευσαντο (Mat.Com 14,12) [C] ειπε φωνηθηναι αυτω τους δουλους οις δεδωκει το αργυριον ινα γνω τι διεπραγµατευσαντο (Mat.Com 14,13) [Ad] _______________ και: rell] omit 1582c 565 700 αυτω: rell] 05 αυτου/omit 032 037 579 τους δουλους: rell] 019 τους τους δουλους/038 τους δουλους αυτου τουτους: rell] omit 05 038 f1 1582c Or δεδωκει: 01 03 05 019 f1 1582c 579] rell εδωκεν. There is no support for δεδωκει and this is noted by Klostermann (1937) through the use of brackets to suggest a mistake in the text. γνω: 579] 01 03 05 019 γνοι/33 γνοι τις/rell γνω τις τι: rell] omit 032 579 διεπραγµατευσαντο: 01 03 05 019 579] 032 πεπραγµατευσατο/037 πραγµατευσατο/rell διεπραγµατευσατο Luke 19:17

ισθι εξουσιαν εχων επανω δεκα πολεων (Mat.Com 14,9) [C] ευγε, αγαθε δουλε, οτι εν ελαχιστω πιστος εγενου (Mat.Com 14,12) [C] ισθι εξουσιαν εχων επανω δεκα πολεων (Mat.Com 15,27) [C] _______________ ευγε: 03 05] rell ευ αγαθε δουλε: rell] 01 f1 f13 69 788 δουλε αγαθη/579 δουλε αγαθη οιδαµεν οτι: rell] omit 69 788 Luke 19:19

και συ γινου επανω πεντε πολεων (Mat.Com 14,12) [C] ισθι εξουσιαν εχων επανω πεντε πολεων (Mat.Com 14,9) [Ad] ισθι εξουσιαν εχων επανω πεντε πολεων (Mat.Com 15,27) [Ad] _______________ και συ γινου επανω: rell] 05 γεινου και συ επανω/03 και συ επανω γεινου/02 038c και συ γεινου επανω/019 και συ επανω γενου/032 038* 045 και συ γενου επανω/f1 579 και συ επανω γινου

CHAPTER FIVE. THE TEXT OF LUKE

387

Luke 19:20

την µναν των διδασκοντων τι χρησιµον αποδησαι εν σουδαριω (Ier.Hom 20,3) [All] Luke 19:22

εκ του στοµατος σου κρινω σε πονηρε δουλε (Mat.Com 14,12) [C] _______________ σου: rell] f13 σε Luke 19:24

και τοις παρεστωσιν ειπεν αρατε απ αυτου την µναν και δοτε τω τας δεκα µνας εχοντι (Mat.Com 14,12) [C] αρατε ουν φησιν τοις παρεστωσιν απ αυτου την µναν και δοτε τω τας δεκα µνας εχοντι (Luc.Hom 39) [Ad] _______________ και τοις παρεστωσιν ειπεν: rell] 03 και τοις παρεστωσι ειπεν/05 ειπεν δε τοις παρεστωσι αρατε: rell] 01* αρε την µναν: rell] omit 05 και δοτε: rell] 05 και απενενκατε τας δεκα µνας εχοντι: rell] f1 f13 69 εχοντι τας δεκα µνας Luke 19:27

πλην τους εχθρους µου εκεινους τους µη θελησαντας µε (Mat.Com 14,13) [C] _______________ πλην: rell] 565 παλιν τους εχθρους µου εκεινους: rell] 05 εκεινους τους εχθρους µου/01 03 019 041 τους εχθρους µου τουτους/579 τους εχθρους µου εκεινους δε θελησαντας: 01 03 019 041 124 579 02 07 045 032 037 038 1582 28 565 700] 05 1 118 f13 θελοντας Luke 19:28

και ταυτα ειπων επορευετο εµπροσθεν αναβαινων εις Ιεροσολυµα (Mat.Com 16,14) [Ad] _______________ ειπων: rell] 579 ειπον επορευετο: rell] 69 πορευετω εµπροσθεν: rell] omit 05

388

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

αναβαινων: rell] 579 αναβαινον/05 αναβαινων δε Ιεροσολυµα: rell] 05 Ιερουσαληµ/579 Ιεροσωλυµα Luke 19:29

Και εγενετο ως ηγγισεν εις Βηθφαγη και Βηθανιαν προς το ορος το καλουµενον Ελαιων απεστειλεν δυο των µαθητων + (Io.Com 10,21,127) [C] προς το ορος το καλουµενον Ελαιων (Mat.Com 16,17) [C] _______________ εγενετο: rell] 03* εγετο/03c εγινετο/579 εγενετω Βηθφαγη: rell] 03c 69 124 788 346 Βηθσφαγη/118 Βηθσφαγην/038 Βηθφαγηµ/1 1582* Βηθφαγην/579 Βηθσφαγειν Βηθανιαν: rell] 03 05 Βηθανια/045 69 579 Βιθανιαν το καλουµενον Ελαιων: 03c 019 038 f13 02 07 045 037 f 1 124 565 700] 05 των Ελαιων καλουµενον/01 το καλουµενον Ελεων/03* το καλουµενον/041 69 των Ελαιων/032 το καλουµενον Ελεωνα/28 των Ελαιον/579 καλουµενον Ελαιων/ 788 των καλουµενον Ελαιων µαθητων: 03 019 01 579] rell µαθητων αυτου Luke 19:30 + λεγων υπαγετε εις την κατεναντι κωµην εν η εισπορευοµενοι ευρησετε πωλον δεδεµενον εφ ον ουδεις πωποτε ανθρωπων εκαθισεν λυσαντες αυτον αγαγετε + (Io.Com 10,21,127) [C] εφ ον ουδεις ανθρωπων εκαθισεν (Mat.Com 16,17) [C]. Origen states this is the same in both Mark (11:2) and Luke. πωλον δεδεµενον εν ω ουδεις πωποτε ανθρωπων εκαθισεν (Luc.Hom 37) [Ad] _______________ λεγων: 03 019 01 05 038 f13 69 788] omit 579/rell ειπων υπαγετε: rell] 579 05 032 28 υπαγεται κατεναντι: rell] 69 579 565 απεναντι κωµην: rell] 037* κωµην η εις εν η: rell] 05 και ευρησετε: rell] 69 579 ευρησητε/02 05 032 346 ευρησεται δεδεµενον: rell] omit 05 εφ ον ουδεις πωποτε ανθρωπων εκαθισεν λυσαντες αυτον αγαγετε: rell] omit 05 ουδεις: rell] 69 πωποτε ανθρωπων ουδεις πωποτε: rell] 579 πωποτε των/omit 05c εκαθισεν: rell] f1 118 κεκαθικεν/03 05c 019 εκαθισεν και αυτον αγαγετε: rell] 02 038 041 αγαγετε αυτον/05c αγαγατε/032 αγαγεται/579 αυτον απαγαγεται/019 αγαγετε

CHAPTER FIVE. THE TEXT OF LUKE

389

Luke 19:31 + και εαν τις υµας ερωτα δια τι λυετε ουτως ερειτε οτι ο κυριος αυτου χρειαν εχει + (Io.Com 10,21,127) [C] ουτως ερειτε οτι ο κυριος αυτου χρειαν εχει (Mat.Com 16,14) [C] εαν τις [φησιν] υµας ερωτα δια τι λυετε ουτως ερειτε οτι ο κυριος αυτου χρειαν εχει (Mat.Com 16,17) [C] εαν τις υµας ερωτα τι λυετε των πωλον ερειτε οτι ο κυριος αυτου χρειαν εχει (Luc.Hom 37) [Ad] εαν τις [φησιν] υµας ερωτα...ειπον οι κυριοι αυτου (Luc.Hom 37) [Ad] _______________ εαν: rell] 05 αν υµας ερωτα: rell] 579 ηµας επερωτα ερειτε: 01 03 019 28 05 579] rell ερειτε αυτω Luke 19:32

απελθοντες δε οι απεσταλµενοι ευρον καθως ειπεν αυτοις εστωτα τον πωλον (Mat.Com 16,18) [C] + απελθοντες δε οι µαθηται ευρον ως ειπεν αυτοις + (Io.Com 10,21,127) [Ad] _______________ δε οι απεσταλµενοι ευρον καθως ειπεν αυτοις: rell] omit 05 απελθοντες: rell] 05 και απελθοντες οι απεσταλµενοι: rell] 1424* οι µαθηται. Origen is inconsistent. ευρον: rell] 032 ευραν εστωτα τον πωλον: 1071] rell omit/038 ο Ιησους. Origen is inconsistent. Luke 19:33 + λυοντων δε αυτων τον πωλον ειπαν οι κυριοι αυτου προς αυτους τι λυετε τον πωλον + (Io.Com 10,21,127) [C] τι λυετε τον πωλον (Mat.Com 16,16) [C] τι λυετε τον πωλον (Mat.Com 16,17) [C] ειπαν οι κυριοι του πωλου προς τους µαθητας τι λυετε τον πωλον (Io.Com 10,30,195) [Ad] _______________ Verse is omitted by 05. ειπαν: 01 03 019 33c] rell ειπον αυτου: rell] omit 019 αυτους: rell] 33* αυτους οι κυριοι αυτου προς αυτους

390

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Luke 19:34 + οι δε ειπαν οτι ο κυριος αυτου χρειαν εχει + (Io.Com 10,21,127) [C] ο κυριος αυτου χρειαν εχει (Io.Com 10,30,196) [C] _______________ οι δε ειπαν: rell] 02 07 045 032 037 038 041 f 1 f13 28 565 700 οι δε ειπον/05 απεκριθησαν/579 ο δε ειπον οτι: rell] omit 07 045 037 28 565 700 αυτου: rell] 579 αυτου φωνη Luke 19:35 + και ηγαγον αυτον προς τον Ιησουν και επιρριψαντες αυτων τα ιµατια επι τον πωλον επεβιβασαν τον Ιησουν + (Io.Com 10,21,127) [C] _______________ και ηγαγον αυτον προς: rell] 05 αγαγοντες τον πωλον τον Ιησουν και: rell] omit 05 επιρριψαντες: 03c f13 700 041 045 69 124 28 565 788 346] 05 1582c επεριψαν/1 1582* 118 επερριψαν/rell επιριψαντες αυτων τα ιµατια: 03 f13 700 01 019 037 038 1 1582 118] 05 τα ιµατια αυτων/579 τα ιµατια/rell εαυτων τα ιµατια επι τον πωλον: rell] 05 επ αυτον και/1 1582 118 επι τον πωλον και επεβιβασαν: rell] 03* 579 επεβισαν Luke 19:36 + πορευοµενου δε αυτου υπεστρωννυον τα ιµατια αυτων εν τη οδω + (Io.Com 10,21,127) [C] τα ιµατια εαυτων και υποστρωννυοσιν εν τη οδω (Luc.Hom 37) [Ad] _______________ πορευοµενου: rell] 124 346 πορευοµενων αυτων: 346 01 05 07 045 019 037 118 f13 28 565 579 700] rell εαυτων εν τη οδω: rell] omit 05 Luke 19:37 + εγγιζοντος δε αυτου ηδη προς τη καταβασει του ορους των ελαιων ηρξατο απανταν το πληθος των µαθητων χαιροντες και αινουντες τον θεον φωνη µεγαλη περι πασων ων ειδον δυναµεων + (Io.Com 10,21,127) [Ad]

CHAPTER FIVE. THE TEXT OF LUKE

391

_______________ εγγιζοντος: rell] 05 εγγιζοντων/788 ενγιζοντος δε αυτου: rell] 05 δε αυτων ηδη: rell] omit 05 τη καταβασει: rell] 05 την καταβασιν ελαιων: rell] 032 ελεων ηρξατο: 05 032 019 045 1582 69 28 700] rell ηρξαντο απανταν: 032] 05 παν/rell απαν µαθητων: rell] 038 µαθητων αυτου χαιροντες: rell] 124* αιροντες/579 χαιρειν φωνη µεγαλη: rell] omit 05 πασων: rell] 03 579 05 παντων/346 παστων ειδον δυναµεων: rell] 05 ειδον γεινοµενων/038c 346 ιδων γινοµενων δυναµεων/045 ιδων δυναµεων/038* ιδων γινοµενον δυναµεων/f13 69 ειδον γινοµενων δυναµεων Luke 19:38 + λεγοντες ευλογηµενος ο βασιλευς εν ονοµατι κυριου: εν ουρανω ειρηνη και δοξα εν υψιστοις + (Io.Com 10,21,127) [C] _______________ ο ερχοµενος: rell] omit 01* Or ο βασιλευς: 03 01*] omit 05 032 579/rell βασιλευς κυριου: rell] 05 κυριου ευλογηµενος ο βασιλευς εν ουρανω ειρηνη: 03 01c 019 579] 01* εν ουρανω εν ειρηνη/02 ειρηνη εν ουρανοις/rell ειρηνη εν ουρανω Luke 19:39 + και τινες των Φαρισαιων απο του οχλου ειπαν προς αυτον διδασκαλε επιτιµησον τοις µαθηταις σου + (Io.Com 10,21,127) [C] _______________ και τινες: rell] 05 τινες δε των Φαρισαιων: rell] 03 των Φαρεισαιων/032 Φαρισαιοι/038 των Φαρισεων απο του οχλου ειπαν προς αυτον: 01 03 02 05 019] 69 ειπον αυτω απο του οχλου/28 απο του οχλου ειπον αυτω/rell απο του οχλου ειπον προς αυτον Luke 19:40 + και αποκριθεις ειπεν λεγω υµιν οτι εαν ουτοι σιωπησωσιν οι λιθοι κεκραξονται + (Io.Com 10,21,127) [C]

392

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

εαν ουτοι σιωπησωσιν οι λιθοι κραξουσιν (Io.Com 10,27,166) [C] εαν ουτοι σιωπησωσιν οι λιθοι κεκραξονται (Mat.Com 16,18) [C] _______________ και αποκριθεις ειπεν: 01 03 019] 05 αποκριθεις δε λεγει αυτοις/579 και ειπεν αυτοις/788 αποκριθεις ειπεν αυτοις/rell και αποκριθεις ειπεν αυτοις οτι: rell] omit 03* 032 788 038 69 /f1 και ουτοι: rell] omit f13 σιωπησωσιν: 07 045 041 118 124 28 565 700 f1 69] 05 σειγησουσιν/f13 038 σιωπισωσιν/rell σιωπησουσιν κεκραξονται: 07 045 041 118 124 28 565 700 032 788 038 f1 f13 02 037 579] 01 03 019 κραξουσιν/05 κραξονται/69 κεκραξωνται. Origen is inconsistent. Luke 19:41

και ως ηγγισεν ιδων την πολιν εκλαυσεν επ αυτην + (Io.Com 10,20,122) [C] + και ως ηγγισεν ιδων την πολιν εκλαυσεν επ αυτην (Io.Com 10,21,127) [C] ως ηγγισεν ιδων την πολιν εκλαυσεν επ αυτην + Luke 19:45 (Io.Com 10,31,197) [C] εκλαυσεν (Mat.Com 16,15) [C] εκλαυσεν επ αυτην και ειπε (Mat.Com 18,21) [Ad] _______________ ηγγισεν: rell] 69 ηγγιζεν/579 ηγικκεν εκλαυσεν: rell] 69* εκλαιεν αυτην: rell] 07 045 124 28 565 αυτη Luke 19:42 + λεγων οτι ει εγνως εν τη ηµερα ταυτη και συ τα προς ειρηνην νυν δε εκρυβη απο οφθαλµων σου + (Io.Com 10,20,122) [C] _______________ οτι: rell] omit 579 ει εγνως: rell] 579 οι εγνον εν τη ηµερα ταυτη και συ: 01 03 019 579] 05 038 και συ εν τη ηµερα ταυτη/346 και συ και γε σου εν τη ηµερα σου ταυτη/02 f1 124 565 και συ και γε εν τη ηµερα ταυτη/rell και συ και γε εν τη ηµερα σου ταυτη ειρηνην: 01 03 019 579] 05 69 788 ειρηνην σοι/rell ειρηνην σου δε: rell] 02c δ εκρυβη απο οφθαλµων σου: rell] omit 02*/28 εκρυβη απο των οφθαλµων σου/032 εκρυβη απ οφθαλµων σου

CHAPTER FIVE. THE TEXT OF LUKE

393

Luke 19:43 + οτι ηξουσιν ηµεραι επι σε και περικυκλωσουσιν και συνεξουσι σε παντοθεν + (Io.Com 10,20,122) [Ad] οι εχθροι...χαρακα (Luc.Hom 38) [Ad] _______________ επι σε και: rell] 05 και βαλουσιν/28 επι σοι και περικυκλωσουσιν: rell] 03 f13 69 124 περικυκλωσουσι/05 περικυκλωσιν σε: rell] omit 01* 019 Or συνεξουσι: rell] omit 032/788 f13 συναξουσιν/69 συναξωσι σε: rell] omit 01* 032 Luke 19:44 + και εδαφιουσι σε και τα τεκνα σου και ουκ αφησουσι λιθον επι λιθον εν σοι ανθ ων ουκ εγνως τον καιρον της επισκοπης σου + (Io.Com 10,20,122) [C] και λιθον επι λιθον ουκ αφησουσιν (Luc.Hom 38) [All] _______________ εδαφιουσι: rell] 565 εκδαφιουσι σε και τα τεκνα σου και ουκ αφησουσι: rell] omit 28* σε: rell] 69c σοι εν σοι: rell] omit 05 Or λιθον επι λιθον εν σοι: 01 03 019] 05 f1 124 λιθον επι λιθον εν ολη σοι/041 εν σοι λιθον επι λιθον/038 εν σοι λιθον επι λιθον εν ολη σοι/33 λιθον επι λιθον/28c εν εν σοι λιθον επι λιθω/579 λιθον επανω λιθου/rell εν σοι λιθον επι λιθω τον: rell] omit 04/05 εις της: rell] omit 05 επισκοπης: rell] 579 επισκωπης Luke 19:45 + και εισελθων εις το ιερον ηρξατο εκβαλλειν τους πωλουντας + (Io.Com 10,20,122) [C] Luke 19:41 + και εισελθων εις το ιερον ηρξατο εκβαλλειν τους πωλουντας (Io.Com 10,31,197) [C] _______________ και εισελθων: rell] 05 ελθων δε/07 και εισελθων ο Ιησους ηρξατο: rell] 346 ηρξαντο εκβαλλειν: rell] 037 εκβαλειν πωλουντας: 01 03 04 019 f1 f13 579 346] 037 πολουντας εν αυτω/rell πωλουντας εν αυτω

394

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

01 03 019 f1 579 also omit, along with Origen, the rest of the verse as preserved in: 04 και τους αγοραζοντας/05 και αγοραζοντας και τας τραπηζας των κολλυβιστων εξεχεεν και τας καθεδρας/28 και αγοραζοντας εν τω ιερω/rell και αγοραζοντας Luke 19:46 + λεγων αυτοις γεγραπται και εσται ο οικος µου οικος προσευχης υµεις δε εποιησατε αυτον σπηλαιον ληστων (Io.Com 10,20,122) [C] _______________ γεγραπται: rell] 02 04 032 041 33 05 γεγραπται οτι και εσται: 03 01c 019 f1 f13 038] rell omit προσευχης: 01 03 019 f1 f13 579] 04c 28 προσευχης κληθησεται/rell προσευχης εστιν εποιησατε αυτον: 05 565] 03* αυτον εποιησαται/019 αυτον ποιειται/045 αυτων εποιησαται/rell αυτον εποιησατε Luke 19:47

και ην διδασκων το καθ ηµεραν εν τω ιερω οι δε αρχιερεις και οι γραµµατεις και οι πρεσβυτεροι του λαου εζητουν αυτον απολεσαι + (Mat.Com 17,14) [C] _______________ το: rell] omit 019 69 124 579 εν τω ιερω: rell] 01* εν τω/579 εις το ιερον/346 εις τω ιερον οι δε: rell] omit 01* οι: rell] omit 02 038 και οι πρεσβυτεροι του λαου εζητουν αυτον απολεσαι: 157 1071] 05 και οι πρωτοι του λαου εζητουν αυτον απολεσαι/118 εζητουν αυτον απολεσαι/579 εζητουν απολεσαι αυτον και οι πρωτοι του λαου/rell εζητουν αυτον απολεσαι και οι πρωτοι του λαου Luke 19:48 + και ουχ ευρισκον τι ποιησουσιν ο γαρ λαος απας εξεκρεµατο αυτου ακουων (Mat.Com 17,14) [C] _______________ ευρισκον: rell] 04 33 05 032 f1 ηυρισκον τι: rell] 01 03 04 33 019 1582c 032 038 579 02 07 045 041 f13 28 το τι ποιησουσιν: 019 032 118] 05 038 579 ποιησωσιν αυτω/rell ποιησωσιν ο γαρ λαος απας: 05 038 69] 579 ο λαος γαρ απαξ/rell ο λαος γαρ απας

CHAPTER FIVE. THE TEXT OF LUKE

395

εξεκρεµατο: rell] 03 01 εξεκρεµετο/05 εκρεµετο αυτου ακουων: rell] 05 ακουειν αυτου/69 αυτου ακουειν Luke 20:5 See Matthew 21:25. εαν ειπωµεν εξ ουρανου ερει δια τι ουκ επιστευσατε αυτω (Io.Com 6,29,150) [C]. SC and GCS both reference this to Matthew 21:25 and it does follow on from a previous citation which matches Matthew 21:25. However, it also matches Mark 11:31 and Luke 20:5 with the omission of ηµιν. Whilst more likely to be Matthew, it is possible that Origen may have confused verses and he does not specify which gospel is his source. _______________ ερει δια: rell] 04* ερει ηµιν δια τι ουκ: rell] 04 05 02 041 f1 33 346 τι ουν ουκ Luke 20:9

ανθρωπος εφυτευσεν αµπελωνα και εξεδοτο αυτον γεωργοις (Mat. Com 17,6) [C] _______________ ανθρωπος εφυτευσεν αµπελωνα: rell] 04 αµπελωνα ανθρωπος εφυτευσεν/05* απελωνα εφυτευσεν ανθρωπος/05c αµπελωνα εφυτευσεν ανθρωπος/02 032 038 f13 ανθρωπος τις εφυτευσεν αµπελωνα εξεδοτο: rell] 03* 01* 019 579 02 04 εξεδετο Luke 20:25

αποδοτε τα Καισαρος Καισαρι και τα του θεου τω θεω (Luc.Hom 39) [C] _______________ αποδοτε τα Καισαρος Καισαρι: 01 03 69 788] 04* αποδοτε τοινυν τα Καισαρος τω Καισαρι/05 αποδοτε τα του Καισαρος τω Καισαρι/019 τοινυν αποδοτε τα Καισαρος τω Καισαρει/565sup αποδοτε ουν τα Καισαρος Καισαρι/f13 τοινυν αποδοτε Καισαρος τω Καισαρι/579 τοινυν αποδοτε τα Καισαρος Καισαρει/346 τοινυν αποδοτε τα Καισαρος τω Καισαρι/rell αποδοτε τοινυν τα Καισαρος Καισαρι Luke 20:33

εν τη αναστασει (Luc.Hom 39) [C] τινος αυτων εσται γυνη (Luc.Hom 39) [C] εν τη αναστασει των νεκρων (Luc.Hom 39) [All]

396

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

_______________ εν τη αναστασει: 03 01* 019 f1 579] rell εν τη ουν αναστασει αυτων: rell] omit 01* εσται: 01 05 038 041 019 f1 33] 03 02 032 γεινεται/579 γηνεται/rell γινεται Luke 20:34

υιοι του αιωνος (Mat.Com 11,14) [C] οι υιοι του αιωνος τουτου γεννωσι και γεννωνται γαµουσι και γαµισκονται (Mat.Com 17,34) [Ad] _______________ υιοι του αιωνος τουτου: rell] 038 του αιωνος τουτου υιοι γεννωσι και γεννωνται: no direct support but 05 has γεννωνται και γεννωσιν και: rell] omit 124* γαµισκονται: 01 03 019 33] 579 γαµισκωνται/05 γαµουνται/f1 γαµιζονται/rell εκγαµισκονται Luke 20:35

της αναστασεως της εκ νεκρων (Mat.Com 11,14) [C] _______________ εκ: rell] omit 032 Luke 20:36

ισαγγελοι (Cels. 4,29) [C] ισαγγελοι (Io.Com 13,16,99) [C] _______________ ισαγγελοι: rell] 579 αγγελοι Luke 20:37

οτι δε εγειρονται οι νεκροι και Μωσης εµηνυσεν ως λεγει επι της βατου κυριον τον θεον Αβρααµ και θεον Ισαακ και θεον Ιακωβ + (Io.Com 20,25,222) [C] Matthew 22:31 + επι της βατου...εγω θεος Αβρααµ και θεος Ισαακ και θεος Ιακωβ (Io.Com 6,4,18) [All]. This is a conflation of Matthew 22:31, Luke 20:37 and Mark 12:26–27. _______________ δε: rell] omit 019 και: rell] omit 05 Μωσης: 037 f1 346 01 02 07 f13 700] rell Μωυσης

CHAPTER FIVE. THE TEXT OF LUKE

397

εµηνυσεν: 03 019 038 041 045 565 33 01 02 07 f13 700] 05 032 εδηλωσεν/037 εµηνησεν/f1 εµνηµονευσεν/579 µηνυσεν/346 εµυνησεν ως λεγει επι της βατου: 579] rell επι της βατου ως λεγει θεον: 01 03 019 579 05] rell τον θεον Ισαακ: rell] 01* 05 Ισακ και θεον Ιακωβ: 03 01c 019 579 05] omit 032/rell και τον θεον Ιακωβ Luke 20:38

ο θεος ουκ εστι νεκρων αλλα ζωντων (Cels. 8,3) [C]. This is cited in SC as Psalm 135:2 and Matthew 22:32. In GCS it is cited as Matthew 22:32, Mark 12:27 and Luke 20:38. θεος δε ουκ εστι νεκρων αλλα ζωντων (Io.Com 6,4,18) [C]. Cited by editors as being Matthew 22:31, Luke 20:37 and Mark 12:26– 27. παντες γαρ αυτω ζωσιν (Mat.Com 17,36) [C]. Cited by editors as being Matthew 22:32, Luke 20:38 and Mark 12:27. παντες γαρ αυτω ζωσι (Mat.Com 17,36) [C] + ουκ εστιν ο θεος νεκρων αλλα ζωντων παντες γαρ αυτω ζωσιν (Io. Com 20,25,222) [Ad] ουκ εστι θεος νεκρων αλλα ζωντων (Orat. 16,1) [Ad]. Cited by editors as being Matthew 22:32, Luke 20:38 and Mark 12:27. _______________ ο θεος: 032 124] 038 ο δε θεος/rell θεος ουκ εστι νεκρων: rell] 05 νεκρων ουκ εστιν αυτω ζωσιν: rell] 032 αυτου ουτοι Luke 20:39

ουκ εστιν ο θεος θεος νεκρων αλλα ζωντων (Mat.Com 17,36) [All]. This is similar to Matthew 22:32 and Luke 20:38, but cited by GCS as Luke 20:39. Luke 20:43

υποποδιον των ποδων (Orat. 26,3) [C]. The text is not specific but this is more likely to be a reference to Acts 7:49. εως...υποποδιων των ποδων (Orat. 25,3) [All] _______________ υποποδιον: rell] 05 υποκατω

398

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Luke 21:1

αναβλεψας δε εις τους βαλλοντας εις το γαζοφυλακιον τα δωρα αυτων πλουσιους + (Io.Com 19,7,41) [Ad]. Origen states he is referring to Luke. αναβλεψεν ουν εις τους βαλλοντας εις το γαζοφυλακιον τα δωρα αυτων πλουσιους ο Ιησους + (Io.Com 19,8,48) [Ad] αναβλεπων εις τους βαλλοντας εις το γαζοφυλακιον πλουσιους τα δωρα αυτων + (Io.Com 19,9,51) [Ad] _______________ βαλλοντας: rell] 038* βαλοντας/579 βαλλον εις το γαζοφυλακιον τα δωρα αυτων: 01 03 019 33 f1 f13 124] 05 εις το γαζοφυλακιον τα δωρα αυτων τους/579 εις το γαζοφυλακιον τα δωρα των/038 τα δωρα εις το γαζοφυλακιον αυτων/rell τα δωρα αυτων εις το γαζοφυλακιον Luke 21:2 + ειδεν τινα χηραν πενιχραν βαλλουσαν λεπτα δυο + (Io.Com 19,7,41) [Ad] + και ιδων την πενιχραν χηραν λεπτα βαλλουσαν δυο (Io.Com 19,8,48) [Ad] + ορα και την πενιχραν χηραν βαλλουσαν λεπτα δυο (Io.Com 19,9,51) [Ad] _______________ ειδεν: rell] 579 ιδεν τινα χηραν: 01 03 019 33 041 124] 05 και τινα χηραν/579 και τινα χειραν/02 τιναν και χειραν/rell τινα και χηραν βαλλουσαν: rell] 038* f1 βαλουσαν/579 βαλλουσα λεπτα δυο: 01 03 019 038 579] 33 πτα δυο/05 δυο λεπτα ο εστιν κορδαντης/rell δυο λεπτα Luke 21:3 + και ειπεν αληθως λεγω υµιν οτι η χηρα η πτωχη αυτη πλειον παντων εβαλεν + (Io.Com 19,7,41) [C] αληθως λεγω υµιν οτι η χηρα η πτωχη αυτη πλειον παντων εβαλεν (Io.Com 19,8,48) [C] _______________ χηρα: rell] 579 13 χειρα η πτωχη αυτη: 032 037 038 118 02 07 045 041 f1 565 700] rell αυτη η πτωχη πλειον: rell] 01 πλεον/05* 032 038 πλειω/13 788 346 πλειων εβαλεν: rell] 118 εβαλλεν

CHAPTER FIVE. THE TEXT OF LUKE

399

Luke 21:4

εκ του περισσευοντος αυτοις εβαλον εις τα δωρα του θεου (Io.Com 19,8,49) [C] + παντες γαρ ουτοι εκ του περισσευοντος αυτοις εβαλον εις τα δωρα του θεου αυτη δε εκ του υστερηµατος αυτης παντα τον βιον εαυτης ειχεν εβαλεν (Io.Com 19,7,41) [Ad] _______________ παντες: 01 03 05c 037 579] 05* παντερ/rell απαντες ουτοι: rell] omit 038/69 αυτοι περισσευοντος: rell] 019 1 1582 118 f13 33 346 περισσευµατος αυτοις: rell] 019 f13 33 346 αυτων εβαλον: rell] 118 εβαλλον εις: rell] omit 019 του θεου: rell] omit 01 03 579 019 1 1582* 118 αυτης: rell] 346 αυτου/579 αυτης εβαλεν εις τα δωρα παντα: 01 03 05 019 69 33 579 788 346] omit f13/rell απαντα τον βιον: rell] omit f13/124 788 346 τον βιον αυτης ειχεν: rell] 038 εσχεν εβαλεν: rell] 118 εβαλλε Luke 21:14

θεσθε ουν εν ταις καρδιαις υµων µη µελεταν απολογηθηναι + (Mart. 34) [Ad] _______________ θεσθε: 03c f1 579 346 07 045 037 038 041 f13 565 700] rell θετε ουν: rell] omit 01* εν ταις καρδιαις: 01 03* 02 019 33 f1 05 579] rell εις τας καρδιας υµων: rell] 579 ηµων Luke 21:15 + εγω γαρ δωσω υµιν στοµα και σοφιαν η ου δυνησονται αντιστηναι η αντειπειν παντες οι αντικειµενοι υµιν + (Mart. 34) [C] _______________ δωσω υµιν: rell] 05 υµιν δωσω αντιστηναι η αντειπειν: 03 019 579 01 f13] 02 f1 αντειπειν η αντιστηναι/05 αντιστηναι/rell αντειπειν ουδε αντιστηναι παντες: rell] 03 019 579 απαντες Luke 21:16 + παραδοθησεσθε δε και υπο γονεων και αδελφων και συγγενων και φιλων και θανατωσουσιν εξ υµων + (Mart. 34) [C]

400

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

_______________ και: rell] omit f13 και αδελφων και συγγενων και φιλων: 01 03 019 038 041 1582c 69 124 33 579 788 346] 02 032 1 1582* και αδελφων και συγγενεων και φιλων/05 και αδελφων και συνγενων και φιλων/07 045 037 565 700 και συγγενων και φιλων και αδελφων/118 f13 και αδελφων Luke 21:17 + και εσεσθε µισουµενοι υπο παντων δια το ονοµα µου + (Mart.34) [C] _______________ εσεσθε: rell] 01 019 032 579 02 05 εσεσθαι µισουµενοι: rell] 03 02 05 µεισουµενοι υπο παντων δια το ονοµα µου: rell] 041 δια το ονοµα µου υπο παντων/037 υπο παντων Luke 21:18 + και θριξ εκ της κεφαλης υµων ου µη αποληται + (Mart. 34) [C] _______________ εκ: rell] 69 απο υµων: rell] 579 ηµων αποληται: rell] 579 απολειται Luke 21:19 + εν τη υποµονη υµων κτησασθε τας ψυχας υµων (Mart. 34) [C] _______________ υµων: rell] 579 ηµων κτησασθε: rell] 03 02 038 045 1 124 κτησεσθε/579 κτισασθαι/01 019 032 037 κτησασθαι/02 13 κτησεσθαι υµων: rell] 579 ηµων Luke 21:20

οταν δε ιδητε κυκλουµενην υπο στρατοπεδων την Ιερουσαληµ τοτε γνωτε οτι ηγγισεν η ερηµωσις αυτης (Cels. 2,13) [C] υπο στρατοπεδων Ιερουσαληµ (Ier.Hom 7,1) [C] ηγγισεν η ερηµωσις αυτης (Ier.Hom 7,1) [C] κεκυκλωται γαρ υπο στρατοπεδων η Ιερουσαληµ και ηγγισεν η ερηµωσις αυτης (Ier.Hom 10,4) [Ad] υπο στρατοπεδων Ιερουσαληµ οτε και ηγγισεν η ερηµωσις αυτης (Mat.Com 16,3) [Ad]

CHAPTER FIVE. THE TEXT OF LUKE

401

οταν φησιν ιδητε κυκλουµενην υπο στρατοπεδων την Ιερουσαληµ τοτε γνωσεσθε οτι ηγγικεν η ερηµωσις αυτης (Philoc. 23,5) [Ad] υπο στρατοπεδων Ιερουσαληµ και επεστη η ερηµωσις αυτης (Mat.Com 14,19)[All] _______________ υπο στρατοπεδων την Ιερουσαληµ: rell] 05 579 Ιερουσαληµ υπο στρατοπεδων/01 03 032 υπο στρατοπεδων Ιερουσαληµ γνωτε: rell] 05 γνωσεσθε/032 f1 γινωσκετε ηγγισεν: 02 f1] rell ηγγικεν. Origen consistently uses ηγγισεν apart from in the extract from the Philocalia. As this is a later collation of some extracts from Origen, this could be scribal error. Luke 22:3

εισηλθεν Σατανας εις Ιουδαν επικαλουµενον Ισκαριωθ οντα εκ του αριθµου των δωδεκα + (Io.Com 28,14,113) [Ad] _______________ Σατανας: rell] 038 1582c 579 ο Σατανας εις Ιουδαν: rell] omit 69c/05 εις τον Ιουδαν/69* ο καλου επικαλουµενον: 038 1582c 07* 02 04 045 037 041 f1 f13 565 700] rell καλουµενον των: rell] 05* εκ των Luke 22:4 + και απελθων συνελαλησεν τοις αρχιερευσι και στρατηγοις οπως αυτον παραδω αυτοις (Io.Com 28,14,113) [C] _______________ και στρατηγοις: 01 03 019 041 038 69 124 788 02 07 037 f1 565] omit 05/04 και τοις γραµµατευσιν και τοις στρατηγοις του ιερου/032 045 f13 και τοις στρατηγοις/038 και στρατηγοις του ιερους/579 τοις γραµµατευσιν και τοις στρατηγοις/700 γραµµατευσι και στρατηγοις/346 γραµµατευσειν και τοις στρατηγοις οπως: 69 124 788 f13] rell το πως αυτον παραδω αυτοις: rell] 01 03 019 041 04 αυτοις παραδω αυτον/05 παραδοι αυτον Luke 22:9

που θελεις ετοιµασωµεν σοι το πασχα (Ier.Hom 19,13) [All]. See Mark 14:12–15 and Matthew 26:17.

402

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Luke 22:10

πορευωµενων απαντησει υµιν ανθρωπος κεραµιον υδατος βασταζων εκεινω ακολουθησατε (Ier.Hom 19,13) [All]. See Mark 14:12–15 and Matthew 26:17, Luke 22:12. Luke 22:12

εκεινος υµιν δειξει αναγαιον µεγα εστρωµενον σεσαρωµενον ετοιµον εκει ετοιµασατε το πασχα (Ier.Hom 19,13) [All]. See Mark 14:12–15 and Matthew 26:17. Luke 22:15

επιθυµια επεθυµησα τουτο το πασχα φαγειν µεθ υµων (Cels. 1,70) [C] επιθυµια επεθυµησα τουτο το πασχα φαγειν µεθ υµων προ του µε παθειν (Io.Com 20,23,188) [C] _______________ επεθυµησα: rell] 037 επεθηµησα µε: rell] omit 032 Luke 22:21

πλην ιδου η χειρ του παραδιδοντος µε µετ εµου επι της τραπεζης + (Io.Com 32,19,251) [C] πλην ιδου η χειρ του παραδιδοντος µε µετ εµου επι της τραπεζης (Io.Com 32,22,290) [C] πλην ιδου η χειρ του παραδιδοντος µε µετ εµου επι της τραπεζης (Io.Com 32,22,293) [C] _______________ ιδου: rell] omit f13 69 788 µετ εµου: rell] omit 05 τραπεζης: rell] f13 τραπεζης µου Luke 22:22 + ο µεν υιος του ανθρωπου κατα το ωρισµενον αυτω πορευεται πλην ουαι τω ανθρωπω εκεινω δι ου παραδιδοται (Io.Com 32,19,251) [Ad] _______________ ο µεν υιος: f13 045 565 579 02 07 032 037 038 041 f1 700] 05 µεν ο υιος/01* ο υιος/03 01c 019 P75 ο υιος µεν κατα το ωρισµενον (αυτω) πορευεται: no support for αυτω. The word order is supported by 01 03 019 05 f13] 579 κατα το

CHAPTER FIVE. THE TEXT OF LUKE

403

ορισµενον πορεβεται/02 07 032 037 038 041 f1 700 πορευεται κατα το ωρισµενον/045 565 πορευεται κατα το ορισµενον τω ανθρωπω: rell] omit 05 παραδιδοται: rell] 124 ο υιος του ανθρωπου παραδιδοται Luke 22:23

ηρξαντο συζητειν προς εαυτους τις αρα ειη εξ αυτων ο µελλων τουτο πρασσειν (Io.Com 32,19,251) [C] _______________ ηρξαντο: rell] 032 ηρξατο συζητειν: 07 045 041 f1 69 565 700] rell συνξητειν εαυτους: rell] 032 αυτους το: rell] omit 05 019 700 Or ειη: rell] f1 εστιν/579 ην εξ αυτων: rell] omit 05/01* εξ αυτων ειη ο µελλων τουτο πρασσειν: 05 019 700] f13 ο τουτο πρασσειν µελλων/579 ο τουτο µελλων ποιειν/rell ο τουτο µελλων πρασσειν Luke 22:24

εγενετο δε φιλονεικια αυτων το τις αυτων η µειζων (Mat. Com 16,8) [All] Luke 22:25

ο δε ειπεν αυτοις οι βασιλεις των εθνων κυριευουσιν αυτων και οι εξουσιαζοντες αυτων ευεργεται καλουνται + (Mat.Com 16,8) [C] οι εξουσιαζοντες εν αυτοις ευεργεται καλουνται (Cels. 7,23) [Ad] _______________ κυριευουσιν: rell] 037 579 κυριευσουσιν/038 f13 346 κατακυριευουσι(ν) οι: rell] omit 032/01* οι αρχοντες των εξουσιαζοντες: rell] 01* 032 εξουσιαζουσιν/03* P75 εξουσιαζονταις αυτων: rell] 01* αυτων και Luke 22:26 + υµεις δε ουχ ουτως (Mat.Com 16,8) [C] µειζων γενηται ως ο νεωτερος...ηγουµενος...ως ο (Mat.Com 16,8) [All] Luke 22:27

ηλθον ουχ ως ο ανακειµενος αλλ ως ο διακονων (Io.Com 32,4,49) [C]

404

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

εν µεσω υµων ως ο διακονων (Io.Com 32,8,100) [C]. GCS, the SC edition has εµµεσω. εν µεσω (Orat. 11,3) [C] καγω εγενηθην εν µεσω υµων ουχ ως ο ανακειµεονς αλλ ως ο διακονων (Cels. 2,7) [Ad] _______________ ηλθον ουχ ως ο ανακειµενος αλλ ως ο διακονων: 05] rell ο ανακειµενος η ο διακονων (579 διακονον) ουχι (03 032 ουχει/038 041 f1 124 ουχ) ο (omit 69) ανακειµενος εγω δε (omit 032) εν µεσω υµων ειµι ως ο διακονων εν µεσω υµων: f13 07 045 032 037 038 041 f1 124 565 700 788 346] 02 69 εµµεσω υµων/ 019 εµµεσω υµων ειµι/579 εµµεσω υµων ηµι/05 και υµεις ηυξηθητε εν τη διακονια µου/rell εν µεσω υµων ειµι διακονων: rell] 579 διακονος Luke 22:28

οτι διαµεµενηκατε µετ εµου εν πασι τοις πειρασµοις µου (Io.Com 1,29,202) [Ad] _______________ πειρασµοις: rell] 037 περιασµοις Luke 22:35

οτε απεστειλα υµας ατερ βαλαντιου και πηρας και υποδηµατων µη τινος υστερησατε (Mat.Com 15,2) [C] οι δε ειπον ουδενος + (Mat.Com 15,2) [C] _______________ οτε απεστειλα: rell] omit 579 βαλαντιου: 118c 579 041* f13 700*] 118* βαλαντου/rell βαλλαντιου πηρας: rell] 01* µηρας/346 πειρας τινος: rell] 01* τι υστερησατε: rell] 1 118 υστερηθη/1582 υστερηθητε ειπον: rell] 03 124 05 019 ειπαν/02 ειπεν ουδενος: 01 565 700 1 1582 118 05 019] rell ουθενος Luke 22:36 + ειπεν ουν αυτοις [ο Ιησους] αλλα νυν ο εχων βαλαντιον αρατω οµοιως και πηραν και ο µη εχων πωλησατω το ιµατιον αυτου και αγορασατω µαχαιραν (Mat.Com 15,2) [C]

CHAPTER FIVE. THE TEXT OF LUKE

405

_______________ ειπεν ουν αυτοις: 02 565 700 118 07 045 032 037 041] 03 124 01c 019 f13 579 346 ειπεν δε αυτοις/01* 038 ο δε ειπεν αυτοις/05 ο δε ειπεν/1 1582 ειπεν ουν νυν: rell] 346 ουν βαλαντιον: 124 118 579] rell βαλλαντιον αρατω: rell] 05 αρει ο: rell] omit 032 πωλησατω: 01 03 02 019 038 041 f1 032 118] 05 πωλησαι/124 07 045 037 f13 565 700 πωλησει/579 πωλησειτω το: rell] omit 032 αγορασατω: 01 03 02 019 032 f1 579 037 038 041] rell αγορασει Luke 22:37

µετα ανοµων ελογισθη (Cels. 2,44) [C]. SC cites this as Mark 15:29 (Isaiah 53:12), GCS also includes Luke. µετα ανοµων...µετα ανοµων ελογισθη (Cels. 2,44) [C]. SC cites this as Isaiah 53:12 and Luke 22:37. _______________ ανοµων: rell] 05 των ανοµων ελογισθη: rell] 032 ελογισθην Luke 22:40

προσευχεσθε µη εισελθειν εις πειρασµον (Cels. 2,2) [C] µη εισελθειν εις πειρασµον (Cels. 29,11) [C] ευχεσθε µη εισελθειν εις πειρασµον (Cels. 29,11) [Ad] _______________ εισελθειν: rell] omit 03*/05 εισελθητε/037 ελθειν/69 124 788 346 εµπεσειν Luke 22:42

πατερ ει βουλει παρενεγκε το ποτηριον τουτο απ εµου (Mart. 29) [C] _______________ 05 has: πατερ µη το θεληµα µου αλλα το σου γενεσθω ει βουλει παρενεγκε τουτου του ποτηριον απ εµου ει βουλει: rell] omit f1 παρενεγκε: 03 P75 01 019 038 041 f13 69 579 f1] 124 788 346 παρενεγκαι/rell παρενεγκειν το ποτηριον τουτο: rell] 03 P75 01c 019 038 τουτο το ποτηριον

406

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Luke 22:52

ειπεν [φησιν] ο Ιησους προς τους παραγενοµενους επ αυτον αρχιερεις και στρατηγους του ιερου και πρεσβυτερους ως επι ληστην εξηλθατε µετα µαχαιρων και ξυλων (Io.Com 28,14,113) [Ad] _______________ ο Ιησους: 037 28 700 579 07 045 019 032 041 f13 565] omit 05 f1/rell Ιησους παραγενοµενους: rell] 579 παριγινοµενους επ: rell] 01* 037 28 700* προς αρχιερεις: rell] 05 οι αρχιερεις του ιερου: rell] 05 του λαου εξηλθατε: 03 P75 01 019 038 f13 28 579 05] 041 f1 εξηλθετε/rell εξεληλυθατε Luke 22:54

συλλαβοντες αυτον ηγον και εισηγαγον εις την οικιαν του αρχιερεως (Io.Com 28,14,113) [Ad] _______________ και εισηγαγον: rell] omit 05 038 1 118 579/032 και συνηγαγον αυτον/07 045 037 f13 28 565 700 και εισηγαγον αυτον την οικιαν: 03 P75 01 041 1582 124 1 118 579] rell τον οικον Luke 22:66

ως ηµερα εγενετο συνηχθη το πρεσβυτεριον του λαου αρχιερεις τε και γραµµατεις και απηγαγον αυτον εις το συνεδριον αυτων (Io.Com 28,14,114) [C] _______________ ηµερα εγενετο: 01 f1] 579 εγενετο ως ηµερα/f13 346 εγενετο πρωι/rell εγενετο ηµερα πρεσβυτεριον: rell] 03 P75 πρεσβυτερειον αρχιερεις: rell] 05 και αριχειρεις τε: rell] omit 05 07 045 037 28 565 700 346 απηγαγον: 03 P75 01 124 579 700 05 f13] 28 ηγαγον/rell ανηγαγον αυτων: rell] 02 032 037 f1 f13 εαυτων Luke 22:69

απο γαρ του νυν εσται ο υιος του ανθρωπου καθηµενος εκ δεξιων της δυναµεως του θεου (Mat.Com 16,4) [Ad] εκ δεξιων καθηµενω...δυναµεως (Orat. 25,3) [Ad]. GCS cites this as Luke, Matthew 26:64 and Mark 14:62.

CHAPTER FIVE. THE TEXT OF LUKE

407

_______________ της δυναµεως του θεου: rell] 69 του θεου της δυναµεως/579 της δυναµεως αυτου Luke 23:10

ειστηκεισαν οι αρχιερεις και οι γραµµατεις ευτονως κατηγορουντες αυτου (Io.Com 28,14,113) [C] _______________ ειστηκεισαν: rell] P75 032 037 01 02 579 ιστηκεισαν/038 ιστηκησαν οι γραµµατεις: rell] 02 038 γραµµατεις Luke 23:18

απολυσον ηµιν τον Βαραββαν (Mat.Com 16,23) [C] _______________ τον: rell] omit 038 28 02 07 045 032 037 041 f13 565 700 Βαραββαν: rell] 038 Βαρραββαν/69 Βαραβαν Luke 23:21 This text is often found in combination with Acts 22:22, αιρε απο της γης τον τοιουτον. σταυρου σταυρου αυτον (Cels. 7,43) [C] σταυρου σταυρου αυτον (Cels. 8,42) [C] σταυρου σταυρου αυτον (Ier.Hom 18,5) [C] σταυρου σταυρου αυτον (Io.Com 1,11,70) [C] σταυρου σταυρου αυτον (Io.Com 19,18,116) [C] σταυρου σταυρου αυτον (Io.Com 32,18,236) [C] σταυρου σταυρου αυτον (Mat.Com 12,1) [C] σταυρου σταυρου αυτον (Mat.Com 14,17) [C] σταυρου σταυρου αυτον (Mat.Com 16,23) [C] _______________ σταυρου σταυρου αυτον: 03 P75 01 05c ] 05* σταυρου σταυρου τον/032 σταυρωσον αυτον/579 σταυροσον σταυροσον αυτον/rell σταυρωσον σταυρωσον αυτον Luke 23:25

εις φυλακην (Mat.Com 16,23) [C] δια στασιν και φονον βληθεντα εις φυλακην απολυθηναι τουτον τον δε Ιησουν δια φθονον παραδοθεντα σταυρωθηναι (Cels. 8:42) [All]. See John 18:40, Luke 23:19, Matthew 27:18 and Mark 15:10.

408

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

_______________ φυλακην: 01 03 038 28 05 69] 032 579 τη φυλακη/rell την φυλακην Luke 23:42

µνησθητι µου οταν ελθης εν τη βασιλεια σου (Io.Com 32,32,396) [C] µνησθητι µου Ιησου οταν ελθης εν τη βασιλεια σου (Io.Com 32,19,242) [Ad] _______________ µου: rell] 02 04c 07 045 032 037 038 f1 f13 33 28 565 700 µου κυριε οταν ελθης εν τη βασιλεια σου: rell] 05 εν τη ηµερα της ελευσεως σου/579 εν τη βασιλεια σου/03 P75 019 οταν ελθης εις την βασιλειαν σου Luke 23:43

σηµερον µετ εµου εση εν τω παραδεισω του θεου (Io.Com 32,32,395) [Ad] σηµερον µετ εµου εση εν τω παραδεισω του θεου (Io.Com 32,32,395) [Ad] _______________ µετ εµου εση: rell] 04* εση µετ εµου Luke 23:44

και σκοτια εγενετο (Cels. 2,33) [Ad] Luke 23:45

του ηλιου εκλιποντος (Cels. 2,33) [C] _______________ του ηλιου εκλιποντος: P75* 01 04* 019 579] 03 P75c του ηλιου εκλειποντος/02 και εσκορπτισθη ο ηλιος/omit 04c.1 33/05 εσκοτισθη δε ο ηλιος/rell και εσκοτισθη ο ηλιος Luke 23:46

πατερ εις χειρας σου παρατιθηµι το πνευµα µου (Heracl. 5) [C] πατερ εις χειρας σου παρατιθεµαι το πνευµα µου (Mat.Com 16,8) [C]

CHAPTER FIVE. THE TEXT OF LUKE

409

_______________ πατερ: rell] omit 28* χειρας: rell] P75* χειρα παρατιθηµι: 05* f1] 038 παρατηθεµαι/579 παρατιθηµοι/03 P75 01 02 04 032 041 33 παρατιθεµαι/05c παρατιθεµι/rell παραθησοµαι. Origen is inconsistent. Luke 23:53

ου ουκ ην ουπω ουδεις κειµενος (Cels. 2,69) [C] _______________ ουπω ουδεις: 05] 03 P75 02 019 1 118 579 ουδεις ουπω/01 04 032 038 041 33 1582 f13 ουδεις ουδεπω/rell ουδεπω ουδεις Luke 24:4

εν εσθητι αστραπτουση (Cels. 5,46) [C] _______________ εσθητι αστραπτουση: 03 P75 01 05] 019 εσθησεσιν λευκαις/rell εσθησεσιν αστραπτουσαις Luke 24:14

προς αλληλους περι παντων των συµβεβηκοτων (Io.Com 1,5,30) [C] προς αλληλους Σιµωνος και Κλεοπα περι παντων των συµβεβηκοτων τουτων (Cels. 2,62) [Ad] _______________ προς αλληλους: rell] 05 προς εαυτους/032* περι παντων των συµβεβηκοτων: rell] 05* συνβεβηκονωτν/05c των συνβεβηκονωτν Luke 24:15

συνεπορευετο µετ αυτων + (Cels. 2,62) [Ad] Luke 24:16 + και οι µεν οφθαλµοι αυτων εκρατουντο του µη επιγνωναι αυτον + (Cels. 2,62) [Ad] Luke 24:17 + ο δε ειπε προς αυτους τινες οι λογοι ους αντιβαλλετε προς αλληλους περιπατουντες (Cels. 2,62) [Ad]

410

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

_______________ ο δε ειπε: 05] P75 ειπεν προς αυτους/rell ειπεν δε προς αυτους ουτοι: rell] omit 579 Or αντιβαλλετε: P75 03c 02 07 045 037 041 f1 f13 565] 33 ανφιβαλλεται/rell αντιβαλλεται αλληλους: rell] 05 εαυτους περιπατουντες: rell] 03* περιπατουνταις Luke 24:18

συ µονος παροικεις εν Ιερουσαληµ και ουκ εγνως τα γενοµενα εν αυτη εν ταις ηµεραις ταυταις (Io.Com 1,5,30) [C] _______________ µονος: rell] 05c µονοις εν: 69 124 579] 28 788 346 εις/rell omit και: rell] omit 05/01 και ταυτα γενοµενα: rell] 565 γινοµενα εν αυτη: rell] omit 019 ταις ηµεραις: rell] P75* τη ηµερα/P75c τη ηµεραις Luke 24:19

τα περι Ιησου του Ναζαρηνου ος εγενετο ανηρ προφητης δυνατος εν εργω και λογω εναντιον του θεου και παντος του λαου + (Io.Com 1,5,30) [C] _______________ Ναζαρηνου: 03 P75] 019 Ναζαρινου/565 Ναζοραιου/346 Ναζαραιου/rell Ναζωραιου εργω και λογω: rell] 01 05 λογω και εργω/02 εργω και εν λογω εναντιον: rell] 05 579 ενωπιον λαου: rell] 28 λαου των Ιουδαιων Luke 24:20 + οπως τε παρεδωκαν αυτον οι αρχιερεις και οι αρχοντες ηµων εις κριµα θανατου και εσταυρωσαν αυτον + (Io.Com 1,5,30) [C] _______________ οπως τε: rell] 05 ως τουτον παρεδωκαν αυτον: rell] 02 032 038 041 f1 f13 αυτον παρεδωκαν/05 παρεδωκαν ηµων: rell] 019 28 579 υµων

CHAPTER FIVE. THE TEXT OF LUKE

411

Luke 24:21 + ηµεις δε ηλπιζοµεν οτι αυτος εστιν ο µελλων λυτρουσθαι τον Ισραηλ (Io.Com 1,5,30) [C] _______________ ηλπιζοµεν: rell] 03 ηλπιζαµεν/P75 ηλπικαµεν/01 037 038 041 118 69 579 ελπιζοµεν αυτος: rell] 579 ουτος εστιν: rell] 05 ην Luke 24:30

λαβων τον αρτον [ο Ιησους] ευλογησε και κλασας επεδιδου (Cels. 2,68) [C] _______________ λαβων τον αρτον: rell] omit 032/05 λαβων αρτον ευλογησε: rell] 01 02 f13 05 ηυλογησεν κλασας: rell] omit 05 επεδιδου: rell] 01 εδιδου/05 προσεδιδου Luke 24:31

και αυτος αφαντος εγενετο απ αυτων (Cels. 2,62) [C] αφαντος εγενετο απ αυτων (Cels. 2,69) [C] διηνοιχθησαν αυτων οι οφθαλµοι και επεγνωσαν αυτον (Cels. 2,62) [Ad] διηνοιχθησαν αυτων οι οφθαλµοι και επεγνωσαν αυτον και αυτος αφαντος εγενετο απ αυτων (Cels. 2,68) [Ad] _______________ διηνοιχθησαν: rell] 01* διηνυγησαν/05 ηνυγησαν και επεγνωσαν αυτον: rell] omit 01 Luke 24:32

ουχι η καρδια ηµων καιοµενη ην (Ier.Hom 20,8) [C] ουχι η καρδια ηµων καιοµενη ην εν τη οδω ως διηνοιγεν ηµιν τας γραφας (Ier.Hom 20,8) [Ad] ουχι η καρδια ηµων καιοµενη ην εν τη οδω ως διηνοιγεν ηµιν τας γραφας (Io.Com 1,8,50) [Ad] η καρδια ηµων καιοµενη ην εν τη οδω ως διηνοιγεν ηµιν τας γραφας (Io. Com 10,18,105) [Ad] _______________ ουχι: rell] 69 ουχ ηµων καιοµενη ην: rell] 05 ην ηµων κεκαλυµµενη ως: 03 P75 01 05 019 33] rell και ως διηνοιγεν: rell] 01 03* 037 038 διηνυγεν/05 ηνυγεν

412

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Luke 24:42

εφαγεν ιχθυος οπτου αναστας µερος λαβων (Mat.Com 11,2) [All]. This appears to be a conflation of Luke 24:42 and 43 and possibly also a reference to John 22.

CHAPTER SIX. DATA ANALYSES DATA A NALYSIS—M ATTHEW

As mentioned in Chapter 2, the witnesses representing the main text types for Matthew, based on Metzger’s profiling, were used for comparison as follows:1 Primary Alexandrian Secondary Alexandrian Caesarean Byzantine Western

01 03 04 019 33 038 f1 f13 28 565 700 02 07 032 037 041 045 579 05

It is worth noting that 02 is lacunose for a significant part of Matthew’s Gospel and this is reflected in the smaller number of variant agreements (Table 6.2) and the much higher error correction. The results are presented in the format of ‘%/error correction’, for example, the proportional relationship between Origen and 01 is 70.5% with an error correction of 3.1.

Metzger, The Text of the New Testament: Its Transmission, Corruption and Restoration, pp. 214–216. 1

413

414

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN Table 6.1. Proportional Relationships (%) of All Witnesses to One Another in Matthew (level of confidence 95%)

MSS

Origen

Origen -

01

02

03

04

05

07

70.5/3.1 57.0/10.2 74.9/2.9 73.9/3.2 54.9/3.4 71.1/3.1

01

70.5/3.1 -

53.5/10.7 76.0/3.0 69.4/3.5 51.0/3.5 63.7/3.3

02

57.0/10.2 53.5/10.7 -

03

74.9/2.9 76.0/3.0 63.6/10.2 -

04

73.9/3.2 69.4/3.5 73.9/10.5 72.9/3.4 -

05

54.9/3.4 51.0/3.5 46.1/11.4 57.0/3.5 54.3/3.9 -

07

71.1/3.1 63.7/3.3 87.1/7.3 68.6/3.2 80.8/3.0 55.8/3.5 -

019

73.8/3.0 69.6/3.2 65.1/10.2 72.4/3.1 73.1/3.4 54.2/3.5 74.1/3.1

032

70.8/3.1 65.1/3.3 80.7/8.4 68.7/3.2 79.1/3.1 54.3/3.5 83.8/2.6

037

67.2/3.2 59.8/3.4 77.3/8.9 64.0/3.3 78.3/3.1 49.9/3.5 83.1/2.6

038

72.2/3.1 63.8/3.4 64.7/10.3 70.0/3.2 66.4/3.7 54.3/3.6 70.5/3.2

041

72.6/3.1 66.0/3.4 84.1/7.8 71.4/3.2 83.3/2.9 55.2/3.6 90.3/2.1

045

71.8/3.0 65.1/3.3 89.5/6.6 69.9/3.2 82.8/2.9 57.3/3.5 93.7/1.7

f1

81.6/2.6 70.4/3.2 65.1/10.2 76.8/2.9 78.6/3.1 56.3/3.5 78.7/2.9

f

13

71.1/3.1 64.4/3.4 86.8/7.7 70.6/3.2 74.9/3.3 54.5/3.6 79.6/2.8

28

68.2/3.3 60.9/3.6 83.6/8.6 63.7/3.5 76.0/3.4 52.3/3.7 85.0/2.6

33

75.8/3.0 70.4/3.3 68.6/10.0 75.9/3.1 78.0/3.3 54.6/3.7 74.9/3.1

565

72.4/3.0 65.1/3.3 84.1/7.8 70.0/3.2 81.1/3.0 55.1/3.6 86.5/2.4

579

67.7/3.2 64.5/3.3 84.1/7.8 65.7/3.3 74.3/3.3 51.5/3.5 79.3/2.8

700

68.9/3.1 65.6/3.3 73.9/9.3 72.8/3.1 75.3/3.3 54.9/3.5 77.4/2.9

63.6/10.2 73.9/10.5 46.1/11.4 87.1/7.3 72.9/3.4 57.0/3.5 68.6/3.2 54.3/3.9 80.8/3.0 55.8/3.5

CHAPTER SIX. DATA ANALYSES

MSS

019

032

037

038

041

415

045

f1

Origen

73.8/3.0 70.8/3.1 67.2/3.2 72.2/3.1 72.6/3.1 71.8/3.0 81.6/2.6

01

69.6/3.2 65.1/3.3 59.8/3.4 63.8/3.4 66.0/3.4 65.1/3.3 70.4/3.2

02

65.1/10.2 80.7/8.4 77.3/8.9 64.7/10.3 84.1/7.8 89.5/6.6 65.1/10.2

03

72.4/3.1 68.7/3.2 64.0/3.3 70.0/3.2 71.4/3.2 69.9/3.2 76.8/2.9

04

73.1/3.4 79.1/3.1 78.3/3.1 66.4/3.7 83.3/2.9 82.8/2.9 78.6/3.1

05

54.2/3.5 54.3/3.5 49.9/3.5 54.3/3.6 55.2/3.6 57.3/3.5 56.3/3.5

07

74.1/3.1 83.8/2.6 83.1/2.6 70.5/3.2 90.3/2.1 93.7/1.7 78.7/2.9

019

-

032

70.5/3.2

70.5/3.2 69.8/3.2 70.8/3.2 75.4/3.1 76.1/3.0 74.5/3.1

037

69.8/3.2 81.1/2.7

038

70.8/3.2 68.1/3.3 66.4/3.3

041

75.4/3.1 84.3/2.6 83.6/2.6 71.8/3.3

045

76.1/3.0 85.1/2.5 83.4/2.6 71.2/3.2 92.7/1.9

-

81.1/2.7 68.1/3.3 84.3/2.6 85.1/2.5 76.0/3.0 -

66.4/3.3 83.6/2.6 83.4/2.6 74.2/3.1 -

71.8/3.3 71.2/3.2 74.1/3.1 -

92.7/1.9 79.4/2.9 -

79.8/2.8

f1

74.5/3.1 76.0/3.0 74.2/3.1 74.1/3.1 79.4/2.9 79.8/2.8

f

13

-

70.7/3.2 76.6/3.0 75.4/3.0 76.1/3.0 79.9/2.9 81.0/2.7 75.4/3.0

28

69.3/3.4 78.5/3.0 76.9/3.1 65.4/3.6 84.0/2.8 87.0/2.5 73.7/3.3

33

77.4/3.1 74.3/3.1 70.2/3.3 70.8/3.3 73.9/3.3 75.5/3.1 78.1/3.0

565

73.5/3.1 81.8/2.7 79.6/2.8 72.9/3.2 91.8/2.0 88.3/2.3 78.5/2.9

579

73.0/3.1 74.0/3.0 72.4/3.1 66.4/3.3 80.2/2.9 81.9/2.7 72.6/3.1

700

72.1/3.1 74.2/3.0 73.0/3.1 73.1/3.1 78.6/2.9 79.1/2.8 76.4/3.0

416

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

MSS

f13

28

33

565

579

700

Origen

71.1/3.1

68.2/3.3

75.8/3.0

72.4/3.0

67.7/3.2

68.9/3.1

01

64.4/3.4

60.9/3.6

70.4/3.3

65.1/3.3

64.5/3.3

65.6/3.3

02

86.8/7.7

83.6/8.6

68.6/10.0 84.1/7.8

84.1/7.8

73.9/9.3

03

70.6/3.2

63.7/3.5

75.9/3.1

70.0/3.2

65.7/3.3

72.8/3.1

04

74.9/3.3

76.0/3.4

78.0/3.3

81.1/3.0

74.3/3.3

75.3/3.3

05

54.5/3.6

52.3/3.7

54.6/3.7

55.1/3.6

51.5/3.5

54.9/3.5

07

79.6/2.8

85.0/2.6

74.9/3.1

86.5/2.4

79.3/2.8

77.4/2.9

019

70.7/3.2

69.3/3.4

77.4/3.1

73.5/3.1

73.0/3.1

72.1/3.1

032

76.6/3.0

78.5/3.0

74.3/3.1

81.8/2.7

74.0/3.0

74.2/3.0

037

75.4/3.0

76.9/3.1

70.2/3.3

79.6/2.8

72.4/3.1

73.0/3.1

038

76.1/3.0

65.4/3.6

70.8/3.3

72.9/3.2

66.4/3.3

73.1/3.1

041

79.9/2.9

84.0/2.8

73.9/3.3

91.8/2.0

80.2/2.9

78.6/2.9

045

81.0/2.7

87.0/2.5

75.5/3.1

88.3/2.3

81.9/2.7

79.1/2.8

f

1

75.4/3.0

73.7/3.3

78.1/3.0

78.5/2.9

72.6/3.1

76.4/3.0

f13

-

75.4/3.2

74.5/3.2

79.7/2.8

72.0/3.2

76.8/3.0

28

75.4/3.2

-

70.7/3.5

81.4/2.9

74.5/3.2

73.7/3.2

33

74.5/3.2

70.7/3.5

-

74.0/3.2

69.1/3.3

72.4/3.2

565

79.7/2.8

81.4/2.9

74.0/3.2

-

77.3/2.9

77.9/2.9

579

72.0/3.2

74.5/3.2

69.1/3.3

77.3/2.9

-

72.9/3.1

700

76.8/3.0

73.7/3.2

72.4/3.2

77.9/2.9

72.9/3.1

-

CHAPTER SIX. DATA ANALYSES

417

Table 6.2. Witnesses Ranked according to Proportional Agreement with Origen in Matthew (level of confidence 95%) Rank

MSS

Total agreements

Total variants

1

f1

688

843

81.6%

2.6%

2

33

596

786

75.8%

3.0%

3

03

639

853

74.9%

2.9%

4

04

526

712

73.9%

3.2%

5

019

622

843

73.8%

3.0%

6

041

586

807

72.6%

3.1%

7

565

605

836

72.4%

3.0%

8

038

595

824

72.2%

3.1%

9

045

% agreement Error correction +

611

851

71.8%

3.0%

10=

f

13

597

840

71.1%

3.1%

10=

07

603

848

71.1%

3.1%

12

032

603

852

70.8%

3.1%

13

01

599

850

70.5%

3.1%

14

700

587

852

68.9%

3.1%

15

28

520

762

68.2%

3.3%

16

579

573

847

67.7%

3.2%

17

037

571

850

67.2%

3.2%

18

02

53

93

57.0%

10.2%

19

05

451

821

54.9%

3.4%

From this table, it is clear that Origen’s textual affinities are with f1 followed by Alexandrian witnesses. It is surprising that 01 ranks so low. However, Table 6.1 supports the acknowledged close textual affinity between 01 and 03.2

Metzger, The Text of the New Testament: Its Transmission, Corruption and Restoration, pp. 133, 216; Elliott & Moir, Manuscripts and the Text of the New Testament: An Introduction for English Readers, p. 24. 2

418

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

The Caesarean Text Type – A Matter of Debate

In analysing the data it is important to consider the idea of a Caesarean text type and the debate surrounding such an idea. For example, in this dataset, it is perhaps not so surprising that f1 ranks so high. Traditionally this has been seen as a Caesarean text type3 and, as Origen spent the latter years of his life living in Caesarea where a great deal of his extant work was written, it would be simple to draw the conclusion that Origen is showing clear evidence of a Caesarean textual tradition. Streeter (1924) discussed in some detail the composition of this text group with 038 as its exemplar, but acknowledged that this group ‘has numerous poor relations’ (Streeter, 1924, 82), perhaps subconsciously predicting the debate to follow. In addition, Streeter identified this group as one that Origen had access to when he lived in Caesarea and asked the questions: Does fam. Θ represent a text which Origen found already in possession in A.D. 231 when he moved to Caesarea? Or is it a recension which he himself made at a subsequent date? (Streeter, 1924, 100)

Whilst Streeter answers this last question in the negative, and certainly there is no evidence that Origen produced his own New Testament text either at Alexandria or at Caesarea, his well documented move from Alexandria to Caesarea, which also represented for Streeter two distinctive text types, was perhaps given greater significance than it justified. Lake, Blake and New (1928) also explored the Caesarean text with specific regard to Mark and again referred to the work of Origen. Their results suggested that the use of a Caesarean text by Origen did not correspond to a change in location. In fact their results (albeit based on a very small sample) suggested that ‘the text of family Θ, rather than that of ‫א‬B, was used by Origen in Alexandria’ (Lake et al., 1928, 263). In the selected works written shortly after Origen moved to Caesarea, the authors demonstrated that his text was, generally, ‘Neutral’, that is, Alexandrian and it Streeter, The Four Gospels, A Study of Origins, pp. 75, 91–102; 108; Metzger, The Text of the New Testament: Its Transmission, Corruption and Restoration, p. 214. 3

CHAPTER SIX. DATA ANALYSES

419

was only some time after his arrival that his text reflected that of family Θ. They argued that: …there is no reason to suppose that he used the Neutral text in Alexandria, and then abandoned it, or was unable to find it, in Caesarea. On the contrary, it is certain that he used the Neutral text during his first years in Caesarea, and it is quite doubtful whether he had ever used it before. Moreover the possibility cannot be entirely excluded that he used the text of family Θ in Alexandria, just as he did later on in Caesarea…If, so, it follows that although the usage of Origen and Eusebius—typically Caesarean writers —justifies us in giving the name Caesarean to the text of family Θ, it may be only because Origen brought it to Caesarea, not because he found it there; in that case the text which he found in Caesarea was the Neutral text (Lake et al., 1928, 277).

In 1945, Metzger reviewed the work of scholars to date and came to the conclusion that ‘at present the Caesarean text is disintegrating’ (1945, 483). By this stage P45 had been published and was perceived to have affinities with the Caesarean text type. However, its early dating meant that the term Caesarean was no longer appropriate as ‘the text which had been localized at Caesarea in Palestine is discovered to antedate its introduction there; it must be traced to Egypt.’ (Metzger, 1945, 479). This led to suggestions that there were two stages in the development of a Caesarean text type. Metzger summarises one position as follows: Ayuso divides the “Caesarean” group into two parts: P45, W, fam 1, 28 and fam 13, calling this group primitive and preCaesarean; and Θ, 565, 700, Origen, Eusebius, Sinaitic Syriac, Old Georgian and Old Armenian, calling this group recensional and Caesarean proper (1945, 481).

Shortly thereafter, Kim (1949) published the results of his work on the Matthean text of Origen. He looked specifically at the Matthean text in Origen’s Commentary on Matthew and the results were striking. He separated out the members of f1 and noted that: Codex 118 and 209 depart considerably from Origen as well as from Codex 1 and 1582, although these four codices form a single family. The “Neutral” witnesses come closer to Origen than the TR and most of the Byzantine witnesses. It is

420

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN important to note that ‘the “Caesarean” witnesses are widely divided, especially the so-called “better witnesses” to the Caesarean text such as Θ 565 700 are far removed from Origen (1949, 131).

Kim looked in more detail at the textual affinities between members of f1 and came to the conclusion that ‘Origen, Codex 1, Codex 1582 go hand in hand all the time; this means only one thing: they form a distinct text-type’ (Kim, 1949, 132). Further, he states that ‘The Matthean text of Origen is neither “Caesarean” nor “Neutral”; it is a distinct text-type which is represented by Codex 1 and 1582’ (Kim, 1949, 135). This evidence suggests that f1 is a very loosely connected family and that identifying f1 as being pre-Caesarean is inaccurate. In the following year, Kim published further research into the text of Origen, this time concentrating on codices 1739 and 1582. Again, he notes a close relationship between these codices and Origen and suggests that: The text of Codex 1582 is so close to Origin [sic] that I am strongly inclined to believe that the compiler of the original exemplar which Ephraim copied reconstructed his text from Origen’s Commentary on Matthew and other writings, as was the case with the text of Romans in Codex 1739 (Kim, 1950, 168-9).

When Kim looked at the text of John in selected works by Origen, his results further suggested that the idea that Origen consistently used one type of text and that the type was affected by a move of location such that would support the notion of a Caesarean text type were unfounded. In summary, Kim (1950) identified that the text of John was neutral in some works and a little closer to 1 and 1582 in others. For Origen’s text of Matthew, he suggested that Origen used the neutral text initially and then changed to the 1 and 1582 type of text and, on the basis of less detailed study, the text of Luke is also likely to be neutral. On the basis of the evidence, Kim concludes that: It is now abundantly clear that the gospel text of Origen cannot be solved by the ambiguous terms, ‘fam. Θ text’, or ‘Caesarean text’. He used a different text in each gospel (Kim, 1950, 83).

CHAPTER SIX. DATA ANALYSES

421

Whilst Kim considered the idea of the Caesarean text type from the point of view of Origen’s work, Hurtado (1981) looked at the Caesarean text type from the inside and, in particular, the proposal that there was an identifiable pre-Caesarean text type. The focus of his study was Codex W (032) and the Gospel of Mark. The close textual affinity between Codex W (already identified as Caesarean) and P45 led to P45 also being identified as Caesarean. Both were also considered as witnesses to a pre-Caesarean text type. Hurtado’s results can be summarised as follows: In Mark, W (032) is mainly Western in Mark 1.1 – 5.6; W (032) and Θ (038) (seen as a primary Caesarean witness) show very little textual affinity and when they do it is because both are exhibiting a closer affinity with the Western Codex D (05); in Mark 5.1 – 16.8, W (032) and f13 show a textual affinity with the Byzantine text type; W (032) and P45 have a close textual affinity. In conclusion, Hurtado states that: While this study confirms the close relationship of W with P45, and shows that Fam 13 is a secondary witness to the W-P45 text, it also shows that these three witnesses are not related to the Caesarean text represented by 565 or Θ …The “preCaesarean” witnesses are, then, not Caesarean at all. The WP45 text does not belong to any major text-type (Hurtado, 1981, 88).

In both the work of Streeter and Lake et al. referred to above, the conclusions were based on small samples and this was noted by Petersen in his work on The Text of the Gospels in Origen’s Commentaries on John and Matthew (1988). However, whilst the sample size Petersen worked with was larger, again a selection is made in terms of the texts to be studied and this is always the limitation of working with a productive author such as Origen— the results will always be a snapshot rather than the full picture. Petersen’s conclusions were that there appears to be no discernible difference between text types used in Alexandria. In fact, the evidence suggests ‘the slight prominence of the Western text…It may well be that this most ancient text form, the Western text, was a (the?) major manifestation of the gospel text in Alexandria at the time Origen wrote there’ (Petersen, 1988, 46). Later, Origen’s text type does reflect a Caesarean text, but this

422

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

‘does not displace the other textual families in Origen’s writings. Rather it becomes first among what, in Alexandria, at least, had been equals’ (Petersen, 1988, 46). Anderson (2004) has undertaken an exhaustive exploration of Codex 1582 which forms part of f1. In her work, she argues that ‘Codex 1582 should be recognised as the leading member of Family 1…The text preserved in Codex 1582 can be shown to be as old as, and related to the text used by Origen and associated with the city of Caesarea’ (2004, 3). Metzger (1945) described the Caesarean text as ‘disintegrating’ and the same language is used by Epp (1993) in his summary of the debate. Certainly the evidence suggests that there is no longer agreement that such a text type exists. However, because Origen did change location and because of all the debate and research over the past century, it is useful to maintain the notion of a Caesarean text type in research such as this so that further evidence can be collated to support or deny the notion of such a text type. Although Origen wrote several works when based in Alexandria, very few have survived in Greek. Of these, what remains of the first five books and part of the sixth book of his Commentary on John (Io.Com) and his work On First Principles (Princ.) provide the greatest source of New Testament citations. Further research needs to be done, perhaps following the example of Lake et al. by separating Origen’s life and, therefore, his works into time-based sections, to compare all citations across the New Testament and across all of his works. Such a survey would, perhaps, finally answer the question as to whether or not there was a (or several) distinctive period(s) during which specific text types could be identified. This is beyond the scope of this work where the sample of Alexandrian texts is too small to be significant. Whilst I did not separate out f1 into individual manuscripts, the results in Table 6.2 above do support those of Kim although, as previously stated, Kim was looking only at the evidence from Origen’s Commentary on Matthew and my data covers a wider range of works. In Table 6.2, the first five ranked witnesses are, apart from f1, traditionally seen as representative of the

CHAPTER SIX. DATA ANALYSES

423

Alexandrian text type. Other members of the so called Caesarean text type appear at 7 (565); 8 (038); 10 (f13); 14 (700) and 15 (28). As well as showing such a high level of agreement with Origen, f1 also shows a higher level of agreement with Byzantine and Alexandrian manuscripts than with most other Caesarean manuscripts as the following table shows: Table 6.3. Witnesses Ranked according to Proportional Agreement with f1 in Matthew (level of confidence 95%) Rank

MSS

% agreement

Error correction +

1

045

79.8%

2.8%

2

041

79.4%

2.9%

3

07

78.7%

2.9%

4

04

78.6%

3.1%

5

565

78.5%

2.9%

6

33

78.1%

3.0%

7

03

76.8%

2.9%

8

700

76.4%

3.0%

9

032

76.0%

3.0%

13

75.4%

3.0%

11

019

74.5%

3.1%

12

037

74.2%

3.1%

13

038

74.1%

3.1%

14

28

73.7%

3.3%

15

579

72.6%

3.1%

16

01

70.4%

3.2%

17

02

65.1%

10.2%

18

05

56.3%

3.5%

10

f

This data suggests that f1 is either a Byzantine text or an Alexandrian text rather than a Caesarean. Combining this information with that found in Table 6.2 suggests that, in Matthew, it has more affinity with Alexandrian than with Byzantine. This is reinforced after close scrutiny of Table 6.1 shows that Byzantine texts such as 07, 032, 037, 041, 045, and 579 seem to have a much closer affinity to every manuscript other than 01, 03 and 05.

424

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

This supports the findings of Racine (2004) in his similar research into the text of Matthew in Basil of Caesarea, where he argues for the inclusion of f1 with the secondary Alexandrian witnesses 04, 019 and 33 where their respective agreement with f1 is 74.9% + 3.8%, 69.8% + 3.5% and 75.8% + 3.3% (Racine, 2004, 246). Racine does include 04 as a secondary Alexandrian witness despite it showing agreement with Byzantine witnesses. This picture is repeated here with 04 showing agreement with secondary Alexandrian witnesses, but also showing agreement with the Byzantine witnesses 07, 041, 045 (80.8% + 3.0, 83.3% + 2.9 and 82.8% + 2.9 respectively). In addition 04 is also in agreement with the Caesarean witness 565 (81.1% + 3.0). This supports the comments by Metzger quoted above that 04 ‘seems to be compounded from all the major text-types’ (1993, 49). Like Racine, I will retain 04 as a secondary Alexandrian witness but the results for this witness should be treated with caution. Codex 038 was considered by Streeter (1924) to be the exemplar of the Caesarean text type. However, Metzger (1992) states that 038 is, in Matthew, Luke and John, ‘similar to the type of text in most Byzantine manuscripts, but in Mark it is quite different; here it is akin to the type of text which Origen and Eusebius used in the third and fourth century at Caesarea’ (1992, 58). There appears to be some confusion over this codex because in his introduction to the second edition of A Textual Commentary on the Greek New Testament (1994), Metzger reaffirms its presence in the Caesarean witnesses. Again, if agreements between 038 and other witnesses are ranked (Table 6.4), then the results suggest that, for the sample used in this research, 038 can retain its place amongst the Caesarean witnesses, if such a grouping can be considered to be distinctive.

CHAPTER SIX. DATA ANALYSES

425

Table 6.4. Witnesses Ranked according to Proportional Agreement with 038 in Matthew (level of confidence 95%) Rank

MSS

% agreement

Error correction +

1

f

13

76.1%

3.0%

2

f1

74.1%

3.1%

3

700

73.1%

3.1%

4

565

72.9%

3.2%

5

041

71.8%

3.3%

6

045

71.2%

3.2%

7=

33

70.8%

3.3%

7=

019

70.8%

3.2%

9

07

70.5%

3.2%

10

03

70.0%

3.2%

11

032

68.1%

3.3%

12=

579

66.4%

3.3%

12=

037

66.4%

3.3%

12=

04

66.4%

3.7%

15

28

65.4%

3.6%

16

02

64.7%

10.3%

17

01

63.8%

3.4%

18

05

54.3%

3.6%

Traditionally f13, 28, 565 and 700 have also been grouped within the Caesarean text type4 and following the same procedure produces some interesting results:

Streeter, The Four Gospels, A Study of Origins, p. 108; Metzger, The Text of the New Testament: Its Transmission, Corruption and Restoration, pp. 214–215. 4

02

041

565

07

032

038

f1

3

4

5

7

8

9

04

33

019

03

01

12

13

15

16

17

18

05

579

28

11

14

037

700

10

6

045

1

2

f13

Rank

54.5%

64.4%

70.6%

70.7%

72.0%

74.5%

74.9%

75.4%

75.4%

75.4%

76.1%

76.6%

76.8%

79.6%

79.7%

79.9%

81.0%

86.8%

% agreement

3.6%

3.4%

3.2%

3.2%

3.2%

3.2%

3.3%

3.2%

3.0%

3.0%

3.0%

3.0%

3.0%

2.8%

2.8%

2.9%

2.7%

7.7%

Error correction +

05

01

03

038

019

52.3%

60.9%

63.7%

65.4%

69.3%

3.7%

3.6%

3.5%

3.6%

3.4%

3.5%

3.3%

33

70.7%

73.7%

1

f

3.2%

3.2%

3.2%

3.4%

3.1%

3.0%

2.9%

8.6%

2.8%

2.6%

2.5%

73.7%

74.5%

75.4%

76.0%

76.9%

78.5%

81.4%

83.6%

84.0%

85.0%

87.0%

05

01

03

038

019

33

579

700

f1

037

f13

04

28

032

02

07

045

041

% agreeError 565 ment correction +

700

579

f13

04

037

032

565

02

041

07

045

28

55.1%

65.1%

70.0%

72.9%

73.5%

74.0%

77.3%

77.9%

78.5%

79.6%

79.7%

81.1%

81.4%

81.8%

84.1%

86.5%

88.3%

91.8%

3.6%

3.3%

3.2%

3.2%

3.1%

3.2%

2.9%

2.9%

2.9%

2.8%

2.8%

3.0%

2.9%

2.7%

7.8%

2.4%

2.3%

2.0%

05

01

019

33

03

579

037

038

28

02

032

04

f1

f13

07

565

041

045

54.9%

65.6%

72.1%

72.4%

72.8%

72.9%

73.0%

73.1%

73.7%

73.9%

74.2%

75.3%

76.4%

76.8%

77.4%

77.9%

78.6%

79.1%

2.8%

3.5%

3.3%

3.1%

3.2%

3.1%

3.1%

3.1%

3.1%

3.2%

9.3%

3.0%

3.3%

3.0%

3.0%

2.9%

2.9%

2.9%

% agreeError 700 % agreeError ment correction + ment correction +

Table 6.5. Witnesses Ranked according to Proportional Agreement with f13 , 28, 565 and 700 in Matthew (level of confidence 95%)

CHAPTER SIX. DATA ANALYSES

427

Common to these four witnesses is their close affinity to the Byzantine witnesses, 02, 07, 032, 041, 045, closely followed in all four cases by relatively high agreement with another member of the Caesarean text group: f13 28 565 700

565, 700; 565; 28; 565, f13 and f1.

What is also interesting is the ranking of 04 for all four witnesses, suggesting some affinity between the Caesarean group and the secondary Alexandrian witness. Whilst it is impossible to draw any definite conclusions from this data, it does demonstrate the fluidity of these textual traditions and, perhaps, also indicate that the traditionally defined Caesarean group is an intermediate group between Alexandrian and Byzantine text types, but such an investigation is beyond the scope of this work. Based on the data above, I propose retaining the Caesarean text type for this analysis as there is insufficient data to accurately place the manuscripts, apart from f1, elsewhere. 032 is traditionally seen as a representative of the Byzantine text type in Matthew and the data in Table 6.6 supports this to a certain degree.5

5

Streeter, The Four Gospels, A Study of Origins, p. 69; Metzger, The Text of the New Testament: Its Transmission, Corruption and Restoration, p. 213; Burnett, Codex Washingtonianus: An Analysis of the Textual Affiliations of the Freer Gospels Manuscript.

428

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN Table 6.6. Witnesses Ranked according to Proportional Agreement with 032 in Matthew (level of confidence 95%) Rank

MSS

% agreement

Error correction +

1

045

85.1%

2.5%

2

041

84.3%

2.6%

3

07

83.8%

2.6%

4

565

81.8%

2.7%

5

037

81.1%

2.7%

6

02

80.7%

8.4%

7

04

79.1%

3.1%

8

28

78.5%

3.0%

9

f

13

76.6%

3.0%

f1

76.0%

3.0%

11

33

74.3%

3.1%

12

700

74.2%

3.0%

13

579

74.0%

3.0%

14

019

70.5%

3.2%

15

03

68.7%

3.2%

16

038

68.1%

3.3%

17

01

65.1%

3.3%

18

05

54.3%

3.5%

10

Clearly, 032 has strong textual affinity here with Byzantine manuscripts such as 02, 07, 037, 041, 045. However, 032 also has a strong affinity with manuscript 565 which is traditionally considered to be a Caesarean text type. In fact, as Table 6.5 shows, 032 is ranked relatively high amongst Caesarean text types. If a rate of agreement of 70% or more is taken as a guide, as suggested by Colwell and Tune (1963, 29), then the picture becomes very confused as it becomes very difficult to separate out the text types so that there is a 10% gap from other text types. If the rate of agreement is revised to 65% with a 6-8% gap as proposed by Metzger (1986, 202), the picture may be slightly clearer, but still there is relative uncertainty. What can be said is that in Table 6.5, 01 and 05 and, to a certain extent, 03 remain distinct from the

CHAPTER SIX. DATA ANALYSES

429

rest. This will require further investigation and such investigation is not possible within this thesis. For the purposes of this research, I will rely on allocating manuscripts to their traditionallydesignated text types with the exception of f1 as discussed above. On this basis the textual groups in Matthew can be set out, with regard to Origen, as follows: Table 6.7. Proportional Relationships of Witnesses with Origen arranged by Textual Group in Matthew Primary Alexandrian Witnesses 01 03 Total

Agreements 599 639 1238

Variants 850 853 1703

Percentage 70.5% 74.9% 72.7%

Error correction. + 3.1% 2.9%

Secondary Alexandrian Witnesses

Agreements

Variants

Percentage

Error correction. +

04

526

712

73.9%

3.2%

019

622

843

73.8%

3.0%

33

596

786

75.8%

3.0%

f1

688

843

81.6%

2.6%

Total

2433

3184

76.4%

Total

Agreements

Variants

Percentage

Primary

1238

1703

72.7%

Secondary

2433

3184

76.4%

Total Alexandrian

3671

4887

75.1%

Caesarean Witnesses

Agreements

Variants

Percentage

Error correction. +

038

595

824

72.2%

3.1%

f13

597

840

71.1%

3.1%

28

520

762

68.2%

3.3%

565

605

836

72.4%

3.0%

700

587

852

68.9%

3.1%

Total

2904

4114

70.6%

430

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Byzantine Witnesses

Agreements

Variants

Percentage

Error correction. +

02

53

93

57.0%

10.2%

07

603

848

71.1%

3.1%

032

603

852

70.8%

3.1%

041

586

807

72.6%

3.1%

045

611

851

71.8%

3.0%

037

579

571

67.2%

3.2%

3600

5148

847

67.7%

3.2%

Witnesses

Agreements

Variants

Percentage

Error correction. +

05

451

821

54.9%

3.4%

Total

573

850

69.9%

Western

Summary

This table shows that Origen’s text of Matthew is a witness to the Alexandrian text group with agreements levels of 75.1% and has strong similarities with f1 (81.6%) which is designated as part of the secondary Alexandrian text group. The rate of agreement with Caesarean witnesses is also high (70.6%) as is the rate of agreement with the control group of Byzantine witnesses (69.9%). The rate of agreement between Origen and the Western witness, 05, is much lower (54.9%).

DATA A NALYSIS—M ARK

As mentioned in Chapter 2, the witnesses representing the main text types for Mark, based on Metzger’s profiling, were used for comparison as follows:6 Primary Alexandrian Secondary Alexandrian Caesarean Byzantine Western 6

01 03 04 019 037 33 579 032 (verses 5:31–16:20) 038 f1 f13 28 565 700 02 07 041 045 05 032 (verses 1:1–5:30)

Metzger, The Text of the New Testament: Its Transmission, Corruption and Restoration, pp. 214–216.

CHAPTER SIX. DATA ANALYSES

431

032 is separated reflecting the variegated nature of the text. According to Metzger (1992), ‘in Mark i. i–v.30 it is Western, resembling the Old Latin; Mark v. 31–xvi.20 is Caesarean’. (1992, 57). This distinction is denoted in this text through the use of 032–1 and 032–5 respectively.7 The results are presented in the format of ‘%/error correction’, for example, the proportional relationship between Origen and 01 is 69.6% with an error correction of 5.5. Table 6.8. Proportional Relationships (%) of All Witnesses to One Another in Mark (level of confidence 95%) MSS

Origen

Origen

-

01

02

03

04

05

07

01

69.6/5.5

02

63.1/5.7 69.9/5.5

03

71.9/5.3 81.6/4.6 71.4/5.4

04

66.3/6.4 82.5/5.2 69.6/6.3 80.7/5.4

05

55.5/5.9 49.3/6.0 50.9/6.0 51.3/6.0 52.5/6.9

07

66.4/5.6 70.8/5.4 87.9/3.9 73.9/5.2 73.9/6.0 52.2/6.0

019

76.4/5.1 84.8/4.3 72.3/5.3 86.3/4.1 83.9/5.0 54.5/6.0 74.4/5.2

69.6/5.5 63.1/5.7 71.9/5.3 66.3/6.4 55.5/5.9 66.4/5.6 -

69.9/5.5 81.6/4.6 82.5/5.2 49.3/6.0 70.8/5.4 -

71.4/5.4 69.6/6.3 50.9/6.0 87.9/3.9 -

80.7/5.4 51.3/6.0 73.9/5.2 -

52.5/6.9 73.9/6.0 -

52.2/6.0 -

032–1 50.0/12.8 54.1/12.9 60.7/12.6 52.5/12.9 42.4/17.8 37.7/12.5 61.7/12.7 032–5 64.2/6.5 59.7/6.6 57.1/6.7 62.7/6.5 60.3/7.3 46.4/6.8 64.2/6.5

7

037

71.0/5.4 77.4/5.0 68.3/5.6 77.9/5.0 78.0/5.7 50.7/6.0 72.6/5.3

038

74.5/5.2 62.9/5.8 66.7/5.6 65.6/5.6 67.1/6.4 57.0/5.9 70.2/5.4

041

66.1/5.6 71.7/5.4 91.6/3.3 73.3/5.3 73.4/6.0 53.0/6.0 91.2/3.4

045

66.4/5.6 70.6/5.4 87.9/3.9 73.3/5.3 73.9/6.0 52.6/6.0 98.2/1.6

f

1

62.4/5.8 66.5/5.6 70.0/5.5 65.6/5.7 69.8/6.3 51.7/6.0 72.5/5.3

f13

64.3/5.7 65.2/5.7 71.6/5.4 66.1/5.6 67.3/6.4 48.1/6.0 75.9/5.1

This is known as ‘block-mixture’ and a thorough investigation into 032 and its block-mixture characteristics can be found in Burnett, M.L. Codex Washingtonianus: An Analysis of the Textual Affiliations of the Freer Gospels Manuscript, Texts and Studies (Third Series) 27, (Gorgias Press, New Jersey, 2022).

432 MSS

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN Origen

01

02

03

04

05

07

28

66.1/5.6 66.1/5.6 68.0/5.6 68.9/5.5 71.0/6.2 48.5/6.0 72.8/5.3

33

67.5/6.7 74.2/6.2 76.4/6.0 74.9/6.2 73.1/7.5 53.7/7.1 76.8/6.0

565

75.9/5.1 62.1/5.8 64.1/5.7 63.7/5.7 64.3/6.5 57.0/5.9 65.4/5.7

579

64.1/5.7 70.5/5.4 72.1/5.3 70.6/5.4 66.2/6.5 49.1/6.0 70.5/6.4

700

71.9/5.3 64.0/5.7 72.5/5.3 64.5/5.7 68.1/6.4 56.3/5.9 76.8/5.0

MSS

019

032–1

032–5

037

038

041

045

Origen 76.4/5.1 50.0/12.8 64.2/6.5 71.0/5.4 74.5/5.2 66.1/5.6 66.4/5.6 01

84.8/4.3 54.1/12.9 59.7/6.6 77.4/5.0 62.9/5.8 71.7/5.4 70.6/5.4

02

72.3/5.3 60.7/12.6 57.1/6.7 68.3/5.6 66.7/5.6 91.6/3.3 87.9/3.9

03

86.3/4.1 52.5/12.9 62.7/6.5 77.9/5.0 65.6/5.6 73.3/5.3 73.3/5.3

04

83.9/5.0 42.4/17.8 60.3/7.3 78.0/5.7 67.1/6.4 73.4/6.0 73.9/6.0

05

54.5/6.0 37.7/12.5 46.4/6.8 50.7/6.0 57.0/5.9 53.0/6.0 52.6/6.0

07

74.4/5.2 61.7/12.7 64.2/6.5 72.6/5.3 70.2/5.4 91.2/3.4 98.2/1.6

019

-

52.5/12.9 63.3/6.5 83.3/4.5 66.8/5.6 74.5/5.2 74.5/5.2

032–1 52.5/12.9

-

-

54.1/12.9 49.2/12.9 63.9/12.4 59.0/12.7

032–5 63.3/6.5

-

-

61.4/6.6 61.8/6.6 63.2/6.5 64.2/6.5

037

83.3/4.5 54.1/12.9 61.4/6.6

038

66.8/5.6 49.2/12.9 61.8/6.6 62.0/5.8

-

62.0/5.8 72.3/5.3 72.7/5.3

041

74.5/5.2 63.9/12.4 63.2/6.5 72.3/5.3 67.4/5.6

045

74.5/5.2 59.0/12.7 64.2/6.5 72.7/5.3 70.3/5.4 91.2/3.4

-

67.4/5.6 70.3/5.4 -

91.2/3.4 -

f1

68.3/5.6 58.3/12.8 64.3/6.5 65.3/5.7 67.4/5.6 71.1/5.4 73.0/5.3

f13

67.7/5.6 50.8/13.1 64.2/6.5 64.9/5.7 67.2/5.6 73.1/5.3 75.3/5.1

28

70.5/5.4 49.2/12.9 65.6/6.4 67.9/5.6 67.8/5.6 72.5/5.3 73.3/5.3

33

78.9/5.8 52.5/12.9 56.9/8.5 71.7/6.4 68.6/6.6 75.4/6.1 77.5/5.9

565

66.4/5.6 47.5/12.9 57.1/6.7 62.4/5.8 81.0/4.7 65.6/5.6 66.3/5.6

579

72.6/5.3 53.3/13.0 54.7/6.7 68.9/5.5 59.6/5.8 72.4/5.3 71.0/5.4

700

68.3/5.6 62.3/12.5 58.0/6.7 64.6/5.7 78.0/4.9 76.6/5.0 77.7/5.0

CHAPTER SIX. DATA ANALYSES MSS

f1

f13

Origen 62.4/5.8 64.3/5.7

28

33

66.1/5.6 67.5/6.7

565

433 579

700

75.9/5.1 64.1/5.7 71.9/5.3

01

66.5/5.6 65.2/5.7 66.1/5.6 74.2/6.2 62.1/5.8 70.5/5.4 64.0/5.7

02

70.0/5.5 71.6/5.4 68.0/5.6 76.4/6.0 64.1/5.7 72.1/5.3 72.5/5.3

03

65.6/5.7 66.1/5.6 68.9/5.5 74.9/6.2 63.7/5.7 70.6/5.4 64.5/5.7

04

69.8/6.3 67.3/6.4 71.0/6.2 73.1/7.5 64.3/6.5 66.2/6.5 68.1/6.4

05

51.7/6.0 48.1/6.0 48.5/6.0 53.7/7.1 57.0/5.9 49.1/6.0 56.3/5.9

07

72.5/5.3 75.9/5.1 72.8/5.3 76.8/6.0 65.4/5.7 70.5/5.4 76.8/5.0

019

68.3/5.6 67.7/5.6 70.5/5.4 78.9/5.8 66.4/5.6 72.6/5.3 68.3/5.6

032–1 58.3/12.8 50.8/13.1 49.2/12.9 52.5/12.9 47.5/12.9 53.3/13.0 62.3/12.5 032–5 64.3/6.5 64.2/6.5 65.6/6.4 56.9/8.5 57.1/6.7 54.7/6.7 58.0/6.7 037

65.3/5.7 64.9/5.7 67.9/5.6 71.7/6.4 62.4/5.8 68.9/5.5 64.6/5.7

038

67.4/5.6 67.2/5.6 67.8/5.6 68.6/6.6 81.0/4.7 59.6/5.8 78.0/4.9

041

71.1/5.4 73.1/5.3 72.5/5.3 75.4/6.1 65.6/5.6 72.4/5.3 76.6/5.0

045

73.0/5.3 75.3/5.1 73.3/5.3 77.5/5.9 66.3/5.6 71.0/5.4 77.7/5.0

f1 f

13

67.5/5.6

67.5/5.6 73.3/5.3 74.6/6.2 64.8/5.7 65.6/5.7 73.7/5.3 -

72.7/5.3 70.9/6.5 64.9/5.7 65.6/5.7 68.3/5.6

28

73.3/5.3 72.7/5.3

-

68.1/6.6 69.6/5.5 65.8/5.6 71.4/5.4

33

74.6/6.2 70.9/6.5 68.1/6.6

565

64.8/5.7 64.9/5.7 69.6/5.5 63.9/6.8

579

65.6/5.7 65.6/5.7 65.8/5.6 75.8/6.1 59.9/5.8

700

73.7/5.3 68.3/5.6 71.4/5.4 72.8/6.3 75.1/5.1 64.3/5.7

-

63.9/6.8 75.8/6.1 72.8/6.3 -

59.9/5.8 75.1/5.1 -

64.3/5.7 -

434

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Table 6.9. Witnesses Ranked according to Proportional Agreement with Origen in Mark (level of confidence 95%) Rank

MSS

Total agreements

Total Variants

1

019

207

271

76.4%

5.1%

2

565

208

274

75.9%

5.1%

3

038

204

274

74.5%

5.2%

4=

03

197

274

71.9%

5.3%

4=

700

197

274

71.9%

5.3%

6

037

193

272

71.0%

5.4%

7

01

190

273

69.6%

5.5%

8

33

129

191

67.5%

6.7%

9=

07

182

274

66.4%

5.6%

9=

045

182

274

66.4%

5.6%

11

04

138

208

66.3%

6.4%

12=

041

181

274

66.1%

5.6%

12=

28

181

274

66.1%

5.6%

f

13

175

272

64.3%

5.7%

15

032–5

136

212

64.2%

6.5%

16

579

175

273

64.1%

5.7%

17

02

173

274

63.1%

5.7%

18

f1

169

271

62.4%

5.8%

19

05

151

272

55.5%

5.9%

20

032–1

31

62

50.0%

12.8%

14

% agreement Error correction +

These results place Origen in both the Alexandrian and Caesarean text types. What is interesting and somewhat surprising is that f1 is ranked so low and this is worthy of further investigation. The first step in this investigation is to rank witnesses against f1 as shown in Table 6.10.

CHAPTER SIX. DATA ANALYSES

435

Table 6.10. Witnesses Ranked according to Proportional Agreement with f1 in Mark (level of confidence 95%) Rank

MSS

% agreement

Error correction +

2

700

73.7

5.3%

3

28

73.3

5.3%

4

045

73.0

5.3%

6

041

71.1

5.4%

7

02

70.0

5.5%

1

5

8

33

07

74.6

72.5

6.2%

5.3%

9

019

04

69.8

6.3%

10

f13

67.5

5.6%

11

038

67.4

5.6%

12

01

66.5

5.6%

14

579

65.6

5.7%

15

037

65.3

5.7%

16 17

565

032–5

64.8

5.7%

18

032–1

58.3

12.8%

19

05

51.7

6.0%

13

03

68.3

65.6

64.3

5.6%

5.7%

6.5%

This presents a confusing and inconclusive picture. What can be clearly stated is that there is no affinity between f1 and the Western representatives 032–1 and 05, but that is hardly surprising. It is impossible to determine where f1 should be located if the traditional groups for Mark are identified as: Primary Alexandrian: Secondary Alexandrian: Caesarean: Byzantine:

01 03 04 019 037 33 579 032–5 038 f13 28 565 700 02 07 041 045

Whilst any affinity with the Byzantine text group can be ignored or seen as a form of control group, there does not appear to be a clear picture as to whether f1 belongs to either Alexandrian or Caesarean text types.

436

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

If a rate of affinity of 70% with an error correction around + 5% is used as a benchmark, then f1 would be located with the Caesarean texts 700 and 28. However, 038, which according to Table 6.8 appears to have greater affinity with Caesarean manuscripts such as 565 and 700, ranks low with regard to f1. In addition, the highest rate of affinity for f1 is with 33 which, again, according to Table 6.8 is clearly located within the Alexandrian text type. The picture remains unclear. As mentioned in the analysis of Matthew,8 Lake et al. (1928) investigated the Caesarean text of Mark with specific reference to the work of Origen. Although their sample was small, they did come to the conclusion that, at some stage after he had arrived in Caesarea, Origen did use a Caesarean text for Mark, but it is also possible that he used a similar text whilst in Alexandria. They separated his ‘text life’ into three sections: Alexandria—Io.Com 15, Commentary on Lamentations; early Caesarea Io.Com 6–10; later Caesarea Io.Com 11–32, Mat.Com and Mart. In the data I collected, there is very little evidence that is distinctive about his period in Alexandria. Whilst Origen did cite Mark in his first books in Io.Com, the same citations often appear in later books unchanged. Regarding the mooted early Caesarean ‘text life’ period, the following textually distinct verses appear in Io.Com 6–10: Mark 1:5/Io.Com 6,28,149) Mark 1:7/Io.Com 6,31,160/6,34,170 Mark 1:8/Io.Com 6,31,160 Mark 1:9/Io.Com 6,50,261 Mark 1:13/Io.Com 10,2,6 Mark 1:14/Io.Com10,2,6 Mark 1:21/Io.Com 10,11,51 Mark 1:22/Io.Com 10,11,51 Mark 1:25/Io.Com 10,11,52 Mark 1:27/Io.Com 10,11,53 Mark 1:32/Io.Com 10,11,54 Mark 11:1/Io.Com 10,21,126 Mark 11:2/Io.Com 10,21,126 Mark 11:3/Io.Com 10,21,126

8

See p. 418.

CHAPTER SIX. DATA ANALYSES

437

Mark 11:4/Io.Com 10,21,126 Mark 11:5/Io.Com 10,21,126 Mark 11:7/Io.Com 10,21,126 Mark 11:9/Io.Com 10,21,126 Mark 11:10/Io.Com 10,21,126 Mark 11:11/Io.Com 10,21,126 Mark 11:12/Io.Com 10,21,126 Mark 11:15/Io.Com 10,21,127/10,31,197 Mark 11:16/Io.Com 10,20,121 Mark 11:17/Io.Com 10,20,121 Mark 14:60/Io.Com 10,37,252

Extracting these variants from my main data produces the following ranked results: Table 6.11. Early Period in Caesarea: Witnesses Ranked according to Proportional Agreement with Origen in Mark (level of confidence 95%) Rank

MSS

Total agreements

Total Variants

1

019

69

76

90.8%

2=

03

66

76

86.8%

7.7%

4

33

37

43

86.0%

10.8%

5

037

62

76

81.6%

8.9%

7

579

58

75

77.3%

9.6%

8=

07

52

76

68.4%

10.6%

045

52

76

68.4%

10.6%

11

041

51

76

67.1%

10.7%

12

032–1

17

26

65.4%

19.6%

13

14=

f1

02

47

74

63.5%

11.2%

14=

565

48

76

63.2%

11.0%

14=

700

48

76

63.2%

11.0%

17 18

f13

038

47

76

61.8%

11.1%

19

28

44

76

57.9%

11.3%

20

05

32

76

42.1%

11.3%

2=

6

8= 10

01

04

032–5

66

42

34

48

46

76

52

50

76

76

% agreement Error correction +

86.8%

80.8%

68.0%

63.2%

60.5%

6.6% 7.7%

11.0%

13.3%

11.0%

11.2%

438

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

The sample size is inevitably small—although larger than that used by Lake et al.—but this does support their conclusion that, for the early period following his move to Caesarea, Origen does appear to have been using an Alexandrian text. The picture for the later period of his time in Caesarea can now be determined through simple subtraction with results as follows: Table 6.12. Later Period in Caesarea: Witnesses Ranked according to Proportional Agreement with Origen in Mark (level of confidence 95%) Rank

MSS

Total agreements

Total Variants

% agreement Error correction +

1

565

160

198

80.8%

5.5%

2

038

158

198

79.8%

5.6%

3

700

149

198

75.3%

6.0%

4

019

138

195

70.8%

6.4%

5

28

137

198

69.2%

6.5%

6

037

131

196

66.8%

6.6%

7

03

131

198

66.2%

6.6%

8=

07

130

198

65.7%

6.6%

8=

041

130

198

65.7%

6.6%

8=

045

130

198

65.7%

6.6%

13

128

196

65.3%

6.7%

12

02

125

198

63.1%

6.7%

13

032–5

102

162

63.0%

7.5%

14

01

124

197

62.9%

6.8%

15

33

92

148

62.2%

7.8%

16

f

122

197

61.9%

6.8%

17

04

96

156

61.5%

7.7%

18

05

119

196

60.7%

6.9%

19

579

117

198

59.1%

6.9%

20

032–1

14

36

38.9%

16.7%

11

f

1

These results also support the conclusion of Lake et al. that Origen, in his later writings, used a Caesarean text when citing

CHAPTER SIX. DATA ANALYSES

439

Mark. This text is related to 038, 28, 565, and 700—traditionally denoted as Caesarean.9 Table 6.8 shows that, for these variants, there is an affinity between these four witnesses. This is further supported in two verses where there are citations from both periods that are not in agreement. Mark 11:3

Text: καὶ ἐάν τις ὑµῖν εἴπῃ, τί ποιεῖτε τοῦτο; εἴπατε ὁ κύριος αὐτοῦ χρείαν ἔχει, καὶ εὐθὺς αὐτὸν ἀποστέλλει πάλιν ὧδε + καὶ ἐάν τις ὑµῖν εἴπῃ, τί ποιεῖτε τοῦτο; εἴπατε οτι ὁ κύριος αὐτοῦ

χρείαν ἔχει, καὶ εὐθὺς αὐτὸν ἀποστέλλει ὧδε + (Io.Com 10,21,126) [C]

εὐθεως αὐτὸν ἀποστέλλει πάλιν ὧδε (Mat.Com 16,8) [C] καὶ εὐθεως αὐτὸν ἀποστέλει (Mat.Com 16,14) [C] καὶ εὐθεως αὐτὸν ἀποστέλει πάλιν ὧδε (Mat.Com 16,16) [C] ἐάν τις ὑµῖν εἴπῃ, τί λύετε τὸν πῶλον εἴπατε, οτι ὁ κύριος αὐτοῦ χρείαν ἔχει (Mat.Com 16,16) [C] τί ποιεῖτε τοῦτο: 01 02 03 04c 07 019 041 045] 04* τί ποιεῖτε τοῦτο καὶ/05 038 28 565 700 f13 τί λύετε τὸν πῶλον

εὐθὺς: 01 03 04 05 019 032 037 579] εὐθεως 02 07 038 041 045 f1 f13 28 565 700

αὐτὸν ἀποστέλλει ὧδε: 02 07 041 045 f1 f13 565 700/ 01 05 019 579 αὐτὸν ἀποστέλλει πάλιν ὧδε Mark 11:10 Text: εὐλογηµένη ἡ ἐρχοµένη βασιλεία τοῦ πατρὸς ἡµῶν Δαυίδ· ὡσαννὰ ἐν τοῖς ὑψίστοις 9

Streeter, The Four Gospels, A Study of Origins, p. 108; Metzger, The Text of the New Testament: Its Transmission, Corruption and Restoration, pp. 214–215.

440

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

+ εὐλογηµένη ἡ ἐρχοµένη βασιλεία τοῦ πατρὸς ἡµῶν Δαβίδ ὡσαννὰ

ἐν τοῖς ὑψίστοις+ (Io.Com 10,21,126) [C]

εὐλογηµένη ἡ ἐρχοµένη βασιλεία τοῦ πατρὸς ἡµῶν Δαυίδ εἰρήνη ἐν τοῖς ὑψίστοις (Mat.Com 16,18) [C] ὡσαννὰ ἐν τοῖς ὑψίστοις: 01 02 03 04 05 07 019 037 041 045 f13 565 579/032 28 700 εἰρήνη ἐν τοῖς ὑψίστοις

In Table 6.12, f1 is again ranked lower than one would expect and, in Table 6.8, it shows it has a mixed affiliation between secondary Alexandrian and Caesarean. This would require more detailed analysis to determine where this family should be situated, but for the purposes of this research I will place it within the secondary Alexandrian texts. The rationale for this is that in Table 6.11 it appears ranked just below the Alexandrian witnesses with an agreement of 63.5%, which is higher than any of the other Caesarean witnesses and, in Table 6.12, it has a similar level of agreement with other Alexandrian texts such as 04, 33 and 579. The same argument applies to 032–5, which is also traditionally seen as representing a Caesarean text type from Mark 5:31-16:20 (Metzger, 1992, 57). It is impossible, because of the sample size to come to any conclusion about 032–1 which represents the Western text in Matthew 1:1–5:31. Its close proximity to 05 in Tables 6.9 and 6.10 could be an indicator of support for this but, as the later tables show, the picture is far more complex and there is not enough data to make any firm judgements. For this reason, it is excluded from the textual groups. Taking all these results in conjunction with those in Table 6.8 the following textual groups, with regard to Origen, can be set out:

CHAPTER SIX. DATA ANALYSES

441

Table 6.13. Proportional Relationships of Witnesses with Origen arranged by Textual Group in Mark Origen’s Early Period in Caesarea Primary Alexandrian Witnesses

Agreements

Variants

Percentage

Error correction +

01

66

76

86.8%

7.7%

03

66

76

86.8%

7.7%

Total

132

152

86.8%

Secondary Alexandrian Witnesses

Agreements

Variants

Percentage

Error correction +

04

42

52

80.8%

11.0%

019

69

76

90.8%

6.6%

037

62

76

81.6%

8.9%

33

37

43

86.0%

10.8%

579

58

75

77.3%

9.6%

f

47

74

63.5%

11.2% 13.3%

1

032–5

34

50

68.0%

Total

349

446

78.3%

Total

Agreements

Variants

Percentage

Primary

132

152

86.8%

Secondary

349

446

77.6%

Total Alexandrian

481

598

80.4%

Caesarean Witnesses

Agreements

Variants

Percentage

Error correction +

038

46

76

60.5%

11.2%

13

47

76

61.8%

11.1%

28

44

76

57.9%

11.3%

565

48

76

63.2%

11.0% 11.0%

f

700

48

76

63.2%

Total

233

380

61.3%

442

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Byzantine Witnesses

Agreements

Variants

Percentage

Error correction. +

02

48

76

63.2%

11.0%

07

52

76

68.4%

10.6%

041

51

76

67.1%

10.7% 10.6%

045

52

76

68.4

Total

203

304

66.8%

Witnesses

Agreements

Variants

Percentage

Error correction. +

05

32

76

42.1%

11.3%

Western

Origen’s Later Period in Caesarea Primary Alexandrian Witnesses

Agreements

Variants

Percentage

Error correction. +

01

124

197

62.9%

6.8%

03

131

198

66.2%

6.6%

Total

255

395

64.5%

Agreements

Variants

Percentage

Error correction. +

Secondary Alexandrian Witnesses 04

96

156

61.5%

7.7%

019

138

195

70.8%

6.4%

037

131

196

66.8%

6.6%

33

92

148

62.2%

7.8%

579

117

198

59.1%

6.9%

f

1

122

197

61.9%

6.8%

032–5

102

162

63.0%

7.5%

Total

798

1252

63.7%

Total

Agreements

Variants

Percentage

Primary

255

395

64.5%

Secondary

798

1252

63.2%

1053

1647

63.9%

Total Alexandrian

CHAPTER SIX. DATA ANALYSES

443

Caesarean Witnesses

Agreements

Variants

Percentage

Error correction. +

038

158

198

79.8%

5.6%

f13

128

196

65.3%

6.7%

28

137

198

69.2%

6.5%

565

160

198

80.8%

5.5%

700

149

198

75.3%

6.0%

Total

732

988

74.1%

Witnesses

Agreements

Variants

Percentage

Error correction. +

02

125

198

63.1%

6.7%

Byzantine

07

130

198

65.7%

6.6%

041

130

198

65.7%

6.6%

045

130

198

65.7%

6.6%

Total

515

792

65.0%

Witnesses

Agreements

Variants

Percentage

Error correction. +

05

119

196

60.7%

6.9%

Western

Summary

Table 6.13 shows the clear difference between the texts written during the earlier period in Caesarea and those written later. In the early period there is a high level of agreement between Origen’s texts and the primary Alexandrian witnesses 03 and 01 (86.8%). This compares with the much lower level of agreement with the same witnesses in his later period (64.5%). The position is reversed when the data relating to the Caesarean witnesses is considered as, in the early period, there is a low level of agreement (61.3%) which rises to a much higher level during the later period (74.1%). The level of agreement between Origen and the Byzantine witnesses remains relatively unchanged across these two periods with levels of agreements of 66.8% and 65% respectively. There are low levels of agreement between Origen and the Western witness 05 but the level of agreement does rise

444

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

from a low rate of 42.1% during the early period in Caesarea to a much higher rate of agreement of 60.7% in the later period.

DATA A NALYSIS—LUKE

As mentioned in Chapter 2, the witnesses representing the main text types for Luke, based on Metzger’s profiling, were used for comparison as follows:10 Primary Alexandrian Secondary Alexandrian Caesarean Byzantine Western

01 03 P75 04 019 032 (vv. 1:1–8:12) 33 579 f1 f13 28 565 700 02 07 032 (vv. 8:13–24:53) 037 038 041 045 05 P45

032 is separated reflecting the variegated nature of the text. According to Metzger (1992), Luke 1:1–8:12 are secondary Alexandrian and 8:13–24:53 are Byzantine.11 This distinction is denoted in this text through the use of 032–1 and 032–8 respectively.12 The results are presented in the format of ‘%/error correction’, for example, the proportional relationship between Origen and 01 is 76.2% with an error correction of 3.9.

10

Metzger, The Text of the New Testament: Its Transmission, Corruption and Restoration, pp. 214–216. 11 Metzger, The Text of the New Testament: Its Transmission, Corruption and Restoration, pp. 57, 213. 12 This is known as ‘block-mixture’ and a thorough investigation into 032 and its block-mixture characteristics can be found in Burnett, M.L. Codex Washingtonianus: An Analysis of the Textual Affiliations of the Freer Gospels Manuscript, Texts and Studies (Third Series) 27, (Gorgias Press, New Jersey, 2022).

CHAPTER SIX. DATA ANALYSES

445

Table 6.14. Proportional Relationships (%) of All Witnesses to One Another in Luke (level of confidence 95%) MSS

Origen

01

02

03

04

05

Origen

-

01

76.2/3.9

76.2/3.9 72.2/4.1 81.4/3.6 77.0/5.9 44.6/4.6 -

02

72.2/4.1

67.7/4.3

03

81.4/3.6

80.8/3.7 73.1/4.1

04

77.0/5.9

71.7/6.4 79.6/5.7 75.9/6.1

05

44.6/4.6

40.5/4.6 40.2/4.6 41.7/4.6 43.7/7.1

07

72.2/4.1

66.7/4.4 84.8/3.4 72.9/4.2 78.1/6.0 39.6/4.6

67.7/4.3 80.8/3.7 71.7/6.4 40.5/4.6 -

73.1/4.1 79.6/5.7 40.2/4.6 -

75.9/6.1 41.7/4.6 -

43.7/7.1 -

019

79.2/3.7

77.0/3.9 71.5/4.2 85.9/3.2 72.3/6.4 41.7/4.6

032–1

81.3/6.8

74.6/7.8 71.3/8.1 83.6/6.6 67.5/10.7 50.8/8.9

032–8

67.6/5.0

65.4/5.2 84.2/4.0 70.1/5.0 77.9/7.7 36.4/5.3

037

71.4/4.1

65.8/4.4 81.6/3.6 70.9/4.2 75.9/6.1 38.7/4.6

038

73.2/4.1

67.3/4.4 81.8/3.6 71.1/4.2 75.4/6.1 40.3/4.6

041

72.3/4.1

69.0/4.3 88.4/3.0 73.8/4.1 80.6/5.6 41.7/4.6

045

73.2/4.1

67.6/4.3 85.4/3.3 73.8/4.1 78.5/5.8 40.8/4.6

P

57.1/12.6

52.5/13.0 55.9/13.0 66.1/12.0 55.6/20.0 32.2/12.0

P

45

76.4/5.6

72.8/5.9 75.6/5.7 91.7/3.7 75.8/8.6 36.1/6.4

f1

75.2/4.0

71.0/4.2 77.3/3.9 74.4/4.1 73.4/6.3 40.9/4.6

f

13

69.5/4.2

66.7/4.4 77.5/3.9 70.5/4.3 75.1/6.2 39.3/4.6

28

69.8/4.4

63.2/4.7 79.6/4.0 69.7/4.5 74.9/6.3 37.6/4.8

33

75.6/4.6

74.9/4.7 81.7/4.2 80.8/4.3 84.0/5.4 42.8/5.4

565

74.2/4.0

65.8/4.4 84.0/3.4 72.6/4.2 79.1/5.9 39.8/4.6

579

70.5/4.2

68.7/4.3 66.4/4.4 73.5/4.1 66.3/6.7 39.3/4.6

700

76.2/3.9

69.8/4.3 79.4/3.8 74.5/4.0 72.8/6.3 40.5/4.6

75

446

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN MSS

07

019

032–1

032–8

037

038

Origen

72.2/4.1

79.2/3.7

81.3/6.8

67.6/5.0

71.4/4.1

73.2/4.1

01

66.7/4.4

77.0/3.9

74.6/7.8

65.4/5.2

65.8/4.4

67.3/4.4

02

84.8/3.4

71.5/4.2

71.3/8.1

84.2/4.0

81.6/3.6

81.8/3.6

03

72.9/4.2

85.9/3.2

83.6/6.6

70.1/5.0

70.9/4.2

71.1/4.2

04

78.1/6.0

72.3/6.4 67.5/10.7 77.9/7.7

75.9/6.1

75.4/6.1

05

39.6/4.6

41.7/4.6

50.8/8.9

36.4/5.3

38.7/4.6

40.3/4.6

07

-

72.4/4.2

67.0/8.8

82.0/4.2

89.9/2.8

81.1/3.7

019

72.4/4.2

-

76.2/7.6

68.2/5.1

69.4/4.3

72.3/4.2

032–1

67.0/8.8

76.2/7.6

-

-

68.0/8.3

65.6/8.5

032–8

82.0/4.2

68.2/5.1

-

-

80.9/4.3

81.5/4.2

037

89.9/2.8

69.4/4.3

68.0/8.3

80.9/4.3

-

78.7/3.8

038

81.1/3.7

72.3/4.2

65.6/8.5

81.5/4.2

78.7/3.8

-

041

87.0/3.2

71.7/4.2

70.9/8.3

82.4/4.2

84.4/3.4

82.8/3.5

96.6/1.7

72.9/4.1

69.7/8.2

84.0/4.0

90.8/2.7

82.8/3.5

045 P45

59.6/13.0 66.1/12.0

-

57.9/13.2 57.6/13.0 54.2/13.0

P75

76.3/5.7

82.5/5.1 64.0/20.2 73.8/6.3

73.3/5.9

73.7/5.9

f

1

77.9/3.9

74.1/4.1

73.6/8.0

75.2/4.7

76.4/4.0

78.9/3.8

f13

79.7/3.8

70.3/4.3

68.0/8.3

75.2/4.8

76.0/4.0

76.9/3.9

28

87.6/3.3

68.7/4.6

63.6/8.7

78.3/4.9

83.5/3.7

76.2/4.2

33

82.0/4.3

80.8/4.3

74.8/7.9

79.8/5.5

78.6/4.5

82.4/4.2

565

91.8/2.6

71.7/4.2

68.0/8.3

81.0/4.3

88.8/3.0

80.4/3.7

579

66.4/4.5

74.4/4.1

65.6/8.5

65.4/5.2

64.6/4.5

66.2/4.4

700

85.3/3.3

73.4/4.1

74.6/7.8

77.2/4.6

83.7/3.4

77.0/3.9

CHAPTER SIX. DATA ANALYSES MSS

041

Origen

72.3/4.1

01 02

045

P45

P75

447 f1

f13

73.2/4.1 57.1/12.6 76.4/5.6

75.2/4.0

69.5/4.2

69.0/4.3

67.6/4.3 52.5/13.0 72.8/5.9

71.0/4.2

66.7/4.4

88.4/3.0

85.4/3.3 55.9/13.0 75.6/5.7

77.3/3.9

77.5/3.9

03

73.8/4.1

73.8/4.1 66.1/12.0 91.7/3.7

74.4/4.1

70.5/4.3

04

80.6/5.6

78.5/5.8 55.6/20.0 75.8/8.6

73.4/6.3

75.1/6.2

05

41.7/4.6

40.8/4.6 32.2/12.0 36.1/6.4

40.9/4.6

39.3/4.6

07

87.0/3.2

96.6/1.7 59.6/13.0 76.3/5.7

77.9/3.9

79.7/3.8

019

71.7/4.2

72.9/4.1 66.1/12.0 82.5/5.1

74.1/4.1

70.3/4.3

032–1

70.9/8.3

69.7/8.2

64.0/20.2 73.6/8.0

68.0/8.3

032–8

82.4/4.2

84.0/4.0 57.9/13.2 73.8/6.3

75.2/4.7

75.2/4.8

037

84.4/3.4

90.8/2.7 57.6/13.0 73.3/5.9

76.4/4.0

76.0/4.0

038

82.8/3.5

82.8/3.5 54.2/13.0 73.7/5.9

78.9/3.8

76.9/3.9

041

-

88.7/3.0 59.3/13.0 75.1/5.8

79.1/3.8

78.2/3.9

79.4/3.8

80.7/3.7

045 P45

88.7/3.0

-

59.3/13.0 64.4/13.0

-

64.4/13.0 76.5/5.7 -

P75

75.1/5.8

76.5/5.7 66.7/12.6

f

1

79.1/3.8

f13

78.2/3.9

28 33

66.7/12.6 59.3/12.9 62.1/12.9 -

75.7/5.8

72.0/6.1

79.4/3.8 59.3/12.9 75.7/5.8

-

78.4/3.9

80.7/3.7 62.1/12.9 72.0/6.1

78.4/3.9

-

83.2/3.7

90.2/2.9 62.7/12.7 68.5/6.5

74.1/4.3

75.6/4.3

83.4/4.1

83.3/4.1 56.4/13.5 79.6/6.1

79.8/4.4

79.5/4.5

565

86.8/3.2

92.9/2.4 65.5/12.6 76.1/5.8

79.2/3.8

78.7/3.9

579

65.8/4.5

66.9/4.4 62.1/12.9 76.7/5.7

67.6/4.4

66.7/4.4

700

82.1/3.6

86.6/3.2 61.0/12.8 76.5/5.7

80.3/3.7

77.3/3.9

448

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

MSS

28

33

565

579

700

Origen

69.8/4.4

75.6/4.6

74.2/4.0

70.5/4.2

76.2/3.9

01

63.2/4.7

74.9/4.7

65.8/4.4

68.7/4.3

69.8/4.3

02

79.6/4.0

81.7/4.2

84.0/3.4

66.4/4.4

79.4/3.8

03

69.7/4.5

80.8/4.3

72.6/4.2

73.5/4.1

74.5/4.0

04

74.9/6.3

84.0/5.4

79.1/5.9

66.3/6.7

72.8/6.3

05

37.6/4.8

42.8/5.4

39.8/4.6

39.3/4.6

40.5/4.6

07

87.6/3.3

82.0/4.3

91.8/2.6

66.4/4.5

85.3/3.3

019

68.7/4.6

80.8/4.3

71.7/4.2

74.4/4.1

73.4/4.1

032–1

63.6/8.7

74.8/7.9

68.0/8.3

65.6/8.5

74.6/7.8

032–8

78.3/4.9

79.8/5.5

81.0/4.3

65.4/5.2

77.2/4.6

037

83.5/3.7

78.6/4.5

88.8/3.0

64.6/4.5

83.7/3.4

038

76.2/4.2

82.4/4.2

80.4/3.7

66.2/4.4

77.0/3.9

041

83.2/3.7

83.4/4.1

86.8/3.2

65.8/4.5

82.1/3.6

045

90.2/2.9

83.3/4.1

92.9/2.4

66.9/4.4

86.6/3.2

P45

62.7/12.7

56.4/13.5

65.5/12.6

62.1/12.9

61.0/12.8

P75

68.5/6.5

79.6/6.1

76.1/5.8

76.7/5.7

76.5/5.7

f

1

74.1/4.3

79.8/4.4

79.2/3.8

67.6/4.4

80.3/3.7

f13

75.6/4.3

79.5/4.5

78.7/3.9

66.7/4.4

77.3/3.9

28

-

78.3/4.6

86.4/3.4

63.6/4.8

80.5/3.9

33

78.3/4.6

-

80.1/4.4

72.6/4.9

79.3/4.4

565

86.4/3.4

80.1/4.4

-

65.0/4.5

85.6/3.3

579

63.6/4.8

72.6/4.9

65.0/4.5

-

67.1/4.4

700

80.5/3.9

79.3/4.4

85.6/3.3

67.1/4.4

-

CHAPTER SIX. DATA ANALYSES

449

Table 6.15. Witnesses Ranked according to Proportional Agreement with Origen in Luke (level of confidence 95%) Rank

MSS

Total agreements

Total variants

1

03

376

462

81.4%

3.6%

2

032–1

104

128

81.3%

6.8%

3

019

366

462

79.2%

3.7%

4

04

151

196

77.0%

5.9%

5

P75

172

225

76.4%

5.6%

6=

01

352

462

76.2%

3.9%

6=

700

352

462

76.2%

3.9%

8

33

254

336

75.6%

4.6%

9

f

1

343

456

75.2%

4.0%

10

565

337

454

74.2%

4.0%

11=

038

338

462

73.2%

4.1%

11=

045

338

462

73.2%

4.1%

13

041

331

458

72.3%

4.1%

14=

02

333

461

72.2%

4.1%

14=

07

325

450

72.2%

4.1%

16

037

330

462

71.4%

4.1%

17

579

322

457

70.5%

4.2%

18

28

287

411

69.8%

4.4%

19

f

13

317

456

69.5%

4.2%

032–8

225

333

67.6%

5.0%

20

% agreement Error correction +

21

P

36

63

57.1%

12.6%

22

05

202

453

44.6%

4.6%

45

These results place Origen’s text in close relationship with Alexandrian witnesses 01, 03, 04, 019, 032–1, and P75. This supports Kim’s suggestion, based on his examination of Origen’s Commentary on Matthew, that Origen’s text of Luke is ‘neutral’ (1950, 82). Table 6.15 shows that the top 10 witnesses are a mixture of Alexandrian text types and Caesarean, but with the balance leaning heavily in the direction of Alexandrian. 579, an Alexandrian witness in Luke, 28 and f13, both Caesarean wit-

450

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

nesses, feature lower in the chart, but the level of affinity between these witnesses and Origen is still reasonably high and not a cause for concern. f1 is ranked between two witnesses traditionally representing the Alexandrian text type (33) and the Caesarean (700). Table 6.14 shows that there is not much to choose between them, with f1 having a 79.8% agreement with 33 (+ 4.4%) and 80.3% agreement with 700 (+ 3.7%). Ranking f1 against all witnesses produces the following results: Table 6.16. Witnesses Ranked according to Proportional Agreement with f1 in Luke (level of confidence 95%) Rank

MSS

% agreement

Error correction +

1

700

80.3%

3.7%

2

33

79.8%

4.4%

3

045

79.4%

3.8%

4

565

79.2%

3.8%

5

041

79.1%

3.8%

6

038

78.9%

3.8%

7

f

13

78.4%

3.9%

8

07

77.9%

3.9%

9

02

77.3%

3.9%

10

037

76.4%

4.0%

11

P75

75.7%

5.8%

12

032–8

75.2%

4.7%

13

03

74.4%

4.1%

14=

28

74.1%

4.3%

14=

019

74.1%

4.1%

16

032–1

73.6%

8.0%

17

04

73.4%

6.3%

18

01

71.0%

4.2%

19

579

67.6%

4.4%

20

45

P

59.3%

12.9%

21

05

40.9%

4.6%

These results suggest that, for this sample, f1 has a closer affinity to the Caesarean witnesses 700, 565, f13 than to Alexandrian

CHAPTER SIX. DATA ANALYSES

451

witnesses. On the basis of this, f1 will be included in the Caesarean text group for this sample. Codex 038 in this sample, appears to have a closer affinity to the Byzantine text type as is evident when ranked against other witnesses: Table 6.17. Witnesses Ranked according to Proportional Agreement with 038 in Luke (level of confidence 95%) Rank

MSS

% agreement

Error correction +

1=

041

82.8%

3.5%

1=

045

82.8%

3.5%

3

33

82.4%

4.2%

4

02

81.8%

3.6%

5

032–8

81.5%

4.2%

6

07

81.1%

3.7%

7

565

80.4%

3.7%

8

f

1

78.9%

3.8%

9

037

78.7%

3.8%

10

700

77.0%

3.9%

11

f

13

76.9%

3.9%

12

28

76.2%

4.2%

13

04

75.4%

6.1%

14

P75

73.7%

5.9%

15

019

72.3%

4.2%

16

03

71.1%

4.2%

17

01

67.3%

4.4%

18

579

66.2%

4.4%

19

032–1

65.6%

8.5%

20

45

P

54.2%

13.0%

21

05

40.3%

4.6%

The first six witnesses are all, bar 33, Byzantine with traditionally associated Caesarean manuscripts at 7, 8, 10, 11 and 12. This does lend some credence to the view expressed by Metzger (1992) that 038 is a representative of the Byzantine text type in this gospel. However, if the percentage of affinity is considered then it is clear

452

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

that whilst there is a higher affinity with Byzantine text types— and a high affinity with the secondary Alexandrian manuscript 33—the affinity with Caesarean text types is still significant exceeding 75% in all cases. On this basis I conclude that for the purposes of this analysis 038 will remain within the Caesarean text group. For the purposes of data collection 032 was split into two representing a secondary Alexandrian text type for Luke 1 – 8:12 and a Byzantine text type for Luke 8:13 – 24:53 (Metzger, 1992, 57). The results, as shown in Table 6.14, confirm this position although both 032–1 and 032–8 also show some high level of affinity with the Caesarean text type. As would be expected, the Western representative 05 shows the least affinity with Origen’s text and, whilst it could be argued that the results for P45 support the view that this witness represents an intermediate position between the Alexandrian and Western text types (Metzger, 1992, 37), the results are in fact based on such a small sample, which gives an error correction + 12.6%, that any conclusions drawn should be treated with extreme caution. Taking these results in conjunction with those in Table 6.14 the following textual groups, with regard to Origen, can be set out: Table 6.18. Proportional Relationships of Witnesses with Origen arranged by Textual Group in Luke Primary Alexandrian Witnesses

Agreements

Variants

Percentage

Error correction. +

01

352

462

76.2%

3.9%

03

376

462

81.4%

3.6%

P75

172

225

76.4%

5.6%

Total

900

1149

78.3%

CHAPTER SIX. DATA ANALYSES

453

Secondary Alexandrian Witnesses

Agreements

Variants

Percentage

Error correction. +

04

151

196

77.0%

5.9%

019

366

462

79.2%

3.7%

33

254

336

75.6%

4.6%

032–1

104

128

81.3%

6.8%

579

322

457

70.5%

4.2%

Total

1197

1579

75.8%

Agreements

Variants

Percentage

900

1149

78.3%

Secondary

1197

1579

76.4%

Total Alexandrian

2097

2728

76.9%

Total Primary

Caesarean Witnesses

Agreements

Variants

Percentage

Error correction. +

038

338

462

73.2%

4.1%

f

1

343

456

75.2%

4.0%

f13

317

456

69.5%

4.2%

28

287

411

69.8%

4.4%

565

337

454

74.2%

4.0%

700

352

462

76.2%

3.9%

Total

1974

2701

73.1%

Witnesses

Agreements

Variants

Percentage

Error correction. +

02

333

461

72.2%

4.1%

07

325

450

72.2%

4.1%

032–8

225

333

67.6%

5.0%

037

330

462

71.4%

4.1%

041

331

458

72.3%

4.1% 4.0%

Byzantine

045

338

462

73.2%

Total

1882

2626

71.7%

454

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Western Witnesses

Agreements

Variants

Percentage

Error correction. +

05

202

453

44.6%

4.6%

P45

36

63

57.1%

12.6%

Total

238

516

46.1%

Summary

Table 6.18 demonstrates that Origen’s text for Luke had the highest level of agreement with the Alexandrian text groups (76.9%), closely followed by a high level of agreement with Caesarean witnesses (73.1%). The level of agreement with the control group of Byzantine witnesses is also high at 71.7%. As would be expected the level of agreement with the Western witnesses is very low at 46.1%.

ORIGEN AND CODEX BEZAE (05)

The data analysis of the text of the Synoptic Gospels in the writings of Origen is consistent in demonstrating that Origen’s text shows, generally, the least affinity with the Western text as represented by Codex Bezae (05). This is not surprising given the specific nature of this text. However, there are instances where Origen supports a reading found in 05 only. Although Codex Bezae was produced at the very beginning of the fifth century (Parker, (1992) dates it as circa 400), its text type is very early and certainly predates Origen. A fuller exposition is provided by Parker (1992), who also proposes a place of origin for the codex of Berytus (Beirut). Part of his rationale is that this was one of four cities in the East (Alexandria, Caesarea and Constantinople being the others) where advanced study of law would provide an appropriate level of competence in Latin. Parker also refers to the writings of Gregory Thaumaturgus who, as mentioned in Chapter 1, spent five years studying with Origen in Caesarea before travelling on to Beirut to complete his studies in law.13 Whilst it would be too glib to suggest any connection between Origen, Gregory Thaumaturgus and the development of the Western text 13

See p. 8.

CHAPTER SIX. DATA ANALYSES

455

type, the fact that Origen was familiar with this text type shows that, in an early form, it was extant in Caesarea and probably also in Alexandria as well because there would be frequent movement between such major cities of learning that would facilitate the distribution of text types. As stated before, Petersen (1988) goes further by stating that ‘it may well be that this most ancient text form, the Western text, was a (the?) major manifestation of the gospel text in Alexandria at the time Origen wrote there’ (1988, 47).14 This reflects a similar position taken nearly a century earlier when Westcott and Hort wrote, ‘Another great landmark is furnished by the writings of Origen, which carries us to the middle of the third century, and even earlier. They establish the prior existence of at least three types of text, which can be identified through numerous readings distinctively attested by characteristic groups of extant documents. The most clearly marked of these is one that has long been conventionally known as ‘Western’.’ (1890, 547). This is a salient reminder that despite being misnamed as ‘Western’, this text type is an early development, located in the East, clearly available and known to Origen and its importance should not be discounted merely on the grounds that the statistics show 05 has the least affinity with the writings of Origen. The evidence can be broken down as follows: Mark 10:20

Text: ὁ δὲ ἔφη αὐτῷ· Διδάσκαλε, ταῦτα πάντα ἐφυλαξάµην ἐκ νεότητός µου.

πάντα ταῦτα ἐφυλαξά ἐκ νεότητός µου (Mat.Com 15,14) [C] πάντα ταῦτα ἐφυλαξά ἐκ νεότητός µου: This is found only in 05 and also in Matthew 19:20 where it is not supported by 05. In the text Origen is clear he is citing Mark.

14

See p. 421.

456

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Mark 10:46

Text: Καὶ ἔρχονται εἰς Ἰεριχώ. Καὶ ἐκπορευοµένου αὐτοῦ ἀπὸ Ἰεριχὼ καὶ τῶν µαθητῶν αὐτοῦ καὶ ὄχλου ἱκανοῦ ὁ υἱὸς Τιµαίου Βαρτιµαῖος, τυφλὸς προσαίτης, ἐκάθητο παρὰ τὴν ὁδόν.

Καὶ ἔρχεται εἰς Ἰεριχώ καὶ ἐκπορευοµένου αὐτοῦ ἐκεῖθεν (Mat.Com 16,13) [C] Καὶ ἔρχεται εἰς Ἰεριχώ καὶ ἐκπορευοµένου αὐτοῦ ἐκεῖθεν καὶ τῶν µαθητῶν αὐτοῦ καὶ ὄχλου ἱκανοῦ ἰδού ὁ υἱὸς Τιµαίου Βαρτιµαῖος τυφλὸς (Mat.Com 16,12) [Ad] ἔρχεται and ἐκεῖθεν: Both are found in 05 and this is supported in both the citation and the adaptation. Mark 12:24 Text: Ἔφη αὐτοῖς ὁ Ἰησοῦς· οὐ διὰ τοῦτο πλανᾶσθε µὴ εἰδότες τὰς γραφὰς µηδὲ τὴν δύναµιν τοῦ θεοῦ;

οὐ διὰ τοῦτο πλανᾶσθε µὴ γινώσκοντες τὰς γραφὰς µηδὲ τὴν δύναµιν τοῦ θεοῦ; +(Mat.Com 17,34) [C] γινώσκοντες: 05 (γεινώσκοντες) Mark 15:1

Text: Καὶ εὐθὺς πρωῒ συµβούλιον ποιήσαντες οἱ ἀρχιερεῖς µετὰ τῶν πρεσβυτέρων καὶ γραµµατέων καὶ ὅλον τὸ συνέδριον, δήσαντες τὸν Ἰησοῦν ἀπήνεγκαν καὶ παρέδωκαν Πιλάτῳ.

πρωῒ συµβούλιον ἐποίησαν οἱ ἀρχιερεῖς µετὰ τῶν πρεσβυτέρων καὶ τῶν γραµµατέων καὶ ὅλον τὸ συνέδριον καὶ δήσαντες τὸν Ἰησοῦν ἀπήγαγον εἰς τὴν αὐλὴν καὶ παρέδωκαν Πιλάτῳ. (Io.Com 28,14,118) [C] εἰς τὴν αὐλὴν: 05 Luke 7:39

Text: ἰδὼν δὲ ὁ Φαρισαῖος ὁ καλέσας αὐτὸν εἶπεν ἐν ἑαυτῷ λέγων· οὗτος εἰ ἦν προφήτης, ἐγίνωσκεν ἂν τίς καὶ ποταπὴ ἡ γυνὴ ἥτις ἅπτεται αὐτοῦ, ὅτι ἁµαρτωλός ἐστιν.

καὶ ποταπὴ ἡ γυνὴ ἡ ἁπτοµένη αὐτοῦ (Ier.Hom 15,5) [C] ἡ ἁπτοµένη αὐτοῦ: 05

CHAPTER SIX. DATA ANALYSES

457

Luke 9:27

Text: λέγω δὲ ὑµῖν ἀληθῶς, εἰσίν τινες τῶν αὐτοῦ ἑστηκότων οἳ οὐ µὴ γεύσωνται θανάτου ἕως ἂν ἴδωσιν τὴν βασιλείαν τοῦ θεοῦ.

ἐν τῆ δόξη αὐτοῦ (Io.Com 20,43,410) [C] In this part of the Commentary, Origen is referring to the three gospels and what they have to say at this point. This phrase is only found in 05. Matthew 16:28 has ἐν τῆ δόξη τοῦ πατρός αὐτοῦ in 013 and no support in Mark 9:1. ἀληθῶς εἰσίν τινες τῶν ὧδε ἑστώτων οἵτινες οὐ γεύσονται θανάτου ἕως ἂν ἴδωσιν τὸν υἱὸν τοῦ ἀνθρώπου ἐν τῆ δόξη αὐτοῦ (Io.Com 20,43,404) [Ad] Origen states specifically that this is Luke although it is not an exact match. τὸν υἱὸν τοῦ ἀνθρώπου ἐν τῆ δόξη αὐτοῦ: This finds its closest match with 05—τὸν υἱὸν τοῦ ἀνθρώπου ἐρχόµενον ἐν τῆ δόξη αὐτοῦ Luke 12:7 Text: ἀλλὰ καὶ αἱ τρίχες τῆς κεφαλῆς ὑµῶν πᾶσαι ἠρίθµηνται. µὴ φοβεῖσθε· πολλῶν στρουθίων διαφέρετε. +ἀλλὰ καὶ αἱ τρίχες τῆς κεφαλῆς ὑµῶν πᾶσαι ἠρίθµηνται µὴ οὖν φοβηθῆτε πολλῶν στρουθίων διαφέρετε + (Mart.34) [C]

µὴ οὖν φοβηθῆτε: 05 Luke 12:11

Text: Ὅταν δὲ εἰσφέρωσιν ὑµᾶς ἐπὶ τὰς συναγωγὰς καὶ τὰς ἀρχὰς καὶ τὰς ἐξουσίας, µὴ µεριµνήσητε πῶς ἢ τί ἀπολογήσησθε ἢ τί εἴπητε·

Ὅταν δὲ φέρωσιν ὑµᾶς ἐπὶ τὰς συναγωγὰς καὶ τὰς ἀρχὰς καὶ τὰς ἐξουσίας, µὴ µεριµνήσητε πῶς ἀπολογήσησθε ἢ τί εἴπητε + (Mart.34) [C] φέρωσιν: 05 Luke 19:44

Text: καὶ ἐδαφιοῦσίν σε καὶ τὰ τέκνα σου ἐν σοί, καὶ οὐκ ἀφήσουσιν λίθον ἐπὶ λίθον ἐν σοί, ἀνθ’ ὧν οὐκ ἔγνως τὸν καιρὸν τῆς ἐπισκοπῆς σου. + καὶ ἐδαφιοῦσί σε καὶ τὰ τέκνα σου καὶ οὐκ ἀφήσουσι λίθον ἐπὶ λίθον ἐν σοί ἀνθ’ ὧν οὐκ ἔγνως τὸν καιρὸν τῆς ἐπισκοπῆς σου + (Io.Com 10,20,122) [C] 05 with Origen omits ἐν σοί.

458

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

In conclusion, nine verses/variants do not constitute a statistically significant sample, so there is no evidence to suggest that the Western text was the main type of text available to Origen either in Alexandria (all the above feature in works written in Caesarea) or Caesarea. However, it does suggest that the texts available to Origen for Mark and Luke did support a Western text type.

ORIGEN AND CLEMENT OF ALEXANDRIA

To gain a further image of the text types to be found in Alexandria during these formative years, it would be useful to compare citations between these two authors. This is beyond the scope of this work, but such a comparison may give an insight into variants with which we are unfamiliar, that is, those which have not stood the test of time or transmission, but which were familiar to these authors. For example in his Letter to Africanus, Origen includes a long pericope from Matthew 23:29–38. He includes in his quotation from Matthew 23:37, ὄρνις συνάγει. This does not appear in any known manuscripts. Instead only two versions appear, either ὄρνις/ὄρνης επισυνάγει or επισυνάγει ὄρνις. According to Swanson (1995), Clement of Alexandria is consistent in his use of ὄρνις συνάγει. This verse is used again by Origen in close adaptations in Ier.Hom 7,1 and 13,1, but this time ὄρνις επισυνάγει appears in the text. This could suggest that Origen or a scribe made a mistake in the Letter to Africanus that has survived. However, I consider it more likely to be that this was the version known to Origen and to Clement and that later scribes changed Ier.Hom to match the biblical text with which they were familiar and which is supported by 01, 03, 05, 019, 038, 33, 700, f1, f13. Origen makes reference to Matthew 11:27 in two works, the Commentary on John (where the first five books were written in Alexandria and the rest in Caesarea) and the Contra Celsum (written later in his life in Caesarea). The text, as used by Origen, is not preserved in any known manuscripts but is supported to a degree by Clement as noted by Swanson (1995, 101). Both Clement and Origen use τὸν πατέρα εἰ µὴ ὁ υἱὸς καὶ ᾧ ἄν ὁ υἱὸς ἀποκαλύψη. Again, this suggests there was a version known to both Fathers which has not survived.

CHAPTER SIX. DATA ANALYSES

CONCLUSION

459

The importance of Origen to the textual critic cannot be underestimated. He quoted the bible extensively and his works provide evidence of a range of different text types. His location in both Alexandria and Caesarea is important. However, care must be exercised around the emphasis placed on location. Origen’s work is important in terms of location because it provides evidence of the range of text types available to him or to his scribes and not because he is responsible for producing a recension of any identifiable text type. If location were a clear guide to text types, then the statistical analysis would have been conclusive and consistent as most of the data relates to works produced in Caesarea. In fact, the results give a very confused picture mirroring the confusion presented by the notion of a Caesarean text type. For this reason I have not attempted a profile analysis to refine further the level of agreement between Origen’s text and other selected text types. The inconsistency of the results of the quantitative analysis would make the results of such a profile analysis, at this stage, worthless. This research has focussed on the text of the Synoptic Gospels in the writings of Origen. Origen’s work does not provide a consistent picture and he often bears witness to different traditions within the same verse. Sometimes this can be within the same work, sometimes it can be for the purposes of his own discussion, as detailed by Metzger (1963), but, and more importantly for future research, the inconsistency can be between different works. The wealth of evidence provided to the researcher is so extensive that it is impossible to draw any firm conclusions based on such a limited snapshot. Whilst the importance of continuing to collect all the data for the whole New Testament cannot be underestimated, the emphasis should then be on considering Origen’s use of the New Testament on a work by work basis and then to see if the results indicate a change in text types based on identified periods of Origen’s life. The results from this (although the sample base for some New Testament books may be quite small) may give a clearer picture of the text types used. It is beyond the scope of the current work to consider this in any detail. However, to support the argument that such

460

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

work is important, examples can be drawn from Matthew 21:10– 13. Origen refers to this pericope in both his Commentary on Matthew (written later in Caesarea) and the tenth book of his Commentary on John (written in the earlier period at Caesarea see the analysis of Mark above). The two versions are consistently different as follows: Matthew 21:11

Ἰησοῦς ὁ προφήτης: 04 07 019 041 045 28 33 69 118 565 1346 f1 (Io.Com) ὁ προφήτης Ἰησοῦς: 01 03 05 038 700 (Mat.Com) Matthew 21:12

τοῦ θεοῦ: omitted by 01 03 019 038 33 700 788 f13 (Io.Com) τοῦ θεοῦ: 04 05 07 032 037 041 045 28 124 565 579 1346 f1 (Mat.Com) Matthew 21:13 ποιεῖτε: 01 03 019 038 124 (Io.Com)

πεποιήκατε: f1 (Mat.Com) Whilst there is insufficient data here to be conclusive, it does indicate that different texts of Matthew were being used for different works. Although the biographical detail about Origen’s life suggests that he memorised his texts in Alexandria, this provides no useful guide to his use of New Testament texts. If he relied on memory in his works, then we could expect that the texts used would be more uniform. In addition, it is quite plausible that Origen brought his own manuscripts of the scriptures with him to Caesarea, but again this would suggest some conformity and the evidence does not support this. Indeed, the evidence, as discussed in both the analysis of Matthew and Mark,15 suggests that Origen was using a Marcan text similar to family 038 whilst in Alexandria 15

See Chapter 6.

CHAPTER SIX. DATA ANALYSES

461

and only started using an Alexandrian text when he moved to Caesarea before later returning to a family 038 text. Origen was clearly aware of other manuscript traditions because he comments on variants, yet different versions of the same text appear within different works without comment. In his work on The Text of Romans, Second Corinthians, and Galatians in the Writings of Origen of Alexandria, (2015), Steinfeld recognises this issue: Though Origen possessed a library of manuscripts, the influence of orality and memory is apparent in his own citations where he sometimes cites the same passage in different ways, with both an awareness of differing readings in available manuscripts and also flexibility in his varying interpretations. (2015, 12)

Steinfeld acknowledges the difficulties with identifying the authorial voice of Origen in citations, but comes to the conclusion that inconsistency and consistency in the citations render both problematic, although noting that the collection and analysis of citations is still of value (2015, 28ff). For me, the evidence suggests that the texts we have are not the product of Origen’s memory. Even if Origen may have relied on his memory whilst dictating his works to his scribes or in presenting his homilies for transcription, it is his scribes who would be responsible for the final written product. We have no idea how carefully Origen checked the work of his scribes on completion. Certainly the amount of work that Origen produced suggests that once one was completed he turned his attention to the next opus. This is reinforced through the use of different text traditions in different works, if the editions we have today represent original texts and I am assuming they do. I consider that the key to this lies in aspects of Origen’s life that rarely come under scrutiny, his travels and his role as a collector of manuscripts for the libraries at Alexandria and Caesarea. Origen travelled throughout the empire to places such as Rome, Arabia, Athens, Palestine and Antioch. McGuckin (2004) refers to the influence of Bishop Alexander of Jerusalem who became one of Origen’s sponsors.

462

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN Alexander had not only studied at Alexandria but was also bent on a project to make the church library of his city a focal point of learning. It was an idea that also gripped Origen, and many of his travels far and wide…were in part motivated by the need to collect books, ancient and new. His eventual transfer to the permanent staff of the church at Caesarea is synonymous with the church of that city establishing its own library archive, with Origen presiding over it as collectorarchivist, priest and professor. This work of book collecting was begun in Alexandria in his time there but substantially translated to Caesarea and energetically developed there (McGuckin, 2004, 9).

Origen, with his training as a textual critic and his strongly held views on the importance of biblical study, would seek out biblical texts for his library collections. Indeed, Eusebius states that Origen ‘hunted out the published translations of Holy Writ’ (H.E. 6.16.1). Eusebius was referring to versions of the Old Testament, but there is every reason to suggest that Origen also sought out versions of the New Testament. The evidence of different text types within his own works suggests that Origen and, therefore, his scribes had access to a range of different versions of New Testament texts and this supports the notion that Origen collected texts. Whilst this may not explain any inconsistencies within the same work (excluding the Commentary of John which was written over a period of time and in both locations), it does explain why different texts are used in different works. The scribe or scribes would have accessed a particular text for the purposes of transcribing Origen’s dictation and used this, perhaps, throughout that work. Further research is required, as detailed above, in order to determine whether there is any consistency within individual works. Origen’s role as a collector of texts could also explain why the notion of a Caesarean text type is so problematic. Research into this proposed text type has shown that there is very little internal evidence to suggest even a loose connection between the proposed family members. This is supported by the evidence found in Origen as discussed in the analysis section of this thesis. Whilst there may be evidence to locate these family members in

CHAPTER SIX. DATA ANALYSES

463

Caesarea because Origen lived there and used the texts, there is no evidence that they make a coherent family—the only connection is Origen. If Origen was responsible for building up a collection of texts from a range of locations within the Roman Empire, then the difference in text types is easily explained because they represent a range of early witnesses. Some fall easily into identifiable text types, such as Alexandrian or Western, where the family relationships are clear. Others fall outside the identifiable text types, or can only partially be located, and these cannot be placed together purely because of the connection between Origen and Caesarea. The work I have done is limited and can only offer a partial insight into Origen’s work. The results are, inevitably, inconclusive because of the inconsistencies in the way in which gospel texts are presented in different works. The work of Lake et al. (1928) shows just how useful it is to focus on one specific gospel within a specific work and, hence, there is the need for further work to be done to bring together all the evidence from Origen’s works and for it to be subjected to much more detailed analysis than is possible here. Only then will we be able to gain a clearer picture of the range of texts available to Origen and his scribes and, through this, see just how successful Origen was as a collector of texts that represent many of the text types that were the precursors of our known manuscripts.

BIBLIOGRAPHY Aland, B., Aland, K., Karavidopoulos, J., Martini, C.M. and Metzger, B.M. Novum Testamentum Graece, 27th Edition (Deutsche Bibelgesellschaft, Stuttgart, 1993). ———. Novum Testamentum Graece, 28th Edition (Deutsche Bibelgesellschaft, Stuttgart, 2012). Anderson, A.S. The Textual Tradition of the Gospels, Family 1 in Matthew (Brill, Leiden, 2004). Anderson, J. An Analysis of the Text of the Fourth Gospel in the Writings of Origen (unpubl. diss., University of North Carolina at Chapel Hill, 2008). Brenton, L.C.L. The Septuagint with Apocrypha: Greek and English (Zondervan, Michigan, 1851). Burnett, M.L. Codex Washingtonianus: An Analysis of the Textual Affiliations of the Freer Gospels Manuscript, Texts and Studies (Third Series) 27, (Gorgias Press, New Jersey, 2022). Clark, E.A. The Origenist Controversy, The Cultural Construction of an Early Christian Debate (Princeton University Press, Princeton, 1992). Colwell, E.C. and Tune, E.W. ‘The Quantitative Relationships between MS Text-Types’, Biblical and Patristic Studies in Memory of Robert Pierce Casey, ed. J.N. Birdsall & R.W. Thomson (Herder, Freiburg, pp. 25–32, 1963). Crouzel, H. Origen, tr. A.S. Worrall (T & T Clark, Edinburgh, 1989). De Lubac, H. Medieval Exegesis, Volume 1 The Four Senses of Scripture, tr. M. Sebanc (T & T Clark, Edinburgh, 1998).

465

466

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Donaldson, A.M. Explicit References to New Testament Variant Readings Among Greek and Latin Church Fathers (unpubl. diss., University of Notre Dame, 2009). Ehrman, B.D. Fee, G.D. & Holmes, M.W. The Text of the Fourth Gospel in the Writings of Origen, Volume 1, The New Testament in the Greek Fathers (Scholars Press, Atlanta, 1992). Elliott, K & Moir, I. Manuscripts and the Text of the New Testament: An Introduction for English Readers, (T&T Clark, Edinburgh, 1995). Epp, E.J. & Fee, G.D. Studies in the Theory and Method of New Testament Textual Criticism. Studies & Documents, Volume 45 (Wm. B. Eerdmans, Michigan, 1993). Eusebius of Caesarea, The History of the Church, tr. G.A. Williamson (Penguin, London, 1965). Gregory, ‘St Gregory Thaumaturgus, Life and Works’, The Fathers of the Church, tr. M. Slusser (Catholic University of America Press, Washington D.C., 1998). Hanson, R.P.C. ‘Was Origen banished from Alexandria?’, Studia Patristica, ed. E.A. Livingstone, Vol. XVII, pt II (Pergamon Press, Oxford, pp.904–906, 1982). Hurtado, L.W. Text-Critical Methodology and the Pre-Caesarean Text—Codex W in the Gospel of Mark (Wm. B. Eerdmans, Michigan, 1981). Jerome, Jerome: Letters and Selected Works, Nicene and PostNicene Fathers, Vol. 6. tr. W.H. Fremantle, ed. P. Schaff & H. Wace (Hendrickson, Massachusetts, 1994). Kim, K.W. ‘The Matthean Text of Origen in his Commentary on Matthew’, Journal of Biblical Literature, Vol. 68. (1949): pp.125–139. ———. ‘Codices 1582, 1739 and Origen’, Journal of Biblical Literature, Vol. 69. (1950): pp.167–175. ———. ‘Origen’s Text of John in his On Prayer, Commentary on Matthew, and Against Celsus’, The Journal of Theological Studies, n.s. Vol. 1. (1950): pp.74–84. Lake, K. ‘Codex 1 of the Gospels and its Allies’, Texts and Studies, ed. Armitage Robinson, J. Vol. VII, No. 3, (Cambridge University Press, Cambridge, 1902).

BIBLIOGRAPHY

467

Lake, K. Blake, R.P. & New, S. ‘The Caesarean text of the Gospel of Mark’, Harvard Theological Review, 21:4 (1928): pp. 207– 404. Lamberton, R. Homer the Theologian: Neoplatonist Allegorical Reading and the Growth of the Epic Tradition, (University of California Press, Berkeley, 1986). McGuckin, J.A. ‘Structural design and apologetic intent in Origen’s Commentary on John’, Origeniana Sexta, ed. G. Dorival & A. le Boulluec, (Leuven University Press, Leuven, pp. 441–457, 1995). ———. (ed) The Westminster Handbook to Origen, (Westminster John Knox Press, Louisville, 2004). Marrou, H.I. A History of Education in Antiquity, tr. G. Lamb, (Sheed & Ward, London, 1956). Metzger, B.M. ‘The Caesarean Text of the Gospels’, Journal of Biblical Literature, Vol. 64. (1945): pp.457–489. ———. ‘Explicit references in the works of Origen to variant readings in New Testament manuscripts’, Biblical and Patristic Studies in Memory of Robert Pierce Casey, ed. J.N. Birdsall & R.W. Thomson. (Herder, Freiburg, pp.78–95, 1963). ———. Didymus the Blind and the Text of the Gospels, The New Testament in the Greek Fathers, (Scholars Press, Atlanta, 1986). ———. The Text of the New Testament: Its Transmission, Corruption and Restoration, 3rd Edition, (Oxford University Press, New York, 1992). ———. A Textual Commentary on the Greek New Testament, 2nd Edition, (United Bible Societies, Stuttgart, 1994). Nautin, P. Origène, sa vie et son œuvre, (Beauchesne, Paris, 1977). Nestle, E. Introduction to the Textual Criticism of the Greek New Testament, tr. W. Edie, (Williams and Norgate, Edinburgh, 1901). Origen, Origen, On First Principles, tr. G.W. Butterworth, (Peter Smith, Massachusetts, 1973). ———. Origen: An Exhortation to Martyrdom, Prayer and Selected Works, tr. R.A. Greer, The Classics of Western Spirituality, (Paulist Press, New Jersey, 1979).

468

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

———. ‘Commentary on the Gospel According to John Books 1– 10’, The Fathers of the Church, tr. R.E. Heine, (Catholic University of America Press, Washington D.C., 1989). ———. ‘Commentary on the Gospel According to John Books 13– 32’, The Fathers of the Church, tr. R.E. Heine, (Catholic University of America Press, Washington D.C., 1993). ———. ‘Commentary on the Gospel According to Matthew’, AnteNicene Fathers, Volume X, Translations of the writings of the Fathers down to A.D. 325, edited by A. Roberts and J. Donaldson, (Electronic edition of the Edinburgh ed., Logos Research Systems Oak Harbor, 1997). Pamphilus, Apologia pro Origene, tr. Rufinus, Patrologia Graeca, ed. J.P. Migne, Vol. XVII, 0541–0608. (Paris, 1857). Parker, D.C. Codex Bezae: an Early Christian Manuscript and its Text, (Cambridge University Press, Cambridge, 1992). ———. An Introduction to the New Testament Manuscripts and their Texts, (Cambridge University Press, Cambridge, 2008). ———. Codex Sinaiticus: The Story of the World’s Oldest Bible, (The British Library, London, 2010). Petersen, W.L. ‘The Text of the Gospels in Origen’s Commentaries on John and Matthew’, Origen of Alexandria—his World and his Legacy, ed. C. Kannengiesser & W.L. Petersen. (University of Notre Dame Press, Indiana pp.34–47, 1988). Racine, J. The Text of Matthew in the Writings of Basil of Caesarea, The New Testament in the Greek Fathers; no. 5. (Society of Biblical Literature, Atlanta, 2004). Rufinus, Liber de adulteratione librorum Origenis, Patrologia Graeca, ed. J.P. Migne, Vol. XVII, 0615. (Paris, 1857). Steinfeld, M.R, The Text of Romans, Second Corinthians, and Galatians in the Writings of Origen of Alexandria, (unpubl. diss., University of Birmingham, 2015). Streeter, B.H. The Four Gospels, A Study of Origins, (Macmillan & Co Ltd, London, 1924). Swanson, R.J. New Testament Greek Manuscripts: Matthew, (Sheffield Academic Press, Sheffield, 1995). ———. New Testament Greek Manuscripts: Mark, (Sheffield Academic Press, Sheffield, 1995).

BIBLIOGRAPHY

469

———. New Testament Greek Manuscripts: Luke, (Sheffield Academic Press, Sheffield, 1995). Trigg, J.W. Origen, The Bible and Philosophy in the Third-century Church, (SCM, London, 1983). ———. Origen, (Routledge, London, 1998). Westcott, B.F. and Hort, F.J.A. The New Testament in the Original Greek, (Macmillan & Co. Cambridge, 1890). White, J., Yeats, A. and Skipworth, G. Tables for Statisticians, 3rd Edition, (Stanley Thornes, Cheltenham, 1979). Williams, R. ‘Origen’ in The First Christian Theologians: An Introduction to Theology in the Early Church, ed. G.R Evans. (Blackwell Publishing, Oxford, pp. 132–142, 2004). Wright, J. ‘Origen in the Scholar’s Den: a Rationale for the Hexapla’, Origen of Alexandria - his World and his Legacy, ed. C. Kannengiesser & W.L. Petersen. (University of Notre Dame Press, Indiana, pp.48–62, 1988). Editions of Origen’s Works

Blanc, C. ed. and trans. Origène: Commentaire sur Saint Jean, Tome I (Livres I–V), SC 120. (Les Éditions du Cerf, Paris, 1966). [Io.Com]. ———. ed. and trans. Origène: Commentaire sur Saint Jean, Tome II (Livres VI et X), SC 157. (Les Éditions du Cerf, Paris, 1970). [Io.Com]. ———. ed. and trans. Origène: Commentaire sur Saint Jean, Tome III (Livre XIII), SC 222. (Les Éditions du Cerf, Paris, 1975). [Io.Com]. ———. ed. and trans. Origène: Commentaire sur Saint Jean, Tome IV (Livre XIX–XX), SC 290. (Les Éditions du Cerf, Paris, 1982). [Io.Com]. ———. ed. and trans. Origène: Commentaire sur Saint Jean, Tome V (Livre XXVIII–XXXII), SC 385. (Les Éditions du Cerf, Paris, 1992). [Io.Com]. Borret, M. ed. and trans. Origène: Contre Celse, Tome I (Livres I et II), SC 132. (Les Éditions du Cerf, Paris, 1967). [Cels]. ———. ed. and trans. Origène: Contre Celse, Tome II (Livres III et IV), SC 136. (Les Éditions du Cerf, Paris, 1968). [Cels].

470

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

———. ed. and trans. Origène: Contre Celse, Tome III (Livres V et VI), SC 147. (Les Éditions du Cerf, Paris, 1969). [Cels]. ———. ed. and trans. Origène: Contre Celse, Tome IV (Livres VII et VIII), SC 150. (Les Éditions du Cerf, Paris, 1969). [Cels]. Crouzel, H. and Simonetti, M. eds. and trans. Origène: Traité des Principes, Tome I (Livres I et II), SC 252. (Les Éditions du Cerf, Paris, 1978). [Princ]. ———. eds. and trans. Origène: Traité des Principes, Tome II (Livres I et II), SC 253. (Les Éditions du Cerf, Paris, 1978). [Princ]. ———. eds. and trans. Origène: Traité des Principes, Tome III (Livres III et IV), SC 268. (Les Éditions du Cerf, Paris, 1980). [Princ]. ———. eds. and trans. Origène: Traité des Principes, Tome IV (Livres III et IV), SC 269. (Les Éditions du Cerf, Paris, 1980). [Princ]. De Lange, N. ed. and trans. La Lettre à Africanus sur L’Histoire de Suzanne, Origène: Philocalie, 1-20 sur les Écritures, SC 302. (Les Éditions du Cerf, Paris, 1983). [Afric]. Girod, R. ed. and trans. Origène: Commentaire sue L’Évangelie selon Matthieu, Tome I (Livres X et XI), SC 162. (Les Éditions du Cerf, Paris, 1970). [Mat.Com]. Guéraud, O and Nautin, P. eds. Origène: Sur la Pâque. Traité inédit publié d’après un papyrus de Toura. (Beauchesne, Paris, 1979). [Pasc]. Hart, M. ed. and trans. Origène: Philocalie, 1-20 sur les Écritures, SC 302. (Les Éditions du Cerf, Paris, 1983). [Philoc]. Husson, P. & Nautin, P. ed. and trans. Origène: Homélies sur Jérémie, Tome I (Homélies I– IX), SC 232. (Les Éditions du Cerf, Paris, 1976). [Ier.Hom]. ———. ed. and trans. Origène: Homélies sur Jérémie, Tome II (Homélies XII–XX et Homélies latines), SC 238. (Les Éditions du Cerf, Paris, 1977). [Ier.Hom]. Junod, É. ed. and trans. Origène: Philocalie, 21-27 sur le Libre Arbitre, SC 226. (Les Éditions du Cerf, Paris, 1976). [Philoc]. Klostermann, E. ed. Jeremiahomilien Klageliederkommentar Erklärung der Samuel—und Königsbücher, GCS 6. (J.C. Hinrichs, Leipzig, 1901). [Ier.Hom, Reg.Hom].

BIBLIOGRAPHY

471

Klostermann, E & Benz, E. eds. Origenes Matthäuserklärung, I, Die griechisch erhaltenen Tomoi, GCS 40. (J.C. Hinrichs, Leipzig, 1935). [Mat.Com]. ———. eds. Origenes Matthäuserklärung, I, Die griechisch erhaltenen Tomoi, zweite Hälfte, GCS 40. (J.C. Hinrichs, Leipzig, 1937). [Mat.Com]. Koetschau, P. ed. Die Schrift vom Martyrium, Buch I–IV Gegen Celsus, GCS 2. (J.C. Hinrichs, Leipzig, 1899). [Mart. Cels]. ———. ed. Buch V–VIII Gegen Celsus, Die Schrift vom Gebet, GCS 3. (J.C. Hinrichs, Leipzig, 1899). [Cels. Orat]. ———. ed. 1913 De Principiis (ΠΕΡΙ ΑΡΧΩΝ), GCS 22. (J.C. Hinrichs, Leipzig, 1913). [Princ]. Preuschen, E. ed. Der Johanneskommentar, GCS 10, J.C.Hinrichs, Leipzig [Io.Com]. Rauer, M. ed. Die Homilien zu Lukas in der Übersetzung des Hieronymus und die griechischen Reste der Homilien und des Lukas-Kommentars, GCS 49 (Akademie-Verlag, Berlin, 1959). [Luc.Hom]. Scherer, J. ed. and trans. Entretien D’Origène avec Héraclide, SC 67. (Les Éditions du Cerf, Paris, 1960). [Heracl].

INDICES M AIN I NDEX Alexander of Jerusalem, 6, 461462 Alexandria, 2, 4-11, 15, 17, 20, 27, 43, 83, 87, 418-419, 421-422, 436, 454-455, 458-462 Alexandrian Text, 23-25, 27, 280, 332, 413, 417-418, 421424, 427, 429-430, 434436, 438, 440-444, 449450, 452-454, 458, 461, 463 Ambrose, 5-7, 10 Ammonius Saccas, 6 Anderson, Amy, 422 Anderson, Jared, xvii

Byzantine Text, 23-25, 413, 419, 421, 423-424, 427-428, 430, 435, 442-444, 451454 Caesarea, 1-2, 6-9, 15-17, 43, 53, 80, 280, 418-419, 422, 436-438, 441-444, 454-455, 458-463 Caesarean Text, xvi, 17, 23-24, 25, 27, 413, 418-425, 427431, 434-436, 438-441, 443-444, 449-454, 459, 462 Caracalla, 6 Clark, Elizabeth, xvi Clement of Alexandria, 4, 19, 87, 280, 458 Colwell, Ernest, 28, 428 Commodus, 2 Crouzel, Henri, xv, 2, 6-9

Basil the Great/of Caesarea, xi, 25, 424 Bethabara, 13 Bethany, 13 Blake, Robert, xvi, 280, 418419, 421-422, 436, 438, 463 Burnett, Megan, 427, 431, 444

De Lubac, Henri, 10 Decius, 10 Demetrius, Bishop of Alexandria, 4-8

473

474

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN

Didache, The, 16 Donaldson, Amy, 11, 14-15 Ehrman, Bart, xi, 26, 28 Elliott, Keith, 417 Epp, Eldon, 422 Eusebius of Caesarea, xvi, 1-6, 10, 15-16, 20, 419, 424, 462 Fee, Gordon, 26, 28 Gadara/Gadarene, 13-15, 70, 268, 345 Gerasa/Gerasenes, 14, 70, 268, 345 Gergesa, 14-16 Grammateus, 3 Gregory of Nazianzus, xi Gregory Thaumaturgus, 1-2, 89, 454 Griechischen Christlichen Schriftsteller (GCS), 19, 20, 22, 31, 37, 38, 39, 40, 41, 63, 65, 66, 70, 72, 74, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 90, 92, 109, 141, 232, 264, 283, 295, 298, 326, 328, 329, 330, 332, 336, 340, 362, 377, 384, 395, 397, 404, 405, 406 Hanson, Richard, 8 Heraclas, 4, 8 Hexapla, xv, 5, 10-12, 15, 17 Holmes, Michael, 26, 28 Hort, Fenton, 326, 455 Hurtado, Larry, 421

Jerome, xv, 1, 22, 81 Kim, Kwang-Won, 419-422, 449 Lake, Kirsopp, xvi, 25, 280, 418419, 421-422, 436, 438, 463 Lamberton, Robert, 11 Leonides, 3 Marrou, Henri-Irénée, 4, 10-11 Maximin the Thracian, 10 McGuckin, John, 4, 6-7, 461-462 Metzger, Bruce, xv, xvi, 12, 15-16, 20-21, 24, 54, 70, 134, 150, 192, 268, 332, 345, 352, 413, 417-419, 422, 424425, 427-428, 430-431, 439-440, 444, 451-452, 459 Moir, Ian, 417 Nautin, Pierre, 1-2, 7 Nestle, Eberhard, 19-21 New, Silva , xvi, 280, 418-419, 421-422, 436, 438, 463 Pamphilus, 1-2, 15-16 Parker, David, 16, 21, 454 Paul of Antioch, 3 Petersen, William, 17, 421-422, 455 Racine, Jean-François, 21, 25, 28, 424 Rauer, Max, 81 Rufinus, xv, 1, 22 Septimius Severus, 2

INDICES Septuagint (LXX), 5, 41, 98, 117 Skipworth, Gordon, 28 Sources Chrétiennes (SC), 19, 22, 31, 36, 37, 38, 40, 41, 65, 66, 70, 83, 84, 85, 92, 109, 264, 283, 295, 326, 328, 330, 332, 336, 363, 372, 376, 377, 384, 395, 397, 404, 405 Steinfeld, Matthew, 461 Streeter, Burnett, 418, 421, 424, 427, 439 Swanson, Reuben, 23, 25, 87, 458

475 Theoctistus of Caesarea, 6 Trigg, Joseph, xv, 2-6, 8-10 Tune, Ernest, 28, 428 Westcott, Brooke, 326, 455 Western Text, 23-25, 413, 421, 430-431, 435, 440, 442444, 452, 454-455, 458, 463 White, John, 28 Williams, Rowan, 4-5 Wright, John, 5 Yeats, Alan, 28

I NDEX OF BIBLICAL PASSAGES

Biblical passages are included for indexing purposes for Chapters One, Two and Six only Matthew 8:28 8:28-32 11:27 16:28 19:12 19:20 20:1-16 21:10-13 21:11 21:12 21:13 23:29-38 23:37

15 13 458 457 4 455 20 460 460 460 460 458 458

Mark 1:5

436

1:7 1:8 1:9 1:13 1:14 1:21 1:22 1:25 1:27 1:32 5:1 9:1 10:20 10:46 11:1 11:2 11:3

436 436 436 436 436 436 436 436 436 436 15 457 455 456 436 436 436, 439

476 11:4 11:5 11:7 11:9 11:10 11:11 11:12 11:15 11:16 11:17 11:24-26 12:24 14:60

THE TEXT OF THE SYNOPTIC GOSPELS IN ORIGEN 437 437 437 437 437, 410 437 437 437 437 437 15 456 437

15:1

456

Luke 7:39 8:26 9:27 12:7 12:11 19:44

456 15 457 457 457 457

John 1:28

13

I NDEX OF M ANUSCRIPTS

Manuscripts are included for indexing purposes for Chapters One, Two and Six only P45

P75 01 (‫)א‬

02 (A)

03 (B)

24, 29, 419, 421, 444-452, 454 24, 444-453 15-16, 23-24, 29, 413-417, 418, 423, 425426, 428-435, 437-452, 457458, 460 23-24, 413-417, 423, 425-428, 430-435, 437440, 442-451, 453 16, 23-24, 413-417, 423, 425-426, 428-

04 (C)

05 (D)

07 (E)

435, 437-452, 458, 460 23-24, 413-417, 423-435, 437442, 444-451, 453, 460 23-25, 413-417, 421, 423, 425426, 428, 430435, 437-440, 442-452, 454458, 460 23-24, 413-417, 423-428, 430435, 437-440, 442-451, 453, 460

INDICES 019 (L)

032 (W)

037 (Δ)

038 (Θ)

041 (Π)

044 (Ψ) 045 (Ω)

Family 1 (f1)

16, 23-24, 413417, 423-426, 428-435, 437442, 444-451, 453, 458, 460 16, 23-24, 413417, 419, 421, 423, 425-428, 430-435, 437442, 444-453, 460 16, 23-24, 413417, 423, 425426, 428, 430435, 437-442, 444-451, 453, 460 23-24, 413-421, 423-426, 428453, 458, 460461 23-24, 413-417, 423-428, 430435, 437-440, 442-451, 453, 460 16 23-24, 413-417, 423-428, 430435, 437-440, 442-451, 453, 460 23-25, 413-420, 422-442, 444-

477 451, 453, 458, 460 Family 13 (f13) 23-25, 413-417, 419, 421, 423, 425-435, 437441, 443-451, 453, 458, 460 28 24, 413-417, 419, 423, 425430, 432-441, 443-451, 453, 460 33 23-24, 413-417, 423-426, 428430, 432-438, 440-442, 444-453, 458, 460 565 16, 23-24, 413417, 419-421, 423-430, 432441, 443-451, 453, 460 579 23-24, 413-417, 423, 425-426, 428, 430, 432435, 437-442, 444-451, 453, 460 700 16, 23-24, 413417, 419-420, 423, 425-430, 432-441, 443451, 453, 458, 460