Sententia libri ethicorum [2] 2204067822, 9782204067829

Citation preview

1 THOMAE

OPERA IUSSU

LEONIS

OMNIA XIII

TOMUS

l?. M. EDITA

XLVII

SENTEN RI ETHIClO CURA ET STUDIO FRATRUM PRAEDICATORUM

VOLUMEN

11

LIBRI IV-X - INDICES

ROMAE,

AD SANGTAE J969

SAl3INAE

SANCTI THOMAE

DE AQUINO TOMUS

ADDENDA

Praefatio 1*

2* a* II*

tii& t. XLVIII

ET

Appendix

post descriptionem codicis Ba ada% : Ba1 3biS. Base1 Uniuersit&bibZiotbek F VI 2~, f. 3r-152~. Saec. XV (classis @) iti descr. codicis Bx. H. 6 6

:

: ia

2832 Zege2833

&scr. codicis Pss : Paris apud bibZiopoZam quenhm lege Toronto PontijcaZ Institute of MediaevaZ Studies MS. Latin 4 ; et in jne a!escr. adde Repert., no 3102*.

18*

adde i3@3. Krakdw BibZioteka JagieZZoriska 672, Saec, XIV, lib. IV-X. Repert., no 1250*.

21*

20

21*

post dscriptionem codicis Fa : stie y 3 bis. HeZsinki/HeZsingfors YZiopiston Kiq+zsto/ UniversitetsbibZioteket, Tbomas a% Aquino fragm. 13, Ff. 11. Saec. XIV. Lib. 1, 1-13 et 18-20 ; II, 1-1 I ; 111, 1-2 (classis @). Repert., no 1903*.

2a*

3o*

47* 51* ss*

: F. 17zvb

: Ch. V. Langlois Zege [P. L.] Langlois. adn. 160, u. I : Inkunabulen ZegeInkunabeln in descr. Edabis, u. 7 : touiani Zegetauiani ; et in jne descr. 149, u. 2

Naz. S.Q. XXXII.B.69.

aa%

t,

203*

uide

206*

6

207*

in

208*

27, col.

:

XLVIII,

p. B 33-34.

117a32 Zege 1117a3z

descr. ccdicis SZ, u. 3 : est. Zegeext. in descr. codicis VIS, u. 4 : int. Zegeext. 2

: deleta

Zegedeletae

De Rp* et Rp*, uide t. XLVIII,

21i*-213*

Appendix,

p. XI, adn. 3.

214*

5 : 92.2

220*

31 41

236*

De PI* et Plg, uide R. A. GAUTHIER, Le tours sur Z’Ethica noua d’un maitre 2s Arts de Paris (z235-1240), in Arch. d’bisì. doctr. et Zitt. du M.A., 42, 1975, p. 71-141.

ZegeF. 172rb

post &scr. codicis Wrr : adde 12jbi~. Praba Utaiversitni knibovna, unius codicis saec. XIII ex. - XIV in. folia dispersa in codicibus 111 A t, 111 A 4, IV C 8 et IX A 2. Repert., no* 269 1, 2692, 2699* et 2720.

Napoli

EMENDANDA

f. ira-8ovb.

3 et 21 : KungZ&a BibZiofeket AA VAR 8 et VAR ~1 lege KungZ. Vitterbets Historie- ocb Antikvitetsakadmien, MedeZtidz pergamentsurulerslìkningar, Cod. Fragm. Var. 8 et Cod. Fragm. Var. Jz.

ah.

XLVII

. . . libris Zegecia . . . librum

ht

OPERA OMNIA

iege 97.2

: 22. orbitates : suspiciendum

Zege22. 1149 b 29 orbitates Zegesuscipiendum

in ahcr. codicis N

: in

: 111 G

8 ZegeVI11 G 8

246*

5 2, u. 3

266*

in ZocoD.L. 11 111 6-7 : 6~ Zegeth< ibid., u. I 1 : yàp aah%xul

268*

in uZt. adn., u. 6

I-IV libros Zegein II-IV libros

: praesidium

Zegepraesidum

Textus 90

32

: comprehunduntur

Zege comprehenduntur

184

in app. fontium, u. 9

208

3-4

397

in app. fontium, u. IO

531

in app. fonfium, u. 2

599

155

:

totali-liter

: ab

Zegead

: 523

Zege 5 33

Zegetota-liter

: disipere /ege desipere : z47a Zegez47b

INDEX PRTIARUM CODICUMQUE QUI

E PETU

PRIORIS

(@‘)

VEL ALTERIUS ( Q2) ORDINiS PROXIME PENDENT

petiae

1

IS

&

5 lin.

1g-20

g lin- 117

2 3

14 lin.

gg

4

1g liu.

26

II* z 7 8

~

7 liIL 141-142 11 lin. 173-174

III*

5 lin. II

9

liu.

88-89’ 76

15 lin. 155-156

m

19 lin. 195

11 12

5 lin. 118-119

IV,

2 lin. 120-121

13

8 lin.

22-23

14

13 lin.

42-43

15 16

17 lin. V,

7 lin.

17 18 19 20

15 lin. VI,

22

VII,

24 25 26 27 28

65-66

11 lin. 119

21 23

I

3 lin. 148

VIII*

43-44

2 lin.

13

5 lin.

90

9 1 4 7 g 14

lin. 94-95 lin. 132-133 lin. 82-83 lin. 210 lin. 188-189 lin. 72

3 lin. 259-260 8 lin. 113

29

12 lin. 175-176

30

2 lin-

33-34

32

6 lin.

61-62

33

11 lin.

31

34 35 36 37 38

IX,

X,

23

2 lin.

98-99

7 lin.

29-30

II

lin.

69-70

15 linm 94-95 extrernum librum

@l = As130DbErzFQ1P1P10PdV3W Bg3BoBxC1DbEr1Erw01P1PSP5PdVV2W Ql = AoBoBxC1h-Er1FKr01P6P10PdV*V3VaW @ti= ErlErQ01P1P3VV4 al”= AsBg1BoC1DbP6P10 @ = AoDbFKrO01P1P3P5P7P10VSVaV4 @l = Bg3Bol$cC1Er1FKr01P5P6P7P1CV3 ci!1 = AsBg1B0DbErEr2KrO01P5P10VV2V3V4(Bx) @l = A0AsBoBxErgP1P3P5PloVV3 w = BoBxFP~P~P~~V~V*W al = BglB@BoBxEr1Er2F01P1PePrVVsW W = AsBg3BxErEr2KrOP6P%V @l = AoBg1Bg3BxErEr1Er2FKrOP1P5P6P7PdVV2VloW @l = BgaBxErEr1Er2KrOPz ’ W = ClErKrOP3P5Pv2V4V10W Ql = AoBg1Bg3BoCiEr1Er2FKr01PlP3P6P10VV%7 @l = Bg%lDbKrQP3P5PvV2V3V4 CD1 = Bg1BoC1Er2FKrO01P5P6VV2 @Ia= Er2F01P1P7PdV4V10W @lb= BxClEr*OP5V @l = (Bg1)BxDbEr1Er2KrO01PlP3P5P7PdVV3V10 @l =, AoBg1BxFOP3PloV4 @l- = AoBgEr1Er2FKrO01PdVW @l = AsB~BoBxErErlEr2FOO~PT6P7P10PdVV2V4V10 Qf = AoAsBg1Bg3BxC1DbEr2FO01P6PYoPdVV2V4 al*= AsBglBgSErlKrPd (P6 in priore parte) ’ W = AoBg*BgY1Er1Er2FKrOP3P5P6V2VloW @ = AoAsBoBxEr1KrOlP3P7V2V3V4V10W Ql G AsDbPdV2W W = AoAsBoC1Er1ErzKrO01PdVV4 @ = AoBg3BoDbF01PT7V3Vlo w = AohoC1DbEr1Er2KrOP1P10PdVV2V3V4V10 @l = AoAsDbEr1Er2KrP1PT10~1 W = AsBg1Bg3BoBxC1DbEr1FPT6P10PdVV10W Q1 = AoAsBg1BgSBxEr1Er201P1PaP6P10V4V1’W @l= AoBxErpKrO01pP6PTdVV2V3 @l = Bg-%xwoP3Pv4 w = AoAsC1DbEraP3P5P6V3W w = AsB@BoC*ErQP6P7V2V3Vlo @ = AoAsBg3B0BxC1Er~01P1P3P5P~‘YV~~

Cl9=

Q’J = D2 = a2 = G? = Q2 = a2 = a2 = Q2 = az = @2 = .@ =

ioBg1Bg3BxC1ErErlKrOP3P5P6P7VV2V4V10 AoAiBgyErFKrPT7P10V3V4Vlo AsBg1Bg3DbErQP1P3P5P7VV10 AoBg3BxErFKrP5P7PdV2V3VloW Bg1Bg3BoBxC1ErEr1Er2P6PdVVloW (As) AoAsBg1DbErEr20P1P3PdVV2V4V10W AoBg3C1Er1FP1P3P6P7PdVloW (Bx a c. g Zz’n. z) Bg?ESg3C1DbErEr1FKrO01P@P7PdV2V4V10W AoAsBg1Bg%1DbErEr1Er2KrO01P3P5P7PdVV2V10 AoAsC1DbErKrOPgP5P10V3V4V10 AoBg1BoC1DbEr1F01P1P3P5P10PdVV2V3V4V10 @2aE~l@p3p10V3 Q2b= AsBoDbV4 Q2a= ÀoF01P1P5P7P10PdVV2V3V10W m2b= AsBoC1DbP6V4 y = AoAsBg3BoBxDbEr1Er2F01P1PTloPdVV3 @2 = AsBxDbErOP5P7PdV3V4V10 Q2 = AoAsBg1BoBxErEr1Er2F01P1P7P10PdVl’-’W Q2 = AoAsBg3BxDbErEr1P1P3P7P10PdV3V4V1’%V Q2 = AoAsBg3BoErKrP3PloV2 Bg1DbP6V3 @2a= AoAs(Bgl a c. 12 Z&. 246)BoV2W a2b= Bg3Er F C1P6V“ Q2a= AsBg3BoEr1Er2P1P5PdVV2Vl@W @b= ClDbErKrOlP6P’V3 Q2a= Bg1BoBxC1ErP1P3P5P7P10vkV10 a2b= AsD bPGVsV4 q2 = AoBg1ClDbKrP1P5V3W Qg = B&Eh-Er1KrP1P3P5V3V10W m2 = AoBofixC~DbErE?FO01P1P3P5P~Pl’JVV2V3V4V10W (P6) G+= BoBxEr01P7PdV Q2b= AsDbP1P10V3V4 Q2 = Bg1Bg3C1DbErEr2FOP1P5P6PloPdV Q2 = AoBg1~g3BoBxC1ErEr1~r2FKrOO1P1P3P5PGP7P1oVV3V4V1o a2 = Bg~Bg3BxDbErFP~P3P5P6P7P~oV2V3V10W Q2 = AsBg1BxC1ErEr1Er2KrOP1P5P6P10PdVV2V4W @ = AsBg1BxErF01P3P5P6P7W Qz = Bg1Bg3BoBxC1ErFOOlP3P5P6PdVV~V4V10W @2 = AoErEr~KrOOlP3P5P?‘2V3V4 @?J= BoC1DbErFKrOP5P7PdVV2V3 @a= Bg3DbEr1Er2P5V10W Q2b= AsBg%oC1P1P10V4 @%= AoBg1ErE?FKr01P6P?PdVV*V3V10W Q2b= AsBoClDbPlPlO Q2 = BoPIP?SoV Bg1Bg3BxErErlFKrOOlPdV~V4V~0 Q2 = AoBg1BxDbErEr1FKr01P1P3P5Pl’JPdVV4W w = Bg1ErEr1FKrP6P7PdVV3V4W

CONSPECTUS SIGLORUM @ = Archctypum

omnium codicum

@ = Exemplaris Parisiaci duplicati utraquc pctia @i = Exemplaris Parisiaci petia prioris ordinis @2 = Exemplaris Parisiaci petia alterius ordinis @la= Exemplaris Parisiaci petia prioris ordinis genuina aih= Exemplaris Parisiaci petia prioris ordinis refccta @2a= Exemplaris Parisiaci petia altcrius ordinis genuina @2h= Exemplaris Parisiaci petia alterius ordinis reFecta @ = Excmplar deterius @ = Exemplar germanicum ( ? )

Y! = Recensio Italica seu conventualis

A = Libri Ethicorum A~&otela’s verba graeca AO = Averbode Abdij Archief sectio IV 103 Ar-1 = Avranches Bib. mun. 232 (Arist. Eth. nova et vetus, nec~non comm. in Eth. vet.) As = Assisi Bib. Comunale 289 As1 = Assisi Bibl. Comunale 280 (Akst. Rp) AV = Avignon Musée-Calvet 1074 (fragm.) B = Berlin Deutsche Staatsbibl. Lat. Fol. 774 Br =

(f%?) Berlin Deutsche Staatsbibl. Lat. Fol. 781

(@gm*) Ba = Base1 Universitatsbibliothek Ba1 = Base1 Universitatsbibliothek Bb Bd Bg Bgl Bg2 Bg3 Bg4 Bl

= = = = = = = =

F 1 IO F 1 30 (Arist.

RP) Bamberg Staatliche Bibliothek Class. 61 Bordeaux Bibliothèque de la Ville 418 Brugge Stadsbibl. 203 Br-ugge Stadsbibl. 492 Brugge Seminarie 106/145 Brugge Seminarie 107/62 Brugge Stadsbibl. 138 (fragm.) Barcelona Bibl. Provincia1 y Universitaria

290 Bo = Bologna Bibl. del Collegio di Spagna 27 Bo* = Bologna Bibl. Universitaria ~252 (1119) Bu Bx c Cl cg

= = = = =

c3

E

c4

E

Cc

=

(@gm*) Boulogne-sur-mer Bibl. de la Ville (Arist. Rp) Bruxelles Bibliothèque royale 5207 (1563) Cambridge Gonville and Caius Coll. 289 (273) Cambridge Gonville and Caius Coll. 508 (387) Cambridge Peterhouse 82 Cambridge Peterhouse 208 Cambridge Fitzwilliam Museum C.F.M. 14 (Ayist. Rp) Cambridge Peterhouse 206, f. 285-ra-3o7vb (Comm. in Eth. novam et vet.) Cambridge University Library Hh.r.6 (1620)

(fwP4

Db

= Dubrovnik Bibl. Fratrum Praed. 36.VI1.11 (ohm 15) Do = Douai Bibl. de la Ville 417 Du = Durham Cathedra1 Chapter Library B.I.23 Edr = Editio princeps. Barcinone 1478 Ed2 = Editio Vicentiae 1482 Ed2his = Editio Venetiis 1505 Ed3 = Editio Venetiis 1519 -fìd3his = Editio Venetiis 1531 Ed4 = Editio Venetiis 1539 Ed5 = Editio Venetiis 1563 Ed6 = Editio Romana seu Piana. Romae 1570 Ed7 = Editio Venetiis 1593-1594 Ed8 = Editio Venetiis 1595 Ed9 = Editio Antverpiae 1612 Edr” = Editio Parisiis 1644 $ìdlobis = Editio Parisiis 1660 Edu = Editio Parmae 1867 Ed= = Editio Parisiis 1875 EdI3 = Editio Avenione 1882 (fragm.) Edla = Editio Parisiis 1889 Ed15 = Editio Taurini 1934 EdI6 = Editio Neo-Eboraci rg4g &-jl’ = Editio Taurini-Romae Ig4g Er = Erfurt Wissenschaftliche Bibl. der Stadt Amplon. Fol. 25 Er1 = Erfurt Wissenschaftliche Bibl. der Stadt Amplon. Fol. 363 Er2 = Erfurt Wissenschaftliche Bibl. der Stadt Amplon. Fol. 364 Es = El Escorial RC@ Biblioteca del Monasterio de San Lorenzo f.II.3 (fragm.) Et = Eton College Library 122 (Arist. L1) Z Firenze Bibl. Medicea Laurenziana Santa F Croce Plut. XXIX dext. IO FI z Firenze Bibl. Medicea Laurenziana Gaddiani Plut LXXXIX sup. 44 F2 = Firenze Bibl. Medicea Laurenziana Fiesole 168

FS

= Firenze Bibl. Nazionale Centrale 11. IX. 92 = Firenze Bibl. Nazionale Centrale conv. soppr. ti 4 853 (Comm. in Eth. novam e! vet.) = Firenze Bibl. Medicea Laurenziana Ashb.

FC

=

G

=

Ha

=

Ha

=

He Hr

= =

FS F4

Kb Ki Kr

1.557 (@%W Firenze Bibl. Medicea Laurenziana Plut. LXXIX, 13 (fyagm.) Fyatris Guidonis de Arimino, O.P., ,Sententia Libri Ethicoyum (Mss.: Vat. lat. 1172 et Venezia Mare. VI 94) Venezia Bibl. Nazionale Marciana Graeci fondo . 48 Lin. 1120 a 9-23.

:K

:6

: C?

;

35

1119 b 23 40

45

50

55

60

1119 b 26

I

(mg

b zz - m20

b 27

1119

b 28

1119

b 30

5503

ut equus, vestis, domus et quaecumque ldenariis appretiari possunt; quia idem est dare ve1 accipere ista et dare ve1 accipere pecunias. Deinde cum dicit : Est autem pyodiga&as etc., ostendit quomodo circa praedictam materiam sunt 70etiam vitia liberalitati opposita. Et circa hoc tria facit. Primo proponit in communi quod intendit. Et dicit quod etiam circa pecunias se habent secundum superabundantiam et defectum prodigalitas et illiberalitas. Medium enim et extrema circa idem 75 sunt; unde, cum prodigalitas et illiberalitas sint

munt proprias divitias secundum se et non propter aliud. Deinde cum dicit: Quorum autem est aliqua utilitas etc., ostendit qualiter liberalitas et opposita vitia circa praedictam materiam operantur. Et circa hoc tria facit : primo determinat de liberali; secundo de prodigo, ibi: Qui autem sufeyabundat etc.; tertio de illiberali, ibi: IlZibe~alitas autem etc. Circa primum duo facit: primo determinat de actu liberalitatis ; secundo ponit quasdam proprietates ipsius, ibi: Libeyalis autem est vehementey etc. Circa primum

extrema liberalitatis, consequens est quod etiam ipsa sint circa pecunias. Secundo ibi : IZZibe~alitatem quidem etc., ostendit specialiter de illiberalitate quod semper copulamus EOeam, id est attribuimus, illis qui student, id est sollicitantur, circa pecunias acquirendas ve1 conservandas magis quam oportet. Tertio ibi: Pyodigalitatem autem etc., ostendit quomodo prodigalitas se habeat circa pecunias. Et 85 dicit quod nomen prodigalitatis quandoque extendimus attribuentes ipsum intemperatis hominibus ; vocamus enim quandoque prodigos illos qui incontinenter vivunt et consumunt divitias suas in intemperantiam sive ciborum sive venereorum. Unde YO et tales videntur esse pravissimi in hoc genere, quia

duo facit: primo ostendit quis sit praecipuus actus 125 liberalitatis ; secundo ostendit qualis esse debeat, ibi: Quae autem secundum viytutem etc. Circa primum tria facit. Primo ostendit quod actus liberalitatis est bonus usus pecuniae, tali ratione. Quaecumque sunt ad aliquid utilia, contingit his uti HO bene ve1 male; sed divitiae quaeruntur tamquam ad aliud utiles; ergo contingit eis uti bene ve1 male; sed si aliquibus rebus contingat bene uti, bonus usus illarum rerum pertinet ad virtutem quae est circa illas res; ergo bene uti pecuniis pertinet ad 135 liberalitatem, quae est circa pecunias, ut supra ostensum est. Secundo ibi: Ususautem etc., ostendit quis sit 1120 usus pecuniae. Et dicit quod usus pecuniae consistit

simul habent multa vitia, id est intemperantiam et prodigalitatem. Et quamvis quandoque tales vocentur prodigi, nomen tamen intemperantiae proprie competit eis; quia nomen prodigi impositum est 95ad significandum unum vitium quod consistit in indebita corruptione ve1 consumptione substantiae, id est propriarum divitiarum. Et hoc probat ex ipso nomine prodigalitatis : nam prodigus dicitur quasi perditus, in quantum scilicet homo corrumpendo IOO proprias divitias per quas vivere debet videtur suum esse destruere, quod per divitias conservatur ; sed oportet quod hoc conveniat ei propter se ipsum, quia unumquodque habet speciem et denominationem ab eo quod convenit ei per se; ille ergo vere 105 dicitur prodigus cui per se hoc convenit quod consumat suas divitias, quasi non habens curam debitam de eis, ille vero qui consumit suam substantiam propter aliquid aliud, puta propter intemperantiam, non per se est consumptor divitiarum, sed per se i io est intemperatus ; contingit enim quandoque quod etiam homines cupidi et tenaces propter vim concupiscentiae bona sua consumant. Sic ergo nunc de prodigalitate loquimur, prout scilicet aliqui consu-

in emissione eius, quae quidem fit per sumptus 14.1 expensarum et per dationes, sed accipere ve1 custodire pecunias non est uti pecuniis, sed est possidere eas. Nam per acceptionem pecuniae acquiritur eius possessio, per custodiam autem conservatur ; acceptio enim est sicut quaedam pecuniae generatio, 145 custodia autem sicut quaedam habitualis retentio ; ususautem non nominat generationem ve1 habitum, sed actum. 1120 Tertio ibi : Proptey quod etc., infert quandam conclusionem ex dictis. Et primo ponit eam, conclu- 150 dens ex praemissis quod magis pertinet ad liberalem dare pecuniam quibus oportet, quod est bene uti eis, quam accipere unde oportet, quod pertinet ad

65

1119

a 13)

115

1120

120

pecuniae generationem debitam, et non accipere unde non oportet, quod pertinet ad remotionem 15s contrarii. 1120 Secundo ibi : Viytutis enim magis etc., confirmat inductam conclusionem quinque rationibus, quarum prima talis est. Magis pertinet ad virtutem benefacere quam bene pati, quia benefacere est melius 160 et difficilius; similiter etiam magis pertinet ad virtutem bene operari quam abstinere a turpi opera-

go et om. Y 93 nomen tamen] non tamen nomen @(non tamen V no72 quod etiam] hzv. @(etiam om. Er2 01) men tamen nomen Vs) g3 intemperantiae] prodigalitatis ErEr*Kr sec.m. AO om. W I I 2 consumant] consumunt 117 ostendit] dicit @ 157 Virtutis P1 PWiV6] Virtus @(-P1) SZa @ ve 103-104 Aristoteles kfeh VI1 3, 1029 b 13-14. 120 Cap. 3, 1120 b 24. b 4. 127 Cap. 2, 1120 a 23. 136 Ih. 1119 b 22-26.

121 Cap. 5, 1121 b 12.

124 Cap. 2, 1120

a 4

a 8

a 9

a 11

SENTENTIAE

204

QUARTI

LIBRI

ETHICORUM

tione, quia recessus a termino est principium motus, cui assimulatur vitatio turpis operationis, sed ope165 ratio boni assimulatur perventioni ad terminum, quae perficit motum. Manifestum est autem quoniam ex eo quod aliquis dat, benefacit et bene operatur ; ad sumptionem autem, id est receptio-

est quod aliquis non accipiat aliena quam quod det proprium, quia, cum aliquis dat id quod est sibi proprium, quasi abscidit a se id quod est sibi incor- 185 poratum ; ergo virtus liberalitatis magis est circa dationem quam circa accep tionem. 1120 a 18 Quartam rationem ponit ibi: Sed et ZiberaZes di-

nem, pertinet bene pati, in quantum scilicet aliquis 170recipit unde oportet, ve1 non turpe operari, in quantum scilicet non recipit unde non oportet. Ergo consequens est quod ad virtutem liberalitatis magis pertineat bene dare quam bene accipere ve1 abstinere a mala acceptione. 1120 a 15 175 Secundam rationem ponit ibi: Et gratia danti etc. Quae talis est. Operationi virtutis debetur laus et gratiarum actio ; sed utrumque horum magis debetur danti quam accipienti bene ve1 non male accipienti ; ergo virtus liberalitatis magis consistit in 180dando quam in accipiendo. 1120 a 17 Tertiam rationem ponit ibi: Et facilius autem etc. Quae talis est. Virtus est circa difficile ; sed facilius

cuntzw etc. Quae sumitur ex communi modo loquendi. Dicuntur enim maxime liberales illi qui WI dant; illi vero qui non accipiunt inordinate non multum laudantur de liberalitate, sed magis de iustitia; illi vero qui accipiunt non multum laudantur ; ergo liberalitas maxime videtur esse circa dationes. 195 1120 a 21 Quintam rationem ponit ibi: Amantw autem ma.xime etc. Quae talis est. Inter omnes virtuosos ma-

168 sumptionem] Zoco quam Bx) 181-182 Albertus 1105 a g]... >.

assumptionem Lect.

f. 53va

Y?(-Za) Sed cj. AGst.

: f. 58ra voluntas autem coniuncta fini est differentia specifica in habitibus et actibus moralibus > ; f. 8grb Ad 4 dicendum quod iudicium de rebus moralibus potest attendi dupliciter quantum ad nominationem et speciem, et sic verum est in omnibus tam bonis quam malis quod iudicantur ex eo cuius gratia, quia, sicut dicit in 11 De anima [ ? Zegend. in 11 Phys.], ex fine tamquam digniori fiunt denominationes et finis dat speciem praecipue in moralibus... B - Cf. infra c. 8 lin. 178-179 ; ipse Thomas Super II Sent. d.34 a.1 ad 3 d.42 q.2 a.3 Contra Ge&. 111 g Ia q.48 a.l ad 2 ; P-IP q.l a.3 q.18 a.6 q.60 a.l ad 3 q.72 a.3 IIa-IIae q.135 a.l q.148 a.4 ad 1 De virt. in comm. a.2 ad 3 De car. a.3. 55 Lin. 1120 a 34. 83 Boethius De cons. PhiZos. 11 pr.5, 16 (PL 63, 692 A) Paucis enim minimisque natura contenta est 2. - Cf. infra X c. 13 lin. 36-37.

;

:6

;

:

;

: cx

;

;

;

:e...

; hfc?t.

:

; : :
336 b g Meteov. IV g, 383 b 16 384 b 2 ; Po,!. V 8,1307 b 29. 61-62 Aristoteles &_fe,f. IV 15, IOII b 17-18 sec. Thomam Sz@ev Iv Sent. d.49 q.1 a.3 qla I arg.3 Augustinus Enchiv. 14 (PL 40, 238) sec. Thomam Met. V 12, 1018 a 25-27 Ia q.48 a.3 ad 3. Cf. etiam Aristoteles Pek Herm. 14, 24 b g Top. 11 7, 113 a 22-23 (PL 64, g3o B) Ps.-Aristoteles Cat. 6, 5 b 34 - 6 a 8 (PL 64, 210 D - 211 A Boethii transl., ed. comp. et transl. Guillelmi, ed. Minio-Paluello, p. 16-17, 57, 95) II, 14 a 6-14 (PL 64, 282 A ; ed. Minio-PaIuello, p. 36, 75, 113).

;

;

;

;

; ;

a 1

Tertio ibi: Et ma@ gravatus etc., ostendit qua- 91 1121 a 5 liter tristetur circa indebitam retentionem pecuniae. Et dicit quod magis gravatur, id est tristatur, si non consumit dando ve1 expendendo quam tristetur si consumat aliquid quod non oportebat consumere,

adn.

cx contrariorum

llil

et secundum quod oportet, quia ad virtutem pertinet ut aliquis delectetur et tristetur in quibus opor- 80 tet et secundum quod oportet. 1121 a 4 Secundo ibi: Sed etiam bene communicativus etc.,

differt liberalis a magnifico, qui est tantummodo circa magna, ut infra dicetur; et hoc facit delectabiliter, per quod differt ab illiberali, qui in emissione pecuniarum contristatur.

40

1120 b 30

209

:

;

;

;

SENTENTIAE

ZIO

QUARTI

et hoc ideo quia magis ad ipsum pertinet dare quam accipere ve1 conservare, quamvis hoc non placeret Symonidi, id est cuidam poetae qui contrarium fieri oportere dicebat. 1121 a 8 Deinde cum dicit: Prodigus autem etc., ostendit IOOex praemissis qualis sit actus prodigi. Et dicit quod 95

in omnibus praedictis prodigus peccat, id est non solum in dando et accipiendo, sed etiam in delectando et tristando, quia neque delectatur neque tristatur in quibus oportet et secundum quod opor105 tet. Et hoc erit magis manifestum in sequentibus. 1121 a 10 Deinde cum dicit : Dictum est autem a nobis etc., comparat prodigahtatem illiberalitati. Et primo

LIBRI

ETHICORUM

quantum ad oppositionem; secundo quantum ad quantitatem peccati, ibi: Quae qkdem igitw etc. Dicit ergo primo dictum esse supra quod prodiga- 110 litas et illiberalitas se habent secundum superabundantiam et defectum in duobus, scilicet in datione et acceptione, et hoc ideo quia expensae, quae etiam ad liberalitatem pertinent, sub datione comprehenduntur. Contrarie autem in his superabundat 115 et deficit prodigus et illiberalis: prodigus enim superabundat in dando et in hoc quod non accipiat, illiberalis autem e contrario deficit in dando et superabundat in accipiendo, nisi forte in par-vis, quae illiberalis dat et non curat accipere. 120

96-98 Anonymus, p. 180, 15-17 ; O8, f. 7rrb (Roberti Grosseteste notulas, quarum prima e Suidae Lexico [ed. Bernhardy, t.2, col. 7561 excerpta est, uncis inclusimus) Simonidem autem Melopium cognominatum dicit. [Cognominabatur autem Melopios eo quad melodias faciebat. Fuit autem liricus, qui et vocabatur Mehkertes, quasi ‘me1 miscens’, propter delectabilem melodiarum. Adinvenit autem iste artem memorativam et longas litterarum et duphces, et lirae tertium addidit sonum. Scripsit autem dorico sermone Cambisi et Darii regum et Xerxis navale bellum.] IJt amatoris autem argenti ipsius Simonidis recordantur alii et Theophrastus in his quae De moribus et in libro De divitiis. [Hic autem Simonides dixit tristari quidem ahquem quando non oportunum operatus est, quando autem non operatus est oportunum, non tristari. Liberahs igitur et sic et illo modo tristatur, et quando non oportunum operabitur et quando oportunum non operabitur unde non est contentus ratione Simonidis] y Albertus Lect. f. 55vb Et ideo hberalis non placet Symonidi, qui fuit quidam poeta hricus, qui dicebat quod magis est tristandum si dctur non dandum quam si retineatur quod dandum est B ; Comm. p. 281 a. 105 An cap. 4, 1121 a 16 - b 12? 109 Cap. 4, 1121 a 16. IIO Lib. 11 8, 1107 b 10-14.

:6

p.1

:s

;

;

4 Quae quidem igitur prodigalitatis non multum coaugentur; non enim facile ex nulla parte accipientem omnibus dare, velociter enim derelinquit substantia dantes ydiotas, qui et videntur prodigi esse. Quare talis videbitur utique non parvo melior esse 2oilliberali. Bene sanabilis enim est et ab aetate et ab egestate. § Et ad medium potest venire. Habet enim quae libera&, et enim dat et non accipit, neutrum autem ut oportet neque bene. Si utique hoc assuescat ve1 qualiter aliter transmutet, erit utique libera& ; dabit enim quibus oportet et I 25non accipiet unde non oportet. Propter quod et videtur non esse pravus secundum morem; non enim mali neque invirilis superabundare dantem et non accipientem, insipientis autem. § Secundum hunc autem modum prodigus multum videtur melior illiberali esse, et propter ea quae ditta sunt, et quoniam hic quidem prodest multis, hic autem nulli, 3osed neque sibi ipsi. § Sed multi prodigorum, quemadmodum dicturn est, et accipiunt unde non oportet et sunt secundum hoc illiberales. § Acceptivi autem sunt propter velle quidem consumere, facile autem hoc facere, velociter enim derelinquunt eos existentja; coguntur jgitur aliunde 1121 b 1 acquirere. Simul autem et propter nihil boni curare indifferenter et undique accipiunt; dare enim concupiscunt, qualiter autem ve1 unde, nihil eis differt. § Propter quod neque liberales dationes ipsorum sunt ; neque enim bonae neque huius ipsius gratia ne5 que ut oportet,‘*sed quandoque quos oportet indigere, hos divites faciunt; et moderatis quidem secundum mores nihil utique darent, adulatoribus autem ve1 secundum aliquam aliam voluptatem tribuunt multa. 8 Propter quod intemperati ipsorum sunt multi. Facile enim consumentes et in intemperantias consumptivi sunt. Et propter non ad IObonum vivere, ad voluptates declinant. 5 Prodigus quidem igitur inducibilis effectus in haec transit. Potitus autem studio, in medium et id quod oportet adveniet utique.

1121 a 16

:

16 coaugentur A(Mb) LR coniunguntur A(KhOh) Anj. &uwsZ.(Ha) un simul augentur T (cf. Z&. 8 el in&z IX c. II, 1170 b 4, IO)? 18 ydiotas ART (2;~. 12) idiotis (y-) L rg Quare RT ( ? cf. Z&. 15 inde est) Quia AL 21 potest ALRtT (Z&z. 29, 31) praeter Rp 24-25 et non accipiet unde non oportet A(LhMh) RT (Zh. 41) et accipiet unde oportet t?x A(Kb) 2g prodest fiaern. L 27 autems LRtT (ZGz. 53) hunc Rprt‘J om. Rp4 p~.m. Rp3 multis A(= &TE~L&~ zo?J,& KhLhMhOh) R (in rnavg. Rt) T (Zin. 58) iuvat multos _4nt. tvansZ. 2g nulli (Ha) amat multos L (ne6 non in textu Rt) ex A(= r+&i) veZ $otius cx falsa Zect. Ant. ivansZ. R (&z rnw,& Rt) T (Z&. 60) nullum L (wec zon in textu Rt) 30 sibi ipsi s~wn. Ba1Rp3 T (Zh. 32 quidem 61 Gf. 11a-11ae q.119 a.3) : se ipsum LR 32 sunt L2RT (Zin. 78) fiunt AL1 ALRt : om. Rp 33 facere A(KbOb) RT (Zin. 80-81) facere non posse A(LhMh) L non facere 3 nihil posse La) 1121 b I acquirere RT (Z&. 84) tribuere L Cf. &fya 1160 a IO, 25, turn adn. A Ant. tvansZ_ (Ha ; cf. Albertus Lect., f. 56ra Alia littera melius habet Nihil eis differt) RT 7 ve1 (ZGz. 88) confestim (= sG(&) L 4 neque enim RpT (Zin. 94) non enim ALRt ALRtT (Zin. IOI) non Rp 7 aliquam aliam ALRt Rp 7-8 Propter quod L2RT (Z&z. g in ALl(EtPrWr2 Propter quod et AL1 s8c.m. Sk2) T (Zin. IIO ; cf. IIa-IIae q.117 68, 105) a.1 ad 3) : om. L1(@ Sk2T1 P1a Lp) LaR (add. VI3 sec.m. Rp3) Cf. sujwa 1119 b 31 cum adn.

:

:

:

:

: mztt~

:

:

:

:

: :

:

:

:

:

: inv.

:

:

212 1121

a

16

SENTENTIAE

QUARTI

a

21

ETHICORUM

Quae quidem igitur jwodigalitatis etc. Postquam Philosophus ostendit oppositionem prodigalitatis ad illiberalitatem, hic ostendit quod illiberalitas excedit in gravitate peccati, et hoc tribus rationibus. s Quarum prima sumitur ex mutabilitate prodigalitatis, quia non de facili augetur, sed de facili removetur. Unde dicit quod ea quae pertinent ad prodigalitatem non multum possunt augeri simul, ut

sed hoc videtur pertinere ad insipientiam quandam; et sic videtur quod prodigalitas non tam pertineat ad malitiam moralem, quae respicit pronitatem appetitus ad malum, quam secundum rationis defecturn. Tertio ibi: Secundum hunc autem modum etc., ponit tertiam rationem, quae sumitur ex effectu prodigalitatis. Unde dicit quod prodigum esse multo

scilicet aliquis nullo modo accipiat et superflue 10omnibus det, eo quod substantia, id est divitiae, velociter deserit eos qui dant indiscrete, quasi quidam ydiotae et irrationabiles, et tales videntur esse prodigi. Et quia vitium quod < non > multum augetur, sed de facili curatur, est minus grave, 15inde est quod prodigus non modicum est melior, id est minus malus, illiberali. Prodigus enim de facili sanabilis est a suo vitio ex duobus. Uno quidem modo ab aetate, quia, quantum aliquis magis accedit ad senectutem, fit magis pronus ad retinen20 dum et ad non dandum; quia enim divitiae appetuntur ut per eas humanis defectibus subveniatur, consequens est ut, quanto aliquis maiores sentit defectus, tanto pronior sit ad retinendum et ad non dandum. Secundo propter paupertatem, quae consequitur ex superflua prodigi datione, paupertas autem impedit prodigalitatem turn propter impossibilitatem dandi, turn propter experientiam defectus. Secundam rationem ponit ibi: Et ad medium potest veniye etc. Quae sumitur ex similitudine eius 30 ad liberalitatem. Unde dicit quod prodigus de facili potest reduci ad medium virtutis propter convenientiam quam habet cum liberali. Habet enim prodigus ea quae habet liberalis, quia scilicet libenter dat et non de facili accipit; differt autem a libe35 rali, quia neutrum horum facit secundum quod oportet et bene, id est secundum rationem rectam.

25

1121

LIBRI

40

45

50

1121

a

27

meliorem illiberali non solum apparet propter praedictas duas rationes, sed etiam propter hanc tertiam, quoniam prodigus multis prodest per suam dationem, licet sibi noceat inordinate dando, sed illiberalis nulli prodest, in quantum deficit in dando, &I nec etiam prodest sibi ipsi, in quantum deficit in expendendo. Deinde cum dicit: Sed multi pyodigoyum etc.,

1121

a

30

determinat de eo qui est commixtus ex prodigo et illiberali. Et circa hoc duo facit: primo ostendit 65 quomodo aliqui prodigi aliquid illiberalitatis habent ; secundo infert quasdam conclusiones ex dictis, ibi: Pyopter quod intempeyati etc. Circa primum duo facit; primo ostendit quomodo quidam prodigi male se habent in accipiendo; secundo quomodo male se 70 habent in dando, ibi: Propter quod neque ZiberaZes etc. Circa primum duo facit. Primo proponit quod intendit. Et dicit quod multi qui sunt prodigi secundum superfluam dationem, sunt etiam secundum aliquid illiberales, in quantum accipiunt unde non 75 oportet. Secundo ibi : Acceptivi autem etc., assignat duas

1121

a

32

1121

1) 3

55

rationes. Quarum prima est quia tales proni sunt ad accipiendum propter hoc quod volunt consumere sua superflue dando et expendendo et de facili EO consumunt, quia ea quae habent cito eos deserunt ; unde ad hoc quod implere possint voluntatem suam dationes et expensas, coguntur circa superfluas

Et ideo, si perducatur ad hoc quod faciat praedicta secundum quod oportet, sive per assuetudinem sive per quamcumque aliam transmutationem, puta aetatis ve1 fortunae, erit liberalis, ut scilicet det quibus oportet et non accipiat unde non oportet. Et ex hoc concludit quod prodigus non videtur esse pra-

aliunde inordinate acquirere quae non habent. Secunda ratio est quia magis dant ex quadam concu- 85 piscentia dandi quam ex ratione retta, quasi intendentes ad aliquod bonum; unde volunt quidem dare, sed qualiter aut unde dent, nihil apud eos differt, et ideo, quia nullam curam habent de bono, indiffe-

vus secundum id quod pertinet proprie ad virtutem moralem, quae respicit dirette appetitivam potentiam; non enim pertinet ad malum sive corruptum appetitum neque ad defectum virilis animi quod aliquis superabundet in dando et in non accipiendo,

90 renter undecumque accipiunt . Deinde cum dicit : Pyoptey quad. neque ZibeyaZes etc., ostendit quomodo deficiant circa dationes. Et dicit quod, quia nullam curam habent de bono, ideo dationes eorum non sunt liberales, quia neque

38 assuetudinem] assuefactionem @(assuescionem 13 non GOG. cum V6 sec.m. BxEr AsP5P7PloPdVlo SWiZa] om. E BgsErErlO assuesionem P3 assuessionem AO assuetudinem @.m assuefactionem sec.m, P5) 51 secundum] om. P1 Za Ed3 ad torr. sec.m. As foMan yecte (secundum rationis cow. ad sapiencie sec.m. Pd [om. ad] Vl”) ve1 sit secundum legendum? 65 duo coni. c%rn 01 Eda] tris @ 94-95 ideo... bonae] hom.om. Q(-B@WoC3HrSa Ed3 sec.m. Fr ideo ipsi non habent dationes liberales, quia non sunt bonae sec.m. V7) g4 neque PP2Wi V6Za Hr Sa sec.m. FI] nec Ed3 non S Bg2Wo C2 sec.m. V7 Cf. AY%. II 21 b 4 c%rn adn. 68 Liri.

1121

b 7.

71

Liri.

1121

b 3.

4 (IIZIa 16 - IIZI b 12) 95

1121

b 7

sunt bonae neque propter bonum neque modum debitum habent, sed quandoque divites faciunt ma10s homines, quos oporteret pauperes esse, quia, dum divitiis male utuntur, et sibi et aliis sunt nocivi; et tamen hominibus qui habent mores mode-

213

puta in cibos et venerea, a quibus multi retrahuntur timore expensarum. Secundo quia, cum non ordinent vitam suam ad bonum honestum, consequens est quod declinent ad voluptates; haec enim duo sunt propter se appetibilia, honestum quidem 115

roo ratos secundum virtutem nihil darent, in quo deficiunt in dando, sed multa dant adulatoribus ve1 aliis hominibus qui eos qualitercumque delectant, puta histrionibus ve1 lenonibus, in quo superabundant in dando. 105 Deinde cum dicit: Pyoptey quad intem$eTati etc., inducit duas conclusiones ex praemissis. Quarum

secundum appetitum rationalem, delectabile autem secundum appetitum sensitivum; utile autem refertur ad utrumque horum. Secundam conclusionem ponit ibi: Pyodigus pidem igihw etc. Et dicit quod ex praemissis patet quod prodigus, si non potest induci ad virtutem, transit in praedicta vitia. Si autem potiatur studio,

prima est quod propter praemissa multi prodigorum sunt intemperati, et hoc apparet ex duobus. Primo quidem quia, cum sint faciles ad consumendum no sua, de facili etiam consumunt in intemperantias,

scilicet virtutis, perveniet de facili ad medium et ut det et abstineat ab accipiendo secundum quod oportet, ut supra dictum est.

103

vel] et Y?

103 Albertus 11.21 a 21-25.

Ethiw -

31

123 scilicet om. Y?

Comm. p. 284 a

: c Sicut

histriones..

. sicut

sunt lenones..

. B.

114-118 cf. infra VI11 2, 1155 b 19-21.

125 Lin.

1121 b 10 120

125

5 Illiberalit as autem insanabilis est. Videtur enim senectus et omnis impotentia illiberales facere. Et ma@ connaturale homi15nibus prodigalitate. Multi enim amatores pecuniarum magis quam datores. § Extendit autem in multum et multiforme est; multi enim modi videntur illiberalitatis esse. In duobus enim existens, et defectu dationis et superabundantia acceptionis, non omnibus integra advenit, sed quandoque di20 viditur, et hi quidem acceptione superabundant, hi autem datione deficiunt. $ Qui quidem enim in talibus appellationibus, puta parci, tenaces, kyminibiles, omnes datione deficiunt, aliena autem non appetunt neque volunt accipere. Hi quidem propter quandam moderantiam et reverentiam turpium 25videntur enim quidam vel dicunt propter hoc custodire, ut non aliquando cogantur aliquid operari; horum autem et cymini venditor et omnis talis, nominatus est autem a superabundantia eius quod est nulli utique dare. Hi rursus propter timorem abstinent ab alienis ut non facile ipsum quae aliorum 3oaccipere, quae autem ipsius alias non; placet igitur eis neque dare neque accipere. 5 Hi autem rursus secundum acceptionem superabundant undique accipiendo et omne. Puta illiberales operationes operantes et de meretricio pasti et omnes tales et usurarii et parva in multo. Omnes enim 1122 a 1 isti unde non oportet accipiunt et quantum non oportet. Commune autem in ipsis turpis lucrati0 apparet ; omnes enim gratia lucri et huius parvi opprobria sustinent. Eos enim qui magna non unde oportet accipiunt neque quae oportet, 5 non dicimus illiberales, puta tyrannos citi tates et sacra praedantes, sed perniciosos magis et impios et iniustos. 5 Aleator quidem et mortuorum spoliator et latro illiberalium sunt; turpes lucratores enim, lucri enim gratia utrique negotiantur et opprobria sustinent. Et 10 hi quidem pericula maxima gratia lucri, hi autem ab amicis lucrantur, quibus oportet dare. Utrique utique unde non oportet lucrari volentes turpes lucratores. Et omnes utique tales sumptiones illiberales. $ Congrue utique illi beralitati

1121 b 12

;

:

22 kyminibiles T (Eti. 51, 65) kiminibiles (= kiui- Cf. 18 existens ART (Zh. 39) : ~2. L udn. ud Thowzae COWZWZ. Zh. 51) Rl$~~v~ kymbiles RtRp3 kinibiles L2 kimbikes AL1 25 dicunt 26 aliquid Rp2T (l&. 61-62 63 turpe et lin. 65 indecens ALRtT (Zhz. 60) dicuutur Rp turpe aliquid ALRtRp1v3v4 27 cymini T (Zh. 66) cimini LR ex 1121 b 24) 27 autem 28 Hi L2R Hi autem AL1 AL : ante est Rt owz. Rp 2g ipsum A(KbOb) RT (Z$. 2g quae L2R quidem quae AL1 32 undique R iu undi71) : eundem A(LbMb) L 34 parva A(LbOb) LlRpT (? Cf. Ha-IIae q.118 a.8 ad 4) parvo I 2Rt que L 34 in multo in multos Rp et in multo A(Kb) L A(LbMbOb) RtT (Zhz. 87-88) 1122 a 5 civitates T (h. 97) desolantes add. ALR (zec BOFZHa-IIae q.118 a.8 arg.5) 13-14 illiberalitati liberalitas T (Zhz. 8, 121-122) illiberalitati illiberalitas Rp liberalitati illiberalitas AT>Rt

:

:

; lin.

:

: :

:

:

:

.

:

:

IV, 5 (1121 b 12 - 1121

b 23)

liberalitas contrarium dicitur. Maius enim est malum 15prodigalitate, et magis in hanc peccant quam secundum dictam m-odkalitatem. De liberalitate qtidem igitur et oppositi; mai$iis tanta ditta sunt. 17 sunt L2R

1121 b 12

: sint

ALl(-

EtPh Lp)

LL?ibe~alitas autem insanabih est etc. Postquam Philosophus determinavit de prodigalitate, hic determinat de illiberalitate. Et circa hoc tria facit: primo proponit quandam condicionem illiberalita5 tis; secundo distinguit illiberalitatis modos seu species, ibi: Extendit autem in multum etc. ; tertio comparat illiberalitatem ad suum oppositum, ibi: Congrue utique ih?iberaZitati etc. Dicit ergo primo quad vitium illiberalitatis est insanabile. Et huius assig10nat duas rationes. Quarum prima est quia vita humana et etiam res mundanae ut plurimum tendunt in defectum; manifestum est autem ex experimento quod et senectus et quaelibet alia impotentia ve1 defectus facit homines illiberales, quia vi15detur homini quod pluribus indigeat et ideo magis cupit res exteriores quibus humanae indigentiae subvenitur. Secunda ratio est quia illud ad quod homo naturaliter inclinatur non de facili removetur

ab eo; magis autem inclinatur homo ad illiberalitaHItem quam ad prodigalitatem. Cuius signum est quod plures inveniuntur amatores et conservatores pecuniarum quam datores, id autem quod naturaliter est in pluribus invenitur. In tantum autem natura inclinat ad amorem divitiarum in quantum per eas 25 vita hominis conservatur. 1121 b 16 Deinde cum dicit : Extendit autem in mu.Ltum etc., distinguit modos seu species illiberalitatis. Et circa hoc tria facit: primo ostendit quod illiberalitas

attenditur secundum duo, scilicet secundum superfluum in accipiendo et secundum defectum in dando; secundo ponit species quae accipiuntur secundum defectum in dando, ibi: Qui quidem enim in talibus etc. ; tertio ponit species quae accipiuntur secundum superfluam acceptionem, ibi: Hi autem YWSUS secundum acceptionem etc. Dicit ergo primo quod illiberahtas in multum augetur, ad multa etiam se extendit et multiformis est, in quantum scilicet sunt multi modi illiberalitatis. Cum enim illiberalitas in duobus existat, scilicet in defectu dationis et in superabundantia acceptionis, non omnes illiberales in utroque peccant, quasi totam rationem illiberalitatis habentes, sed dividitur aliquando in diversis, ita quod quidam superabundant in acceptione qui tamen non deficiunt in datione, sicut de prodigis supra dictum est, alii vero deficiunt in datione et

.

:e

6 Liri. 1121 b 16. 7 Lin. 1122 a 13. 4-10 Averroes, IV c. I (ed. 1562, f. 5Ira) Auaritia autem siue illiberalitas de multis rebus dicitur, et est multarum specierum )) ; Albertus Lect. f. 57ra Et primo determinat quandam proprietatem illiberalitatis secundo modos ipsius, ibi Extendit autem; tertio determinat de contrarietate ipsius ad liberalitatem, ibi Congrue utique. Circa primum proponit proprietatem, scilicet quod est insanabilis ; et probat, ibi Videtur enim, per duas rationes... >. 10-12 Aristoteles Rhet. 11 13, 1389 b 16-17, 13go a 4-5 (ed. Spenge& p. 268 et 269); Top. 11 6, 112 b II (PL 64, gzg B) sec. Thomam De pot. q. 3 a. 6 arg.5 12-17 Cf. Rhet. 11 13, 1389 b 27-29 (ed. Spenge& p. 268). 22-23 Aristoteles Phys. 11 13, 198 b 34 - Igg a 7 ; De gen. 11 7, 333 b 4-6 ; De mem. 6, 452 a 30 ; De part. animaZ. 111 2, 663 b 28-29 ; Rhet. 1 IO, 1369 a 35 - b 2 (ed, Spengel, p. 218). Cf. infra VI1 c. 13 lin. 135-136. 32 Lin. 1121 b 21. 34 Lin. 1121 b 31. 45 Cap. 4, 1121 a 30. 47-54 et 65-68 Averroes IV c. I (ed. 1562, f. 5Ira), in 1221 b 27 ille quem nominat vulgus numeratorem [numeratione perperam ed.] lentium > Anonymus p. 182, 25-29 ; O*, f. 7zrb (Roberti Grosseteste notulas uncis inclusimus) Sciendum quoniam parci dicuntur qui in custodiendo superabundant. Kimbikes autem [id est qui vi moventur ad dationem] et kiminopristae [quod sonat in cimini venditores] et gnifones et sknipi, qui parva emittunt et dant ; qui autem vix, tenaces qui autem et cum distensione et ira dant, mikrologi > ; Albertus Lect. f. 57ra kinnibiles, id est venditores cymini seu quarumlibet vilium rerum > ; f. 57vb-58ra Utrum parci, tenaces et kinnibiles sint idem vitium ?... Solutio. Dicendum quod haec tria nominant tria diversa vitia secundum speciem. Dicitur enim aliquis parcus qui dat parum, tenax autem dicitur qui nihil dat sed totum tenet, kinnibilis autem qui habet specialem deformitatem ex venditione parvorum et vilium, qui tantum valet in graeco sicut venditor cimini et nominat eum qui etiam minima no,n vult dare sed omnia vendit ; ciminum enim in terra illa valde est vile, propter quod et pro ferro fratto venditur. .Et alia translatio habet ‘computator lenti&, quia scilicet maximum studium ponit in minimis, ne aliquid transeat de sua manu ex eis. Unde parco peior est tenax, magis utroque kinnibilis R ; Comm. p. 285.

: s

:

:
accipiant ea quae sunt eius; et ideo placet eis quod neque dent neque accipiant . 1121

b 31

Deinde cum dicit: Hi autem YUYSUSetc., ponit modos illiberalitatis < qui accipiuntur secundum superfluam acceptionem >. Et primo quantum ad eos qui turpiter accipiunt ; secundo quantum ad eos qui accipiunt iniuste, ibi: AZeator quidem etc. BODicit ergo primo quod quidam illiberales superabundant in acceptione non curantes quid ve1 unde accipiant seu lucrentur. Quorum quidam lucrantur de vilibus et servilibus operationibus; quidam vero lucrantur de turpibus et illicitis, puta de meretricio 85 ve1 de aliquo simili, sicut lenones; quidam vero lucrantur per improbam exactionem, sicut usurarii et qui saltem aliquid parvum volunt lucrari in aliquo multo quod dam ve1 mutuant. Omnes enim praedicti accipiunt unde non oportet, scilicet de 90 servilibus ve1 turpibus operationibus, ve1 quantum non oportet, sicut usurarii qui accipiunt ultra sortem. Quibus omnibus commune est quod turpiter lucrantur, in quantum scilicet sustinent ut opprobrio habeantur propter aliquod lucrum, et hoc par-

75

LIBRI

ETHICORUM

vum. Quia illi qui, ut magna lucrentur, accipiunt unde non oportet ve1 quae non oportet, sicut tyranni qui depraedantur civitates et templa, non dicuntur illiberales, sed magis dicuntur perniciosi, in homines, et impii, in Deum, et iniusti, quasi legis transgressores. Deinde cum dicit: AZeator quidem etc., ponit illiberales qui accipiunt iniuste, sicut aleator, qui lucratur ex ludo taxillorum, et ille qui spoliat mortuos, qui antiquitus cum magno apparatu sepeliebantur, et latro, qui spoliat vivos; omnes enim isti

95

100

1122 a 7

IOS

turpiter lucrantur, in quantum propter lucrum negotia quaedam faciunt unde sunt opprobriosi. Quod etiam et de superioribus dictum est, sed in istis est aliqua specialis ratio turpitudinis: quidam enim horum, scilicet spoliator mortuorum et latro, expo- 110 nunt se magnis periculis propter lucrum, agentes ea quae legibus puniuntur, alii vero, scilicet aleatores, volunt lucrari ab amicis cum quibus ludunt, cum tamen magis conveniat secundum liberalitatem amicis aliquid dare. Et sic patet quod utrique, dum 115 volunt lucrari unde non oportet, sunt turpes lucratores. Et sic patet quod omnes praedictae sumptiones, id est acceptiones, sunt illiberales. 1122 a 13 Deinde cum dicit : Congrue utique etc., determinat de illiberalitate per comparationem ad oppositum 120 vitium. Et dicit quod illiberalitas congrue denominatur ab oppositione liberalitatis. Semper enim peius vitium magis opponitur virtuti ; illiberalitas autem est peior prodigalitate, ut supra ostensum est; unde relinquitur quod magis opponatur liberalitati. Se- ~25 cunda ratio est quia homines magis peccant secundum vitium quod dicitur illiberalitas quam secundum vitium quod dicitur prodigalitas, et propter hoc nominatur a privatione liberalitatis, quia pluries per hoc vitium corrumpitur liberalitas. Ultimo 131 autem epilogat quae ditta sunt, dicens tanta ditta esse de liberalitate et de oppositis vitiis.

65-66 kyminibilis] kynnibilis (kynm- kymu-) 61-62 aliquid] aliquod Y(-\76 aliquod turpe Za) Cf. A&. 1121 b 26 cuna udn. kynin- W i $ro y Bg3P3 Or) kymibilis (kynn-) SPWiV6 (i jwo y PV6) rumibilis Za Cf. su@a l&. 51 cum @( kynn- AsPd 72 non coni. cum Ed31 om. @ 7 2 accipiant 66 cymini] cimini Ps AoP’V2 Y(rumini Za) cf. sufia l&. 52 cum adn. adn. 73 eius] sua Y? 75 Hi coni. ex Arist. (cf. sujwa lin. 34) cum coni. cum Edn] accipiunt @ om, Y (nec non in hom.om. P3) 76-77 qui... acceptionem CO&. ex Z&. 33-341 om. @ (add. qui accipiuntur secundum superfluam dationem V%Za sec.m. PsVlo] Qui @ 87 volunt] vellent Y sec.m. PdVl” sed dationem in acceptionem cow. tertia m. Pd secundum superfluam acceptionem sec.m. As) 8g praedicti coni. cum V6Za sec,m. EriVr” SWi] pdZ (=predam pro pdci=predicti)@(jjdam Er2Kr0 AsC101PloPdVV2(om. P3) g5 ut om. @S 112 alii coni. cum V6Za V4W sec.m. Bg3 $dZam [ =predictam] ErlP3 P5 pr.m. Bg3) jjd?a (=predicta) PSWi 118 id est coni. cum sec.m. Vio SWi] in @ (et V6 sec.m. ErKr As P ve1 Za om. Pd) sec.m. ErKr AsVio SPWi] aliquando (al%) @

:

:

75-79 Albertus Lect. f. 57rb . 85 Albertus Lect. f. 57rb de meretricio pasti, ut lenones >. 91-92 Albertus Lect. f. 58rb (stricte) 6 dicitur 1122 a 7. usurarius qui ex conventione accipit aliquid ultra sortem >. Cf. Gratianus Decr. 11 Causa XIV q.3 c.4 (ed. Friedberg t. I, col. 735) 98-100 Albertus Lect. f. 58rb eAd 3 dicendum quod DewetaZ. Lib.V Tit.xIx C.IO et 1g (ed. Friedberg, t. 2, col. 814 et 816). potest tyrannus considerari quantum ad affectum et sic dicitur perniciosus, quia in necem homines inducit subripiendo eis sua ; aut secundum actum, et hoc dupliciter ve1 in quantum peccat contra Deum spoliando sacra et impugnando fidem et sic impius (unde alia translatio habet ‘non credentes’ [‘incredulo& Averroes, IV c. I; ed. 1562, f. 51rb]), aut quantum ad alios homines et sic 103 Albertus Lect. est iniustus in quantum per iniustas Zeges accipit ab eis quae ipsorum sunt >. - Aliter Comm. p. 286 a. 104-105 Albertus ,%% Unde dicet infra quod interest legislatoris quod taxillatores exterminet de Civitate B. f. 58va f. 57rb Propter hoc quod antiquitus, et alicubi adhuc, sepeliuntur homines cum magnis divitiis y cf. Gregorius MowZia 122-123 Cf. supra 11 10, V VI IO (PL 75, 684 D) antiqui mortuos cum divitiis obruebant B. 108 Liri. 1122 a 2. 124 Cap. 4, 1121 a 16-30. 1108 b 35 - 11og a II.

:s

;

:

:

:

:

:a :e

[ ?] :e

;

;

6 Videbitur autem consequens esse et de magnificentia per tran= sire. Videtur enim et ipsa circa pecunias quaedam virtus esse. 20s Non quemadmodum autem liberalitas extenditur circa omnes quae in pecuniis operationes sed circa sumptuosas solum. In his autem superexcellit liberalitatem magnitudine, quemadmodum nomen ipsum significat. In magnitudine enim decens sumptus est. 5 Magnitudo autem ad aliquid; non enim idem sumptus trierarchae %et architheoro. Decens utique ad ipsum et. in quo et circa quae. 5 Qui autem in parvis ve1 in moderatis secundum dignitatem expendit non dicitur magnificus, puta haec multotiens dare tanti, sed qui in magnis iste. Magnificus quidem enim libera&, libera& autem nihil magis magnificus. 30s Tal& autem habitus defectus quidem parvificentia vocatur, superabundantia autem bannausya et apyrocalia et quaecumque tales, non superabundantes magnitudine circa quae oportet, sed in quibus non oportet et ut non oportet praeclarae. Posterius autem de ipsis dicemus. § Magnificus autem scienti assimulatur; decens enim 35 potest speculari et expendere magna prudenter. Quemadmodum 1~2 b 1 enim in principio diximus, habitus operationibus determinatur et quorum est. B!Iagnifici utique sumptus magni et decentes. Talia utique et opera; sic enim erit magnus sumptus et decens operi. Quare opus quidem sumptu 5 dignum oportet esse, sumptum autem opere ve1 et superabundare. 5 Consumet autem talia magnificus boni gratia; commune enim hoc virtutibus. § Et adhuc delectabiliter et emissive ; ratiocinii enim diligentia parvifica. 5 Et qualiter optimum et decentissimum intend.et utique magis quam quanto et lo qualiter minimo. § Necessarium autem et liberalem magnificum esse; et enim libera& expendet quae oportet et ut oportet. In his autem magnum magnifici, velut magnitudo

1122

a 18

:

19 ipsa ALIR haec ipsa 18 autem T (Ziz. I ; cf. su@a c. I En. ZI) autem utique ALR LS 19 quaedam ALRtT (&z. 19) quidem Rp 20 autem ALRtT (ZGz. 14, 21) : om. 20 cxtenditur T_zRT (? &z. 27 ; cf. II?-II*e q.134 a.3 s.c.) extendit AL1 21 sumpRP 23 significat L1(Sk2T1 Lp) tuosas ALR (cf. IWIla q.134 a.3 s.c.) : an sumptus T (Z&z. 30) L2R subsignificat AL1(Et08?11V1z) 23 sumptus RT (GE. 39) sumptuositas Li sumptuo27 dare sus LZ 27 haec T ( ? cf. Zin. 68 multa) hoc ALR(h’ EtV12T1BalVd Tu1V13 haec Sk2N1 ?) tanti L2RT (Gn. 67-71) da erranti AL1 (aliter dare tanti Tl Cf. Albehs in app. foxt. ad bonausia Thomae comm. lin. 67-73 laud.) 31 bannausya T (Zin. 81) banausia ALRt 31 apyrocalia T (Z&. 83) apirocalia Ant. trazsZ.(Ha) apeirokalia ALRt apenokalia Rp 33 praeclarae AL (cf. Robe& Gvosseteste notula f%penokalia jw.m. Tu1 apperrokalia P14) Nomen, non adverbium)) EtPnVn Sk2) Rt (?) praedare Rp (id est ante dare @ossa sup. ZCz. 4 operi V*3) upz praeclare T (Z&z. 90) ? 1122 b 3 et ALRtT (cf. Zn. 125 etiam) om. Rp 5 et ALIT (&w 133 etiam) : om. L2R 8 enim ALRt : ALRtT (Gn. 128) operatio Rp 12 Post magnifici non Post magnitudo inte+. T om. Rp 12 autem ALRtT (Zia. 164) enim Rp (1;~ 157-167) Post magnitudo non Post magnifici interfi. L (cf. Robe& Gvosseteste notula in 08 magnitudo scilicet est magnum magnifici) 12 velut R puta L cf. i?zf?‘a 1134 a 2Ibis, 1168 a 32 cum adn.

:

:

:

: :

:

:

:

:

:

c

:

:

:

:

:

:

:

:...

218

SENTENTIAE

QUARTI

LIBRI

ETHICORUM

circa haec liberalitatis existente. 5 Et ab aequali sumptu opus faciet magis magnificum. Non enim eadem virtus possessionis Xx2 b 15et operis. Possessionis quidem enim virtus quod plurimo dignum et honoratissimum, puta aurum, operis autem magnum et bonum, talis enim speculatio admirabilis, magnificum autem admirabile. Et est operis virtus magnificentia in magnitudine.

:

13 liberalitatis T (Z&z. 166) liberalitate LR 13 existente LR : u92existens (veZ existentis) 13 aequali ART (Z&z. 168-169 IIa-IIae q.134 a.3 q.135 a.l) operi T (cJ &z. 166) ? add. L 16 puta ALRt autem add. Rp 16 autem AJ,RtT (Z~K 177) enim Rp

; cf.

:

1122 a 18

Videbitw Philosophus minat

autem

etc.

Postquam

quod

liberalitas

de liberalitate,

hic deter-

quae

sunt circa pecunias,

consequens

determinavit

de magnificentia.

esse

Et dividitur

pars ista in

duas partes : in prima inquirit materiam magnifi5 centiae et oppositorum vitiorum; in secunda ostendit qualiter magnificentia et opposita vitia circa propriam materiam operantur, ibi : Magnz$cus autem scienti assimuZatw etc. Circa primum duo facit: primo ostendit quae sit materia magnificentiae; seM cundo ostendit quae sint vitia ei opposita, ibi:

:

se extendit

ad omnes operationes scilicet

ad acceptiones,

dationes et expensas, sed magnificentia est solum circa sumptus, id est expensas. Secunda differentia 30 est quia etiam in sumptibus sive in expensis, magnificentia excedit liberalitatem magnitudine expensarum; magnificentia cnim est solum circa magnas expensas, sicut ipsum nomen demonstrat, sed liberalitas potest esse etiam circa moderatas modicas.

Nec tamen

intelligendum

ve1 etiam 35

est quod,

quia

Ta& autem habitus etc. Circa primum tria facit: primo proponit materiam communem magnificentiae

magmtudo importat excessum quendam, quod magnificus ita .magnos sumptus faciat quod excedat id

et liberalitati ; secundo ostendit differentiam inter utrumque, ibi : Non quemadmodum autem Jiberalitas

quod debet fieri secundum rationem; sed sumptus magnifici ita est cum magnitudine quod cum hoc 43

15 etc.;

tertio probat

propositum,

ibi:

in

est decens; decet enim et personam facientis et opus

parvis etc. Dicit ergo primo quod post liberalitatem videtur esse conveniens quod sequatur tractatus de magnificentia. Et ratio convenientiae est quia mag-

in quo fiunt expensae, ut infra dicetur. Deinde cum dicit: Magnitudo autem etc., exponit

nificentia videtur esse quaedam 20nias sicut et liberalitas. 1122 a 20

; :

Qui autem

virtus

circa pecu-

Deinde cum dicit : Non quemadmodum autem etc., ostendit differentiam quantum ad materiam inter liberalitatem et magnificentiam. Et circa hoc duo facit : primo ponit differentiam ; secundo manifestat 25quod dixerat, ibi : Magnitudo autem etc. ,&ca primum ponit duas differentias. Quarum prima est

quod dixerat, scilicet qualiter magnitudo sumptus conveniat magnifico. Et quia magnum dicitur rela- 45 tive, ut habetur in Praedicamentis, ideo et hic dicitur quod magnitudo sumptus accipitur per respecturn ad aliquid aliud, puta ad id in quo fiunt expensae ve1 ad personam expendentis, quia non idem sumptus dicitur esse magnus per comparationem 50 ad trierarcham, id est principem galearum quae habent tres ordines remorum unde et trieres vocan-

I Videbitur CO& ex Aht. (cf. s@ra c. I Zàn. 21) cum PIPlo Za Eda tedia m. P] Videtur @ 4 duas partes z%v. 51 trierarcham] Y?(-Za) 14 utrumque] utramque Edrr 40 hoc coni. cum sec.m. Er2 AsP5P7PdVlo] homo @ om. Cl Y trierarchas Y? 51 principem] principes Y 7 Lin. 1122 a 34. 11 Liri. 1122 a 30. 14 Lin. 1122 a 20. 15 Lin. 1122 a 26. 18-20 Albertus Lect. f. 5gva : Vide& ehm, et primo dicit quod est circa pecunias sicut liberalitas et a Secundo assignat causam ex parte convenientiae, ibi 30-31 Robertus Grosseteste ivotutae (adn. marg. ideo simul determinandae sunt B ; Comm. p. 287 a. 25 Lin. 1122 a 24. ad 1121 a 12 < sumptum B in Et Via Sk2) id est expensam z+; (adn. in comm. Anonymi, p. 180, 26, inserta ; O*, f. 71rb) Et 34 Anonymus, p. 183, 25-26 ; Oa, f. 72va SInnptUn’I enim [SiVe eXpenSam] B. Cf. adn. ad Arist. 1121 a 12 et infra lin. 130-131. < Determinavit autem magnificentiam a nomine [id est ab hoc nomine mega(Roberti Grosseteste notulam uncis inclusimus) loprepeia, quod secundum derivationem et compositionem graecam sonat in ‘magni decentia’] in magnitudine decentem expensam B ; Albertus Lect. f. 5gva Comm. p. 287 a. 42 Lin. 1122 a 24-25, 34 46 Ps.-Aristoteles Cat. 7, 6 b g, a Boethio transl. (PL 64, 219 C ed. Minio-Paluello, p. 18, - b 6 ; c. 7, 1122 b 23-26. 51-55 L&&CO~ verborum gYaecorUm..., p. 260~ ~Trierarchae princeps galearum, cf. ed. comp., p. 5g ; aliter Guillelmus, p. 97). Archyteoro princeps speculationis. Trieris genus navis currentis per mare >. - Anonymus, p. 184, 10-11 ; 06, f. 72vb (Roberti ~Architheoros dicebant missos publice ad contiones ve1 solemnes congregationes ve1 ad Grosseteste notulam uncis inclusimus) deos utentes divinationibus. [Trieres autem est navigium bellicum, trierarcha autem est princeps huiusmodi navigii ve1 praepositus qui decentes sumptus praeparat in ministerium huiusmodi navigii] > ; Albertus Lect. f. 5gva trierarchae, id est principi navium, et architectoro [-r-i ms. Vat. lat. 7221 id est principi legatorum seu praelatorum [ve1 principi sacerdotum hab. ms. Cambridge Gonv. and Caius coli. 5101 ; a theoro, quod est contemplator > ; Comm. p. 288 a.

:

:s

: -x

:

:

:

!1,

;

:

:

:

:K

;

:

1122 a 24

6 (IIZZ a 18 - IIZZ b 6)

Deinde cum dicit : Magni.cus autem etc., ostendit quomodo magnificentia et opposita vitia circa praedictam materiam se habeant. Et primo determinat de magnificentia ; secundo de vitiis oppositis, ibi: Superabundans autem et bannausus etc. Circa primum duo facit: primo ponit quasdam proprietates magnifici pertinentes ad modum expendendi ; secundo ostendit in quibus magnificus expendat, ibi : Est autem sumptuum etc. Circa primum ponit sex proprietates magnifici. Quarum prima est quod magnificus assimulatur scienti, quia scilicet, sicut ad scientem artificem pertinet cognoscere proportionem unius ad aliud, ita etiam ad magnificum pertinet cognoscere proportionem expensarum ad id in quo

dignum est non dicitur magnificus, puta si multotiens divisim expenderet multa in parvis rebus, ita quod omnes illae expensae congregatae facerent ali70 quid tantum quantum est illud quod expendit magnificus, nihilominus tamen magnificus non diceretur, etiam si prompte et liberaliter illa parva expenderet . Quia omnis magnificus est hberalis, non tamen sequitur quod omnis liberalis sit 75 magni ficus. Deinde cum dicit : Ta& autem habitus etc., ostendit quae sint vitia opposita magnificentiae. Et dicit quod vitium oppositum habitui magnificentiae per modum defectus vocatur parvificentia; sed vitium 80 quod opponitur ei per modum superabundantiae vocatur bannausya, a bannos, quod est fornax, quia

fiunt expensae; potest enim magnificus ex virtute habitus sui considerare quid deceat expendere et sic faciet magnas expensas prudenter, quod requiritur ad omnem virtutem moralem, ut scilicet prudenter operetur. Hoc autem quod dictum est manifestat per hoc quod supra dictum est in 11, quod quilibet habitus determinatur per operationes et per obietta quorum est habitus, quia scilicet determinati habitus sullt determinatorum operationum et obiectorum. Et quia operationes magnificentiae sunt expensae, et obietta operationum sunt ea in quibus fiunt expensae magnae, consequens est quod ad magnificum pertineat considerare et facere magnos sumptus et convenientes, quod non potest fieri sine prudentia. Oportet etiam quod opera, id est operata, sint talia, id est magna et decentia; per hunc enim erunt magnae et convenientes modum expensae operi operato, puta domui aedificandae ve1 alicui huiusmodi. Sic igitur oportet quod opus in quo fiunt expensae sit tale quod sit dignum huiusmodi sumptu, id est expensa, sumptum autem, id est expensam, oportet esse talem ut proportionetur operi ve1 quod etiam superabundet. Quia enim difficillimum est medium attingere, si contingat a medio declinare, semper virtus declinat in id quod minus habet de malo, sicut fortis in minus timendo et liberalis < in plus B dando, et similiter magnificus in plus expendendo. Secundam proprietatem ponit ibi : Consumet autem etc, Quae sumitur ex parte finis. Et dicit quod

55

60

1122

a 26

65

1122 a 30

.

tur, et architheorum, id est principem speculationis, puta si aliquis fuerit praefectus templi ve1 etiam studii. Oportet enim sumptum esse decentem per comparationem ad ipsum qui expendit et per comparationem ad id in quo expendit, circa quod etiam oportet attendere circa quae illud fiat, puta, si fiunt expensae in aedificatione domus, oportet ulterius considerare cui domus illa aedificetur, utrum scilicet principi ve1 privatae personae, quia scilicet secundum hoc diversi sumptus requiruntur. Deinde cum dicit : Qui auttwz in $a~vis etc., probat quod dixerat, scihcet quod ad magnificentiam pertineat magnitudo sumptus. Quia ille qui expendit in rebus parvis ve1 etiam moderatis secundum quod

tales sicut in fornace omnia sua consumunt; vocatur etiam apyrocalia, quasi sine experientia beni, quia scilicet inexperti sunt qualiter oporteat bonum ope65 rari, et si quae etiam sunt aliae tales nominationes, quae quidem important superabundantiam non quia excedant magnificum in magnitudine expensarum circa quae oportet expendere, sed superabundant in hoc quod excedunt rationem rectam in hoc quod 90 faciunt magnos sumptus cum quadam praeclaritate in quibus non oportet et sicut non oportet. Ex quo patet quod medium et extrema in virtutibus moralibus non accipiuntur secundum quantitatem absolutam, sed per respectum ad rationem rectam. Sub95 dit autem quod de istis vitiis posterius dicetur in hoc eodem capitulo.

54 fuerit] esset Y 81 bannausya] bannausia ErlP3 DbP6P7Pr”Vlo bannansya O1 humanas usya Pd banascia V6 banausia Za Cf. supva 11 c. 8 1;~ 180-181 cwn adn. 123 pertineat] pertinet @ 137 in plus COL] om. @ (in add. P3 ClDb Ed6)

:d

67-73 Albertus Lect. f. 5gva-vb puta hoc [UeZ haec ?] multotiens dare, scilicet moderatione, tanti, sed non magnifici B ; Comm. p. 288 a etiamsi talis toties expendendo tanti valeat expensum quantum valet quod magnificus expendit. Si verbi gratia circa centum parva ve1 moderata, pro quolibet marcham expendendo, centum expendat marchas, quas magnificus in uno magno negotio expendit B. Cf. adn. ad Arist. 1122 a 27. 81-82 Cf. supra 11 c. 8 lin. 180-182 cum adn. 8 2-85 Cf. supra 11 c. 8 lin. 175-180 cum adn. Sed tales expendunt in quibus non oportet, quod non facit magnificus, et go Albertus Lect. f. 5gvb @aecZare, id est manifeste, et ut non oportet )) ; Comm. p. 288 b isti $waecZaye expendunt B. Cf. adn. ad Arist. 1122 g6 Hoc est Aristotelis c.2, sed Thomae c.7 (1123 a 19-23). IOI Cap. 7, 1123 a 19. 104 Cap. 7, 1122 a 33. b 19. Magnificus enim ex facdtate habitus sui potest speculari decens... B. 116 Cap. I, 111-112 Albertus Comm. p. 289 a 1103 b 22-23 4, 1104 a 27-29, licet non iisdem verbis. 131-132 Cf. supra lin. 30-31 cum adn. 133-134 Cf. SUpra 11 7, 1106 b 32-33 II, 11og a 25-26, 34. 134-138 Cf. supra II IO, 1108 b 35 - 11og a 1g II, 11og b 24-26.

:e

:s

; ;

:c

: cc

;

1122

a 34

1122

b 6

100

105

110

115

120

12s

130

135

140

220

1122

b 7 145

SENTENTIAE

QUARTI

magnificus consumet, scilicet expendendo, talia magna et decentia propter bonum honestum sicut propter finem ; operari enim propter bonum est commune in omnibus virtutibus. Tertiam proprietatem ponit ibi: Et adhuc deZectab&?ite~etc. Et dicit quod ad magnificum pertinet delectabiliter magna expendere et emissive, id est

LIBRI

ETHKORUM

facit delectabiliter et emissive et propter bonum. Sed ad magnificum proprie pertinet quod aliquid magnum circa hoc faciat, ac si magnificentia nihil MS aliud sit quam quaedam magnitudo liberalitatis circa praedicta. Sextam proprietatem ponit ibi: Et ab aequaZi 1122 b 13 wmptu etc. Et dicit quod, dum magnificus in ali-

prompte et sine difficultate emittendo, quia quod aliquis sit multum diligens in ratiocinio, id est in UIIcomputatione expensarum, pertinet ad parvificentiam. 1122 b 8 Quartam proprietatem ponit ibi: Et quaZdey ophmum etc. Et dicit quod magnificus < magis > intendit quomodo faciat opus optimum et decentissi155 mum quam quomodo minimum possit expendere ad opus intentum faciendum.

quo magno opere facit magnas expensas, constituit 170 opus magis magnificum ex aequalitate expensarum. Quia non ad idem pertinet virtus, id est ultimum et optimum, in possessione divitiarum et in opere quo divitiae expenduntur. Quia virtus, id est maximum et optimum, in possessionibus est illud quod est 175 plurimo pretio dignum et quod homines maxime honorant, id est appretiantur; sed virtus operis est quod sit magnum et bonum, quia consideratio talis

Quintam proprietatem ponit ibi: lVecessa&m autem etc. Et dicit quod necessarium est quod mag-

operis inducit admirationem et tale est opus magnificentiae, ut scilicet sit admirabile. Et sic patet ~30 quod virtus operis, id est optima excellentia eius, est secundum magnificentiam cum magnitudine expensarum .

1122 b

10

nificus sit liberalis, quia ad liberalem pertinet ex160pendere ea quae oportet et sicut oportet et hoc etiam magnificus expendit ; expendit enim circa magna et decentia opera, ut dictum est, et hoc

@

143 enim] autem 153 magis coG. cum sewn. AoP7] om. @ (magis add. Post intendit secm. BxAs Post decentissimum Pd a& magnificus V@r plus add. Post magnificus sec.m. C1 Post decentissimum Er-l) 161 expendit*] owz. 4? (facit add. ante magnificus secm. Er-zAO Post magnificus sec.m. Pd) nec non in hom.om. V6 162 et decentia om. Y?

;

:e

162 Supra 1122 a 21-23 1122 a 24-26 : 1122 a 34 - b 6. 171-172, 173-174, 180 Albertus L,ect. f. 6orb Ad 5 dicendum quod virtus non sumitur univoce, sed dicitur virtus sumptus et operis quae ponit in ultimo utriusque... Et haec virtus fluit ex principiis naturalibus et ideo non pertinuit ad propositum determinare multiplicitatem istam virtutis, sed determinavit in 1 Caeli et mundi [25, 281 a 7-15 ; cf. supra adn. ad 11 c. 6 lin. 22-331, ubi dixit quod est ultimum in re de potentia > f. 6ovb virtus, id est ultimum, operis, id est officii magnifici > ; Comm. p. 2go b 18, 26, 33-34. - Cf. etiam Aristoteles Phys, VI1 5, 246 b 23 (virtutes sunt) , ut habetur in 11 Politicae. 1122 b 23 Deinde cum dicit: In omnibus autem etc., ostendit quibus competat tales sumptus facere. Et circa hoc

5 expendit] expendat Er2 Cr Y Ed3 (extendit Bx hom.om. pr.m. expendit stw?z. S) Sed cf. lin. 5-6 servat 6-7 expendat] expendit AO V%Za Ed3 41 apud] eos add, PrW Y? antiquos add. sec.m. Er AoAsPdVa Lacedaemonas, Cretenses et Calchedonenses ex ‘4&t. lo& in app. fontium laud. cum Thomae comm. suppl. quae nomi?za cum sibì excidissent Thomas supplenda $*eliquisse videtur, quad tamen facete postea oblitus est

;

:K

7 I-in. 1123 a g. IO Liri. 1122 b 35. 13 Lin. 1122 b 23. 15 Lin. 1122 b 33. 20 Albertus Lect. f. 6ovb sicut quae sunt circa donaria quae fiunt diis%. 23 Augustinus De civ. Dei VI11 ~11 (PL 41, 237). 23-24 Cf. supra 1 c. 14 lin. 41-42 cum adn. 24-26 Augustinus De &. Dei VI11 ~IV I (PL 41, 238 cf. ipse Thomas Cotitra Gent. 11 go 111 Iog, 120): IX 1-11(PL 41, 255-257) sec. Thomam Ia q.22 a.3. - Cf. infra IX c. IO lin. 26-31. 26-28 Anonymus, p. 185, 19-21 ; Oa, f. 73va (Roberti Grosseteste notulas uncis inclusimus) Et quaecumque ciwa omne divitium. [Ubi nos posuimus divinum, in graeco habetur daimonion] Ait autem daimonion ve1 daemones quosdam indigenas secundum quasdam leges patrias ve1 et mortuos ita ait. [Habet autem daimonion ve1 daimon plures significationes. Significat enim om&ia scientem deum ; significat etiam immundum et artificem et beatum et divitem et bene fortunatum et stellam et intellectum] B. Cf. adn. ad Arist. 1122 b 21. 34 Cf* supra 1 c. 2 lin. 155 cum adn. 41-42 Cap. 5, 1263 b 40 - 1264 a I (in Lacedaemonia et Creta, PoZ. a Guillelmo de Moerbeke transl., ed. Susemihl, p. 78-79) 7, 1265 b 35, 4o-41 (Lacedaemoniorum p. 92-93) 14, 1271 a 26-37 (in Creta, apud Lacedaemonas p. 127-128) ; 15, 1272 a 1, 12-27 (melius ordinata sunt Cretensibus quam Lacedaemonibus p. 131-133) 16, 1272 b 24, 33-34 (Calchedomi ; p. 136-137).

;

;

: c

;

;

;

;

;

;

7

(1122 b

1g - 1123a

45 tria facit: primo ostendit in generali quibus competat tales sumptus facere; secundo concludit in speciali quibus non competat, ibi : PYO@Y quad inops quidem etc. ; tertio ostendit in speciali quibus competat, ibi: De& autem et cos etc. Dicit ergo primo SOquod in omnibus quae expenduntur, sicut supra dictum est, oportet haberi respectum non solum ad ea in quibus expenditur, < sed etiam ad eum qui expendit, > ut scilicet consideretur quis est qui expendit, utrum scilicet sit princeps ve1 privata

g)

223

1122 b 33 Deinde cum dicit: Maxime quidem igitw etc., epilogat quae ditta sunt. Et dicit quod talis est magnificus qualis supra dictus est et in talibus sumptibus est magnificentia, sicut dktum est, scilicet in rebus divinis et communibus; huiusmodi 95 enim inter omnia humana sunt maxima et honorabilissima. 1122 b 35 Deinde cum dicit: PropGoyurn autem etc., ostendit in quibus secundario magnificus expendit. Et ponit circa hoc tres gradus. Quorum Primus est quod 100

5s persona, nobilis aut ignobilis, et etiam consideretur quas possessiones habeat, utrum scilicet magnas ve1 parvas. Oportet enim expensas esse dignas, id est bene proportionatas, bis, scilicet condicioni personae et divitiis, ita quod expensae non solum deceant UJtale opus in quo expenditur, sed etiam deceant facientem. 1122 h 26 Deinde cum dicit : Proptey quad ino@ etc., concludit quos non deccant tales sumptus. Et dicit quod propter praedicta inops, id est qui habet 65 parvas divitias, non potest esse magnificus, quia non habet tot ex quibus possit convenienter multa consumere. Et, si tentet ultra posse expendere, erit insipiens, quia hoc erit praeter dignitatem et praeter id quod fieri oportet et ita non pertinet ad

magnificus magnos sumptus facit in his quae proprie ad ipsum pertinent quae seme1 tantum fiunt, puta nuptiae, militia et si aliquid ta.le est. Secundum gradum ponit ibi: Et < si > cha aZiquid etc. Et dicit quod, si tota civitas ve1 principes civitatis student ad aliquid faciendum, circa hoc faciet magnos sumptus magnificus. Sicut si oporteat honorifice suscipere aliquos extraneos, puta principes ve1 reges, ve1 si oporteat eis mittere magna exenia, ve1 etiam si oporteat eis praesentialiter dona magna offerre, ve1 si oporteat eis retribuere pro aliquibus beneficiis impensis, in omnibus his magnos sumptus faciet magnificus. Magnificus enim non est sumptuosus in se ipsum, ut scilicet multum expendat in proprium usum, sed facit magnos sump-

70 virtutem magnificentiae, quia secundum virtutem omnia fiunt rette, id est secundum quod oportet. 1122 b 29 Deinde cum dicit: Decet autem et cos etc., ostendit quos deceat facere praedictos sumptus. Et accipit hoc secundum duo. Primo quidem secundum 75quantitatem divitiarum; unde dicit quod praedictos sumptus facere decet illos homines quibus talia praeexistunt, id est qui habent magnas divitias ex quibus possunt multa consumere decenter, sive habeant huiusmodi divitias abundantes per se ipsos, 6311 puta acquirendo eas per propriam industriam, sive etiam habeant eas per progenitores quibus succedunt, sive etiam per quoscumque alias per quos ad eos transeunt divitiae, puta cum relinquuntur heredes extraneorum. Secundo autem accipit pro8s positum per condicionem personarum; decet enim quod faciant magnos sumptus nobiles genere < et gloriosos)), puta in honoribus constitutos, et quaecumque similia sunt; omnia enim huiusmodi habent in se quanda.m magnitudinem et quandam dignita90 tem ut deceat tales magnos sumptus facere.

tus in communia. Dona autem quae magnifice aliquibus dantur habent aliquid simile cum his quae Deo consecrantur, quia scilicet, sicut Deo dona consecrantur non quia eis Deus indigeat, sed propter reverentiam et honorem, ita etiam et magnis viris dona offeruntur magis propter honorem quam propter indigen tiam. Tertium gradum ponit ibi : Magnijci autem etc. Et dicit quod ad magnificum etiam pertinet praeparare domum convenienter propriis divitiis, quia habere decentem domum pertinet ad hominis ornatum. Et in aedificiis faciendis magis intendit magnificus facere sumptus circa opera diuturna et permanentia quam circa aliquos fragiles ornatus, puta circa columnas marmoreas in domo quam circa fenestras vitreas ; ista enim quae sunt magis permanentia sunt optima. Sic igitur ex praedictis patet quod magnificus principaliter expendit circa res divinas et publicas, sed circa ea quae pertinent ad privatas personas expendit secundario propter tres condiciones : primo, quia seme1 fiunt ; secundo, quia commu-

52-53 sed etiam ad eum qui expendit coG.] om. @ (a&. sed ad eum qui expendit V6 sed opostet secm. Bx sed et cos qui expendunt sec.m. Kr et ad eum pro quo expenditus sec.m. AO sed etiam ad operantem sec.m Bo sed etiam ad expendentem sec.vn. Pd) (cf. lin. 105) cum teda m. P] 54 sit om. Y? 84 accipit] accipitur Y (-Za) 104 si cok ex Arist. OVJZ.@ 109 principes ve1 reges] reges ve1 principes Y? II I dona magna GZU. @2b TE” 124 etiam] om. @ SZa Sed cf. AvGst. 1123 a 6 et

: ct

47 Lin. 1122 b 26. 4g Lin. 1122 b 29. 83-84 Albertus Lect. f. 6ovb sicut per donationem principis ve1 adoptionem > ; Comm. p. 291 b. 107-111 Albertus Lect. f. 6Ira Similiter in susceptione peregrinorum et quorumlibet extvaneorum et similitqr in missionibus e%eGowm et in donis aliis quae @aesevztibu.s dat... >. 118-122 Albertus Lect. f. 6ova Deus non eget, sed cultores Dei egent talibus donationibus). Cf. etiam infra c. g, 1124 a 8-9.

:d

:6

1123 a 1 105

110

115

120

1123

a 6

SENTENTIAE

5324

QUARTI,

LIBRI

ETHICORUM

magnificum non quidem in absoluta sumptuum quan- 175 titate, sed in expendendo praeter id quod oportet, quia in super&& sumptibus multa consumit et vult splendidos sumptus facere praeter melodiam, id est praeter debitam proportionem (quod parabolice sive metaphorice dictum est), puta quia facit nuptialia 180 convivia histrionibus, et comoedis, id est repraesentatoribus, multa tribuit, et viam cooperit Pm-pura, sicut faciunt Megares, qui erant quidam cives Graeciac. Et omnia haec et similia facit non propter aliquod bonum, sed solum ad ostentandum divitias, 185 et propter hoc existimat quod in admiratione ha-

niter ad hoc insistitur ; tertio, quia sunt diuturna; haec enim sunt quae afferunt etiam rebus privatis magni tudinem . Deinde cum dicit : < Et B in singuZis decens etc., 1123 a 9 1411 ostendit quomodo magnificus conservat debitam proportionem sumptuum ad ea in quibus expendit. Et dicit quod magnificus in singulis expendit illud quod decet et secundum speciem et secundum quan145 titatem; manifestum est enim quod non idem secundum speciem aut quantitatem congruit exhibere diis et hominibus, neque in templo et sepulcro construendo. Hoc tamen observabit quod semper faciet magnum sumptum in genere illo; unde magniISOfìccntissimum erit quando in magno facto magnum sumptum facit, sed hic, id est in hoc facto, faciet id quad est magnum in tali genere. Et ita quandoque differt magnum respectu operis ab eo quod est simpliciter magnum in expensa; puta quod aliquis 155 faciat pulcerrimam spaeram, id est pilam, ve1 lechiturn, id est aliquod vasculum, ad dandum alicui puero, habet magnificentiam in genere puerilis doni et tamen pretium pulcerrimae spaerae secundum se consideratum est parvum et non pertinens ad libe~60ralem donationem. Et propter hoc manifestum est

beatur. Nec tamen ubique superflue expendit , sed quandoque deficit, quia, ubi oporteret multa expendere, ibi expendit pauca, et ubi oporteret pauca expendere, ibi expendit multa, quia non attendit 190 ad bonum, sed ad vanitatem. Deinde cum dicit : Panojcus autem etc., determi1123 a 27 nat de vitio defectus. Et dicit qtiod parvificus est qui circa omnia deficit. Et ponit quinque proprietates eius. Quarum prima est quad, cum faciat 195 magnas expensas, pro modico perdit quad [ non ] bene facit. Secunda proprietas est quad, quicquid facit in sumptibus, facit cum quadam tarditate.

quod ad magnificum pertinet ut in quolibet genere magnum aliquod opus faciat, in quo etiam facit sumptus secundum operis dignitatem ; tale autem factum, scilicet quod est in genere suo magnum ~5 et habet sumptus convenientes, non est de facili superabile. Ultimo autem epilogando concludit quod magnificus est talis qualis dictus est. 1123 a 19 Deinde cum dicit : Sufierabuwda~s az&m etc., determinat de oppositis vitiis. Et piimo de superabun170 dantia; secundo de defectu, ibi: Pa~vijcus atitem etc.; tertio determinat communiter de utroque, ibi: Sawzt quidem etc. Dicit ergo primo quod ille qui superabundat in sumptibus magnis, qui vocatur bannausus, quasi in fornace sua consumens, excedit

‘I’ertia est quod semper intendit qualiter possit minimum expendere. Quarta est quod expendit cum ~30 tristitia. Quinta est quod omnia reputat se maiora facere quam oporteat; videtur enim ei quod oporteret eum minus expendere. Deinde cum dicit: Sunt qzkdem igitw etc., deter1123 a 31 minat communiter de utroque vitio. Et concludit 20s ex praedictis quod praedicti duo ha.bitus sunt quidem malitiae propter hoc quod contrariantur virtuti < per B recessum a m.edio, non tamen sunt opprobriosi , quia neque inf erun t aliquod nocumenturn proximo neque sunt multum turpes, eo quod 210 diacile est in magnis sumptibus non recedere a medio.

138 etiam om. Y 140 Et GO&. ex Ar& (cf. su@a lin. 7) cum V6 secm. Vl”J om.@ I 49-150 magnificentissimum] -mus 152 est] Post magnum P6 Y!(-S) om. W (-P6) S V6Za Ed2 Sed cf, Arist. 1123 a 11-12 151 facit] faciet Ed3 I55-156 lechi185 ostentandum ErEr2P3 (cf. Akt. 1123 a 25 ; IP-IP turn (cf. 111 Reg. XVII’~)] leschitum Kr lecitum AoP7 lichitum Ps q.135 a.2 arg.3)] ostendendum @(-ErEr2P3) ma !i?’ 188 oporteret] oportet Y!’ Cf. Arist. 1123 a 26 I8g expendit pauca 208 per coni. cwn Cl Vs sec.m. ErEr*OPs i7zv.*Y? 189 oporterct] oportet Y Ig6 non @] sec2. Cf. IIa-IZae q.135 a.I AsP7 SWi] om. @ (propter add. Za Ed3 sec,m. Er* DbFPd habentes add. sec.m. AO)

: cf. adn. seq.). marg. in Et PI1 V’2) Lekithus feminini generis est secundum Aristotilem [re vera secundum Aristophanem Byzantium, cf. Suidae Lexicon, ed. Bernhardy, t. 2, p. I col. 561, ut rette adn. Pelzer, Les uewio?zs Zathes..., p. 394, adn. 31, et derivatur ab eleon, quod est oleum, subtracta prima littera, et keutho, quod est abscondo. Est enim vas parvum artificiose operatum unguenti pretiosi receptivum B Albertus Lect. f. 61rb Lechitus, id est vas quoddam picturatum et vitreum [vitratum QZ$ extra, ve1 corrigia 172 Liri. 1123 a 31. quae vertit speram > ; Comm. p. 292 b. 170 Lin. 1123 a 27. 174 Cf. supra TT c. 8 lin. 180-182 cum adn.

:6

;

:6

;

:s

8 Magnanimitas autem circa magna quidem et ex nomine videtur esse. Circa qualia autem est primum accipiamus. Differt autem nihil habitum I ve1 eum qui secundum habitum intendere. 5 Videtur autem magnanimus esse qui magnis se ipsum dignificat dignus exktens. 5 Qui enim non secundum dignitatem id facit insipiens. Eorum autem qui secundum virtutem nullus insipiens neque stultus. Magnanimus quidem igitur qui d.ic5 tus est. § Qui enim parvis dignus et his dignificat se ipsum temperatus, magnanimus autem non; in magnitudine enim magnanimitas quemadmodum et pulcritudo in corpore magno; parvi autem formosi et commensurati, pulcri autem non. § Qui autem magnis se ipsum dignum facit indignus existens, chaymus. Qui autem maioribus quam dignus non omnis caymus. § Qui IOautem minoribus quam dignus pusillanimus sive magnis sive moderatis sive parvis dignus existens adhuc minoribus se ipsum dignificet. Et maxime utique videbitur qui magnis dignus; quid enim utique faceret nisi qtidem extretalibus esset dignus ? $ Est autem magnanimus magnitudine mus, eo autem quod ut oportet medius, eo enim quod secundum dignitatem 15 se ipsum dignificat; hi autem superabundant et deficiunt. 5 Si autem utique magnis se ipsum dignificat dignus existens, et maxime maximis, circa unum maxime utique erit. Dignitas autem dicitur ad ea quae exterius boria. Maximum autem hoc utique ponemus quod diis attribuimus et quod maxime desiderant qui in dignitate et quod in optimis praernium. 20 Tale autem honor. Maximum enim utique hoc eorum quae exterius bonorum. Circa honores utique et inhonorationes magnanimus est ut oportet. $j Et sine ratione autem videntur magnanimi circa honorem esse. Honore enim maxime magni dignificant se ipsos secundum dignitatem. 5 Pusillanimis autem deficit et ad se kpsum et ad magnanimi dignitatem. Caymus vero et ad se ipsum quidem superabundat, non tamen ad magnanimum. § Magnanimus autem, si quidem maximk dignus, optimus utique erit. Maiori enim semper melior &gnus et maximis optimus. Ut vere ergo magnanimum oportet bonum esse. 30s Videtur autem esse magnanimi quod in unaquaque virtute magnum. § Et nequaquam utique congruit magnanimo fugere commonentem neque iniusta facere; cuius enim gratia operabitur turpia cui nihil magnum ?

1123 a 34

1123 b

1123 b I eum ALrRp : om. L2 J!JOS~ qui Rt 6 magnanimus ALRtT (.Z&. 51) : magnificus 6 magnanimitas ALlRp et u&.Z.L2Rt 7 corpore magno RpT (Z&z. 53) magno corpore RP ALRt g chaymus R(chayimus Rt chahymus AG) T (Zk 65) chaimus L2(caimus Rn) chaunus LI g caymus As1 T (Zk. 68) chaymus R(-Asr) chaimus L2(caimus Rn) chaunus Lr 10 pusillanimus L2RT (Zk 76) pusillanimis L1 12 utique videbitur qui (=Sv [@Y&&Z~] &&~cv 6) si videatur (=Sv [cwzkz~~~~]) LRt (FUX non fio& qui Rp) Cf. infvu 1132 a II, RpT (Zk 78-79) II34a 2o,1153 b II, 1163 a 6, 1163 b 18, 1164 b 35, IITg a 31 cum adn. 17 maxime utique erit ALRt 23 enim ALRt autem Rp utique erit maxime Rp 23 dignificant ALRtT (Zzk 131) magnificant Rp 25 Caymus T (ZGz. 140) Chaymus Rp Chaimus L2 Chaumus Rt Chaunus L1 26 tamen ALRtT (Zk 143) tantum Rp 27 maximis ALRtT (Z&z. 162) maximi Rp 28 maximis ALRtT (Zzk. 165) maxime Rp 30 Videtur T (Zk 158-159, 168) Videbitur L2R Et videbitur AL1 31 commonentem T (Zk. 186 ; cf. IP-IIae q.r 2g a.4 arg.2) commoventem A(=~w~I&xw~~ cf.napctduavn KbLbMbOb) LR

:

:

:

: :

:

:

: :

:

:

:

: : :

226

SENTENTIAl

1124 a

QUARTI

LIBRI

ETHICORUM

$ Secundum singula autem intendenti omnino derisibilis videbitur utique magnanimus non bonus existens ; non erit autem utique neque honore dig35 nus pravus existens, virtutis enim praemium honor et attribuitur 1 bonis. § Videtur quidem igitur magnanimitas ut ornatus qtidam esse virtutum; maiores enim ipsas facit et non fit sine illis. Propter hoc difficile secundum veritatem magnanimum esse ; non enim possibile sme bonitate.

: im.

: im.

33 videbitur utique ALRt Rp 34 autem utique ALrRp L*Rt 34-35 neque honore dignus ALl(Pn) R dignus neque honore Et\‘lsLp honore neque dignus O* Quid (Quis Pr%) honor dignus neque honore Pn La 1124 a x Videtur ALRtT (Z&. 151, 202) : Videbitur Rp

:

1123 a 34

Magnanimitas autem circa magna quidem etc. Postquam Philosophus determinavit de virtutibus quae sunt circa pecunias, hic determinat de virtutibus quae sunt circa honores. Et primo de magna5 nimitate, quae est circa magnos honores; secundo de quadam virtute innominata, quae est circa moderatos honores, ibi : Videtw autem et ciwa hunc esse vktus quaedam etc. Circa primum duo facit: primo investigat materiam magnanimitatis et oppositorum

dit quomodo circa eadem fiunt vitia opposita, ibi: Qui autem magnis se ipsum dignum fa& etc. ; tertio ostendit quomodo virtus in medio consistit, ibi : Est autem magnanimus etc. Circa primum tria facit. 30 Primo proponit quod intendit, dicens quod ille videtur esse magnanimus qui dignum se ipsum aestimat magnis, id est ut magna faciat et magna ei fiant, cum tamen sit dignus. Secundo ibi : Qui en& non secundum dignitatem 35 1123 b 2

IOvitiorum; secundo determinat actus et proprietates eorum, ibi: Maxime quidem igitur circa honoyes etc. Circa primum duo facit : primo proponit quad intendit ; secundo manifestat propositurn, ibi : Videtu? magnakm~s esse etc. Dicit ergo primo quad ex ipso 1s nomine magnanimitatis apparet quod magnanimitas est circa magna. Oportet autem primo accipere circa qualia magna sit. Et determinat de modo consi-

etc., ostendit quod ad magnanimum requiratur quod sit dignus magnis. Ille enim qui magnis se dignificat non secundum dignitatem, id est quorum non est dignus, est insipiens ; sapientis enim est in omnibus debitum ordinem servare. Nullus autem virtuosus 40 est insipiens ve1 stultus, quia virtus operatur secundum rationem rectam, ut in 11 habitum est. Sic igitur patet quod magnanimus est ille qui dictus est, qui scilicet dignus est magnis quibus se ipsum 4!i dignificat . Tertio ibi : Qui enim pawis dignus etc., ostendit 1123 b 5 quod magnanimus dignificet se ipsum magnis. Ille enim qui est dignus par-vis et his se ipsum dignificat potest dici temperatus, prout temperantia large sumitur pro quacumque moderatione. Non tamen 50 potest dici magnanimus;quia magnanimitas consistit in quadam magnitudine, sicut et pulcritudo proprie

derationis, quod nihil differt utrum loquamur de ipso habitu magnanimitatis ve1 de eo qui disponitur 20 secundum habitum, id est de magnanimo. 1123 b 1 Deinde cum dicit: Videtw autem magnanimus esse etc., manifestat propositum. Et circa hoc duo facit: primo manifestat materiam magnanimitatis in generali; secundo in speciali, ibi: Si autem utique 25 magnis etc. Circa primum tria facit : primo ostendit quod magnanimitas est circa magna; secundo osten7 hunc] hanc Bg3Er1 AsBoDbP6V4 Y(om. 7 honores om. Y circa hoc duo facit Inc. 14~ p&a 27 fiunt] sunt Va V3 Y! om. V4 Y? SecZ cf. Arist. 1123 b 7

Ad.

S) Cf. II 25 b I cum udn. ei zhfru c.12 Z+z. I 32-33 se ipsum aestimat inv. Y 4g large om. @

22 Et 52 etj

:e

13 Liri. 1123 b I. 22-25 Albertus Lect. f. 61vb Prima dividitur in 7 Cap. 12, 1125 b I. II Cap. g, 1124 a 4. duas in prima determinat materiam magnanimitatis in generali, quia est circa magna ; secundo in speciali, ibi : Si autem utique 28 Lin. 1123 b 8. 30 Lin. 1123 b 13. 33-34 Summa Alexandrinorum (ed. Marchesi, ma@ B. 24 Liri. 1123 b 15. p. LVII) Magnanimus autem est ille qui ad res arduas aptus ens ex ipsarum gaudet et delectatur tractatione > Averroes, IV c. 3 (ed. 1562, f. 55rb) Et videtur quod magnanimus sit ille, qui praeparat animum suum ve1 seipsum ad res eximias, 42 Cap. 2, 1103 b 32 ; 7, 1106 b 36. 49-50 Averroes, IV c. 3 ens aptus ad hoc >. 39-40 Cf. supra 1 c. 1 lin. 1-2. (ed. 1562, f. 53va) Qui vero aptus fuèrit ad res exiles et pro tali se exhibuerit, est homo sanae opinionis 8 ; Albertus Lect. f. 62ra Quod autem dicitur temperatus non est a temperato delectabilis secundum tactum quod est temperantiae, sed a ratione temperante, et haec temperies salvatur in omnibus virtutibus ; unde etiam alia translatio habet quod est bonae opinionis temperatus, non virtute temperantiae, sed a discretione rationis temperantis unde alia translatio bonae homo w f. 62va opinionis 1 Comm. p. 295 a. 52-57 Robertus Grosseteste iVotz& (in comm. Anonymi post p. 187, 7, inserta) 08, f. 74ra Quemadmodum $uZcritudo in magno corpore. In graeco habetur kallos ubi nos ponimus pulcritudo ; et significat kallos, secundum strictam acceptionem nominis, non omnem decorem corporis sed proprie illum qui est in magno corpore. [Significat autem kallos commensurationem dissimilium in nobis partium quae aliis partibus sunt posteriores, scilicet partibus consimilibus ; primae enim sunt consimiles in nobis in quibus est fortitudo, posteriores autem partes dissimiles in quibus est pulcritudo ; unaquaeque enim dissimilium partium ex partibus similibus componitur, puta facies ex ossibus et nervis et carnibus ; ex quo ostenditur quod fortitudo melior est quam pulcritudo.] Parvi autemformosi. Pro formosi in graeco habetur asteioi ; significat autem asteios virilem, civilem, iocundum, gratum et decorem facie > (quae uncis inclusimus e Suidae Lezico [ed. Bernhardy, t. z, p. 1, col. 501 excerpta sunt ;

:

:d

:e ;

e

;

: CI

:e

;

:e

;

:

:

8 PI23

a 34 - 1123 b 24)

consistit in corpore magno; unde illi qui sunt parvi possunt dici formosi, propter decentiam coloris, et 55 commensurati, propter debitam commensurationem membrorum, non tamen possunt dici pulcri, propter magnitudinis defectum. 1123 b 8 Deinde cum dicit : Qzk autem magnis etc., ostendit cluomodo circa magna se habeant opposita vitia. 60Et primo quomodo se habeat circa magna vitium quod est in excessu; secundo cluomodo ad hoc se habeat vitium quod est in defectu, ibi: Qui autem minoribus quam dignus etc. Dicit ergo primo quod ille qui aestimat se ipsum dignum magnis, cum sit 65indignus, vocatur chaymus, id est fumosus, quem possumus dicere ventosum ve1 praesumptuosum. Sed \ ille qui est dignus magnis et adhuc maioribus se dignum aestimat, non semper vocatur caymus, eo quod difficile est mensuram rectam attingere, ut 70 aliquis non maioribu s ve1 minoribus se ipsum dignum aestimet. 1123 b 9 Deinde cum dicit: Qui autem minoribus quam digyws etc., ostendit cquomodo se habeat ad magna vitium quod est in d.efectu. Et dicit quod ille qui 75 aestimat se ipsum dignum minoribus quam sit dignus, vocatur pusillanimus, et hoc sive sit dignus magnis sive mediocribus sive parvis, dum tamen adhuc minoribus se ipsum dignificet. Maxime tamen vocatur pusillanimus ille qui est dignus magnis, si 80illis magnis intendere recuset et intendat aliquibus minoribus; multo enim magis ad parva se deiceret nisi esset magnis dignus. 1123 b 13 Deinde cum dicit : Est autcm wLagna&tiws etc., ostendit quomodo magnanimitas sit in medio. Vi85 detur enim, si est circa magna, quod sit in extremo, nam, cum aequale medium sit inter magnum et parvum, magnum habet rationem extremi. Unde dicit quod magnanirnus quidem quantum ad magna quibus se ipsum dignificat in extremo consistit, sed 90 in quantum hoc facit secundum quod oportet, consistit in medio, quia scilicet se ipsum dignificat magnis secundum suam dignitatem (medium enim

227

virtutis non attenditur secundum quantitatem rei, sed secundum rationem rectam; unde, quantumcumque sit opus quod homo faciat, dummodo a 95 ratione retta non recedat, non propter hoc est extra medium virtutis) ; sed vitia opposita superabundant et deficiunt ab eo quod oportet. Deinde cum dicit: Si autem utique magnis etc., 1123 b 15 manifestat materiam magnanimitatis in speciali. Et IOO circa hoc tria facit: primo ostendit quod magnanimitas est circa honores; secundo ostendit quomodo circa hoc se habeant vitia opposita, ibi: PusiZZanimis autem etc.; tertio ostendit quomodo magnanimitas se habeat ad alias virtutes, ibi: Magnanimus autem, si quidem etc. Primum autem ostendit dupliciter. Primo quidem per rationem, dicens quad, si magnanimus dignificat se ipsum magnis tamquam eis dignus existens, consequens est quod maxime dignificet se ipsum maximis et ulterius quod magnanimitas sit praecipue circa unum, quia id quod per excellentiam dicitur, uni attribuitur. Cum autem .dicitur aliquis esse aliquibus dignus, talis dignitas refertur ad bona exteriora quae homini pro praemio dantur. Illud autem oportet ponere maximum quod Deo attribuitur et quod maxime desideratur ab his qui sunt in dignitate et quod est praemium optimorum actuum. Huiusmodi autem est honor. Honorem enim Deo exhibemus; honor etiam est quem requirunt hi qui sunt in dignitate; honore etiam praemiantur virtuosi actus. Unde manifestum est quod honor est optimum inter omnia exteriora bona. Et ita sequitur quod magnanimitas maxime attendatur circa honores et opposita, in quanturn scilicet magnanimus se habet sicut oportet circa talia. Secundo ibi : Et sine ratione autem etc., manifestat propositurn pér experimentum, dicens quod etiam sine ratione apparet quod magnanimitas maxime est circa honorem ex hoc quod experimento videmus quod magnanimi maxime dignificant se ipsos honore, sed non supra suam dignitatem.

61-62 ad hoc se habeat vitium] se ad hoc habeat vitium Y(-S) se habeat vitium ad hoc pr.m. S se habeat ad hoc vitium Vs sec.m. S om. Q2(-Vs se habeat circa magna vitium udd. sec.m. BxEr2) 65 chaymus PSWi] claymus @(-P5 clyamus Kr cow. sec.m. Vl” AO) caymus V6 chamus Za 65 fumosus] furiosus 9r.m. S famosus Za Sed cf. supra 11 c. g lin. 11-16 6g rectam CO&. cum Bx Ed21 certam @ 71 aestimet] existimet Y 7g pusillanimus] pusillanimis C1ErP3P5P7V3 AsBoFPaPdV WiVe (obsc. V2 OiPl) Cf. Akst. II 23 b IO cum adn. 129-130 maxime est &J. Y

;

:
Comm. p. 295 b. Cf. supra 11 c. 7 lin. 15-17 cum adn. nec non ipse Thomas Super I Sent. d.31 q.2 a.l. 62 Lin. 1123 b g. 65-66 Cf. supra 11 c. g lin. 11-16 cum adn. 66-68 Albertus Le&. f. 62va alius quidem est dignus magnis, sed dignificat se maioribus et hic non habet nomen y ; Comm. p. 296 a. Aliter Anonymus, p. 187, 4-7 ; Os, f. 74va Ve1 dicit utique non chaunos quicumque per calliditatem et recordantes aliquid maius propter hoc maioribus se ipsos dignificant simulantes et figentes, non propter chaunotita sed propter astutiam chaunus enim insipiens, non callidus ve1 astutus B. 6g Cf. supra II 7, 1106 b 32-33 11, 1109 a 25, 34. 86-87 Aristoteles Met. X 7, 1056 a 12 (cf. supra 11 6, 1106 a 28-29 infra V 6, 1132 a 14-15 : 7, 1132 a 2g ; Phys. VI11 15, 261 b 19-20). Cf. infra c. 15 lin. 92-93 V c. 4 lin. 116, 122-123 ; c. 6 lin. 157-158 IO lin. 19. 92-97 Cf. supra 11 7, 1107 a 6-8. 103 Lin. 1123 105 Lin. 1123 lb 26. b 24. 111-112 Aristoteles Top. V 5, 134 b 23-24 (PL 64, 963 A) Nam quod est secundum superabundantiam, uni soli inest% quae verba iam protulerat Albertus Lect. f. 62va ; Comm. p. 300 a Eum autem honorem qui sibi a contingentibus fiewozis sive idiotis... 8. 63 Lin. 1124 74 Lin. 1124 a 5-6. 86-88 Anonymus, p. 188, 7-8 ; Oa, f. 75va a 20. Componere aliquid et conferre et bonam fortunam ad magnanimitatem ait, et quahter apponit > ; Albertus Lect. f. 63vb Deinde cum dicit : Videtitzu autem et bonae fo&mae, ostendit quod ditta conferunt ad magnanimitatem 2.

: 6

:K

;

:s

:< : c(

9 @=4 a 4 - 1124 b 6) sine virtute non possunt magnanimum facere, ibi: Qui auhm she vkhte etc. Dicit ergo primo quad omnia exteriora bona fortunae videntur aliquid conferre ad magnanimitatem, in quantum scilicet prop95 ter ea aliqui reputantur digni honore, puta nobiles et potentes ve1 divites. Omnia enim ista consistunt in quadam superexcel!lentia, prout scilicet nobiles excedunt ignobiles et sic de aliis, omne autem illud quod superexcedit in bono est magis honorabile; IOO honor enim est quaedam reverentia quae debetur’ superexcellenti bono. 1Et quia magnanimus est dignus honore, inde est quod talia faciunt homines magis magnanimes, prout scilicet honorantur a quibusdam vulgaribus hominibus, qui sola haec bona 105cognoscunt. Sed secunclum rei veritatem solus bonus, id est virtuosus, est honorandus, quia scilicet honor est proprium praemium virtutis. Si autem aliquis habeat ambo simul, scilicet virtutem et bona fortunae, fiet magis dignus honore, in quantum scilicet no utroque modo est honorabilis, et secundum veritatem et secundum opinionem. Ipsa etiam bona fortunae organice deserviunt ad operationes virtutum. 1124 a 26 Deinde cum dicit : Qui az&m sine vic?ute etc., ostendit quod bona fortunae sine virtute non pos115sunt facere magnanimum. Et dicit quod illi qui habent talia bona sine virtute non possunt iuste reputare se dignos magnis honoribus, unde nec rette

121

Sed] et add, Y?(-V6

'231

magnanimi dicuntur, quia quod aliquis sit dignus magnis honoribus et quod sit magnanimus non potest contingere sine virtute perfetta, ut supra dieturn est. Sed tales qui virtute carent propter excellentiam exteriorum rerum despiciunt alias et iniuriantur eis et in similia mala incidunt, eo quod non est facile quod aliquis moderate ferat bona fortunae

sine virtute; hoc enim est magnum opus virtutis ut 125 aliquis moderate se habeat in bonis fortunae. Unde, cum illi qui carent virtute non possunt bene ferre fortunas, dum existimant quod simpliciter excellant alios quos in divitiis excellunt, contemnunt eos. Et quia non reputant aliquam excellentiam esse secun- 130 dum operationem virtutis, ideo ipsi non curant operari aliquid beni, sed operantur quicquid venit eis ad cor. Volunt enim imitari magnanimum, cum tamen non sint ei similes; imitantur autem eum in quibus possunt, non quidem in hoc quod operentur ~5 secundum virtutem, quod maxime facit magnanimus, sed in hoc quod contemnunt alias, non tamen eodem modo sicut magnanimus. Nam magnanimus iuste contemnit, scilicet malos, et vere glorificat, scilicet bonos, sed multi, scilicet qui carent virtute, ~3 contemnunt et glorificant indifferenter qualitercumque contingit, contemnendo scilicet interdum bonos et glorificando malos.

etiam S)

IOO Cf. supra 1 c. 18 lin. 18-20 cum adn. 106-107 Cf. supra c. 8, 1123 b 35. 111-112 Aristoteles supra 1 14, Iogg b 27-28 (cf. 13, Iogg a 33 - b 2) Albertus Lect. f. 63vb Deinde cum dicit : Sed adhuc et circa divitias, ostendit qualiter se habeat magnanimitas ad ea quae o~~a&ce operantur ad virtutem B f. 64ra Magnanimitas non est circa divitias sicut circa principalem materiam, sed sicut circa matteriam orgakce sewie&em ad suum finem B. 120 Cap. 8, 1123 b 26-29, 1124 a 4 ; g, 1124 a 7-8.

;

: cc

;

IZO

:c

10 Non est autem microkindinos neque philokindinos propter pauca honorare, megalokindinos autem. § Et cum periclitetur non parcens vitae, ut non dignum existens omnino vivere. 8 Et potens benefacere, beneficialo tus autem verecundatur; hoc quidem enim superexcellentis, hoc autem superexcessi. § Et retributivus plurium; ita enim debitor erit qui incepit et erit bene passus. § Videntur autem et in memoria habere eos quibus utique faciant bene, a quibus autem utique patiantur bene, non; minor enim qui patitur bene eo qui facit, vult autem superexcellere. § Et 1~haec quidem delectabiliter audit, haec autem indelectabiliter. Propter quod et Thetin non dicere beneficia Iovi neque Lacones ad Athenienses, sed quae passi sunt bene. § Magnanimi autem et nullo indigere ve1 vix, rninistrare autem prompte. 8 Et ad eos quidem qui in dignitate et bonis fortunis magnum esse, ad medios 20 autem moderatum. 5 Hos quidem enim superexcellere difficile et venerabile, hos autem facile. Et in illis quidem venerari non invirile, in humilibus autem onerosum. $ Quemadmodum ad imbecilles fortem esse et ad honorabilia non ire ve1 ubi praecellunt alii. $ Et otiosum esse et tardum, sed ve1 ubi 25honor magnus ve1 opus. Et paucorum quidem operativum, magnorum autem et nominabilium. 3 Necessarium autem manifestum oditorem esse et manifestum amatorem; latere enim timidi. § Et curare veritatem magis quam opinionem. $ Et dicere et operari manifeste, liber propalator enim, quia contemptivus est. 29biscontemptivus autem, propter quod libere propalativus; 29teret libere propalativus enim, propter quod contemptivus. 30s Et veridicus, verum tamen quaecumque non propter yroniam; yronia autem ad multos. § Et ad alium non posse vivere, sed 1125 a 1 ve1 ad amicum; servile enim. Propter quod et omnes blanditores obsequiosi, et humiles blanditores. $ Neque admirativus; nihil enim magnum ipsi est. 8 Neque memor mali. Non enim magnanimi recordari aliterque et mala, sed magis 5 despicere. § Neque humaniloquus; neque enim de se ipso loquitur neque de alio, neque enim ut laudetur cura est

1124 b

6

II superexcessi AL(-SksT1) RtT (Zhz. 52) : superexcelsi SkaT1 Rp II debitor erit LRt : Gzu. Rp an om. T (En. 56-59) ? 13 faciant R fecerint L 13 a quibus autem R : cos autem a quibus L 13 patiantur R passi fuerint L 20 moderatum ALlT (? cf. IP-IP q.129 moderatim L*(-Rn) R a.3 ad 5 ) 22 Ante Quemadmodum paragrafiho T ante quemadmodum vhg. tanttim et Post 23 esse paragvapho interp. ALR 24 tardum RpT (En. 12, 133; cf. IP-IIae q.129 a.3 arg.5 et ad 5) pigrum LRt (et etiam Post tardum Rp) Cf. IP-IIae q.47 26 manifestum L*RT (Zin. 130) : et manifestum AL1 a.g arg.3 2g contemptivus L Rt(+z textu) RpT (&z. 160) contemptivi Rt(&z marg.) oh. A 2gbis Contemptivus A(fec.m. Kb) Contemptivi A(Ob) R LT ( ? Zhz. 164-166) 2gter propalativus A(fec.m. Kb) LT (? Zin. 164166) propalativi A(Ob) R (om. h tex& sed add. in marg. Rt) 30 yroniam Rn RtR19*4*3 T (Zhz. 172) ironiam L(-Rn) Rl9(-Asl) 31 yronia RT~Z+z. 173) ironia L(-Rn) 31 alium ALRtT (Zh. 145, 175, 179) illum Rp (cow. sec.m. Rps) 1125 a 2 obsequiosi R(h marg. Rt) T (Zhz. 182) : serviles L (et etiam in textu Rt Post obsequiosi Rp) 4 aliterque R aliter L

:

:

:

intmp. :

:

:

:

:

:

:

:

:

IV,

IO

(1124b 6 - 1124b IO)

233

ipsi neque ut alii vituperentur. Neque rursus laudativus est, propter quod neque. maliloquus neque de inimicis, nisi propter iniuriam. § Et de necessariis ve1 parvis nequaquam planctivus IOet deprecativus ; studentis enim sic habere circa haec. § Et potens possedisse magis bona et infruttuosa fructuosis et utilibus ; sufficientis enim magis. 3 Sed et motus lentus magnanimi videtur esse et vox gravis et locutio stabilis. Non enim festinus qui circa pauca studet, 15 neque contentiosus qui nihil magnum existimat ; acumen autem vocis et velocitas per haec. Talis quidem igitur magnanimus. 238 240; cf. IF-IIae lentus A( = @z-&~cz KbLbMbOb) RpT (Zz%z. (ci ethzm ante lentus Rp)

1124 b 6

q.129

a.3 arg.3)

: gravis(=fhp&x)

Non est autem mhvokindinos etc. Postquam Philosophus ostendit qualiter magnanimus operetur circa propriam materiam, hic determinat proprietates magnanimi. Et circa. hoc duo facit: primo ponit 5 proprietates magnanimi quae accipiuntur per comparationem ad materias virtutum ; secundo ponit proprietates quae accipiuntur secundum dispositioetc. nem ipsius magnanimi, ibi: Neque admirativus Circa primum duo facit: primo ponit proprietates 10 magnanimi quae accipiuntur per comparationem ad res exteriores; secundo per comparationem ad hu-

ponit duas proprietates. Quarum prima est quod magnanimus non est microkindinos, id est pro parvis periclitans, neque est philokindinos, id est amator periculorum, quasi prompte et de facili se ad pericula exponens, et hoc ideo quia nullus exponit se periculo nisi propter aliquid quod multum appretiatur, ad magnanimum autem pertinet pauca in tantum appretiari quod pro eis se velit periculis exponere, unde non de facili neque pro parvis rebus pericula subit ; est autem magnanimus megalokindinus, id est pro magnis periclitans, < quia >

manos actus, ibi: Et otiosum esse et taydum etc. Circa primum tria facit: primo ponit proprietates magnanimi per comparationem ad exteriora peri1scula, quae sunt materia fortitudinis; secundo per comparationem ad exteriora beneficia, quae proprie pertinent ad liberalitatem, ibi: Et potens benefacere etc.; tertio per comparationem ad honores, qui pro-

exponit se quibuscumque periculis pro magnis rebus, puta pro salute communi, pro iustitia, pro cultu divino et aliis huiusmodi. Secundam proprietatem ponit ibi : Et cum peri- 41 1124 b 8 cZi?etw etc. Et dicit quod magnanimus quando periculis se exponit, hoc facit vehementer, ita ut non parcat vitae suae quasi non sit dignum quod magis

prie pertinent ad ma_gnanimitatem, ibi: Et ad eos 20 quidem qui iz dignitate etc. Praetermittit autem de materia temperantiae, quia non habet de se aliquam magnitudinem, sed est circa ea quae sunt nobis et brutis communia, ut in 111 habitum est; magnanimitatis autem est operari magnum in omni25 bus virtutibus, ut supra habitum est. Circa primum

velit vivere quam magna bona per mortem consequi. Deinde cum dicit: Et potens benefacere etc., ponit 45 11% f 9 quinque proprietates magnanimi quae accipiuntur per comparationem ad beneficia, quae sunt propria liberalitati. Quarum prima est quod magnanimus est potens benefacere, id est promptus ad beneficia largienda, sed verecundatur ab aliis beneficia accipere; 50

V6

36 quia GO&. turn s8c.m. S] om, @ 41 Et om. Y?(-V6)

32 pertinet ccwz~. ctirn Kr V6Za sec.m. Pd S] pertinent @ nec non primo sed exp. V enim add. Za sec.m. VIo As

:c

37 expo&]

30

35

exponens

Hic ponit XIX proprietates magnanimi B. 3-4 Albertus Le& f. 64ra 8 Lin. 1125 a 2. 12 Lin. 1124 b 24. 17 Liri. Ig Liri. 1124 b 18. 20-25 Albertus Lect. f. 65ra In quibusdam virtutibus est magnum simpliciter, sicut in 1124 b g. fortitudine periculum mortis et in liberalitate magnum datum, et ideo posuit potius proprietates magnanimi secundum comparationem istarum virtutum quam secundum iustitiam et temperantiam, in quibus simpliciter non est aliquid magnum, cum sint in communibus operationibus vitae B. 23 Cap. 19, 1118 a 23-25. 25 Cap. 8, 1123 b 30. 27-29 et 35-36 Robertus Grosseteste Notula Talia autem honorabilia et pretiosa 2, inserta) 08, f. 75va-vb Microkindinos autem est (in comm. Anonymi post p. 188, 27 qui pro parvis se exponit periculo, ut miles stipendarius et gladiator qui pro parva mercede se exponunt etiam mortis periculo talis etiam est philokindinos, quasi amator periculi. Megalokindinos autem est qui pro magnis se exponit periculo qui idem est oligokindinos, hoc est pro paucis se exponens periculo, non enim nisi pro magnis honorabilibus et pretiosis, quae quidem pauca et rara sunt. Dicuntur autem haec nomina a micron, quod est parvum, et philos, quod est amicus, et mega, quod est magnum, et oligon, quod est paucum, et kindinos, quod est periculum )) Albertus Lect. f. 64rb Et dicit quod magnanimus non est microkindinos, id est pro parvis periclitatus ; dicitur enim a micros, quod est parvum, et kindinos, quod est periculum... neque est philokindinos, id est amator periculi... et ideo dicitur megalokindinos, id est pro magnis periclitatus ; megalos enim dicitur magnum )) Comm. p. 302 a. - Lexicon verborum graecorum..., p. 260*, Mikrokindinos qui periclitatur pro parvis. - Phylokindinos qui amat periculum. - Megalokindinos qui periclitatur pro magnis )). 40-41 Albertus Lect. f. 64rb Secundam proprietatem ponit 45-46 Albertus Lect. f. 64rb Deinde cum dicit ibi,: Et cum periclitetur B. Et potens benefacere, ponit proprietates quae sunt in benefactis alteri >. 4g Albertus Lect. f. 64rb potens benefacere, id est promptus ex habitu ad benefaciendum B.

:
. - Aliter Anonymus, p. 189, 23-24 ; 08, f. 76va Ve1 ubi praecelhnt alii ut non hic secundum reddant > 130 Lin. 1124 b 26. Albertus Comm. p. 304 a-b. Cf. adn. ad Arist. 1124 b 22.

:e

b l8

, b 20

b 22

exemplum. Et dicit quod simili modo hoc quod dictum est est vitiosum, sicut et quod aliquis exhibeat se fortem contra imbecilles et quod non aggrediatur difficilia quae sunt honorabilia et in quibus alii 125 praecellunt . 1124 b 24 Deinde cum dicit: Et otiosum esse etc., ponit proprietates magnanimi secundum actus humanos. Et primo quantum ad se ipsum; secundo per respecturn ad alios, ibi: Necessakm autem manifgstum 130 etc. Dicit ergo primo quod ad magnanimum pertinet quod sit otiosus, ex eo scilicet quod non multis

53 intendit] tendit Y 5g dedit] dederit @ 62 est om. Y 62 et] sed Za sec.m. Vl” AsEr2Pd SWi (sed etiam V6 82 cui coni. cum Ed2 sec.m. Er] qui @ 83 recepit] recipit P3 AoErl sused Post consequitur) 7g Et] om. V Y(-VYZa) scepit Y go ipsa om. Y! g1 libenter] libentius (D Sed cf. Albeh verba in. app. fontium laud. g7 Et] om. Bx P3 122 hoc om. Y Y (-V%a)

;

b 17

;

;

:K

:

:u

: :e...

:

:

;

IO (1124 b

1124

b 26

1124

b 27

1124

b 28

1124

b 30

IO - IIZ~

a 6)

235

negotiis se ingerit, et quad sit tardus, id est quad non de facili se ingerat negotiis sed solum ‘illis ac135tibus insistat qui pertinent ad aliquem magnum honorem ve1 ad aliquod magnum opus faciendum. Et sic magnanimus est operativus paucorum, sed operatur magna et quae sunt digna nomine magno. Deinde cum dicit : NecessaGm autem etc., ponit 140 proprietates magnanimi circa actus humanos qui sunt per comparationem ad alium. Et primo quantum ad veritatem; secundo quantum ad delectationem (haec enim praecipue recluiruntur in convictu ad alios, ut infra dicetur) ; secundum ibi: Et ad 145aZium non posse vivwe etc. Circa primum ponit quatuor proprietates Quarum prima respicit interiorem affectum. Et dicit quod necessarium est quod magnanimus manifestus sit amicus et manifestus inimicus, quia quod aliquis latenter amet ve1 150 odiat provenit ex aliquo timore, timor autem magnanimitati repugnat. Secundam proprietatem ponit ibi: Et czwaye etc. Et dicit quod ad magnanimum pertinet quod magis curet de veritate quam de opinione hominum. Non 15senim propter humanam opinionem recedit ab eo quod facere debet secundum virtutem. Tertiam proprietatem ponit ibi: Et diceye et aperari etc. Et dicit quad ad magnanimum pertinet quod manifeste loquatur et operetur, eo quod ipse 160est contemptivus aliorum, et inde est quod ipse libere propalat sua ditta et fatta. Quod enim ali-

Deinde cum dicit: Et ad album non posse viveye 175 1124 etc., ponit proprietatem magnanimi circa delectationem quae est in convictu. Et dicit quod ad magnanimum pertinet ut non promptus sit ad convivendum cum aliis, nisi cum amicis; quod enim aliquis ingerat se familiaritatibus omnium est servilis 180 animi. Unde et omnes blanditores, qui volunt omnibus indifferenter piacere, sunt obsequiosi, id est ad serviendum parati, et e converso omnes humiles,

quis occultet ea quae: facit ve1 dicit provenit ex hoc quod timet alios, nullus autem timet eos quos contemnit; unde ista duo convertuntur ad invicem, ut 165scilicet aliquis sit libIere propalativus et contempti~~1s. Non autem dicitur magnanimus esse contemptivus eo quod despiciat alios quasi privans eos debita reverentia, sed quia non appretiatur eos ultra quam debeat. 170 Quartam proprietatem ponit ibi: Et ve?idicus etc. Et dicit quod magn,animus in verbis suis non falsum, sed verum dicit, nisi forte aliqua yronice loquatur ex ludo; utitur autem yronia in societate multorum.

tamquam magna admiramur. Alia ratio est quia ad magnanimum specialiter pertinet oblivisci malorum 2~05 quae passus est, in quantum scilicet ea despicit utpote a quibus minorari non potuit. Unde de Iulio Caesare Tullius dicit quod nullius oblivisci solitus 1125 erat, nisi iniuriarum. Deinde cm-n dicit: Neque humaniZoquus etc., po- 210 nit duas proprietates magnanimi circa locutionem eius. Quarum prima est quod non multum loquitur de hominibus, quia particulares res hominum non multum appretiatur, sed tota eius intentio est circa bona communia et divina; unde nec de se ipso 21s multum loquitur neque de aliis, non enim est sibi

qui scilicet sunt abietti animi, sunt blanditores. Deinde cum. dicit: Neque admi~ativus etc., ponit ~35li25 proprietates magnanimi quae accipiuntur secundum dispositionem ipsius. Et primo ponit quasdam quae consistunt in corde; secundo quasdam quae consistunt in locutione, ibi: Neque humaniZoquus etc.; tertio ponit illas quae consistunt in exteriori conver- 190 satione, ibi: Et potens possedisse etc. Circa primum ponit duas proprietates. Quarum prima est quod magnanimus non est promptus ad admirandum, quia admiratio est de rebus magnis, sed ma,gnanimo non est aliquid magnum eorum quae exterius 1~3 occurrere possunt, quia tota intenti0 sua versatur circa interiora bona quae sunt vere magna. 1125 Secundam proprietatem ponit ibi: Neque memor maZi etc. Et dicit quod magnanimus non multum recordatur malorum quae passus est. Et ad hoc in- 200 ducit duas rationes. Quarum una est quia non convenit magnanimo multa recordari sicut neque admirari ; eorum enim solemus multum recordari quae

et

170 veridicus] veredicus @(-AsPrV3) S Sed cf. infra c. 15 En. 115 248 133 quod2] om. Q 138 nomine magno &J. Y Gurn adn. 172 yronice] irronice Y(-V?Za) 173 yronia] yronya Er yroneia W yronea P3Va irronia SWi ironia (ve1 178 promptus sit] prompti sit C?V2Vlo @2(-AoErsV3 rgg Et om. rronia) P promptius sit AsDb01P6) &v. Y Y(-V%Za) 202 multa] multum Bg3 om. Y 185-188 Albertus Lect. f. 64vb : c Deinde cum dicit : 144 Cap. 14-16, 1126 b IO - 1128 b g. 144-145 Lin. 1124 b 31. ZV$qtw admi~ativus, ponit proprietates quantum ad ea quae sunt cordis >. r8g Lin. 1125 a 5. Igr Lin. 1125 a 194 Albertus Lect. f. 64vb : s Est autem admiratio semper respectu magni >. Cf. Cicero & 08. 11 x 36 (ed. Atzert, . i! 87) : eAdmirantur igitur communiter illi quidem omnia, quae magna et praeter opinionem suam animadverterunt... )) ; Ioannes Damascenus De j&? odz. 11 c. 15 (PG 94, 932 C) a Burgundione transl. c.2g (ed. Buytaert, p. 122) : CY Admiratio vero est timor ex magna imaginatione )) ; cf. ipse Thomas la-IIae q.32 a.5 ; q.41 a.4 c. et ad 4 ; IIa-Ilae q.180 a.3 ad 3. 194-197 Cf. Seneca Epist. VI11 5 : c Cogitate nihil praeter animum esse mirabile, cui magno nihil magnum est > ; De vita beata 111 3 ; nec non Cicero TUSG. 111 XIV 30 J Horatius Efist. 1 VI I. 207-209 Augustinus Epist. 138 II g (PL 33, 52g), qui ipse laudat Ciceronem F’YOLQako

35 (cf. Testard, t. 2, p. 107-108).

b 31

a2

a 3

a

5

236

220

1125 a 9

SENTENTIAE

QUART1

curae quad ipse’ laudetur neque quod alii vituperentur. Unde neque ipse multum laudat alios, neque etiam male loquitur de aliis, nec etiam de inimicis, nisi propter iniuriam sibi ab eis illatam repellendam. Secundam proprietatem ponit ibi : Et de necessakis etc. Et dicit quod de necessariis ad vitam humanam

ve1 quibuscumque aliis rebus neque etiam est planctivus, scilicet conquerendo ve1 murmurando si ei 225desint, neque deprecativus, ut ei exhibeantur ; haec enim pertinent ad illum qui studet circa necessaria vitae consequenda quasi circa aliqua magna, quod est contrarium magnanimitati. 1125 a 11 Deinde cum dicit: Et pohzs fossedisse etc., ponit 230proprietates magnanimi per COmparatiOneIn ad exteriora. Et primo quantum ad exteriores possessiones. Et dicit quod magnanimus est promptus magis

235

1125 a 12

ad possidendum quaedam bona, id est honorabilia, et infruttuosa, id est quae non sunt lucrosa, quam aliqua quae sunt lucrosa et utilia, quia magis pertinet ad hominem sibi sufficientem quod non indigeat aliunde lucrari. Secundo ibi: Sed et wzok Zentz~s etc., ponit pro-

LIBRI

ETHICORUM

prietatem magnanimi quantum ad motus corporales. Et dicit quod motus magnanimi videtur esse lentus 240 et vox eius videtur esse gravis et locutio eius videtur esse stabilis, id est tarda. Et horum rationem assignans dicit quod non potest motus magnanimi esse festinus, cum ipse ad pauca operanda intendat ; similiter etiam magnanimus non est contentiosus, eo quod nihil exteriorum magnum existimat, nullus autem contendit nisi pro aliquo magno; acuitas autem vocis et velocitas locutionis accidit propter contentionem; patet ergo quod ipsa affectio magnanimi requirit gravitatem vocis et tarditatem locutionis et motus. Dicit autem Philosophus in Praedicamentis quod, si aliquis naturaliter inclinatur ad aliquam passionem, puta ad verecundiam, oportet eum naturaliter habere talem colorem qui competat

: CT

;

250

verecundiae; unde, si aliquis habet naturalem apti- 255 tudinem ad magnanimitatem, consequens est etiam quod habeat naturalem dispositionem ad huiusmodi accidentia. Ultimo vero concludit epilogando quod magnanimus talis est qualis dictus est.

planturus V 223-224 planctivus con& tx Arìst. 1125 a g iwn Z!a QX.~. AoP*O] plancturus Q(planiturus BgsFOPd pv.m. DbP6 planctatus Bgl plantaturus Er% plantativus Bx) plantivum PSWi (-vus ~ow. se~,m. S) plangitivus VG 258 vero] autem Y sequenda] gerenda Y(agenda V6) 218-220 Anonymus, p. xgo, 14-16 ; Os, f. 76vb Nisi propter et obiurgat (tale enim obiurgatio), absentes autem non blasphemat quia commovetur aliquo modo ab iniuria > Comm. p. 305 b. promptus magis possedisse >. 251-2.52 Ps.-Aristoteles Cat. 8, g p. 26 ; cf. ed. comp., p. 65 ; aliter Guillelmus, p. 103).

245

iniuriam, hoc est > Albertus Lect. 232 Albertus b 14-19, a Boethio

;

nisi praevaricetur

plantatus 227 con-

; praesentes enim detrahit

f. 64vb : unisi propter iniuriam sibi factam, Lect.f. 64vb : sest potens habitudinaliter, id est transl. (PI 64, 247 B ; ed. Minio-Paluello,

11 Defìciens autem pusillanimis, superabundans autem caymus. Non mali quidem igitur videntur esse neque isti, non enim malefactores sunt, peccantes autem. 3 Pusillanimis quidem enim dig20 nus existens bonis se ipsum privat quibus dignus est. § Et videbitur malum habere alìquod ex non dignificare se ipsum bonis. Sed et ignorare se ipsum ; appeteret enim utique quibus dignus erat, bona existentia. Non tamen insipientes tales videntur esse, sed magis pigri. § Talis autem opinio videtur et deteriores facere. 25 Singuli zenim appetunt quae secundum dignitatem. Discedunt autem et ab operationibus bonis et adinventionibus ut indigni existentes. Similiter autem et ab exterioribus bonis. § Caymi autem insipientes et se ipsos ignorantes. Et hoc manifeste: ut enim digni existentes ad honorabilia conantur, deinde redarguuntur. 30 § Et veste ornantur et figura, et talibus volunt bonas fortunas manifestas esse ipsorum. Et dicunt de se ipsis ut per haec honorandi. § Opponitur autem magnanimitati pusillanimitas magis quam caymotis. Et fit magis et deterius est. Magnanimitas quidem igitur 35 circa honorem est magnum, quemadmodum dictum est.

1125 a 17

:

18 caymus T (&z. IO) chaymus Rp chaimus L2(chay- Rn) chaumus Rt chaunus ALi 20-21 videbitur T (ZGz. 26) videtur ALR 27 Caymi Vd Rp(-Vi3) T (Z&. 20, 59, 62) Chaymi Rpi(-Vd) VI3 npW Chauni ALRt 28 hoc Rn Rt Sl P14 T (Z&. 65) haec AL(Pll Sk2 Pia h’ EtO*Vlz Tr Re) h’ Rp (- SI P14) 30 Post figura z&g. T (Zin. 75) 30 talibus L2RT (ZGz. 75) et add. ALl(-Pl2) 32 se ipsis A(=c&&v Lb) LR un his T (cf. Z&z. 77-78) Cf. A txt%v Kh 33 caymotis Rp4 T (Z&z. 82-83) chaunotis ALlRt chaimotis L2(cai- Rn) chaymons Rp (chaymoris Asr caymos Tu1 torr. stzc.wt.chaymotis Ba1Vi3)

:

:

1125 a 17

5

int@. :

De$ciens auhm etc. Postquam Philosophus determinavit de magnanimitate, hic determinat de viti& oppositis. Et circa hoc tria facit: primo determinat id quod est commune utrique vitio; secundo determinat de utroque secundum se, ibi: PusiZZanimis quidem enim etc. ; tertio comparat unum alteri, ibi:

O@onitw autem magnanimitah etc. Dicit ergo primo quod ille qui deficit a medio magnanimitatis vocatur pusillanimis, ille autem qui superabundat 10vocatur caymus, id est fumosus, quem nos dicimus inflatum ve1 praesumptuosum. Non autem dicuntur

7 Liri. 1125 a 32.

:

:

esse mali, quantum ad hoc quod non sunt malefactores (non enim alicui nocumentum inferunt) nec faciunt aliquid turpe, sed tamen peccant, in hoc quod recedunt a medio rationis. Deinde cum dicit : Pusillanimis quidem enim etc., determinat de utroque vitiorum secundum se. Et

15

primo de v-t* 1 IO quod est secundum defectum; secundo de vitio quod est secundum excessum, ibi: Caymi auiem etc. Circa primum tria facit. Primo 20 proponit proprium actum pusillanimis. Et dicit quod pusillanimis, cum sit dignus bonis, privat se ipsum

IO fumosus] furiosus Bo S Sed cf. suea G. 8 Zz?z. 65 wm adn. PV6 hom.om. 01 22 pusillanimis] pusillanimus Vl” P6V3 Y! 5 Liri. 1125 a 19.

:

21 pusillanimis Cl Er2 SWiZa] pusillanimi

10-11 Cf. supra 11 c. g lin. 9-16 cum adn.

20 Liri. 1125 a 27.

@(-Cl Erz)

1125 a 19

SENTENTIAE

238

1125

-1125

a 20

a 24

QUARTI

illis quibus dignus est, dum scilicet non conatur ad operandum ve1 consequendum ea quae sibi com25 peterent. Secundo ibi : Et videbitw mahm habere etc., ostendit causam pusillanimitatis. In qua quidem causa tria consideranda sunt per ordinem. Quod enim aliquis se privet bonis quibus dignus est, primo 30 quidem contingit ex hoc quod non reputat se dignum talibus bonis, turn tamen sit dignus. Hoc autem secundo contingit ex hoc quod ignorat suam condicionem; cum enim proprium bonum sit cuilibet appetibile, si se ipsum cognosceret pusillanimis, 35 appeteret ea quibus est dignus, cum sint ‘quaedam bona et de se appetibilia. Huiusmodi autem ignorantia non contingit ex insipientia, quia insipientes non sunt digni magnis, sed magis contingit ex quadam pigritia per quam contingit quod nolunt magnis 40 se ingerere secundum suam dignitatem; et hoc est tertium ex quo alia duo oriuntur. Tertio ibi: Ta,% autem o$inio etc., ponit effectum pusillanimitatis. Et dicit quod talis opinio per quam alicui videtur quod homo non sit dignus bonis qui45 bus est dignus, videtur homines facere deteriores. Singuli enim homines appetunt illa quae conveniunt eis secundum propriam dignitatem. Et ideo, quando nesciunt suam dignitatem, dupliciter detrimentum patiuntur suae bonitatis. Primo quidem quia recedunt ab ipsis operationibus, virtutum, et adinventionibus, speculabilium veritatum, quasi indigni et insufficientes ad talia existentes; ex hoc autem quod magna bona praetermittunt, efficiuntur peiores, quia magnorum bonorum exercitatio facit homines me55 liores. Secundo, ‘quia per praedictam opinionem recedunt aliqui ab exterioribus bonis quibus sunt digni, quae instrumentaliter ad operationes virtutum deserviunt . Deinde cum dicit : Caymi autem etc., determinat 60 de vitio quod est per excessum. Et circa hoc duo facit. Primo enim proponit causam huius vitii. Et

50

1125

a 27

68 unde] ut 0 57-58

Cf.

supra

71

huius

c. g lin.

vitii]

111-112

inv. Y?(-Za cum

adn.

huiusmodi 84

AsEr2

Cap.

IO,

LIBRI

ETHICORUM

dicit quod caymi, id est praesumptuosi, et sunt insipientes et ignorant suam condicionem, non quidem propter pigritiam, sicut pusillanimes, sed propter insipientiam. Et hoc apparet manifeste, quia 65 ipsi conantur ad agendum ve1 consequendum aliqua honorabilia ad quae eorum dignitas non se extendit ; unde, quando in eorum operatione ve1 consecutione deficiunt, manifeste redarguendi apparent. Secundo ibi: Et veste owza&w etc., ponit actum 70 huius vitii qui consistit in quadam exteriori magnificatione, in quantum scilicet magnificant se ipsos. Primo quidem quibusdam exterioribus signis, dum scilicet ornatis utuntur vestibus et etiam figura ornantur, pompose incedentes, et alia huiusmodi ~5 faciunt ad manifestandum excellentiam suam in exterioribus bonis fortunae. Secundo quia huiusmodi etiam verbis manifestant quasi per haec volentes assequi honorem. Deinde cum dicit: @$onitw autem etc., comparat praedicta vitia ad invicem. Et dicit quod pusillanimitas magis opponitur magnanimitati quam caymotis, id est praesumptio. Et huius assignat duas rationes. Quarum prima est quia, sicut in 11 habitum est, vitium quod magis accidit propter maiorem inclinationem naturae humanae in ipsum magis opponitur virtuti quae ad hoc praecipue ordinatur ut reprimantur humanae inclinationes ad malum ; manifestum est autem quod pluries accidit aliquos esse pusillanimes, qui scilicet omittunt facere bona quae possent, quam quod se extendant ad faciendum bona quae non possunt; unde pusillanimitas magis opponitur virtuti. Alia ratio est quia pusillanimitas deterior est, utpote faciens homines deteriores, ut supra habitum est; quod autem est peius, magis virtuti opponitur ; et sic patet pusillanimitatem magis opponi virtuti. Ultimo autem concludit epilogando quod magnanimitas est circa magnum honorem, ut dictum est.

PSV6) IIog

gx a

12-19.

possent] gj

possunt Liri.

1125

Y

(&c. a

24.

Ps)

80

85

90

9s

1125

a 30

1125

a 32

12 1125 b

Videtur autem et circa hunc esse virtus quaedam, quemadmodum in prknis dictum est, quae videbitur utique similiter habere ad magnanimitatem quemadmodum et liberalitas ad magnifìcentiam. Ambae enim istae a magno quidem distant, cir5ca moderata autem et parva disponunt nos ut oportet. § Quemadmodum autem in acceptione et datione pecuniarum est medietas et superabundantia et defectus, ita et in honoris appetitu magis quam oportet et minus et unde non oportet, et ut oportet. § Philotimum. enim vituperamus ut magis quam oportet et unde non 10oportet honorem appetentem, et non amatorem honoris ut neque in bonis eligentem honorari. Est autem quando amatorem honoris laudamus ut virilem et amatorem boni, et non amatorem honoris ut moderatum et temperatum, quemadmodum et in primis diximus. § Manifestum autem quoniam multipliciter amatore talium dicto, 15non in id ipsum ferimus semper amatorem honoris, sed laudantes quidem in magis quam multi, vituperantes autem in magis quam oportet. § Innominata autem existente medietate ut deserta, videntur esse dubia extrema. § In quibus autem superabundantia et defectus, et medium; appetunt autem honorem et magis quam opor20 tet et minus, etiam et ut oportet. 3 Laudatur igitur habitus hic, medietas existens circa honorem; innominatus, videtur autem ad amorem ho.noris quidem non amor honoris, ad non amorem honoris autem a,mor honoris, ad utraque autem utraque qualiter. Videtur autem et hoc esse et circa alias virtutes. § Opponi autem hic 25 extrema videntur, propter non esse nominatum medium. 1

:

1125 b I hunc [scd. honorem] L2RT (Zzk. I, 12; cf. su@z c. 8 Zi%. 7) hanc A(=v&qv [s&Z. 4 Ambae RtRp1T493 T (Ziz. 14) : Ambo LRp2 4 istae ART (Zk 14) : TL!J>+jV])LI isti L 6-7 est medietas L2RT (Zk 27) medietas est AL1 8-9 et minus... quam oportet 8 non T (GE. 32) : om. ALIR 8-9 Philotimum enim R (Phy- RtRp1y4T3)T (Gz. ~1om.om. L2 25, 40) Amatorem enim honoris L1 (sed qf. Robeh Gvosseteste notda in app. font. Zaud.) 12 et et amatorem beni, non amatorem amatorem beni, et (om. Rt) non amatorem RT (Zin. 53-55) autem AL1 et non amatorem L2 17 Post deserta non ante ut inte@. LRT (Zin. 79-83) 18 esse dubia Rp2T (ZiE. 82) dubia esse LRtRp124g3 18 quibus ALRtT (ZGz. 84) quibusdam 18 autem L2R autem est AL1 20 et minus, etiam T (En. 89-90) et minus, et iam RP et minus, est iam A(=&STLV @Ro Nb) Rt et minus quam oportet (=?j SS om. &YCLV) RP 24 et2 ALlT (? cf. Zin. 103 etiam) : om. L1 om. L2 21 Post honorem inte@. T (Zin. 94-95) L2R (ad. Rp2 sed om. etl) 25 extrema T (Ziz.. IIO) extremi ALR (-ma cow. secm. Ba’ ex T) ~25 esse R : om. L

:

:

:

: :

:

:

:

1125 b 1

Videtw autem et circa hunc etc. Postquam Philosophus determinavit de magnanimitate, quae est circa magnum honorem, hic determinat de quadam alia virtute innominata, quae est circa mediocres 5 honores. Et circa hoc tria facit: primo proponit esse aliquam talem virtutem; secundo probat quod dixerat, ibi : Quemadmodum autem in acceptione etc. ; 7 Lin.

1125

b 6.

g Liri.

1125

b 17.

tertio ostendit quomodo considerentur medium et extremum in hac virtute, ibi: Innominata autem ezktente etc. Dicit ergo primo quad, sicut prius 10 in II dictum est, quaedam virtus videtur esse circa hunc, scilicet honorem, quae ita se habet ad magnanimitatem sicut liberalitas ad magnificentiam. Ambae enim istae virtutes, scilicet liberalitas et illa

11 Cap. g, 1107 b 24 - 1108 a 3.

SENTENTIAE

240

QUARTI

15 de qua nunc loquimur, distant ab illis duabus, scilicet magnificentia et magnanimitate, sicut a quodam magno, quia scilicet magnanimitas est circa magnum honorem, magnificentia autem circa magnos sumptus, sed duae virtutes, scilicet liberalitas 20 et illa de qua nunc agimus, disponunt nos circa parva et moderata, ve1 honores ve1 divitias. 1125 b 6 Deinde cum dicit: Quemadnaodum autem ek., probat quod dixerat. Et primo per rationem a simili sumptam; secundo per communem usum loquendi, 25ibi : Philotimum enim etc. Dicit ergo primo quod, sicut in acceptione et datione pecuniarum, scilicet parvarum et mediocrium, est medietas et superabundantia et defectus, ut supra habitum est, ita etiam et in appetitu honoris parvi ve1 mediocris contingit 33aliquem se habere plus quam oportet et minus quam oportet, quantum ad intentionem appetitus, et etiam ex causa, unde non oportet, in quantum scilicet unus ex pluribus ve1 maioribus cupit honorari quam oporteat et alius ex paucioribus ve1 minoribus, 3 contingit etiam quod aliquis appetat honorari secundum quod oportet quantum ad omnia. Et sic patet quod circa parvos ve1 moderatos honores est accipere medium virtuosum et extrema vitiosa, sicut et circa moderatas pecunias. 1125 b 8 40 Deinde cum dicit : PhiZotimum enim etc., manifestat propositum per communem usum loquendi. Et circa hoc duo facit: primo proponit communem usum loquendi ; secundo ex eo argumentatur ad propositum, ibi : Manifestum autem etc. Dicit ergo 45 primo quod quandoque vituperamus philotimum, id est amatorem honoris, quasi appetat honorem magis quam oportet et unde non oportet, et similiter quandoque vituperamus em-n qui non est amator honoris quasi non velit bona operari ex quibus SOhonoretur. E contrario autem quandoque laudamus eum qui est amator honoris quasi existentem virilem, id est magnum animum habentem, et quasi amatorem boni, scilicet virtuosi actus cui debetur honor, et similiter quandoque laudamus eum qui 55non est amator honoris quasi moderantem et temperantem se ipsum ut non excedat suam condicionem, sicut dictum est in 11. 1125 b 14 Deinde cum dicit : _Manifestum autem etc., argumentatur ex praedicto usu loquendi. Et dicit quod, 60quia quandoque laudamus amatorem honoris, quandoque autem vituperamus, manifestum est quod multipliciter dicitur amator honoris, et ideo non ad idem referimus laudem et vituperium, sed laudamus amatorem honoris prout magis studet ad 31 intentionem] intensionem C1ErKrOP7 BglBoEr2FOlPlP~oV 25

adn.

Lin.

LIBRJ. ETHICORUM

ea quae SUnt honoris quam vulgaris multitudo, vi- 6s tuperamus autem in quantum magis cupit honores quam oporteat. Et eadem ratio est de non amatore honoris. Unde sequitur quod medium circa hoc est laudabile, prout scilicet honor et appetitur et contemnitur secundum quod oportet, extrema autem 70 sunt vituperabilia, in quantum scilicet appetitur honor plus ve1 minus quam oportet. 1125 b 17 Deinde cum dicit : Innominata autem existente etc., determinat de medio et extremis circa hanc virtutem. Et circa hoc duo facit: primo ostendit du- 75 bietatem quae circa hoc contingit; secundo ostendit quid ex illa dubietate sequatur, ibi: Opponi autem etc. Circa primum tria facit. Primo proponit dubietatem. Et dicit quod, quia medietas circa appetitum honoris est innominata et sic videtur esse 80 quasi deserta quia non designatur aliquo nomine, inde est quod extrema videntur esse .dubia in quantum quandoque laudantur, quandoque vituperantur. Secundo ibi: 1n quibus autem etc., ostendit qualiter in hac materia se habeat veritas circa medium et extrema. Et dicit quod in quibuscumque invenitur superabundantia et defectus, ibi etiam oportet esse medium, et ideo, cum aliqui appetant honorem et magis et minus quam oporteat, consequens est quod etiam aliqui appetant secundum quod oportet, quod pertinet ad rationem medii. Tertio ibi: Laudatur igitw etc., ostendit rationem praedictae dubietatis. Quia enim est medium accipere circa honores, habitus medius laudatur ; et quia est innominatus, nominatur nominibus extremorum, in quantum per comparationem ad unum extremum videtur habere similitudinem cum alio extremo, habitus enim medius per comparationem ad superfluum amorem honoris videtur esse contemptus honoris, per comparationem autem ad contemptum honoris videtur esse amor honoris et per comparationem ad utrumque videtur esse utrum-

go 1125 b 20

9s

roo

que aliqualiter. Et hoc etiam apparet in aliis virtutibus; nam fortis per comparationem ad timidum videtur esse audax, per comparationem autem ad 105 audacem videtur esse timidus. Sic ergo in proposito extrema vituperantur secundum se considerata, laudantur autem secundum quod attribuuntur medio. 1125 b 24 Deinde cum dicit : Opponi autem etc., ostendit quod ex praedicta dubietate sequitur quod extrema 110 vitia solum ad invicem videantur opponi, non autem ad medium virtutis, propter hoc quod est innominatum.

WiZa stxm.

As SV6

61 autem om. ‘3?

b 8. 28 Cap. 1-5, 1119 b22 - 1122 a 17. 44 Lin. 1125 b 14. 57 Cap. g, 1107 b 32 - 1108 a I. 77 Liri. 1125 b 24. 1125

1125 b 18

85

106 esse] om. ((D-KrP7W Bgl)

45-46 Cf. supra 11 c. g lin. 31-35 cum

13 Mansuetudo autem est quidem medietas circa iras, innominato autem existente medio, fere autem et extremis, ad medium mansuetudinem ferimus, ad defectum declinantem innominatum existentem; superabundantia autem iracundia quaedam dicetur utique. 30 5 Passio quidem enim est ira, facientia autem multa et differentia. Qui quidem igitur in quibus oportet et quibus oportet irascitur, adhuc atutem et ut oportet et quando et quanto tempore, laudatur, mansuetus autem iste utique erit, si quidem mansuetudo laudatur. Vult enim mansuetus imperturbatus esse et non duci a passione, 35sed secundum quod utique ratio ordinabit, ita et in his et in 1126a 1 tantum tempus irasci. 5 Peccare autem videtur mag-is ad defectum; non enim punitivus mansuetus, sed magis condonativus $ Defectus autem, sive inirascibilitas quaedam est sive quodcumque, vituperatur. § Non irasci enim in quibus oportet 5insipientis videtur esse et qui non ut oportet neque quando neque quibus oportet; videtur autem non sentire neque tristari. § Et non iratus non esse vindicativus. 5 Iniuriantem autem sustinere et familiares despicere servile. § Superabundantia autem secundum omnia quidem fit; et enim quibus non oportet et in loquibus non oportet et magis quam oportet et velocius et pluri tempore. Non tamen omnia eidem existunt; non enim utique posset esse. Malum enim et se ipsum destruit, et si integrum sit, importabile fit. $ Qui quidem igitur iracundi velociter quidem irascuntur et quibus non oportet et in quibus non oportet et ma15gis qua.m oportet; quiescunt autem velociter, quod et optimum habent. Accidit autem ipsis hoc, quoniam non retinent iram, sed reddunt ve1 manifesti sunt propter velocitatem, deinde requiescunt. In superabundantia autem sunt acrocoly, acuti et ad omne iracundi et. in omni; unde et nomen. § Amari autem 20difficile solubiles et multo tempore irascuntur ; retinent enim iram. Quies autem fit cum retribuerint, punitio enim quietat impetum irae, delectationem pro tristitia faciens. IIoc autem non effetto, grave habent; propter non manifestum enim esse neque suadebit ipsis aliquis, in ipso autem digeri 25iram tempore indiget. sunt autem tales sibi ipsis molestissimi et maxime amicis. § Difficiles autem dicimus in quibus non oportet irascentes et magis quam oportet et pluri tem-

1125

b 26

:

26 quidem A(KbOb) LRT (En. 1) quaedam T (&z. 12 ; cf, su@z c. I Z&. 16) zg dicetur R dicatur L 31 et ALRtT (&z. 39) in add. Rp 1126 a 3 inirasoibilitas LRtT (Gn. 64) irascibilitas Rp 4 irasci L2RT (Zk. 69) irati AL1 5 insipientis videtur esse R (vid. ins. esse Rp iris. esse vid. Rp3 insipiens vid. esse Rp4) T (Z&z. 73) insipientes videntur esse 5 non ut ALRtRp3 : GZV. Rp1v2t4 6 autem L2R enim AL1 13 Qui RT (Zk 105, AL 13 igitur ALRT 128) Hi L (Zk 128) om. T (Z&z. 105106) 13 iracundi velociter quidem 17 ve1 (= fl) LT (Zk. 138) secundum quod A (=fj KbLbMbOb) ART (Zin. 106, 128, 131) : om. L Rp om. IRt 18 acrocoly T (Zk 146) acrocholi ALRpl Sl achrooholy Rt aorochali (-thali 7) 27 irascentes Inc. 7a pecia in Rp1*2$3~4 Rp9(-SI --tali Tur) acrocoli Rp3

: :

:

:

:

:

:

:

:

:

:

SENTENTIAE

242

1126

QUARTI

LIBRI

ETHICORUM

pore et non commutatos sine cruciatu ve1 punitione. § Mansuetudini autem magis superabundantiam opponimus. 30 Et enim magis fit, humanius enim magis punire. Ei, ad convivere difficiles deteriores. 3 Quod autem in prioribus dictum est et ex dictis manifestum, non enim facile determinare qualiter et in quibus ve1 qualibus et quanto tempore irascendum et usquequo rette facit ve1 peccat. 35 Qui quidem enim parum transgreditur non vituperatur neque in maius neque m rninus, quandoque enim deficientes b 1 laudamus et manSuetoS dicimus et irascentes viriles ut potentes principare. Quantum autem et qualiter transgrediens vituperabilis non facile ratione reddere; in~sn-gularibus enim et sensu iudicium. $ Sed quod quidem tale manifestum, quoniam 5 quidem medius habitus laudabilis secundum quem quibus oportet irascimur et in quibus oportet et ut oportet et omnia talia, superabundantiae autem et defectus vituperabiles et in parvum qmdem factae quiescibiliter, in plus autem magis, in multum vero valde. Manifestum igitur quoniam medio habitui adhaerendum. Qti quidem IOcirca iram habitus ditti sunt. 31 convivere AT (ZGz.188) :convenire Rt vivere L (iz le%& seo! z%zcomm. convivere) Rp 31 in RpT (Zk 8, rgo) et in AL(-Rn) Rt 32 Post est zon inte@. T : virg. interp. A 33 in quibus ve1 T (Zin. 198) quibus et in ALR (in quibus et in @.m. Vr3) 36 maius LsR(-Pr4) T (Gn. 201) : magis Li PI4 1126 b g quidem R quidem igitur AL IO sunt Pr3 SKzT1 L2R sint ALi(-P12 SK2T1)

:

1125 b 26

:

:

Mansuetudo autem est quidem etc. Postquam Philosophus determinavit de virtutibus respicientibus bona exteriora, scilicet divitias et honores, hic determinat de mansuetudine, quae respicit exteriora 5 mala ex quibus aliquis provocatur ad iram. Et circa hoc duo facit: primo determinat de mansuetudine et vitiis oppositis; secundo respondet tacitae quaestioni, ibi: Quad autem ha pio~ibus dictum est etc. Circa primum duo facit: primo ostendit quomodo IOcirca iram inveniuntur medium et extrema; secundo de eis determinat, ibi: Passio quidem enim etc. Dicit ergo primo quod mansuetudo est quaedam medietas circa iras, in qua tamen materia medium proprie acceptum est innominatum et fere etiarn extrema, 15 quia non expressis nominibus distinguuntur, nomen autem mansuetudinis assumitur ad significandum medium, cum tamen ex vi nominis magis declinet ad defectum irae (dicitur enim aliquis mansuetus 20

ex eo quod non irascitur, quasi manu assuetus, ad similitudinem bestiarum quae iracundiam deponunt manibus hominum assuetae), ipse etiam defectus inordinatus irae est innominatus (dicitur enim aliquis mansuetus qualitercumque non irascatur sive

.*

bene sive male), sed superabundantia vocatur iracundia. Deinde cum dicit : Passio quidem enim etc., determinat de mansuetudine et vitiis oppositis. Et primo de mansuetudine; secundo de vitiis oppositis, ibi: Defectus autem etc. Circa primum duo facit: primo ostendit quid conveniat mansuetudini se-

1125 b 30

30

cundum quod ponitur virtus; secundo quid conveniat ei secundum nominis proprietatem, ibi: Peccare autem videtw etc. Dicit ergo primo quod iracundia ponitur vitium extremum, quia importat quendam superexcessum irae quae est passio- quaedam; quae 35 ex multis et differentibus rebus fit, et ita secundum horum diversitatem contingit in ira accipere medium et extrema. Ille igitur qui irascitur in quibus rebus oportet et etiam quibus personis oportet et insuper medio modo se habet in modo irascendi, 40 quia irascitur sicut oportet et quando oportet et quanto tempore oportet, talis homo laudatur ; et iste est mansuetus, si tamen nomen mansuetudinis in laudem accipiatur. Videtur enim ad hoc disponi mansuetus, ut primo quidem interius iudicium ra- 45 tionis non perturbetur ab ira, secundo ut in exteriori

5 aliquis provocatur] aliqui provocantur Y? 30 mansuetudini coni. cum VYZa Ed3 sec.m. ErKrP6P7 AoAsBxFOlPd S] magnitudini @ 42 homo laudatur Inc. 15a pecia 46 in exteriori coni. cum V%a sec.m. Wi] interiori @ (in minori P3V2)

:
2, 1378 a 31-32, ab Hermanno doloris >, a Guillehno de Moerbeke (&d. t. 2, p. 305) transl. (wz.s.Paris B.N. 1a.t. 16673, f. g5vb) Sit igitur ira molestatio aut turbatio animae cum desiderio poenae sive vinSit autem ira appetitus cum tristitia, afflictione apparente... >, a dictae >, ab anonymo (wzs. Paris B.N. lat. 16673, f. 25va) Guillelmo autem (ed. Spengel, p. 240) Sit [Est pe@eyawz ed.] autem ira appetitus cum tristitia punitionis > (cf. infra VI1 6, 1149 cf. Gauthier Sa&z.~Thomas d’Aquin Contra Gentiles, I, Intr., p. 53-54. - Cicero Tusc. 111 v II sic enim definitur a 30-31) iracundia ulciscendi libido > (cf. IV IX 21 ut ira sit libido poeniendi eius qui videatur laesisse iniuria s), quam definitionem profert Augustinns De c&J,, _Dei XIV xv 2 (PL 41, 424 cf. Testard, t. 2, p. 62 cf. p. 108), nec non GZossa (super Lev. XIX~* PL 113, 351 A) Sic enim rette ira definita est quae sit ulciscendi libido >, et ipse Thomas (la-lIae q.46 a.3 arg. 1). - Seneca De i?‘a 1 111 2 cupiditatem esse poenae exigendae > 1 111 3 . - Ps.-Andronicus De fiassio&&s eius qui iniuriam fecisse videtur, ve1 appetitus recontristationis propter apparentem contemptum >. - Nemesius De nat. hom. c.21 (PG 40, 692 A) a Burgundione transl. c.rg (ed. Burkhard, p. [83]) Est autem quando ira est et concupiscentia recruciatio11 c. 16 (PG 94, 932 D) a Burgundione transl. c.30 (ed. Buytaert, p. 122) Est autem nis >. - Ioannes Damascenus De jide OY.#Z. quando ira est et desiderìum vindictae >. - Cf. etiam Augustinus Conf. 11 VI 13 (PL 32, 681) Ira vindictam quaerit >, quem laudat Thomas Ja-lIae q.46 a.2 s.c.1. - Cf. infra lin. 84. 60 Liri. 1126 a 8. 62 Lin. 1126 a 29. 65-68 Cf. supra 1 c. 16 lin. 84 Cf. supra lin. 57 cum 137-147 cum adn. (nec non Ila-IIae q.158 a.1 ad 1). 71-72 Cf. infra VI 11, 1144 b 25-32. 120 Augustinus Enchz?. II (PL 40, 236) sec, Thomam De maZo q.1 a.2 s.c.2 ; Augustinus De nat. adn. 105 Liri. 1126 a, 13. beni 4 (PL 42, 553) sec. Thomam Ia-llae q.84 a.3 ad 2 (cf. etiam la-lIae q.18 a.8 arg.1).

;

P

:d

: cl

:c

;

:
Comm. p. 312 b. Lexicon verbowm gvaecorum..., p. 260s . 167-170 Albertus De arzimal. XX tr.1 c.2 n. 60 (ed. Stadler, p. 1304) Quaecumque autem @ossi sunt sanguinis et calidi, immixtam in sanguine habent coleram adustam ve1 aduri incipientem quae est quoddam genus melancoliae... > ; Comm. p. 312 b : a (amari)... spiritum habent terrestrem fumosum et calidum gvossum sicut est lapidum ignitorum. Sanguinem etiam habent spissum grossum non de facili infrigidabilem, et ideo conceptam iniuriam diutissime tenent... B. Cf. supra 111 c. 12 lin. 16-18 cum adn. 183-186 Aristoteles Top. V I, 128 b 17-18 ; 2, 130 a 28 3, 132 a 7 (PL 64, 953 C ; 956 B ; g5g A) hominis proprium anima1 mansuetum natura > quam sententiam iam bis protulerat Albertus ,%ci. f. 67ra Secundo quaeritur utrum mansuetudo sit naturalis virtus ? Quod videtur per hoc quod dicitur in Topicis quod proprium est hominis esse mansuetum natura... B f. 68vb : a Sed videtur hoc esse falsum, quia homo est anima1 mansuetum natura. Et dicendum quod quantum ad naturam hominis unde est homo, sibi naturalior est mansuetudo quam punitio ; sed quantum ad naturam individui hominis, cum unumquodque natum sit ex natura ad propulsandum nociva, punitio est sibi naturalior > cf. ipse Thomas infra VI1 c. 6 lin. 8o-88 cum adn. ; Ia-lIae q.46 a.5. 188 Anonymus, p. 195, 5-8 ; 08, f. 78vb (Roberti Grosseteste notulam uncis inclusimus) : a Et ad convivere di&& deteriows. Ergo et propter hoc superabundantia secundum iram mansuetudini opponitur. Species enim irae est chalepotis, ut et simpliciter iracundi chalepos [quem difficilem dicimus] > Albertus Lect. f. 68vb : a Secundam [rationem] ponit ibi convivendum.., iracundi sunt peiores quia sunt difficiliores ad convivendum... >. Cf. adn. ad Arist. 1126 a 31.

:c

;

:

: ti

;

: CT

:

:c

;

;

;

;

165

170

1126 a 26

175

nitas irae ex sola retentione irae ut possit tempore digeri, sed ex proposito firmato ad puniendum. 1126 a 29 Deinde cum dicit : Mansuetudhzi autem etc., comparat praedicta ad invicem. Et dicit quod super- 180 abundantia irae magis opponitur mansuetudini quam defectus. Quod probat duplici ratione. Primo quidem quia in pluribus accidit; homo enim magis inclinatur naturaliter ad puniendum post iniuriam sibi illatam, licet, quando non est iniuriam passus, 185 naturaliter inclinetur homo ad mansuetudinem. Se-

SV6Za secm. AoErlEraFKrP sP lo AsBxDbErOP5P’PdVro P] om. @ P 146 acrocoly] acrocoloy Bgr acrocohy P acrocoli CIP1 0 Za acrooli Bx acrochi Or acrochomi Ve om. Era 147 ethymos ethoymos V hymos Pd ethmos pr.m. P7 ethimos BgrBgsO*W PZa sec.m. Pr thymos V6 Cf. Praef., p. 265% 158 quad] scilicet Eda forsitan rette 161 cum hoc P] cum @(-Pd) tamen Pd SVYZa sec.m. AoVl” 175 crucient coni. turn P7] 178 digeri coni. cum (-P7 ciuciant $r.m. cruciant sec.m. Kr) 177 possit P Eds] possint @ SZa (okc. V6) Vl”] dirigi @ Ige in] et flaem. @(-Bg1C1Er201V2 0) S Sed cf. supra lin. 8 et A&t. 1126 a 31 cum adn.

e

160

: Ei ad

;

;

190 W&j

a 31

13 (1126a 13 - 1126 b IO)

245

respondet tacitae quaestioni, scilicet in quibus et qualiter homo debeat irasci. Et circa hoc duo facit: primo ostendit quid circa hoc non possit determinari per certitudinem ; secundo quid sit in hoc manifes195 turn, ibi: ,Sed pod pidem iaZe etc. Dicit ergo primo

a medio aliquis vituperetur ve1 non vituperetur, non de facili potest ratione determinari, quia huius rei iudicium consistit in singularibus et in sensu, non tam exteriori quam interiori aestimatione. Deinde cum dicit : Sed quad quidern taZe etc.,

quad, sicut dictum est in 11 et ibidem manifestatum, non est facile determinare qualiter sit irascendum et in quibus ve1 qualibus rebus et quanto tempore, et usclue ad quem terminum rette facit qui irasci200 tur et usque ad quem terminum peccat. Ille enim qui parum recedit a medio ve1 in maius ve1 in minus, non vituperatur ; sed potius quandoque eos qui deficiunt in ira laudamus et vocamus eos mansuetos, illos autem qui parum excedunt vocamus 205viriles, quasi potentes et aptos ad principandum propter promptitudinem ad vindictam quae competit principibus. Sed per quantum et qualem recessum

ostendit quid sit in talibus manifestum. Et dicit manifestum esse quod laudabilis est medius habitus secundum quem irascimur quibus oportet et in qui- 215 bus rebus oportet et secundum quod oportet et similiter de aliis circumstantiis, et quod superabundantia et defectus sunt vituperabiles, ita tamen quod, si in parvum fiant, tolerabile est, si autem

Igj Lin.

Ethica - 33

1126

tu

4.

196

Cap.

II,

IIog

b

14-26~

210

plus fiant, magis vituperabile est, si autem multum zw fiant, valde vituperabile est. Unde semper se debet aliquis ad medium trahere. Ultimo autem epilogat quod dictum est de habitibus qui sunt circa iram.

1126

b 4

14 In colloquiis autem et convivere et sermonibus et rebus communicare, hi quidem placidi videntur esse, omnia ad delectationem laudantes et nihil contradicentes, sed existimantes oportere sine tristitia quibuscumque esse. § Qui autem contrario his ad 15 omnia contrariantes et eius quod est contristare neque quodcumque curantes, discoli et litigiosi vocantur. 5 Quoniam quidem igitur dkti habitus vituperabiles sunt, non immanifestum, et quoniam medius horum laudabilis, secundum quem recipiet quae oportet et ut oportet, similiter autem et spernet. 3 Nomen autem non redditur ipsi aliquod. 20 3 Assimulatur autem maxime amicitiae. Tal& enim est qui secundum medium habitum qualem volumus dicere moderatum amicum, diligere assumentem. 5 Differt autem ab amicitia, quoniam sine passione est et sine eo quod est diligere quibus colloquitur. Non enim in amando ve1 inimicando recipit singula ut oportet, sed in eo 25 quod talis est. %niliter enim ad ignotos et notos et consuetos et inconsuetos id faciet. 5 Verum tamen et in singulis ut congruit; non enim similiter convenit consuetos et extraneos curare neque rursus contristare. 5 Universaliter quidem igitur dictum est quoniam ut oportet colloquitur. 5 Referens autem ad bonum et conferens, con3oiciet non contristare ve1 condelectare; wdetur quidem enim circa delectationes et tristitias esse in colloquiis factas. § Horum autem quaecumque quidem ipsi est non bonum ve1 nocivum condelectare aspernabitur et eliget contristare; et si facienti autem deformitatem ferat et hanc non parvam ve1 nocumentum, contrarietas autem 35 parvam tristitiam, non recipiet, sed aspernabitur. § Differenter autem colloquitur his qui in dignitatibus et quibus1~27a 1 cumque et magis ve1 minus noti& Similiter autem et secundum alias differentias, singulis tribuens quod decet. § Et per se qui,dem desiderans condelectare, contristare autem renuens, considerans eventura autem si sint maiora, dico autem bono et confe5rente et delectationis autem gratia eius quae est in posterum magnae, parum contristabit. Medius quidem igitur talis est, non nominatus 1126

b 11

: :

13 contradicentes Re Lz rec.m. Rp3 (e,z T ?) T (Zh 25) contratendentes ALl(-Re) R 14 coutrario RT (Zh. 28) : e contrario AL xg et ALRt et ut Rp 20 Assimulatur RT (Zh. 50, 20 amicitiae A (=@,$) RT (Zhz. 52) amicitia (=@,h) L : Videtur L 21 qualem R 23 sine eo quod est diligere R dlligendi L diligendi affectu AF& h.z%sZ. (Ha; cf. Albertus puta L Le&, f.7ora Si autem in littera sit c affectu >, tunc repetatur . 44 Liri. 1127 47 Lin. 1126 b 28. 51-54 Albertus Lect. f. 6grb Ad 2 dicendum quod aequivoce sumitur haec amicitia ad veram a 7. amicitiam. Consistit enim vera amicitia in affectione secundum quod uni complacet in alio et eius actus principalis est idem velle et idem nolle [Sallustius Rekrn Cat& c. 201 et consequens actus est conformare se amico in exterioribus dictis et factis. Et ideo haec virtus de qua nunc agitur dicitur amicitia in quantum imitatur actum amicitiae verae, non quidem primum sed consequentem, in quantum talis decenter se habet in dictis et factis >. 60 Lib. VI11 2, 1155 b 17-21 ; 3, 1156 a 6-8. 64-65 Albertus Lect. 67 Lin. 1126 b 26. f. 7ora Tertio ibi : Difiert azbem, ostendit diff erentiam huius virtutis ad veram amicitiam B.

;

:e

:F

:K

SENTENTIAE

248

1126 b 26

1126

b 28

1126 b 29

QUARTI

b 31

ETHICORUM

differt a vera amicitia, quia ista virtus est et sine 70 amore, qui est passio appetitus sensitivi, et sine dilectione ad eos quibus colloquitur, quae pertinet ad appetitum intellectivum. Non enim ex hoc accep-

Quae sumitur per comparationem ad tristitiam. Et dicit quod quandoque habens hanc virtutem refugit IIO delectare alium, quin immo eligit contristare ipsum, et hoc dupliciter: uno quidem modo ex parte sui

tat singula ab aliis ditta ve1 fatta sicut oportet quia afficiatur ad eos odio ve1 amore, sed quia est ita 75 dispositus secundum habitum. Et huius signum est quia hoc observat non solum ad amicos, sed communiter ad omnes, ignotos et notos, consuetos et inconsuetos. Et est simile de liberalitate; amicus enim dona confert amicis propter amorem, liberalis ao autem non ex eo quod amat, sed ex eo quod est talis ut facile emittat pecuniam. Deinde cum dicit : Verum tamen et in singulis etc., excludit falsum intellectum praedictorum. Quia enim

ipsius, puta si non sit sibi honestum, ut cum alius loquitur verba turpia, ve1 si etiam sit sibi nocivum, puta cum alius loquitur in detrimentum eius ; alio 11s modo ex parte illius crr.i convivit, puta si dicat ve1 faciat aliquid quod ad propriam sui ipsius magnam inhonestatem pertineat, ve1 etiam sit ei multum nocivum, et per hoc quod ei contradicitur ingeritur ei parva tristitia; sic enim non acceptabit virtuosus HO quod ab aliis dicitur ve1 fit, sed magis reprehendet. Quartam proprietatem ponit ibi: D$‘ferentey autem 1126 coZZoqz~i~u~ etc. Quae sumitur per comparationem

dixerat quod similiter se habet haec virtus ad igno85 tos et notos, posset aliquis intelligere similitudinem istam quantum ad omnia. Est autem intelligenda praedicta similitudo quantum ad hoc commune quod est delectabiliter omnibus convivere; est autem differentia quantum ad speciales modos convivendi, goquia in singulis facit secundum quod congruit , non autem convenit quod similiter aliquis delectet aut contristet consuetos et extraneos.

ad diversas personas. Et dicit quod hic virtuosus diversimode colloquitur et conversatur cum his qui 125 sunt in dignitatibus constituti et cum quibuscumque privatis personis, et similiter diversimode cum magis ve1 minus notis et secundum alias diversitates personarum, singulis enim attribuit quod est 130 conveniens. Quintam proprietatem ponit ibi: Et $er se pidem 1127 a 2 etc. Quae sumitur per comparationem delectationis

Deinde cum dicit : Un~ve~saZ~~e~ pidem etc., ponit proprietates quinque huius virtutis. Quarum prima 95sumitur ex modo colloquendi. Et dicit quod, sicut dictum est, in universali omnibus colloquitur sicut oportet. Secundam ponit ibi: Referens autem etc. Quae sumitur ex parte finis. Et dicit quod tendit ad hoc IOO quod sine tristitia ve1 etiam cum delectatione aliis convivat, et hoc refert ad bonum honestum et ad

ad tristitiam. Et dicit quod per se quidem intendit delectare et renuit contristare, tamen aliquando parum contristat considerans futura, si praeponde- 135 rent praesenti contristationi quantum ad honestatem et utilitatem ve1 etiam quantum ad futuram delectationem magnam cui locus paratur per praesentem contristationem. Concludit autem quod talis est medius habitus, turn tamen sit innominatus, 140 licet apud nos possit affabilitas nominari.

conferens, id est utile, quia est circa delectationes et tristitias quae fiunt in colloquiis, in quibus principaliter et proprie consistit convictus humanus; 105hoc enim est proprium hominum respectu aliorum animalium quae sibi in cibis ve1 in aliis huiusmodi

1127 a Deinde cum dicit: Condelectantis autem etc., determinat de oppositis vitiis. Et circa hoc tria facit. Primo determinat de vitio quod pertinet ad superabundantiam delectationis. Et dicit quod ille qui 145 superabundat in condelectando, si hoc non faciat propter aliud, vocatur placidus; si autem hoc faciat ve1 propter adipiscendam pecuniam ve1 quicquid

communicant . 1126

LIBRI

Tertiam proprietatem

ponit ibi: Howm

autem etc.

72-73 acceptat coni. cum V6Za Ed* sec.m. AoB~~EI-~P~~ AsP5PdV r” SWi] accepta @ (excepta pr.m. P7) cum Za Ed2 sec.m. Er1 As SWi] ibi @ (om. V3 V6) 114 si etiam] si etiam si PWi etiam si S V6Za BgrBoCrErrPr”VW om. Y(-S)

: c?

74 ita coni. 114 sibi] ibi

70-72 Augustinus In efi. Ioa%. ud PUKHZO~ VI11 5 (PL 35, 2038) Omnis dilectio sive quae carnalis dicitur, quae non dilectio sed magis amor dici solet (dilectionis enim nomen magis solet in melioribus rebus dici, in mehoribus accipi)... > ; De div. quaest. 83, xxxv 2 (PL 40, 24) Amor autem rerum amandarum caritas ve1 dilectio melius dicitur 2 Isidorus Etym. Z&Y VI11 II 7 (PL 82, 296 B) Omnis autem dilectio carnahs non dilectio sed magis amor dici solet. Dilectionis autem nomen tantum in melioribus rebus accipi solet > ; Difl. Zibev 1 17 (PL 83, 12 B) Alii dixerunt amare nobis naturaliter insitum, diligere vero electione y Bonaventura Super I Se&. d.ro Dub. circa litt.1 (ed. Quaracchi, t.1, p. 205 a) Quaeritur ergo utrum caritas et dilectio differant ? Et quod sic videtur per Isidorum dicentem Amor est rationalium et irrationalium, dilectio rationalium tantum... Dilectio... addit electionem > Thomas Super I Se&. d.ro Exp. litt. dilectio praesupponit electionem... unde tantum rationabihum est > ; Super III Se&. d.27 q.2 a.1 ; Ia-IIae q.26 a.3 infra IX c. 7 lin. 49-50. E quibus locis conligi potest antiquiorem traditionem, licet eam Augustinus Be c+. Dei XIV VI1 2 (PL 41, 410-411) ; 1n 1om. Eu. CXXIII 5 (PL 35, ;g68) I, p. 210 ; sancti Thomae 1ect.g) refelhssent (cf. Petre Etude et Dionysius De dzù. izom. c.4 $ 12 (PG 3, 7og B ; Diow~&~ca, sur le vocabulaire..., p. 90-96 p. 88 adn.4), ut ipse Thomas commemorat la-lIae q.26 a.3 arg.1 et 3, tandem praevaluisse, ita tamen ut falsa interpretatione subiectis et non obiectis dilectio et amor inter se differrent, cum dilectio iam non esset tantum rationalium obiectoyum, id est bonorum, sed rationalium subiectorum, id est intellectuum. 141 Cf. supra 11 c. g lin. 135-136 cum adn.

:
Comm. p. 318 b. - Cum in Ia q.85 a.7 arg.2 ipse Thomas scripserit Veritas autem cum sit aequaZitas quaedam intellectus et rei 1 et in IIa-IIae q.Iog a.2 ad 3 verum secundum suam rationem importat quandam aequalitatem B, nihil est dubii quin et hic, auctore Alberto, Thomas in memoria habuerit illam celeberrimam definitionem Veritas est adaequatio rei et intellectus B, quam Isaac in libro quem scripsit De dejinitionibus bis ascripsit Thomas De uev. q.1 a.1 q.16 a.2 arg.2, cum tamen nec apud Aristotelem nec apud Isaac inveniatur, sed e verbis Avicennae Met. tr.1 c.g (ed. 1508, f. 74ra) a Guillelmo Altissiodorensi et Guillelmo Alverno adumbrata sit, et tandem a Philippo Cancellario iisdem verbis expressa, e quo pendet scriptor Summae fratk AZexandk (ed. Quaracchi, t. 1, p. 142), Bonaventura, Albertus et alii (cf. Pouillon Le jwerniey Tyaitd..., p. 59-60. Adde tamen verba Averrois in libro qui Destwctio destwctiowm inscribitur certo perperam adlata esse, cum hic liber ex hebraeo in latinum a Calonymo Arelatensi non nisi anno 1328 partim translatus sit; cf. Zedler Avewoes’ Destwctio destvuctionum..., Intr.). 92-93 Cf. supra c. 8 lin. 86-87 cum adn. (nec non 11a-1180 q.Iog a.2 ad 3). 102 Lin. 1127 b g. 105 Lin. 1127 b 3.

:e

:c

;

;

;

;P

:c

:
zPost 205-206 deprehenditur] non #waevn. @ (-P7 del. sec.m. Er2 AsErOP5 SPWi) dicunt P*P*) V6Za secm. AoBgs ErlKr PSWi] magis @1(-C1Er2FP1P6 minora axte dicunt Bo) Y?(-V6Za) minus ma& Q2 Cj. 219 tumorein] Praej., p. 103* 217 gratiores] grationes Ps gratiosos Er2 gratiosiores Za sec.m. VIO Cj. Akst. 1127 b 23 timorem BglBoKrPIVW DbErPsPdV3 Y!(-V6) sputium vuc. Ps om. PIO (cow. sec.m. Kr Pb S) Cj. Akt. 1127 b 24 cum adn. -pamyrghy V2 -pamyrgy Bg3 -panurghi 227 blancopanurghy W] blanchopanurghy Q(-W blanchopanurgy BglPl PT -panurichy V3 blancopanurchy Db planchopanurghy Er) blanco[.,.] PSWi (iz spatio vacuo VeZicto suppl. sec.m. pamigy S pamini P pam mirghi Wi) blanchoparghy Za pankoblaton V6 229 panurghy] panurghi Ps panurgy Bgl Za panurgi AoOl pamirgy pqp.rn. Bg3 pamirghy ErlAs pamyrghy Kr parmirghy V2 pa[...] PSWi (sz@pZ. sec.wz. paramgi S pamichi P pamirghi Wi) pank’o V6 229 blancon] blancho P6 blanco Bx blanchon Ps blacon BoEr*OlP3Pl”W blachon Bg1Er2 blaton 9” (blanton Za) 248 veridico] veredico AsDb Cj. supa lin. 1x5 cum adn.

:c

208-210 Anonymus, p. Igg, 28-29, et 200, 3-4 ; O’J, f. 8Ira Divinativa autem haec et medicinalis et sapientia... Amatores enim divinationis multi, et medicinalis ad multa utilis, et sapientia eo quod admirabilis est B Albertus Lect. f. 72va Et huiusmodi sunt medicinalia, quoad primum, sapientia, quoad secundum, divinatio, quoad tertium % f. 73va sicut medici224 Aristonam et divinationem et sapientiam > Comm. p. 321-322. Cf, adn. ad Arist. 1127 b 20. 214 Lin. 1127 b 24. teles De soplz. eZen&, 33, 183 b 7-8 (PL 64, 1039 C) Socrates interrogabat, sed non respondebat confitebatur enim se non Socrates semper dicebat se nihil scire )) scire z+ Robertus Grosseteste AJotuZa (adn. marg. in 06 Pll VI2 Sk2) Epis~opus. Albertus Lect, f. 73va Sicut faciebat Socrates, qui confitebatur semper se nescire, cum sapientissimus esset > ; Comm. p. 322 a. 227-230 Lexicon verborum gyaecowm..., p. 260* (Baukopanurgai fitta astutia% Lexicon graeco-Zat&wz (Blakos qui fingit se curialem. Blakia fallax curialitas... Panourgeua astute ago. Panourgos astutus > Anonymus, p. 200, 7-12 ; 06, f. 8Ira Baukopanurgos ait ut unum pro uno dicere, ait autem semnopanurgos. Baukon enim dicebant veteres deliciosum, ut poeta convenienter in Kamphilone ‘Bauka, mollia, delectabilia, deliciosa’. Deductum autem videtur nomen a baukidis, quod est species calciamentorum ionicorum quibus Iades mulieres utuntur, cuius et Aristophanes in Thesmophoriazusis meminit. Kleitarchus quidem linguarumscriptor hoc nomen semnon assignavit y Albertus Lect. f. 73va Et isti dicuntur paukopanurgoy. et habet nomen deductum a baukidis [ab aukidis mss.], quod Paucon enim, ut dicit Commentator, dicebant veteres deliciosum est genus calciamentorum ionicorum quibus mulieres utebantur pan vero [pannon mss.] est totum, argos est operatio unde totam operationem habentes in deliciis, cum magis in quibusdam vilibus eorum dicuntur per contrariam nominationem, quasi sit operati0 unde alius mutavit nomen et vocavit eos semnopanurgos semnon enim est vile > Comm. p. 322 a. Cf. adn. ad Arist. 1127 b 27. PMa Laconiorum vestis. Vilis valde historizatur a Xeno235-236 Anonymus, p. 200, 12-18 ; 06, f. 8Ira phonte. Propter hoc et reprehendunt ipsos comoediarum factores, ut Piato in Presbesibus ‘Gaudes, existimo, ad aleas ludens ipsum de gradu deponere sive superare, vagum, hirsutum, sordidum, vestes trahentem’. Hoc enim Lacones faciebant, abstinentiam Propter vehementem autem vilitatem fictio et simulatio videbatur et iactantia quandam et perseverantiam repromittentes. quaedam esse > ; Albertus Lect. f. 73va Sicut vestis Laconiorum erat vilis et per hanc volebant ostendere quandam abstinentiam et perseverantiam 3 Covnm. p. 322 b. 245 Liri, 1127 b 22. 249 Lin. 1127 a 31-32.

;

;

:u

:K

;

:

:

:e

:s

:

:c

:

:

:K

;

:

;

;

; :

:

:

:

;

;

: cx

; ;

;

:K

;

; :a

;

:

24.5

1127

250

b

31

16 Existente autem requie in vita et in hac conversatione cum ludo, videtur et hic esse collocutio quae~2s a 1 dam consona et qualia oportet dicere et ut, similiter autem et audire ; differet autem et in dicendo in talibus ve1 talia audire. Manifestum autem quod et circa haec est et superabundantia quaedam et defec:tus medii. § Qui quidem in derisione superabundant, bomo5 lochi vildentur esse et onero& desiderantes omnino risum et magis coniectantes risum facere quam dicere decora et non contristare conviciatum. 5 Qui autem neque ipsi utique dicunt aliquod ridiculum et dicentibus molesti sunt, agrii et duri videntur esse. § Moderate autem l~~ludentes eutrapeli appellantur, puta bene vertentes. $ Moris eniml tales videntur motus esse ; quemadmodum autem corpora ex motibus iudicantur, ita et mores. § Redundante autem risu et pluribus gaudentibus ludo et ipso conviciari magis quam oportet, et bomolochi 1.~eutrapeli appellantur ut gratiosi. Quoniam autem differunt et non Iparum, ex his quae ditta sunt manifestum. § Medio autem habitui proprium et epidesyotis est. Epydesii autem est talia, dicere et audire qualia modesto et liberali congruunt. § Est enim quaedam decentia talem dicere in 2oludi parte et audire, et nberalis ludus differt ab eo quj servilis, et disciplinati et indisciplinati. § Videbit autem utique aliquis et ex comoediis veterum et modernorum. His quidem enim erat derisio turpiloquium, hk autem magis suspicio. Differunt autem non parum haec 25ad honestatem. $ Et utrum igitur bene conviciantem determinandum in dicen.do quae decent liberalem, ve1 in non tristando audientem ve1 et delectando. 8 Ve1 et tale quidem indeterminatum; aliud enim alii odibile est et delectabile, talia autem audiet; quae enim sustinet audiens, haec et facere videtur. $ Non utique omne faciet; 30 conviciu.m enim contumelia quaedam est, legispositores autem quaedam contumeliosa dicere protibent. Oportebat autem forte et conviciari; gratiosw utique et libera& sic habebit, puta lex existens sibj ipsi. Talis quidem igitur medius est, sive epydissius sive eutrapelus dicitur. 1127 b 33

1127 b 34 - 1128 a I collocutio quaedam consona LRT (CZ. 25) : ve1 societas quaedam pru2 in2 ART (Zk. 27) L 3 autem A(LhOh) L2R A(KbMb) dens add. marg. Rt L’ 4-5 bomolochi AYzZ. Zya&.(Ha) T (&z. 47) bomolochoi LR 7 conviciatum L Rt(Gz &w?u) Rp(fio~Z derisum) T (Zz’n.55) derisum R (Gz wzarg. Rt zk textu a& conviciatum Rp) g agrii 15 ut A&. transZ. (Ha) T (Zk 63) agrioi LR IO ludentes ALRtT (Z&z. 65) sudentes Rp ALRtT (Zk 85) et Rp 17 epidesyotis T (ZGz. 102) : Epidexiotis L epydexiotis Rt ephide17 Epydesii Rp(ephy- Bar ephi- Pr4) epidexii LRt (cf. 1128 a siotis Rp(ephy- Rp2 Vd) 25 Et add. T (ZGz. 98, 135) ALR 26 quae decent A(LbMbOb) T (Zin. 140) ~ec.wz. 33) 28 enim TuI (8% T?) non quae decent A(Ha etc.) LR 27 delectando ALRt in delectando Rp ALRtT (Zk. 152) : om. Rp 30 legispositores LRtT (Zk 162) legumpositores Rp 33 epydissius T (ZGz. 171) epydixyus Rp (-dyxyus Rp2 -dyxius Vd -dixius Lp3) epydexius Rt epidexius AL

:

:

: om. :

:

: om

:

:

: om.

:

:

:

:

VI6

SENTENTIAE

QUARTI

LIBRI

ETHICORUM

§ Bomolochus autem minor est derisore. Et neque a se ipso neque 35ab aliis recedens, si risum faciat. Et talia dicens quorum ~23 b 1nullum diceret utique gratiosus, quaedam autem neque audiret. § Agrios autem ad tales collocutiones inutilis; nihil enim conferens in omnibus tristatur. Videtur autem requies et ludus in vita esse necessarium. § Tres igitur quae dictae sunt 5 in vita medietates. Sunt autem omnes circa sermonum quorundam et operum communicationem. Differunt autem quoniam haec quidem circa veritates est, hae autem circa delectabile. Earum autem quae circa delectationem, haec quidem in ludis, haec autem in his quae secundum aliam vitam colloquiis.

:

34 derisore secm. PnW2 L2RT (Zk 175) deriso ALi (-sio 06 @.m. Pn Lp) 35 lzt ALRt Et tamen Rn 1x28 b I audiret RT (&z. 183) audiet LI audet L2 7 hae ALRtT (Zhz. 197) haec Rp *

:

1127 b 33

:

Existe& autem requie etc. Postquam Philosophus determinavit de virtutibus quae sunt circa humanos actus seriosos, hic determinat de quadam virtute quae est circa ludicra. Et circa hoc tria facit: primo 5 ostendit quod circa ludos potest esse virtus et vitium; secundo determinat de virtute quae circa ludos existit et de vitiis oppositis, ibi: Qui qz&em

:

a medio. Unde circa ludum contingit esse medium virtutis et extrema. Deinde cum dicit: Qui pidem &z dekione etc., 35 1128 determinat de medio et extremis. Et primo ostendit quid sit circa unumquodque eorurn; secundo ostendit quid unicuique eorum conveniat, ibi : Medio autem habitui etc. Circa primum tria facit: primo

a 4

in derisione etc.; tertio ostendit differentiam huius virtutis ad supra dictas, ibi: Tres igitw quae dictae lo sunt etc. Circa primum considerandum est quod circa id quod est secundum se malum et non potest habere rationem boni, non est virtus et vitium, ut in 11 ostensum est; si igitur ludus nullam rationem boni posset habere, non esset circa ludum aliqua 15 virtus, habet autem aliquam rationem boni in quantum est utilis humanae vitae: sicut enim homo indiget a corporalibus laboribus interdum desistendo

ostendit quid sit medium et extrema in ludo ; se- 40 cundo ostendit quod hoc pertineat ad diversitatem morum, ibi: Mo~isenim etc.; tertio ostendit quod quandoque extremum accipitur pro medio, ibi: Redundante autem visu eic. Circa primum tria facit. Primo ostendit quid pertineat ad superabundantiam. 45 Et dicit quod illi qui superabundant in derisione ludi dicuntur bomolochi, id est raptores templi, ad similitudinem milvorum qui volabant circa templum ut raperent intestina animalium immolatorum ; ita

quiescere, ita etiam indiget ut ab intentione animi qua rebus seriis homo intendit interdum anima XIhominis requiescat, quod quidem fit per ludum. Et ideo dicit quod, cum sit quaedam requies hominis ab anxietate sollicitudinum in hac vita et in conversatione humana per ludum et sic ludus habet rationem boni utilis, consequens est quod in ludis 25 possit esse quaedam conveniens collocutio hominum ad invicem, ut scilicet homo dicat et audiat qualia oportet et sicut oportet; et tamen in talibus multum differt dicere et audire, multa enim aliquis homo decenter audit, quae non decenter diceret. 30Ubicumque autem est differentia eorum quae oportet fieri et eorum quae non oportet, ibi non solum est medium, sed etiam superabundantia et defectus

et isti insidiantur ad hoc quod possint aliquid ra- 50 pere quod convertant in derisionem; et ideo tales sunt onerosi, quia desiderant undecumque facere risum, ad quod magis student quam ad hoc quod dicant aliqua decora, id est honesta, et quod non turbent illum cui ingerunt convicium ex ludo : ma- 55 gis enim volunt dicere aliqua turpia ve1 ex quibus alii turbentur quam quod non inducant homines ad ris~m. ll28 a 7 Secundo ibi: Qui autem neque @si etc., ostendit quid sit vitium per defectum. Et dicit quod illi 60 qui neque volunt dicere aliquid ridiculum et molesti sunt illis qui dicunt, dum ex hoc irrationabiliter turbantur, videntur esse agrii, id est agrestes, et duri, quasi qui non emolliantur delectatione ludi.

V6

23 habet @ (hom.om. Er) Cf. Praef., p. Igg#-2oo* 24 in ludis] ludus Y? (cow. sec.rn. S) 42 morum CO&. ex Z&. 71 cum sec.m. Vl”] horum @ (eorum Er1 Er) 43 accipitur] accipiatur Y? Cf. supra lin. 40 et infra lin. 71; Pvaef., p. Igg*-200*

7 Lin. 1128 a 4. g Lin. 1128 b 4. 13 Cap. 7, 1107 a 9-17. 38 Lin. 1128 a 16. 42 Liri. 1128 a IO. 43 Liri. 1128 a 12. 47-51 cf. supra 11 c. g lin. 119-127 cum adn. 63 Albertus Lect. f. 7jrb Et dicitur agrioy, quasi agrestis > Lexicon verbowm paecorum..., p. 260* Agrioy agrestes B. Cf. supra 11 c. g lin. 128 cum adn.

;

:c

:

:e

16 (IIZT b 33 - 1128 a 26) 1128 a

9

1128

a 10

1128

a

1128

65

Tertio ibi: Moderate autem Zudentes etc., ostendit quid sit medium in ludo. Et dicit quod illi qui moderate se habent in ‘ludis vocantur eutrapeli, quasi bene vertentes, quia scilicet ea quae dicuntur

ve1 fiunt convenienter in risum convertunt. Deinde cum dicit: jWw+ rzGnz etc., ostendit quod praedicta pertineant ad diversitatem morum. Et dicit quod praedicti motus, scilicet quod aliquis velit facere risum ve1 superabundanter ve1 diminute ve1 moderate, est quoddam indicium interioris mo75 ralis dispositionis ; sicut enim per motus corporales exteriores discernuntur interiores corporum dispositiones, ita etiam per exteriores hominum operationes discernuntur interiores mores. 70

ADeinde cum dicit : Redundante autem Y~SU etc., ao ostendit quomodo extremum quandoque sumitur pro medio. Et dicit quad, quia risus ad multos redundat et multi sunt qui magis quam oportet delectantur in ludo et in hoc quod dicant aliis convicia iocosa, inde est quod apud eos bomolochi vocantur eutra85 peli, quia sunt eis gratiosi; superabundant enim in ludo, quem plures hominum superabundan ter diligunt. Differunt tamen non parum bomolochi ab eutrapelis, ut ex supra dictis patet. a 16 Deinde cum dicit : Medio autem habituÇ etc., os90 tendit quid proprie pertineat ad praedictos habitus. Et primo ostendit quid proprie pertineat ad medium virtutis ; secundo quid ad extremum superabundantiae, ibi: BomoZochus autem etc. ; tertio quid perti-, neat ad extremum defectus, ibi: Ag~ios autem etc. 95 Circa primum duo faIcit: primo ostendit qualiter se habeat eutrapelus universaliter circa ludum ; se12

cundo qualiter ‘se habeat specialiter circa convicia iocosa, ibi: Et utrum igitw etc. Circa primum tria facit. Primo proponit quod ad medium habitum loo pertinet convenientibus ludis uti. Et dicit quod ad medium habitum huius virtutis pertinet id quod est proprium epidesyotis, id est bene aptati et dispositi

557

ad hoc quod cum hominibus conversetur. Ad talem enim pertinet quod dicat et audiat talia ludicra quae congruant viro modesto et liberali, qui scilicet liberum animum habet a servilibus passionibus.

105

1128 a Secundo ibi : Est enim qtiaedam etc., probat et inducit rationem ad hoc quod dixerat. Quia scilicet ubicumque est invenire aliquid quod decenter fieri potest, hoc pertinet ad virtutem. Sed contingit ali- IIO quem ludentem dicere et audire quaedam convenientia; et hoc patet ex differentia ludorum; ludus enim liberalis hominis, qui scilicet intendit propria sponte bonum agere, differt a ludo hominis servilis, qui circa servilia occupatur, et ludus hominis disci- 115 plinati, qui scilicet instructus est qualiter debeat

ludere, differt a ludo hominis indisciplinati, qui nulla disciplina in ludo refrenatur. Unde manifestum est quod ad medium habitum virtutis pertinet decentia in ludo dicere et audire. Tertio ibi : Videbit autem utique aZiquis etc., inducit quoddam signum ad supra ditta, quod scilicet differat ludus disciplinati et indisciplinati. Et dicit quod hoc maxime apparet considerando tam in

:

:d

;

:c :

:
. 21 Lin. 1141 b 24. adn. ad 11 c. 4 lin. 44-45. 32 Cap. 2, 1130 a 10-13.

7 (1141 b zz - 1142 a 3)

357

sicut universalia ad particularia, ut de iustis legaSOlibus dictum est in V. Et sicut legispositiva est praeceptiva, ita et politica est attiva et conservativa eorum quae lege ponuntur ; et hoc patet, quia ad huiusmodi politicam executivam pertinet sententia, quae nihil est aliud quam applicatio rationis univer55 salis ad aliquod particulare operabile, non enim dicitur sententia nisi de aliquo operabili; et quia omne operabile est singulare, inde est quod sententia est alicuius extremi, id est singularis, quod dicitur extremum quia et ab eo incipit nostra cognitio

dentia non est in ratione solum, sed habet aliquid in appetitu; omnia ergo de quibus hic fit mentio in tantum sunt species prudentiae in quantum non in ratione sola consistunt, sed habent aliquid in appetitu; in quantum enim sunt in sola ratione, dicuntur quaedam scientiae practicae, scilicet ethica, yconomica et politica. Est etiam considerandum quod, quia totum principalius est parte et per consequens civitas quam domus et domus quam unus homo, oportet quod prudentia politica sit principalior quam yconomica et haec quam illa quae est sui ipsius di-

60 ad universalia procedere, et ad ipsum terrninatur in via descensus; potes,t etiam et ipsa sententia dici extrema, quia est applicati0 legis universaliter positae ad singulare operabile. Et quia ista executiva legis positae retinet sibi commune nomen politicae, 65inde est quod isti soli qui exequuntur leges positas

rectiva; unde et legispositiva est principalior inter IOO partes politicae et simpliciter praecipua circa omnia agibilia hurnana. Deinde cum dicit: Species qzkdem igitzw etc., in1141 b 33 fert quoddam correlarium ex dictis. Et dicit quod, ex quo prudentia quae est circa se ipsum est pars 105

dicuntur conversari civiliter, quia isti soli operantur in civilibus sicut chiroteginae, id est manuales artifices, in artificialibus et comparantur ad legispositores sicut ad architectores. 1141 b 29 70 Deinde cum dicit: Vide,& atitem etc., agit de prudentia. Et primo ostendit quae dicatur prudentia; secundo infert quoddam correlarium ex dictis, ibi: Sfecies quidem &G%w etc. Dicit ergo primò quod, quamvis politica, tam legispositiva quam exe75 cutiva, sit prudentia, tamen maxime videtur esse prudentia quae est circa unum tantum, scilicet circa se ipsum* Et talis ratio sui ipsius gubernativa retinet sibi commune nomen prudentiae, quia aliae partes prudentiae habbent propria nomina quibus 80nominantur ; earum enim quaedam quidem dicitur yconomia, id est prudentia dispensativa domus, quaedam vero dicitur legispositio, id est prudentia ponendi leges, quaedam vero est politica, id est prudentia exequendi leges, et quaelibet harum divi85 ditur in consiliativam et iudicativam, oportet enim in agibilibus primo per inquisitionem consilii aliquid invenire, secundo de inventis iudicare. Est autem considerandum quod, sicut supra dictum est, pru-

dam pro sua Civitate militantem talia dicentem: Qualiter ego essem prudens, cui, scilicet mihi, aderam imlegotiose, id est cum ego mea negotia non

50 Cap. 12, 1135 a 5-8. 53-55 Cf. supra V c. 12 lin. 98-101. 62-63 Cf. supra V c. 16 lin. 166-169. 66-68 Eustratius, Cheirotechnae, qui secundum artes operantur 5 Albertus I,ect. f. 122va Cherotegnae, quasi ps 338, 11 ; 03, f. 133vb operantes secundum artem in particularibus, a cheros, quod est particulare, et tegni, quod est ars operativa )) Lexicon veybowm gvaecowm..., p. 261* Cheirothechnae manuales artes >. 73 Lin. 1141 b 33. 84-85 Aliter et rette Eustratius, p. 338, 34-35 ; 03, f. 134ra Dividit autem et poZ&am in duo, consiliativam et iudicativam B ; Albertus Le&. f. 1z2vb et quaedam politica simpliciter, quae est ad exequendum in singularibus operationibus ; et haec dividitur in consiliativam et iudicativam 2. 88 Cap. 4, 1140 b 28 cum Thomae comm. lin. 187-189. 114 Lin. 1142 a 2. 116 Liri. 1142 a g. 120-122 Eustratius, p. 339, 35 - 340, 3 ; 03, f. 134rb Politici autem polypragmones ve1 philopragmones, scilicet videntur ; dupliciter enim in transcriptis assumitur... polipragmonem ve1 philopragmonem, velut amantem pragmata [id est res ve1 negotia] et circa multa pragmata negotiantem et non unum ut prudens I Albertus I,ec.& f. 122vb polipragmones, quasi in multis negotiis existentes quae sunt communitatis, ve1 philopragmones secundum aliam litteram, quasi amatores negotiorum 3 Lexicon verborum graecorum..., p. 2618 Polipragiones multa operantes >. 127-135 Eustratius, p. 340, 11-18; O*, f. 134rb Hoc enim, scilicet Qualiter autem utique prudens essem, cui aderam innegotiose in multis numeratum militia aequali participare, ostendit dicentem

:e

;

: ct ;

:

:s

: cr

;

: c(

:

95

communis prudentiae, consequens est quod scire ea quae sunt sibi ipsi bona, quad pertinet ad hanc prudentiam, sit quaedam species cognitionis humanae, quae habet multam differentiam, ve1 ab aliis speciebus cognitionis humanae ve1 propter diversi- 110 tatem eorurn quae ad unum hominem pertinent. Deinde cum dicit: Et vide& qtiae circa se ipsum 1142 a 1 etc., excludit quendam errorem. Et primo ponit ipsum ; secundo inducit probationem eius, ibi : hopiey qzbod et Ewipedes etc.; tertio solvit, improbans 115 errorem, ibi: @turnvis foyte etc. Dicit ergo primo quod quibusdam videtur solus ille esse prudens qui habet scientiam et cxercitium circa ea quae ad se ipsum pertinent , illi autem qui sunt politici non videntur esse prudentes, sed magis polipragmones, 120 id est intromittentes se de multis, scilicet quae ad multitudinem pertinent. 1142 a 2 Deinde cum dicit: Pyoptey quad et Ewipedes etc., inducit probationem praedicti erroris. Et primo quidem per dictum Euripedis poetae, qui inducit quen- w,

62 quia coni. cuvn Ed31 que @ 64 politicae] prudencie praem. ?l? 68-69 legispositores] legis compositores Y? a1 yconomia PSWi] yconomica (Ir F1 Za sec.m. Wi hom.om. V6 Sed cf. AV&. 1141 b 31: infra lin. 145 84 harum] earum @ g4 practicae] politice Y g6 principalius est kw. ?Y I 20 polipragmones con& ex At+st. 1142 a 2 cum se6.m. Pio AO] praolpragmones @ (-pamones Bo -pracimones Era -pugmones P3 -pgmones P6V4 -pramones Db praelpragmones Pr pracumpragmones V3 okc. @.m. Pio om. pr.m. AO) poligramones Y(-ga-Za)

: cc :d

90

:c

;

:d

:

SENTENTIAE

393 ..

SEXTI

tractarem, sed, cum sim numeratus inter multos, participo militia aequali mihi et aliis ? Secundo ibi : Su~erfluos enim etc., inducit ad idem rationem. Et dicit quod quidam dicunt politicos non esse prudentes tamquam superfluos, id est supervacaneis rebus intendentes, et tamquam ope135rantes aliquid amplius quam ad eos spectet. Homines 130

1142

1142

a

6

a 9

enim propter privatum amorem quem inordinate ad se ipsos habent, quaerunt solum id quod est sibi ipsis bonum et existimant quod hoc solum oporteat unumquemque operari, quod scilicet sibi est bonum. 140 Et ex hac opinione hominum venit quod illi soli sint prudentes qui propriis negotiis intendunt. Deinde cum dicit : Quamvis jode etc., excludit hunc errorem. Et dicit quod proprium bonum uniuscuiusque singularis personae non potest esse sine 145 yconomia,

id est retta dispensatione domus, neque sine urbanitate, id est retta dispensatione civitatis, sicut nec bonum partis potest esse sine bono totius. Unde patet quod politici et yconomici non intendunt circa aliquid superfluum, sed circa id quod 150ad se ipsos pertinet. Nec tamen sufficit politica et yconomica sine prudentia propriorum, quia rette disposita Civitate et domo, adhuc est immanifestum

1142

a 11

qualiter oportet disponere ea quae ad se ipsum pertinent et ideo oportet ad hoc intendere per pru155 dentiam, quae est circa proprium bonum. Deinde cum dicit: Signzwz auttm etc., manifestat quiddam quod supra dictum est, scilicet quod prudentia non sit solum circa universalia, sed etiam circa singularia. Et circa hoc duo facit: primo os160 tendit propositurn; secundo ex hoc comparat prudcntiam scientiae et intellectui, ibi: Quokarn autem ~mdentia etc. Circa primum ponit duas mtiones. Circa quarum primam duo facit: primo manifestat propositum per signum quoddam; secundo circa hoc 165 quandam quaestionem inducit, ibi : Quia et hoc utique

LlBRI

ETHICORUM

aZiquis etc. Dicit ergo primo quod signum < est > eius quod supra dictum est, scilicet quad prudentia non sit solum circa universalia, sed etiam circa particularia, quia iuvenes fiunt geometrici et disciplinati, id est in scientiis disciplinalibus sive mathematicis instrncti, et fiunt sapientes in talibus, id est ad perfectionem et terminum harum scientiarum pertingentes, non autem videtur quod iuvenis fiat prudens. Cuius causa est quia prudentia est circa singularia, quae fiunt nobis cognita per experientiam, iuvenis autem non potest esse expertus, quia ad experientiam requiritur temporis multitudo. Deinde cum dicit : Quia et hoc utique etc., movet circa hoc quaestionem, scilicet quare < puer B posset fieri mathematicus, non autem possit fieri sapiens, id est metaphysicus, ve1 physicus, id est naturalis. Et ad hoc respondet quantum ad naturalem quia haec quidem, scilicet mathematica, cognoscuntur per abstractionem a sensibilibus quorum est experientia et ideo non requiritur ad cognoscendum talia temporis multitudo, sed principia naturalium, quae non sunt abstracta a sensibilibus, per experientiam considerantur, ad quam requiritur temporis multitudo. Quantum autem ad sapientiam, subiungit quod iuvenes sapientialia quidem, scilicet metaphysicalia, non credunt, id est non attingunt mente, licet ea. dicant ore, sed circa mathematica non est immanifestum eis quod quid est. Cuius ratio est quia mtiones mathematicorum sunt rerum imaginabilium, sapientialia autem sunt pure intellectualia; iuvenes autem de facili possunt capere ea quae sub imaginatione cadunt, sed ad illa quae excedunt sensum et imaginationem non attingunt mente, quia nondum exercitatum ad tales parvitatem temporis, tiones naturae. Erit

habent intellectum validum et considerationes, turn propter tum propter plurimas mutaergo hic congruus ordo addi-

145 yconomia] yconomica G? S Sed cf. Arist. 1142 a g wm adn.; supra Zin. 81 151 rette CO& cum Bgl FI Za sec.m. Er2 P7 P] retta @ 166 est CO& e.z Arist. 1142 a II] om. @ (add. ante 169 quia FI V6Za Ed3) 171 instructi FI Za sec.m. iniustitia S om. @ (&d. Post in talibus V6) Wi] iniustici PWi 179 puer con& ex Arist. 1142 a 17 cum Ed31 om. @ (add. Post 180 posset V6) 198 imaginationem coni. cum P3P6P7 DbKr Za] maginem (y-) E rgg validum et F1 VYZa] validum etiam et PSWi om. @ se ipsum dividentem a prudente, quoniam possibile ens ipsi sine rebus quae sibi ipsi perscrutanti et de proprio meditanti conferente vivere et sic prudentem esse, inferens autem se ipsum in communia et politica, superfluus pro prudenti fiet superfluus autem propter multitudinem curarum quas recipit homo civiliter conversari subinduens, id est operari communia > Albertus Lect. f. 122vb Qualiter utique essem prudens ego, cui, scilicet mihi, aderam innegotiose, quia non ibi tractabam mea negotia et est interrogatio, quasi dicat nullo modo sed contingit me numeratum in multis, id est inter multos qui militabant communitati, participare militia aequali aliis, quando tantum negotiosus eram in rebus communitatis sicut alii. Homines enim dicunt superfluos, id est super aliena fluentes, secundum providentiam qui circa aliena operantur, et aliquid operantes amplius quam sint propria boria, quia quaerunt et existimant quod aliquis secundum prudentiam debeat sibi ipsi operari bonum, et ideo Euripedes dixit se non posse dici prudentem, cum non operetur propria sed communia >. 136 < Privaturn amorem > Thomas appellat amorem sui, quod gallice amour $ro$re y dicimus ; cf. Augustinus De Ge%. ad Litt. XI xv Ig (PL 34, 436) propter... quendam propriae rei amorem, cui sapienter nomen latina lingùa indidit cum appellavit ‘privatum’, quod potius a detrimento quam ab incremento dictum elucet omnis enim privatio minuit z+; infra ipse Thomas IX c. IO lin. 122 cum adn. nec non De spir. creat. a.8 ad 5 ; Super Gai. c.2 lect.6. 157 cap. 6, 1141 b 14-22. 161 Lin. 1142 a 23. 165 Lin. 1142 a 16. 167 Cap. 201-202 Albertus Le&. f. 122rb Solutio. Dicendum quod duplex est causa quare iuvenes non possunt fieri 6, 1141 b 14-22. bene prudentes una propter defectum experimenti, alia ex fZzkbiZitate naturae et multitudine passionum, quae facit eos non bene retinentes rationes operandorum. Sed prima est principalior, quia fluxibilitatem naturae et passiones posset aliquis iuvenis reprimere, sed experimento perfectus esse non potest 9. 202-213 Cf. ipse Thomas Super Bo&. De Triti. q.5 a.1 arg.10 (ed. Decker, p. 163).

;

:c

:

;

:6

:
primo quidem scientiae, s’ecundo autem in tellectui, ibi : 225 ,%sce$tibiZes pidem igitw etc. Dicit ergo primo quod ex praedictis est manifestum quod prudentia non est scientia; scientia enim est universalium, ut supra habitum est, prudentia autem est extremi, id est singularis, quia est operabilis, quod est sin230gulare, et sic patet quod prudentia non est scientia. 1142 a 25 Deinde cum dicit : Susce$hbiZes quidem etc., comparat prudentiam intellectui. Et primo ostendit convenientiam ; secundo differentiam, ibi : QuaeTere autem etc. Dicit ergo pr.imo quod tam scientia quam 235prudentia sunt susceptibiles, ve1 attingibiles secundum aliam litteram, intellectui, id est habent aliquam cohaerentiam cum intellectu, qui est habitus 1142 a 20

huiusmodi, qui est sensus proprius, sed sensu interiori, quo percipimus imaginabilia, sicut in mathe- 250 maticis cognoscimus extremum trigonum, id est singularem triangulum imaginatum, quia etiam illic, id est in mathematicis, statur ad aliquod singulare imaginabile, sicut etiam in naturalibus statur ad aliquod singulare sensibile. Et ad istum sensum, id 255 est interiorem, magis pertinet prudentia, per quam perfìcitur ratio particularis ad rette aestimandum de singularibus intentionibus operabilium, unde et animalia bruta quae habent bonam aestimativam naturalem dicuntur participare prudentia ; sed illius 260 sensus qui est circa propria sensibilia est quaedam alia species perfectiva, puta industria quaedam discernendi colores et sapores et alia huiusmodi. Et ita prudentia convenit cum intellectu in hoc quod est esse alicuius extremi. Deinde cum dicit: Quaerere autem etc., ostendit differentiam inter prudentiam et intellectum. Intellectus enim non est inquisitivus, prudentia autem

265

1142

est inquisitiva, est enim consiliativa. Consiliari autem et quaerere differunt sicut proprium et commune; nam consiliari est quoddam quaerere, ut in 111 dictum est.

, 206 imaginationem coni. cum BgY? S VKZa s8c.m. Pd Wi] imaginem (y-) @ 207 naturalibus] scienciis M%. Y 208 excedant] excedunt Y?(om. S V6) 212-213 imaginationem cok c%rn P3] imaginem (y-) @ (o&c. S) 223 prudentiam coni. ex Zk 160-161 wm F1 Za] om. E (&I. ante secundum s8c.m. Er10P7 S) 249 sensu coni. cum V%a sec.m. ErP’Pd SWi] sensui E (sensum FI ?) 255-256 id est] scilicet Y(om. V6) 260 prudentia coni. c%rn sec.m. Er1ErsOP7PdVlo AO SWi] potentia @ (potentiam ErP6 Za prudentia potentia Db) 211 Cap. 3, 1095 a 4-9. 225 Lin. 1142 a 25. 228 Cap. 5, 1140 b 31. 233 Lin. 1142 a 31. 238 Cap. 5, 1141 a 7-8. 242 Cf. supra c. 5 lin. 55-56 cum adn. 249-252 Albertus Le&. f. 124va-vb et ille sensus est prudentialium, quali sentimus in mathematicis extremum trigonum, id est particulare triangulum et hic est sensus communis &. 252-253 Albertus Lect. f. Iz4vb et illic, scilicet in mathematicis B. 255-256 Albertus Lect. f. 124vb Sed iste sensus, scilicet communis, magis est prudentia, id est magis est circa prudentialia quam circa mathematica >. 266-272 Albertus Lect. f. 124vb Tertio ibi Quaeyeve autem, quia prudentia est circa consilium, ostendit differentiam inter quaestionem et consilium... Commentator [Eustratius, p. 353, 17-181 a.utem vult hic incipere sequens capitulum, quia statim determinabit de eubulia, quae est consiliativa sed etiam potest ordinari a.d praecedentia, quia opus prudentis est bene consiliari, ut supra dixit >. 272 Cap. 8, 1112 b 20.

: c(

:

245

;

:< :e

:s

;

270

a

31

8 Oportet autem assumere de eubulia quid est, utrum scientia quaedam ve1 opinio ve1 eustochia ve1 aliud quoddam genus. § Scientia quidem utique non est. Non enim quaerunt 1) 1 de quibus sciunt, eubulia autem consilium quoddam, consilians autem quaerit et ratiocinatur. § Sed tamen neque eustochia. Sine ratione enim et velox quidem eustochia, consiliantur autem multo tempore, et aiunt operari quidem oportere velociter consi5liata, consiliari autem tarde. 3 Adhuc sollertia alterum et eubulia; est autem eustochia quaedam sollertia. § Neque utique opinio eubulia neque una. 8 Sed quia qui quidem male consiliatur peccat, qui autem bene rette consiliatur, manifestum quoniam rectitudo quaedam eubulia est. 8 Neque scientiae autem neque opinionis. 105 Scientiae quidem enim non est rectitudo; neque enim peccatum. 5 Opinionis autem rectitudo veritas. 5 Similiter autem et determinatum est iam omne cuius opinio est. Sed tamen neque sine ratione eubulia, a mente ergo deficit. Haec enim nondum enuntiatio; et enim opinio non quaesitio, sed enuntiatio quaedam iam, consilians autem sive 15 bene sive et male consilietur, quaerit aliquid et ratiocinatur. 5 Sed rectitudo quaedam est eubulia consilii. Propter quod consilium quaerendum primum quid et circa quid. § Quia autem rectitudo multipliciter, manifestum quoniam non omnis. Incontinens enim et pravus quod proponit videre ex ratiocinatione adipiscetur; quare rette erit 2oconsilians, malum autem magnum assumens. Videtur autem bonum quoddam bene consiliari. Talis enim rectitudo consilii eubulia quae boni adeptiva. § Sed est et hoc falso syllogismo sortiri, et quod quidem oportet facere sortiri, per quod autem non, sed falsum medium terminum esse; quare neque ipsa aliqualiter 25eubulia secundum quam quod oportet quidem adipiscitur, non quidem per quod oportuit. § Adhuc est multum tempus consiliantem sortiri, hunc autem velociter. Igitur neque illa aliqualiter eubulia, sed rectitudo quae secundum utile et cuius oportet et ut et quando. § Adhuc est simpliciter bene consiliari et ad quendam finem. Haec quidem 3osimpliciter utique quae ad finem simpliciter dirigens, quaedam autem quae ad quendam finem. Si utique prudentium bene consiliari, eubulia erit utique rectitudo quae secundum conferens ad finem cuius prudentia vera suspicatio est.

1142 a 32

1142

:

:

:

1142 b 3 quidem LaRT (Zhz. 43) quid AL1 IO neque AR non L IO enim2 ALRt II Similiter T (Zh. IOI) : Simul ALR etiam Rp 13 a mente R intellectu L (seu mente Roberti Grosseteste notula in EtVB Ska) 13 Haec R Ipsa L 13 nondum R (non autem [= non a’ Zoco nond’] Rl+ autem om. Asl) T (Zh. 106, 111) : nequaquam L (Cf. supra 1134 a 17 cum 13 enuntiatio ALRtRpl(-As*) est @aem. As1 RpQ4 adn. ) 15 etl A(KbMb) L1 Rn Rpl Rp3 om A(LbOb) L2(= P13Ha) Rpl R@s4 17 quid1 ALT (Zhz. 119) quidem P13 R (est add. Pl3Rt sec.m. xg videre (=BGv) A(KbLbMbOb) RtRlW $r.m. Rp3 T (Z h. 135) : oportere (=85v cf. EO2) RP3) L(hz textu) Rp4 sec.m. Rl9 Ig adipiscetur (=&!&x~) ARtRp1y2 @.m. Rp3 T (Zhz. 134) : ordinabit (=&&x~) LRp4 secm. Rp3 zg Haec R Ea L 30 simpliciter utique R(-Tul) utique 30 simpliciter* R simpliciter AL Tu1 qui (=Tò [sc;Z. &Aos]) praem. AL 33 finem A(Kb) traxsZ.(Ha) RT (Zhz. 186-187) quendam finem A(LbMbOb) L

:

:

Ad.

:

:

: .

:

:

:

:

VI, 8 (1142 a 32 - 1142 b 6) 1142

a 32

5

O@vM autem aw,wzeye etc. Postquam Philosophus determinavit de prudentia et aliis virtutibus intellectualibus principalibus, hic determinat de quibusdam virtutibus adiunctis prudentiae. Et primo determinat de singulis earum secundum se; secundo comparat eas ad invicem et ad prudentiam, ibi: Suni autem omnes habitus etc. Circa primum tria

facit : primo determina,t de eubulia; secundo de synesi, ibi: Est autem et synesis etc.; tertio de gnome, IOibi: Votata autem gnome etc. Circa primum tria facit: primo inquirit genus eubuliae, ostendens quod sit quaedam rectitudo ; secundo ostendit cuius sit rectitudo, ibi: iVeque scientiae autem etc. ; tertio ostendit qualis rectitudo sit, ibi: Quia autem yectitu15 do etc. Circa primum duo facit: primo < dicit > de quo est intentio; secundo exequitur, ibi : Scientia quidem etc. Dicit ergo primo quod post tractatum de principalibus virtutibus intellectualibus, oportet assumere ad complementum cognitionis praedicta20 rum virtutum de eubulia, quae dicitur bona consiliatio, quid sit, utrum scilicet sit scientia quaedam ve1 saltem opinio ve1 etiam eustochia, id est bona coniecturatio, ve1 in quo ali0 genere sit. 1142 a 34 Deinde cum dicit: Scbztia quidem etc., ostendit 25 quid sit genus eubuliae. Et primo ostendit in quo genere non sit ; secundo concludit genus eius, ibi : sed quia qui quidem etc. Circa primum tria facit: primo ostendit quod leubulia non sit scientia; secundo quod non sit eustochia, ibi: Sed tamen neque 31 eustochia etc. ; tertio quad non sit opinio, ibi: Neque utique opinio etc. Dicit ergo primo quod eubulia non est scientia. Quocl quidem patet per hoc quod habentes scientiam ia.m non quaerunt de illis de quibus sciunt, sed ha’bent certam notitiam de eis, g gnome] gnomone Za (~-IO Est... ibi /ZO~J.XYZ. @) V6 agnome Za Cf. infra G. g lh. 89, go, g8 mm adn. ostendit ErEr2DbKr F1 sec.m. V2 proponit P1 om. cett.

10

361

eubulia autem, cum sit quoddam consilium, est cum quadam inquisitione ; ille enim qui consiliatur quaerit et ratiocinatur, sed scientia habetur in termino inquisitionis ; ergo eubulia non est scientia. Deinde cum dicit : Sed tamen neque eustochia etc., ostendit quod eubulia non sit eustochia, duplici ratione. Quarum prima talis est. Eustochia, id est

35

1142 b 2 40

bona coniecturatio, < est > sine rationis inquisitione et est velox; provenit enim aliquibus ex hoc quod habent promptum iudicium intellectus ve1 sensitivae partis ad rette aestimandum de aliquo, 45 propter subtilitatem spirituum et bonitatem imaginationis et puritatem sensitivorum organorum ; cooperatur etiam ad hoc multa experientia. Et haec duo desunt eubuliae; eubulia enim, ut dictum est, est cum inquisitione rationis et ex alia parte non 50 est velox, sed magis boni consiliatores consiliantur multo tempore ut diligenter perquirant omnia quae pertingunt negotium ; unde et in proverbio dicunt quod oportet ea quae sunt determinata in consilio veloci ter exequi, sed consiliari tarde. Unde patet 55 quod eubulia non est eustochia. Secundam rationem ponit ibi: Adhuc soZZeytia etc. 1142 h 5 Quae talis est. Si eubulia esset idem quod eustochia, oporteret quod quicquid continetur sub eustochia contineretur sub eubulia; sed sollertia est quaedam 60 species eustochiae, est enim bona coniecturatio circa inventionem medii, differt tamen sollertia ab eubulia, quia eubulia non est circa finem, qui se habet in operabilibus sicut medium in syllogismis, non enim est consilium de fine, ut dictum est in 111: 65 ergo eubulia non est idem quod eustochia. Deinde cum dicit : iVeque utique o$%zio etc., ostendit quod eubulia non sit opinio, ita scilicet quod

gnome] gnomone O* 14 ostendit] dicit Y 32 quod2] quia Y

1142 b 6

game ErErlP3PePl’JPdVVlO gno. S ingnome 15 dicit AsBo01P6 Bg1P5 V6Za sec.m. SWi] 42 est coni. cum sec.m, BxOPdVIO Wi] ow. @

:d

1-4 Eustratius, p. 365, 26-31; 06, f. 14ora Sicut et in practicis virtutibus generales diximus virtutes fortitudinem, temperantiam, iustitiam, assumpsimus autem et alteras specialiores liberalitatem, magnificentiam, magnanimitatem, sic et prudentia, virtus existens intellettiva et generalis, ha.bet sub ipsam relatas deinceps hic assumptas, eubuliam, sollertiam, synesin, syggnomin, de quibus Aristotiles hic docet > Albertus Leci. f. 124vb Determinato de virtutibus principalibus intellectualibus, hic determinat de 13 Lin. adiunctis earum > Comm. p. 446 a. IO Cap. 9, 1143 a 19. 7 cap. 9, 1143 a 25. 9 cap. 9, 1142 b 34. 1142 b g. 16 Lin. 1142 a 34. 20-21 Eustratius, p. 335, 26-27 ; O*, f. 137vb: < Eubulia autem 14 Lin. 1142 b 17. consiliatio bona > Albertus Lect. f. 124vb Eubulia enim dicitur bona consiliatio )). - Eustratius, p. 354, 11-12 ; O*, f. 137va (Roberti Grosseteste notulals uncis inclusimus) Bule enim [id est consilium] et buleusis [id est consiliatio] idem alterum autem bulesis [id est voluntas] praeter bulen et buleusin )); p. 358, 32-33; 08, f. 138va: < Hoc, scilicet bene, eubuliae est, ut et nomen ostendit [dictum ab eu, quod est bene, et bule, quod est consilium] > Robertus Grosseteste Notula (adn. marg. in Et 06 VI2 Sk2) Efiisco@s. Eubulia dicitur ab eu, quod est bene, et buie, quod est consilium > Albertus Lect. f. 126ra Dicitur autem eubulia ab eu, quod est bonum, et buleusis, quod est consilium bulisis autem est voluntas> Comm. p. 447 b Lexicon verborum paecowm..., p. 261* (Eubulia bonitas consilii >. 22-23 Robertus Grosseteste NotuZa (adn. marg. in Et 06 Pn VI2 Sk2) Eustochia dicitur ab eu, quod est bene, et stochasmos, quad est coniectatio R Lexicon vevbowm graecowm..., p. 261~3 Eustochia bonitas coniecturationis Y Albertus Lect. f. 126ra Eustochia autem dicitur ab eu, quod est bonum, et stochasmos, quod est coniecturatio )) ; Comm. p. 27 Lin. 1142 b 7. 2g Lin. 1142 b 2. 30 Lin. 1142 b 6. 41-42 Cf. supra lin, 22-23 cum adn. 4g Liri. 446 b. 1142 b 1-2. Fert autem et plebeum pyoveybiurn in testimonium, consiliantes 53 Eustratius, p. 354, 36 - 355, 7 ; 06, f. 137va-vb in longum quidem consiliari, velociter autem operari consiliatum... Utitur autem proverbio hoc et Isocrates in his quae ad Nikoclea [vect. Ps.-Isocrates Ad Dem. 341 suppositionibus > Albertus Lect. f. 126ra Quod probat per provevbium, quia omnes dicunt quod oportet consiliata, id est quae sunt ex consilio determinata, cito operari ne mora trahat periculum, sed oportet consiliari tarde ut videantur omnes circumstantiae negotii E) Comm. p. 447 a-b. 60-62 Aristoteles Anal. Post. 1 44, 8g b 10-11 a Iacobo Veneto transl. (PL 64, 744 B): < Solertia autem est subtilitas quaedam in non perspecto tempore medii I) Albertus Lect. f. 126ra Est enim solertia inventio medii in non perspecto tempore%. Animadvertendum tamen est Thomam hic et in lla-llae q.4g a.4 verba expositionis quam in locum Aristotelis ipse scripserat potius quam ipsius Aristotelis verba proferre. 65 Cap. 8, 1112 b 11-15.

; ;

;

:s

:c

:
, quod scilicet sit considerativa operationum humanarum ex quibus homo fit felix, sed non propter hoc videtur quod homo habeat opus ipsa; est enim prudentia circa ea quae sunt iusta, in comparatione ad alios, et pulcra, id 35 est honesta, et bona, id est utilia, homini secundum se ipsum. Quae quidem operari pertinet ad bonum virum; non videtur autem aliquis esse operativus eorum quae sunt secundum aliquem habitum ex eo quod scit ipsa, sed ex eo quod habet habitum ad 41 ea, sicut patet in corporalibus quod, per hoc quod homo habet scientiam medicinalem ve1 exercitativam, non est ma@ operativus eorum quae pertinent ad hominem sanum ve1 ad bene se habentem, dum-

1143 b 20 cum F1 V6] om. @

31 sit] est Y?(-V6)

5 Lin. 1144 a 1. IO Liri. 1143 b 33. 22 Cap. IO, Iog8 a 7-17. 23-24 Cf. supra c. 5 lin. 38-39 cum adn. 30 Liri. Hoc autem ‘Quaecumque non in eo quod II b 28. 44-52 Aliter et rette Eustratius, p. 385, 34 - 386, 4 ; O*, f. I44va est facere, sed in eo quod est ab habitu esse dicuntur ; nihil enim magis operativi in eo quod est habere medicinalem ve1 exercitativam sumus’, propter hoc apposuit quia multipliciter sana et euectica, ut diximus, dicuntur. In facientibus enim sanitatem ve1 euexiam euecticis et sanis, quae sunt farmaca et diaetationes, indigemus medicinalem scire ut convenienter illis utentes ex eo quod est praeter naturam in id quod est secundum naturam revocemus corpora. Si autem sani existentes ve1 bene habentes operari

:s

IO (1143 b 18 - 1144 a 6)

Ostensum est enim supra quod pruprudentiae. dentia est deterior, id est inferior in dignitate, quam sapientia, et tamen videtur esse principalior, id est magis principativa, quia prudentia et operatur et praecipit circa singula; continetur enim sub prudentia etiam politica, dictum est enim in prooemio libri quod haec praeordinat quas disciplinas debitum est esse in civitatibus et quales unumquemque addiscere et usquequo. Et sic videtur prudentia princi-

modo ea non consistant solum in eo quod est facere, sed in eo quod est esse ab aliquo interiori habitu; contingit enim quandoque quod aliquis per notitiam artis operatur quaedam opera sani quasi confingens ea et non secundum quod procedunt ab habitu sani50 tatis, prout scilicet operatur ea homo sanus, sic enim non magis procedit ab homine ex eo quod scit medicinam, sed ex eo solum quod sit sanus. Cum igitur virtutes sint habitus, opera virtutum, secundum

45

90

95

pari sapientiae, cum praecipere sit opus iudicantis. Et hoc videtur inconveniens quod deterior princi- 100 petur meliori. Subdit autem, continuans se ad sequentia, [dicens] quod de his quae proposita sunt dicendum est, nunc autem tacta sunt solum per modum dubitationis. Deinde cum dicit : Pyimum pidem igitw etc., 105 1144 a 1 solvit praemissas dubitationes. Et primo solvit dubitationem de utilitate sapientiae et prudentiae; secundo de comparatione utriusque, ibi: Se4 tamen neque +cipaZis etc. Circa primum duo facit: primo solvit dubitationem communiter quantum ad 110 sapientiam et prudentiam ; secundo specialiter quantum ad prudentiam, ibi: Adhuc OJ~ZLS etc. Circa primum ponit duas solutiones. Quarum prima ostendit quod rationes quas inducit non efficaciter concludunt. Non enim sequitur, si per sapientiam et pru- 11.5 dentiam nihil operatur homo ad felicitatem, quod propter hoc sint inutiles, quia, etiam si neutra ipsarum haberet aliquam operationem, tamen essent secundum se eligibiles, cum sint virtutes perficien-

quad ab eis procedunt et ducunt ad felicitatem, non magis operatur homo ex hoc quod habet eorum notitiam per prudentiam. Et sic prudentia non est boni operativa. 1143 b 28 Deinde cum dicit: Si autem non hoygrn etc., excludit quandam responsionem. Posset enim aliquis 60 dicere quod, licet homo ex quo est virtuosus non magis sit operativus operum virtutis per hoc quod cognoscit ea secundum prudentiam, est tamen prudentia necessaria ad hoc quod homo fiat virtuosus, sicut ars medicinae est necessaria non ad hoc quod 55

65 sanus opera sanitatis exequatur, sed ad hoc quod fiat sanus; et sic ponendum est quod homo debet esse prudens non gratia horum, scilicet operum virtutis, sed gratia eius quod est fieri virtuosum. Hanc autem responsionem. excludit duabus rationibus. 70 Quarum prima est quia, ex quo homines essent studiosi, id est virtuosi, ad nihil esset eis utilis prudentia, quod manifeste videtur inconveniens. ll43 b 30 §ecundam rationem ponit ibi: Adhuc autem etc. Videtur enim quod secundum responsionem prae75 dictam non solum < habentibus virtutem, sed > etiam non habentibus virtutem non esset necessaria prudentia* Videtur enim quod nihil differat ad hoc quod aliqui fiant virtuosi, utrum ipsi habeant prudentiam ve1 persuadeantur ab aliis qui habent, 80cum per hoc sufficienter se habet homo ad hoc quod fiat virtuosus, sicut patet circa sanitatem; cum enim volumus sani esse, non propter hoc curamus addiscere mefdicinam, sed sufficit nobis uti consilio medicorum ; ergo, pari ratione, ad hoc quod ~5 efficiamur virtuosi, non oportet quod nos ipsi habeamus prudentiam, sed sufficit quod a prudentibus instruamur . 1143 b 33 Deinde cum dicit : Ad haec autem etc., movet dubitationem circa comparationem sapientiae et

371

,

tes utramque partem animae rationalis, ut ex dictis 120 patet; unicuique autem est eligibilis sua perfectio. Secundo solvit per interemptionem, ibi: Deinde 1144 a 3 etc. Et dicit quod sapientia et prudentia faciunt quidem aliquid ad felicitatem, sed exemplum quod inducebatur non erat conveniens. Non enim hoc 125 modo se habet sapientia, ve1 prudentia, ad felicitatem, sicut ars medicinae ad sanitatem, sed magis sicut sanitas ad opera sana; ars enim medicinae facit sanitatem sicut quoddam opus exterius operaturn, sed sanitas facit opera sana quasi quendam 130 usum habitus sanitatis; felicitas autem non est opus exterjus operatum, sed est operatio procedens ab habitu virtutis. Unde, cum sapientia sit quaedam species virtutis communis, ex hoc ipso quod aliquis

63 virtuosus coni. cum sec.m. BxOP7] prudens @ (hom.om. V6 $v.m. 52 cx eo] @st solum ‘Y 52 sit] est Y(om. Wi) 70 quia] quod Q S V6 75 habentibus virtutem, sed coni. cum Bl sec.m. O] om. @ (habentibus, sed add. F Pu habenSI tibus, immo Tt) gs enim @] un autem? (om. Bx) 102 dicens @] secZ. 114 quas inducit] inducte Y volumus sane et bene habitive, secundum nihil utique erimus magis operativi ex habere in nobis ipsis medicinalem ve1 exercitativam > Albertus Le&. f. 13ova Ad huius autem rationis manifestationem adducit quandam aliam rationem per simile, ibi Quemadmodum, et est ratio talis Sicut se habet medicinahs ars ad sana quae dicuntur secundum habere sanitatem ut anima1 dicitur sanum, et non secundum facere sicut dicitur medicina sana, ita se habet prudentia ad pulcra et bona )). 58-60 Albertus Lect. f. 13ova Deinde cum dicit : Si autem non horum, removet quandam responsionem. Posset enim aliquis dicere quad, quamvis prudentia... )). go Cap. 6, 1141 a Ig - b 3. 112 Liri, g5 Lib. 1 z, Iog4 a 28 - b 2. 108 Cap. II, 1145 a 6. 1144 a 6. 120 Cap. 3-9, 1139 b 14 - 1143 b 17, sed de prudentia praecipue dictum est c. 4. 1140 b 25-28.

:d :

;

:e

:

SENTENTIAE

372 135

1144

a 6 140

145

150

155

160

ETmCORUM

facit: primo ostendit quod, ad hoc quod aliquis sit virtuosus, requiritur non solum virtus moralis, sed etiam quoddam aliud operativum principium; secundo ostendit quid sit illud, ibi: Dicendum autem etc. ; tertio ostendit quod prudentia super illud 180 principium addit adiunctionem virtutis moralis, ibi : Est autem prudentia etc. Dicit ergo primo quod, ad solvendum hoc quod dictum est quod propter pru-

quod obiciebatur quod prudentia non est necessaria ad hoc quod homo sit virtuosus, ibi: De eo autem quad est etc. Dicit ergo primo quod adhuc specialiter quantum ad prudentiam fallit quod obiciebatur, quod per prudentiam non sumus magis operativi operum virtutis. Hoc enim patet esse falsum, quia opus virtutis perficimus secundum utrumque, scilicet secundum prudentiam et secundum moralem virtutem. Duo enim sunt necessaria in opere virtutis, [ scilicet ] quorum unum est ut homo habeat rectam intentionem de fine, quod quidem facit virtus moralis, in quantum inclinat appetitum in debiturn finem; aliud autem est quod homo bene se habeat circa ea quae sunt ad finem, et hoc facit prudentia, quae est bene consiliativa et iudicativa et praeceptiva eorum quae sunt ad finem. Et sic ad opus virtutis concurrit et prudentia, quae est perfectiva rationahs per essentiam, et virtus morahs, quae est perfectiva appetitivae, quae est ra-

dentiam non magis homo operabitur bona et iusta ad hoc quod fiat virtuosus, oportet parum superius 185 incipere resumentes quaedam eorum quae ditta sunt. Et incipiemus hinc quod, sicut supra dictum est, quidam operantur iusta et tamen non dicimus eos esse iustos, sicut cum aliqui operantur ea quae sunt statuta legibus ve1 inviti ve1 propter ignorantiam 190 aut propter aliquam aliam causam, puta propter lucrum, et non propter amorem ipsorum operum iusti-

170

175

sit aliquis esse et fieri virtuosus. Et circa hoc duo facit: primo ostendit quod prudentia non possit esse sine virtute morali; secundo ostendit quod virtus moralis non possit esse sine prudentia, ibi: Intendendum utique ~ursus etc. Circa primum tria

11

LIBRI

habet’ sapientiam et operatur secundum eam, est felix. Et eadem ratio est de prudentia, sed specialiter expressit sapientiam, quia in operatione eius consistit potior felicitas, ut infra in X dicetur. Deinde cum dicit: Adhuc opus etc., solvit ea quae specialiter ad prudentiam pertinent. Et primo quantum ad hoc quod obiciebatur quod prudentia nihil facit ad opera virtutis; secundo quantum ad hoc

tionalis per participationem. Sed quare alterius particulae animae quae est penitus irrationalis, scilicet nutritivae, non sit talis virtus quae concurrat ad operationem humanam, ratio in promptu est, quia in nutritiva potentia non est operari ve1 non operari, et hoc requiritur ad operationem virtutis humanae, ut ex supra dictis patet. Deinde cum dicit : De eo autem pod est nih&? etc., solvit id quod obiciebatur quod sine prudentia pos-

165

1144 a

SEXTI

tiae ; tales, inquam, non dicuntur iusti, quamvis operentur ea quae oportet eos facere et etiam ea quae oportet facere bonum virurn; et ita etiam in singulis 195 virtutibus oportet hominem aliqualiter operari ad hoc quod sit bonus ut sit bonus sive virtuosus, ut scilicet operetur ex electione et quia placeant ei ipsa opera virtutis. Iam autem supra dictum est quod virtus moralis facit electionem rectam, quan- 200 turn scilicet ad intentionem finis, sed ea quae nata sunt fieri propter finem non pertinent ad virtutem moralem, sed ad quandam aliam potentiam, id est ad quoddam aliud operativum principium, quod ingeniatur vias ducentes ad finem; et sic huiusmodi 205 principium est necessarium ad hoc quod homo sit virtuosus. Deinde cum dicit: Dicendum autem etc., ostendit 1144 a 22 quid sit istud principium. Et dicit quod de praedictis aliquid est ulterius dicendum ut manifestius 210 sciantur. Est itaque quaedam potentia, id est operativum principium, quam vocant dinoticam, quasi ingeniositatem quandam sive industriam, quae talis est ut per eam homo possit operari ea quae ordinantur ad intentionem quam homo praesupposuit, 215 sive bonam sive malam, et quod per ea quae ope-

IgI propterl 152 scilicet 01 secZ. (om. Bgl F1 V%a) 170 obiciebatur Co&. Mm F1 (f$. k. 141,143)] ostendebatur @ om. 4) 196-197 ad hoc quod sit bonus ut sit bonus] Cf. Ar&. 1144 a 18 cum ad% 2og quid tek ,wm BxDbP’ F1] 212 dinoticam] demoticam P1* dinocivum fi.m. PSWi dinom Za deinoticam F1 Cf. quod @ 210 aliquid est izv. ‘3? Arist. 1I44 a 23 cum ad% nec non 1144 b 2, 1152 a 12. Lket verbum dinoches (=8a%v&) casu nominativo in Adt. II b 15 swiptum legeyit (cf. infra c. II l%, 68), tamen Thomas, Albedo auctore (cf. loc. in app. fontium laud.], casum accusativum dinotita ve1 deinotita (==kv&yra) cuiusdam verbi < dinotica > casum vectum pe@eram habuit ; cf. infra lin. 221, 227, 229-230; c. II 1Gz. 16; VI1 c. IO lk 38, 4I; Supe?@ 111 Sent. d.36 a.I; I18-IIaa q.47 a.13 ad 3

:e

;

136 Eustratius, p. 388, 36 - 389, z ; 08, f. I45ra Sic utique et prudentia pars enim et ipsa totius virtutis, et complet et 138 Cap. 10-13, II77 a 12 - II7g a 32. 144 Liri. II44 a II. 157-158 Cf. ipsa felicitatem in haberi in anima et operari B. supra c. g lin. 43-55 cum adn. 162 Cf. adn. ad Arist. II a g. - Aliter et rette Albertus Lect. f. I3ovb Secundo ibi: Quartae autem, removet quoddam dubium... Et dicit quod nutritivae particulae, quae dicitur quarta, sicut dictum est... > cf. f. I3ora-rb 168 Lib. 111 11, 1113 b 3-14. Secundo videtur quod inconvenienter nominet partem nutritivam quartam... B. 175 CaP. 11, 1144 b 1. 179 Lin. 1144 a 22. 182 Lin. II a 28. 183 Lin. 1143 b 23-24. 187 Lib. 11 4, 1105 a 17 - b g Igg Liri. II a 8-9. 212-213, 223 Lexicon verbowm paecorum,,,, p. 261* V 11, II a 16 : 13, 1135 a 15 - 1136 a g. Dicendum quod deinotica est Deinos industrius > ; cf. ibid. [1152 a 121 Deinotita industria > Albertus Lect. f. I3Ira quaedam naturalis industria per quam aliquis potest bene invenire vias ad consequendum finem suum sive in bonis sive in malis >. Cf. ipse Thomas Super 111 Serzt. d.36 q.I a.I; infra VI11 c. 6 lin. 147.

:
Aristoteles De animaZ. 1 I, 488 b 16-17, a Michaele Scoto ex arabica lingua in latinam transl. (ms. Vat. Chig. E. VI11 251, f. 2rb) et quaedam (animalia) sunt audacia, fohz, larga, nobilia, magnanima, ut leo % ; Avicenna De nat. anima2. 1 C.I (ed. 1508, f. zgrb sub littera C) et quaedam fokz, magnanima, ut leones > Albertus De unima2. 1 tr.l c.3 (ed. Stadler, p. 20) Et quaedam audacia, fo&iu, larga, nobilia et magnanima, sicut leo % (cf. XXII tr.2 C.I ; ibid., p. 1406) Aristoteles De hist. unimA 1 I, 488 b 16-17, a Guillelmo de Moerbeke ex graeco in latinum transl. (wzs. Vat. Regin. lat. go8, f. 2rb) haec autem ZiberuZiu et virilia et eugenea, utputa leo 3 ; Albertus Qti. de unimuZ. 1 14 (ed. Col., t. 12, p. go, 24-25) et leo (imitatur) ZiberuZitatem et fortitudinem >. - Cf. etiam Vincentius Belvacensis SpecuZi maio& P. I : Spec. naturaZe XIX c.67 et 6g (ed. 1591, f. 24xvb - 242ra) ; ipse Thomas infra X c. 12 lin, p. 359 cum adn. 2. 167 ; Ia q.55 a.3 ad 3 ; nec non Gauthier Mupzakmité...,

:

;

:

: cx

;

;

;

:


rentur, ita scilicet quod una virtus absque altera possit haberi. Videmus enim quod non idem homo

dicebat, quod virtus moralis prudentia. 90 Deinde cum dicit : Signum

non potest autem

etc.,

:

Et primo Hocenim

63 differet] differt Cl S V6Za Cf. Aht. II b 13 et supra Ga. 53 57 accidet] accidit Q-P’) V6Za Cf. livt. 63 cum ad% 64 tali] talis praem. @(-Er2 Bgl) 67 opinativa coni. ex Ad. 1144 b 14 cum accidit; sed cf. lin. 57 accidet cum adn. 68 dinoches] dy- As Er dynokes 01 dinoces pr.m. Bg3 deinothes Wi demoches F* demosec.m, AoVa Wi] operativa 0 82 ditta] dicto Y g4 est coni. cum Fr V6 sec.m. SWi Za] om. t3 Iog habete5 Za 6g etiam] et Pe KrP5 Y?(om. F1) ret] est habere 0 IIO pers] secundum Y

Dict.

t.

57,sg,62,65 De e discretionis> notionis origine, cf. Cabassut ~~Sw&O?z in de sp’h’it., 3, col. 1311-1324. 61-62 Albertus Sed si accipiunt intellectum in suo opere, erit magna differentia ab illis quae intellectu carent 3. 64-66 Aliter Lect. f. I32ra Eustratius, p. 398, 27-30 ; Os, f. 147va Habitum nominat eam quae ex consuetudine factam, non eam quae ex natura et nominat similem, non eundem habitum, honae nativitati ; altera genere enim ad invicem ipsa existentem aptitudinem Tertio ibi Habitus sunt, si quidem hoc quidem naturale, hoc autem morale sive consuetudinale 3 Albertus Lect. f. I32ra autem, adaptat ad prudentiam. Et dicit quod tunc etiam habitus virtutis morali% qui est similis natura& sicut perfectio perfectibih, erit proprie virtus quando erit cum prudentia. - Aliter et rette, ut videtur, Comm. p. 459 b Habitus enim sic simul existens et adunatus per rationem sive intellectum practicum proprie virtus vocatur ante autem hoc non habebat nomen hvtutis nisi per simiZitudinem* (supplet ergo Albertus in lin. 1144 b 13 habitus autem similis existens < virtuti proprie 78-80 Albertus Lect. f. I33ra Et dicit quod propter hoc quod virtus moralis non dictae > a). 76 Lin. 1144 b 21. potest esse sine prudentia, ut dictum est, dicebant Socratici quod omnes virtutes erant prudentiae B. g2 Lin. 1144 b 113-120 Albertus Lect. f. I33ra Deinde cum dicit Oportet autem, quia sententia sua est media inter dictas duas, 25. quia dat plus de ratione et prudentia moralibus quam contemporanei sui et minus quam Socrate% ostendit suae sententiae 127 Lin. 1144 b 35. differentiam ad utramque dictarum 3.

:e

;

:
virtute morali, quia virtus moralis ordinat ad finem, prudentia autem dirigit circa ea quae sunt ad finem. Deinde cum dicit: ,Sed iamen etc., solvit dubitationem motam de comparatione prudentiae et sapientiae. Et dicit quod prudentia non principatur sapientiae neque id quod est deterius principatur meliori. Et inducit ad hoc duo exempla. Quorum primum est quod ars medicinae praecipit quidem quid debeat < fieri B ad sanitatem consequendam, non tamen principatur sanitati, quia non utitur ipsa sanitate quod est proprium artis ve1 scientiae principantis, ut scilicet utatur ea cui principatur praecipiendo illi, sed ars medicinae praecipit qualiter fiat sanitas, ita quod praecipit propter sanitatem, sed non sanitati; et similiter prudentia etiam politica

ficiorum genera, nihil prohiberet unam virtutem moralem esse sine ali,a, unaquaque earum habente prudentiam sibi correspondentem; sed hoc non po160test esse, quia eadem sunt principia prudentiae ad totam materiam moralem, ut scilicet omnia redigantur ad regulam rationis; et ideo propter prudentiae unitatem omnes virtutes morales sunt sibi conexae. Potest autem contingere quod alicui ha-

non utitur sapientia praecipiens illi qualiter debeat iudicare circa res divinas, sed praecipit propter illam, ordinans scilicet qualiter homines possint ad sapientiam pervenire ; unde sicut sanitas est potior quam ars medicinae, cum sit eius finis, ita sapientia prudentiae praeminet . Secundum exemplum est quod, cum politica praecipiat de omnibus quae sunt in Civitate, consequens est quod praecipiat

165benti alias morales virtutes, dicatur aliqua virtus deesse propter defectum materiae, sicut pauperi virtuoso deest magnifìcentia quia non habet unde faciat magnos sumptus, ex ipsa tamen prudentia quam habet est taliter constitutus ut in promptu IRI habeat magnificus fieri si materia non desit.

de his quae pertinent ad cultum divinum, sicut praecipit de his quae pertinent ad studium sapientiae; simile igitur est propter hoc prudentiam aut 205 politicam praeferre sapientiae, ac si aliquis praeferret eam Deo, quod manifestum est inconveniens. Et sic terminatur sententia sexti libri.

est optime natus ad (omnes virtutes, sed alius ad liberalitatem, alius ad temperantiam et sic de aliis; 135 facile autem unusquisque perducitur in id ad quod naturaliter inclinatur, difficile autem est aliquid assequi contra naturae impulsum; sequetur ergo quod homo qui est naturaliter dispositus ad unam virtutem et non ad aliam, scivit, id est assecutus est, hanc virtutem, ad quam naturaliter erat dispositus (et loquitur secundum Socraticos, qui ponebant virtutes esse scientias), hanc autem, scilicet virtutem ad quam non est naturaliter dispositus, nequaquam consequetur. 1144 b 35 145 Deinde cum dicit : Hoc enim etc., solvit dubitationem praedictam. Et dicit quod hoc quod dictum est verificatur secunclum virtutes naturales, non 140

1145 a 2

175

180

1145 a 6

185

190

135 autem coni. cum F1] enim (D V6Za sec.m. Wi dicunt (=diit PYO aiit) PS obsc. pv.m. Wi I6g constitutus] coinstitutus AsP6V4W coinstutus Er institutus Y? 173 quod CO&. cum Ed31 quia @ x7g nec < sine > coni. ex k!&. 1145 a 51 ex @ (sine V3 et Fr Za hom.om. V6) 182-183 dubitationem motam Gzv. Y(-FI) 188 fieri coni. turn F1 V6Za sec.m. Bx] om. @ Igg eius finis zkv. Y 205 igitur est &v, Y 207 manifestum est itiv. Y 151 cap. IO, 1144 a 11 - b 1. 166-168 Cf. supra IV 7, 1122 b 26-29. q.I a.2 qla I arg.3 et ad 3 d.36 a.I ad 4 ; Super IV Se&. d.I4 q.I a.3 sol.2 q.134 a.I ad I ; a.3 arg.4 et ad 4 q-I52 a.3 ad 2 De virt. card. a.2 ad 5.

;

;

:

164-170 Cf. ipse Thomas .Supev 111 Se&. d.13 q.65 a.I ad I Ila-IIae q.I2g a.3 ad 2

; Ia-IIae

;

;

195

200

LIBER

SEPTIMUS

1 Post haec autem dicendum, aliud facientes principium, quoniam circa mores fugiendorum tres sunt species, malitia, incontinentia, bestiali&. § Contraria autem duobus quidem manifesta, hoc quidem enim virtutem, hoc autem continentiam vocamus. § Ad bestialitatem autem maxime utique congruit dicere super nos virtutem, 2oheroicam quandam et divinam. § Quemadmodum Homerus de Hectore fecit diclentem Priamum quoniam valde erat bonus, neque videbatur viri mortalis puer existere, sed dei. Quare si, quemadmodum aiunt, ex hominibus fiunt divini propter virtutis superexcellentiam, talis quidem utique erit videlicet bestialitati 25oppositus habitus. 3 Et enim quemadmodum neque bestiae est malitia, neque virtus sic neque Dei ; sed haec quidem honorabilius virtute, haec autem alterum quoddam genus malitiae. § Quia autem rarum et divinum virum esse, quemadmodum Lacones consueverunt appellare quando admirantur valde aliquem, divinus vir aiunt, sic et 3obestialis in hominibus rarus. Maxime autem in Barbaris est; fiun.t autem quidam et propter aegritudines et orbitates ; et propter malitiam autem hominum superexcedentes sic superinfamamus. § Sed de hac quidem dispositione posterius faciendum quandam recordationem, de malitia autem 35 dictum est prius ; de incontinentia autem et mollitie et deliciis dicendum, et de continentia et perseverantia, neque 1145 b 1 enim ut de eisdem habitibus virtuti et malitiae utramque ipsarum suscipiendum, neque ut alterum genus. § Oportet autem, quemadmodum in aliis, ponentes quae apparent et primum dubitantes, sic ostendere maxime quidem omnia 5 probabilia circa has passiones, si autem non, plura et principahssima ; si enim solvantur difficilia et derelinquantur probabilia, ostensum utique erit sufficienter. 5 Videtur utique continentia et perseverantia studiosorum et lauda,bilium esse, incontinentia autem et mollities ~opravorum et vituperabilium. Et idem continens et permansivus in ratione, et incontinens et egressivus a ratione. Et incontinens quidem sciens quoniam prava, agit propter passionem,

1145 a 15

;

:

23 divini A(LbMb) RT (Zhz. 120 ; cf. Ia-IIae q.68 a.1 ad I IIIa q.7 a.2 arg.2) dii A(KbOb) L 24 quidem R quidam AL 25 Post malitia vGg., Post virtus nullo modo hzte@. T (Zhz. I 30-132) : ,post malitia nullo modo, fiost virtus vzkg. inte@. A 1145 b 2 suscipiendum LRtRpz(-Bai) Rpd susp,iciendum Rp* Ba * Rp3 (czn existimandum T cf.Zin.170?) Cf. infra 1179 a 22 oum adn. 6-7 derelinquantur A( = XCCGC&~~W.~ KbLbMbOb) RT (Zin. 182) assumantur (= xaTa1-q @fi cf. Anonymus, p. 410, 31) L

:

:

:

SENTENTIAE

380

SEPTIMI

LIBRI

ETHlCORUM

continens autem sciens quoniam pravae concupiscentiae, non sequitur propter rationem. § Et temperatum quidem continentem et perse~45 b 15verativum, talem autem hi quidem omnem temperaturn, hi autem non, et intemperatum incontinentem et incontinentem intemperatum confuse, hi autem alteros esse aiunt. Prudentem autem quandoque quidem non aiunt contingere esse incontinentem, quandoque autem quosdam prudentes existentes et dinos incontinentes esse. § Adhuc incontinentes dicuntur et soirae et honoris et lucri. Quae quidem igitur dicuntur, haec sunt.

:

17 hi A(KhMh) RT (En. 222) : quandoque A(LhOb) L 17 alteros A(KbLhOb) RT (Eti. 222) alios A&. kz&.(Ha) aliter A(Mb) L Ig dinos A&. kw&.(Ha) T (Zk 226) deinos LRt deynos Ig dicuntur ALRt quidem flaem. Rp RP

:

:

1145 a 15

Post haec autem dicendum, ai&? facientes PY&zcipium etc. Postquam Philosophus supra determinavit de virtutibus moralibus et intellectualibus, hic incipit determinare de quibusdam quae consequuns tur ad virtutem. Et primo de continentia, quae est quiddam imperfectum in genere virtutis; secundo de amicitia, quae est quidam effectus virtutis, in VI11 libro, ibi: Post haec autem de amicitia etc.; tertio de fine virtutis, in X libro, ibi: Post haec lo autem de dezectatione etc. Circa primum duo facit : primo determinat de continentia et eius opposito; secundo de delectatione et tristitia, quae sunt earum materia, ibi: De dejectatione autem et tristitia etc. Circa primum duo facit: primo distinguit con1stinentiam ab aliis quae sunt eiusdem generis; secundo de ea determinat, ibi : Videtw utkpe continentia etc. Circa primum duo facit: primo distinguit continentiam et eius oppositum ab his quae sunt eiusdem generis; secundo ostendit de quibus eorum 20sit dictum et de quibus restet dicendum, ibi: Sed de hac quidem dispositione etc. Circa primum duo facit: primo enumerat habitus seu dispositiones circa moralia vituperabiles; secundo ponit eorum opposita, ibi: Contraria autem duobus etc. Dicit ergo 25primo quod post ea quae ditta sunt de virtutibus moralibus et intellectualibus, ad hoc quod nihil moralium praetermittatur, oportet ab alio principio resumere, ut dicamus quod eorum quae sunt circa mores fugienda tres species sunt, scilicet ma30litia, incontinentia et bestialitas. Et horum quidem differentiam sic oportet accipere. Cum enim, ut in VI dictum est, bona actio non sit sine ratione practica vera et appetitu recto, per hoc quod aliquid horum duorum pervertitur, contingit quod aliquid 35sit in moribus fugiendum. Si quidem igitur sit perversitas ex parte appetitus ut ratio practica rema5 virtutem ~OFZ~. wrn uc.m.

As] invicem

@

virtutes Y?

neat retta, erit incontinentia, quae scilicet est quando aliquis rectam aestimationem habet de eo quod est faciendum ve1 vitandum, sed propter passionem appetitus in contrarium trahit. Si vero in tantum 40 invalescat appetitus perversitas ut rationi dominetur, ratio sequetur id in quod appetitus corruptus inclinat , sicut principium quoddam aestimans illud ut finem et optimum; unde ex electione operabitur perversa, ex quo aliquis dicitur malus, ut dictum 45 est in V, unde talis dispositio dicitur malitia. Est autem considerandum ulterius quod perversitas in unaquaque re contingit ex eo quod corrumpitur contemperantia debita illius rei, sicut aegritudo corporalis in homine provenit ex hoc quod corrumpitur SO humorum debita harmonia huic homini; et similiter perversitas appetitus quae interdum rationem pervertit in hoc consistit quod corrumpitur commensuratio affectionum humanarum; talis autem corruptio dupliciter contingit: consonantia enim sive con- 55 temperantia alicuius rei non consistit in indivisibili, sed habet latitudinem quandam, sicut patet de contemperantia humorum in corpore humano, salvatur enim natura humana et cum maiori ve1 cum minori caliditate, et similiter contemperantia huma- 60 nae vitae salvatur secundum diversas maneries affectionum; uno igitur modo potest contingere perversitas in tali consonantia ita quod non exeatur extra limites humanae vitae et tunc dicetur simpliciter incontinentia ve1 malitia humana, sicut et 65 aegritudo humana corporalis in qua salvari potest natura humana; alio modo potest corrumpi contemperantia humanarum affectionum ita quod progrediatur ultra limites humanae vitae in similitudinem affectionum alicuius bestiae, puta leonis, ursi 70 aut porci, et hoc est quod vocatur bestialitas et est simile sicut si ex parte corporis complexio ali46 dicitur] dicetur Y

8 Cap. I, 1155 a 3. g Cap. I, 1172 a Ig. 13 Cap. II, 1152 b I. 32 Cap. 2, II3g a 34-35 (cf. II3g a 23-25). 33. 24 Lin. 1145 a 17. 55-62 Cf. infra X 3, 1173 a 24-28. 11 c. 7 lin. 17-21.

51 harmonia] u&e humorum

16 Lin. 1145 b 8. 46 Cap. 13, 1135 b 25.

Y

20 Lin. 1145 a 49-51 Cf. supra

1 0145

1145

1145

1145

a 17

75

a 15 - 1x45 a 301

sit in hominibus quaedam virtus heroica ve1 divina; 110 secundo ostendit quod talis virtus opponatur bestialitati, ibi: Et enim quemadmodum etc. Primum autem manifestat dupliciter. Uno modo per dictum Homeri, qui introducit Priamum de filio suo Hectore

cuius mutaretur in complexionem leoninam ve1 porcinam. Deinde cum dicit : ContyaGa autem etc., ponit contrarias dispositiones praedictis. Et primo proponit duo de quibus est manifestum. Et dicit quod

dicentem quod erat excellenter bonus ita quod non 115 videbatur mortalis hominis existere filius, sed dei, quia scilicet quiddam divinum apparebat in eo ultra communem hominum modum. Secundo manif estat idem per commune dictum Gentilium, qui dicebant quosdam homines deificari; quod Aristotiles non 120 dicit esse credendum, quantum ad hoc quod homo vertatur in naturam divinam, sed propter excellentiam virtutis supra communem modum hominum ; ex quo patet esse in hominibus aliquibus quandam virtutem divinam, et concludit hanc virtutem esse 125 bestialitati oppositam. 1145 Deinde cum dicit : Et enim quemadmodum etc., probat propositum duplici ratione. Primo quidem quia malitiam ve1 virtutem dicimus quasi propriam

contraria duobus praedictorum sunt manifesta, nam malitiae contrariatur virtus. incontinentiae autem 80 continentia. a 18 Secundo ibi : Ad bestiaZitatem autem etc., ostendit quid opponatur tertio, scilicet bestialitati. Et primo proponit quod intendit ; secundo manifestat propositum, ibi: Quemadmodum Homeyus etc. Dicit ergo 8s primo quod bestialitati congruenter dicit.ur opponi quaedam virtus, quae communem hominum mo-

a

20

381

dum excedit et potest vocari heroica ve1 divina; heroas enim Gentiles vocabant animas defunctorum aliquorum virorum insignium, quos etiam dei90 ficatos dicebant. Ad cuius evidentiam considerandum est quod anima humana media est inter superiores substantias et divinas, quibus communicat per intellectum, et animalia bruta, quibus communicat in sensitivis potentiis; sicut ergo affectiones 9s sensitivae partis aliquando in homine corrumpuntur usque ad similitudinem bestiarum et hoc vocatur bestialitas supra humanam malitiam et incontinentiam, ita etiam rationalis pars quandoque in homine perficitur et confortatur ultra communem modum IOOhumanae perfectionis, quasi in similitudinem substantiarum separatarum, et hoc vocatur virtus di-

homini, unde neque malitia attribuitur bestiae, quae 131 est infra hominem, neque virtus Deo, qui est supra hominem; sed virtus divina est honorabilior virtute humana, quam simpliciter virtutem nominamus, perversitas autem bestiae est quoddam alterum genus malitiae a malitia humana, quae simpliciter 135 malitia dicitur. Secundam rationem ponit ibi: Quia autem etc. 1145 a Et dicit quod homines in quibus invenitur tanta

vina supra humanam virtutem et continentiam; ita enim se habet rerum ordo ut medium ex diversis partibus attingat utrumque extremum, unde et in 105humana natura est aliquid quod attingit ad id quod est superius, aliquid vero quod coniungitur inferiori, aliquid vero quod medio modo se habet. Deinde cum dicit : Quemadmodum Homerus etc., manifestat quod dixerat. Et primo manifestat quod

bonitas quod raro invenitur in hominibus videntur esse divini viri, unde Lacones, scilicet quidam Grae- 140 ciac cives, quando valde admirantur alicuius hominis bonitatem, dicunt: eIste est vir divinus )); et similiter ex parte malitiae, bestialis raro invenitur inter homines. Et ponit tres modos secundum quos aliqui fiunt bestiales: quorum Primus est ex conver- 145 satione gentis, sicut apud Barbaros, qui rationabili-

7g autem @ 114 Va 133 (lathones F

coni. cum VYZa se6.m. Wi] enim @ (om. PI) IOI vocatur] nominatur @ 102 continentiam] Hectore AsErzOP’ Q2(-ErW) Filza] ecthore @(-AsErwP’ ethore Db01 @.m. Bx) S Hecthore ErW simpliciter Inc. 24a pecia 140 Lacones coni. ex A~ist. 1145 a 281 Lathome (-nie) @(Laconie Bgl) V6 sec.m. Wi latones Za)

: CT

communem ethore PWi Lathone Y

84 Lin. 1145 a 20. 8%go Augustinus De ck. Dei X xxr (PL 41, 2gg) heroas.,. quo nomine appellant (Graeci) alicuius meriti animas defunctorum >, cuius verba profert Isidorus Etym. .Zibev VI11 xr g8 (PL 82, 325 A cf. etiam 1 XXXIX g et X II et 367 C). Cf. ipse Thomas Contra Gent. 111 120 ; De ma20 q.16 a.1. Cf. etiam infra lin. 119-120 cum adn. 91-94 De causis prop.2 (ed. Saffrey, p. IO) sec. Thomam Sufie~ 111 Se&. Prol.; Contra Gent. 11 68, 81 ; 111 61 ; IV 55 q.77 a.2 (in extremo corp.) ; Qu. de ahma a.1 (in extremo corp.) cf. etiam 1a q.98 a.1. 102-107 Dionysius De div. nom. c.7 (5 4; PG 3, 872 B; Dionysiaca, I, p. 407) sec. Thomam Super 111 Se&. d.26 q.1 a.2 Contra Gent. 11 68 De vev. q.25 a.2: De spir. cveat. a.2; la q.78 a.2:; q.110 a.3; P-IIae q.2 a.8 arg.1; IP-IP q.52 a.2 arg.1; q.188 a.6. - Albertus Lect. f. 134va: < . . . quia ultimum quod est superioris naturae coniungitur supremo inferioris, ut dicit Dionysius, ideo sicut est quaedam contiguatio corporum, ita est contiguatio quaedam naturarum intellectualium... >. 112 Lin. 1145 a 25. 119-120 Cicero De nat. deorum 1 XLII 119 ; 11 XXIV 62 ; 111 xv 39. - Augustinus De civ. Dei [II v IV XVII ; VI VII I ; VIII I ; VI1 XVIII ; XXVII I VI11 XXVI ; IX XI XVIII v ; XIV XIX XXIV XXII VI I (PL 41, 51, 60, 134, 184, 186, 208-209, 217, 253-255, 265, 563, 572, 576, 581, 757) cf. Testard, t. 2, p. 37, 38, 63, 66-671 sec. Thomam IIa-IIae q.g4 a.1 (cf. Contya Gext. 111 120). Cf. etiam Augustinus De cons. evang. 1 xxI11 32 (PL 34, 1056 cf. Testard, t. 2, p. 33) ; Seymo 273, 3 (PL 38, 1249). 130-132 Albertus hxt. f. 134vb < Sicut bestiae non sunt susceptibiles malitiae, quamvis subiaceant passionibus, sed sunt magis remotae a ratione quia non sunt natae participare aliquid ilIius eo quod aguntur passionibus, ita in diis non est virtus, sed sunt supra virtutem >. Aliter et rette Anonymus, p. 409, 4-6 ; 08, f. 15orb bestiis quidem virtus non est, quia virtus elettiva est, electio autem rationalium est, sed neque diis virtus estJ, quia super omnem virtutem sunt dii > Albertus Comm. p. 463 MS b sicut bestiae propter indignitatem naturae neque virtus est neque malitia, neque Dei propter naturae suae dignitatem neque virtus est neque malitia 1). Cf. adn. ad Arist. 1145 a 25-26. 146-147 Albertus Lect. f. 134va proprie Barbari sunt qui non sunt ordinati per legem B ; Comm. p. 464bis a.

;

ibid.,118 C

;

t.

;

:

;

;

;

;

;

; xv ;

;

;

;

:e

:
Si qui~46 b 1 dem enim persuasus esset quae agit, dissuasus utique quiesceret, nunc autem suasus nihil rninus alia agit. § Adhuc si circa omnia incontinentia est et continentia, quis simpliciter incontinens? Nullus enim omnes habet incontinentias. Aimus autem esse quos5 dam simpliciter. Dubitationes quidem igitur tales quaedam accidunt, horum autem haec quidem interimere oportet, haec autem relinquere ; solutio enim dubitationis inventio est. 21 Odrisco T (Zh 171) : Odisseo Rt Ulixe Ant. hznsZ.(&wghes.) LRp Cf. izfyu 1151 b 20 cum adn. 23 attingant ALRt attingunt Rp 26 possit R potest L 30 operari ALRtRp*T (Zh. 200) : opinari Rpyzy3 (cow. sec.m. Ba1V13Vd Rp) 33 ratiocinationem ART ratiocinativum L 1146 b 2 suasus A Anf. hw~Z.(Zhwghes,) L(k comm.) Rt $r.m. Rp3 T (Zin. 221) : non suasus L(h te%h) Rp1yz9a sec.m. RP3 2 afra ALT. (Zin. 222) : talfa R - 6 Dubitationes ALRtT (Zhz. 236) ‘: Dubitantes Rp

:

1145 b 21

:

Dtibitabit atitem < z&que B aliquis etc. Postquam Philosophus posuit ea quae videntur esse probabilia circa continent.iam et incontinentiam, hic movet dubitationes contra omnia praedicta, non tamen s eodem ordine quo ea proposuit. Proposuit enim ea eo ordine quo cadunt in prima hominis consideratione, qui primo considerat circa aliquid id quod est commune, puta an sit bonum ve1 malum, secundo considerat propriam rationem rei, < tertio opeIOrationem eius, > quarto comparationem eius ad alia cum quibus convenientiam habet, < quinto comparationem eius ad illa a quibus differt, > et ultimo ea quae exterius circumstant ; in ponendo autem dubitationes praemittit id quod est magis 15dubitabile. Sic ergo contra sex praedicta ponit sex dubitationes: primam quidem contra tertium pro-

:

babile, de actu continentis et incontinentis; secundo ponit aliam contra quintum, quod erat de comparatione ad prudentiam, ibi: Pyudentia ergo contratendente etc.; tertia dubitatio est contra quartum 20 probabile, quod erat de comparatione ad temperantiam, et hoc ibi : Adhuc si quidem etc. ; quarta dubitatio est contra secundum probabile, quod erat de diffinitione continentiae, et hoc ibi: Adhuc, si amni OJ!&Z~O&etc. ; quinta dubitatio est contra pr-i- 2s mum probabile, quod erat de bonitate et malitia continentiae et incontinentiae, et hoc ibi: Adhuc in persuaderi etc. ; sexta dubitatio est contra sextum probabile, de materia continentiae et incontinentiae, ibi: Adhuc si circa omnia etc. Circa primum duo 30 facit. Primo proponit dubitationem. Et dicit quod aliquis potest de hoc dubitare, quomodo aliquis

1 utique coni. ex Akst. cum Bx (cf. sujwa c. I Z$. 188 cum adn.)] om. @ 4 contra @(-Bgl Er01V3V4 p?.m. W) P pr.m. Wi sec.m. W] circa Bgl Er01V3V4 pv.m. W S F1 V6Za sec.m. Kr Era Wi Cf. infra Zin. 15, 16, 18, 20, 23, 25, 28, 55, 147, 160-161, 7 Zin. g, 12; c. 8 ZCz. 5, 169; c. g Zk. g, 12; c. IO Zh. 6; e contvavio infra c. 2 Zh. gI, 236; c. 3 Zk 3, 38, 40, 44, 47, SI, 53 120, g-Io tertio operationem eius coni. cum Ed31 om. @ (add. tertio operationem V6 tertio actum rei sec.m. 225 PdVlO) 11-12 quinto... differt coni. cum Ed31 om. @ 13 circumstant Bx S FI V?Za] contristant @(-Bx) P circonsistant Wi 16 contra PWi V6] circa @ S FI Za Cf. supa Zin. 4 cum adn. 18 contra PWi VC] circa 0 S FI Za Cf. supya Zin. 4 cum adn. Ig ergo] autem @ sec.m. P Sed cf. Avist. 1146 a 4 et infra Zh. go 23 probabile conk cum Kr Bx sec.m. PdVlO] dubitabile @ 32 aliquiss] quis @(-Bg1P6) sec.m. P

; c.

Ig Liri.

1146

a 4.

22

Lin.

1146 a g.

24 Lin.

1146 a

16.

27 Liri.

1146 a 31.

30

Lin.

1146 b

2.

z (1145b ZI - 1146a II)

1145

1145

1145

Il45

b 22

b 27

b 31

b 36

385

qui habet rectam existimationem est incontinens operando contraria. Secundo ibi : Scientem pidem a’gitw etc., prose35 quitur dubitationem. Et primo obicit ad unam partem ; secundo obicit ad aliam, ibi : Iste quidem igitw etc. ; tertio excludlit quorundam solutionem, ibi: Sunt autem quidam eltc. Dicit ergo primo quod qui40dam dicunt non esse possibile quod aliquis existimans rette, ita quod sit sciens, sit incontinens.

inhaeretur uni quam alteri, ut infra dicetur; si 80 autem non sit fortis opinio tendens contra concupiscentias, sed est quieta, id est remissa et debilis, sicut accidit in his qui dubitant, videtur hoc non esse imputandum, sed venia dignum, quod scilicet homo non immaneat debiliter opinatis contra con- 85 cupiscentias fortes ; non autem datur venia neque malitiae neque alicui aliorum vituperabilium, inter quae est incontinentia, ita scilicet quod totaliter ei

Non enim fortius vincitur a debiliori; cum igitur scientia sit quid fortissimum in homine, difficile videtur quod, existente scientia in homine, aliquid 45 aliud imperet scientiae et trahat ipsam quasi servam, cum magis ratio, cuius perfectio est scientia, dominetur et imperet sensibili parti sicut servae. Et haec fuit ratio Socratis; unde totaliter insistebat huic rationi, quasi incontinentia non sit; putabat 50enim quod nullus qui rette aestimat operaretur aliquid praeter id quod est optimum, sed quod omne

non imputetur. Deinde cum dicit : Pyudentia ergo etc., movet 90 1146 a 4 dubitationem circa comparationem continentiae ad prudentiam, quod erat quintum probabile. Et primo obicit ad unam partem, concludens ex praemissis quod aliquis possit esse incontinens, licet habeat prudentiam quae in contrarium tendat. Si enim 95 incontinens habet opinionem contratendentem concupiscentiis pravis et non habet debilem, quia sic non esset ei imputandum, relinquitur ergo quod

peccatum accidat propter ignorantiam. Deinde cum dicit : Iste pidem igitw etc., obicit in contrarium. Et dicit quod iste sermo Socratis 55 dubitationem inducit contra ea quae sunt apparentia manifeste, manifeste enim videntur aliqui operari illud quod sciunt esse malum, et si ita sit quod peccent propter ignorantiam quae adveniat eis dum sunt in passione, puta concupiscentiae ve1 irae, opti60mum est quaerere qualis ignorantia sit ista. Manifestum est enim quod incontinens, ante quam passio

habeat fortem opinionem contratendentem ; sed inter opiniones prudentia est fortissima; ergo incontinens IOO maxime habet prudentiam contratendentem. 1146 a Secundo ibi : Sed inconveniens etc., ostendit hoc esse inconveniens duplici ratione. Quarum prima est quia secundum hoc sequetur quod idem simul sit prudens et incontinens, quod videtur esse impos- 105 sibile; nullus enim dicet ad prudentem pertinere quod volens operetur pravissima. Dictum est enim supra in VI quod circa prudentiam peior est qui

superveniat, non existimat faciendum illud quod per passionem postea facit. Deinde cum dicit : Smzt az&em pidam etc., exclu65dit solutionem quorundam. Et primo ponit eam, dicens quod quidam concedunt quaedam dictorum a Socrate, scilicet quod scientia non trahitur, quaedam autem non concedunt, scilicet quod nullus peccet nisi propter ignorantiam. Confìtentur enim 70 quad nihil est melius et fortius quam scientia, quod scilicet possit eam trahere, non tamen confitentur

voluntarius peccat . Secundam rationem ponit ibi: cum bis autem etc. 110 1146 a 7 Est enim supra ostensum quod prudens non solum est cognoscitivus, sed est etiam activus, quia est aliquis extremorum, id est habens aestimationem rectam circa operabilia singularia, quae supra in VI dixit esse extrema, et est etiam habens alias vir- 11s

quod nullus possit operari praeter id quod opinatur esse melius; et inde est quod dicunt quod incontinens qui superatur a voluptatibus non habet scien75 tiam, sed opinionem. Secundo ibi : Sed tamen etc., excludit solutionem praedictam. Et dicit quod incontinens aut habet opinionem fortem aut debilem; si fortem, eadem ratio videtur de ea et de scientia, quia non minus

tutes, scilicet morales, ut in VI ostensum est. Unde non videtur possibile quod aliquis prudens contra virtutes operetur. 1146 Deinde cum dicit : Adhuc si quidem etc., movet dubitationem circa comparationem continentiae et 120 temperantiae, quod erat quartum probabile. Oportet enim alterum trium dicere. Quorum primum est quod continens dicatur aliquis ex eo quod habet concupiscentias pravas et fortes a quibus non deducatur contra rationem; et si hoc est verum, temperatus 125 non erit continens neque continens erit temperatus;

33 existimationem] estimationem @ Sed cf. A~id. 1145 b 21 43 fortissimum] et nobilissimum u&?. Y TO-71 quod scilicet &v. Y 88 incontinentia ck. cum F1 V%a sec.m. Kr 01P3P5 SWi] continentia @ 104 quia] quod Q (quia sec.m. O*) Za 105 esse om. 'Y? 106 dicet] diceret Y(-Fr V6 om. pv.m. dicet sec.m. Wi) Sed cf. Arist. 1146 a 6

:
amni etc., obicit contra rationem incontinentiae prout supra dictum est quod incontinens est egressivus a ratione. Et hoc

tribus rationibus. Quarum prima est quod, si incontinentia sit egressiva a quacumque opinione sive 165ratione, sequetur quod aliqua incontmentia sit bona, cum tamen semper vituperetur ut mala, et hoc ideo quia aliqua opinativa ratio persuadet aliquod

LIBRI

ETHICORUM

malum fieri quod vitare est bonum. Et ponit exemplum de hoc quod quidam poeta, nomine Sophocles, narrat quod Neoptholomus, qui fuit in bello Troiano, 170 persuasus fuit ab Odrisco quod mentiretur Philotethi propter quandam causam quae videbatur honesta, qui tamen postea non permansit in opinione quae sibi fuerat persuasa, propter hoc quod erat ei triste et grave mentiri; et in hoc est laudabilis. 175 Secundam rationem ponit ibi: Adhuc sofihisticus 1146 a 21 sermo etc. Et dicit quod ratio sophistica mentiens, id est concludens falsum, est dubitatio, id est dubitationis causa. Quia enim Sophistae, ad hoc quod appareant sapientes, volunt concludere inopinabilia, 180 cum ad hoc pertingant syllogizando, syllogismus factus inducit dubitationem; mens enim audientis manet ligata, cum ex una parte non velit permanere , in eo quod ratio concludit, propter id quod conclusi0 ei non placet, et ex alia parte non potest procedere ad contrarium, quia non habet in sua potestate solutionem argumentationis. Nec tamen propter hoc quod iste non permanet in ratione quam solvere nescit, est vituperabihs. Non ergo videtur quod egredi a quacumque ratione sit incontinentia. Tertiam rationem ponit ibi: Accidit autem etc. Si enim egredi a quacumque ratione sit incontinentia, sequetur per quandam rationem quod im-

:
(cf. etiam Moyses Pergamensis ExposSo c.1 ed. Pitra Analecta sacra, 5, p. 126 a). - Robertus Grosseteste NotuZa (in comm. Anonymi, p. 414, 21, inserta) ; Oa, f. 152va Dicunt autem quod Ulixes et Neoptolemus missi erant a Graecis ut tollerent Philocteten filium Poiantis, Herculis arma ferentem. Erat autem Philoctetes in insula votata Lemnos. Abeuntes igitur illuc, Ulixes quidem timuit approximare Philocteti ipse enim hunc proiecerat in Lemnon cum astutia, ut ab ydra morderetur. Annuntiat igitur Neoptolemo decipere Philocteten. Et primo quidem Neoptolemus hoc sic feci& posterius autem recessit a tali opinione et verum ipsi manifestavit, ut in Sophocle sciemus % Albertus Lect. f. 136vb Et ponit exemplum ex dictis Homeri qui recitat in quodam suo libro qui dicitur Philocte, a quodam viro de quo fuit factus, et Sophoclis, a nomine sui discipuli, sicut Timaeus Platonis dicit enim quod Ulixes et Neoptolomus fuerunt p. 468 b, Cf. infra c. g lin. 140-151.’ 197 Cap. I, 1145 b 11-13. missi... (ex Roberto Grosseteste) >

t.

190

prudentia incontinentiae iuncta sit virtus et sic virtus componetur ex duobus vitiis, quod est impossi- 195 bile. Et quod sequatur id quod dictum est, videtur per hoc quod, secundum hoc quod dictum est, quod aliquis operetur contraria his quae opinatur, est propter incontinentiam ; opinatur autem quod bona sint mala et quod non oporteat ea operari, quod zoo est imprudentiae; unde sequetur quod operetur bona et non mala, quod videtur esse virtutis. 1146 a 31 Deinde cum dicit : Adhuc in #erwaderi etc., mo-

141 tantum PSWi] tamen 134 sequetur] sequeretur @ sequatur V6 138 sint coni. cum Za sec.m. AsPd AO Wi] om. @ @ F1 Vg (tamen etiam sec.m. SWi) 147 contra PWi] circa @ S F1 V6 cf. supra &z. 4 cum adn. 153 si om. fD 160 ab 170 Neoptholomus] Neoptholomeus (Neotho-) @(Neoptholemus V4) Neopholomus PS $?.m. CO&. ex kl fisi. cum V6] om. @ 171 Odrisco] Odorisco ErsPs Ordisco AO Odrunco Bg1P6 Corisco Wi Neptholomus Vo Cf. infra c. g lin. 142 cum adn. W Odisco FI Ulixe V%a 171 Philotethi] Philothethi @ (pylothechi AO) Sed cf. infra c. 7 Zin. 171; c. g &z. 141 cum sec.m. PdVlO] fuerit @ (fuit KrP6 Er3 Za fuerunt 01) 196-197 videtur... est] adn. 174 fuerat coni. cum V F1 V6 hom.om. CD 207 persequitur] prosequitur QY(sequitur Vs)

;

185

;

z (1146 a II - 1146b 8)

387

intemperatus, sit melior eo qui operatur mala non propter ratiocinationem qua sit deceptus, sed propter incontinentiam. Ille enim qui est persuasus videtur esse sanabilior propter hoc quod de facili potest sibi dissuaderi quod Credit; sed incontinens non videtur iuvari ex aliqua bona suasione, quin immo videtur esse reus proverbii quod dicimus quod

incontinentiae, quod erat sextum propositorum. Et dicit quod si continentia et incontinentia non solum sunt circa concupiscentias, sed circa iras et lucrum et omnia huiusmodi, non poterit determinari quis sit simpliciter incontinens; nullus enim invenitur qui habeat omnes incontinentias. Dicimus autem esse quosdam simpliciter incontinentes. Non

quando aqua, cuius scilicet potus reficit sitientem, suffocat bibentem, quid adhuc valet ei bibere ? Et similiter si aliquis ageret mala quasi persuasus, id est deceptus, desisteret agere dissuasus, id est re220 mota illa suasione, sicut sitis cessat adhibito potu aquae, nunc autem incontinens suasus est et Credit ea quae retta sunt et nihilominus alia agit; unde aqua bonae suasionis eum non iuvat, sed suffocat. 1146 b 2 Deinde cum dicit : Adhuc si cima omnia etc., 22smovet dubitationem circa materiam continentiae et

ergo videtur esse verum quod supra dictum est quod continentia et incontinentia sit circa omnia. Ultimo autem epilogando concludit quod tales quaedam dubitationes accidunt contra prius proposita, et quasdam harum dubitationum oportet interimere quasi falsum concludentes et quasdam relinquere

210

215

zg

omnia]

233

Cap. 1, 1145 b 19-20.

alia

udd, Y

quasi concludentes verum ; haec est enim vera solutio dubitationis, cum invenitur quid sit verum circa id quod dubitatur.

236 contra PN7i V6] circa @ S F1 Cf. supra lin, 4 cum adn.

3 Primum quidem igitur intendendum utrum scientes ve1 non, et qualiter scientes. Deinde circa qualia locontinentem et incontinentem ponendum, dico autem utrum circa omnem delectationem et tristitiam ve1 circa quasdam segregatas. Et continentem et perseverativum utrum idem ve1 alter \ est. Similiter autem et de aliis quaecumque cognata speculationis sunt huius. § Est autem principium intentionis utrum 15continens et incontinens sunt in circa quae ve1 in qualiter habentes differentiam, dico autem utrum in circa haec esse solum incontinens ve1 non, ve1 in ut, ve1 non sed in ex ambobus. Deinde si circa omnia est incontinentia et continentia ve1 non. 5 Neque enim circa omnia est simpliciter incon20 tinens, sed circa quae intemperatus. § Neque in ad haec simpliciter habere (idem enim utique esset intemperantiae), sed in sic habere. Hic quidem enim ducitur eligens, existimans semper oportere praesens delectabile persequi, hic autem non existimat quidem, persequitur autem. 5 De eo quidem igitur quod est opinionem veram 35sed non scientiam esse praeter quam mcontinenter agunt, nihil differt ad rationem. Quidam enim operantium non dubitant, sed existimant certe scire. Si igitur propter quiete credere opinantes magis scientibus praeter opinionem agunt, nihil differt scientia ab opinione; quidam enim credunt nihil minus quibus opi3onantur quam alteri quibus sciunt ; manifestat autem Eraclitus. 5 Sed quia dupliciter dicimus scire, et enim habens quidem, non utens autem scientia, et utens dicitur scire, differt habentem ’ quidem non speculantem autem et speculantem agere quae non oportet agere, ab eo quod est habentem et speculantem. Hoc 35enim videtur durum, sed non si non speculans. 5 Adhuc quia ~7 a 1duo modi propositionum, habentem quidem utrasque nihil prohibet operari quae praeter scientiam utentem quidem universali, sed non ea quae secundum partem; operabilia enim singularia. Differt autem et universale : hoc quidem enim in 5se ipso, hoc autem in re est; puta quoniam omni homini conferunt sicca, et quoniam iste homo ve1 quoniam siccum quod tale; sed si hoc tale, ve1 non habet ve1 non operatur. Secundum utique hos differt modos impossibile tantum ut videatur sic quidem scire nihil inconveniens, aliter autem adrniraIObile. 5 Adhuc habere scientiam secundum alium modum a nunc 1146 b

8

:

:

17 veI RT (Zzk. 76) sed AL 20 Neque ALRtT (&z. 92) enim udd. Rp 21 in ALRtT 25 praeter ART (Zk 108) propter L 26 operantium T (Zk 111) : (Z&. 97) etiam Rp opinantium ALR 28 agunt RpT (Zk 115) : agent AL ageret Rt 28 differt RpT (Zk 32 dicitur ALRtT (Zk 135) : detur Rp (-V12) 32 differt Re Ls(PrsHa) differet ALRt 117) RpT (Zk 137) : differet ALl(-Re)Rt differret L2(RnN1) 32 habentem R hoc (=Tò) fwuem. hoc (=Tò) praem. A(KhLbOb) L 34 ab eo quod est R : om. AL 33 speculantem2 R 1, 1147 a x propositionum ALRt quibus oportet uti udd. Rp UFZ etiam T (~f. Z&. 146) ? 7 quod R 8 differt RpT (&. 164) differet ALRt 8-9 tantum ut videatur R (tamen Rpb) hoc L T (Zk 165-166) quantum. Quare videriL

:

:

:

:

:

:

:

:

:

VK

3

dictis existit hominibus. In habere quidem enim, non in uti autem differentem videmus habitum; quare et habere aliqualiter et non habere, puta dormientem et maniam patientem et vinolentum. Sed tamen sic disponuntur in passi15onibus existentes; irae enim et concupiscentiae venereorum et quaedam talium manifeste et corpus transmutant, quibusdam autem et insanias faciunt. Manifestum igitur quoniam similiter habere dicendum incontinentes his. 5 Dicere autem sermones eos qui al scientia, nullum signum. Et enim in passionibus 20 his existentes, demonstrationes et verba dicunt Empedoclis. Et primum discentes complectuntur quidem sermones, sciunt autem nondum; oportet enim connasci, hoc autem tempore indiget. Quare quemadmodum simulantes sic existimandum dicere et incontinentes. § Adhuc autem, et si naturaliter utique aliquis respiciet 25causam, haec quidem enim universalis opinio, altera autem de singularibus est, quorum sensus iam proprius. Cum autem una fiat ex ipsis, necessarium conclusum hic quidem dicere animam, in factivis autem operari confestim. Puta, si omne dulce gustare oportet, hoc autem dulce ut 3ounum aliquod singularium, necessarium potentem et non prohibitum simul hoc et operari. § Quando quidem igitur universalis insit prohibens gustare, haec autem quoniam omne dulce delectabile, hoc autem dulce, haec operatur. Forte autem concupiscentia inexistente, haec quidem dicit fugere hoc, concupiscentia autem 35ducit; movere enim unamquamque potest particularum; quare accidit 1147b 1a ratione aliqualiter et opinione incontinenter agere. $ Non contrarie autem secundum se ipsam, sed secundum accidens, concupiscentia enim contraria, sed non opinio rectae rationi. Quare et propter hloc bestias non incontinentes, quoniam non habent uni5versalem opinionem, sed singularium fantasiam et memoriam. 5 Qualite:r autem solvitur ignorantia et rursus fit sciens incontinens, eadem ratio quae et de vinolento et dormiente et non propria huius passio&, quam oportet a phisiologis audire. 5 Quia autem ultima propositio et opinio losensibilis et principalis actionum, hanc ve1 non habet in passione ens ve1 sic habet ut non erat in habere scire, sed dicere, quemadmodum vinolentus quae Empedoclis, et propter n!on universale neque scientificum similiter esse videri extremum terminum operabilium et videtur quod quae-

: owz.

:

II enim ARpT (Z&z. 175) : om. LRt 12 in L2R L1 13 aliqualiter R (om. Rp*) qualiter L 13 et1 A L2(P13Ha) RtRp* T (Z&z. 181) : om. L1 L2(RnN1) Rplp’J~~(udd. sec.m. Ba] VdRp3) 1:s dormientem Inc. 19 seha 6~ Rp1y2Jy* 13-14 et maniam patientem ARtT (Zi% 182) : et inaniam patientem Rp om. L (Cf. 1147 a 17, 1148 b 25, 1149 a 12 cum ad%) 17 insanias L (cJ 1112 a 20) RT (Zin. 189) rIKtnkìln Ant. tyansZ.(Bovghes.) (cf.1147 a 13-14 Cu??2 adn. ) xg signum A(KbMb) RT (Z&. 200) eius quod est operari secundum scientiam add. A(LbOb) L 22 nondum RtT (Z&?. 208) nequaquam LRp1p4 om. Rp2s3 (nequaquam add. sec.m. Ba1 rec.m. Rp3) (cf.1134 a 17 cum adn.) 24 si P1* T (Zin. 129, 221) sic RtRps(-PI*) Rp* pr,m. Rp3 hic LRpl rec.m. Rp3 27 hic R (hiis Rt) ubi L 30 unum ALRtT (Zz%. 243-244) vinum aut Rp 31 et AR om. L 31 quidem igitur Rt As1 Rp2y3~*T (Zin. 229-230, 252) : igitur haec quidem AL quidem igitur haec Rpl(-Asl) 32 ‘insit A(=&$ RtRp2p3 (sit veZ sint Rp*) in qua (=& fi) LRpl (cow. sec.m. V13) 33 haec LRp haec autem ARt 33 operatur ALRp operetur Rt 33 Forte R(-AsI) T (Z&. 274 ; ante Forte puncto inte@. T) si forte L AsI 34 inexistente RtRpz93 (ohsc. Rp* maxime Tu1 hom.om. C*) T (Ziz. 274) insit L Rp* 1147 b I-Z contrarie (=&xv&y) LRT (Zz%. 255, 284) Adverbialiter Robe& Gvosseteste notuZa in EtV12 Sk2 4 non1 ALR contingit add. As1 Tu1 V13 sec.m. Rp3 4 incontinentes ARtRp2 Pm. Rp3 T (ZGz. 292-293 IIa-IIae q.156 a.1 s.c.) incontinenter agere LRp* secm. 14 extremum terminum operabilium T (Gn. 320-321) extremum RPS incontinenter Rpl terminum universalium Rp293y4 universalium (= Gjv XC&&OU) extremum terminum A(@.m. Kb) Ant. &ansZ, (utilium Zoco universalium Ha) Rt universali (= ~t$ w~f%Xou) extremum terminum A(LbMbOb) LRpl

:

: :

:

:

:

:

:

:

:

:

: ; cf.

:

: :

:

:

SENTENTIAE

390

SEPTIMI

LIBRI

ETHICORUM

1~7 b 15rebat Socrates accidere. Non enim principaliter esse visa scientia praesente fit passio neque ipsa attrahitur propter passionem, sed sensibilis. De eo quidem igitur quod est scientem ve1 non, et qualiter scientem contingit incontinenter operari, tanta ditta sint. 17 sensibilis A(coni.

1146 b 8

Ramsauer) Pls T (Zhz. 326)

Primum quidem igitw intendendum etc. Postquam Philosophus positis quibusdam probabilibus circa continentiam et incontinentiam movit contra singula dubitationes, hic accedit ad solvendum. Consi5 derandum autem est quod non eodem ordine solutiones inducit neque quo probabilia praesupposuit neque quo dubitationes induxit, sed secundum quod exigit ratio doctrinae, prout scihcet unius dubitationis solutio ex altera dependet. Primo igitur dicit 10de quo est intentio; secundo exequitur propositum, ibi: Est autem fwhzcipium etc. Dicit ergo primo quod ad solvendum praedictas dubitationes, primo est considerandum utrum aliqui cum hoc quod sunt scientes possunt esse incontinentes ve1 non, et si 15 sic per quem modum sciant ; et haec dubitatio primo solvitur, quia eius solutio pertinet ad considerandum an sit incontinentia ve1 non (dictum est enim supra quod contentio Socratis ad hoc erat quasi incontinentia non < esset B ), prius autem de unoquoque 20 oportet considerare an est. Deinde secundo oportet considerare circa qualia debeamus ponere aliquem dici continentem ve1 incontinentem, utrum scilicet circa omnem delectationem et tristitiam ve1 circa determinatas ; et haec dubitatio secundo licet fUerit. SeXtO loco prOpOSita, cpia piIIcipium inquirendi quis sit aliquis habitus est considerare materiam ipsius, sicut < patet B ex modo procedendi Aristotilis in praecedentibus. Et quia continens et perseverativus secundum materiam dif30 ferunt, simul cum hoc considerandum est utrum quasdam

25 SOhihU-,

sint idem ve1 differant. Et similiter considerandum est de omnibus aliis quaecumque habent coniunctionem et convenientiam cum hac consideratione. 1146 b 14 Deinde cum dicit : Est autem $wincipium etc., in35 cipit solvere dubitationes supra motas. Et primo determinat an sit continentia et incontinentia, determinando primam dubitationem, quae movebatur contra tertium probabile ; secundo determinat ma-

: sensibili

AL(-P13) R

teriam continentiae et incontinentiae, solvendo sextam dubitationem, quae movebatur contra sextum 40 probabile; et quia temperantia et continentia conveniunt in materia, simul in hac parte ostendit differentiam temperantiae et continentiae, solvendo tertiam dubitationem, quae movebatur contra quarturn probabile; ostendit etiam quis sit peior, utrum 45 intemperatus ve1 incontinens, solvendo quintam dubitationem, quae movebatur contra primum probabile; et haec secunda pars incipit ibi : Utrum autem est aliquis incontinens etc.; tertio ostendit quid sit continentia et incontinentia, solvendo quartam du- 50 bitationem, quae movebatur contra secundum probabile, et cum hoc solvit secundam quaestionem , quae movebatur contra quintum probabile, ostendendo quod prudens non potest esse incontinens; et haec tertia pars incipit ibi: Utrum igitw conti- 55 nens est etc. Circa primum tria facit: primo praemittit quaedam quae sunt necessaria ad solvendum; secundo excludit falsam solutionem, ibi: De eo quidem igitw etc. ; tertio ponit veram, ibi: Sed pia dz@iciter etc. Circa primum duo facit: primo dicit 150 de quo est intentio; secundo exequitur, ibi: Neque enim etc. Dicit ergo primo quod ad determinandum praedicta oportet primo intendere ut sciamus haec duo. Quorum primum est utrum continens et incontinens habeant diff erentiam, scilicet specificam, 65 per quam ab omnibus aliis differant , in circa quae, id est ex hoc quad habeant materiam determinatam circa quam sint, sicut differentia mansuetudinis est ex hoc quod est circa iras, ve1 in qualiter, id est in modo se habendi circa quamcumque ma- 70 teriam, sicut prudentia est circa omnem materiam moralem, non tamen eodem modo sicut virtutes morales; et ad exponendum quod dixerat, subdit quod considerandum est utrum aliquis dicatur incontinens solum ex hoc quod est circa aliquam ma- 75 teriam, ve1 solum in ut, id est solum ex hoc quod

1g esset CO&. cum Za Ed3 s8c.m. AsPd ErQVl”] om. @ (ad. 3 contra coni. cum P] circa @ Cf. su@a c. 2 lin. 4 cum ah. sit F1 V6 sec.m. AoErPaP’ Wi est sec.m. O1 existente sec.m. Ps) Cf.infj*a c. 8 lhz. 70 27 patet coni. c2.4m Eda 38 contra CO& cum P] circa @ Cf. sopra c. 2 lk. 4 cum ah. EraP3PsP7J om. @ (add. Post 28 praecedentibus (3 II Lin. 1146 b 14. 17 Cap. z, 1145 b 25-26. C; 750 IJ) ; Met. VI1 17, 1041 a 15-20. 35 Lin. a 9. 45-48 Cap. 8, 1150 b 29. 48 Cap. 4, 1147 1151 a 29. 58 Lin. 1146 b 24. 5g Liri. 1146 b

;

19-20 Aristoteles Ad. Post. 11 I, 8g b 23-35 7, g3 a 16-20 (PL 64, 743 1146 b 14 - 1147 b 19. 38-41 Cap. 4-6. 41-45 Cap. 7, 1150 b 20. 49-51 Cap. 9. 52-54 Cap. IO, 1152 a 6. 55 Cap. 9# 31. 61 Liri. 1146 b 19. 73 Liri. 1146 b 16.

3 (1146b 8 - 1147 a 91 aliquo modo se habeat indifferenter circa omnem materiam, ve1 non solum per hoc ve1 per illud dicatur aliquis continens ve1 incontinens, sed in ex 80 ambobus, id est et ex determinato modo et ex determinata materia. Secundum quod oportet praeconsiderare est si continentia et incontinentia sint circa omnia ve1 non, sed circa determinatam materiam. 1146 b 19 85 Deinde cum dicit: Neque enim etc., determinat quod dixerat. Et primo secundum, dicens quod continens et incontinens non dicitur aliquis simpliciter circa omnia, sed circa illam determinatam materiam circa quam dicitur aliquis temperatus ve1 90 intemperatus, scilicet circa concupiscentias et delectationes tactus. Secundo ibi : Neque in ad haec etc., determinat 1.146b 20 primum. Et dicit quod non dicitur aliquis conti95

nens ve1 incontinens solum in ad haec, id est respectu alicuius determinatae materiae (sic enim idem esset et intemperatus, cum sint circa eandem materiam), sed dicitur aliquis incontinens in sic habere, id est ex hoc quod aliqualiter se habet circa determinatam materiam. Quia hic, scilicet intempe-

391

aliquam diu permanendi in rebus, quod in fine vitae suae nolebat loqui ne veritas interim transmutaretur, sed solum movebat digitum ad aliquid enuntiandum, ut dicitur in IV Metaphysicae. Deinde cum dicit : Sed quia dz@Zicite~ etc., ponit veram solutionem. Et primo solvit dubitationem per quasdam distinctiones; secundo per naturam ipsius operativae scientiae, ibi: Adhuc autem, et si natwaZitey etc. Circa primum ponit tres distinctiones. Quarum prima est quod dupliciter dicimus aliquem scire : uno quidem enim modo dicitur scire ille qui habet habitum, sed non utitur eo, puta geometra cum non considerat geometricalia ; alio modo dicitur scire ille qui utitur sua scientia, scilicet considerando ea quae sunt illius scientiae; multurn autem differt utrum aliquis agat ea quae non oportet habens habitum scientiae sed non utens, ve1

modi etc. Et dicit quod duo sunt modi propositionum quibus utitur ratio practica, scilicet universalis propositi0 et singularis, nihil autem prohibere videtur quod aliquis operetur praeter scientiam qui habitu quidem cognoscit utramque propositionem, sed in actu considerat tantum universalem, non autem particularem ; et hoc ideo quia operationes sunt circa singularia, unde si aliquis non considerat singulare non est mirum si aliter agat. Sciendum tamen quod dupliciter potest accipi universale: uno

110scientia. Ex fatti enim evidentia constat quod quidam incontinenter operantium non habent debilem inhaesionem quasi dubitantes, sed aestimant se per certitudinem scire illud contra quod agunt. Si ergo aliquis dicere velit quold propter hoc magis opinan115 tes praeter opinionem agunt quam scientes, quia quiete, id est debiliter, inhaerent opinatis, considerandum est quod in hoc nihil differt scientia ab opinione; quidam enim non minus inhaerent opinionibus etiam falsis quam alii verae scientiae: et hoc 120 potest videri per Eraclitum, qui adeo firmiter tenebat omnia semper moveri et non esse veritatem

quidem modo prout est in se ipso, puta si dicamus quod omni homini conferunt sicca; alio modo secundum quod est in re singulari, puta si dicamus quod iste est homo ve1 talis cibus est siccus; potest ergo contingere quod aliquis sciat et in habitu et in actu universale secundum se consideratum, sed universale consideratum in hoc singulari ve1 non habet, id est in habitu non cognoscit, ve1 non operatur, id est non cognoscit in actu. Secundum igitur hos modos sciendi differentes, in tantum differt impossibile quod Sacrati videbatur, ut nullum inconveniens videatur eum qui incontinenter agit uno

80 eI? AsBg3Er1KrPd] orni. Bg*P6 Qs Y? 86 dixerat] dictum est Y? 8g dicitur aliquis inv. Y? 103-104. persequitur] rrg verae scientiae inv. Y prosequìtur Kr BxW Y (om. V) I 22 permanendi] permanen[tem wp.]di P1 permanen[tis 6@.]di V4 permanentem Era Za

:
. Cf. infra c. 7 lin. 114 cum adn 122-125 Albertus -Le&. f. 138rb Sicut patet de Eraclito, qui propter suae opinionis certitudinem qua ponebat omnia in motu esse, ad hoc devenit in fine vitae, ut dicitur in IV Metaphysicae, quod noZe&zt Zoqui, sed movebat digitum B. 125 Cap. 12, IOIO a 11-13, Met. nova a Michaele Scoto ex arabica lingua in latinam tran& (ed. 1562, f. gora) Eraclitus enim in fine vitae suae opinabatur quod non oportet ahquid dicere, sed tantum movebat digitum 3 cum Averrois commentario (ibid., comm. 22, f. gova) ; cf. Met. media (ed. Geyer, p. rgo) et qualem Heraclitus habuit, qui tandem opinatus est nihil oportere dicere, sed digitum moveri solum %, cum Alberti commentario (Comm. in JUet. IV tr.3 c.4 ; ed. Col., t. 16, p. 192). - Aliter et rette Met, IV 12, IOIO a 11-13, a Guillelmo de Moerbeke transl. cum Thomae comm. 129 Liri 1147 a 24.

:c

:
, demonstrato aliquo particulari, sit dulce, necesse est quod ille qui potest gustare statim gustet, nisi sit aliquid prohibens. Et 245 hoc quidem fit in syllogismo temperati, qui non habet concupiscentiam repugnantem rationi proponenti quod omne inhonestum est vitandum, et similiter in syllogismo intemperati, cuius ratio concupiscentiae non repugnat quae inclinat ad hoc quod 250 omne delectabile sit sumendum. 1147 a 31 Deinde cum dicit : Quando quidem igitw etc., ostendit qualiter accidat defectus in incontinente. Et primo ostendit aliquid in eo esse prohibens; secundo

212 intellectui BglPsPd] intellectum AsBg3Er1Kr @(intellectuum PT) Y (intellectuum V6 188 his] eis Y? 227 proponit] ponit Y? (cow. sec.m. P) intellectu Fr sec.m SWi) in ante intellectum udd. sec.m. As AO 238 bis] istis Y Bgl Za stxm. Kr Ps] agend’ E (agendum KrPd BxC1ErErzFP1P~PsV~V4V6 agendo sec.m. Pd) 243 hoc coni. cum Ed31 om. @ 254 aliquid] Post esse Y gustare inv. Y(-FI)

@.m. S in 228 agendis 242 oportet

:s

Haec 173 Lin. 1147 a 1% 178-179 Cf. Averroes Comm. magnum in Ar. De anima libros 111 18 (ed. Crawford, p. 438) est enim diffinitio habitus, scilicet ut habens habitum intelhgat per ipsum illud quod est sibi proprium ex se et quatzdo voZue&t > P-IP q.4g a.3 S.C. q._5o a.1 arg.1 (< cum voluerit > habet Thomas supra 111 c. 6 lin. 50 ; Conha Ge&. 11 60 73 Ia q.107 a.r a.5 q..sr a.1 arg.1 q.71 a.4 q.78 a.2 IP-IP q.137 a,4 ad I q.171 a.2 S.C. q.176 a.2 arg.3 IIP q.11 a.5 ad 2. - Locum 205-206 Cf. ipse Thomas Sezt. Zibri De anima 1 4, in autem Averrois ad verbum profert Thomas ConM Ge&. 11 78). 404 b 15; Sent. Zibri Met. 1 6, in 985 b 3; 111 II, in IOOO b 12. - Testimonia Ciceronis De oratore 1 I 217; Quintiliani 1nsk oy&. 1 IV 4; Lactantii Iti&. div. 11 XII 4 (PL 6, ,320 A), proferunt Diels-Kranz Die Fragmenta der VorsolwztikeP, p. 286-287. 225-226 Li% 1147 b g. 229 Lin. 1147 a 31.

;

;

;

;

;

:

;

;

;

;

;

;

t. I,

3 (1147 a 9 - 1147 b 191 255

260

265

270

.

275

280

1147

b 1 285

290

393

ostendit causam prohibitionis, ibi : Non contra?% auto etc. ; tertio ostendit qualiter ista prohibitio cesset, ibi : Quditer autem etc. Circa primum considerandum est quod in incontinente ratio non totaliter obruitur a concupiscentia quin in universali habeat veram sententiam; sit ergo ita quod ex parte rationis proponatur una universalis prohibens gustare dulce inordinate, puta si dicatur : CC Nullum dulce oportet gustare extra horam X, sed ex parte concupiscentiae proponitur quod omne dulce est delec-

tes aut incontinentes, quia non habent universalem opinionem moventem cui contrariatur concupiscentia, sed moventur solum ex fantasia et memoria singularium . Deinde cum dicit : QuaZiter autem sohitzw etc., ostendit qualiter cessat talis repugnantia. Et dicit quod qualiter solvatur ignorantia quam incontinens habet circa particulare et rursus redit ad rectam scientiam, eadem ratio est quod de vinolento et dormiente ; quae quidem passiones solvuntur fatta

tabile, quod est per se quaesitum a concupiscentia, et quia in particulari concupiscentia ligat rationem, non assumitur sub universali rationis, ut dicatur hoc esse praeter horam, sed assumitur sub universali concupiscentiae, ut dicatur hoc esse dulce, et ita sequitur conclusi0 operis ; et sunt in hoc syllogismo incontinentis quatuor propositiones, sicut iam dictum est. Et quod hoc modo se habeat quandoque processus rationis practicae, patet per hoc quod Eortc insurgente concupiscentia, ratio dicit hoc concupiscibile esse fugiendum secundum universalem sententiam, ut dictum est, concupiscentia autem ducit ad hoc libere proponendo et assumendo absque prohibitione rationis quae est ligata; quia concupiscentia quando est vehemens potest movere quam!ibet particulam animae, etiam rationem si non sit sollicita ad resistendum; et sic accidit conclusio operis, ut scilicet aliquis agat incontinenter contra rationem et opinionem universalem. Deinde cum dicit: Non con.&ake autem etc., ostendit causam praedictae repugnantiae. Et dicit quod non est ibi contrarietas ex parte rationis per sed solum per se, sicut accidit in dubitantibus,

aliqua transmutatione circa corpus, et similiter quia per passiones animae, puta per concupiscentiam ve1 iram, transmutatur corpus, oportet cessare hanc 305 transmutationem corporalem ad hoc quod homo redeat ad sanam mentem; et ideo haec ratio non est propria huius considerationis, sed magis oportet eam audire a phisiologis, id est naturalibus. Deinde cum dicit : Quia autem dtima etc., secun- 310

quia ergo ista sunt vera et quia universale quod per scientiam comprehenditur non est extremus terminus operabilium, videtur sequi illud quod Socrates quaerebat. Patet enim ex praedictis quod passio non fit in praesentia principalis scientiae quae est circa universale, cum passio sit solum in particulari, neque universalis scientia trahitur a passione, sed

accidens, in quantum scilicet concupiscentia contrarjatur universali rationi rectae; non autem aliqua opini0 per se contrariatur rectae rationi, sicut quidam dicebant. Et ex hoc infert quoddam correlarium, quod scilicet bestiae non dicuntur continen-

solum aestimatio sensibilis, quae non est tantae dignitatis. Ultimo autem epilogat tanta ditta esse de hoc quod sciens incontinenter agat ve1 ille qui non est sciens, et quomodo incontinens sit sciens.

dum praemissa solvit hanc rationem Socratis. Et dicit quod propositio et opinio ultima, scilicet singularis, accipitur per sensum et principatur in actionibus quae sunt circa singularia, huiusmodi autem propositionem aut opinionem ille qui est in passione ve1 omnino non habet in habitu ve1 habet habitum ligatum ut non possit in actu scire, sed hoc modo loquitur de his sicut ebrius dicit verba Empedoclis;

zjg obruitur PWi F1 V6j obstruitur @ [ob e@.] abutitur $w.m. obstruitur sec.m. S 268 esse] 263 oportet] est @ est !!? 269 esse] est Y 272 se habeat] Post quandoque Y? 300 redit] reddit PSWi redeat F1 301 quad] et E$$ que Y (om, AsP6 130DbP3 S) 329 et] veI @ .%d cj. 1147 b 18

Ak-t.

253 Lin. 1147 lin. 260-263.

b

1.

257 Lin. 1147 b 6.

271 Lin.

1147

a 23-26, sec. Thornam Ia-lIae

q.77

a.2

ad 4.

276 Supra

295

1147

b 6

1147

II 9

300

31.5

320

325

330

4 Utrum autem est aliquis incontinens simpliciter ve1 omnes secundum partem, et si est, circa qualia est, dicendum deinceps. § Quoniam quidem igitur circa delectationes et tristitias sunt et continentes et perseverantes et incontinentes et molles, manifestum. § Quia autem sunt haec quidem necessaria facientium delectationem, haec autem eli25gibilia quidem secundum se ipsa, habentia autem superabundantiam. Necessaria quidem corporalia, dico autem talia et quae circa cibum et venereorum oportunitatem et talia corporalium circa quae intemperantiam posuimus et temperantiam, necessaria quidem non, eligibilia autem secundum se ipsa, dico autem puta vic3otoriam, honorem, divitias et talia bonorum et delectabilium. 5 Eos quidem igitur qui ad haec praeter rectam rationem superexcellunt eam quae in ipsis simpliciter quidem non dicimus incontinentes, apponentes autem pecuniarum incontinentes et lucri et honoris et irae, simpliciter autem non ut alteros et secundum 35similitudinem dictos, quemadmodum homo qui Olimpia vicit, illi 1enim communis ratio a propria parum differebat, sed tamen altera erat. Signum autem: incontinentia quidem enim vituperatur, non ut peccatum solum, sed et ut malitia quaedam ve1 simpliciter existens ve1 secundum quandam partem, horum autem nullus. 5 Eorum 5autem qui circa corporales voluptates circa quas dicimus temperatum et intemperatum, qui non eligendo delectabilium persequens superabundantias et tristium fugiens, esuriei et sitis et caloris et frigoris et omnia quae circa tactum et gustum, sed praeter electionem et intellectum, 10incontinens dicitur, non secundum appositionem, quoniam circa haec, quemadmodum irae, sed simpliciter solum. Signum autem: et enim molles dicuntur circa has, circa illarum autem nullam. § Et propter hoc in idem incontinentem et intemperatum ponimus et continentem et temperatum, sed non illorum nullum, 15propter circa easdem aliqualiter voluptates et tristitias esse ; hi sunt quidem circa haec, sed non similiter sunt, sed hi quidem eligunt, hi autem -non eligunt. 5 Propter quod magis intemperatum utique dicemus quoniam neque concupiscens ve1 quiete persequitur superabundantias et fugit moderatas tristitias, quam hunc qui 2opropter concupiscere valde. Quid enim utique ille faceret, si adesset concupiscentia iuvenilis et circa venereorum indigentias

1147 1) 20

11413 a

:

:

25 quidem ALRt sunt add. Rp 27 oportunitatem RtRpzt3q4 usum LRpl 28 quidem autem quidem AL1 quidem autem Re L* 33 autem R hoc (=&) add. AL x1@3 a enim ALRt autem Rp 5 qui ALRtT (Z&. 62, go) quae Rp 6 qui non eligendo (=& loti TC$ ~~~@&~YL) Rp*y2p3(@aem. vel) in non eligere LRtRp4 (yze~ yzoyz fios~ eligendo RpLW) 12 circa illarum Rpy3~4 de illis L (ante nullam udd. Resume circa &~&ry~~Glossereste notula &z EtVr2 Sk2) Rpr om. Rt an circa aliarum T (~f. Zz%. 107) ? 18 dicemus ALRt dicimus Rp 21 iuvenilis ALRtRp4T (CZ. 127-128 ? cf. IP-IIae q.156 a.3 ad 3) iuvenis Rpr Rp2 (-Vd) Rp3 21 venereorum sec.m. Tu* (8% T?) T (&z. 129, e,% 1147 b 27 ?) necessariorum ALR

R

I

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

VII,

114s

b

4 (1147 b 20 - 1147 b 23)

395

tristitia fortis ? § Quia autem concupiscentiarum et delectationum hae quidem sunt genere bonorum et studiosorum, delectabilium enim quaedam natura eligibilia, quaedam autem contraria horum, quaedam 25autem intermedia, quemadmodum divisimus prius, puta pecuniae et lucrum et victoria et honor. Ad omnia autem et talia et intermedia non in pati et concupiscere et amare vituperantur, sed in aliqualiter et superabundare. § Propter quod quanti quidem praeter rationem. ve1 detinentur ve1 persequuntur eorum quae natura ali30 quid pulcrorum et bonorum, puta circa honorem et magis quam oportet studentes ve1 circa filios et parentes. Et enim haec bonÒrum. et laudantur qui circa haec student; sed tamen est quaedam superabundantia et in his, si quis quemadmodum Niobes rebellet et ad deos, ve1 quemadmodum Sathirus philopator 1 cognominatus circa patrem, valde enim videbatur desipere. $ Malitia. quidem igitur nulla circa haec est, propter id quod dictum est quoniam natura eligibilium unumquodque est propter se ipsum, pravae autem et fugiendae sunt ipsorum superabundantiae. Simi51iter autem neque incontinentia; incontinentia enim non solum fugiendum, sed et vituperabilium est. § Propter similitudinem autem passionis apponentes ad incontinentiam circa unumquodque dicunt, puta malum medicum et malum ypocritam, quem simpliciter non utique dicerent malum. Qwmadmodum igitur neque hic propter non malitiam esse unamroquamque ipsarum, sed in secundum analogum similem, sic videlicet et illic exis timandum solam incontinentiam et continentiam esse quae est circa eadem temperantiae et intemperantiae, circa iram autem secundurn similitudinem dicimus; propter quod et apponentes incontinentem. irae quemadmodum honoris et lucri aimus.

:

23 enim A4LRtT (hz. 144) : autem Rp 2g detinentur LRtRp*T (Zk 157 habent) dominantur np%U(COW. sec.m. Rp3) possidentur A&. ~~~~zsZ.(Bo@ws.)X~~TOG~ELA (Rb) 30 bonorum ALRtT (&Z. 1~7-1$~) : bonum Rp (cow. scc.m. Rp3) 31 ve1 LRtT (Zk. 160) veluti Rp 33 Niobes T (Gn. 167) Niobe ALR (in orbe P13 P14 inob As* more @.m. mole sec.m. Rp3) 34 Sathirus L2(RnN1) T (ZGz. 169) Satirus (-ty-) L1 Pr3 R 1148 b 2 id R : om. L 8-9 non utique dicerent malum AL1 non utique malum dicerent L2 utique non dicerent malum Rp malum utique dicerent (om. non) Rt g &tur AR om. L IO in A(=TG LbMbCb) LRt i hoc A(=Tò l%n) Rp (ante in quad etiam hab.)

:

:

:

1147 b 20

:

:

UiY24rnautem est aliquis incontinens etc. Postquam Philosophus ostendit quad praeter scientiam potest aliquis prava operari, per quod stiri potest an continentia et incontinentia sit, hic determinat de materia continentiae et incontinentiae. Et primo ostendit quae sit materia utriusque; secundo comparat ea aliis habitibus qui sunt circa eandem materiam, ibi: Circa eas autem pae per tacturn etc. Circa primum duo facit : primo dicit de quo est intentio; secundo manifestat propositum, ibi : Quoniam quidem igitw etc. Est autem considerandum quod supra, sextam dubitationem proponens, dixit quod, si continentia et incontinentia essent circa omma, nullus esset simpliciter incontinens. Et ideo, hanc dubitationem solvere intendens, duo proponit tractanda, quorum primum est utrum aliquis sit simpliciter incontinens ve1 omnes dicantur incontinentes 8 Cap.

7,

1150 a g.

IO Liri. 1147 b 21.

particulariter ; secundum est, si aliquis est simpliciter incontinens, circa qualem materiam est. Deinde cum dicit: Quoniam pidem igitw etc., 20 1147 b 21 exequitur propositum. Et primo proponit materiam generalem ut manifestam. Et dicit manifestum esse quod continentes et incontinentes, perseverantes et molles dicuntur circa delectationes et tristitias. Secundo ibi : Quia autem sunt haec etc., inquirit 25 1147 b 23 specialem materiam praedictorum. Et primo ostendit quomodo diversimode dicatur continentia et incontinentia circa diversas delectationes ; secundo comparat incontinentias diversarum delectationum ad invicem, ibi : Quoniam autem est minus tu@s 30 etc. Circa primum duo facit: primo ostendit quomodo dicatur aliquis diversimode continens ve1 incontinens secundum differentiam humanarum delectationum ad invicem ; secundo secundum differen-

12 Cap. 2, 1146 b 2-3.

30 Cap. 6, II4g

a 24.

SENTENTIAE

396

SEPTIMI

/

ETHICORUM

tiam humanarum delectationum ad bestiales, ibi: Quia autem sunt quaedam etc. Circa primum duo facit : primo ostendit propositum ; secundo manifestat quaedam quae dixerat, ibi : Quia autem concuj5iscentiaf36m etc. Circa primum tria facit: primo 40 distinguit delectationes humanas ; secundo ostendit quomodo circa eas diversimode dicitur aliquis continens ve1 incontinens, ibi: Eosquidem igitw etc. ; tertio infert quaedam correlaria ex dictis, ibi: Et poptey hoc in idem etc. Dicit ergo primo quod 45 eorum quae faciunt delectationem homini quaedam sunt necessaria ad vitam humanam, quaedam autem non sunt necessaria, sed secundum se considerata

scilicet tenditur in aliquod malum; quae quidem EO ve1 est malitia simpliciter, puta cum ratio et appetitus tendunt in malurn, et haec est vera malitia quae opponitur virtuti; ve1 est secundum quandam partem, quia scilicet appetitus tendit in malum, non autem ratio, sicut contingit circa incontinen- 85 tiam ; sed nullus praedictorum incontinentium vituperatur ut malus, sed solum ut peccans, quia in bonum tendit, sed ultra quam oportet; unde nullus eorum est incontinens simpliciter. Deinde cum dicit: Eoyum autem qui circa COY~O- 90 1148 a 4 YaZes etc., ostendit qualiter dicatur aliquis incontinens circa necessaria. Et dicit quod illi qui male se

sunt eligibilia homini, quamvis possit in eis esse superabundantia et defectus; quod apponit ad diffe50rentiam virtutum, in quibus non potest esse superabundantia et defectus. Et dicit necessaria esse corporalia quaedam, puta quae pertinent ad cibum et venerea, et alia huiusmodi corporalia circa quae supra posuimus temperantiam et intemperantiam ; 55 sed eligibilia secundum se ipsa, non autem necessaria dicit esse sicut victoriam, honorem, divitias et alia huiusmodi bona et delectabilia.

habent circa corporales voluptates circa quas est temperantia et intemperantia, non ita quod ex electione persequantur superabundantias delectationum et fugiant tristitias, puta famem et sitim et alia huiusmodi quae pertinent ad gustum et tactum, sed praeter rectam electionem quam habent et praeter intellectum rectum qui in eis est persequuntur et fugiunt praedicta, tales, inquam, dicuntur incontinentes non quidem cum aliqua additione, sicut dicebatur incontinens irae, sed simpliciter. Et ad

Deinde cum dicit : Eosquidem igitw etc., ostendit quomodo circa praedicta dicatur aliquis continens 60ve1 incontinens. Et primo quomodo circa non necessaria ; secundo quomodo circa necessaria, ibi: Eoyum autem qui circa cor$oyaJes etc. Dicit ergo primo quod illi qui circa praedicta bona non necessaria superexcellenter student praeter rectam ra6s tionem quae in ipsis est, non dicuntur simpliciter incontinentes, sed cum aliqua- additione, puta incontinentes pecuniarum ve1 lucri ve1 honoris aut

hoc inducit signum, quia molles, qui sunt propinqui incontinentibus, dicun tur aliqui circa huiusmodi tristitias, puta quia non possunt pati famem aut sitim aut aliquid huiusmodi, non autem dicuntur circa aliquid aliorum, puta quia non possunt sustinere paupertatem aut aliquid huiusmodi. Deinde cum dicit: Et proptey hoc in idem etc., infert quaedam correlaria ex dictis. Quorum primum est quod in idem ponuntur incontinens et intemperatus, et continens et temperatus, non ita quod unum eorum sit alterum, sed quia sunt aliquali ter circa eadem , scilicet corporales voluptates et tristitias, sed non eodem modoR sed temperatus et intemperatus cum electione, continens autem et incontinens sine electione.

35

1147 b 31

LIBRI

irae, quasi alteri sint simpliciter incontinentes et illi qui secundum similitudinem incontinentes di31cuntur, quod signat appositio; sicut cum dicitur homo qui Olimpia vicit, circa hunc quidem communis ratio hominis parum differt a propria quam appositio designat, sed tamen aliquo modo est alia. Et inducit signum ad hoc quod circa praedicta non di75 catur aliquis simpliciter incontinens, quia incontinentia vituperatur non solum ut peccatum quoddam, quod potest contingere etiam cum aliquis persequitur aliquod bonum, sed inordinate, vituperatur autem incontinentia sicut malitia quaedam, per quam

100

105

1148 a 13 110

115

1148 a 17 Secundum quod ex hoc sequitur ponit ibi : Propter quod magis etc. Et dicit quod ex praedictis patet quod magis peccat et vituperatur intemperatus, eo MI quod peccat persequendo superfluas delectationes et fugiendo moderatas tristitias non quia patiatur concupiscentiam, ve1 patitur quiete, id est remisse, et ideo est peior quam homo qui peccat in praedic-

77-78 persequitur] prosequitur Vz Y! 83 virtuti I~G. 25a pecia 95 persequantur] pro46 autem] vero Y! 53 alia] om. @ sequantur Cl Y! consequantur Db g6 et fugiant coni. cum F1 Za sec.m. EraKr Wi] eff ugiant @ (eff ugiunt Er similiter eff ugiat V6 gg persequuntur] prosequuntur Pd Y 121 persequendo] prosequendo BgT sec.m. Er ‘J? et ante effugiant add. Ed2 sec.m. As)

.

43 Lin. 1148 a 13. 50-51 Cf. supra 11 7, 36 Cap- 5, 1148 b 15. 38 Lin. 1148 a 22. 42 Lin. 1147 b 31. 62 Lin. 1148 a 4. 70-73 Albertus Leci. 54 Lib. 11 8, 1107 b 4-8 ; 111 19-20, 1117 b 27 - 1118 b 8. 1107 a 22-27. f. 13grb Secundo ibi Quemadmodum, manifestat per exemplum. Sicut enim cum dico homo qui vincit Olimpia’, dico quendam hominem, et cum dico ‘homo’, dico hominem simpliciter, et cum ratio communis hominis a ratione unius hominis quam parum differat, tamen altera est... >; Comm. p. 477b. - Aliter et rette Anonymus, p. 424, 4-9 ; 08, f. r56vb Quemadmodum et erat quis vincens ad Olimpia et vocatus est Homo, quemadmodum ille vocatur Socrates ve1 Piato. Illius enim communis ratio, id est unihomo enim et iste vocabatur, parva enim versalis homo, id est anima1 rationale mortale, parum differebat a proprio nomine quaedam appositio facit differentiam a. 123 Albertus Le&. f. r3gva quiete, id est remisse 2. Cf, infra c. 7 lin. 114 cum adn.

:c

95

:

’

: CY

: CS

;

4 (1147

b 23 - 1148b 14)

397

puta propter filiorum mortem, sicut legitur de quadam muliere quae vocatur Niobes; ve1 si quis propter nimium amorem parentum aliquid insipienter agat, sicut quidam nomine Sathirus, qui cognominatus est Philopator, id est amator patris, valde videbatur desipere propter amorem quem circa patrem habebat.

tis propter vehemente.m concupiscentiam, qualis est incontinens. Qui enim absque concupiscentia peccat , quid faceret si adesset ei fortis concupiscentia qualis est iuvenum et fortis tristitia circa indigentiam venereorum ? 1148 a 22 130 Deinde cum dicit : Quia autem concupiscentiayum etc., manifestat quae dixerat, assignans causam qua125

170

re circa non necessaria non sit simpliciter incontinentia. Et primo ostendit quare circa ea non sit simpliciter incontinentia ; secundo, quare circa ea 135 dicatur incontinentia cum additione, ibi: Pyopter shailitudinem autem etc. Circa primum tria facit: primo proponit quales sint huiusmodi delectationes

1148 b 2 Deinde cum dicit : Malitia quidem igitw etc., concludit quod circa praedicta non est malitia, propter hoc scilicet quod unumquodque eorum in se consi- 17s deratum est naturaliter eligibile, sed solae superabundantiae eorum sunt pravae et fugiendae. Et similiter nec incontinentia est simpliciter circa prae-

non necessariae ; secundo concludit quale sit studium circa ea; tertio concludit ulterius quod circa 140 ea non est malitia nec incontinentia simpliciter, ibi: MaZitia quidem igitw etc. Dicit ergo primo quod quaedam concupiscentiae < et > delectationes sunt eorum quae secundum genus suum sunt bona et laudabilia ; sunt enirn tria genera delectabilium : 145 quaedam sunt secundum naturam eligibilia, ad quae scilicet natura inclinatt, quaedam autem sunt contraria bis, sicut ea quae sunt contra inclinationem naturae, quaedam vero sunt media inter ista, sicut patet de pecunia et lucro et victoria et honore. MOUnde circa omnia huiusmodi intermedia non vituperantur aliqui ex hoc solum quod patiuntur eorum concupiscentiam et amorem, sed ex modo concupiscendi, qui est superabundans. 1148 a 28 Deinde cum dicit : PYO+V quod quanti etc., con155 cludit ex praemissis quale sit studium hominum circa praedicta. Et dicit quod illi qui praeter rationem ve1 habent ve1 persequuntur aliquid eorum quae sunt naturaliter pulcra et bona, non vituperantur quasi mali, puta illi qui student circa hono160rem adipiscendum ve1 circa curam filiorum ve1 parenturn magis quam oportet. Haec enim sunt bona, et laudantur illi qui circa haec student sicut oportet; sed tamen in talibus potest esse quaedam superabundan tia vitiosa, sicut si aliqua mulier propter 16samorem filiorum superfluum contra Deum rebellet,

ditta, quia incontinentia non solum est aliquid fugiendum sicut peccatum, sed etiam est vituperabile ~30 sicut turpe. Et ideo circa delectationes corporales, quae sunt turpes et serviles, ut in 111 dictum est, proprie est incontinentia, nec sunt huiusmodi delectationes appetendae homini, nisi propter necessi185 tatem. 1148 b 6 Deinde cum dicit: Propter similitudinem autem etc., ostendit quare dicatur circa non necessaria

133 ostendit] oportet P dicit @(-Bg*C1ErzP3W) a2 gnominatus] nominatus Q Sed cf, Akst. I 148 b I

incontinentia cum additione. Et dicit quod hoc accidit propter similitudinem passionis, quia scilicet sicut aliquis immoderate concupiscit voluptates cor- ~WJ porales, ita pecuniam et alia praedicta, et est simile sicut cum dicimus aliquem hominem esse malum medicum ve1 malum ypocritam, id est repraesentatorem, qui tamen non dicitur simpliciter malus. Sic igitur in his quae sic dicuntur mala, non dicimus 195 malitiam simpliciter circa unumquodque eorum, sed secundum quandam proportionalem similitudinem, quia scilicet ita se habet malus medicus ad ea quae sunt medici sicut malus homo ad ea quae sunt hominis; ita etiam et in genere continentiae solam zoo illam dicimus simpliciter continentiam et incontinentiam quae est circa eadem temperantiae et intemperantiae, sed circa iram dicimus incontinentiam secundum similitudinem et ideo addimus incontinentem irae, sicut incontinentem honoris et lucri. 20s

142 et coni. cum F1 V6 Za

sec.m. AoEraVlo Pd Wi] om. @

:c

169-170 co-

135 Lin. 1148 b 6. 141 Lin. 1148 b 2. 164-172 Anonymus, p. 426, 14-26 ; Os, f. rs7vb Si quis dihgit fihos suos superflue ut Niobe, rebellat ad deos. Haec enim habuit duodecim pueros, sex quidem masculos, sex autem femininos Niobe igitur superflue suos filios amans, laudabat ipsos ad Latonam et dixit quoniam melior sum ego Latonae propter duodecim pueros habere, hanc autem duos. Hoc autem rursus vituperabile. Diligere enim aliquem suos filios tantum ut et diis convicietur et rebellet ipsis, vituperabile” Ve1 quemadmodum Satyrus, qui et Philopator dicebatur. Iste enim amans quandam puellam et ad moechiam, sui ipsius patrem inveniens Sostratum cooperantem, tantum ex tunc sui ipsius patrem amavit ut patre moriente se ipsum praecipitaret et vita privaret > Albertus Le&. f. r4ova-vb Sicut Niobe, quae propter nimium amorem fihorum rebellavit diis. Cum enim haberet duodecim filios quos nimium appretiabatur, praeposuit se deae Latonae, quae habuit tantum duas filias. Aut sicut Satyrus, proprium nomen, qui cognominabatur Phìlopater ab amore patris, superabundavit in amore patris in tantum quod visus est disipere; cum enim amaret quandam puellam ad moechiam, quam per se habere non poterat, auxilio patris consecutus est votum suum ; quem postmodum in tantum dilexit quod in morte ipsius praecipitavit se et mortuus est > Comm. p. 481 b. - Cf. Ovidius Meturn. VI 146-312. 182 Cap. 19, 1118 a 23-26. 193-194 Cf. ipse Thomas Super Iv Se&. d.16 q.4 a.1 qla I S.C. Sed contra Matth. VI*~ super illud ‘Nolite fieri sicut hypocritae tristes’, dicit Glossa (Rectius glossa interl. super Matth. vrz) ‘Hypocrita est qui simulat quod nou est, vepraesedatov alterius persona& . . . 2, nec non supra III c. 5 lin. 168-173 cum adn.

;

;

:d

;

:e :

:

Quia autem sunt quaedam quidem delectabilia natura, et horum haec quidem simpliciter, haec autem secundum genera et animalium et hominum, haec autem non sunt, sed haec quidem propter orbitates, haec autem propter consuetudines fiunt, haec autem propter perniciosas naturas, est et circa horum singula similes videre habitus. 5 Dico autem 20 bestiales, puta esse hominem quem dicunt praegnantes rescindentem pueros devorare, ve1 qualibus gaudere aiunt quosdam silves. trium circa Pontum, hos quidem crudis, hos autem hominum carnibus, hos autem pueros commodare ad invicem in convivium, ve1 circa Phalarim dictum. Hi quidem bestiales. 25$ Hi autem propter aegritudines fiunt et maniam quibusdam, quemadmodum matrem sacrificans et comedens, et conservi epar. 3 Hi autem aegritudinales ve1 ex consuetudine, puta pilorum evulsiones et unguium corrosiones, adhuc autem carbonum et terrae, cum his autem quae venereorum masculis. His quidem enim 3onatura, his autem ex consuetudine accidunt, puta assuefactis ex pueris. 5 Quantis quidem igitur natura causa, hos utique nullus diceret incontinentes, quemadmodum neque mulieres quoniam non ducunt, sed ducuntur. Similiter autem et aegrotative habentibus propter consuetudinem. 5 Habere quidem igitur singula horum extra mg a 1terminos est malitiae, quemadmodum et bestialitas. 5 Habentem autem superare ve1 superari, non simpliciter incontinentia, sed quae secundum similitudinem, quemadmodum et circa iras habentem hunc modum passionis, incontinentem autem non simpliciter dicendum. $ Omnis enim 5 superabundans malitia et insipientia et timiditas et intemperantia et crudelitas, hae quidem bestiales, hae autem aegritudinales sunt. $ Hic quidem enim natura talis qualis timere omnia, et si sonum faciat mus, secundum bestialem timiditatem timidus, hic autem mustelam timuit propter aegritudinem. § Et insipientium hi quidem ex natura IOirrationales et solum sensu viventes bestiales, quemadmodum quaedam genera longe barbarorum, hi autem propter aegritudines, puta epilenticas ve1 manias aegritudinales. § Horum autem est quidem habere quaedam quandoque, non superari autem; dico autem puta si Phalaris tenuit concupiscens puerum comedere ve1 ad venereorum incon15venientem delectationem. Est autem et superari, non solum habere. 1148 b 15

16 etl ART (Zk 22) : om. L 17 orbitates RT (GR.29) : passiones L (sec noz Post orbitates Rpl [-Asl]) Cf. 1149 b 2g (set! supra 1114 a 25, 1145 a 31 ~C+X.,IGLS orbitas tra&. L 1131 a g orbatio, cf. Iogg b Ig rrwc~fx,.&vo~~ orbatis) Ig similes A(=~xx~~$,~&s KkLhOb) RT (Z&z. 45) proxime A(=~cQxx~~~~,Is Mh) L 20 esse hominem quem Rp1v2y3T (Z&z. 52-53) eam hominem quam ALRtRp4 21 qualibus ALRtRp4 (sed nota obsc.) T (ZGz. 56) qualibet bestialitate 21-22 silvestrium LRt silvestrum Rp 24 Phalarim L2RtRp4 Phalarin Lr Phalarii RpLW(Phalarum Ha As*Sl) 28 corrosiones ALRtT (Z&z. 80) torsiones Rp 1149 a 2 simpliciter LRpT (ZGz. 138) simplex ARt 4 non A A nt. tvansZ.(Ha) R neque L 8 mustelam LRtT (Z& 164) iuiuste catulum Rp (iniuste Jo&zsse ZecGo merzdosa fio muste ; catulum aZia transZ. vocis graecae T$V yc&Sjv) g insipientium L2 (PIaHa -ter Rn -tem Nr) RpT (Z&z. 165) insipientum L,rRt 11-12 epilenticas Ll(secwzdo P1l V12) L2(P13Ha) T (ZGz. 176) epilempticas I,r(Et #rimo PI1 08 Sk2T1 Re P12) L2(N1Rn) RtRpVd epylempticas AslSl epylenticas V13Ba1P14 Rp3 Cf. infra 1150 b 34 cum adn.

: RpW

:

:

:

:

:

:

: :

:

:

VII, 5 (1148b 15 - 1148’b

zz)

399

5 Quem;admodum autem malitia quae quidem secundum hominem simpliciter dicitur malitia, quae autem secundum appositionem quoniam bestialis ve1 aegritudinalis, simpliciter autem non, secundum eundem modum videlicet et incontinentia est haec quidem bestialis, haec autem aegri20 tudinalis, simpliciter autem quae secundum humanam temperantiam sola. Quoniam quidem igitur incontinentia et continentia est solum circa quae intemperantia et temperantia et quoniam circa alia est -alia species incontinentiae ditta secundum metaphoram et non simpliciter, manifestum. 16 ALR

1148 b 15

autem 20

T (Zk Igx) : et ALR sola A(Ob) T,RtT (&z. 200)

:

20 temperantiam solum Rp

Quia autem sunt quaedaw etc. Postquam Philosophus ostendit quod diversimode dicitur aliquis continens et incontinens secundum diversas concupiscentias et delectationes humanas, hic ostendit . 5quod drversimode dicitur aliquis continens et incontinens circa concupiscentias et delectationes humanas et bestiales. Et circa hoc duo facit: primo ostendit diversitatem concupiscentiarum et delectationum humanarum et bestialium ; secundo ostendit IOquomodo diversimode circa eas dicatur continentia et incontinentia, ibi: Quantis quidem igitu~ natta cutisa etc. Circa primum duo facit: primo proponit differentiam delectationum ; secundo mamfestat quod 15

dixerat per exempla, ibi: Dico autem bestiaZes etc. Dicit ergo primo quod delectabilium quaedam sunt delectabilia secundum naturam, quaedam autem non secundum naturam, et utrumque horum subdividitur: eorum enim quae sunt delectabilia secundum

naturam quaedam sunt delectabilia omni habenti zosensum, puta dulce est naturaliter delectabile omni habenti gustum, quaedam vero sunt naturaliter delectabilia quibusdam differentiis et animalium et hominum, alii enim cibi sunt naturaliter delectabiles animalibus comedentibus carnes et animalibus 25comedentibus fructus, similiter etiam inter homines colericis delectatbilia sunt naturaliter frigida, quae temperant eorum complexionem, fleumaticis vero calida; eorum vero quae sunt delectabilia non

T

(Zk.

200)

:

intemperantiam

naturaliter, quaedam fiunt propter orbitates, id est propter aliquas supervenientes aegritudines corporales aut etiam tristitias animales ex quibus transmutatur natura ad aliam dispositionem, quaedam vero fiunt delectabilia propter malam consuetudinem quae fit quasi quaedam natura, quaedam vero fiunt delectabilia propter perniciosas naturas, puta cum aliqui homines habent corruptas et perversas complexiones corporis et secundum hoc sequitur quod in his sint perversissimae tam apprehensiones imaginationis quam etiam affectiones sensibilis appetitus, quas quidem vires, cum sint organorum corporalium actus, necesse est quod sint corporali com-

.

;

;

Lin. 1148 b 31. 14 Lin. 1148 b 19. 23-25 Aristoteles De hist. a?zimak 1 1, 488 a 14-15 : VIII 5, 594 a 25-26 6, 595 a 7, 595 b 5-6 : 28, 606 a 25 - b 2 Poi. 1 6, 1256 a 24-29 (cf. etiam Bonito Index AristoteZicus S.V. wxpxocpi~o~ [~~oc&rx [xoq$ya]); Anonymus, p. 427, 29-30 ; Oa, f. 158rb Flis quidem enim animalium delectabile videtur herbam comedere, his autem carnem comedere >. 25-28 Albertus Lect. f. 14ovb alia naturaliter sunt delectabilia melancolicis et alia colericis B. Cf. supra 111 c. 12 lin. 16-18 cum adn. 2.9-32 Cf. supra V c. 4 lin. 72 cum adn. 33-34 Cf. supra 11 c. 3 Et ait quoniam comedere pueros natura lin. 15-16 cum adn. 52-55 Aliter et rette Anonymus, p. 427, 37-40 ; 08, f. 158va delectabile non est, videbatur autem Lamiae delectabile. Lamia rnz4zZiev quaedam erat circa Pontum quae, quia perdidit proprios filios, aliarum mulierum fetus comedit >; Michael Ephesinus, in X, 1173 b 20, p. 547, 18-20; Albertus Lect. f. 14ovb Sicut dicitur de quadam rnuZieg/eLamia ditta, quae, postquam amisit filios, praegnantes mulieres scindebat ut devoraret filios earum >; Comm. p. 483 b. Cf. adn. ad Arist. 1148 b 20. 55-61 Anonymus, p. 427, 40 - 428, 4 ; 06, f. 158va Ve1 delectabilia sunt praeter naturam quibus gaudent quidam silvestrium, id est agrestium ; Scithae enim qui circa Pontum hi quidem gaudebant comedere crudos pisces, alii autem carnes crudas comedebant, ahi autem accomodabant proprios filios ad invicem ut hos devoII

13-16;

;

35

40

plexioni proportionatae. Et quia secundum diversitatem obiectorum diversificantur habitus, necesse est quod singulis praedictorum delectabilium respondeant similes habitus, puta quod sint quidam habitus 45 naturales et quidam non naturales. 1148 b 19 Deinde cum dicit : Dico autem bestiaZes etc., manifestat per exempla singulas differentias innaturalium delectabilium. Et primo de his quae fiunt delectabilia propter perniciosam naturam hominum 50 qui sunt quasi bestiales, quia propter corruptelam complexionis assimulantur bestiis. Sicut de quodam homine dicebatur quod scindebat ventres praegnantium mulierum ut pueros in utero conceptos devoraret; et simile est si quis delectetur in talibus 54 qualibus dicunt delectari quosdam silvestres homi-

26 colericis] colericos @ Cf. Pvaef., p. xg3* 27 fleumaticis] fleomaticis @*(-Bg1ErsP6 flugmaticis pr.m. fleug- sec.m. 0) Wa (fl’aticis P7) flexumaticis @.m. fleu- w.m. Db fl’aticis PWi Fi flecmaticis V6 Cf. supra 111 c. 12 lzk. 16 Pyaef., 9. Ig3* 38 his] ip5is Y? 46 naturalesl] hominibus add. Y? (hom,om. V6) 40 quas] que con& Ed3 sec.m. Cl Sed cf. Praef., p. zoo*

qxca&yo ; De off, 11 VII 26 ; 111 VI 2g si Phalarim, crudelem tyrannum et immanem... 1 (de Phalaridis tauro, cf. etiam Cicero De fin. V XXVIII 85 ut ea [virtute] praediti ve1 in Phalaridis tauro beati sint Y Tusc. V xxvr 75 : K audeant dicere beatam vitam in Phalaridis taurum descensuram B [cf. 11 VII 17-18 ; V XXXI 871 Augustinus Eptst. 155 I 2 [PL 33, 6671 ut cum asseverant etiam in Phalaridis tauro beatum esse sapientem > Propertius Eleg. liber 11 xm 11-12 Ovidius Ars. am. 1 651-652 Seneca De cZem. 11 IV 3 Plinius Hist. nat. XXXIV 8g [cf. Lippold Perzlao9 in Pauly-Wissowa Real-Encyclo@o?~e XIX 7971) Lexzkon verborum graecorum..., p. 261* (Phalaris tirannus quidam de Sicilia>. Aliter Anonymus, p. 428, 4 ; Oa, f. 158ra Phalaris autem dicitur comedisse proprium puerum w Robertus Grosseteste A7otula (adn. marg. in Et Oa Pu Sks) E~~SCOJ!JZJS. Ahi dicebant de Phalari quod ipse erat homo nepharius quem aiunt historiographi quoniam lectum habebat in quo posuit homines et quicumque quidem existebant longiores letto abscindebat ipsis tibias, quicumque vero breviores, idem et ipsis faciebat, ut extendens per abscisionem aequaret eos letto 2 Albertus Lect. f. r4ovb Ve1 ea quae dicuntur de Phalari qui,. cum esset nepharius homo, applicabat homines quos ceperat ad lectum suum et quos maiores inveniebat truncabat, quos minores, addebat partes truncatas partibus, ut sic letto adaequarentur>; Comm. p. 483 b. g5 Lin. 1148 b 34. rog-IIo Aristoteles Phys. 11 g, rg7 a 29-30 (quem 99 Cap. 3~ 1147 b 3-5. locum laudat ipse Thomas Sz.@er 1F Sent. d.27 q.2 a.2 ad 7; d.44 q.2 a.3 qla 3 ad I; Ia-IIae q.65 a.1 ad I; IIa-IIae q.66 a.2 arg.4) supr’a 11 II, Irog b 18-20 Pol. V 3, 1303 a 24-25 (cf. De m&o q.12 a.3, ubi tamen Thomas perperam scripsit in 111 Politicae3 q.66 a.6 ad 3) Rhet. 11 2, 1378 b 13-14 (ed. Spengel, p. 241 quem locum laudat ipse Thomas 1a-11ae q.46 a.3). Cf. etiam ipse Thomas 1a-11ae q.14 a.4 ; q.30 a.2 ad 3 ; IIa-IIae q.87 a.2 ad 3 ; q.156 a.1 ad I ; q.158 a.3. 114-115 Aristoteles Pol. 1 IO, 1260 a 13, a Guillelmo de Moerbeke transl. (ed. Susemihl, p. 53) (consiliativum) Kfemina habet quidem, sed invalidum > Seneca De const. sap. XIV I Aeque imprudens anima1 est [mulier] et, nisi scientia accessit ac multa eruditio, ferum, cupiditatum incontinens > Gregorius jHor&a XI XLIX 65 (PL 75, 982 D) mulier vero mens infirma ve1 indiscreta accipitur > Albertus Lect. f. r4orb Et iterum ex alia parte ratio in eis (mulieribus) non est fortis, propter quod etiam ex parte rationis deficit ratio incontinentiae, sicut etiam qui propter ignorantiam sequitur passiones non dicitur incontinens >. - Cf. ipse Thomas Super IV Sem. d.35 q.1 a.4 S.C. I et ad 5 d.44xq.r a.3 qla 3 ad 2 Contra Gent. 111 123 Super I Cor. C.II lect.1 I% q.g2 a.r ad 2 IIa-IIae q.149 a.4 ; q.156 a.1 q.177 a.2. 115-118 Albertus Lect. f. r4orb Similiter autem intelligendum est quod dicit de muliere quod magis inclinatur ad huiusmodi delectabilia per moll%em naturae quam per vis passionis cum enim in eis non sit

;

:c

:
; 1. 47 (ibid., 278): < Aut si bona fuerit et suavis uxor (quae tamen rara avis est)... >; Abaelardus TheoZ. christ. 11 (PI, 178, IIgg-1200): ; Gualterus Map De n@s cw+aZ&m IV c.3 (ed. Wright, p. 144-145; cf. Ps.-Hieronymus Epist. 36, 8; PL 30, 264 A): < Optima femina, quae rarior est phoenice > (cf. Delhaye Le Dossier ,4nti-MatrinoGaZ..., p. 65-86). 131 Liri. 1149 a 4. 135 Cap. 1, 1145 a 27-33. 141 Cap. 4, 1148 b 12-13. 146 Lin. 1149 a 12. 158 Lin. 1148 b 19-29. 172-174 Albertus Lect. f. 14ova Avicenna [cf. Albertus Qu. de an&aZ. VI1 28 ed. Col., t. 12, p. 183, 60-651 ponit multas alias causas stohditatis secundum diversitatem complexionum et climatum, quia qui habitant in aequinoctiali aut in quarto climate sunt sapientiores propter temperiem et quanto plus receditur ab his locis magis sunt insipientes. Similiter etiam Vegetius [Ep. rei rn~Z&zrh 1 2 ed. Lang, p. 61 ponit causam stoliditatis habitationem, unde dicit quod habitantes in frigidis regionibus naturahter sunt stulti ; humor enim in eis compactus est, unde non bene sigillantur in eis fantasmata et sic per consequens non sunt boni intellectus. Et sic, cum ipse non ponat has causa.% videtur insufficiens B. Cf. inse Thomas De regno 11 C.I (ed. Perrier. D. 264-26s). 185 Cf. sunra lin. 61-62 cum adn.

;

:
secundum naturam alicuius

4g fruendum coti;. ex Avist: 1149 b I cum V6 Ed6 sec.m. Kr0 PdV P*OV3] fugiendum cD (prosequendum Za sec.m. P7 persec,m. AO) finiendum Y? (fruendam Ed2) 66 Secundam < rationem ponit > CO&. cum Za Ed31 Secundo @ 75 quidem coni. cum V6 Za Ed3 sec.m AoEr2V*0 P7Pd Wi] quibus @ 84 sed coni. cum Ed3 sec.m. Er2 PT] om. @ (tamen add. sec.m. PdVl” Post naturam sec.m. Wi) 88 concupiscentia coni. cum F1 Za Ed3 sec.m. V6] concupiscentie @ g6 suum] sui @ (-Kr As om. Bgl Bx) 118 dicunt om. Q S 60-62 Cf. ipse Thomas Super Iv Se&. d.33 q.1 a.3 qla 2 arg. 3 et ad 3 ; De vev. 52-53 Cf. supra 1 c. 18 lin. 153-154 cum adn. 80-88 Albertus Lect. q.25 a.6 arg. 2 et ad 2 Ia-lIae q.73 a.5 IIa-IIae q.116 a.2 ad 2 q.142 a.4. 7g Cap. 20~ 1118 b 8-29. f. 14Ivb Natura potest dupliciter considerari aut in specie sive quantum ad essentialia principia speciei, et sic neque ira neque concupiscentia est naturalis homini, quia sic natura hominis est ordinata ad virtutem aut in athomo ve1 individuo secundum quod est hic homo ve1 ille, ei: sic utr umque potest dici aliquo modo naturale... B. Cf. supra IV c. 13 lin. 183-186 cum adn. gr-93 Al Albertus Lect. f. r42rb Homerus dixit et corrigiam Ciprigenae, id est Veneris quae de Cipro nata est, dolosae, propter insidias, esse variam, id est propter diversos modos quibus insidiatur, quae significat vinculum concupiscentiae quo hominis animus trahitur ; et haec corrigia est deceptio quae furata est intellectum sapientis, id est prudentis, spisse, id est valde R Comm. p. 486 a.

:e

;

;

:

:

;

: . a.

;

;

Ethica - 43

:e

: fl

;

:

;

406

SENTENTIAE

SEPTIMI

simpliciter malum. Et Homerus dicit quod deceptio Veneris est furata intellectum spisse, id est multum, sapientis, quia etiam interdum latenter subintrat concupiscentia corda eorum qui sunt multum sapientes et ligat iudicium rationis in eis in singulari. Unde haec incontinentia quae est circa concupiscentias est iniustior et turpior illa quae est circa iram et, si hoc est verum, sequitur quod sit simpliciter < incontinentia > incontinentia quae est circa concupiscentias, ut supra dictum est, et quod sit aliqualiter malitia, in quantum est insidiosa, non quia ex ratione agat, sed quia latenter subintrat. Quartam rationem ponit ibi: Adhc nzd,?us etc. Et dicit quod nullus cum tristitia agens iniuriatur (ostensum est enim supra in V quod ille qui involuntarie aliquid facit per se loquendo non facit iniustum nisi per accidens, in quantum accidit id quod agit esse iniustum, quod autem cum tristitia facimus involuntarie facere videmur); omnis autem qui facit

125 est

130

135

1149 b 20

140

aliquid per iram, facit hoc contristatus (non quia 145 tristetur de vindicta quam infert, sed magis de ea gaudet, tristatur autem de iniuria sibi illata et ex hoc movetur ad iram; et sic non est simpliciter involuntarius, quia nullo modo sibi imputaretur quod facit, sed habet voluntarium mixtum cum MOinvoluntario, unde minus sibi imputatur quod facit, in quantum provocatus facit); ille autem qui iniuriatur quasi per se iniustum faciens operatur voluntarius et cum delectatione. Si ergo illa videntur 155

160

165

LIBRI

ETHICORUM

Deinde cm-n dicit: Ifisanm autem harum etc., 1149 b ‘26 comparat incontinentiam humanam incontinentiae bestiali. Et circa hoc tria facit: primo resumit differentiam concupiscentiarum et delectationum ; se- 170 cundo ostendit circa quas harum sit temperantia et intemperantia et per consequens continentia et incontinentia, ibi: Hanon autem circa Primus etc. ; tertio comparat humanam malitiam ve1 incontinentiam bestiali, ibi: Mhzus autem bestiaZitas etc. Dicit 175 ergo primo quod, quia continentia et incontinentia sunt circa delectationes corporales, oportet assumere earum differentias. Sunt enim quaedam earum, ut prius dictum est, humanae et naturales, id est consonae naturae humanae, et quantum ad genus, quod consideratur secundum ea quae appetuntur, et quantum ad magnitudinem, quae attenditur secundum modum appetendi ve1 intensum ve1 remissum; aliae vero non sunt naturales, sed bestiales, propter perniciosam naturam; ve1 adveniunt prop-

180

185

ter orbitates et aegritudines, inter quas computantur etiam pravae consuetudines. 1149 b 30 Deinde cum dicit: Hawm autem etc., ostendit circa quas harum concupiscentiarum sit temperantia. Et dicit quod temperantia et intemperantia est 190 solum circa primas concupiscen tias, scilicet humanas et naturales. Et inde est quod bestias non dicimus proprie loquendo neque temperatas neque intemperatas, sed forte metaphorice loquendo de uno animali per comparationem ad aliud, prout scilicet 195

esse iniustiora contra quae maxime iuste irascimur, sequitur quod incontinentia quae est propter concupiscentiam sit iniustior, quia contra eam iustius irascimur, utpote contra male agentem totaliter voluntarie et cum delectatione; in ira autem non est primo iniuria, sed magis in eo qui ad iram provocavit , unde minus iuste irascimur contra iratum qui provocatus cum tristitia peccat et sic est minus

unum genus animalium differt ab alio contumelia, id est in hoc quod unum est magis contumeliosum, id est turpe et immundam habens vitam, quam aliud, sicut porcus quam ovis; et sinmoria, id est omnimoda stultitia, in hoc scilicet quod unum est stultius alio, sicut asinus equo; et in hoc quod unum est vorax in omnibus, sicut lupus; unde per comparationem gorum animalium quae superfluunt in ta-

iniustus. Sic ergo epilogando concludit manifestum esse quod incontinentia quae est circa concupiscentias est turpior ea quae est circa iram et quod incontinentia et continentia simpliciter est circa concupiscentias et delectationes corporales.

libus, alia genera animalium dicuntur secundum similitudinem temperata ve1 prudentia, non autem 205 proprie, quia nullum eorum habet electionem neque potest ratiocinari, sed est separatum a natura rationali, sicut etiam homines insani < qui > amiserunt

127 multum] intellectum Y (cow. w.m. PS) 12%129 sapientis.. multum hom.om. CD Sed cf. infra lin. 136; IP-IIae kv. Y? .%d cf. infra c. IO la%..Eh-82 141 agit] agitur Y 200 omnimoda] omnino @ (@o turpem Y (-F1 okc. V6) S hoc est di fio da ej stantia primo pro stulticia [stulticiam 208 qui con&] om. @ tionem Y Sed cf. Arist. I 149 b 34

200

127-129 multum cok.] intellectum Y (intellectu F* V6 sec.m. SWi q.156 a.4) 133 incontinential con&] om. @ 136 non quia 166 corporales] om. @ Sed cf. A~ist. 1149 b 26 198 turpe] omnimoda stultitia hab. omnino distancia [di [email protected] stultitia[m deZ.1 hab. etiam PWi]) 206 electionem] elocutionem l5r.m. AO ra-

134 Cap. 4, 1147 b 20 - 1148 b 14. 139 Cap. 13, 1135 a 15. 173 Iin. 1149 b 30. 175 Lin. 1150 a 1. 179 Cap5, 1148 b 15-19. 195-202 Aliter Anonymus, p. 432, 38 - 433, 3 ; O*, f. 16rra Et si aliquo totaliter alterum genus animalium differt ab altero ve1 in contumelia, id est in luxuria, puta equi differunt ab aliis animalibus in esse luxuriosos magis aliis, ve1 in esse sinamora, id est nociva, ut leones, ut lupi, ve1 in esse omuivoracia B ; Albertus Lecj. f. 142va: Deficiens autem oppositus, medius autem temperatus. Similiter autem et fugiens corporales tristitias non propter vinci, sed propter electionem. Non 25eligentium autem hic quidem ducitur propter delectationem, hic autem propter fugere tristitiam quae a concupiscenGa; quare differunt ad invicem. 3 Omni autem utique videbitur deterior esse si quis non concupiscens ve1 quiete operatur aliquid turpe quam si vehementer concupiscens, et si non iratus percutit quam 3osi iratus; quid enim utique faceret in passione existens? Propter quod intemperatus deterior incontinente. Dictorum utique hoc quidem mollitiei species magis, hoc autem intemperatus. $ Opponitur autem incontinenti quidem continens, molli autem perseverativus. Perseverare quidem enim est in eo quod est contratenere, continen35tia autem in eo quod est superare, < . . . . . . > quemadmodum et non vinci eius quod est vincere. Propter quod et eligibilius 1150 b 1 continentia perseverantia est. 8 Deficiens autem ad quae multi et contratendunt et possunt, iste mollis et delicatus. Et enim delicia mollities quaedam est. Qui trahit vestimentum ut non laboret secundum eam quae a levare tristitiam, et imitans laborantem 5non existimatur miser esse, misero similis existens. Similiter autem habet et circa continentiam et incontinentiam. Non enim si quis 1150 a

9

:

:

17 quid LRt quem Rp (cow. sec.m. Rp3) 20 propte? 15 autem ALRt et Rp AR : om. L (ad add. V1%) 22 insanabilis LRT (Z&. 86-87) 27 differunt A T* RpT (ZGz. IOI) differt L(- Tl) Rt 27 Omni A(=za&) Rp’y*J add. A (sed nota obsc., fiotest etiam legi Omnium) T (ZGz. 20, 108) Omnibus tra&.(Borghes.) Omnino (=zc&w~) LRtRp* (cj. T/zomae comm. _&z. 112) 28 aliquid LRt quid Rp 32 mollitiei ART (Z&. 123) malitiae L (Per commentum autem [= Anonymus, p. 436, 121 videtur quod littera deberet esse c mollitiei species B. Sed credimus magis quod exemplar nostrum de commento hic fuerit corruptum per scriptoris vitium, facto saltu a < malitiae > usque ad . Robeh Gyosseteste %otuZa in EtPnSka) 32 hoc autem intemperatus AslT (Z&. 124 ; an intemperati T ?) hic autem intemperatus ARtRlW intemperatus autem opponitur temperato LV13 hic autem intemperatus opponitur temperato Rl9 intemperatus (YeZiqua om.) SI 34 contratenere RpT (Z&, 136) detinere LRt 35 superare LRT (Z&z. 137) : hpov 86 & &VT&~ELV xcd qxm sic et praesentientes et praescientes et praesuscitantes se ipsos et ratiocinationem, non vincuntur a passione neque si de25lectabil.k Sit neque Si trktk. 9 1Maxime autem et acuti et melancolici secundum irrefrenatam incontinentiam sunt incontinentes. Hi quidem #enim propter velocitatem, hi autem propter vehementiam non expectant rationem, propter sequentes esse fantasiae.

:

:

g Theodocti T (Z& 171) Theodecti ALR (-datti As*) g Philotethes T (Z&. 171) Philoctetes ALRt Philocletes Rp Philoctitis Ant. t~ansZ.(Bo~ghes.) Cf. supva 1146 a 20 cum adE. 10 Carcino T (GH. 175) Karkiuo I,R 10 Malopes T (&z. 174) in Alope Kerkycn ALR (in Alope ex T sec.m. BaW3) cow. Malope 12 Senophanto T (Zz’n. 178) Xenophanto ALR 12 Sed ALRtRp4 et add. Rp1y213 13 et ALRt : om. Rp 13 contratendere ALRtRp4 contendere Rpu,3 (cow, sec.m. Ba1V13) 14 sed T (ZGz. 183) : ve1 ALR 16 constitit (=ow&r~~x&~ ?) l,Rp4T (Zin” 188 Ila-IIae q.138 a.x ad 1) distat A(=&&J~~~~Y) Rp1t2y3(consistit Rt sec.m. 18 lusivus est ALRt Rp Ig praevolatio RpT (Zin. 201, 211, 227 cf. I~%CIae Rp3) q.156 a.1) praevolatio vel praecipitium Rt irrefrenatio L (cj-. izjva 1150 b 26 ; sed supva 1116 a 7 xp07x~cTc praevolantes [ex Eth. vet.] L, et etiam hic in comm. irrefrenati seu praevolantes plus 21 non consiliari A L1 (Pll Sk2T1) RtRp1T2T3T (Z&. 2og) L1 (EtCW12 quam semel 1.) RtRp 3*4T (ZGz. 214) P12 Re) TA2Rp4 22 praetitillantes A(Kb@) princillaces Rp1f2 (praevolantes AslSl praetitillantes cow. sec.m. 13a1V13Vd) praetitillati A(LbMb) 1, 22 non A L2(P13Rn) R neclue Ll(om. Tl) L2(NWa) 25 ctl T (Z&. 223) : om. ALR 26 irrefrenatam LRtT (Z&. 227 IFIIae cl.156 a.1 arg.2) effrenatam (-tiva) Rp (irefrenatam As* irrenatam Sl estimatam py.m. C*)

:

:

:

; ~f.

: hm.

:

:

:

:

;

:

cf.

1150 a 9

:

Chca eas autem quae per tactum etc. Postquam Philosophus ostendit quae sit materia circa quam est continentia et incontinentia simpliciter ditta, hic comparat ea ad alia quae communicant eis in 5 materia. Et circa hoc duo facit: primo ostendit differentiam continentis et incontinentis ad perseverativum et mollem et temperatum et intemperatum, in quo solvitur tertia dubitatio, quae proponebatur contra quartum probabile ; secundo ostendit io quis sit peior, utrum incontinens ve1 intemperatus, per quod solvitur quinta dubitatio, quae proponebatur contra primum probabile, et hoc ibi : Est autem intempeYatus etc. Circa primum duo facit: primo ostendit differentiam incontinentiae ad alia ; 12 contra coni. cum P] circa @ Cf. supa

: inv.

: ;

secundo distinguit diversas incontinentiae species, 15 ibi: lncontinentiae autem etc. Circa primum duo facit : primo distinguit continentiam et incontinentiam a temperantia et intemperantia, a perseverantia et mollitie; secundo comparat ea secundum bonitatem et malitiam, ibi : Omni autem utipe videbi- 20 tw etc. Circa primum duo facit: primo distinguit continentiam et incontinentiam a perseverantia et mollitie ; secundo distinguit utraque a temperantia et intemperantia, ibi : Quia autem paedam etc. Circa primum duo facit : primo ponit convenientiam; se- 25 cundo differentiam, ibi : Hwum autem hic quidem etc. Circa primum designat duas convenientias. Quarum prima est secundum materiam, in qua etiam

c. 2 lin. 4 cum adn.

8-9 Cap. 2, 1146 a 9-16. 11-12 Cap. 2, 1146 a 31 - b z. 11.50 a 27. 24 Liu. 1150 a 16. 26 Lin. 1150 a 13.

12 Cap. 8, 1150 b 29.

16 Liri. 1130 b 19.

20 Liri.

41“

SENTENTIAB

SEPTIMI LIBRI RT~CORUM

cum temperantia communicant: sunt enim circa 30 delectationes et tristitias et concupiscentias et fugas quae pertinent ad tactum et gustum, circa quas etiam est temperantia et intemperantia, ut supra determinatum est in 111. Secunda convenientia est quantum ad modum se habendi circa passiones; 3scontingit enim quosdam sic se habere circa praedictas passiones ut vincantur a talibus passionibus quibus multi sunt meliores, id est fortiores, quasi dicat: quas multi vincunt: conti@ etiam quod aliqui superent tales passiones quibus multi sunt & minores, id est debiliores, quasi dicat: a quibus multi superantur. 1150 * 13 Deinde cum dicit: Homm auttm etc., ponit differentiam. Et dicit quod horum qui supemnt et superantur circa delectationes et tristitias praedic46tas, circa delectatjones < hic > ClI&+=rn wiliwt =--____, %__.___ superatus a delectationibus tactus quas multi superant, est incontinens, hic autem, scilicet superans delectationes tactus a quibus multi superantur, est continens; sed circa tristitias contrarias hic, scilicet % superatus ab his quas multi supera&, dicitur mollis, hic autem, scilicet superans eas a quibus multi superamur, dicitur perseverans. Et quia diversi sunt gradus delectationum et tristitiarum et hominum qui eas superant et ab eis superamur, manifestum & est quod praedicti habitus possunt esse inter plura medii; sed tamen illi qui sonant in malum magis declinant ad deteriores, magis enim dicuntur incontinentes ve1 molles qui a minoribus delectationibus et tristitiis vincuntur; sicut et boni habitus 60magis inclinant ad meliores, magis enim dicuntur continentes et perseverantes qui maiores dekctationes et tristitias superant. Potest etiam intelligi quad homines magis inclinentur ad deteriores habitus, scilicet ad incontinentiam et mollitiem. rrso 8 1s u Deinde cum dicit: Qwia auto quaedam etc., ostendit differentiam praedictorum ad tempemntiam et intemperantiam. Et dicit quad delectationum gustus et tactus quaedam sunt necessariae, sicut ,.nG ..,. 0+ 7,,-.+73C. “W0,4!,“, A.“A. m,x” ~L,,.,,,C,.x.,&L~~, “0,..,CC.BG0.0 .2&*+ AT. ._““. i,“%,A”,yLz..,.xLAU _U.‘L U_ 70versonun condimentorum, et illae quae sunt

necessariae, sunt usque ad aliquem terminum necessariae (est enim aliqua mensura cibi et potus homini necessarii), sed neque superabundantiae sunt necessariae neque etiam defectus: et timiliter se habet circa concupiscentias et tristitias, rr Ille ergo intemperatus dicitur qui persequitur ex proposito superabundantias delectationum praedictorum; vel, etiam si non quaerat superabundantes dekctationes, quaerit tamen eas secundum superabundantias, id est superabundanter concupiscendo w eas; ve1 etiam quaerit eas ex electione propter ipsas et non propter aliquid aliud, habet enim eas quasi finem. Et quia ei immobiliter homo inhaeret quod propter se ex proposito quaerit, necesse est quod intemperatus non paeniteat de delectationibus 8s quas quaesivit, et ideo non potest sanari a suo viti0 nullus sanatnr nki ner clknlirmtimn Maia ___, -2 nnn =-_ ~-_-__-~-_-_ ___~___________, =_---- r-virtus et vitium in vohmtate est. Et sicut intemperatus superabundat in quaerendo delectationes, ita insensibilis qui ei est oppositus deficit in huiusmodi, m ut in 111 dictum est, ille autem qui medio modo se habet circa hmusmodi est temperatus. Et sicut intempemtus quaerit ex electione corporales delectationes, ita fu& corpomles tristitias, non propter c hoc B quad vincatur ab eis, sed propter elec- 9s tionem. Sed eorum qui non ex electione peccant, hic quidem, scilicet incontiuens, ducitur ex vi delectationis, hic autem, scilicet mollis, ducitur ex horrore trlstitiae quae sequitur a concupiscentia, in quantum scilicet privatur quis re concupita: unde 1~ patet quod differunt ab invicem incontinens et mollis et intemperatus. Est autem hic advertendum quod supra Philosophus determinans materiam continentiae et incontinentiae, ne errorsubreperet, ex incidenti tetigit differentiam intemperati et inconti- in nentis, quam hic ex principali intentione prosequitur. 1150 Deinde cum dicit: Owk atiw etc., comparat praedicta secundum bonitatem et malitiam. Et primo comparat incontinentem et mollem intem- n0 T,,3,3+,T. .z,.~~“A,3.‘~~~L.L~*.,‘~.u..~ ;““A”+;“.=“+nm “w,n; ;lG. CUd,~..i,9,” &,.a‘aL”, .,.,,,UA,.” .aA”AZ., .“. “fyw.““w, autem

etc. Dicit ergo primo quad omnino videtur

a 27

7 Pw

1150

1150

a 9 - 1150

esse deterior si quis operatur aliquid turpe omnino non concupiscens, ve1 quiete, id est remisse, concu115 piscens, quam si vehementer concupiscens turpe operetur, sicut etiam deterior est si quis non iratus percutit quam si iratus percutiat; quid enim faceret passione superveniente qui absque passione peccat ? Et inde est quod intemperatus qui non vincitur sed ex electione peccat, est deterior in120 passione, continente qui concupiscentia vincitur. Et similiter horum duorum unum magis pertinet ad speciem mollitiei, scilicet vinci passione, scilicet fuga tristitiae, aliud autem pertinet ad intemperatum, scilicet 125 ex electione peccare. Unde etiam deterior est intemperatus quam mollis. a 32 Deinde cum dicit: Oj!$onitw autem etc., comparat mollem incontinenti et perseverantem continenti. Et circa hoc tria facit: primo ostendit quis 130 eorum sit melior; secundo manifestat quandam convenientiam supra positam, ibi : Deficiens autem etc.; tertio excludit quendam errorem, ibi : Videtw autem et Zusivus etc. Dkit ergo primo quod incontinenti opponitur continens et molli opponitur perseverati135vus. Perseverare autem dicitur aliquis ex eo quod tenet se contra aliquid impellens, sed continentia dicitur ex eo quod est superare, illud enim quod continemus in nostra potestate habemus (et hoc necessarium est, quia delectationes sunt refrenandae 140 ve1 cohibendae, contra tristitias autem est standum) ; unde perseverans ad continentem comparatur sicut non vinci ad id quod est vincere, quod est manifeste melius. Unde melior est continentia quam perseverantia. Mollities autem videtur peior quam inconti145nentia, quia utraque consistit in hoc quod est vinci, sed incontinens vincitur a fortiori passione. b 1 Deinde cum dicit: Deficiens autem etc., manifestat convenientiam quandam quam supra tetigit inter mollem et incontinentem, quod scilicet vincuntur a

b 15)

411

passionibus quas multi superant. Et dicit quod ille ISO dicitur mollis et delicatus qui deficit in his contra quae multi et contratendunt, resistendo, et possunt, vincendo. Ideo autem mollis et delicatus in idem ponuntur: delicia enim est quaedam species mollitiei, mollities enim refugit inordinate omnem tristi- 155 tiam, sed delicia proprie refugit tristitiam laboris. Ille enim qui trahit vestimentum suum per lutum ut non laboret se subcingendo, quod pertinet ad delicatum, vincitur secundum illam tristitiam quam reputat sibi invenire si levaret vestimenta, et licet 160 imitetur laborantem in hoc quod vestimenta trahit et per hoc videtur non esse miser, tamen habet similitudinem cum misero in quantum fugiens laborem sustinet laborem. Et sicut dictum est de mollitie, ita etiam se habet circa continentiam et incontinentiam. Non enim est admirabile, si quis vincitur a fortibus et superexcellentibus delectationibus et tristitiis, ut propter hoc debeat dici incontinens

ve1 mollis, sed magis ei condonatur, si tamen nitatur resistere et non statim cedat. Et ponit exemplum 170 de Philotethe, de quo Theodoctus poeta narrat quad. percussus a vipera gravem dolorem passus nitebatur continere planctum, sed non potuit; et simile est de quadam muliere quae vocabatur Malopes, percussa a quodam nomine Carcino; et sicut etiam accidit 175 illis qui tentant se continere a risu et tamen supervincuntur ut repente effuse rideant, sicut accidit Senophanto. Sed tunc dicitur aliquis incontinens et mollis, si quis vincitur a talibus tristitiis et delectationibus contra quas multi possunt, si tamen hoc 180 quod non potest resistere huiusmodi passionibus non sit propter naturam generis, ex qua posset ei esse grave quod aliis esset leve, sed propter aegritudinem, scilicet animi, quae provenit ex mala consuetudine; sicut mollities propter naturam generis 185 invenitur in regibus Scitarum, qui delicate nutriti

149 vincuntur] vincitur Bg* P7V Y(vincatur FI) 160 invenire] venire Bgl advenire VG imminere Ed3 .sec.m. PdVl” Wi evenire secm. V 160 levaret] lavaret Kr elevaret Y 161 imitetur coni. ex Awkt. 1150 b 4 Qum V6 Za sec.m. P5 SWi] irritetur @(irridetur As) incitetur Y(vitet F1) 167 fortibus] fortioribus Y(cow. sec.m. S) Sed cf. Avist. 1150 b 7; IIa-IIae 178 Seq.156 a.4 arg. 1 170 cedat] cedet Qcadet Bg3Kr) 175 sicut] sic Y .Sed cf. Akt. 1150 b IO quemadmodum nophanto FI] Senophanito (-CO) Q Senophato Y (- ph’ato Wi VG) 182 ei coni. cum Ed21 eis E 183 esset] potest esse Er1 est Y 186 Scitarum CO&. ex Akst. 1150 b 14 cum F1] Sitarum (Sicarum) @ Sciatarum Y(-F1)

:a

; :

; c.

114 Albertus Lect. f. 143vb quiete, id est leviter et remisse 3. Cf. supra 111 c. 3 lin. 159 VI1 c. 3 lin. 116 cum adn. 4 lin. 123 cum adn. ; IX c. g lin. 159 13 lin. 166 cum adn. ; X c. 7 lin. III. 131 supra 1150 a 13-15. 131 Lin. 1150 148 Lin. 1150 a 13-15. 160-164 Albertus Lect. f. 144ra Ipse quidem imitatur labob 1. 132 Lin. 1150 b 16. rantes, quia aliquid facit trahens vestimenta, et videtur non esse miser propter hoc quod non laborat, sed in veritate propter mollitiem similis est misero )). - Rectius Anonymus, p. 436, 25-28 ; 08, f. 162va Et imitans laborantem, id est aegrotantem, qui non potest sursum trahere ipsius vestimentum sed impotens est et manum movere, et misero, id est aegrotanti, similis existens, Theodectus tragicus erat, et non existimat miser esse, id est aegrotans >. 170-173 Anonymus, p. 436, 33-35 ; O*, f. 162vb inducit manum morsum Philocteten a serpente et usque quidem multum contendit ad tristitias et labores, posterius autem victus Sicut Philoctetes, de quo nawatus est Theodoctus est et clamabat ‘Abscindite meam manum’ . . . 1) Albertus Lect. f, 144ra poeta quod percussus a vipera forti tristitia punctus fuit ut faceret sibi incidi manum )). 173-175 Aliter et rette Anonymus, discens autem quoniam moechata p. 437, 1-7 ; O*, f. 162vb Et Karkinus tragicus erat. Kerkion autem habuit filiam Alopen est ipsius filia Alope, interrogavit ipsam quis erat qui moechatus est cum ea, dicens ‘Si mihi hunc dixeris, nequaquam utique deinde dicente Alope illum qui cum ipsa moechatus est, non adhuc Kerkion a tristitia ferebat vivere, sed vivere tristabor’ Et sicut recitat abdicavil. ‘Puta et Kerkion a Karkino inductus victus a tristitiis non mollis dicetur > Albertus Lect. f. 144ra alius poeta qui dicitur Karcinus in Alope Kerkion. Alopes fuit filia Kerkion et commisit fornicationem cum quodam, unde Pater suus ex nimio dolore mortuus est )) Comm. p. 4go b.

; c.

: cc

: CT

;

:

:d

: ct

;

:s

: *

-

;

165

;

:d

SENTENTIAE

412

1150 b 16

190

195

1150 b 19

1150 b 20

SEPTIMI

LIBRI

ETHICORUM

non possunt labores et tristitias ferre, et sicut etiam est de feminis per comparationem ad masculos, propter infirmitatem naturae. Deinde cum dicit : Videtu~autem et hsivus etc., excludit quendam errorem. Posset enim alicui vi-

autem consiliarentur , non duceren tur a passione : sicut enim quidam qui prius titillant se ipsos postea non moventur cum ab aliis titillantur, sic et illi qui 215 praesentiunt motum concupiscentiae et praesciunt quid est illud in quo concupiscentia inclinat et prae-

der-i quod lusivus, id est qui nimis amat ludere, sit intemperatus, quia in ludo est quaedam delectatio. Sed ipse dicit quod magis est mollis. Ludus enim est quaedam quies et remissio animi, quam superabundanter quaerit lusivus ; unde continetur sub molli, cuius est fugere difficultates et labores.

suscitantes, id est provocantes, se ipsos et ratiocinationem suam ad resistendum concupiscentiae, ex hoc consequuntur quod non vincantur a passione, 220 neque delectationis a qua vincitur incontinens, neque tristitiae a qua vincitur mollis.

Deinde cum dicit : Incontinentiae autem etc., distinguit species incontinentiae. Et circa hoc tria zoofacit. Primo ponit divisionem. Et dicit quod incontinentia dividitur in duo, quorum unum est praevolatio et aliud est debihtas. Secundo ibi: Hi pidem ehm etc., exponit membra divisionis. Et dicit quod quidam incontinentes 205 sunt qui superveniente concupiscentia consiliantur quidem, sed non permanent in his quae consiliati sunt propter passionem a qua vincuntur, et talis incontinentia dicitur debilitas ; quidam vero ducuntur a passione propter hoc quod non consiliantur, ~0 sed statim concupiscentia superveniente eam sequuntur, et haec incontinentia dicitur praevolatio propter sui velocitatem qua anticipat consilium. Si 188 est] om. Ws Y? AO Er21 ducit Qducunt Praef., p. Ig3*

210

P6V4)

concupiscentia Inc. sunt ?l? sec.m. P7

26a fiecia 217-218

.--+ 1150 b 25 Tertio ibi : Maxime autem et acuti etc., ostendit quibus competat haec secunda species incontinentiae quae dicitur praevolatio. Et dicit quod maxime 225 sunt incontinentes secundum incontinentiam quae non refrenatur consilio, quae ditta est praevolatio, acuti, id est colerici, et melancolici. Neutri enim expectant rationem consilia:tem, sed sequuntur primam fantasiam concupiscibilis ; colerici quidem prop- 230 ter velocitatem motus colerae, melancolici autem propter vehementiam motus melancoliae accensae, cuius impetum non de facili potest homo ferre; nam et terra accensa vehementius ardet. E contrario autem est intelligendum quod sanguinei et fleuma- ~5 tici habent incontinentiam debilitatis, propter humiditatem complexionis quae non est fortis ad resistendum impressioni. 214 sicut CO&. 8% LJY~SL1150 b 22 (quemadmodum) cum sec.m. praesuscitantes Cf. Ptaef., jx 201* 235-236 fleumatici Cf.

:
subiecta aha et alia est apud Aristotelem et Galenum]... ; similiter etiam incontinentes non sunt mali ve1 iniusti ve1 intemperati, sed faciunt opera iniusta et mala.

aestimationem de fine circa delectationes corporales, ut scilicet aestimet medium in eis bonum et finem, superabundantias autem malum, est temperatus ; 135 ille autem qui habet contrariam aestimationem propter habitum malitiae, est intemperatus. Manifestum est autem quod ille qui errat circa principia non potest de facili revocari ab errore, quia non invenitur ratio doctiva principii; unde intemperatus, qui 140 errat circa principium in agibilibus, non potest revocari aliqua persuasione a suo errore et ideo non est transcredibilis ve1 paenitivus, nisi forte secundum quod per longam consuetudinem contra145 riam tollitur habitus causativus erroris, Deinde cum dicit: Est autem aZip& etc., ostendit ¶151 a quare incontinens sit transcredibilis et paenitivus. Et dicit quod aliquis homo est qui propter passionem excedit quidem a ratione retta quantum ad hoc quod passio eum superat ut non agat secundum ISO rationem rectam, non autem superat eum quantum ad hoc ut sit ei persuasum quod oporteat persequi delectationes corporales quasi per se bonas absque omni prohibitione, et ideo talis, cessante passione quae cito transit, remanet in retta aestimatione 155 finis. Et iste est incontinens, qui propter hoc est

Deinde cum dicit : Quia autem hic quidem etc., assignat rationem eius quod supra dixerat, scilicet io0 quare intemperatus non paeniteat sicut incontinens. Et primo assignat huius rationem quare intemperatus non paenitet; secundo quare incontinens paenitet, ibi: Est autem aZiqz& etc. Dicit ergo primo quod aliquis est qui persequitur superabundanter 105 et praeter ordinem rectae rationis corporales delectationes non quia sic est dispositus ut sit ei persuasum quod tales delectationes sunt sequendae sicut bonae, et iste est incontinens; alius autem est, scilicet intemperatus, cui persuasum est quod tales 110delectationes sint eligendae quasi per se bonae, et hoc propter dispositionem quam habet ex habitu. Unde ille cui non est persuasum delectationes esse per se bonas ex habituali dispositione sed solum ex passione, scilicet incontinens, sed habet falsam 115aestimationem de eis in particulari, facile recedit a sua credulitate passione cessante; ille autem qui ex habituali dispositione aestimat delectationes corporales per se esse eligendas, scilicet intemperatus, non de facili recedit a sua credulitate. Et huius 120rationem [ assignat ] consequenter assignat, dicens quod virtus et malitia respiciunt principium operabilium quod malitia corrumpit, virtus autem salvat; principium autem in actionibus est finis cuius gratia aliquid agitur, quod ita se habet in agibilibus sicut n5 suppositiones, id est prima principia, in demonstrationibus mathematicis. Sicut enim in mathematicis principia non docentur per rationem, sed statim

melior intemperato et non est pravus simpliciter, quia salvatur in eo optimum principium, scilicet retta aestimatio finis; est autem pravus secundum quid, in quantum scilicet in aliquo particulari 160 aestimat operandum praeter rationem rectam. Alius autem, scilicet continens, est contrarius incontinenti, qui permanet in ratione retta et nullo modo excedit eam prop ter passionem, etiam quantum ad agere. Ex quo manifestum est quod continentia est bonus ~3 habitus quia permanet in ratione, incontinentia autem pravus, quia recedit a ratione retta in agendo; et hoc erat primum probabile, quod nunc concludit, saluta quinta dubitatione quae contra hoc propo170 nebatur.

g3 censor coni. cum V2 Er] sensor @ senior coni. Ed2 g3 Milesios coni. cum Kr F1 sec.m. Wi] Millisios @(-Kr) S millios P milesies jw.m. Wi milexios V6 Sed cf. lin. gq cum adn. g4 Milesii] Millesii AoAsPT” Cl V6 Millisii Er2 Milisii 0 primo Pd IIO sint] sunt KrOrP7 Er2Ps Y Cf. &z. 107 IZO assignatr] sec,!. (om. PrV2V3Vr0 Q2 Fr) TJzomas assignat primo scripsisse videtur, postea consequenter assignat, verhum tamen assignat primo swiptum delere oblitzu est 124 quod @] An qui ? 141 principium V6 Bg2Wo CZ Lor sec.m. Wi] primum PSWi Fr (139-142 quia... errore hom.om, CD add. ex Y? Bg2Wo C2 r-or) 150 passio coni. cum VeZa Ed3 sec.m. BxKr Er20 SWi] ratio @ (ratio retta pr.m. Er2P1) 167 retta om. ?r 169 contra coni cum P] circa @ Cf. sopra c. 2 1%. 4 cum adn. 85 Liri. 1150 b 34-35. 92-93 Fontem non invenimus. gg Liri. 88-89 Cf. supra V c. 13 hn. 168-172 cum adn. 1150 b 29-30. 103 Lin. 1151 a 2.0. 158 Albertus Le&. f. r45rb . 168 Cap. 1, 1145 b 8-10. 169-170 Cap. 2, 1146 a 31 -b z.

:

;

130

: c( :1

20

9 1151 a 29

Utrum igitur continens est qui qualicumque rationi et qualicumque electioni immanet ve1 qui rectae, et incontinens autem qui qualicumque non immanet electioni et qualicumque rationi ve1 qui falsae rationi et electioni non rectae, quemadmodum dubitatum est prius? 3 Ve1 secundum accidens qui qualicumque, secundum se ipsum autem qui verae rationi et rectae electioni hic quidem 35 immanet, hic autem non immanet? Si enim quis hoc propter hoc eligit 1151b 1 ve1 persequitur, secundum se ipsum quidem hoc eligit et persequitur, secundum accidens autem quod prius. Simpliciter autem dicimus quod secundum se ipsum. Quare est quidem ut qualicumque opinioni hic quidem immanet, hic autem excedit, simpliciter autem qui verae. § Sunt 5autem quidam immansivi opinioni, sunt autem quos vocant ischirognomones, puta difficile persuasibiles et non facile transuasibiles. 5 Qui simile quidem aliquid habent continenti, quale prodigus liberali et audax confidenti. 5 Sunt autem alteri secundum multa. Hic quidem enim propter passionem et concupiscentiam non transmutat, continens, quia 10 facile persuasibilis cum contingat erit continens; hic autem non a ratione, quia concupiscentias assumunt et ducuntur multi a delectationibus. § Sunt autem ischirognomones idiognomones et indisciplinati et agrestes. Idiognomones autem propter delectationem et tristitiam ; gaudent enim vincentes si non tran15suadeantur, et tristantur si infirma quae ipsorum sint, quemadmodum sententiae. Quare magis incontinenti assimulantur quam continenti. $ Sunt autem quidam qui his quae videntur non immanent non propter incontinentiam, puta in Philotethe qui Sophoclis Neoptholomus, quamvis propter delectationem non immansit, sed bonam; verum di2ocere enim ipsi bonum erat, persuasus est autem ab Ulixe falsum dicere. Non enim omnis qui propter delectationem aliquid operatur est intemperatus sive pravus sive incontinens, sed qui propter turpem. § Quia autem est aliquis et talis qualis minus quam oportet corporalibus gaudens, et non immanens rationi talis, 25huius et incontinentis medius continens. Incontinens quidem enim non immanet rationi propter maius aliquid, iste autem propter minus aliquid; continens autem immanet et non propter alterum transmutat. § Oportet autem, siquidem continentia studiosum, utrosque contrarios habitus pravos esse, quemadmodum et apparent.

:

1151 b 5-6 ischirognomones I_(-Pn) T (kz. 83) ischyrognomones PnRt ischiroghomes Rpl (-gomes Sl) ischirognomes Rp74 (-gomes Pls) ischirogdomes +~.m. Rp3 IO hic ARtRpst3 T (ZGz. IIO) : hi LRpr94 12 ischirognomones LT (Z&. 80, 116, 118) : yschyrognomones Rt ischirognomes Rp (ischyrognomes P** -games pr.m. Rp3) 12 idiognomones LT (Zzk. 119) ydiognomones Rt idiognomes Rp (y- SlP14 ydiogomcs @.m. Rp3) 13 Idiognomones autem T (Zk 124) Ydiognomones Rt Idiognomes quidem (Idyo- As1P14 Ydic- Rp3 Idignomes Tul) Rp Et hi quidem idiognomones L 18 Philotethe T (&z. 141) : Philoctete J-R Philoctito A vzt. tvwzsZ.(Bov@es.) Cf. supra x 146 a 20 cuvn advt. 18 Neoptholomus As1 T (Zzk. r42) Neoptolomus tvavzsZ.(Bov@es.) 20 Ulixe A &. tv*ansZ.(Z3ovghes.) Asl) Neoptolemus ALRtRp4 Cf. supra 1146 a Ig cum advz. LRtRpT (Zk 147) : Odissea R (in mayg. Rt in textu ante Ulixe Rp) Cf. supva 1146 a 21 cum adn. 23 est aliquis ALRtT (Zk 18, 155) Rp 26 aliquid LRtT (Zk 174) quid 26-27 iste... aliquid ALRtT (Zk 174-175) : hom.om. Rp RP

:

:

Rpl,W (-

: iw.

:

Ad.

:

VII,

g (1151 a zg - II~X b 4)

417

§ed propter alterum in paucis et raro esse manifestum, quemadmodum temperantia intemperantiae videtur contrarium esse solum, sic et continentia incontinentiae. $ Quia autem secundum similitudinem multa dicuntur, et continentia quae temperati secundum similitudinem consecuta est. 5 Et enim continens 35 potens mhil praeter rationem propter corporales delectationes 1152 a 1 facere, et temperatus. § Sed hic quidem habens, hic autem non habens pravas concupiscentias. § Et hic quidem talis qualis non delectari praeter rationem, hic autem qualis delectari, sed non duci. 5 Similes autem et incontinens et intemperatus, alteri quidem exi5 stentes, utrique autem corporalia delectabilia persequuntur, sed hic quidem et existimans oportere, hic autem non existimans. 305

1152

1151 a 29

a 4 Similes ART

(Z~YZ.214, 235)

: Similis

L

Utrum igitw continens est etc. Postquam Philosophus determinavit dubitationem per quam scitur an continentia et incontinentia sint, ostendit etiam materiam circa quam sint, hic determinat dubita+5 tionem per quam scitur quid continentia est. Et circa hoc duo facit: primo enim ostendit utrum

electioni, ve1 solum qui rectae non immanet. Ve1 etiam potest sic moveri quaestio: an possit dici incontinens qui non immanet falsae rationi et electioni, sicut supra in dubitationibus propositum est ? Secundo ibi : VeZ secundum accìdens etc., solvit propositam quaestionem. Et dicit quod dicitur

continens sit immansivus cuilibet rationi et incontinens a qualibet egressivus, per quod solvitur quarta dubitatio proposita contra secundum proIObabile; secundo ostendit utrum prudens possit esse incontinens, per quod solvitur secunda dubitatio mota contra quintum probabile, ibi: Neque simuZ pwdentem etc. Circa primum duo facit: primo ostendit quomodo continentia se habeat ad pro1s priam rationem, quae accipitur secundum hoc quod est immanere rationi; secundo ostendit quomodo se habeat ad communem rationem virtutis, quae consistit in hoc quod est in medio esse, ibi: Quia autem est aZiquis etc. Circa primum tria facit: primo ostendit zocui rationi continens laudabiliter immanet et a qua incontinens vituperabiliter egreditur ; secundo ostendit quomodo aliqui ratifoni vituperabiliter immanent , ibi : Sunt autem quiilam immansivì etc. ; tertio quomodo aliqui laudabiliter a ratione egrediuntur, ibi: 25 Sunt autem quìdam etc. Circa primum duo facit. Primo movet quaestionem, quae quidem est utrum

continens et incontinens qui immanet ve1 non immanet qualicumque rationi secundum accidens, sed 40 per se loquendo qui immanet ve1 non immanet verae rationi et rectae electioni. Et hoc quidem sic exponi t : si enim aliquis eligit ve1 persequitur, id est quaerit, hoc propter hoc, id est hoc loco huius, puta si eligit fel loco mellis, quia scilicet propter 45 similitudinem coloris aestimat illud esse mel, manifestum est quod per se loquendo eligit et quaerit hoc propter quod alterum eligit et quaerit, puta mel, sed per accidens eligit et quaerit id quod prius est, id est illud quod ehgit loco alterius, puta fel. Et 50 ratio huius est quia in appetibilibus illud est per se ad quod refertur intentio appetentis (bonum enim in quantum est apprehensum est proprium obiectum appetitus), illud autem quod est praeter intentionem est per accidens, unde ille qui intendit eligere 55 me1 et eligit fel praeter intentionem, per se quidem eligit mel, sed per accidens fel; sit ergo aliquis qui falsam rationem aestimet veram, puta si quis

continens dicatur qui immanet qualicumque rationi, id est sive rectae sive falsae, et qualicumque electieni, id est sive recta,e sive falsae, ve1 solum ille 30 dicitur continens qui immanet rationi rectae et electioni, Et similis dubitatio est utrum incontinens dicatur qui non immanet qualicumque rationi et

aestimet hoc esse verum quod bonum est fornicari, si ergo immaneat huic rationi falsae putans eam esse 60 veram, per se quidem immanet verae rationi, per accidens autem falsae, intendit enim verae immanere, et eadem ratio est de incontinente qui egreditur a ratione falsa quam putat esse veram; sic

3 sint] suut Y 7 conkinens coni. cum Er* F1 VY??a pr.m. VIO sec.m. BxP? BglErErsPIOPd S] incontinens @ (e&km sec.m. TP) 12 contra coni. ctim Bx P] circa @ (secundum V) Cf. supya c. 2 lh. 4 cum adn. 23 quidam immansivi coh ex 751 quos vocant @ Cf. AY&. I 151 b 5 27 qualicumque cok ex klh?. 1151 a 2g turn Wi V%Za Ed21 qualitercumque 30 rationi rectae hw. Y 4g* prius cok ex AY;s~. 1151 b 2 cum V6Za Mi] prima ( ?) S prava P pravum P2F1 propter @ aliud loco verbi erasi sec.m. Wi (49-50 et...eligit hom.om. @ add. ex Y Mi) 52 refertur] fertur Y! lh2.

1-3 Cap. 3 3-4 Cap. 4-6 (cf. supra c. 3 lin. 38-49). g Cap. 2, 1146 a 16-31. 11-12 Cap. 2, 1146 a 4-9. 12 Cap. 10, Is52 a 6. 18 Lin. 1151 b 23. 23 Lin. 1151 b 4. 25 Lin. 1151 b 17. 36 Cap. 2, 1I46 a 18-31. 45-46 Cf. Aristoteles De soph. eZetzch.5, 167 b 5-6 (PL 64, 1012 D cuius verba emendavimus ad normam codicum Paris B.N. lat. 6.293, f. 4r ; 6294, f. 7r) < Saepe enim fel me1 suspicati sunt, eo quod sequitur rubeus color me1 >. 52-54 Cf. SUpra 111 C. 1 hl. 72-73 CUm adn.

;

35

1151 a 33

SENTENTIAE

418

1151 b

SEPTIMI

LIBRI

ETHICORUM

66 ergo patet quod continens ve1 incontinens per se immanet ve1 non immanet rationi verae, per accidens autem falsae. Simpliciter autem dicimus id

nens, non transmutatur a ratione propter concupiscentiae passionem, sed tamen quando oportet bene persuasibilis erit ab alia ratione meliori inducta

quod est per se, quod autem est per accidens dicitur secundum quid. Et ideo contingit quidem secundum 70 aliquem modum quod continens ve1 incontinens immanet qualicumque opinioni etiam falsae, sed simpliciter continens ve1 incontinens dicitur qui immanet ve1 non immanet rationi seu opinioni verae. Deinde cum dicit: Sunt autem quidam immansivi 4 75 etc., ostendit quomodo aliqui vituperabiliter immanent rationi. Et primo ostendit qui sint; secundo

(unde laudabilis est, quia non vincitur concupiscentia, sed ratione); hic autem, scilicet pertinax, non mutatur a sua opinione propter aliquam rationem inductam, sed recipiunt concupiscentias et multi eorum ducuntur a delectationibus extra rationem (sic ergo vituperabiles sunt, quia, cum non permittant se vinci ratione, vincuntur tamen passione). Deinde cum dicit: Sunt autem ischiyognomones etc., ostendit quomodo se habeant tales ad incontinentem. Et dicit quod isti quos dicimus ischirognomones dicuntur etiam idiognomones, id est pro-

quomodo

se habeant

ad continentem,

ibi:

Qui si-

rniJe quidem etc. ; tertio quomodo se habeant ad 80 incontinentem, ibi: Sunt autem ischiyognomones etc. Dicit ergo primo quod sunt quidam nimis immanentes propriae opinioni, et hi sunt illi quos homines vocant ischirognomones, id est fortis sententiae sive pertinaces, quia scilicet difficile persuadetur 85 eis aliquid et, si fuerit eis aliquid persuasum, non de facili transmutantur ab illa suasione. Quod maxime videtur accidere melancolicis, qui difficile recipiunt, sed recepta fortiter tenent ad modum terrae. 1151 b 6 90 Deinde cum dicit : Qui simiZe quidem etc., comparat tales continenti. Et dicit quod tales videntur aliquid simile habere continenti, quia per excessum habent id quod est continentis, sicut prodigus habet aliquid simile liberali et audax confidenti, id est 95 forti; tales enim immanent rationi plus quam debent, continens autem secundum quod debet. 1151 b 8 Secundo ibi : Sunt autem aZteri etc., ostendit differentiam. Et dicit quod praedicti secundum multa differunt a continente. Ad cuius evidentiam consi100derandum est quod dupliciter potest aliquis removeri a sua opinione: uno modo ex parte ipsius rationis, puta si superveniat aliqua ratio fortior; alio modo ex parte passionis, quae pervertit iudicium rationis in particulari operabili. Praecipue igitur secundum 105 hoc est differentia, quia hic quidem, scilicet conti-

priae sententiae sive proprii sensus homines, et sunt indisciplinati, quia nolunt ab alio instrui, et sunt etiam agrestes, quia dum semper volunt sequi proprium sensum, non de facili possunt cum aliis commorari. Sunt autem idiognomones, id est proprii sensus, propter hoc quod aliquam delectationem nimis quaerunt et aliquam tristitiam nimis fugiunt; gaudent enim quando conferendo cum aliis vincunt, si scilicet non transmutentur per aliquam suasionem autem si ea quae sunt a sua opinione, tristantur ipsorum, scilicet sententiae, appareant infirmae, ita quod oporteat eas deserere. Hoc autem est proprium incontinentis et mollis superabundanter appetere delectationes et fugere tristitias. Unde patet quod pertinaces magis assimulantur incontinenti quam continenti. Deinde cum dicit: Sunt autem quidam qui bis etc., ostendit quomodo aliqui discedunt laudabiliter a ratione. Et dicit quod quidam sunt qui non immanent his quae eis videntur non propter incontinentiam, sed propter amorem virtutis. Sicut narratur in libro quem de Philotethe Sophocles scripsit quod Neoptholomus non permansit in his quae ei non tamen propter incontinentiam, videbantur, quamvis hoc fecerit propter aliquam delectationem non malam, sed bonam; appetebat enim quasi quoddam bonum dicere verum et hoc erat ei delec-

84 quia scilicet] i%u. Y?(-Fa id est quia Za) 86 transmutantur] transmutabuntur Y(-bitur Wi 77 sint] sunt Pd Y! g3 id coni. cum Za sec.m. BglEr] id est @ (illud F1 V6 sec.m. Wi) g4 confidenti coni. e.% rist. I ISI b 8 -biliter PP*) 112-113 recipiunt... ducuntur Cf. Arist. 1150 b II I Ig idiognomones cum FI V%a sec.m. V3 C1EraP5Pd S] continenti @ CO&. cum FI] idognomones @(ydo- DbEr indo- P6 et do- Pio) sec.m. S hom.om. P V%Za F.rn. SWi ydyognomones sec.m. 140 amoWi 124 idiognomones] idro- p(-V) ido- BxV3 V ino- Vs idi- W inco- PSWi yco- Za ischir- V6 ydiogmones F1 I41 Philotethe (-teche)] Philothethe BxOlV* DbFPlPa Philothete Er1 rem coni. turn Pd F1 V%Za sec.m. AO S] amores @ 142 Neoptholomus SWi F1 V6] Neotholomus Bg3EraPlO SWi FI VG Philotete PT P Za Cf. supra c. 2 &t. 171 turn adn. @(in eo Tholomus Er) Neopholonius P Neoptolomus Za Cf. su@a c. 2 Zin. 170 czhm adn.

A

:
Albertus Lect. f. I45vb ischirognomones, a eome, quod est cognitio, et ischiros, quod est forti% quasi fortiter suae cognitioni innitentes ; et sunt isti quos dicimus proprii sensus homines esse > Comm. p. 495 b ; Lezicon verbowm graecowm..., p. 261* Yschyrognomones pertinaciter 119-120 et 124-125 Anonymus, p. 441, 32; O*, f. I64vb sententiantes >. 86-89 Cf. supra C. 7 lin. 231-234 CUm adn. Tales sunt ydiognomones, quasi ydiotae in Idiognomones, id est immanentes propriae sententiae E ; Albertus Lect. f. I45vb 140-151 Albertus Le& f. I46ra cognitione propter defectum habitus rectae rationis quam non recipiunt > ; Comm. p. 495 b. ut dicitur in Philoctete, id est in libro qui de ipso scriptus fuit, Sophoclis, nomen auctoris ; vel, si Homerus fuit auctor, denominatur a discipulo B. Cf. supra c. 2 lin. 168-175 cum adn.

,*

;

a
. Cf. supra VI c. IO lin. 212-213, 223 cum adn. 40 Cap. IO, 1144 a 22 - b 1. 46 Liri. 1152 a 27. 48 Liri. 1152 a 19. 50 Lin. 1152 a 17. 63 Cap. 3, 1147 a 11-14 cum Thomae expositione, lin. 179-183. Cf. Albertus ,!,ec_&f. 146vb ratio ligatur passione sicut ebrius vino >. 70-71 Anonymus, p. 443, 29-30 ; O*, f. 166ra Electio autem incontinentis epieikes sive bona est Y Albertus Le& f. 146vb habet electionem epyeikes, id est iustam iustitia universaliter ditta > ; Comm. p. 498 a Electio enim eius epyeikes est sive super bona B. 85 Cap. 89-90 Cum continentiam temperantiae partem posuerint ve1 ad temperantiam quoquomodo reduxerint, 7, 1150 b 19-28. utpote qui sub hanc voc:em aliam rem atque Aristoteles subiecissent, theologi usque ad medium saeculum XIII continentiae subiectum vim concupiscibilem esse asseveraverunt, velut Guillelmus Altissiodorensis Summu aweu 111 tr.2 c.2 q.3 (ed. Paris 1500, Similiter temperantia secundum omnes species suas in concupiscibili, quoniam sobrietas et co&i?ze?&a sunt in conf. 130vb) Ethiw

1152 a 17

ve1 malus simpliciter, quia non est insidiator, quasi ex consilio et electione agens malum. Incontinentium enim quidam, scilicet debiles, consiliantur quidem, sed non immanent consiliatis; melancolici autem et acuti, quos supra dixit praevolantes, totaliter non 135 consiliantur ; unde patet quod neutri ex consilio

(?)

: cc

75

malus, in

27 opera] operativa Za operis P6 sec.m. 18-20 Sed . . . moralem coni. cum Ed31 om @ 26 VI] libro MM. Y!(-F1 Za) Kr operum F1 V6 Ed3 32 Dynum] Dinum Bgl Za Deynum FI V6 sec,m. C1 Wi Cf. supra VI c. 10 livz. 223; VII c. 1 lirz. 226: infra V.HI c. 6 l&z. 147 5g incontinens coni. cum Pe FI V‘%a sec.m. BxErErsKrP1oV*o SWi] continens @ 74 prudenti] prudentia @ Er jwirno V* prudente Za Eds 84 melancolici Cf. 83 enim] autem @ Sed cf. Akt. 1152 a 18 Praef., p. Ig3* 88 quid CO%&cum sec,m. BglErz] quod @

:c

70

:R

:e

;

:K

SENTENTIAE

422

SEPTIMI

non diff erunt secundum concupiscentias quas uterque, scilicet continens et incontinens, habet pravas; neque etiam subiectum utriusque est ratio, quia uterque habet rationem rectam ; relinquitur ergo 95 quod subiectum utriusque sit voluntas, quia incontinens volens peccat, ut dictum est, continens autem volens immanet rationi. 1152 a 19

Deinde cum dicit : Et assimdatur titipe etc., adhibet similitudinem ad praedicta. Et circa hoc roo duo facit. Primo proponit similitudinem. Et dicit quod incontinens assimulatur civitati cui omnia necessaria calculantur, id est dispensantur, et quae habet bonas leges, sed nulla earum utitur, sicut Anaxandrides conviciando dixit quod civitas quae105 dam volebat leges, cui nihil erat curae de obser-

vantia legum ; et similiter incontinens non utitur retta ratione quam habet. Malus autem, puta intemperatus, assimulatur civitati utenti legibus, sed malis; utitur enim malus perversa ratione. 1152 a 25 iio Secundo ibi : Est autem incontinentia etc., manifestat quod dixerat, qualiter scilicet incontinens sit similis civitati non utenti rectis legibus. Non enim quilibet excessus rationis rectae facit incontinentem, sed continentia et incontinentia dicuntur secundum 11sid quod excellit habitum, id est facultatem, multorum. Continens enim immanet rationi rectae magis quam multi possint, quia vincit concupiscentias a quibus multi superantur ; incontinens autem 109 malus] Post ratione Y!

;

125 melancolici

&t. c.

Cf. Praef.,

LIBRI

ETEIICORUM

minus immanet quam multi possint, quia vincitur a concupiscentiis quas multi vincunt, ut supra 120 dictum est. Deinde cum dicit : SanabiZior autem etc., compa1152 a 27 rat incontinentes ad invicem secundum duphcem differentiam. Primo enim dicit quod inter incontinentias illa est sanabilior quam melancolici incon- 125 tinenter agunt, scilicet non praeconsiliantes, incontinentia eorum qui consiliantur, sed non immanent, quia illi adhibito consilio videntur posse sanari, non autem isti, ut supra dictum est. Secundo ibi : Et fier consuetudinem etc., comparat 130 II!XJ a 29 incontinentes secundum aliam differentiam. Et dicit quod illi qui sunt incontinentes per consuetudinem sunt sanabiliores illis qui sunt incontinentes per naturam, scilicet corporalis complexionis ad hoc inclinantis, quia facilius potest transmutari consuetudo quam natura, quia propter quod unumquodque, autem propter hoc est illud magis, consuetudo difficilis ad immutandum quia assimulatur naturae, sicut Evenus poeta dicit: tuAio, id est dico, diuturnam medi tationem, id est consuetum studium, immanere amice, id est amicabiliter seu conformiter, et dico hanc finientem, id est quando perficitur, omnibus esse naturam a. Ultimo autem epilogando concludit dictum esse quid sit continentia et incontinentia et perseverantia et mollities, et quahter hi habitus se habeant ad invicem,

p. Ig3*

:e

cupiscibili B Guillelmus Alvernus De 13 (ed. Paris 1674, p. 167 a C) Prima ergo pars ve1 species ve1 ramus temperantiae castitas nominatur et contzkentia 3; c. 17 (&X, p. 175 a F) Nominavimus etiam tibi alias virtutes, sicut temperantiam, quae cum omnibus partibus suis et ramis sive speciebus in eadem vi (concupiscibili) similiter est > Albertus De bozo tr.111 q.2 a.l (ed. Col., t. 28, p. 135, 19-24 et 63-66). - Cf. etiam Ps.-Andronicus De ZaudabiZibus bonis (ms. Paris B.N. lat. 7695 A, f. 52rb) Continentia autem est virtus concupiscibilis secundum quam continet ratione concupiscentiam moventem ad pravas fruitiones 3 (cuius verba graeca ed. Schuchhardt, p. 24). g3 Cum continentiam, utpote qui quae res huic voci apud Aristotelem subiecta esset intellexerit Primus, virtutem intellectualem esse asseveraverit Albertus (Lect. f. 134ra Tertio videtur quod [continentia et heroica] non sint intellectuales virtutes... Solutio. Concedimus quod sunt intellectuales y ; f. 142vb inter intellectuales continentia B ; f. 145va continentia, quae est intellectuahs virtus 3; f. 146va Contra magis convenit prudentia cum continentia quam cum temperantia, cum utraque sit intellectuahs virtus p), eam in ratione esse contendit Lect. f. 136ra temperantia et continentia differunt... in subiecto, quia temperantia est in concupiscibili, continentia in rationali... 3; f. 140ra: ; Comm. p. 498 b.

:c

;

: CS

:
; Albertus Lect. f. I47va Ad 6 dicendum quod nomen graecum beatitudinis sonat gaudium: eudemona enim, id est felicem, nominant macharium, id est beatum, apo toy chairein, id est a gaudere sive delectari in tota 56 Lin. 1152 b 12. vita > ; ~OWWL p. 500-501. 50 Cap. 14, 1154 a 8. 53 Cap. 13, 1153 b 1. 57 Cap. 12, 72 Liri, 1152 b 22. 1152 b 25. 71 Lin. 1152 b 20.

:c

:e

: ; e quo pendet Albertus Super Dion. De cael. hiey. c. IO 5 2 (ed. Borgnet, t. 14, p. 298 a cf. H. Dondaine Date du Commentui~e..., p. 319) ipse Thomas Super I Se&. d.l q.4 a.l ; Super II Sent. d.20 q.l a.2 ad 3 ; Sufiev III Se&. d.27 q.r a.2 ad 3 ; .Sz@er IV Se&. d.49 q.3 a.4 qla 3 s.c.2, sol. 3 et ad s.c.2 De vey. q.26 a.4 ad 5 ; Super Anal. Post. 1 41, in 87 b IO. - Nemesius De nat. hom. c.18 (PG 40, 681 A) a Burgundione transl. c.17 (ed. Burkhard, p. [7g]) Et enim secundum Platonem voluptatum hae quidem sunt falsae, aliae autem verae) (cf. supra c. II, 1152 b IO-II), e quo pendet ipse Thomas Ia-IIae q.34 a.3 - Cf. infra X c. 2 lin. 125; c. 3 lin 2, 24, 62, 111, 149, 159; c. 4 lin. 2, 5; c. 5 lin. 5-6. 56 Lin. 1153 b 33. 57 Lin. 1153 b 25. 61 Liri, 1153 b 14.

;

.

;

;

:a

;

35

40

SENTENTIAE

432

SEPTIKI

LIBRI

id quod eis videtur; et innuit Stoicos, quorum erat ista opinio. Tertium correlarium infert ibi: Proptey indigeye autem etc. Et dicit quod, quia felicitas indiget

6s mare

quod delectatio non sit aliquid optimum. Sed ipse dicit quod hoc nihil prohibet quin delectatio sit optimum, sicut etiam videmus quod aliqua scientia est optima, scilicet sapientia, ut in VI dic-

1153 b 9

1153 b 14

1153 b 17

ETHICORUM

110

1153 b 21

turn est, et tamen quaedam scientiae sunt pravae, 70non quidem in quantum sunt scientiae, sed propter aliquem defectum quem habent ve1 ex defectu principiorum, quia scilicet procedunt ex falsis principiis, ve1 ex defectu materiae, sicut patet in scientiis operativis quarum usus inducit ad malum. 75 Secundo ibi : Fo& autem -necessakwz etc., inducit ?ationem ad propositum. Et dicit quod uniuscuiusque habitus sunt operationes aliquae non impeditae, felicitas autem est operatio non impedita ve1 omnium

bona fortuna, quibusdam visum est quod idem sit felicitas et bona fortuna, quod tamen non est verum. Quia ipsa superexcellentia bonorum- fortunae 115 est impeditiva felicitatis, in quantum scilicet aliqui per hoc impediuntur ab operatione virtutis, in qua consistit felicitas, et tunc non est iustum quod talis superexcellentia vocetur bona fortuna, quia terminus, id est finis ve1 ratio, bonae fortunae est per 120 comparationem ad felicitatem, ut scilicet in tantum dicatur bona in quantum iuvat ad felicitatem.

bonorum habituum ve1 alicuius eorum, ut patet ex 80his quae in 1 ditta sunt, unde necessarium est huiusmodi operationes non impeditas esse per se appetibiles. Operatio autem non impedita est delectatio, ut supra dictum est. Unde consequens est quod aliqua delectatio sit optimum, illa scilicet in qua 85 consistit felicitas, licet multae delectationes sint pravae, etiam si contingat quod sint pravae simpliciter.

Deinde cum dicit: Et persequi autem orn?Ga etc., ponit secundam rationem ad ostendendum quod felicitas sit aliquid optimum; et sumitur per quoddam signum, unde primo ponit ipsum. Et dicit quod hoc quod omnia persequuntur, id est quaerunt, delectationem est quoddam signum quod aliqualiter delectatio sit optimum ; illud enim in quod omnes ve1 plures consentiunt non potest esse omnino falsum, unde in proverbio dicitur quod non perditur

Deinde cum dicit : Et jvofiter hoc omnes etc., manifestat quod dixerat per Signa, inducendo tria 90 correlaria. Quorum primum est quod, quia operatio non impedita est felicitas et hoc etiam delectationem causat, inde est quod omnes aestimant vitam felicem esse delectabilem et rationabiliter adiungunt delectationem felicitati. Quia nulla operatio perfetta 95 est impedita; felicitas autem est perfectum bonum, ut in 1 ostensum est; unde est operatio non impedita, quod delectationem causat.

omnino fama quae apud multos populos divulgatur. Et huius ratio est quia natura non deficit neque in omnibus neque in pluribus, sed solum in paucioribus; unde id quod invenitur ut in omnibus aut in pluribus videtur esse ex inclinatione naturae, quae non inclinat neque ad malum neque ad falsum. Et sic videtur quod delectatio in quam concurrit omnium appetitus sit aliquid optimum, Secundo ibi : Sed quia non eadem etc., excludit quiddam quod possit reputari contrarium, scilicet

Ex

hoc

autem

concludit ulterius, ibi: Propter quia felicitas est operatio loo non impedita, felix indiget bonis corporis, puta sanitate et incolumitate, et bonis exterioribus quae dicuntur bona fortunae, ut per horum defectum non impediatur felix in sua operatione. Illi autem

quad indiget etc., quod,

105

qui dicunt: t Si homo est virtuosus, est felix, etiam si circumferatur et subdatur magnis infortuniis B, nihil rationabile dicunt, sive hoc dicant volentes, quasi interius huic dicto assentientes, sive hoc dicant nolentes, quasi per rationem coatti contra 66 P*P5 cwi. coni,

;

80 Cap. IO, Iog8 a 7-17. 83 Cap. 12, 68 Cap. 6, 1141 a Ig - b 3 ; ve1 potius c. IO, 1144 a 3-6 11, 1145 a 6-11. 105 Anonymus, p. 454, 9-10 ; 08, f. 17orb Dicentes autem rotaturn, id est g6 Cap. g, xog7 a 24 - b 6. 1153 a 14-15. Et ideo qui dicunt eum qui rotatur magnis infortuniis, adversus rotam latum a temptationibus... 3 Albertus Lect. f. 14gvb 108 Albertus Lect. f. quasi pressum rota fortunae, esse felicem dummodo sit virtuosus, nihil dicunt... 3 ; Comm. p. 507 b. Iog-110 Cicero De fh. 111 xIr1 42. Cf. supra 1 c. 16 lin. 137-147 sive nolentes, scilicet coatti per aliquam rationem B. 14gvb 122 Albertus Lect. f. 14gvb quia terminus ipsius in bonitate est secundum quod iuvat ad felicitatem > Comm. cum adn. 135-136 Cf. supra IV c. 5 lin. 22-23 cum adn. 149 Cf. supra 1 133-134 Cf. supra I c. 14 lin. 81-82 cum adn. P. 507 b. c. 13 lin. 34-35 cum adn.

:
agitur) add. R 24 Quare RT (Zin. 266) Quia 27 etiam Lz(Nl deest Rn) RtRp293 T (Zin. 275) et ALlRp*y4 om. L2(P13Ha) AL 30 qui (=6) A tyarzsZ.(Borghes.) RtR19y3 : om. LRp1v4 31 epiikes Ant. transl.(Ha : modesta Borghes. sed fortasse ex glossa sup. lin. : Cf. iTzfnz II b 35, 1157 a 17, cum adn.) T (? cf. su@a 1137 a 31 cum ad=.) epieikes (epy- epyey-) LR 32 delectatione L1(PnV12 Tl) L2RpT (GE. 293) de pvaem. ALl(EtOs Sk2 P*2 Re) Rt

:

:

:

: Post

Ad. ;

:

:

:

:

:

Ant. :

:

utique delectationibus etc. Post determinavit de delectatione et in generali, hic specialiter determinat de

communi, intendendum est nobis de corporalibus delectationibus, ut dicamus quod quaedam delectationes sunt valde eligibiles, scilicet illae quae sunt

corporalibus delectationibus circa quas est conti5 nentia et incontinentia. Et circa hoc tria facit: primo proponit intentum ; secundo movet dubitationem, ibi: Propter quid igitw etc. ; tertio assignat causam quorundam quae accidunt circa delectationes, ibi: Non semper autem etc. Dicit ergo primo 10quod post ea quae dkta sunt de delectatione in

naturaliter bonae, corporales autem delectationes circa quas aliquis fit intemperatus non sunt tales. Deinde cum dicit: Propter quid igitur etc., movet dubitationem contra praedicta. Et primo proponit

De

11.54 a 8

corfioyalibus

quam Philosophus tristitia

: ct

dubitationem; secundo solvit eam, ibi : Ve,! sic bonae etc. ; tertio assignat causam dictorum, ibi : Quia autem non so.Jur~ oportet etc. Est autem circa pri-

1-5 Albertus Lect. f. I4gvb Determinato de delectationibus simpliciter per solutionem omnium falsarum determinat - de corporalibus delectationibus circa quas est incontinentia B. Cf. supra c. II lin. 1-5 cum adn, 1g Lin. 1154 a 22. g Lin. 115.4 b 20, 18 Li% 1154 a 11.

IO.

opinionum, hic 7 Lin. 1154 a

436

SENTENTIAE

SEPTIMI

mum considerandum quad Philosophus supra ad probandurn delectationem esse bonum sumpsit argumentum a malitia tristitiae et quia tunc dixerat corporales delectationes 11011 esse bonas, resumit 25 idem medium pro obiectione. Si enim malo contrariatur bonum, remanet dubitatio, ex quo delectationes corporales dicuntur esse non bonae, quare contrariae tristitiae sint malae. 1154 a 11 Deinde cum dicit : Ve,? sic bonae etc., solvit obiec30 tionem dupliciter. Primo enim dicit quod delectationes corporales sunt aliqualiter bonae, in quantum scilicet sunt necessariae ad depellendas contrarias tristitias, quia et per hunc modum omne illud quod non est malum in sua natura potest dici 35 bonum.

LIBRI

ETHICORUM

contraria superabundantiae delectationis corporalis, quia sic aliquis non tristaretur nisi de maximo recessu a superabundantia delectationum, quae qui- 70 dem tristitia non multum vituperabilis esset, sed aliqualiter toleranda ; sed magis tristitia inhaeret ei qui persequitur superabundantiam delectationum, ex hoc enim contingit quod ex modico defectu delectabilium tristatur. Et inde est quod, sicut 75 superabundantia delectationum corporalium est mala, ita et tristitia. Deinde cum dicit: Quia az&m etc., assignat rall54 tionem praedictorum. Et primo dicit de quo est intentio ; secundo exequitur propositum, ibi : Primum 80 quidem utique etc. Dicit ergo primo quod non solum oportet dicere solutionem obiectionis, sed assig-

.

Secundam solutionem ponit ibi: VeZusque ad hoc etc. Et dicit quod delectationes corporales sunt quidem bonae, non autem absolute, sed usque ad hoc, id est usque ad certum terminum. Et huius rationem assignat : cum enim omnis delectatio consequatur habitum aliquem et motum sive operatio-

nare causam falsitatis quae erat in obiectione, hoc enim multum confert ad hoc quod fides adhibeatur veritati; cum enim appareat ratio propter quam videtur esse verum illud quod non est verum, hoc facit magis credere veritati. Et ideo dicendum est quare corporales delectationes videantur multis esse

nem, oportet quad, si habituum et motuum sive operationum non potest esse superabundantia melioris, id est superexcessus a bono, quod neque de45 lectationis consequentis posset esse superexcessus, sicut huius operationis quae est contemplatio veritatis non potest esse superexcessus melioris, quia quanto plus aliquis veritatem contemplatur, tanto melius est, unde et delectatio consequens est bona 50 absolute et non solum usque ad aliquam mensuram ; si autem habituum et motuum sive operationum sit

eligibiliores aliis delectationibus, cum tamen illae sint bonae absolute, corporales autem solum usque ad aliquam mensuram. Deinde cum dicit : Pyimum quidem igitw etc., exequi tur propositum. Et primo assignat rationem quare delectationes corporales videantur magis appetibiles; secundo assignat rationem quare aliae sint magis appetibiles secundum rei veritatem, ibi: Quae autem sine t&itia etc. Circa primum assignat duas rationes, quarum secunda ponitur ibi : Adhuc fierse-

superexcessus melioris, ita etiam se habebit et circa delectationem consequentem. Manifestum est autem quod circa corporalia bona potest esse superabun5s dantia melioris et huius signurn est quod ex hoc aliquis dicitur pravus quod horum bonorum superabundantiam quaerit, etiam si nulli alii noceat ; non tamen ex hoc ipso quod quaerit corporalia bona et delectatur in eis est pravus, quia omnes homines 60 aliqualiter gaudent pulmento et vino et venereis, sed ex hoc vituperantur aliqui quod gaudent in

cutae sunt etc. Circa primum duo facit: primo assignat rationem quare delectationes corporales vi- IOO deantur magis appetibiles ; secundo assignat rationem quare delectationes non videantur bonae universaliter, ibi: Et non studiosum utique etc. Dicit ergo primo quod prima ratio quare delectationes corporales videantur esse magis eligibiles est quia 105 expellunt tristitiam ; et quia delectatio corporalis propter sui superabundantiam est medicina contra tristitiam (non enim, quacumque delectatione tristi-

eis non secundum quod oportet; ex quo patet quod delectatio corporalis est bona usque ad aliquam mensuram, superabundantia autem ipsius est mala. 65 E contrario autem se habet in tristitia, quia non solum eius superabundantiam fugit virtuosus, sed totaliter omnem tristitiam. Tristitia enim non est

tia tollitur, sed vehementi), inde est quod homines quaerunt delectationem superabundantem et cor- IHI poralem, cui tristitia contrariatur ; delectationi autem intellettuali, puta quae est in considerando, non contrariatur aliqua tristitia quia non est in fieri, sed in facto esse, ut supra dictum est. Ex hoc autem

1154 a 13

40

se6.m. SWì iuncit ( ?) PPa pr.m. S om. #.m. 22 bonum] bonam Y 23 tunc CO& wm V6] nunc @ FlZa 45 superexcessus] excessus 0 S 47 superexcessus] excessus 0 etiam @ S .%d cf. Arist. 1154 a 12 72 sed magis tristitia Inc, 2Sa fiecia 92 igitur @ Cf. Arist. g6 magis CO?& @ 1154 a 27 cum adn. sec.m. EraKr Wi] minus 4) F1 maius P pr.m. Wi

Wi 33 etl 56 vodI quia wm S V%a

21 Cap. 13,1153b 1. 23-24 Cap. 13, 1153 b 8, 13, 33 - 1154 a I. 80 Lin. 1154 a 26. g6 Lin. 1154 b 15. g8 Lin. 1154 b 2. 103 Lin. 1154 a 31. 107-108 Rectius Albertus Lect. f. 151ra: < Et dicit quod propter hoc quod sunt vehementes medicinae subito expellentes superabundantias tristz%ae, ideo superabundanter requiruntur delectationes corporaIes B. Cf. adn. ad Arist. 1154 a 27-28. 114 Cap. 12, 1153 a 9-11.

a 22

85

90

1154 8 26

95

14 (1154a IO - 1154 b g)

437

11sipso quod corporales delectationes sunt medicinae contra tristitias, videntur esse vehementes, quia mensurantur non solum ex sui natura, sed etiam ex contrario quod pellunt; et inde est quod valde

dam aestimaverunt universaliter delectationes non esse bonas. Deinde cum dicit: Adhuc fiersecutae sunt etc., ponit secundam rationem. Et circa hoc duo facit:

quaeruntur, propter hoc quod magis apparent iuxta suum contrarium positae, sicut delectatio potus magis apparet si affuerit sitis. Et ideo illi qui quaerunt delectationem potus praeparant sibi sitim per comestionem salsorum ut magis in potu delectentur. Deinde cum dicit : Et non studiosum utipe etc., assignat rationem quare delectationes non videantur bonae universaliter. E,t dicit quod propter delectationes corporales, sicut etiam supra dictum est,

primo ponit rationem ; secundo manifestat quiddam quod supposuerat , ibi: Et enim muZtis etc. Dicit ergo primo quod quia corporales delectationes sunt vehementes quaeruntur ab his qui non possunt aliis delectationibus gaudere, scilicet ab hominibus qui Solis sensibilibus inhaerent et delectationes intellectuales non percipiunt. Et inde est quod tales homines praeparant sibi ipsis quandam sitim talium delectationum, dum scilicet sponte se ipsos incitant

120

1154 a 31 125

155

1154

b

2

160

165

visum fuit quibusdam quod delectatio non esset ahquid bonum ; in delectatiombus enim corporalibus 130duo inveniuntur. Quaedam enim earum sunt pravae naturaliter, utpote consequentes pravas operationes; quae quidem sunt appetibiles quibusdam ab ipsa sua nativitate, sicut bestiis et bestialibus hominibus, quibusdam autem sunt appetibiles propter consuetu135 dinem, sicut delectationes pravorum hominum. Quaedam vero delectationum corporalium sunt medicinae contra aliquem defectum, et huius signum

ad earum concupiscentiam, sicut dictum est de illis qui comedunt salsa ut concupiscant potum. Et ideo, quia praedicti homines non habent alia delectabilia in quibus recreentur, non est increpabile si 170 corporales delectationes accipiant , dum tamen tales delectationes non noceant nec eis nec aliis; si autem sint nocivae, hoc est pravum et increpabile, sicut patet de delectatione adulterii ve1 cibi nocivi. Deinde cum dicit : Et enim muZtis etc., assignat 175 1154 b 6 rationem cuiusdam quod supposuerat, scilicet quod

est quia non sunt nisi indigentis, non enim aliquis delectatur in cibo quo non indiget et sic delectatio MIcibi est medicina contra tristitiam famis; et manifestum est quod melius est esse aliquem iam perfectum quam fieri, huiusmodi autem delectationes quas dicimus esse medicinales accidunt his qui perficiuntur , non autem his qui iam sunt perfetti, 145 causantur enim ex hoc quod per id quod sumitur tollitur naturae indigentia; sic igitur patet quod non sunt bonae secundum se, sed per accidens,

omnes homines indigeant aliqua delectatione recreari. Et primo assignat huius rationem communiter quantum ad omnes; secundo quantum ad iuvenes, ibi: SimiZite~ autem etc.; tertio quantum ad melancolicos, ibi: MeZancoZici autem etc. Dicit ergo primo quod ideo non est increpabile quod aliqui utantur delectationibus corporalibus cum non habeant alias, quia indigent eis sicut medicina contra tristitias; quantum enim ad multa tristitia advenit hominibus propter naturales motus et operationes. Semper

in quantum scilicet sunt ad aliquid necessariae. Et has duas rationes supra tetigit in duabus solutioMI nibus: nam illae delectationes excedunt mensuram debitam quae consequuntur pravas operationes. Quia ergo corporales delecta,tiones non sunt secundum se bonae, cum tamen videantur magis appetibiles, qui-

enim anima1 vigilans est in labore, labor autem est contristativus, sicut naturales sermones testantur, , qui dicunt quod videre et audire ingerit tristitiam in quantum est laboriosum; ratione cuius anima1 indiget quiete somni, ut dicitur in libro De somno et vigilia; sed ideo non percipimus huiusmodi tristi-

141 esse coni. cum sec.m. 0] habere @ 141 aliquem] aliquid Bgr ?J? sec.m. PdVr” 189 quod om. ‘?(-VYZa) 189 ingerit coni. cum V6 sec.m. PdVr” Pio S] iugiter $* 193* Za sec.m. Wi (?) obsc. Pr-m. PSWi (ati ingerere?)

@

180-181 melancolicos Cf. Pruef., sec.m. P ingerere Fr ingerunt

:c

119-120 Cf. Aristoteles ,rJe so$Yz. eZe?zch. 15, 174 b 5-6 (PL 64, 1024 C) Appositis enim iuxta se contrariis, minora et maiora appayent B, quem locum adferre videtur Thomas IIa-IIae q.144 a.3 ad 4 cf. etiam Ia-IIae q.42 a.5 ad 3. - De caelo 11 g, z8g a 7-8, a Guillelmo de Moerbeke transl, Sensibiliora enim iuxta se invicem posita >. - R/zet. ab Hermanno Alemanno ex arabico sermone in latinum transl. 111 2, 1405 a 12 (ms. Paris B.N. lat. 16673, f. 127va) (Propterea quod quando contrariorum alterum alteri propinque ponitur, evidentior est natura eorum> 17, 1418 b 3-4 (ibid., f. 145ra) (Et contraria iuxta se posita magis eZucescunt>, quem locum proferre videntur scriptores Summae fyatvis AZexandG 1 p.2 n.120 11 p.1 n.82 (ed. Quaracchi, t. 1, p. 189 a 16-17 p. 104 a 23-24 [cf. tamen Augustinus De civ. Dei XI XVIII ; PL 41, 3321 sed in 1 p.2 n.366 11 p.1 n.455 p.2 n.12 [ibid., t. 1, p. 542 a 4 p. 585 a 24 3, p. 21 b II] forsitan adferantur Aristotelis verba in De soph. eZench. et in De caeZo cf. ProZeg. ibid., 4, p. CXVII b) Albertus Sz+er De soph. eZench. tr.7 c.2 (ed. Borgnet, t.2, p. 652 a) ; Super De caelo tr.2 c.5 (ed. Borgnet, t. 4, p. 166 b) ipse Thomas Super II’ Sent. d.50 q.z a.4 sol.1 ; Super Iob c. I lect.3. - Rhet. 111 2, 1405 a 12, tranSl. VetUS (WZS. Paris B.N. lat. 16673, f. 5ora) gpropter subalterna contraria maxime videriB, - Rhet. a Guillelmo de Moerbeke de graeco in latinum transl. 111 2, 1405 a 12 (ed. Spengel, p. 303, 30-31) quia [quad pevperam ed.] secus invicem contraria maxime apparent > 17, 1418 b 3-4 (ibid., p. 337, 23) Secus invicem enim magis contraria nota fiunt )). 121-123 Anonymus, p. 458, 14-16 ; Oa, f. 172rb Volentes enim bibere per totam diem, comedunt salsa quaedam ut sitibundiores sic fiant B. 127 Cap. 13, 1153 b 33 - 1154 a 1. 159 Lin. 1154 b 6. 149 Lin. 1154 a 11-13 et 13-21. 167-168 Cf. supra lin. 121-123 cum adn. 180 Lin. 181 Lin. 1154 b II. 191-192 Cap. I, 454 a 2g - b g 2, 455 b 18-21 (ed. Drossaart Lulofs, p. 2* et 5*). Cf. 1154 b 9. Albertus De bono tr.111 q.5 a.4 (ed. Col., t. 28, p. 209, 54-58).

;

:s

:

;

t. 2,

t.

:
non solum in hominibus, sed et in volatilibus e t plurimis animalium. Et his qui unius gentis ad invicem 2oet maxime hominibus, unde et philantropos laudamus. Videbit autem utique aliquis et in erroribus viarum ut familiare omnis homo homini et amicum. 5 Videtur autem et civitates continere amicitia. Et legispositores magis circa ipsam student quam iusti tìam. Concordia enim simile aliquid amici25 tiae videtur esse, hanc autem maxime appetunt et contentionem inimicam existentem maxime expellunt. 8 Et amicis quidem existentibus nihil opus est iustitia, iusti autelm existentes indigent amicitia. Et iustoruF quod maxime amicabile esse videtur. § Non solum autem necessarium est, sed et bonum. Philophilos enim 30 laudamus philophiliaque videtur bonorum aliquid esse, et quid(am eosdem existimant viros bonos esse et amicos. 3 Dubitantur. autem de ipsa non pauca. Hi quidem enim 3

7 esse opus ALRtRpl.4 V12P13 1x55 a 7 amicis maxime AI_Rpl*4 RtRpT3 10-11 minus secura RT (&z. 41-42) : instabilior L II inopiaque AR (-PIJ) inopia RPj3 13 ad deficientiam L PI% 13 impeccabile ALRtRpsT (Ztiw. 48) inspectabile RP**~~*(-As~) 17 ad geniR deficiens A n zf, kz~~~Z.(~o@&s.) L i+ summo RT (Zivz. 54) adolescentia L turn generanti A(LbMb@) LT (1;~ 64) ad generatum ei quod gemini (Zegetid. genuit) Ant. 20 philantnzcsZ.(Bo~gkes.) ad id quod genuit genito A(@‘) R 18 et ALlT (Z~FZ.65) om. LzR tropos L*RpT (Zin, 73) amphilanthropos Pn philanthreopos VI2 philanthropos sec.rn.@ Sk2 phylantropos L2 Rt P14Vd 21 viarum A4~k .kz&. (Boygkes.) udd. mwg. Re T (ZGz. 75 Oresme [ed. Menut, p. 4131 en erreurs de chemin, et Albertus CZ app. font. ad Tkomae comm. Iin. 74-76 T,R 28 quod maxime (=Tò ~C&XIX) A Ant. tvunsZ.(Bovgke.s.) RtRp2T (Z+. Zaud.) 2g Philophilos L*T (Z&. 108) que maxime quod Rpl*’ quia quod maxime Rp3 maxime L 30 philophilia P 11 Vla(phili-) P13(phyphylophylos L2R t fìlofilos Ant. tvaxsZ. (filio- Bovgkes.) Rp 31 etl lophya) T (Zin. 103) poIiphilia (poly-) L(-PW72Pt) polifilia (poly-) Ant. tnws.L(Boq!kes.) R ALR: C.DZ u.t T (cf. Zipz. IIO in tantum) ?

: h.

: im.

:

:

:

:

:

: osn.

:

:

:

:

; cf.

gg): :

SENTENTIAE

442

OC_lYAVI LIBRI

ETHICORUM

similitudinem quandam ponunt ipsam et similes amicos; unde simile aiunt ad simile, et coloyum ad coloyum et 35quaecumque talia. Hi autem ex contrarietate figulos omnes ~55 b 1 tales ad invicem aiunt esse. 8 Et de his ipsis supetius quaerunt et naturalius, Euripedes quidem dicens desiderare quidem pluviam terram siccatam, desiderare autem venerabile caelum impletum pluvia cadere in terram; et Eraclitus 5contrarium conferens et ex differentibus optimam harmoniam et omnia secundum litem fieri. Ex contrarietate autem his, alii et Empedocles : simile enim simile appetit. 5 Naturalia quidem igitur quaestionum relinquantur, non enim propria praesentis intentionis, quaecumque autem sunt humana loet convenientia ad mores et passiones, haec intendamus, puta utrum in omnibus fit amicitia ve1 non possibile malos existentes amicos esse, et utrum una speck arnicitiae est ve1 plures. 5 Unam quidem enim existimantes quoniam recipit ma& et minus, non sufficienti crediderunt signo ; recipiunt enim 15magis et minus et altera specie. Dicendum est autem de ipsis superius.

:

34 simile1 T (Zin. 127) similem ALR 34 ad’ AnZ, Zyuy&.(Z?oygZz.~.) wzyn. Ba1 (ex T ?) T (Z+. 128) ut LR 34 simile% Rpl***%T (Zin. 128) similem ALRt simul ei .(?) Rp sec.m. VI2 34 coloyuml T (&z. 128) koloium (-yum) LR 34 coloflm2 T (ZGz.128) koloium (-yum) LR (coloium Rp [--C*]) 35 figulos AL(-Re) RtT (Z+, 131) singulos Re Rp (~OYY.sec.m. Ba1 1155 b 2 superius LRT (Z&. 140) altius Ayzt. transZ.(&wghes.) cf. T Zàn. 140 2 Euripedes Vd) twzsZ. (Bo~glws.) L2(Pr3Ha) Rl9(-BarC*) Rp4T (Z&. 141) Euripides L1 Ls(N*) RtRp* BarC* euripes 4 Eraclitus Ayzt. ~yuy%Z.(RoygZre&) P13 RpT (Z+z. 147) Heraclitus eru (e+.) euripides Rp* LRt 8 relinquantur ALRtT (Zin. 163-164) relinquuntur Rp IO convenientia LR pertinent Ant. t?wzsZ. (Borghs.) an pertinentiaT (Zin. 166) ? 13 magis LT (Z&z. 173) maius R 15 magis LT (ZGz. 177) maius R 15 Dicendum T (Z&z. 183) Dictum A Ant. tvunsZ.(Z3orglzes.) LR

:

:

:

Ad.

:

:

:

:

:

:

:

Post haec autem de’ amic&a etc. Postquam Phìlosophus determinavit de virtutibus moralibus et intellectuahbus et continentia, quae est quiddam

1155 a 3

imperfectum in genere virtutis, hic consequenter determinat de amicitia,. quae supra virtutem fundatur sicut quidam virtutis effectus. Et primoprooemialiter dicit de quo est intentio; secundo incipit de amicitia tractare, ibi: Forte autem titipe etc. Circa primum duo facit: primo ostendit quod ad IOmoralem pertinet de amicitia tractare; secundo ostendit quae sint circa amicitiam tractanda, ibi: 5

hbitantw autem de @sa etc. Circa primum inducit sex rationes ad ostendendum quod de amicitia sit considerandum. Dicit ergo primo quod post prae1s ditta considerandum est de amicitia pertranseunter, ut scilicet consideremus circa eam ea quae pertinent ad considerationem moralis philosophi, prae-

:

:

:

termissis his quae pertinent ad considerationem naturalis philosophi. Et prima ratio quare de amicitia sit tractandum est quia consideratio virtutis perti- zo net ad moralem philosophum; amicitia autem est quaedam virtus, in quantum scilicet est habitus electivus, ut infra dicetur, et reducitur ad genus iustitiae, in quantum exhibet proportionale, ut infra dicetur, ve1 saltem est cum virtute, in quantum 25 scilicet virtus est causa verae amicitiae. 1155 a 4 Secundam rationem ponit ibi i Adhuc maxime etc. Moralis enim philosophia habet considerationem circa omnia quae sunt necessaria vitae humanae, inter quae maxime necessarium est amicitia, in tantum 31 quod nullus bene dispositus eligeret vivere cum hoc quod haberet omnia alia exteriora bona sine amicis. Illis enim qui maxime possident exteriora bona, scilicet divitibus et principibus et potentatibus,

15 amicitia coni. cwyz Fr V%a ~%.m. BoClEr1Er-Q BgrErP3P5P7ProPdVro SWi] tristitia @ 15-16 pertranseunter coni. cum WjFI sec.m. Er1 S] pertransemus @(-eamus Pr sec.m.Er P -iemus PeV* -ibimus Er2 pertractemus Pr) pertranseundo V6Za obsc. +r.m. PS Cf. infra X c. 16 Zìn. 182 et Pyaef., p. 71* 32 exteriora bona iyzv. Y 34 potentatibus 16 eam om. @ coni. e% kf~isi. 1155 a 61 potestatibus @

Aspasius

8 cap. 2, 1155 b 17. 12 Lin. 1x55 a 32. 25 Cap. 7, 1158 b 23-33. 29-3 2 , 23 Cap. 5, 1157 b 28-33. p. 159, 4-8 ; 06, f. 174rb Necessarium autem consuevit quidem dicere sine quo non possibile vivere, nunc autem sine quo vivere nullus utique eligeret eorum qui secundum naturam habent. Tale enim amicitia nullus enim sine ipsa vivere utique eligeret eorum qui non corrupti sunt secundum naturam. - Averroes, VI11 c. I (ed. 1562, f. IIO vb) in Et V12 Sk2) id est amatores hominum )) Albertus Le&. f. 153ra philantropos, id est amatores hominum, laudamus, quasi perficientes illud ad quod etiam natura communis inclinat )) ; Lexicon vedowwz b?aecorum..., p. 261% . 74-76 Aspasius, p. 160, 2-3 ; 06, f. 174va enim non scientibus vias nuntiant et suscipiunt et auxiliantur, si quidem non ab avaritia perversi sint > Albertus Lect. f. 153ra: # unus revocai aZiuvn ab ewore sive notum sive &o&m, ut si videat aliquis etiam peregrinum declinantem a retta via 1) comm. p. 517 b Hoc autem quilibet potest videre ex manifesto signo, quo ~TZewovibus viarum et aliis homo dirigitur ab homine etiamsi ignotus sitp. Cf. etiam Cicero De off. 1 XVI 51 et 111 XIII 54 (ed. Atzert, p. 24 et 132) Seneca De vita beata 1 I 2 ; De benef. IV XXI~ I Epist. 9.5, 51 Iuvenalis Sat. XIV 103. . g2 Lib. 1 2, Iog4 a 26 - b II. g7 Cf. infra IX II, 1170 b 6 IO, 1169 b 6 nec non 4, 1166 a 32 IoS-Iog Robertus Grosseteste NoMa (adn. ad Arist. (ubi tamen 4 alius ipse )) habetur). Cf. adn. critica ad IX c. IO lin. 20. 1155 a 2g d Philophilos > in Et V12 Sk2)

Lexicon veybowm g~aecowm..., p. 261* ) in Et Sk2) id est multitudo amoriss Lexicon verbowm ~~aeco?wn quae in Rhet. Lexicon verbowm gruecowm..., p. 261~ vet, inv... (ws. Paris B,N” lat. 16673, f, 6Irb) ~Polifilian multa amicitia )). - Albertus Lect. f. 153ra secundum polifiliam, id

: c(

;

:

;

:

:

:

(

:

:c

: c(Et

;

;

;

zt 22

civile, ut in principio dictum est, pertinet ad moralem considerare de amicitia. 1155 a Quintam rationem ponit ibi : Et amicis quidem etc. Et dicit quod, si aliqui sint amici, in nullo in- 95 digerent iustitia proprie ditta, quia haberent omnia quasi communia, cum amicus sit alter ipse, non est autem iustitia ad se ipsum; sed, si sint iusti, nihilominus indigent amicitia ad invicem. Et illud quod est maxime iustum videtur esse conservativum et IOO reparativum amicitiae. Multo ergo magis ad mora-

gentis ad invicem, in quantum communicant in mo70ribus et convictu, et maxime est naturalis amicitia illa quae est omnium hominum ad invicem propter similitudinem naturae speciei ; et ideo laudamus philantropos, id est amatores hominum, quasi implentes id quod est homini naturale, ut manifeste

:

1155

:x

;

;

;

;

:

;

:

;

:x

:

26

28

32

SENTENTIAE

444

1155 b 1

OCTAVI

LIHRI

ETHICORUM

11smittit quandam dubitationem quae circa amicitiam apparet ; secundo ostendit quales dubitationes sint circa amicitiam determinandae, ibi : Naturalia qz& dem igitw etc. ; tertio excludit quorundam errorem, ibi: Unam q&dem enim etc. Circa primum duo fa120 cit: primo ponit diversas opiniones quorundam in rebus humanis circa amicitiam; secundo in rebus naturalibus, ibi: Et de bis ifsis etc. Dicit ergo primo quod de amicitia non pauca dubitantur. Et primo hoc manifestatur ex diversis opinionibus. Qui12~dam enim volunt quod amicitia sit quaedam similitudo et quod similes sunt sibi invicem amici, et ad hoc inducunt proverbium quod dicitur quod simile

optima harmonia, id est contemperantia; dixit 150 etiam contrarium esse conferens in quantum omnia sunt fatta secundum litem per quam elementa prius confusa sunt distincta. Sed e contrario his dixerunt quidam ahi et praecipue Empedocles qui dixit quod simile appetit sibi simile. Solvitur autem haec 155 dubitatio eodem modo per hoc quod simile per se loquendo est desiderabile et amabile naturaliter, per accidens autem desideratur contrarium, in quantum est conferens et medicinale, sicut [ supra ] de delectationibus corporalibus supra dixit . 160 Deinde cum dicit: Natwalia quidem igitw etc., 1155 ostendit quae dubitationes sint determinandae circa

vadit ad suum simile et coloyus ad coloyum (sunt autem quaedam aves gregales sicut sturni) et indu130 cunt etiam quaecumque similia proverbia. Alii vero e contrario dicunt quod omnes figuli contrariantur sibi invicem, in quantum scilicet unus impedit lucrum alterius. Est autem veritas quaestionis quod simile per se loquendo est amabile, habetur autem 135 odio per accidens, in quantum scilicet est impeditivum proprii boni.

amicitiam. Et dicit quod naturales quaestiones sunt relinquendae, quia non sunt propriae praesentis intentionis, sed quaecumque Sunt humana, utpote pertinentia ad mores et passiones humanas, de his intendamus, sicut utrum possit esse amicitia in omnibus hominibus ve1 non possit esse in malis, et utrum sit una species amicitiae ve1 plures. Deinde cum dicit: Unam quidem etc., excludit quorundam errorem qui aestimabant quod esset una

Deinde cum dicit : Et de bis z$sis etc., ponit circa idem contrarias opiniones in rebus naturalibus. Et dicit quod de hac eadem quaestione quidam inqui140 runt superius, id est altius, et magis naturaliter, sicut Euripedes qui dixit quod terra desiccata desiderat pluviam, quasi amans sibi contrarium, et quod caelum venerabile, propter sui dignitatem,

sola species amicitiae propter hoc quod omnes species amicitiae sunt comparabiles secundum magis et minus, puta cum dicimus quod maior est amicitia honesti quam utilis. Sed ipse dicit quod non tre- 175 diderunt sufficienti signo, quia etiam ea quae differunt specie recipiunt magis et minus, in quantum scilicet conveniunt in genere, puta si dicamus quod album est coloratius nigro, ve1 secundum analogiam, puta si dicamus quod actus est melior potentia et ~80 substantia accidente, Ultimo autem dicit quod de praedictis quae pertinent ad res humanas circa amicitiam dicendum est superius, id est a prioribus incipiendo.

145

quando est impletum pluvia desiderat cadere in terram, id est quod pluviam in terram emittat, quod est contrarium eius altitudini et plenitudini; Eraclitus etiam dixit quod contrarium confert suo contrario, sicut homini supercalefacto conferunt frigida, in quantum ex differentibus et contrariis fit

119 Unam conL ex Akt. 1155 b 13 cum Er* Za sec.m. P V6] Una @ Cf. infra lin. 170 cum adx. I 20 ponit] proponit Y( -F1) ISI etiam om. @ 159 supra @] se.!% 170 Unam] 139136 impeditivum] impedimentum @ S Za sec.m. P Una Y(-Za) Cf. supra lin. x Ig cum adn.

;

:
Comm. p. 518 a ...Philophilia autem amicitia est ad omnes ve1 ad multos >. - Patet Thomam, Alberto auctore, mendosae lectioni < philophiha > (cf. adn. ad Arist. 1155 a 30) verae lectionis < polyphilia > interpretationem accommodavisse. - Cf. infra IX c. 12 lin. 117-118 cum adn. 117 Lin. 1155 b 8. 119 Lin. 1155 b 13. 122 Lin. 1155 b I. 126-130 Robertus Grosseteste NotuZa (adn. mar-g. in Et Pn Sk* ; .ex nomen est avium parvarum garrularum se invicem amantium et Suidae Lexico, ed. Bernhardy, t. 2, p. I, col. 321) Koloium sociahum ponitur autem et pro colloquentibus ad sibi similes y Lexicon verborum paecorum..., p. 261~ Koloium avis y Albertus Lect. f. r53rb Et ideo dicunt quod similis ad similem coniungitur amicitia et kalonus ad kalonum, id est amicabihs et sociahs ad eum qui est huiusmodi. Kalone autem, ut dicit Commentator, est quaedam avis parva quae in maxima multitudine 130volat semper, quam nos sturnum vocamus a qua dicuntur kaloni qui simihter sociali vita gaudent > Comm. p. 518 b. 133 Robertus Grosseteste Notula (adn. marg. in Et Pn Sk*) FiguZos om?zes taJes id est similes contrarie ad invicem se habentes in quantum enim figuli, similes sunt, secundum autem quod ad invicem invident et sibi invicem molesti sunt, contrarie se habent et contrarii sunt. De horum et talium invidia et ad invicem molestia dicit Esiodus versu exametro in graeco Et figulus figulo molestus est et faber fabro’. Dicuntur tamen et tales amici. Versus praedictus Esiodi Albertus ,!,ect. f. 153rb Et dicit translator quod sunt similes in artis habitu et o5cio, sed contrarii in quantum sunt lucrativi, quia uws impedit lucrum aZterius >. Cf. ipse Thomas Sz@er I V Sent. d.33 q. I a. I ; Contra Ge&. 1 go sicut figuli ad invicem corrixantur, fio eo quad unus impedit lucrum alteriusn. 152-153 Cf. Diogenes LaertiUS v&ze PhilOS. IX 1 8. -Videtur tamen Thomas Heracliti I-iti (“Epg) partes attribuisse quas agebat Lis ve1 Odium (N&o. 183-184 Aspasius, p. 161, g-Io ; 08, f. r74vb Dictum est autem, ait, de ipsis prius. Videtur autem dictum esse iu his quae exciderunt Nicomachiorum [id est moralium ad Nicomachum] > Albertus Lect. f. r53vb Et dixit quad de illis dictum est superius. Commentator dicit in sermonibus moralibus qui exciderunt a nobis, quos ante hos ad Nicomachum scripsit. Sed melius potest dici quod superius, id est in superiori scientia, scilicet prima philosophia )) Comm. p. 519 a.

:

: cc

;

:
sicut simpliciter amabile est id quod est simpliciter bonum, ita unicuique amabile est id quod est sibi bonum. 1155 b 25 SS Secundo ibi: Amat autem etc., obicit in contrarium. Et dicit quod unusquisque homo amat non illud quod est sibi bonum, sed illud quod apparet sibi bonum, appetitus enim non fertur in aliquid nisi prout est apprehensum, unde videtur falsum 60 esse quod unicuique sit amabile id quod est sibi bonum. 1155 b 26 Tertio ibi : Di#ert autem etc., solvit dicens quod hoc nihil differt ad propositum, quia, cum amatur 1155 b 23

LIBRI

ETHICORUM

aliquid apparens bonum, amatur ut sibi bonum, unde etiam poterit dici quod amabile est apparens 65 bonum. 1155 b 27 Secunda particula pertinet ad qualitatem amationis, quam ponit ibi: Triibus autem entibus etc. Et dicit quod, cum tria sint propter quae homines amant, scilicet bonum, delectabile et utile, in illa 70 amatione qua dicitur amare inanimata, puta vinum aut aurum, non dicitur esse amicitia. Et hoc ostendit dupliciter. Primo quidem quia in tali amatione non potest esse redamatio, quae requiritur ad amicitiam; non enim vinum amat hominem sicut homo 73 amat vinum. Secundo quia non sic amamus inanimata ut insit nobis voluntas boni illorum; ridiculum enim esset dicere quod aliquis vellet vino bonum, sed hoc bonum quod est vinum homo vult sibi, unde per hoc quod homo amat vinum, non 80 est benivolus vino, sed sibi ipsi. Et si aliquis dicat quod homo vult vino bonum, quia vult quod conservetur, considerandum est quod homo vult salvari vinum ut ipse habeat illud et ita non vult salutem vini in quantum est bonum vini, sed in quantum est 135 bonum sui ipsius; et hoc est contra rationem amicitiae, dicitur enim quod oportet amico velle bonum gratia illius et non propter bonum amantis. 1155 b 32 Tertia particula pertinet ad vicissitudinem amandi, quam ponit ibi : Volentes autem etc. Et dicit 90 quod si aliqui velint bona alicui illius gratia, dicimus eos benivolos, sed non dicimus eos amicos, si non idem fiat ab illo, ut scilicet amatus velit bonum amanti eius gratia, quia amicitiam dicimus esse benivolentiam in contrapassis, ut scilicet amans 95 ametur ; habet enim quandam commutationem amoris secundum formam commutativae iustitiae. 11% b 34 Quarta particula sumitur secundum condicionem mutui amor&, et hanc ponit ibi: VeZ apponendum etc. Et dicit quod adhuc apponendum est ad com- NO plendam rationem amicitiae quod sit benivolentia

mutua non latens. Multi enim sunt benivoli aliquibus quos numquam viderunt, in quantum ex auditis existimant eos esse epiikes, id est virtuosos, ve1 utiles sibi, et potest esse quod idem patiatur aliquis 105 illorum ad eum qui sic est benivolens. Huiusmodi

sumetur Pa sumitur AoClErrEr~KrOrW* ErPrPrVrO S sumi34 sumuntur 0 BgrP5P6Va Y(-S)] sumentur AsBoPd BxDbFPrOW tur (e@.) sumuntur V* 44 delectabile coni. cum Pa Fr Ve Eda sec.m AoCrErrEr~KrOrPd BxErP~PrPrOV~V~ SWi] dubitabile 74 redamatio coni. ex Ad. 1155 b 28 wm V6 seG.m. @ (~omom. V Za) 52 et coni. ex Akt. 1155 b 24 cum Ed31 om. @ CYEr*ErQO* P8Va Wi] rei domatio Qr(ok. @.m. Or) @*(readamatio PbPVrO readematio Pa reamatio F redonatio PIPro ok. 38; Su#er III Se&. pr.m. ErVz) refimicatio P remutatio S reamicatio F1 reamatio Za obsc. jw.m. Wi Cf. infra c. 3 lk d.28 a.6 arg.2 (in codzke autogvapho Vat. lat. 9851, f. 74vb 17); Super IV Seni!, d.29 q.1 a.3 ql.2 ad I; P q.20 a.2 ad 3; Ia-IIae q.28 a.2; sed reamatio sctiptum legimus IIa-IIae q.23 a.1 arg.2; q.25 a.4 arg.2; a.5 ad 3; cf. infra c. 5 En. 108 cum adn. 36 Cf. supra 1 c. 13 lin. 34-35 cum adn. 42-43 Aristoteles Top. 111 z, 118 a 10-11 (PL 64, 937 B) sec. Thomam IIa-IIae q.32 43-46 Aspasius p. 162, 19-21 ; 06, f. r7sra : a Et delectabile autem q.182 a.1 Sent. Z&G Met. 1 c. 3 in 982 b 28-30. a.3 hoc quidem simphciter, hoc autem alicui ; simpliciter quidem quod ei qui sccundum naturam disponitur, alicui autem et quandoque quod ei qui praeter naturam. Amara enim delectabilia videntur corrupto secundum gustum quandoque B Albertus Lect. f. rs4ra Et similiter est circa delectabile. Non enim semper est Et similis dubitatio est de delectabili simpliciter 3 Comm. p. 520 a De anima 11 delectabile simpliciter, delectabile alicui B. - Cf. Aristoteles supra 111 IO, 1113 a 25-29 ; infra X 8, 1176 a 12-14 58-59 cf. supra 111 c. 1 lin. 72-73 cum adn. 21, 422 b 8-10 ; ipse Thomas Ia q.75 a.2 ; P-IP q.31 a.7 ; IP-IP q.46 a.z.

;


add. T (? cf.Zin. 153 et ideo) ALR 3 amativi 153) (ueZ amant) T (Zh, 153) amativae ALR 4 per totam LRtT (Zhz. 158) per Rp2g3 ow. Rp1e4

:

scri$toGs

Ad. : non

:

:

Ad. :

:

:

:

: om. :

VIII,

3 (1156a 6)

449

boni autem sunt secundum se ipsos. 3 Volentes autem bona ilIorum gratia maxime amici. Propter se ipsos enim sic habent et non secundum accidens. 5 Permanet igitur horum amicitia usque quo utique boni sunt. Virtus autem mansivum. $ Et est uterque simpliciter bonus et amico ; boni enim et simpliciter boni et ad invicem utiles. Similiter autem et delectabiles, 15 boni enim et simpliciter delectabiles et ad invicem ; unicuique enim secundum delectationem sunt propriae actiones et tales, bonorum autem tales aut similes. 5 Talis autem amicitia mansiva rationabiliter est; copulat enim in ipsa omnia quaecumque oportet amicis existere. Omnis enim amicitia propter bonum est ve1 2opropter delectationem ve1 simpliciter ve1 amanti et secundum similitudinem quandam. Huic autem omnia existunt ditta secundum se ipsos; hac enim similes et reliqua quodque simpliciter bonum et delectabile simpliciter est. § Maxime itaque haec amabilia; et amare autem et amicitia in his maxime et optima. 5 Raras autem 25 verisimile tales esse. Pauci enim tales. $ Adhuc autem indiget tempore et consuetudine; secundum proverbium enim non est scire ad invicem ante dictos sa1 consumere, neque acceptari oportet prius neque esse amicos ante quam uterque utrique appareat amabilis et credatur. § Qui autem cito 30 ad invicem amicabilia faciunt, volunt quidem amici esse, non sunt autem, si non et amabiles et hoc sciant. Voluntas quidem igitur velox amicitiae fit, amicitia autem non. 5 Haec quidem igitur et secundum tempus et secundum reliqua perfetta est et secundum omnia haec fit et similis uterque 35ab utroque, quod oportet amicis existere. boni,

io amicis

g secundum Ant. tvunsZ.(Boyghes.) LRtRprp4 T (Z&. 180) : per Rp2~s Cf. sujwa 1127 a 2, 28 cuna adn. I 2 usque quo Ant. tvansl.(Borghes.) L(-P13) R quousque P13 un etium T (cJ ZZ%Z. 12 sunt Os @.m. Sk2 RT (Zin. 193) sint AL(-Os @.m. Sks) 12 mansivum LR 193) ? permanens (morabilis sup. Gn.) Ant. tvansZ.(Borghes.) un etiam T (cf. Zin. 194) ? 17 aut A(=fi LbMbOb) Ant. tyansZ.(Bovghes.) R (autem Rp) T (Zin. 211-212) secundum quod (=5) L 18 copulat LR coniungit Ant. tvawZ.(contingit scyipto& negZ. Boyghes.) un etiam T (cf. ZGz. 220) ? Cf. infra 1157 a 34 cum adn. 21 Huic... ipsos RT (Zin. 229-230) Huic autem omnia existunt quae ditta sunt secundum se Ant. tyatisZ.(Boyghes.) hom.om. L 22 hac enim similes A(Kb) RT (Z;?‘Z, 230-231) huic enim similia A(LbMbOb) L (Alia autem littera est haec : Sic enim simiZes et reZiqua. In graeco enim habetur tautl?, quod potest esse dativi casus feminini generis et significat idem quod haec dictio < huic B, ve1 potest esse adverbium similitudinis ve1 causale Roberti Gyosseteste zotuZu iti EtPn Sk2) huic autem similia A (Aspasius, p. 167, 32) Azt. .tyansZ. (Boyghes.) 22 quodque RT Z&. 232) et L et quod Azt. tyansZ.( Borghes.) 23 itaque RT (Zin. 237) utique Ant, &ansZ.(Bo?*ghes.) L 24 Raras A Ant. tyazsZ.(Bovghes.) RT (Z&. 173, 244) Raro L 25 verisimile RT (Zin. 173, 251) conveniens L decens Aat. twnsZ.(Bovghes.) Cf. infra 1171 a 7, 1179 a 31 wm adn. 28 acceptari ALRtT (Z&. 260) acceptati Rp 30 ad invicem amicabilia R amicabilia ad invicem AL 34 similis A(= ~PO& KhLbMbOh) Ant. tyansZ.(Boyghes.) LT (Zin. 276) simul Rt obsc. Rp (simi’ Pr4Rp3p4 silJ cett.) 34 uterque RT (ZGz. 276) utrique AL alterutri Atit. tyansZ. (Boyghes.)

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

1156 a 6

DZ@VWZ~ autem haec etc. Postquarn Philosophus ostendit quid est amicitia, hic distinguit species eius. Et primo distinguit species amicitiae; secundo ostendit in quibus amicitiae speciebus fiant accusas tiones seu conquestiones, ibi: TP%& itaque ekstentibus etc. Circa primum duo facit: primo distinguit species amicitiae quae in aequalitate personarum salvatur ; secundo distinguit species amicitiae quae est inter inaequales personas, ibi: AZtera est autem 5 Cap. 13, 1162 a 34,

g Cap. 7, 1158 b II,

:

amicitiae species etc. Circa primum duo facit: pri- IO mo distinguit amicitiae species ; secundo ostendit eas in aequalitate existere, ibi: Sunt autem igitur dictae amicitiae etc. Circa primum tria facit: primo distinguit amicitiae species ; secundo determinat de eis per comparationem ad actum, ibi: Quemadmo- 15 dum autem in Mutibus etc.; tertio per comparationem ad subiectum, ibi : In seveks autem et senibus etc. Circa primum duo facit: primo ponit specierum

12 Cap. 6, 1158 b I.

15 Cap. 5, 1157 b 5.

17 Cap, 6, 1158 a I.

450

SENTENTIAE

OCTAVI

LIBRI

ETHICORUM

distinctionem ; secundo determinat de singulis speciebus, ibi : Qui quidem igitw etc. Dicit ergo primo quod, cum sint tria amabilia, sicut dictum est, scidelectabile et utile, haec licet bonum simpliciter, differunt specie ab invicem, non quidem sicut tres species ex aequo dividentes aliquod genus, sed se25 cundum prius et poster% se habent ; et quia secundum differentiam obiectorum diversificantur actus,

non enim unus amat alium propter hoc quod est taliter dispositus, puta quod est eutrapelus, id est virtuose se habens circa ludos, sed solum in quantum est sibi delectabilis. Et sic patet quod tam illi

consequens est quod amationes secundum haec tria differant specie, ut scilicet alia sit species amationis qua amatur aliquid propter bonum et alia qua ama30 tur aliquid propter delectabile et alia qua propter utile; et quia amicitiae actus est amatio, consequens est quod etiam sint tres species amicitiae aequales nu-

quod ipse in se est, sed secundum quod accidit ei, scilicet secundum quod est utilis ve1 delectabilis. Unde patet quod huiusmodi amicitiae non sunt per se amicitiae, sed per accidens, quia non amatur homo secundum id quod ipse est, sed secundum quod aliquid exhibet, scilicet utilitatem ve1 delectationem. Deinde cum dicit : FaciZe soZubiZes etc., ostendit huiusmodi amicitias facile esse dissolubiles ; sunt enim propter aliquid quod accidit hominibus qui amantur, in quo, homines non permanent semper sibi similes, sicut non semper idem homo est delec-

20

mero amabilibus, quarum una est amicitia propter honestum, quod est bonum simpliciter, alia propter 35 delectabile et tertia propter utile; in singulis enim horum salvatur ratio amicitiae supra posita, quia secundum unumquodque horum trium potest esse redamatio non latens. Et secundum haec tria possunt sibi bona velle ad invicem secundum quod 40 amant; puta si amant se propter virtutem, volunt sibi invicem bonum virtutis, si autem propter utile, volunt sibi invicem bona utilia, et si propter delectationem, delectabilia. 1156 a 10 Deinde cum dicit : Qui quidem igitur etc., deter45 minat de praedictis amicitiae speciebus, quae qui-

*

qui amant propter utile amant propter bonum VI quod eis provenit, quam etiam illi qui amant propter delectationem amant propter delectabile quod percipiunt , et ita non amant amicum secundum

tabilis ve1 utilis; quando igitur illi qui amabantur desinunt esse delectabiles ve1 utiles, amici eorum quiescunt ab amando. Et hoc maxime manifestum est in amicitia utilis; non enim semper est idem utile homini, sed aliud et aliud secundum diversa tempora et loca, sicut in aegritudine est utilis medicus, in navigando nauta et sic de aliis; quia ergo amicitia non habebatur ad ipsum hominem secundum se, sed ad utilitatem quae ab ipso erat, consequens est quod dissoluta amicitiae causa, etiam amicitia dissolvatur. Et simile contingit circa amicitiam delectationis. Deinde cum dicit : Maxime autem in senibus etc., ostendit quibus huiusmodi amicitiae competant. Et primo ostendit quibus competat amicitia utilis; se-

75

80

1156

a 19

85

90

dem non aequaliter sub amicitia continentur, sed secundum prius et posterius. Sic ergo tria facit: primo determinat de amicitia utilis et de ea quae est delectabilis, quae per posterius rationem amicitiae 50 participant ; secundo determinat de amicitia honesti, quod est bonum simpliciter, cui primo et per se competit ratio amicitiae, ibi: Perfetta autem est bonorum etc. ; tertio comparat alias amicitias ad istam, ibi: Quue autem propter delectabize etc. Circa 55 primum duo facit: primo ostendit quales sint amicitiae species imperfectae ; secundo ostendit quibus competunt, ibi: Maxime autem ha senibus etc. Circa primum duo facit: primo ostendit amicitias utilis et delectabilis esse amicitias per accidens; secundo 60 ostendit quod sunt facile dissolubiles, ibi : FaciZe

cundo quibus competat amicitia delectabilis, ibi : 100 Iuvenum autem amicitia etc. Ponit autem primo tria genera hominum quibus competit amicitia utilis. Et primo dicit quod maxime talis amicitia videtur fieri in senibus, qui non quaerunt delectabile propter debilitatem caloris et sensuum, sed quaerunt 105 utile, in quantum scilicet indigent ut subveniatur na turae iam deficienti.

soZubiZes utique etc. Dicit ergo primo quod illi qui amant se ad invicem propter utilitatem, unus non amat alterum propter se ipsum, sed secundum quod ab altero accipit sibi aliquod bonum. Et si65mile est in his qui se amant propter delectationem;

Secundo ibi : Et eoyum qui in adoZescentia ,etc., 1156 a 26 dicit quod haec amicitia competit etiam adolescentibus et iuvenibus qui quaerunt utile. Et hi quidem 110 non omnino sunt tales ut se mutuo ament neque etiam convivunt ad invicem, quia quandoque non

36 posita conL cum Ed*l] posite @ 22 haec] hic @ hec tria ?l? Sed cf. AtGst. II# a 6 ___ 74 quod] id @aem. g4-gs amicitia dissolvatur] amicitie dissolvantur Y? 81 facile esse ànv. Y? 85 igitur] ergo Y! 105 sensuum con& Y?(-Za) cum Kr V6 Ed3 $r.m. P1 sec.m. ErlEr*] sensum @ (wzde fio et unte sensum hab. secundum Bg1BxP6P7VaW et sensuum om. Fr) 20 Lin. 1156 a IO. 21 Cap. 2, 1155 b 17-21. 36 Cap. 2, 1156 a 3-5. 52 Lin. 1156 b 7. 1156 b 35. 57 Lin. 1156 a 24. 60 Liri. 1156 a 19. 67-68 Cf. supra 11 c. g lin. 118-119 cum adn. 54z;;p;it 104-105 Albertus IJCt. f. 155ra senibus deficiunt sensus et Vigor naturae et ideo multum non afficiuutur a 1156 a 31. delectationibus B. Cf. ipse Thomas Super I V Sent. d.34 q.1 a.2 arg.3 et ad 3.

:c

.

95

1156 a 24

3 (1156a 6 - 1156 b 13)

%156 a 30

%156 a 31

sunt sibi invicem delectabiles nec unus indiget societate alterius nisi solum propter utilitatem; in 115 tantum enim mutua societas est eis delectabilis in quantum per hoc habent aliquam spem boni ad quod sit eis utilis talis societas. Tertio ibi: In bus auttm etc., dicit quod ad amicitias quae sunt propter utilitatem quidam reducunt 120 etiam amicitiam peregrinorum, qui se invicem amare videntur propter utilitatem quam unus ab alio habet in sua peregrinatione. Deinde cum dicit: ~zawzurn autem etc., ostendit quibus competat amicitia delectabilis- Et circa hoc 125duo facit. Primo ostendit quibus competat huiusmodi amicitia. Et dicit quod amicitia quae est propter delectationem maxime videtur esse iuvenum, quia vivunt secundum quod feruntur a passionibus, non130

135

%156 a 33

140

145

1156

b 1

150

155

dum roborato in eis iudicio ratio&, quo passiones ordinentur ; et quia passiones omnes terminantur ad delectationem et tristitiam, ut in 11 habitum est, consequens est quod ipsi maxime persequuntur id quod est eis delectabile secundum praesens tempus; passiones enim pertinent ad partem sensitivam, quae maxime respicit praesens. Amare autem aliquid propter hoc quod est factivum delectationis in futurum, iam accedit ad rationem utilis. Secundo ibi : Adate autem etc., ostendit horum amicitias esse facile mutabiles dupliciter. Primo quidem ex parte delectabilium, quia scilicet transeunte aetate fiunt eis alia delectabilia; non enim eadem sunt in quibus delectantur pueri, adolescentes et iuvenes. Et ideo tales de facili fiunt amici et de facili cessant, quia simul transmutato delectabili transit amicitia, iuvenilis autem delectationis est velox transmutatio (eo quod tota eius natura in quadam transmutatione consistit). Secundo ibi : Ei amativi autem etc., ostendit idem ex parte amantium. Et dicit quod iuvenes sunt amativi, id est prompti et vehementes in amore, quia scilicet amant non es electione, sed secundum passionem et in quantum concupiscunt delectationem, et ideo vehementer et intense amant. Et quia passio facilq transit sicut et facile advenit, inde est quod tales sicut de facili amare incipiunt, ita cito quiescunt ab amando et multotiens eadem die amicitiam ineunt et dissolvunt. Sed quandiu

amicitia durat, volunt tales per totum diem sibi invicem commanere et convivere sibi ipsis, in quantum sunt sibi mutuo delectabiles; isto enim modo 160 disponitur in eis amicitia. Deinde cum dicit : Peyfecta autem est etc., determinat de amicitia principali, quae est propter bonum virtutis. Et primo proponit huiusmodi amicitiam esse perfectam. Et dicit quod tertia amicitia, 165 quae est bonorum et sibi invicem similium secundum virtutem, est perfetta amicitia, Secundo ibi : Isti enim bona etc., probat quod dixerat, ostendendo condiciones huius amicitiae. Et primo ostendit quod huiusmodi amicitia est per se 170 et non per accidens; secundo ostendit quod nihil ei deest, ibi : Et est wteyque simpZiciter bonus etc. ; tertio quod est rara, ibi: Rayas autem verìsimile etc. Circa primum tria facit. Primo ostendit praedictam amicitiam esse per se et non per accidens. 175 Illi enim qui sunt sibi similes in virtute volunt sibi invicem bona in quantum sunt boni; sunt autem boni secundum se ipsos, nam virtus est quaedam perfectio faciens hominem bonum et opus ipsius; ergo patet quod tales volunt sibi bona secundum 180 se ipsos. Unde eorum amicitia est per se.

1156

b 7

1156

b 8

1156 Secundo ibi : Volentes azdem bona etc., ex hoc concludit quod talis amicitia sit maxima. Semper enim illud quad est per se est potius eo quod est per accidens. Cum igitur haec amicitia sit per se, 185 aliae autem per accidens, consequens est quod virtuosi qui volunt bona amicispropter eQs et non propter aliquid quod sibi ex eis proveniat, sunt maxime amici. Tertio ibi : Pewzanet ig&?zw etc., concludit ulte- 190 1156 rius quod, ex quo tales amant se ipsos propter hoc quod boni sunt, consequens est quod eorum amicitia permaneat quousque sunt boni secundum virtutem. Virtus autem est habitus permanens et non de facili transiens, ut patet ex his quae in 195 11 ditta sunt. Ergo talis amicitia est diuturna. 1156 Deinde cum dicit: Et est zderque simp,?icitey etc.,

b 9

ostendit quod huic amicitiae nihil deest, quod pertinet ad rationem perfetti, ut patet in 111 Physicorum. Et circa hoc tria facit. Primo ostendit quod 200 haec amicitia comprehendit in se ea quae sunt in aliis amicitiis. Et dicit quod in ista amicitia uter-

125 dicit .nst. . ostendit] __ Q Cf. 160 sibi mutuo]

A

om.

V)

4s

infra c. 13 lin. 63-64 cum ah. 146 eius] eorum Y 148 Et PSWi Za] om. @ F1 V6 Sed cf. 102 autem est coni. ex (cf. sz@va Zh. 52) wrn P3Vs F1] &v. @ (est kv. Y!(mutuo om. V6) 188 sunt] sicut Y(sint Za .sec.m. V6 foktan yecte) 201 se] ipsa add. Y!(-F1 V6)

Avist. -

118-122 Cf. infra c. 12 lin. 30-32 cum adn. ; IX c. 12 lin. 11-17 cum adn. 131 Cap. 3, 1104 b 13-16 ; 5, 1105 b 21-24. 134-135 Cf. Aristoteles De mem. 1, 449 b 27 ISet. 1 11, 1370 a 34 (ed. Spengel, p. 220) ipse Thomas Ia q.79 a.6 ad 2 ; Ia-IIae q.15 a.1 q.35 a.2 ad 2 q.41 a.1 ad 3. 172 Lin. 1156 146-147 Cf. supra VI1 c. 14 lin. 200-201 cum adn. b 1:2. 173 Liri. 1156 b 24, 178-179 Cf. supra II 6, 1106 a 15-24, et comm. Thomae lin. 22-33 cum adn. 183-185 Cf. supra I c. 14 lin. 113-114 cum adn. - Aspasius, p. 167, 11 ; 08, f. 177rb Posterius enim quod secundum accidens eo quod secundum se ipsum >. 194-195 Ps.-Aristoteles Cat. 8, 8 b 27-28 et g a 4-10 a Boethio transl. (PL 64, 240 D ed, MinioPalUellO, p. 23-24) cf. ed. comp. et transl. Guillelmi de Moerbeke (ed. Minio-Paluello, p. 63-64 et p. 102). 196 Cap. 5, 1105 b Ig - 1106 a 13. 200 Cap. II, 207 a 8-15.

;

;

;

:1

;

;

;

b

11

b

12

SENTENTIAE

452

OCTAVI

LIBRI

ETHICORUM

que amicus est bonus non solum simpliciter, scilicet secundum se ipsum, sed etiam per comparationem ad suum amicum, quia illi qui sunt virtuosi sunt et simpliciter boni et utiles sibi invicem. Et similiter sunt simpliciter delectabiles et etiam ad invicem ; et hoc ideo quia unicuique sunt delectabiles propriae actiones et tales, id est actiones similes propriis, actiones autem virtuosorum sunt

et sunt bona simpliciter et sunt delectabilia et utilia, unde per consequens oportet quod etiam amare in his maxime accidat et amicitia horum sit maxima. 1156 b 24 Deinde cm-n dicit : Raras uutem etc., ostendit praedictam amicitiam esse raram, quod est signum 24s perfectionis, nam perfetta in quolibet genere rarius inveniuntur. Circa hoc autem tria facit. Primo ostendit propositum duabus rationibus. Quarum

quidem quae unius, propriae sibi, et quae alterius, similes propriis (non enim contrariantur sibi operationes quae sunt secundum virtutem, sed omnes sunt secundum rationem rectam). Sic ergo manifestum est quod amicitia virtuosorum non solum habet bonum simpliciter, sed etiam delectationem et utilitatem. Secundo ibi : Ta& atitem amicitia etc., concludit iterum quod talis amicitia rationabiliter est diu permansiva et non facile transiens, quia in ea coniunguntur omnia quaecumclue requiruntur ad amicos.

prima est quia haec amicitia est virtuosorum, pauci autem sunt tales propter difficultatem attingendi 250 medium, ut dictum est in 11. Unde verisimile est quod tales amicitiae sint rarae. Secundam rationem ponit ibi: Adhuc autem etc. 1156 b 25 Quia scilicet amicitia talium indiget longo tempore et mutua assuetudine ut se invicem possint cognos- 255 cere et virtuosos et amicos, quia secundum quod dicitur in proverbio, non contingit quod aliqui se invicem cognoscant ante quam simul comedant mensuram salis, non oportet autem quod unus

Omnis enim amicitia est propter bonum ve1 propter delectationem, et hoc ve1 simpliciter, puta quia id quod amatur est simpliciter bonum et delectabile, ve1 quia est bonum et delectabile amanti, et hoc est esse bonum et delectabile non simpliciter et proprie, sed secundum quandam similitudinem ad id quod est vere et proprie bonum et delectabile. In hac autem amicitia omnia praedicta existunt non per accidens, sed per se; illi enim qui sunt

acceptet alium ad hoc quod sit eius amicus ante 260 quam unus appareat alteri amandus et credatur ita esse, et hoc raro contingit. Unde tales amicitiae sunt rarae. Secundo ibi: Qui az&m cito etc., excludit obiec1156 b 29 tionem de illis qui videntur cito fieri amici. Et 265 dicit quod illi qui cito sibi invicem exhibent opera amici tiae , manifestant quod volunt esse amici, non tamen adhuc sunt quousque sciant quod sint

similes secundum hanc amicitiam virtutis et reliqua bona habent, quia quod est simpliciter bonum est etiam delectabile. Et sic, quia huiusmodi amicitia habet omnia quae ad amicitiam requiruntur, non de 235 facili dissolvitur ; illud enim praetermitti COnSuevit in quo defectus aliquis invenitur. 1156 b 23 Tertio ibi : Maxime itaque etc., concludit iterum hanc amicitiam esse maximarn, quia scilicet illa in quibus coniunguntur omnes rationes amandi sunt MOmaxime amabilia et talia sunt bona honesta, quia

amabiles invicem. Et sic patet quod cito fit in homine voluntas amicitiae, sed non ita est de ipsa 270 amicitia. 1156 b 33 Tertio ibi : Haec quidem igitur etc., epilogando concludit quod praedicta amicitia est perfetta et secundum tempus, quia est diuturna, et secundum

205

210

215

1156 b 17

220

225

230

reliqua quae dieta sunt et perficitur secundum omnia quae sunt in aliis amicitiis et similis sit uterque amicorum ab altero, quod requiritur ad amicitiam, propter hoc scilicet quod sunt similes in virtute.

sewn. Er*] sed @(-Kr P6) om. P6 Y 203-204 SCiliCet CO?d GUWZ Kr 235 dissolvitur Y(-s V6)] desolvuntur @(solvuntur disolvuntur secm. ErT4 dissolvuntur sec.m. AoOPd) dissolvuntur @ S V6 p.m. 01 dessolvuntur As 250 sunt tales] 252 sint] sunt @ Za 255 possint cod. cum FI Za Ed8 sec.m. Wi V6] possent @ 258 cognosiw. Y (sunt om. E+) 259 unus Inc. 2ga pecia 261 unus appareat &w. Y cant] agnoscant O(-P’) 258 comedant] comedunt @(-P7) 276 similis] sii’ (=simul ?) @ (simi’ AoDb Bg* simile V6 Ed1 Ed8) Cf. Arist. 1156 b 34 cum a&z. et infra ao?% ad lin. 277 276 sit] 276 uterque] ut’que @ (aeque uterque ac utrique $%zplerisque mss. le& potest; utrique pewriptum fit V%a Ed1 Ed8 scit Eda 277 ab altero @ Auctore hab. CIPKPloV V6 Ed1 Ed3 uterque Eda) Cf. Akt. 1156 b 34 cum ad% et infra ah. ad lin. 277 Arist. 1156 b 35 (ab utroque) Thomas ab altero scr@shse videtur fio alteri (Zocum hunc feve desperatum alii aliter emendare conati su&; ne tamen simile fit utrique ab altero cum V6 Ed1 Ed3 coniciamur eo prohibemur quod e mss. paecowm falsa lectione 6poia (= similis) pro &UJM (=similia) dificultas erta est; facilior igitur lectio simile di&ultatem non solvit, sed ne&)

:e

Quod existit in bonorum amicitia ve1 propter amanti bonum ve1 delectabile 227-228 Aspasius, p. 167, 24-27 ; 08, f. 177va secundum similitudinem quandam qui enim non propter simpliciter bonum ve1 simpliciter delectabile amant, sed propter eam quae ipsis secundum similitudinem dictam amicitiam habent utique, non eam quae principaliter >. 246-247 Cf, infra IX c. 12 275 Lin. 11.56 b 8-24. lin. 105-108. 251 Cap. 7, 1106 b 28-36 11, 1109 a 24-30.

;

;

275

4 1156 b 35 Quae autem propter ~57 a 1 delectabile similitudinem huius habet; et enim boni delectabiles ad invicem. Similiter autem et qui propter utile; et enim tales ad invicem boni. 5 Maxime autem et in his amicitiae permanent cum aequale fiat ab invicem, puta 5 delectatio. Et non solum sic, sed et ab eodem, quale eutrapelis. Et non ut amatori et amato: non enim in eisdem delectantur isti, sed hic quidem videns illum, hic autem famulatum recipiens ab amatore; finiente autem hoc, quandoque et amicitia finit, huic quidem enim non est visio lo delectabilis, huic autem non fit famulatus. 5 Multi autem rursus permanent, si ex consuetudine mores diligant, similis consuetudinis existentes. § Qui autem non delectabile commutant, sed utile, in amabilibus, et sunt minus amici et permanent. § Qui autem propter utile existentes amici, simul cum confe15 rente dissolvuntur ; non enim ad invicem erant amici, sed utilis. 9 Propter delectationem quidem igitur et propter utile, et pravos contingit amicos ad invicem esse, et epiikes pravis, et neutrum qualicumque. Propter se ipsos autem palam quia solos bonos; mali enim non gaudent se ipsis, si non 20 aliqua utilitas fiat. § Et sola autem bonorum amicitia intransmutabilis est. Non enim facile nulli credere de eo qui in multo tempore ab ipso probatus est et credere in his et numquam utique iniustum facere et quaecumque . alia in ea quae ut vere amicitia dignificantur. In aliis ~autern nihil prohibet talia fieri. Quia enim homines dicunt amicos et propter utile, quemadmodum civitates, videntur enim compugnationes civitatibus fieri gratia conferentis, et eos qui propter delectationem ad invicem diligunt, quemadmodum pueri, forte quidem oportet dicere et nos amicos tales. 30s Species autem amicitiae plures. Et primo quidem et principaliter bonorum secundum quod borri. Reliquas autem secundum similitudinem; secundum quod enim bonum aliquid et simile aliquid, sic amici.

:

1157 a 4 permanent ALRtT (&z. 28-29) permanet Rp (cow. secm. BalP) 5 etz ALrRpT (.Zz+z.34 etiam) LaRt 8 hoc T ( ? cf. Z&. 41) hora R pulcritudine L forma trunsZ. (Bo@zes.) 11-12 similis consuetudinis LRtT (ZGz. 52) similis consuetudines Rply4 similes consuetudines R.p2a3 15 erant ALRtT (ZSz. 68) erunt Rp (cow. sec,m. Bal) 17 epiikes trumZ.(Ha ; modestos Ro@zes. ; cf. SU@z 1154 b 31 cum ad%) T (? Cf. SU@a 1137 a 31 cum adn.) epieikees (epy) LRt epieikes (epy- epyey-) Rp 18 qualicumque A A tyan.sZ. (Bovghes.) LT (&z. 78) quaecumque Rt quodcumque Rp 18 ipsos Inc. 13a pecia &z Rpl9293~4 18 palam quia (=&j?,o~ &L) Rpl~~*~ manifestum quoniam tvansZ.(Bo@zes.) videlicet (=87$ovr5~~) LRtRp4 Cf. supra 1102 a 14 cum adn. 22 Post est fon inte@. T (Z&. gr) : puncto interp. A 22-23 et credere in his ALR : an om. T (cf. Zin. gr) ? 24 dipificantur RtRp1*S*3T (Z&z. 93) dignificatur LRp4 digna existimantur Ant. t~ansZ.(Bo@zes.) 24-25 In aliis autem A(=&J SÈ &s &,XCSS Lh) R In aliis autem alteris (=&J & &s &UIXLSMpct~s) L In aliis autem amicitiis A(=&v & OUTS &&ct~s ha~pkq Ald.) A tvansZ.(Bovghes.)

: om.

:

:

:

:

Ad.

Ant.

:

:

Ant. :

nt.

:

:

-

Ethica 46

nt.

SENTENTIAE OCTAVI LIBRI ETHICORUM

454

Et enim delectabile bonum aliquod amatoribus delectationum. Non omnino autem hae copulantur neque fiunt idem amici propter utile 35et delectabile; non enim omnino coniunguntur quae secundum accidens. 1157b 1 In has autem species amicitia distributa, pravi quidem erunt amici propter delectationem ve1 utile, sic similes existentes, boni autem propter se ipsos amici, secundum quod enim boni. Isti quidem igitur simpliciter amici, illi autem secundum 5accidens et in assimulari his.

:

34 copulantur R copulant L coniunguntur A&. WwzsZ.(Z3o@~~) Cf. supra 1156 b 18 cum adn. 34 idem (=oi aho\) ARtT t~ansZ.(Bo@zes.) ipsi L om. Rp

1156 b 35

Quae autem profiter dezectabile etc. Postquam Philosophus determinavit de tribus amicitiae speciebus, hic comparat eas ad invicem. Et circa hoc tria facit: primo ostendit in quo aliae amicitiae sint 5 similes perfectae ; secundo in quo ab ea differant , ibi: Pyopter delectationem pidem igitw etc.; tertio epilogat quae ditta sunt, ibi : Species autem amicitiae etc. Circa primum duo facit. Primo ostendit similitudinem aliarum amicitiarum ad perfectam quantum 10ad causam amandi. Et dicit quod illa amicitia quae

est propter delectabile habet similitudinem perfectae amicitiae, in quantum virtuosi sunt sibi invicem delectabiles. Et similiter amicitia quae est propter utile est similis perfectae amicitiae, in quanIS turn virtuosi sunt sibi invicem utiles. 1157 a 3 Secundo ibi : Maxime autem etc., ostendit similitudinem quantum ad permanentiam amicitiae. Et circa hoc duo facit: primo ostendit quomodo etiam amicitiae utilis et delectabilis sint permansivae; secundo quae earum sit permanentior, ibi : Qui autem @ofiter utiZe etc. Circa primum duo facit: primo ponit duos modos quibus praedictae duae amicitiae sunt permanentes et in hoc habent similitudinem perfectae amicitiae ; secundo ponit modum in quo 25 deficiunt a permanentia, ibi : Qui autem non deZectabiZe etc. Primo ergo ponit primum modum permanentiae, dicens quod etiam in his qui sunt amici

20

propter utile et delectabile maxime sunt amicitiae permanentes cum idem et aequale sibi invicem re30 pendant, puta delectationem pro delectatione. Et quia secundum diversa delectabilia sunt diversae delectationes specie et quantitate differentes, oportet quod ad permanentiam amicitiae non solum rependatur delectatio, sed etiam ab eodem delectabili,

22 ponit] proponit @(ponit sed @o 21 primo hab. primo.9 V)

un ehm T (cf. Zhz. 124, 130) (Zh. 124) idem ipsi Ati&

:

sicut accidit in eutrapelis quorum unus delectatur 35 in ludo alterius. Non autem oportet sic esse sicut accidit inter duas personas se amantes amore venereo, quia quandoque tales non delectantur in eisdem, sed amator delectatur in hoc quod videt personam amatam quae delectatur in hoc quod 40 recipit servitium ab amatore ; quibus cessantibus, quandoque cessat amicitia, dum scilicet ab una parte cessat visi0 et ex alia parte cessat servitium. Secundum modum permanentiae ponit ibi: MuZti

;

:

a 10

vatum bonum, ut supra dictum est; unde, cum mores etiam mali ex consuetudine acquisiti sint 55 permanentes, sequitur quod tahs amicitia sit permansiva. 1157 a 12 Deinde cum dicit : Qui autem non delectabile etc., ponit modum quo amicitia deficit in permanendo. _ Et dicit quod illi qui in amabilibus non recom- 60 pensant delectabile pro delectabili, sed utile pro delectabili, sunt minus amici propter minorem similitudinem, unde et minus permanent in amicitia. 1157 a 14 Deinde cum dicit : Qui autem @ofiter utiZe etc., comparat permanentiam utriusque amicitiae. Et di- 65 cit quod illi qui sunt amici propter utile simul separantur ab amicitia cessante utilitate, quia non erant ad invicem amici sui ipsorum, sed utilitatis.

ostendit PPz

28 sunt] sint Y(-Za)

25 Lin. 1157 a 12. 32 Averroes, VI11 c. 4 (ed. 6 Lin. 1157 a 16. 7 Lin. 1157 a 30. 20 Lin. 1157 a 14. 41 Albertus Le& f. 156rb et tunc, quando finit pulcritudo in uno ve1 1562, f. 114rb) Intendo, in specie et quantitate B. famulatus in altero, terminatur talis amor> comm. p. 524 b qet, si finiatur pulcritudo, mox etiam finitur amicitia takh cf. adn. 54 Cap. I lin. 133-136. ad Arist. 1157 a 8.

:6

1157

autem ~ursus etc. Et dicit quod etiam in amicitia 4s utilis et delectabilis, multi permanent in amicitia, si unus diligat mores alterius, sicut luxuriosus diligit mores alterius luxuriosi ve1 unus cupidus lucri mores alterius, non quod tales mores sint secundum se diligibiles sicut mores virtuosi, sed sunt diligi- 50 biles ex consuetudine, in quantum scilicet ambo sunt similis consuetudinis. Similitudo autem est per se causa amicitiae, nisi per accidens impediat pri-

:c

455 Delectatio autem ma& provenit ab ipso amico 70 secundum se ipsum quam utilitas, quae est quandoque secundum aliquam rem exteriorem. 1157 a 16 Deinde cum dicit : Propter delectationem quidem etc., ponit duas differentias duarum amicitiarum ad perfectam. Primo ergo concludit ex praemissis quod 75 propter delectationem et utilitatem possunt sibi invicem fieri amici homines cuiuscumque condicionis,

amicitia inter civitates propter utilitatem compug- 105 nationis contra inimicos, quam etiam eos qui diligunt se invicem propter delectationem, sicut patet de pueris, ideo oportet quod etiam nos, sequendo consuetudinem communiter loquentium, tales nominemus amicos. 110 Deinde cum dicit : Qecies autem amicitiae etc., 1157 a 30 epilogat quae ditta sunt de speciebus amicitiae. Et ’

scilicet et mali malis et boni malis et etiam illi qui nec sunt virtuosi nec vitiosi et ad utroslibet et ad invicem. Sed secundum perfectam amicitiam, qua 80 homines propter se ipsos amantur, non possunt fieri amici nisi boni, quia in malis non invenitur aliquid unde possint se invicem amare aut in se delectari nisi propter aliquam utilitatem. Secundam differentiam ponit ibi: Et soZa autewz 1157 a 20 8s etc. Et dicit quod sola amicitia bonorum, quae est perfetta, est de se intransmutabilis. Transmutatur enim amicitia maxime per hoc quod unus amicorum invenit in alio id quod amicitiae contrariatur; sed hoc non potest contingere in amicitia bonorum, 90 quia homo non de facili Credit alicui malum de illo quem multo tempore probavit et numquam invenit eurn aliquid iniustum facientem et in quo invenit omnia quaecumque reputantur digna ad veram amicitiam. Unde talis amicitia non dissolvitur, turn quia 95 est per se et non per accidens, turn quia est perfetta omnia in se continens quae ad amicitiam requiruntur, quae rationes supra sunt positae, turn etiam quia non compatitur impedimentum amicitiae, quod nunc pro ratione inducitur. Sed in aliis amicitiis

dicit quod plures sunt amicitiae species. Et primo quidem et principaliter est amicitia bonorum secundum quod sunt boni. Reliquae autem amicitiae di- 115 cuntur secundum similitudinem huius; in tantum enim dicuntur secundum illas amicitias aliqui amici in quantum est ibi aliqua similitudo verae amicitiae. Manifestum est enim quod delectabile videtur esse quoddam bonum amatoribus delectationum et ita 120

WI nihil prohibet quod unus credat malum de alio et quod unus iniustum faciat alii, unde non essent secundum has amicitias dicendi aliqui amici. Sed quia homines consueverunt tales vocare amicos, tam illos qui propter utile amant, sicut dicitur esse

huius amicitia habet aliquam similitudinem eius quae est propter simpliciter bonum; et eadem ratio est de amicitia utilis. Non tamen hae duae amicitiae semper coniunguntur , ut scilicet sint idem amici propter utile et delectabile; quia ea quae sunt se- 12s cundum accidens non coniunguntur universaliter, sicut musicum et album, quae per accidens coniunguntur in Sorte, non in omnibus coniunguntur ; praedictae autem amicitiae sunt per accidens, sicut supra dictum est, unde non semper coniunguntur. Sic igitur, cum in praedictas species amicitia dividatur, mali possunt sibi invicem esse amici propter delectationem ve1 utilitatem, in quantum scilicet sunt sibi invicem similes in altero horum, sed boni sunt < amici propter se ipsos, in quantum scilicet sunt amici secundum quod boni sunt B. Unde soli boni sunt simpliciter amici, alii autem sunt amici secundum similitudinem, in quantum scilicet assimulantur bonis. ~

.-

69 amico] amato 0 Cf. infra e. 6 lhz. 21, 107 cwn adn. 117 illas] alias Y 123 utilis ITOT&QumF1 sec.m VaVI BxKrOPd SWi] delectabilis @ (delectabili Bx P delectationum pr.m. AO) 132-133 propter... utilitatem] om. @ Cf. Praef., 133 scilicet om. Y? 134 sibi... sed om. @ Cf. Praef., p. 64* 135 sunt om. @ Za 135-136 amici... sunt2 coni. ex Ar&. 1157 b 3-41 kO?%Om. @ 137 soli beni inv. Y

P. 64*

:e

90-94 Albertus Lect. f. 156ra-rb Ad 2 dicendum quod dissolvens amicitiam veram aut dissolvit per se, et secundum hoc est oppositum fundamento ipsius, scilicet vitium, et hoc removet cum dicit ‘et numquam utique est iniustum facere’ aut per accidens, et hoc est aut relatio detractionis simpliciter, et hoc removet cum dicit ‘non enim facile credere’, aut in his in quibus specialiter probavit eum, et hoc removet cum dicit ‘et credere in bis’ ; et addit ‘quaecumque alia’, propter quaedam quae sunt de essentia verae amicitiae, quae faciunt ad dissolutionem, ut animam unam [IX 8, 1168 b 71 in duobus corporibus [Ovidius Tr&. IV IV 72; Augustinus Conf. IV VI II (PL 32, 698); Retract. 11 VI 2 (PL 32, 632)] habere &; f. 156va: < Et dicit quad, quia illi qui sunt vere amici sunt se ipsos diu experti, non est facile quod unus credat cuicumque detrahenti malum de illo qui multo tempore probatus est ab ipso, et maxime in illis in quibus probavit eum; neque est facile quod faciat iniustum unus alteri, et quaedam alia insunt in vera amicitia quae faciunt ad permanentiam, ut habere animam unam etc. B. - Rectius Aspasius, p. 169, 5-8 ; Os, f. 177vb Propter experientiam enim assumpsisse ad invicem sufficientem, non credent temptantibus detrahere neque sustinent dicentes. Ad invicem autem valde credunt et nequaquam utique laedentur ad invicem ; haec autem omnia inesse quidem oportet amicitiae, in sola autem sunt ea quae bonorum > ; Averroes, VI11 c. 4 (ed. 1562, f. 114va) Et dilectio bonorum sola non irascitur, neque admittit turbationes detractorias, eo quod non est leve ut admittatur dictio aut detractio contra eum, qui iam probatus est tempore multo. Et hoc, quoniam amicus in hac dilectione non infert iniuriam amico suo in aliqua horarum, neque quod videatur iniuria. Et ex quo non fit iniuria in hac dilectione, non est dubium quin ipsa sit perseverantissima >. g7 3, 1156 a ICJ-Ig ; b 17-23. 127-128 Cf. Aristoteles Met. V, g, 1017 a 15 ; II, 1017 b 28 - 1018 a 4 ; 22, 1025 a 19-21 ; VI 2, 1027 a 11-12. 130 Cap. 3, 1156 a 10-19. 125-130 Aliter sed perperam Aspasius, p. 169, 14-22 ; Os, f. 177vb Non omnino autem hae contingunt ad invicem, quae propter delectationem ei quae propter utile ; quoniam enim secundum accidens non omnino coniunguntur. Videbitur autem hoc non verum, idem enim erit utique et albus et musicus et uterque secundum accidens. Sed videtur non talia dicere, sed cum primo quidem aliquid dicatur et proprie [seu principaliter], ab illo autem alia Primus quidem homo medicativus, secundum accidens autem instrumentum et farmacum ; non enim coniunguntur talia accidentium. Et hic amici quidem < proprie > beni, secundum accidens autem et a prima amicitia reliquae, unde non facile copulantur >.

:

:

;

: :

:e

: CS

Cap.

:e

:

130

135

.

5

Quemadmodum autem in virtutibus hi quidem secundum habitum, hi autem secundum operationem boni dicuntur, sic et in amicitia: hi quidem enim conviventes gaudent ad invicem et tribuunt bona, hi autem dormientes ve1 separati locis non operantur quidem, sic autem habent ut ~ooperari amicabiliter. Loca enim non dissolvunt amicitiam simpliciter, sed operationem. § Si autem diuturna absentia fiat, et arnicitiae videtur oblivionem facere. Unde dictum est: 4 Multas utique amicitias non appellatio dissolvit B. 8 Non videntur autem neque senes neque severi amativi esse; parum enim in 15ipsis quod delectationis, nullus autem potest per diem commorari cum tristi neque cum non delectabili. Maxime enim natura videtur triste quidem fugere, appetere autem delectabile. $ Qui autem recipiunt ad invicem, non conviventes autem, benivolis assimulantur magis quam amicis. 3 Nihil enim sic est amicorum ut convivere. 2oUtilitatem quidem enim indigentes appetunt, commorari autem simul per diem et beati, solitariis quidem enim esse his nequaquam convenit. Conversari autem ad invicem non est non delectabires existentes neque gaudentes eisdem, quod’connutritiva videtur habere. 255 Maxime quidem igitur est amicitia quae bonorum, quemadmodum multotiens dictum est. Videtur enim amabile quidem et eligibile quod simpliciter bonum ve1 delectabile, unicuique autem quod ipsi tale. Bonus autem bono propter ambo haec. § Assimulatur autem amatio quidem passioni, amicitia autem habitui. 3 Amatio 3oenim non minus ad inanimata est, redamant autem cum electione, electio autem ab habitu. 3 Et bona volunt amicis illorum gratia non secundum passionem, sed secundum habitum. 5 Et amantes amicum quod ipsis bonum amant. Bonus enim amicus factus bonum fit cui amicus, uterque 35igitur amat et quod ipsi bonum et aequale retribuit voluntati et speciei ; dicitur enim amicitia aequalitas. 1153a 1 Maxime autem ei quae bonorum haec existunt.

1157 h

5

:

1157 b 13-14 videntur ALRtT (h. 47) videtur Rp (cow. &%wz. Rp3) 14 senes ALRtT (Zh. 14 severi ALRtT (Zhz. 49) servi Rp (cow. sec.m. Ba1V13Vd) austeri Ant. senex Rp 49) trad. (Borghes.) Cf. Thomae comm. lin. 4g 14 parum .4n.f. t~ansL(Z3orghes.) T (Zh. 53) breve 16 natura : no. ca. Roberti Grosseteste notula hz Sks LR un ab. ca. T (cf. lin. 57) ? 18 recipiunt T (Zhz. 61, 62-63) recipiuntur ALR 28 bono ALRtT (Zhz. 94) homo Rp 31 amicis RtT (Zhz. 116) amatis ALRp 36 speciei A(=T@ E\%CL j5r.m. Lb) RT (&z. 134) delectabili A(=+ +& KbMwb) L 1158 a I autem A(=& Aspasius) LT (h. 144) itaque A(=Si

:

:

KbLbMbOb)

R

:

:

;

:

:

:

:

VIH, 1157 b 5

(1157 b 5 - 1157b

zz)

457

Quemadmodum autem in virtutibus etc. Postquam Philosophus distinxit species amicitiae, hic determinat de eis per comparationem ad actum proprium amicitiae. Et circa hoc duo facit: primo distinguit s amicitiam per habitum et actum; secundo probat quod supposuerat, ibi : Assimulatw autem amatio etc. Circa primum tria facit : primo distinguit amicitiam per habitum et actum; secundo ostendit quomodo quidam privantur amicitia propter defectum actus,

bitus per consuetudinem operum acquiruntur ita etiam per idem conserventur, nam unumquodque conservatur per suam causam. Et ideo dictum est in proverbio quod multae amicitiae dissolvuntur per hoc quod unus alium non appellat, id est non 45 colloquitur et convivit alteri. Secundo ibi : Non videntw autem etc., ostendit 1157 b 13 idem circa senes et severos. Et dicit quod neque etiam senes neque severi, id est homines austeri in

lo ibi : Si autem diutwna etc, ; tertio ostendit amicitiam bonorum esse maximam ex ratione ipsius actus amicitiae, ibi: Maxime quidem igitw etc. Dicit ergo primo quod, sicut est in aliis virtutibus quod quidam dicuntur beni, id est virtuosi, secundum habi15 turn, puta fortes ve1 liberales, etiam quando actum virtutis non exercent, quidam vero dicuntur virtuosi secundum hoc quod actu exercent operationem virtutis, ita etiam est et in amicitia quod quidam dicuntur actu amici in quantum convivunt cum delectatione ad invicem et sibi invicem bene faciunt, quae duo videntur pertinere ad actum amicitiae, quidam vero non operantur actu opera amicitiae, sed tamen sic sunt dispositi secundum habitum ut inclinentur ad operandum huiusmodi opera, sicut patet de amicis quando dormiunt ve1

verbis et convictu, videntur esse amativi, id est 50 apti ad amicitiam, propter hoc scilicet quod non sunt apti ad amicitiae actum, qui est convivere ; parum enim invenitur in eis de delectatione et ideo non possunt de facili convivere aliis, quia nullus potest per diem, id est per aliquod longum tempus, 55 morari cum homine qui contristat ve1 qui etiam non delectat. Maxime enim videtur secundum naturam hominibus et aliis animalibus quod fugiant tristitiam et appetant delectationem, quae nihil aliud esse videtur quam quies appetitus in bono desiderato. 60 1157 b 17 Tcrtio ibi: Qui autem recipiunt etc., ostendit idem circa tertium genus hominum, qui scilicet recipiunt se ad invicem, in hoc scilicet quod unus acceptat mores et conversationem alterius et tamen ad 65 propter aliquam causam numquam convivunt

quando ab invicem loco separantur. Non enim ipsa amicitia simpliciter dissolvitur per distantiam locorum, sed sola amicitiae operatio. Et sic patet quod amicitia remanet habitu etiam operatione cessante. Deinde cum dicit: Si autem diutwna etc., ostendit quomodo in quibusdam deficit amicitia propter defectum actus. Et primo ostendit propositurn; secundo probat quod supposuerat, ibi : NihiZ enim sic est etc. Ostendit autem propositum circa tria ge-

invicem. Et dicit quod tales magis sunt similes benivolis quam amicis, quia amicitia convictum per aliquod tempus requirit. 1157 b 19 Deinde cum dicit : NihiZ enim etc,, probat quod supposuerat , scilicet quod convivere requiratur ad 31 amicitiam sicut proprius actus eius. Et clicit quod nihil sic est proprium amicorum sicut convivere. Posuit enim duo supra ad actum amicitiae pertinere, scilicet convivere et tribuere invicem bona, quod est

20

25

1157 b 11

5

30

nera hominum. Primo quidem circa cos qui diu ab invicem separantur. Unde dicit quod, si absentia amicorum ab invicem sit diuturna, videtur facere oblivionem amicitiae praecedentis, sicut et alii habitus, per dissuetudinem operandi debilitantur et 40tandem destruuntur ; oportet enim quod sicut ha-

35

utilitatem afferrc amico. Quam quidem utilitatem 7s non omnes in amicis quaerunt, sed soli indigentes; sed commorari simul per diem, id est per aliquod longum tempus, cum amicis appetunt etiam beati, id est homines in bonis abundantes, quibus non convenit quad sint solitarii. Nec possunt homines 80

37 sit coni. cum PT FI V6Za sec.m. AoVI ClErErzOPd SWi] sicut @ (si est Ex) quirit con& cum FI V6 Ed3 sec,m. Wi] requiritur Y om. @(add, @od 67 convictum

68 re-

4g austeri] iniusti @ austius PWi sec.m. AO)

6 Lin. 1157 b 28. 10 Lin. 1157 b II. 12 Lin. 1157 b 25. 33 Lin. 1157 b 19. 38-43 Cf. supra 1 c. 16 lin. 69-74 cum adn. 43-46 A&. &atisZ. (Boyg/zes.) Multas utique amicicias aprosigoria [s~p. Zi?z. irresalutatio] dissolvit % Robertus Grosseteste NoMa (adn. marg. in Et Pn Sks) In graeco &7rp5-q~o$x, quod si latine diceretur posset dici ?nappellatio’, privative opposita appellationi quando autem amici separantur locis, neuter alterum alloquendo proprio eum appellat nomine, qualis mutuae appellationis privatio videtur oblivionem inducere et sic amicitiam dissolvere 3 Albertus Lect. f. 156vb proverbium, quod inappellatio multos amicos dissolvit B f. 157vb Sicut dicitur in proverbio quod non appellatio, id est inappellatio, quia non salutat unus alium et vocat alium ex nomine, dissolvit amicitias B ; Comm. p. 526 a, ubi legendum videtur Propter quod in proverbio dictum est quod multas amicitias aprosigoria dissolvit aprosigoria autec dicitur irresalutatio et inappellatio, quando scilicet amici se invicem ex nomine appellare non possunt ve1 mutuo salutare B cf. ipse Thomas 1a-11ae q.53 a.3 S.C. q.24 a.10. 50-51 Albertus Lect. f. 157vb amativi, id est apti ad amandum attive ve1 passive 2. 55 Robertus Grosseteste NojzbZa (adn. marg. in Et O* VIS Sk2) E&fscopus. Diem forte vocat simpliciter tempus, non hunc ve1 illum diem B Albertus Lect. f. 157rb Ad 3 dicendum quod per diem non tantum intelligit unam diem, sed longum tempus quo oportet convivere alii > f. 157vb per diem, id est diu B. 59-60 Cf. supra 11 c. 5 lin. 85-86 cum adn. 72 Albertus Comm. p. 526 b nihil enim ita proprium est amicorum ut continue convivere B. 78-79 Cf. infra c. 6 lin. 110-111. 73 Lin. 1157 b 7-8. Aliter Aspasius, p. 171, 24-25 ; 08, f. 17gva Qui autem felices, isti autem sunt boni... E p. 173, 31-32 ; O8, f. IBora beati et felices, isti autem sunt qui secundum virtutem operantur, ut in praecedentibus dictum est... B.

: ct :c

;

;

:

;

:K

;

K

;

:d :e

: cx

:6

;

: c( : cc

;

’

:
bonum ve1 delectabile, quantum ad ipsum. Sed unus virtuosus est amabilis

bonum amantis. Unde relinquitur quod hoc sit secundum habitum et sic amicitia est habitus. Tertio ibi : Et amantes amicum etc., respondet 1157 b 33 cuidam tacitae obiectioni. Dictum est enim supra quod unicuique est amabile quod est ei bonum, 125 contra quod videtur esse quod homo amet amicum

90

et eligibihs alteri propter ambo haec, quia scilicet est bonus et delectabihs simpliciter et uterque est bonus et delectabilis alteri. Unde maxime possunt virtuosi delectabiliter ad invicem convivere. 1157 b 28 Deinde cum dicit : AssimztZatw atitem etc., probat quod supposuerat, scilicet quod amicitia non roosolum dicatur secundum actum, sed etiam secundum

illius gratia. Sed ipse respondet quod illi qui amant amicum amant id quod est bonum sibi ipsis. Nam, quando ille qui est bonus in se est factus amicus alicui, fit etiam bonum amico suo et sic uterque, 130 dum amat amicum, amat quod sibi bonum est et uterque retribuit aequale suo amico et quantum ad voluntatem, in quantum scilicet vult ei bonum, et

habitum. Et circa hoc tria facit. Primo proponit quod intendit. Et dicit quod amatio videtur importare passionem, sed amicitia videtur importare habitum et esse similis aliis habitibus. 1157 b 29 105 Secundo ibi : Amatio enim etc., probat propositum duabus rationibus. Quarum prima est quia amatio simplex potest etiam ad inanimata esse, sicut dicimus amare vinum ve1 aurum, sed redamare, quod pertinet ad rationem amicitiae, ut supra dictum est, WI est cum electione; non enim est nisi rationabilium ad invicem. Quod autem fit ex electione non fit ex passione, sed magis ab habitu. Ergo amicitia est habitus.

quantum ad speciem voluntatis, in quantum scilicet vult ei bonum non sui, sed illius gratia; quia ami- 135 citia quaedam aequalitas est, in quantum scilicet requirit mutuam amationem. Et hoc videtur addere super modum virtutis ; nam in qualibet virtute sufficit actus virtuosi, sed in amicitia non sufficit actus unius, sed oportet quod concurrant actus MO duorum mutuo se amantium; et ideo Philosophus supra non dixit absolute quod esset virtus, sed addidit: CIve1 cum virtute), quia videtur aliquid addere supra rationem virtutis. Haec autem quae nunc ditta sunt de amicitia maxime videntur in- 145 veniri in amicitia bonorum.

95 uterque

g2 id est CO&.] om. Q(scilicet 82 et] si add. Y 90-92 vel... bonum hom.om. Y?) g1-g2 et... delectabile om. 01 Pd 108 redamare] readamare PT As redundare 0 reamare O1 ?l?(cow. con;. Ed2 106 quia] quod AoF W(-Vs) P sec.m. S sec.m. PS) Cf. Arist. 1157 b 30; scvipturn legimw redamare infra IX c. I lhz. 63; Stiper III Se&. d.27 q.2 a.1 s.c.1: ad 8 (hz codice autografiho Vat. lat. 9851, f. Torb 40: vb 8); Ia-IIae q.40 a.7; sed reamare infra c. 8 Zin. 79; IIa-IIae q.25 a.2 arg.3; a.5 arg.3; q.27 a.I; IIIa q.I a.2 (hz loco S. Augustini laud.) Cf. supra c. 2 lh. 74 cum adn. 1.42 esset] est G? 88 cap* 39 1156 ~157 b 27-28.

b 7, 33-34 ; 4, 1157 a 30-31. 142 Cap. I, 1155 a 3-4.

gg Lin. 1157 b 5-6.

Iog Cap. 2, 11.55 b 27-34 ; 3, 1156

a 8.

124 Lin.

6 1158

a

1

severis autem et senibus minus fit amicitia quanto magis discoli sunt et minus colloquiis gaudent ; haec enim maxime videntur esse amicabilia et fattiva amicitiae. Propter 5 quod iuvenes quidem fiunt amici cito, senes autem non; non enim fiunt amici quibus utique non gaudent, similiter autem neque severi. Sed tales benivoli quidem sunt ad invicem, volunt enim bona et obviant ad necessitates; amici autem non omnino sunt, propter non commorari neque gaudere ad invicem, quae utiIOque maxime esse videntur amicabilia. 5 Multis autem esse amicum secundum perfectam amicitiam non contingit, quemadmodum neque amare multas simul; assimulatur enim superabundantiae, tale autem ad unum natum- est fieri. § Multos autem simul eidem piacere valde, non facile ; forte autem neque bonum esset. § Oportet autem et 15 experientiam accipere et in consuetudine fieri, quod ommno difficile. § Propter utile autem et delectabile multis piacere contingit; multi enim tales et in pauco tempore ministrationes. 5 Horum autem magis videtur arnicitia quae propter delectabile, cum eadem ab ambobus fiant et gaudeant ad invicem ve1 2oeisdem, quales iuvenum sunt amicitiae. 5 Magis enim in his liberale, quae autem propter utile, negotiatorum. § Et beati autem utilibus quidem nihil indigent, delectabilibus autem, convivere enim volunt aliquibus ; triste autem paucum quidem tempus ferunt, continue autem nullus utique sustineret, neque ipsum 25 bonum, si triste ipsi erit. $ Propter quod amicos delectabiles quaerunt. Oportet autem forte et bonos tales existentes et adhuc sibi ipsis, sic enim ipsis existent quaecumque oportet amicis. 5 Qui autem in potestatibus divisis videntur uti amicis ; alii enim ipsis sunt utiles et alteri delectabiles, ambo autem idem non 3oomnino. § Neque enim delectabiles cum virtute quaerunt neque utiles in bona, sed hos quidem eutrapelos delectabile appetentes, hos autem dinos operari quod praeceptum est, haec autem non omnino fiunt in eodem. 5 Delectabilis autem et utilis simul dictum est quoniam studiosus. Sed superexcellenti non fit talis amicus, si non et virtu35 te superexcellatur. Si autem non, non adaequat secundum analogum superexcessus. Non omnino autem consueverunt t ales fieri.

:

2 senibus Ha sec,m. Rp3 T (Zhz, I, IO ; GJ. sz@a c. 3 ZGz. 17) senilibus ALR 4 maxime 13 Multos videntur RpT (Zhz. 16) videntur maxime ALRt 6 fiunt ALRtT (hz. 21) : om. Rp Multas Rp (ex 1158 a 12 ; cow. sec.m. Rp3) 14 esset T (Zin. 64) : esse ALRtT (Zh. 56) 20 enim ART (Zhz. ALR 18 quae A(=t LbMbOb) LRP~~~Tu1 : om. A(Kb) RtRp2p3(-TulI 21 liberale LRtT (Zhz. IOI ; an ah. [=liberaliter] ?) quod gg) : quidem enim L (enim om. V12) (=Tò) fiaem. Rp2*3 quidem pyaern. Rp194 22 delectabilibus ALRtT (Zk 112-113) delectabilis Rp (delectabili C4Sl delectabilium V13) 25 erit LR esset PI3 an etiam T (~f. Zhz. 118) erat 32 dinos A ~2.f.tvazsZ. (Ha) PI4 27 ipsis2 R sibi ipsis L 27 existent LRt existant Rp deinos ALR (divinos Rt) Cf. supra 1144 a 27 &rn ah. 32 autem non A@ 06) T (Zh. 147) RT (Zh. I4g) neque (= &%) L1(-Re) P13 enim N1 autem Re RnHa 35 superexcellatur P13 Rt $r.m. PI4 sec.m. Ba1 T (Zh 160) superexcelleatur L1 superexcelleant N1 superexcelletur Ha R~(-As~C~P~~) superextollatur Rn superextolletur AsIC

:

:

:

: :

:

:

:

:

:

SENTENTIAE

460 ~23

b

OCTAVI

LIBRI

1s

Sunt autem igitur dictae amicitiae in aequalitate. Eadem enim fiunt in ambobus et volunt ad invicem ve1 alterum pro altero commutant, puta delectationem pro utilitate. fj Quoniam autem et minus sunt hae amicitiae et manent, dictum est, 5videntur autem et propter similitudinem et dissimilitudinem eiusdem et esse et non esse amicitiae. Secundum similitudinem enim eius quae secundum virtutem videntur amicitiae; haec quidem enim delectabile habet, haec autem utile, haec autem existunt et illi. In eo autem quod est hanc quidem impermutabilem et mansivam esse, has autem velociter 10transcidere aliisque differre multis, non videntur amicitiae propter dissimilitudinem illius.

:

1158 b I dictae ALRpT (Gr. 172) tales ve1 dictae ab A(=cW KhMhOh) Rp(Vi3 ;?z wwg,)

1158 a 1

ETHICORUM

In sevek autem et setiibus etc. Postquam Philosophus distinxit diversas amicitiae species, hic determinat de huiusmodi amicitiis per comparationem ad subiectum quod sunt ipsi amici. Et circa hoc s tria facit: primo enim agit de aptitudine et ineptitudine quorundam ad amicitiam : secundo agit de multitudine amicorum, ibi: Mdtis autem esse etc. ; tertio de distinctione eorum, ibi: Qz& autem in Po-

Rt

2 in A(=&

Lh) LRt

V13(k le&%)

:

gaudent in societate amicorum, quae maxime vi30 dentur esse amicitiae opera. 1158 a 10 Deinde cum dicit: Multis autem esse amicum etc., agit de multitudine amicorum. Et circa hoc tria facit: primo enim ostendit quod secundum perfectam amicitiam, quae est bonorum, non contingit habere multos amicos; secundo ostendit quod hoc 35 contingit in aliis duabus amicitiis, quae scilicet

testatibus etc. Dicit ergo primo quod in hominibus IOseveris et senibus tanto minus fit amicitia quanto magis sunt discoli, quia scilicet de se ipsis praesumentes sensum suum sequuntur et ideo cum aliis concordare non possunt ; minus etiam gaudent colloquiis aliorum, tum quia sibi ipsis intendunt, tum 15 propter suspicionem quam de aliis habent; ista

sunt propter utile et delectabile, ibi: Propter utile autem etc. ; tertio comparat utrosque amicos ad invicem, ibi : Horum autem ma@ etc. Ostendit ergo primo quod secundum perfectam amici tiam, 40 quae est propter bonum virtutis, non contingit aliquem esse multis amicum, tribus rationibus. Quarum prima est quia, cum talis amicitia sit

autem maxime videntur esse amicitiae opera et causativa ipsius, scilicet concordia et colloquium amicorum. Et inde est quod iuvenes, qui multum in colloquiis gaudent et de facili aliis assentiunt, 20 cito fiunt amici, quod non contingit de senibus; non enim possunt fieri amici illis de quorum convictu et colloquio non gaudent, et eadem ratio est de severis, qui scilicet sunt litigiosi et mordaces eorum quae ab aliis aguntur. Tales autem, scilicet 25 senes et severi, possunt esse benivoli, in quantum aliis bona volunt in affectu et etiam in effectu subveniunt in necessitatibus; non tamen fiunt vere amici, propter hoc quod non convivunt neque

perfetta et maxima, habet similitudinem cuiusdam superabundantiae in amando, si scilicet consideretur 45 quantitas amoris ; sed si consideretur ratio amandi, non potest ibi esse superabundantia, non enim contingit virtutem et virtuosum ab alio virtuoso, qui ratione ordinat suos affectus, nimis amari. Superabundans autem amor non est natus fieri ad 50

13 etiam] autem @ mici] amati @(-ErPs

multos, sed ad unum tantum, sicut patet in amore venereo, secundum quem non contingit quod unus homo simul multas mulieres superabundanter amet. Ergo perfetta amicitia bonorum non potest haberi 55 ad multos. 1158 a 13 Secundam rationem ponit ibi: Md,?osautem etc.

13 suspicionem] suppositionem Er2 susceptionem +r.wz. Vs suspicationem Bx Y(-V6) amici p&no amati cow. p7.m. P3) o?n. Za Cf. infra lin. 107 53 amet] amat @ (-P6

:

xg in owz, Y? 21 acow. sec. m. Pd)

7 Lin. 1158 a IO. 8 Lin. 1158 a 27. cf. supra 11 g, 1108 a 30 cum Thomae comm. 11, 23 discoli, litigiosi lin. 142. 37 Lin. 1158 a 16. 3g Lin. 1158 a 18. 39-55 Aspasius, p. 173, 6-9 ; Os, f. 17gvb Multis autem esse amicum non aiunt facile secundum perfectam amicitiam, quemadmodum neque amare multas superabundantia enim quaedam in amare, hoc autem non facile ad muitos, superabundantiae enim ad paucos. Dicendum autem superabundantiam eam quae secundum bene B ; Albertus Le& f. 158va Primo ostendit quod secundum veram amicitiam non contingit habere multos veros amicos... Circa primum ponit tres rationes. Quarum prima est amicitia perfetta est secundum superabundantiam qua vehemenissime unus adhaeret alteri ; sed superabundantia non potest esse ad multos ergo nec perfetta amicitia. Et ponit exemplum de amore muherum, qui vehemens est, quod non contingit simul multas fortiter amare > p. 527 b vera amicitia < as >simuiatur superabundantiae >. 56-68 Albertus Lect. f. 158va Secundum ponit ibi: Multos autem. Quae talis est amici valde sibi placent ad invicem ; sed quad eidem multi valde piaceant difficile est propter dissimihtudinem morum, et forte non bonum propter impedimentum cooperationis ad ahos et propter periculum ergo, cum in amicitia perfetta nihil malum sit, ipsa non erit ad multos 3 Comm. p. 527 b.

;

:@

t

:

;

; ~owznz.

:e

;

;

:c

: e

:

6 (1x58 a I - 1158 a 30) Quae talis est. Secundum perfectam amicitiam amici valde invicem sibi placent. Sed non est facile quod simul eidem multi valde placeant, quia non multi 60 inveniuntur in quibus non inveniatur aliquid quod displiceat homini aliqualiter affetto, propter multos defectus hominum et contrarietates eorum ad invi-

461

amant quam in amicitia utilis, in qua requiritur recompensatio lucri et sic huiusmodi amicitia videtur esse quasi negotiatio quaedam. Et ita amicitia quae est propter delectabile est potior, utpote si- 10s milior perfectae amicitiae, quae est maxime liberalis in quantum secundum ipsam propter se amici

cem ex quo fit ut dum unus multum placet, alius multum piacere non possit; forte etiam non esset 65bonum et. expediens ut uni homini multi valde placerent, quia dum multis conviveret non posset sibi ipsi intendere. Non ergo secundum perfectam aniicitiam sunt multi amici. 1158 a 14 Tertiam rationem ponit ibi: O#odet autem etc. 70 Quae talis est. In amicitia perfetta oportet ex assuetudine experientiam accipere de amico. Hoc

amantur. Secundam rationem ponit ibi: Et beati autem etc. 1158 a 22 Quae talis est. Homines beati, id est bonis abun- IIO dantes, non indigent utilibus amicis, quia beati sunt sibi sufficientes, indigent autem amicis delectabilibus, quia oportet quod aliquibus convivant, quod non potest fieri sine delectatione; sustinent enim homincs aliquid triste per modicum tempus, 115 sed continue nullus posset aliquid cum tristitia

autem est valde difficile et sic non potest in multis contingere. Non ergo secundum perfectam amicitiam sun t plures amici. 1158 a 16 75 Deinde cum dicit: Pyoftw utik autem etc., ostendit quod in aliis duabus amicitiis, quae scilicet sunt propter utile et delectabile, contingit quod homo habeat multos amicos quibus placeat, et hoc propter duo: primo quidem quia multi inveniuntur 80 tales qui possunt esse utiles et delectabiles, secundo quia non requiritur experientia longi temporis, sed suBkit ad tales amicitias ut etiam in pauco tempore sibi invicem subministrent delectationem ve1 etiam aliquam utili tatem. 1158 a 18 85 1Deinde cum dicit : HOYZWZ autem etc., comparat amicos duarum amicitiarum ad invicem. Et primo proponit quod intendit. Et dicit quod inter amicos praedictos, qui possunt esse multi, magis videtur esse amicitia < amicitia I eorum qui propter de90 lectabile sunt amici, si tamen idem fiat ab ambobus, ut scilicet uterque alteri exhibeat delectationem ; sic enim in eisdem acl invicem gaudent, quod est proprium amicitiae, est enim signum quod sit eorum

sustinere, neque etiam ipsum bonum honestum, si esset ei triste (et inde est quod homines qui non delectantur in operibus virtutis non possunt in eis perseverare). Sic ergo patet quod amicitia delectabilis potior est quam amicitia utilis, utpote pluribus et melioribus necessaria. Tertio ibi : Pyo$der pod amicos etc., infert quoddam correlarium ex dictis. Quia enim etiam bonum honestum, si sit triste, non potest aliquis continue sustinere, inde etiam est quod amicos propter virtutem oportet esse delectabiles invicem. Oportet etiam insuper quad, sicut sunt boni in se, ita etiam sint boni sibi invicem, sic enim habebunt quaecumque requiruntur in amicitia. Deinde cum dicit : Qui autem in y3otestatibw etc., agit de divisione amicorum. Et circa hoc tria facit. Primo proponit quod intendit, scilicet quod homines

una < anima > qui in eisdem gaudent ; sed hoc 55 non contingit quando ex una parte exhibetur delectabile et ex alia parte utile. Sunt autem tales amici tiae iuvenum , qui scilicet utrimque propter delectabile se amant. 1158 a 20 Secundo ibi : M’a& ewk ha bis etc., probat IOOpropositum duabus rationibus. Quarum prima est quia in amicitia delectabilis amici magis se liberaliter

63 quo CO?& cum F1 V6Za Ed3 sec.m. VlOPd] qua 8g amicitiaz CO&.] om. @ g4 anima cok] a =7 queritur Y 107 amici] amati @ Cf. supra lin. 21; c. ErOV4 PSWi] aliquis @ (aliquis exp. aliquid PT aliquem

;

@ (causa ad. sec.m. 0) 80 tales] om. Y? Sed cf. Akst. 1158 om. @ (dilectio add. V6 102 requiritur] delectatio acld. F1 Ed3) 4 lk. 6g cum ah. 116 aliquid coni. wm PT AsBgG V6Za sec.m. P6)

;

:d

:c

1158 a 25

125

130

1158 a 27

qui sunt in potestatibus constituti utuntur divisis amicis, ita scilicet quod alii amicorum sunt eis 135 utiles et alii delectabiles, non autem contingit de facili quod idem homines sint eis amici utroque modo. 1158 a 30 Secundo ibi : Neque enim deZectabiZes etc., probat propositurn, quia scilicet huiusmodi potentes non MI quaerunt delectabiles secundum virtutem (haec enim delectatio habet utilitatem annexam) neque etiam quaerunt utiles ad bona honesta (quae quidem utili tas habet delectationem adiunctam) , sed ad delectationem appetunt quosdam eutrapelos, id est 145 lusivos, puta histriones, causa vero utilitatis appe-

g4 Cf. infra IX 8, 1168 b 7 supra adn. ad c. 4 lin. 90-94, 110-111 Cf. supra c, 5 Ih 78-79 cum adn. infra IX IO, 1169 b 4-6. 140-144 Aspasius, p. 174, 21-23 ; 08, f. 18ora Causa autem quoniam neque delectabiles quaerunt cum virtute (iidem enim essent utique et utiles) neque utiles in bona (iidem enim utique essent et delectabiles) utiles enim in bona virtuosi )) Averroes, VI11 c. 6 (ed. 1562, f. 116vb) ...isti nou requirunt delectabiles cum virtute, neque utiles cum virtute. Si enim requirerent delectationem cum virtute, coniugereut cum delectatione utilitatem et similiter, si requirereut utile cum virtute, couiugerent cum utili delectationem >. 145 Cf. supra 11 c. g lin. Ix8-119 cum adn.

;

120

;

;

SENTENTIAE

4653

1158 a 33

OCTAVI

stunt. Et circa hoc duo facit. Primo ostendit propositum, concludens ex praemissis quod praedictae amicitiae in aequalitate consistunt. Et quia de amicitia quae est propter bonum hoc est manifesturn, probat propositum in amicitia utilis et delectabilis, quia scilicet ve1 eadem volunt et faciunt

Tertio ibi : DeZectabiZis autem etc., respondet cuidam obiectioni. Posset enim aliquis dicere quod iss potentibus sunt amici idem et delectabiles et utiles, quia, sicut supra dictum est, studiosus, id est virtuosus, est simul et delectabilis et utilis. Sed ipse respondet quod virtuosus non fit amicus homini superexcellenti in potentia ve1 divitiis, nisi [ ctiam] 160 virtuosus superexcellatur a potentiori etiam in virtute. Sed si hoc non contingat, ille potentior qui

sibi invicem, scilicet recompensantes delectationem delectationi aut utilitatem utilitati, ve1 commutant 180 alterum pro altero, scilicet utilitatem pro delectatione aut e converso. 1158 b 4 Secundo ibi : Quoniam autem etc., ostendit quomodo duae species se habeant ad rationem amicitiae. Et dicit manifestum esse ex praedictis quod sunt 1135 minus amicitiae et minus permanent quam perfetta amicitia, quae est bonorum, secundum cuius similitudinem et dissimilitudinem videntur esse amicitiae et non esse. In quantum enim habent similitudinem ad perfectam amicitiam, videntur esse amicitiae, 199 prout scilicet una earum habet delectabile et alia utile, perfetta autem amicitia habet utrumque. Sed quantum ad alia sunt dissimiles, prout scilicet perfetta amicitia est immutabilis et permansiva, aliae autem velociter transmutantur, differunt etiam in 195 multis aliis, ut ex praedictis patet; et propter hanc dissimilitudinem non videntur esse verae amicitiae.

170

1

ETHICORUM

tunt amicos quosdam dynos, id est industrios, ad exequendum quodcumque praeceperint sive sit bonum sive malum, ista autem duo non fiunt in eodem, rso scilicet industria et iocularitas, quia homines industrii non dant se iocis, sed seriis. Unde patet quod potentes habent amicos divisos.

est superexcessus in virtute non adaequat secundum analogum, id est non recompensat virtuoso secundum proportionem, ut scilicet sicut virtuosus defert 165ei ut potentiori ita ipse deferat virtuoso ut meliori; plerumque enim homines, quantum excellunt in potentia et divitiis, tantum aestimant se meliores.

1158 b

LIBRI

Non autem consueverunt inveniri tales potentes qui etiam in virtute excedant aut virtuosis deferant tamquam melioribus. Deinde cum dicit: Sunt autem etc., ostendit quod praedictae amicitiae species in aequalitate consi147 dynos] ad% 158 excessus coni. cum adn.

dinos AoDb ErsPG fi.m. P dignos stzm. P Pa dyonos W deynos Wi V6 Cf. sujwa VI c. IO lin. 223 cum 162 supersec.m. Pd] sit @ (obsc. ~onnulli mss.) 159 etiam @] se& fit coni. ex Atist. 1158 a 34 cum Za cum F P5W sec.m. Pd] superexcelsus @ (superexcellat 0 [est ante superexcellat e@.]) Cf. Ad. 1158 a 36 194 est] etiam a&L Y 197 verae] ve2 vere

;

157-167 Aspasius, 147 Cf. supra VI c. IO lin. 212-213, 223 cum adn. 156 Cap. 3, 1156 b 12-17 4, 1156 b 35 - 1157 a 3. qui Sed superexcellentis non fit amicus studiosus, si non et virtute superexcedatur p. 174, 31 - 175, 5 ; 06, f. ISora-rb superexcedit secundum potentiam. Oportet autem sic audire superexcedi potentem, ut et sciat et habeat ad studiosum ut ad meliorem sic enim erit secundum analogiam aequahtas, si existimetur quidem divitiis et potentia superexcellere, admiretur Talis autem non fit amicus superexcellenti autem bonum ut secundum virtutem ab ipso differentem B Albertus Le& f. 158vb in potestate nisi excellens in potestate superexcellatur ab ipso in virtute secundum reputationem eius qui est in potestate. Quad secundum analogum exceden tem qui si non contingit, non erit adaequatio, ut scilicet superexcessus in potestate exaequet exceditur ab ipso in virtute B. - Ahter et rectius Averroes, VI11 c.6 (ed. 1562, f. 116 vb - Ix7ra) .

:6

;

;

:

: cx

:

175

7 Altera autem est amicitiae species quae secundum superabundantiam, puta patri ad filium et totaliter seniori ad iuniorem viroque ad uxorem et omni imperanti ad imperatum. 5 Differunt autem hae ad invicem; 15non enim eadem parentibus ad filios et imperantibus ad imperatos, sed neque patri ad filium et filio ad patrem neque viro ad uxorem et uxori ad virum. § Altera enim unicuique horum virtus et opus. § Altera autem et propter quae amant, alterae igitur et amationes et amicitiae. 20 5 Eadem quidem utique neque fiunt utrique ab utroque neque oportet quaerere. Cum autem parentibus quidem filii retribuunt quae oportet generantibus, parentes autem filiis quae oportet filiis, mansiva talium et epiikes erit amicitia. 5 Analogon autem in omnibus secundum superabundantiam existentibus amicitiis et 25amationem oportet fieri, puta meliorem magis amari quam amare et utiliorem et aliorum unumquemque sjmiliter. Cum enim secundum dignitatem amatio fiat, tunc fit aliqualiter aequalitas, quod utique amicitiae esse videtur. $ Non similiter autem aequale et in iustis et in amicitia 30 videtur habere. Est enim in iustis quidem aequale primo quod secundum dignitatem, quod autem secundum quantum secundo; in amicitia autem quod quidem secundum quantum primo, quod autem secundum dignitatem secundo. § Manifestum autem si multa distantia fiat virtutis ve1 malitiae ve1 alicuius alterius; non enim adhuc 35 amici sunt, sed neque dignificant. § Manifestissimum autem hoc in diis ; plurimum enim isti omnibus bonis superexcellunt. Manifestum 1153 a 1 autem et in regibus; non enim his dignificant esse amici qui multum defectiores. Neque optimis ve1 sapientissimis qui nullo digni. § Certa quidem igitur in talibus non est diffinitio usquequo amici ; multis enim ablatis, adhuc manet, 5multum autem separati, puta a Deo, non adhuc. 9 Unde et dubitatur ne forte non volunt amici amicis maxima bonorum, puta deos esse? Non enim adhuc amici erunt ipsis neque utique bona, amici enim bona. $ Si itaque bene dictum est quoniam amicus amico vult bona

1158 b 11

:

II est ALRtT (&z. I ; ante autem su@a c. 3 Z&. g) fiost amicitiae Rp (om. Tur) 12 patri ALRt Pater Rp 18 horum ALRtT (Z&. 48) bonorum Rp 23 epiikes tya&.(Ha) T (Z&. 81) : epieikes (epy- epyey-) LR 23 Analogon RpT (Z& 69, 82) Analogam LRt 26 unumquemque L1 L2(N1Rn) unumquodque L2(Pr3Ha) R 2g in2 ALRt Rp 34 malitiae T (ZGz. 122) : ve1 abundantiae add. A(=+j &cop~ KhLbMbOb) RtRpf3 ve1 egestatis add. LRP~*~ (= fl &cop&) 1159 a 5 separati A(=x~~&XIJXS MbNh) RT (Z&. 143) diviso A(=~~J~~cJ%wo~ KbLbOb) L (divisio PnP12 Ecc non ante separati Rpr54 divisi Ha sec.m. C4 sed cf. Roberti Gvosseteste PzotuZa i?z U@. font. ad Thomae comm. Zin. 141-145 Zaud.) 5 a Deo RT (Zin. 144) : Deo L 8 bona2 A(=&yc&& Kb) R per se bona A(=&#l& LbMbOh) L g itaque Rt sec.m. Ba1Rp3 T (Z&. 153) : utique LRp1y4 om. Rpf3

:

:

:

:

:

Ad. : om.

SENTENTIAE

464 mg

OCTAVI

LIBRI

ETHICORUM

gratia, manere utique oportet qualiscumque est ille ; hornini autem enti volet maxima esse bona. 5 Forte autem non prae omnibus; sibi ipsi enim maxime unusquisque vult bona.

a 10 illius

:

IO qualiscumque (=oX& zsp ?) RtRpaa3 T (ZGz.157) IO oportet LRpT (Zin. 156) : oportebit Rt qualis aliquando (=o& ~~07’) ALRpry4 Cf. sufia 1156 a 18 cum adz. II enti ALRtR@T (GR. II maxima AL1 Lz(P13Ha) T (Zk 158) maxime L2(N1Rn) R 11 prae Rpry2y3(-Sl) 158) omnibus A(=xc&~v Lh) RT (GE. 161-162) omnia A(=z&ro! KbMbOb) L

: om

1158 b 11

:

:

AZteya autem est amicitiae sfecies etc. Postquam Philosophus distinxit amicitiae species quae in aequalitate consistunt, hic distinguit species amicitiae quae est inter inaequales personas. Et circa 5 hoc duo facit: primo determinat ea quae in communi pertinent ad talium amicitiarum distinctionem ; secundo determinat de distinctione harum amicitiarum secundum speciales earum rationes, ibi: Videtw

excessi, non enim eadem est amicitia patris ad filium et filii ad patrem neque etiam eadem est 40 viri ad uxorem et uxoris ad virum. 1158 b 17 Secundo ibi : AZteya enim etc., ostendit propositum duabus rationibus. Quarum prima est quia, cum amicitia dicatur secundum habitum et secundum actum, necesse est quod cuilibet amico insit aliqua 45 habitualis virtus ad exequendum ea quae sunt ami-

autem, quemadmodum etc. Circa primum duo facit: agit de amicitiis superexcedentis ad superexcessum, sicut patris ad filium, viri ad nxorem et huiusmodi ; secundo agit de amicitiis quae videntur esse inter contrarios, puta inter pauperem et divitem et huiusmodi, ibi: Ex co&aGs autem etc. 1s Circa primum tria facit: primo distinguit huiusmodi

citiae et etiam ipsum opus amicitiae; manifestum est autem in singulis praedictorum quod non est idem opus, puta patris ad filium et viri ad uxorem aut etiam filii ad patrem, et per consequens non SO est eadem virtus; ergo etiam sunt diversae amicitiae. 1158 b 18 Secundam rationem ponit ibi: AZtera autem etc. Quae talis est: in praedictis amicitiis inveniuntur diversae rationes propter quas amant, alia enim ratione Pater amat filium et fihus patrem et vir 55

loprimo

amicitiae genus a praecedentibus amicitiis; secundo distinguit huiusmodi amicitias ab invicem, ibi : Dqferunt autem etc.; tertio ostendit quomodo huiusmodi amicitiae conservantur, ibi : Eadem quidem utique etc. 20 Dicit ergo primo quad, praeter praedictas amicitias quas diximus in aequalitate consistere eo quod sunt similium secundum virtutem ve1 utilitatem ve1 delectationem, est quaedam alia species amicitiae quae est secundum superabundantiam, in quantum scili2s cet una persona excedit aliam, sicut amicitia quae est patris ad filium et universaliter senior& ad iuniorem et viri ad uxorem et universaliter omnis eius qui habet imperium super aliquem ad eum super quem habet imperium. 1158 b l4 30 Deinde cum dicit : D$e~unt autem etc., ostendit differentiam harum amicitiarum ad invicem. Et primo proponit quod intendit. Et dicit quod huiusmodi amicitiae differunt specie ab invicem, et assignat duas differentias: unam quidem secundum di35 versas relationes superabundantiae, alia est enim amicitiae species patris ad filios et alia imperantis ad subditos quibus imperat; alia vero differentia est secundum diversam relationem excedentis et I est] om. Y’(-Fr) Sed cf. Akt. BxErEr2KrPd SWi] equales @

uxorem ; sed secundum diversas rationes amandi sunt diversae amationes et per consequens diversae amici tiae. 1158 b 20 Deinde cum dicit : Eadem quidem etc., ostendit quomodo praedictae amicitiae conservantur. Et pri- 60 mo ostendit quod conservantur per hoc quod invicem sibi exhibent quae oportet secundum amare et amari; secundo ostendit quomodo amare et amari se habeant ad amicitiam, ibi : MuZti autem videntw etc. Circa primum tria facit: primo ostendit quo- 4.5 modo praedictae amicitiae conservantur per hoc quod sibi invicem exhibent quae oportet; secundo ostendit quod ista considerantur secundum analogiam, ibi: AnaZogon autem etc.; tertio ostendit quomodo hoc diversimode competat iustitiae et amici- 70 tiae, ibi: Non simiZiter autem etc. Dicit ergo primo quod in his amicitiis non fiunt eadem ab utraque parte amicorum neque etiam oportet eadem requirere quae quis facit, Sicut filius non debet requirere a patre reverentiam quam ei exhibet, sicut in prae- 75 dictis amicitiis pro delectatione requirebatur delec-

4 inaequales coni. cum VeZa Ed3 sec.m. AoP7V3 I 158 b II cum adn. et su$va c. 3 Zivz. g Ig conservantur] concernantur V 3 @s(-AsBgrBxErrOV2) conserventur Y(hom.om. S) Sed cf. Post enim P6 sec.m. CIEra) Post enim V6 70 hoc... competat] hec... competant

irzfva Zk 60, 66 35 est] om. @(add. Y(-VeZa) Sed cf. izffa Zin. g4

8 cap. 17 Liri. 1158 b 14. Ig Lin. 1158 b 20. 9, 11.59 b 2.5. 14 Cap. 8, 1159 b 12. 21 Cap. 6, 1158 b 1 3, 1156 b 7-8 4, 1157 a 3. 43-45 Cf. supra c. 5, 1157 b 5-7. 64 Cap. 8, 1159 a 12. 6g Lin. 1158 b 23. 71 Lin. 1158 b 29.

;

;

7 (1158 b II - 1159

1158

1158

b 23

b 29

tatio et pro utilitate utilitas, sed quando filii exhibent parentibus quae oportet exhibere principiis suae generationis et parentes exhibent filiis quae 80 oportet exhibere a se genitis, tunc talium amicitia erit permansiva et epiikes, id est virtuosa. Deinde cum dicit : AnaZogon autem etc., ostendit qualiter exhibeatur quod oportet in his amicitiis. Et dicit quod in omnibus amicitiis quae sunt se85cundum superabundantiam unius personae ad aliam, oportet fieri amationem secundum proportionem, ut scilicet melior plus ametur quam amet, et similis ratio est de utiliori et de delectabiliori ve1 qualitercumque aliter excellentiori. Cum enim uterque ame90 tur secundum dignitatem, tunc fiet quaedam aequalitas, scilicet proportionis, quae videtur ad amicitiam pertinere. Deinde cum dicit: Non similiter autem etc., ostendit quomodo hoc diversimode conveniat iustitiae 95 et amicitiae. Et primo ponit differentiam; secundo manifestat per signum, ibi: Man~festum autem etc. ; tertio solvit quandam dubitationem, ibi: Unde et dubitatw etc. Dicit ergo primo quod aequalitas et proporti0 quae secundum dignitatem attenditur non loo similiter se habet in iustitia et amicitia. Nam, sicut supra in V dictum est, circa iustitiam oportet quad primo attendatur ve1 aestimetur dignitas secundum proportionem et tunc fiet commutatio secundum aequalitatem ; sed in amicitia oportet e 105 converso quod primo attendatur aliqua aequalitas inter personas mutuo se amantes et secundo exhibeatur utrique quod est secundum dignitatem. Et huius diversitatis ratio est quia amicitia est quaedam unio sive societas amicorum, quae non potest 110esse inter multum d.istantes, sed oportet quod ad aequalitatem accedant, unde ad amicitiam pertinet aequalitate iam constituta ea aliqualiter uti; sed ad iustitiam pertinet inaequalia ad aequalitatem reducere, aequalitate autem existente cessat iusti-

a 8)

4%

tiae opus; et ideo aequalitas est ultimum in iusti- 115 tia, sed primum in amicitia. Deinde cum dicit: Manifestum autem etc., manifestat quod dixerat per signum. Et circa hoc tria facit. Primo proponit signum et dicit quod hoc quod dictum est, scilicet quod aequalitas requiratur 120 primo in amicitia, manifestum est per hoc quod, si sit multa distantia ve1 virtutis ve1 malitiae ve1 cuiuscumque alterius, non remanent homines amici neque etiam dignum reputatur quod aliqui habeant amicitiam cum his qui multum a se distant. 125 Secundo ibi : Manifestissimum autem etc,, ponit triplex exemplum. Primum quidem de diis, qui plurimum superexcellunt homines in omnibus bonis, unde non habent amicitiam cum hominibus, ut scilicet conversentur et convivant cum eis; vocat 130 autem deos more Gentilium substantias separatas. Secundum autem exemplum ponit de regibus, quorum amicitia non se reputant dignos illi qui multurn ab eis deficiunt. Tertium exemplum ponit dc optimis et sapientissimis viris, quibus non fiunt 135 amici illi qui sunt omnino indigni. Tertio ibi: Ceyta quidem etc., respondet tacitae

Deinde cum dicit : Unde et dubitatw etc., solvit quandam dubitationem incidentem. Et primo movet eam. Et dicit quod ex praedictis dubitatur utrum amici velint suis amicis maxima boria, puta esse deos ve1 reges aut virtuosissimos ? Et videtur quod non, quia iam non remanebunt eis amici et ita perdent ipsi magna boria, scilicet ipsos amicos. @

127 diis coni. ex

; 9,

g6 Lin. 1158 b 33. g7 Lin. II5g a 5. 101 Cap. 8, 1133 a 5-14 1133 a 31 - b 6. Io8-Iog Cf. supra 1 c. 17 lin. 20-21 cum adn. Iog-IIo Cf. infra lin. 1158 b 33-35. 127-130 et 141-145 Aspasius, p. 178,30 - I7g,6 ; f. I82rb Sed neque diis principaliter amicis sunt amici studiosi et votati theophili [id est amatores dei], dico autem secundum eam quae secundum aequalitatem (multa enim intermedia distantia), sed diletti, si mites et propitiabiliter illis ipsis habeamus, nobis autem sunt venerabiles. Manifestum igitur quod et nomina differunt haec, rebus differentibus non enim dicimus quoniam veneratur amicus amicum neque quod propitius est et exaudiens ipsius orationes, sed venerari quidem defectioris [seu minoris] multum, propitium autem esse multum superexcellentis B Robertus Grosseteste Notdu (adn. marg. in Et O* P1l Sk2) ikfdtis ethm abhtis [115g a 41, id est aliquibus ablatis ab altero ita quod distet a reliquo, non tamen secundum plurimum, adhuc remanere potest et re_manet plerumque amicitia. Sed altero distante et diviso a reliquo secundum plurimum, ut Deo ab homine, non adhuc remanet amicitia, non quiz Deus amet hominem et homo Deum, sed quia tam superexcellens est distantia ut non possit omnino salvari aequalitas secundum quantitatem ve1 analogiam, quae significatur per nomen amicitiae. - Non ~&ZUC[II5g a 51, supple erit studiosus et theophilus amicus secundum proprie dictam amicitiam, quae est secundum aequalitatem. Quod enim dicuntur sancti amici Dei, hoc non est secundum huiusmodi amicitiam neque enim sancti e converso vocant Deum amicum suum B ; Albertus f. I5gvb Sexto videtur quod distantia non solvit amicitiam. Nihil enim tantnm distat in hominibus sicut Deus ab homine sed Sapientiae VII~? ‘Amicos Dei constituit’ ergo inter quantumlibet distantes in hominibus potest esse amicitia. - Ad I ergo dicendum quod Deus non habet amicitiam civilem ad nos, de qua hic loquimur, quia non communicat nobis in operationibus nostris, sed diligit amicitia benivolentiae ve1 caritatis, de qua non est hic quaestio B ; comm. p. 532-533. Cf. ipse Thomas %pw 111 .%?zt. d.32 a.1 arg.2. et ad 2 contra Ge&. IV 54. 130-I31 Cf. supra 1 c. 14 lin. 41-42 cum adn.

:a

:

;

:e

Lect. ;

b 33

1158

b 35

1159

a

3

quaestioni. Posset enim aliquis quaerere in quanta distantia possit amicitia salvari et in quanta non. Sed ipse respondet quod in talibus non potest dari MO certa determinatio, sed hoc in generali sufficit scire quod multis ablatis ab uno quae insunt alii adhuc remanet amicitia, et si multum distent, puta sicut homines a Deo, non adhuc remanet talis amicitia de qua loquimur. 145

112 aliqualiter] equaliter @ sec.m. S (?zom.om. pr.m. S) 106 et om. Y! 127 Primum] Primo Akt. 1158 b 36 cum sec#m. Wi] 11% @ 131 Gentilium] gentium @ 135 fiunt] sunt Y

CP,

1158

:c

;

:

;

;

1159 a 5

150

SENTENTIAE

466 1159 a 8

OCXAVI

Secundo ibi : Si itaque etc., solvit praedictam dubitationem dupliciter. Primo quidem quia, cum rss dictum est supra quod amicus vult bona amico eius gratia, oportet supponere quod habitis illis bonis, ille ipse remaneat qualiscumque est; vult enim maxima bona amicus amico tamquam existenti homini, non tamquam translato ad deos. 163 ipsi] om. Db ?l? (#osi boria jw.m. Erz) 155

cap.

2, 1155

b 31

; 3,

1156 b g-Io

; 5,

164 perdet] 1157 b 31-32.

LIBRI

ETHICORUM

Secundam solutionem ponit ibi : Forte az&m etc. Et dicit quod amicus vult bona amico non magis quam omnibus aliis, quia unusquisque vult maxime sibi ipsi bona, unde non oportet quod velit amico illa bona per quae ipse perdet magnum bonum.

det As

perdit Y(perdat

PPa)

amicum,

160

quod est 165

1159 a 11

,

8

Multi autem videntur propter amorem honoris velle amari magis quam amare. $ Propter quod amatores adulationis multi; superexces15sus enim amicus adulator, ve1 fingitur talis et magis amare quam amari. § Amari autem prope esse videtur ei quod est honorari, quod utique multi appetunt. 3 Non propter se ipsum autem videntur desiderare honorem, sed secundum accidens. Gaudent enim multi ab bis qui in potestatibus honorati 20 propter spem: existimant I enim adipisci ab ipsis quo indigent; ut itaque signo bonae passionis gaudent honore. Ab epiikibus autem et scientibus ‘appetentes honorem, firmare propriam opinionem de ipsis appetunt; gaudent utique quod sunt boni, credentes dicentium iudicio. $j In amari z5autem secundum se ipsum gaudent. § Propter quod videbitur utique melius esse eo quod est honorari et amicitia secundum se ipsam eligibilis esse. 5 Videtur autem in amare magis quam in amari esse. Signum autem. Matres eo quod est amare gaudentes ; quaedam enim dant filios suos nutriri et amant quidem scientes, 3oreamari autem non quaerunt, si utraque non contingant, sed sufficiens ipsis videtur esse si videant bene operantes; et ipsae amant ipsos, etsi ipsi non possint matri quae conveniunt tribuere propter ignorantiam. § Magis autem amicitia existente in amare et amatoribus amicorum laudatis, amicorum 35virtus amare videtur. Quare in quibus hoc fit secundum dignitatem, 1159 b 1 isti mansivi amici et talium arnicitia. Sic autem utique et inaequales maxime erunt amici; aequabuntur enim utique, aequalitas autem et similitudo amicitia. $ Et maxime quidem eorum quae secundum virtutem similitudo; mansivi enim existentes secundum se ipsos et 5ad invicem manent. Et neque indigent pravis neque rninistrant talia, sed ut dicere et prohibent; bonorum enim neque ipsos peccare neque amicis concedere ministrare. § Mali autem firmum quid non habent; neque enim sibi ipsis permanent similes existentes. In paucum enim tempus fiunt amici, logaudentes ad invicem malitia. § Utiles autem et delectabiles in plus permanent, usque enim utique tribuant delectationes ve1

1159

a 12

:

14-15superexcessus ART (Zis. 26) superexcellens L 16 amare ART (ZCz. 28) : om. L ~6 Amari2 ALRtT (Ziz. 29) : Amare Rp (cow. Tu* secm. Ba1V13Rp3) 20 ab ipsis LR ab his Ant. trunsZ.(Ha) an etiam T (cf. Z&. 46) ? 21 itaque R utique L 22 Ab epiikibus autem T (Z&* 50-51) Ab epieikibus autem (epyeyky-) LR Qui vero < ab > epiikis twzsZ.(Ha om. 23 utique LRp itaque Rt 24 quod sunt tyu%.sZ.(Ha)T (Z~C 53) cluod sint ab) R quoniam sunt L 2g nutriri ALRT (Ziz. 77) nutrici P12 Pi4 Rp3 (cf. IIa-Ha* q.27 a.1) 31 si ALRtT (Z+z. 80) 30 reamari T (Zin. 79; cf. IIa-IIae q.27 a.1) redamari LR sed Rp (cow. Tu1 sec.m. Ba1V13) 32 ipsi Rp3T (Z&. 82) : illi ALRtRp1T2t4 33 tribuere A(LbMh) twzsZ.(Ha) RT (Zin. 82) : om. L 1159 b 8 quid T (Z&. 129) quidem AT>R g enim R autem .AL

:

:

:

:

Ad.

:

:

:

Ad.

Ad.

:

:

:

,

468

SENTENTIAE

OCTAVI

LIBRI

ETHICORUM

utilitates ad invicem. 5 Ex contrariis autem maxime quidem videtur propter autile fieri amicitia, puta pauper diviti, indisciplinatus scienti; quo enim existit aliquis indigens ens, hoc appetens re1x9 b rsdonat aliud. § Hic autem utique aliquis attrahat et amatorem et amatum, ut pulcrum et turpe. 3 Propter quod videntur amatores ridiculi quandoque dignificantes amari ut amant; sed tamen amabiles existentes aequaliter dignificandum, nihil autem tale habentes, ridiculum. 5 Forte autem neque appetit contrarium 20 contrarium secundum se ipsum, sed secundum accidens. Appetitus autem medii est, hoc enim bonum; puta sicco non humidum fieri, sed ad medium venire, et calido et aliis similiter.. Haec quidem igitur dimittantur, et enim est ma@ alienum.

:

:

14 ens ALRt est Rp 15 attrahat ALRtT (Zk 165) attrahit Rp 16 ut T (Zzk 167, 174) : et ALR 16 turpe T (Z+z. 167, 174) turpem LR (turpe Ha an ex Ant. transl. ?) 18 aequahter RT (lk. 177) forte L (nec non Post aequaliter Rp) Cf. supra adn. ad 1134 b 28

:

1159 a 12

5

10

15

20

1159 a 14

25

:

iKz& autem viden&r etc. Postquam Philosophus posuit quod amicitia inaequalium personarum salvatur secundum hoc quod est amare et amari proportionaliter, hic ostendit qualiter amari et amare se habeant ad amicitiam. Et circa hoc duo facit: primo ostendit quod amare magis est proprium amicitiae quam amari : secundo ostendit quod per hoc

quia minorum est adulari, ve1 adulando aliquis fingit se talem et quod magis amat quam ametur. Tertio ibi : Amari autem etc., exponit quiddam 1159 quod dixerat, quod scilicet propter amorem honoris 30 contingat quod homo velit magis amari quam amet. Et dicit quod amari videtur esse propinquum ei quad est honorari, quod desideratur a multis. Ho-

quod est amare secundum dignitatem sive proportionaliter amicitia conservatur, ibi : Magis autem amicitia etc. Circa primum tria facit: primo ostendit quare aliqui magis volunt amari quam amare; secundo comparat id quod est amari ei quod est honorari, ibi : Non propter se iflsum autem etc. ; tertio ostendit quod amare magis proprium est

nor enim est quoddam signum bonitatis eius qui honoratur ; amatur autem unumquodque quia est 35 bonum ve1 apparens bonum. Deinde cum dicit: Non propter se ifsum autem 1159 a 17 etc., comparat id quod est amari ei quod est honorari. Et circa hoc tria facit. Primo ostendit quare aliqui volunt honorari. Et dicit quod homines vi- 40

amicitiae quam amari, ibi: Videtw autem in amare magis etc. Circa primum tria facit. Primo proponit quod intendit. Et dicit quod multi videntur magis velle amari quam amare et hoc quia sunt amatores honoris. Pertinet enim ad excellentiores quibus debetur honor quod magis amentur quam ament. Secundo ibi : Proptey quod amatores etc., probat

dentur desiderare honorem non propter ipsum honorem, sed per accidens. A duobus enim generibus hominum maxime quaerunt homines honorari. Multi enim gaudent, si honorentur a potentibus, non propter ipsum honorem, sed propter spem quam inde 45 concipiunt; existimant enim ab his < a > quibus honorantur se adepturos aliquid quo indigent et

quod dixerat per signum. Ex hoc enim quod multi volunt magis amari quam ament, procedit quod multi sunt amatores adulationis, qui scilicet delectantur in hoc quod aliquis eis adulatur ; adulator enim ve1 in rei veritate est amicus superexcessus,

ita gaudent de honore quasi de quodam signo bonae passionis, id est bonae affectionis honorantium ad eos. Alii autem sunt qui appetunt honorari ab 50 epiikibus, id est a virtuosis, et scientibus, quia per hoc appetunt firmare propriam opinionem de sua

1.2 amari] amare AO #v.m. P7 ?l? (amari secm. PT P) 13 honorari coni. cmz Ed3 secm. P] honorare @ (= @r Y honorabile W) 15 amare coni. ex Arist. 1159 a 27 cum Za] amari @ 28 amat] amet Vs Kr0 Y? 35 autem coni.1 enim @ (~om.om. va) 46 a coni. cum V3 V6 sec.m. P] om. @ 51 a om. Y? 51 et scientibus con& ex Akt. 1159 a 22 cum AsP5 sec.m, ErKrP’] et sitentibus @(et utentibus Er1 sec.m. Va et nitentibus Er2 om. P6Pd) et sistentibus Y(existentibus S F1 Za hom. om. pr.m. et scienbus [ !] sec.m. V6) g Liri. 1159 a 33. 13 Lin. 1159 a 17. 15 Lin. 1159 a 27. 30 Lin. 1159 a 12-14. 33-35 Cf. supra 1 35-36 Cf. supra c. 2, 1155 b 18-19, 21-26. C. 18 lin. 18-20 cum adn. 48-50 Albertus Comm. p. 533 b ~Gaudent itaque tales honore propter hoc quod talis honor signum est quod bene afficiantur ad eos et dulciter hi qui in sublimitatibus sunt constituti B. - Aliter et rette Albertus Lect. f. 160vb signum bonae passionis, id est quod bene sint passuri, id est receuturi ab eis B.

:

:t

a

16

8 (1159 a

12

bonitate et ita per se gaudent de eo quod sunt boni, quasi hoc credentes iudicio proborum qui hoc ipso 55 quod eos honorant videntur dicere eos esse bonos. Secundo ibi : In amayi autem etc., dicit quod 1159 a 24 homines gaudent de hoc quod amantur etiam secundum se ipsum, quia hoc ipsum quod est habere amicos videtur esse praecipuum inter exteriora bona. 1159 a 25 60 Tertio ibi : Profter pod videbitw etc., concludit propositum. Quia enim id quod est per se potius est eo quod est per accidens, sequitur ex praemissis amicitia sit permansiva secundum hoc quod est amare propor90 tionaliter ; secundo comparat quantum ad praedicta diversas amicitiae species, ibi : Et maxime quidem eortim etc. Dicit ergo primo quod, cum amicitia magis consistat in amare quam in amari, amici laudantur ex hoc quod amant, non ex eo quod 9s amantur (haec enim est laus amantium) ; et quia

- rqg

b

IO)

469

unusquisque laudatur secundum propriam virtutem, consequens est quod amicorum virtus attendatur secundum hoc quod est amare. Et ideo in quibuscumque hoc contingit quod ament amicos secundum proportionem dignitatis eorum, tales permanent amici et eorum amicitia est perseverans. Sic enim, dum se invicem amant secundum suam dignitatem, etiam illi qui sunt inaequalis condicionis poterunt esse amici, quia per hoc aequabuntur, dum unus eorum, quo magis deficit in bonitate aut in quacumque excellentia, eo plus amat et ita abundantia amoris recompensat defectum condicionis, et sic per quandam aequalitatem et similitudinem, quae proprie pertinet ad amicitiam, fiunt et perseverant amici. Deinde cum dicit: Et maxime pidem etc., comparat diversas amicitiae species secundum praedicta. Et primo ostendit quae amicitia sit maxime permansiva. Et dicit quod similitudo, quae est amicitiae fattiva et conservativa, maxime videtur esse inter virtuosos; ipsi enim et permanent similes in se ipsis, quia non de facili mutantur ab uno in aliud, et permanent etiam in amicitia ad invicem. Et hoc

105

110

1159

b 3

115

ideo quia unus eorum non indiget quod alius pro eo faciat aliquid pravum, quod esset contra facientis 120 virtutem, et neuter eorum servit alteri de aliquo pravo, sed, si potest dici quod inter virtuosos sit aliquid pravum, magis unus eorum prohibet alterum prave operari ; ad bonos enim pertinet quod neque ipsi peccent neque sustineant quod amici eorum ii peccata exhibeant. 1159 b 7 Secundo ibi : Mali autem etc., ostendit quae amicitia sit minime permansiva. Et dicit quod homines mali non habent aliquid firmum et stabile in se ipsis; quia enim malitia cui insistunt est se- 130 cundum se ipsam odibilis, oportet quod per diversa eorum affectus varietur, dum nihil inveniunt in quo voluntas eorum quiescere possit, et ita neque sibi ipsis diu permanent similes, sed volunt contraria eorum quae prius voluerunt. Et sic ad paucum 135 tempus fiunt amici, quandiu scilicet gaudent malitia in qua concordent. Tertio ibi : UtiZes autem etc., ostendit quae ami1159 b 10

55 dicere eos iw. Y 56 dicit] docet @ 70 determinantur] determinatur W Y(-Za) obsc. !j4 hoc11 se Y Er%Kr 7g reamentur] reamantur W remanentur P3 redamentur sec.m. Er1 Cf. AksL II5g a 30 cum adn. su@a c. 5 ,?in. cum adn. 82 possint] possunt @(-Or OP5) 86-88 per hoc... quomodo coni. ex lin. 7-9 cum Ed31 om. E g7 amicorum virtus izz~. Y 113 ostendit quae amicitia Inc. 30~ pecia 119 alius coni. cum Ed31 aliquis @ 120 esset] est @

;

108

58-59 Cf. infra IX IO, II6g b g-II. 61-62 Cf. supra 1 c. 14 lin. 113-114 cum adn. 62 Liri. 1159 a 17-25. 6g Cap. 5, 1157 b 28-29. 71 Cf. infra IX 7, 1168 a 20. 68-73 Aspasius, p. 179, 27-31 ; Os, f. I82va : < Est quidem igitur amicitia in amare et amari magis autem videtur in amare esse quam in amari. OFe?!atio enim utrorumque amicorum in amare amari autem non est ipsorum operatio. Uuusquisque autem circa illud est circa quod habet operationem L gI Liri. II5g b 3. 128-137 PS.Aspasius [deest in graeco; cf. lac, p. 180, 8J ; O*, f. I82vb: < Ex opposito autem malorum amicitia non est mansiva, quia mali nihil habent simpliciter firmum et stabih. Quia enim sibi ipsis non permanent similes, sed secundum se ipsos sunt instabiles, neque ad alias possunt constantiam observare. Et ideo in paucum tempus fiunt amici, Jzoc est concordes non enim est in talibus vero nomine ditta amicitia, qui forte ad horam gaudebant ad invicem cozcogtditw aliqua malitia B Albertus Lect. f. I6ova De amicitia malorum... sicut dicit Commentator, ipse sumit hic amicitiam large pro cowovdia proprie enim non est amicitia malorum, sed concordia aliqualiter ad malum faciendum >.

;

;

;

Ethica - 47

100

;

;

:R

SENTENTIAE

470

,

OCTAVI

citiae circa hoc medio modo se habeant. Et dicit MOquad amici uti1e.s et delectabiles sibi invicem magis permanent in amicitia quam mali; utilitas enim et delectatio in se habent unde amentur, unde tantum durat talium amicitia quandiu mutuo sibi tribuunt delectationes ve1 utilitates. Secus autem est de his qui sunt amici propter malitiam, quae secundum se nihil amabilitatis habet. 1159 b 12 Deinde cum dicit: Ex contrariis a&m etc., determinat de amicitia contrariorum ad invicem. Et primo ostendit in qua specie amicitiae hoc contingat 150 quod videatur esse amicitia inter contraria; secundo ostendit quomodo contrarium appetat suum contrarium, ibi: Forte autem etc. Circa primum tria 145

facit. Primo ostendit quod huiusmodi contrarietas amicorum maxime videtur esse in amicitia utilis. 155 Et dicit quod amicitia quae est ex contrariis, puta quod pauper amet divitem et indoctus scientem, maxime videtur esse propter utilitatem, in quantum scilicet unus amicorum appetens ab alio id quo ipse indiget redonat ei aliquid aliud, sicut pauper 160appetit consequi divitias a divite pro quibus impendit ei obsequium. 1159 b 15 Secundo ibi : Hic autem utique etc., ostendit quomodo hoc etiam possit pertinere ad amicitiam delectabilis. Et dicit quod ad hunc modum amicitiae 165potest etiam aliquis attrahere amorem venereum, 139 habeant] habent Y?

181 appetat] appetit Q

LIBRI

ETHICORUM

quo amator amat amatum; est enim ibi quandoque contrarietas, sicut inter pulcrum et turpe. In amicitia autem quae est propter virtutem nullo modo habet locum contrarietas, quia in tali amicitia est maxima similitudo, ut supra dictum est. Tertio ibi : Profiter quad videntw etc., infert quoddam correlarium ex dictis. Et dicit quod, quia inter amatorem et amatum est quandoque contrarietas, sicut inter turpe et pulcrum, inde est quod quandoque videntur deridendi amatores qui reputant se dignos ut tantum amentur quantum ament; quod quidem dignum est, si aequaliter sint amabiles, sed si nihil habeant tale, quo scilicet sint digni tantum amari, ridiculum est si hoc quaerunt. Deinde turn dicit : Forte autem etc., ostendit quomodo contrarium appetat suum contrarium. Et dicit quod hoc non est secundum se, sed secundum accidens. Per se enim appetitur medium, quod est bonum subiecto quod afficitur per unum contrarium

1159 b 16

175

180

1159 b 19

in excessu ; puta, si corpus alicuius hominis sit 185 valde siccum, non est ei bonum et appetibile fieri humidum per se loquendo, sed venire ad medium, quod accidit superveniente humido; et eadem ratio est de calido et aliis huiusmodi contrariis. Et quia haec magis pertinent ad physicam considerationem, 190 ideo dicit hic ea esse praetermittenda.

191 ea 0wz. @

Lin. 1159 b 19. 164-165 Ps.-Aspasius [deest in graeco, p. 1801, 0 8, f. 183ra (Roberti Grosseteste notulae esse videntur verba quae uncis inclusimus\ autem utique aliquis attrahat et amatorem. Hic, id est huc, id est ad hunc modum amicitiae quae ex contrariis videtur esse, reducet forte ahquis amatorem et amatum [seu amatam] amore qui ‘eros’ dicitur: amatorem quidem turpem si contingit, amatum autem pulcrum... [Est autem amor qui eros dicitur non ex nominis significatione libido commiscendi, sed intensus amor qui aegrotare facit amantem]... Y Albertus Lect. f. 161ra Secundo ibi : Hic autem utique, dicit quod ad hunc modum amoris trahitur amor ereos quo aliquis turpis amat pulcram mulierem, quia ipse quaerit in illa pulcritudinem, cum sit ipse turpis B ; Comm. p. 535 a-b. Cf. infra IX c. I lin. 4g cum adn. IZ lin. 10o-102 cum adn. 170 Lin. 1159 b 3-4. 152

170

: KHic

;

:e

; c.

9 Videtur autem, quemadmodum in principiis dictum est, circa eadem et in eisdem esse et amicitia et iustum ; in omni enim communicatione videtur aliquod iustum esse; et amicitia autem. § Appellant igitur ut amicos connavigatores et commilitones, similiter autem et eos qui in aliis communicationibus. Secundum 30 quantum autem communicant, in tantum est amicitia. Et enim iusturn. 5 Et proverbium: (( Communia quae amicorum B, rette; in communicatione enim amicitia. 5 Sunt autem fratribus quidem et connutritis omnia communia, aliis autem discreta, et his quidem plura, his autem minora. Et enim amicitiarum hae quidem ma35gis, hae autem minus. § Differunt autem et iusta. Non enim 1160a 1 eadem parentibus ad filios et fratribus ad invicem neque etayris et civibus; similiter autem et in aliis amicitiis. Altera itaque et iusta ad singulos horum. $ Et augmentationem accipiunt in magis ad amicos esse, puta pe5cuniis privare etayrum durius quam civem, et non iuvare fratri quam extraneo, et percutere patrem quam quemcumque alium. Augmentari autem natum est simul amicitiae et iustum, ut in eisdem entia et ad aequale pertinentia. § Communicationes autem omnes particulis assimulantur politicae. Con~oveniunt enim in aliquo conferente et acquirentes aliquid eorum quae ad vitam. Sed et politica communicatio conferentis gratia videtur et ex principio convenire et permanere. Hoc enim et legispositores coniectant, et iustum aiunt esse quod communiter conferens. § Aliae quidem igitur communicationes secundum partes 15conferens appetunt, puta navigatores quidem quod secundum navigium ad operationem pecuniarum _ve1 aliquid talium, commilitones autem quod secundum bellum sive pecunias sive victoriam sive civitatem appetentes; similiter autem et contribules et plebegii. § Quaedam autem communicationum propter delectationem videntur 1159 b 25

25 principiis RT (Z& 1) : principio AL 26 enim ALR : an autem T (ci. Z&. 24) ? 27 aliquod ALR : an om. T (ci 24) ? 28 connavigatores ALRtT (Gz. 31) : coniugatores Ha (ex An.& ha&. [ =ouvcx~~o~~?] veZ poZ&s ex sw@to& negZ.?) Rp(-C4) Cf. Oresme ceuls qui com32 quidem ALRt om. Rp muniquent ensemble par mariage 3 (ed. Menut, ~5. 432) 1160 a 2 etayris Rt C4 T (ZGz. 62) eteris Ant. tyansZ.(Ha) etairis LI obsc. L2 (coetaneis ve1 etareis Pr3 et aliis Rn deest N1) ethayris Rp1y4 (-C4) om. Rp93 (etaycos add. ex T [@] sec.m. Bai) 3 amiamiciis $r.m. Pn) RtT (Zin. 64) amicis VURe Rp citiis AL (-VURe 3 itaque (=&$ AR 4 ad ALRtT (ZGz.70) : om. Rp 5 etayrum RtT (? cf. s@ya 1160 a 2 cum autem (=&) L eterum Azt. .&ansZ.(Ha) etairum L1Tu1Rp3 obsc. Id2 (etarium P13 [nec non pr.m. Re sec.m. adn.) C4] et aurum Rn deest NI) ethayrum Rpl~~ (obsc. Sl et haiere @.m. C4) et hairum R@ (? Vd et harum P14 et patrem Bai) 8 ad aequale A (= &c’ Albertus Comm. p. 538 a et si quidem communicantibus quibusdam plura sunt communia, quibusdam autem pauciora, secundum quod in pluribus ve1 Gz paucioribus communicant negotiis B.

ostendit quomodo iustitia diversificatur secundum differentiam amicitiae. Et dicit quod iustitia et iniustitia acci70 piunt augmentum ex hoc quod sunt ad magis amicos, quia scilicet magis amico benefacere quidem est iustius, nocere autem iniustius; sicut quod aliquis

75

privet pecuniis per furtum aut rapinam hominem sibi familiarem et connutritum est durius et iniustius quam si privaret civem, et similiter si subtrahat auxilium fratri quam si subtraheret extraneo, et si percutiat patrem quam si percutiat quemcumque

alium. Quod autem simul augetur amicitia et iustum, procedit ex hoc quod in eisdem existunt et utrum80que pertinet ad quandam aequalitatem communicationis. Et per hoc signum confirmatur quod supra dictum est. 1160 a 8 Deinde cum dicit: Communicahones auiem omnes etc., ostendit quod omnes communicationes ad poli85ticam communicationem reducuntur. Et circa hoc duo facit: primo ostendit quod omnes communicationes similitudinem habent cum communicatione politica; secundo ostendit quod omnes aliae conti-

473

nentur sub politica, ibi: Aliae quidem igitw etc. Dicit ergo primo quod omnes communicationes 90 habent aliquam similitudinem cum partibus politicae communicationis. Videmus enim quod omnes communicantes conveniunt in aliquo utili, ad hoc scilicet quod acquirant aliquid eorum quae sunt necessaria vitae. Et hoc etiam videtur habere politica com- 95 municatio, quia propter utilitatem communem videntur cives et a principio simul convenisse et in hoc etiam perseverare. Quod patet ex duobus: primo quidem quia legislatores ad hoc maxime tendere videntur ut procurent utilitatem communem ; secundo quia homines hoc dicunt esse iustum in Civitate quod communi ter civibus conf ert . Deinde cum dicit : AZiae quidem igihv etc., ostendit quod aliae communicationes sub politica continentur. Et circa hoc tria facit. Primo ostendit quomodo quaedam aliarum communicationum ordinantur ad aliquam particularem utilitatem. Et dicit quod communicationes aliae praeter politicam intendunt aliquod particulare conferens, puta connavigantes intendunt acquirere pecuniam si sint mercatores, ve1 aliquid aliud huiusmodi sicut civitatem aliquam si sint bellatores; commilitones autem intendunt acquirere illud propter quod est bellum, sive hoc sit pecunia sive sola victoria sive dominium alicuius civitatis; et similiter etiam illi qui sunt unius tribus ve1 unius plebis ad aliquod particulare

:

62 Ps.-Aspasius [deest in graeco, p. 1811, Os, f. I85va (Roberti Grosseteste notula esse videntur verba quae uncis inclusimus) Similiter neque etairis est idem iustum et simpliciter civibus [sunt autem etairi coaetanei et connutriti et condiscipuh] )) Albertus Le&. f. I6Ivb et etayris, id est connutritis > Comm. p. 538 a : < Nec eadem sunt iusta etayris sive coaetaneis et collegis ad invicem et civibus ad invicem )). - Lexicon veybowm paecowm..., p. 262% Etayrica sodalis amicitia. - Ethayrum sodalis 1). Cf. infra C. 11 lill. 94-95 ; C. 12 lin. 17-19, 157, 159-160, 193 ; IX C. 12 lin. 113-114. 78-81 Aliter (cf. adn. ad Arist. 1160 a 8) Ps.-Aspasius [deest in graeco, p. IVI), O*, f. I85va Non solum autem ex contrario hoc probat, sed ex eo quod in eisdem sunt entia amicitia et iustum, et advewieha magis in aequaZibus secundum communicationem in eisdem )) Albertus Comm. p. 538 b : < ex aeqtba1ibu.s dignitate nata sunt advenire >. 82 Liri. II5g b 25-26. g6 De vocis < utilitas communis Y origine 8g Lin. 1160 a 14. et historia cf. Congar UtiZitas..,j p. 106-123. Cf. etiam supra V c. 2 lin. 36 cum adn.; infra X c. g lin. 112. 123-125 Lexicon veyborum graecowm..., p. 262g Aeranistrarum sonantium aere> (< aeranistrarum )) et Albertus Lect. f. I62ra Et dicit quod communicaT_iones quae fiunt propter delectabile, sicut conchoreantium, id est simul choros ducentium, et eranistarum, id est eorum qui sibi in convivium exenia mittunt eranum enim est donum quod ciant sibi invicem conviviantes, neutri generis I Comm. p. 539 a sicut delectatio conchoreantium, hoc est choreas simul ducentium, et communicationes eranistarum eranistas autem dicimus sui aera Uefetid. eranal conferunt ad conviviorum celebrationetn B.

:e

:

:e

: cc

:e

;

:d

; :

:

;

:

:e

:

;

1160 a 14

105

110

115

commodum conveniunt. li60 a 19 Secundo ibi : Quaedam aulem etc., ostendit quod etiam communicationes quae videntur fieri propter delectationem fiunt propter aliquid utile. Et dicit 120 quod quaedam communicationes videntur fieri propter delectationem, sicut conchoreantium, id est eorum qui simul cantant in choro ve1 chorea, et aeranistarum, id est eorum qui utuntur sonis aereorum instrumentorum, puta tubis ve1 cimbalis. Huius- 125 modi autem communicationes consueverunt fieri

62 etayros coni.] etaycos@ etaprosY’(etapios Za etarios V6) Cf. infra c. 12 lhz 19, 157; zec %on c. 12 l&. 17 cum ad%. 62 coaetaneos coni. cum Fr sec.m. KrPr” Er Wi] conetantes (?) @ (convenientes Vl” concertantes P5 communicantes P6 contentantes O1 communicantes ve1 comites Za coetaneos comites V6) g4 quae con& cum CrEr’T BglOrP7 SFrV%a sec.m. PdVr” Bx] qui E Iog-IIo connavigantes] quod navigantes @ (si navigantes Bo) Cf. su@a 1 c. 3 Zin. 150 cum adn. 115 similiter] sic: Q1 sicut Q2(nec TZOTZ. sec.m. AoV4) in hoc Za Sed cf. Aht. 1160 a 18 123 vel] in add. Y? 125 vel] aut Y


Albertus ordinatus secundum civilitatem, scilicet in nuptiis ad provocandum devotionem B. 137 Liri. 1160 a 14-18.

..

155

omnes communicationes continentur sub politica sicut quaedam partes eius, in quantum aliae ordinantur ad quaedam particularia commoda, politica autem ad communem utilitatem. Et quia amicitiae MI

communicant @.m. I3o conveniant ErP7] giant @(= conveuiant w? communiant) dictae communicationes] alie communicationes predicte @ (alie $r+no fio predicte ?)

;

150

dilectionis excitandae inter usus musicae est in duobus amorem spansi et sponsae, et in sacrificiis ad excitandum

1160 a 28

10 Politicae autem sunt species tres, aequales autem et transgressiones, puta corruptiones harum. Sunt autem politicae quidem regnum et aristocratia, tertia autem quae a pretiis, quam timocratiam dicere conveniens videtur, politicam autem 35 consueverunt ipsam plures vocare. 8 Harum autem optima quidem regnum, pessima autem timocratia. 5 Transgressio autem regni ~60 b 1 quidem tyrannus. Ambo enim monarchiae. Differunt autem plurimum; tyrannus quidem enim sibi ipsi conferens intendit, rex autem quod subditorum. Non enim est rex qui non per se sufficiens et omnibus bonis superexcellens; 5 talis autem nullo indiget; utilia igitur sibi ipsi quidem non utique intendet, subditis autem; qui enim non talis clerotes utique quidem erit quam rex. Tyrannus autem ex contrarietate huic; sibi enim bonum persequitur. Et manifestius in hac quoniam pessima ; et pessimum autem contrarium optimo, IOtransgreditur autem ex regno in tyrannidem, pravitas enim monarchiae tyrannis, malus autem rex tyrannus fit. § Ex aristocratia autem in oligarchiam malitia principum, qui tribuunt quae civitatis praeter dignitatem, et omnia ve1 plurima bonorum sibi ipsis et principatus 15 semper eisdem, de plurimo facientes ditari ; pauci igitur principantur et mali pro his qui maxime epiikes. $ Ex timocratia autem utique in democratiam; conterminales enim sunt hae. Multitudinis enim vult et timocratia esse, et aequales omnes qui in honoratione. Minimum autem perversum est 20 democratia; in parvum enim transgreditur politicae speciem. Transmutant quidem igitur maxime sic politicae, minimum enim sic et faciliter transgrediuntur. 3 Similitudines autem ipsarum et velut exemplum accipiet aliquis utique et in domibus. § Patris quidem enim ad filios com.municatio regni

1160

a 81

31 Politicae LRT (Z&. 1, 21; cf. supra c. g ZGz. g) : Politiae A Et pr.m. Pr3 sec.m. Oa Ska 31 species tres ALRT (Z&. 1) Gzv. T sz#a c. g Z+z. g 32 politicae L1(Vla Tl PU) L*(P13 Rn) RT (2%. 23) politiae A Lr(Et08Pn Skz Re) Ha 33 a pretiis (=&rò r~pr&rtiv) LRT (ZGz. ab honoribus p.rn. Sk* (ex Ant. trunsl.?) Cf. supa 1123 a 15 cum adn. infra 1160 b 1g 29) cum adn. 34 timocratiam LaRT (Z+z. 29) : timocraticam AL1 34 politicam L*(EtPn Sk2T1 @imo Re [exp.]) Ls(Px3Rn) RT (Zin. 34) politiam A L1(08V12 PI2 secwzdo Re sec.m. Sk2) Ha 36 timocratia AL1(-Sks) T (Gn. 40) democratia Sk2 L2(P13Rn dimocratia Ha) R 1160 b I tyrannus R (cow. secm. Ba1 V13) T (Zz%z. 53) tirannis AL I Ambo LIT (ZCz. 55) Ambae LaR 7 quidem R quidam AL 7 Tyrannus (Ti-) L2RT (Zin. 75) Tirannis AL1 II monarchiae VU SkaT1 @.m. 08 LSR est @aem. A Lr(EtP1l PIa Re sec.m. 08) 13 principum, qui ALRtT (Zin. 87) partium, quae Rp 16 igitur (=&ì$ ART (Zin. 91-92) autem (=%) L 16 epiikes Ant. tyansZ.(Ha) T (? cf. supva 1137 a 31 cum adn.) epieikees (epy- epyey-) LR 1g in honoratione (=&J T@ TQ+UX~L) L (in textu ; ex Ant. tvansZ. ? in honoratione seu in pretiositate Izab.Cz comm. L) R (etiam Rp) T (ZCz. 102) enim (Zegezd. seu in) pretio (pretio om. As1Rp4) Post Minimum fie@eyam Gzs. Rp Cf. sujwa 1160 a 33 cum adn. Ig perversum RtT (Zin. 106) malum LRp 20 in parvum ALRtT (Zin. 106) : imperium Rp 20 politicae LaRT (Zin. 107) politiae AL* 21 politicae L2RT (Zin. 108) pohtiae AL1 22 minimum ALRt manifestum Rp un om. T (cj. ZCz. 1og) ?

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

SENTENTIAE

476

OCTAVI

LIBRI

ETHICORUM

habét figuram; filiorum enim patri est cura. IIinc autem et Homerus Iovem patrem appellat; paternus enim principatus vult regnum esse. 5 In Persis autem qui patris tyrannicus, utuntur enim ut servis filiis. Tyrannicus autem et qui domini ad servos, 3odomini enim conferens in ipso operatur. Hic quidem igitur rectus videtur, persicus autem qui peccat; differentium enim principatus differentes. § Viri autem et uxoris aristocraticus videtur ; secundum dignitatem enim vir habet et circa haec quae oportet virum, quaecumque autem uxori congruunt, 35ill.i reddit. 8 Omnium autem dominans vir, in oligarchiam transponitur; praeter dignitatem enim ipsum facit et non ~61 a 1secundum quod melius. Quando autem principantur uxores heredes existentes, non itaque fiunt secundum virtutem principatus, sed propter divitias et potentiam, quemadmodum in oligarchiis. $ Timocraticus autem videtur qui fratrum; aequales enim, nisi in quantum 5aetatibus differunt, propter quod, si multum aetatibus differunt, non adhuc fraterna fit amicitia. § Democratia autem maxime quidem in his quae sine dominatione habitationum. Hic enim omnes ex aequali et in quibus debilis qui principatur et unicuique potestas.

m0

b 25

30 Hic (=c&r~) AR (Et @aem. Rp) Ipse (=ah$ L 31 qui peccat SkzT1 LzR (qui em. Rp) peccans L1(-SkaT1) 33 habet (=+t) RT (Z&. 149) principatur (=&~xEL) AL 1161 a I Quando L1(-SkaT1) T (Z&z.158) : Quandoque A SkzT1 (que exp. sec.m. Sk2) LaRt quoniam Rp 2 itaque R utique L 3-4 Timocraticus (=~~l~ox~~w-$ R (Ty- Rp Tymotheus Rt) T (/in. 117, 162, 166) Timocratico (=~~~ox~~~x~) AL 4 videtur RpT (Kn. 166) assimulatur LRt 4 nisi Rn (&wZasse cow. sec.m. ex T?) T (&z. 167) praeter Lr Pr3 tamen SksT1 R tantum Ha (=xi$lv A) Cf. supra 1121 a 15 cztrn adn. 6 differunt ALRt : om. Rp 6 Democratia ALRtT (Z& Democraticia Rp 170) 8 Post aequali non &te?‘p. T (Z&. 174-177) inte@. A 8 in quibus ALR un om. T veZ si quidem Ze@ (cf. Zin. 174-17s) ? g potestas (=gtou&a) ARtRpzfs T (Zin. 177) potestati (=eou&+) L potestatis Rp1*4

:

:

:

:

:

:

:

1160 a 31

:

: vh’g.

: :

Politicae autem sunt species tres etc. Postquam Philosophus ostendit quod amicitiae species reducuntur ad politicam communicationem, hic distinguit eas secundum distinctionem politicae commus nicationis. Et circa hoc duo facit: primo distinguit amicitiarum species secundum distinctionem politicae communicationis ; secundo subdividit huiusmodi amicitiae species, ibi: In communicatione quidem igitw etc. Circa primum duo facit: primo disIOtinguit politicas communicationes ad invicem; secundo distinguit secundum eas amicitiarum species, ibi: Secundum unamquamque autem etc. Circa primum duo facit: primo distinguit species communicationis politicae ; secundo ad earum similitudinem 17 politicarum]

ypoliticarum

P

jw,m. Wi

ypolicarum S

assignat species communicationis yconomicae, ibi : I 5 Similitudines autem etc. Circa primum tria facit: primo assignat species politicarum ; secundo comparat eas ad invicem, ibi: HaTurn autem etc.; tertio ostendit quomodo corrumpantur, ibi : Transgyessio autem regni etc. Dicit ergo primo quod tres sunt 20 species politicae communicationis et totidem sunt corruptiones sive transgressiones earum. Rectae quidem politicae sunt tres, scilicet regnum, quod est principatus unius, et aristocratia, quae est potestas optimorum eo quod huiusmodi civilitas per virtuosos 2s gubernatur ; videtur autem conveniens quod sit quaedam alia species, licet quidam eam non ponant ut patet in IV Politicae, quae convenienter nomi-

policiarum Fr

sec.m. Wi

politice Za

23 politicae]

policie Wi F1

8 Cap. 12, 1161 b II. 12 Cap. II, 1161 a IO. 16 Liri. 1160 b 22. 18 Lin. 1160 a 35. rg Lin. 1160 a 36. 23-26 Ps.-Aspasius [deest in graeco, p. 181], Oa, f. 186ra Est autem regnum unius solius principatus, aristocratia vero principatus optimorum... > Albertus Le& f. r62va et r62rb regnum, quod est potestas unius... aristocratia, secundum quam plures ob virtutis meritum praeficiuntur ad regimen rei publicae in diversis o5ciis, sicut antiquitus fuit ante imperatores in Romana re publica dicitur enim ab aris, quod est virtus, et cratos, quod est potestas 3 (cf. f. 85ra); Lexicon vevbowm gvaecorum..., p. 26~* Aristocratia principatus virtutis >. - Cf. supra V c. 2 lin. 45-46 4 lin. 178-180 infra lin. 39-40 et 42-43 etc. ; se?zt. Zihi PoZ. 11 g, cuius vera verba invenies apud Martin TZze VuZgate Tek., p. 52. 28 Cap. 7, 1293 a 3g - b I.

;

K

;

:

:e

:c

; c.

;

:

IO (1160a 31 - 1160 b

30

35

na,tur timocratia a pretiis (timos enim pretium dicitur), quia videlicet in hac politia pretia dantur pauperibus, et damna, inferuntur divitibus si non conveniant ad publicas congregationes, ut patet in IV Politicae; quidam autem consueverunt eam vo-

patur unus, ita et in tyrannide. Secundo assignat differentiam eorum ad invicem et dicit quod plurimum differunt (et ex hoc apparet quod sunt

care communi

manifestat dicens quod tyrannus intendit in suo regimine quod est utile sibi ipsi, rex autem intendit id quod est utile subditorum. Et hoc probat quia

noming politicam,

munis et divitibus

contraria,

eo quod est com-

et pauperibus,

ut patet

40

patur,

pessima

autem,

in IV

enim sunt quae plurimum

dif- 60

hanc autem differentiam

non potest vere dici rex qui non &

per se sufficiens 65

ad regendum, ut scilicet sit superexcellens in omnibus bonis et animae et corporis et exteriorum rerum ut sit dignus et potens ad principandum; cum autem talis sit, non indiget aliquo et ideo non intendet ad

id est minus boria, est ti-

mocratia, in qua plures mediocres principantur ; media autem est aristocratia,>n qua pauci optimi principantur, quorum tamen non est tanta potestas ad bene agendum sicut unius optimi habentis plenitu-

utilitatem

suam, quod est indigentium,

quod bene faciat subditis,

sed ad hoc

70

quod est superabundan-

tium: ille enim qui non est talis, scilicet superexcellens in omnibus bonis, magis potest dici clerotes, quasi sorte assumptus ad principandum, quam rex.

45dinem potestatis. Deinde cum dicit : Transgyessio autem etc., agit 1160 a 36 de corruptione sive transgressione praedictarum politicarum. Et primo d.e corruptione regni; secundo de corruptione aristocratiae, ibi : Ex aktowatia 50

contraria

ferunt in eodem genere);

Politicae. Deinde cum dicit: HUYWZ autem etc., comparat huiusmodi politias ad invicem. Et dicit quod inter eas optima est regnum, in quo unus optimus princi-

1160 a 35

477

12)

Sed tyrannus se habet per contrarium ad regem, quia

75

quaerit bonum sibi. Unde patet quod ipsa corruptio est pessima; pessimum enim est contrarium optimo, transgreditur autem aliquis ex regno, quod est optimum sicut dictum est, in tyrannidem, quae nihil est aliud quam pravitas monarchiae, id est princi- WJ patus unius, et rex quando fit malus dicitur tyrannus; unde patet quod tyrannus est pessima. 1160 b 12 Deinde cum dicit: Ex ahstowatia a&em etc., agit de corruptione aristocratiae. Et dicit quod ex

autem etc. ; tertio de corruptione timocratiae, ibi : Ex timocratia autem etc. Circa primum duo facit,

Primo quidem proponit quod intendit. Et dicit quod transgressio sive corruptio regni vocatur tyrannus. Et hoc manifestat primo quidem per hoc quod 55 genere conveniunt : ambo enim sunt monarchiae, id est principatus unius; sicut enim in regno princi -

34 politicam] policiam FI ( ?) homom. Kr 30 politia] politica Er1VV4 Bg*BxErPe Y?(polica S) cow. sec.m. Bg* Wi 37 Harum c&. ex A%t. (cf. l&. 18) cum FI V6Za sec.m. Cl] Horum E 38 politias] politicas V 3V lo ErP6W Y(-FI Za politicias 47-48 politicarum] policiarum Kr FI V6Za sec.m. Wi politiciarum Ed2 53 tyrannus] Ed*) 3g in] scilicet @ s.9c.m. S orannus @.m. PSWi (tirannus sec.m. PS tirannis sec.m. Wi) tyrannis F1Ed2 tyranis V6 tirampnicus Za Sed cf. _,4&9. 1160 b I cum advz.; i#ya 1%. 82 turn adn. 55 enim om. @ 61 in] et pvaem. @ 6g intendet] intendit BoErl @imo V (cow. @.m.) 82 tyrannus] tyrannis V6 Eda sec.m. Kr S tyrampnis F1 tiramBglP3P?V 9v.m. Bx (cow. sec.m.) Y Sed cf. Arist. 1160 b 6 pnis Za Sed cf. stijwa 1%. ,53 cum adn.

:s

Tertia vero quae a timimatibus [id est pretiis] dicitur 29-30 Ps.-Aspasius [cf. Aspasius, p. 181, 20-22), 06, f. 186rb timocratia, in qua quicumque habebant aequaliter divitias, illi minus divitibus principabantur 6 Albertus Lect. f. 162va quae dicitur a pretiis, quia propter divitias ponuntur aliqui in dignitate )). - Aliter sed non rette Lexicoz vevbowm paecoyum..., p. 2628 Dimocratia principatus honoris >. Cf. adn. ad Arist. 1160 a 33. 30 Robertus Grosseteste Pll, f. Irb in marg. sup. ; Sk2, f. Ir in marg. inf.) Politeia dicitur a polis, quod Notula (adn. in Oa, f. Iovb in marg. inf. est: civitas. Pro quo nomine translatores ponunt hoc nomen urbanitas’ ve1 ‘civilitas’. Et secundum proprietatem graecae scripturae scribitur penultima sillaba per ei diptongon, pronuntiatur autem per i longam. Unde quandoque scribitur per ei diptongon, quandoque autem per i longam, semper autem et apud Graecos et apud Latinos pronuntiatur per sonum i litterae longae. Similiter Iconomica’ pronunciatur per i longam, in graeco autem scribitur per oi diptongon ; dicitur enim ab oikos, quod est domus, et nomos, quod est lex, seu nomT, quod est distributio. Et sciendum quod ai diptongus pronuntiatur per sonum e litterae, ei autem et oi diptongi pronuntiantur per sonum i litterae. Unde nomina graeca ve1 a graecis sumpta habentia dictas diptongos, in latina scriptione quandoque scribuntur secundum proprietatem graecae scriptionis, quandoque autem secundum proprietatem pronuntiationis, ut iconomica quandoque scribitur per 1, quandoque per oi, et politia quandoque penultima per ei, quandoque per i, et demon seu demonium quandoque scribitur per e, quandoque per ai diptongon, et similiter in consimilibus )). 36 Cap. 3, 12go a 10-11 8, 1294 a 22-23. 40 Albertus Comm. 33 Cap. 13, 1297 a 40 cf. 17-19, 36-37. 51 Lin. 1160 b 16. 55-56 Lexicon p. 540 b pessima autem, hoc est minima in boni ratione >. 4g Lin. 1160 b 12. veyboyum paecorum..., p. 26;s ) Albertus Lect. f. 162rb Dicitur enim clerotes eo quod privatur divitiis et aliis quibus debet esse exornatus, quasi p. 2628 sorte et praeter dignitatem in regno positus a cleros, quod est sors > ; Comm. p. 541 a Lexicon vevborum paecowm..., Clerotes sorte factus >. 75 Albertus Lect. f. 162va Dicitur magis clerotesquam rex, unde se habet ad rtqem sicut privatio, sed tyrannis sicut contrarium)? Comm. p. 541 a . Cf. adn. ad Arist. 1160 b 7. 7g Liri. 1160 a 35. 80-81 Cf. supra lin. 55-56 cum adn.

ctymocratia,

:t

;

;

:

:

:K

’

’

;

;

:K

:

:

;

:

;

: CI

;

N

:

:d

;

;

:

:
. Et dicit quod communicatio quae est inter patrem et rz.5filios habet similitudinem regni, quia Pater habet curam filiorum sicut rex subditorum. Et inde est quod Homerus Iovem propter regiam potestatem

LIBRI

ETHICORUM

appellavit patrem; principatus enim patris in est quasi quoddam regnum. Secundo ibi : 1% Persis autem etc., ostendit respondeat in domibus tyrannidi et ponit modos. Quorum unus est secundum quod Persas patres se habent ad filios, qui utuntur

domo

quid duos apud fihis

quasi servis. Secundus autem modus est quo domini se habent ad servos, quia domini utuntur servis intendendo ad sui ipsorum utilitatem. Hi autem duo modi differunt, nam unus videtur esse rectus, quo scilicet domini utuntur servis ad suam utilitatem, alius autem est perversus, quo scilicet Persae utuntur filiis quasi servis; oportet enim quod diversis aliquis diversimode principetur, unde perversum est quod aliquis principetur similiter liberis et servis. Deinde cum dicit: Viri autem et uxofis etc., ostendit quid in domibus respondeat aristocratiae et eius opposito. Et circa hoc duo facit. Primo ostendit quid respondeat aristocratiae. Et dicit quod principatus quo vir et uxor dominantur in domo est aristocraticus, quia vir habet dominium et curam circa ea quae pertinent ad virum secundum suam dignitatem et dimittit uxori illa quae pertinent ad eam . Secundo ibi : Omnium autem etc., ponit lduos modos respondentes oligarchiae. Quorum unus est quando vir vult omnia disponere et nullius rei dominium relinquit uxori; hoc enim non est secundum dignitatem nec secundum quod melius est. Alius autem modus est quando uxores totaliter principantur eo quod ipsae sunt heredes, et tunc principatus non fit secundum virtutem, sed propter divitias et potentiam sicut accidit in oligarchiis. Deinde cum dicit : Timocraticus autem etc., ostendit quid respondeat timocratiae et eius opposito. Et primo quid respondeat timocratiae. Et dicit quod principatus quo fratres dominantur in domo videtur esse timocraticus eo quod fratres sunt aequales nisi in quantum differunt secundum aetatem, in qua si multurn differant, non videtur fraterna amicitia, sed quasi paterna. Secundo ibi : Democratia autem etc., ostendit quid

107 politicae] g7 politicae] policie P7 Wi FIEdz Za IOI politica] policia Pr Wi Fr V*Za ~ec.m. AoPd politicia Ed* policie Za 108 politicae] policie Fr VYZa 114 tyrannidi] tyrarmi Er* Y’(-V6 tirampni F1 tirampno Za) Cf. Zin. 131 1 Ig politicarum] policiarum P 7 Wi F1 Za fi.m. Cl politheiarum V6 122-123 et eius... regno coni. ex lk wm ah. 139 est] esse Y? 163-1641 om. 43 131 tyrannidi] tyranni Y(-V6 tyrampnidi Fr tirampno Za) Cf. En. 114 cum adn. 85-86 Ps.-Aspasius [deest in graeco, p. 1811, 0 *, f. 186va (Roberti Grosseteste notula esse videntur verba quae uncis inclusimus) In hac autem depravata politia, scilicet oligarchia, pauci et mali principantur, quemadmodum innuit et nominis interpretatio [quad dicitur ab oligon, quod est paucum, et arche, quod est principatus] B Albertus _Lec~. f. 162va Quae dicitur oligarchia ab oligon, quod est paucum, et archos, quod est princepsD ; Lexicon verbowm graecorum..., p. 2628 ; Comm. p. 541 b. - Cf. Thomas supra V c. 2 lin. I 7-18 (in qua fiop&us MODUS vz&! dominavi) ; c. 4 lin. 170-171 ; se&. Et dicit quod sunt conterminales, id est viciZibri Poi. 111 6, apud Martin, loc. laud., p. 54, 97-98 Albertus Lect. f. 162va 115 Lin. 1160 b 32. 117 Lin. 1161 a 3. nae )). gg-1oo Cf. supra lin. 29-30 cum adn. IIO Lin. 1160 a 36 - b 22.

:K

;

:K

:K

:f

:

: cc

:

130

1160 b 27

135

140

1160 b 32 145

150

1160 b 35

155

160 1161 a 3

165

170 1161 a 6

IO (1160 b IZ - 1161 a g) respondeat democratiae. Et dicit quad quaedam similitudo democratiae est in habitationibus quae non habent dominium9 sicut cum socii morantur in hospitio. Ibi enim omnes sunt aequales et, si ali175quis principetur, habet debilem principatum, sicut

479

qui praeficitur ad expensas faciendas, et unusquisque sociorum habet potestatem in domo, sicut in democratiis quilibet de populo habet potestatem quasi ex aequali et principes parum possunt.

: cc

171-177 Aliter et rette (cf. adn. ad Arist. 1161 a 8) Ps.-Aspasilus [deest in gracco, p. 182], Oa, f. 187ra Democratia autem maxime habet similitudinem et figuram in his habitationum, id est in bis familiis, quae sunt sine dominatione... Et non solum est similitudo democratiae in talibus familiis, sed et in illis in quibus qui principatur est debilis et impotens familiam gubernare B Albertus Lect. f. 16.zvb Et dicit quod in habitationibus in quibus non est dominium, sed multi coniunguntur ad easdem expensas ut minus expendant, videtur esse democratia, cum omnes ex aequo principantur. Et similiter dicit quad in omnibus potestatibus in quibus est principatus debilis est similitudo democratiae B; Comm. p. 543 a-b,

:d

;

11 Secundum unamquamque autem urbanitatem amicitia videtur, in quantum et iustum. § Regi quidem ad subditos in superabundantia beneficii. Benefacit enim subditis, si quidem bonus ens curam habet ipsorum ut bene operentur, quemadmodum pastor ovium. Unde et Homerus Agamenona 15pastorem populorum dixit. § Talis autem et paterna. § Differt autem magnitudine beneficiorum. Causa enim essendi, quod putatur maximum esse, et nutrimenti et disciplinae. Sed et progenitoribus haec attribuuntur. § Et natura enim principativum Pater filiorum et progenitores nepotum et rex subditorum. 20 § In superexcessu autem amicitiae hae ; propter quod et honorantur parentes. Et iustum utique in his non idem, sed secundum dignitatem ; sic enim utique et amicitia. § Sed et viri ad uxorem eadem amicitia et in aristocratia ; secundum virtutem enim et meliori plus bonum et congruens unicuique; sic 25autem et iustum. $ Quod autem fratrum, etairikae assimulatur ; aequales enim et coaetanei, tales autem unius disciplinae et unius moris ut in multum. Assimulatur utique huic et quae secundum timocratiam; aequales enim cives volunt et epiikes esse. In parte itaque principari et ex aequali ; sic ut.i30 que et amicitia. § In transgressionibus autem quemadmodum et iustum in parvum est, sic et amicitia est. § Et minime in pessima. In tyrannide enim nihil aut parvum amicitiae. 6j In quibus enim nihil commune est imperanti et imperato, neque amicitia, neque enim iustum, sed velut artifici ad organum 35et animae ad corpus et domino ad servum. Iuvantur 1161 b 1 quidem enim haec ab utentibus, amicitia autem non est ad inanimata neque iustum, sed neque ad equum ve1 bovem neque ad servum secundum quod servus, nihil enim commune est ; servus enim animatum organum, organum autem inanimatus servus. 5s Secundum quod quidem igitur servus non est arnicitia ad ipsum,

1161

a 10

I

IO urbanitatem LzRT (Z~YZ. 6) : urbanitatum AL1(-Et) II subditos A &. tyu&.(Ha) T (&z. subiectos LR (sed cf. 1161 a 12, rg) 14 Agamenona Pll LzRtT (&z. 31) Agamemnona 24) 17 quod putatur maximum Rt (a&z essendi) Rp2g3 AL1(-P1l) Agamemiona (-meiona -mennona) Rp T (Zz?z. 46-47) existimati maximi (maxime @.m. Et L2) LRtRp* (quod existimari m. V13 existimari maximi MI. etium Post maximum Rp2~3) maximi (-me Asl) Rpl (16-17 Differt... putatur hom.om. 18-19 principativum ALRt principatuum Rp principatur secm. P1l an T (cf. Zin. RP1) 21 iustum ALRtT (ZGz. 69) iterum Rp 24 enim et meliori ALRt et melior Rp Pa? (meliori Tu*) 25 Quod Sk2T1 L2RT (Zin. 19, gr) Quae AL1(- Sk2T1) Cf. 1161 b g cum adn. 25 etairikae L etayrikae (ethay-) R etericae twHsZ.(Ha) obsc. T (Zin. g4 cum adn.) 28 timocratiam LRtT (&z. IOO) timocraticam (-critam Asl) ARp1p2v4 timocraticiam Tu’Rp3 2g epiikes twzsZ.(Ha) T (Z&. IOI) epieikees (epy- epyey-) LR 2g itaque R utique L 31 in1 ALRt et Rp 31 minime RtT (Zin. 113, 1x9, 127) nequaquam LRpr** Tu1 om. Rp2y3 Cf. supra 1120 a 27 cum adn. 32 aut twzsZ.(Ha) RpsT (Z&. 129) : ve1 L As*V13 autem Rp2 C*Sl ve1 autem Rt 32 parvum LR parum Ha (e,z twtisZ. ?) sec.m. Rp3 (cf. alia parum in marg. Vr3) an etiam T (cf. Z+z. I 29) ? 1161 b I ab utentibus R (ad utilitatem add. Rp) ab bis quibus (Zegend. qui hiis?) utuntur L 4 est add. Post servnsl EKW’l2 sec.m. Re unte animatum P12 posZ animatum AslVIX secm. Rp3

:

:

:

:

: Ad.

:

:

:

:

:

:

&wz :

Ad.

:

Ad. :

: Ad.

:

VIII,

II

(116~ a

IO -

1161a

481

21)

sed secundum quod homo; videtur enim quoddam esse iustum omni homini ad omnem potentem communicare lege et compositione, et amicitia utique secundum quantum homo. In parvum utique et in tyrannidibus amicitiae et iustum. § Quae autem in democratiis io in plurimum ; multa enim communia aequalibus existentibus inferent. 6 quoddam (quiddam Rp) esse R : esse quoddam AL g Quae A(Nb)Ll(- Sk2’11) RT (hz. 114, 174) Quod Sk2T1 L2 Cf. supra 1161 a 25 cum adn, g democratiis LRtT (hh. 114, 174) democraticiis Rp dimocratiis tyazsZ.(Ha) IO aequalibus existentibus inferent T (? Zin. aequalibus existentibus A(=&YoL~ oh,v KbMb) LRp1f4 inferent A(=&sohou~~v LbOb) 177-179) RtRp2ps (~ow. sec.m. Rp3)

:

:

:

Ant.

Secundum unamquamque autem etc. Postquam Philosophus distinxit diversas species politicae et yconomicae communicationis, hic distinguit amicitiarum species secundum praedicta. Et circa hoc z, duo facit. Primo proponit quod intendit. Et dicit quod secundum unamquamque urbanitatem, id est poli ticae ordinem, videtur esse quaedam amicitiae species accipienda eo quod in unaquaque politia invenitur aliquid iustum. Amicitia autem et iusti10tia quodam modo circa idem sunt, ut supra dictum est. 1161 a 11 Secundo ibi : Regi quidem etc., manifestat propositum. Et primo quidem quantum ad politias rectas; secundo quantum ad politias perversas, ibi :

1161 a 10

15 Ig2

iyansgyessionibus autem etc. Circa primum tria facit: primo ostendit qualiter sit amicitia secundum regnum ; secundo qualiter secundum aristocratiam, ibi: Sed et vih ad uxoyem etc.; tertio qualiter secundum timocratiam, ibi : Quod autem jkatrum etc. 20 Circa primum duo facit : primo ostendit qualiter sit amicitia inter rege.m et subditos; secundo comparat amicitiam paternam amicitiae regali, ibi : TaZis autem et paterna etc. Dicit ergo primo quod inter regem et subditos est amicitia superabundantiae 25secundum rationem beneficii sicut est beneficiantis ad beneficiatum. Pertinet enim ad regem ut benefaciat subditis; si enim sit bonus, habet curam subditorum ut bene operentur, intendit enim subditos facere virtuosos; unde et nominatur ex hoc quod 30dirigit subditos sicut pastor oves. Propter quod Homerus regem Agamenonem nominavit pastorem populorum. 1161 a 15 Deinde cum dicit: Talis autem et paterna etc., comparat paternam amicitiam regali. Et circa hoc

quatuor facit. Primo comparat amicitiam paternam 35 regali. Et dicit quod amicitia paterna est talis, scilicet similis regali. Secundo ibi : _ZlifleTtautem etc., ostendit differen1161 a 16 tiam utriusque amicitiae. Et dicit quod praedictae duae amicitiae differunt secundum magnitudinem 40 beneficiorum. Quamvis enim beneficium regis simpliciter sit maximum in quantum respicit totam multitudinem, tamen per comparationem ad unam personam beneficium patris est maius. Est enim Pater filio causa trium maximorum bonorum : primo enim 45 generando est sibi causa essendi, quod reputatur esse maximum ; secundo educando est sibi causa nutrimenti; tertio instruendo est sibi causa disciplinae. Haec autem tria non solum attribuuntur patribus respectu filiorum, sed etiam progenitoribus, 50 id est avis et proavis, respectu nepotum et pronepotum. Tertio ibi : Et natura enim etc., probat quod 1161 a 18 dixerat, scilicet quod talis sit amicitia paterna sicut et regalis. Naturaliter enim Pater principatur filiis 55 et progenitores nepotibus sicut et rex subditis. Unde et filii sunt in potestate patris et nepotes in potestate avi, sicut et subditi in potestate regis. Quarto ibi: I n sup eyexcessu autem etc., ostendit in quo conveniant omnes huiusmodi amicitiae. Et ponit duo. Quorum unum est quod omnes huiusmodi amicitiae consistunt in quodam superexcessu unius ad alterum; et quia in rege et subditis hoc est manifestum, manifestat hoc circa patres et filios: quia enim Pater est superexcedens, inde est quod parentes honorantur a filiis; honor enim superexcellenti debetur, ut in 1 habitum est; et idem dicendum est circa progenitores. Aliud autem est quod

7 politicae] policie Er Wi F1 8 politia] politica BoEr1VV4 Bg1P6W S politicia Ed2 (cow. secm. Bgl) 13 politias] politicas ErW PS F1 politicias P1 Ed2 14 politias] politicas BxErW PS F1 politicias Ed2 pocias AoDbEr1PloPdVV2V3V4Vlo Ig Quod autem fratrum con& ex h+z. 91 cum .sec.m. AoPdVlO PWi] In transgressionibus autem @ Cf. Zh. 15, 108 25 beneficiantis] beneficientis Db benefacientis Er Sed cf. i?zfya &z. 26; c. 13 .Gn. 183-184; J.F. Niermeyer Mediae Latinitatis Lezicoti minus, S.U. be.ueficiare 26 beneficiatum] beneficium Y(-Za) Cf. Zin. 25 cum ad%.; infra IX c. 7 lin. IO, 18, 56, 68, IOI, Iog, 121, 124, 149, 151, 172, 180; IIa-IIae q.26 pr.: a.12; q.Ioo a.6 ad 7; q.106 a.3 26-27 beneficiat Er1Er20Pd BxW beneficiet P7 (qui subditis in subditos etiam cow.) bene facia (!) AO ohsc. P3 IO Cap. g, 1159 b 25-26. 15 Lin. 1161 a 30. 18 Lin. 1161 a 22. 67 Cf, supra 1 c. 18 lin. 18-20 cum adn. (nec non IV g, 1124 a 23). a 15.

Ig Lin.

1161 a 25.

22 Lin.

1161

SENTENTIAE

482

OCTAVI

LIBRI

ETHICORUM

in huiusmodi amicitiis non est idem iustum ex 70utraque parte, ut scilicet rex idem faciat subdito quod subditus regi ve1 Pater filio quod filius patri, sed attenditur utrimque iustum secundum dignitatem, ut scilicet uterque faciat alteri quod dignum est, quia sic etiam amicitia inter eos consideratur 75ut unus alterum amet secundum quod dignum est. 1161 a 22 Deinde cum dicit: Sed et viri etc., ostendit qualiter sit amicitia secundum aristocratiam. Et dicit quod amicitia quae est inter virum et uxorem est talis sicut ea quae est in aristocratia, in qua prae80ficiuntur aliqui secundum virtutem et propter eam amantur et, quia illi qui praeficiuntur sunt meliores, ideo attribuitur eis plus de bono, in quantum scilicet aliis praeferuntur, et unicuique tamen attribuitur id quod ei convenit (virtuosi enim in principatu 95 constituti non subtrahunt subditis bonum quod eis

quod dictum est, ibi : Secundum etc. Dicit ergo primo quod, cum in corruptis politiis sit parum de amicitia, consequens est quod minimum sit de amicitia in pessima politiarum corruptarum, scilicet in tyrannide in qua aut nihil aut valde parum est de amicitia. Deinde cum dicit : In quibus enim etc., probat propositum. Quia enim amicitia in cornmunicatione consistit, ut supra ostensum est, manifestum est

congruit); et per hunc etiam modum conservatur iustitia secundum aristocratiam. Et ita est etiam in amicitia viri et uxoris; vir enim quia melior est praeficitur uxori, tamen vir non praeripit ea quae 90sunt uxoris. 1161 a 25 Deinde cum dicit : Quod autem fratrum etc., ostendit qualiter amicitia accipiatur secundum timocratiam. Et dicit quod amicitia quae est inter fratres

quod, si inter imperantem et imperatum nihil sit commune, puta cum imperans suum proprium bonum intendit, neque amicitia inter eos esse poterit, sicut neque iustitia est inter eos, in quantum scilicet imperans usurpat sibi totum bonum quod debetur imperato; hoc autem accidit in tyrannide, quia tyrannus non intendit bonum commune sed proprium, et sic ita se habet ad subditos sicut artifex

assimulatur etairikae, id est amicitiae coaetaneo95 rum; fratres enim sunt aequales et coaetanei et tales videntur esse unius disciplinae et unius moris ut plurimum, eo quod mores sequuntur consuetudinem vitae, ut in 11 habitum est. Et ex hoc patet quod tali amicitiae assimulatur amicitia quae est roosecundum timocratiam, in qua cives qui praeficiuntur sunt aequales et epiikes, id est virtuosi. Unde iustum est quod in parte principentur, ita scilicet quod unus non habeat totum principatum sed particularem, ita quod in principatu aequentur ; sic etiam est amicitia inter eos. Et hoc etiam manifeste observatur in amicitia fratrum et coaetaneorum sive connutritorum. 1161 a 30 Deinde cum dicit: In transgressionibus autem etc., ostendit qualiter sit amicitia secundum politias 110corruptas. Et circa hoc tria facit: primo ostendit quod in huiusmodi politiis est parum de amicitia; secundo ostendit in qua earum sit minimum de amicitia, ibi : Et minime in pessima etc.; tertio in qua earurn sit plurimum, ibi : Quae autem in demo115 cratiis etc. Dicit ergo primo quod in transgressio105 et

nibus, id est in politiis corruptis, sicut parum est de iustitia, ita etiam parum est de amicitia, quae est quodam modo circa idem iustitiae. Deinde cum dicit: Et minime in pessima etc., ostendit in qua corruptarum politiarum sit minimum de amicitia. Et circa hoc tria facit: primo proponit quod intendit ; secundo probat propositum, ibi : In quibus enim nihii etc. ; tertio ostendit qualiter debeat

a 31

intelligi

quad qutiem

igitw

125

130

1161 a 32

135

140

ad instrumentum et anima ad corpus et dominus ad servum; utitur enim tyrannus subditis ut servis. Haec enim tria quae ditta sunt iuvantur ab his quae utuntur eis in quantum moventur ab eis, scilicet servus a domino, corpus ab anima, instrumen- 145 turn ab artifice, non tamen est amicitia utentium ad ea quibus utuntur, quia et si in aliquo prosunt eis, non intendunt per hoc bonum eorum nisi secundum quod refertur ad proprium bonum et hoc praecipue manifestum est de artifice in comparatione ISO ad instrumenta inanimata ad quae non est amicitia neque iustitia, quia non communicant in operatione humanae vitae; et similiter non est amicitia ad equum ve1 bovem, quamvis sint animata, et ita etiam non est amicitia domini ad servurn in quan- 155 turn est servus, quia non habent aliquid commune sed totum bonum servi est domini, sicut totum bonum instrumenti est artificis; servus enim est quasi instrumentum animatum, sicut et e converso 160 instrurnentum est quasi servus inanimatus. 1161 b 5 Deinde cum dicit: Secundum qtiod quidem a’gitw etc., ostendit qualiter sit intelligendurn quod dictum

g4 etairikae c&.] etaitibe (etattibe, etatribe, etartibe) @(era- Er1 eai- PI etaribe 01 eancibe W om. spatio vacuo velicto AsBglEr) etairice SWi ettalie P etayrike FlEd% etairie V6 etailee Za Cf. htfva c. 12 lh. 17 cum._adn. 109 politias] politicas ErlV* W Y(-F1 V6 politicias Ed* c0w.sec.m. Wi) 111 poli&] politicis V4 W S Za sec.m. P poli”lm V6 politiciis Eda 116 politi&] politi& W S Ed2 ìzom.om. V6 120 politiarum] politicarum Er1 W S politiciarum Ed* 126 politiis] polyciis Kr politicis S politi& V6 Ed* 128 politiarum] politicarum S politiciarum Ed2 140 sic om. @ 79-80 Cf. supra c. IO lin. 23-26 cum adn. 94-95 Cf. supra c. g lin. 62 cum adn. 1161 a 31. 114 Liri. 1161 b g. 123 Liri. 1161 a 32. 124 Liri. 1161 b 5. sius, p. 183, 13-14 ; 08, f. 187va sed omnia uswpat sibi et rapit princepw

:K

1161 120

gy-g8 Cap. I, 1103 a 14 - b 25. 113 Liri. 132 cap. g, 1159 b 31-32. 137 Aspa139 cf. supra 1 c. 2 lin. 155 cum adn.

II (1161a ZI - 1161 b est. Et dicit quod secundum praemissa non est amicitia domini ad servum in quantum est servus, est 165 tamen amicitia ad ipsum in quantum est homo; potest enim esse aliqua iustitia cuiuslibet hominis ad omnem hominem, in quantum possunt communicare in aliqua lege et in aliqua compositione, id est in aliquo patto ve1 promisso, et per hunc etiam 170 modum potest esse amicitia domini ad servum in quantum est homo. Et sic patet quod in tyrannide, in qua principes utuntur subditis ut servis, parum est de amicitia et iustitia. ~66 cuiuslibet] liticiarum Ps)

alicuius Q 169 promisso] permisso @(-Ps) 177 politia] polycia Kr politica V4 PS Ed2

:d

IO)

483

Deinde cum dicit : Quae a&em in demowatiis etc., 1161 b g ostendit in qua corruptarum politiarum sit pluri- 175 mum de amicitia. Et dicit quod in democratia, quia in hac politia illi qui principantur in multis intendunt ad commune bonum, in quantum volunt aequari populares insignibus, intendentes principaliter ad bonum-popularium. Oligarchia autem me- W.I dio modo se habet, quia neque intendit ad bonum multitudinis sicut democratia, neque ad bonum unius tantum sicut tyrannis, sed ad bonum paucorum. 175

corruptarum

politiarum]

iw. Y? (politicarum

Er1 S

po-

~66 Albertus Lect. f. 164ra quae est wiu.&et hominis ad quemlibet L 16%169 Ps.-Aspasius [deest in graeco, p. 1831, O*, f. 187vb compositione, seu conventione B Albertus Le& f. r64ra compositionis, id est condicionis B ; Comm. p. 545 b* Albertus Lect. (cf. adn. ad lin. 28-30) comperegrinantium > ; Comm. p. 546 b. Cf. supra c. 3 lin. 118122 ; infra IX c. 12 lin. 11-17 cum adn. 38 Lin. 1162 a 16. 41 Lin. 1162 a 4. 44 Lin. 1161 b 30. 45 Liri. 1162 a I. 53 Liri. 1161 b 18 - 1162 a 4. 58 Cf. supra V 11, 1134 b 11. 61 Cap. 4, 1166 a 1-2. 6g Liri. 1161 b 26. 70 Liri. IIO Cap. I, 184 b 12-14. 1161 b 27. 74 Lin. 1161 b 18-19. 87 I.in. 1161 b 19.

b 21

90

32 ethayrica] echiyrica (echii- echyi-) @(ethyrica Pr0 echirica EDP6 acayrica Er*Kr ethayrica V 30 et om. @ AsP6 ethairica Bg*) etayrica F1 etairica Za Cf. wpra &t. 17 cum ah. 33 id] illud P7 om. Y 81 magis] om. Er% 4?s(add. stzm. PSP’) Y(-V’J add. sec.m. Wi nec non ante parentes S Post ament FIEda Post filios Za) g1 est aliud inv. Y g6 est idem] &v. Y(-FlEd* V6)

; :e

1161

b 26

12

(1161 b 15 - 1162a 13)

ad tertiam; prius enim tempore matres ex convictu concipiunt amoris affectum ad filios quam patres. Sed quantum ad secundam rationem, partim quidem sic, partim autem aliter se habet; nam Pater dat filio principaliorem partem scilicet formam, mater vero materiam, ut dicitur in libro De gene125 ratione animalium. 1161 b 27 Deinde cum dicit : Parentes quidem enim etc., manifestat id quod dixerat in secunda ratione, quod scilicet filii magis sint proximi parentibus quam e converso. Hoc enim contingit quia parentes 130 diligunt filios quasi se ipsos (filii enim qui ex parentibus generantur sunt quasi ipsi parentes, alteri ab eis existentes in hoc solum quod ab eis separantur), 120

487

Deinde cum dicit : Nepotes autem etc., determinat de amicitia aliorum consanguineorum. Et idicit quod nepotes et alii consanguinei appropinquant sibi invicem propinquitate generis et amicitiae in quantum sunt ex his, id est in quantum procedunt ex

1162 a 1

165

sed filii diligunt parentes non quasi aliquid ipsorum existentes, sed in quantum sunt ab eis nati. 1161 b 30 135 Deinde cum dicit : Fyatyes autem etc., determinat de amicitia fraterna. Et primo ponit rationem huius amici tiae ; secundo ostendit per quid huiusmodi amicitia confirmetur , ibi : Magnum autem etc. Dicit ergo primo quod fratres se amant ad invicem 140 ex eo quod ab eisdem nascuntur; quae enim uni et eidem sunt eadem, sibi invicem sunt quodam modo ead.em ; unde, cum filii sint quodam modo idem

fratribus qui sunt filii eorundem parentum; ex hoc enim dicuntur consanguinei quod ab eisdem procedunt. Dicuntur autem huiusmodi magis ve1 minus propinqui in quantum sunt propinquiores ve1 remotiores a praeduce, id est a prima radice consan- ITO guinitatis ; primum enim oportet accipere mensuram in omnibus. Deinde cum dicit : Est autem ad payentes etc., 1162 a 4 ponit proprietates praedictarum amicitiarum. Et primo paternae ; secundo fraternae, ibi: Sunt autem 175 et in fraterna etc.; tertio eius quae est inter alios consanguineos, ibi : AnaZogum auiem etc. Circa primum ponit duas proprietates. Quarum prima est quod filii habent amicitiam ad parentes sicut ad quoddam bonum superexcellens, quia ipsi sunt 180 maxime benefactores in quantum ipsi sunt filiis causa essendi et nutriendi et disciplinae; et talis est etiam amicitia hominis ad Deum. Secundam proprietatem ponit ibi: Habet autem 1162 a 7

parentibus, sicut dictum est, identitas filiorum ad illa, id est ad parentes, facit ipsos filios quodam 145modo esse idem. Et inde est quod fratres dicimus esse idem secundum sanguinem et secundum radicem et secundum alia huiusmodi. Et quamvis sanguis parentum, qui est radix communis, sit idem simpliciter, remanet tamen aliqualiter ista identitas 150etiam in filiis qui dividuntur a parentibus et ab invicem. 1161 b 33 Deinde cum dicit : Magnum autem etc., ostendit per quid huiusmodi amicitia confirmetur. Et dicit quod multum confert ad fraternam amicitiam quad 155 fratres sint connutriti et propinqui secundum aetatem, quia naturaliter coaetanei se invicem diligunt et homines etairi, id est simul nutriti, consueverunt esse unius moris9 quod est causa mutuae dilectionis; et mde est quod amicitia fraterna similis est etay160ricae, id est connutritivae.

etc. Et dicit quod amicitia quae est inter filios et parentes habet etiam delectationem et utilitatem tanto magis quam amicitia extraneorum quanto magis communem vitam gerunt, ex quo provenit quod sunt sibi invicem maxime utiles et delectabiles. Deinde cum dicit : Sunt autem etc., ponit proprietatem fraternae amicitiae. Et dicit quod in fraterna amicitia inveniuntur eadem quae inveniuntur in amicitia etayrica, id est connutritorum, et, si fratres sint epiikes, id est virtuosi, et totaliter sibi similes in moribus, tanto magis ex connutritione est inter eos amicitia quanto sibi invicem sunt proximiores, et hoc quidem secundum tria: primo quidem secundum diuturnitatem temporis, quia statim nati se invicem dilexerunt ; secundo vero secundum perfectiorem similitudinem, magis enim videntur esse unius moris fratres qui sunt ex eisdem geniti (et sic videntur habere eandem naturalem

121 partim coni. cum sec.m. AO SWi] pertinet @ (om. Za) 157 etairi] etayri Er2 S Ve ethairi ,PIV ethayri AsP6 Fi etari Pl”Pd etarici Wi Cf. supra c. g Gn. 62 cum adn. ISg-160 etayricae] etairice 0 PS ethayrice As Fi ethyrice Pr etaryce Pd echiyrice V3 Cf. supra En. 17 cum adn. 176 et in fraterna etc. Inc. 31a pecia. 193 etayrica coni. cum Ed21 ecaichica O(etay- AO P5Vlo echai- DbErsKrPlVa ErOPaV etaichia W ecarchia Er1 ethayria As echairica Bgr) etaychica PS etayricha Wi etayrhica F1 ethairica Za etayricam V6 Cf. supra lin. 17 cum adn.

:

125 Lib. 1 20, 729 a g-Ir, 138 Lin. 1161 b 33. 139-145 Ps.-Aspasius (cf. Aspasius, p. 184, 17-Ig), Et, f. 168ra eVe1 sic identitas quam habent filii ad illa ex quibus nascuntur, id est ad patrem et matrem, facit eos ad invicem idem propter quae eidem eadem et ad invicem esse eadem % ; Albertus Comm. p. 548 b Identitas enim fratrum ad illa parentalia ex quibus sunt fratres, unum et idem esse ad invicem quae enim uni et eidem sunt quodam modo < eadem >, haec etiam ad invicem sunt eadem per aliquem modum B. - Cf. Aristoteles De soj#z. elench. 6, 168 b 31-32 (PL 64, 1015 A; cuius verba emendavimus ad normam cod. Paris B, N. lat. 6293, f. 5~; 6294, f. gv): < Nam quae uni et eidem [sunt] eadem, et sibi invicem probamus esse eadem>, cuius verba profert ipse Thomas Super 1v Sent. d.44 q.2 a.2 qla 3 arg.1; 1a q.28 a.3 arg.1 et ad I. 143 Lin. 1161 b 28-29 157, 159-160 Cf. supra c. g lin. 62 cum adn. 171-172 Aristoteles Met. X [2, 1052 b 18, 24-261 sec. Thomam Super I Sent. d. 8 q.4 a.2 arg.3; d.24 q.1 a.1 s.c.2 et c.; De ver. q.ro a.1; Contra Ghzt. 1 62; De pot. q.1 a.4 arg.2; q.7 a.3 arg.7; P-IP q.34 a.4 arg.1; q.g6 a.1 ad 2. 175 Liri. 1162 a g. 177 Lin. 1162 a 15. 193 Cf. supra c. g lin. 62 cum adn.

:

:

: CI

w

190 1162

195

200

a 9

SENTENTIAE

488

205

1162 a 15

210

1162 a 16

215

OCTAVI

235

ETHiCORUM

dispositionem) et sunt simul nutriti et similiter disciplinati a parentibus ; tertio secundum experientiam amicitiae, quia secundum multum tempus unus probavit alium et ideo horum amicitia est maxima et firmissima.

Deinde cum dicit : A Ziis pidem igitw etc., assignat propriam rationem amicitiae coniugalis quae convenit tantum hominibus, concludens ex praemissis quod in aliis animalibus est communicatio inter marem et feminam in tantum sicut dictum

Deinde cum dicit : AnaZogum autem etc., ponit proprietatem amicitiae quae est inter alios consanguineos. Et dicit quod ea quae pertinent ad amicitiam consanguineorum aliorum oportet accipere secundum proportionem amicitiae fraternae, quia alii consanguinei derivantur a fratribus, ut supra dictum est. Deinde cum dicit : Viro autem et UXOY~ etc., determinat de amicitia viri et uxoris. Et circa hoc tria facit : primo assignat rationes huius amicitiae; secundo ostendit per quid huiusmodi amicitia confir-

est, id est solum ad procreationem filiorum, sed in hominibus mas et femina cohabitant non solum causa procreationis fihorum, sed etiam propter ea quae sunt necessaria ad humanam vitam; statim enim apparet quod opera humana quae sunt necessaria ad vitam sunt distincta inter marem et feminam ita quod quaedam conveniunt viro, puta ea quae sunt exterius agenda, et quaedam uxori, sicut nere et alia quae sunt domi agenda; sic igitur sibi invicem sufficiunt dum uterque propria opera redi-

prior quam societas civilis sicut pars est prior toto; est etiam magis necessaria, quia societas domestica ~40ordinatur ad actus necessarios vitae, scilicet generationem et nutritionem; unde patet quod homo naturalius est anima1 coniugale quam politicum. Secunda ratio est quia procreatio filiorum ad quam ordinatur coniunctio viri et uxoris est communis 245 aliis animalibus et ita sequitur naturam generis, et sic patet quod homo magis est secundum naturam anima1 coniugale quam poli ticum.

Vh-tUS] om

255

260

265

mesticae; habet etiam delectationem in actu generatio& sicut et in ceteris animalibus; et, si vir et uxor sint epiikes, id est virtuosi, poterit eorum amicitia esse propter virtutem. Est enim aliqua virtus propria utriusque, scilicet viri et uxoris, propter quam amicitia redditur iocunda utrique. Et sic patet quod huiusmodi amicitia potest esse et propter virtutem et propter Ut&? & PrOpk delectabile. Deinde cum dicit : Coniunctio autem etc., ostendit per quid firmetur huiusmodi amicitia. Et dicit quod causa stabilis et firmae coniunctionis videntur esse filii. Et inde est quod steriles, qui scilicet carent prole, citius ab invicem separantur. Fiebat enim apud antiquos separatio matrimonii sterilitatis causa. Et huius ratio est quia filii sunt commune bonum amborum, scilicet viri et uxoris quorum coniunctio estpmpter p-Ohm; illud iw&n quod est commune continet et conservat amicitiam

231 minori] maiori Y 277

250

1162 a 24 Deinde cum dicit : Proptey haec autem etc., ostendit qualiter haec amicitia se habeat ad communes amicitiae rationes. Et dicit quod ex praedictis ap- 270 paret quod amicitia coniugalis habet utilitatem, in quantum scilicet per eam fit sufficientia vitae do-

igitw etc. Dicit ergo primo quod inter virum et uxorem videtur esse quaedam amicitia naturalis. Et hoc probat per locum a minori: homo enim est anima1 naturaliter politicum et multo magis est in natura hominis quod sit anima1 coniugale. Et hoc probat duabus rationibus. Quarum prima est quia ea quae sunt priora et necessariora magis videntur ad naturam pertinere ; societas autem domestica, ad quam pertinet coniunctio viri et uxoris, est

211 consanguineorum aliorum iw. !l? nibus @ (hominibus e@. animalibus Fr)

1162 a 19

git in commune. Unde patet quod amicitia coniugalis in hominibus non solum est naturalis sicut in aliis animalibus, utpote Ordinata ad opus naturae quod est generatio, sed etiam est yconomica utpote ordinata ad sufficientiam vitae domesticae.

metur, ibi: Coniunctio autem etc.; tertio respondet 220 cuidam quaestioni, ibi : QuaZiter autem convivendum etc. Circa primum duo facit: primo ponit proprias rationes huius amicitiae ; secundo ostendit quomodo haec amicitia se habeat ad communes rationes amicitiae, ibi: Profter haec autem etc. Circa primum 225duo facit: primo ponit propriam rationem huius amicitiae quae communiter competit tam hominibus quam aliis animalibus ; secundo ponit rationem quae proprie se habet ad homines, ibi: AG pidem 230

LIBRI

@(fio

265 animalibus cwzi. cuwz PB FIEds V6Za sec.9~. S] homihub. virtusque Bgs SeLm. AoP7)

UtriUSqUe

213 Lin. 1162 a 1-4 219 Lin. 1162 a 27. 220 Lin. 1162 a 29. 224 Lin. 1162 a 24. 228 Lin. 1162 a 19. 231-232 Cf. supra 1 c. 1 lin. 55-56 cum adn. 286-288 # Antiquos w (de cuius vocabuli vi cf. Gauthier S&t Thomas d’Aqzh. Conhz Gen~&~s, I, Intr., p. 76, adn. 204) hic vocat Thomas Romanos recentiores, cum ei constet apud d antiquos Romanos > divortium non fuisse, cf. Co&u Ge&. 111 124 Fuit etiam hoc inconveniens reputatum apud antiquos Romanos, de quibus refert Maximus Valerius [Factowm ac dici. memoy. Il I 4 ed. Kempf, p. 581 quod credebant nec propter sterilitatem coniugalem fidem debere dissolvi >, quorum verborum priorem scriptionem invenies in ed. Leonina, t. 14, p. 46* b 64-67 Refert enim Maximus Valerius quod longo tempore apud antiquos Romanos non fuit uxoris [divl repudium, quia estimabant nec etiam propter sterilitatem fidem coniugalem oportere dissolvi 2 progrediente vero tempore divortium per leges licuit ; cf. Albertus Comm. p. 550 b - 551 a Et lege Romana ferunt ab antiquo sancitum quod ex sola sterilitatis causa in altero coniugum coniugium solvetur. Sic Marcia e Catone saluta esse dicitur propter sterihtatem >. 288-289 Cf. supra 1 c. 2 lin. 155 cum adn.

t.

d

:K

:d

;

;

:

275

ZM 1162 a 27

285

290

IZ (1162 a 13 - 1162 a 33) ut supra dictum est, in communicatione consistit. .162 a 29 Deinde cum dicit : QuaZitey autem etc., respondet 295cuidam quaestioni, scilicet qualiter debeant convivere vir et uxor. Sed ipse respondet quod quaerere hoc nihil est aliud quam quaerere qualiter se habeat id quod iustum est inter virum et uxorem; sic enim

q=e

zgz Liri.

1161

b

II ; c. g, 1159

b

31.

489

debent ad invicem convivere ut uterque servet alteri quod iustum est. Quod quidem diversificatur secundum diversos; non enim idem iustum videtur esse observandum ad amicum et extraneum et connutriturn et discipulum. Et ideo huiusmodi consideratio pertinet ad yconomicam seu politicam

300

13 1162 a 34

Trinis itaque existentibus amicitiis, quemadmodum in principio dictum est, et secundum unamquamque his quidem in aequalitate amicis existentibus, his autem secundum superexcellentiam, et enim similiter 1162 b 1 boni fiunt amici et melior deteriori, similiter autem et delectabiles, et propter utile aequantes utilitatibus et differentes, aequales quidem secundum aequalitatem oportet in amare et reliquis aequare, inaequales autem secundum analogum superexcellentiis assignare. 5s Fiunt autem accusationes et querelae in ea quae secundum utile amicitia ve1 sola ve1 maxime rationabiliter. 3 Qui quidem enim propter virtutem amici existunt, bene operari ad invicem prompti sunt; hoc enim virtutis et amicitiae. Ad hoc autem contendentium non sunt accusationes neque pugnae; amantem enim et 10benefacientem nullus contristat, sed, si sit gratus, retribuit bene operans ; superexcellens autem, sortiens quod appetit, non utique accusabit amicum, uterque enim bonum appetit. 5 Non omnino autem neque in his quae propter delectationem. Simul enim ambobus fit quod appetunt, si in commorari gaudent; ridiculus 15autem utique videbitur et accusans non delectantem, cum possit non commorari. 8 Quae autem propter utile accusativa. In utilitate enim utentes ad invicem semper pluri indigent et minus habere existimant conveniente et conqueruntur quoniam non quantis indigent tantis sortiuntur digni existentes. 20 Benefacientes autem non possunt sufficere ad tanta quantis patientes indigent. 5 Videtur autem, quemadmodum iustum est duplex, hoc quidem non scriptum, hoc autem secundum legem, et eius quae secundum oportunum utilitatis haec quidem moralis, haec autem legalis esse. Fiunt igitur accusationes maxime cum noI1 secundum 25eandem commutabunt et dissolvuntur. $ Est autem legalis quidem in dictis, haec quidem omnino foralis ex manu in manum, haec autem liberalior in tempus, secundum confessionem autem quid pro quo; manifestum autem in hac debitum et non ambiguum, amicativam autem dilationem habet. Propter quod apud quosdam horum non sunt soiusta, sed existimant oportere diligere eos qui secundum fidem commutant. § Moralis autem non in dictis, sed ut amico donat ve1 cuicumque alii, reportare autem dignificat aequale ve1 plus, :

36 secundum ALRp*T (Zzk. 14) : om. 34 itaque RT (la%. I ; cf. supra c. 3 Gn. 5) utique L RtRlW4 1162 b 2 utilitatibus (=mrc &@&~s) ARtRp1vat3 T (Zk. 21) amicitiis (=TaTs &V&JUS) AR (-lis Rt) T (Zk 28) inaequalibus (~ots... qdats) LRp4 4 inaequales (=~o?+. &VkOQ ?) L 4 secundum analogum A(=T~ &v&,oyov KbLbMb) Rp3T (&z. 29) analogumA (=T& &v&oyov Ob) LRtRpl**sd 5 querelae RT (Zzn. 36) vituperationes L 5 secundum ALRtT (Zk. 38) sunt Rp 8 hoc1 ALRtT (En. 49) hii Rp 13 autem A(=g) RT (ZCz. 44, 63) utique 13 his quae A(=&s Ob) LT (Zk. 65) his qui A(==~oys KbLbMb) R 18 conquerun(=%ì-J L tur RT (ZGz. 80) vituperant L 23 oportunum RT (Zk 103 oportet) utile L 23 utilitatis A(= &c@das LbMbOb) RT (&z. 103) amicitiae A(= r@&s Kb) L 26 foralis Rpag314(s& Post 25 quidem pe@wam ks.) T (Zk 121) venalis LR (dam R~s~v*) 26-27 haec autem liberalior RT (Zk I 24-125) liberalior autem L 32 reportare RtRpl**s3 T (Gn. 139) conferri LRp4 (ferri hab. etiam Post autem RpsSs3) Cf. 1163 a 18 cum adn. 32 autem A P1l Rp (tis hab. sdZ. Post reportare et Post ferri Rp l**p3)T (Zzk. 138) L(-Pll) Rt

:

:

:

:

:

:

:

:

:

: om.

: :

:

:

:

VIII,

13 (1162 a 34 - 1162

b 5)

491

ut non dans sed accommodans. Non similiter autem commutans et dissolvens accusabit. § EIoc autem accidit 35 propter velle quidem omnes ve1 plures bona, eligere autem utilia; bonum autem benefacere non ut ~33 a 1 contrapatiatur, utile autem beneficiaturn esse. 5 Potenti autem retribuendum secundum dignitatem eorum quae passus est et sponte; nolentem enim amicum non faciendum. Ut utique peccantem in principio et bene patientem a quo non oportuit, non enim ab amico neque prop5 ter ipsum hoc operante. Quemadmodum igitur in dictis beneficiaturn dissolvendum, sed et confiteri, si potens, reddere, impotentem autem neque dans dignificabit utique. Quare, si potens, reddendum, in principio autem intendendum a quo beneficiatur et in quo, ut in his sustineat ve1 non. § Dubitationem autem lohabet utrum oportet patientis utilitate mensurare et ad hanc facere redditionem ve1 operantis beneficio. § Patientes quidem enim talia aiunt accipere a beneficis quae parva erant illis et erat ab alteris accipere, parvificantes. I-G autem e converso maxi15ma eorum quae apud ipsos et quae ab aliis non erat et in periculis ve1 talibus necessitatibus. § Igitur propter utile quidem amicitia existente, patientis utilitas mensura est : iste enim indigens et sufficit ipsi ut reportaturus aequalem; tantum igitur factum fuit adiutorium quantum iste iuva2otur, et reddendum autem ipsi quantum accepit, et plus, melius enim. In his autem quae secundum virtutem, accusationes quidem non sunt, mensurae autem assimulatur operantis electio ; virtutis enim et moris in electione principale.

: :

: om.

:

33 dans ALRtRp*T (Zk 141) dictas RplyayS 34 autem ALRt Rp 35 quidem ALRt 1163 a 6 si RtRp1*a*3 T (k 171) : utique LRp4 Cf. su@a 1123 b 12 wm quod Rp udn. 7 dignificabit LRp*t* dignificaverit RtRp2$3 13 beneficis ALRtT (Zhz. 194) bencficiis Rp 13 erat ALRt erant Rp 15 quae R : om. L 18 reportaturus Rt assumens L om. Rp Cf. supva 1162 b 32 CU? adn. Ig factum fuit Rt fiet LRPI$~ om. Rpzy3 un fuit 20 accepit LT (Zh. 209):: acceperit Rp acceperat Rt 20 et2 R : ve1 T (cf. Zin. 207)? et AL 22 sunt ALR :zan fiunt T (Zhz, 211) ?

:

1162

a 34

:

:

:

TGzis itaqm existentibus ek. Postquam Philosophus distinxit amicitiae species, hic ostendit qualiter in eis fiant accusationes seu conquestiones. Et circa hoc tris facit: primo ostendit quid opor5 teat in amicitiis observari ad querimonias vitandas;

qui sunt aequaliter boni et etiam melior peiori, et similiter in amicitia delectabilis possunt esse aequaliter delectabiles ve1 in hoc secundum excellentiam et defectum se habere, et iterum in amicitia quae zo est propter utile possunt secundum utilitates adae-

secundo ostendit in quibus amicitiis fiunt querimoniae, ibi: Fiunt autem accusationes etc.; tertio ostendit quae sit ratio querimoniae, ibi: Videtw autem, quenaadmodwn iustum etc. Dicit ergo primo IOquad sunt tres species amicitiae, sicut supra dictum est, scilicet propter virtutem, propter delectabile et propter utile, et secundum unamquamque earum

quari et etiam differre secundum magis et minus; si igitur sint aequales amici secundum quamcumque speciem amicitiae, oportet quod adaequentur et quantum ad hoc quod est amare, ut scilicet aequa- 25 liter uterque ab altero diligatur, et quantum ad reliqua, sicut sunt obsequia amicorum; si autem fuerint inaequales, oportet quod utrique eorum assig-

possunt amici se habere ve1 secundum aequalitatem ve1 secundum superexcellentiam, et hoc mani15festat per singulas species: in amicitia enim quae est secundum virtutem possunt amici fieri et illi

netur aliquid secundum proportionem excessus et 30 defectus. 1162 b 5 Deinde cum dicit : Fimt autem accusationes etc., ostendit in quibus amicitiis fiant querelae. Et pri-

6

fiunt Cf. Praef.

7 Liri. 1162 b 5.

p. Igg* 8 Liri. 1162 b 21.

IO Cap.

3, 1156

a 6-8.

492

SENTENTIAE

OCTAVI

LIBRI

mo proponit quad intendit; secundo manifestat propositurn, ibi: Qui quidem enim etc. Dicit ergo 35 primo rationabiliter contingere quod accusationes et querelae, prout scilicet unus amicus accusat alterum ve1 conqueritur de altero, fiunt ve1 in sola amicitia quae est propter utile ve1 maxime in ea. 1162 b 6 Deinde cum dicit : Qui quidem enim etc., mani-

quod non tanta recipiant quantis indigent, praesertim cum sint tantorum digni. E contrario autem benefactores dicunt quad non possunt ad tanta danda sufficere quantis indigent illi qui ab eis bene 85 patiuntur. Deinde cum dicit: Videtw autem, quemadmodum 1162 b 21 etc., assignat rationem quare contingit querela in amicitia utilis. Et primo quantum ad aequales; secundo quantum ad inaequales, ibi: Diferunt autem et in bis etc., Circa primum duo facit : primo 90 assignat rationem ; secundo move t dubi tationem , ibi: Dubitationem autem habet etc. Circa primum duo facit: primo assignat rationem querelarum quae sunt in amicitia utilis; secundo docet huiusmodi querelas vitare, ibi: Potenti autem etc. Circa primum 95 duo facit: primo proponit rationem; secundo expo-

40 festat propositurn. Et primo ostendit quod in amicitia quae est propter virtutem non fit accusati0 ve1 querela ; secundo quod nec etiam multum fit in amicitia quae est propter delectabile, ibi: Non omnino autem etc. ; tertio ostendit quod maxime fit 45 accusati0 et querela in amicitia quae est propter utile, ibi: Quae autem popter utiZe etc. Dicit ergo primo quod illi qui sunt amici propter virtutem prompti sunt ad hoc quod sibi invicem benefaciant; haec enim est propria operatio et virtutis et amicitiae, scilicet bene operari ad amicum. Et cum ita sit quod uterque ad hoc intendat ut obsequatur amico, non potest contingere quod exinde proveniant accusationes et pugnae: nullus enim vult contristare eum qui se amat et sibi benefacit, sed, si 55sit gratus, ille qui recipit beneficium studet ad retribuendum per aliud beneficium; et si detur quod unus eorum sit superexcellens, quamvis non tantum recipiat quantum impendit, tamen si sortitur illud 50

quod appetit non accusabit amicum suum, hoc au60 tem quod ab utroque appetitur est bonum, id est conveniens et honestum, et hoc est illud quod non excedit facultatem amici. 1162 b 13 Deinde cum dicit : Non omko autem etc., ostendit qualiter se habeat circa amicitiam delectabilis. 65Et dicit quod neque etiam in amicitiis quae sunt propter delectationem passim fiunt accusationes et querelae, etsi aliquando contingant fieri. Si enim in mutua societate gaudent, uterque habet quod quaerit, scilicet delectationem, et ideo nullus est locus ~0querelae ; si autem unus ab altero delectationem non recipiat, ridiculum est quod ille alter eorum accuset illum qui delectationem non exhibet, cum in sua potestate habeat cum illo non morari. 1162 b 16 Deinde cm-n dicit: Quae autem fwo$ter utiZe etc., 75 ostendit qualiter se habeat in amicitia utilis. Et dicit quod illa amicitia quae est propter utile maxime patitur accusationes et querelas. Illi enim qui utuntur se invicem ad utilitatem semper pluri indigent quam eis detur et existimant quod minus reci80piant quam eis conveniat et ideo conqueruntur

nit quod dixerat, ibi : Est autem legalis quidem etc. Dicit ergo primo quod duplex est iustum: unum quidem quod non est scriptum sed rationi inditurn, quod supra nominavit iustum naturale, aliud autem 100 est iustum secundum legem scriptam, quod supra in V nominavit iustum legale; et simihter est duplex utilitas quam oportet in amicitiis consequi, quarum una est moralis, quando scilicet unus exhibet utilitatem alteri secundum quod pertinet ad bonos 105 mores, et haec utilitas respondet iusto non scripto, alia autem est utilitas legalis, prout scilicet unus exhibet utilitatem alteri secundum quod est lege statutum. Maxime igitur fiunt accusationes in amicitia utilis quando non secundum idem fit commu- 110 tatio utilitatis, puta cum unus exhibet utilitatem secundum exigentiam legis, alter vero requirit eam secundum convenientiam bonorum morum, et sic fit dissolutio amicitiae. Deinde cum dicit: Est autem ZegaZis etc., mani- 115 1162 b 25 festat quod dixerat. Et primo quantum ad utilitatem legalem

Mora&

;

secundo

quantum

ad moralem,

ibi

:

autem etc. Dicit ergo primo quod legalis

utilitas consistit in dictis, id est in conventionibus quae fiunt ex condicto utriusque, et haec est duplex: 120 quaedam enim est omnino foralis, id est per modum emptionis et venditionis, quae scilicet est ex manu in manum, scilicet cum aliquis statim accipit quod ei promittitur pro obsequio impenso; alia autem est liberalior, quae habet temporis dilationem, sed ta- 125 men determinatum est quid pro quo debeat dari; et sic non est dubium sed manifestum quid sit debitum, est tamen hic quaedam amicabilis dilatio

63-64 ostendit] dicit @ Cf. supra c. 3 lh 125 GWZ adn. PSWi) 67 enim wz~. ctim F1Ed2] om. 63 (et quia add. sec.m. S) pr.m. S mutua FIEda sec.m. S) 71 ille] om. AoBgl Y? CO&. wm FlEds] sunt @ Sed cf. itifva lin, 136, 171 34 Liri. 1162 b 6. 1163 a I. g7 Lin.

ETHICORUM

43 Liri. 1162 b 13. 46 Liri. 1162 b 16. 1162 b 25. 100 Lib. V 12,1134 b 18.

67 fieri om. ‘ii? 67 Si] om. @ (si CO??. hz fieri sec.m. 67-68 in mutua] commutua (UeZ cum mutua?) Y(continua gg quod] om. F Y(-F1 Za add. sec.m. PSWi) 120 fiunt 8g Cap. 14, 1163 a 24. g2 Lin. 1163 a g. 95 Lin. 102 cap. 12, 1134 b 18-19. 118 Lin. 1162 b 31.

13 (1162b 5 - 1163 a 17)

493

eius quod debetur. Et ideo apud quosdam talium non oportet per aliquem iudicem iustitiam exhibere, sed fidelitatem servant in commutationibus et aestimatur quod propter hoc sint diligendi. 1162 b 31 Deinde cum dicit : MomZisautem etc., exponit quae sit moralis utilitas. Et dicit quod moralis uti135 litas non consistit in dictis, id est in conventionibus

ab homine qui beneficium contulit propter ipsum cui datum est, sed propter utilitatem inde speratam. Ille igitur qui beneficium recepit debet solvere danti sicut fit in dictis, id est in conventionibus quae fiunt ex condicto, et, si potest reddere aequivalens ei quod recepit, debet confiteri, scilicet protestando se totum restituisse; si vero non possit

quae fiunt ex condicto, sed sicut consuevit aliquid gratis dari amico, ita unus dat cuicumque alii sine patto foris expresso, sed tamen quantum ad intentionem ille qui dat dignum reputat ut reportet ali140quid aequale ve1 etiam maius, ac si non esset gratis dans, sed accommodans. Si autem non hoc modo fiat commutatio, ut scilicet ille qui accepit restituat et solvat aequale aut maius, ille qui dedit accusabit recipientem et conqueretur de eo. 1162 h 34 145 Consequenter autem assignat praedictorum causam. Et dicit quod hoc quod dictum est, scilicet quod ille qui gratis dat retributionem quaerit, ideo accidit quia omnes ve1 plures volunt, id est approbant, honesta, sed tamen in suis actibus eligunt ea

reddere, neque etiam ille qui dedit beneficium dignum reputat ut sit ab eo exigendum. Est ergo 175 hoc observandum quod tali benefattori qui retributionem intendit sit retribuendum si recipiens possit, sed a principio, quando homo beneficium recipit, debet attendere a quo recipiat, utrum scilicet ab amico gratis dante ve1 ab eo qui retribu- 160 tionem quaerit, et similiter debet homo attendere in qua re beneficium recipiat, utrum scilicet possit recompensare ve1 non, ut sic sustineat se beneficiari ve1 non. Deinde cum dicit: lhbitationem axtem habet etc., 1~75 1163 a 9 movet dubitationem circa pracdicta. Et primo proEt dicit quod dubitatio est ponit dubitationem.

r50quae sibi sunt utilia; quod autem aliquis benefaciat alteri non ea intentione ut contrapatiatur restitutionem beneficii est honestum et ideo ut homines sint aliis accepti vohmt videri hoc modo benefacere, sed quod aliquis beneficia recipiat est utile 155 et ideo homines < hoc > eligunt, quantumcumque aliud praetendant. 1163 a 1 Deinde cum dicit: Potenti autem etc., ostendit quomodo huiusmodi querimonia sit vitanda. Et dicit quod ille qui recipit beneficium, si potest, 160debet retribuere secundum dignitatem eorum quae

utrum retributionem faciendam oporteat mensurare secundum utilitatem eius qui recepit beneficium ve1 secundum operationem eius qui dedit beneficium. 190 Secundo ibi : Patientes pidem enim etc., assignat 1163 a 12 rationem dubitationis. Illi enim qui recipiunt beneficia, intendentes attenuare suscepta beneficia, dicunt se talia recepisse a beneficis quae parva erant illis ad dandum et quae illi poterant de facili ab 195 aliis recipere. E converso autem benefactores volentes magnificare sua beneficia dicunt se contulisse maxima eorum quae habebant et qualia non pote-

130

recepit et hoc propria spante, quia non debet aliquis facere amicum involuntarium, ut scilicet velit gratis accipere ab eo qui noluit gratis dare. Sed in hoc peccavit a principio ille qui beneficium acce165 pii: quod hoc passus est ab eo a quo non oportuit; non enim recepit beneficium a vero amico neque

rant ab aliis recipere et quod ea contulerunt in periculis et in magnis necessitatibus. zoo 1163 a 16 Tertio ibi : Igitw $yopter uti?e etc., solvit dubitationem. Et dicit quod, si amicitia sit propter utile, mensura retributionis debet accipi secundum utilitatem quam percepit ille qui passus est bene-

I30 iustitiam exhibere &v. Y 132 sint] sunt Er*E+ P6W Y? 137 cui132 quodl et Y?(-V6Za cow. sec.m. PSWi) cumque] cuilibet CTJ Sed cf. Avi&. 1162 b 32 141 non] $ost hoc modo Y(-FIEda) I 47 quaerit] 140-141 gratis dans i7ZV.y? querat Y? 148 id est coni. cum FIEdz] et CL)Za om. Y(-FIEda et add. Za sec.m. PWi volunt etiam om. S V6) 150 autem aliquis] kv. Y(aliquis om. Za accidit cum aliquis VG) 155 hoc CO&. cum sec.m. Er21 om. @ (add. loco homines Bgl Post eligunt 161 recepit] recipit DbV3 Bg3ErOP6VW PS F1 V6 (coy?, sec.m. V) 162 involuntarium con& ex A&t. ~163 a 2-31 sibi voza) luntarium Y(sibi involuntarium Ve Ed2 sec.m. Wi) voluntarium Q(noluntarium sec.m. Pd non voluntarium sec.m. P3) 166 recepit] recipit @(-P7 01P5VrO) S x6g recepit O1 P FlEds Za] recipit @ S Wi V6 174 reddere] neque ille qui dedit add. FlEda 174 dedit CO?&]accepit @ I83-184 beneficiari Cf. suea c. II lk 25 cum adn. 189 recepit] recipit Q(-V*) Ig4 beneficis coniL ex Arist. 1163 a 13 cum Fr sec.m. PdVlO] beneficio @(benefico Bgr) beneficia Y(-F1 beneficiis Ed2 beneficio sec.m. P)

: CI

129-132 Ps.-Aspasius [deest in graeco, p. 1851, Et, f. I6gvb Propter hoc apud quosdam sic commutantium non sunt iusta, scilicet legalia, eo quod tales multotiens non firmant scripto suam conventionem, sed existimant solum oportere diligere eos qui commutant secundum fidem commutantium, bonae fidei ipsorum se committentes, non scripto firmantes maioris enim videtur amicitiae si quis fidei soli alterius se commitit quam si non hoc faciat sine scripti corroboratione, et hoc amicitiam magis fovet et auget > Albertus Lect. f. I66ra Unde et apud quosdam inter tales qui se sic expectant non sunt iusta, id est patta secundum formam iuris, sed aestimant quod unus debeat operari ad alterum tamquam ad amicum si fideles sunt in commutationibus )) Comm. p. 554 a. 146 lka. 1162 b 32-33. 152-154 Ps.-Aspasius [deest in graeco, p. 1851, Et, f. I7ora . ..omnes ve1 plures volunt bona vera ve1 apparentia et sic volunt videri boni quasi benivole dantes a principio )) Albertus Le&. f. I66ra . ..volunt boria, id est honesta, id est volunt apparere illa volentes... et quia benefacere gratis est bonum, id est honestum..., ideo volunt videri gratis dantes >. 196-200 Ps.-Aspasius [deest in graeco, p. 1861, Et, f. I7orb Et addunt adhuc quod dederunt beneficiatis in eorum periculis ve1 magnis et periculosis necessitatibus, sic voZentes donum suum wza&jca~e > Albertus Lect. f. I66rb Et dantes dicunt e converso voZe&es extollere sua &enej$a quod dederunt maxima quae apud ipsos... )L

;

;

170

:x

:
Albertus Le&. f. 167va Secundam ponit ibi. ; Ministrationem. si non reddatur utrique amicorum secundum dignitatem suorum Quae talis est operum, esset sewitzu ex parte eius qui plus impenderet et non amicitia sed superexcellens plus impendit, quia eius opera digniora; ergo plus debet sibi attribui, alias sequitur quod sit minister alterius et non amicus >>; Comm. p. 556 b. 48 Lin. 1163 b 3. 50 Lin. 1163 b 18. 57 Lin. 1163 b 3-5. 5g Lin. 1163 b 15. 66-67 Albertus 58 Lin. 1163 b 5. Lect. f. 167va Secundo ibi : Si autem haheye, manifestat solutionem per exemplum urbanitatis >.

e

;

:6

:

:
Albertus Lect. f. 168va Secundo ibi 1n am&va, ponit impedimentum in amicitia delectabilis, quam vocat amativa ab amore libidinoso. Et dicit quod vir qui quaerit delectationes in muliere accusat si ipse superamans non ametur... 2. Cf. supra adn. ad VI11 c. 8 lin. 164-165. 54 Lin. 1164 a 13. 57 Lin. 1164 a 6. 61 Cf. supra lin. 4g cum adn. 84 Lib. VIII 3, 1156 b 11-12 ; cf. 4, 1157 a 20-21.

;

Ethica

- 49

:e

:e

: tt :

:s

a 13

SENTENTIAE

502

NONI

promissor quaerebat delectationem, citharoedus autem lucrum, non est bene fatta communicatio, quia 10sunus eorum habet quod quaerebat, alius autem non; ille enim qui exhibet aliquid ad illa attendit quibus indiget et horum gratia dat illa quae dat. 1164 a 22 Deinde cum dicit: Dignitatem autem etc., docet remedia contra praedictas amicitiae turbationes. Et 110circa hoc duo facit: primo docet quae sint observanda ad hoc quod pax amicitiae conservetur ; secundo determinat quandam dubitationem, ibi : Dubitationem autem habent etc. Circa primum duo facit: primo ostendit ad quem pertineat aestimare 115dignam recompensationem in amicitiis ; secundo ostendit qualiter humsmodi recompensatio fiat, ibi : In quibus autem Noä $3 etc. Circa primum duo facit: primo ostendit quod aestimatio dignae recompensationis pertinet ad eum qui primo accepit benefi120 cium; secundo ostendit quomodo ex eius defectu sequitur accusatio in amicitiis, ibi : Praeaccipientes autem etc. Dicit ergo primo quod ordinare dignitatem recompensationis pertinet ad utrumque, scilicet ad eurn qui ante dedit et ad eum qui ante accepit 125 beneficium. Sed tamen ille qui ante dedit videtur concedere iudicium recompensationis illi qui accepit , sicut dicitur de Protagora philosopho quod, cum doceret discipulos, iubebat quod discipulus honoraret eum muneribus quantum dignum sibi vide130 batur dare pro his quae eo docente sciebat < et > tantum accipiebat ab unoquoque eorum. In talibus enim amicitiae obsequiis sufficit quibusdam quod eis redditur secundum aestimationem recipientium beneficia et sic videntur sufficienter mercedem reci135 pere, quia merces datur viro, scilicet benefico, non autem rei exhibitae, et ideo sufficiens videtur esse merces quae sufficit viro, etiam si non aequiparet beneficium. 1164 a 27 Deinde cum dicit: Pyaeaccifiientes autem etc., 140 ostendit quomodo perturbatio amicitiae provenit ex defectu eorum qui primo accipiunt. Et dicit quod illi qui primo accipiunt pecuniam, ante scilicet quam serviant , deinde nihil faciunt eorum quae

LIBRI

ETHICORUM

promiserunt, quia forte promissiones fuerunt superfluae, convenienter accusantur, quia non perficiunt 145, ea quae promiserunt. Et hoc coguntur facere Sophistae, quia pro omnibus quae sciunt nihil daretur eis, si committerent arbitrio discentium sicut Protagoras faciebat, eo quod tota eorum scientia in quibusdam apparentibus et frivolis consistit. Sic 150 igitur isti convenienter accusantur, dum non faciebant illa pro quibus mercedem accipiebant, 1164 a 33 Deinde cum dicit : In quibus autem etc., ostendit quomodo debeat fieri recompensatio in amicitiis. Et primo < quantum ad amicitias B quae sunt 155 secundum virtutem; secundo quantum ad alias amicitias, ibi: Non taLi autem esistente etc. Dicit ergo primo quod, si non fiat collatio beneficii propter conf essionem, id est promissionem alicuius certi ministerii, sicut in praedictis fiebat, [ contingit quandoque] quod illi qui ante dant beneficia aliquibus propter ipsos accipientes et non intuitu alicuius recompensationis, manifestum est ex praedictis in VI11 quod tales sunt inaccusabiles. Hoc enim pertinet ad amicitiam quae est secundum virtutem, in qua facienda est retributio respiciendo ad electionem sive affectum facientis; electio enim maxime pertinet ad arnicitiam et virtutem, sicut supra dictum est. Et sicut hoc observatur in amicitia quae consistit in communicatione virtutis, sic etiam observandum est in communicatione philosophiae, puta inter magistrum et discipulum; non enim dignitas philosophiae quam quis addiscit potest mensurari secundum pecuniam nec potest discipulus aequivalens pretium magistro reddere, sed forte reddendum est illud quod sufficit, sicut etiam

165

170

175

Deo et parentibus. 1164 b 6 Deinde cum dicit : Non tu& autem etc., ostendit qualiter fiat recompensatio in aliis amicitiis. Et circa hoc tria facit: primo proponit quod intendit; 180 secundo probat propositum, ibi: Quantum enim etc. ; tertio respondet tacitae quaestioni, ibi: Opodet autem forte etc. Dicit ergo primo quod, si non sit talis datio, quod scilicet aliquis det amico propter se

104 communicatio] commutatio FIEda Seo! cf. AY&. 1164a 21 127 Protagora Y(-V%a Eda)] Pitagora Q(Pictagora AsDbPr -_ 128 iubebat con& ex AWt. 1164 Bg1001P5P6PdVT4) Pytagora AO Eda pithagora Za Pitatagora ( !) V6 Cf. infra lin. x.@-I4g a 25 cum sec.m. AoP7 Ps] videbat @ (volebat se&m. Pro et @aem. FrEd*) 129 muneribus] in $raem. AO Y I 29-130 dignum sibi videbatur] sibi dignum videbatur Bgl sibi videbatur dignum Y! 130 et coni. turn sec.m. AoP5] om. E 143 faciunt coni. se commiterent sec.m. cum F1Ed2 VYZa] faciant @ 148 committerent coni. cum Kr sec.m. SWi] committerentur Q(-Kr AO) committeretur Y(commiteret jbr.m. S V6 se committunt Za) 148-149 Protagoras] Pitagoras Q (Pictagoras DbEraP7 BgrBoOOrP~P5P6PdVTo) hom.om. Za Ed* Cf. supra lirt. 127 cum ada 155 Et primo] om. Y?(-FIEdz udd. ante 154 in amicitiis Za se.5.m. V6) 155 quantum ad amicitias GO&. cum FrEds sec.m. P] om. @ 155-156 quae... secundo] om. Q 160-161consec.m. Er1Er2 Bx] in accusatione Cl tingit quandoque @] secZ. 164 inaccusabiles coni. ex Arist. 1164 a 35 cum WZa

_

:s

135-138 Albertus Lect. f. 168vb Merces aUtem 113 Cap. 2, 1164 b 22. 117 Lin. 1164 a 33. 121 Liri. 1164 a 27. viro, hoc sumptum est ex verbis Ysiodi, et sensus est quod viro reddenda est merces secundum utilitatem quam consequitur Homerus dicit etiam quod viro cuilibet hoc modo merces debetur, et tanta quantam eam recipiens * ; Comm. p. 56r b aestimat ille qui ministerium viri accipit *. - Aliter nec ipse rette Michael Ephesinus, p. 466, 16-22 ; 08, f. rg3ra In talibus placet hoc, scilicet ‘Merces autem viro’ ...Est autem hoc ‘Merces autem viro’, ab Esiodo ‘Merces autem viro sufficiens erit’, ait ille. Quod autem dicit tale quid est Oportet virum mercedem accipere convenientem et analogam operi quod operatus est, ve1 operatae ab ipso actioni B. 157 Lin. 1164 b 6. 169 Lib. VI11 13, 1163 a 22-23 ; cf. 111 5, 1111 164 Cap. 13, 1163 a 21-23. 181 Lin. 1164 b IO. 182 Liri. 1164 b 20. b 5-6.

:c

:

160

:

: cx

I (1164 a 19 - 1164 b 185ipsum,

503

21)

sed in aliquo recipiendo sit dantis intentio, oportet quod fiat retributio quae videatur ambobus digna, scilicet et danti et accipienti. Et, si hoc non contingat, debet aestimare dignam recompensationem ille qui prius habuit beneficium; et hoc non 190 solum est necessarium, sed etiam iustum. 1164 b 10 Deinde cum dicit : Quanizwz enim zdique etc., probat propositum. Et primo per rationem; secundo

ditta circa voluntarias conventiones, si postea aliquis eorum se deceptum reputet, quasi oporteat ut, si aliquis voluntarie credidit alicui beneficium suum ve1 obsequium, quod solvatur secundum eius iudicium cui credidit secundum modum primae communicationis. Existimant enim legislatores quod ille cui a principio concessum est, magis iuste debet ordinare recompensationem quam ille qui ei con-

per auctoritatem legis, ibi: AZicubi aufem etc. Dicit ergo primo quod, quantum aliquis est adiutus per 195 beneficium amici in amicitia utilis, aut quantum acceptat delectationem in amicitia delectabilis, tantum dignum est quod recompenset, quia sic etiam videtur fieri in emptionibus, quod scilicet quantum aliquis aestimat rem, pro tanto emat eam. Quantum 200 autem aliquis sit adiutus ex beneficio ve1 quantum

cessit. Et hoc ideo quia multa sunt quae non aequaliter appretiantur illi qui iam habent ea et illi qui de novo volunt ea accipere; videtur enim singulis quod propria bona quae dant sint digna multo pretio. Sed tamen retributio debet fieri in tantum quantum aestimant recipientes. Deinde cum dicit : O$w,fei autem etc., respondet tacitae quaestioni dicens quod ille qui recepit bene-

ipse maxime scire potest acceptet delectationem, qui est adiutus ve1 delectatus et ideo necessarium et iustum est quod eius existimationi committatur recompensatio. Il64 b 13 205 Deinde cum dicit : ALicubi azdem etc., ostendit idem ex auctoritate legis. Et dicit quod in aliquibus civitatibus lege statuitur quod non fiat aliqua vin186 videatur] videtur Er2 Y (om, Bgl) om. Wi) 223 recepit] recipit @ V6

215

220

ficium debet appretiare ipsum non secundum hoc quod ei videtur dignum postquam iam habet, sed 225 quantum appretiabatur ante quam haberet. Solent enim homines appretiari bona temporalia adepta minus quam quando ea non habita cupiebant et praecipue in necessitate existentes.

Igg emat] amat Er1

emit Y

201

acceptet

coni. turn P7] acceptat

;

@ (hom.

193 Lin. 1164 b 13. z.z&zzg Cf. Gregorius Hom. in Ev. 11 XXXVI I (PL 76, 1266 A-B) ipse Thomas P-IP q.2 a.1 ad 3 : q.33 a.2 Lect. super Ioan. c.4 lect.2 in v.13 ; CoZZ. de X @aec. (ed. Mandonnet t. 4, p. 417) infra c. 7 lin. 136-148.

;

210

;

1164 b 20

2 Dubitationem autem habent et talia. Puta utrum oportet omnia patri attribuere et oboedire, ve1 laborantem quidem medico oboediendum, ducem exercitus autem ordinandum bellico25sum? Similiter autem amico magis ve1 studioso ministrandum? Et benefattori reddendum gratiam magis ve1 amico dandum, si ambobus non contingit ? § Igitur omnia talia certe quidem determinare non facile; multas enim et omnimodas habent differentias et magnitudine et parvitate et bono et 3onecessario. Quoniam autem non omnia eidem reddendum, non immanifestum. § Et beneficia quidem retribuendum ut in multum magis quam donandum amicis, et quemadmodum mutuum cui debet reddendum magis quam amico dandum. 3 Forte autem neque hoc semper. Puta liberando a latronibus, utrum solventem 35 contraliberandum et utique quicumque sit ? Ve1 non capto, ex~65 a 1petenti autem, reddendum? Ve1 patrem liberandum? Videbitur enim utique et se ipso magis patrem. 5 Quod igitur dictum est, universaliter quidem debitum reddendum, si autem superexcedat datio bono ve1 necessario, ad hoc declinandum. 5Quandoque enim neque est aequale praeexistentiam retribuere, cum hic quidem studiosum sciens benefaciat, huic autem redditio fiat quem existimat malum esse. Neque enim accommodanti quandoque reaccommodandum; existimans quidem enim lucrari accommodavit epiikei existenti, hic autem non sperat lucrari loa malo; sive igitur veritate sic habet, non aequalis dignitas, sive habet quidem non sic, existimant autem, non utique videbitur inconvenientia facere. 5 Quod quidem igitur multotiens dictum est circa passiones et actiones rationes similiter habent determinaturn his circa quae sunt. 5 Quoniam quidem igitur non eadem omnibus red15dendum neque patri omnia, quemadmodum neque Iovi sacrificantur, non immanifestum. Quia autem altera parentibus et fratribus et amicis et benefactoribus, singulis propria et congruentia attribuendum. Sic autem et facere videntur: ad nuptias quidem enim vocant cognatos (his enim commune genus),

1164 b 22

:

28 determinare ALRtT (Zia. 24) delectare Rp1++t3(cow. sec.m. Ba1SlTu1Rp3) om. Rp4 31 in multum ALRtT (En. 43) iniustum Rp (cow. sec.m. Ba1SlVr3 om. P14) 34 Puta liberando a T ( ? Z+z. 53-54) Puta liberanti a LRt Putanda liberanda Rp1v*p3 Putanda liberanti Rp4 35 utique R si L Cf. supra 1123 b 12 cum adn. 35 capto ALRPT (Zin. 59) : om. R(-Rp4) 1165 a 2 se ipso R(-Rl+) sui ipsius LRp4 (nec non sec.m. Rp3) 3 superexcedat RtRps3t4 (-dit Asr) T (Zin. 72, 73-74) superextendat LRpr 4 hoc Rp3T (Zin. 75) haec ALl(Pn Sks) h’ ceti. 5 praeexistentiam A( KbLhOb) R(-Rp) amici praem. LRl+ (nec non sec.m. V13Rp) (Cum dicit: et oboedire ei quam quiIObuscumque personis aliis, ve1 circa quaedam sit magis oboediendum aliis, puta quod laborans, id est infìrmus, magis debet oboedire medico quam patri, et homo bellicosus magis debet ordinari praecepto ducis exercitus quam praecepto patris. Secun15 da dubitatio est utrum aliquis magis debeat ministerium exhibere amico suo ve1 homini virtuoso.

aliis . Deinde cum dicit : Et beneficia quidem etc., solvit praemissas quaestiones in speciali. Et primo solvit tertiam dubitationem ; secundo solvit primam, per quam etiam datur intelligi solutio secundae, ibi : 40 Quoniam quidem +$tzw non eadem etc. Circa primum tria facit. Primo docet quid sit communiter observandum. Et dicit quod ut in pluribus magis debet

Tertia dubitatio est utrum homo debeat magis retribuere benefattori pro gratia suscepta quam dare amico, si ita contingat quod homo non possit utri20que satisfacere. 1164 b 27 Deinde cum dicit : Igitw omnia talia etc., solvit praedictas quaestiones. Et primo solvit in generali; secundo solvit in speciali, ibi : Et beneficia pidem etc. Dicit ergo primo quod omnia huiusmodi deter25minare per certitudinem non est facile, quia circa praedicta potest attendi differentia multipliciter et secundum omnem modum, scilicet secundum mag-

homo retribuere benefattori quam dare gratis amico, si utrumque fieri non possit, sicut etiam magis debet reddi mutuum quam gratis dari amico. Eodem enim modo homo tenetur secundum moralem honestatem ad retribuendum beneficia sicut secundum legalem iustitiam ad mutuum reddendum. Secundo ibi : Foyte autem neque hoc etc., ponit casum in quo fallit hoc quod dicitur. Et dicit quod forte hoc quod dictum est non est semper observandum. Puta in casu in quo aliquis potest liberari a latronibus, potest esse dubitatio quid horum trium

4 beneficia amicorum inv. Y g patri om. 0 g attribuere coni. ex kI&.k 1164 b 23 wrn Za] om. E (exhibere Post 8 magis add. F1Ed2) Io personis aliis] &v. V3 V4 Y? 17 magis] a&e debeat Kr BglC1 Y ante homo P1 OWL BoOr 25 facile coni. cwn As BgrErPa FrEd2 V6Za sec.m. AoEr*ErzKrP7 CrPbPdV lo SWi] facere @ cf. su@a V c. 15 lk.. 142 cwn adn. 33-34 necessarium. Hoc tamen in talibus Itic. 32a pecia 43 ut] om. BxFY Y(add. .sec.m. S) 6 Lin. 1164 b 27, 13-14 Albertus _h?ct. f. 16gvb in bellis virum bellicosum ordinari secundum praeceptum ducis exercitus et non patris )). _ Aliter et rette Michael Ephesinus, p. 470, 21-22 ; 08, f, Ig4vb Similiter et, si potestatem habeamus et potentatum eligere duces exercitus, quem Pater praeceperit eligemus, repellentes potentem exercitum ducere > Albertus Comm. 23 Lin. 1164 b 31. 41 Lin. 1165 a 14. P* 563 b.

: CS Et

:d

;

1164

b 31

45

50

1164

b

33

506

x

SENTENTIAE

NONI

55sit potius faciendum, quorum primum est utrum scilicet homo debeat liberare de manu latronum eum qui quandoque ipsum solvit a vinculis, quicumque ille sit ? Secundum est, si benefactor non sit captus et petat sibi in aliquo alio satisfieri, an 60sit ei retribuendum ? Tertium est utrum homo debeat liberare patrem a latronibus ? Et hoc tertium est prae omnibus magis eligendum; videtur enim quod homo debeat magis liberare patrem etiam * quam se ipsum. 1165 a 2 65 Tertio ibi: Quod igitw dictum est etc., ostendit qualiter sit observandum quod prius dictum est. Et primo ostendit propositum ; secundo infert quoddam correlarium ex dictis, ibi: Quad quidem z@tw etc. Dicit ergo primo quod illud quod dictum est, sci70 licet quod debitum sit reddendum magis quam gratis dandum, est universaliter _observandum, sed si gratuita donatio excedat in bono virtutis, puta si sit alicui multum virtuoso ministrandum, ve1 si excedat in necessario, puta cum imminet alicui libe75 rare patrem, debet magis ad hoc declinare. Quandoque enim contingit quod non potest aequiparari hoc quod aliquis retribuit beneficiis praeexistentibus alicui gratuitae dationi, puta cum ex una parte aliquis beneficium confert ei quem scit esse virtuosum, ex MICI alia parte fit retributio ei quem aliquis aestimat malum esse. Nec est mirum si benefattori quandoque non est retribuendum, quia neque etiam accommodanti quandoque debet homo reaccommodare ; contingit enim quandoque quod ahquis malus 85 accommodet alicui virtuoso, aestimans se acquirere aliquod lucrum ex eo, virtuosus autem non sperat lucrum si mutuet malo; si igitur secundum veritatem ita se habet quod ille sit malus, manifestum est quod non est aequalis dignitas quod retribuatur ei 90 et quod detur bono, si autem non ita se habet quod benefactor sit malus, sed ita existimat ille qui recepit beneficium, non videtur inconveniens facere, si magis det gratis studioso. 1165 a 12 Deinde cum dicit: Quad quidem igitw etc., infert 95quoddam correlarium ex dictis. Patet enim ex his quae nunc ditta sunt verum esse id quod multotiens dictum est, scilicet quod rationes quae sunt circa

LIBRI

ETHICORUM

actiones et passiones humanas non possunt habere aliquid determinaturn secundum certitudinem sicut nec ea circa quae sunt. 100 Deinde cum dicit : Quoniam quidem igitw etc., 1165 a 14 solvit primam dubitationem. Et primo ostendit quod non omnia sunt patri exhibenda; secundo determinat quae quibus exhibenda sint, ibi : Videbitw aw tem utique etc. Dicit ergo primo non esse immani- 10s festum quod non sunt eadem omnibus reddenda, unde nec patri sunt reddenda omnia, sicut nec apud Gentiles omnia sacrificantur Iovi, sed quaedam aliis diis. Quia ergo alia debentur parentibus et fratribus et amicis et benefactoribus, singulis eorum sunt 110 attribuenda ea quae sunt eis propria et quae ad eos pertinent ; et eadem ratio est de virtuosis. Et hoc etiam homines observare videntur, quia ad nuptias, secundum quas fit propagatio generis, vocant homines cognatos, quibus est commune genus, et 11s similiter ad actiones quae sunt circa nuptias vocantur consanguinei, et propter eandem rationem aestimant homines quod consanguinei debeant occurrere \ in kedea, id est in conventione in qua tractatur de nuptiis agendis. 120 Deinde cum dicit: Videbitw autem etc., ostendit 1165 a 21 quae quibus sint attribuenda. Et primo manifestat propositum ; secundo ostendit in quibus hoc sit facile et in quibus difficile, ibi: Eorum quidem igitw etc. Dicit ergo quod in his quae pertinent ad susten- ~5 tationem quae est per nutrimentum, videtur quod filii maxime debeant sufficientiam praebere parentibus, sunt enim in hoc debitores eis sicut causis essendi per generationem, unde et circa haec quae pertinent ad conservationem ipsius esse magis de- 130 bent subvenire parentibus quam sibi ipsis. Similiter etiam parentibus debent homines honorem tamquam causis essendi, sicut et diis. Non tamen omnem honorem debent homines parentibus, quia neque eundem honorem debent patri et matri, neque 135 iterum patri debet homo honorem qui debetur sapienti ve1 qui debetur duci exercitus, sed patri debet homo honorem paternum et matri maternum. Similiter etiam et cuilibet seni debetur honor propter aetatem in assurgendo et inclinando eis et in huius- WI

8z retribuendum] reddendum Y 75 hoc BxPdVW Er*KrO*P*V4 FrEd2 V6] h’ ceti. Cf. Ar& 1165 a 4 c%m adn. gr-g 2 recepit] recipit @(-V4) P V6 107 patri GO&. ex Arist. 1165 a 15 cum ZaHr] fieri P fratri Wi FIEda om. SP2VG (unde... reddenda hom.om. @) Irg insI om. @(-AsBg1P1P6 pr.m. Vl” 01P5V3) Wi Za (id 113 etiam] et @(-BglPdV*O in Er1 om. P6 Er2Kr) est am!e in2 om. P1P6 pr.m. VIo in* cow. &z id est sec.m. Vl”) 119 in31 om. Y (add. sec.m. PS) r3g et cuilibet] in ciuilibus ?l? (in etiam Er1 et quilibet AO) Sed cf. Atist. 1165 a 27 140 eis] ei S F* fieffieyam

;

68 Lin. 1165 a 12. 6g Lin. 1164 b 31-32. g7 Lib. 1 3, Iog4 b 11-22 II, Iog8 a 26-29 ; 11 2, 1103 b 34 - 1104 a II. 104 Liri. 1165 a 21. Io8-Iog Aliter Michael Ephesinus, p. 473, 7-10 ; 03, f. Ig5vb Quemadmodum, ait, non canes enim et serpentes et alia omnia sacrificantur Iovi. Erant enim quaedam quae non fas videbatur Gentilibus sacrificare Iovi quaedam multa non sanctum videbatur sacrificium offerre Iovi, patri secundum Gentiles existenti et virorum et deorum > Albertus Comm. p. 565 a. Tales autem et ad kedea ducendum kedea autem 119-120 Michael Ephesinus, p. 473, 19-20 ; 08, f. 195 vb Et hoc patet ex consuetudinibus hominum, qui sunt ante nuptias conventiones [seu commutationes] > ; Albertus Lect. f. r7ora ad nuptias et kedea, id est conventiones quae fiunt ante nuptias, vocant illos qui sunt unius generis, cum huiusmodi actiones sint ad conservationem generis> ; Comm. p. 564 a. - Aliter nec ipsum rette Lexicon verborum gvaecorum..., p. 262* . Et primo movet quaestionem. 105Si enim unus amicorum permaneat in pristino statu, alius autem fiat magis virtuosus, ita quod fiat magna differentia virtutis inter utrumque, quaestio est

nihil alienius ve1 familiarius se debeat homo ad amicum quam si numquam de praeterito amicus . Secundo ibi : Si autem memoGam etc., quaestionem. Et dicit quad, quia oportet memoriam praeteritae consuetudinis, sicut

utrum ille qui profecit in virtute debeat uti ut amico ill0 qui non profecit. 1165 b 24 IIO Secundo ibi : VeZ non contingit etc., solvit quaestionem. Et dicit quod hoc non est possibile, ut scilicet proficiens conservet amicitiam ad non proficientem. Et hoc maxime apparet in magna distantia amicorum, puta in amicitiis quae fiunt ex pueritia;

habere fuisset 130

solvit habere existi-

mamus quod magis debeat homo aliquid exhibere amicis quam extraneis, ita etiam et his qui in prae- 135 terito fuerunt amici debet homo se magis exhibere propter praeteritam amicitiam, nisi in uno casu, scilicet quando propter abundantem malitiam fatta est dissolutio amicitiae; tunc enim nihil familiarius homo debet exhibere ei ad quem dissolvit amicitiam. MO

g3 recuperandum] recuperandam 9?(-V6Za hom.om. @.m. recuperandum .sec.m. S) hom.om. Va 103-104 ad cos... permanent coni. ez &. 11-121 om. @ (tu&& ad eos qui permanent in eodem statu sec.m. AO quantum ad cos qui in eodem statu permanent 115 permanet] sec.m. PdVl” quando amici sunt in eadem dispositione sec.m. Bx) 112 conservet] conservat @(-P6 P6) P sec.m. S (118-122 et sine... tristentur permaneat P1 Za Sed cf. Pyaef., p. Igg* 116 fiat] fit Eda 119 quam] quod @ hom.om. $r.m. S) 134 aliquid coni. cum b] aliquis @ (Om. Kr) 123 Lib. VI11 5,

1157

b

14-25

;

6,

1158

a

I-IO,

22-25.

1165 b 32

’

4 Amicabilia autem quae ad amicos et quibus amicitiae determinantur videntur ex his quae ad se ipsum venisse. 8 Ponunt enim amicum volentem et operantem bona ve1 , apparentia illius gratia. § Ve1 volentem esse et 5 vivere amicum ipsius gratia. Quod matres ad filios passae sunt et amicorum offensi. $ Hi autem conviventem et eadem eligentem ve1 condolentem et congaudentem amico. Maxime autem et hoc circa matres accidit. Horum autem aliquo et amicitiam determilo nant. § Ad se ipsum autem horum unumquodque epiikei existit, reliquis autem secundum quod tales existimant esse. 5 Videtur enim, quemadmodum dictum est, mensura unicuique virtus et studiosus esse. § Iste enim consentit sibi ipsi et eadem appetit secundum omnem animam et vult 15 utique sibi ipsi bona et apparentia. Et operatur: boni enim bonum elaborare. Et sui ipsius gratia: intellectivi enim gratia, quod unusquisque esse videtur. § Et vivere autem vult se ipsum et salvari et maxime hoc quo sapit. Bonum enim studioso esse, unusquisque autem 2osibi ipsi vult bona. Factus autem alius nullus eliget omnia habere illud quod factum. Habet enim et nunc Deus bonum, sed ens quod quidem aliquando est. Videbitur autem utique intelligens unusquisque esse ve1 maxime. § Sed et convivere talis sibi ipsi vult. Delectabiliter enim ipsum facit: opera25 torum et enim delectabiles memoriae et futurorum spes bonae, tales autem delectabiles ; et theorematibus autem abundat mente. § Condoletque et condelectatur maxime sibi ipsi; omni enim est idem et triste et delectabile et non aliud alii, impaenitibilis enim ut dicere. Inexistere uti30 que ad se ipsum singula horum epiikei. § Ad amicum autem habere quemadmodum ad se ipsum; est enim amicus alius ipse. Et amicitia horum esse aliquid videtur et amici quibus haec existunt. § Ad se ipsum autem utrum est ve1 non est amicitia, relinquatur in praesenti. Videbitur autem utique 35 sic esse amicitia secundum quod est duo ve1 plura ex dictis, 1166 b r et quoniam superabundantia amicitiae ei quae ad se ipsum assi-

1166 a

1

:

:

1I66 a I quae ALRtT (sz@~u c. I Ga. IO) qua Rp I quibus ALRtT (Zh. 15) quidem Io epiikei T (cj. supra 1137 a 31 CU%?ach.) g accidit ALRt accusat Rp(-Asl) RP epieikei (epy- epyey-) LR 13-14 consentit... animam et ALR an orn. T (Gn. 94-95, sed cf. lin. 165) ? 13 consentit ALRtT (I Zhz. 165) consistit Rp 16-17 intellettivi ALRtT (Zh. 104) intellectuum Rp 20 eliget R eligit AL 22 quod ALRtRp4 (nec non $ost quidem Rpl) T (Zhz. quidem RAPI 128) 22 quidem (-dam Vd) R quid AL 23 Sed et sewz. Bal(ez T ?) T (Zhz. 93, I3g) Et ALRt SW3 PI4 Sed Rp(- SlV13 Pl4) 2g Inexistere T (? Zhz. 165-167) In existere ALR 30 _4nte 30 epiikei T (cf. su@a 1137 a 31 cuwz ah.) epieikei (epy- epyey) LR Ad paragrafiho inte@. T (Zhz. 64, 168) : virg. tantum hzterp. A 34 relinquatur ALRtT (Zhz. 180) relinquitur Rp 35 secuudum quod ALRp et Rt 35 ex A(=hc LbMbOb) LT (En. 183) aut [et] ex A(=\ hc Kb) R(-C4 et om. As1 exp. sec.m. Rp3)

:

:

:

:

:

:

:

:

:

: :

:

:

w

SENTENTIAE

NONI

LIBRI

ETEIICORUM

mulatur. § Videntur autem ditta et multis existere, quamvis existentibus pravis. Igitur secundum quod placent sibi ipsis et existimant epiikes esse, sic participant ipsis. 1166 b 5 Quia et valde pravorum et nephariorum nulli haec existunt sed neque videntur, fere autem neque pravis. f Differunt autem a se ipsis, et altera quidem concupiscunt, alia autem volunt, puta incontinentes: eligunt enim, pro eis quae videntur sibi ipsis bona esse, delectabilia no10civa entia; hi autem rursus propter timiditatem et desidiam recedunt ab operai-i quae existimant ipsis optima esse. § Quibus autem multa et dura operata sunt et propter malitiam odiuntur, fugiunt vivere et interimunt se ipsos. 5 Quaeruntque mali cum quibus commorentur, se ipsos autem fugiunt. 15Recordantur enim multorum et difficilium et talia altera sperant secundum se ipsos entes, cum alteris autem entes obliviscuntur. Nihilque amabile habentes, nihil amicabile patiuntur ad se ipsos. 5 Neque gaudent neque condolent tales sibi ipsis. Contendit enim ipsorum anima et hoc qui2odem propter malitiam dolet recedens a quibusdam, hoc autem delectatur, et hoc quidem huc, hoc autem illuc trahit, quemadmodum discerpentia. 6 Si autem non possibile simul tristari et delectari, sed post parum tristatur quoniam delectatus est et non utique volebat delectabilia haec fieri ipsi; paenitudine 25enim pravi replentur. Non itaque videtur pravus neque ad se ipsum amicabiliter disponi propter nihil habere amabile. 5 Si utique sic habere valde est miserum, fugiendum malitiam intense et tentandum epiikea esse. Sic enim et ad se ipsum amicabiliter utique habebit et alteri arnicus fiet. 1166 b 4 epiikes A?zZ. i!yaxsZ.(Ha) T (cj. suea 1137 a 31 cum a&z.) epieikees (epy- epyeyLR 7 Differunt ALRtT (Zz%. Ig8, 210, 217) Dsert Rp(- SI C4 ?) 7 autem RpT (Ziti. Ig8, 210) enim ALRt 13 Quaeruntque ALRtT (Zin. 216, 236) Quare itaque Rp1*z*4 Quaerunt itaque Rp3 sec.m. Ba1 18 gaudent Rp(-C4) T (Z& 251) congaudent ALRt (cf. Thomae comm. /!i?z. 253) 22 discerpentia LRt discrepantia Rp un discerpentia ve1 discrepantia T (cf. Z&. 264) ? 25 itaque R utique L 27 utique LT (Zin. Ig6, 282) itaque R 28 epiikea T (cf. sujwa 1137 a 31 cum ad%) epieikea (epy- epyey-) LR

:

5

ibi: Ad se z$sum autem etc.; tertio quomodo ad praedicta se habeant mali, ibi: Videntzw autem dkta 10etc. Circa primum duo facit: primo ponit originem effectuum sive actuum amicitiae ; secundo enumerat

:

:

:

eis, ibi: Benkolentia autem .etc. Circa primum tria facit: primo ponit qui sunt amicitiae effectus; secundo ostendit quomodo ad eos se habeant boni,

6 ponit] proponit Y!(-F1Ed2 hom.om. Za) alteri sec.m. Wi) 20-21 primum] unum Y

:

:

AmkabSa autem etc. Postquam Philosophus deterrninavit de conservatione et dissolutione amicitiae, hic agit de eius effectibus. Et primo ostendit qui sunt effectus amicitiae; secundo determinat de

66 a 1

:

:

:

huiusmodi effectus ve1 actus, ibi: Ponunt enim amkum etc. Dicit ergo primo quod amicabilia, id est amicitiae opera, quibus aliquis ad amicos utitur et secundum quae determinantur amicitiae videntur 15 processisse ex his quae sunt homini ad se ipsum; sic enim videtur esse unus homo alteri amicus, si eadem agit ad amicurn quae ageret ad se ipsum. 1166 a 2 Deinde cum dicit : Ponunt enim amkum etc., enumerat opera amicitiae. Et ponit tria, quorum pri- N mum consistit in voluntaria exhibitione beneficiorum. Et dicit quod homines ponunt illum esse ami-

6 sunt] sint Y(hom.om. (om. V3)

Za)

17 alteri] alterius Y(-V6Za

alterius posi amicus

S

:

5 Cap. 5, 1166 b 30. 8 Lin. 1166 a IO. g Lin. 1166 b 2. 12 Lin. 1166 a 2. 13-14 Albertus &!CZ. f. 17IVa amicabilia, id est amicabiles operationes et amicabilia desideria >. Ig-zo Albertus Lect. f. I7Iva Secundo ibi : Pmzwzi! e?ziwz, ponit illas conceptiones. Et sunt tres >.; -Comm. p. 568 a. - Aliter et rectius ipse Thomas ZZa-ZZae q.27 a.2 arg.3 ~Philosophus in IX Ethicorum ponit +tiqz~ ad amrcrtiam pertinentia >.

f

:c

:

4 (1166 a I cum qui vult et operatur ad amicum bona ve1 apparentia gratia ipsius amici. Dicit autem : cc volen25 tem et operantem 3, quia unum sine altero non sufficit ad amkitiam; neque enim videtur esse amicabilis beneficientia si unus alteri benefaciat invitus ve1 si voluntatem opere explere negligat. Dicit autem : cc bona ve1 apparentia >, quia interdum aliquis amicitia ex:hibet alteri quae aestimat ei bona, etsi non sint. Dicit autem : cc illius gratia B, quia si homo exhiberet voluntarius alicui beneficia non quasi intendens bonum illius, sed sui ipsius, non videretur esse vere amicus illius, sed sui ipsius, sicut 35 cum aliquis nutrit equum propter commodum suum. 1166 a 4 Secundum pertinet ad benivolentiam. Quod ponit ibi: VeZ voZentem esse etc. Et dicit quod amicus vult 30 ex

suum amicum esse et vivere gratia ipsius amici et non propter se ipsum, ut scilicet quaerat ex eo soMIlum proprium commodum. Et hoc patiuntur matres ad filios, quod scilicet volunt eos esse et vivere, et similiter amici cum intervenit aliqua amicitiae offensa : etsi enim non velint propter offensam amicabiliter amicis convivere, saltem volunt eos 45 esse et vivere. 1166 a 6 Tertium pertinet ad concordiam. Quad ponit ibi: Hi autem etc. Quae quidem potest attendi quantum ad tria: primcb quantum ad exteriorem convictum ; secundo quantum ad electionem; tertio quantum ad SI passiones ad quas omnes sequitur gaudium et tristitia. Unde dicit quod quidam determinant illum esse amicum qui convivit, quantum ad primum, et qui eadem eligit, quantum ad secundum, et qui condolet et congaudet, quantum ad tertium. Et haec 55 etiam considerantur in matribus respectu filiorum. Subdit autem quasi epilogando quod per aliquod dictorum determinatur amicitia ; aestimant enim homines inter illos esse amicitiam in quibus horum aliquod invenitur. 1166 a 10 60 Deinde cum dicit : Ad se @xum atitem etc., ostendit qualiter circa haec se habeant boni. Et primo ostendit qualiter se habeat circa haec bonus ad se ipsum ; secundo quomodo se habeat ad alterum, ibi : Ad arnkurn wtem etc.; tertio movet quandam 65quaestionem, ibi: Ad se ipsum abem eh. circa primum tria facit: primo proponit quod intendit; secundo assignat rationem cuiusdam quod dixerat, ibi: Videtur ehm etc. ; tertio manifestat principale

1166 a 17)

s3

propositurn, ibi : Iste enim etc. Dicit ergo primo quod unumquodque praedictorum convenit homini 70 virtuoso respectu sui ipsius, aliis autem qui non sunt virtuosi in tantum praedicta conveniunt respectu sui ipsorum in quantum se aestimant virtuosos esse. Deinde cum dicit: Videtw ehm etc., assignat 75 1166 a 12 rationem eius quod secundo dictum est. Ideo enim unusquisque amicabilia patitur ad se ipsum secundum quod aestimat se virtuosum, quia virtus et virtuosus videntur esse mensura unicuique homini ; in unoquoque enim genere habetur pro mensura id 80 quod est perfectum in genere illo, in quantum scilicet omnia alia iudicantur ve1 maiora ve1 minora secundum propinquitatem ve1 remotionem a perfectissimo; unde, cum virtus sit propria perfectio hominis et homo virtuosus sit perfectus in specie humana, 85 consequens est ut ex hoc accipiatur mensura in toto humano genere. Deinde cum dicit : Iste enim etc., manifestat prinli66 cipale propositum. Et primo ostendit quod virtuoso convenit respectu sui ipsius id quod pertinet ad 90 beneficientiam; secundo id quod pertinet ad benivolentiam, ibi: Et viveye autem volt etc.; tertio id quod pertinet ad concordiam, ibi: Sed et conviveye etc. Dicit ergo primo quod virtuosus maxime vult sibi ipsi bona et vera et apparentia (eadem enim 95 sunt apud ipsum vera et apparentia bona) ; vult enim sibi bona virtutis, quae sunt vera hominis bona. Nec huiusmodi voluntas in eo est vana, sed huiusmodi bona etiam operatur ad se ipsum, quia boni hominis est ut laboret ad perficiendum bonum; roo dictum est enim in 11 quod virtus facit habentem bonum et opus eius etiam reddit bonum. Et hoc etiam vult et operatur gratia sui ipsius, id est gratia intellectivae partis, quae est principalis in homine; unumquodque autem videtur id maxime esse quod 105 est principale in eo, virtuosus autem semper ad hoc tendit ut operetur id quod est conveniens rationi et sic patet quod semper vult sibi bonum secundum se ipsum. Deinde cum dicit: Et viveye autem etc., ostendit IIO1166 a 17 quomodo virtuoso respectu sui ipsius conveniat id quod pertinet ad benivolentiam. Et dicit quod virtuosus maxime vult vivere se ipsum et conservari in esse et praecipue quantum ad illam animae par-

25 unuin coni. cum FlEdz .sec.m. AoErs SWi] unus E 34 sed coni. ctirn F1 Za sec.m. Pd AoEr2P7 Wi] sicut si @ (si om. AsBoBxClErlVW V3) sicut sed @.m. PWi (sed del. sec.m. P) sicut et @.m. S hom.om. Ed2 V6 50 ad] om. Y (add. sec.m. S) Sed cf. supra II c. 4 lhz. 75: c. 5 lh 107 7g videntur] videtur Y(om. pr.m. videntur sec.m. Wi) go respectu coni. cum Bg1BxP6 Er2 S F1Ed2 V%a sec.m. KrP 7 Wi] respectus E (respectu respectus V2) g5 ipsi] om. Y Sed cf. Arist. 1166 102 eiuS etiam] hw. P7 Y(hom.om. pr.m. eius etiam sec.m. S) etiam om. PIPlo V4 a 15

;

a 13

65 Liri. 1166 a 33. 68 Lin. 1166 64 Lin. 1166 a 30. 50-51 Cf. SUpra 11 5, 1105 b 23 3, 1104 b 14-15. g2 Lin. 1166 a 17. g3 Lin. a 12. 6g Liri. 1166 a 13. 80-81 Cf. supra VI11 c. 12 lin. 171-172 cum adn. 105-106 Cf. infra 1166 a 22-23 ; g, 1166 a ~3~ 915-96 Cf. Supra 111 IO, 1113 a 25-33. IOI Cap. 6, 1106 a 15-23. 1168 b 30-35 ; X II, 1178 a 2-3.

SENTENTIAE

s4

NONI

LIBRI

ETHICORUM

cui inest sapientia. Si enim homo est virtuosus, oportet quod velit id quod est sibi bonum, quia unusquisque vult sibi ipsi bona; bonum autem est virtuoso suum esse, quod scilicet sit virtuosus. Si autem contingeret quod aliquis homo fieret alius, 120 puta si secundum fabulas homo transformaretur in lapidem ve1 asinum, nullus curaret an illud in quod transformaretur haberet omnia bona et ideo unus-

quae est sibi delectabilis; tertio quantum ad cognitionem praesentium, abundat enim secundum mentem theorematibus, id est considerationibus veris et utilibus. Secundo ibi : CondoZehpe etc., ostendit quod virtuosus habet concordiam ad se ipsum secundum passiones. Et dicit quod ipse maxime condolet et condelectatur sibi ipsi, quia toti sibi, id est quan-

quisque vult se esse in quantum conservatur id quod ipse est. Id autem quod maxime conservatur 125 idem in suo esse est Deus, qui quidem non vult sibi aliquod bonum quod nunc non habeat, sed nunc habet in se perfectum bonum et ipse semper est quod aliquando est, quia est immutabilis. Deo

tum ad partem sensitivam et intellectivam, est idem triste et delectabile et non aliud alii, quia videlicet pars sensitiva in eo adeo est rationi subiecta quod sequitur motum rationis ve1 saltem non vehe- 160 menter renititur ; non enim ducitur a passionibus sensitivae partis ut postea passione cessante paeni-

autem maxime sumus similes secundum intellectum, qui est incorruptibilis et immutabilis, et ideo esse uniuscuiusque hominis maxime consideratur secundum intellectum. Unde virtuosus, qui totus vivit secundum intellectum et rationem, maxime vult se ipsum esse et vivere; vult enim se esse et vivere 135 secundum id quod in eo permanet. Qui autem vult se esse et vivere principaliter secundum corpus, quod transmutationi subiacet, non vere se vult esse et vivere.

teat de eo quod iam fecit contra rationem, sed quia semper secundum rationem agit non de facili paenitet et ita maxime consentit sibi ipsi. Ultimo autem epilogando concludit quod praedicta conveniunt virtuoso respectu sui ipsius. Deinde cum dicit : Ad amicum autem etc., ostendit quomodo praedicta conveniant virtuoso respectu amici. Et dicit quod virtuosus se habet ad amicum sicut ad se ipsum, quia amicus secundum affectum amici est quasi alius ipse, quia scilicet homo affi-

11s tem

130

1166 a 23 140

Deinde cum dicit : Sed ei convivete etc., ostendit quomodo virtuoso competat respectu sui ipsius id quod pertinet ad concordiam. Et primo quantum ad convictum. Et dicit quod virtuosus maxime vult

convivere sibi ipsi, scilicet revertendo ad cor suum et secum meditando. Hoc enim facit delectabiliter : 145 uno quidem modo quantum ad memoriam praeteritorum, quia memoria bonorum quae operatus est est sibi delectabilis; secundo quantum ad spem futurorum, habet enim spem bene operandi in futuro,

150

1166 a 27

155

165

1166 a 30

170

citur ad amicum sicut ad se ipsum. Videtur igitur quod amicitia in aliquo praedictorum consistat quae homines ad se ipsos patiuntur et quod illi vere sint 175 amici quibus praedicta existunt . 1166 a 33 Deinde cum dicit : Ad se ipsum autem etc., movet quandam dubitationem, utrum scilicet sit amicitia hominis ad se ipsum. Et dicit quod ista quaestio relinquenda est in praesenti, quia ma& pertinet ad 1130 nomen quam ad rei veritatem. Amicitia enim videtur esse inter quoscumque secundum quod eis com-

r4g-150 cognitionem] sensum $ruem. Y?(-Fr Za sensus Ed8 sensum cognoscentem S) Fe& 122 et] om. Y(add. sec.m. PS) sa’mile est ipsum Thomam sensum primo scripsk8 quod postea, ne cognitionem corporalium intellexevis, in cognitionem cowexit: cf. De mem., I, ++g b 27-28 cum comm. Thomae (nec non Rhet., 1, II, 1370 a 34-35; infra X c. 3 lin. 189-191) 161 renititur con& cum F1 sec.m. Pd AoEra Wi] remittitur @ (renittitur Za)

:s

120-121 Albertus Lect. f. 17rrb Quarto videtur inconvenienter loqui nominans eum qui declinat a virtute ‘alium factum’ 11166 a 201. Videtur enim secundum hoc, cum ‘alius’ sit relativum diversitatis substantiae [Priscianus sec. Thomam Super 1 Sent. d.g q.1 a. I arg.1 (cf. Ia q.31 a.2 arg.I), re vera tamen apud Priscianum non invenitur], quod incidat in errorem Pytagorae, qui dicebat quod anima transit de uno corpore in aliud >. - Non tamen < Pictagoricas fabulas > commemorat hic ipse Thomas, secundum quas conti@ < quamlibet animam in quodlibet corpus ingredi > (Aristoteles De anima 1 8, 407 b 21-23, quem laudat Thomas Contra Gent. 11 73), cum animam hominis in corpus lapidis ingredi non liceat dicere, sed fabulas poeticas dicentes < in nova... mutatas... formas corpora > (Ovidius Metam. 1, 1-2) ; secundum has enim homo transformatur in lapidem, velut Battus quem Mercurius < vertit in durum silicem 3 (&d. 11, 709706) aliique plures saxei fatti (i%d. 11, 819-832 ; IV, 554-560 ; V, 230-249 : VI, 301-313 : XIV, 753-758), aut etiam in asinum, velut arte magica Lucius (Apuleius Metam. 111 XXIV-xxv) ; cf. etiam Augustinus De civ. Dei XVIII xvr-xv11 (PL 41, 573-574), quem laudat Thomas De pot. q.6 a.5 arg.6. 127-128 Michael Ephesinus, p. 481, 17-19 ; OE, Ig8ra Hoc enim demonstravit per hoc ipsum ‘Habet enim et nunc Deus bonum, sed ens quod quid aliquando est’, id est Deus ens z+ ; Albertus Lect. f. 17Ivb Et sic maxime accedit ad esse divinum, qui nunc habet bonum perfectum, sed ens quod quid aliquando, id est quicquid umquam fuit modo est quia nihil de esse suo aliqua mutatione ve1 tempore interrumpitur ; habet enim totum esse suum simulo ; Comm. p. 571 b. 143 Cf. IS. XLVI* Redite praevaricatores ad cor > ; Ps. ~xxxrv~ in eos qui convertuntur ad cor > ; Eccli. XXI~ qui timet Deum convertetur ad cor suum >; Baruch II*O Et convertetur ad cor suum > ; Lue. xv r7 In se autem reversus > ; Gregorius MoraJia XXV VII 18 (PL 76, 330 A) ad corda nostra redeamus >. Cf. infra lin. 239-240. 151-152 Albertus f. 172ra Delectatur etiam in praesentibus, quia mens sua piena est theorematibus, id est contemplationibus, in quibus delectatur B ; Comm. p. 572 a ; Lexicon uerborum graecorum..., speculaturn>. Cf. Thomas infra X c. 6 lin. 179-180. 262* Theorema 158-165 Albertus Lect. f. 172rb Praeterea, iheologi dicunt contrarium, scilicet quod sensualitas semper est corrupta et semper repugnat spiritui et inde est quod nullus sine peccato... Ad 4 dicendum quod theologi loquuntur de pugna quantum ad venialia peccata quae semper manet, quae tamen non est simpliciter pugna, quia venialia non sunt dirette contra rationem, sed dispositiones ad ea quae sunt contraria rationi B. 181-183 Albertus Lect. f. 172ra Sed tamen in quantum aliquis habet ad se ipsum duo ve1 plura de dictis conceptionibus, sic videtur amicitia alicuius esse ad se ipsum... 3 Comm. p. 572 b. - Aliter Michael Ephesinus, p. 482, 16-19, 26-27 ; Os,

:e

:
. go Lin. 1167 a 18.

:c


. 55 Albertus Lect. f. I74va 58 Michael Ephesinus, p. 490, 16-20 ; Oa, f. 2oIva Et utique si videatur omni civitati imperare Pittacum, Lacedaemoniis >, volente et Pittaco, concordat civitas Pittaco et iste civitati Civitate autem non consonante imperare Pittacum, ve1 hac quidem consonante, non vult autem Pittacus imperare, neque sic consonantia et concordia est w Albertus Lect. f. I74va ve1 quad 62-63 Michael Ephesinus, p. 49% Pictacus, quidam homo discretus, in Civitate, nisi ipse dissentiat, principatum accipiat )). in Foinissis, id est in illis poematibus > 22 ; Oa, f. 2oIva Sunt autem Foinissae poema Euripidis > Albertus Lect. f. I74va 87 Liri. 1167 b g. Comm. p. 576 b,

:

;

:c

:a

: CT

:c

;

;

;

:1

:
se habent quod quilibet eorum et sibi ipsi concordat et etiam concordant ad invicem, in quantum immobihter permanent in eisdem et electionibus et operibus, quia, sicut supra dictum est, boni sunt quasi impaenitibiles; sed ad-

pravi non possunt concordare nisi forte par-t-un, sicut et parum possunt esse amici. Ideo autem concordare non possunt quia volunt superabundanter habere in bonis utilibus, sed volunt deficere, id est minus habere, in laboribus qui communiter imminent sustinendi ve1 etiam in ministrationibus, id est

M dit : CI ut est dicere B, quia non est possibile quod homines in hac vita omnimodam immutabilitatem habeant. Et ad expositionem dictorum subdit quod ideo dicuntur in eisdem existentes quia voluntates talium hominum manent fixae in bono et non transNJfluunt ex uno in aliud sicut Eurippus, id est quidam locus maritimus in Graecia in quo aqua fluit et

quibuscumque tributis ve1 servitiis; et, dum sibi unusquisque vult haec, scilicet superabundare in bonis et deficere in malis, inquirit de proximo suo et impedit eum ne hoc adipiscatur quod ipse cupit ; et ita, dum non servant bonum commune quod est iustitia, destruitur inter eos communitas concordiae. Et sic accidit inter eos contentio, dum unus cogit

refluit. Et huiusmodi homines virtuosi volunt iusta et utilia et talia communiter appetunt. 1167 b 9 Deinde cum dicit : Pravos autem etc., ostendit ux quod in pravis non est concordia. Et dicit quod

alium ad hoc quod servet ei id quod est iustum, sed tamen ipse non vult alteri iustitiam facere, sed vult superabundare in bonis et deficere in malis, quod est contra aequalitatem iustitiae.

go

sìc coni. cum V6] 90 sec.m. Wì) Iog bonis] imminent Wi Va sunt eis Er FIEda V6 h’ ceti.

om. @ (ìta omnibus Y Za fiunt et 115 ìmpedit

add. Pb sec.m. Wì) IOO ex] de Bgr S FrEda V6Za om. PWì (in sec.m. P Ps ab (bonis @o utìlìbus V*) 110-111 ìmminent @ S] fit (ex+.) eminet P emìnet PZ sìbì ìmmìnent FlEd* (-nant Eda) 113 haec coni. ex AGst. 1167 b 121 hoc BxErQ1P3PloW coni. cum FIEda V6 sec.m. Wi] ìmpellìt @

:

: : e.

g3 Cap. 4, 1166 a 29. 100-102 Lexicon vevborum graecowm..., p. 262* Comm. p. 577 b quemadmodum Eurus, qui est ventus... >. 116 Cf. supra 1 c. 2 lin. 155 cum adn. 116-122 Albertus Lect. f. r74vb Et sic, dum non servant commune aequaZitatis iustitiae, perditur tota commun~tasinter cos. Et sic contendunt, dum unus cogit aJium ad id quad iustum est... B.

s

:e

;

:

7 Benefactores autem beneficiatos videntur magis amare quam bene patientes operantes. § Et ut praeter rationem factum quaeritur. $ Pluribus quidem igitur videtur 20 quoniam hi quidem debent, his autem debetur; quemadmodum igitur in mutuis debentes quidem volunt non esse quibus debent, accommodantes autem et curant debentium salutem, sic et benefacientes velle esse patientes ut lucrantes gratias, 25his autem non esse curam reddere. Eppicarinus quidem igitur forte utique dicet haec dicere ipsos ex malo videntes; assimulatur enim humano, immemores enim multi et magis bene pati quam facere appetunt. 3 Videbitur autem utique et naturalior esse causa et non similis ei quae circa accom3om.odantes. Non enim est amatio circa illos, sed eius quod est salvari voluntas lucri gratia; benefacientes autem amant et diligunt bene patientes, etsi nihil sint utiles neque posterius fiat utique. § Quod et in artificibus accidit; omnis enim proprium opus diligit 35m.agis quam diligatur utique ab opere animato facto; 1~8 a I maxime autem forte hoc circa poetas accidit, superdiligunt enim isti propria poemata, diligentes quemadmodum filios. Tali utique assimulatur et quod benefactorum; bene passum enim opus est ipsorurn, hoc utique diligunt magis quam 5 opus facientem. $ Huius autem causa quoniam esse omnibus el&ibile et amabile. Sumus autem in actu, in vivere enim et operari ; actu autem faciens opus est quodam modo; diligunt itaque opus, quia et esse. Hoc autem naturale. 5 Quod enim est potentia, hoc actu opus nuntiat. § Simul autem et IObenefattori quidem bonum quod secundum actum, quare gaudet in quo hoc; patienti autem nullum bonum in operante, sed, si quidem, conferens, hoc autem minus delectabile et amabile. 8 Delectabilis autem est praesentis quidem actus, futuri autem spes, fatti autem memoria, delectabilissimum autem quod 15secundum actum et amabile similiter. Ei quidem igitur qui fecit manet opus, bonum enim diuturnum, patienti autem utile transit. § Et memoria bonorum quidem delectabilis,

1167

b 17

25 Eppicarinus T (Gn. 31) : Epycarinus Rpl Epicarinus Rps Epycarius Rp2 (SlVlz om. BalP1*) Epy26 haec ARp3 hoc AslBalP1*Sl h’ ch,arinus Rt Epicarmus (-caymus C*) Rp* Epicharmus L 27 enimz ARp(-Asl) T (Z&z. 36) autem LRt 27 eniml T (Zk. 35) autem ALR As1 32 sint ALRtT (&z. 51) sunt Rp 33 fiat A(=$voL+ LbMb) L1 L*(NlRn) RtRp*(-Tul) 1168 a 6 in actu LRp* Tu1 T (Zk 75) RP3 : fiet Tu1 Rpzt* fiant (cj. yÉvo~v$ KbOb) Ls(P13Ha) ac:tu(= ~v~py&x) ARt Rp1ya*3(-Tu1) 7 operari LRT (Zk 76) agere 6 actu $erpeyam hzs.) Rp1g2t3(-Tul) 7 autem A(:=g LbMbOb) T (Zk 79) utique A(= 84 Kb) L itaque R (unte actu 7 diligunt RpT (Zk 81) diligit ALRt 8 itaque RT (Zk 81) utique L 12 quidem RP) AL(-P13) Rt Tu1 Rp* quod P13 Rp*yap3(-Tu*) 13 actus R (uxje praesentis Rp) operatio L wz actus sive operatio T (Q. Zin. 112-113) ? 15 actum RT (Z&. 115) operationem L

h?tt.

:

: :

:

:

:

:

(mte :

:

:

:

:

524

SENTENTIAE

NONI

LIBRI

ETHICORUM

utilium autem non omnino ve1 minus; expectatio autem e converso habere videtur. 5 Et amatio quidem factioni assimulatur, ~3 a 20amari autem ei quod est pati; superexcellentibus utique circa actum sequitur amare et amicabilia. 3 Adhuc autem quae laboriose fiunt, omnes magis diligunt, puta et pecunias possidentes accipientibus. Videtur autem bene pati quidem illaboriosum esse, benefacere autem operosum. Propter haec Z?!S autem et matres amatrkes magis f%orum ; laboriosior enim generatio et magis sciunt quoniam ipsarum. Videbitur autem utique hoc et benefactoribus proprium esse. 20 utique A( =%) KbLbOb) LRt 168) : utique A(=$i KhLhOb) L utique L (autem vl*j

: autem

(=& Mb?) utique Rp 23 autem A(=% itaque Rp om. Rt 26-27 autem utique A(=

Benefactores autem etc. Postquam Philosophus determinavit de benivolentia et concordia, hic determinat de beneficientia. Et primo proponit id quad circa eam accidit. Et dicit quad benefactores magis 5 videntur amare eos quibus benefaciunt quam illi qui bene patiuntur ab eis ament operantes sibi bona. 1167 b 18 Secundo ibi : Et ut paeter rationem etc., movet super hoc quaestionem. Et dicit quod hoc quod dictum est habet quaestionem, quia videtur praeter IOrationem contingere. Beneficiati enim ex debito obligantur ad amandum benefactores, sed non e converso. 1167 b 19 Tertio ibi : PZwibus pidem igitw etc., solvit praedictam quaestionem, assignans rationem praedicti 15 accidentis. Et primo ponit rationem apparentem; secundo assignat rationes veras, ibi: Videbitur autem etc. Dicit ergo primo quod pluribus videtur ratio praedicti accidentis esse quia beneficiati debent aliquid benefactoribus, sed benefactoribus alizo quid debetur, sicut et mutuantibus; hoc autem videmus in mutuis accidere quod illi qui debent vellent non < esse > illos quibus debent, ad hoc quod essent immunes a debito, sed accommodantes quibus debetur curam gerunt de salute debentium 1167 b 17

2s eis, ne perdant id quod eis debetur ; ita etiam videtur quod benefactores velint esse et vivere illos qui ab ipsis bene passi sunt ut acquirant ab eis gratiarum actionem; sed illi qui beneficia receperunt

Mh) T (Zk tS’ &v) R

:

non curant reddere gratias, sed magis vellent absolvi ab hoc debito et ideo non multum amant benefac- 30 tores. Et hanc quidem rationem Eppicarinus, id est quidam philosophus ve1 poeta, approbans, [ hanc rationem] forte dicet quod hanc rationem dicant quidam considerantes malitiam hominum ; assimulatur enim humanae consuetudini quae apud plures 3s invenitur, multi enim sunt immemores beneficiorum et magis appetunt bene recipere ab aliis quam benefacere. Deinde cum dicit : Videbitw autem etc., assignat 1167 b 28 veras rationes quatuor. Circa quarum primam duo 40 facit. Primo praefert hanc rationem ei quam supra posuit. Et dicit quod causa eius quod dictum est naturalior esse videtur ea quae nunc dicetur, quia videlicet sumitur ab ipsa natura beneficii, nec est similis rationi supra assignatae, quae sumpta est ex 45 parte accommodantium. Accommodantes enim non amant illos quibus accommodant, sed quod volunt eos conservari in esse non est ex amore, sed propter lucrum ; sed benefactores amant, secundum appetiturn sensitivum, et diligunt, secundum electionem, eos qui ab eis bona recipiunt, etiam si in nullo sint

eis utiles in praesenti nec expectent aliquam utilitatem in futuro. 1167 b 33 Secundo ibi : Quod et &z a&$kibus etc., ponit primam rationem. Et dicit quod idem accidit de bene- 5s factoribus ad beneficiatos quod accidit in artificibus

21 accidere coni. cum Bgl P7 FIEda V%Za sec.m. P3 SWi] acciIO Beneficiati Cf. supra VI11 c. II lin. 26 cum adn. pere @ 22 esse cod. ex AGst. 1167 b 21 wrn ErFOP7PdW2 FrEd% Za sec.m. BgrBxEr*Er 1P 3V 10 Ps Wi] om. @ (add. $os,t illos Kr sw.m. S) 31 Eppicarinus] Eppicarius W DbVsV3 sec.m. P Euppycarius AO Epy- Pl”Vro Epi- 01 S Epirannus Ed2 (-inus ve2 -mus okc. AsBxErQ1P3P10V10 BoC1FKrP6Pd FI) Cf. Ar&. 1167 b 25 cum adn. SI-32 id est] scilicet Y 32-33 hanc rationem] om. F1Ed2 V6Za se& 33 dicant] dicit pt-.m. PS dicunt Wi FIEdz VYZa sec.m. Pro P (dicant sec.m. S)

:K

16 Liri. 1167 b 28. 31-34 Michael Ephesinus, p. 492, 12-18 ; Oa, f. 2owb-zo2ra Talem autem causam eius quod est bene patientes non amare eos qui benefecerunt Epicharmus dixit, dicere multos ex malo videntes est autem hoc, scilicet ‘videntes’, idem huic scilicet ‘respicientes’, hoc autem, scilicet ‘mali’, huic, scilicet ‘ingrati’, ‘immemores’. Est autem quod Epicharmi tale ‘Dicunt haec multi ad solutionem quaestionis ad malitiam respicientes bene passorum’ ad factum enim ab in8ratis respicientes, adversus omnes simpliciter sic bene passos enuntiaverunt > Albertus Le& f. 175vb Et dicit quod Epycarius fuit principalis in ista sensione, qui dicit alios dicere istam solutionem ‘videntes ex malo’, id est informantes visionem suam ve1 intellectus suum ex malo poenae, quod est ipsa obligatio a qua rationem recipiunt > Comm. p. 578 b. 41 Lin. 1167 b 19-28. 42 Lin. 1167 b 17-18. 45 Lin. 1167 b 19-28. 49-50 Cf. supra IV c. 14 lin. 70-72 cum adn.

:

50

;

;

;

;

:c

7 0167 b 17 - 1168a 19)

525

respectu suorum operum : omnis enim artifex diligit proprium opus magis quam diligatur ab eo, etiam si esset possibile quod opus illud fieret animatum; 60 et hoc maxim.e videtur accidere circa poetas, qui superabundant er diligunt propria poemata sicut parentes amant filios; poemata enim magis ad rationem pertinent secundum quam homo est homo quam alia mechanica opera. Et huic assimulatur

aliquod bonum honestum in operante, id est in benefattore (non enim est’kirtutis actus recipere ab alio beneficia), sed, si habet aliquod bonum, hoc est bonum utile, quod est minus delectabile et amabile quam bonum honestum. Et ita patet quod minus est amabilis benefactor beneficiato quam e converso. Secundo ibi : DeZectabiZis autem etc., probat quod supposuerat , dupliciter. Primo quidem quia delec-

65hoc quod accidit circa benefactores diligentes eos quibus benefaciunt, quia ille qui bene patitur ab aliquo est quasi opus eius et ideo magis diligunt benefactores opus suum, scilicet beneficiatos, quam e converso. Positis autem exemplis subiungit omnium ratio1168 a 5 70 nem. Et dicit quod causa praedictorum est quia omnibus hominibus est eligibile et amabile suum esse, unumquodque enim in quantum est bonum est, bonum autem est eligibile et amabile. Esse au75 tem nostrum consistit in quodam actu, esse enim nostrum est vivere et per consequens operari (non enim est vita absque vitae operatione quacumque), unde unicuique est amabile operari opera vitae; faciens autem in actu est quodam modo ipsum opus 89 facientis, actus enim moventis et agentis est in moto et patiente; ideo itaque diligunt opus suum et

tabile quidem circa praesens est ipse actus sive opera.tio, circa futurum autem spes, circa factum autem sivc praeteritum memoria; inter quae tria delectabilissimum est actus et similiter magis amabile quam spes ve1 memoria. Benefattori autem manet honestas proprii operis, quia bonum honesturn non cito transit, sed est diuturnum, et ita delectatur in eo cui benefecit sicut in praesenti suo bono; sed utilitas quam patiens recepit de facili transit et ita beneficiatus delectatur in benefattore secundum memoriam praeteriti. Magis ergo est delectabile et amabile benefattori bonum honestum quod habet in beneficiato quam beneficiato bonum utile quod habet in benefattore. Secundo ibi : Et memoria etc., probat idem dicens quod memoria bonorum, id est honestorum, quae quis in praeterito fecit est delectabilis, sed memoria

artifices et poetae et benefactores, quia diligunt suum esse. H’oc autem est naturale, scilicet quod unumquodque suum esse amet. 1168 a 8 8s Rationem autem huius consequentiae, scilicet quod diligant opus quia diligunt esse, manifestat subdens : Quad est potentia, hoc aciu opus nwdat. Homo enim est in quantum habet animam rationalem, c anima B autem (est actus Primus corporis 90physici potentia vitam habentis >, id est quod est

bonorum utilium quae quis quandoque habuit ve1 omnino non est delectabilis, puta cum circa eorum amissionem est quis contristatus, ve1 minus est delectabilis quam memoria honestorum, puta quando aliquid ex eis remanet; sed circa expectationem futurorum videtur e converso se habere, scilicet quod magis est delectabile expectare utilia quam expectare honesta. Huius autem diversitatis ratio est quia bonum ignotum non delectat, sed solum

in potentia ad1 opera vitae; sic igitur primum esse hominis consistit in hoc quod habeat potentiam ad opera vitae. IHuius autem potentiae reductionem in actu denuntiat ipsum opus quod homo facit exercendo actu opera vitae. Secundam rationem ponit ibi: ShnuZazdem etc. Circa quod duo facit. Primo proponit rationem dicens quod unusquisque [ enim ] diligit proprium bo-

bonum cognitum ; honesta autem nemo cognoscit nisi qui habet, unde cognoscuntur si sint praeterita, non autem si solum sint futura; bona autem utilia cognoscuntur et praeterita et futura, sed auxilium praeteritorum iam pertransiit, auxilium autem quod ex eis in futurum expectatur delectat quasi remedium quoddam contra futuras necessitates; unde plus delectatur homo in spe utilium quam in me-

num, bonum autem benefactoris consistit in suo 1011 actu, quo scilicet beneficia tribuit (est enim actus virtutis), et idfeo benefactor delectatur in beneficiato sicut in eo in quo invenitur eius bonum; sed bene patiens, qui scilicet recipit beneficium, non habet

moria eorundem ve1 etiam quam in spe honestorum, sed in memoria honestorum plus delectatur homo quam in memoria utilium. Benefactor autem habet in beneficiato memoriam boni honesti, beneficiatus autem in benefattore memoriam boni utik Delec-

95

1168 a 9

68 scilicet] id est P7 Y 74 est?] om. @(-AsP6) BoDb P a?zfe bonum Bgl P5V3 (72-74 suum... amabile /zom.om. Wi 75 enim CO&.] autem @ (75-76 consistit... nostrum hom.om. Y) Edz) gr-92 esse hominis] est hominis esse Q(-ErzP1P6 hominis est esse Or est om. Bgl) g7 proponit] ponit DbP7 Y? g8 enim] sibi (=si @o ei) V6 om. F1 Za .wcZ. 141 auxilium CO&. cum P6 FiE:dz VTa sec.m, Vl” P’Pd S] auxilia @ 80-81 Cf. Aristoteles Phys. III 4-5, 202 a 13 - b 23. 89-90 Aristoteles De anima 11 I, 412 a 27-28. 112-113 Robertus Grosseteste (in comm. Michaelis Ephesini ab eo transl., pro &epyzL+ p. 494, 2, 3, 6, II) ; 03, f. 2o.zrb actu seu operatione... actu ve1 operatione... actu seu operatione... operatione seu actu )). Cf. adn. ad Arist. 1168 a 13. 136-148 Cf. supra c. I lin. 226-229 cum adn.

:e

105

110

1168 a 13

115

120

125

1168 a 17

130

135

140

145

150

526

SENTENTIAE

NONI

tabilior ergo et amabilior est benefattori beneficiatus quam e converso. 1168 a 19 Tertiam rationem ponit ibi: Et amatio q&dem etc. Et dicit quod amare assimulatur ei quod est facere, 155 pertinet enim ad amantem quod velit et operetur

LIBRI

ETHICORUM

bonum ei quem amat, sed amari assimulatur ei quod est pati ; faciens autem superexcellit patienti ; et ideo rationabiliter his qui superexcellunt in agendo, scilicet benefactoribus et artificibus et poetis, MO consequitur quod ament et habeant ea quae ad amorem consequuntur. 1168 a 21 Quartam rationem ponit ibi: Adhuc autem etc.

accipiunt eas ex successione parentum ve1 ex gratuito dono alicuius, unde sic accipientes magis sunt liberales, ut in IV dictum est. Quod autem aliquis recipiat beneficium ab aliquo est sine eius labore, sed quod aliquis alteri benefaciat est operosum, id 170 est requirens operam et laborem. Unde rationabile est quod benefactores magis ament beneficiatos quam e converso. Et hanc rationem confirmat per exemplum matrum quae magis amant filios quam etiam patres, tum quia magis laborant circa eorum 17s generationem, portando et pariendo eos, quam patres, turn etiam quia matres magis possunt scire

Illa enim quae laboriose fiunt, ab omnibus magis diliguntur, sicut illi qui proprio studio et labore 16spossident divitias magis amant eas quam illi qui

quod sint earum filii quam patres. Et hoc etiam videtur esse proprium benefactorum, ut scilicet ament beneficiatos in quantum circa eos laborant. MI

164 studio] suo @ V6Za] operiosum PSWi 168

Cap.

2, 1120

b

164 et] UT& suo AO om. Bgl PT (cow. sec.nz. Wi) operati0 summa @ 11-14.

164

labore] laboriose Y!

170

operosum

con& GU~ F1Ed2

Dubitatur autem utrum oportet amare se ipsum maxime ve1 alium aliquem. § Increpant enim eos qui se ipsos maxime 3odiligunt et ut in turpi amatores sui vocant. 3 Videturque pravus quidem sui ipsius gratia omnia agere et quanto utique deterior sit, tanto ma@; accusant itaque ipsum, velut quoniam nihil a se ipso agit. Epiikes autem propter bonum et quanto utique melior sit, magis propter bonum et amici gratia, 35 quod autem sui ipsius praeterit. 5 Rationibus autem his opera 1168b 1dissonant, non irrationabiliter. Aiunt enim oportere amare maxime maxime amicum, amicus autem maxime qui vult cui maxi:me vult bona illius gratia, et si nullus sciet, haec autem existunt maxime ipsi ad se ipsum. 5 Et reliqua utique omnia 5 quibus amicus determinatur; dictum est enim quoniam ab ipso omnia amicabilia quae ad alios proveniunt. 5 Sed et proverbia omnia consentiunt, puta hoc (Una anima), et &ommunia quae amicorum>, et (Aequalitas amicitia), et (Genu tibiae propinquum). Haec enim omnia ad se ipsum maxime existunt; maxime enim ami1ocu.ssibi ipsi. Et amandum itaque maxime se ipsum. 5 Dubitatur autem convenienter utris debitum sequi, ambabus habentibus credibile. 3 Forte igitur tales oportet sermonum dividere et determinare in quantum utrique et quo verum dicunt. Si itaque accipiamus amans sui qualiter utrique dicunt, forte utique fiet mani15festum. $ In opprobrium quidem igitur ducentes ipsum amatores sui vocant eos qui sibi ipsis tribuunt plus in pecuniis et honoiribus et delectationibus corporalibus; haec enim multi appetunt et student circa ipsa ut optima entia, propter quod et circumpugnabilia sunt. Circa haec utique plus abundantes, largiun20tur concupiscentiis et totaliter passionibus et irrationali animae. Tales autem sunt multi, propter quod et appellatio fatta est a multum, pravo existente. Iuste utique sic philautus exprobratur. 5 Quoniam autem talia sibi ipsis tribuentes consueverunt dicere multi philautos, non immanifestum; 25Si enim quis semper studet iusta agere ipse maxime omnium vel te:mperata ve1 qualiacumque alia eorum quae secundum virtutes et totaliter semper bonum sibi ipsi acquirit, nullus dicet philautum hunc neque vituperabit.

1168 a 28

:30

:

Videturque A(= SOXE?7s Kh) RtRp*+s3 T (Em. 24) Videtur autem A(SSow5’ & LhMhOh) LRp4 32 itaque R utique L 32 velut RT (En. 27) puta L(=oXov Kb om. LhMhOb) Cf. su@a 1122 b 12 c@rn adn. 33 epiikes Ant. tqa&.(Ha) T (cf. supqa 1137 a 31 wm adn.) epieikes 1168 b 6 quae T (Zz%. 50) et ALR 6 proveniunt T (Zz%z.51) perve(epy- epyey-) LR niunt R extendit L 7 hoc AL (hec Pn) Rt hic Rp IO itaque (=Q) AR (idemque AQ velque C4) om. L II ambabus RtRp1TS*3T (ZSz. 71) ambobus LRp4 I3 quo AL,Rt a quo Rp 13 itaque R utique L 16 cos AL(-Pi3) Rt ipsos Pr3 Rp 1g plus abundantes T (ZGz. IOI) plus habentes R avari L (Cf. Roberti Gqosseteste notula supra in app. fontt. ad Thomae comm. V c. I Zin. I47-I48 Zaud.) 20 irrationali LRtT (ZGz. 106) irrationabili 23 philautus T (? Zin. 110-111 cum adn) philantus AsrVd sec.m. C4 philautis Rp ALRt philantis Rp (- AsWd philanti Ba*)

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

528

SENTENTIAE

NONI

LIBRI

ETHICORUM

Dubitatw autem etc. Postquam Philosophus determina& de conservatione et dissolutione amicitiae et iterum de amicitiae operibus, hic movet quasdam dubitationes circa amicitiam. Et primo ex 5 parte amantis; secundo ex parte amatorum, ibi: Utyum igitur quam plwimos etc. Circa primum duo facit: primo solvit dubitationem de amore amantis quem habet ad se ipsum; secundo de amore amantis quem habet ad alterum, ibi: Dubitatw autem et 10circa fekicem etc. Circa primum tria facit: primo proponit dubitationem ; secundo ostendit eam esse rationabilem, ibi : Increpant enim etc. ; tertio solvit, ibi: Forte z&itur taks etc. Dicit ergo primo quod dubitatio est utrum oporteat quod aliquis diligat se 1sipsum maxime ve1 aliquem alium magis quam se. 1168 a 29 Deinde cum dicit : Increpant enim etc., ostendit dubitationem esse rationabilem. Et primo obicit pro una parte; secundo pro alia, ibi : Rationibus autem bis etc.; tertio concludit dubitabilitatem quaestio20nis, ibi: Dubitatur autem etc. Circa primum primo inducit hoc quod homines increpant illos qui maxime amant se ipsos et hoc quod aliqui sint amatores sui reputatur quasi ad malum. 1168 a 30 Secundo ibi : Videturque etc., inducit quod homo 2s pravus omnia facit propter suam utilitatem et tanto

quibus determinatur et diffinitur quis sit amicus, maxime existunt homini ad se ipsum; unde supra dictum est quod omnia amicabilia quae consideran- 50 tur in comparatione ad alios proveniunt ex amicabilibus quae patitur homo ad se ipsum. Tertio ibi : Sed et firoveybia etc., inducit ad idem 1168 b 6 quaedam proverbia. Et dicit quod omnia proverbia quae vulgariter dicuntur consentiunt in hanc par- 5s tem quod homo maxime diligat se ipsum, sicut quod dicitur unam esse animam duorum amicorum, et quod ea quae sunt amicorum sunt communia, et quod amicitia est quaedam aequalitas, et quod amicus se habet ad amicum sicut genu ad tibiam, quae 60 habent maximam propinquitatem. Per haec autem omnia datur intelligi quod amicitia in quadam unitate consistit, quae maxime est alicuius ad se ipsum,

hoc magis observat quanto peior est, et quanto hoc magis facit, magis accusatur ab hominibus velut qui nihil facit extra se ipsum, id est quod sit propter bonum aliorum, sed solum propter suum. Sed ho30mines virtuosi non agunt solum propter se ipsos, sed magis agunt propter bonum honestum et propter amicos, propter quae plerumque praetereunt suas utilitates. ll68 a 35 Deinde cum dicit: Rationibus autem etc., obicit 3s pro parte contraria. Et dicit quod a praemissis rationibus dissonant opera, secundum quae homines maxime ostenduntur amare se ipsos et hoc non irrationabiliter. Primo quidem quia, sicut commu-

1168 b 12 Deinde cum dicit : Forte igitw etc., solvit praemissam dubitationem. Et primo determinat modum solvendi ; secundo solvit, ibi : In op@ob&m quidem 75 igitw etc. Dicit ergo primo quod tales sermones qui habent rationes probabiles pro utraque parte oportet distinguere et determinare quantum ex utraque parte verum dicatur et in quo. Et sic, si accipiamus qualiter aliquis dicatur amator sui secundum utram- NI que partem obiectionum, fiet manifestum illud quod quaeritur. 1168 b 15 Deinde cum dicit: In o#wobGum quidem igitw etc., solvit distinguendo praedictam dubitationem. Et primo ostendit qualiter dicatur amator sui se- 8s cundum quod vituperatur ; secundo qualiter dicatur secundum quod laudatur, ibi: Videbitw autem utique etc. Circa primum duo facit: primo manifestat propositum ; secundo probat quod dixerat, ibi : Quoniam autem tuZia etc. Dicit ergo primo quod illi w qui in opprobrium reputant esse amatorem sui, illos vocant sui amatores qui tribuunt sibi ipsis plus in bonis corporalibus, scilicet in pecuniis et honoribus et in delectationibus corporalibus, quales sunt cibo-

1168 a 28

niter homines dicunt, oportet hominem maxime 40amare eum qui maxime est nobis amicus; ille autem est alicui maxime amicus qui maxime vult ei bonum eius gratia, etiam si nullus alius sciret, quae quidem maxime existunt homini ad se ipsum (unusquisque enim maxime vult sibi bona); sic ergo 4 patet quod homo maxime debet amare se ipsum. 1168 b 4 Secundo ibi : Et TeEqua etc., inducit pro hac parte id quod dictum est. Et dicit quod reliqua omnia

et sic omnia praedicta proverbia maxime verificantur de aliquo respectu sui ipsius et hoc ideo quia 6s homo maxime est amicus sibi ipsi. Et sic homo maxime debet se ipsum amare. 1168 b 10 Deinde cum dicit : Dubitatw autem etc., concludit dubitabilitatem quaestionis. Et dicit quod convenienter dubitatur quas rationes praedictorum sit 70 debitum sequi, cum ambae habeant aliquid credibile.

23 ad] aliquod V6 om. fi.m. Wi Sed I$. A. Blaise Dictionnaire latin-frangais des autews ch&!iens, Strasbourg 1954, S.U. Reputo 26 hoc magis &v. Y(-FIEdz) 26 hoc*] om. ‘3?(add. sec.m. S) 32 quae] quos P6 quod Y? 51 proveniunt] 6g dubitabilitatem CON;. ez Zin. 1g] provenerunt @ (pervenerunt ErlPlo perveniunt AO) 56 maxime diligat inv. V* Y? dubitationem @ (om. Ed* sed pro quaestionis hak questiones) 80 aliquis dicatur] quis dicatur Bgr aliquis dicat Db kv. Y? (hom.om. Ed*) 6 Cap. 12, 1170 b 20. g Cap. IO, 1169 b 3. a 35. 20 Lin. 1168 b IO. 50 Cap. 4, 1166 a 1-2. b 15. 87 Cap. g, 1168 b 28. go Lin. 1168 b 23.

12

Iin. 1168 a 29. 13 Lin. 1168 b 12. 62-63 Cf. supra 1 c. 17 lin. 20-21 cum adn.

18 Lin. 1168 75 I,in. 1168

8 (1168 a 28 - 1168 b 28) rum et venereorum; huiusmodi enim bona multitudo hominum appetit et attendunt ad ipsa homines ac si essent optima et, quia multi quaerunt in his superabundantiam quam non possunt omnes simul habere, sequitur quod circa huiusmodi bona fiant 100pugnae et contentiones. Illi autem qui circa talia

529

plus abundant, horum abundantiam convertunt ad satisfaciendum concupiscentiis et universaliter aliis passionibus et per consequens irrationali parti animae, ad quam pertinent passiones, et sic illi qui 10stalia bona appetunt amant se ipsos secundum partem animae irrationalem, scilicet sensitivam. Multi-

lautus, id est amator sui ipsius, secundum hanc acceptionem prout in pluribus invenitur, iuste exprobratur. Deinde cum dicit: Quorziawt az&m etc., probat 1168 U 23 quod dixerat. Et dicit manifestum esse quod multi 115 consueverunt illos dicere philautos, id est amatores sui ipsorum, qui plus tribuunt sibi de bonis praedictis quae pertinent ad partem irrationalem, quia, si aliquis velit superabundare in bonis rationis quae sunt opera virtutum, puta si velit inter alios maxi- 120 me agere opera iustitiae ve1 temperantiae ve1 quaecumque alia virtutis opera, ita quod semper velit

tudo autem hominum talis est quod magis sequitur sensum quam intellectum, et ideo ipsa appellatio amantis se ipsum sumpta est ab eo quod est pra110vum, quod multis convenit. Et sic patet quod phi-

sibi bonum honestum acquirere, nullus de praedicta multitudine vocabit eum philautum, id est amatorem sui, vel, si aliquis sapiens VO&, eum philautum, 125 hoc non dicet in eius vituperium.

95

XIO-111 philautus COTZL]philautus veZ philantus (v8.Z&zm -cus) 0 philantus ?Y (ok. Wi @,m. P phylautus sec.m. P philanchus S philantos Za) Cf. 1168 b 23 cum adn. 112-113 exprobratur F1 Za] exprobatur Y?(-F1 Za) reprobatur @ S~G? cf. Aht. 1168 b 2,3 116 philautos ck.] philautos veZphilantos (veZetiam -cos) @ (philantes AoAsEr2P6 philancens Db) philantos Y (obsc. PWi philantes S philantros Za) Quas varias Zectiones @ostea non adnotabimus, saepius tamen in codicibus aeque philautus ac philantus veZ philancus Zegi potest 120-121 maxime] ante inter alias Y

A~ist.

:

110-111, 116-II;~, 124-125 Robertus Grosseteste NotuZae (in comm. Michaelis Ephesini, p. 503, 19, 26, 29, insertae) ; 08, f. 2o5rb-va [id est amator sui]... philautus [id est amator sui]... philautos [id est amatores sui] % Albertus Lect. f. 177ra Nullus vulgarium dicet eum philautum, id est sui amatorem secundum se, a philos, quod est amor, et autos, quod est per se 3 ; Le,GcoB verbowm graecorum..., p. 262% : 1 Phylautus amator sui >.

ephilautus

;

:

:e

9 Videbitur autem utique talis magis esse philautus. 8 Tribuit enim sibi ipsi optima et maxi3ome bona. 5 Et largitur sui ipsius principalissimo et omnia huic oboediunt. 5 Quemadmodum autem et civitas principalissimum maxime esse videtur et omnis alia constitutio, sic et homo; et philautus utique maxime hoc diligens et huic largiens. 3 Et continens utique et incontinens dicitur 35in tenere intellectum ve1 non, ut hoc unoquoque ente. § Et 1163a 1 egisse videntur ipsi et voluntarie quae cum ratione maxime. § Quoniam quidem igitur hoc unusquisque est ve1 maxime, non immanifestum, et quoniam epiikes maxime hoc ditigit; propter quod philautus maxime utique erit. § Secundum alteram speciem exprobrati et 5differens tantum quantum secundum rationem vivere a secundum passionem, et appetere ve1 simpliciter bonum ve1 visum conferre. § Circa bonas quidem igitur actiones differenter studentes omnes recipiunt et laudant. 5 Omnibus autem contendentibus ad bonum et intendentibus optima agere, et communiter utique loomni erunt quibus indigetur et propria unicuique maxima bonorum, si quidem virtus tale est. § Quare bonum quidem oportet philautum esse, et enim ipse iuvabitur bona agens et alios iuvabit; malum autem non oportet, laedet enim et se ipsum et proximos pravis passionibus 15sequens. 8 Malo quidem igitur dissonant quae oportet agere et quae agit; < . . . . . . . . . . . . . > omnis enim intellectus eligit optimum sibi ipsi, epiikes autem oboedit intellectui. 5 Verum enim quod de studioso et amicorum gratia multa agere et prime, etsi oporteat 20mori; proiciet enim et pecunias et honores et totaliter circumpugnabilia boria, procurans sibi ipsi bonum. 5 Paucum enim tempus delectari valde, magis eliget utique quam multum quiete, et vivere bene annum quam multos annos qualitercumque, et unam actionem bonam et magnam quam 25multas et parvas. Morientibus autem hoc forte accidit, ehgunt utique magnum bonum sibi ipsis. 9 Et pecunias proiciunt utique, in quo plura recipient amici; fiunt enim amico quidem pecuniae, ipsi autem bonum; maius autem bonum sibi ipsi tribuit. 0 Et circa honores autem et principa30tus idem modus; omnia enim amico haec proiciet, bonum

1168 b 28

32 constitutio RtRp**t3 T (Ga. 44 ; cf.De unit. intell. ed. Perrier, p. IOI) : congregatio LRp4 34 largiens ALRp4 et largiens RtRp*p2*3(-V1s @.nz. TuI) 1169 a 3 epiikes T (cf. supra 1137 a 31 cum adn.) epieikes (epy- epyey-) LR 6 vel1 A(=!j KbMb) Rpvaa om. A(LbOb) LRtRp 6 simpliciter (=&nIG~? cf. iil,$~ Michael Eph., fi. 504, 32) R@s*g* T (Z&z. go-gI) om. ALRtRp4 IO amni A(= nwJ& LbOb) L omnium Rt( ?) Rp***ss omnibus Rp Io propria RT (Gn. 116) : proprie AL 16 agit LRT (&z. 126-127) : B 8 &rLwcf)~, d 8& a5I.a xa\ 7Q&w add. A 17 epiikes Ant. tra&.(Ha) T (cf. supra 1137 a 31 cum udn.) epieikes (epy- epyey-) LR Ig prime T (Z&. 141) : patriae ALR (patere AsI)

:

:

:

:

:

:

IX, g (1168 b 28 - 1x69 a z)

53=

enim ipsi hoc et laudabile. Convenienter utique videtur studiosus esse ,pro omnibus eligens bonum. 5 Contingit autem et actiones amico proicere. Et esse melius eo quod est ipsum operari, causam amico fieri. In omnibus igitur 35 laudabilibus studiosus videtur sibi ipsi boni plus tribuens. 1169b 1s sic quidem igitur oportet philautum esse quemadmodum turn est, ut autem multi, non oportet. 33 autem ART (Zzk. 155, Ig3) : wz. L 34 igitur (=%I) ARtT (Z&. 204) Rp3)

ll68

b 28

34 causam ALRtT Rp om. L

: itaque

Jr&M&w autem utique taZis etc. Postquam Philosophus ostendit qualiter dicatur aliquis amator sui secundum quod est exprobrabile, hic ostendit qualiter aliquis dicatur amator sui secundum quod est 5laudabile. Et circa hoc duo facit: primo ostendit esse quendam modum quo aliquis est amator sui alium a praedicto; secundo ostendit quod secundum

hunc modum esse amatorem sui est laudabile, ibi: Ciha bonas quidem igitw etc. Circa primum tria io facit: primo ostendit illum esse amatorem sui qui sibi tribuit abundantiam bonorum rationis ; secundo ostendit quod virtuosus est talis, ibi: Quoniam quidem igitur etc. ,, 5’tertio ostendit hunc modum amandi se esse diff erentem a praemisso, ibi : Secundum aZte15 Yam sfieciem etc. Circa primum tria facit. Primo proponit quod intendit. Et dicit quod talis, qui scilicet studet excellere in operibus virtutis, magis videtur esse philautus, id est amator sui, quam ille qui tribuit sibli superabundantiam bonorum sensi20bilium. 1168 b 29 Secundo ibi : Tribuit enim etc., probat propositurn duabus rationibus. Quarum prima est quia tanto aliquis magis amat se ipsum quanto maiora bona sibi attribuit; sed ille qui studet superexcedere in 25 operibus virtutis tribuit sibi optima, quae scilicet sunt maxime bona, scilicet bona honesta; ergo talis maxime diligit se ipsum. 1168 b 30 Secundam rationem ponit ibi: Et Zargitw etc. Quia scilicet talis largitur bona ei quod est princi33palissimum in ipso, scilicet intellectui, et facit quod omnes partes animae intellectui oboediunt ; tanto autem aliquis magis amat se ipsum quanto magis amat id quod est principalius in eo; et ita patet quod ille qui vult superexcellere in operibus virtutis 35maxime amat se ipsum.

(Zk

201)

:

dic-

tamen Rp (deZ. sec.m.

Tertio ibi : Quemadmodum autem etc., probat quod supposuerat, scilicet quod ille qui amat id quod est principalissimum in ipso, scilicet intellectum ve1 rationem, maxime amat se ipsum. Et hoc ostendit tribus rationibus. Quarum prima est quod civitas maxime videtur esse id quod est principalissimum in ea, unde illud quod faciunt in ea rectores civitatis

40

dicitur tota civitas facere, et eadem ratio est de omni alia re ex pluribus constituta; unde et homo maxime est id quod est principale in eo, scilicet 45 ratio ve1 intellectus; et sic ille qui diligit intellecturn ve1 rationem et ei largitur bona maxime videtur esse philautus, id est amator sui. Secundam rationem ponit ibi: Et continens etc. 1168 b 34 Dicitur enim aliquis continens quasi se tenens et 50 incontinens quasi se non tenens, et hoc in quantum homo retinet intellectum sedendo < ad > eius iudicium per continentiam ve1 non retinet per incontinentiam, quasi unusquisque homo sit hoc, id est suus intellectus; et ita videtur quod ille homo vere 55 se amet qui amat intellectum. Tertiam rationem ponit ibi: Et egisse videtitw etc. 1168 b 35 Et dicit quod illa quae homines faciunt per rationem maxime videntur ipsimet fecisse et voluntarie fatta esse, quae autem homo facit per concupiscen- 60 tiam ve1 iram quasi non videtur ipse fecisse propria voluntate, sed extraneo motu ductus; et sic patet quod homo est praecipue id quod est secundum intellectum et rationem, unde maxime se amat 65 quando amat intellectum et rationem. 1169 a 2 Deinde cum dicit : Quoniam quidem igitw etc., ostendit cui competit secundum praedictum modum esse amatorem sui. Et dicit manifestum esse ex praedictis quod unusquisque est hoc, scilicet intellectus ve1 ratio, vel, quia aliqua alia concurrunt 70

23 aliquis magis &v. Y 30 intellectui coni. cum P6 FIEda V6Za sec.m. Er2 SWi] intellectu @ (intellectum CrOP7) om. Y(add. sec.m. PSWi studet add. VYa zec non posi superexcellere FrEd2) 51 se] Post non W Y!(-V6) om. P6 do] cedendo Er2 secondo W sedando P7 F1Ed2 (se @aem. Ed2) sec.m. Bgr sequendo Za sec.m. AoErlVlo Pd 52 ad coni.] om. @ sec.m. Wi V6 tenendo sec.m. S

34 vultl 52 sedensectando

14 Lin. 1169 a 4. 9 Lin. 1169 a 6, 12 Liri. 1169 a 2. 18 Cf. supra c. 8 lin. 110-111 cum adn. 25-26 Cf. supra 1 C. :16 Iin. 137-147 CUUI adn. 48 Cf. supra c. 8 lin. 110-111 cum adn. 52 Aristoteles P&Y.s. VI1 6, 247 a 23-24, a Iacobo Veneto tran& (ms. Vat. Urb. lat. 206, f. 78~) in quiescendo namque et sedendo anima sciens fit et prudens >, sec. Thomam Super II Se&. d.zo q.2 a.2 S.C. ; De ver. q.Io a.6 arg.g ; Qu. de akma a.6 ; De maZo q.12 a.r.

:d

1168 b 31

SENTENTIAE

532

NONI

LIBRI

ad esse hominis, potest dici quad homo maxime est hoc, scilicet intellectus ve1 ratio, quia hoc est formale et completivum speciei humanae; manifestum est etiam quad virtuosus maxime diligit hoc, scilicet 75intellectum et rationem, quia totaliter conservat ipsum et in omnibus oboedit ei; unde manifestum est quod virtuosus maxime est philautus, id est amator sui. 1169 a 4 Deinde cum dicit : Secundum aDerum speciem etc., 80 ostendit hunc modum amandi se differre specie a praemisso. Et dicit quod virtuosus est amator sui secundum alteram speciem amandi se ab eo quod exprobratur, ut supra dictum est, et assignat duas differentias, quarum una est ex parte actionis : vir85

tUO%s

&n

zUn&

sz

+Um

iII qUaUtUm

ViVit

Se-

cundum rationem, sed ille qui vituperatur vivit secundum passionem (sequitur enim passiones irrationabilis animae, ut supra dictum est); alia vero differentia est ex parte finis: nam virtuosus amat 90 se ipsum in quantum sibi appetit id quod est simpliciter bonum, ille autem qui vituperatur amat se ipsum in quantum appetit sibi id quod apparet bonum utile, cum tamen sit nocivum. 1169 a 6 Deinde cum dicit: Cha bonus quidem igitw ac95 tiones etc., ostendit quod amare se ipsum hoc secundo modo est laudabile. Et primo ostendit propositum; secundo excludit ab eo qui secundo modo amat se ipsum id propter quod arnator sui vituperatur, ibi: Veyum enim quad de studioso etc. Circa 100primum tria facit. Primo ostendit quod ille qui amat se ipsum secundum rationem est laudandus.

ETHICORUM

studet superexcellenter bene agere. Si autem omnes contenderent ad bonum, ita scilicet quod unusquisque intenderet excellere alium in bonitate optime agendo, sequeretur quod omnes communiter haberent ea quibus indigent, quia unus alteri sub- 115 veniret et propria uniuscuiusque fierent illa quae sunt maxima bonorum, scilicet virtutes. 1169 a 11 Tertio ibi : Quare bonum etc., infert duo correlaria ex praedictis. Quorum primum est oportunum esse quod bonus amet se ipsum, quia bona agendo et 120 se et alias iuvabit; sed non oportet quod malus amet se ipsum, quia sequendo pravas passiones et se ipsum laedet, privando se virtutibus, et proximos, privando eos bonis sensibilibus. Secundum ponit ibi: M’aZoquidem igitw etc. Dicit 125 1169 a 15 quod in malo homine contraria sunt ea quae agit et quae oportet ipsum agere; agit enim contra intellectum et rationem, omnis autem intellectus eligit id quod est optimum sibi ipsi, et ita malus non agit ea quae oportet ipsum agere, sed hoc convenit 130 virtuoso, qui in omnibus oboedit intellectui. 1169 a 18 Deinde cum dicit: Verum ehm quod de studioso etc., excludit ab eo qui amat se secundum virtutem id quod supra positum est in accusationem amantis se ipsum, scilicet quod nihil facit propter alium. Et 135 circa hoc tria facit: primo proponit quod intendit; secundo manifestat propositurn, ibi: Paucum enim tempus etc. ; tertio epilogando concludit veritatem quaestionis, ibi: Sic quidem igitw etc. Dicit ergo primo verum esse quod dicitur de virtuoso quod 140 multa faciet gratia amicorum et prime, id est maxime inter omnes alios, et, etiam si oporteat eum

Talis enim, ut dictum est, ad hoc studet ut superexcellat in operibus virtutum; manifestum est autem quod omnes acceptant et laudant illos qui stu10sdent ad bonas actiones differenter ab aliis, id est superabundantius aliis ; et sic patet quod ille qui amat se secundum virtutem est laudabilis. 1169 a 8 Secundo ibi : Omnibus autem etc., ostendit quod etiam est utilis et sibi et aliis. Dictum enim est no quod ille qui amat se ipsum secundmn virtutem

mori, non deseret amicum ; pecunias vero et honores et omnia exteriora bona circa quae homines pugnant quasi proiciet et contemnet propter amicum, per 145 quae omnia procurat sibi ipsi bonum, scilicet honestum, quod est eminentius, unde et in hoc etiam magis amat se ipsum quod sibi maius bonum procurat. 1169 a 22 Deinde cum dicit : Paucum enim tempus etc., manifestat quod dixerat. Et primo quantum ad mor- 150

go sibi appetit] &v. 83 exprobratur FIEda V’XZa] exprobatur PSWi exprobrabunt @(-babunt Pr -brabant Era -bant Pd) 104 illos] eos Y rog est ut&] &zv. Y(-FrEdS est om. S) rog enim est] &v. Bgl BoCIDbErKrPb Y (om. P1 Kr Y I rg primum] unum @ Cf. suea c. 4 l&. 2o-21 cum adn. 119 oportunum] optimum Er*PsP6 V SWi Za Sed cf. enim W) 130 convenit AT& 1169 a 12 120 bonus] homo add. Y(-Fr homo aste bonus V6) 125 Dicit] Et @aem. Er2 Y 141 prime] primo BoP7 (nec non sec.m. Wi?) precipue P6 persone Eda Za patrie ErrP6 Er F1Ed2 V6Za] vt (=contingit) ce& ex Akst. 1x69 a Ig (cf. adn.) coni. Eda (pi?ie) Ed5 (patrie) Pro cevto tamen habendum est Thomam prime legkse (prie @o p?ie), cum ad verbum excutiendum u id est maxime > addat 147 et in hoc etiam] etiam in hoc 144 omnia] aha udd. Y om. Bgl @(et in hoc Ps) Sed cf. infra hz. 177-178, rgg 72-73 Cf. ipse Thomas Ia q.76 a.3 ad 4. 77-78 Cf. supra c. 8 lin. II~-II I cum adn. 83 Cap. 8, 1168 b 25-28. 88 Cap. 8, gg Lin. 1169 a 18. 102 Cap. 8, 1168 b 25-28. Iog Cap. 8, 1168 b 25-28. 134 Cap. 8, 1168 a 1168 b 19-21. x3g Liri. 1169 b I. 141-142 Aliter et reCte Michael 32-33, cum Thomae comm. lin. 27-29. 137 Liri. 1169 a 22. [Quod moriendum est pro patria]. Quia igitur talis est studiosus, Ephesinus, p. 506, p. 507, g, II, 16-17, 21 ; 00, f. 2o6ra et patriae gratia multa operabitur, et, si oportet pro patria mori, morietur et pecunias proiciet pro civium salute... in mori pro patria... periclitari pro patria ve1 amicis... qui moriuntur pro patria et amicis... Morientes, ait, [scilicet pro amicis ve1 patria] eligunt ma8num bonum sibi ipsis % ; Albertus Lect. f. 177va Et ostendit quod multa borra virtuosus dat amicis et patriae 1 ; hi enim eligunt Comm. p. 586 a et multa agere patriae 8ratia... Haec autem maxime accidunt morientibus in bello optimo ma8num bonum quod salvatur per ipsos, sicut est salus rei publicae ve1 salus patriae... >. Cf. adn. ad Arist. 1x69 a 19.

q-zg;

:a

:


multum delectatri in magno opere virtutis quam per multum tempus quiete, id est mediocriter, delectari in mediocribus operibus virtutis, et magis eliget excellenter bene vivere per unum annum quam per multos annos rnediocriter, et similiter etiam magis eliget unam actionem bonam et magnam quam multas bonas et parvas. Hoc autem accidit his qui

opus virtutis, et laudabile. Et sic patet quod virtuosus convenienter facit pro omnibus, < id est > loco omnium exteriorum bonorum, eligens bonum virtutis, quod est maximum, et sic maxime diliget se ipsum. Deinde cum dicit: Contingit azdem etc., ostendit idem quantum ad ipsas actiones virtutis. Et dicit quod contingit quandoque quod virtuosus etiam

160

165 Inck.mtUI-

pmpter

Vh-tUhn,

qL&,

bx!t

minUs

Vi-

vant, in una tamen sola actione qua se pro amico exponunt maius bonum faciunt quam in aliis multis actionibus et ita, in hoc quod se exponunt morti pro amicis , virtuose agendo magnum bonum sibi 170 ipsis eligunt. Et in hoc manifestum est quod maxime se amant. 1169 a 26 Deinde cum dicit : _?B pecun~as etc., manifestat idem quantum ad contemptum exteriorum bonorurn. Et primo quantum ad pecuniam. Et dicit 175 quod virtuosi causa amicorum proiciunt, id est contemnunt ve1 dispergunt, pecunias, ita scilicet quod eorum amici plura circa pecunias accipiant, et in hoc etiam magis se amant secundum veritatem; dum enim aliquis pecuniam concedit amico et sibi 180ipsi acquirit bonum honestum, manifestum est

actiones virtuosas concedat suo amico; puta si sit aliquod opus virtutis faciendum per ipsum ve1 per alterum, concedit quod fiat per amicum, ut ex hoc proficiat et laudetur. Et tamen in hoc etiam accipit sibi id quod est melius, melius est enim et magis virtuosum quod ipse sit causa amico suo talia faciendi quam etiam si ipse facit, praesertim cum sibi remaneat oportunitas alias talia ve1 maiora faciendi. Sic igitur patet quod virtuosus plus sibi

155

Lin. 1169 a 32.

185

190

1169 a 32

195

200

tribuit de bono quantum ad omnia laudabilia et 205 sic maxime amat se ipsum. Ultimo autem epilogando concludit quod oportet 1169 b 1 esse amatorem sui sic sicut dictum est de virtuoso, non autem sicut multi homines, qui scilicet non sunt virtuosi, amant se ipsos. 210

166 qua con& cum F1Ed2 V%a sec.m. AoVl” P7Pd] contra @ (om. As obsc. pr.m. cum sec.m. Wi) 187 id est con&] om. 189 convenienter] om. @ SM! cj. Ah% 1169 a 31 @ 189 pro omnibus] om. Y Sed cf. AGst. 1169 a 32 189 id est coh.] om. @ xgo eligens CO&. ex A&sj. 1169 a 32 cum F1Ed2] eligit @ (eligunt Kr Post x8g facit add. eo quod V6 quia sec.m. S dum sec.m. Wi 189 facit del. sec.m. P om. Za) 196 actiones virtuosas] actiones virtuosas actiones @(= Bg3BxEr201P3 Er actiones virtuosas BgT” ClKr virtuosas actiones AoAsErl P1P6P10V*W BoDbFOP5 P7PdT0’2V3 sec.m. Bg3 sec.m. BxEr2) 202 facit] faceret Y(facere S) 204 plus] om. @ P 207 epilogando concludit zh. @(-OI) 153 Liu. 1169 a 26.

1169 a 29

159 Cf. supra VI1 c. 7 lin.

114

cum adn.

10 Dubitatur autem et circa felicem si indigebit amicis ve1 non. § Nihil enim aiunt opus esse amicis beatis et 5per se sufficientibus. Existunt enim ipsis bona, per se sufficientes igitur entes nullo indigere ; amicum autem alterum ipsum entem tribuere quae per se ipsum non potest. § Unde: Cum daemon bene det, quid opus est amicis? 5 Assimulatur autem inconvenienti hoc, omnia attribuentes bona felici, amicos non assigzonare, quod videtur exterius bonorum maximum esse. $ Sique amici magis est benefacere quam pati et est boni et virtutis benefacere, melius autem benefacere amicis quam extraneis, bene passis quibus indigebit studiosus. 5 Propter quod et quaeritur utrum in bonis fortunis magis opus est amicis quam in infor15 tuniis,. ut et infortunato indigente benefacturis et bene fortunatis quibus bene facient. 5 Inconveniens autem forte et hoc solitarium facere beatum. Nullus enim eligeret utique secundum se ipsum omnia habere bona; politicum enim homo et convivere aptus natus. Et felici itaque hoc existit; quae enim 2onatura bona habet. Manifestum autem quod cum amicis et his qui sunt epiikes melius quam cum extraneis et quibuscumque commorari. Opus est ergo felici amicis. 5 Quid igitur dicunt primi et quo verum dicunt ? Ve1 quoniam multi amicos existimant utiles esse; talibus quidem igitur non indigebit beatus, quia bona 25existunt ipsi. Neque utique his qui propter delectabile ve1 in delecparvum; delectabilis enim vita ens, nihil indiget superinducta tatione. Non indigens autem talibus amicis, non videtur indigere amicis. 9 IIoc autem non est forte verum. In principio enim dictum est quoniam felicitas operatio quaedam est, operatio autem manifestum 30quoniam fit et non existit quemadmodum possessio quaedam. Si autem felix esse est in vivere et operai-i, boni autem operatio studiosa et delectabilis secundum se ipsam, quemadmodum in principio dictum est, est autem et proprium delectabilium. Speculari autem magis proximos possumus quam nosmet ipsos et illorum actiones quam 35 proprias, studiosorum utique actiones amicorum entium 1170 a 1 delectabiles bonis, ambo enim habent quae natura delectabilia. Beatus utique amicis talibus indigebit, si quidem speculari eligit

1169 b

3

8 daemon (sic nos ex conv. scrips. demon mss.) A&. 1x69 b 4 et ALR : un ut T (Ziz. 16)? (Ha) T (Zh. 23) daimon L1 daymon Lz(damon Rn) RtAsl dans non Rp(-As1 non orn. Tu*C4 dans cow. deus sec.m. Tul) Cf. su$wa 1122 b 21 cum adn. 8 quid ALRtRp4 quidem RpLW IO Sique A(=& 7~ KbMb) RtRppz(Sedque Rp3) T (Zhz. 40) Si autem A(=& 86 Lb 0”) LRp4 13 quibus A(=&Y Kb) RT (Zh. 50) : om. A(LbMhIb) L 13 quaeritur A( = (cf. Roberti Grosseteste notula in adn. ad IV c. 7 lin. 26-28 laud.) ; Comm. p. 587 a-b. - Lexicon verborum graecowm..., p. 262* Daimon Deus 3. 26-29 Nemesius De nat. hom. c. 44 (PG 40, 793 C - 796 A) a Burgundione transl. c.42 (ed. Burkhard, p. [124] ) tertiam esse providentiam Plato enuntiat. Sed et praesistere huic quosdam ordinatos daemones circa terram custodes humanarum gestionum 3, sec. Thomam Contya Ge&. 111 76 ; Ia q.22 a.3 q.103 a.6 arg.1. - Cf. Thomas supra IV c. 7 lin. 24-26 cum adn. 29-31 Augustinus De civ. Dei IX 1-II (PL 41, 255-257) sec. Thomam De subst. sep. c.18 (ed. Perrier, p. r.93) ; X xr I (PI., 41, 289) sec. Thomam 1s q.63 a.7 et De sub&. sefi. c.18 (ed. Perrier, p. 194). 40-41 Albertus Lect. f. 178rb Secundam ponit ibi : Si autem amici. Et circa hoc duo facit. Primo ponit rationem... Secundo ibi Propter pod, concludit ex ditta ratione quaestionem adiunctam... >. 42 Cap. 7, 1168 a 19-21 VI11 8, 1159 a 27-28.

g

:

:

:g


infortuniis; in utraque enim fortuna 55 videtur homo indigere amicis, infortunatus enim indiget amicis qui ei benefaciant, sed bene fortunatus indiget amicis quibus ipse benefaciat. Hanc autem dubitationem inferius prosequetur. 1169 b 16 Tertiam rationem ponit ibi: Inconveniens autem 60 etc. Et dicit quod hoc videtur esse inconveniens quod beatus sit solitarius. Hoc enim est contra communem omnium electionem: nullus enim eligeret ut semper viveret secundum se ipsum, scilicet solus, etsi omnia alia bona haberet, quia homo 65 naturaliter est anima1 politicum et aptus natus convivere aliis. Quia igitur felix habet ea quae sunt naturaliter bona homini, conveniens est quod habeat cum quibus convivat. Manifestum est autem quod melius est ipsum convivere amicis et virtuosis 70 quam extraneis et quibuscumque. Sic ergo manifesturn est quod felix indiget amicis. 1169 b 22 Deinde cum dicit : Quid igitw dicunt etc., solvit praedictam dubitationem. Et primo ostendit quomodo verum dicant qui negant felicem indigere 75 amicis ; secundo quomodo dicant falsum, ibi: Hoc autem non est etc. Dicit ergo primo quod, cum probatum sit quod felix indigeat amicis, oportet considerare quid sit quod primi dicunt negantes felicem indigere amicis et quantum ad quid verum dicant. 80 Circa quod considerandum est quod multi existimant illos esse amicos qui sunt eis utiles in collatione exteriorum bonorum, quae sola populares homines cognoscunt ; talibus ergo amicis non indiget beatus, quia sufficit sibi in bonis quae habet. Simi85 liter etiam non indiget amicis propter delectabile, nisi parum, in quantum scilicet in conversatione humana necesse est quandoque uti ludicris ad quietem, sicut in IV dictum est; felicis enim vita, cum 53 fostunis coni. cwn F1 @.m. V3] fortuniis 57 indiget] om. !i?(56-57 (hom.om. P1) qucns @ 6g amicis et] et amicis et @l 80-81 existimant] estimant @ 1169 b 22

LIBRI

ETHICORUM

sit delectabilis secundum se ipsam, ut in 1 dictum est, non indiget superinducta delectatione propter 90 quam sint sibi necessarii amici. Et, cum non indigeat talibus amicis, scilicet utilibus et delectabilibus, videtur non indigere amicis. Deinde cum dicit: Hoc autem non est forte verum 1169 b 28 etc., ostendit non esse omnino verum quod dicunt. 95 Et primo hoc ostendit quibusdam rationibus moralibus; secundo per quandam rationem magis naturalem, ibi: Natwahs autem intendentibus etc. Circa primum ponit tres rationes, primo dicens non esse verum quod dictum est, scilicet quad, si felix non roo indiget amicis utilibus et delectabilibus, quod propter hoc non indigeat amicis; sunt enim amici quidam propter virtutem quibus indiget. Cuius prima ratio est quia, sicut in 1 dictum est, felicitas est operatio quaedam, manifestum est autem quod ope- 105 ratio consistit in fieri et non est quiddam existens ad modum rerum permanentium sicut si esset aliqua possessio qua habita esset homo felix ita quod non oporteret eum aliquid operari. Sed esse felicem consistit in vivere et operari continue, oportet au- 110 tem quod operatio boni viri sit bona et delectabilis secundum se ipsam, quia est per se bona, sicut in 1 libro dictum est, est autem operatio bona inter delectabilia proprium delectabile virtuosi (non enim esset virtuosus qui non delectaretur in operatione 115 virtutis, ut in 1 dictum est); requiritur ergo ad felicitatem quod felix delectetur in opere virtutis. Non autem possumus delectari nisi in eo quod cognoscimus, magis autem possumus speculari proximos quam nos ipsos et actiones illorum quam nos- 120 tras, quia uniuscuiusque iudicium in propriis magis deficit propter privatum affectum quem habet ad se ipsum; sic igitur patet quod bonis hominibus delectabiles sunt actiones eorum qui sunt et boni et amici, in quibus inveniuntur ambo quae sunt 125 secundum naturam delectabiha, scilicet bonuxn et amatum. Sic igitur beatus indigebit talibus amicis, scilicet virtuosis, in quantum quaerit considerare bonas actiones et sibi appropriatas, quales quidem sunt actiones viri boni qui est amicus: quia enim amicus hominis est quasi alter ipse, actiones amici sunt sibi quasi propriae.

0 54 in1 co?k cum Wi Za] om. @ (hom.om. V6) 56 indiget] ma+ fiuem. @ amicis... indiget hom.om. $r.m. add. sec.m. ex CD S) 67 conveniens] conse(cum amicis et P6 sec.m. Er2) et amicis Q2 70 ergo] igitur @ Se0! Cf. Atic?. .Sed cf. An3. 1x69 b 23

& cap. IO, Iog8 a 7-17. 64-65 Cf. supra 1 c. I lin. 55-56 cum adn. 75 Lin. 1169 b 28. 88 Cap. 16, 1127 b 33 1128 a I. 8g Cap. 13, Iogg a 7-31. g8 Cap. II, 1170 a 13. 104 Cap. IO, Iog7 b 24 - Iog8 a 7. 113 Cap. 13, Iogg a 12-15. 121-123 Albertus Lect. f. 178ra 116 Cap. 13, Iogg a 17-22. Cum quilibet feratur in opus proprium quodam amore privato, amor claudit oculum rationis ut non possit rette iudicare et de electione et de his quae interius sunt B. Cf. Thomas supra IV c. 7 lin. 136 cum adn. 123-127 Michael Ephesinus, p. 512, 7-12 ; Os, f. 2o7vb Non solum autem sunt delectabilia quae secundum virtutem, sed et propria, etsi non sint studiosa ; prava enim oratio et pravum poema, quamvis talia entia, tamen delectabilia sunt fingenti pravo poetae et scribenti pravo rhetori. Quare et felici propria opera dupliciter sunt delectabilia, et ut propria et ut studiosa>.

:e

:e

130

.

IO (1169 b IZ - 1170 a 13) 1170 a 4

135

\

Secundam rattionem ponit ibi : Existimant autem etc. Dicit quad communiter existimatur quad felicem oportet: delectabiliter vivere; est enim delectatio unum eorum quae requiruntur ad felicitatem, ut in 1 dictum est. Ille autem qui solitarius

vivit patitur difficilem, id est gravem, vitam; oportet enim quod interrumpatur sua delectatio, quae 140operationem consequitur, non enim est facile quod homo secundum se ipsum, id est solitarius existens, continue operetur ; sed hoc est facile si cum alte& existat, fit enim quaedam vicissitudo operationum 145

dum ad se invicem bona operantur, et sic continuatur delectatio. Si igitur homo cum amicis moretur, operatio eius quae est delectabilis secundum se ipsam, scilicet virtuosa, erit magis continua, et

537

hoc oportet existere circa beatum, ut scilicet continue delectetur in operibus virtutis ; virtuosus enim , in quantum huiusmodi, gaudet in actionibus vir- rso tuosis sive a se sive ab aliis factis et contristatur in operibus contrariis quae ex malitia alicuius procedunt, sicut musicus delectatur in bonis melodiis et offenditur in malis. Tertiam rationem ponit ibi: Fiet autem etc. Et dicit quad, ex hoc quod virtuosus convivit amicabiliter bonis viris, < fiet > askesis, id est consociatio in virtute, sicut dixit Theonis, quidam poeta.

155

Et talis societas oportuna est cuilibet virtuoso, sicut et alia humana opera melius perficiuntur in 160 societate.

[ ?]

134 Dicit] Et fi,Yaern.F Y? 157 fiet con& ctirn Za se6.m. AoE+ S] om. @ (fit a&-Z.F1Ed2 sic V6) 157 askesis coni. ex LIY~~L1170 a II (cj. ad%.)] hashaesis Q (has haelis V hasaesis AO has hesis P6 hashaisis V3) asaesis ‘3? (a se ipsis pr.m. 158 Theonis] teonis W thoenis Cl thonis V2 theognis Fr theogius Ed2 sec.m. alkesis sec.m. S asthesis Fr ascensus Ed2) Wi tegnis Za om. PSWi V6 (theonis w.m. P) Cf. Aht. 1170 a 12 cum adn.; infra X c. 14 lin. 4g cum adn.

:e

157-158 Albertus Lect, f. 178va 137 Cap. 12, rog8 b 24-25 ; 13, rogg a 7-31. askesis, id est consociatio ad opera virtutis 1). - Aliter et rette Robertus Grosseteste NotuZa (adn. ad Arist. 1170 a II , - Lezicon vet*borumpaecowm..., p. 262% CTheognis virtutem B. 158 Albertus Lect. f. r78va proprium nomen >,,

:
34-36 Cf. supra VI 7, 1142 a 1-11. 4g Lin. p. 592 b. Cf. supra VI11 c. 3 lin. 118-122 ; c. 12 lin. 3o-32 cum adn. 1171 a 13. 57-59 Michael Ephesinus, p. 520, 33 et 35 ; Or’, f. 2Iova : < ex decem myriadibus, id est decies decem milibus... ex decem myriadibus, id est milibus centum )) Albertus Lect. f. 18ova : < ex decem miriadibus, id est centum milibus (mirias enim est decem milia) 3 ; Comm. p. 593 b.

N

:c

;

;

:t

.*

~mz??Z.

;

;

45

1170 b 29

50

55

60

65

1170 b 33

70

75

1171 a 4

80

IZ

(1170

b

zo - IITI a 20)

invicem, aliter enim non possunt ad invicem commorari et per consequens neque convivere amico; 85 hoc autem est difficile quod in multis servetur, scilicet ut sint amici ad invicem; et ita non videtur possibile quod unus homo habeat plures amicos. Tertiam rationem ponit ibi: Di$ciZe autem etc. 1171 a 6 Dictum est enim supra quod amicus congaudet 90 amico ; difficile est autem quod aliquis familiariter congaudeat et condoleat multis, verisimiliter enim simul concidet quod oporteat cum uno delectari et cum alio tristari, quod est impossibile; et ita non est possibile habere plures amicos. Tertio ibi : FoK?~ igitw bene habet etc., concludit 1171 a 8 95 propositum ex dictis, scilicet quod non bene se habet quod homo inquirat fieri amicissimus multis, sed tot quot potest sufficere ad convictum, quia etiam hoc non videtur esse contingens quod homo loosit valde amicus multis (unde etiam nec secundum amorem libidinosum unus homo amat plures mulieres intenso arnore). Quare perfetta amicitia in quadam superabundantia amoris consistit, quae non potest observari nisi ad unum ve1 ad valde paucos; 10ssemper enim id quod est abundans paucis competit, quia non potest in multis contingere quod ad summam perfectionem perveniatur, propter multiplices defectus et impedimenta. 1171 a 13 Deinde cum dicit: Sc autem uidetw etc., ostendit 110propositum per experientiam. Ita enim videmus in re’bus contingere quod unus ad paucos habet amicitiam. Non enim inveniuntur esse multi amici unius secundum amicitiam etayricam, id est sodalium ve1

543

connutritorum. Quod probat quodam proverbio quo dicuntur aliqui ymnizare in duobus; consuetum est 11s enim ut plurimum quod iuvenes socialiter bini incedunt cantantes. Sed polifili, id est amatores multorum, qui scilicet omnibus familiariter potiuntur, non videntur esse vere amici alicui, quia nulli diu convivunt sed pertranseunter se habent familiariter 120 ad unumquemque, sed tamen tales vocantur amici politice, id est secundum quod est consuetum in civitatibus, in quibus amicitia ex talibus applaqsibus et familiaritatibus iudicatur. Hos autem qui sic sunt amici multorum vocant homines placidos, quod 125 sonat in vitium superabundantiae in condelectando, ut supra in IV dictum est. Deinde cum dicit : Politice quidem igitw etc., 1171 a 17 ostendit secundum quam amicitiam dicuntur aliqui esse amici multorum. Et dicit quod hoc contingit 130 esse secundum amicitiam politicam, non solum eo modo quo aliquis placidus est amicus multorum sed etiam hoc potest competere alicui vere virtuoso; dictum est enim supra quod politica amicitia videtur idem esse quod concordia, virtuosus autem cum 135 multis concordat in his quae pertinent ad vitam politicam. Non tamen contingit quod virtuosus habeat amicitiam ad multos propter virtutem ita quod diligat eos propter se ipsos et non solum propter utile ve1 delectabile; quin immo multum debet esse 140 homini amabile et carum si paucos tales amicos passi t invenire, scilicet propter virtutem et secundum se ipsos.

g3 tristari] contristari Y(-F1 homom. Ed*) 102 Quare] quia V3 P F1Ed2 V%a sec.m. SWi 113 etayricam] etairicam 01 ethayricam As ethairicam P7 Za eucairicam AO recaricam pr.m. ecaricam st~m. Db ecaycritam pr.??%.ecayritam s8c.m. V* etavericam W erayricam PSWi Cf, supru VIII c. 12 lhz. 17 cum adn. 115 ymnizare cok ex Aks.L 1171 a 15 (cj-. ~ZZ.) cum Za sec.m. PdVlO] repatrizare @ (repatriare V3 BglW repatizare P3VV2 repatrisare AO Db rebaptizare PIo) mensurare PSWi communicare V6 himnizare FlEd2 Cf. P.-M. Gils, &z Scriptorium, X (Ig56), p. 115 117 polifili CO&. ex kl&L 1171 a I 5 cum F1 Za] polifilii Y rolifii @ (polifii 01 W) 119 vere] veri Bo Y sec.m. Er1 om. BxV3 hom.om. Pd 126 sonat] consonat @ secm. P

:c

8g Cap. 4, 1166 a 8. 100-102 Michael Ephesinus, p. 522, 18-22 ; 08, f. 2Iovb Quemadmodum, ait, plures amare impossibile (superabundantia enim amicitiae amor [qui eros dicitur] est [de quo amore hic dicit]), sic neque multos valde amare contingit. Quae quidem igitur dicuntur talia, secundum dictionem autem plures existentem, hoc autem ‘ad unum’ de eo quod est ‘era& id est amare, amore scilicet qui eros dicitur] dixit. Eran quidem ad unum est, valde autem amare ad paucos XJ Albertus Lect. f. :t8ova sicut nec aliquem intense amare multas mulieres )k - Cf. Thomas supra VI11 c. 8 lin. 164-165 cum adn. 105-108 Cf. supra VI11 c. 3 lin. 246-247. 113-114 Cf. supra VI11 c. g lin. 62 cum adn. 114-117 Aliter et rette Michael Ephesinus, p, 522, 27-29 ; 08, f. 2Iovb Ymnizatarum enim utique etairicarum amicitiarum unaquaeque in duobus invenitur fatta, quae Achillis et Patrocli, quae Piladis et Horestis, quae Thesei et Pirithei )) Albertus Lect. f. 18ova Unde amicitiae ymnizatae in comoediis et tragoediis semper sunt inter duos, sicut inter Achillem et Patroclum > Comm. p. In etaikca amicitia... non hymnizatur in comoediis et tragoediis plures fuisse amicos nisi duos secundum etairicam 594 b amicitiam hymnizare enim laudes cantare est et sic amici hymnizati sunt Patrocles et Achilles et Pylades et Orestes et Theseus et Pyrithous )) L.exicoz vepborum graecorum..., p. 262* Ymnizatae laudatae >. 117-118 Robertus Grosseteste NotuZa (in comm. Michaelis .Ephesini, p. 522,2g, inserta), Os, f. 2Iovb Polyfili autem [id est multorum amici] I Albertus Lect. f. 18ova Polifili, id est qui sunt amatores multorum)) ; Lexicox verborum graecorum..., p. 2628 . - Cf. supra VI11 c. I lin. IOSI-IIO cum adn. 127 Cap. 14, 1126 b 12-14 1127 a 7-8. 134 Cap. 6, 1167 b 2-3.

[

;

:c

:e

u


; Comm. p. 596 a. Cf. Thomas supra IV c. 16 lin. 102-103 cum adn. 124 Lin. 1171 b 20. 166 Albertus Lect. f. r8rva quiete, id est remisse >. Cf. Thomas supra VI1 c. 7 Iin. 114 cum adn.

;

:g

:s

155

160

165

13 (1171 b z reri et cavere opinionem indelectationis, id est ne hanc famam incurrat quad ipse non sit delectabilis amico, in hoc tquod est onerosum esse, id est propter hoc quod ipse se reddit onerosum amico; quod manifestum est quandoque accidere: dum enim aliqui nimis se ingerunt beneficiis recipiendis, reddunt se 175 onerosos et indelectabiles suis amicis. Vel, secundum

170

IITI

b

~8)

547

aliam litteram, debet homo revereri, id est cavere, opinionem delectationis in morari, id est ne amicus eius opinetur de eo quod delectetur in morari circa ipsum propter beneficia. Ultimo autem ex praemissis concludit quod praesentia amicorum in omnibus videtur esse eligibilis.

169 indelectationis PWi F1 sec.m. S] delectationis Q Ed2 Za +r.wz. S minus ErO1 Q2 (ccw. sec.m. Vl” CIPl”) Y”(cwv. F*Ed2 V6Za sec.m. SWi) P (mora se6.m.) minorari Wi immorari F1Ed2

et delectationis V6 171 in] et pvaem. (3 177 morari coni. cz4m S V6za] mora @

I

--

174 nimis] maiori pr.m.

180

14 Utrum igitur, quemadmodum in amantibus videre dilectissimum est et magis eligunt hunc sensum quam alias ut secundum hunc maxime amore ente et facto, sic et amicis eligibilissimum est convivere? 5 Communicatio enim amicitia. $ Et ut ad se ipsum habet, sic et ad amicum; circa se ipsum autem sensus quoniam est, eligibilis; et circa 35amicum utique. Operatio autem fit ipsius in convivere. Quare 1172a I convenienter hoc appetunt. § Et quod aliquando est singulis esse ve1 cuius gratia eligunt vivere, in hoc cum arnicis volunt conversari. Propter quod hi quidem compotant, hi autem colludunt ad aleas, ahi autem et coexercitantur et convenantur 5et comphilosophantur, sing-uli in hoc commorantes quodcumque maxime diligunt eorum quae in vita. Convivere enim volentes cum amicis, haec faciunt et his communicant quibus existimant convivere. § Fit igitur pravorum quidem amicitia mala. Communicant enim pravis, instabiles entes et mali autem lofiunt, assimulati ad invicem. $ Quae autem eorum qui epiikes epiikes, coaucta colloquiis. Videntur autem et meliores fieri operantes et diligentes ad invicem; recipiunt enim ab invicem quibus complacent, unde : aBona quidem enim a bonis >. De amicitia quidem igitur in tantum dictum 15 sit; sequens autem utique erit pertransire de delectatione.

1171 b 29

ag Utrum A(=S$ I almici maxime delectentur in mutuo convictu. Secundum tamen aliam litteram non inducitur hoc per modum quaestionis, sed per modum conclusionis; quae quidem littera sic habet : Iam igitw, quemadmodum etc. ; et potest hoc concludi ex eo quod supra probatum est praesentiam ami25corum in omnibus esse delectabilem. 1171 b 32 Deinde cum dicit: Communicatio enim etc., ma20

nifestat veritatem praemissae sive quaestionis sive conclusionis, triplici ratione. Quarum prima est quia amicitia in communicatione consistit9 ut patet ex 30 his quae ditta sunt in VIII; maxime autem se ipsos sibi invic:em communicant in convictu; unde convivere videtur esse maxime proprium et delectabile in amicitia,. 1171 b 33 Secundam rationem ponit ibi: Et zd ad se ipstirn 35 etc. Sicut enim. homo se habet ad se ipsum, ita se

40

1172 a 1

habet ad amicum, ut ex supra dictis patet; ad se ipsum autem ita se habet quod est sibi eligibile et delectabile quod sentiat se ipsum esse; ergo hoc etiam est ei delectabile circa amicum. Sed hoc fit in convivendo, quia per mutuas operationes quas vident se invicem esse sentiunt. Convenienter ergo amici appetunt ad invicem convivere0 Tertiam rationem ponit ibi: Et quod aZiquaado

est etc. Quae sumitur ab experimento. Videmus enim 45quod homines volunt cum suis amicis conversari secundum actionem in qua principaliter delectantur, quam reputant suum esse et cuius gratia eligunt suum vivere, quasi ad hoc totam vitam suam ordinantes. Et inde est quod quidam cum amicis volunt

549

simul potare, quidam autem simul ludere ad aleas, 50 quidam autem simul exercitari, puta in torneamentis, luctationibus et aliis huiusmodi, ve1 etiam simul venari ve1 simul philosophari, ita quod singuli in illa actione volunt commorari cum amicis quam maxime diligunt inter omnia huius vitae. Quasi enim 55 volentes convivere cum amicis, huiusmodi actiones faciunt in quibus maxime delectentur et in quibus reputant consistere totam vitam suam, et in talibus actionibus communicant amicis quarum communicationem existimant esse convivere. Et sic patet 60 quod convivere est eligibilissimum in amicitia. 1172 a 3 Deinde cum dicit: Fit igitw pravorum etc., concludit ex praemissis primo quidem circa pravos quod eorum amicitia est mala. Delectantur enim maxime in pravis operibus et in his sibi invicem 65 communicant et, cum sint instabiles, semper de malo in peius procedunt, quia unus efficitur malus accipiendo similitudinem malitiae alterius. 1172 a 10 Secundo ibi : Quae autem eoyum etc., concludit quantum ad bonos quod amicitia virtuosorum est 70 bona et semper bonis colloquiis in virtute coaugetur. Et ipsi amici fiunt meliores in hoc quod simul operantur et se invicem diligunt; unus enim ab alio recipit exemplum virtuosi operis in quo sibi complacet, unde in proverbio dicitur quod bona homo ~5 sumit a bonis. Ultimo autem epilogando concludit quod de amicitia in tantum dictum est et quod consequenter dicendum est de delectatione. Et sic terminatur sententia noni libri.

Ig ita cok. cum sec.m. SWi] om. Y?(add. fio& amici FlZa) Ig delectentur coni. cum Za sec.m. SWi] delectantur Fi @.m. SWi delectatur P 20 convictu] victu Y?(-V6 iunctu py.m. PWi) 32 maxime] ante videtur Y?(-V6 ante esse S) 50 POtare coni. ex Ar&,, 1172 a 3 cum P6P7 V6 sec.m. Er DbEr2] poetare @ (putare @.m. Db ptare @.m. Er2?) Cf. Stipey 111 Se&. d.27 q.2 a.2 68 malitiae] om. Y(-V6 add. sec.m. P) 73 diligunt @] forsitan Zegendum dirigunt Cf. ja et om. @ V6 Arist. 1172 a 12 cum adn. 23 Cf. adn. ad Ari&. 117I b 29. 24 Cap. 13, 1171 b 27-28. 30 Cap. g, 1159 b 31-32 ; 12, 1161 b 11-12. 36 Cap. II, 1I70 b 5-6. 47 Albertus Lect. f. I82rb . 73 Ahter et rette (cf. adn. ad Arist. 1172 a 12) Michael Ephesinus, p. 528, 26 ; Os, f. 213ra et eius quod est di+@ ad invicem 1) Albertus Lect. f. I82rb quia unus dZ@ se per alterius operationes > Comm. p. 598 b quia amici in amicitiae operibus d&&wtw ab invicem B. 75-76 Rectius Michael Ephesinus, p. 528, 29; 08, f. 2I3ra: < Bona quidem enim, ait poesis, a bonis > Robertus Grosseteste NotuZa (adn. marg. ad Michaehs comm. in Et 08 Pn V12 Sk2): d De poesi Theognidis sumptum est hoc, Ait enim Theognis: A bonis quidem enim bona addiscet >; Albertus Comm. p. 598 b.

;

;

Ethica

- 52

: :c

;

:s :e

LIBER

DECIMUS 1

Post haec autem de delectatione forte sequitur pertransire. 5 Maxime enim videtur coappropriari generi nostro, propter quod erudiunt iuvenes oiakizontes delectatione et tristitia. 5 Videtur autem et ad moris virtutem maximum esse gaudere quibus oportet et odire quae oportet. Protendunt enim haec per omnem vitam inclinationem habentia et potentiam ad virtutem et felicem 35vitam ; delectabilia quidem enim eligunt, tristia autem fugiunt. Pro talibus autem nequaquam videbitur eligendum esse. 5 Aliterque et multam habentibus dubitationem. Hi quidem enim bonum delectationem dicunt, hi autem e contrario valde pravum, Hi quidem forte persuasi sic et habere, hi autem existimantes 3omelius esse ad vitam nostram enuntiare delectationem pravorum, etsi non est; inclinare enim multos ad ipsam et servire delectationibus, propter quod oportere in contrarium ducere ; venire enim utique sic ad medium. § Ne forte autem non bene hoc dicitur; de his enim quae in passionibus et 35actionibus sermones minus sunt credibiles operibus. Cum igitur dissonent his quae secundum sensum, contempti et 11x2b I verum cointerimunt.. Vituperans enim delectationem visus aliquando appetens, inclinare videtur ad ipsam ut talem existentem omnem; determinare enim non est multorum. Videntur igitur veri sermonum non solum ad scire uti5 lissimi esse, sed et ad vitam; convenientes enim entes operibus creduntur, propter quod provocant intelligentes et vivere secundum ipsos. Talium quidem igitur sufficienter, ditta autem de delectatione superveniamus.

1172 a 19

:

21 oiakizontes ALRtT (GE. 32) orakyzontes Rp (oraki- Ba1Tu1Vi3 -zantes SlRp3) 22 moris AL(-P13N1) RtT (Gn. 43) amoris Pi3Rp mores N1 22 virtutem ALRtT (&z. 43) virtutis 24 inclinationem LR 23 Protendunt RpT (2;~. 51) pertendunt L(pretendunt P13) Rt RIJ influxum Ant. t~ansl.(Ha) un om. T (cf. la%. 52) ? 25 tristia ,AL(-Pi3) Rt P14Tu1Vr3T (Z&z. 56) tristitia Pi3 Rp(- Pi* Tu1V13 tristitiam Rp3) 33 ducere 27 habentibus ALRt habentes Rp ALiRpT (En. 87-88) dicere L2Rt 1172 b 2 videtur ALRtT (Zin. 107) est Rp 4-5 utilissimi esse ALRtT (Zin. 114) utilissimum est Rp’ 7 et L2(N1Rn) R : om. AL1 L2(P13Ha)

:

:

1172 a 19

:

:

Post haec autem de delectatione etc. Postquam Philosophus dieterminavit de virtutibus moralibus et intellectualibus et etiam de continentia et amicitia, quae quandam affinitatem cum virtute habent, 8 Cf. supra 1 IC. z lin. ~55 cum adn.

:

:

: :

:

in hoc decimo libro intendit determinare virtutis. Et primo quidem de fine virtutis hominis in se ipso; secundo autem de fine in respectu ad bonum commune, quod est

de fine 5 qui est virtutis bonum

SENTENTIAE

552 totius civitatis,

ibi:

Utrum i’gitw,

IOCirca primum duo facit

: primo

DECIMI

si et de Jais etc.

determinat de delec-

tatione, quae a quibusdam esse ponitur finis virtutis; secundo determinat de felicitate, quae secundum omnes est finis virtutis, ibi: Ili& autem bis pae cha virtutes etc. Circa primum duo facit: primo 15prooemialiter

ostendit

quod determinandum

est de

delectatione ; secundo prosequitur suum propositum, ibi: Eudoxus igitw de,!ectationem etc. Circa primum duo facit. Primo proponit quod intendit. Et dicit quod post praedicta consequens est ut pertranseun20

ter, id est breviter,

de delectatione

tractetur.

Trac-

taverat quidem supra in VI1 de delectatione in quantum est materia continentiae, unde potissime sua consideratio versabatur circa delectationes sensibiles et corporales ; nunc autem intendit deter25minare de delectatione secundum quod adiungitur felicitati et ideo praecipue determinat de delectatione intelligibili et spirituali. Secundo ibi : Maxime enim etc., probat quod de delectatione sit agendum tribus rationibus. Quarum

1172 a 20

30

prima sumitur ex affinitate delectationis ad nos. Videtur enim delectatio maxime connaturaliter appropriari humano generi et inde oiakizontes, id est gubernatores domorum, maxime erudiunt pueros

per delectationem et tristitiam; volentes enim eos 35 provocare ad bonum et declinare a malo, bene agentes eos student delectare, puta aliquibus munusculis, male autem agentes contristant, puta verberibus. Et quia moralis philosophia de rebus humanis considerat, pertinet ad moralem de delecta40 tione considerare. 1172 a 21 Secundam rationem ponit ibi: Videtw autem etc. Quae sumitur per comparationem ad virtutem. Et

LIBRI

JZTHICORIJM

dicit quod maxime videtur ad moralem virtutem pertinere quod homo gaudeat in quibus oportet et odiat ea quae oportet

et contristetur

in eis; prae-

tristitia, protenduntur ad omnia quae sunt humanae vitae et habent magnam potestatem ad hoc quod homo sit virtuosus et feliciter vivens, quod non potest esse si inordinate delectetur ve1 tristetur ; homines enim frequenter

eligunt delectabilia

etiam

quas malas operationes virtutis; gendum est pro dis. Et pertinet

ve1 quod

careat

operibus 60

et e converso potest dici quod non est ehfacere mala aut vitare bona pro talibus, id delectabilibus accipiendis et tristibus fugiensic patet quod ad moralem philosophum considerare de delectatione, sicut et de vir-

:c

:

;

:e

:e

:e

65

tute morali et de felicitate. Tertiam rationem ponit ibi: AZiteque etc. Quae 1172 a 27 quidem sumitur ex dubitatione existente circa delectationem. Et circa hoc duo facit: primo enumerat diversas opiniones circa delectationem, ex quibus 70 dubitatio probatur ; secundo reprobat quiddam quod in opinionibus dictum est, ibi : Ne foyte autem etc. Dicit ergo primo quod alia ratione determinandum est de delectatione et tristitia, quia habent multam dubitationem. Quod patet ex diversitate loquentium 7s de eis: quidam enim dicunt delectationem esse

13 Cap. g, 1176 a 30. 17 Cap. 2, 1172 b g. 21 Cap. 11-14, 1152 b I - 1154 9 Cap. 14, 1179 a 33. 20-24 Cf. supra VI1 c. II lin. 1-5 cum san. ; c. 14 lin. 1-5 cum san. 24-27 Michael Ephesinus, p. 529, 11-22 ; Os, f. b 34. 2r3va Et quia politica felicitas operatio est animae secunclum virtutem in vita perfetta cum aelectatione ve1 non sine clelectatione, ut aiaicimus [1 12, Iog8 b 251, quoniam oportet ae ea quae secumlum speculationem felicitate subintelligere simihter qu0a ipsa etiam est cum clelectatione ve1 non sine aelectatione, quaerit utrum oportet sequi quanaam clelectationem intellettuali huic vitae et ei quae aa semper similiter habentia nostrae assurectioni, ve1 turba impleri et turbatione et plenam inaelectationis existere ? Sea non fas erit eam quae secumlum intellectum vitam inclelectabilem existimare cum aelectatione ergo ve1 non sine aelectatione. Si enim bonis nostris operationibus sequitur clelectatio, multo magis ei quae operationum optimae, ei scilicet quae circa intelligibilia intellectus exercitationi, consequetur et tanto magis melius quanto et speculati0 actione honorabilior [seu pretiosiorl. Quia i8itur et haec intellectus operatio cum aelectatione (et sciunt quali, ut ait Plotinus [Ewzead. VI IX g] quieti [seu otiosil), necessarium prius ae clelectatione interiaere quid est et quale quid... > Albertus Lect. f. 18zva ; Comm. p. 599-600. 32-33 Aliter (nam Thomae fons le8isse vicletur , quoa verbum, cum ab oikia, hoc est aomus, aeauctum esse crecli&sset, < gubernatores domorum B interpretavit) et rette Michael Ephesinus, p. 530, 24-27 ; 06, f. 213vb Est autem hoc scilicet oiakizontes, iaem huic, scilicet dirigentes et gubernantes ; ut enim per oiaka, ia est gubernacula, navigia acl portus taliter circumacta et sic clirecta salvantur, sic et iuvenes quemaclmoaum in portu virtutibus per aelectationemp ; Albertus Lect. f. 183rb okizontes, ia est airectores hominum > ; Comm. p. 600 a - Lexicon verborum graecorum..., p. 262* Oiakizontes gubernantes >. 35 Ps. xxxvl~r Declina a malo et fac bonum I ; cf. Prov. xrv16 1 Petri IIrrr Declinet a malo et faciat bonum >, nec non ipse Thomas 11a-11se q.7g a.1 4g Cap. 3, 1104 b 14-15 ; 5, 1105 b 23. 72 Liri. 1172 a 23.

:

55

mala et fugiunt tristia etiam bona. Nequaquam autem videtur quod homo qui vult esse virtuosus et felix debeat eligere delectationem et fugam tristitiae pro talibus, scilicet pro hoc quod incurrat ali-

32 oiakizontes coni. e% Arisi. 1172 a 211 oiabizontes @ (oya- Pb oiaby- VIo oiabo- Db obiabi- P6 -zantes AoBxP6V omnia seizontes S @.rn, Wi (omnia del. sec.m. st?d eo incle scr@s. ideo Wi W) ideo hab. etiam F1Ea2 Za) obsc. #r.m. oiapirontes sec.m. P (=P2) est quoa seizontes V6 eiarizontes Za oyakizontes Fi orakizontes Ea2 35 cleclinare] aeterminare pr.m. V Er’ (?) om. @.m. PSWi add. àtz spatio vacuo relitto sec.m. SWi add. Gt marg. primo determinare secundo cleclinare sec.m. P revocare F1Ec12 retrahere V6 abstrahere Za An aeterrere? cf. lin. gg; sed cf. loci in app. fontium laud. (nec non Thesaurus linguae latinae, V, I, col. 192, 18-64) 48 consequuntur] consequitur @ 76 esse] om. @ (-P6 add. ante aelectationem AO)

:x :a

45

cipue enim consistit virtus moralis in ordinatione appetitus, quae cognoscitur per ordinationem delectationis et tristitiae, quae consequuntur omnes appetitivos motus, ut supra in 11 dictum est. Et hoc est quod subdit quod haec, scilicet delectatio et 50

; xv2’,XVI* ;

1 (1172 a

- 1172b 8)

Ig

553

quiddam bonum, quidam vero e contrario dicunt delectationem esse aliquid valde pravum. Et hoc diversimode: nam quidam hoc dicunt quia persua80sum est eis quod ita se habeat et ita credunt se verum dicere, alii vero, licet non credant hoc verum esse quod delectatio sit aliquid pravum, tamen existimant melius esse ad vitam nostram enunti-

vocat exemplo quam deterreat verbo. Et huius ratio est quia unusquisque videtur eligere id quod IOO sibi videtur esse bonum in particulari, circa quod sunt passiones et operationes humanae; quando ergo sermones alicuius dissonant operibus sensibiliter in ipso apparentibus, tales sermones contemnuntur et per consequens interimitur verum quod per eos di- 105

are quod delectatio sit quiddam pravum, quamvis 85non sit, ad retrahendum homines a delectatione ad quam multi inclinantur et inserviunt delectationibus, et ideo oportet homines in contrarium ducere, ut scilicet abhorreant delectationes, enuntiando eas esse malas; sic enim pervenietur ad me90 dium, ut scilket homo moderate delectationibus utatur. 1172 a 33 Deinde cum dicit : Ne fode autem etc., reprobat id quod ultimo dictum est. Non enim videtur esse bene dictum quad homines falso enuntient delecta95 tiones esse malas ad hoc quod homines retrahantur ab eis, quia circa actiones et passiones humanas minus creditur sermonibus quam operibus; si enim aliquis operetur quod dicit esse malum, plus pro-

citur. Et ita accideret in proposito: si enim aliquis vituperans omnem delectationem aliquando videretur ad aliquam delectationem inclinari, daret intelligere quod omnis delectatio esset eligenda; multitudo enim vulgaris non potest determinare distin- 110 guendo hoc esse bonum et illud malum, sed indistincte accipit esse bonum quod in uno bonum apparet. Sic igitur sermones veri non solum videntur esse utiles ad scientiam, sed etiam ad bonam vitam; creditur enim eis in quantum concordant cum ope- 115 ribus et ideo tales sermones provocant eos qui intelligunt veritatem ipsorum ut secundum eos vivant. Ultimo autem epilogando concludit quod de talibus sufficienter dictum est, oportet autem procedere ad 120 ea quae ditta sunt ab aliis de delectatione.

77 vero om. Y

108 inclinari]

declinari Q(-P5

declinare

0

TV

.SLX.WZ. Er

determinare

y5y.m. V4) Sed

cf._4~ist. 1172 b z

:

78-85 Albertus Le&. f. 183 rb KQuidam dicunt eam esse bonum quoddam, quidam malum. Et hi dividuntur, quia quidam dicunt eam esse malum propter hoc quod credunt ita esse, persuasi per aliquas rationes, quidam vero aestimant quod expedit dicere delectationes esse malas non quia ita sit, sed propter hoc quod multi serviunt et inclinantur ad delectationes... B Comm. p. 602 b. Aliter et forsitan rette Michael Ephesinus, p. 531, 19-20 et 30-34 ; Oa, f. 2r4ra-rb Et dicentes quidem ipsam idem bono enuntiaverunt talem rationibus quibusdam persuasi... Dicentes autem pravissimam delectationem non rationibus suasi persuasibilibus sic ipsam dicebant, sed videntes multos inclinantes ad ipsam negligentesque optima et volentes abducere ipsos ab ad rpsam immoderata irruitione el: latione, pravissimorum esse delectationem enuntiaverunt B.

: tx

;

Eudoxus igitur delectationem bonum existimabat esse propter omnia videre desiderantia ipsam, et rationalia et irrationalia, in omnibus autem esse eligibile epiikes et maxime potentissimum, omnia autem ad idem ferri ut omnibus optimum nuntiat; unumquodque enim sibi ipsi bonum invenire, quemadmodum et cibum; omnibus igitur bonum et quod omnia appetunt bonum 15esse. 3 Credebantur autem sermones propter moris virtutem magis quam propter ipsos. Differenter enim videbatur temperatus esse, non itaque ut amicus delectationis videbatur hoc dicere, sed sic habere secundum veritatem. § Non minus autem existimabat esse manifestum ex contrario. Tristitiam enim secundum se ipsum omnibus fugiendum esse, 2osimiliter igitur contrarium eligibile. 5 Maxime autem eligibile esse quod non propter alterum neque alterius gratia eligimus. Tale autem confessum est esse delectationem: nullum enim interrogare cuius gratia delectatur, ut secundum se ipsam existentem eligibilem delectationem. 5 Appositamque cuicumque bonorum eligibilius facere, puta ei quod 25est iuste agere et temperatum esse. Augeri utique bonum ipsi. 5 Videtur autem iste sermo bonorum ipsam enuntiare, et nihil magis altero; omne enim cum altero bono eligibilius quam solitarium. 5 Tali utique ratione et Plato interimit quoniam non est delectatio per se bonum. Eligibiliorem enim esse 30cum prudentia delectabilem vitam quam sine; si autem mixtum melius, non esse delectationem per se bonum, nullo enim apposito ipsi per se bonum eligibilius fieri. 8 Manifestum autem quod neque aliud nihil per se bonum utique erit quod cum aliquo secundum se ipsum bonorum eligibilius fit. Quid igitur est tale quo et nos 35communicamus? Tale enim quaeritur. § Instantes autem quod non bonum quod omnia appetunt, non nihil dicunt. Quod enim omnibus 1173a 1 videtur, hoc esse aimus. Interimens autem hanc fidem, non omnino credibiliora dicit. Si quidem enim quae sine intellectu appetunt ipsas, erat utique aliquid quod dicitur ; si autem et quae sapiunt, qualiter dicent utique aliquid? Forte autem et in pravis est aliquod naturale 5bonum melius quam secundum se ipsa quod appetit proprium bonum. 5 Non videtur autem neque de contrario bene dici. Non enim, aiunt, si tristitià malum est, delectationem bonum esse; opponi enim et malum malo et ambo ei quod neutrum. Dicentes haec 1172 b

9

: : : mhx :

g bonum R(-Rp3) T (Gr. 22) : per se bonum ALRp3 II epiikes Ant. tva&.(Ha) T (CZ. 26) epieikes (epy- epyey-) LR 13 ipsi LRt Rp 14 igitur RT (Z&z. 34) utique L 14 bonuma RT (Z&z. 35) per se bonum AL (per se add. Post 15 esse Rp3) 17 itaque R utique L 17 ut amicus... dicere ART (Z&z. 43) om. L 17 hoc RT (Z~S. 43) haec) A 20 igitur (=S$ AR(-Rp8) autem (=&) LRp3 20 eligibile esse RpT (Z&. 13) : esse eligibile ALRt 26 ipsi A(=c&+ KhLb veZ c&$ Michael Eph., fi. 53510) RT (ZGz.73) ipsum sibi ipsi A(=c&ò c&G M’oh) L 26 iste ALRt om. Rp 32 autem ART (Zin. 93, III) : om. L 34 et ALRt Rp 36 non nihil una negati0 est superflua Ro&& -Gross&ste notuZa in Et (cJ. Skz V1%) 1173 a 4 dicent R dicerent L (discernerent Pr3) 6 Non1 ALRtT (Zin. 129, 168) : Forte Rp

: om.

:

(=

:

:

:

: ok.

:

: :

X, z (1172

b

g -

1172 b 25)

555

autem non male, non tamen in his quae ditta sunt verum dicentes. XI Ambobus enim entibus malis, et fugienda oportuit ambo esse, neutris autem neutrum ve1 similiter. Nunc autem videntur hanc quidem fugientes ut malum, hanc autem eligentes ut bonum. Sic utique et opponuntur. II neutrum A(=~$&sT~ou

1172 b 9

LhMhOh) LT (Zzkz.188) : ve1 alterum A(=?J &wpou Kb) R

Eudoxus igit’w delectationem etc. Postquam Philosophus ostendit quod determinandum est de delectatione, hic incipit de ea tractare. Et primo prosequitur opiniones aliorum ; secundo determinat veri5 tatem, ibi : Quid autem est ve,! quale quid etc. Circa primum duo facit: primo prosequitur opinionem ponentium delectationem in genere bonorum ; secundo prosequitur opinionem contrariam, ibi : TaZi

prop ter moralem virtutem dicentis quam etiam propter eorum efficaciam. Ipse enim erat tempera- 40 tus circa delectationes differenter, quasi excellentius aliis, et ideo, cum laudabat delectationem, non videbatur hoc dicere quasi amicus delectationis, sed quia sic se habet secundum rei veritatem. Deinde cum dicit: Non minus autem etc., ponit 45 1172 b 18 rationem Eudoxi quae sumebatur ex parte contrarii.

utique catione etc. Circa primum duo facit: primo 10ponit rationes ex quibus probabat Eudoxus delectationem esse in genere bonorum; secundo ponit rationes ex quibus probabat eam esse maximum bonum, ibi: Maxime autem eZigibiZe etc. Circa primum

Et dicit quod Eudoxus existimabat esse manifestum delectationem esse de genere bonorum non minus ex contrario, scilicet ex parte tristitiae, quam ex parte ipsius delectationis. Manifeste enim apparet quod 50 tristitia secundum se est omnibus fugienda, unde

duo facit : primo ostendit quomodo Eudoxus prodelectationem esse de genere bonorum ex parte ipsius delectationis ; secundo quomodo hoc probabat ex parte contrarii, ibi: Non minus autem etc. Circa primum duo facit: primo ponit opinionem et rationem EZudoxi; secundo ostendit quare eius zo opinioni et rationi credebatur, ibi : Credebantw autem etc. Dicit ergo primo quod Eudoxus existimabat delectationem esse de genere bonorum quia videbat quod omnia desiderant ipsam, tam rationalia, scilicet homines, quam irrationalia, scilicet bruta ani25malia; illud autem quod est apud omnes eligibile videtur esse epiikes, id est bonum, et maxime potens in bonitate, ex quo potest trahere ad se omnem appetitum, et sic quod omnia ferantur ad idem, scilicet ad delectationem, denuntiat quod delectatio 30 non solum est bonum, sed etiam quiddam optimum; manifestum est enim quod unumquodque quaerit invenire id quod est sibi bonum, sicut cibus est bonum omnibus animalibus, a quibus communiter quam appetitur ; sic igitur patet delectationem, 3somnia appetunt, esse aliquid bonum. 1172 b 15 Deinde cum dicit: Credebantu? autem seymones etc., ostendit quare Eudoxo maxime credebatur. Et magis credebantur dicit quod sermones Eudoxi 15 babat

12 eam coni. cum F1 V’j] eas @ (eos 1172 b 28 ;!7 autem] enim Y! Sed jw”rn. Kr)] bona (J?(-Cl) bonum 01 Y(-V6

P6

c,f.

contrarium, scilicet delectatio, videtur esse omnibus eligendum. 1172 b 20 Deinde cum dicit : Maxime autem etc., inducit duas rationes Eudoxi ad ostendendum quod delec- 5s tatio sit maximum bonum. Quarum prima est : illud autem videtur esse maxime eligibile, et per consequens maxime bonum, quod non eligitur propter alterum quod ei accidat neque gratia alicuius sicut finis. Hoc autem manifeste confitentur omnes circa 60 delectationem : nullus enim quaerit ab alio cuius gratia velit delectari, quasi delectatio sit secundum se ipsam eligibilis. Ergo delectatio est maxime bonum. Secundam rationem ponit ibi : Appositamque etc. 6s 1172 b 24 Et circa hoc duo facit. Primo ponit ipsam rationem. Hoc enim apparet circa delectationem quod apposita cuicumque bono facit ipsum eligibihus, sicut, si apponatur ei quod est iuste agere ve1 temperatum esse, auget horum bonitatem; melior enim est qui 70 delectatur in operatione iustitiae seu temperantiae. Et ex hoc volebat concludere quod delectatio esset optimum, quasi omnibus bonitatem augens. 1172 b 26 Secundo ibi : Videtw autem etc., ostendit defecturn huius rationis. Et dicit quod praedicta ratio 75 videtur concludere quod delectatio sit de genere

@.m. PWi hom.om. AO Za) 47 existimabat] estimabat @ Sed cf. Arisj. 1172 b 20 68 bono coni. cum V6 sec.m. Bx PdVl” As SWi (nec non cow. Edz)

AY&.

bonorum

8 T in. 1172 b 28. 13 Lin. 1172 b 20. 17 Lin. 1172 b 18. 20 Tiri. 1172 b 15. 72-73 Cf. 5 Cap. 5, 1174 a 13. adn. ad Arist. 1172 b 26 - Michael Ephesinus, p. 53.5, 10-18 ; Oa, f. zIsrb (Roberti Grosseteste notulas uncis inclusimus) Oportet ‘Augeri utique bonum ipsum ipsi’ [Alia littera. Pro eo quod nos in latino dicimus diversis vocibus ‘ipsum ipsi’, in autem in graeco habetur bis hoc pronomen ‘auto’, indifferens secundum sonum, differens autem scriptura et accentu]. Primum quidem enim pronomen, scilicet ‘auto’ [pro quo nos dicimus Ypsum’ per o breve oportet scribere et suppunctare in ipso, deinde inducere secundum pronomen ‘auto’ [pro quo nos dicimus Ypsi’, dativum casum neutri generis] et per o longam scribere. Esset autem

:d

:

]

556

SENTENTIAE

DECIMI

LIBRI

ETHICORUM

bonorum, non autem quod sit magis bonum aliquo alio; de quocumque enim bono hoc etiam verificatur quod alteri bono coniunctum est melius quam 80 si sit solitarium per se ipsum.

municationem humanae vitae ut scilicet non fiat melius per Tale autem aliquid quaerimus, municationem humanae vitae

Deinde cum dicit : Ta,% stipe ratione etc., prosequitur opinionem ponentium delectationem non esse bonum. Et primo ostendit quomodo obviant praemissis rationibus ; secundo ponit rationes eorum 8s quas in contrarium adducunt, ibi : Non tamen si non paZitatum etc. Circa primum duo facit: primo ostendit quomodo ratione superius inducta ad osten-

cunt delectationem esse bonum, intendunt eam esse quoddam humanum bonum, non autem ipsum divinum bonum quod est ipsa essentia bonitatis. Deinde cum dicit : Instantes autem etc., ostendit quomodo Platonici obviabant rationibus Eudoxi probantibus delectationem esse bonum. Et primo quomodo obviabant rationi quae sumebatur ex parte

dendum delectationem esse optimum utebantur ad contrarium ; secundo ostendit quomodo obviabant 90aliis rationibus, ibi: Instantes autem etc. Circa primum duo facit: primo manifestat quomodo Plato praemissa ratione ad oppositum utebatur ; secundo solvit _processum Platonis, ibi : Manifestum autem etc. Dicit ergo primo quod per rationem immediate 95 praemissam Piato, qui erat contrariae opinionis, interimere conabatur quod dicturn est, ostendendo quod delectatio non est per se bonum. Manifestum est enim quod delectatio est eligibilior si adiungatur prudentiae ; quia igitur delectatio commixta alteri ioo melior est, concludebat quod delectatio non sit per se bonum, illud enim quod est per se bonum non fit eligibilius per appositionem alterius. Circa quod sciendum est quod Plato per se bonum nominabat id quod est ipsa essentia bonitatis, sicut per se 105 hominem ipsam essentiam hominis; ipsi autem essentiae bonitatis nihil potest apponi quod sit bonum alio modo quam participando essentiam boni-

ipsius delectationis ; secundo quomodo obviabant rationi quae sumebatur ex parte contrarii, ibi: Non videtw autem etc. Obviabant autem primae rationi interimendo istam: Bonum est quod omnia appetunt. Sed Aristotiles hoc improbat dicens quod illi qui instant rationi Eudoxi dicentes quod non est necessarium esse bonum id quod omnia appetunt nihil dicere videntur. Illud enim quod videtur omnibus dicimus ita se habere et hoc habetur quasi principium quia non est possibile quod naturale iudicium in omnibus fallat; cum autem appetitus non sit nisi eius quod videtur bonum, id quod ab omnibus appetitur omnibus videtur bonum et sic delectatio, quae ab omnibus appetitur, est bona. Ille autem qui hoc quod ab omnibus creditur interimit non dicit totaliter credibiliora. Posset enim sustineri illud quod dicitur, si sola ea quae sine intellectu agunt, sicut bruta animalia et homines pravi, appeterent delectationes, quia sensus non iudicat bonum nisi ut nunc et sic non oporteret delectationem esse

tatis et ita quicquid bonitatis est in eo quod additur est derivatum ab ipsa essentia bonitatis; et sic per iio se bonum non fit melius aliquo addito. 1172 b 32 Deinde cum dicit : MaGjktum autem etc., improbat Aristotiles processum Platonis. Manifestum est enim quod secundum hanc rationem nihil aliud in rebus humanis erit per se bonum, cum quodlibet 115humanum bonum fiat eligibilius additum alicui per se bono; non enim potest inveniri aliquid in com-

bonum simpliciter, sed solum quod sit bonum ut nunc; sed, cum etiam habentes sapientiam appetant omnino non videntur alialiquam delectationem, quid verum dicere. Et tamen, si omnia quae agunt sine intellectu appeterent delectationem, adhuc esset probabile quod delectatio esset quoddam bonum, quia etiam in pravis hominibus est quoddam naturale bonum quod inclinat in appetitum convenientis boni et hoc naturale bonum est melius quam

1172 b 28

veniens quod sit tale, appositionem alterius. quod scilicet in comveniat; qui enim di-

78 etiam coni. cum Ed*] est @ (enim V3 om. P6P7 Er2 @2b[-BoPro] V%Za) 87 superius inducta] superinducta @ (pe@ewm, eum vevkrn superinducere signijìcet addere aliquid secundarium; cf. supra 1 c. 17 lin. 4; IX c. IO lk. go; IIP q.87 a.z ad 3) go Instantes] Infantes PSWi Cf. lin. 124 cum adn. gz utebatur] ante praemissa Y (videbantur P) g3 Manifestum coni. ex Akt. 1172 b 32 (cf. lin. 111 cum udn.)] est add. @ (Medium est Ed*) g8 si adiungatur Inc. 35a fiecia 108 additur coni. cum Za sec.m. TO] agitur Y? (-Za apponitur V 6 augitur sec.m. S 1o8-1og et ita... bonitatis hom.om. @ add. ex Y Hr Bg2Wo Wr sec.m. TO) Cf. infra c. 12 lin. 64 cum adn. 111 Manifestum] est add. Y(-F1Ed2) Sed cf. Akst. 1172 b 32; suea l&. g3 cum adn. sec.m. Er1 Er2P6PrPdVsVrO Cr] Infantes @ Cf. sujwa Zirz. go 124 Instantes coni. cum FrEd2 V6Za cum adn. 150 videntur] videtur Y? 151 verum dicere] inv. P6 Y 151 omnia] etiam omnia Y (etiam solum illa V6)

’

manifestius si esset scriptum pro ‘auto’ [dativi casus neutri generis] feminine ‘aute’ [id est ipsi’ feminine], id est deZectutioni. Est autem quod dicit et ‘Augetur utique ipsum bonum, hoc est omne bonum, $JS& sc&et deZectution9. Omne enim bonum, ut dictum est, cum delectatione factum ve1 operatum et augetur et in magnitudinem elevatur. Augetur igitur sibi ipsi bonum, id est omne bonum @si deZectationL Hoc enim, scilicet ‘ipsum’, pro ‘omne’ scriptum est >. go Lin. 85 Cap. 3, 1173 a 13. 1172 b 35. g3 Lin. 1172 b 32. 102-105 Cf. supra 1 c. 4 lin. 75-82 cum adn. 125 Cf. supra VI1 c. 13 lin. 46-47 cum adn. 129 Lin. 1173 a 5. 135 Robertus Grosseteste Notz&z (ad Arist. 1172 b 36 131-132 Cf. SUpra 1 1, 1094 a 3. laud.) Albertus Comm. p. 605 a penitus nihil dicunt >. - Aliter sed non rette Albertus f. 184va Non verum dicunt, id est non simpliciter, sed quodam modo verum dicunt. Commentator tamen dicit quod ponuntur duae negationes loco unius, ac si dicat ‘Sic instantes falsum dicunt’ ; sed hoc nonwcompetit alii translationi [Transl. alexandrina, ed. Marchesi, p. LXXX] quae habet ‘insufficienter dicunt’ , < nec> iterum sequenti litterae quae probat secundum aliquid verum eos dicere >.

:

;

:e

: :

Lect.

:c

120

1172 b 35 125

130

135

140

145

150

z (1172 b 25 - 1173 a 131

557

pravi homines in quantum huiusmodi; sicut enim virtus est perfectio naturae et propter hoc virtus moralis est melior quam virtus naturalis, ut in VI 160 dictum est, ita, cum malitia sit corruptio naturae, bonum naturale < est B melius sicut integrum corrupto; manifestum est autem quod secundum id

scilicet bonum et malum, opponuntur ei quod neque est bonum neque malum, sicut extrema opponuntur medio ; est autem aliquid tale secundum suam speciem consideraturn, sicut levare festucam de terra ve1 aliquid huiusmodi. Sed hunc processum Aristotiles improbans dicit quod non dicunt male

quod ad malitiam pertinet pravi homines diversificantur, sunt enim malitiae sibi invicem contrariae, 165et ideo id secundum quod omnes pravi conveniunt, scilicet delectationem appetere, videtur magis ad naturam quam ad malitiam pertinere. 1173 a 6 Deinde cum dicit : iVon videtw autewz etc., ostendit quomodo obviabant rationi quae sumebatur ex

quantum ad istam oppositionem mali ad malum, sed tamen non dicunt verum in proposito. Non enim tristitia opponitur delectationi sicut malum malo; si enim ambo essent mala, oporteret quod ambo essent fugienda, sicut enim bonum in quantum huiusmodi est appetibile, ita malum in quantum huiusmodi est fugiendum; si autem neutrum eorum

170parte tristitiae. Dicebant enim quod non sequitur, si tristitia est malum, quod propter hoc delectatio sit bonum, quia invenitur quod malum opponitur non solum bono, sed etiam malo, sicut audacia non solum fortitudini, sed etiam timiditati, et ambo,

esset malum, neutrum esset fugiendum ve1 similiter se haberet circa utrumque. Sed nunc omnes videntur fugere tristitiam tamquam malum et appetere delectationem tamquam bonum. Sic ergo opponuntur ad invicem sicut bonum et malum.

161 est conL cum FiEdz sec.m. Pd SWi] om. E (a&f. fiosi melius V6Za) P3 KrPdVi’J PSWi] leve 0 (fleve AoBgi bene 9y.m. Wi om. V2W) opinionem E (0Z~c. VG)

178 levare coni, cum Er2P6 a2h F1Ed2 V6Za sec.m. sec.m. PT Pd S] 181 oppositionem eon;. cum Za

:
5 Perfectumque per se bonum ponentes, motiones autem et generatio30 nes imperfectas, delectationem motionem et generationem enuntiare tentant. $ Non bene autem videntur dicere neque esse motionem. Omni enim proprium esse videtur velocitas et tarditas, et si non secundum se ipsam, puta quod mundi, ad aliud. Delectationi autem horum neutrum existit; delectatum fuisse quidem enim est velociter, quemadmodum I iratum fuisse, delectari autem non neque ad alterum, ire autem et augeri et omnia talia. Transponere quidem igitur in delectationem velociter et tarde est, operari autem secundum ipsam velociter non est, dico autem delectari. § Et generatio qualiter utique erit? 5 Videtur enim non ex quocumque quodcumque fieri, sed ex quo fit, in hoc dissolvi. Et cuius generatio delectatio, huius tristitia corruptio. Et dicunt autem tristitiam quidem defectum esse eius quod secundum naturam, delectationem autem repletionem. Haec autem corporales sunt passiones. Si igitur est eius quod secundum naturam 1orepletio delectatio, in quo repletio, hoc utique et delectabitur. Corpus ergo. Non videtur autem. Non est ergo repletio delectatio, sed fatta quidem repletione delectabitur utique aliquis et incisus tristabitur. 8 Opinio autem haec videtur fatta esse ex his quae circa cibum trktitiis et delectationibus; imligentes 15 enim factos et praetristatos delectari repletione. Hoc autem non circa omnes accidit delectationes: sine tristitia enim

1173 a 13

1173 b

22 magis et minus ART (Zhz. 70) : om. L 17 igitur ART (Zh. 31) : om. L 23 (En. 77) si AL 24 enim A(=y&p MbOb) LT (Zhz. 91) autem A(=& [Post xc&h] t~wsZ. (Ha) R 28 minus LRT (Zin. 107) : Tale utique et quod circa delectationem esse add. A Ad. tyansZ.(Ha) 33 se ipsam LT (Zhz. I 25-126) : se ipsa Rt se ipsum Rp g igitur R utique L autemS ARp enim LRt II Corpus ALRtT (Zh. 169) 15 praetristatos ART (Zhz. 180) tristatos L RP

:

:

:

:

:

:

quod RT Lb) kIti,?. contingit 1173 b 8 corruptio

x 3 (1173a 13 - 1173 a 23)

559

sunt mathematicae et quae earum quae secundum sensus et per olfactum, sed et auditiones et visiones, multae autem et memoriae et spes. Cuiusigitur hae generationes erunt? Nullius 2oenim defectbs fatti suni, cuius fi& utique repletio. 17 quae

1173 a 13

1173 a

1173 a

LRt

: om.Rp

Non i?awLensi non qualitatum etc. Postquam Philosophus removit obviationes Platonicorum ad rationes Eudoxi, hic ponit rationes eorum contra ipsam positionem Eudoxi. Et circa hoc duo facit: 5 primo proponit rationes ad ostendendum quod delectatio non sit de genere bonorum; secundo ponit rationes ad ostendendum quod delectatio non sit

turn magis et minus participat huiusmodi formam, sicut patet in luce, quae est una et simplex forma, unde non dicitur ipsa lux secundum magis et minus, sed corpus dicitur magis ve1 minus lucidum eo quod perfectius ve1 minus perfette participat lucem; quando autem est aliqua forma quae in sui ratione importat quandam proportionem multorum ordina-

per se et universaliter bonum, ibi: Man[festaye autem widetw etc. Et quia primae rationes falsum IOconcludunt, ideo Aristotiles simul ponendo eas destruit eas. Pon:it ergo circa primum quatuor rationes. Quarum prima talis est : bonum videtur ad genus qualitatis pertinere, quaerenti enim quale est hoc respondemus quoniam bonum ; delectatio autem non 15 est qualitas; ergo non est bonum. Sed hoc Aristo-

torum ad unum, talis forma etiam secundum propriam rationem recipit magis et minus, sicut patet de sanitate et pulcritudine, quorum utrumque importat proportionem convenientem naturae eius quod dicitur pulcrum ve1 sanum, et quia huiusmodi proporti0 potest esse ve1 magis ve1 minus conveniens, inde est quod ipsa pulcritudo ve1 sanitas in se considerata dicitur secundum magis et minus. Et ex hoc patet quod unitas secundum quam aliquid est determinatum est causa quod aliquid non recipiat magis et minus; quia ergo delectatio recipit magis et minus, videbatur non esse aliquid determinatum et per consequens non esse de genere bonorum. Aristotiles igitur huic obviando dicit quad, si Platonici iudicant delectationem esse aliquid indeterminatum ex eo quod recipit magis et minus in concreto, videlicet per hoc quod contingit aliquem delectari magis et minus, erit idem dicere circa iustitiam et alias virtutes, secundum quas aliqui dicuntur esse aliquales magis et minus; sunt enim aliqui magis et minus iusti et fortes. Et idem etiam accidit circa actiones; contingit enim quod aliquis agat iuste et temperate magis et minus. Et secundum hoc ve1 virtutes non erunt de genere bonorum ve1 praedicta ratio non removet delectationem esse de genere bonorum. Si vero dicant delectationem recipere magis et minus ex parte ipsarum delectationum, considerandum est ne forte eorum ratio non referatur ad omnes delectationes, sed assignent causam quod quaedam delectationes sunt simplices et immixtae, puta delectatio quae sequitur contemplationem veri, quaedam autem delectationes sunt mixtae, puta

tiles removet dicens quod non sequitur, si delectatio non sit de genere qualitatum, quod propter hoc non sit de genere bonorum, quia etiam operationes virtutis et ipsa felicitas, quae manifeste sunt 20de genere bon’orum, < non sunt qualitates >. Bonum enim dicitur non solum in qualitate, sed etiam in omnibus generibus, sicut in 1 dictum est. 15 Secundam riationem ponit ibi: Dicunt autem etc. Et primo ponit ipsam rationem Platonicorum. Di25cebant enim quod esse bonum est determinatum, ut patet ex his quae supra in IX ditta sunt, delectatio autem, ut dicunt, est indeterminata, quod probabant per hoc quod recipit magis et minus, et sic concludebant quod delectatio non esset de ge30 nere bonorum# 17 Secundo ibi ::Si pidem igitw etc., destruit huiusmodi processum. Circa quod considèrandum est quad dupliciter aliquid recipit magis et minus: uno modo in concreto, alio modo in abstracto; semper 35enim dicitur atliquid magis et minus per accessum ad aliquid unum ve1 per recessum ab eo; quando igitur id quod inest subiecto est unum et simplex, ipsum quidem in se non recipit magis et minus, unde non dicitur magis et minus in abstracto, sed potest 40dici magis et minus in concreto, ex eo quod subiec8 et universaliter conL wm FIEdz V6] et ul’p PWi et sunt qualitates t:onL ex AM. 1173 a 15 MJ,?ZV%a sunt in qualitate YFIEdz) 40 magis] secundum firuem. Y?

u[..] s

sec.m.

W4

45

ultimum Za om. @ Sed cf. &zfva G. 4 lk. 46 20 non PdVlO] om. @ (&Z. qualitates non sunt sec.m. Era non 57 quad] quia @ (-P7 quare 0 Bg1ErV3 (J?2b sec.m. PdVlO)

2 Cf. supra VI1 c. 13 lin. 46-47 cum adn. 8 Cap. 4, 1173 b 31. 22 Cap. 6, Iog6 a 23-27. 24 Cf. supra VI1 c. 13 32-61 Cf. ipse Thomas P-IP q.52 a.1 q.66 a.1 ; De rht. in comm. a.11 lin. 46-47 cum adn. 26 Cap. II, 1170 a 20-21. D8 vz+rt. cayd. a.3. 62 Cf. supra VI1 c. 13 lin. 46-47 cum adn.

;

;

50

SS

60

6s

70

1173 a 22 75

MI

5b

SENTENTIAE

DECIMI

LIBRI

ETHICORUM

quae seqwmtur contemperantiam aliquorum sensibilium, sicut quae sequuntur harmoniam sonorum aut commixtionem saporum seu colorum. Manifesturn est enim quod delectatio simplex secundum se non recipiet magis et minus, sed sola mixta, in quantum scilicet contemperantia sensibilium quae delectationem causat potest esse magis ve1 minus

id est motus diurnus quo revolvitur totum caelum, dicitur velox per respectum ad alios motus; et huius ratio est quia, sicut in IV Physicorum habetur, velox est quod in pauco tempore multum movetur, tardum autem quod in multo parum, multum autem et paucum dicuntur ad aliquid, ut habetur in Praedicamentis. Sed delectationi non competit ne-

conveniens naturae eius qui delectatur. Sed tamen neque etiam delectationes quae secundum se reci90piunt magis et minus ratione suae mixtionis, oportet non esse determinatas neque bonas; nihil enim prohibet quin delectatio recipiens magis et minus sit determinata, sicut et sanitas; huiusmodi enim determinata dici possunt in quanttmr aliqualiter at95 tingunt id ad quod ordinantur, licet possent propinquius attingere, sicut commixtio humorum habet

que velocitas neque tarditas; contingit quidem quod aliquis pervenit velociter ad delectationem, sicut aliquis velociter provocatur ad iram, sed quod aliquis delectetur velociter ve1 tarde non dicitur neque etiam per respectum ad alterum, sicut velociter dicitur aliquis aut tarde ire aut augeri et omnia huiusmodi. Sic igitur patet quod contingit < quod B velociter et tarde aliquis transponatur in delectationem, id est quod perveniat ad ipsam, et hoc ideo quia per ali-

rationem sanitatis ex eo quod attingit convenientiam humanae naturae et ex hoc dicitur determinata quasi proprium terminum attingens, sed complexio 100quae nullo modo ad hoc attingit non est determinata, sed est procul a ratione sanitatis. Ideo autem sanitas secundum se recipit magis et minus, quia non est eadem commensuratio humorum in omnibus hominibus neque etiam in uno et eodem est semper 105eadem, sed, etiam si remittatur, permanet ratio sanitatis usque ad aliquem terminum et sic differt

quem motum potest perveniri ad delectationem, sed non contingit velociter operari secundum delectationem, ut scilicet aliquis velociter delectetur, quia ipsm delectari magis est in factum esse quam in fieri. Secundo ibi : Et generatio etc., excludit rationem Platonicorum quantum ad hoc quod ponebant delectationem esse generationem. Et circa hoc duo facit: primo ostendit quod delectatio non sit generatio ; secundo ostendit originem huius opinionis,

sanitas secundum magis et minus. Et eadem ratio est de delectatione mixta. 1173 a 29 Tertiam rationem ponit ibi: Peyfectumque etc. Et 1111 circa hoc duo facit. Primo ponit ipsam rationem. Ponebant enim Platonici id quod est per se bonum esse quiddam perfectum; omnes autem motiones et generationes sunt imperfectae, est enim motus actus imperfetti, ut dicitur in 111 Physicorum; unde nul11slam motionem seu generationem ponunt esse de genere bonorum, nituntur autem affirmare quod delectatio sit motio ve1 generatio, unde concludunt quod delectatio non est per se bonum. 1173 a 31 Secundo ibi : NOTZbeae azdem etc., excludit hanc ~0 rationem dupliciter. Primo quidem quantum ad hoc quod dicunt delectationem esse motionem. Et dicit quod non bene videntur dicere dum dicunt delectationem esse motionem. Omnis enim motio videtur esse velox aut tarda, velocitas autem et tarditas 12snon conveniunt motioni absolute secundum se ipsam, sed per respectum ad aliud, sicut motio mundi,

ibi: OpAGo autem etc. Dicit ergo primo quod delectatio non videtur esse generatio. Non enim videtur quidlibet ex quolibet generari, sed unumquodque ex quo generatur, in hoc dissolvitur. Et oportet, si delectatio est generatio, quod eiusdem tristitia sit corruptio cuius delectatio est generatio. Et hoc quidem Platonici asserunt: dicunt enim quod tristitia est defectus eius quod est secundum naturam, videmus enim quod ex separatione eius quod naturaliter unitur sequitur dolor, et similiter dicunt quod delectatio sit repletio, quia, cum apponitur aliquid alicui quod ei convenit secundum naturam, sequitur delectatio. Sed hoc ipse improbat, quia separatio et repletio sunt corporales passiones. Si ergo delectatio est repletio eius quod est secundum naturam, sequetur illud delectari in quo est repletio. Sequetur ergo quod corpus delectetur. Sed hoc non videtur esse verum, quia delectatio est passio animae. Patet ergo quod delectatio non est ipsa repletio seu generatio, sed quiddam ad hoc consequens, fatta enim

85

. go mixtionis] commixtionis Y 135 pervenit velociter 129 IV CO&.] VI1 @ (VI P6 VI11 V2) VI Y! (VI11 stzm. S) i?w. Y 140 quod2 GO&. cum P V6Za sec.m. Er2 P UI SWi] om. @ (uh?. $ost 141 tarde F1Ed2 sec.m. PdVl” DbPl) 146 in factum esse] in facto esse P7 iustum esse Y(in facto esse Za sec.m. Wi) Cf. P-IIae q.31 a.1 (e coz&w+o in facto esse h&. IIla q.2 a.8: q.78 a.2) 150 Et om. @ (-Ps OrW) 85-88 Cf. supra 1 c. 13 lin. 34-35 cum adn. 114 Cf. supra VI1 c. 14 111 Cf. supra VI1 c. I 3 lin. 46-47 cum adn. lin. 291 cum adn. 129 Cap. 16, 218 b 15-17. 133 Ps.-Aristoteles cat. 6, 5 b 15-25 a Boethio transl. (PL 64, 210 B-C ed. Minio-Paluello, p. 16) ; cf. ed. comp. et transl. Guillelmi de Moerbeke (ed. Minio-Paluello, p. 57 et 95) - Cf. Thomas supra IV c. 6 lin. 45-46 cum adn. 153 Liri. 1173 b 13. 159 Cf. supra VI1 c. 13 *. # . - r4g -- Cf. supra VI1 c.d_ 13 lin. 46-47 cum adn. nn. 40-47 cum san. Io4 U. supra 1 c. 13 lin. 34-35 cum adn.

;

130

135

140

145

1173 b 4

150

155

160

165

170

3 0173 a 23 - 1173b

1173

b 13

20)

561

repletione aliquis delectatur, sicut fatta incisione aliquis dolet et tristatur. 175 Deinde cum dicit : O$inio auhn etc., ostendit originem huius opinionis. Et dicit quad haec opinio quae ponit delectationem esse repletionem et tristitiam subtractionem videtur provenisse ex tristitiis et delectationibus quae sunt circa cibum; illi enim laoqui prius fuerunt tristati propter indigentiam cibi postea delectantur in ipsa repletione. Sed hoc non accidit circa olmnes delectationes ; inveniuntur enim

sistere et ita huiusmodi delectationes non sunt ad repletionem defectus ; et idem apparet in delectationibus quae sunt secundum sensus, puta per olfacturn, auditum et visum praesentium sensibilium; sunt etiam multae spes et memoriae delectabiles.

quaedam delectationes in quibus non est repletio alicuius defectus : delectationes enim quae sunt 185in considerationibus mathematicis non habent tristitiam oppositam quam ponunt in defectu con-

est tristitia; unde, si aliqua delectatio invenitur absque defectu tristitiae, sequitur quod non omnis delectatio sit repletio.

191spes 195 Ih.

coni. cum F1] species @ (COW.s8c.m. I.I-) 1173

1~ 6-7.

Nec tamen potest assignari cuius generationes sunt huiusmodi delectationes, quia non inveniuntur aliqui defectus praecedentes quorum fiat repletio per huiusmodi delectationes. Dictum est autem supra quod cuius generatio est delectatio, eius corruptio

Igg repletio coni. cum V6

sec.m. Ex-l] tristitia E (generatio

Za

sec.m. P7)

190

195

4 Ad proferentes autem probrosissimas delectationum, dicet quk utique quoniam non sunt haec delectabilia. Non enim, si male dispositis delectabilia haec sunt, existimandum ipsa et delectabjlia esse simphciter, nisi his, quemadmodum neque laborantibus sana ve1 dulcia ve1 amara, neque rur25sus alba quae videntur patientibus obtalmiam. $ Ve1 sic utique dicetur quoniam delectationes quidem eligibiles sunt, non tamen ab his, quemadmodum et ditari, prodenti autem non, et sanum esse, non tamen quodcumque comedenti. $ Ve1 specie differunt delectationes. Alterae enim quae a bonis ab his quae a turpibus. Et non est delectari 3oea quae iusti non entem iustum neque ea quae musici non entem musicum, similiter autem et in ali&. § Manifestare autem videtur et amicus alter ens ab adulatore non existentem bonum delectationem ve1 differentes specie. Hic quidem enim ad bonum colloqui videtur, hic autem ad delectationem, et hic quidem vituperatur, hic a I autem laudatur, ut ad altera colloquentem. $ Nullusque utique eligeret vivere pueri mentem habens per vitam delectatus in quibus pueri ut existimant maxime, neque gaudere faciens quid turpissimorum, nequaquam debens tristari. § Et circa multa studium faceremus 5utique, etsi neque unam inferant delectationem, puta videre, recordari, scire, virtutes habere. Si autem ex necessitate sequuntur his delectationes, nihil differt; eligeremus enim utique haec, etsi non fieret utique ab his delectatio. $ Quoniam quidem igitur neque per se bonum delectatio neque omnis eligibilis, manifestum videtur IOesse, et quoniam sunt quaedam eligibiles, secundum se ipsas differentes specie ve1 a quibus. Quae quidem igitur dicuntur de delectatione et tristitia sufficienter ditta sint.

1173 b 20

1174

a 15 cum adn. 23 bis ALT (Z&. 14) : 23 nisi RT (Zk. 13) : tamen L Cf. supra 1121 25 obtalmiam Ha RT (Zk. 19) optalmiam Pr3 opthalmiam NlRn ophthalin his R utique dicetur utique A(=&l Uro& &u Lb) L 28 comedenti miam L1 25 utique dicetur R ALRtRpsT (Z&. 31) : comedens Rp1p*p4 28 enim ALRtT (ZGz. 38) autem Rp 31 Manifestare ALRtT (Zhz. 45 ; cf. supra c. 3 Zita. 8) Manifestum Rp 34 hic2 RtRp3T (Zk 53) hoc A(=& Lbob) LRp1y2t4 34 hic3 HaRp3T (Zin. 54) : hoc A(=vJ Ob) RtRpW4 hunc A(=Tòv 1174 a I laudatur HaRpT (Zzk?.54) laudant ALRt I ut A Ha RtT (ZGz. 55) KbLbMb) L I colloquentem ALR colloquentes sec.m. V13 an eiiam T (cf. non add. LRp (ut om. Rp3) 2 pueri mentem habens per ALRtT (Zin. 58-59) pulmentariis factis ad Rp 3 quid Zin. 55) ? IO sunt ALRtRp3 sint Rp1*2~4 AL quidem R

:

:

:

:

:

:

:

1173 b 20

Ad jbmje~e&es autem etc. Postquam Philosophus exclusit

tres rationes

Platonicorum

concludentium

delectationem non esse de genere bonorum, hic excludit quartam quae sumitur ex turpitudine quarun2

exclusit coni. c%rn VEZa

stzm.

Er2Kr] excludit

2,5 Cf. supra VI1 c. 13 lin. 46-47 cum adn.

E

:

:

:

:

dam delectationum; Platonici enim proferebant in s medium quasdam opprobriosas delectationes, puta adulteriorum et ebrietatum, ut ex his ostenderent

delectationes non esse de genere bonorum. Sed ad

X, 4 (1173 b zo - 1174 hoc Aristotiles tripliciter obviat. Primo quidem ut IOaliquis dicat quod huiusmodi turpia non sunt simpliciter delectabilia. Non enim sequitur, si aliqua sunt delectabilia male dispositis, quod propter hoc sint delectabilia simpliciter, nisi quod sunt delectabilia his, id est male dispositis, sicu.t etiam neque 15sunt simpliciter sana illa quae sunt sana infirmis

20

1173 b 25

25

30

35

1173 b 28

neque etiam sunt simpliciter dulcia ve1 amara quae videntur huiusmodi habentibus gustum infectum, neque etiam sunt simpliciter alba quae videntur talia his qui patiuntur obtalmiam. Et haec quidem solutio procedit secundum quod delectabile dicitur simpliciter homini id quod est ei delectabile secundum rationem, quod non contingit de huiusmodi turpibus, quamvis sint delectabilia secundum sensum. Secundam obviationem ponit ibi: VeZsic zhpe etc. Potest enim dici quod omnes delectationes sint eligibiles, non tamen omnibus, sicut etiam ditari bonum est, non tamen est bonum quod ditetur ille qui est proditor patriae, quia sic potest magis nocere; similiter etiam esse sanum bonum est, non tamen est bonum ei qui comedit aliquid nocivum, sicut serpens comestus quandoque curat leprosum, licet perimat sanum. Et similiter delectationes bestiales bestiis (quidem sunt appetibiles, non autem hominibus. Tertiam obviationem ponit ibi: Ve,? s$eck etc. Et dicit quod delectationes specie differunt. Aliae enim sunt secundum speciem delectationes quae

causantur a bonis operibus ab illis quae causantur 41 a turpibus, diBerunt enim passiones secundum obietta. Et ita ille qui non est iustus non potest delectari delectatione quae est propria iusti, sicut nec ille qui non est musicus potest delectari delectatione musici, et idem est de aliis delectationibus. 1173 b 31 45 Deinde cum dicit : Manifestare autem etc., probat quod delectatio non sit per se et universaliter bonum, et hoc tribus rationibus. Circa quarum pri-

a

12)

mam dicit quod hoc quod delectatio non sit bonum ve1 quod sint diversae species delectationis quarum quaedam sint bonae et quaedam malae, manifestat 50 differentia quae est inter amicum et adulatorem. Amicus enim colloquitur amico propter bonum, adulator autem propter delectationem ; unde adulator vituperatur, amicus autem laudatur ; et sic patet quod propter diversa colloquuntur. Est ergo aliud 55 delectatio et aliud bonum. Secundam rationem ponit ibi: NuZZusque u,?ique 1174 SI 1 etc. Et dicit quod nullus eligeret per totam vitam suam habere mentem pueri, ita quod semper delectaretur in quibus pueri delectantur, qui tamen aesti- 60 mantur maxime delectari; neque etiam aliquis eligeret gaudere faciendo turpissima per totam vitam suam, etiam si numquam deberet tristari. Quod dicit contra Epicuros, qui ponebant quod turpes delectationes non sunt vitandae nisi propter hoc quod 65 inducunt in maiores tristitias. Et sic patet quod delectatio non est per se bonum, quia quolibet modo esset eligenda. Tertiam rationem ponit ibi: Et cha muZta etc. Manifestum est enim multa esse ad quae homo studeret, etiam si nulla delectatio ex his sequeretur, sicut videre, recordari, scire, virtutes habere. Nihil autem differt ad propositum si ex his sequuntur delectationes, quia etiam praedicta eligerentur, nulla delectatione ab his consequente. Id autem quod est per se bonum tale est sine quo nihil est eligibile,

:
Albertus Lect. f. 186va obtamiam, id est infidelitatem quandam oculorum % Comm. p. 610 a. - Cf. etiam ipse Thomas De maZo (1.1 a.1 ad z, ubi < obtalmya # habent plerique mss. 28-29 Cf. Cicero De of-. 111 xxv g5 (ed. Atzert, p. 148) ; Ambrosius De oif. min. 1 L 253 (PL 16, IOO B). 32-33 Maximus Qu. ad ThaZas. I (PG go, 269 B-C) ; Avicenna Canon iWed&%zae 11 tr.2 c.615 (ed. 15.55, f. 163), quem laudat Vincentius Belvacensis .S$ecz& maio& Pass 1. Spec. natwaZe Lib. XX c.16 (ed. 1591, f. 25orb) (Avicenna in 2 Can... Confert autem (serpentis caro) leprae magnifice... Albertus Qz.J.de animai. VI1 31 (ed. Col., t. 12, p. 185, 67-68) ut dicitur de cervo, qui comedit viperam, et ideo curatur a lepra... > ipse Thomas .%pey 111 Sent. d.3 q.1 a.2 qla I ad 2. 63-66 Cf. supra 1 c. 5 lin. 47-53 cum adn.

:K

:

:
. Aliter Michael Ephesinus, p. 550, 20-25 ; Os, 22ora-rb Ve1 quod quid est pro hoc scilicet simplicium est dictum est et secundum se ipsa intellectorum, quale est visus et olfactus, ve1 magis quale est album et nigrum hoc autem scilicet quale quid dixit pro hoc scilicet ve1 eorum quae ex necessitate cum aliis intelliguntur, qualia sunt quae in determinatis subiectis entia, ut simitas, ut superfluum, ut sine latitudine Albertus Led. f. I86vb-I87ra Aliter potest exponi et melius quod quid est dicit simplicem quidditatem rei secundum quad pendet ex suis principiis essentialibus, sicut sunt formae mathematicae, sive sint substantiales sive accidentales, sicut albedo prout significatur in abstracto ; quale autem quid dicit formam secundum esse quod habet in subiecto quod denominatur ab ipsa, quia secundum omnem formam dicitur aliquid quale > ; Comm. p. 611 a. 18 Lin. 1174 a 19. Ig Lin. 69-70 Fontem non invenimus. --Aliter sed perperam Michael Ephesinus, p. 552, 3-4 ; 08, f. 22ova Virgationem II74 b 9. autem columnae dicit eam quae secundum longitudinem columnae fixionem, quae fit cum ad rectos angulos stat > ; Albertus Lect. f. I87vb virgatio columnae, id est erectio ad rectum angulum > ; Comm. p. 611 b. 79-81 Albertus Le&. f. I87vb ac factione trisculpti, id est trium ordinum columnarum sculptarum 3. - Aliter et rette Michael Ephesinus, p. 552, 6-7 ; Oa, f. z2ova x Trisculpta autem sunt tripliciter in terminis insculpta ligna ; vocant autem ipsa multi < mutula> >.

, diversae species inveniuntur ; si enim accipiatur motus quo quis perambulat stadium et motus quo quis 105 ambulat aliquam partem eius, non est utrobique idem unde et quo, id est terminus a quo et terminus ad quem, et simile est de motibus quibus aliquis perambulat hanc et illam partem stadii, quia non sunt idem termini, non enim est idem secunno dum speciem pertransire hanc lineam et illam; quamvis enim omnes lineae in quantum huiusmodi sint eiusdem speciei, tamen secundum quod in certo situ seu loco constituuntur accipiuntur ut specie differentes secundum diversitatem locorum, quae 115attenditur secundum diversum ordinem ad primum continens; ille autem qui pertransit lineam, non solum pertransit lineam, sed lineam in loco existentem, quia in alio loco est una linea ab alia. Et ita manifestum est quod secundum diversitatem termi120norum differt specie totus motus localis a singulis partibus, ita tamen quod totus motus habet perfectam speciem, partes autem habent speciem imperfectam. Et quia ad manifestationem praedictorum requireretur plene cognoscere naturam motus, sub125iungit quod in aliis, id est in libro Physicorum, dictum est de motu per certitudinem, id est suffi81 quia] et Y?(quia udd. sec.m. P) sitione maiori] proponente maiori P3

:a

LIBRI

ETHICORUM

cienter et complete, sed hoc sufficit hic de motu dixisse quod motus non est perfectus in omni tempore, sed multi sunt motus imperfetti et differentes specie in diversis partibus temporis, ex eo quod unde et quo, id est termini motus, specificant moturn. Sic igitur manifestata propositione maiori, subiungit minorem, scilicet quod species delectationis est perfetta in quocumque tempore, et hoc manifestum est ex supra dictis. Unde concludit manifestum esse quod delectatio et generatio sive mutatio sunt alterae ad invicem et quod delectatio est aliquid de numero totorum et perfectorum, quia scilicet in quahbet parte tempo& delectatio habet complementum suae speciei. Secundam rationem ponit ibi: F’idebitzu autem etc. Quae talis est: non contingit moveri in non tempore, ut in VI Physicorum probatum est; delectari autem contingit in non tempore (sic enim dictum est quod delectari est aliquid totum, quia contingit etiam delectari in nunc; hoc enim dicitur hic esse totum quod statim in ipso nunc habet suum complementum); ergo delectatio non est motus. Et est considerandum quod differentia ex qua procedit haec ratio est causa differentiae ex qua prima ratio procedebat; ideo enim species delectationis est perfetta in quocumque tempore, non autem species motus, quia delectatio est in instanti, motus autem omnis in tempore. Et hoc designat ipse modus loquendi Philosophi cum dicit : CI Videbitur autem utique hoc et ex non contingere etc. >. Deinde cum dicit : Ex bis autem manifestum etc., concludit ex praemissis principale intentum. Et dicit manifestum esse ex praemissis quod non bene dicunt dicentes delectationem esse motum ve1 generationem. Ratio enim motus et generationis non potest cuicumque attribui, sed solum divisibilibus,

135

140

1174 b 7

14s

150

154 1174 b 9

160

quae non sunt tota, id est quae non statim habent suum complementum. Neque enim potest dici quod generatio sit visionis, ita scilicet quod visio succes- 165 sive compleatur, sicut etiam non potest dici de puncto et unitate; haec enim non generantur, sed consequuntur generationem quorundam ; similiter non potest his attribui motus. Unde nec delectationi, quae etiam est quoddam totum, id est in 1711 indivisibili perfectionem habens.

105 ambulat] perambulat Y inu. Y 139 scilicet om. @

111 enim] om. Y?(-V%Za

u&f. s.9c.m. PS)

13.2 propo-

g1 Albertus Lect. f. r87vb Aliud exemplum est de latione, quae dicitur motus localis B. Cf. Aristoteles Top. IV 2, 122 b 26-27, 95-97 Albertus Lect. 123 a 5 (PL 64, 945 A-B) ; l’hy~. V 4, 226 a 32-33 ; De gen. 1 IO, 3rg b 32 ; Met. XII 2, 1069 b 12-13. f. r87vb quae dividitur, si accipiatur progressivus motus, in volaturn, &urn, ambulationem, gvessibiZium, et saltum, quorundam animalium quae habent longa crura retro, sicut sunt Zocustae, quae moventur saltando B. 125 Lib. 111 c. 1-5 ; lib. V-VIIl. 133 Lin. 155 Liri. 1174 b 7-8. 143 CaP. 5, 233 b 33 - 234 a 31. 145 Lin. 1174 a 17. 1174 b 5. 135 Lin. 1174 a 14-19.

:cx

130

6 Sensus autem omnis ad sensibile operantis, perfette autem bene dispositi ad pulcerrimum sub sensu iacentium; tale enim maxime esse videtur perfetta operatio. 5 Ipsum autem dicere operari ve1 in quo est, nihil differat; secundum unumquodque optima est operatio optime dispositi ad potentissimum eorum quae sub ipsam. 5 Haec autem utique perfec20 tissima erit et delecta’bilissima. Secundum omnem enim sensum est delectatio, similiter autem et intellectum et speculationem; delectabilissima autem perfettissima, perfettissima autem quae bene habentis ad1 studiosissimum eorum quae sub ipsam. $ Perficit autem operationem delectatio, non secundum autem eundem modum et delectatio perficit, 35et sensibile et sensus studiosa entia; quemadmodum neque sanitas et miedicus similiter causa est eius quod est sanari. $ Secundum unumquemque autem sensum quoniam fit delectatio, manifestum: aimus enim visiones et auditiones esse delectabiles. 5 Manifestum autem et quoniam m’axime cum et sensus sit potentissimus et ad tale operetur. Talibus 3oautem entibus et sensibili et sensato, semper erit delectatio, esistente quidem faciente et patiente. 5 Perficit autem operationem delectatio non sicut habitus qui inest, sed ut superveniens quidam finis, velut iuvenibus pulcritudo. 5 Usquequo autem sensibile ve1 intelligibile sit quale oportet et discernens 1175a 1 ve1 speculans, erit in operatione delectatio. Similibus enim entibus et ad invicem secundum eundem modum habentibus et passivo et fattivo, idem aptum natum est fieri. § Qualiter igitur continue nullus delectatur? Ve1 laborat. Omnia enim habentia corpora non 5possunt continue operari. Non fit igitur neque delectatio; sequitur enim operationem. 5 Quaedam autem delectant nova entia, posterius autem non similiter, propter haec. Primum quidem enim inclinata est mens et intense circa eadem operatur, quemadmodum secundum visum aspicientes; postea autem non fit talis operatio, sed negletta, lopropter quod et delectatio obscuratur. $ Appetere autem delectationem existimabit quis utique omnes, quoniam et vivere omnes appetunt, vita autem operatio quaedam est, et unusquisque circa haec et in his operatur quae et maxime diligit; puta musicus quidem auditu circa melodias, amator autem disciplinae mente circa theorema15 ta, sic autem et reliquorum unusquisque. Delectatio autem perficit operationes, et vivere autem, quod appetunt. Rationabiliter igitur

1174 b 14

:

15 bene ALRt Sl T (Zi?z. 28) non Rplpa*4(-Sl deZ. secm. BarTur) om. Rps 20 et ALRtRp4 : 22 autem2 ALRtRp4 Rp*t2t3 om. Rpr*233 32 sicut ART .(Zin. 108) : om. L (non habitus, id est non ut habitus ; et subintelligitur istud ex altero quod sequitur ~oZ?e& Gyo.we&% notula in Et PnVr2 Sk2) 32 qui ALRtRpsT (&z. Iog) quae Rpr$ss* (cow. s8c.m. 34 quale oportet A(=oiov &Z KbLb) RT (Zi% 125-126) puta utique A(=oIov 84 BalP14Vr3) Mt@) L 1175 a 4 habentia corpora RpT (Z& 139) humana corpora L humana (=?à 6 operationem RT (&z. 150-151) : operationi AL &v@&~cux) ARt 7 enim ARt enim per desideria Rp om. L g autem ALRtT (Z&. 162) : om. Rp 10-11 delectationem ALRtT (Z~FZ. delectationes Rp 13 in his R bis AL un dam T (cf. 176) ? 171)

: om.

:

:

:

:

:

:

lin.

568

SENTENTlAE

DECIMI

LIBRI

ETHlCORUM

et delectationem appetunt; perficit enim unicuique vivere, eligibile ens. 5 Utrum autem propter delectationem vivere eligimus ve1 propter vivere delectationem, dknittatur in praesenti ; coniungi quidem enim 1175 a 2x1 haec videntur et separationem non recipere, sine operatione enim non fit delectatio < . . . l . . . . . . >.

: 7rhiv TC

21 delectatio LR ~v~pycw~ T&WOT fi @oti legisse videtur, an ex Ant. tTans1. (cf. lin. xg6-zg8) ?

1174 b 14

add. A;

haec verba

translata Thomas

Sensus autem omnis etc. Postquam Philosophus ostendit quod delectatio non est in genere motus sicut quidam posuerunt, hic ostendit naturam et proprietates delectationis. Et primo ostendit quid 5 sit delectatio; secundo agit de differentia delectationum ad invicem, ibi: Unde vid&w etc. Circa primum duo facit: primo ostendit quid sit delectatio; secundo ex hoc determinat quasdam delecta-

esse operantem et in 1 De anima dictum est quod anima non operatur, sed homo per animam, ideo subiungit quod nihil differt ad propositum utrum ipse sensus operetur ve1 homo sive anima1 in quo est sensus, quia, quicquid horuxn dicatur, manifesturn est quod circa unumquodque optima operatio est operantis optime dispositi per respectum ad id quod est potissimum inter ea quae subiacent virtuti

tionis proprietates, ibi : Usquequo autem etc. Circa io primum duo facit: primo ostendit quod delectatio est quaedam operationis perfectio ; secundo manifestat quaedam quae dixerat, ibi : Secundum unumquemque autem etc. Circa primum tria facit: primo ostendit quae sit perfetta operatio; secundo osten1sdit quod perfectio operationis sit delectatio, ibi: Haec autem utique etc.; tertio ostendit qualiter delectatio operationem perficiat, ibi : Pe@cit autem o~e~ationem etc. Circa primum duo facit. Primo ostendit propositum. Et dicit quod cuiuslibet sen20sus operatio est alicuius operantis in respectu ad sensibile, quod est sensus obiectum; sic igitur in operatione sensus duo considerantur, scilicet. ipse sensus, qui est operationis principium, et sensibile, quod est operationis obiectum; ad hoc igitur quod 25 operatio sensus sit perfetta, requiritur optima dispositio ex parte utriusque, scilicet sensus et obietti. Et ideo subdit quod tunc perfette sensus operatur quando est operatio sensus bene dispositi ad aliquid

talis operantis. Ex his enim duobus videtur maxime dependere operationis perfectio, scilicet ex principio attivo et obietto. Deinde cum dicit: Haec autem etc., ostendit quod

pulcerrimum, id est convenientissimum, eorum quae 33sensui subiacent. Hoc enim maxime videtur esse perfetta operatio, quod scilicet a sensu progreditur in comparatione ad tale obiectum. 1174 b 17 Secundo ibi : Ipsum autem etc., facit mentionem de quadam dubitatione. Quia enim dixerat sensum 53 et] etiam V4 ErSFO*P6PdVs Wh Y

53-54 secundum]

40

45

1174 b 19

delectatio sit operationis perfectio. Videmus enim quod eadem operatio quam diximus esse perfectissimam est etiam delectabilissima. Ubicumque enim invenitur in aliquo cognoscente operati0 perfetta, 50 ibi etiam invenitur operatio delectabilis; est enim delectatio non solum secundum tactum et gustum, sed et secundum omnem sensum, nec solum secundum sensum, sed etiam secundum speculationem intellectus, in quantum scilicet speculatur aliquid 55 verorum per certitudinem, et inter huiusmodi operationes sensus et intellectus, illa est delectabilissima quae est perfettissima, perfettissima autem operatio est quae est sensus ve1 intellectus bene dispositi in comparatione ad optimum eorum quae sub- 60 iacent sensi.6 ve1 intellectui. Si igitur operati0 perfetta est delectabilis, perfettissima autem delectabilissima, consequens est quod operatio, tum est perfetta, sit delectabilis. Delectatio operationis perfectio. Deinde cum dicit: Pe@it autem etc., qualiter delectatio perficiat operationem. quod non eodem modo delectatio perficit propter @(~zom.om. Bx

in quanergo est 65

ostendit Et dicit operatio-

cow. secm. ErSVro) sec.m. P

16 Liri. 1174 b 19. 34 >Lin. 6 Cap. 7,1175 a 21. g Lh 1174 b 33. 12 Liri. 1174 b 26. 17 Liri. 1174 b 23. 1174 b 14. 35 Cap. IO, 408 b 11-15. 48 Liri. 1174 b 18-19. 66-81 Michael Ephesinus, p. 557, 31-39; 0’3, f. 222ra: .

:s

35

1174 b 23

6 (1174 b 14 - 1175 a 9 nem, puta sensus, sicut perficit eam obiectum, quod 70 est sensibile, et principium activum, quod est sensus, quae omnia sunt quaedam bona et bonitatem operationi tribuentia; sicut etiam eius quod est sanari non eodem modo est causa sanitas et medicus, sed sanitas quidem per modum formae, medicus 75autem per modum agentis. Similiter autem opera-

1174 b 26

tionem perficit per modum quidem formae delectatio, quae est ipsa perfectio eius, per modum autem agentis perficit ipsam sensus bene dispositus sicut movens motum, sensibile autem conveniens io sicut movens :non motum. Et eadem ratio est circa intellectum. Deinde cum dicit: Secundum unumquemque autem etc., manifestat quaedam quae dixerat. Et primo dicit manifestum esse quod secundum unum85 quemque sensum est delectatio, ut supra dictum est,

per hoc quod dicimus et experimur visiones esse delectabiles, puta pulcrarum formarum, et etiam auditiones, puta suavium melodiarum. 1174 b 28 Secundo ibi : Manifestum autem etc., manifestat 90 aliud praemissorum, dicens manifestum esse per experimentum quod visio et auditio et quaelibet operatio sensus maxime est delectabilis quando et sensus est potentissimus, id est optime vigens in sua virtute, et quando operatur respectu talis obietti, 95 scilicet maxime convenientis. Et quandiu in tali dispositione manet et ipsum sensibile et anima1 habens sensum, tandiu manet delectatio, sicut et in aliis apparet quod quandiu permanet eadem dispositio facientis et patientis, necesse est quod perIOO maneat idem effectus 1174 b 31 Tertio ibi : Peyficit autem etc., manifestat quod supra dictum est de modo quo delectatio perficit operationem. IDictum est enim quod delectatio perficit operationem non effettive, sed formaliter; est 105autem duplex formalis perfectio: una quidem intrinseca, quae constituit essentiam rei; alia autem quae supervenit rei in sua specie constitutae. Dicit

ergo quod delectatio perficit operationem non sicut habitus qui inest, id est non sicut forma intrans essentiam rei, sed < ut > quidam finis, id est 110 quaedam perfectio, superveniens, sicut pulcritudo supervenit iuvenibus non quasi existens de essentia iuventutis, sed quasi consequens bonam dispositionem causarum iuventutis ; et similiter delectatio consequitur bonam dispositionem causarum opera- 115 tionis. 1174 b 33 Deinde cum dicit : Usquequo autem etc., determinat rationes quarundam proprietatum delectationis ex his quae praedeterminata sunt de eius quiditate. Et primo agit de duratione delectationis; secundo 120 de eius appetibilitate, ibi: Afipetere autem etc. Circa primum tria facit. Primo ostendit quandiu debeat durare delectatio. Et dicit quod tandiu erit delectatio in operatione quandiu ex una parte obiectum, quod est sensibile ve1 intelligibile, est in debita 125 dispositione, et ex alia parte ipsum operans, quod est discernens per sensum ve1 speculans per intellecturn. Et huius ratio est quod, quandiu in attivo et passivo manet eadem dispositio et eadem habitudo ad invicem, tandiu manet idem effectus ; unde, si 130 bona dispositio potentiae cognoscitivae et obietti est causa delectationis, ea durante necesse est delectationem durare. 1175 a 3 Secundo ibi : QuaZitey igi?w etc., assignat rationem quare delectatio non possit esse continua. Et 135 dicit quod ideo nullus continue delectatur, quia laborat in operatione, quam consequitur delectatio, et sic operatio efficitur non delectabilis. Hoc autem ideo est quia omnia quae habent corpora passibilia non possunt continue operari propter hoc quod 140 eorum corpora immutantur a sua dispositione per motum qui coniungitur operationi ; cuilibet autem operationi rei habentis corpus, ipsum corpus aliqualiter deservit ve1 immediate, sicut operationi sensitivae, quae per organum corporeum producitur, ve1 145 mediate, sicut operationi intellectivae, quae utitur

75-76 operationem per-kit k). Y 80 est] om. @(-Bx ErKrP6 AsBo) 80 circa] de $raem. @ (-KrP6 Wi Ed2 Za Post circa P Post de spatium vac. rei. FI speculatione add. V6 foysitan legendtim de < delectatione >) 82 unumquemque coni. ex A&t. 1174 b 26 (cf. su$ra lin. 12-13: k.f~a k. 84-85 cum adn.) cum Ps C1 F1 V?Za] unumquodque @ 83 quaedam quae] quod Y(que F1Ed2) 84-85 unumquemque] unumquodque Ps AoBgrFPdVV2VrOW Pr0 unamquemque ( !) Ed2 g3 potentissimus] potentissime Ps potissimus Er Y(-FIEds cow. sec.m. P) Sed cf. ACst. 1174 b 2g 104 effettive] obsc. pr.m. PSWi (ati efficiunt ?) efficienter F1Ed2 V6Za sec.m. Wi (effettive sec.m. PS) IIO ut CO&. ex Akt. 1I74 b 32 cum sec% Vr”] om. @ (sicut PYo quidam P6 sicut add. F1Ed2 V6 sec.m. Er Wi) sec.m. 113 consequens con& cum F1Ed2 V6Za Bg2Wo Wr SWi TO] conveniens Y (= P 9f.m. SWi P2 Hr 113-114 sed... iuventutis hom.om. @ add. ex Y Hr Bg2Wo Wr sec.m. IIg praedeterminata] determinata Y 132 ea S F1Ed2 V6] eadem @ sec.m. PSWi causa (=G fio ea) Za obsc. To) 9r.m. PWi 142 motum coni. cum V6 sec.m. P6 KrVlO] modum @ (om. Za) 85 Lin. 1174 b 20-21. 90 Liri. 1174 b 14-19. 102 Lin. 1174 b 23-26. 108-110 Michael Ephesinus, p. 558, 18-30 ; 08, f. 22zrb 1Dicit autem quoniam non similiter perficit sanitas sanum et geometria geometram et comprehensive habitus habitiva [seu habentia], et delectatio operationem; sed habitus quidem praeexistentium receptivorum advenientes ipsis, puta ut species et perfectiones potentia entium, et operatione faciunt ipsa, et operari secundum ipsas praeparant..,, in delectatione autem non sic habet,,. >. 113-116 Cf. Seneca De vita beata XV 2 : 6 Ne gaudium quidem quod ex virtute oritur, quamvis bonum sit, absoluti tamen boni pars est, non magis quam laetitia et tranquillitas, quamvis ex pulcherrimis causis nascantur ; sunt enim ista boria, sed consequentia summum bonum, non consummantia >; Averroes, X c. 4 (ed. 1562, f. I47vb et I48vb) Delectatio etiam est comfilementum et forma, non motus... Verum tamen suum (suam ed.) perficere actionem non est ita’Jut delectatio sit dispositio in actione et complementum ei, sed secundum quod est res sequens complementum, ut pulchritudo quae invenitur in iuventute, intendo quoniam pulchritudo est dispositio sequens iuventutem, non completiva eius >. 121 Lin. 1175 a Io.

: cc

: cx

570

1175 a

SENTENTIAE

DECIMI

operationibus virtutum sensitivarum, quae fiunt per organa corporea. Sic igitur ex quo non potest esse continua operatio, neque etiam delectatio potest rso esse continua; delectatio enim sequitur operationem, ut dictum est. Tertio ibi : Qzsaedam autem delectant etc., assignat 6 rationem quare nova magis delectant. Et dicit quod quaedam quando sunt nova delectant, postea 155autem non aequaliter delectant. Et huius ratio est quia a principio mens inclinatur studiose circa huiusmodi propter desiderium et admirationem et ita intense, id est vehementer, circa huiusmodi operatur et ex hoc sequitur delectatio vehemens; sicut 160patet de illis qui studiose aspiciunt aliquid quod prius non viderunt propter admirationem, postea

autem, quando consueti sunt videre, non fit talis operatio, ut scilicet ita attente videant ve1 quidlibet aliud operentur sicut prius, sed negligenter ope165rantur et ideo etiam delectatio obscuratur, id est minus sentitur. 1175 a 10 Deinde cum dicit: Affietere autem etc., assignat rationem quare delectatio ab omnibus appetatur. Et circa hoc duo facit. Primo manifestat proposi170turn. Et dicit quod ideo potest aliquis rationabiliter existimare quod omnes appetant delectationem, quia omnes naturaliter appetunt vivere, vita autem secundum suam ultimam perfectionem in quadam operatione consistit, ut in IX ostensum est, et inde 175est quod unusquisque circa illa maxime operatur et his operationibus insistit quae maxime dihgit; 158 intense] quodlibet Y

LIBRI

ETHICORUM

sicut musicus maxime insistit ad audiendum melodias et ille qui est amator sapientiae maxime insistit ad hoc quod mente theoremata, id est considerationes, speculetur. Unde, cum delectatio perficiat 180 operationem, ut supra dictum est, consequens est quod perfkiat ipsum vivere, quod omnes appetunt. Et ita rationabile est quod omnes appetant delectationem, ex eo quod per-kit vivere, quod est omni185 bus eligibile. 1175 a 18 Secundo ibi : Utrum autem etc., movet quandam dubitationem ex dictis. Dictum est enim quod omnes appetant delectationem, et similiter omnes appetunt vivere, quod in operatione perficitur ; appetibilia autem habent ordinem ad invicem sicut et no scibilia; potest ergo esse dubitatio utrum homines appetant vitam propter delectationem ve1 e converso delectationem propter vitam. Et dicit quod haec dubitatio dimittenda est ad praesens, quia ista duo ita coniunguntur ad invicem quod nullo modo sepa- 195 rantur ; non enim fit delectatio sine operatione neque rursus potest esse perfetta operatio sine delectatione, ut supra dictum est. Videtur tamen principalius esse operatio quam delectatio; nam delectatio est quies appetitus in re delectante qua quis 200 per operationem potitur, non autem aliquis appetit quietem in aliquo nisi in quantum aestimat sibi conveniens, et ideo ipsa operatio, quae delectat sicut quiddam conveniens, videtur per prius appetibilis quam delectatio.

intente @(vidente ASPIO intense se&?% Vl”) &?.d cf. AY~$. 176 et] in 0 AoV et in PS F1 (howz.owz.V6)

151 Lin. 1174 b 31-33. 174 Cap. II, 1170 a 16-19. 1174 b 23-26, 31-33. 198 Liri. 1174 b 19-23. Igg-2oo 13 lin. 34-35 cum adn.

1175

a 8

163 quidlibet]

quilibet V4 AoErVsV3

179-180 Cf. supra IX c. 4 lin. 151-152 cum adn. 181 Lin. Cf. supra 11 c. 5 lin. 85-86 cum adn. 203-204 Cf SUpra 1 C.

205

7 Unde videntur altera enim specie ab alteris existimamus perfici. Sic enim videntur et naturalia et quae ab arte, puta animalia et arbores et picturae et imagines 25et domus et vas. Similiter autem et operationes differentes specie a differentibus specie perfici. Differunt autem quae mentis ab his quae secundum sensus et hae ipsae secundum speciem. Et perficientes itaque delectationes. $ Apparebit autem utique hoc et ex eo approprjari delectationum 30 unamquamque operationi quam perficit ; coauget enim operationem propria delectatio. Magis enim singula iudicant et certius exquiru.nt cum delectatione operantes; puta geometrici fiunt gaudentes eo quod est geometrizare et mtelligunt singula magis; similiter autem et amantes musicam et amantes aedificativam et 35ahorum singuli augmentant ad proprium opus gaudentes ipso. Coaugent autem delectationes; coaugentia autem propria; ~75 b 1 alteris autem specie et propria altera specie. 5 Adhuc autem magis hoc utique apparebit ex eo quod est ab alteris delectationes impeditivas operationibus esse. Amantes enim fistulas non possunt sermonibus attendere si audiant fistulantem, magis gaudentes - 5 fistulativa quam praesenti operatione; secundum fistulativam igitur delectatio eam quae circa sermonem operationem corrumpit. Similiter autem hoc et in aliis accidit cum simul circa duo operetur: delectabilior enim alteram expellit et, si multum differat secundum delectationem, magis, ut neque operatur secundum alteram. IOPropter quod gaudentes quocumque vehementer, non omnino operamur alterum, et alia facimus aliis quiete placentes ; puta et in theatris legumina comedentes, cum pravi agonizantes sint, tunc maxime ipsum operantur. Quia autem propria quidem delectatio confirmat operationes et diuturniores et me151iores facit, alienae autem officiunt, manifestum quod multum distant. 5 Fere enim alienae delectationes faciunt quod propriae tristitiae- Corrumpunt enim operationes propriae tristitiae; puta si huic scribere indelectabile et triste ve1 ratiocinari, hic quidem non scribit, hic autem non ratiocinatur, tristi exi20 stente operatione. Accidit itaque circa operationes contrarium a delectationibus et tristitiis propriis, propriae autem sunt quae in operatione secundum se ipsam fiunt. Alienae autem delectationes dicta,e sunt quoniam proximum quid tristitiae faciunt: corrumpunt enim, ta,men non similiter.

1175 a 21

et specie differre;

:

:

28 itaque R utique L 2g eo appropriari RpT (Zhz. 53-54) coappropriari ALRt 32 geometrici ALRt P14 1 (Zhz. 61) : geometria Rp(-P14 cow. stxxrz. Tu1V13Rp3) 1175b g ut neque operatur R (operetur P14) quare neque operari L IO omnino ALRt C4 Rp(-C4) 10-11 operamur A(=S@~w Lb) R(-C4) T (Zzh. IIO) discernimus A(=8~opG~zv KbMbOb) L C4 13 autem AR L 13-14 propria quidem Rt quidem propria LRp 15 officiunt ALRtT (&z. 125) afficiunt Rp (cow. sec.m. BalRp3) 20 itaque R utique L 23 quid ALRtT (Zk. 146) quidem Rp

:

om.

:

: om

:

:

:

:

:

SENTENTIAE 1175 a 21

.

DECIMI

LIBRI

ETHICORUM

Unde videntw et specie difese etc. Postquam Philosophus ostendit naturam delectationis et proprietates ipsius, hic determinat de differentia delectationum ad invicem. Et circa hoc duo facit: primo s determinat de differentia delectationum quae sumitur ex parte operationum; secundo de differentia delectationum quae sumitur ex parte subiecti, ibi: Videtw autem esse etc. Circa primum duo facit: primo ostendit quomodo delectationes differant spero cie secundum differentiam operationum ; secundo quomodo differant in bonitate et malitia, ibi: Dif-

per hoc quod per extraneam delectationem impeditur, ibi: Adhuc autem ma@ etc. Dicit ergo primo quod hoc, scilicet differentia 1 delectationum secundum operationes, apparet ex eo quod quaelibet delectatio quadam affinitate appropriatur operationi quam perficit, quia unaquaeque operati0 per propriam delectationem augetur, sicut quidlibet natum est augeri per id quod est sibi simile et conforme. Videmus enim quod illi qui delectabiliter operantur quodcumque opus rationis magis possint singula diiudicare et per certitudinem exquirere ea circa

ferentibus autem operationibus etc. Circa primum duo facit: primo ostendit per rationem quod delectationes differunt specie secundum differentiam ope1s rationum; secundo manifestat idem per Signa, ibi : A@ayebit autem utique etc. Dicit ergo primo quod, cum delectatio sit operationis perfectio, consequens est quod, sicut operationes differunt specie, ita etiam et delectationes differre videantur ; ita enim 20 existimamus communiter, quasi per se notum, quod ea quae sunt diversa secundum speciem perfìciuntur perfectionibus specie differentibus, quod quidem

quae delectabiliter negotiantur ; sicut geometrae, qui delectantur in considerationibus geometriae, magis possunt intelligere singula huiusmodi considerationis, quia mens magis detinetur in eo in quo delectatur ; et eadem ratio est de omnibus aliis, sicut de his qui amant musicalia et delectantur in eis et de his qui delectantur in arte aedificativa et de omnibus aliis, quod per hoc quod gaudent in tali opere, magnum augmentum faciunt ad proprium opus. Et sic patet quod delectationes augent operationes ; manifestum est autem quod ea quae

manifestum est circa perfectiones essentiales quae constituunt speciem, idem autem necesse est esse 25 et circa alias consequentes perfectiones, dummodo sint propriae, quia consequuntur ex essentialibus principiis speciei. Et hoc videmus accidere tam circa naturalia quam circa artificialia : circa naturalia quidem, quia alia est perfectio animalium, quae 30scilicet consistit in perspicacitate sensus, et alia arborum, quae consistit in earum fecunditate; circa artificialia vero, quia alia est perfectio picturarum, ut scilicet sint delectabilibus coloribus distinctae, et alia est perfectio imaginum, ut scilicet bene re-

augent sunt propria his quae augentur; unde oportet quod diversa diversis augeantur. Si igitur operationes quae augentur per delectationes specie differunt, ut ostensum est, consequens est quod et ipsae delectationes augentes specie diff erant. Deinde cum dicit : Adhuc autem ma& etc., inducit aliud signum quod sumitur ex impedimento quod affertur operationibus per extraneas delectationes. Et primo ex hoc ostendit differentiam delectationum ; secundo comparat extraneas delectatioetc. nes propriis tristitiis, ibi: Feye enim alienae Dicit ergo primo quod id quod dictum est de differentia delectationum secundum operationes magis apparet ex eo quod operationes impediuntur per delectationes ab aliis operationibus factas. Ideo autem magis per hoc manifestatur propositum quia hoc quod delectationes augent operationes posset attribui communi rationi delectationis, non autem propriae huius delectationis, secundum quam differunt delectationes ad invicem; sed manifeste apparet quod delectationes specie differunt durn invenitur quod propria delectatio auget operationem et extranea impedit. Videmus enim quod illi qui sunt amatores sonitus fistularum non possunt attendere sermonibus qui eis dicuntur quando audiunt aliquem fistulantem, ex eo quod magis gaudent in opere fistulativae artis quam in praesenti opera-

3 praesentent ea quorum sunt imagines; similiter etiam alia est perfectio domus, ut scilicet sit firmum receptaculum, et alia vasis, ut scilicet sit bonae capacitatis. Unde oportet quod operationes specie differentes perfìciantur a delectationibus specie dif40ferentibus. Manifestum est autem quod operationes mentis, id est intellectus, differunt specie ab operationibus sensus, et similiter operationes sensuum ab invicem, diversificantur enim et secundum obietta et secundum potentias, quae sunt operationum 45principia. Unde relinquitur quod delectationes quae perficiunt operationes diff erant specie. 1175 a 29 Deinde cum dicit: Appayebit autem etc., manifestat idem per Signa. Et primo per hoc quod operatio per propriam delectationem confortatur ; secundo

18 differunt] differant @(-P7W) 29-30 animalium, quae scilicet Inc. 36a +Gz 33 delectabilibus] delectabilius @(cow. st?~.m. Era) hom.om. Wi 46 differant] differunt AoDb Bx Y! 5g possint] possunt AsDb KrOV* Y 79-80 delectationes coni. 8% Avist. 1175 b 2 (cf. supra lk. 50; infra Ga. 86) cum Za] operationes E (hom.om. V6) 81-82 delectationes] operationes @(co?v. sec.m. Bx om. Ps) 98-99 operatione] opere Y(-F1Ed2 V6 cow. s8c.m. P) g8 opere] operatione Er Y(-F1) 8 Cap. 8, 1176 a 3.

11 Cap. 8, 1175 b 24.

16 Lin. 1175 a 29.

51 Lin. 1175 b I.

82 Liu. 1175 b 16.

SO

55

60

65

70

75

1175 b 1

80

85

7

0175 a zf - 1175 b 241 ,

573

tione, scilicet in auditione sermonum sibi dictorum; IOOet sic patet quod delectatio quae fit secundum operationem fistulativae artis corrumpit operationem secundum senmonem. Et ita videmus accidere in aliis, cum occurrit alicui quod simul circa aliqua duo operetur ; manifestum est enim quod delecta105bilior operatio excludit aliam in tantum quod, si sit magna differentia m excessu delectationis, homo totaliter omittit operari secundum operationem minus sibi delectabilem. Et inde est quad, quando

manifeste consequitur quod delectationes multum diff erunt ad invicem , quia quod una delectatio iuvat , alia impedit. Deinde cum dicit: Fen? enim etc., comparat .. , 1 ’ ,*,-* alienas delectationes trwrtus proprns ut ex noc magis appareat delectationum differentia. Et dicit quod fere eundem effectum habet circa aliquam operationem delectatio aliena, scilicet quae causatur ex aliqua alia operatione, et tristitia propria, secundum quam scilicet aliquis tristatur de ipsa opera-

vehementer delectamur in aliquo quocumque, nihil 110aliud possumus operari, sed quando aliqua placent nobis quiete, id est remisse ve1 parum, possumus etiam quaedam alia facere; sicut patet de his qui in theatris, id est in spectaculis ludorum, quia parum ibi delectantur in his quae vident, possunt 115 intendere comestioni leguminum, quae non est multurn delectabilis, et hoc maxime faciunt homines quando inspic:iunt aliquos non bene pugnantes in

tione. Manifestum est enim quod tristitia quae est de aliqua operatione corrumpit ipsam; sicut si alicui scribere ve1 ratiocinari sit non delectabile ve1 magis triste, neque scribet neque ratiocinabitur propter tristitiam sibi provenientem ex tali operatione. Sic 140 igitur circa operationes contrarium effectum habent delectationes propriae et tristitiae propriae, quae scilicet ex ipsis operationibus causantur, alienae autem sunt quae causantur ex aliis operationibus. Et dictum est quod extraneae delectationes faciunt 145 aliquid propinquum tristitiae propriae : ex utraque enim parte corrumpitur operatio, non tamen similiter, sed magis per tristitiam propriam, quae dirette et secundum se delectationi contrariatur, aliena vero delectatio contrariatur secundum aliud, scilicet se- 150 cundum operationem.

agone, ita quod inspectio talis pugnae non sit eis delectabilis. Quia ergo propria delectatio confirmat w operationes ex quibus consequitur, ut scilicet homo vehementius e:is intendat, et facit eas diuturniores, ut scilicet homo magis in eis perseveret, et facit eas meliores, id est perfectius finem attingentes, et cum hoc delectationes alienae, id est quae consequuntur ~5 quasdam alias operationes, officiunt, id est nocent,

114 vident] videntur @ sec.m. P 118 inspectio] inspectatio Y! (quando spectio Bgl in spectaculis @o inspectio talis 138 ratiocinari] rationari CD2(-KrPr) P V6 139 ratiocinabitur] rationabitur P3 Bg3BxF S Ed2 stx.m. P rationaliter P3) pp.m. P ratiocinaliter Wi rationabiliter Pd V6 hom.om. Za

:c

IIo-xIg Michael Ephesinus, p. 566, 14-21 ; Os, fO zz+-b-va Quoniam autem, cum quis circa aliquid gaudet vehementer, alterum quid operari non vult, manifestat quod accidit in ippodromis. Nullus enim spectatorum agonizantibus aurigis aliud quid operatur, sed illis omnino attenditur propter vehementer gaudere equorum cursibus et his quae tunc aurigarum operationibus cum autem septem perficiant diaulos et isti quidem quiescant, pravi autem quidam agonizent quales sunt luctatores et quidam tales, tunc hi quidem ad invicem disputant, hi autem legumina comedunt ; non enim gaudent luctantium agone > Albertus LtzL f. Igora c Et, s:i ahqua nobis placeant quiete, id est remisse [cf. supra adn. ad VI1 c. 7 lin. 1141, tunc bene cum illis alia possumus facere, sicut qui vidit aliquos male pugnantes in agone potest simul comedere legumina, sed, si vehementer placeat sibi videre, etiam quashbet dapes respuet > ; Comm. p. 617 a ; Lexzko~ verbowm gruecowm..., p. 262* Theatrum spectaculum >.

;

;

:

:d

:

1175 b 16 130

135

8 Differentibus autem operationibus epiikia et pravitate et his quidem eligibilibus existentibus, his autem fugiendis, his autem neutris, similiter habent et delectationes, secundum unamquamque enim operationem propria delectatio est, quae quidem igitur studiosae propria epiikes, quae autem pravae mala. § Et enim concupiscentiae bonorum quidem laudabiles, turpium autem vituperabiles. 3oMagis propriae autem operationibus quae in ipsis delectationes concupiscentiis ; hae quidem enim discretae sunt et temporibus et natura, hae autem propinquae operationibus et indiscretae, sic ut et habeat dubitationem si idem est operatio delectationi. Non tamen videtur quidem delectatio mens esse neque sensus; inconve35niens autem si propter non separari videtur idem quibusdam. Quemadmodum igitur operationes alterae, et delectationes. 5 Differt %autem visus a tactu puritate et audituS et olfactus a gustu. Similiter utique differunt et delectationes et ab his quae circa mentem et utraeque ab invicem. 8 Videtur autem esse unicuique et delectatio propria quemadmodum et opus, quae enim secundum ope5rationem. Et in unoquoque autem speculanti hoc utique apparebit; altera enim equi delectatio et canis et hominis, quemadmodum Eraclitus ait asinum faenum utique eligere magis quam aurum; delectabilius enim nutrimentum auro asinis. Quae quidem igitur diversorum specie, diff erunt specie ; eas autem quae eorundem indiff erentes rationabile loesse. $ Differunt autem non parum in hominibus. Eadem enim hos quidem delectant, hos autem contristant, et his quidem tristia et odibilia sunt, his autem delectabilia et amicabilia. Et in dulcibus autem hoc accidit: non enim eadem videntur febricitanti et sano; neque calidum esse debili et bene habenti; 15sirniliter autem et in alteris hoc accidit. $ Videtur autem in omnibus talibus esse quod videtur studioso. Si autem hoc bene dicitur, quemadmodum videtur, et est uniuscuiusque mensura virtus et bonus secundum quod talis, et delectationes erunt utique quae huic videntur et delectabilia quibus iste gaudet. Quae 20 autem huic tristia si huic apparent delectabilia, nihil admirabile ; multae enim corruptiones et nocumenta hominum fiunt; delectabilia autem non sunt, sed his et sic dispositis. Confessas quidem igitur turpes, manifestum quod non dicendum delectationes esse praeterquam

1175 h 24

1176 a

:

24 pravitate ALRtT (lhz. 24 epiikia T (Zhz. 12) epieikeia (epy- epyey- epyeykeya) LR 25 fugiendis ALRtT (En. 15-16) fugientibus 12-13) pluralitate Rp (cow. sewn. VlsRp3) 26 similiter ALRtT (Zhz. 18 ita) similes Rp 27 enim AL : uate unamquamque Ha RP 28 epiikes A&. hwz~Z.(Ha) T (@. sz@?‘u 1137 a 31 cuwz czhz.) epieikes (epy- epyey-) Rt om. Rp 35 si NIT (Zhz. 54) sed AL(-Ni) R 35 autem T (Zhz. 54) enim ALR 1176 a 2 etS unicuique animali ElRp : om. LaRt 3 unicuique RtRp* Vd T (Zbz. 8g-go unicuique yei) ALRpp3 C4 6 Eraclitus Tl Pu RpT (Zh. 97) : Heracleitus L1(EtO*Pll Skz) Heraclitus Via Rn 8 enim AR : om. L Rt Heradeitus Re Heradietus N1 owz. @.m. P13 22 Confessas A(Mb) LR confesse A(LbOb) A~~.~hwz~Z.(Ha)

:

:

:

:

:

:

:

:

X, 8 (1175 b 24 - 1176 a 1)

575

corruptis. § Earum autem quae epiikes esse videntur qualem ve1 25 quam dicendum hominis esse. ve1 ex operationibus manifestum, his enim sequuntur delectationes. Sive igitur una est sive plures quae perfetti et beati viri, has perficientes delectationes principaliter dicentur utique hominis delectationes esse, reliquae autem secundo et submultipliciter, quemadmodum operationes. R

24 epiikes Ad. i%and.(Ha) 28 dicentur ALRt

T (cf. sujwa Rp

: dicuntur

1137

:

a 31 cum ad%) epieikees L epyeikes (epi- epyey-) 2g submultipliciter RT (Z&. 166) multipliciter L

Diferentibus autem ofeyationibus &c. Postquam Philosophus ostendit quod delectationes secundum differentiam operationum differunt specie, hic ostendit quod secundum earum operationum differentiam 5 differunt in bonitate et malitia. Et primo quantum ad bonitatem moralem; secundo quantum ad bonitatem naturalem quae attenditur secundum puritatem et impuritatem, ibi: Difed aufem visus etc. Circa primum duo facit: primo proponit quod inlo tendit; secundo probat propositum, ibi: Et enim concz@iscentiae etc. Dicit ergo primo quod, cum operationes differant secundum epiikiam et pravitatem, id est secundum virtutem et malitiam, ita scilicet quod quaedam operationes sunt eligibiles IS sicut operatio,nes virtuosae, quaedam autem fugiendae sicut operationes vitiosae, quaedam autem secundum suam speciem neutro modo se habent, sed possunt ad utrumque trahi, ita etiam se habet et circa delectationes, quia, cum unicuique opera20 tioni sit aliqua delectatio propria, ut supra dictum est, delectatio quae est propria virtuosae operationi est virtuosa eit illa quae est propria pravae operationi est mala. 1175 b 28 Deinde cum dicit : Et enim concz@scent~ae etc., 2s probat PrOyXi~tLUn ratione SUm@a ex parte concupiscentiarum. Videmus enim quod concupiscentiae quibus aliqua bona, id est honesta, concupiscuntur, 1175 b 24

sunt laudabiles, puta si aliquis concupiscat iuste aut fortiter agere, concupiscentiae autem rerum 30 turpium sunt vituperabiles, puta si aliquis concupiscat furari aut moechari. Manifestum est autem quod magis sunt propinquae et propriae operationibus delectationes, quibus in ipsis operationibus delectamur, quam concupiscentiae, quibus eas con-

:

cupiscimus ; concupiscentiae enim distinguuntur ab operationibus tempore, ante enim concupiscimus aliquid operari quam illud operemur ; distinguun tur etiam secundum naturam, quia operatio est actus perfetti, concupiscentia autem imperfetti et nondum habentis; sed delectationes sunt propinquae operationibus, quia utrumque est alicuius perfetti, sunt etiam et indiscretae secundum tempus, quia, si nondum aliquis operatur, in tali operatione < non > delectatur, eo quod delectatio est rei praesentis sicut concupiscentia rei futurae; et in tantum delectatio propinqua est operationi quod videtur esse dubitabile utrum operatio sit idem delectationi. Nec tamen dicendum est quod sit ita: non enim potest esse delectatio nisi in operatione sensus ve1 intellectus (ea enim quae cognitione carent delectari non possunt), nec tamen est idem quod operatio intellectus neque idem quod operatio sensus, nam de-

;

45

SO

dit differentiam delectationum secundum puritatem et impuritatem. Manifestum est enim quod operationes sensuum secundum puritatem differunt : purior est enim operati0 visus quam tactus et similiter 65 operatio auditus et olfactus quam operatio gustus. Dicitur autem aliqua operatio purior quae est immaterialior et secundum hoc inter omnes sensitivas

;

8 Lin. 1175 b 36. IO Lin. 1175 b 28. zo Cap. 7, 1175 a 21 - b 24. 44 Cf. ipse Thomas IIa-IIae q.26 a.12 q.30 a.1: ad 3. 67-78 Cf. Albertus I_ect. f. Igova-vb Secundo videtur quod sensus visus non sit aliis purior... Solutio. Dicendum quod puritas potlentiarum apprehensivarum consideratur ex modo abstractionis a materia. Et ideo dicitur quod intellectus, qui abstrahit a materia et appendiciis eius, est purior quam sensus interiores, qui non abstrahunt ab appendiciis materiae, recipientes formas ve1 intentiones particulares et hi magis puri exterioribus, quorum operatio non est nisi praesente materia ; et quamvis omnes exteriores etiam in hoc generali conveniant, tamen etiam distinguuntur ab invicem in puritate secundum quod unus spiritualius recipit praesente materia quam alius ; eorum enim quidam non recipiunt speciem sensibilem nisi realiter eis coniungatur, sicut est in gustu et tactu in quibusdam vero recipitur species cum aliquo medii, quamvis non cum aliquo obietti, sicut est

;

40

lectatio magis ad appetitivam partem pertinet; est autem inconveniens si delectatio aliquibus videatur esse idem operationi propter hoc quod ab operatione SS tempore non separatur. Sic igitur patet quod, sicut operationes sunt alterae secundum virtutem et malitiam, ita etiam et delectationes. Ex quo patet inconvenienter enuntiasse quosdam universaliter de 60 delectationibus quod sint bonae ve1 malae. 1175 b 36 Deinde cum dicit: Difed autem visus etc., osten-

2 Philosophus ostendit] &v. AoAsDbV3W Bg1Bg3BoEr1PdVVz FlEd2 4 earum] om. ?l?(acZd. seun. P) I I concupiscentiae ~0%;. 8x A&t. 1175 b 28 (cf. &ffa l&. 24) cum V%a] concupiscentia @ concupiscentiam Y (-V6Za) Ig et om. Q 2g concup:iscentiae coni. cum V3 P1 F*Ed2 V%a sec.m. KrVl” PWi] concupiscentia @ 43 non con& cum V%Za stzm. BxEr SWi] om. 0 5g universaliter coni.] aliter @ (om. FI)

:
medium eius non est extrinsecum, sed coniunctum. Et eadem differentia puritatis attenditur inter delectationes sensuum ad invicem. Sunt etiam 80operationes et delectationes intellectus puriores operationibus et delectationibus sensitivis utpote magis immateriales.

LIBRl

ETHICORUM

omnes sunt eiusdem speciei, multum differunt delectationes sicut et operationes. Cuius ratio est quia operationes et delectationes aliorum animalium consequuntur naturalem inclinationem, quae est eadem in omnibus animalibus eiusdem speciei, sed operationes et delectationes hominum proveniunt a ratione, quae non determinatur ad unum. Et inde est

Deinde cum dicit: Videtzw autem esse unicuique etc., ostendit quae sit differentia delectationum ex 85 parte obietti. Et primo quantum ad animalia diversarum specierum ; secundo quantum ad homines,

quod eadem quosdam homines delectant et quosdam contristant et quibusdam sunt tristia et odibilia, quibusdam autem delectabilia et amicabilia, quae quidem se consequuntur, quia unusquisque delectatur in eo quod amat; et accidit hoc quia quidam sunt melius ve1 peius dispositi secundum rationem. Et idem accidit circa gustum dulcium, quia non videntur eadem dulcia febricitanti qui habet gustum infectum et sano qui habet gustum bene dispositurn; < et idem accidit circa tactum, B quia non videtur idem esse calidum ei qui habet debilem

qui sunt unius speciei, ibi : Diferunt autem non farum etc. Dicit ergo primo quod, cum delectatio consequatur operationem, videtur quod unicuique 90rei sit propria delectatio sicut et propria operatio; quod autem sit propria operatio uniuscuiusque rei, apparet ex hoc quod operationes sequuntur formas rerum secundum quas res specie differunt. Quod autem singulorum sit propria delectatio, apparet 95si quis velit in unoquoque considerare; manifestum est enim quod alia est delectatio equi et alia canis et alia hominis, sicut Eraclitus dicit quod asinus magis eligit faenum quam aurum, quia delectabilius est sibi nutrimentum, quod exhibetur ei per faenum, 100quam aurum. Sic igitur patet quod eorum quae differunt specie sunt delectationes specie differentes, sed eorum quae non differunt specie rationabile est quod sit indifferens delectatio consequens naturam speciei. 1176 a 10 105 Deinde cum dicit : Difeyunt autem etc., ostendit differentiam delectationum in hominibus. Et primo ostendit quod hominum sint diversae delectationes ; secundo ostendit quod in virtuoso sit verior delectatio, ibi : Videtur autem &a omnibus etc.; tertio 110ostendit quae sit potior delectatio inter delectationes virtuosi, ibi: Earum autem etc. Dicit ergo primo quod, quamvis rationabile videatur quod indifferentium specie sit indifferens delectatio et ita sit in aliis animalibus, tamen in hominibus, qui

tactum et ei qui bene se habet; et ita etiam est in aliis. Deinde cum dicit: Videtur autem in omnibus etc., ostendit quod delectatio virtuosorum sit potior inter delectationes humanas. Et dicit quod in omnibus talibus quae pertinent ad passiones et operationes humanas, illud videtur esse verum quod apparet studioso, qui habet rectum iudicium circa talia sicut sanus circa dulcia. Et, si hoc bene dicitur, sicut videtur, ita quod virtus sit mensura secundum quam iudicetur de omnibus rebus humanis et bonus in sequitur quod illae sint quantum est virtuosus, vere delectationes quae videntur virtuoso .et illa vere sint delectabilia quibus virtuosus gaudet. Si autem aliqua de quibus tristatur virtuosus appareant aliis delectabilia, non est admirandum: hoc enim accidit propter multas corruptiones et multiplicia hominum nocumenta, ex quibus pervertitur ratio et appetitus; et sic illa quae repudiat virtuosus non sunt simpliciter delectabilia, sed solum male dispositis. Sic ergo manifestum est quod illae delectationes quas omnes confitentur esse turpes non dicendae sunt delectationes nisi hominibus corruptis. Deinde cm-n dicit : Earum autem etc., ostendit quod aliqua est potior inter delectationes virtuosi. Et dicit quod considerandum est inter delectationes virtuosas qualis ve1 quae sit praecipua delectatio hominis: Et hoc dicit esse manifestum ex operatio-

1176 a

3

115

120

125

130

135

1176 a 15

140

145

150

l

Q(-Bx) formam Bx Y? sec.m. g2 formas con& cum sec.m. ErzPb ErrKrPrO SWi] fortunam 77 et coni. cum Za] om. @ _-_ 146 vere sint] &zv. Y? (vera sint V6) 157 delectationes AoCr Er 131 et idem accidit circa tactum coni. cum V6] om. @ coni. cum Era S F1 Za] delectationem @ (hom.om. V6)

;

in olfactu et auditu, sonus enim perducitur ad auditum cum impulsatione quadam medii sed in visu non recipitur aliquid ex medio neque ex obietto nisi sola intentio sensibilis, et ideo ipse est spiritualius recipiens... > Comm. p. 618 b. Cf. ipse Thomas Sent. libri De anima 11 14, in 418 a 24 - b 26 ; 111 6, in 4zg a 2-4 ; Sent. libri De senso 2, in 436 b IO - 437 a 17. 77-78 AristoteleS De anima 11 21, 422 a 8-10 ; 22, 422 b 20-23, 423 a 15-17 ; 23, 423 a 22 - b 26 ; 111 3, 426 b IS-17 ; 17, 434 b 13-17 ; 1% 435 a 11-18. Cf. Thomas supra 111 c. rg lin. 120-121 cum adn. 87 Lin. 1176 a IO. rog Lin. 1176 a 15. 111 Lin. 1176 a 24. 128-134 Cf. supra 1 c. 13 lin. 112-113 cum adn.

155

1176 a 24

160

8 (1176 a I - 1176 a zg) nibus ad quas consequuntur delectationes. Quia, sive sit una operati0 sive plures quae sunt propriae hominis perfetti et beati, manifestum est quod delectationes consequentes has operationes sunt 167 operationes operationibus om.

AsEr2P5P6 KrP1 S VYZaJ operationibus accidit hab. sunt F1Ed2)

et Pio

cett.

577

principaliter delectationes hominis, reliquae vero secundario et multipliciter sub principalibus delectationibus, sicut et circa operationes accidit.

(=@?

opera tionem

Db

operationes

Sec.m. ErErl

Wi circa

165

9 Dictis autem his quae circa virtutes et amicitias et delectationes, reliquum de felicitate tipo pertransire, quia finem ipsam ponimus humanorum. Resumentibus autem praedicta compendiosior utique erit sermo. § Diximus autem quoniam non est habitus. Et enim dormienti per vitam existeret utique, plantae vL 35venti vitam. Et infortunato maxime. Si utique haec non placent, sed 1176b 1magis in operationem quandam ponendum, quemadmodum in his quae prius dictum est. 5 Operationum autem hae quidem sunt necessariae et propter altera eligibiles, hae autem secundum se ipsas. 8 Manifesturn quoniam felicitatem earum quae secundum se ipsas eligibilium 5aliquam ponendum et non earum quae propter aliud. Nullo enim indigens felicitas, sed per se sufficiens; secundum se ipsas autem sunt eligibiles a quibus nihil quaeritur praeter operationem. 5 Tales autem esse videntur quae secundum virtutem actiones, bona enim et studiosa agere eorum quae propter se ipsa eligibilium. Sed et ludorum delecIOtabiles, non enim propter altera ipsos eligunt; laeduntur enim ab ipsis magis quam iuvantur, negligentes corpora et possessionem. $ Refugiunt autem et ad tales conversationes felicitantium multi. Propter quod apud tyrannos approbantur in talibus conversationibus eutrapeli; quae enim appetunt, 15in his tribuunt se ipsos delectabiles, indigent autem talibus. Videntur quidem igitur felicitativa haec esse propter eos qui in potentatibus in his vacare. § Nullum autem forte signum tales sunt. Non enim in potentem esse virtus neque mtellectus, a quibus studiosae operationes. Neque si ingustabiles isti exi2ostentes delectationis sincerae et liberalis ad corporales refugiunt, propter hoc has existimandum elìgibiliores esse; et enim pueri quae apud ipsos pretiosa optima existimant esse. Rationale utique quemadmodum pueris et viris altera videntur pretiosa, sic et pravis et his qui epiikes. Quemadmodum igitur multotiens 25dictum est, et pretiosa et delectabilia sunt quae studioso talia entia. Unicuique autem quae secundum proprium habitum eligibilissima operatio, et studioso autem secundum virtutem. Non in ludo ergo felicitas. $ Et enim inconveniens fìnem esse ludum et negotiari et malum pati secundum vitam 3oomnem ludendi gratia; omnia enim ut dicere alterius gratia eligimus praeter felicitatem: finis enim haec; studere autem et laborare ludi gratia insipiens videtur et 1176 a 30

:

30 autem (=%) ART (Zhz. I ; cf. su#a c. I Zh. 13) utique (=N$ L(h h%h~) 34 plantae A(Ald.) 1176 b 7 a A(=&+’ LbMbOb) LRt de A(=&$ LR plantarum A(LbMbOb) A &. tvansZ.(Ha) 12 et T (Zhz. 64) ALR 17 in2 g se ipsa ALT (Zh. 89) : se ipsam R Ha) RP 23-24 altera... Quemadmodum : I&w haec ALRt : om. Rp 19-20 existentes R entes L 24 epiikes Ant. tva?zsZ.(Ha) T (cf. su+Ya 1137 a 31 ctirn ah.) verba inc. pecia 17~ ha Rp1*2$4 epieikees (epy- epyey-) LR (-kes As1Ba1C4 SlTu1V13) 27 studioso ALRtT (Zhz. 155) studiosa 27 autem (==&) A(LbMb) LR que (cum studioso co&~g.) A(=w Ob) Ad. transZ.(Ha) RP

:

:

:

: mz.

:

:

:

X, g (1176a 30 - 1176a 35)

579

vatlde puerile. Ludere autem ut studeat, secundum Anaccarsem, rette habere videtur; requiei enim assimulatur ludus, impoten35 tes autem continue laborare requie indigent ; non utique finis 1177~a 1 requies, fit enim gratia operationis. § Videtur autem felix vita secundum virtutem esse; haec autem cum gaudio, sed non in ludo; melioraque dicimus studiosa ridiculis et cum ludo. Et melioris semper par5 ticulae et hominis studiosiorem operationem, quae autem melioris melior et felicior iam. Potieturque utique corporalibus delectationibus quicumque et bestiale, non minus optimo; felicitatem autem nullus bestiali tribuit , si non et vitam. Non enim in talibus conversationibus feliciIOtas, sed in his quae secundum virtutem operationibus, quemadmodum et prius dictum est. 33 Anaccarsem T (&. 172) : Anacharsen Rpry2p3T (Zin. 185): studio- AL(studioso feliciorem L1 L2(N1Rn) felicior est sec.wz. contulit ve1 tribuit Rp* 197)

:

1176 a 30

(-Sem) LRtRp1a2y3 Anathasem Rpi 1177 a 2 gaudio RtRp* 6 felicior ARtR~l9~9~ T (Z&z. -193) L2(P13Ha) RP4 8 tribuit l,RtRp1v2.3 T (Z+z,

Diciis autem bis quae &ca vihdes ek. Postquam Philosophus determinavit de delectatione, hic determinat de felicitate. Et primo continuat se ad praecedentia ; secundo exequitur propositurn, ibi : s Dzkimus autem etc. Circa primum tria facit. Primo narrat ea quae supra tractata sunt; dictum est enim supra de virtutibus, de 11 libro usque ad VIII, de amicitiis, in VI11 et IX, de delectatione, in prima parte huius X. Secundo dicit de quo restat dicen10dum, quia de felicitate, de qua oportet pertransire, id est breviter dicere, tipo, id est figuraliter, sicut et de ceteris moralibus supra dictum est; ideo autem de felicitate dkendum est quia communiter omnes ponunt eam finem omnium humanorum, finem 15 autem oportet esse non ignotum ad hoc quod absque errore operationes dirigantur ad finem. Tertio determinat modum tractandi de felicitate et dicit

quod oportet resumere ea quae supra in 1 ditta sunt de ipsa, :sic enim erit brevior sermo si non a 20principio de ipsa tractetur. 1176 a 33 Deinde cum dicit: Dia%zus autem etc., exequitur propositurn. Et primo manifestat genus felicitatis, ostendens quold non est habitus sed operatio; secundo ostendit quod est operatio secundum virtu25tem, ibi: ~~erationum autem etc. ; tertio investigat cuius virtutis s’it operatio, ibi: Si autem fehitas etc.

:

Dicit ergo primo quod supra in 1 dictum est quod felicitas non est habitus. Sequerentur enim duo inconvenientia. Quorum unum est quod, cum habitus remaneant in dormiente, sequeretur, si felicitas esset habitus, quod inesset etiam dormienti per totam vitam suam ve1 per maximam partem eius; et hoc est inconveniens, quia dormiens non habet perfette operationes vitae, nisi eas quae pertinent

ad animam vegetabilem, quae invenitur in plantis, 35 quibus felicitas attribui non potest; manifestum est enim quod sensus et motus exteriores cessant in dormiente, interiores autem fantasiae sunt inordinatae et imperfectae, et similiter, si qua sit operati0 intellectus in dormiente, est imperfetta; solae autem 40 operationes nutritivae partis perfectae sunt. Aliud autem inconveniens est quia < in > infortunatis manent habitus virtutum, operationes autem virtutum impediuntur in eis propter infortunia; si igitur felicitas sit habitus, sequeretur quod infortu- 45 nati essent vere felices. Hoc autem Stoici pro inconvenienti non habent, ponentes exteriora bona nullo modo esse hominis bona et ideo per infortunia nihil posse homini de sua felicitate diminui; hoc tamen est contra opinionem communem, quae in- 50 fortunium repugnare felicitati existimat. Secundum ergo illos quibus ista inconvenientia non placent,

7 enim] om. @(-Er01V2V4) 8 de21 et fiyaem. Y io pertransire coni. ex Arist. 1176 a 31 wrn Ed2 V6 (cf. Alberti 10,~s in a@. fontium Zaui!.)] pertranseunter @(-eunt Bg3Pd) F1 Za sec.m. PSWi obsc. 9v.m. PSWi II id est1 coni. turn stzm, S] et @ 34 perfette om. @ 36 manifestum coni. cum V6 sec.m. AsEr* Bg3 Wi] quantum @ (certum FlEds sec.m. Pr0 dicturn Za) 42 in coni. cum Za sec.m. C1Er2 Er] om. @ (hom.om. V6) 47 habent] habebant Y 4g posse cok] potest @ 3-4 Albertus Lect. f. Igzrb : . Cf. Thomas supra c. 8 lin. 51-82. - Aliter et rectius Albertus L.ecL f. Ig4ra-rb Delectationes sapientiae sunt maximae in quantum magis sunt remotae a mixtione co&w& quia non habent aliquid contrarium, nec admiscetur eis aliqua paenitudo nullus enim numquam paenituit contemplatum esse... > (cf. tamen ibid Albertus Le& f. Ig5ra Autarkeia, id est per se sufficientia, ab autos quod est per se > Comm. p. 625 b ; Lexicon vetbowm paecorum..., p. 262* Autarkeia per se sufficientia >. 156-157 Michael Ephesinus, p. 583, 35-36 ; O*, f. 22grb Talibus autem, id est bonis, id est politicis felicibus, sufficienter largitis et praesentibus secundis omnibus... 1 Robertus Grosseteste Notulae (adn. ad Ari&. 1177 a 29-30 in Et O* Pr1 VIS Skz) Talibus [id est politicis felicibus, dut. casus] autem sufficienter largitis [scihcet vitae necessariis] B. 161 Cap. 2, II2g b 31 - 1130 a 8 ; 1130 a 12-13 ; cf. 3, 1130 b 20 ; 4, 1131 a I8bis. 174 Cap. 1, 1155 a 15-16.

:c

:

.:

e
participat secundum intellectum. Et ideo manifestans quod dictum est 95subdit quod homo sic vivens, scilicet vacando contemplationi, non vivit secundum quod homo, qui est compositus ex diversis, sed secundum quod aliquid divinum in ipso existit, prout scilicet secundum intellectum divinam similitudinem participat. Et 100ideo quantum intellectus in sua puritate consideratus differt a composito ex anima et corpore, tantum distat operatio speculativa ab operatione quae fit secundum virtutem moralem, quae proprie est circa humana. Sicut ergo intellectus per com105parationem ad hominem est quiddam divinum, ita et vita speculativa, quae est secundum intellectum, comparatur ad vitam moralem sicut divina ad humanam. 31 Deinde cum dicit : O~wtet autem etc., excludit 110quorundam errorem qui suadebant quod homo debeat intendere ad sapiendum humana et mortalis ad sapiendum mortalia. Et fuit hoc dictum Symonidis poetae, ut patet in principio Metaphysicae. Quod quidem Philosophus dicit esse falsum, quia 115homo debet tendere ad immortalitatem quantum potest et secundum totum posse suum facere ad hoc quod vivat secundum intellectum, qui est optimum eorum quae sunt in homine, qui quidem est immortalis et divinus. Quamvis enim hoc optimum 120sit parvum mole, quia est incorporeum et simplicissimum et per consequens caret magnitudine molis, tamen quantitate virtutis et pretiositatis multum excedit omnia quae in homine sunt; vir-tute quidem sive potentia excedit in suis operationibus 125quibus superioribus coniungitur et inferioribus principatur et sic quodam modo omnia complectitur, pretiositate autem quantum ad dignitatem suae

LIBRI

ETHICORUM

naturae, quia intellectus est immaterialis et simplex, incorruptibilis et impassibilis. Unurnquodque autem, id est totus homo, videtur esse hoc, scilicet intellec- 130 tus, si ita est, immo quia ita est, quod intellectus < est > principalius et melius quod sit in homine; dictum est enim supra in IX quod unumquodque potissime videtur esse id quod est principalius in eo, quia omnia alia sunt quasi instrumenta illius, 135 et sic, dum homo vivit secundum operationem intellectus, vivit secundum vitam maxime sibi propriam; esset autem inconveniens si aliquis eligeret vivere non secundum vitam propriam sui ipsius, sed secundum vitam alicuius alterius, unde incon- 140 venienter dicunt qui suadent quod homo non debeat vacare speculationi intellectus. Et cum hoc dictum sit prius in IX quod id quod est secundum intellecturn est proprium homini, congruit etiam et nunc in proposito : illud enim quod est optimum secundum 145 naturam in unoquoque est maxime proprium sibi; quod autem est optimum et proprium, consequens est quod sit delectabilissimum, quia unusquisque delectatur in bono sibi convenienti; sic igitur patet quod, si homo maxime est intellectus tamquam 150 principalissimum in ipso, quod vita quae est secundum intellectum est delectabilissima homini et maxime sibi propria. Nec hoc est contra id quod supra dictum est quod non est secundum hominem, sed supra hominem ; non est enim secundum hominem 155 quantum ad naturam compositam, est autem propriissime secundum hominem quantum ad id quod est principalissimum in homine; quod quidem perfectissime invenitur in substantiis superioribus, in homine autem imperfette et quasi participative et 160 tamen istud parvum est maius omnibus aliis quae in homine sunt. Sic ergo patet quod iste qui vacat speculationi veritatis est maxime felix, quantum homo in hac vita felix esse potest.

110-111 debeat coni. eum AsE@ g3 homo coni. cum V6] om. @ g3 participat] percipiat AO participant Y (-Wi V6) 114 quia coni. cum Za sec.m. VIo Wi] quod @ s8c.m. PS (114-115 falsum... immortalitatem P F1Ed2 V6] debebat @ (om. 01) 131 quod] om. Y?(-V%a) hom.om. Y! add. ex @ Za sec.m. PSWi verum non esse quia debet homo [primum cuxceZZ.] a&f. V6) (131 si... intellectus hom.om. Db) 132 est coni. cum VYZa sec.m. Wi] om. @ (add. Post melius stx.m. 0 S)

:

112-113 Cf. ipse Thomas Co&a Gent. 1 5 AIbertus Le&, ms. Cambridge Gonv. and Caius 510/388, 125-126 Cf. supra VI1 f. 151ra Et ille fuit Theognis quidam poeta, et non Solon sicut ahi dicunt B Comm. p. 627-628. 148-149 Cf. c. I lin. 102-107 cum adn. 143 Cap. 4, 1166 a 16-17, 22-23 ; g, 1168 b 28-35. 133 Cap. g, 1168 b 31-33. 162-163 Cf. adn. ad c. 12 lin. 7-10. 163-164 Cf. supra lin. 1 c. 13 lin. 34-35 cum adn. 153 I-in. 1177 b 26-31. 71-7? cum adn.

:
Albertus Lect., ms. Cambridge Gonv. and Caius 510/388, f. r5rra aSecundo ostendit quod civilis est secundaria, ibi : < Secundo autem... Deinde cum dicit Secondo autem, ostendit quad civilis felicitas quae vivit secundum alias virtutes, scilicet morales, est secundaria felici...) Comm. p. 628 b . - Aliter et rette Michael Ephesinus, p. 605, 20-21 ; 08, f. 235vb Hom. i?z Ev. 1 Xv (PL 76, 1131-1134). 145 Lin. 1180 a 14. 148 Lin. 1180 a 5. 150 Lin. 1180 a I. 160 Cap. 14, 1154 b 9-11.

:

;

155

:

;

;

600

SENTENTIAE

DECIMI

sed homo pravus qui appetit bonum proponitur, delectationem debet puniri per tristitiam seu dolorem quemadmodum subiugale, id est sicut asinus zooducitur flagellis. Et inde est quod, sicut dicunt, oportet tales tristitias adhibere quae maxime contrariantur amatis delectationibus, puta, si aliquis inebriavit se, quod detur ei aqua ad bibendum. 1180 a 14 Deinde cum dicit: Si igitw, pemadmodum dicttim ostendit quod lex est necessaria ad hoc 205 est etc., quod homo fiat bonus. Et hoc duabus rationibus. Quarum prima est quia oportet eum qui est futurus bonus bene nutriri et consuescere et quod postea vivat secundum adinventiones rectarum viarum, ita 210

quod abstineat a pravis sive propria voluntate sive etiam contra suam voluntatem coactus, quod quidem non contingit nisi vita hominis dirigatur per aliquem intellectum qui habeat et rectum ordinem ad hoc quod ducat ad bonum et habeat fortitudi220 promulgata S FrEd* V6Za] provulgata bus @ VGZa Sed cJ Arist. 1180 a 23

Igg-zoo Michael Fphesinus, p. 608, subiugales > ; Albertus Le&. f. zorva Ephesinus, p. 608, g-lo ; Os, f. 236rb

CDWi

deest P

LIBRI

ETH-CCORUM

nem, id est vim coactivam, ad hoc quod compellat 215 nolentes. Quam quidem vim coactivam non habet praeceptum paternum neque cuiuscumque alterius hominis persuadentis qui non sit rex ve1 in aliquo alio principatu constitutus. Sed lex habet coactivam potentiam, in quantum est promulgata a rege 220 ve1 principe, et est sermo procedens ab aliqua prudentia et intellectu dirigente ad bonum. Unde patet quod lex necessaria est ad faciendum homines bonos. Secundam rationem ponit ibi: Et horninurn pidem 1180 a 22 etc. Et dicit quod homines qui volunt contrariari 225 motibus alicuius habentur odio ab eo cui contrariantur, etiam si rette hoc faciant, aestimantur enim quod faciant hoc ex aliquo malo zelo; sed lex quae praecipit honesta non est onerosa, id est gravis ve1 odiosa, quia communiter proponitur. Unde re- 230 linquitur quod lex est necessaria ad faciendum homines bonos.

221

ab] ex 0

Sed cf. Avist.

1180

a

22

226 motibus] mori-

4-5 ; O*, f. 236rb : Comm. p. 637 b Lexicon veybovum graecovum,.., p. 262% Ciclopice nomen gentis B. - Cf. Aristoteles PoZ. 1 I, 1252 b 22-23. 45-46 Isidorus Etym. Ziber 1 111 2 (PL 82, 75 A) Usus litterarum repertus propter memoriam rerum B ; cf. ipse Thomas IIZa q.42 a.4 arg.1. 58 Cap. 14, 1180 a 18-21.

:e

6

:

40

;

;

;

:c .

:

-

118o

b

28)

603

culare, sicut patet in arte medicinali: quia in universali febricitantibus utilis est abstinentia et quies, ut natura non gravetur per abundantiam cibi et calor non excitetur per motum, sed forte alicui 75homini febricitanti hoc non expedit, quia abstinentia nimis debilitaret virtutem et forte aliquis febricitans indiget motu ad hoc quod resolvantur grossi humores. Et idem etiam patet in agonistis, quia

Quamvis autem aliquis sine scientia universali possit bene operari circa aliquod particulare, nihilominus tamen ille qui vult fieri artifex debet tendere ad cogni tionem universalis, ut aliquo modo illud cognoscat, sicut hoc etiam necessarium est ei qui vult esse speculativus, puta geometra ve1 naturalis; dicturn est enim quod scientiae sunt circa haec, scilicet circa universalia. Et ita etiam se habet in his qui

pugil non utitur eodem modo pugnandi contra 80unumquemque. Et secundum hoc certius videbitur procedi in operatione uniuscuiusque artis activae, si adhibeatur propria cura circa unumquodque; sic enim unusquisque magis potietur eo quod sibi convenit. Sed tamen optime adhibebitur cura ad ali85 quid faciendum, si medicus et exercitativus et quili bet alius artif ex operativus cognoscat universale,

curam adhibent < ut > faciant bonos: possibile enim est quod sine arte et scientia qua cognoscitur universale, aliquis possit hunc ve1 illum hominem facere bonum propter experientiam quam habet de ipso, tamen, si aliquis velit per suam curam aliquos facere meliores sive multos sive paucos, debet tentare ut perveniat ad scientiam universalem eorum per quae quis fit bonus, id est ut fiat legispositivus, id est ut sciat artem qua leges bene ponantur, cum per leges boni fiamus, ut supra habitum est. Quia quod aliquis possit bene disponere quamcumque bonam habitudinem hominis, inducendo ipsam, et oppositam, removendo ipsam, puta sanitatem et aegritudinem, virtutem et malitiam, non est cuiuscumque, sed solum alicuius scientis communia, sicut

puta quid cornmuni ter omnibus conferat, puta omnibus hominibus, ve1 quid conferat omnibus talibus, puta colericis; et hoc ideo quia scientiae et dicuntur 90 esse et sunt de communibus. Optime ergo curare poterit qui ex scientia universali procedit ad curandum de aliquo particulari, non tamen solum hoc modo potest medicus curare, sed etiam quantum ad curationem

alicuius particularis hominis nihil prohibet bene curet eum, etiam si nesciat communia, dum tamen propter experientiam consideret diligenter accidentia cuiuscumque particularis hominis, sicut et quid.am videntur esse optimi medici sui ipsorum propter hoc quod sunt experti accidentia roopropria, non tamen sufficiunt ad adiuvandum alios. 95 quod

patet in arte medicinali et in omnibus aliis rebus quibus adhibetur cura et prudentia humana; in omnibus enim oportet quod aliquis non solum cognoscat singularia, sed etiam quod habeat scientiam communium, quia forte occurrent aliqua quae comprehenduntur sub scientia communi, non autem sub cognitione singularium accidentium.

77 indiget motu] jnv. Y(ncn indiget fir.m. motu indiget see.m. S) 78 agonistis] agonisticis BgsP6P’ Or Y(-Fr V6) g3 potest medicus zkv. Y g4 nihil prohibet 1%~. 38a @eck 107 haec Pio] hoc CrOrPrP3 BgrErErrI Albertus Lect. f. 2o3rb quae Zex sit pvoposita bene disposita non est cuiuscumque, sed alicuius scientis secundum aliquam disciplinam> Comm. p. 638 b (Non enim cuiuscumque est discernere per quam Zegem pyopositam bene disponi contingit)). -_ - U. acln. ad Amt. 1180 b 25-26.

;

-

-..

;-_

-

: CL%. :

105

110

115

120

125

130

16 Igitur post hoc intendendum unde ve1 qualiter legispositivus fiet utique quis. 3 Ve1 30 quemadmodum in aliis a politicis ? Particula enim videbatur politicae esse. 5 Ve1 non simile videtur in politica et reliquis et scientiis et potentiis ? In aliis quidem enim idem videntur et potentias tradentes et operantes ab ipsis, puta medici, scriptores. Politica 35autem repromittunt quidem docere Sophistae, agit autem 1~1 a lipsorum nullus, sed civiliter conversantes. 5 Qui videbuntur utique potentia quadam hoc agere et experientia magis quam mente. $j Neque enim scribentes neque dicentes de talibus videntur, quamvis melius erat forte quam sermones iudicativos 5et contionativos. Neque rursus politicos facientes suos filios ve1 aliquos alios amicorum; rationabile autem erat, si quidem poterant: neque enim civitatibus melius nihil relinquerent utique neque sibi ipsis existere eligerent utique ma@ tali potentia neque utique amicissimis. 8 Non tamen parvum videtur ioexperientia conferre (non enim utique fierent per politicam consuetudinem magis politici), propter quod desiderantibus de politica scire opus esse videtur experientia. 8 Sophistarum autem repromittentes valde videntur longe esse a docere. Totaliter enim neque quale quid est neque circa qualia sciunt. $ Non enim 15 utique eandem rhetoricae neque deteriorem ponerent. Neque utique existimarent facile esse leges ponere congreganti approbatas legum, eligere enim esse optimas. Quemadmodum neque electionem existentem intellectus et iudicare rette maximum, quemadmodum et in his quae secundum musicam. Experti enim circa singula 2oiudicant rette opera, et per quae ve1 qualiter perficiuntur intelligunt, et qualia qualibus concordant. Inexpertis autem amabile latere ve1 bene ve1 male fiat opus, quemadmodum in scriptura. Leges autem politicis operibus assimulantur. 11~ b 1Qualiter igitur ex his legispositivus fiet utique aliquis ve1 optimas iudicare? Non enim videntur neque medicativi ex conscriptionibus fieri, quamvis tentent dicere non solum curationes, sed et ut sanentur utique et ut oportet curare 5singulos dividentes habitus. Haec autem expertis quide? utilia esse videntur, nescientibus autem inutilia. § Forte 1180

b 28

: inv.

33 idem videntur (-detur Rp*) ALRtRp*T (Zhz. 37) Rplyz*3 1181 a 4 iudicativcs Pls Rpzva ~8c.m. Rn Ba1 T (Zh. 65) vindicativos LRtRpl vindicaturos @.m. iudicaturos sec.m. Rp3 Cf. supra 1164 b 13 czmz adn. 14 eniml ALT (Zhz. 95) autem RtRp1Tzt5 quidem Rp* 15 eandem ALRtRp4 eadem Rp1*z~3 15 ponerent LRtRp*T (Zhz. IOO) ponent Rp112J Ig et in Rpl~2~3 T (Zh. 128 etiam in) in ALRt om. Rp* 20-21 intelligunt A(KbI.bMbGb) RtRp1y3 T (ZGz. 130) quae oportet add. A(OIOaB1) LRpa** sec.m. Rps 22 latere T (Zh. 133) ncn latere ALR 23 scriptura T>sRT (Zhz. 136) scriptiva AL1 (-tura pr.m. Sk2 sec.m. Et) 1181 b 2 ex ALRtRp* : om. Rpl.23 2-3 conscriptionibus L(-Et P13) Rt (Post hoc vehm expZ. ex alwufito Rt) Rp1+v3 scriptionibus Et P13 scriptoribus Rp* 4 et’ ALT (Zh. 147) : OWZ. qI 4 ut1 (etiam sup. ut2 Sk2) : id est qualiter Robwti Grosseteste notuZa in EtV2 Sk*

:

:

: :

:

:

:

:

:

X, 16 (1180 b 28 - 1180b 34) igitur et legum et politiarum congregationes potentibus quidem speculari et iudicare quae bene ve1 contrarium ve1 qualia qualibus congruunt utilia utique erunt. His autem qui lesine habitu talia pertranseunt, iudicare quidem bene non utique existit, si non quoniam secundum casum, intelligibiliores autem ad haec forte utique fìent. § Relinquentibus igitur prioribus imperscrutabile quod de legispositione, ipsos intendere magis melius forte et totaliter utique de politica, ut ad potentiam 15 quae circa humana philosophia perficiatur. § Primum quidem igitur, si quid secundum partem dictum est bene a progenitoribus, tentemus pertransire. Deinde ex congregatis politiis spleculari qualia salvant et corrumpunt civitates et qualia singulas politiarum et propter quas causas hae quidem 20 bene, hae autem contrarium civiliter agunt ; consideratis enim his forte utique magis conspiciemus et qualis politia optima et qualiter unaquaeque ordinata et quibus legibus et consuetudinibus utens. Dicamus igitur incipientes. 7 politiarum kl& &uzsZ.(Ha) T (li%. 158) politeiarum LRF~+~~~ politicarum Rp4 Cf. Robwti g congruun t Gvosseteste notula supva in afip. font. ad Thomae comnt. VII1 c. IO li?%. 30 laud. ALRp4T (Zk 161) : cognoscunt Rp13s,s (cow. sec.m. Rps) g qui ALT (Zk. 162) quae igitur (= &pct) A tyazsZ,(Ha) IO quidem ALRP~T~ quam Rp1*3 II quoniam LRp4 Rl? 14 poliom. Rpl+2v3 12 prioribus LRp*T (Zi?z. 171) priorum Rp1*2~3(priori As1 piorum Bai) tica Rp4 sec.m. Rp3 T (Z&. 175) 17 Deinde LRp4T (Zk. 185) Dcmum politeia LRp*jzjs RpW 20 enim ARplr2J igitur LRp4

:

:

:

:

1180 b 28

:

Ighw Post hoc intendendum etc. Postquam Philosophus ostendit quad necessarium est homini quod fiat legispositivus, hic inquirit qualiter aliquis legispositivus fieri possit. Et primo dicit de quo est s intentio, concludens ex praemissis quod, cum ostensum sit expedire homini quod fiat legispositivus, oportet post praedicta intendere unde aliquis fiat

legispositivus, utrum scilicet ex consuetudine ve1 ex doctrina, et qualiter per hunc ve1 per istum modum. 1180 b 29 lo Secundo ibi: VeJ quemadmodum etc., exequitur propositum. Et primo ostendit quod ea quibus priores utebantur non sufficiebant ad hoc quod aliquis fieret legispositivus; secundo concludit hoc sibi tractandum esse, ibi: Rei2nquentibu.s igitw etc. Circa 15primum duo facit: primo ostendit qualiter oporteret aliquem fieri legispositivum ; secundo ostendit hoc non observari, ibi: VeZ non simile videtw etc. Dicit ergo primo quod videtur esse conveniens quod inde et taliter aliquis fiat legispositivus sicut accidit in

:

:

Ad,

:

aliis operativis scientiis quae sunt praeter politicam. 20 Nec est inconveniens si! duk intendo de legispositiva, loquor de politica, quia, ut in VI dictum est, legispositiva est quaedam pars politicae prudentiae ; est enim legispositiva quaedam architettonica po25 litica. 1180 b 31 Deinde cum dicit: VeZ non simiZe etc., ostendit hoc non observari quod videtur conveniens, propter diversitatem eorum qui se intromittunt de legispositiva. Et primo proponit eorum diversitatem; secundo ostendit eorum insufficientiam, ibi: Qzk vide- 30 buntw utique etc. Dkit ergo primo quad, quamvis rationabile videretur quod similiter esset in hoc sicut in aliis, tamen non videtur simile observari circa politicam et circa alias artes operativas, quae dicuntur scientiae quantum ad id quod habent cogni- 35 tionis, potentiae vero in quantum sunt operationis principia. In aliis enim artibus operativis idem videntur esse qui tradunt huiusmodi artes, scilicet

3 aliI hoc Ed21 hec OP1 ErW FI om. V h’ cett. Cf. infra lin. 7 praedicta: sed cf. A~ist. 1180 b 28: su@a G. 14 lin. 13 cum adn. quis om. @ g istum] hunc Er2 illum Y(-S) 18-21 quad... inconverkens] hom.om. @ (add. ex ‘3? Hr Bg2Wo Wr del. seG.m. PS) 18 inde F1Ed2 Hr] iudei PS Wr obsc. pr.m. uideatur sec.m. Wi uideamus V6G om. Za Bg?Vo Ig et PS F1Ed2V6 Hr Wr] om. Za BgzWo obsc. @.m. om. sec.m. Wi Ig taliter PS FIEdz Hr BgzWo Wr] qualiter V6G sec.m. Wi totaliter Za 20 praeter coni. cum V6GZa Hr] propter PSWi FlEdz Bg2Wo Wr Sed cf. Ayist. 1180 b 30 nec %on AZbevti loci in app. _fontium adlati 37 InI Pro 0

:a

6 Cap. 15, 1180 a 34 - b 28. 14 Lin. 1181 b 12. 17 Lin. 1180 b 31. 17-20 Albertus Le&. f. zo4vb Primo pouit quandam falsam solutionem quorundam sub interrogatione dicentium quad, sicut i% aZiis sciextiis a PoZiticis sufficit ad hoc quod aliquis habe,at habitum ut addiscat conclusiones et principia illius artis, ita etiam est in legispositiva 1) Comm. p. 639 a Quaeramus autem utrum hoc contingere possit quemadmodum ix aZiis wtibus a PoZitica diffeyeztibus B. - Aliter et rette Michael Ephesinus, p. 615, 34 - 616, 2 ; O*, f. 23grb Et hoc induxit dicens quoniam quemadmodum in aliis, sic habebit et in legispositiva ut enim grammatici et medici et musici fimus a scientibus, sic et legispositivi erimus utique a politicis )>. 22 Cap. 7, 1141 b 24-25 30 Lin. 1181 a I.

;

cx

:

:e

:

606

SENTENTIAE

DECIMI

LIBRI

l3THICORUM

docendo eas, et qui operantur secundum ipsas, sicut medici et medicinam docent et secundum medicinam operantur, et eadem ratio est de scriptoribus et quibuscumque aliis secundum artem operantibus. Sed circa politicam aliter esse videtur : quidam enim, scilicet Sophistae, profitentur se docere legis45 positivam, cum tamen nullus eorum secundum eam agat; sed quidam alii videntur ea uti, illi scilicet qui civiliter conversantur. 1181 a 1 Deinde cum dicit : Qui videbuntur utique etc., ostendit insufficientiam utrorumque. Et primo ci-

homo fiat politicus (alioquin non fierent aliqui magis politici per consuetudinem politicae vitae), et his qui desiderant scire aliquid de politica videtur esse necessaria experientia vitae politicae. Deinde cum dicit: Sophistayum autem etc., ostendit defectum quem patiuntur Sophistae. Et circa hoc tria facit. Primo proponit quod intendit. Et dicit quod Sophistae qui promittunt se docere politicam videntur valde longe esse ab hoc quod doceant. Videntur enim totaliter ignorare et qualis scientia sit politica et circa qualia consistat.

viliter conversantium ; secundo Sophistarum, ibi : Sophistawn autem etc. Circa primum tria facit. Primo proponit quod intendit de defectu civiliter conversantium, quia scilicet opera civilia quae exercent magis videntur facere ex quadam potentia, id 55 est ex quodam habitu per consuetudinem acquisito, et ex quadam experientia, quam ex mente, id est intellectu ve1 scientia. 1181 a 3 Secundo ibi : Neque enim scribentes etc., probat propositum per duo Signa. Quorum primum est quod 60illi qui agunt secundum scientiam possunt tradere scripto ve1 verbo rationes eorum quae agunt, illi autem qui civiliter conversantur non videntur neque scripto neque verbo aliquid tradere circa politicam, quamvis hoc esset multo melius scribere quam 65 sermones iudicativos, secundum quos scilicet aliqui instruuntur per quasdam leges positas qualiter debeant iudicare, et contionativos, per quos scilicet aliqui instruuntur contionari secundum rhetoricam.

1181 a 14 Secundo ibi : Non enim ut&pe etc., ostendit propositum per Signa. Et primo quantum ad hoc quod dixerat eos nescire quale quid est. Si enim hoc scirent, non ponerent quod politica esset eadem cum loo rhetorica ve1 potius peior quam rhetorica: rhetorica enim potest persuadere tam circa laudes et vituperia alicuius personae quam in consiliis quam etiam in iudiciis, secundum triplex genus causae, demonstrativum, deliberativum et iudiciale; sed secundum 105 istos politica persuasiva est solum in iudiciis, repu-

40

50

Secundum signum est quia illi qui operantur secun70dum scientiam possunt facere alios operatores instruendo cos, huiusmodi autem homines qui politice conversantur non faciunt politicos neque filios suos neque aliquos amicorum suorum; et tamen rationabile est quod facerent, si possent : nihil enim melius 75 possent praestare suis civitatibus quod relinqueretur post eos quam si facerent aliquos esse bonos politicos; similiter etiam nihil esset magis eligibile quantum ad ipsos quam habere potentiam faciendi alios esse politicos neque etiam amicissimis suis possent NIaliquid utilius conferre. 1181 a 9 Tertio ibi : Non tamen pawum etc., excludit errorem. Posset enim aliquis ex praemissis existimare quod experientia conversationis civilis esset inutilis, Sed ipse dicit quod, quamvis non sufficiat, 85non tamen parvum aliquid confert ad hoc quod

1181

a

12.

gg Liri.

1181

a

13-14.

104-105

1181 a 19

95

tant enim illos esse bonos politicos qui sciunt inducere leges ad aliquod iudicium. Secundum signum ponit quantum ad hoc quod dixerat eos nescire circa qualia sit politica. Si enim hoc scirent non no existimarent quod facile esset ponere leges secundum legisposi tivam , quae est principalis pars politicae, per hoc scilicet quod ad ponendum leges sufficit quod aliquis congreget diversas leges approbatas et eligat optimas earum et illas instituat. In quo qui- 115 dem quantum ad duo peccant. Uno modo quantum ad hoc quod ponunt quod congregare leges et eligere optimas earum sit sufficiens ad hoc quad fiat legisposi tivus, cum per legispositivam aliquis non solum debeat iudicare de inventis legibus, sed etiam HO novas adinvenire, ad simili tudinem aliarum ar tium operativarum ; medicus enim non solum habet iudicium de remediis adinventis ad sanandum, sed etiam nova remedia adinvenire potest. Alio modo quem tangit primo praetermisso, quia hoc non est facile 125 quod aliquis eligat optimas leges, sicut electione non pertinente ad solum intellectum et iudicio recto existente quodam maximo, sicut patet etiam in musica. Illi enim qui sunt experti circa singula habent rectum iudicium de operibus et intelligunt per quas HO vias et qualiter huiusmodi opera perfici possint et qualia opera qualibus personis ve1 negotiis concor-

43 aliter esse videtur] alii esse videntur ‘2 45 cum tamen coni. cum Wi V6Za 5ec.m. Pio S] tamen cum causa @(-P6P7) tamen cum P6P7 Y(-Wi V6Za) secm. BxE? (tamen cum tamen @? ve& s~t&e esi Thomum pkmo sct+$sisse tamen postea cum tamen, sea! @irnurn tamen deleve oblitum esse) 63 aliquid] quid @(-Pr) sec.m. P 67 scilicet coni. cum sec.m. Ps S] si (IJ (om. AoBx) (66-68 per... instruuntur hom,om. Y? udd. sec.m. S) go Sophistarum coni. cum BxOPr KrPT Za sec.m. Bgr S] Sophisticarum E (obsc. V6 om. pr.m. Bgr hom.om. Eda) ga hoc] etiam udd. @(-BglErP6) 131 possint] possent Q1(-AoAsC10P1PsV2) possunt Y? 51 Lin.

90

Cf. supra 1 c. 18 lin. 138-142 cum adn.

109 Lin. 1181 a 13-14.

16 (1180 b 34 - 1181 b 23)

135

dent. Sed rationabile est quad inexpertos lateat utrum bene ve1 male fiat opus secundum quod inveniunt traditum in scriptura; latet enim eos applicatio eius quod in scriptura inveniunt ad opus. Leges autem instituendae assimulantur operibus politicis (instituuntur enim quasi regulae politicorum

operum), unde illi qui nesciunt qualia sunt opera convenientia non possunt scire quales sunt leges convenientes. Sic igitur ex legibus congregatis non potest aliquis fìeri legispositivus ve1 iudicare quales leges sin t op timae, nisi habeat experientiam. Sicut etiam non videtur homines posse fieri bene medi145 cantes per sola scripta remedia, quamvis illi qui tradunt in scriptis illa remedia conentur ponere non solum curas, sed etiam modos sanandi et qualiter opor teat distribuere remedia ad singulas habitudines hominum. Sed tamen omnia haec videntur esse 150utilia Solis expertis, illis autem qui nesciunt singularia propter inexperientiam videntur esse inutilia. 1181 b 6 Tertio ibi: Forteigitzwetc., concludit ex praemissis exclusionem cuiusdam erroris quo aliquis posset opinari quod congregatio legum scriptarum esset 155 omnino inutile,. Et dicit quad, sicut dictum est se habere circa remedia medicinalia conscripta, ita etiam se habet in proposito, scilicet quod congregare leges et politias, id est ordinationes civitatum diversarum, utile est illis qui propter consuetudinem 140

160possunt considerare et iudicare quae opera ve1 leges bene ve1 male se habeant et qualia qualibus congruant. Sed illi qui noh habent habitum per consuetudinem acquisitum et volunt tales conscriptiones pertransire non pfossunt de talibus bene iudicare nisi 165casualiter; fiunt tamen magis dispositi ad intelligendum talia per hoc quod transcurrunt leges et politias conscriptas.

607

1181 b 12 Deinde cum dicit: ReZinquentibus @hr etc., promittit se docturum qualiter aliquis fiat legispositivus. Et primo ostendit hoc sibi imminere. Et dicit quod 170 ex quo priores, id est sapientes qui ante ipsum fuerunt, reliquerunt non bene perscrutatum illud quod pertinet ad legispositionem, melius est quod nos ipsi intendamus ad tractandum de legispositione et universaliter de tota politica, cuius pars est legisposi- 175 tiva, ut sic perficiamus philosophicam doctrinam ad potentiam, ikl est scientiam operativam, quae est circa humana, quam secundum hoc ultimo tradidisse videtur. Secundo ibi : P~imum pidem igitw etc., ostendit 180 1181 b 15 quo ordine hoc executurus sit. Et dicit quod primo tentabit pertranseunter tangere si quid in parte bene dictum est circa politicam a progenitoribus, id est a prioribus sapientibus, quod faciet in 11 Politicae. Deinde ex diversis politiis considerabit qua- 185 les politiae salvant civitates, scilicet politiae rectae,

quae sunt regnum, corrumpunt, tyrannis,

aristocratia

scilicet

oligarchia

derandum

est

qualia

civitates

bene agunt civiliter,

hoc

cere

determinabit

qualis

sit

optima

et quibus

Sed ante omnia

cipia politicae,

causas

quaedam

quaedam

autem male;

Politicae

considerata

usque

incipit conspi-

politia

et

legibus

et consuetudinibus

qualiter

haec ponit

in libro 1, a quibus

turum. Quod quidem est continuatio ticae et terminatio

sunt consi-

ve1 corrumpuni

quas

a 111 libro

ubi post praedicta

esse ordinata utatur.

et propter

et quales quae

et iterum

conservent

politias

ad VII,

politiae,

et democratia;

singulas et

et politia,

perversae

sententiae

debeat

quaedam dicit

prin-

se incep-

ad librum Poli-

totius libri Ethicorum.

133 inexpertos] inexpertes @(-Bg1P7 inexpartes V2) 143 leges om. @ 146 scriptis] scripturis @(scriptura PT cow. sec.m. AO hom.om. Pd) sec.m. S (hom.om. VG) 153 aliquis] aliqui Y?’ (-Ed2 Za deest Wi) 153-154 pO%et CO&. CU?% a3 Bg*Wo C C3Lo M MC Sa] lzossit Q1 Qz Ed2 Za possunt Y?(-Ed2 Za deest Wi) 154 scriptarum coni. turn PT Ed2 Za sec.m. Vl” PS F1] scripturarum @ (om. V deest Wi) 156 medicinalia] medicabilia Y?(-V6 deest Wi) 158 politias] politicas PIO D2 Y(deest Wi) Ige conservent] conservant MP4Ps V6Za xgo corrumpunt] corrumpant P7Pd Bg2Wo Tu VI1 BbBdWa corrumpent V4 LoI Wr

: cc

133-136 Aliter et rette (cf. adn. ad Arist. 1181 a 22) Michael Ephesinus, p. 618, g-Io ; 08, f. 23gva Inexpertis autem inartificiosis facere quidem ve1 agere opus impossibile amabile autem ipsis cognosceve si bene ve1 non bene operatum est > Albertus Lect. f. 2c)sra Sed amabile, quasi conveniens, est ut etiam inexperti sc&wz~eligere opus malum a bono, sicut in scriptura etiam qui nesciunt scribere sciunt dicere ‘Haec littera est pulcra et haec turpis’ . . . )) Comm. p. 640 b Inexpertis autem... satis amabile est et sufficit non Zateve eos utrum bene ve1 male fiat opus )). 155 Lin. 1181 b 2-6. 173-179 Albertus Lect. f. 2o5rb ;*;15%;

22*;

265::;

23*;

44* 44*

27*; 3o*; Ig5*; 267*; 268%k; 268:k

28*;

29%; 30*;

..............

.............

;

......... ...

;

...............

............

..............

......... ......... ........ ............

1

............

............. ........ ................ ............... ............. ................ ................ .............

1

g 14 22 55 VII 28 31 YrII 4 XV 11 Metaphysica IV tr.3 c.4 Postilla sup. XI 2.

..............

111 rg, 205-206 111 19, 205-206; VI II, 49 VI 6, 18-20 VI 6,18-20 I72-I74 4, 32-33 11 4, 44-45 VI1 5, 114-115

VII 5, x

VI1

De animalibus 1 tr.1 c.3

XX XXII

c.18 tr.1 c.2 C.II tr.2 c.1

Magnus (Pseudo)

Tractatus

de impress.

Albertus

de Saxonia

In libris

Ethic.

La Biblioteca

Alcmaeon

V V

1 r,

a 28;

d.ro

V 6, 1-13 111 15, 97-98 111 15, 97-98 V 8, 61-63

VI

VI 11, 49 6, 18-20

V 1, IJ9-142 VI 6, 18-20 IV 13, 167-170 111 12, 16-.~8 VI 11, 49

44*

.......

22*;

36*

32*;

44%

. .

111 2, rrro 111 2, 58; 59; 61; 58-63

............

............. ............ ......... ........ .......... .........

scnt.4

12, 49-57; 9I-92 V 4, 54-55 I;

Alcmeon)

Glqssa in IV Sententiarum sent.1 d.3 n.22 sent.2 d.22 n.14a n.14c d.27 d.42 n.6 d.43 n.6 sent.3 d.rg n.41 d.33 d.33 n.2

11 g, 151 VI1 14, I9I-192 III 19, 205-206 V 12, 91-92 12, 49-57; 91-92

21~;

di s. Domenico

Alexander de Hales Qu. disp. Antequam q.16 d.3 m.4 q.22 m.r n.g q.23 d.1 n.1 m.3 n.14 q.43 d.2 m.3 n.46 q.57 d.3 m.r n.5g

160-165

...........

A.

(Alchimeon,

3, 125 5, 58

aeris

156-158;

11 8, 33-97 111 17, 22-26; 115-117 111 rg, 154-r56 111 20, 34 VI1 10, 89-90

...........

Alce V. e D’Amato

d.34 VI

155;

............ ......... ........... n.356 ........ n.60 ........ ........... ............

Albertus

Isaiam

................

I~T;

c.5 n.73 tr.2 c.10

36*;

205*; 234*; 235*-257*; 264*; 266*; IV 4, 1121 b 3; 6, 1122 a 27; 14, 1126 b 23; V 13, 1135 b 28; 17, 1138 a 24; VIII 1, 1155 a 21 et Pass& il a@. fod. Libri VI11 Top. IV Tr.1 c.2 V 3, 76-77 Libri 11 De soph. elench. 1 ‘I’r.7 c.2 VI1 14, 119-120 Libri IV De caelo et mundo 11 Tr.2 c.5 n.40 VI1 14, _z-19-.r20 Ethicorum libri X 23*; 247*; 248%; 251%; 255*; 266* 266* III 5, IIII b 7; IV 6, 1122 a 27; V 13, 1138 a 24; VIII 1, 1155 a 21; et Pass&% in a@. font. Politicorum libri VI11 243* 1 c.8 KI 8, 180-182 Sup. Dion. De cael. Hier. C.IO 5 2 VI1 13, 46-47 Comm. in Sent. 11 d.g 1 a.8 SC.I et ad I 247* 111 d.13 A a.2 sol. VI 6, 18-20 IV d.4g A a.6 ad 12 15, 32-33 cl.49 D a.,g ad 3 248% Summa de creaturis 11 q.34 a.4 111 rg, 120-12~ Quaest. sup. De animalibus

1r9-~27;

............. a.6 ........ a.2 ........... a.3 ............. a.1 ............ a.17 ............ a.4 ........... a.1 arg.19 ........ a.r ............. a-z ......... a.3 ......... a.4 ............. a.7 ............. a.2 ....... a.6 ............ a.7 .............

q.2 q.3

15’~

Alanus de Insulis De virtutibus c.2 a.1

............. 1 13, 34-35 .......... 1113, I72-I74: I93 ............ 111 4, 74-75 a.6 ...... III 5, ~r6-II~; 168-173 a.7 ............. 111 7, 130 a.1 arg.3g-40 ......... 117, 72-74 a.2 ... 118,175-180; 180-182; g, ~2-35;

a.1

45*

111 5, 168-173; VI11 II, 31

615

q.4 a.4 a.5

.254*

b g; 3, 1140 a 19; VI 2, 231;

Agnellus de L,aplatia

HALES

267% 1 13, 34-45 VI 6, 18-20 V 13, 166-167; 172

V

13, 166-167; 172 VI 6, 18-20 111 15, 97-98

........... 1 13, 34-35 ....... V 13, 166-167; 172 .......... 111 3, 56-57 ............. 111 15, 97-98 .......... V 13, 200-202 ....... V 13, 166-167; 172 .... - ...... VI 6, 18-20 ...... II 8, 33-97; 34-69 i 5, 72-79 ........... 11 3, 64-66 n.7 ........... 111 1, 37-41 ............. 11 5, 72-79 n.7 ........... 1 13, 34-35

.

616

INDEX

Alfredus

de Sareshel

De motu c.3.

cordis

Ig3*

................ ..............

Joannes

Almeon,

IV 17, 34 VI 6, 18-20

Maria

............

54*

v. Alcmaeon

.......... Aloysius de Angelis ........... Ambrosius .............

Alope

VI1 7, 173-r75

(Alopes)

12*; 27* 27*;

II

Hom. in Hexaemeron V XVI ............... XUH

Deofficis I

77

X 12,168

............

1 15,14s-I&’

............ V .......

117, 12,

148-152;

11 g, 135-136 11 8, 34-69 17, 20-21

............... ............

De excessu 1 57

1

fr. Satyri

................

Amphiaraus

...... .........

Ratinck

Anarcharsis

(Anaccarsis)

...

........... ............. ......... ........... .............. .......... .......... ............

111 VI1 VI11

I, IO, 3, 5, g,

posteriora 192 b 197 b 201 b 246 b 256 a

454 b 32 -

IV

15,

1 gj *

.......... 111 13, 22 ........... VI 4, 91 31-32 ........ VI1 14, 291 Iv 6, ITI-172; I73-I74; 180 23 ... 2g . 111 8, 113; 123; 127; 132; 140 ..........

............ ........... 455 a 3 ........

IV 3, 55-56/ VI1

14, IPI-rp2 1 20, 45-47 1 20, 45-47 1 20, 38-39

. . .

.

.

. Ig3*

. .

. Ig3*

. . . . . . . .

VI1

1 1, 3,

I

125

. . . . . . . . X 14, 120

. . . . . . . . . . IV 13, 57 . , . . . . . . VI1 14, 119-120

Anonymus antiquior In Ethic. Nic. lib. II-V comm. 236*; 246* 250*; 251*; 253*; 254*; 255*; 263*; 264*; 1131 b IO St fiassim in a#. font. lib. II-V

. . .

Anonymus In Ethic. 256*

recentior

. . .

; 248* ; V

5,

;

Nic. Lib. VI1 comm. 236*; 246* 253*; VI1 1, 1145 b 6-7; 7, 1150 a 32; 12, 1152 1153 a Ip; 14, 1154 a 12 et @ZSShZ hl @'fJ.

;

b 35; font. lib.

VII

. . . . . . . . . . . . . . . . . . de Medicis . . . . . . .

Bibliotheca

Ordinis

Apuleius Metamorphoseon 111 XXIV-xxv

Argivi

3, 133 Iv3,61-62 VIJI IO, 60-61 IV6,46 VI11 3, 194-195 VI11 3, 194-195 IV IO, 251-252 IV 3, 61-62

.

. . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . 44*

. . . . . . . . . . . * IX

Leonardus, (Argeni,

17* r3*

Lusitanus Fr. Pr.

Argei,

4, .r2o-r2r

v. Bruni Argeny) 26;

90-91

x

. .

. . . Ig3* 14, 209-210 1 20, 38-39

. . . . . . . . . . . . . . . . Igs*

Aretinus

.............

De somno et vigilia I, 454 a 2g - b g ........ 454 b g-ro 454 b 25-26

’

36 5

De generatione II IO, 336 a 30-31

. .

Senensis

Categoriae (Transl. comp. ) 5, 4 b 8-10 6, 5 b 15-25 5b34-6a8. 6 a 17-18 7,6bg 8, 8 b 27-28 g a 4-10 g b 14-19 .......... 11, 14 a 4-14 Analytica

.

Antonius

AristoteLis

. .

.

67-69;

...

.

.

. . 1 6,

II 8, 71-73; VI1 IO, 89-90 267*; 11 3, 76-78; 5, ro4-ro5; 105-106; g, IVI; IV 13, 57

.

.

73*;

243*

.

.

....

213*;

. .

2, 463 b 17 . . . . . 464 a 32 Me taphysica Vetus transl. 12,982 a 18. Media transl. IV 12, roro a 11-13 Ethica Eudemia VI1 14, 1248 a 17-32 Rethorica II 2, 1378 a 31-32 111 2, 1405 a 12

Giovannes

204*;

.

3, 461 a 22 . . . . . . . . De divinatione per somnium

Antonius

(Pseudo) bonis

.

. . . . . . . . . VI1 . . . . . . . . . . . .

Anselmus

de seno&

transl.

. .

VI1 10, 1152 a 22; VI1 Io, 104

...

passionibus

Physica 11

X g, 1176 b 33 ; x 9, 172; 172

VI 6, 1141 b 4; X 13, 1179 a 13; VI 6, 114; 122; 128; X 13, 80; 81-82

Anaxandrides

Anonymae

1112, 58-63 3*; 4*; II *

. .

Anaxagoras

Andronicus De laudab.

11 8, 34-69

(Amphiareus)

Amplonius

De

2o-2.r X 4, 28-29

173

L 253 11 VII zg ............ 48 111 Xx11 133

Andreas

8, 71

ministrorum

XXXIV

. . . . . . . . . VI1 14, 19r-192 . . . . . . . . . . . . . IV 17, 34

455 b 18-21 456 a 3-6 3, 457 a 27 . 457 a 27-31 457 b 1-2 De insomniis 2,

...............

c.16 r-r.5

Allodi,

AUCTORUM

. .

111 17, 1117 a 111 17, 163; 163-166

. . 1 5, 47-48; V 12, 142 . . . . . 1 17, 20-21; IV 7, 155-15’6 Thesmophoriazusae . . . . . . . . . IV 15, 227-230 Aristoteles . . . . . . . . . . . . . . . . Pass im

Aristippus

(Aristipus)

Aristophanes

Hic confuse adferuntur omnia opera quae sub nomine Aristotelis in corpore Aristotelico congregata sunt, etiam quae Aristotelis feruntur, velut Categoriae, Magna moralia, Oeconomica, Problemata. In omnibus operibus pro quibus commentaria Thomae exstant, ad Aristotelis locos designandos adhibuimus libros et capitula Thomae (velut Analytica posteriora, 1 I, 71 a 1-11, leg.: Lib. 1, cap. I Commentarii Thomae, lin. 1-11 columnae a paginae 71 editionis Bekkerianae), in aliis autem operibus libri et capitula sunt editionis Bekkerianae. Categoriae Translatio

. . . . . . . . . . . . . 232* . . . . . . . . . . . . IV 15, po-pr . . . . . . . . . . . . x 3, 133 34 - 6 a 8 . . . . . . . . . IV 3, 61-62 17-18 . . . . . . . . . . VI11 IO, 60-61 Boethii

5, 4 b 8-10 6, 5 b 15-25 5 b 6 a

ALFREDUS 7,6b9.. 8, 8 b 27-28 9 a 4-10 9 b 14-19 14 a 6-14

II,

DE

............

SARESHEL

IV6,46

.......... ........... .......... ............

VJII 3, 194-195 VI11 3, 194-195 IV IO, 251-252 IV

3, 61-62

Perihermeneias

.............. .............. 8, 17 a 23 .............. 11 3, 24 b 9 ............ Analytica priora ............... 1

4,16 6,16

Analytica

a 19 b 26

-

ARISTOTELES

33, 183 b 183 b Physica 1 11

6,

1 1, 20 3, 61-62

8,

193*

g,

posteriora

Io,

Translatio anonyma 1 I, 71 a 1-11

Topica 1 11

...........

7, 103 a, 2g 2, rog b 38 - IIO a 4

.......... ........ ........ ......... ........ ...... ....... ......... .........

6, 112 b II 7, 113 a, 22-23 III 1, 116 a, 13-14 116 b 1-2 116 b 10-11 116 b 21-22 2, 118 a, 10-11 IV 1, 121 a, 28-29 121 a 34-35 2, 122 b 26-27 .......... 123 a, 5 ............ 5, 126 a, 8-10 126 a, 13 V I, 128 b 17-18 129 a, 10-16 2, 130 a, 28 3, 132 a, 7 5, 134 b 23-24 VI11 I, 156 a 32

........ .......... ....... ........ ......... ......... ....... ...........

.

111 13, 22 11 9, 155; 160-165; IV 17, 135-142 IV 5, 10-12 IV 3, 61-62

1 7,

47-48 1 13, 61-62 1 13, 61-62 1 13, 106-107 VIII 2, 42-43 V 3, 76-77 V 3, 76-77 X 5, g1 X 5, g1 11 5, 72-79 111 4, 63-64 IV 13, 183-186 11 5, 72-7g IV 13, 183-186 IV 13, 183-186 8, 111-112 IV 13, 57

lv

De sophis ticis el enchis 5, 167 b 5-6 6, 168 b 31-32

............ .........

VI1 9, 45-46 VIII 12, 139-145

14, 119-120 IV 15, 224

1 11, 42-54

........ VI11 12, IIO ......... VI 3, 208 .......... 111 13, 22 .... 111 21, 24-26; 53-54 195a 34-35 ........ VI 5, 76-79 195 b IE-12 ....... VI 5, 76-79 rg7 a 5-6 .......... 1 14, 8-9 rg7 a 5-8 .......... V 13, 151 197 a 29-30 ....... VI1 5, 109-110 197 b 5 ........... VI 4, g1 rg8 a 7-8 ......... 1 14, II3-114 198 b 34 - 199 a 8 . 1117,65-67; IV 5,22-23 200 a 5 - b 8 ... 1 2, 73; 18, 153-154;

1, 192 b 13-14 192 b 36 5, 195 a 12-15

1 1, 20

............ 193* ............ VI 3, 83 1-6, 71 a I - 72 b 4 ....... III 8, 13-15 3, 71 a 29 ........... 111 3, 19-21 4, 71 b 13 ............ VI 1, 140 71 b 15-16 .......... VI 1, 140 71 b 17-25 .......... VI 3, 105 71 b 18 ........... VI 3, gg-roo 71 b 21-22 ........ VI 9, 238-23g 71 b 29 - 72 a 5 ..... VI g, z38-23g 6, 72 a 29-30 . . 111 5, qg-180; VI 3, 113-114 7, 72 b II ... 111 8, 113; 123; 127; 132; 140 72 b 18-25 ........... VI 3, g7 72 b 24-25 ... 11 4, 103-106; VI 5, 55-56 g, 73 a 21-23 ........... VI 1, 140 13, 74 b 6 ............. VI 1, 140 31, 82 a 14 ... III 8, 113; 123; 127; 132; 140 44, 89 b IOI-II ......... VI 8, 60-62 II 1, 89 b 23-35 .......... VI1 3, 19-20 7, gj a 16-20 .......... VI1 3, 19-20 II, g5 b 22 ... III 8, 113; 123; 127; 132; 140 18, 98 b 17 ........... VI 3, 113-114 19, ggb 34 - IOO b 5 ...... 11 1, 53-54 IOO b 7-8 ............. VI 8, g1 IOO b 9-10 ......... VI 9, q8-qg

VI1

1, 184 b 12-14

1 1, 20 IV

617

.......... 7-8 ............ 17-34 ...........

15, 174 b 5-6

13, 15,

111 8, 20;

111

1-5 3, 4-5, II, 16, 20, 21,

IV

................ 201 b 31-32 ... 202 a 207 a 218 b 221 a 222 a 222 a 222bIr

13 - b 23 8-15 15-r7 ......... 31 - b 3 23 26

IV

VI1 .....

.........

....... .......... .......... ......... .............. 224 b 28-35 .........

2, 43; VI

.VI2,223 .X5,125

V-VI11 V 1, 4, 226 a 32-33 .......... 8, 229 b 14-22 VI 5, 233 b 33 - 234 a 31 VI1 2, 242 a 19-20 111 8,

11 IO, 45 X 5, g1 11 IO, 45

.........

......

VI11

De caelo Transl. 1

a IO 3 23 28 23-24 29 30-31 19-20

X

5, 143 123; 127; 132; 140 - 248 a 9 11 5, 51-72 5, 36-42 6, 171-172; 173-174; 180 11 6, 22-23 9, 52 111 8, 113; 123; 127; 132; 140 1 10, 112-113 IV 8, 86-87

...

5-6, 146 5, 245 b 246 b 6, 246 b 247 a 9, 256 a 257 a 15, 261 b

4, 131

X 5,125 14, 291; X 3, 114 IX 7, 80-81 VI11 3, 199 X 3, 129 1 II, 54-56 VI 2, 223 VI 2, 223

....

......... ... Iv .......... .......... . ........ ........

et mundo Gerardi de Cremona

...

113;

Ix

Ix

.........

232*

25, 281 a 7-15 11 6, 22-23; 111 14, 120; IV 6, ITI-172; 173-174; 180; VI 5, 83

11

9, 289 a 7-8

111

7, 306 a 14-17

........ .......

VI1

14, 1rg-120

1111,I@-151

De generatione Transl.

Guillelmi

de Moerbeke

1

IO, 319 b 6 - 320 a 7 \* 319 b 32 ............ 17, 323 a 11-12 323 b 2g - 324 a 24

11

7, 333 b 4-6 7, 333 b 12 - 334 a g IO, 336 a 30-31

........

........... ..........

........ * * * - KtX5,

.... ...

232*

51-72 5, g1 111 15, 102-104 111 15, 102-104

VI11

IV 5, 22-23 I, 1$2-153 IV 3, 55-56

Me teora IV

jyg b

2, 3, 380 380 9, 383 384

a b b b

.......... ........ .......... ........... ...........

18-19 11-15 16-17 16 16

1 20, 38-39 11115, 102-104 1 20, 38-39 IV 3, 55-56 IV 3, 55-56

618

INDEX

AUCTORUM

De anima Transl. Iacobi Veneti Guillelmi de 1

1, 402 a 1-3 2,

............ Moerbeke ........

...........

.........

4, 404 b 13-15 6, 406 b 5-11

........ ..........

VI 1, 127-128

8, 407 b 21-23 g, 408 a 30-31

........

IX

IO, 408 b

11-15

1 16,

..........

1 X

..........

‘1,

412 a 412 a

412 a 2, 412 b 3, 413 b 413 b 413 b 4, 414 a 5, 414 b 6, 415 a 7, 415 a 415 b g, 416 b IO, 416 b 416 b 417 a Ir, 417 a 417 b 12, 418 a 13, 418 a 418 21, 422 422 422 22, 422 423 423 23, 423 423 111, Transl. 1, 425 425 3, 426 4, 427 7, 429 429 429 8, 429 g, 429 Io, 430 430 430 II, 430 12, 431 14, 432 432 432 432 432

a a b b b a a a b

.......... ........

16, 6,

.......

X 8, X 8, 111 20, X 8,

433 a 15, 433 a 433 a

......... .....

......... ........... ... 111

.......... .......... ...........

.......... .......... .......... .......... ........... .... .......... ......... 1 ........... g ........... g-r2 ..........

77-78 77-78 38-39 77-78 5, 48

2g* 1 20, 18-23 19, 137-142 X 8, 77-78 111 13,108 11 5, 48 X 10, 49-50 X 12, 64 VI 5, 5g 5, 48 VI 1, 151 X 12, 64 VI g, 185 VI 5, 5g VI1 14, 2gr 11 5, 72-79 1 19, 104 111 4, 63-64 TI-72 2, 177-178 VI 2, 134 1 I, 131 VI 2, 4g

111 t

VI

11

..........

.......... 18-19 ........

13, 443 b 17 - 444 a 8

111 20,

.....

111 rg,

.......... .......... 27-28 ...... 30 ............ 18-19 .........

IX 3, 15-16; VI1

3,

........ ............ 25-26 ........... 32 - 455 a 3 ........ 18-21 ......... 3-6 .............

1, 454 a 2g - b g 454 b g-Io

2, 455 b 456 a

3, 457 a 27 ............... 457 a 27-31

......... ............

457 b 1-2

134-135

4, 149-150 111 15, IOO IV 5, 22-23 7,

De somno et vigilia .............

454 b 454 b

208-244

111 19, 165 VI11

JI

41-44

111 20, 41-14 111 rg, 120-121

........

De memoria et reminiscentia I, 449 b 27 449 b 27-28 6, 452 a 452 a 8, 453 a

1 20, 18-23 VI 2, r3g 111 20, 41-44 X 8, 77-78

De senso et sensato 2, 436 b 8 - 437 a 17 436 b 13 436 b

VI 2, 153

1111, 72-73

111 rg, 208-214 X 8, 77$8

.........

435 b 2

VI 2, 134 1 6, 136

..........

.......

434 b 22-27 18, 435 a 11-18

44 35

11

Guillelmi de Moerbeke ...... a g-r0 a 14 - b 11 b 15-17 ......... a 21-29 a 13-15 a 24-27 12, 31; b 5 ........... b 10-12 b 24-25 a 10 a 22 ........... a 24-25 b 27-28 a 6-7 a 25 a 26 b 5 1 20, 168; b 21-22 b 28

434 b 13-17

44

........... 11 5, 48 Io-11 ... 1 1, ISy-I8g; VI1 12, 53-56 22-23 ... 1 1, I87-18g; VII 12, 53-56 27-28 ......... IX 7, 89-90 22-23 ...... ~!yj*;1 IO, 68-69 I-g .......... 1 20, la-23 2 .......... 111 20, 4r-44 4-5 .......... 111 20, 41-44 3 .......... 111 20, 41-44 3 .......... 11120, 41-44 5-7 .......... 1 20, 18-23 26 - b I ..... 11115, 102-104 13 .......... 1 IO, 82 28-29 .......... 120, 38-39 33-34 ........... 11 5, 48 35 ......... 111 15, 102-104 18-21 ........ 111 15,102-104 21-29 . . 1 I, 187-189; VI1 12, 53-56 2-16 ......... 11 5, 51-72 4-6 ........ 111 15, 102-104 7-25 ....... 111 19, 137-142 13-14 ......... 111 20, 41-44 8-10 . . 111 19, 120-121; X 8, 77-78 5-10 ........ 1 13, 112-113 8-10 ......... VI11 2, 43-46

20-23 .......... 15-17 17-21 22 - b 26 ....... 31 - 424 a 1

434 a 17, 434 b

4, 120-121

12, 410 a 25-26 11

433 a 433 b 16, 433 b

VI 6, 41 IV 13, 57 111 17, 22-26

...........

403 a 30 403 a 31

.......... ........... 31 - b I ........ 11-12 ......... 31 - 434 a 5 ..... 16-21 .......... 11-14 .........

433 a 14-15 433 a 26

233* 233*

228-238 Ig3*

VI1 14, rgI-Igz 1 20, 45-47 1 20, 45-47 VI1

1 20, 38-39 14, IgI-rgz

VI1

IV 17, 34 Ig3* 14, 2og-2ro 1 20, 38-39

De insomniis 3, 461 a 22 ................

rg3*

De divinatione per somnium 2, 463 b 17 ................ 464 a 32 ................

rg3* Ig3*

De vita et morte

............ ............. .......... ........ ........

I, 467 b 28-34 4, 469 a 4-6 8, 474 a 25 - b 3 476 a 2g - b 5 16, 478 b 33 - 479 a I

V

IV 17, 34 IV 17, 34 IV 17, 34 1, I39-I42 IV 17, 34

De animalibus

........... ........

Transl. Michaelis %oti Guillelmi de Moerbeke

233* 233*

De historiis animalium 1

1,

II, 11 IV VI11

1 9,

IX

I I, 8, r, 5, 6, 28, 3, 13,

487 488 488 4gz 492 503 523 588 594 595 595 606 610 615

b a b b b b a b a a b a b b

......... ........ ......... ....... ........ ....... ....... ......... ........ ........ ......... ...... .......

6-15 14-15 16-17 5-21 27 2-11 24-25 10-17 25-26 13-16 5-6 25 - b 2 22-24 23-24 .........

1 20, 18-23 VI1 5, 23-25 VI II, 49 111 17, 22-26 111 20, 38-39 1 15, 145-147 20, 38-39 1 20, 18-23 VI1 5, 23-2.5

111

VI1 VI1 VI1 VI1 6,

5, 23-25 5, 23-25 5, 23-25 Ig5-,202

X

12, 168

ARISTOTELES Dc partibus animalium 11 I, 647 a 24-31 8, 653 b 23-24 IO, 656 a 3-8 656 a 32 656 a 37 - b 2

VII

.......... ........ ........ .......... .......

III

656 b 13-19 2, 663 b 28-29 12, 665 a 10-15 14, 675 b 25-28

IV

IO, 686 a 8-11 690 b 29-30

II,

692 a 22-23

2, 753 a

IV

753 a 1, 765 b 3, 769 a

V

2, 781 a 6, 786 a

......... .......... ........ ......... ......... ........

14, 957 a 8-35

111 VI VI VI

........

VI

11 111

IV

V

VI

6, 18-20 38-39

11120, 11115,

X

102-104 1, 65-67

1 20, 38-39 1 20, 38-39 15,102-104

111

XI XII

IV 17, 34 1 20,

....

IV

17, 35-40

1 20,

X

38-39

233 * zjj* 13, r63-164 11 1, 53-54 VI 3, 90 VI 3, 76-78 VI 6, 29 1 I, I VI6,29 II, 112-113

......... 11 r, 44-56 ....... VI11 I, 152-153 1 7, 74-81; 88 ....... 2, 994 a 5 * * 1I.t 8, 1r3; 123; 127; 132; 140 8, 999 a 6-13 ........ 1 6, 98-100 11, 1000 a 24 - b 20 .... VI11 1, 152-153 rooob 5-9 .VI1,127-128 ....... I, 1003 a 26-32 ....... VI 5, 38-39 1003 a 34 - b I ...... 1 7, 186-189 5-6, 1005 a 19 - b 34 VI 5, 106 ...... 6, 1005 b 35 .......... VI 5, 120 7, IOII b 25-28 ....... IV 15, 90-91 12, 1010 a 11-13 VI1 3, 125 ........ 15, IOII b 17-18 ....... IV 3, 61-62 2, 1013 b 12-15 ... 111 21, 24-26; 53-54 6, 1015 a 26-33 ...... 1112, 137; 3, 27 7, 1015 b 36 - 1016 a 4 ..... 1 1, 88-92 9, 1017 a 15 ....... VI11 4, 127-128 II, 1017 b 28 - 1018 a 4 . . VI11 4, 127-128 12, 1018 a 25-27 IV 3, 61-62 ........ 16, 1020 b 23-25 ......... IV 2, 43 18, 1021 b 19-20 ...... VI 8, I3O-I3I 20, 1022 b 15-21 ........ 115, 51-72 22, 1025 a 19-21 VI11 4, 127-128 ...... 1, 1025 b 5-7 ........ VI 9, 239-239 2, 1027 a 11-12 VI11 4, 127-1.28 ......

b b a b b

21-24 13-14 22-25 29-33 15-20

.......... 1 7, 88 ...... IV 1, 103-104 ...... 111 15, 102-104 ...... 11115, 102-104 ....... VI1 3, 19-20 ... 116, I53; 111 2, 157-158;

V r, 92-95 IX II, 40 7-9, 1049 b 4 - 1050 b 6 8, 1050 a 23 - b 3 I, 194; VI 3, 130 10, 1051 a 4-15 111 6, 42 I, 1052 a 15-21 1 1, 88-92 2, 1052 b 18-20 V 5, 31; VI11 12, 171-172 1052 b 24-26 VI11 12, 171-172 4, 1054 b 12 3, 30-,31 5, 1055 a 4-10 11 IO, 33 7, 1056 a 12 IV 8, 86-87 12, 1058 b 26 - 1059 a 14 VI I, 119 8, 1065 b 2 1 14, 113-114 9, 1066 a 13-17 7, 88 X 5, 91 2, 1069 b 12-13 ......... 3, 1070 a 4 111 8, II~; 123; 127; 132; 140 VI1 14, 272-273 8, 1072 b 14-16 7, 88 1072 b 30 - 1073 a 3 9-10, 1073 a 14 - 1074 b 14 111 7, 42-43 IO, 1073 a 17-32 18, 121-123 1074 b 2-3 1 14, 41-42 1074 b 9-10 14, 41-42 12, 1075 a 11-15 1 6, 91 1, 12 1075 a 13-15 1075 a 36-37 1 7, 88

. .

.....

.....

....... ......... ......... .......... .......... ..........

38-39

19, 208-214

1028 1029 1032 1033 1041

... ... 1 .......... ........ . . ..... ........ 111 .......... ........ .... ......... ......... 1

VI11 12, 124 VI11

1, 3, 6, 7, 17,

2, 1046 b 4-24

1 15, r45-147

........... ........ I, 980 a 21 ........ VI1 980 a 21 - 981 a 1.5 ... 111 980 a 27 - 981 a 12 ..... 980 a 27 - 981 a 7 ...... 981 b 7 .......... 981 b 13-15 .......... 2, 982 a 18 ............ 3,982bIr-983a5 ...... .......

IX

IV 17, 34 VI1 6, 195-202

Me taphysica Transl. Michaelis scoti Guillelmi de Moerbeke

982 b 30-31 4, 984 b 1-19 6, 985 a 21-29 8, 986 a 22-26

6, 18-20 6, 18-20 6, 18-20

IV 5, 22-23

....... ......... 7-17 ........ 18-19 ......... 15-16 ......... 6 ......... 20-23 .......... 17 ..........

Problemata XXVII, 947 b 10 - 949 a 20 XXX

IV 17, 34 20, 41-44 111 19, 208-214

.........

Dc generatione animalium 1 19, 726 b 13-14 20, 729 a 9-11 III

619

.

1

1

1

1

Liber Ethicorum Editiones, v. in Bibliographia sub: Aristoteles, Liber Ethicorum

:

Translationes Antiquior tranSlati0 194* 203*-204* 206* 229*-231* et fiassiwz in a@. wit. textus Akt. Aretini, v. Bruni Argyropuli 49*; 51*: 52*; 53*; 54* Duebner Fr. 54*; 54* Ethica Borghesiana passi?% in a#. cvit. textus Arist. Ethica Nova 203*-204*; I 1, r48; 3, 84-85; 11, 77-86 et passiwz in a@. cvit. textus Avist. in lib. 1 203*-204*; 23O*; 233*; 5, Ethica VetuS II~-II~; 18, 59-60 et +assiw in app. cvìt. textus Aht. in lib. II-III Feliciani, Ioan. Bern. 52*; 53*

...

;

;

;

........ .............. ... ZO~*-ZO~* ei .

111

...

..........

Lincolniensis [LJ a Roberto Robertus Editio maior [LI] Editio minor [Ls] Recensio recognita [R]

Grosseteste confetta,

.......... ....... . . 21*;

-

v.

204%~205*

205*-206*; 214* 55*; 206*-208~; 214*; 233*; 262* Guillelmi de Moerbeke quae fertur 203*; 232*-234* 1, 174; 4, 15; 8, 56 I 1, 1094 a 1 46* 1094 a 1-2 1 2, 41 1094 a 2-3 1094 a 3 11, 75; X 2, 131-132 1094 a 9 1 2, 103 1094 a 14 1 2, 18; 23 2, 1094 1094 1094 1094

a a a a

20 24 24 26

1 ...... .............. ............. ..... 111 ............ ........... ............ ............. - b 11 ....... .............

.

1118,

r42 14,21

1 19,

34; 14,

67 25

* INDEX

AUCTORUM

VI1 II, 12; VI11 1, g2

14,

620 xog4 a 26 - b Iog4 a Iog4 b 3, mg4 Iog4

II

.

1 14, 150;

.......... ....... ............. ...... 11-22 ....... 12 ............

28 - b 2 7-10 b IT b 11-12

Iog4 b rog4 b 1094 b

23-25

rog4b 27 rog+ b 27-28 1095 a 4-9 rog5 a 5-6 rog5 a 6-7

156;

VI IO, g5 111 14, 156; X II, 25-26 1 II, 65 1 2, 88; 11 2, 60-61 IX 2, 97; X g, 12 11 2, 61-63 5* 201*

...............

............... .............. ............. ...... 11 ...............

g, 103-104;

15*

4, 1095 a 14 ............. 1095 a 19-20 rog5 b 10-13 5, rog5 b 22-29 1095 b 23-30 6, Iog6 a 23-27 8, Iog6 b 30 xog6 b 32-35

.........

............. .............

........... rog7 a 24 - b 6 Iog7 a 28-30 ............ rog7 a 31 - b 6 ..........

IO, xog7 Iog7 rog7 Iog7 1098 1098 1098

b b b b a a a

1 18, 18-20 X 11, 41

.............

g, Iog7 a 15 - b 21

Iog7b6-16 1097 b II

1 1% 49 1 12, 104 15*

............ .............. ...........

............ 1095 b 31 - Iog6 a 4

265* VI 7, 211 X 13, g7

....

b b b b b b b b b b b

13, rogg Iogg Iogg rogg rogg Iogg rogg Iogg

a a a a a a a a

1102 b

X IO, g 111 15, 106; VI1 13, g6

1103 a 1103 b

IO, 81

1103 b

X IO, 184 .Xg,78;10,148

2, 1103 b

1 I,

55-56

........

1

........

IX 2, g7 11 2, 61-62 17, 151-152 X 13, 63 1 rg, 57 VI 4, gr 1 13, 2-3 1 13, 184

5-6;

X

IO, 114; 137 X 1, 24-27

1 13, 141-143; 135-136 ........ 1 15, 50 .... VI1 12, 53-56; 152

........ X g, 27 7-21 111 18, 117; IV 2, 27; X IO, 114 7-31 L#I-‘$2; IX Io, 89; 137 11-15 IX 10, 113; X g, 150 13 IX 11, 24 17-22 IX IO, 116 29-30 ............ X IO, 81 31 - b 7 1 14. 139-142 32 - b 2 1 12, 68-70; 16, 17; IV g, 111-II rogg a 32 - b 7 1 16, 117

. . .... VII Ir, ....... ............. ...........

X IO, g5 11 2, 36 1 14, I3g-142 .LII 2, 36

......... ........... ...........

V

234* X 13, 144 8, 140-142 VI VI

1, 7g I, 8g

..... VI I, 87 ............ IX II, 44 ........... 1 20, 124 ... 111 4, 102; rg, 15 25 - 1103 a 3 . 11 I, Io??-Iog; 11112,38 11 7, 62; VI 1, 72; gr 3-10 .... 14 - b 15 .......... 11 2, 36 14 - b 25 ........ VI11 II, g7 18 - b 2 ......... 11 5, 203 26 - b 25 ......... 111 II, 60 6-22 ....... 11 3, 54; 200-202 23-24 ........... IV 6, 116 26-28 ......... 11 g, 103-104

1102 a 26 - 1103 a 3

1103 a 1103 a

.... ....

.......

20, 1102 b 6 1102 b 13-14 1102 b 13 - 1103 a 3

4g

............. ............. ............. ............ .... 1 13,

.......

19-20,

1 12, 68-70; 16, 17 1 16, 81

...........

19, 1102 a 13-23 1102 a 27-28

23

............ ........... ..........

g - Iogg a 7 12 22 23 23-26 24-25 25 ............. 26 30 - Iogg a 7 31 - rogg a 3 31 - rogg a 7

IIOO b IIOO b

V 4, 72 V 2, 53-55 16, 117; IV g, 111-II~

........... 26-28 ......... 33 ............ 35 - 1101 a 3 .........

1100 b 1101 a 20-21 18, IIOI b 25-27

1 5,

............

............. .......... 1 .... ....... ............

b 7 - IIOI a 21 IIOO b 9-10

1103 a

X

24-26 27-28 28 IO

IIOO

11 I, 1103 a

............ .............

12, 1098 1098 1098 1098 rog8 rog8 rog8 1098 1098 rog8 1098

b b b a

X g, 27

............ . .

1098 a 26-29 1098 a 27-28 rog8 a 32-33

16,

b rg

X 3, 22

22 - 1098 a 20 IIg,r4;Xr3,63 24 - 1098 a 7 115,50; IX IO, 104 33 1 19, 57 33 - 1098 a 7 1 12, 75 5-7 ............. X IO, 78 7-15 VI 2, 13 1 12, 167; 16, 80; 87; VI IO, 22; 7-17 VI1 13, 80; IX IO, 45; X g, 204; IO, 7; 53-56 rog8 a 7-20 1 14, 180 rog8 a 15 VI 2, 13 rog8 a 15-17 ............ X IO, 81

II,

rogg Iogg rogg 15, IIOO

1 19,

........

.............

Iogg

1103 b 26-31 1103 b 31 1103 1103 1103 1103

b b b b

...........

X

......... ........ ........... ......

31-32 31-34 32 34 - 1104 a II

.

1104 a 11-27

11 II,

13, g7

111 13, 179-180 7, 69; 113 VI 1, 15 111 15, 92; IV 8, 42 1X 2, g7 II; 111 II, 60; VI 1, II;

11

......

23; 40

........ 11 6, 47-48 .... 111 21, 71; VI1 g, Ig8-200 ........... IV 6, 116 . . 11 3, g; 202-204; 5, 24;

1104 a II - b 3 1104 a 24-25 1104 a 27-29 Iro4a27-b3

111 13, 177-178 3, 1104 1104 1104 1104 1104

b b b b b

1104 b 1104 b 1104 b 1105 a rIo5ag

........ .......

4 4-9 4 - 1105 a 13 13-14 13-16

230*; 11 3, rgg-2oo 111 18, 117; IV 2, 27 11, 34 1, 26; X 12, 36 VI11 3, 131 III 5, 120; 1x 4, 50-51; x 1, 49 V 16, Igg-Ig6 230* 230* IV I, 181-182; IV IO, II~

....... ...... 111 .......... 14-15 . 16-17 ......... 27 .............. 3 ............... ...... 17-19 .......... 17 - b 12 ........ 18-19 ............. 28-33 .......... 31-32 .......... 19-20 .........

VII

4, 1105 1105 1105 1105 1105

a a a a a

5, 1105 1105 1105 1105

b 11 5, 208-209 b Ig-rIo6aI3 11113, 175-176; VI11 3,196 b 21-24 VI11 3, 131 b 23 111 1, 37-41; 5, 120; IX 4, 50-51;

. .

VI IO, 187 V II, 118 230* XI 8, 34-69 16, 7-8

111

..........

........ .....

1105 b 28 - 1106 a 2 1106 a 7-9

..........

1106 a 11-12 1106 a 11-13

.......

............ .......... ............

X 1, 49 11 5, Igr 1 18, II 11 6, 35-36 11 7, 52

*

ARISTOTELES

.....

6-7, 1106 a 13 - 1107 a 7 6, 1106 a 15-16 1106 a 15-17 1106 a 15-23

.......... .......... . . 1 5,

1106 a 1106 a 1106 a 1106 a 1106 b

1106 b 1106 b 16

VI

1106 b 27-28 7, 1106 b 28 28-31 28-36 32-33 35

1106 b 36

11 6, 148 11 II, 16-19

15, 192;

X 12, 36 111 1, 26 11 5, 87 26

1111,

111 20, 168 11 II, 16-19

iV

V 16, 44 112, 17 VI11 3, 251 6, 133-134; 8, 69

230~ 111 I, 4; 13, 179-180; IV 8, 42; V IO, 49; VI 2, 7g

.............. ........... ....... 4-5 ............. 6-8 ...... 7-8 ...........

1107 a 1

1107 a 2-3 1107 a 3-6 1107 1107 rro7 1107 1107 1107 1107

a a a a a a a

8-9 ............. 9-10 g-r7 22-27

a b b b b b

g, 1107 b 1107 1108 1108 1108 1108

b a a a a

IO, 1108 1108 1108 1108 1109 11og 1109

b b b b a a a

11, 11og 1109 1rog 1109

a a a a

1109 a 11og b rrog b 1109 b

VI 11 II, 11 II,

r,15 13-16

X 12, 36 111 1, 26 IV 8, 92-97; VI1 7, 62-64 11 IO, 78-84 X 12, 36

.............. ............ ..........

8-9,1107 a 8, 1107 1107 1107 1107 1107 1107

11 II, 12-13 I, II; 23; 40 IV 8, 86-87

.............

1106 b 24-25 1106 b 24-27

b b b b

IV 17, 80-81 153; VI 2, 13; VII1 3, 178-179; IX 4, IOI 1 IO, 143 IV 17, 80-81; X 10, 53-56

............ .............. ............ ........... .......... ............. ............. ........... ...... ............... .... 230*;

1106 b 16-17 1106 b 18

1106 1106 1106 1106

1 6, 137-138

............ 22-23 ..... 24 - b 28 ......... 24 - b 35 ...... 28-29 .......... 8-9 ............. 15-16 ...........

1106 a rg-zo

11113,173-175

16-19;

230* IV 16, 13 VI1 4, 50-51

....... VI I, 1g 111 14, 30; 15, 216-218 ....... ............ 111 15, 127 ........ 111 8, 43; VI1 4, 54 ...... 111 21, 71; VI1 g, 198-200 ............ IV 3, IIO ............ 11 g, 20 1108 a 3 ........ IV 12, II 1108 a I ........ IV 12, 57

28 - 1108 b IO

33 2-8 4-8 6-8 10-14 17-19

24 32 26 ............... 30 35 35 - b 6

1g4* VI11 6, II; 23 IV 17, 135-I42 IV 17, 135

.......... .......... .......... 20-22 ............ 111 21, 71 33-34 .......... VI11 IO, 60-61 35 - r1og a II ...... JV 5, 122-123 35 - r1og a rg ...... l.V 6, 134-138 2-3 ............ 11 II, 49-50 3-4 ............. 111 21, 62 12-119 .. i ......... IV II, 84 23 ............. 111 1, 26 24-310 .......... VI11 3, 251 25 ............. IV 8, 69 25-26 .......... IV 6, I33-134 34 ...... IV 6, 133-134; IV 8, 69 14-26 ........... IV 13, 196 18-2o .... 111 20, 168; VI1 5, top-IIO 24-26 .......... IV 6, 134-138

621

.................

111 1-4 I, 1rog b 30 ............ rrog b 30-35 rrog b 35 - IIIO a I

.......

...

V 13, 46 X 12, 36 111 2, 6-7; 4, 85 111 4, 15; II, 140; V 4, 85

.... 111 II, 121 ......... 111 13, 67-69 .......... 1111, 142-143 IIIO b g-r7 ........... 111 4, 34 3, IIIO b 18 - 1111 a 2 ....... V 13, z3g IIIO b 18 - 1111 a 21 ..... 111 11, 140 1111 a 3-6 ........... 111 15, 63 1111 a 5 ....... V 13, 49; 52; 124 1111 a 6 ............ V 13,136 1111 a 10-11 ......... V 13, 126-127 1111 a 11-12 ......... V 13, 127-129 1111 a 12-13 ......... V 13, 127-129 4, 1111 a 23 ............ 111 8, 116 5, 1111 b 5-6 ... 11 7, 56; 1X I, 169; X 12, 102 1111 b 6-7 ............ 111 II, 20 1111 b 7-10 ........... 111 6, 118 1111 b rg-zo ........... 111 6, 13 1111 b 25-26 ........... 111 8, 116 1111 b 26 ............ 111 IO, 8 1111 b 26-27 .......... 111 I, P-IO 1111 b 27 ..... 111 g, 71-72; VI 2, 157 1111 b 29-30 ...... 111 6, rg; g, 69-71 1111 b 30 ............ 111 8, 116 6, 1112 a 14 ............ 111 II, 20 1111 a 15 ............ VI 2, 82 7, 1112 a 18 - b g ......... VI 2, 227 7-8, 1112 a 18 - 1113 a 2 ..... VI 8, 121 7, 1112 a 30 ............ 111 8, 116 1112 a 30-31 .......... 111 g, 69-71 1112 a 33-34 ........... 111 8, 116 8, 1112 b 11-12 .......... 111 g, 71-72 1112 b 11-15 ........... VI 8, 65 1112 b 15 - 1113 a 2 ....... 111 g, 21 1112 b 20 ............ VI 7, 272 g, 1113 a 2-12 ........... VI 2, 82 1113 a 13-14 .......... 111 I, 9-10 Io, 1113 a 15 ........... 111 1, p-Io 1113 a 16-24 ............ 1 3, 64 1-3, 1rog b 35 - 1112 a 21

I, IIIO a 8-11 2, 1110 b 6-7

1113 a 22-23 ........... 1113 a 25-29 1113 a 25-33 1113 a 26-29 1113 a 33 11-13, 1113 b 3 - 1114 b 25

......... ....... ........... ............

X g, 150 VI11 2, 43-46 IX 3, 95-96; 11, 24 1 13, 1x2 IX II, 65 III 13,r78-179

... ........... 111 1, P-IO .......... VI IO, 168 ............. 230* 12, 1114 a 4-10 .......... 111 13, 75 1114 a 13-31 ...... 111 13, 180-181; 188 1114 a 22 .............. 201* 1114 a 25 ............. V 4,72 13, 1114 b 13-19 ........... VI 2, 117 14 - V ............... VI 1, 15 14, 1115 a 6-11 ........ 111 15, 216-218 1115 a II - b 7 ...... 111 15, z18-zrg 15, 1115 b 7-24 .... 111 15, 219-222; 16, 73-75 1115 b 10-24 ........... 111 18, 35 II,

1113 b 3-4 1113 b 3-14 1113 b 31-32

16, 1116 b 4-5 ......... 17, 1117 a 17-22

........

X

14, 107-108

111 14, 180-185

6~2

INDEX

18, 1117 a 1117 a 1117 a 1117 a 1117 b 19-20, 1117 rg, 1118 a 20, 1118 b 21, 1x19 a 22, rrrg a

......... .......... ......... ......... ...........

29-32 32-35 35 - b 5 35 - b 17 15-16 b 27 - 1118 b 8 23-26 8-29 5-11 26

...... ........... ...... ...........

...

AUCTORUM

111 14, 38-39 111 21, 12 IV 2, 31 11 3, 2g IV 2, 27

vII4,54; 7,33

IV IO, 23; VI1 4, 182 VI1 6, 7g VI1 7, 91; g, 198-200 1 16, 57-61

11 8, 166-167 IV 1-5 ............... 1-5, rrrg b 22 - 1122 a 17 ...... IV 12, 28 IX 7, 168 2, 1120 b 11-14 4, 1121 a 16-30 IV 5, 124 IV 3, 105 1121 a 16 - b 12 1121 a 30 IV 5, 45 6, 1122 a 20-29 IV 3, 40 1122 b 10-13 IV 3, 40 7, 1122 b 21 12,155 1122 b 26 15, 172-174 1122 b 26-29 VI II, 166-168 201* 1122 b 31-32 1123 a 19-23 IV 6, g6 8-12, 1123 a 34 - 1125 b 25 111 19, g3 8, 1123 a 34 - b 24 IV g, 15-16 1123 b 20-21 V II, 154-155 1123 b 26-29 IV g, 120 1123 b 30 IV IO, 25 111 14, 167-168; IV g, 106-107 1123 b 35 1124 a 4 IV g, 120 IV g, 120 g, 1124 a 7-8 1124 a 8-9 IV 7, 118-122 V I 1, 154-155 VI11 II, 67 1124 a 23 12, 1125 b g-r7 11 g, 6g 112, 23 13, 1126 a 12-13 14-16, 1126 b IO - 1128 b g IV lo, 144 IV 15, 38 14, 1126 b II - 1127 a 12 IX 12, 127 1126 b 12-14 IV 15, rIg 1126 b 22-25 IX 12, 127 1127 a 7-8

........... .......... ......... ............ ........... ........... ............. ........... ......... ............. ...........

........ ......... ........... ............ ... ............ ............ .... ........... ............ ............ .......... .......... ...........

15, 1127 a 22 1127 b 22

..... ......

....... .......... ............ 17-18 ............ 31 - b 1 ......... 31 - b IO ......... 31 - b IO ter ....... 15 ............ 19-25 ........... 25 - 1130 a 8 ...... 29-30 ........

16, 1127 b 33 - 1128 a I 1128 a IO I, 1129 Ir29 1129 1129

a a a a

2, rr2g 1129 rr2g rr2g rr2g 1130 1130 1130 1130 1130

b b b b b a a a a a

3, 1130 1130 1130 1130

a b b b 20

....

;

17, 1128 b IO V

:

.............. ..............

Ig4* Ig4* IX IO, 88 11 g, II&II~ 11 g, 148 V 3, 26 V 3, 133 V 4, 112 V 2, IO

1 2, 155 V 17, 27 VI11 g, 26 V 3, IO; 18-19 31 - 1130 a 8 ....... X IO, 161 3 V II, 147 V 3, IO; 18-19; 139 8-10 V 1, Igg g-r0 10-13 VI 7, 32 12-13 VI11 g, 26; X IO, 161

............ ..... ........... ........... ..... 18-19 ............. I ............ g-r6 ........... ............

4, 1131 a g - c.5

...........

201* V 4, 132

v

4, 24 X IO, 161 V 6, 25

a g - 1132 b 20 ...... V I, 34 ..... VI11 g, 26; X IO, 161 18 bis ................. .V6,26 V 8, 24 3r ............. 12-14 ........... 11 6, 105 V 8, 24 27-29 ............ 32 - 1132 a 2 ....... V 8, 103 4-5 ............. V 8, 48 IV 8, 86-87; V 4, II~; IO, 19 14-15 ... 2g ...... IV 8, 86-87; V IO, 19 b 21 - 1133 b 2g ..... V II, 42 V 6, 1-13 31 ............ 5-7 ............. V g, g2 VI11 7, IOI; IX I, 32 5-14 ..... g, 1133 a 21 - b 6 ......... IX I, 32 1133 a 31 - b 6 ........ VI11 7, 101 IO, 1132 b 32 - 1134 a 6 ........ V 1, 38 VI IO, 187 11, 1134 a 16 ........... V IO, rog 1134 b 8-18 ........... 201*; VIII 12, 58 1134 b 11 ........ 12, 1134 b 18-19 ....... VI11 13, IOO; 102 1134 b 18 - 1135 a 5 ........ 1 3, 36 1135 a 5-8 ............ VI 7, 50 13, 1135 a 15 ........... VI1 6, 139 1135 a 15-23 ....... V 14, 19; 17, 145 1136 a g ...... VI IO, 187 1135 a 15 1135 a 16-17 ........ V 14, 55; IIO v 14, 86 1135 a 17-19 ........... 1135 a 23-33 ........... v 14, 86 1135 b II-19 ........... V 14, 86 V 17, 173 1135 b 19-24 ........... 1135 b 25 ............ VI1 1, 46 ............ V 14, IIO 1136 a I ........... V 17, 145 14, 1136 a 31-32 1136 a 34 - b I ......... V 15, II 1136 b 3-6 ....... V 4, 54-56; 15, 35 V 17, 73; 123; 141 1136 b 3-14 ...... 16, 1137 b 8-11 ........... VI g, 144 VI g, g2 1137 b 11-34 ........... 1137 b 24 ............ VI g, 144 VI 9, 144 1137 b 33 ............ 17, 1138 a 4 - b 14 ..... V 14, 128; 15, 12 .......... 11 2, 51-52 I, 1138 b 18-34 1138 b 20 ............ VI 2, 113 11 8, 71-73 1138 b 21 ........... 1139 a 5-15 ......... VI 2, 130-131 VI 2, 83 1139 a 11-15 ........... 2, 1139 a 22-35 . . VI1 1, 32; X g, 90-91; 12, 47 1 12, 16 rr3g a 27-28 ........... 1139 a 34-35 ........... VI1 1, 32 1139 b 13 .......... VI 3, 13; 15 3-4 ................ VI 5,25 3-9, 1139 b 14 - 1143 b 17 .... VI IO, 120 3, 1139 b 20-23 ...... VI 1, 140; 5, 14-17 1139 b 26-35 .......... 11118,13-15 ........ VI 4, 51; 74-75 rr3g b 31-33 VI 5, 33-34; 109-110; g, 238-239 1139 b 33-35 . 1 1, 140 1140 a 6-10 ............ 1140 a IO ............ VI 4, 76 1140 a 20-21 ........... VI 4, 76 4, 1140 a 25-28 ....... VI 8, 189; g, 35 ........... VI1 2, 111 1140 b 5 1140 b 23-24 .......... VI1 2, 108 VI IO, 120 1140 b 25-28 .......... 4-7, 1131 4, 1131 a 5 5, 1131 a 1131 b 6, 1131 b 1131 b 1132 a 1132 a 7, 1132 a 8-9, 1132 8, 1132 b 1133 a 1133 a

VI

ARlSTOTELES 1140 Lj 2.8

............ ..........

VI

1 16,

1140 b 2.8-30 5, 1140 b 31 ..........

1140 b 31-32 ........... 1140 b 3,1-1141~~8 1141 a 7-8 1141 a g-12

........ ..........

5-6, 1141 a g - b 14 5, 1141 a 18-rg 6, 1141

a

1141 a 1141 b 1141 b 7, 1141 b

.

1 18, 93-96; 11 4, 101-103 Vl 7, 238; g, 170

....

........... Ig ............ rg - b 3 ......... 14-22 ..... VI 16 ............ 22-23 ............

VII 13, 68 VI 10, go 7, 157; 167; g, 128 VI1 2,111 11 7, 75 X 16, 22

1142 a 1142 a 1142 a 8, 1142 b 1142 b g, 1143 a 1143 a 1143 a 1143 a 1143 a Io, 1143 b 1144 a

10-11, 1144 a 6 - 1145 a 6

. .

.....

IO, 1144 ? II - b I VI II, 10-11, 1r44 a II - b 32

X

12, 47

12; ~51; VlI 2, 116 VI1 IO, 16

.......

....

IO, 1144 a 22 - b I VI II, 16; VI1 IO, 40 11, 1144 a 1-7 ............ X 2, 159 1144 b 1-17 ........... X 12, 16 1144 b 5-6 ............ X 14, gg 1144 b 6-17 ........... X 14, 103 1144 b 18-21 ......... X 14, 107-108 1144 b 2.1-25 2, 51-52 1144 b 2.5-32 IV 13, TI-72 1144 b 28-30 ......... X 14, 107-108 1144 b zg-3o 111 16, 131 1145 a 6-11 VI1 13, 68; X 10, 72; 13, 139 VI1 T-IO, 1145 a 15 - 1152 a 36 IV 17, r4g 1, 1145 a 18-30 18, II~-II~ 1145 a 27-33 VI1 5, 135 1145 b 8-10 VI1 8, 168 1145 b 10-11 VI1 2> 150; 161 1145 b 11-13 VI1 2, 197 1145 b 19-20 VI1 2, 233 2, 1145 b 25-26 VI1 3, 17 1145 b 31-35 VII 3, 106 1146 a 4-9 VI1 g, 11-12; IO, 6 1146 a g-r6 VI1 7, 8-9 1146 a 16-31 VI1 g, g 1146 a 18-31 VI1 g, 36 1146 a 31 - b 2 VI1 7, 11-12; 8, 4-5; 27; 69; 168 1146 b 2-3 VI1 4, 12 3, 1146 b 8 - 1147 b rg VI1 g, 1-3

.......... .........

11

.......... . .

......... .......... .......... ....... .......... .......... ........... .......... ....... .......... ........... ........... ....

............

1146 b 20-24 1146 b 22-23

.......... ..........

.......... ........ ......... 1147 b 3-5 ........... 4-6 .............. 1146 b 24-30 1146 b 31-32

4,1147 b 20 - 1148 b 14 1148 a 13-17 1148 a 17-22 1148 b 12-13 5, 1148 b 15-19

...

1

.......

VI1 VI1

7, 103 6, 2og

VlI

......... ...... ......... .........

VlI 2, 80 12, 53-56

VI1

10, 63

VII ..... VI1

VI1 VI1

5, gg g, 4-5 6, 134

VI1

7, 103

8, 6; 64-65 VI1 5, 141

....

1148 b 15 - 1149 a 24

VI1

6, r7g

VI1

I,

163

...... 111 -5, 162-164 30-31 .......... IV 13, 57 g ......... VI1 3, 41-45 11-14 ......... VI1 IO, 120 21-22 ....... VI1 8, rg; 24 19-28 ......... VI1 IO, 85 23 ............. 201~ 27-32 ...... VI1 8, 6; 64-65 2g ......... VI1 3, 45-48 31-32 ......... VI1 IO, 129 1-3 .......... VI1 IO, 129 16-17 .... 118,G3-~54; X 14, 85 20-24 ......... VI1 g, 170 25 .......... VI1 g, 245 27-28 ......... VI1 g, 182 2g - b 4 ........ III 5, IOO 6 ...... VI1 3, 52-54; g, 12 30-31 ......... 11 3, 15-.r6

6, 1149 a 25 - b 4 1149

a

7, 1150 a 1150 a 1150 a

LX 12, 34-36

............. 11 I, 56 23-24 ..... VI g, 128; VI1 2, 115 25-26 ......... II 4, IOI-103 2;5-30 ........... 11 11, r6g 2:g ... 111 8, r13; 123; 127; 132; 140 31-32 ............ 111 8, 4 14-15 ............ 1118, 4 31 ............ VI g, 35 8 ........... VI1 IO, 26 lg .............. Ig4* 2:8-35 .......... VI1 2, 115 35 - b 6 ....... 1118, 128-130 35 - b 11 ....... 114, IOI-103 34 ........... 118, 71-73 3,-6 .... VI1 13,68; X IO, 72; 13,139

623

1147 a 11-14

11 7, 75-78 X IO, 72; 13, 139 VI 6, IOI

1141 b 24-25 ........... 1142 a 1-11 ......... 1142 a 15-16 1142 a 1142 a

7, 88 72-74

X 15, 106-108 VI 1, ~40

I

1150 b 1150 b 1150 a 8, 1150 b 1150 b 1151 a 1151 a 1151 a 1151 a 1151 a g, 1151 a IO, 1152 a 1152 a

11-14, 1152 b 1 - 1154 b 34 II,

.....

X 1, 21

............ 10-11 ........ 12-20 ...... VI1 13 . . VI1 12, 1r6-r17; 15 ....... VlI 1%rg ......... 19-20 ......... 20-22 .......... 22-24 ......... 26-33 .......... g-rr ......... 14-15 ......... 24-25 ......... I .......... 8 .........

11 3, 40

1152 b 2

1152 b 1152 b 1152 b 1152 b 1152 b 1152 b 1152 b 1152 b 12, 1152 b 1153 a 1153 a 1153 a 13, 1153 b 1153 b 1153 b 1153 b 1153 b 1153 b 1153 b 14, 1154 a 1154 a 1154 b 1154 b 1154 b 1154 b VI11 1, 1155 1155 1155 1155 1155

a a a a a

g-r2 .......... 13 Ig 33 - 1154 a 1 33 - 1154 b I 26 - b 2 27 9-11 g-r2 13-14 27-28

......... ...........

VI1 13, 46-47 12, III; 168 134; 13, 46-47 12, 197; 198 VI1 12, 183 VI1 12, 200 VI1 12, IIO VI1 12, rog IX II, 24 VI1 14, 114 VI1 13, 83 116,155-164 VI1 14, 21 VI1 14, 23-24 X IO, 81 VI1 14, 23-24 176 14, 127 VI1 14, 23-24 VI11 1, 160 IX 13, 58-59 VI11 1, 50; X 14, 160 111 22, 142 IX 13, 58-59 II 5, 85-86

1 1, VII

..... .... ....... ......... ..... ......... ........ ......... ..........

3-4 g-I1 ........ 15-16 ......... 22-28 .......... 32-35

2, 1155 b 17-21 1155 b 18-19

.......... .... 1 5,

........

X

VI11 5, 142 13, 38-40 X 10, 174 VIII g, 23 IX 3, 77

67-71; IV 14, 60; VI11 3, 21 8, 35-36

vII1

INDEX

624 1155

......... ......... .......... ...........

b 19-21

1155 b 31

............ ........... ...........

IV 4, II~-II~

1155 b 21-26 1155 b 27-34

1155 b 34 - 1156 a 3 1156 a 3-5

AUCTORUM 1167 b 13-14

VI11 8, 35-36

.......

VI11 5, 109 VI11 7, 155

7, 1168 a 19-21 1168 a 20 8, 1168 a 32-33

IX 5, 33 VI11 3, 36

1168 b 7 1168 b 19-21

1156 a 1156 a

1156 b 1156 b

............ ... IV 14,60; VI11 13, IO; IX 3,39 8 ........... VI11 5, 109 10-19 ........ VI11 4, 97; 130 7 ..... 1 6, 62; VI11 5, 88; 7, 21 9-10 .......... VI11 7, 155 11-12 ........... IX 1, 84 12-17 .......... VI11 6, 156 17-23 .......... VI11 4, 97

1156 b 1156 b 20-21

4, 1156 b 1157 a 1157 a 1157 a 1157 b 5, 1157 b 1157 b 1157 b 1157 b 1157 b 1157 b 6, 1158 a 1158 a

1158 a 22-25 1158 b I 7, 1158 b 1158 b 8, 1159 a 1159 a 1159 a 9, 1159 1159 1159 1160 II, 1161 12, 1161 1162 1162 1162 1162 13, 1163

b b b a a b a a a a a

1163 b 2-3 IX

r, 1164 b 2, 1164 b 1165 a 4, 1166 a 1166 a 1166 a 1166 a 1166 a 1166 a 1166 a 1166 a 5, 1167 a 1167 a 6, 1167 b

........... ....... ...........

1-2 28-30 27-29 1-2 7 8 12-13 16-17 22-23 29 32 3-7 6 2-3

3, 77

IO, 1169 b 1169 b

5, 88 3, 77

1169 b 1169 b

..........

II,

3, 77

1170 b 5-6 1170 b 6

VI1

12, 53-56

12, 1171 a

IX 3, 123 IX 5, 19

13, 1171 b 14, 1172 a

VI11

vII1

1, 23 7, 155

IX 3, 123 IV 8,

111-IIZ

X

2, 1172 b 1172 b 1172 b 3, 1173 a

IX 3, 123 VI11 7, 21 VI11 I, 25 VI11 14, 81

1 18,

18-20 IX IO, 42 IX 3, 77

VI11 11, IO VI11 12, 292 12, 10; IX 14, 30

1

IX

..........

IX

VI11 7, 43-45

2, 155 1 1, 64-65 IX 14, 30 1 1, 64-65 1 1, 55-56 1 1, 61-67 12, 155 1, 164; 169; x 12, 102 1 6, 63-64

IX 14, 12 1 13, zg-30 IX

12, 134

1173 a 1173 b

IX 4, 105-106 X II, 133

..........

...........

1170 a 18-19 1170 a 20-21

X 11, 143 111 2, 114-115

..........

......... .........

1170 a 14-16 1170 a 16-19

1, 84 5, 88

IX 9, 88 IX 9, 83; 102; 109

.......

.......... ..... 4-6 ......... 6 ........... 9-11 ......... 18 ............

IX VI11

8, 69;

IX 9, 134 VI11 4, 90-94; 6, g4

...........

1169 a 2 1169 a 22-26

IX

11 7, 56; X 12, 102 IX 3, 39 I 18, 20-21 12, 61; IX 8, 50 IX 6, 12 IX 12, 89 IX II, 65; X 9, 150 2, 114-115; X 11, 143 2, 114-115; X 11, 143 IX 6, 93 VI11 1, 97

...... vII1 ............ ............ ..... .... 111 .... 111 ............ ........... ............ ........... ...........

1168 b 30-35 1168 b~3r-33

VI11 6, 156 VI11 7, 21

..........

........... 23-33 .......... 23-29 .......... 21-24 .......... 27-28 ........... 33 - b IO ......... 25-26 .......... 31 ........... 31-32 . VI11 II, 132; 13-14 ........... 16-17 .......... 11-12 ........... 6-7 ........... 17-18 .......... 21-22 .......... 28 ............. 22-23 ... 11 7, 56;

1168 b 25-28 9, 1168 b 28-35 1168 b 30-33

VI11 IX

...........

.......... ........... 35 - 1157 a 3 ...... 3 ........... 20-21 ........... 30-31 .......... 2-3 ............ 5-7 .......... 5-11 ......... 14-25 ........... 28-29 ..... VI11 28-33 .......... 31-32 .......... I-IO ........... 12-13 .........

1156 b 33-34 1156 b 34-35

...........

.......

3, 1156 a 6-8

1156 b 1156 b

12, 155 IX IO, 42 VI11 8, 71

111 2, II~-II~ 1112, 55-58; 111 18, 115 VI11 6, IIO-ITI VI11 1, g7 VI11 8, 58-59 1 I, 55-56

...........

X 9, 150 X 6, 174

...........

1 10, 83-84 X 3, 26

............ ........... 11-13 ........ 27-28 ........... 1-8 ............. 9 .......... 15-18 .......... 28 .......... 15-18 ........... 24-28 ......... 4 .......... 24-25 .........

IX 14, 36 VI11 I, 97 IV

8, 111-112 IX 14, 24 1 5, 61

1 18, 121-123 1 5, 48-53 VI1 13, 46-47 IX 11, 84 VI1 1, 55-62 VI1 13, 46-47

1

4, 1173 b 13, 112-113 7, 1175 a 21 - b 24 .......... X 8, 20 1175 a 22-28 6, 82-83 8, 1175 b 36 - 1176 a 3 ..... X IO, 121-122 1176 a 8-12 111 13, 26-30 1176 a 12-14 1 13, II~-II~; VI11 2, 43-46 1176 a 15-22 ........... X 9, 150 1176 a 26-27 ........... X IO, 81 9-13, 1176 a 30 - 1179 a 32 1 5, 189 9-10, 1176 a 33 - 1177 a 17 .... X 13, 63 9, 1176 b 28 - 1177 a II ...... X IO, 7 1177 a I ............ X II, 15 1177 a 4-6 ............ X IO, 12 10-13, 1177 a 12 - 1179 a 32 VI 10, 138 10, 1177 a 15-16 ........... X 13, 121 1177 a 21 16, 63-69 1177 a 27 - b I ......... X 13, 46 II, 1177 b 26 - 1178 a 8 ....... X 13, 121 1178 a 2-3 1112,114-115; IX 4,105-106 12, 1178 a 24 - b 7 ......... X 13, 46 1178 a 33-35 11 7, 65 1178 b 7-13 ........... X 13, 121 1178 b 10-12 V ~5, 167-168 1178 b 12-13 1 18, 82-84 1178 b .x5-16 1 18, 82-84 14, 1179 b 31 - 1180 a 24 .... X 15, 7; 118 1180 a 14-22 1 1, 7.5-78 1180 a 18-21 ........... X 15, 58, r5, 1180 a 34 - b 28 .......... X 16, 6 16, 1181 b 20-23 46*

.........

111

......... ...

....

...

...........

1

....

...........

........ .......... .......... ..........

.............

Ethica Eudemia VI1

14, 1248 a 17-32

.........

X 14, 120

ARISTOTELES Magna moralia I 34, 1193 b -33-36

...... ...................

Politica

:1

1,

22-23 ........ 1253 .Zt2-3 1253 7-8 3, 1254 1) 4-6 ........... 6-8, 1256 a I - 1258 b 8 6, 1256 24-29 1256 b 32-34 7, 1257 at 28 IO, 1260 aL 13 3, 1262 b 11-13 5, 1263 b 40 - 1264 a I 7, 1265 b 35 1265 b 40-41 14, 1271 a, 36-37 15, 1272 a, 1 1272 a, 12-17 16, 1272 b 24 1272 b 33-34 17, 1273 b 27 - 1274 b 28 3, 1276 b 16 - 1277 b 32 5, 1278 b 21-22 1279 at 17 6, 1279 28-29 1279 33-34 1279 37-38 1279 b 9 7, 1280 7 - 1281 a IO IO, 1282 b 17 12, 1283 b 41 13, 1284 b 6 16, 1287 a, 20-22 3, 1290 a, 10-11 7, 1293 ad 39 - b I 8, 1294 ad 22-23 13, 1297 a 40 3, 1303 a, 24-25 8, 1307 b 29 1252

a

.......... ..........

........ ......... ........... ........ .........

.......... ......... ......... .......... ......... .......... .........

III

a 2t .2

a

.......... ........... .......... .......... .......... ...........

1131

a

X

15,

18

bis

25*

b

a

II

V 4,

14-17

1 1, 1 1,

55-56 55-56 X IO, 31 1 1, 231 VI1 5, 23-25 1 15, 32-33 V 6, 1-13 VI1 5, r14-II~ 1 17, zo-ZT IV 7, 41-42 7, 41-42 IV 7, 41-42 IV 7, 41-42 IV 7, 41-42 IV 7, 41-42 IV 7, 41-42 IV 7, 41-42 1 15, 32-33 V 3, 189 2, 155 1 2, IS5 2, 155 2, IS5 2, 155 2, IS5 V 2, 16 2, 155 1 2, rss 1 2, 155 V 6, 84 VI11 IO, 36 VI11 IO, 28 VI11 10, 36 IO, 33 VI1 5, IOg-110 IV 3, 55-56

.....

.....

.... .....

......

Iv

I

1 1 1 1

........... 1 ........... ........... .......... IV ......... ....... ......... .......... vII1 V ....... ......... Rhetorica .................. 25* Transl. Guillelzmi de Moerbeke ........ 214* Hermanni ............. 233* 1 3, 1358 a, 36 - 1359 a 29 ..... 1 18, 141 4, 1360 a, 5 ........ 111 15, 102-104 5, 1361 a, 34 - b 2 ....... 1 18, 20-21 9, 1366 a, 23 ........... 1 18, 141 IO, 1369 a, 35 - b 2 ....... IV 5, 22-23 11, 1370 a, 5-9 .......... 113, 15-16 1370 a 34 . . vII1 3, I+j-I35; IX 4, Idg-I50 II 2, 1378 a, 31-32 ......... IV 13, 57 1378 b 13-14 ....... VI1 5, _rog-_rIo 1379 b 35-36 ......... 1 11,57-58 6, 1383 b 12 - 1385 a 15 ..... 119, 167 8, 1385 b 13 - 1386 b 8 ..... 1111, 37-41 9-10, 138~6 b 9 - 1388 a 28 .... 11 9, 167 9, 1386 b 9 - 1387 a 20 ..... IV 17, 139 II, 1388 a, 30-33 ........ II 5, 105-106 13, 1389 b 16-17 ......... IV 5, 10-12 1389 b 27-29 ......... IV 5, 12-17 1390 a, 4-5 .......... IV 5, 10-12 23, 1400 b II ............. 256* 111 2, 1405 a, 12 ........ VI1 14, 119-120 17, 1418 b 3-4 ........ VII 14, zzg-z20

- AUGUSTINUS

625

Oeconomica a Guillelmo

........... de Moerbeke .....

14*; non transl.

18~; 25*;

............

Arnaldus de Verdala

35*

Aspasius In

47* 232*

. .

Ethic. 203*;

Nic. quae supersunt commentaria 28*; 246*; 246*; 251*; VI11 3, 1156 b 22; 5, 1158 76-78 t?t fiassim in a@. font. lib. VIII

113,

a I;

Aspasius

(Pseudo)

In Ethic.

Nic. quae supersunt

commentaria in

................. ... IV IO,

Athenienses

J.M.

Le droit

romain

...... ......

Augustinus Retractationes 1 VI1 3 11x5 11 VI 5

lib.

I 5, 109 1124 b 17; 1 15, 33; IV IO,

i IX 6, 55

93

V 12, 12-15; 27*;

........ ............... .............

VIII

VI I, 141

84-95;

Aubert

Confessiones 11 vI3 IV VI 11

, . Pass&

font.

..........

Asper grammaticus Assyrii

a@.

247*;

1 20, 130;

............... .............

Soliloquia 11 5

............... ............... .............

64-73;

267*;

111 22, II3-TIg .V8,75-76 VI11 4, PO-94

VI11

IV 13,57 4, po-94

IV

15,

De libero arbitrio 111 xvrrr 51

Epis tolae 111 4 CXXXVIII 11 9 LCLV 12 CLXVII II 4-9 CLXXXVII XIII 40

................ ........ ............. ............ .........

103

1 14, 50

90-91

15* V 8, 75-76

II 7,15-17 IV

IO, zg+xg7 VII 5, 61-63 118, 34-69 VI 6, 18-20

De dottrina christiana 1 II 2 11 1-111 1-4

IV IV

15, 15,

85-86 85-86

De vera 36

IV

15,

go-gr

.............. ............

religione

................

De Genesi ad litteram VI1 XIII 20 VI1 XVII-XVIII 23-24 XI xv 19

............ ........ ..............

De consensu Evangelistarum 1 XXIII 32

............

De sermone 11 II 5

Domini

..............

In Ioannis CXXIII

Evangelium 5

VI1

111 5, 168-173

Ioannis

IV

...............

Iv

.............

Q. XXXI Q. XXXV

quaestionibus I 2

14, TO-72

VI 6, 18-20

..............

De diversis Q. XXVI

14, TO-72

ad Parthos

Enarrationes in Psalmos XXIX II 2 Sermones 273, 3

1, .z.rg-120

in monte

.............

In Epistolam VIII 5

VI 6, 18-20 VI 6, 18-20 VI 7, 136

VII

1,

IIP-I20

LXXXIII

.......... ...........

............

V 13, 166-167;

172

111 15, PT-98 IV 14, TO-72

1NDEX

626

c.3

Enchiridion II ..................

IV 13,120 IV 3, 61-62

14 ................. De agone christiano XX

............... ..............

20

VI 6,

18-20

Contra mendacium

250*

De Civitate Dei

11

............ ...........

v xv

IV

V

xx

..............

XVII

...........

VI11

..........

xx

.............

VI1 1, 119-120 VI1 1, 119-120 VI1 1, 111 13,

VI1 VI11

.......... .......... VI11 1 .......... XVIII XXVII 1 ......... XII ... I 6, 33-34; XIV 1 ..... I 14,

Iv

2

...........

v

I

............

XI XII

X

...... ...

XXI xvm

XIV

XVIII

XXII

7, 84-86;

IV 7, 23

VI1 1,

119-120

v

IdI-

12,

1111,37-41

VI1 1, rrg-120

I

............ ......... ........... ..........

xv2

...........

14, 41-42; IX 10, 29-31 VI1 1, 88-90 VI1 14, 119-120 IV 14, 70-72 1 16, 137-147 .WI3,~7

............

v XIV ........... XVI-XVII .........

VI1 1, 119-120 VI1 1, 119-120 IX 4, 120-121 VI1 1, rrg-120

...........

XXIV .......... xxv ...... VI 1 ........... XIX 2 ............

VI1 I 15,

32-33;

v

VI1

De natura boni 4

.................. ............... ............... .............

1

Contra Iuliani resp. opus imperfectum 1 36 V 5g ................

................

Ka%otid

.........

3,120

N 8, 33-34;

51-54

.............

11

18

20

...............

36

................. ................ . 17*; 27*; 267*; II 4, 28-29; VI1

55

111 6,

1 g VI11 7

............... ............... ...............

IX 7 De natura animalium 1 1 ............... XII

qg*

111-121; 11, 77-86 ........ ........... 11 1, 56-57; 62-67 ............. 11 6, 126-129 .............. 111 4, 49-53 ... 1117, 47-49; 78-80; 130; 9, 37-50 ............. 111 13, 17-18 ............ 111 20, ro5-IO7 ............ 111 rg, 154-156 ..... IV 5, 4-10; 47-54; 65; 98-100

114, g4 IV 17,34

VI IV

10 ...............

XIV 7 .............. Canon medicinae II tr.2 c.615 ............. Bacon,

Petrus de

1 15, ........

205*; 214*

v. Rogerus

Bailey, C. Epicurus .........

1

5, 48-53; 11 5, 85-86

........

Balie Ch. Les anciens manuscrits... de Zagreb Baluze, Stefanus Barbari

....

27*

.......

..............

18* 38*

VI1 1, 1145 a 30; VI1 r, 146; 5,171

Baron H. Leonardi Bruni Aretino Bartholo

11,4g 17, 34 145-147

X 4, 32-33

Bale J. Scriptorum illustrium ... catalogus

50*

4I-47

IV 15,g1-g2 1 13, 34-35 1 13, 34-35

11 8, 34-69 11 3, 15-16

....

51;

5,

11 5, 41-47 VI1 3, r78-qg 11 5, 41-47

5, 172-174 Avicenna De anima 1 I ................ Ir,r87-r8g 5 ................ 115,72-79 IV 4 ................ 11 5, 72-79 5 ..... 1 13, 34-35; 11 5, 97; 111 12, 16-18 6 ................ III12,16-18 V I ................ VI 3,20-24 7 ............... 1 rg, II>-113 8 ........... IV 17, 34; VI 6, 18-20 Metaphysica

Bafuinhe,

18*

@-qg

49-50;

............... .........

111 3, 19-21 Il 5,85-86 115,85-86 15, 149147

27*; 111 2, IIIO b 12-13

Comm. in moralia nicomachia ......... 1 10, 1 c.7

C.I c.6 111 c.1 c.3 c.5 c.11 c.20 IV c.1

120-121

1, 11g-121 11 7, 1917

.............

Comm. medium in Eth. in hebraico transl.

11

1, 119-120 2,

IV

De Trinitate x 1 1 .............. x 13 XI 17 XI 11 5

Augustinus

11

111 3

41-42; IV 7, 24-26

24-26; IX IO, 29-31 1 6, 33-34; 12, 61-66; 16, 137-147

VII 12 VIII I

Averroes

111-112

.......

c.8 ............ IV 16, 123-124 c.1 ............. v 1, 1op1og c.4 ....... V 7, 26-27; 29-30 ; 40-45 VI11 c.1 ............. VI11 1, 29-32 c.4 .......... VI11 4, 32; 90-94 c.6 ........ vII1 6, 140-144; 157-167 c.12 ............. VI11 12, 30-32 c.14 ............. VI11 14, 28-29 X c.4 ............. X 6, 113-116 Comm. in Metaph. IV c.22 ............... VI1 3, 125 Comm. magnum in Arist. De anima ...... 267* 1 7 .............. 1 rg, 111-113 go .............. 1 19, 111-113 V

IV 7,

............ ......

XJX

119-120

VI1 VI1 VI1 VI1

..........

XXVI 1-11 IVI

IX

15,109

1 5, 48-53 1, 119-120 1, rrg-120 1, r.rg-120 1, IIg-120

VI1 1

VI

AUCTORUM

di Cortona

............. ............

Bartholomaeus

Cancel. Pistoriensis

Bartholomaeus

Bonristoris

.........

Bartholomaeus de Capua Index operum S. Thomae ...........

.....

3* q* 2!5* 35*

73*

AUGUSTINUS

Bartholomaeus

de Recanati

Moralium

emenda,tum

dogma

.....

111 15, 97-98

Basilius Homiliae in Hexaem. VI11 5 ...............

Bataillon Adam

X

L.

of Bocfeld

Further

Manuscripts

.....

Baxter J.H. and Johnson A Medieval

Latin

Bekker 1. Aristoteles

Word-List

XI,

Benedictus

XIII,

111 13, 1114 b .z8 27*

Nicolaus Boccasini Petrus de Luna

Berardelli D.M. omnium

... 35*; ..........

latinorum

Berengarius

de Landora

Bernardus

.................

De consideratione I VII-VIII 8-11

4, IZO-12r

V 6, I-~3; VI 1, rdr

....... .................

Benedictus

Codicum

C.

...

graecfe

Benedictus

qg*

x

...............

Battus

12, 168

..... 35* ... 8*; 31~ 35*;

45*;

gs* 44* 27*

11 8,

...........

34-69

Bernardus Papiensis Summa

............

Berthe et Echard Catal.

Coll.

......

Blaise A. Dict.

Boccasini, Bocfeld,

Johannes Nicolaus;

9*

V 2, 1130 a I; V 2, 120

...

Latin-Fran;ais

Boccaccius,

V 4, 54-55

.............

S. Victoris

Bias (Bians)

191’~; 1 4, IIO;

de Certaldo Benedictus

XI

V 6, r-13; IX 8, 23

... ....

48* 35*

..........

..........

27*;

44* 111 22, r13-119

.............

IV

De arithmetica II 40 40-53 43-44 44 syllogismo

Aristotelis

De Trinitate

v

1

....... ..........

1 7, 177-178 15 *

17,47-48 111 3, 146-150; 153-155

............... ........... ............ ............. .......... ..........

Transl. Aristotelis Categ. 5, 4 b 8-10 6, 5 b 15-25 5 b 34 - 6 a 8 6 a 17-18 .............. 7,6b9.

5, 37-59

V 6, 55-70 V 5, 66-82

hypo the tico

De differentiis topicis 11 .................. IV ............

2, 83

V 5, 26-27

................ ............... ............... ................

In categorias

6537

8, 8 b 27-28 9 a 4-10 9 b 14-19 II, 14 a 6-14 Transl. Aristotelis

.......... ...........

VI11 3, 3, Iv IO, IV

vII1

..........

............ Anal.

........

prior.

.5*;. 16* 232* SV 15, 90-91 3, 133

x

VI11

IV 3, 61-62 IO, 60-61 IV6,46

194-195 I94-I95 251-252 3, 61-62 193*

Boethius (Pseudo) De disciplina scholarium

................

c.4

111 12, 16-18

Bohaeek M. Zur Geschichte der Stationarii

.........

Bonaventura

53*;

.......

Comm. in IV libros Sent. 1 d.1 a.3 q.1 S.C.I s.c.3 et ad 3 d.ro dub.cc. Litt.1 11 d.zo q.3 arg.2 d.24 P.I a.z q.r arg.5 d.25 P.I a.1 q.1 ad 5 d.41 q.1 a.3 s.c.2 ....... 111 d.13 a.z q.r q.3 ad I d.35 a.un. q.1 IV d.16 P.I a.3 q.r s.c.3 d.49 P.2 a.3 q.r arg.3

.........

80~

167*;

.......... ........ .......... ...... ......

IV 15, 91-92 1 13, 11 5, IV 14, 1 13,

....

....... .......... ...... ...

34-35 85-86 70-72 34-35

1 13, 34-35 111 19, 205-206 X 2, 174-176 VI 6, 18-20 VI 6, 1 13, 11 5, 11 5,

18-20 34-35 85-86 85-86

Coli. in Hexaemeron V 5

11 2, 124-126

Bonito H. Index aristotelicus

VI1 5, 23-25

Bordinus J.F.

.......... ................

24*

Borle, v. Burleus Walterus Bourciez E . Pr&is historique de phonétique Brasidas

...

(Brasida)

V

Ioannes

.......

193*

12, 1134 b 24; V 12, 95-98;

Breitmeyer J. Le suffixe latin -iuus Bridam,

De consolatione Philosophiae 11 pr. 5, 16

De

7*;

v. Adam de

Bock F. Der Este-Prozess von 1321 Boethius

CAESARIUS

................

decretalium

V tr. 26 $ I

-

97;

132

. . . . . . . . . . . V 6, 1-13 (Buridanus) . . . . . . . 27*

Brunet A., v. Paré G. Brunetto Latini Li livres dou tresor

. . . . . . . . . . . . .

192*

Bruni, Leonardus Aretinus Transl. Aristotelis Ethic. . . . 3*; 3*; 6*; 15*; 16*; 20~; 21*; 22*; 29*; 34*; 39*; 48*; 51*; 52* Bruni, Matthaeus

. . . . . . . . . . . . 40*; 40*

Burgundius Transl. Nemesii, v. Nemesius Transl. Damasceni, v. Ioannes Damascenus Buridanus, Ioannes Comm. in Aristotelis Ethic.

. . . . . . . .

22*; 27*

Burleus, Walterus . 17*; 17*; 21~; 27*; 30*; 49* Comm. in Aristotelis Ethic. . . . . . . . . . . 255* De vita et moribus philos. . . . . . . . ~66~; 267* Burley,

v. Burleus Walterus

Cabassut A. Discrétion . .

. . . . . . . . . . . . . . VI

Caesarius Arelatensis Sermo XLV 2 . . . .

II, 57

. . . . . . . . . . . .

193*

INDEX

628 Cagni G.M. 1 codici

Chatelain Aem., v. Denifle

Vaticani Summae

.......

Palatino-Latini

Caietanus, Thomas Comm.

zg*

de Vio

34*

........... .......

Robert Grosseteste Scholar The Date of Grosseteste’s Transl.

Calo, Petrus

204* 204*

...............

S. Thomae

235*

Calcidius Transl. Platonis 20 d-e jg c - 41 a 6g c - 72 b Comm. in Tim. c.6 C.213-225 c.249

Timaei

................ ............. .............

.......... ............. ............... Calypsus (Calipsus) . 11

115,

32-33 114,41-42 1 rg, 111-II~ V 12, 12-15; 15, 167-168 VI 6, 18-20 119,111-113 Ir,

1109 a 31; 11 11, 50-57

............... Cambyses (Cambisus) ........ Cancellarius, Philippus ....... ......... Cantimpratanus, Thomas Commentariolum

48* IV

3, 96-98

IV 15, 91-92

232*

Capella, v. Martianus Index

S. Thomae

Carbone1 P.

...

Carcinus

de

........... .................

Operum

73*

55*

VI1 7, 1150 b IO; VI1 7, 173-175;

e le biblioteche

Carisimus

...............

.....

di Spagna

A. Agostino

Cicero,

v.

Carolus Standeck Xantensis

......... ........

12 *

38*

Inst. VI11

IO et II

Cassiodorus 8

..........

.............

Ciprigena,

v.

Cyprogena

. . . . . . . . . . . . . . . .

Circe Cirenaei,

v.

Claudius

d’Espence

Claudius

de

t.5, Dijon

..................

catalogue

of Books

.

catalogus ... biblioth. Catalogus

Stamsensis

Regiae

51*

.....

Pari&

.........

t?*

37*

;

232*

Catena G. del gloriosissimo

Papa

Pio

....

Quinto

53*

CathoZicon, v. Ioannes de Ianua

...

.............. ............... Celtae, Celti ... 111 15, 1115 .............. CWCyOn ............. Cervo, Henricus de Chalcedonenses .............

VI11 12, 286-288

Cato

Cellarius, Jorius

24*; q*

22* b 28;

111 15, 134

VI1 7, I73-I75

+g* IV 7,dz

.

.

. .

.

.

.

34*

. .

g*

. . . . . . . . . . . . . . 35* . . . . . . . . . . . . IV 15, 227-230

Coggiola G. Due inventari Collijn Katalog

. . . . . . . . . ,

trecenteschi

1. der Incunabelen

Commentator v. Anonymus

comment.

35*

. . . . . . . . . . . SI*

graecus antiquior

anonymus et recentior

in Eth. novam . 12~ ; 23* ; 38* ; et Pass& àn apfi. font. Lib. 1

anonyma

236*-246*; 249*;

comment.

anonyma

246*; V 6, 84;

in Eth. vetus et fiassim in a#

graeca

203*;

204~;

v. Anonymus antiquior et recentior, tius et Michael Ephesinus

compendium

Utilitas

.

12*; 38*; 236*-

font. Lib_ II-III

. . 5*; ZI*; 24*;

30*;

Philosophiae

Conradus Aesculanus

3g*

. .

Clemens Papa VI

VI

.........

Printed

50-57

. . . . . . . . . . . . .

Grandrue

Congar Y.

CataJogw g~rG~a1 des mawA3its

11 II,

Cyrenaici

11 g, 13.5-136 6, 18-20

. . . . . . . . . . . 18*

Kagotié

Conc,?us. et pyoposit.

Cassianus

245*

Tullius

38*

111 20, 34

Carolus Princeps Vianensis

Vita

Chrysostomus Ciampi Il beato

commentaria

Gli archivi

. . . . .

de s. Thomas

. . . . . . . . . 81*; 86*; 87* . . . . . . . . . . . . . . 118, 34-69 . . . . . . . . . . . . . . . . . 27*

Chrysippus

175

Carini 1.

De anima

à l’étude

Christ K. Petia. Ein Kapittel

Clitarchus

Cambius, Joannes Baptista

Capua, Bartholomaeus

Chenu M.-D. Introduction

............

Theol.

Callus D.A.

Vita

AUCTORUM

. . . .

librorum

25*; 28*; 29*; 205*; 235*; 24Cj* Aspasius,

Eustra-

11 9, 9-11;

Ethic.

3.2-35

. . . . 49*

. . . . . . . . . . . . . . . . VI11 g, g6 . . . . . . 37*; 3g*; 43*-45* libros Physicorum . . . . . . . . . 44*; &#* libros Methaurorum . . . . . . . 44*; L##*

Super Super Sumarium Sententiae in 111 19, 1117 b 31 - 1118 a I Cosmas

de

Couesnongle La causalité

Medicis

. . . . . . . 43* . . . . . . . . . . . . . 4*

V. de du maximum

. . . . . . . . .

233*

Couvreur G. Les pauvres ont-ils

V 13, 158-161

Cresphontes

111 3, 216-217

Cretenses

des droits . . . . . . . . . . . . . . . .

. .

. 1 rg,

1102 a IO; 1 19, 28;

Creytens R. Les krivains dominicains

Le manuel

de conversation

Cristianopulus Index codicum

H. Operum

IV 7, 4~

. . . . . . . . . . . &* . . . . . . . . . &*

s. Thomae

. . . . . .

36*

CAGNI

Crowe M.B. Peter

..............

of Ireland

Cyprogena

VI1 6,

Cyrenaici

...............

Czartoryski

II~-r18; 118;

V 12,142

P.

recepcja

Damascenus, D’Amato

X X

119

.............. Gloses et commentaires ........... Quelques Uments nouveaux ......... D. de Verona ................ Wczesna

EMPEDOCLES

23’*

b 16; VI1 6,

1149

-

v.

,2,2*

9 7 4 12 5 15 330

&*

De animalibus,

sine nomine auctoris

............... .................. ...............

2 4 17

8 3 C.12 3 4

3, 96-98

....

45*

VI1

Dionysius

VI

1,

........... 119 ........... Vallière ................ c. ro

168-169

Delhaye Ph. Le dossier

IV

des manuscrits,

t. I

Grimani

A.

t_ 2 ......... 3 9*; impressions

sur les anciennes

Della Rovere De Marinis T. Bibliotheca

....

Dondaine

3s*

........ ........ Pracf. ........ Thomae D .......

40*;

...........

Napolitana

......

VI1

do*

9*; 36*

8, 1151

a 8; VI1

Denifle H. Die Statuten ... l?adua .......... Die Statuten ... Bologna

SO*;

........

8, 92 86*

80*; 86*

Denifle H. et Chatelain Aem. Chartularium

t. I 2

t.

............... . ro+;26*;73*;94*;

73* 107*;204*;213*

Destre2 J.

................

La Pecia Études critiques

S6*;

.......

sur les oeuvres

127~ 243*

......

..

11 3, 184; VI1

.............. z&hdum

Difeyentia

111

ei vihkrum 32-35;

...

3, 205-206 15,

222-227

II

9, 9-11; II8-I19; II9-127; ISI

Diogenes Laertius De vita et conversatione

.......... .......... .............. .............

1 134. 1136-7 11 93 IX 1 8

- 57

Les Frères Prkheurs en Gascogne Assignations des livres

............

Doucet

C.

...

Duebner F.

Minor

193*

et A.M.

Latin

I

Poets

1, 141

.......

32* 31~ 27*

111 20, 1118 b 6; 1 15, 87; VI 1, 141; VI1 6, 20; X 4, 19

54*;54*

..........

de la providence

VI1

5,

.........

II9 45*

v. Demodocus

Echard

J. v. Quetif J.

Echard,

v. Berthe

Edisseus,

........

;

Duin J. J. La dottrine

13, 46-47

..............

Ethic.

Duff J.W.

VI1

............

franciscain

Du Gange Glossarium

v. Ulixes

Ehrle Fr. Historia

.

... (~82 Vitae Philos.) 265*-267* 266*;V16, I24-133 266*;VI6,I2&I33 12, I@-r42 1, I52-r53

v vII1

V.

Le Studium

Transl.

192* 246*

VI

Douais C.

Dymodokes,

Diels H. et Kranz W* Die Fragmente ... 8 Aufl.

.

208* 188*; 19o*

............

Ars grammatica

13*

36*

H.

Dositheus

p*

39*

operum

Dondaine H. et Shooner H.V. Codices manuscripti, Repertorium

9*

Io*; 34*

.......

................ .............

De Malatestis

Demodocus

S*;

21*

de S. Thomas

S. Thomae super Job, Les < Opuscula fratris

VI1 5, 119

.......

t.

Ethica

Dominicus

La date du Commentaire

Le cabinet

Dido

Firmani

SecrÇtaires

Delisle L.

Notes

.......... ............. .............

Epistolas

Dominicus

Recogni tio quorundam

25*

.......

Anti-Matrimonial

B. Pauli

Dondaine

5, 91-92 5, 9r-92

Iv

Cart husianus

In omnes

1, 9r-94 2@*

Dewetales

V tit. XIX

$ 32 $ 2

c.7 IV

..... 27*; 36*; 1 13, 34-35 ........... 267* .............. 1 4, 75-82 ............. x 13, I33-I34 .............. .11111,75 .............. 117,15-17 ....... 1 17, 20-21; IV 14, TO-72 .............. 1 17, 20-22 ............... .H7,10 ............. 111 15, 54-55 .............. 1 II, 28-35 ............. VI1 I, 102-107 .............. 1 14, 4r-42

$ 2 $4

27*

De Causis

De la

(Pseudo)

C.4

30*

...............

Darius

prop.

Dionysius

De divinis nominibus C.I $ 5

22”

.........

11 5, 85-86

111 16, 1116 a 22; 24; V 14, 1136 b IO; 111 16, 57-5S; 60; 65; 67; V 14, 168

A. provinciale

1 5, 48-53

Diomedes

v. Ioannes

Atti del Capitolo Alce V.

629

............... ...............

129 136

.............

Bibliothecae

Emden A.B. A Biographical

Empedocles

Register

. VI1

VI I, 127-128;

........

31~ 17*;24*;

.

” .

3 1147 a 20 b IO* VI11 I Ir55 it’ VI1 3, 20.5; 3i8; VI11 1, 15kr53; 15;

INDEX AUCTORUM

630

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Epicharmus

31-34

Firmani, Dominicus

Epicurus

4, 64

Flocardo

48-53

Flos lUedici%ae scholae Salemi P. IV c.5 . . . . . . . . . .

Epist.

. . . . IX 7, 1167 b 25; IX 7, 31; . . . 267*; 1 5, 47; II 5, 85-86; X Menonem . . . . . . . . . . . 1 5,

ad

Eppicarinus, Eraclitus,

Epycarius,

v. Epicharmus

v. Heraclitus

Forcellini Totius

Ernout A. Aspects

du vocabulaire

. . . . . . . . . 193*

latin

. . . . . . . rgj*; (Erixius) . . 111 20, 1118

latine

Eryxius Eschilus,

v. Aeschylus

Esiodus,

v. Hesiodus

Hierarchia Geometria

V

Eudoxus

.I

18, 107;

197*;

198*

a 32; 111 20, 34

58-63

. . . . . . . . . . . , . . 40*

catholica

Euclides

196*;

. . . . . . . . . 1112,

Eteocles (Ethiocles) Eubel C.

. . . . . . . . . . . . . .V

5, 26-27

18, IIOI b 27; X 2, 1172 b 9; 1 5,48-53; 121; 121-123; X 2, IO; 19; 21; 37; 38; 46;

47; 55; 125; 133; 3, 3; 4 ,55*

Euripides III 2, IIIO

a 28; V 14, 1136 a 12; VI 7, 1142 a 2; VI11 I, 1155 b 2; 111 2, 58-63; 59; V 14, 23; VI 7, 125; 127-135; VI11 I, 141

Alcmaeon (Almeon) Fragmenta Iph. Taur. Orestes

. . . . . . . . . . Eurymedon . .

. . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . 111 2, 58 . VI 7, 1142 a 6 . VI 7, 1142 a 6 . IX IO, 23-26 . . . 1 7, 84-86

Eustathius Transl.

Basilii

Hom.

.

Eustratius

21*;

in Hexaem., 27*;

28*;

v. Basilius

247*; 249*; 255*; 268* In Ethic. Nic. lib. 1 et VI comm. 21*; 24*; 25*; 28*; 30*; 49*; 205*; 236*; 246*; 247*; 248*; 251*; 253*; 268*; I 4, 1095 b 6-7; 20, 1102 b 30; VI 3, 1139 b 29; 7, 1142 a 7; a 16; a 30 et passbn iz a@. font. lib. I et VI

30*;

236*;

. . .

. VI1

Evenus Exiodus,

Io, 1152 a 31; VII

Faucon

. . . . . . . . .

M.

La librairie

des Papes

Felicianus, Transl.

IO, 139;

I39-143

v. Hesiodus

Fabius Vigili

Arist.

Felix Foiadelli Ferdinandus

1

Ferdinandus

de

Fernandus Ferrariensis,

. . . . . . . . . . . . . . . . Aragon . .

Ethic.

32*; 39*; 44*; 45*

. . . . . . . . 31*

d’Avignon

Ioan. Bern.

Les

. . .

. . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

52*;

. . . .

. . . .

53*

. 31* . 9* . 36* . 38*

v. Franciscus

. . . . . . . . . . . . . .

Fink-Errera G. Une institution du monde m&di&al

. . .

75*

;

47*

VI

1,

141

. . . . . . . . 35* . . . . . 31*; 35*; 81*

des Coll&ges et Privilhges

Statuts

Franceschini

Le traduzioni

E.

Franciscus

. . . . . . . 203*; . . . . 203*; . . . . . . . . . . de Monsta da Pesaro . . Massa de Belluno . . . . Pistoriensis . . . . . . . Ptolomaeus . . . . . . .

Franciscus

Sylvestris Ferrariensis

. . .

latine aristoteliche La revisione Moerbekiana S. Tomaso e ì’Etica Nic. Roberto Grossatesta

259* 206*; 232* 206*; 232* V 16, 12-17

Franciscus

. . . . 15* . 39*; 45* . . . . 25* . . . . 29*

Franciscus Franciscus

Thomae

Cont.

Gen t.

Franklin A. L.es anciennes bibliothhques

. . . . . . . . . .

34*

. . . . . .

34*

de Paris

Frati L. Gli stazionari

bolognesi

nel medio

evo

. . . . . . . . Fredericus l1 Urbini Comes . Fredericus 111 . . . . . . . . Fugger, Ulricus . . . . . . . Fulgentius . . . . . . . . . .

Fredericus

Dux

. . . . .

. . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. 87* . 29* . 14* . 9* . 29* . 47*

Gaius Institutiones 1 I I 111 195

. . . . . . . . . . . . . . . . V 12, 26-28 . . . . . . . . . . . . . . v 4, 54-55 . 111 12, 16-18; VI 6, 18-20; VI1 7, 228-238;

Galenus

14, 209-210 Galterius, Galterus Moralium q. 1

v.

Burleus

de Castellione dogma philosophorum

. . . . . . . 267* . . . . . . . . . . . . . . . . . x 9,90-9I Gasparus de Broaspinis . . . . . . . . . . . 9* Gauthier R.-A. Recognitio operis 0. Lottin 11 3, 71-75; VI 9, 43-45 Trois commentaires < averroktes % 17, I30-I42 MagnanimitÖ 5, 47-48; II 5, 90; 34-69 71-73; 94-97; VI 11, 49 La date du commentaire 201*; 237*; 246*; II 9, 11-16; VI1 IO, 94-95 Deux t&moignages sur la date 232*; 1 9, 168 Les deux recensions 111 15, 97-98 Saint Maxime 144-r45; 111 5, 73; VI 9, 43-45 Recognitio quorundam operum 232*; 1 9, 168 Saint Thomas, Cont. Cent., Iriti-. 233*; 246*;

. . 1 8,

. . .1

i

. . .

. . . . . . . . . . . . . . J.1, . . . . . . IV

83*

39* 27*

111 12, 16-18

. . . . . . ,

Lexicon

.

. . . .

Guterij de Cardoso

Fichet, Guillelmus

Latinitatis

Fournier M.

Comm.

. . . . . . . . . . . . . .

Eugenius Brutus

Ae.

Lesbibliothbques

Ernout A. et Thomas Fr. Syntaxe

Zusarma

Arnoul

de Provence

13, 57;

VI11

. . . . . . . . . 38*;

12, 286-288 204*; 236*

EPICHARMUS

Gauthier R.-A. Aristote.

IV 7, 23; 29; VI1

in Eth.

I, 88;

1 6, 67-69

119; VI11

. . . . . . . . .

Geraldus de Malartico Geraldus Odonis Comm.

. . . .

à Nicomaque

131; 1X 2, 108; 108-109;SO, 24; 26

.

Gentiles

GUILLELMUS

. . . . . . .

nic.

28*;

7,

31*; 32*

z8*; zss*

Gerardus de Cremona

. . . . . . . . . . . . 232* . . . . . . . . . 116, 22-23 . . . . . . . . 1111, 149-151

Transl. Arist. De caelo 1 25, 28r a 7-15

111 7, 306 a 14-17

Geyer B. Die Albert

dem Grossen

zugeschr.

. . . 44*

Summa

Gils P.-M. Édition et codicologie Textes inédits B. Decker, S. Thomae

.

. .

.

.

. . . . . . . .

Glorieux Jean

de

.

P.

V

. .

196*;

in Boethium

. . . . . . .

Glaucus

.

. X 12, 115 247’k; 11 5, 5r-72 VI 1, 14r

. . . .

14, 1136 b IO; V 14, 168

. . . . . . . . . . . .

Saint-Germain

17*

Glossa

ordinaria Leviticus XlX 1:8 . Iob XXIII 8 . . .

. . . . . . . . . . . IV 13, 57 . . . . . . . . . III 5, 1687173 Matthaeus VI 2 . . . . . . . . . . . VI1 4, 193-194 Ad Hebraeos . . . . . . . . . . . . . . 1 18, 18-20 Glossae vaciae in Eth’c. . . 251~; 252:‘; 256’*; 111 16, 1116 b I; 20, 1118 b 15; IV 6, 1122 a 33; V 17, 1138 b 2; VI1 14, 1154 b 31; V 1, 139-142

Glossae vaniae in Ethic. vetus . . II 9, 15r;III 5, r16-II~;9, 26-34;13, 17-18;14, 164-165;18, 154156; 20,105-107 GJossae variae iwfefh.

in Etìiic.

118, 175-180; 9, 32-35

. . . . . . . . 112, IO3-IO4 Ansileubi . 11 2, IO3-TO4; 6, ISO-IjI de Fontibus . . . . . . . . . . . 34*

G,?ossa&m

AbstmSa

GJossakm Godefridus Godefroy

Fr.

. . . . . . . . . . 193”; V 1, 139-142 . . . . . . . . . . . . . . . 19*

Dictionnaire

Gerres Ioannes Gottlieb

Th,

Mittelalterliche

Grabmann

. . . .

Bibliothekskat.

6*;

32*;

36’k

. . . . . . . . 203* . . . . . . . 203~; 244% . . . . . . . . . . . 37* . . . . . . . . . 38$‘; 49* . . . . . . . . . . . 232*

.

III 9, 49; 16, 60; 17, 164; V 7, 1, 88-90; 140; 2, 168-175; II, 42; VI11 IO, 30; IX 12, ~x-z~ 40;

11 6, 132; 12, 248; VI1

43;

Gratianus Decreturn 1

d.1 c.7

c.8

. . . .

Moralium

11 V XI XVIII XXII XXIII XXV

xv 28 xx 37 VII 18 XI 28

Hom. in Evangelia 1

xv

. . . .

. . . .

c.9 d.3 c.3 11 causa XIV q.3 De poen. d.2 c.22

. . . .

. . . .

. . . .

. . . . c.4 . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . V

. . . . . . . . .’.

111 19, 205-206 V 12, 26-28 V 12, 64-73 V 12, 91-92 IV 5, 91-92 13, 166-167; 172

. . . .

631

...... 27*; libri ........... XLIX 77 ......... VI 10 .......... XLIX 65 ......... VII 13 .......... I .............

11 8, 7.r; VI1 7, 228-238 1 15, 145-147

VI 8, 171-172 IV 5, 104-105 VI1 5, II~-1r5 111 5, 168-173 11 8, 34-69 X 14, 127-128 1 20, 45-47 IX 4, 143 V 13, 166-167; 172

..........

........... ............ ........

..............

X

11 XXXVI I ............ Hom. in Ezechielem

14, 127-128 226-229

IX I,

X 14, 127-~28

1 rv 6 .............. 11 9

1 16, 96-~04

................ Gregorius XI ................ Griffinus ..................

31* 17*

Grimaldo C. Due inventari domenicani Grimani, lJominicus Grosseteste,

39*; 45*

......... .............

36*

v. Robertus

Gualterus Map De nugis curialium IV c.3 ................

VI1 5,1r9

9* ........... .25* Guido de *** ............... Guido de Arimino .... 37*-43*; 71*; 167~; 168~ 37*; 41* De potestate Pontificis .......... 37*; 41* De reprobatione Monarchie ........ 37* Expositio super decretali ........... ............ 37*;41% Liber de virtutibus 37* Sent. lib. Physicorum ............ 37*;41~ Sent. lib. De anima ............ . ... 37*; 38*-41* Sent. lib. Ethic. ........ 41* Prologus ................. 42* d.r C.I .................. 42* 111 d.6 .................. Guédier de Saint-Aubin

Lectura in 111, 1119 b 30 Sent. lib. Polit. Sent. Rethor.

Guido de

M.

Les commentaires de S. Thomas Mittelalterliches Geistesleben Studien Liber den Einfluss Methoden und Hilfsmittel Guglielmo di Moerbeke

Graeci

BERTHAUT

Gregorius

et Jolif J.

L’Éthique

-

Super

totam

.............. .............. .............. Guezzis ............ philosophiam

moralem

Guillebert

..................

Guillelmus

Altissiodorensis

40* 37*; 39* 37*; 41’$

......

44*

pro omnibus >, etc.; hab.

verba probabiliter plenda includunt

sup-

II 1

verba probabiliter lenda includunt

de-

...

partem lemmatis inter extrema verba non positam significat

J

verbi formis valet; velut adn. pro ((adnotatio pro cxhabet B, ((habent B, etc. obsc.

obscurus

col.

columna

om.

omittit,

comm.

commentarium

op. laud.

opere

P.

pars

Ps P. G.

pagina Patrologia

graeca

P. L.

Patrologia

latina

ponend.

ponendum

cod.,

codd.

codex,

codices

coni.

coniecimus

torr.

correxit,

d.

distinctio

In apparatu Thomae (qui est apparatus negativus), signum ] indicat verba lemmatis omnes codices habere, praeter eos qui post signum adlegantur

del.

delevi t

ed.

editio,

edidit

eras.

erasit,

erasum

etc.

et cetera

Eth.

Ethica

ex.

exeunte

In

exp.

expungit

expl.

explicit

f.

apparatu Aristotelis (qui est positivus), separa t lectionem in textu insertam et testes eius, ab aliis lec tionibus e t earum testibus

locum tenet partis (initii ve1 finis) lemmatis quae non iteratur

correctum

praefatio

praem.

praemittit,

pr.m.

prior

prol.

prologus

ProP.

proposi ti0

q.

quaestio quaestiuncula

folium

qla ras.

fast.

fasciculus

ree. it.

recensio

G. L.

Grammatici

ree. m.

recentior

manus

hab.

habet

ree. par.

recensio

parisiaca

latini

hom.

homoeoteleu ibidem

siglo ve1 siglorum seriei praepositum, significat codices notatos lectionis de qua agitur testes non esse

id.

idem

in.

ineunte

inc.

incipit

ins.

inserui t

f ?

sic

in terp.

interpungit

fortasse

inv.

invertit

a.

articulus

lac.

lacuna

add.

addit,

lect.

lectio

adn.

adnotatio

_

leg.,

adn. crit.

adnotatio in apparatu critico posita

lib.

liber

lin.

linea

al.

alias,

aliter

litt.

al. man.

alia manus

loc.

laud.

loco

Ald.

Operum Aristotelis editio princeps Aldina

loc.

parall.

loci paralleli

Ant.

transl.

addunt

Antiquior

arg.

argumentum

c., Cap.

capitulum

ca.

ton

legendum

laudato

margine (marg. ext. margine ex teriore mar-g. inf. margine inferiore marg. in t . margine interiore marg. sup.: margine superiore)

;

:

:

: ; : ;

rect.

rectius repetit

resp.

responsi0

rest.

restituit

saec.

saeculum

S.C.

sed contra

scii.

scilice t

scrips.

scripsimus

sec.

secundum

secl.

seclusimus

sec.m.

secunda

seq.

sequens

spatium super,

suppl.

supplevimus

s. v.

sub verbo

t.

tomus

tr.

tractatus

transl.

translatio

transp.

transponi t

transt.

transtulit ultimo

supra

u1t.

membr.

membranaceus

un.

unicus

V.

verbum

cancell.

cancellat , cancellavi t

ms.

codex

cett.

ce teri

mss.

codices

var. lect.

varia

cf.

conferatur

n.

numerus

vir-g.

virgula

chart.

chartaceus

negl.

neglegen tia

vol.

manu scripti

vacuum

sup.

medium

scriptus

manus

sohl ti0 vac.

med.

manu

italiana

rep.

spat.

littera

praemittunt

ve1 prima

rasura

sol.

;

casus (ca. no.: casus nominativus; ca. ge.: ca\ sus genitivus; ca. dat.: dativus ca. ab. ablativus).

casus casus

legend.

marg.

translatio

omittunt laudato

Praef.

ibid.

-

>, nec non pro

\

lectio

volumen

manus

661 INDEX quae in Praefatione Acro (Pseudo). Pseudacronis

OPERUM

et adnotationibus

summatim

laudata

sunt

Scholia in Horatium vetustiora, recensuit Otto Keller. z vol., Leipzig Igo2-1904.

Adam de Bocfeld, Sententia super De anima, ms. Oxford, Bodleian Library Canon. Mise. lat. 322. -Sententia super De somno et vigilia. Inter opera s. Thomae de Aquino, editio Romana seu Piana, t. 3, In eos qui Parva naturalia Aristotelis dicuntur libros expositio, ff. 28~ - 34r. Romae 1570. Sententia super secundum Metaphysicae. Edidit A, Maurer, Adam of Buckfield, Sententia super secundum Metaphysicae, z%zNine Medieval Thinkers [Pontifica1 Institute Texts I]!, pp. 99-244. Toronto 1955. Aegidius Romanus. Aegidii Columnae Romani.. .De regimine principum Samaritanium.. .summa diligentia nuper recogniti. Romae 1607.

of Medieval Studies. Studies and libri 111, per Fr. Hieronymum

Aeschylus, Supplices, in Eschyle, T. 1, Les suppliantes, les Perses, les sept contre Thèbes, Prométhée enchainé. Texte établi et traduit par Pau1 Manon, [Collection des Universités de Frante]. Paris 1920. Alanus de Insulis, Liber in distinctionibus -

dictionum

De virtutibus et de vitiis et de donis pp. 45-92. Gembloux 1960.

theologicalium.

Spiritus Sancti,

PL 210, 685-1012.

in 0. Lottin,

Psychologie

Albertus Castellanus Venetus, Brevis et compendiosa cronica Ordinis Praedicatorum, écrivains dominicains dans la chronique d’Albert de Castello, pp. 260-296.

et morale, t. VI,

in R. Creytens, Les

Albertus S., Lectura. - Plerumque ad solum codicem Vat, lat. 722 remittimus; textum autem semper cum codice Cambridge Gonv. and Caius SIO (388) contulimus atque, quantum fieri potuit, emendare temptavimus. ---

Comm.

== B. Alberti...,

A. Borgnet,

Ethicorum

Libri X.

-

Alberti Magni...Opera omnia ad fidem codicum manuscriptorum edenda, apparatu critico notis prolegomenis indicibus instruenda curavit institutum Alberti Magni Coloniense Bernardo Geyer praeside. Monasterii Westfalorum 1951 et sqq. Quaestiones super De animalibus, primum edidit Ephrem Filthaut, vol. 12, pp. 77-321. Monasterii Westfalorum 1955. Metaphysica, libros quinque priores, edidit Bernhardus Geyer, vol. 16, pars I. Monasterii Westfa-

B. Alberti Magni...Opera omnia ex editione Lugdunensi religiose castigata...cura Borgnet. 38 vol., Parisiis 18go-I8gg. Libri VIII Topicorum, vol. 2, pp. 233-524. Pari& 1890. Libri II De sophisticis elenchis, vol. 2, pp. 525-713. Parisiis 1890. Libri IV De caelo et mundo, vol. 4, pp. 1-343. Parisiis 1890. Ethicorum libri X, vol. 7. Parisiis 1891. Politicorum libri VIII, vol. 8. Parisiis 1891. Super Dionysium De caelesti Hierarchia, vol. 14, pp. 1-451. Parisiis 1892. Commentaria in 11 Sententiarum, vol. 27. Parisiis 1894. Commentaria in 111 Sententiarum, vol. 28. Parisiis 1894. Commentaria in IV Sententiarum, vol. 29-30. Parisiis 1894. Summa de creaturis, vol. 34-35. Parisiis 1895-1896.

ac labore

Augusti

lorum 1960. Postilla super Isaiam, primum edidit Ferdinandus Siepmann, vol. 19. Monasterii Westfalorum 1952. De bono, primum ediderunt Henricus Kiihle, Carolus Feckes, Bernhardus Geyer, Wilhelmus Ktibel, vol. 28. Monasterii Westfalorum 1951. -

De animalibus libri XXVI, edidit Hermann Stadler [Beitrage zur Geschichte telalters. Texte und Untersuchungen, Bd. XV-XVI]. Mtinster 1916-1921.

Alce V., O.P. et D’Amato, A., O.P., La biblioteca biblioteclhe d’Italia, V]. Firenze 1961. Ehtica

- 59

di s. Domenico

der Philosophie

des Mit-

in Bologna. [Collana di monografie delle

662

INDEX

Alexander de Hales, Quaestiones disputatae venturae, 3 Vol. [Bibliotheca Franciscana

‘Antequam scholastica

-

Glossa in quatuor libros Sententiarum Petri 4 vol. [Bibliotheca Franciscana scholastica

OPERUM

esset Frater’ ...cura et studio PP. Collegii S. Bonamedii sevi, XIX-XXI]. Quaracchi, Florentiae 1960.

Lombardi. ,. studio et cura PP. Collegii s. Bonaventurae, Q uaracchi, Florentiae rgsI-rg57. medii aevi, XII-XV].

Alfredus de Sareshel, De motu cordis, in Baeumker Cl., Des Alfred von Sareshel (Alfredus Anglicus) Schrift De motu cordis. Zum ersten Male vollstandig herausgegeben und mit kritischen und erklarenden Anmerkungen versehen. [Beitrage zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters. Texte und Untersuchungen, Bd. XXIII, H. I-Z]. Munster 192.3. Ambrosius,

Hexaemeron

libri sex. PL

-

De officiis ministrorum

-

De excessu

fratris

14, 131-288.

libri tres. PL

sui Satyri

16, 25-194.

libri duo. PL

16,

I~~~-IL~IL~.

Andronicus (Pseudo), De laudabilibus bonis, ms. Paris Bibliothèque nationale lat. 7695 A. Cuius verba graeca inveniuntur apud Schuchhardt K., Andronici Rhodii qui fertur libelli z&$ zct$&v pars altera, De virtutibus et vitiis. Darmstadiae 1883. -

De passionibus, in Tropia L., La versione z+z Aevum 26 [rg5z], pp. 97-112.

latina

medievale

del XE+ Z~&ZV dello Pseudoandronico,

Anonymus commentator graecus Antiquior, In Ethicorum Nicomacheorum libros II-V quae supersunt commentaria a Roberto Grosseteste translata; et Recentior, In Ethicorum Nicomacheorum librum VII. Ad codicem O8 (Oxford Al1 Souls College 84) remittimus ; textum autem semper cum codicibus LI (cf. Praef., pp. 204*-20~‘~~ contulimus et emendare temptavimus. Pro verbis vero graecis, cf. Eustratii et Michaelis et anonyma in Ethica Nicomachea commentaria, edidit Gustavus Heylbut. [Commentaria in Aristotelem graeca, vol. XX]. Berolini 1892. Antonius

Senensis Lusitanus,

Bibliotheca

Ordinis fratrum

Praedicatorum.

Parisiis

1585

Apuleus, Metamorphoseon, in Apulée, Les Métamorphoses. Texte établi par D.S. Robertson Pau1 Valette, 3 vol. [Collection des Universités de Frante]. Paris, rg4o-Ig45.

et traduit

Aristoteles

1831.

Graece.

Aristotelis Aristotelis

Ex recensione

Immanuelis

Bekkeri

edidit Academia

Opera omnia graece cum aliis tractatibus. editio princeps Aldina).

Aristotelis...Opera quaecumque morum exemplarium...Basileae

Borussica.

Berolini

5 vol. Venezia, Aldo Manuzio 1495-1498.

impressa hactenus extiterunt omnia, denuo iam collatione 1550. (Operum editio Basiliensis tertia).

par

(Operum vetustissi-

Faber Stapulensis (Jacques Lefèvre d’Etaples), Decem librorum morahum Aristotelis tres conversiones, prima Argyropili Byzantii, secunda Leonardi Aretini, tertia antiqua per capita et numeros conciliate, communi familiarique commentario ad Argyropilum adiecto. Parisiis 1497. Oberti Giphanii (Hubert van Giffen)...Commentarij machum. Francofurti 1608.

in decem libros

Ethicorum

Aristotelis

ad Nico-

Aristotelis Stagiritae De Moribus ad Nicomachum Libri decem. In quibus Latina Graecis, Dionysio Lambino interprete, eregionè respondent.. . necnon Annotationibus Lambini, novisque Zuinggeri Scholi js illustrantur. Opera et studio Theodori Zuinggeri Basiliensis...Basileae 1566. Aristotelis Ethica Nicomachea edidit et commentario continuo Adiecta est Francisci Susemihlii ad editorem epistola critica. Riley L.W., Aristotle. Texts and Commentaries A Catalogue. Philadelphia 1961.

instruxit G. Ramsauer Lipsiae 1878.

to 1700 in the University

Spenge1 L., Aristotelische Studien. 1, Nicomachische Ethik. [Abhandlungen der Wissenschaften. Philos-philolog. Klasse, X, pp. 16o-zzo]. 1964. Aristotelis Ethica Nicomachea recognovit Franciscus Romanorum Teubneriana]. Lipsiae 1880 et 1887.

Susemihl.

Aristotelis opera quae extant. Addita nonnusquam ob argumenti Alexandri, Cassii, Sotionis, Athenaei.. . Initio praemissa quaedam et studio Friderici Sylburgii. Francofurdi 1584-1587.

[Bibliotheca

Oldenburgensis.

of Pennsylvania der Bayerischen Scriptorum

similitudinem de Aristotelis

Library, Akademie

Graecorum

et

quaedam Theophrasti, vita et scriptis...Opera

,

INDEX

--

OPERUM

663

Aristotelis Politicorum libri otto cum vetusta translatione Guilelmi de Moerbeka, Susemihl. Lipsiae 1872. Aristotelis

Ars rhetorica cum adnotatione

Leonardi

Spengel. Accedit

recensuit Franciscus

vetusta translatio latina, 2 vol.

Lipsiae 1,867. Aristotelis

operum

translationes.

Categoriae, transl. Boethii, PL 64, 159-294. Transl. Boethii, Guillelmi de IMoerbcke et translatio composita in Categoriae ve1 Praedicamenta. Translatio Boethii - Editio composita - Translatio Guillelmi Paraphrasis Themisde Moerbeka - Lemmata e Simplicii commentario decerpta - Pseudo-Augustini tiana edidit Laurentius Minio-Paluello. [Aristoteles Latinus, 1 I-S]. Bruges-Paris 1961. Analytica priora, transl. Boethii, in Analytica priora. Translatio Boethii, Translatio anonyma, PseudoPhiloponii aliorumque scholia, specimina translationum recentionum edidit Laurentius Minio-Paluello. [Aristoteles Latinus, 111 1-41. Bruges-Paris, 1962 Analytica posteriora, transl. Iacobi Veneti, in Boethius, Posteriorum analyticorum Aristotelis libri duo, PL 64, 7r1-762. Translatio anonyma, in Analytica posteriora. Translatio anonyma edidit Laurentius Minio-Paluello. [Aristoteles Latinus, IV z]. Paris-Bruges 1953. Topica, transl. communis i.e. Boethii, PL 64, gag-Ioo8 et 16092.

et mss. Paris Bibliothèque

nationale lat. 16080

De sophisticis elenchis, transl. vulgata i.e. Boethii, PL 64, 10o7-1040 et nzss. Paris Bibliothèque nale lat. 6293 et 6294. Physica,

transl. Iacobi Veneti, ms. Vaticano

Biblioteca

Apostolica

natio-

Urb. lat. 206.

De caelo et mundo, transl. Gerardi Cremonensis, mss. Paris Bibliothèque cano Biblioteca Apostolica Urb. lat. 206.

nationale lat. 6325 et Vati-

De generatione et corruptione, transl. anonyma, in Opera Omnia s. Thomae XIII P.M. edita, tomus 111, pp. 261-322 et II-LXI. Romae 1886.

de Aquino

iussu Leonis

De anima,, transl Iacobi Veneti, in Pedro Hispano Obras Filosoficas, 111, Expositio libri De anima... Edicion Introduccion y notas por el P. Manuel Alonso S.I., Madrid 1952. Translatio Guillelmi de Moerbeke, &%. et ms. Paris Bibliothèque nationale lat. 16088. De somno et vigilia, transl. anonyma, in Drossaart Lulofs H. J., Aristotelis De somno et vigilia liber, adiectis veteribus translationibus et Theodori Metochitae commentario. Lugduni Batavorum 1943. De insom.niis et De divinatione per somnium, transl. anonyma, &z Drossaart Lulofs H. J., Aristotelis De insomniis et De divinatione per somnium. A New Edition of the Greek Text With the Latin Translations. 2 vol. [Philosophia antiqua, 11 1-21. Leiden 1947. De historiis animalium, transl. Michaelis Scoti, ms. Vaticano Biblioteca Apostolica Chigi E.VIII.251. Translatio Guillelmi de Moerbeke, ms. Vaticano Biblioteca Apostolica Regin. lat. 908. Metaphys,ica, translatio vetus, &z Steele J., Baconi Rogeri Opera hactenus inedita. Fast. XI, Questiones altere supra libros prime philosophie Aristotelis (Metaphysica 1-IV). Accedit Metaphysica vetus Aristotelis. Oxonii 1932. Translatio media, z?z Alberti Magni...Opera omnia...curavit institutum Alberti Magni Coloniense...Vol. XVI, pars 1, Metaphysica, libri quinque priores, edidit Bernhardus Geyer. Monasterii Westfalorum 1960. Translatio nova seu Michaelis Scoti, in Averroes, Octavum volumen : Aristotelis meta,physicorum libri XIII cum Averrois Cordubensis in eosdem commentariis et epitome. Venetiis 1562; et ms. Paris, Bibliothèque nationale lat. 6300. Translatio Guillelmi de Moerbeke, ms. Vaticano Biblioteca Apostolica Vat. lat. 2083. Ethica Eudemia, transl. anonyma, in Deman Th., Le Liber De bona fortuna dans la théologie Thomas d’Aquin, in Revue des sciences philos. et théol. 17 [Ig28], pp. 38-58. Politica, transl. Guillelmi de Moerbeke, in Aristotelis Guillelmi de Moerbeka recensuit Franciscus Susemihl. (Libri 1-11, II) Translatio prior imperfetta interprete Quantin. [Aristoteles Latinus, XXIX 11. Bruges-Paris

de s.

Politicorum libri otto cum vetusta translatione Lipsiae 1872. Translatio imperfetta, in Politica Guillelmo de Moerbeka ( ?) edidit P. Michaud1961.

Rhetorica, transl. vetus, ms. Paris Bibliothèque nationale lat. 16673. Transl. Guillelmi de Moerbeke, in Aristotelis Ars rhetorica cum adnotatione Leonardi Spengel. Accedit vetusta translatio latina. 2 vol.

INDEX

664 Lipsiae 1867; et ms. Toledo Biblioteca bliothèque nationale lat. 16673.

OPERUM

del Cabildo 47.10. Transl. Hermanni Alemanni,

ms. Park, Bi-

Aspasius, In Ethicorum Nicomacheorum librum VI11 commentaria a Roberto Grosseteste translata. - Ad codicem O* (Oxford Al1 Souls College 84) remittimus; textum autem semper cum codicibus Lr (cf. Praef., pp. 204*-205*) contulimus et emendare temptavimus. Pro verbis vero graecis, cf. Aspasii in edidit Gustavus Heylbut. [Commentaria in AriEthica Nicomachea quae supersunt commentaria, stotelem graeca, XIX 11. Berolini 1889. Asper grammaticus, Ars, &z Grammatici Latini ex recensione Henrici Keilii, Vol. V, Artium scriptores minores, ex recensione Hemici Keilii, pp. 547-554. Lipsiae 1868. Aubert J.M., Le droit romain dans l’ceuvre miste, XxX]. Paris 1955.

de Saint Thomas.

legentium ad Patrologiam Augustinus. - Ob commoditatem ad Corporis Vindobonensis criticas editiones contulimus. Retractationum libri. PL 32, 583-656.

Préface de G. Le Bras. [Bibliothèque latinam

-

Confessionum

libri tredecim,

-

Soliloquiorum

libri duo. PL 32, 869-904.

-

De libero arbitrio libri 111, PL 32, 1221-1310.

-

Epistolae.

-

De doctrina christiana

-

De vera religione liber unus. PL 34, 121-172.

-

De Genesi ad litteram libri XII.

-

De consensu Evangelistarum

-

De sermone Domini in monte secundum

Matthaeum

-

In Ioannis Evangelium

viginti et quatuor.

-

In Epistolam

retulimus,

tho-

Augustini tamen verba

PL 32, 659-868.

PL 33. libri IV. PL 34, 15-1~2. PL 34, 245-486.

libri IV. PL 34, 1041-1230.

tractatus centum

Ioannis ad Parthos

-

Enarrationes

-

Sermo 273. PL 38, 1247-1252.

-

Enchiridion

De agone christiano

-

De mendacio

libri IL PL 34, Izzg-1308. PL 35, 1379-1976.

tractatus decem. PL 35, Ig77-2062.

in Psalmos. PL 36 et 37.

De diversis quaestionibus

octoginta

ad Laurentium.

tribus liber unus. PL 40, 11-100.

PL 40, 231-zoo.

liber unus. PL 40, 289-310.

liber unus. PL 40, 487-518.

-

De Civitate Dei libri XXI.

-

De natura boni contra Manichaeos

-

De Trinitate

libri XV.

PL 41, 13-804. liber unus. PL 42, 551-572.

PL 42, 819-1098.

Contra secundam Iuliani responsionem

imperfectum

opus, sex libros complectens.

PL 45, 1049-1608.

Averroes, Tertium volumen. Aristotelis Stagiritae libri Moralem totam Philosophiam complectentes, cum Averrois Cordubensis in Moralia Nicomachia expositione. Venetiis 1562; et ms. Saint-Omer Bibliothèque municipale

623.

-

Octavum volumen. Aristotelis Metaphysicorum mentariis et epitome. Venetiis 1562.

-

Commentarium magnum in Aristotelis De anima libros, in Crawford F.S., Averrois Cordubensis commentarium magnum in Aristotelis De anima libros. [Corpus commentariorum Averrois in Aristotelem, Versiones latinae, VI 11. Cambridge Mass. 1953.

libri XIII,

cum Averrois Cordubensis in eosdem com-

Avicenna, De anima qui sextus naturalium dicitur, & Avicenne perhypatetici philosophi ac medicorum facile opera in lucem redatta ac nuper quantum ars niti potuit per canonicos emendata, ff. Ira-z8vb, Vene& 1508. -

De animalibus, Metaphysica,

ibid. ff. zgra-64rb.

ibid. De philosophia

prima, ff. 7ora-rogvb.

INDEX

-

OPERUM

6%

Avicennae liber Canonis de medicinis cordialibus et cantica. Iam olim quidem a Gerardo Cremonensi ex arabico sermone in latinum conversa... Venetiis 1555.

Bailey C., Epicurus. The Extant Remains. With Short Critica1 Apparatus, Translation and Notes. Oxford 1926. Bale, J., Scriptorum illustrium Maioris Brytannie quam nunc Angliam et Scotiam vocant catalogus. altera, 2 vol. Basileae 1557-1557.

Editio

Balie Ch., Les anciens manuscrits de la bibliothèque métropolitaine de Zagreb, in Studia Mediaevalia in honorem A.R.P. Raymundi Josephi Martin, pp. 437-474. Brugis Flandrorum 1948. Baron Dr. H., Leonardo Bruni Aretino. Humanistisch philosophische Schriften mit einer Chronologie seiner Werke und Briefe, herausgegeben und erlautert von Dr. Hans Baron. [Veroffentlichungen der Forschungsinstitute an der Universitat Leipzig. Institut ftir Kultur und Universalgeschichte. Quellen zur Geistesgeschichte des Mittelalters und der Renaissance, herausgegeben von Walter Goetz, 1. Band]. Leipzig 11928. Bartholomaeus de Capua, Index operum s. Thomae, in Fontes vitae s. Thomae Aquinatis, notis historicis et criticis illustrati curis et labore D, Prtimmer O.P. et M.H. Laurent O.P., pp. 387-389. Tolosae s.a. Basilius, Eustathii

in Hexaemeron

Bataillon L., Adam of Bocfeld.

s. Basilii latina metaphrasis.

Further Manuscripts,

Baxter J.H. et Johnson C., Medieval Latin Word-list of Phyllisi Abrahams. Oxford 1934.

PL 30, 869-968.

in Mediaevalia et Humanistica

13

[1g6o], pp. 35-39.

from British and Irish Sources, with the Assistance

Berardelli M.-D., Codicum omnium latinorum et italicorum qui manuscripti in Bibliotheca SS. Johannis et Pauli Venetiarum apud PP. Praedicatores asservantur catalogus, in Nuova raccolta d’opuscoli scientifici e filfologici, t. XXXII, XXXIII, XXXV, XXXVII-XL. Venezia 1778-1784. Bernardus, De consideratione

libri quinque ad Eugenium

tertium. PL 182, 727-808.

Bernardus PaIpiensis, Summa decretalium ad librorum manuscriptorum anecdotis edidit Ern. Ad. Theod. Laspeyres. Ratisbonae 1860. Dictionnai re Latin-Francais

Blaise

Bock F., Der Este-Prozess Boethius, --

De consolatione

De arithmetica

philosophiae

Strasbourg

Turnhout

fratrum Praedicatorum

1962).

7 [1g37], pp. 41-111.

libri V. PL 63, 547-862.

libri duo. PL 63, 1079-1168.

-

In Categorias Aristotelis

--

De syllogismo

---

des auteurs chétiens.

von 1321, &z Archivum

fidem cum aliis eiusdem scriptoris

libri quatuor.

hypothetico

PL 64, 159-294.

libri duo. PL 64, 831-876.

De differentiis topicis libri quatuor.

PL 64, 1173-1216.

De Trinitate christianae religionis, in Sancti Thomae de Aquino Expositio super librum Boethii De Trinitate ad fidem codicis autographi nec non ceterorum codicum manuscriptorum recensuit Bruno Decker. Editio altera. [Studien und Texte zur Geistesgeschichte des Mittelalters herausgegeben von D. Dr. Josef Koch,

Boethius

(Pseudo),

Band IV]. Leiden De disciplina

1959.

scholarium.

PL

64, 12~3-1~38.

Boh%?ek M ., Zur Geschichte der Stationarii von Bologna, Eos 48 [1:g56], fast. 11 pp. 242-295. Wroclaw 1957.

in Symbolae

Raphaeli Taubenschlag

dedicatae,

Bonaventura, Commentaria in quatuor libros Sententiarum magistri Petri Lombardi, in Doctoris Seraphici s. Bonaventurae. ..Opera omnia.. .edita cura et studio PP. Collegii S. Bonaventurae. Quaracchi 18821902, vol. 1-IV. -

Collationes in Hexaemeron,

&d.

Vol. V, pp. 327-454.

Bonito H., Index aristotelicus, in Aristotelis Opera. Edidit Academia Regia Borussica, vol. quintum, Berolini 1870. (Secunda editio, Graz 1955; editio altera [revera tertia], Berolini 1961). Bourciez

E., :Précis historique

Breitmeyer

de phonétique

francaise.

7me édition.

Paris 1930.

J., Le suffixe latin -iuus. [Thèse de la Faculté des Lettres de Genève]. Genève 1933.

INDEX

666

OPERUM

Brunetto Latini, Le livres dou tresor, in Li livres dou tresor de Brunetto J. Carmody. University of California 1948.

Latini,

é,dition critique par Francis

Burleus, Gualteri Burlei liber De vita et moribus philosophorum, mit einer altspanischen Uebersetzung der Eskurialbibliothek herausgegeben von Hermann Kunst. [Bibliothek des Litterarischen Vereins in Stuttgart, CLXXVII]. Tiibingen 1886; et The ((De vita et moribus philosophorum> of Walter Burleigh : An Edition with Introduction by John Oliver H. Stigall. University Microfilms, Ann Arbor, Michigan 1956. Cabassut

A,, Discrétion,

in Dictionnaire

de Spn-itualité,

t. 3, col. ISII-1330.

Caesarius Arelatensis, Sermones, in Sancti Caesarii Arelatensis Sermones nunc primum in unum colletti.,. studio et diligentia D. Germani Marin, Pars prima, Editio altera. [Corpus Christianorum, Series latina, CIII].

Turnholti

1953.

Cagni G.M., 1 codici Vaticani Palatino-latini appartenuti in La Bibliofilia, 62 [196o], disp. 1, pp. 1-43.

alla biblioteca

di Giannozzo

Manetti

(r3g6-r45g),

Calcidius, Platonis Timaei versio et commentarius, in Piato, Timaeus a Calcidio translatus commentarioque instructus, In societatem operis coniuncto P.J. Jensen edidit J.H. Waszink. [Plato Latinus, edidit Raymundus Klibansky, vol. IV]. Londini et Leidae 1962. Callus D.A., Robert Grosseteste as Scholar, in Robert Grosseteste Scholar and Bishop. Essays in Commemoration of the Seventh Centenary of his Death, edited by D.A. Callus, with an Introduction by Sir Maurice Powicke, pp. 1-69. Oxford 1955. -

The Date of Grosseteste’s Translations and Commentaries on Pseudo-Dionysius and the Nicomachean Ethics, in Recherches de théologie ancienne et médievale 4 [rg47], pp. 186-210.

Calo Petrus, Vita s. Thomae, in Fontes vitae s. Thomae Aquinatis, notis historicis et criticis illustrati et labore D. Prummer O.P. et M.H. Laurent O.P., pp. 17-55. Tolosae s.a. Cambius, Ioannes Baptista, Riccardiana 3048.

Commentariolum

supra libros

Ethicorum

Carini I., Gli archivi e le biblioteche di Spagna in rapporto particolare. Prima parte. Palermo 1884. Cassianus,

De coenobiorum

Cassiodorus,

De anima.

institutis

libri

duodecim.

PL

Aristotelis,

alla storia d’Italia 49

ms. Firenze

in generale

curis

Biblioteca

e di Sicilia

in

53-476.

PL 70, 12791308.

Catalogue général des manuscrits des bibliothèques publiques Molinier, Omont, Bougenot et Guignard. Paris 1889. Catalogue

of Books Printed

Catalogus

codicum

in the XV th Century

manuscriptorum

bibliothecae

de Frante.

Now in British

Départements,

Museum. Part

regiae. 4 vol. Parisiis

VII.

t. 5: Dijon, par M. London

1935.

17391744.

Catalogus Stamsensis, in Laurentii Pignon Catalogi et chronica, accedunt catalogi Stamsensis et Upsalensis historica, scriptorum O.P., cura G. Meersseman O.P. [LMonumenta Ordinis fratrum Praedicatorum vol. XVIII], pp. 56-68. Romae 1936. Catena G., Vita del gloriosissimo le risposte... Romae 1587.

Papa Pio Quinto con una raccolta

di lettere

Chenu M.D., Introduction à l’étude de s. Thomas tut d’études médiévales, XIJ. Montréal-Paris

d’Aquin. [Université 1950.

Christ K., PETIA.

Buchgeschichte,

Ein Kapittel

mittelalterlicher

di Pio V a diversi principi e

de Montréal,

in Zentralblatt

Publications

de l’insti-

fin- Bibliothekswesen

55

LI93819 PP. 1-44. Ciampi A., Il Beato Agostino

KaZotic O.P., vescovo di Zagabria

e poi di Lucera (c. 1260-1323).

Roma 1956.

Coggiola G., Due inventari trecenteschi della biblioteca del convento di S. Domenico in Rivista delle biblioteche e degli archivi 23 [Igzz], pp. 85-122.

di Castello in Venezia,

Collijn

Uppsala

I., Katalog

der Inkunabeln

Commentaria in Aristotelem Ephesinus.

graeca,

der KGL

Universitats-Bibliothek

v. Anonymus

commentator

zu Uppsala. graecus,

Aspasius,

1907.

Eustratius,

Michael

INDEX

Commentaria

in Ethicam

Compendium

philosophiae,

OPERUM

w

novam et veterem, v. mss. in Praef., pp. 236*. ms. Paris Bibliothèque

nationale

lat. 15879.

Congar Y ., Utilitas, in L’Épiscopat et 1’Église universelle, Ouvrage publié sous la direction O.P. et Ei.D. Dupuy O.P. [Unam Sanctam, 391, pp. 106-123. Paris 1962. Conradus Aesculanus, Lat. 2996.

Summarium

sententiae Libri Ethicorum,

ms. Vaticano

Biblioteca

de Y. Congar

Apostolica

Vat.

Couesnongle V. de, La causalité du maximum. Pourquoi Saint Thomas a-t-il mal cité Aristote ?, &z Revue des sciences philosophiques et théologiques 38 [rg54], pp. 658-680. Couvreur G., ILes pauvres ont-ils des droits ? Recherches sur le vo1 en cas d’extreme nécessité depuis la Concordia de Gratien (1140) jusqu’à Guillaume d’Auxerre (+ 1231). [Analecta Gregoriana, 1111. Roma 1961. Creytens R., Les écrivains dominicains dans la chronique d’Albert Praedicatorum 30 [rg6o], pp. ~27-313. -

(+

Le manuel de conversation de Philippe de Ferrare O.P. rum 16 [:rg46], pp. 107-135.

Cristianopulo H., Index codicum operum in Archivo Commissionis Leoninae.

Thomae

de Castello [1516], in Archivum 1350 ?), in Archivum

in bibliotheca

Crowe M.B., Peter of Ireland Teacher of St. Thomas Aquinas,

s. Dominici

fratrum

fratrum Praedicato-

Maioris adservatorum,

rns.

in Studies 45 [rgs6], pp. 443-456.

Czartoryski P., Wczesna recepcja ((Polityki )) Aristotelesa na Uniwersytecie Krakowskim. [Monografie z dziejow nauki i techniki, XXIII]. Wroclaw-Warszawa-Krakow 1963. Gloses et commentaires inconnus sur la politique d’Aristote d’après les manuscrits de la bibliothèque Jagellone de Cracovie, in Mediaevalia philosophica Polonorum 5 [Ig6o], pp. 3-44. -

Quelques éléments nouveaux quant au Commentaire philosophica Polonorum II [rg63], pp. 43-48.

de Gilles de Rome sur la Politique, z%zMediaevalia

D’Amato A., .Atti del capitolo provinciale della Lombardia inferiore celebrato chivum fratrum Praedicatorum 13 [Ig43], pp. 138-148. De Causis, in Sancti Thomae de Aquino Super librum De causis Expositio Philosophici Friburgenses, 4/5j. Fribourg-Louvain 1954.

a Vicenza nel 1307, i%zAr-

par H.D. Saffrey O.P. [Textus

Decretales, in Corpus Iuris Canonici. Editio Lipsiensis secunda post Ae. L. Richteri curas... recognovit et adnotatione critica instruxit Aemilius Friedberg. Pars secunda, Decretalium collectiones. Lipsiae 192% Delhaye Ph., Le dossier anti-matrimonial de 1’Adversus Jovinianum et son influente sur quelques latins du XII* siècle, &z Mediaeval Studies 13 [rgsI], pp. 65-86. Delisle L., Le Cabinet des manuscrits --

de la bibliothèque

Le Cabinet des manuscrits de la bibliothèque

impériale.

nationale.

Tome

1. Paris 1868.

Tome 11 et 111. Paris 1874-1881.

Notes sur les anciennes impressions des classiques latins et d’autres auteurs conservées dans la librairie royale de Naples, in Mélanges Graux, pp. 245-253. Paris 1884. De Marinis T., La biblioteca

napoletana

dei re d’Aragona.

écrits

au XVe siècle

Z. vol. Milano Ig47-Igsz.

Denifle H., Die Statuten der Juristen-IJniversitat Bologna vom J. 1317-1347, und deren Verhaltniss zu jenen Paduas, Perugias, Florenz, in Archiv ftir Literatur- und Kirchengeschichte des Miltetlalters 3 --

@8871 pp 196-397s Die Statuten der Juristen-Universitat Padua vom Jahre 1331, in Archiv ftir Literatur- und Kirchengeschichte des Mittelalters 6 [18gz], pp. 3og-s6z.

Denifle H. et Chate1ai.n Ae., Chartularium Universitatis Parisiensis. T. 1, Ab anno MCC usque ad annum MCCLXX.XVI. Paris 1889. T. 11, Sectio prior, ab anno MCCLXXXVI usque ad annum MCCCL. Paris 1891. Destre2 J., Etudes critiques sur les ozuvres de s. Thomas d’Aquin thèque thomiste, XVIII]. Paris 1933. --

La Pecia dans les manuscrits

universitaires

du XIII*

d’après la tradition

et du XIVe

manuscrite.

siècle. Paris 1935.

[Biblio-

INDEX

668

OPERUM

Diels H., Die Fragmente der Vorsokratiker. Griechisch und Deutsch. 8. Auflage herausgegeben von Walther Kranz. 3 vol. Berlin-Charlottenburg I 956. Definitiones

virtutum

et vitiorum,

ms. P m, Paris Bibliothèque

nationale lat. 16153.

Diogenes Laertius, De vita et conversatione dogmateque philosophorum, &z Gualteri Burlei liber De vita et moribus philosophorum, mit einer Altspanischen Uebersetzung der Eskurialbibliothek herausgegeben von Hermann Kunst. [Bibliothek des Litterarischen Vereins in Stuttgart, CLXXVII]. Ttibingen 1886. Cuius verba graeca inveniuntur in Diogenis Laertii Vitae Philosophorum recognovit brevique adnotatione critica instruxit H.S. Long. [Scriptorum Classicorum Bibliotheca Oxoniensis]. Oxonii 1964. Dionysius (Pseudo), De divinis nominibus, PG 3, 607-996; et &z Dionysiaca .. Recueil donnant l’ensemble des traductions latines des ouvrages attribués au Denys de YAréopage... TS I, pp. 1-561. Bruges 1937. Dondaine -

-

A., Recognitio

Les t Opuscula

rIg6I-Jpp. -

quorundam

Secrétaires de Saint Thomas.

operum, in Bulletin thomiste

[Editores

operum Sancti Thomae

fratris Thomae > chez Ptolémée

de Lucques,

VI [r94o-19421, P* 92* de Aquino, I :]. Romae

iti Archivum

fratrum Praedicatorum

31

142-203.

Sancti Thomae de Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII Iob ad litteram, Praefatio, pp. I*-144*. Romae 1965.

P.M. edita. Tomus XXVI,

Dondaine H.F., Date du commentaire de la Hiérarchie céleste de Saint théologie ancienne et médiévale 20 [Q54], pp. 315-322.

le

Expositio

super

is Recherches

de

Dondaine H.F. et Shooner H.V., Codices manuscripti operum Thomae de Aquino. Tomus 1, Autographa et Bi .bliothecae A-F. [Editores operum Sancti Thomae de Aquino, z]. Romae 1967. Dositheus, Ars grammatica, &z Grammatici Latini ex recensione Henrici Keilii. Vol. VII, ortographia, ex recensione Hemici Keilii, pp. 363-436. Lipsiae 1878.

Scriptores

Douais C., Les frères prgcheurs en Gascogne au XIIIe et au XIVe siècle. Paris-Auch 1885. Assignations des livres aux religieux du couvent des frères pr&zheurs de Barcelone (XIIIe-XVe &z Revue des bibliothèques 3 [18g3], pp. 49-83. Doucet V., Le Studium Franciscain de Norwich en 1337, in Archivum

Franciscanum

historicum

de

siècle), 46 [1953],

PP* 89-93. Du Cange C.D., Glossarium ad scriptores mediae et infimae latinitatis. Editio nova locupletior 6 vol. Parisiis 1733-1736. Duin J. J., La dottrine Louvain 1954.

Providence

Ehrle Fr., Historia bibliothecae Emden A.B.,

A Biographical

dans les

Romanorum

de Siger de Brabant . [Philosophes

Pontificum

Register of the University

turn Bonifatianae of Oxford

médiévaux,

turn Avenionensis.

to A.D.

et auctior.

1500. Oxford

1111.

Romae 1890. 1957-1959.

Epicurus, Epistola ad Menoeceum, in Bailey C., Epicurus. The Extant Remains. With Short Critica1 APParatus, Translation and Notes. Oxford 1926. Ernout

A., Aspects

Ernout

A. et Thomas

du vocabulaire Fr., Syntaxe

Eubel C., Hierarchia Catholica Monasterii 1913. Euclides,

Geometria,

latin. [Etudes

aevi...ab

ms, Venezia

et commentaires,

latine. 20 édition.

Biblioteca

181. Paris 1954.

Paris 1959.

anno 1198 usque ad annum 1431 perducta. Nazionale

Marciana Zan. lat. 33~ [1647].

Euripides, Iphigenia, ia Euripide, T. IV, Les Troyennes, Iphigénie en Tauride, Electre. Texte établi et traduit par Léon Parmentier et Henri Grégoire. [Collection des Universités de Frante]. Paris 1925. -

Fragmenta, 1889.

in Tragicorum

Graecorum

fragmenta, Recensuit Augustus

Editio secunda. Lipsiae

Eustratius, In Ethicorum Nicomacheorum libros 1 et VI commentaria a Roberto Grosseteste translata. Ad codicem 08 (Oxford Al1 Souls College 84) rernittimus; textum autem semper cum codicibus Lr (cf.

INDEX

OPERUM

669

Praef., pp. 204*-205*) contulimus et emendare temptavimus. Pro verbis vero graecis, cf. Eustratii et Michaelis et anonyma in Ethica Nicomachea commentaria, edidit Gustavus Heylbut. [Commentaria in Aristotelem graeca, vol. XX]. Berolini 1892. Faucon M., La librairie des Papes d‘Avignon. Sa formation, sa composition, ses catalogues (1316-1420) d’après les registres de comptes et d’inventaires des Archives Vaticanes. 2 vol. [Bibliothèque des Ecoles francaises d’Athènes et de Rome, fast. 43 et 501. Paris 1886-1887. Fink-Errera

G., Une institution

du monde médiéval : la < pecia x, in Revue

philosophique

de Louvain

60

[Igb], ppa184-243. Flos medicina.e schola,e Salerni, in Collectio Salernitana, ossia documenti inediti e trattati di medicina appartenenti alla scuola medica salernitana, pubblicati a cura di Salvatore De Renzi, T. V, pp. 1-104. Neapoli lc85g. Forcellini

A., Totius Latinitatis

Lexicon.

6 vol. Prati 1879.

Fournier M., Les bibliothèques des collèges de l’université de Toulouse. Etude sur les moyens de travail mis à la disposition des étudiants au moyen $ge, &vzBibliothèque de 1’École des chartes 51 [18go], pp. --

443-476. Les statuts et privilèges 18go-18g:c.

des Universités

francaises depuis leur fondation

jusqu’en

1789. 2 vol. Paris

Franceschini E., La revisione Moerbekana della 4Translatio Lincolniensis > dell’Etica Nicomachea, &z Rivista di Filosofia Neo-Scolastica 30 [Igz8], pp. 150-162. -Roberto Grossatesta, vescovo di Lincoln, e le sue traduzioni latine, &n Atti del Reale Istituto Veneto di Scienze, Lettere

ed Arti, 93, 11 [Ig33-19341,

-

Le traduzioni

-

b9351~ PP* 3-26. S. Tommaso e 1’Etica Nicomachea,

latine aristoteliche

pp. 1-138.

e pseudoaristoteliche

Franklin A., Les anciennes bibliothèques

in Rivista

del codice Antoniano

di Filosofia Neo-Scolastica

XVII,

370, in Aevum

28 [Ig36],

9

pp. 313-3~8.

de Paris. Tome 1. Paris 1867.

Frati L., Gli stazionari bolognesi nel medio Evo, in Archivio storico Italiano, Ser. 5, t. 45 [IgIo], pp. 380-390. Gaius, Institutiones, in Gaius, Institutes. versités (de Frante]. Paris 1950.

Texte établi et traduit par Julien Reinach.

Galterus de Castellione [ ?], Moralium dogma philosophorum. Conchis.

PL 171, 1007-1056;

Gauthier R.-A., Recognitio operis 0. Lottin: Psychologie et morale au XIIe et XIIIe blèmes de morale, in Bulletin thomiste VI11 [Ig47-19531, pp. 64-74. Trois cornmentaires < averrojstes )) sur 1’Éthique à Nicomaque, raire du Moyen Age 16 [Ig47-19481, pp. 187-336. Magnanimité. L’Idéal de la grandeur dans la philosophie bliothèque thomiste, XXVIII]. Paris 1951.

philosophorum

Saint Maxime le Confesseur et la psychologie et médievale 21 [Ig54], pp. 51-100. Recognitio

quorundam

operum,

IX

siècles, T. 11-111, Pro-

in Recherches

B, in Revue

[Io54-19561,

de théologie an-

in Revue

philosophi-

du Moyen Age latin 9 [Ig53],

de l’atte humain, in Recherches

in Bulletin thomiste

v. etiam Guillelmus de

palenne et dans la théologie chrétienne. [Bi-

Deux témoignages sur la date de la première traduction latine des Economiques, que de ILouvain 50 [Ig5z], pp. ~273-283. dogma

des Uni-

in Archives d’histoire dottrinale et litté-

La date du commentaire de_ Saint Thomas sur 1’Ethique à Nicomaque, cienne et médiévale 18 [Ig51], pp* 66-105.

Les deux recensions du g Moralium pp. 171-260~

[Collection

de théologie

ancienne

pp. 956-960.

Saint Thomas d’Aquin, Contra Gentiles, Introduction, in S. Thomas d’Aquin, Contra Gentiles. Livre premier. Texte de l’édition léonine, introduction de A, Gauthier, traduction de R. Bernier et M. Corvez. Paris, 1961. Ethicti

- 60

INDEX

-

OPERUM

Arnoul de Provence et la dottrine de la ( Fronesis B, vertu mystique supreme, in Revue du Moyen Age latin 19 [rg63], pp. 129-170.

Gauthier R.-A. et Jolif J.Y., Aristote: Ethique à Nicomaque; introduction, 3 vol. [Aristote. Traductions et études]. Louvain 1958-1959.

traduction

et commentaire.

Gerardus de Cremona, Translatio Aristotelis De caelo et mundo, mss. Paris Bibliothèclue nationale lat. 6325 et Vaticano Biblioteca Apostolica Urb. lat. 206. Geyer B., Die Albert dem Grossen zugeschriebene Summa naturalium (Philosophia pauperum), in Beitrage zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters, B. 35, H. I, Miinster 1938. Gils P.-M., Édition et codicologie. 11, L’édition Decker du In Boethium de Trinitate et les autographes de s. Thomas d’Aquin, in Scriptorium X [Ig56], pp. 111-120. Textes inédits de s. Thomas. Les premières rédactions du Scriptum super tertio Sententiarum, in Revue des sciences philosophiques -

Recognitio XI

et théologiques

B. Decker, S. Thomae

expositio

45 [rg61], pp. ~01-228 et 46 [Ig62], super librum Boethii

De Trinitate,

pp. 609-628. in Bulletin thomiste

[Igk], pp. JI-+&

Glorieux P., Jean de Saint-Germain, pp. 513-529. Louvain 1947.

maftre de Paris et copiste de Worcester,

iti Mélanges Auguste Pelzer,

Glossa ordinaria. PL 113, 67 - 114, 752. Glossai-mm Abstrusa, +z Glossaria latina iussu Academiae Britannicae Ediderunt W.L. Lindsay et H.J. Thomson. Paris 1926.

edita. Vol. 111, Abstrusa,

Glossarium Ansileubi, ibid. Vol. 1, Glossarium Ansileubi sive librum glossarum, Ediderunt J.F. Muntford, J. Whatmough. Paris 1926.

Abolita.

W.M. Lindsay,

Godefroy F., Dictionnaire de l’ancienne langue francaise et de tous ses dialectes du IXe au XVe siècle. NOUvelle édition. IO vol. Paris 1937-1938. Gottlieb T., Mittelalterliche Bibliothekskataloge Oesterreichs, Herausgegeben von der Kaiserliche Akademie der Wissenschaften in Wien. Band 1, Niederosterreich, bearbeitet von Dr. Theodor Gottlieb. Wien 1915. Band 11, Niederosterreich. Register zum 1. Band, bearbeitet von Artur Goldmann. Wien 1929. Grabmann M., Les commentaires de s. Thomas sur les ouvrages d’Aristote, in Annales de 1’Institut Supérieur de philosophie de l’université de Louvain 3 [IgI4], pp. 231-281. -

Mittelalterliches 1926-1956.

Geistesleben. Abhandlungen

zur Geschichte der Scholastik und Mystik. 3 vol. Mtinchen

-

Studien iiber den Einfluss der aristotelischen Philosophie auf die mittelalterlichen Theorie tiber das Verhaltnis von Kirche und Staat. [Sitzungsberichte der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, Philos.-hist. Abt., 1934, 2, pp. 76-100; 144-1571. Mtinchen 1934.

-

Methoden Akademie

-

1 Papi del Duecento e 1’Aristotelismo. 11. Guglielmo di Moerbeke O.P. il traduttore stotele. [Miscellanea Historiae Pontificiae, vol. XI, n. 201. Romae 1946.

und Hilfsmittel des Aristotelesstudiums im Mittelalter. [Sitzungsberichte der Wissenschaften, Philos-hist. Abt. 1939, H. 5.1. Miinchen 1939.

der Bayerischen delle opere di Ari-

Gratianus, Decretum, in Corpus Iuris Canonici. Editio Lipsiensis secunda post Ae. L. Richter-i curas...recognovit et adnotatione critica instruxit Aemilius Friedberg. Pars Prima, Decretum Magistri Gratiani. Lipsiae 1922. Gregorius,

Moralium libri. PL 75, 509-1162 et 76, 9-782

-

Homiliarum

-

Homiliae XL

in Ezechielem in Evangelia.

prophetam

libri duo. PL 76, 785-1072.

PL 76, 1075-1312.

Grimaldo C., Due inventari domenicani del secolo XIV tratti dall’Archivio di S. Nicolò di Treviso presso l’Archivio di Stato di Venezia, in Nuovo Archivio Veneto, nuova serie 19, t. 36 [rgI8], pp. 129-180. Gualterus Map, De nugis curialium distinctiones quinque, & Gualteri Mapes De nugis curialium distinctiones quinque edited from the unique manuscript in the Bodleian Library at Oxford by Thomas Wright. London 1850.

INDEX Guido de Arimino, Sententia libri Ethicorum, Bibliotec,a nazionale Marciana VI 94. -

Lectura,

Guillelmus

671

OPERUM

mss. Vaticano

Biblioteca

Apostolica

Vat. lat. 1172 et Venezia

ibid.

Altissiodorensis,

Summa

aurea in quatuor

libros Sententiarum.

Parisiis 1500.

Guillelmus Alvernus, De virtutibus, in Guilielmi Alverni.. .Opera omnia quae hactenus reperiri potuerunt . .. Nunc primum in hac novissima editione ab innumeris errorum chiliadibus expurgata...tomis duobus contenta, T. 1, ff. ro2-IgI. Parisiis 1674. Guillelmus de Conchis [ ?J, Moralium dogma philosophorum.

PL 171, 1007-1056,et in Das Moralium Dogma

Philosophorum des Guillaume de Conches, Lateinisch, Altfranzosisch und Mittelniederfrankisch herausgegeben von John Holmberg. [Arbeten Utgivna med understod av Vilhelm Ekmans Universitetsfonds, Uppsala,

371. Uppsala

1929.

Guillelmus de: Tocco, Hystoria beati Thomae de Aquino, &z Fontes vitae s. Thomae Aquinatis, notis historicis et criticis illustrati curis et labore D. Priimmer O.P. et M.H. Laurent O.P., pp. 57-160. Tolosae s.a. Gutiérrez D., De antiquis Ordinis Eremitarum -

sancti Augustini

bibliothecis,

in Analecta

Augustiniana

[r953-r954lY PP. 164-372. La biblioteca di Santo Spirito in Firenze nella metà del secolo XV, in Analecta Augustiniana pp. 5-88.

23

25 [Ig62],

Haebler C., 13ibliografia Ibérica del siglo XV. Enumeracion de todos 10s libros impresos en Espafia y Portuga1 hasta el afio de 1500 con notas criticas por Conrado Haebler. 2 vol. La Haya-Leipzig 1904-IgI7. Hali ibn Habbas,

Pantegni,

ms. Paris Bibliothèque

nationale lat.

14393.

Halm C. et 1deyer G., Catalogus codicum latinorum bibliothecae regiae, in Catalogus codicum manu scriptorum bibliothecae regiae monacensis. T. 111-IV, Catalogus codicum latinorum bibliothecae regiae monacensis secundum Andreae Schmelleri indices, T. 11, pars 1, num. 8IoI-10930, composuerunt Carolus Halm et Gulielmus Meyer. Monaci 1874; pars 4, num. 21406-27268. Monaci 1881. Haskins Ch. H., Studies in the History of Mediaeval Sciences. Second edition. [Harvard 271. Cambridge 1927. Hauréau

B., Les mélanges poétiques

d’Hildebert

Henle, R. J., Saint Thomas and Platonism. of Saint-Thomas. The Hague 1956. Henricus de Alemannia, municip,ale 242.

Commentaria

de Lavardin.

Paris 1882.

A Study of the t Plato > and ( Platonici

in Ethicam,

Historical Studies,

> Texts in the Writings

mss. Brugge Seminarie 29/5o et Toulouse

Heraclitus, Fragmenta, in Diels H., Die Fragmente der Vorsokratiker. herausgegeben von Walther Kranz Vol. 1. Berlin-Charlottenburg Hieronymus, Epistolae, PL 22, 325-1224. Adversu.s Jovinianum libri duo. PL 23, 221-352. Commentaria in Ezechielem prophetam libri quatuordecim.

Bibliothèque

Griechisch und Deutsch. 8. Auflage 1956.

PL 25, 15-490.

Homerus, Odyssea, in L’Odyssée 4 Poesie Homérique >. Texte établi et traduit par Victor [Collection des Universités de Frante]. Paris 1924.

Bérard.

3 vol.

Horatius, Saturarum liber, in Horace, Satires. Texte établi et traduit par Francois Villeneuve. [Collection des Universités de Frante]. Paris 1932. Epistularum libri, is Horace, Epitres. Texte établi et traduit par Francois Villeneuve. [Collection des Universités de Frante]. Paris 1934. Hugo de Fo’lieto, De medicina animae. PL 176, 1183-1202, et ms. Paris Bibliothèque

nationale lat. 2494.

Hugo de S. Vittore, Eruditionis didascalicae libri septem. PL 176, 739838, et in Hugonis de Sancta Vittore Didascalion, De studio legendi. A critica1 text by CH. Buttimer. [Studies in Medieval and Renaissance Latin, X]. Washington 1939.

INDEX

672

OPERUM

Hunt R.W., Notable accessions, Western Manuscripts, Aristotelian commentaries, Record V [Ig54-19551, pp. 166-167. Inguanez

M., Catalogi codicum

Casinensium

antiqui

(saec. VIII-XV).

iti The Bodleian Library

Montis Casini 1941.

Ioannes Damascenus, Expositio Fidei Orthodoxae. PG 94, 7891228, et in Saint John Damascene De fide orthodoxa. Versions of Burgundio and Cerbanus, edited by Eligius M. Buytaert O.F.M. [Franciscan Institute Publications. Text Series n. 81. S. Bonaventure 1955. Ioannes de Ianua, Summa que vocatur catholicon Venetiis 1483.

edita a Johanne de ianua ordinis fratrum predicatorum.

Ioannes de Rupella, Summa de vitiis, in 0. Lottin, Psychologie pp. 259-262, et t. 111, 1, pp. 43-44. Ioannes

et morale aux XIIe

et XIIIe

siècles, t. 11,

Meyer, Chronica brevis ordinis Praedicatorum, herausgegeben von H. Chr. Scheeben. [Quellen in Deutschland, 291. Leipzig 1933. Forschungen zur Geschichte des Dominikanerordens

Ioannes Saresberiensis, Polycraticus,

sive de nugis curialium et vestigiis philosophorum.

Isaac J., Le Peri Hermeneias en Occident de Boèce à Saint Thomas. [Bibliothèque

PL Igg, 379-822.

thomiste, XXIX].

Paris

1953. Isidorus, Etymologiarum libri XX. PL 82, 73-728, et &z Isidori Hispalensis Episcopi Etymologiarum sive originum libri XX, recognovit brevique adnotatione critica instruxit W.M. Lindsay. 2 vol. [Scriptorum classicorum Bibliotheca Oxoniensis]. Oxonii 1911. -

Differentiarum,

-

Sententiarum

sive de proprietate

sermonum,

libri duo. PL 83, 9-98.

libri 111. PL 83, 537-738.

Isocrates, Ad Nikoclea, z?z Isocrate, Discours. Texte établi et traduit par Georges Mathieu et Emile Brémond, vol. 2, pp. 90-137. [Collection des Universités de Frante]. Paris 1928. Isocrates

(Pseudo),

Ad Demonicum,

ibid.

vol. 1, pp. 108-135.

Iustinianus, Institutiones, in Corpus Iuris Civilis. Editi0 stereotypa sexta. Volumen primum ., Instì tutiones, recognovit Paulus Krueger. Digesta, recognovit Theodorus Mommsen. Berolini 1893. -

Digestorum

sive pandectarum

libri, ibid.

Iuvenalis, Saturarum libri, in Juvénal, Satires. Texte établi et traduit par Pierre de Labriolle Villeneuve. [Collection des Universités de Frante]. Paris 1921. James M.R., A Descriptive

Catalogue of the Manuscripts

of the Library

Janssens E., Les premiers historiens de la vie de Saint Thomas d’Aquin, sophie 26 [IcpJ], pp. 201-214; 325-353; 452-476.

of Peterhouse.

et Francois

Cambridge

in Revue Néoscolastique

1899.

de philo-

Jourdain C., Index chronologicus chartarum pertinentium ad historiam Universitatis Parisiensis. Parisiis 1862. Kaeppeli T., Der Dantegegner Guido Vernani O.P. von Rimini, in Quellen und Forschungen aus italienischen Archiven und Bibliotheken, herausgegeben vom Deutschen Historischen Institut in Rom, 28 [r938], pp. 107-146. -

Atta capitulorum provinciae vum fratrum Praedicatorum,

Lombardiae (1254-1293) II [Ig4r], pp. 138-172.

-

La bibliothèque

-

25 rr95519 PP. 5-74* Inventari di libri di San Domenico

-

et Lombardiae

inferioris (1309r312),

de Saint Eustorge à Milan à la fin du XVe siècle, &z Archivum di Perugia [1430-14801. Roma

&z Archi-

fratrum Praedicatorum

1962.

Dalle pergamene di s. Domenico di Napoli. Relievo dei Domenicani ivi menzionati con due appendici sui priori conventuali e provinciali fino al 1500, in Archivum fratrum Praedicatorum 32 [Ig62], pp. 285-326.

Katalog Prvotlaci UniverZitne j Kniznice v Bratislave. Bratislavensis. Pars 1. Bratislava 1955. Keeler L., The Vulgate Text of St. Thomas’s 413-436.

Catalogus incunabulorum

Commentary

bibliothecae

on the Ethics, in Gregorianum

Universitatis 17 [r936], pp.

’

INDEX

OPERUM

673

Klubertanz G.P., The Discursive Power, Sources and Dottrine mas Aquinas. St. Louis (Missouri) 1952.

of the Vis Cogitativa

According

to St. Tho-

Kos M., Codices aetat is mediae manu scripti qui in Slovenia reperiuntur. Srednjevegki rokopisi v Sloveniji. Ljubljana 1931. Koudelka Vl. J., Spigolature dal Memoriale di Niccolò dicatorum 29 [1959], pp. 111-147.

Galgani O.P.

(+

1424), in Archivum

fratrum Prae-

Kristeller P.O., Iter italicum, a finding List of uncatalogued or incompletely catalogued humanistic manuscripts of the Renaissance in Italian and other libraries... L vol. London-Leiden 1963-1966. Kuttner St., Sur les origines du terme ( droit positif B, &z Revue historique du droit franqais et étranger, Série IV, 15 [Ig36], pp. 728-740. Repertorium der Kanonistik (1140-1234). Prodomus Corporis glossarum 1. [Studi e testi, 711. Città del Vaticano 1937. Lacombe G., Aristoteles Latinus. Codices, descripsit Georgius Lacombe in societatem Birkenmayer, M. Dulong, Ae. Franceschini. Pars prior. Roma 1939. Lactantius, -

1Divinarum institutionum

De opifilcio Dei ve1 formatione

operis adsumptis A.

libri septem. PL 6, 111-822. hominis liber. PL 7, 9-78.

Langlois Ch. V., Jacques de Padoue, sorboniste, &z Histoire littéraire de la Frante, 36, pp. 424-432. Paris 1927. -

Guiral Ot [Geraldus Odonis], frère mineur, in Histoire littéraire de la Frante, 36, pp. 203-225. Paris 1927.

Langlois P.-L., Mémoire sur les bibliothèques des archeveques et du chapitre de Rouen, z%zPrécis analytique des travaux de 1’Académie de Rouen, 54 [1851-18521, pp. 476-552. Laurent M.H., Le testament et la succession du Cardinal dominicain vum fratrum Praedicatorum z [rg32], pp. 84-231. Fabio Vigili et les bibliothèques de Bologne au début du XVIe 3185. [Stydi e testi, 1051. Città del Vaticano 1943.

Guillaume de Pierre Godin, in Archisiècle d’après le manuscrit

Barb. lat.

Laurentius I?ignon, Catalogus fratrum spectabilium Ordinis fratrum Praedicatorum, in Laurentii Pignon Catalogi et Chronica. Accedunt catalogus Stamsensis et Upsalensis scriptorum O.P., cura G. Meersseman O.‘P. [Monumenta Ordinis fratrum Praedicatorum historica, XVIII], pp. 1-55. Romae 1936. Lavazzoli

V.G.,

Elogi

di S. Tommaso.

Napoli

1791.

Lehmann P., Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands Bearbeitet von P. Lehmann. Mtinchen 1928.

und der Schweiz. II, Bistum Mainz, Erfurt.

Lehu L., LaL raison, règle’ de la moralité d’après Saint Thomas. Leonardus

de Utino,

Sermones

Lexicon

Gra.eco-Latinum,

Lexicon

ver’borum graecorum

aurei de Sanctis.

ms. London

Venetiis

Paris 1930.

1473.

College of Arms, Arundel g.

quae in libro Ethicorum

inveniuntur,

& Praef.,

pp. 25g*-262*.

Liber de vita et genere Aristotilis, in 1. Dtiring, Aristotle in the Ancient Biographical versitatis Gothoburgensis, vol. LXIII], pp. 150-158. GGteborg 1957. Lippold G., Perilaos, &z Pauly-Wissowa, Bearbeitung. Te XIX, 796-797. Lottin

Real-Encyclop2die

O., Le droit nature1 chez Saint Thomas

d’Aquin

Tradition. [Atta Uni-

der Classischen Altertumswissenschaf t. Neue

et ses prédécesseurs.

ZZ~édition. Bruges 1931.

-

Un commentaire sur 1’Ethica vetus des environs de 1230-1240, in Recherches et médiévale 6 [Ig34], pp. 84-88.

de théologie

ancienne

-

Saint Albert le Grand et l%thique à Nicomaque, z%zAus der Geisteswelt des Mittelalters, Studien und Texte Martin Grabmann zur Vollendung des 60. Lebensjahres von Freunden und Schtilern gewidmet, pp. 611-62.6. [Beitrage zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters. Texte und Untersuchungen. Supplementband 1111. Miinster 1935.

-

A propos du commentaire sur 1’Éthique attribué à Jean Peckham, &z Recherches et médiévale IO [Ig38], pp. 79-83.

de théologie

ancienne

INDEX

674

OPERUM

-

Aristote et la connexion des vertus morales, i9z Autour d’Aristote. Recueil d’études cienne et médiévale offert à Mgr A. Mansion, pp. 343-364. Louvain 1955.

de philosophie an-

-

Psychologie et morale aux XIIe et XIIIe siècles. Tome 11, Problèmes de morale, première partie. Gembloux 1948. Tome 111, Problèmes de morale, seconde partie. Gembloux 1949. Tome VI, Problèmes d’histoire littéraire. De 1160 à 1300. Gembloux 1960.

Lucretius, De rerum natura, in Lucrèce, De la nature. Texte établi et traduit par Alfred Ernout. 20 Edition. 2 vol. Paris 1924. Macrobius, Commentaria in somnium Scipionis, i% Ambrosii Theodori Macrobii Commentaria in Somnium Scipionis, edidit Jacobus Willis. [Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana]. Lipsiae 1963. Madurell Marimon J.M. et Rubio

y Balaguer J., Documentos

para la historia de la imprenta y libreria en

Barcelona (1474-1553) recogidos y transcritos por José Ma Madurell Marimon, anotados por Jorge Rubio y Balaguer. Barcelona 1955. Mandonnet P., Siger de Brabant et l’Averro%me latin au XIII* édition. [Les Philosophes Belges, VI]. Louvain 1911.

siècle. Ire partie, Etude critique. Deuxième

Mansion A., La version médiévale de 1’Ethique à Nicomaque. La g Translatio Lincolniensis > et la controverse autour de la revision attribuée à Guillaume de Moerbeke, &z Revue Néoscolastique de philosophie 41 119381, pp -

401-427.

Autour de la date du Commentaire de Saint Thomas sur 1’Ethique à Nicomaque, de Louvain 50 [r95z], pp. 460-471.

Marchesan A., L’Università di Treviso nei secoli XIII in quel tempo. Treviso 1892 Marchesi C., L’Etica

Nicomachea

e XIV

e cenni di storia civile e letteraria della città

nella tradizione latina medievale. [Documenti

Martialis, Epigrammaton, z%zMartial, Epigrammes. des Universités de Frante]. Paris 1940.

ed appunti]. Messina 1904,

Texte établi et traduit par H. J. Isaac. 2 vol. [Collection

Martianus Capella, De nuptiis philologiae Scriptorum Graecorum et Romanorum

et mercurii. Recensuit Franciscus Teubneriana]. Leipzig 1866.

Martin C., The Vulgate Text

Commentary

of Aquinas’s

in Revue philosophique

on Aristotle’s

Politics,

Eyssenhardt.

[Bibliotheca

in Dominican

Studies

5

r19521, PP* 35-64. Martin H., Catalogue des manuscrits de la Bibliothèque de l’Arsena1. Paris 1899.

de l’Arsena1. Tome 8, Histoire de la bibliothèque

Matteini N., Il più antico oppositore

Guido Vernani da Rimini.

politico

di Dante:

Padova

1958.

Matthaeus Vindocinensis, Ars versificatoria, in Fara1 E., Les arts poétiques du XII@ et du XIIIe siècle. Recherches et documents sur la technique littéraire du moyen age. Matthieu de Vendome, Ars versificatoria, pp. 106-193. [Bibliothèque de l’Ecole des Hautes Études. Sciences historiques et philologiques, fast. 2381. Paris 1923. Maximus, Capitum quinquies centenorum -

Mystagogia.

-

Ad S.P. Thalassium

centuriae. PG go, 1172-1392

PG gr, 657-718. de variis Scripturae

Sacrae quaestionibus

Meersseman G., Le droit nature1 chez s. Thomas d’Aqum 63-76. Les manuscrits du tours inédit d’Albert de philosophie 38 [Ig35], pp. 70-83.

ac dubiis. PG go, 213-786.

et ses prédécesseurs, in Angelicum

le Grand sur la Morale à Nicomaque,

g [Ig3z],

pp.

in Revue Néoscolastique

L’origina1 de l’abrégé napolitain du tours inédit d’Albert le Grand sur 1’Ethique Revue Néoscolastique de philosophie 40 [Ig37], pp. 385-397.

à Nicomaque,

in

Etudes sur les anciennes confréries dominicaines. 11, Les confréries de Saint-Pierre Martyr, in Archivum fratrum Praedicatorum ZI [rg51], pp. 51-196.

INDEX

OPERUM

67s

Mercati G., Due supposte spogliazioni della biblioteca di Montecassino, 1916, pp. 160-172. [Studi e testi, 781. Città del Vaticano 1937.

in Opere minori, Vol. 111, 19o7-

Michael Ephesinus, In Ethicorum Nicomacheorum libros V et IX-X commentaria a Roberto Grosseteste translata. - Ad codicem 08 (Oxford Al1 Souls College 84) remittimus; textum autem semper cum codicibus LI (cf. Praef., pp. ~04*-205*) contulimus et emendare temptavimus. Pro verbis vero graecis Librorum IX et X, cf. Eustratii et Michaelis et anonyma in Ethica Nicomachea commentaria, edidit Gustavus Heylbut. [Commentaria in Aristotelem graeca, vol. XX]. Berolini 1892; Libri V, cf. Michaelis Ephesini in librum quintum Ethicorum Nicomacheorum commentarium, edidit M. Hayduck. [Commentaria in Aristotelem graeca, vol. XXII, 31. Berolini 1901. Michaud-Quantin P,, Le traité des passions chez Saint Albert le Grand, in Recherches ne et mediévale 17 [Ig5o], pp. go-rzo.

de théologie ancien-

Minio-Paluello, L., Henri Aristippe, Guillaume de Moerbeke et les traductions latines médiévales des t Météorologiques > et du t De generatione et corruptione > d’Aristote, in Revue philosophique de Louvain --

45 [19471? PP. 206-235 Iacobus Veneticus grecus:

-

Aristoteles

Latinus.

Cantabrigiae

Canonist and Translator

Codices.

Supplementis

of Aristotle,

indicibusque

in Traditio

instruxit

8 [1952], pp. ~65-304.

L. Minio-Paluello.

Pars posterior.

1954.

-

Tre note alla (( Monarchia B, in Medioevo 503-511. Firenze 1955.

-

Le texte du De anima d’Aristote: la tradition latine avant 1500, in Autour à A. Mansion, pp. 218-243. Louvain 1955.

--

L’( Aristoteles Latinus )), in Studi medievali,

_-

Aristoteles Latinus. Codices. Supplementa

Mittellateinisches Worterbuch, herausgegeben Deutschen Akademie der Wissenschaften

e Rinascimento.

Studi in onore di Bruno Nardi, vol. 11, pp.

Serie 111, I [rg6o],

Recueil offert

pp. 304-3~7.

altera, edidit Laurentius von der Bayerischen zu Berlin. Mimchen

d’Aristote.

Minio-Paluello.

Bruges-Paris

Akademie der Wissenschaften 1959 sqq.

1961.

und der

Maser-Mersky G., Mittelalterlische Bibliothekskataloge Oesterreichs, herausgegeben von der Oesterreichischen Akademie der Wissenschaften. Band 111, Steiermark, bearbeitet von Gerlinde Maser-Mersky. Graz-Wien-Koln 1961. 1Monfrin J., La bibliothèque de Matteo della Porta, Archeveque de Palerme (1366-1377) et la question de la (( Sposizione del Vangelo della Passione secondo Matteo )), z% Italia medioevale e umanistica 4 [1961], pp. 223-251. Moyses Perg,amensis, Expositio, in Analecta sacra et classica spicilegio Baptista, Cardinalis Pitra, t. 5, pp. 126-127. Muckle J.T., Greek Works Translated

Solesmensi parata, edidit Joannes

directly into Latin before 1350, in Mediaeval Studies 4 [1942], pp.

33-42 et 5 [1943], pp. Io+113. Nanni Remigius, Considerationi civili sopra l’historie di M. Francesco Guicciardini e-d’altri historici, trattate per modo di discorso da M. Remigio Fiorentino...con alcune lettere famigliari dell’istesso sopra varie materie scritte a diversi Gentil’huomini.. .Venetia 1582. Nemesius, De natura hominis. PG 40, 503-818; a Burgundio translatus, in Gregorii Nysseni (Nemesii Emeseni) zz$ $o&ti~ &+&zou Liber a Burgundione in Latinum translatus, nunc primum ex libris manu scriptis edidit et apparatu critico instruxit Carolus Im. Burkhard, in 5 Jahresberichten des k.k. Staatsgymnasiums im XII. Bezirke von Wien [Untermeidling], Wien, 1891, 1892, 1896, 1901, 1902 (Nemesii liber in quinque partes divisus est et in quinque fasciculos distributus, quorum unusquisque paginarum computationem propriam habet, sed in imis paginis inter uncos quadratos Nemesii libri paginae computatione continua notantur ; hi numeri adlegantur). Neubauer A,D., Catalogue of the Hebrew Manuscripts in the Bodleian Library and in the College Libraries of Oxford. Oxford 1886. Nicolaus Parisiensis, Rationes sex principiorum phyrio, ms. Vaticano Biblioteca Apostolica

;

Rationes super libro Peryermenias; Vat. Lat. 3011.

Rationes

super Por-

676

INDEX

OPERUM

Niedermann M., Les gloses médicales du Liber glossarum, &n Recueil Max Niedermann [Université de Neuchatel. Recueil de Travaux publiés par la Faculté des lettres, fast. 251, pp. 65-136. Neuchatel 1954. Niermeyer J .F., Mediae Latinitatis Lexicon minus. Lexique Latin-French/English Dictionary. Leiden 1954 sqq:

latin médiéval-francais/anglais.

A medieval

Olmos y Canalda E., Catalogo descriptivo. Codices de la Catedral de Valencia. Segunda edicion refundida y notablemente aumentada con un prologo del R.P. Leon Amor&. O.F.M. Madrid 1943. Omont H., Concordante des numéros anciens et des numéros actuels des manuscrits latins de la bibliothèque nationale. Pa& 1903. Oresme N., Le livre de Ethiques, in Maistre Nicole Oresme, Le livre de Ethiques d’Aristote, published from the Text of ms. 2902, Bibliothèque Royale de Belgique, with a Critica1 Introduction and Notes by A.D. Menut. New York 1940. Orlandi St., < Necrologio B di S. Maria Novella (IFJ~-1504). Testo e commenti Teologi, Letterati, Missionari, Artisti Fiorentini. z vol. Firenze 1955.

biografici. Cardinali, Vescovi,

-

Firenze 1952.

La biblioteca

di S. Maria Novella in Firenze dal sec. XIV

al sec. XIX.

Oudin C., Commentarius de scriptoribus Ecclesiae antiquis illorumque scriptis tam impressis quam manuscriptis adhuc extantibus, cum multis dissertationibus, tribus voluminibus. Francofurti, Lipsiae 1722. Ovidius, Ars Amatoria, z?z Ovide, L’art d’aimer. Texte établi et traduit par Henri Bornecque. [Collection des Universités de Frante]. Paris 1924. Metamorphoseon liber, in Ovide, Les métamorphoses. Texte établi et traduit par Georges Lafaye. 3 vol. [Collection des Universités de Frante]. Paris 1928. Tristia, in P. Ovidius Naso, ex iterata R. Merkelii recognitione. Vol. 111, pp. 1-102. [Bibliotheca Scriptorum Graecorum -

et Romanorum

Ex Ponto epistulae,

Teubneriana].

Lipsiae 1884.

ibid. pp. 121-212.

Pagnani G., Alcuni codici della libreria di S. Giacomo Franciscanum Historicum 45 [Ig52], pp. 171-192.

recentemente,

in Archivum

Paré G., Brunet A., Tremblay P., La renaissance du XIIe siècle. Les écoles et l’enseignement. de 1’Institut d’études médiévales d’Ottawa, III]. Paris-Ottawa 1933.

[Publications

Paschini P., Domenico

Grimani, Cardinale di S. Marco

Pasqui U., La biblioteca

della Marca, scoperti

(t

d’un notaro aretino del secolo XIV,

1523).

Roma

1943.

in Archivio Storico Italiano, quinta serie, t. 4

[188g],pp. 250-255e Peddie R.A.,

Conspectus

Incunabulorum,

Pars 1. London

1910.

Pellechet M., Catalogue général des incunables des bibliothèques publiques de Frante. 4 vol. Paris, 18g7-1909. Pellegrin E., La bibliothèque

des Visconti

et des Sforza, ducs de Milan au XVe siècle. Paris 1955.

Pelster F., Adam von Bocfeld (Bockingfold), ein Oxforder Erklarer des Aristoteles um die Mitte des 13. Jahrhunderts. S ein Leben und seine Schriften, &z Scholastik II [IgrI], pp. 196-224. Recognitio operis J. Destrez, La Pecia dans les manuscrits universitaires, in Scholastik 13 [rg38],pp. 105-108. Pelzer A., Les versions latines des ouvrages de morale conservés sous le nom d’Aristote en usage au XIIIe siècle, in Revue Néoscolastique de philosophie 23 [Ig21], pp. 316-341 et 378-412. Le tours inédit d’Albert le Grand sur la Morale à Nicomaque, recueilli et rédigé par Saint Thomas d’Aquin, in Revue Néoscolastique de philosophie 24 [rg22], pp. 333-361 et 470-520. Pétré H., Caritas. Etude sur le vocabulaire latin de la charité chrétienne. [Spicilegium Sacrum Lovaniense, Etudes et documents, 221. Louvain 1948. Petrili R.P.,

[Igh],

Il beato Agostino pp.

KaZotic e i tempi in cui visse, in Memorie Domenicane

Ig3-ao.

Petrus Abaelardus, Theologia christiana. PL 178, 1123-1330. Dialogus inter philosophum, judaeum et christianum. PL 178, 1611-1682.

78, N.S. XXXVII

INDEX

Petrus Helias, Commentarium

super maiorem Priscianum,

Petrus Lombardus, Libri quatuor Sententiarum, Editio secunda. Ad claras Aquas 1916. Pittet A., Vocabulaire

OPERUM

philosophique

677

ms. Paris Bibliothèque

nationale lat. 16620.

cura et studio PP. Collegii S. Bonaventurae

de Sénèque.

in lucem editi.

Paris 1937.

Piato, Meno, interprete Henrico Aristippo. Edidit Victor Kordeuter, recognovit et praefatione instruxit Carlotta Labowsky. [Plato Latinus, edidit Raymundus Klibanski, 11. Londinii 1940. Phaedo, interprete Henrico Aristippo. Edidit et praefatione instruxit Laurentius Minio-Paluello, adiuvante H_.J. Drossaart-Lulofs. [Plato Latinus, II]. Londinii 1950. Timaeus, a Calcidio translatus commentarioque instructus. In societatem operis coniuncto P.J. Jensen, edidit J.II. Waszink. [Plato Latinus, IV]. Londini et Leidae 1962. Respublica, in Platon, Oeuvres complètes, T. VI-VII, La République. Texte établi et traduit par Emile Chambry, --

avec introduction

d’Auguste

Diès. [Collection

des Universités

de Frante].

Plautus, Pseudulus, in Plaute, Comédies, T. VI, Pseudulus-Rudens-Stichus. Alfred Eirnout. [Collection des Universités de Frante]. Paris 1938. -

Paris 1932-1933.

Les lois. Texte établi et traduit par Edouard des Leges, h2 Platon, Oeuvres complètes, T. XI-XII, Places. Introduction de Auguste Diès et Louis Gernet. [Collection des Universités de Frante], Paris 1951-1956.

Epidicus,

ibid.

T. 111, Cistellaria-Curculio-Epidicus.

Texte

établi et traduit par

Paris 1935.

Plinius, Naturalis historiae libri, in Pline l’Ancien, Histoire naturelle. Texte établi, traduit et commenté par Jean Beaujeu et autres. [Collection des Universités de Frante]. Paris 1950-1953. Plotinus, Enneades, &z Plotin, Ennéades. Texte établi et traduit par Emile Bréhier. 8 vol. [Collection Universités de Frante]. Paris 1924-1938. Podlaha

A., Soupis rukopisu

knihovny

Pohlenz M., ‘Die Stoa. Gottingen

Metropolitm

kapitoly

pra&ké.

z vol. Praha Igzz.

1948.

Potamius, Tractatus de Lazaro. Edidit A. Wilmart, logica1 Studies 19 [IgI8], pp. 298-304.

Le (( De Lazaro > de Potamius,

&z A Journal of Theo-

Pouillon H., Le premier traité des propriétés transcendentales. La ((Summa de Bono )) du chancelier lippe, in; Revue Néoscolastique de philosophie 42 [Ig3g], pp. 40-77. Powicke

F.M., The Medieval

des

Books

of Merton College. Oxford

Phi-

1931.

Priscianus, Institutiones grammaticae, z%zGrammatici latini ex recensione Henrici Keilii, vol. 11, Prisciani institutionum grammaticarum libri I-X11 ex recensione Martini Hertzii. Lipsiae 1855. Proclus, Elementa theologica, edidit C. Vansteenkiste, Procli elementa theologica translata a Guilelmo de Moerbekie [Textus ineditus], in Tijdschrift voor Philosophie 13 [Igp], pp. 263-302 et 491-531. Propertius, Elegiae, in Properce, de Frante]. Paris 1929. Prudentius,

Liber

peristephanon.

Elégies. Texte établi et traduit par D. Paganelli. [Collection des Universités PL 60, 275-594.

Queneau G., Origine de la sentente ( Intellectus speculativus extensione fit practicus > et date du commentaire du < De anima > de Saint Albert le Grand, in Recherches de théologie ancienne et médiévale ZI 1195419 l?P* 3o7-312* Quétif J. et Échard J., Scriptores Ordinis Praedicatorum 2 vol. Lutetiae Parisiorum 1719-1721.

recensiti notisque historicis et criticis illustrati.

Quintilianus, Institutionis oratoriae libri, in M. Fabii Quintiliani Institutionis oratoriae libri XII. Edidit L. Radermacher...editio stereotypa correctior...[Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana]. Lipsiae 1959. Raymond P., La bibliothèque de don Carlos, prince de Viane, z%zBibliothèque Tome 4, série 4 [1858], pp. 483-487.

de l’Ecole

des chartes 19,

INDEX

678

OPERUM

Raynerius de Pisis, Pantheologia sive universa theologia ordine alphabetico Per Fr. Ioannem Nicolai...Lugduni 1655.

per varios titulos distributa...

Reichert B.-M., Atta capitulorum generalium Ordinis Praedicatorum, Vol. 11, ab anno 1304 usque ad annum 1378. [Monumenta Ordinis Praedicatorum historica, 41. Romae-Stuttgardia 1809. Atta capitulorum generalium Ordinis Praedicatorum, Vol. 111, ab anno 1380 usque ad annum 1408. [Monumenta Ordinis Praedicatorum historica, 81, Romae-Stuttgardia 1900. Richardus de S. Vittore, Excerptionum allegoricarum libri XXIV. PL 177, 191-284, et in Richardus de S. Vittore, Liber excerptionum. Texte critique avec introduction, notes et tables publié par J. Ch&tillon. [Textes philosophiques du moyen %ge, 51. Paris 1958. Robertus Grosseteste, Notulae, mss. praecipue Et (Eton College Library lege 84), Pn (Paris Bibliothèque de l’Arsena1 698) et Sk2 (Stockholm Praef., pp. 204*-205*. Robertus Rodier

Kilwardby,

Notulae Priorum,

ms. Paris Bibliothèque

IZZ), 08 (Oxford Al1 Souls ColKungliga Biblioteket V.a.3) ; cf.

nationale lat. 16620.

G., Aristote, Traité de l’ame. Paris 1900.

Rogerus Bacon, Compendium studii philosophiae, in Fr. Rogeri Bacon, Opera quaedam hactenus inedita, edited by J.S. Brewer M.A., Vol. 1, c. 3. [Rerum Britannicarum Medii Aevi scriptores, or Chronicles and Memorials of Great Britain and Ireland during the Middle Age]. London 1859. Rolandus Cremonensis, Summae liber tertius, in A. Cortesi, Summae Magistri Rolandi liber tercius. Editio princeps. [Monumenta Bergomensia, 7]. Bergamo 1962. Rose V., Die Lticke im Diogenes Laertius und die alte Uebersetzer, Rosenthal

B.M.,

Fine Books

from

Bemard

M. Rosenthal

Cremonensis O.P.

& Hermes I [1886], pp. 367-397.

inc. Catalogue

XIX,

1967-1968.

Sallustius, Bellum Catilinae, z+z Salluste, Catilina - Jugurtha - Fragments des histoires. traduit par Alfred Ernout. [Collection des Universités de Frante]. Paris 1947. Sambin P., Ricerche per la storia della cultura nel secolo XV. La Biblioteca &- Bollettino del Museo Civico di Padova 48 [Ig59], pp. 53-08.

Texte

établi et

di Pietro Donato [1380-14471,

Scoti A., Memorie del beato Benedetto XI Pontefice Massimo detto pria frate Nicolò da Trivigi dell’Ordine de’ predicatori. Trivigi 1757. Seneca, De clementia, in Sénèque, De la Clémence. Texte établi et traduit par FranGois Préchac. [Collection des Universités de Frante]. Paris 1921.

-

Naturalium quaestionum libri VII, in Sénèque, Questions naturelles. Texte établi et traduit par=Paul Oltramare. z vol. [Collection des Universités de Frante]. Paris 1929.

-

Ad Lucilium Epistularum moralium libri XX, in Sénèque, Lettres à Lucilius. Texte établi par Francois Préchac et traduit par N. Noblot. 5 vol. [Collection des Universités de Frante]. Paris 1945-1964.

-

De beneficiis, iti Sénèque, Des bienfaits. Texte établi et traduit par Francois Préchac. z vol. [Collection des Universités de Frante]. Paris 1926.

-

De ira, in Sénèque, Dialogues. Tome 1. Texte établi et traduit par A. Bourgery. versités de Frante]. Paris rgzz

-

De vita beata, in Sénèque, Dialogues. T. 11. Texte établi et traduit par A. Bourgery. Universités de Frante]. Paris Igzg.

-

De Constantia sapientis, in Sénèque, Dialogues. T. IV. Texte établi et traduit par René Waltz. [Collection des Universités de Frante]. Paris 1950.

[Collection des Uni[Collection

Series Chronologica magistrorum sacri palatii apostolici ab anno 1217 ad annum 1916, z%zAnalecta Ordinis fratrum Praedicatorum, Vol. 12, anno 24 [rgI6], pp. 428-457. Silvestre H., Enfin un manuscrit anglais du De vita et moribus philosophorum torium

des

sacri

de Walter Burley, in Scrip-

13 [1959], pp. 255-259.

Solimanus de Martino,

Tabulae

exemplariorum,

Solinus, z’n C. Iulii Solini Collectanea

in Praef.,

rerum memorabilium

pp. 86*-87*. iterum recensuit Th. Mommsen. Berolini 1895.

INDEX

Souter Spicq

A., A Glossary

C., Adnotationes 152-153.

Steinschneider lin 1893.

of later

Latin

quaedam

to 600 A.D.

(( Réfkrences

M., Die Hebrgischen

Oxford

679 1949.

aux sources B, in Bulletin

Uebersetzungen

Stephanus Langton, Quaestiones, &vz0. Lottin, pp. 301-302. Gembloux 1949.

OPERUM

des Mittelalters

Psychologie

thomiste

VI11 [Ig47-Igs3],

pp.

und die Juden

als Dolmetscher.

Ber-

et morale

aux XIIe

et XIIIe

siècles,

t. 111,

Stigall J.O., The Manuscript Tradition of the De Vita et moribus philosophorum of Walter Burley, in Mediaevalia et humanistica II [Igs7], pp. 44-57. -The ( De vita et moribus philosophorum > of Walter Burley : An Edition with Introduction, cf. Dissertation Abstracts, Abstracts of Dissertations and Monographs in microfilm. Michigan Vol. XIX [19$YJ, n. 1, pp. 122. Stinissen W., De commentaar van Thomas op Boek VI11 en IX van de Nicomachische Ethiek. Zijn verin Tijdschrift voor Philosophie 20 [1958], pp. 724-748. houding tot de Griekse commentaren, -Aristoteles over de vriendschap. Boeken VI11 en IX van de Nicomachische Ethiek met de commentaren van Aspasius en Michael in de latijnse vertaling van Grosseteste. [Verhandelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie. Klasse der Letteren V, n. 451, Brussel 1963. Stornajolo C., Codices Urbinates Graeci Bibliothecae Apostolicae Vaticanae descripti. Città del Vaticano r8g5. Bibliothefcae Apostolicae Vaticanae Codices Urbinates Latini descripti. Città del Vaticano 1902. Suidas, Lexicon graece et latine, Ad fidem optimorum librorum exactum post Thomam Gaisfordum recensuit et a:nnotatione critica instruxit Godofredus Bernhardy. 4 vol. Halis et Brunsvigae 1852-1853. Summa Alexa!.ndrinorum, in C. Marchesi, L’Etica ed appunti]. Messina 1904. §umma Coloniensis, in 0. Lottin, édition. 1Bruges :c93r.

Le droit

Summa fratris Alexandri, Doctoris 4 vol. Quaracchi 1924-1948. Summa a Reverentia quart. 117.

Sacrorum

Nicomachea

nature1 chez Saint

irrefragabilis

Alexandri

Canonum >, nzs. Erfurt

nella tradizione Thomas

latina medievale. [Documenti

d’Aquin

et ses prédécesseurs.

de Hales, Ordinis Minorum, Wissenschaftliche

Bibliothek

Summa

2e

theologica.

der Stadt

Amplon.

Synave P., Recognitio operis S. Thomae Aquinatis Summa contra Gentiles, Liber quartus, in Bulletin thomiste 111 [193o-19331, pp. [463]-[480]. Recognitio operis J. Destrez, La Pecia dans les manuscrits universitaires, in Bulletin thomiste V [1937193919 Pp. 5-10. Testard

M., Saint

Augustin

et Cicéron.

2 vol. Paris

1958.

Themistius, Paraphrasis eorum quae De anima Aristotelis, in Thémistius. Commentaire sur le traité dc l’&me d’Aristote, traduction de Guillaume de Moerbeke. Édition critique et étude sur l’utilisation du commentaire dans l’ceuvre de Saint Thomas. [Corpus latinorum commentariorum in Aristotelem graecorum, I]. Louvain 1957. Thesaurus

linguae

la,tinae.

Lipsiae

1890

sqq.

Tholomaeus (de Lucca, Historia ecclesiastica, in A. Dondaine, lémée de Lucques, in Archivum fratrum Praedicatorum Thomas de A,quino, Summa theologiae, 18%8-Igo6. -

Summa

contra

Igx8--Igj,o.

Gentiles,

in

Les < Opuscula fratris Thomae > chez Pto31 [Ig61], pp. 142-203.

in Opera omnia iussu Leonis XIII

Opera

omnia

iussu Leonis

XIII

P.M.

P.M. edita, Tomi IV-XII. edita,

Torni XIII-XV.

Romae Romae

INDEX

680

OPERUM

-

Quaestiones disputatae, &z Divi Thomae Aquinatis...Opera omnia, editio Romana seu Piana, t. VIII. Romae 1570. De veritate, fol. 288vb-4gorb ; De potentia, fol. Ira-9grb; De malo, fol. gg-rbIgorb; De spiritualibus creaturis, fol. rgorb-2o8rb ; De anima, fol. zo8rb-23gra; De virtutibus in communi, fol. z44rb-z6ora ; De caritate, fol. 26ora-273rb ; De virtutibus cardinalibus, fol. 27gva288vb.

-

Quaestiones

-

Quodlibetales,

ibid.

Scriptum super libros Sententiarum Expositio

Magistri Petri Lombardi,

ibid.,

super Iob ad litteram, in Opera omnia iussu Leonis XIII

1965* Super Evangelium S. Ioannis lettura, Piana, t. XIV. Romae 1570. Super Epistolas

S. Pauli lettura,

in Divi Thomae

ibid.,

t.

commentaria

in Aristotehs

Commentaria

in libros Physicorum

libros Posteriorum

Commentaria

in libros Aristotelis

Commentaria

in libros Aristotelis

De generatione

commentaria

in libros Aristotelis

Meteorologicorum,

Aristotelis,

in Opera omnia iussu Leonis XIII

Analyticorum,

seu

P.M. edita,

ibid., pp. 137-403.

ibid., tomus 11. Romae

1884.

De caelo et mundo, ibid., tomus 111, pp. 1-257. Romae et corruptione,

1886.

ibid., pp. 261-322.

ibid., pp. 325-421.

Commentarium in librum Aristotelis De sensu et sensato, in Divi Thomae Aquinatis...Opera omnia, editio Romana seu Piana, t. 111, In eos qui Parva Naturalia Aristotelis dicuntur libros expositio, fol, Ira-2Irb. Commentarium

in librum Aristotelis

Commentarium

in libros Aristotelis

De memoria

et reminiscentia,

De anima, ibid.,

t.

ibid., fol. zzva-28rb.

111.

ibid., t. IV ; et in S. Thomae Aquinatis...In Commentarium in libros Aristotelis Metaphysicorum, duodecim libros Metaphysicorum Aristotelis commentaria, cura et studio P. Cathala, editione 3a stereotypa attente recognita. Taurini-Romae 1935.

-

Super Dionysium De divinis Norninibus, tomus 11, pp. 220-654. Parisiis 1927.

-

Super librum De causis expositio, Louvain 1954.

-

Compendium Theologiae, 219 Parisiis 1927.

-

Collationes

-

Romae

XVI.

Commentaria in Aristotelis libros Peri Hermeneias, tomus 1, pp. 7-128. Romae 1882.

Expositio super librum Boethii De Trinitate, recensuit Bruno Texte zur Geistesgeschichte des Mittelalters, IV]. Leiden 1959.

-

VI-VII.

Aquinatis.. .Opera omnia, editio Romana

-

-

t.

P.M. edita, tomus XXVI.

&z Opuscula

Decker.

Editio

altera. [Studien und

omnia, cura et studio R.P.

par H.D. Saffrey. [Textus philosophici

Friburgenses,

in Opuscula omnia, cura et studio R.P. Petri Mandonnet,

de decem praeceptis,

Petri Mandonnet, 4/5]. Fribourg-

tomus 11, pp. I-

ibid., tomus IV, pp. 426-455.

De substantiis separatis, in Opuscula omnia necnon opera minora, restituit ac edidit R.P. Joannes Perrier. Tomus 1, Opuscula philosophica, pp. 122201. Paris rg4g. De unitate intellectus,

ibid., pp. 70-120.

Contra pestiferam doctrinam retrahentium homines a religionis ingressu, z%zOpuscula omnia, cura et studio R.P. Petri Mandonnet, tomus IV, pp. 265-322. Parisiis 1927. De perfectione

vitae spiritualis, ibid., pp. 196-264.

Contra impugnantes

Dei cultum et religionem, ibid., pp. 1-195.

De Regno, in Opuscula omnia necnon opera minora, restituit ac edidit R.P. Joannes Perrier. Tomus 1, Opuscula philosophica, pp. 220-426. De sortibus, in Opuscula omnia, cura et studio R.P. Petri Mandonnet,

Thomson S.H., The 4 Notule > of Grosseteste on the Nicomachean

tomus III, pp. 144-162.

Ethics, in The Proceedings

Acadmy Ig [rg3$j, pp. q5-a8s Thorndike L., A History of Magie and Experimental

Science. 5a ed. 8 vol. New York 1958.

of the British

INDEX

681

OPERUM

Tomasinus I.Ph., Bibliothecae Patavinae manuscriptae publicae et privatae quibus diversi scriptores hactenus incogniti recensentur ac illustrantur. Utini 1639. Bibliothecae Venetae manuscriptae publicae et privatae quibus diversi scriptores hactenus incogniti recensentur ac illustrantur. Utini 1650. Tonini L., Rimini nella Signoria de’ Malatesti. Parte prima che comprende quarto della storia civile e sacra Riminese. Rimini 1880. Tullius, Rethorici libri duo qui vocantur de inventione, recognovit Graecorum et Romanorum Teubneriana]. Lipsiae 1925.

il secolo XIV,

ossia volume I

E. Stroebel.

[Bibliotheca

Scriptorum

-

De oratore, in Cicéron, De l’orateur. 3 vol. Texte établi et traduit par Edmond des Universités de Frante]. Paris Igz2.-Ig3o.

-.

In Verrem actio, in Cicéron, Discours, t. 11, pp. 77-205. Texte établi et traduit par H. de la Ville de Mirmont. [Collection des Universités de Frante]. Paris, 1922.

--

Pro Ligar.io oratio, ibid.,

-

Tusculanarum disputationum ad Brutum libri quinque, in Cicéron, Tusculanes. 2 vol. Texte établi par Georges Fohlen et traduit par Jules Humbert. [Collection des Universités de Frante]. Paris 1931,

-

De natura deorum ad M. Brutum, z%zM. Tullii Ciceronis scripta quae manserunt omnia, recognovit C.F.W. Mueller, p. IV, vol. 2, pp. 1-142. [Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana]. 1Lipsiae 1890.

-

De legibus, in Cicéron, Traité des lois. Texte établi et traduit par Georges de Plinval. [Collection des Universites de Frante]. Paris 1959,

--

De offici& in M. Tulli Ciceronis scripta quae permanserunt omnia, fast. 48, De officiis. Tertium recognovit C. Atzert. [Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana]. Lipsiae 1949.

--

Laelius de amicitia liber, i% Cicéron, De l’amitié. des Universités de Frante]. Paris 1928.

XVIII,

pp. 51-83. Texte établi et traduit par Marce1 Lob. Paris 1952.

De finibus) bonorum et malorum libri quinque, in Cicéron, Des termes extremes des biens et des maux. 2 vol. Texte établi et traduit par Jules Martha. [Collection des Universités de Frante]. Paris rg2S-Ig3o.

uccelli

T-r

t.

Courbaud. [Collection

P.A., Esposizione

inedita de’ Salmi LII,

Texte établi et traduit par L. Laurand. [Collection

LI11 e LIV di San Tommaso

d’Aquino.

Vacant J.M.A., Les versions latines de la Morale à Nicomaque antérieures au XVe Sciences ecclésiastiques LI [Sixième série, 18851, T. 1, pp. 381-406 et 461-495.

Neapoli

1875.

siècle, &n Revue

des

Valerius Maximus, Factorum ac dictorum memorabilium libri novem cum Iulii Paridis et Ianuarii Nepotiani epitomis. Iterum recensuit C. Kempf. [Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana]. Leipzig 1888. Van den Eyncle D,, The Terms ( Ius positivum > and t Signum positivum > in the Twelfth-Century ticism, in Franciscan Studies 9 [Ig4g], pp. 41-49. Varro, De lingua latina, edidit R.G.

Kent. Secunda editio,

Scholas-

1951.

Vegetius, Epitoma rei milita+, recensuit Carolus Lang. Editio altera. [Bibliotheca et Romanorum Teubneriana]. Lipsiae 1885.

Scriptorum

Graecorum

Verbeke G., E1en onvoltooide commentaar van Thomas van Aquino (Peri Hermeneias). Mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van Belgi& Klasse der Letteren, XXII [196oJ, n. 8. Villanueva

Ed. J., Viage literario & las Iglesias de Espafia.

T. 16. Madrid 1851.

Vincentius Belvacensis, Bibliotheca Mundi Vincentii Burgundi ex Ordine Praedicatorum...Speculum druplex, INaturale, Dottrinale, Morale, Historiale...Opera et studio Theologorum Benedictinorum legii Vedastini in Alma Academia Duacensi. 4 vol. Duaci 1624.

quaCol-

Virgilius, Aeneidos libri XII, iti Virgile, Enéide. Texte établi par Henri Goelzer et traduit par André Bellessort. Deuxième édition. 2 vol. [Collection des Universités de Frante]. Paris 1934-1936. Vitruvius, De architettura libri decem, recensuit Io, Gottlob Schneider. Graecorum et Romanorum Teubneriana]. Lipsiae 1807-1808.

3 Vol. [Bibliotheca

Scriptorum

INDEX

682 Vossler K., Einfiihrung Walz

ins Vulgarlatein,

A., Saint Thomas d’Aquin, Louvain-Paris 1962.

OPERUM

herausgegeben

Adaptation

und bearbeitet

von H. Schmeck.

francaise par Paul Novarina.

Weber Fr., Catalogus codicum manuscriptorum theologicorum latinorum asservat bibliotheca urbica Lubicensis, annis MCMXXXIV-MCMXXXVI Weber Bibliothecario. MS. Ltibeck, Stadtbibliothek.

,

[Philosophes

Miinchen 1954. Médiévaux,

V].

necnon philosophicorum quos conscriptus a Dre Francisco

Weisheipl J.A., Roger Swyneshed O.S.B., Logician, Natura1 Philosopher and Theologian, in Oxford Studies presented to Daniel Callus. Oxford Historical Society, N.S., vol. XVI, pp. 231-252. Oxford 1964. Xenophon, Historia Graeca, in Xénophon, Helléniques. 2 vol. Texte établi et traduit par J. Hatzfeld. [Collection des Universités de Frante]. Paris 1936-1939. Ysagoge in Theologiam, in A. Landgraf, Ecrits théologiques Sacrum Lovaniense, 141. Louvain 1934. Zacharias A., Bibliotheca

Pistoriensis. Augustae

Taurinorum

de l’Ecole

d’Abélard,

pp. 61-285. [Spicilegium

1752.

Zedler B.H., Averroes’ Destructio destructionum Philosophiae Algazelis in the Latin Version of Calo Calonymos. Edited with an Introduction by Beatrice H. Zedler. Wisconsin [Milwaukee] 1961.

683

TABULA

Volumen

1

Conspectus

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Praefationis

IX

Praefatio

:

Pars

prima

Pars

secunda:

Pars

tertia

Conspectus

:

De testibus

recensendis

De testibus

rette

De fontibus

.

.

.

. .

57*

.

.

.

1*

. .

.

siglorum

. .

aestimandis

. .

203*

.

.

273*

.

Textus

Volumen

11

Liber

Primus

Liber

secundus

Liber

tertius

Liber

quartus

Liber

quintus

Liber

sextus

Liber

septimus

Liber

octavus

. .

.

.

.3

.

.

.

.

.

.75

.

.

. .

.

.

. 117

.

.

.

.

.

201

.

.

.

.

.

.

263 .

.

.

. .

.

.

. 331

.

.

.

.

.

. 379

.

.

441

............................

.

lLiber nonus ILiber decimus

499

............................

551

............................

Indices

.

Codices adlegati

ILoci Sacrae Index

Scripturae

norninum,

Signa et notae Index

operum

. .

auctorum

. quae laudata

.

.

et operum

.

. sunt

.

6

. . . .

1

. .

6 614

.

.

.

4

.

660 .

.661

1

.

1

. .

. .

Anonima

Tipografica

Editrice

Laziale

- Rama,

Printad

in Italy

Via Franazco

De Sanctis,

9