Sententia libri Ethicorum [1] 2204067814, 9782204067812

Citation preview

LIBER

l?RIMUS

1 1094 a

Omnis ars et omnis dottrina, similiter autem et actus et electio bonum quoddam appetere videtur. 3 Ideo bene enuntiaverunt bonum quod omnia appetunt. § Differentia vero quaedam videtur finium. Hi quidem enim sunt operationes, hi vero praeter has 5 opera quaedam. 9 Quorum autem sunt fines quidam praeter operationes, in his meliora existunt operationibus opera. § Multis autem operationibus entibus et artibus et doctrinis, multi fiunt et fines. Medicinalis quidem enim sanitas, navifactivae vero navigatio, militaris autem victoria> yconomicae vero divitiae. 9 Quaecumque loautem sunt talium sub una quadam virtute, quemadmodum sub equestri frenifactiva et quaecumque aliae equestrium instrumentorum sunt, haec autem et omnis bellica operatio sub militari, secundum eundem utique modum aliae sub alteris. $j In omnibus utique architectonicarum fines omnibus lssunt desiderabiliores his quae sunt sub ipsis. Horum enim gratia illa persequuntur. 9 Differt autem nihil operationes esse fines actuum aut praeter has aliud quoddam, quemadmodum in dictis doctrinis. 1

:

g autem LRtT (Ziz. 227) vero Rp Iog4 a 3 videtur AR : esse add. L 11 frenifactiva LRtT (Z~H, 267 ; cf. c. 2 Zin. 124) frenefactiva Rp 13 utique LRt itaque Rp 14 utique T (Zz%z. 249, 260) itaque LR 15 sunt? L2R L1 16 illa A(=xs~v~ Lh) Rp3~* T (? Zin. 256) et illa A(=X&XE~VCXKbMbOb) LRtRp**z sec.m. Rp 16 operationes RpT (Z&z. 265) operationes ipsas ATLRt 17 quoddam RT (Z~YZ.265) quiddam L

:

:

:

Sicut Philosophus dicit in principio Metaphysicae, sapientis est ordinare. Cuius ratio est quia sapientia est potissima perfectio rationis, cuius proprium est cognoscere ordinem; nam, etsi vires sensitivae 5 cognoscant res aliquas absolute, ordinem tamen

: om. :

:

:

unius rei ad aliam cognoscere est solius intellectus aut rationis. Invenitur autem duplex ordo in rebus: unus quidem partium alicuius totius seu alicuius multitudinis ad invicem, sicut partes domus ad invicem ordinantur ; alius autem est ordo rerum 10

I Lib. 1 2, 982 a 18. - Animadvertendum tamen est sententiam tantum apud Aristotelem inveniri, cf. mei. vetus (ed. Steele, p. 257-258): < non enim oportet .ordinari sapientem set ordinare B (fere iisdem verbis in a Guillelmo de Moerbeke transl.; Vat. lat. 2083, f. Ira: 6 non enim ordinari sed sapientem ordinare oportet B), ipsa autem verba iam inveniri apud Albertum, velut tr.V q.4 a.2 (ed. Col., t. 28, p. 300, 68-69): RtT (En. gg, 113) : Quis Rp QuaIis la-IP q.66 quod quid Rp a.5 arg.1 (wzss.) 28 debitum est LRT (Zia. 145 ; cf. la-Ilse q.66 a.5 arg.1) est debitum T (/itz. gg) Iog4 b 2 pretiosissimas RpT (? Zin. 151) : et pretiosissimas ALRt 4 autem T (ZiH. 120, 157) : vero LR 5 legemponente ALRtT (Zin. 161) : legem proponente Rp 11 hoc RT (Zijz. 188) : haec AL

:

1094 a 18

:

:

:

Si itaque est [email protected] fin& operabilium etc. Praemissis his quae sunt necessaria ad propositum ostendendum, hic accedit Philosophus ad manifestandum propositum, scilicet ad ostendendum ad 5 quid principaliter respiciat huius scientiae intentio. Et circa hoc tria facit: primo ostendit ex praemissis esse aliquem finem optimum in rebus humanis; secundo ostendit quod necessarium est habere cognitionem de ipso, ibi: Igitw ad vitam etc.; tertio 10 ostendit ad quam scientiam pertineat eius cognitio, ibi : Videbitw autem utique +&palissimae etc. Circa primum utitur triplici ratione. Quarum principalis talis est: quicumque finis est talis quod alia volumus propter illum et ipsum volumus prop-

ter se ipsum et non aliquid aliud, iste finis non SO- 15 lum est bonus, sed etiam est optimus, et hoc apparet ex hoc quod semper finis cuius gratia alii fines quaeruntur est principalior, ut ex supra dictis patet ; sed necesse est esse aliquem talem finem; ergo in rebus humanis est aliquis finis bonus et 20 optimus. Minorem probat secunda ratione ducente ad impossibile, quae talis est: manifestum est ex praemissis quad unus finis propter alium desideratur ; aut ergo est devenire ad aliquem finem qui non desideratur propter alium, aut non; si sic, habetur propositum ; si autem non est invenire aliquem talem fìnem, consequens est quod omnis finis desideretur propter alium finem et sic oportet pro-

28 desideretur] desideratur Y? g Lin. 1094 a

22.

II Lin. xog4 a 26.

18

Cap. I, Iog4 a

14.

23 Cap. 1, 1094 a

14.

25

8

SENTENTIAE

PRIMI

1094

a 22

a 24

ETHICORUM

cedere in iminitum; sed hoc est impossibile quod procedatur in finibus in infinitum; ergo necesse est esse aliquem finem qui non sit propter alium finem desideratus. Quod autem sit impossibile in finibus procedere in infinitum, probat tertia ratione quae est etiam ducens ad impossibile, hoc modo : si ‘pro35 cedatur in infinitum in desiderio finium, ut scilicet semper unus finis desideretur propter alium in infinitum, numquam erit devenire ad hoc quod homo consequatur fines desideratos; sed frustra et vane

est ad vitam humanam, oportet accipere quis sit iste optimus finis et ad quam scientiam speculativam ve1 practicam pertineat eius consideratio; per disciplinas enim intelligit scientias speculativas, per virtutes autem scientias practicas quia sunt aliquarum operationum principia. Dicit autem quod tentandum est de his determinare ad insinuandum difficultatem quae est in accipiendo ultimum finem in hm-nana vita sicut et in considerando omnes causas altissimas. Dicit autem quod oportet illud

aliquis desiderat id quod non potest assequi; ergo 40 desiderium finis esset frustra et vanum; sed hoc desiderium est naturale, dictum est enim supra quod bonum est quod naturaliter omnia desiderant; ergo sequetur quod naturale desiderium sit inane et vacuum; sed hoc est impossibile, quia naturale desi45 derium nihil aliud est quam inclinatio inhaerens rebus ex ordinatione primi moventis, quae non potest esse supervacua ; ergo impossibile est quod in finibus procedatur in infinitum. Et sic necesse est esse aliquem ultimum finem propter quem omnia 50 alia desiderantur et ipse non desideratur propter alia. Et ita necesse est esse aliquem optimum finem rerum humanarum. Deinde cum dicit: Igitw ad viturn etc., ostendit quod huius finis cognitio est homini necessaria. Et 55circa hoc duo facit : primo ostendit quod necessarium est homini cognoscere talem finem; secundo ostendit quid de eo cognoscere oporteat, ibi : Si autem sic, tentandum est etc. Concludit ergo primo ex dictis quod, ex quo est aliquis optimus finis 60rerum humanarum, cognitio eius habet magnum incrementum ad vitam, id est multum auxilium confert ad totam vitam humanam. Quod quidem apparet tali ratione: nihil quod in alterum dirigitur potest homo rette assequi nisi cognoscat illud ad

accipere figuraliter, id est verisimiliter, quia talis modus accipiendi convenit rebus humanis, ut infra dicetur. Horum autem duorum, primum quidem pertinet ad tractatum huius scientiae, quia talis consi- 90 deratio est circa rem de qua haec scientia considerat, sed secundum pertinet ad prooemium, in quo manifestatur intentio huius doctrinae. 1094 Et ideo statim consequenter cum dicit: Videbitw autem w!ique etc., ostendit ad quam scientiam perti- 95 neat huius finis consideratio. Et circa hoc duo facit : primo ponit rationem ad propositum ostendendum; secundo probat quiddam quod supposuerat, ibi : Quas enim esse est debitwn etc. Primo ergo ponit rationem ad propositum, quae talis est: optimus roo finis pertinet ad principalissimam scientiam et maxime architectonicam, et hoc patet ex his quae supra praemissa sun t , dictum est enim quod sub scientia ve1 arte quae est de fine continentur illae quae sunt circa ea quae sunt ad finem, et sic oportet 105 quod ultimus finis pertineat ad scientiam principalissimam, tamquam de principalissimo fine existentem, et ((maxime architectonicae )), tamquam praecipienti aliis quid oporteat facere; sed civilis scientia videtur esse talis, scilicet principalissima et maxime IIO architettonica ; ergo ad eam pertinet considerare optimum finem b

65quod dirigendum est, et hoc apparet per exemplum sagittatoris qui dirette emittit sagittam attendens ad signum ad quod eam dirigit; sed, tota humana vita oportet quod ordinetur in ultimum et optimum finem humanae vitae; ergo ad rectitudinem hurnanae VIvitae necesse est habere cognitionem de ultimo et optimo fine humanae vitae. Et huius ratio est quia semper ratio eorum quae sunt ad finem sumenda est ab ipso fine, ut etiam in 11 Physicorum probatur. Deinde cum dicit : Si autem sic etc., ostendit quid 75circa istum finem sit cognoscendum. Et dicit quod, ex quo sic est quod cognitio optimi finis necessaria

1094 Deinde cum dicit : Quas enim esse etc., probat scilicet quod civilis sit talis. quod supposuerat, Et primo probat quod sit maxime architettonica; 115 secundo quod sit principalissima, ibi: Si enim et idem est uni etc. Circa primum duo facit: primo attribuit politicae sive civili ea quae pertinent architectonicam ; secundo ex his ad scien tiam concludit propositum, ibi: Utente autem hac etc. Duo 120 autem pertinent ad scientiam architectonicam, quorum unum est quod ipsa praecipit scientiae ve1 arti quae est sub ipsa quid debeat operari, sicut equestris praecipit frenifactivae ; aliud autem est quod utitur

30

1094

LIBRI

34 est etiam %u. Y(-S) 54 huius] huiusmodi 4?(-Pd 41 est enim zkv. @(-CT C1PsP6V*) P 50 ipse coni. cum Ed31 ipsum @ CVO) P 62 confert] affert Y 68-69 ultimum et optimum finem CO&. (cj. kz. TO-~)] OptimUm et U~tilnUUI finem @r (optimum g7 ponit (cf. Zin. gg)] proponit Y finem et ultimum finem BoPi). optimum finem et ultimum W ultimum optimum finem Y? 108 Cf. Avist. 1094 a 27 124 frenifactivae ~09zAcz4mV%Za] frenorum factivae @ frenorum frenifactivae Y? 41 Cap. I, Iog4 a 2-3. 57 Lin. Io94 a 24. 61 Cf. Roberti Grosseteste Notda (in Eustratii comm. inserta); Os, f. I3vb (ed. Pelzer Les vef5iorzs Zatines..., p, 390). 88-89 Cap. 3, Iog4 b 73 Cap. 15, 200 a 5 - b 8; cf. infra c. 18 lin. 153-154 cum adn. II-22. 120 Lin. rog4 b 4. gg Lin. Iog4 a 28, 103 Cap. I, rog4 a 9. 116 Lin. Iog4 b 7. 108 Lin. 1094 a 27.

80

85

a 26

a 28

2

(1094 a 20

-

1094 b

11)

9

ea ad suum finem. Primum autem horum convenit politicae ve1 civili tam respectu speculativarum scientiarum quam respectu practicarum, aliter tamen et aliter. Nam practicae scientiae praecipit politica et quantum ad usum eius, ut scilicet ope130retur ve1 non operetur, et quantum ad determinationem actus: praecipit enim fabro non solum quod utatur sua arte, sed etiam quod sic utatur, tales cultellos faciens; utrumque enim est ordinatum ad finem humanae vitae. Sed scientiae speculativae 135praecipit civilis solum quantum ad usum, non autem quantum ad determinationem operis ; ordinat enim

plectitur, id est sub se continet, fines aliarum scientiarum practicarum, unde concludit quod hic, scilicet 165 finis politicae, est humanum bonum, id est optimum in rebus humanis. Deinde cum dicit : Si enim ei idem esi etc., osten1094 b 7 dit quod politica sit principalissima ex ipsa ratione proprii finis. Manifestum est enim quod unaquaeque ITO causa tanto potior est quanto ad plura effectus eius se extendit. Unde et bonum, quod habet rationem causae finalis, tanto potius est quanto ad plura se extendit. Et ideo, si idem est bonum uni homini et toti civitati, multo videtur maius et perfectius 175

politica quod aliqui doceant ve1 addiscant geometriam, huiusmodi enim actus in quantum sunt voluntarii pertinent ad materiam moralem et sunt 140 ordinabiles ad finem humanae vitae; non autem praecipit politicus geometrae quid de triangulo concludat, hoc enim non subiacet humanae voluntati nec est ordinabile humanae vitae, sed dependet ex ipsa rerum ratione. Et ideo dicit quod politica 145 praeordinat quas disciplinarum debitum est esse in civitatibus, scilicet tam practicarum quam speculativarum, et quis quam debeat addiscere et usque ad quod tempus. Alia autem proprietas scientiae architectonicae, scilicet uti inferioribus scientiis, 150 pertinet ad politicam solum respectu practicarum scientiarum, unde subdit quod pretiosissimas, id est nobilissimas, virtutum, id est artium operativarum,

suscipere, id est procurare, et salvare, id est conservare, illud quod est bonum totius civitatis quam id quad est bonum unius hominis. Pertinet quidem enim ad amorem qui debet esse inter homines quad homo quaerat et conservet bonum etiam uni soli leo homini, sed multo melius est et divinius quod hoc exhibeatur toti genti et civitatibus Ve1 aliter: amabile quidem est quod hoc exhibeatur uni soli civitati, sed multo divinius est quod hoc exhibeatur toti genti, in qua multae civitates continentur. Dicit 185 autem hoc esse divinius eo quod magis pertinet ad Dei similitudinem, qui est universalis causa omnium bonorum. Hoc autem bonum, scilicet quod est commune uni ve1 civitatibus pluribus, intendit methodus quaedam, id est ars, quae vocatur civilis; unde ad 190 ipsam maxime pertinet considerare ultimum finem

videmus esse sub politica, scilicet militarem et yconomicam et rhetoricam, quibus omnibus utitur po155litica ad suum finem, scilicet ad bonum commune civitatis. 1094 b 4 Deinde cum dicit : Utente auiem Iìac etc., ex praemissis duobus concludit propositum. Et dicit quod, cum politica, quae practica est, utatur reliquis 1~3 practicis disciplinis, sicut secundo dictum est, et cum ipsa legemponat quid oporteat operari et a quibus abstinere, ut primo dictum est, consequens est quod finis huius tamquam architectonicae com-

humanae vitae tamquam ad principalissimam. Sciendum est autem quod politicam dicit esse principalissimam non simpliciter, sed in genere activarum scientiarum, quae sunt circa res humanas, 195 quarum ultimum finem politica considerat. Nam ultimum finem totius universi considerat scientia divina, quae est respectu omnium principalissima. Dicit autem ad politicam pertinere considerationem ultimi finis humanae vitae, de quo tamen in hoc zoo libro determinat quia dottrina huius libri continet prima elementa scientiae politicae.

125

129 scilicet CO%&]si @ (sic AO om. Er) 136 operis] operationis Y 177 illud] 133 est ordinatum &v. V% v(-FVi) id OlPd CD2S id est Y(-S) 194-195 activarum] actuum BoPlPd (wf cj-. adn. ad &z. 196) @2(-A~C1Er) Cf. Pyaef., p. 8g*. 196 politica] activarum Pd 198 est] Post principalissima Y? 147-148 Albertus Lect. f. 3ra: < usquequo, id est per quantum tempus B. - Ahter Eustratius, p. 16, 3-4; Oa, f. 14rb; Albertus Comm. 155 Cf. Aristoteles infra VI11 12, 1162 a 28; PoZ. III 13, 1284 b 6, a Guilklmo de Moerbeke tran& (ed. Susemihl, P* 47 b, p. 211): d circa commwze bonum intendentes >. - Saepius usus est Aristoteles voce < quod communiter conferens # (Tò xowjj cru~rl-kpov) V 2, 1129 b 15; VI11 g, 1160 a 13-14; PoZ. 111 5, 1278 b 21-22; 1279 a 17; IO, 1282 b 17 (ed. Susemihl, p. 174, 177, Igg); vel 1 cwnmune conferens) (TÒ XoLvÒv ou~c@pov): PoZ. 111 6, 1279 a 28-29, 33-34, 37-38 (ed. Susemihl, p. 178-179); aut etiam e quad expedit communi > (Tò +j xow+ kw&,ok): PoZ. 111 6, 1279 b g (ed. Susemihl, p. 180); ve1 simpliciter e commune y (TÒ XOVJ~V): infra IV 7, 1122 b 21; IX 6, 1167 b 13-14; PoZ. 111 12, 1283 b 41 (ed. Susemihl, p. 207). - Cf. infra lin. 188-189; IV C. 7 lin. 34; V c. z lin. 36; VI11 c. II lin. 139, 178; c. 12 lin. 288-289; IX c. 6 lin. 116; X c. I lin. 8; c. II lin. 25-26, 27, 55-56; c. 14 lin. 5, 7-8. 170-172 Cf. ipse Thomas Stipev Dion. De dk. nom. 160 Lin. 1094 b 2-3. 162 Liri. 1094 a 28 - b 2. C. 4 lect. 2 (ed. Mandonnet, t.2, p.342); .Sz@ey De causis C.IO (ed. Saffrey, p. 71, II); Ila-lIse q.45 a.3 ad I; Se&. Zibvi Met. VI c. 3 (ed. Cathala, n. 1205). 185-188 Eustratius, p. 17, 24; O*, f. 14va: < Divinius autem quoniam benefacere divinum opus est. Quanto igitur plura sunt quibus bene fit et quae meliorantur, tanto maior est beneficientia; et propter hoc et opus divinius B; Roberti Grosseteste NotuZa (Post haec Eustratii verba inserta), 08, f. 14va: < Rursus divinius dixit quia Deo manifeste assimulatur politicus homo... B; Albertus Comm. p, 49. 189-190 Albertus Lect. f. 3rb: < methodus, id est ars %. - Eustratius, p. 7, 13; 08, f. 11vb (Roberti Grosseteste notulam uncis inclusimus): < Methodus autem [pro quo translatores plerumque ponunt doctrinam, quad etiam componitur in graeco sermone a meta, quod significat cum et in et Post, et odos, quod est via] est habitus viae factivus cum ratione >; Albertus Comm. p, 33 b,

ih-a

:

3 Dicetur autem utique sufficienter si secundum subiectam materiam manifestetur. Certum enim non similiter in omnibus sermonibus quaerendum, quemadmodum neque in conditis. Bona autem et iusta, de 15quibus civilis intendit, tantam habent differentiam et errorem ut videantur lege sola esse, natura vero non. Talem autem quendam errorem habent et bona, quia multis contingunt detrimenta ex ipsis ; iam enim quidam perierunt propter divi. tias, alii vero propter fortitudinem. Amabile igitur de talibus 2oet ex talibus dicentes, grosse et figuraliter veritatem ostendere, et de his quae ut frequentius et ex talibus dicentes, talia et concludere. § Eodem utique modo et recipere debitum est unumquodque dictorum. Disciplinati enim est in tantum certitudinem inquirere secundum unumquodque 25genus, in quantum natura rei recipit. Proximum enim videtur et mathematicum persuadentem acceptare et rhetoricum demonstrationes expetere. 5 Unusquisque autem iudicat bene quae cognoscit et horum est bonus iudex; secundum 1095a I unumquodque certe eruditus, simpliciter autem qui circa omnia eruditus est. 8 Idcirco politicae non est proprius auditor iuvenis; inexpertus enim est eorum qui secundum vitam sunt actuum, rationes autem ex his et de his sunt. 5 Amplius autem passionum secutor existens, 5inaniter audiet et inutiliter, quia finis est non cognitio, sed actus. Differt autem nihil iuvenis secundum aetatem ve1 secundum morem iuvenilis; non enim a tempore defectio, sed propter secundum passiones vivere et persequi singula, talibus enim inutilis cognitio fit, quemadmodum incontinentibus. lo 5 Secundum rationem autem desideria facientibus et operantibus, multum utique utile erit de his scire. Et quidem de auditore et qualiter demonstrandum et quid proponimus, prooemialiter ditta sint tanta. 1094 b 11

:

:

13 quaerendum R quaerendum est L 16 vero ALRtRp* om, Rp1*2*3 (a&Z.sec.m. Rp3) 18 detrimenta ALRtT (Z&. 41) : decrementa Rp 22 utique A(=%I KhLhMh) LRT (Zz%. 6, 70) autem A(=& Oh) Eih. TZOVU autem utique (cl. % &I coti;. Susemihl) T (Ziz. 6 @) 25 natura rei RpT (Zz%. 78; cf. Super Boet. De Trin. exp. c. 11, ed. Decker, p. 158 ; Co&. Ge&. 1, 3) rei natura ALRt 25 recipit ALR Cf. Super Boet. De Trin. exp. c. 11, ed. Decker, p. 158; hz cod. auto.papho Vat. Zat. 9850, f. g4vb patitur (e@.) recipit (cf. infra Zin. 78) 27 autem ALRtT (Zin. cf. supra c. I Z&z. I 13) : om. Rp 27-28 iudicat bene ALRT (Zin. 94) T (sz@ya c. I Ez. ‘113-114) rog5 a I certe RtRpr igitur LRp4 hom.om. Rl9~~ (ergo sec.m. Rp*) 2 Idcirco L2RT (ZGz.108) : Ideo Lr 4 ex his et de his ALRtT (Z&z. 122-124) de bis et ex his Rp 4 sunt LRt : om. ARp 4 passionum LRT (Z&. g7-g8, 129 @) passionibus (cf. A 701~ 7&3so~v) T (Zin. 6 ve1 L*T (Z&z. 151) aut L2R 8 passiones L2RT (Zin. 156-157) passionem 97-98, 129 Y) ALlR t g fit ART (ZOE.158) : om. L g incontinentibus ALRt in praem. Rp xr uticlue utile R utile utique AL II quidem ALRt quid Rp 13 sint ALRtRp1v4T (Zz%z.167 @) sunt Rpy3T (Zin. 167 Y?)

:

:

:

-

: hv.

:

:

:

:

:

:

:

:

:

1, 3 (Io94 1094

b II - mg4

b 25)

11

Dicehr autem ut_ique sujikiente~ etc. Postquam Philosophus ostendit quid sit bonum quod principaliter intenditur in hac scientia, hic determinat modum huic scientiae convenientem; et primo ex parte doctoris; secundo ex parte auditoris, ibi : Eodem u,fipe modo etc. Circa primum ponit talem rationem.

quibusdam vero ex ipsis provemunt detrimenta; multi enim homines occasione suarum divitiarum perierunt, utpote a latronibus interfecti, quidam vero occasione suae fortitudinis corporalis, ex cuius fiducia incaute se periculis exposuerunt. Et sic manifestum est quod materia moralis est varia et

Modus manifestandi veritatem in qualibet scientia debet esse conveniens ei quod subicitur sicut materia in illa scientia. Quad quidem manifestat ex 10hoc quod certitudo non potest inveniri nec est requirenda similiter in omnibus sermonibus quibus de aliqua re ratiocinamur, sicut etiam neque in conditis, id est his quae fiunt per artem, non est similis modus operandi in ommbus, sed unusquisque artifex 15 operatur ex materia secundum modum ei convenientem aliter quidem ex cera aliter ex luto aliter

deformis, non habens omnimodam certitudinem. Et quia secundum artem demonstrativae scientiae oportet principia esse conformia conclusionibus, amabile est et optabile de talibus, id est tam variabilibus, tractatum facientes et ex similibus procedentes, ostendere veritatem primo quidem- grosse, id est applicando universalia principia et simplicia ad singularia et composita in quibus est actus; necessarium est eni*m in .qualibet operativa scientia ut procedatur modo composi tivo, e contrario autem in scientia

ex ferro. Materia autem moralis talis est quod non est ei conveniens perfetta certitudo. Et hoc manifestat per duo genera rerum quae videntur ad ma23 teriam moralem pertinere. Primo namque et principaliter ad materiam moralem pertinent opera virtuosa, quae vocat hic iusta, de quibus principaliter intendit civilis scientia, circa quae non habetur certa sententia hominum, sed magna differentia est 25 in hoc quod homines de his iudicant; et in hoc multiplex el-r-or contingit, nam quaedam sunt quae a quibusdam reputantur iusta et honesta, a quibus-

speculativa necesse est ut procedatur modo resolutivo, resolvendo composita in principia simplicia ; deinde oportet ostendere veritatem figuraliter, id est verisimiliter, et hoc est procedere ex propriis prin- 60 cipiis huius scientiae, nam scientia moralis est de actibus voluntariis, voluntatis autem motivum est non solum bonum, sed apparens bonum; tertio oportet ut, cum dicturi simus de his quae ut frequentius accidunt , id est de actibus voluntariis, 65 quos voluntas non ex necessitate producit, sed forte inclinata magis ad unum quam ad aliud, ut etiam

dam autem iniusta et inhonesta, secundum differentiam temporum et locorum et personarum; aliquid 30enim reputatur vitiosum uno tempore aut in una regione quod in alio tempore aut in alia regione non reputatur vitiosum ; et ex ista differentia contingit quosdam opinari quod nihil esset naturaliter iustum ve1 honestum, sed solum secundum legis35 positionem ; de qua quidem opinione ipse plenius aget in V huius. Secundo autem ad materiam moralem pertinent bona exteriora quibus homo utitur ad finem, et circa ista etiam bona contingit invenire praedictum errorem, quia non semper eodem modo 43 se habent in omnibus; quidam enim per ea iuvantur,

ex talibus procedamus, ut principia sint conclusionibus conformia. Deinde cum dicit : Eodem utique modo etc., osten- 70 dit quod auditorem oportet acceptare in moralibus praedictum modum determinandi. Et dicit quod debitum est quod unusquisque recipiat unumquodque s eorum> quae sibi ab alio dicuntur eodem modo, id est secundum quod convenit materiae, 75 quia àd hominem disciplinatum, id est bene instructurn, pertinet ut tantum certitudinem quaerat in unaquaque materia quantum natura rei patitur ; non emm potest esse tanta certitudo in materia variabili et contingenti sicut in materia necessaria ao

b Il

5

3 scientia] om. Q2(-C1P5) Y Cf. Pgyaef., p. 8g*. 6 utique] autem utique @(-Kr) CJ ad%. ad AV& Iog4 b 22. * 24 seiltentia] scientia BoDbPl @2(-OP5P7V2V4 om. Bg3P3) Y(Wi o&.) 36 V CO&] VI @ 38 etiam bona itiu. Y? 47 deformis (cj. IV c. 15 Z&. 175)] difformis Q 77 tantum certitudinem (cj. Aksk Iog4 b 24)] terminum certi74 corum cok] om. @ tudinis (D (terminum om. V) Cf. infra VI11 c. g lin. 34-35 c@m adn. 5-6 Lin. Iog4 b 22. 12-13 Eustratius, p. 19, 15-16; 08, f. 15ra: d Conditivae autem dicuntur artes quae et factivae, et condita quae ab ipsis perficiuntur opera 2; Albertus Lect. f. 3rb: < conditis, id est artificialibus operatis )); Comm. p. 51 a. 14-17 Eustratius, p. 19, 21-25; 08, f. 15ra: s Vide enim quoniam una species est artis quae imitativa est hominis formae secundum quod homo; dividitur autem in species diff erentes secundum subiectorum diff erentias; et primo quidem in depictivam et statuifactivam; haec autem in formativam ex molli materia, ut ceya et Uo, et hquefactivam et sculptivam et fabricativam et ex lapide incisivam... >; Albertus Lect. f. 3rb Sed forma artificiati, si sit eiusdem speciei, diversimode acquiritur in diversis materiis, sicut forma hominis in auro per liquefactionem, sed in ceya per molhationem, in ligno per decavationem )); Comm. p. 51. 36 Cap. 12, 1134 b 18 - 1135 a 5. 44-45 Eustratius, p. 20, 29-32: 08, f. 15va: dFortitudinem autem hic non eam quae animae est ait virtutem speculatam in moderamine impetus irascibilis virtutis et concupiscibilis, sed eam quae secunclum corpus assumitur, quae et ischys [graece] proprie nominatur [quam aliquando nos fortitudinem, aliquando robur dicimus], quae ad eam quae in anima est fortitudinem analoga existit B; Albertus Lect. f. 3rb: < fortitudinem, id est robur corporis )); Comm. p. 52 b. - Aliter Anonymus Comm. in Eth. novam, C5, f. 286vb; Pr, f, 3vb: < propter fortitudinem, id est credendo audaciam esse fortitudinem ve1 abutendo actibus fortitudinis >, 49-50 Albertus Lect. f. 3va: < Amabile, id est desiderabile >. 64 Cf. infra 111 IO, 1113 a 16-24.

:d

45

50

55

1094

b

22

12

SS

90

1094 b 27 95

100

105

1095 a 2

110

SENTENTIAE

PRIMI

LIBRI

ETHICORUM

semper eodem modo se habente, et ideo auditor bene disciplinatus nec debet maiorem certitudinem requirere nec minori esse contentus quam sit conveniens rei de qua agitur. Propinquum enim peccaturn esse videtur si aliquis auditor acceptet aliquem mathematicum persuasionibus rhetoricis utentem et si expetat a rhetorico demonstrationes certas quales debet proferre mathematicus; utrumque enim contingit ex hoc quod non consideratur modus materiae conveniens, nam mathematica est circa materiam in qua invenitur omnimoda certitudo, rhe-

inexperientiam forte non iudicabit esse verum, et idem est in aliis civilibus; unde manifestum est quod iuvenis non est conveniens auditor politicae. Deinde cum dicit : Amplius autem fassionum etc., ostendit quis sit inutilis auditor huius scientiae. Ubi considerandum est quod scientia moralis docet homines sequi rationem et discedere ab his in quae passiones animae inclinant , quae sunt concupiscentia, ira et similia. In quae quidem aliqui tendunt dupliciter : uno modo ex electione, puta cum aliquis hoc proponit ut concupiscentiae suae satisfaciat, et

torica autem negotiatur circa materiam civilem in qua multiplex variatio accidit. Deinde cum dicit : Unusquisque autem kdicat bene etc., ostendit qualis debeat esse auditor huius scientiae. Et primo ostendit quis sit insuffkiens auditor; secundo quis sit inutilis, ibi: AmfZius autem passiontim etc.; tertio ostendit quis sit auditor conveniens, ibi : Secundum rationem autem etc. Circa primum duo facit. Primo praemittit quaedam quae sunt necessaria ad propositum ostendendum. Et dicit quod

hos vocat sectatores passionum; alio modo cum aliquis proponit quidem a noxiis delectationibus abstinere, vincitur tamen interdum impetu passionis ut contra suum propositum impetum passionis sequatur, et talis vocatur incontinens. Dicit ergo quod ille qui est sectator passionum inaniter, id est sine aliqua efficacia, audiet hanc scientiam et inutiliter, id est absque consecutione debiti finis. Finis enim huius scientiae non est sola cognitio, ad quam forte pervenire possent passionum sectatores, sed

unusquisque non potest habere bonum iudicium nisi de his quae cognoscit, et sic ille qui est instructus circa unum quodlibet genus bene potest iudicare de his quae pertinent ad illud genus, sed ille qui est bene instructus circa omnia potest simpliciter bene iudicare de omnibus. Secundo ibi : Idcirco PoZiticae etc., concludit propositurn, scilicet quod iuvenis non est conveniens auditor politicae et totius moralis scientiae, quae sub politica comprehenditur, quia, sicut dictum est, nullus potest bene iudicare nisi ea quae novit, omnis

finis huius scientiae est actus humanus, sicut et omnium scientiarum practicarum ; ad actus autem virtuosos non perveniun t qui passiones sectantur . Et sic nihil differt quantum ad hoc quod arceantur ab auditu huius scientiae iuvenis aetate ve1 iuvenis moribus, scilicet passionum sectator, quia, sicut iuvenis aetate deficit a fine huius scientiae qui est cognitio, ita ille qui est iuvenis moribus deficit a fine qui est actio; non enim est defectus eius propter tempus, sed propter hoc quod vivit secundum passiones et sequitur singula ad quae passiones incli-

auditor oportet quod bene iudicet de his quae audit, ut scilicet bene ditta recipiat, non 115autem ea quae male dicuntur, ergo oportet quod nullus sit auditor conveniens nisi habeat aliquam notitiam eorum quae debet audire; sed iuvenis non habet notitiam eorum quae pertinent ad scientiam moralem, quae maxime cognoscuntur per experienMI tiam, iuvenis autem est inexpertus operationum humanae vitae propter temporis brevitatem et tamen rationes moralis scientiae procedunt ex his quae pertinent ad actus humanae vitae et etiam sunt de his; sicut si dicatur quod liberalis minora sibi re125 servat et maiora aliis tribuit, hoc iuvenis propter

135

140

145

150

155

nant, talibus autem fit inutilis cognitio huius scientiae sicut etiam incontinentibus, qui non sequuntur 160 scientiam quam de moralibus habent. 1095 a 10 Deinde cum dicit : Secundtim rationem autem etc., ostendit quis sit conveniens auditor huius scientiae. Et dicit quod multum est utile scire de moralibus illis qui secundum ordinem rationis implent omnia sua desideria et exterius operantur. Ultimo autem 165 epilogat ea quae ditta sunt in hoc prooemio, dicens quod tanta sint ditta prooemialiter de auditore, quod fuit ultimum, et quis sit modus demonstrandi, quod fuit medium, et quid proponimus, id est quid sit illud de quo ista scientia principaliter intendit. 170

97-98 passionum] passionibus STO (cf. Z&, x2g cum adn. ei adn. ad AvisA Iog!j a 4) 113 autem 81 semper eodem inv. Y? coni. cum Ed31 om. @ 129 passionum] passionibus Y? (om. S) (cj. &z. 97-98 czbrnad%.) 150 quod arceantur coni.] coarceantur 0 (coarcentur Pd coherceantur Er3 Pi P6P7 utrum coarceantur AsDb( ?)V3C1 utrum coherceantur BoW quod coarceantur ISI auditu] audito FPd auditore DbV3W auditoribus BglEri) arceantur ?l? (Cf. VI11 c. g Zk Iog-Ifo cum adn.) AsBoErQ @s 167 sint] sunt BoEr%F KrP3V* Y 84-85 Cf. .&k xova Iog4 b 25-26: < Par enim peccatum videtur... >; Albertus ,Qck f. jva: < Proximum, id est simile peccatum >; Comm. p. 54 a: 6 per [&wzd. par] peccatum est B. gg Lin. 1095 a 10. 142-144 Eustratius, p. 25, g7 Lin. 1095 a 4. 08, f. x6va-vb: # Omnis enim sermo et ratio et omnis actus et operatio ad finem aliquem respicientes, nisi adipiscantur ipsum, vane dicuntur fieriB; Albertus Le& f. sva: < Inaniter, quantum ad defectum formae electionis; inutiliter, quantum ad defectum finis 3. Cf. infra c. 7 lin. 147; 11 c. 8 lin. 16-17. 20-21;

1095 a4 130

4 Dicamus ergo resumentes, quoniam omnis cognitio et electio bonum aliquod desiderat, quid est hoc quod dicimus civilem desiderare et quid est omnium operatorum summum bonum. § Nomine quidem igitur fere a plurimis confessum est, felicitatem enim et multi et excellentes dicunt. Bene vivere autem et bene operari idem existimant 20 ei quod est esse felicem. 3 De felicitate autem quae est alterantur. Et non similiter multi sapientibus tradiderunt, hi quidem enim apertorum quid et manifestorum, utputa voluptatem, divitias aut honorem. Alii autem aliud. Multotiens autem et idem ipse alterum, aegrotans quidem enim sanitatem, mendicans autem 25 divitias, conscii autem sibi ipsis ignorantiae eos qui magnum aliquid et super ipsos dicunt admirantur. Quidam autem existimaverunt praeter haec multa bona aliud esse secundum se ipsum, quod et omnibus causa est essermi bonum. § Omnes quidem igitur perscrutari opiniones inanius fortassis est, sufficiens autem eas maxime quae super30 ficietenus apparent ve1 existimantur habere aliquam rationem. 5 Non lateat autem nos quoniam differunt quae a principiis rationes et quae ad principia. Bene enim et Plato dubitavit hoc et quaesivit utrum a principiis ve1 ad principia est via, quemadmodum 1095 b 1 in stadiis ab athlotetis ad terminum ve1 e converso. Incipiendum quidem igitur a cognitis. I-Iaec autem dupliciter sunt, haec quidem enim nobis, haec autem simpliciter. Forte igitur nobis incipiendum est a nobis cognitis. § Propter quod oportet consuetudinibus duci 5 bene de bonis et iustis et universaliter civilibus auditurum sufficienter. Principium enim quia, et si hoc appareat sufficienter, .nihil opus erit eo quod propter quid. Talis autem habet ve1 suscipit utique principia faciliter. Cui autem neutrum existit horum, audiat quae Exyodi: 10 ((Iste quidem optimus qui ipse omnia intellexerit. Bonus autem rursus et ille qui bene dicenti oboediet. Qui autem neque ipsemet intelligit neque alium audiens In animo ponet, hic rursus inutilis vir B. 1095 a 14

:

:

14 ergo T (Gn. 1) autem ALR 20 esse felicem LaRpT (Ziz. 47) felicem esse L*Rt 21 alterantur ZW’z. novu (pZu&n~ mss., $w&ram) La RT(Z&. 51) altercantur A Eth. nova (pauci mss., wA8) Li 23 divitias A(=rcXoij~ov Lb) LRt aut divitias A(= fl xAo&ov KhMhOh) Rp 23 aliud ART (ZGz. 62) aliter L 25 autem AR : om. L 27 haec multa RpT (ZGz. 76) multa haec ALRt 27 aliud L*R aliud quid AL1 30 apparent AL autem apparent R aut apparent T (? ZGz. 96) 30 existimantur ALiT (Zz%.97) estimentur LaR (exti- Rt) xog5 b I athlotetis L2RT (Z& IIO, 1x1, 113) athlothetis ALr(-06) 5 universaliter Eth. %ova L (ve1 totaliter Roberti Grosseteste notuZa in marg. Pn in textu imeda P%kaLa) T (Z&. 139) totaliter R 6 quia R hoc quia (=Tò 67~ cf. Iog8 b 1) L 6-7 et si hoc... propter quid ART (Zz?z. 144-146) om. L (Gz textu et si hoc, id est quia, videatur sufficienter CZ comm. Eustratius, p. 32, 321) g Exyodi T (Zz?z.155) Esiodi L Esyodi R IO qui ipse omnia intellexerit ART (ZCz. 156) om. L II bene dicenti ARp dicenti LRt un dicenti, bene T (c{. ZGz. 157) ?

:

:

:

:

;

:

:

:

[=

:

:

:

:

:

:

:

SENTENTIAE

14 1095 a 14

PRIMI

Dicamus ergo yesumentes etc. Praemisso prooemio, hic Aristotiles accedit ad tractatum huius scientiae. Et dividitur in partes tres: in prima determinat de felicitate, quae est summum inter humana bona, 5 perducens ad hoc considerationem felicitatis quod est operatio secundum virtutem; in secunda parte determinat de virtutibus, ibi: Si autem est feZicitas opeyatio quaedam secundum viytutem etc. ; in tertia complet suum tractatum de felicitate, ostendens lo qualis et quae virtutis operatio sit felicitas, et hoc in X libro, ibi: Post haec autem de delectatione etc. Circa primum duo facit: primo dicit de quo est intenti0 ; secundo exequitur propositum, ibi : Nomine quidem igitw etc. Dicit ergo primo, resumendo 15 quod supra dictum est, quod, cum omnis cognitio et electio desideret aliquod bonum, id est ordinetur ad aliquod bonum desideratum sicut in finem, dicendum est quid sit illud bonum ad quod ordinatur

civilis scientia, quod scilicet est summum omnium operatorum, id est inter omnia ad quae opere humano perveniri potest. Haec enim duo supra dictum est oportere considerari de ultimo fine humanorum bonorum, scilicet quid sit, quod hic proponitur considerandum, et ad quam scientiam pertineat, quod 25 supra in prooemio tractatum est. 1095 a 17 Deinde cum dicit : Nomine quidem igitur etc., determinat de felicitate. Et circa hoc duo facit: primo prosequitur opiniones aliorum de felicitate ; secundo determinat de ipsa secundum propriam 30 sententiam, ibi : RUYSUSautem redeamus ad quaesitum bonum etc. Circa primum duo facit: primo ponit opiniones aliorum de felicitate; secundo inquirit de 20

35

eis, ibi: Nos autem dicamus unde discessimus etc. Circa primum duo facit: primo ponit opiniones de ultimo fine humanorum; secundo determinat qualiter de huiusmodi opinionibus sit inquirendum, ibi: Omnes quidem igitw perscrutari etc. Circa primum duo facit: primo ostendit in quo omnes con-

LIBRI

ETHICORUM

veniant; secundo

in quo differant, ibi : De feZicitate autem quae est etc. Ponit ergo primo duo in quibus 40 omnes conveniunt secundum ultimurn finem. Primo quidem in nomine, quia tam multi, id est populares, quam etiam excellentes, id est sapientes, nominant summum humanorum bonorum felicitatem. Secundo quantum ad quandam communem nominis ratio- 45 nem, quia omnes existimant bene vivere et bene operari ~idem esse ei B quod est esse felicem. Deinde cum dicit: De feZicitate autem etc., osten1095 a 20 dit in quo diff erunt opiniones hominum circa felicitatem. Et dicit quod de felicitate quid sit in speciali 50 alterantur, id est diversificantur, homines, et hoc triplici diff erentia. Quarum prima accipitur secundum quod multitudo popularium non similiter in hoc sentit cum sapientibus; nam populares existimant felicitatem esse aliquid eorum quae sunt in 55 aperto et manifesto, ut sunt illa quae in sensibilibus considerantur, quae sola manifesta sunt multitudini et adeo aperta quod non indigent expositione reserante, sicut sunt voluptas, divitiae et honor et alia huiusmodi; quid autem sapientes super hoc sen- 60 tiant, ultimo ponet. Secunda autem differentia est popularium ad invicem, quorum alii aliud sensibile bonum aestimant esse felicitatem, sicut avari divitias, intemperati voluptates, ambitiosi honores. Tertia autem differentia est eiusdem ad se ipsum ; est 65 enim condicio ultimi finis ut sit maxime desideraturn, unde illud quod maxime desiderat homo aestimat esse felicitatem, indigentia autem alicuius boni auget eius desiderium ; unde aeger, qui indiget sanitate, iudicat ipsam summum bonum et pari ratione 70 mendicus divitias; et similiter illi qui recognoscunt suam ignorantiam admirantur quasi felices eos qui possunt dicere aliquid magnum et quod eorum intellectum excedat. Et omnia ista pertinent ad opiniones multitudinis. Sed quidam sapientes, scilicet Platonici, praeter haec diversa bona sensibilia aesti-

16 desideret] desiderat G’) 21 perveniri coni. cum Za sec.rn. V3 S (cf. 3 partes tres kv. F BglV Y g suum 0~92.Y? i?zjyU Il c. 11 ,%?z.8; 111 c. 8 ti% 40-41, 44, eh.]) pervenire @ 23 proponitur] proponit Y? 3g differant] differunt Y 47 idem 47 est om. 4?(0 P5P6) 68 autem] enim @ esse ei coni. ex Akt. Iogs a 19-20 (cf. infra G. 12 lh. 104-IO~)] om. @

;

cf. infra c. 11 lin. 20-21 ; c. 1g lin. 17-19. 7-8 Cap. 19, 1102 a 5. II Cap. 1, 1172 a 1g 13-14 Lin. 1095 15 Cap. 1, 1094 a 1. 21 Cap. 2, 1094 a 24. 2.5 Cap. 2, 1.094 a 26. 30 Cap. g, 1097 a 15. a 17. 33 Cap. 5, 37 Lin. 1095 a 28. 3g Liri. 1095 a 20. 38-41 Albertus Lect. f. 3vb Et primo dicit in quo omnes conve1095 b 14. febicitate autem. Ponit ergo in duobus convenientiam omnium opinionum... %. niunt ; secundo in quo differunt, ibi 51 Comm. in Eth. novam, PI*, f. 140rb feZicitate autem quae est aZteyantw, id est philosophi alterantur et diversificantur de felicitate > altercantur multi plebeii cum Albertus Lect. f. 4ra alterantur, id est diversificantur B. - Sed rette Albertus Comm. p. 60 a MuZtotiens autem et idem ipse aliud, id est multotiens contingit quod sapientibus >. 64-75 Comm.. in Eth. novam, Pra, f. 140rb idem homo ponit aliud et aliud esse summum bonum, aepotans quidem, i d est ille qui aegrotat, ponit sanitatem esse summum bonum, mendkans autem divitias, id est pauper ponit divitias esse summum bonum, conscio autem sibi ifisis ignorantiae magnum quid, id est ille qui est conscius sibi ignorantiae suae, id est ille qui scit quod ipsemet est ignorans, magnum quid ponit scire, ponit scientiam esse summum bonum.., B Albertus Lect. f. 4ra Secunda diversitas est eiusdem secundum quasi diceret diversos status, ibi MuZtotiens autem... et qui conscii sunt de ignorantia admirantur quasi fehces eos qui dicunt aliquid magnum... > Comm. p. 61 b. - Ahter Eustratius, p. 29, 15-17 ; 06, f. 17vb Ita quidem multi. Sapientiae autem aliquis curam habens et conscius sibi ipsi de defectu alicuius secundum sapientiam admiratur super ipsum scientem et dicentem 2. 75-82 EustraHoc de Platone videtur dixisse, qui Deum esse ponens id ipsum bonum, illud iussit tius, p. 29, 19-23 ; Oa, f. 17vb esse omnis causam bonitatis et omne quod est bonum ve1 dicitur illius participatione hoc esse et dici, illud autem non alicuius participatione esse bonum, sed primum ens omnium ipsum per se ipsum hoc esse et dici > ; Albertus Lect. f. 4ra Unde dicit quod quidam, scilicet Platonici, existimaverunt uer rationem praeter haec multa bona sensibilia, in quibus plures ponebant

: ti

:

;

:cDe

:a

: De

;

:

;

: cx

:c

:#

:c

:e

:s

75

4 (1095 a 14 - 1095 b 9) maverunt esse unum bonum quod est secundum se ipsum, id .est, quod est ipsa essentia bonitatis separata, sicut et formam separatam hominis dicebant 80 per se hominem, et quod omnibus bonis est causa quod sint boria, in quantum scilicet participant illud summum bonum. 1095 a 28 Deinde cum dicit : Omnes quidem igitw etc., ostendit qualiter oporteat inquirere de praedictis opi-

15

85nionibus. Et circa hoc tris facit: primo ostendit de quibus harum opinionum oportet inquirere; secundo quo ordine, ibi: Non Zateat autem nos etc. ; tertio qualiter oporteat auditorem dispositum esse ad hoc quod bene capiat ea quae dicentur, ibi : 90Pyopter quad opoytet consuetudinibus etc. Dicit ergo primo quod perscrutari omnes opiniones quas aliqui habent de felicitate esset aliquid magis vanum quam deceat philosophum, quia quaedam sunt omnino irrationabiles, sed sufficit illas opiniones maxime 95 perscrutari quae in superficie habent aliquam rationem ve1 propter apparentiam aliquam ve1 saltem propter opinionem multorum hoc existimantium. 1095 a 30 Deinde cum dicit : Non lateat autem nos etc., ostendit quo ordine ratiocinandum sit de huiusmodi UBI opinionibus et simpliciter in tota materia morali. Et assignat diff erentiam in processu ratiocinandi, quia quaedam rationes sunt quae procedunt a principiis, id est a causis, in effectus, sicut demonstrationes propter quid, quaedam autem e converso ab 10seffectibus ad causas sive principia, quae non demonstrant propter quid, sed solum quia ita est. Et hoc etiam Plato prius distinxit, inquirens utrum oporteat procedere a principiis ve1 ad principia. Et

turn est. Et ut accipiatur quo ordine oporteat procedere in qualibet materia, considerandum est quod semper oportet incipere a magis cognitis, quia per notiora devenimus ad ignota. Sunt autem aliqua notiora dupliciter, quaedam quidem quoad nos, sic--r20 ut composita et sensibilia, quaedam simpliciter et quoad naturam, scilicet simplicia et intelligibilia. Et quia nobis ratiocinando notitiam acquirimus, oportet quod procedamus ab his quae sunt magis nota nobis; et si quidem eadem sint nobis magis 125 nota et simpliciter, tunc ratio procedit a principiis, sicut in mathematicis; si autem sint alia magis nota simpliciter et alia quoad nos, tunc oportet e converso procedere, sicut in naturalibus et moralibus. Deinde cum dicit : Proper quad oportet etc., osten- 130 dit qualiter oportet esse dispositum talium auditorem. Et dicit quad, quia in moralibus oportet incipere ab his quae sunt magis nota quoad nos, id est a quibusdam effectibus consideratis circa actus humanos, oportet illum qui sufficiens auditor vult 135 esse moralis scientiae quod sit bene manuductus et exercitatus in consuetudinibus humanae vitae, id est de bonis, exterioribus, et iustis, id est de operibus virtutum, et universaliter de omnibus civilibus, sicut sunt leges et ordines politiarum et si qua alia 140 sunt huiusmodi. Quia oportet in moralibus accipere ut principium quia ita est, quod quidem accipitur per experientiam et consuetudinem, puta quod concupiscentiae per abstinentiam superantur. Et si hoc sit manifestum alicui, non multum necessarium est 145 ei ad operandum cognoscere propter quid, sicut et medico sufficit ad sanandum scire quod haec herba

ponit exemplum de cursu stadiorum; erant enim rio quidam athlotetae, id est propositi athletis currentibus in stadio, qui quidem athlotetae stabant in principio stadiorum ; quandoque igitur athletae incipiebant currere ab athlotetis et procedebant usque ad terminum, quandoque autem e converso; et sic 11setiam est duplex ordo in processu rationis, ut dic-

curat talem aegritudinem ; cognoscere autem propter quid requiritur ad sciendum, quod principaliter intenditur in scientiis speculativis. Talis autem, qui 150 scilicet est expertus in rebus humanis, ve1 per se ipsum habet principia operabilium quasi per se ea considerans, ve1 de facili suscipit ea ab alio. Ille vero cui neutrum horum convenit, audiat senten-

8g

102 rationes sunt +I. Y IIO propositi] prepositi P7 V6 Ed2 sec.m. ea] a&e bene Y g2 aliquid magis &v. Y? PdCIVlo Sed cf. A. Blaise Dictionnaire latin-fran$ais des autews chrétiens, Strasbourg 1954, S.V. Propositus 1. 119 devenimus] 138 operibus] operationibus Y? 140 politiarum COYZ~. cum sec.m. PdErl (politheiarum pervenimus Y? 125 sint] sunt Y V6)]~ politicarum @ 141 moralibus] aliquid add. Y?

felicitatem, aliud secundum se ipsum esse bonum, id est ipsam naturam boni quam dicebant per se bonum, quod et omnibus bonis est causa formaliter essendi bonum. Unde patet falsa commendatio eorum qui dicunt Platonem in hoc bene dixisse non enim intelligit quod sit omnium causa effettive sicut Deus hoc enim verum esset >. - Cf. etiam Dionysius De div. nom. c. I 5 3 (PG 3, 593 C Dioflysiaca t. I, p. 41) sec. Thomam Super De causis c. g (ed. Saffrey, p. 58) Quokam autem Deus est ipsa bom?atis esseztia PeY ipsum... B. - Cf. infra X c. 2 lin. 102-105. 79-80 Cf. infra c. 7 lin. 23-26, 87 Liri. 1095 a 30. go Lin. 109-114 Lexicon vevborum gyaecoruna..., p. .zsg* : ~Athloteus (!) qui ponit ve1 qui tenet praemia > Eustratius, 1095 b 4. p. 31, 20-25 f. 18rb (Roberti Grosseteste notulam uncis inclusimus) Athlothetae quidem rationem habent principii, velut et agonis constitutivi et fattivi, terminus autem stadii non ut principium, sed ut ultimum est ; eadem igitur via quae media est utrimque, sed qui ab utrisque in utrumque motus currentium habitudine differens est ita et a principiis et ad principia via et’ motus rationis. [Est autem athleta qui decertat pro bravio currendo in stadio athlotheta vero est qui tribuit bravium victori, utpote virgam palmae ve1 aliud quid in signum victoriae, qui solebat habere sedem in uno terminorum stadii] )); Albertus Lect. f. 4va Ad cuius evidentiam sciendum est quod adlotheta dicitur inspector et iudex pugnarum adletarum, id est pugilum et Stabat secundum situm in termino stadii ut venientem primo remuneraret ve1 vincentem sed vel cursuum in stadiis in quantum est remunerator, ,erat in principio viae, in quantum scilicet sua remuneratione movebat ad cursum ve1 ad pugnas sicut finis efficientem poterat ergo pugil ex remunerationis spe venire ad terminum cursus ve1 e converso > Comm. p. 63.

:

;

;

:d

: : ct

; CP,

;

:c

;

;

;

;

;

;

1095

b 4

16

SENTENTIAE

PRIMI

tiam Exyodi poetae qui dixit quad iste est optimus qui scilicet potest per se ipsum intelligere, et ille . etiam est bonus qui bene recipit quae ab alio dicuntur, ille autem qui neque per se ipsum potest

155

155 Exyodi] Esyodi As

Ezyodi CrErr Exodi

P3P6

Exeodi V*

LIBRI

ETHICORUM

intelligere neque alium audiens potest in animo reponere, est inutilis, quantum scilicet ad acquisitio- MO nem scientiae.

Ysiodi PT

Expriodi

:

Y

(=Expiodi

~5~0Ex?odi)

153 Lexicon vevbowm graecowm..., p. asg* : < Esyodi proprium nomen poetae 8. 157-158 Eustratius, p. 33, 21-22 ; 06, f. 18vb bonum autem et non per excellentiam optimum eum qui aho dicente bene suadetw B. - Rectius Anonymus Comm. in Eth. novam, Pia, f. I,+orb et rursus ille est bonus qui audit dicentem bene haec B F*, f. Iora = O*, f. gra : a et rursus ille est beatus qui audit haec cum effectu, berze dicenti, id est ab eo qui bene dicit et qui bene docet #.

:s

:
. humanae vitae et in hoc excludit istos ab opinione Platonis, qui ponebat felicitatem bonum esse quoddam divinum, scilicet 30 Lin. Iog6 a 5. 34-35 Lin. 1095 ydeam beni, non acquisitum operibus humanis >. 23 Cap. 8, Iog6 b 32-35. 44-47 Cowzm. in Eth. zovam, PI*, f. 38-39 Liri, Iog5 b 17. 40 Liri. Iog5 b 19. b 22. 36 Lin. Iog6 a 4. gravissimi, quo ad auctomulti philosophi gravissimi, id est excellentes in scientia 3 F*, f. Iwa = 09, f. Iorb 14Ira quidem et gravissimi voZuptatem. Dominatur enim pluriritatem > - Aliter et rette Eustratius, p. 34, 7-12 ; Oa, f. Igra mis facile vitae et illaboriosum, quod ad voluptatem consequitur propter hoc et graves sunt, et secundum Homerum Vanus labor culturae, et volunt nullum quid perficientes secundum vitam neque sibi ipsi neque aliis, carnis potiri voluptatibus sine ; Albertus Lect. f. 5ra Hoc autem, multos sermones compositos esse ad haec [Io96 Comm. p. 65 b. 47-48 Eustratius, p. 39, 12-14 ; Oa, f. 2ova a g-Io], dicit quidem et propter eos qui circa Epicurum, qui voluptatem finem posuerunt > Albertus Le&. f. 5ra-rb Vitae humanae dividuntur secundum sectas hominum aliter et aliter viventium. Sectae autem sunt tres... Epicuri ponebant summum Stoici ponebant summum in honore et virtute et ideo secundum in voluptate et ideo secundum eos sumitur vita voluptuosa Peripatetici vero in contemplatione theoreumatum et secundum eos sumitur contemplativa. Et sic tres eos sumitur civilis vita AristipComm. p. 66. Cf. infra X c. 4 lin. 63-66 ; Sem!. libri Met. 111 c.4 (in gg6 a 32) vitae reducuntur ad tres sectas) 48-53 Epicurus Epist. ad Men. pus, qui fuit de setta Epicurorum> (nec non R.A. Gauthier Magnanimité, p. 448-449). (apud Diogenem Laertium Vitae phdos. X I_zg [ed. Bailey Eficwus, p. 86-88, cum adn. p. 335-3361 de cuius libro in latinum translato cf. Praef., p. 265*-267*) Cicero De$fl. I x 32-36 ; XIII-XVI 42-54 off. 111 XxX111 116 Augustinus Dc civ. Dk?i V Xx cf. Testard, t, 2, p. 51-52) Lactantius Div. I?z.st. 111 vII1 g (PL 6, 366 B - 367 B) nec non infra X 2, (PL 41, 167 61 Cap. 14, 1172 1172 b 15-18, nam secundum Albertum Eudoxus epicureus fuit (cf, infra adn. ad c. 18 lin. 121-123). a 1-8. 67-71 Cf. infra VIII 2, 1155 b 17-21.

;

; : eMulti ;

:6

:

-

:

;

:
Albertus Lect. f. sva divinamus, id est coniecturando dicimus s ; Comm. 153 Cap. 6, 1106 a 15-24. p. 68 a.

;

: cx

c

;

$3-3g) :6

:
(cf. Thomas Super 111 Sent. d.33 q.3 cf. Gauthier et Jolif A&%?ote. L’.!ZtQue a Nia.4 qla 6 arg.3 IIa-IIae q.81 a.8 arg.1) ; cuius verba graeca ed. Schuchhardt, p.25 69-75 Libey de vita et genere Aristotilis (ed. Diiring, cotnaqut?, I, Intr., p. 64* cum adn. 175. Cf. Albertus Comm. p. 72 a. 86 Cap. 7, Iog6 a 34. 88-96 Cf. supra c. 4 lin. 75-82 cum adn. 91 Cap. 12, 82 Cap. 8, xog6 b 30. P. 154). 1075 a 11-15.

:
. 47-48 Aristoteles Top. 111 I, 116 a 13-14 (PL 64, 933 D) ; Boethius De &ifl. top. 11 (PL 64, 1185 B-C). 74-81 Aristoteles Mej. 1 8, 986 a 22-26 ; Eustratius, p. 50, 35 - 51, 5 ; OE, f. 23va (Roberti Grosseteste notulas uncis inclusimus) Duas sistichias [id est coordinationes] Pithagoras exposuit, Unam quidem hanc terminus, perfectum, unum, dextrum, masculus, rectum, lumen, tetragonus, quiescens, bonum alteram autem hanc infinitum, superfluum, multitudo, sinistrum, femina, curvum, tenebra, altera parte longior, motum, malum ; hae quidem igitur duae sistichiae [id est coordinationes] ita nominatae sunt quoniam expositio rerum est utraque ordinatarum ad invicem, unumquodque autem secundorum ad unumquodque priorum opponitur, ad terminum infinitum, ad perfectum superfluum et ita deinceps et ad ultimum malum ad bonum 1) Albertus _kck f. 6vb Ponebat autem Pictagoras duas sisticias ve1 ordinationes rerum, unam bonorum in qua ponebat X principia, scilicet infinitum, par, unum, dextrum, masculum, quiescens, rectum, lucem, bonum, quadrangulare aliam vero ponebat malorum in qua similiter X his opposita ponebat, scilicet infinitum etc. > ; Comm. p. yg. 84-86 Augustinus De ck. Dei VI11 XII (PL 41, 237) Hieronymus AG%. Iovin. 1 42 (PL 23, 273); Robertus Grosseteste Noj&a (ex Lexico Suidae excerpta, ed. Bernhardy, t.2 p.2 col. 871 cf. Pelzer, Les versions Zathes..., p. 393 in Eustratii commentario inserta), O8, f. 23va Erat autem Speusippus Eurymedontis filius, fratruehs Platonis philosophi, a Potone ipsius sorore, auditor

:
. 147 Cf. SUpra C. 3 lin. 142-143.

:

:e

155

160

165

1096 b 26

170

7 (

1

i i A r c r

u

d

r me a an re ptu lp h n i e o n v m u ln o d n id o m d 8 d 0 a n t i t so i o Qo q un i h a u up d n s nr r a

b 8

I

I b zg)

o

o

g

9 2

1

1

6 7

n et tup al u e tu li ei p o t i r i i i a s a u aa n i , ut u d ssen t v ee i p ici e i tdst ociml s t i tir e n pin a a n ibp s e sot n a auo t te i el on m o e o d o ic m r r eim eno i si g m t msr b n t c ai t u Ss e i o rd mu n iq r s r tiar d c u g p ic e u e o i su oe m u o a c e m a e l pn i c u ri do m c roid u i atn so c m t t te u i u va i ue n n qt el b o nd d a n o i nlo qs s en eu a e u sl qu arv n o n uip nee d c e ode s dfn ia s dein h i eo i q f c s m ni ci -qe uf c u t u s un ae i n u t et er d u id ti e lc maci un s ia s rc qs e o n uu dd m u t p a e n ui in n eu ic q qti ui b ao - i vr ut a

n nir r p ov dtu i r e iem m ni 1 sn eon t v q i e i e u l s m n 1 i si t p si a ita u etl p cab uro ti n si ar u ru s mauf di s ndn eenti nntn a v q l e t e u a s e e 1s i l d t i gq i a o i o u uu c c oiu a nm itue os aa uc r i u b l un tus i l s o u s od lesl ut t q maod v q 8 ee v 5 1 u e s se e i i tQ ih q a vu u c i A u . n i i do untu ii e d ri ue o dn t bca m p out u na mee r nit n i ,dt ko cr v i h q e r n o ua r u e fc od so nf r me e s t u u a aa nv e s un a g mia c . na t i a m d es e qi eda f o cu s s in a f io a V t cea t i d t d n e i to t n ibu i 1m nim i s i c or t dot aan t d ui enns p a m d si eae r q tt alr o u a d v e i q ee co a u rs s o e o a onv p t gda o s i oeo i a s o l t- f ntd n t u ri u v e qr e e s o ui s s r a Qon i t ot n s u dag q u i v c ae n bu mt i c i n i u t i s pc c m d rt rtu i u u u e se u c ts d 9v s 0 o pe e q d rr ca i u i ool ud e d eb v pe a n s e oI e oca n d th m n t t m m n omar ise a cp t tb e uiu c o uao cm ar i - msn u p s s uq di bu e q iec d i n a u m c su ipraefert e sl i , oq i tt as c i a s dut ,i r an s p s te u i eo nm d ec s t r t i i m u , s p s e i i e se n t d srq u t iv tui b i oe ra e nhd t r ,m ous b tau a i o os i a ua 1e n n a . o r i a n aa e q e m o u e s e e so id t a n tV id b ue l s es c d i i o ru p oa iet s r aa a nl tm e n o m c i t s u ep n ac r d sa du o i; d um np v. b do e i ur r e m t s i a o e 9 e h5 a p n a nv r ai c b d ie o dm o e e st p r t mu o p s r u t s i o m g

1

6

178 nomina&] owz. Bgr Y? 177-178 I, 1003 a sanitatem oyat. 1 vi

votati

Y? (vocatis

TO V?Za

sec.wz. Wi)

;

207-208

quantum] in @aepn.

; CP,

208 quod]

Cf. Boethius 1% Cat. AGt. 1 (PL 64, 166 B) Eustratius, p. 55, 15-18 f. zsra. 186-189 Cf. Aristoteles iMet. IV 34 - b I ; Albertus Lect. f. 7ra sicut anima1 et urina et diaeta dicuntur sana propter respectum diversum ad 203-206 Cf. supra c. 6 lin. 87-96. )). 191-193 Cf. supra c. 6 lin. 116-117 cum adn. 207 Quintilianus 1&. 3 analogia, quam ex graeco transferentes in latinum proportionem vocaverunt )).

:6

:
; Comm. p. 50-52 Albertus Lect. f. 7vb Praeterea unius naturae unum est summum bonum ; sed humana natura est 85 a. 5g Lin. Iog7 b 6. 71-72 Aristoteles De anima 111 in omnibus una ergo est tantum unum summum bonum eius %. 14, 432 b 21-22.

: c(

;

:e

32

SENTENTIAE

PRIMI

necesse est quad sit per se sufficiens, quasi integrum bonum. Circa perfectionem autem finalis boni considerandum est quod, sicut agens movet ad finem, ita finis movet desiderium agentis; unde oportet gradus finium proportionari gradibus agentis. Est 80 autem triplex agens. Unum quidem imperfectissimum, quod non agit per propriam formam sed solum in quantum est motum ab alio, sicut martellus agit cultellum; unde effectus secundum formam adeptam non assimulatur huic agenti, sed ei a quo 8s movetur. Aliud autem est agens perfectum, quod agit quidem secundum suam formam, unde assimulatur ei effectus, sicut ignis calefacit; sed tamen indiget moveri ab aliquo principali priori agente, et quantum ad hoc habet aliquid imperfectionis quasi 90 participans cum instrumento. Tertium autem agens est perfectissimum, quod agit quidem secundum 75

formam propriam et ab alio non movetur. Et similiter est in finibus. Est enim aliquid quod appetitur non propter aliquam formalem bonitatem in ipso 95 existentem sed solum in quantum est utile ad aliquid, sicut medicina amara. Est autem aliquid quod est quidem appetibile propter aliquid quod in se habet et tamen appetitur propter aliud, sicut medicina sapida, et hoc est bonum perfectius. Bonum rooautem perfectissimum est quod ita appetitur propter se quod numquam appetitur propter aliud. Hos igitur tres gradus bonorum distinguit hic Philoso-

105

phus. Et dicit quod hoc quod dictum est de ultimo fine oportet adhuc magis explanare, inquirendo scilicet condiciones quae requiruntur ad ultimum finem. Videntur autem esse plures gradus finium, quorum quosdam eligimus solum propter aliud, sicut divitias, quae non appetuntur nisi in quantum

sunt utiles ad vitam hominis, et fistulas, quibus iro canitur, et universaliter omnia organa, quae non quaeruntur nisi propter usum eorum; unde manifestum est quod omnes isti fines sunt imperfetti. Optimus autem finis, qui est ultimus, oportet quod sit perfectus. Unde, si unum solum sit tale, oportet 115 hoc esse u)timum finem quem quaerimus, si autem sint multi perfetti fines, oportet quod perfectissimus horum sit optimus et ultimus. Manifestum est autem quod, sicut id quod est secundum se appetibile est magis perfectum eo quod est appetibile 120 propter alterum, ita illud quod numquam appetitur

LIBRI

ETHICORUM

propter aliud est perfectius his quae, etsi secundum se appetantur, tamen appetuntur propter aliud. Et ita simpliciter perfectum est quod est semper secundum se eligibile et numquam propter aliud. Talis autem videtur esse felicitas, quam numquam eligimus propter aliud sed semper propter se ipsam. Honorem vero et voluptates et intelligentiam et virtutem eligimus quidem propter se ipsa, eligeremus enim ve1 appeteremus ea etiam si nihil aliud ex eis nobis proveniret, et tamen eligimus ea propter felicitatem in quantum per ea credimus nos futuros felices. Felicitatem autem nullus eligit propter haec nec propter aliquid aliud. Unde relinquitur quod felicitas sit perfectissimum bonorum et per consequens optimus et ultimus finis. Deinde cum dicit: Videtw autem et ex $er se s2@cientia etc., agit de per se sufficientia felicitatis.

125

130

135

Et primo quantum ad id quod pertinet ad rationem sufficientiae; secundo quantum ad id quod additur (per se>, ibi: Amplius autem omnium etc. Dicit ergo 140 primo quod idem videtur sequi ex per se sufficientia scilicet quod felicitas sit sicut et ex perfectione, optimus et ultimus finis; haec enim duo se consequuntur, nam bonum perfectum videtur esse per se sufficiens: si enim quantum ad aliquid non suffi- 145 cit, iam non videtur perfette desiderium quietare et ita non erit perfectum bonum. Dicitur autem esse per se sufficiens bonum non quia sit sufficiens soli uni homini viventi vitam solitariam, sed parentibus et filiis et uxori et amicis et civibus, ut scilicet 150 sufficiat eis et in temporalibus providere, necessaria auxilia ministrando, et etiam in spiritualibus, instruendo ve1 consiliando; et hoc ideo quia homo naturaliter est anima1 civile, et ideo non sufficit suo desiderio quod sibi provideat, sed etiam quod 155 possit aliis providere. Sed hoc oportet intelligere usque ad aliquem terminum : si enim aliquis velit hoc extendere non solum ad consanguineos et amicos proprios sed etiam ad amicos amicorum, procedet hoc in infinitum et sic nulli poterit talis suffi- 160 cientia provenire ; et ita nullus posset esse felix, si felicitas hanc infinitam sufficientiam requireret. Loquitur enim in hoc libro Philosophus de felicitate qualis in hac vita potest haberi, nam felicitas alterius vitae omnem mvestigationem rationis excedit. Quis 165 autem sit terminus usque ad quem oporteat felicem

81 per propriam formam] propria forma Y’ 82 est motum ab alio] motum est ab aliquo Y Wi Top V6Za (non autem FP%) go agens] Post gI perfectissimum Y? 102 igitur] ergo Y? care Y 142 et om. Y 147-148 esse per se] per se esse Y 159-160 procedet] procederet (D

83

cultellum] in fiaem. 104 explanare] expli160 infinitum om. Y

:c

127 Eustratius, p. 62, 15-18 ; 08, f. 26vb - 27ra Intellectum autem hic neque illum qui secundum existentiam nominavit, qui ultra animam est, neque illum qui secundum ipsam speculativus est, sed eam quae secundum rationale ipsius est virtutem, ve1 et prudentiam nominat, propter quod contradividit huic et reliquas virtutess ; Albertus Lect. f. 8ra. 140 Lin. Io97 162-165 cf. infra lin. 198 ; c. 15 lin. 52-56 ; c. 16 lin. 215-225 17 b 16. 153-154 cf. supra c. 1 lin. 55-56 cum adn. lin. 57-66, 130-152 ; LLL C. 14 lin. 124-131 ; C. 18 lin. 91-92, 100, 103-108 VI11 C. 7 lin. 144-145 ; IX C. 11 lin. ISO-151 ; X c. 13 lìn. 141-144. cf. etiam adn. ad 1 c. 14 lin. 56-62.

;

; c.

1097 b 6

9 (1097

a 24

esse sufficientem, rursus perscrutandum alibi erit, scilicet in yconomica ve1 politica. Et quia exposuerat cui debeat esse sufficiens bonum perfectum quad 170 felicitas dicitur, quia scilicet non soli uni homini sed sibi et omnibus quorum cura ad ipsum spectat, consequenter exponit quid sit quod dicitur per se sufficiens. Et dicit quod per se sufficiens dicitur illud quod, etiam si solum habeatur, facit vitam 175 eligibilem et nullo exteriori indigentem. Et hoc maxime convenit felicitati, alioquin non terminaret motum desiderii, si extra ipsam remaneret aliquid quo homo indigeret ; omnis enim indigens desiderat adipisci id quo indiget. Unde manifestum est quod 180 felicitas est bonum per se sufficiens. 1097 b 16 Deinde cum dicit : Amplius autem omnium etc., exponit rationem per se sufficientiae quantum ad hoc quod dicit (per se>. Dicitur autem aliquid per se sufficiens ex eo quod seorsum ab aliis acceptum 185sufficiens est. Quod quidem potest dupliciter contingere. Uno modo sic quod illud bonum perfectum quod dicitur per se sufficiens non possit recipere augmentum bonitatis ex alio bono addito, et haec quidem est condicio eius quod est totale bonum, 190 scilicet Dei; sicut enim pars connumerata toti non est aliquid maius quam totum quia ipsa pars in toto includitur, ita etiam quodcumque bonum connume168 Et

om.Y

175

Et om. Y

177 si extra Inc. za fiecia

-

rogy

b

21)

33

ratum Deo non facit aliquod augmentum bonitatis quia nihil est bonum nisi per hoc quod participat bonitatem divinam. Aliquid autem dicitur etiam solitarium ve1 nullo ali0 connumerato esse sufficiens in quantum continet omne illud quo indiget homo ex necessitate. Et sic felicitas de qua nunc loquitur habet per se sufficientiam, quia scilicet in se continet omne illud quod est homini necessarium, non autem omne illud quod potest homini advenire, unde potest melior fieri aliquo alio addito; nec tamen remanet desiderium hominis inquietum, quia desiderium ratione regulatum quale oportet esse felicis non habet inquietudinem de his quae non sunt necessaria licet sint possibilia adipisci. Hoc est ergo quod dicit maxime inter omnia convenire felicitati quod ipsa etiam non connumerata aliis sit eligibilis,

187 recipere] accipere Y

188

haec Er Era] hoc P

:s

Ethka

- 20

200

205

sed tamen, si connumeretur alicui alteri etiam minimo bonorum, manifestum est quod erit eligibilior ; 210 cuius ratio est quia per appositionem fit superabundantia ve1 augmentum bonitatis, quanto autem aliquid est magis bonum, tanto est magis eligibile. Ultimo autem concludit epilogando quod dictum est, scilicet quod felicitas, cum sit omnium opera- 215 torum ultimus finis, est perfectum bonum et per se sufficiens.

h’ ce.@.

168 Non Aristotelis in eo libro quem scripsit de PoZ&a ve1 in eius quae feruntur OeconomzXs testimonium profert hic Thomas, cum praesertim temporibus illis ex graeco in latinum Oeconomica translata non essent (cf. Gauthier Deux témo&zages..., p. 273-283, nec non BuZZetin thomiste g [Ig5,+-561, p. 959-960) sed per verba K yconomica ve1 politica B scientiam oeconomicam ve1 politicam intellegit. 206-210 Eustratius, p. 64, 34 - 65, 8 ; Os, f. 27v Amplius ait et hoc existimamus de felicitate maxime eligibilem esse ipsam, etsi nihil connumeretur ipsi alterum praeter partes ipsius.,. Hae enim felicitatis partes, hae quidem principaliores, hae autem minus principales, in quibus inveniuntur quaedam accidentalia, laude et ipsa digna, quae et minima existentia in laudabilibus ordinantur, puta bene commatum esse, forte ve1 apte incedere ve1 aliquid tale alterum, quod appositum felicitati, nullo deficienti necessariorum ad consistentiam, desiderabiliorem et eligibiliorem ipsam se ipsa perficit... B Albertus Lect. f. 8rb Sed quamvis sit eligibilis felicitas non connumerata alii, tamen magis est eligibilis si connumeretur etiam minimo bonorum> Comm. p. 8g a.

:< ;

195

;

10 Sed forte felicitatem quidem quod optimum dicere confessum quid videtur. Desideratur autem manifestius quid est adhuc dici. § Forte utique fiet hoc si sumatur opus 25 hominis. Quemadmodum enim tibicini et statuifici et omni artifici, et omnino quorum est opus aliquod et actus, in opere videtur bonum esse et bene, ita videbitur utique et homini, si quidem est opus aliquod ipsi. § Utrum igitur textoris quidem et coriarii sunt opera quaedam et actus, hotinis vero nullum 30 est, sed otiosum naturaliter est ? 4 Ve1 quemadmodum oculi et manus et pedis et omnino uniuscuiusque particularum videtur aliquod opus, ita et hominis praeter haec omnia ponet aliquis utique opus aliquod. 5 Quid igitur hoc utiqueLerit umquam? Vivere quidem enim commune videtur et plantis, quaeritur autem proprium. Separan1098 a 1 dum ergo nutritivam et augmentativam vitam. Sequens autem. sensitiva quaedam utique erit; videtur vero et haec communis et equo et bovi et omni ammali. Relinquitur utique operativa quaedam rationem habentis. Huius autem hoc quidem ut bene persuasibile ratione, hoc 5vero ut habens et intelligens. Dupliciter autem et hac ditta, eam quae secundum rationem ponendum, principalius enim haec videtur dici. § Si autem est opus hominis animae operatio secundum rationem ve1 non sine ratione, idem autem dicimus opus esse genere huius et huius studiosi, quemadmodum citharistae et studiosi 1ocitharistae, et simpliciter utique hoc in omnibus, apposita secundum virtutem abundantia ad opus; citharktae quidem enim citharizare, studiosi autem bene. Si autem sic, hominis autem ponimus opus vitam quandam, hanc autem animae operationem et actum cum ratione, studiosi autem viri bene hoc et optime. Unumquodque 15autem bene secundum propriam virtutem perficitur. Si autem hoc, humanum bonum operatio fit secundum virtutem, si autem plures virtutes, secundum perfectissimam et optimam. § Amplius autem in vitam perfectam. Una enim hirundo ver non facit nec una dies; ita utique nec beatum et felicem una dies 20 neque paucum tempus.

1097 b

22

:

:

22 quad ALrT (Z&. IO) et LsR 24 utique fiet LsRT (Zk 6) utique fiet utique A(=%) y&~o~’ 27 esse et bene, ita ALRtT (Gr. 25-26) : 25 enim ALRtT (Zk. 24) autem Rp &?v)LI 27 videbitur ALRt videtur Rp 28 textoris T (Zk 20, 46, 49) esse. Et bene ita Rp 32 utique AR : om. L 33 hoc utique RpT (Zk 22, 77) utique hoc utique tectoris ALR A(&4 poi? Gv) Lr utique hoc LaRt 33 erit RT (ZCz. 22) : sit L 33 umquam ALRt 34 videtur LsR : esse videtur AL1 Iog8 a 2 vero ALRtSlRpT (Zin. gg) ergo inquam Rp 4 Huius ALRtRp4 Haec Rpr3zf3 6 ratioRp*$s*4(-Sl) 3 utique LRtRp*3*4 ergo Rpl nem RpT (ZGz. 114-121) operationem ALRt 6 principalius ART (Zzk. 111-112) princi8 genere ART (Zk 131) : om. L 13 actum A(MbOh) LRp actus A(KbLb) paliter L 15 hoc L*Rp sic AL1 hoc ve1 14 hoc T (Zk 140) haec ALRtRpl huius Rpp3f4 Rt 16 fit ALRtRp1vsf4 sit sic Rt 16 operatio LsRtT (Zk 146-147) animae operatio ALrRp Rp3T ( ? Z&. 146) 18 vitam perfectam T (Zzk. 153-154, 169) vita perfetta ALR xg nec... nec LsRT (Zk. 171-172) neque... neque L1

:

:

:

:

:

: :

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

1, IO (1097 b zz - IogT b 34) 1097 b 22

Sed foyte felicitatem quidem etc. Postquam Philosophus posuit quasdam condiciones felicitatis, hic investigat diffinitionem eius. Et circa hoc tria facit: primo ostendit necessitatem huius inquisitionis; ses cundo venatur diffinitionem felicitatis, ibi: FOY& 24tique jìet hoc etc. ; tertio ostendit quod praemissa diffinitio non est sufficiens, sed adhuc oportet amplius dicere, ibi: Ci~cumsc~ibatw quidem igitur etc.

Dicit ergo primo quod omnes confitentur felicitatem 10 esse aliquid optimum, ad quod pertinet quod feli.citas sit ultimus finis et perfectum bonum et per se sufficiens. Sed adhuc manifestius oportet dici aliquid de felicitate, ut sciatur quid ipsa sit in speciali. 1097 b 24 Deinde cum dicit: Foyte utique etc., investigat 15 diffinitionem felicitatis. Et circa hoc duo facit: primo inquirit genus eius; secundo diff erentias eius, ibi: Si autem est opus hominis etc. Circa primum tria facit: primo ostendit quod felicitas est operatio hominis; secundo ostendit quod hominis sit aliqua 20‘propria operatio, ibi : Utyum igitw textok quidem etc.; tertio ostendit quae sit propria operatio hominis, ibi: Quid igitw hoc utique eyit etc. Dicit ergo primo quod quid sit felicitas poterit manifestum esse si sumatur operatio hominis. Cuiuslibet enim 25 rei habentis propriam operationem, bonum suum et hoc quod bene est ei consistit in eius operatione, sicut tibicinis bonum consistit in eius operatione et similiter eius qui facit statuam et cuiuslibet artifìcis. Et huius ratio est quia bonum finale cuiuslibet rei 30est ultima eius perfectio, forma autem est perfectio prima, sed operatio est perfectio secunda. Si autem aliqua res exterior dicatur esse finis, hoc non erit nisi mediante operatione, per quam scilicet homo ad rem illam attingit ve1 faciendo, sicut aedificator 35domum, aut utitur seu fruitur ea; et sic relinquitur quod finale bonum cuiuslibet rei in eius operatione sit requirendum. Si igitur hominis est aliqua operati0 propria, necesse est quod in eius operatione propria consistat finale bonum ipsius, quod est 43 felicitas, et ita genus felicitatis est propria operati0 hominis. Si autem dicatur in aliquo alio felicitas consistere, aut hoc erit aliquid quo homo redditur idoneus ad huiusmodi operationem, aut erit aliquid ad quod per suam operationem attingit, sicut Deus 45 dicitur esse beatitudo hominis.

35

Deinde cum dicit: Utyum igitw testoyis etc., pro1097 ll 28 bat quod sit aliqua propria operatio hominis. Et hoc dupliciter. Primo quidem per ea quae accidunt homini. .Accidit enim homini quod sit textor ve1 coriarius aut grammaticus ve1 musicus sive aliquid 50 aliud huiusmodi; sed nihil istorum est quod non habeat propriam operationem, alioquin sequeretur quod huiusmodi otiose et frustra homini advenirent ; multo autem magis inconveniens quod sit otiosum et frustra id quod est secundum naturam, quod est 5s ordinatum ratione divina, quam id quod est secundum artem, quod est ordinatum ratione humana; cum igitur homo sit aliquid existens secundum naturam, impossibile est quod sit naturaliter otiosus, quasi non habens propriam operationem; est igitur 60 aliqua operatio hominis propria sicut eorum quae ei accidunt. Cuius causa est quia unumquodque ve1 naturale ve1 artificiale est per aliquam formam quae est alicuius operationis principium; unde sicut unaquaeque res habet proprium esse per suam formam, 65 ita etiam et propriam operationem. Secundo ibi : VeZ quemadmodum ocu,?i etc., ostendit 1097 b 30 idem per hominis partes. Eandem enim operationem oportet existimare in toto et in partibus, quia, sicut anima est actus totius corporis, ita partes animae ~0 quaedam sunt actus quarundam partium corporis, ut visus oculi; sed quaelibet par-s hominis habet propriam operationem, sicut oculi operatio est videre et manus palpare et pedis ambulare et sic de aliis particulis; relinquitur ergo quod etiam totius hominis sit aliqua propria operatio. Deinde cum dicit : Quid igitw hoc etc., inquirit quae sit propria operatio hominis. Manifestum est autem quod propria operatio uniuscuiusque rei est quae competit ei secundum suam formam; forma autem hominis est anima, cuius actus dicitur vivere, non quidem secundum quod vivere est esse viventis, sed secundum quod vivere dicitur aliquod opus vitae, puta. intelligere ve1 sentire; unde manifestum est quod in aliquo opere vitae consistit hominis fehcitas. Non autem potest dici quod secundum quodcumque vivere attenditur hominis felicitas, quia vivere est commune etiam plantis, sed felicitas quaeritur sicut quoddam proprium hominis bonum, dicitur enim bonum humanum. Pari autem ratione

20 propria operati0 in.v. Y(propria om. @.vn. S) 22 Quid coni. ex Arist. 1097 b 33 (~f. infra lk 77)] Quia E (cow. secm. 25 bonum] et praem. Y 35 aut] quia add. Ed* 40 propria om. Y 61 propria] a& 46 etc. coni.] om. @ 01) operatio Y(a& hominis S) 64 unde coni. cum AsBg*DbPr ToP4 V6Za sec.m. BxFKrPdV3W EraOP5VVlo SWi] una @ (quia 77 hoc VzW] ho @l(-V2W) Y(-S) huic (J?+(hincP5 habuit VVrO habuerit PT hiis Era) S 88 plantis] piante Y Sed 01) cf. Arist. 1097 b 34

5 Lin. Iog7 b 24. supra c. I lin. 187-189 quod est in partibus De a&ma 11 7, 415 dicitur actus communis ut supra distinxit tres

8 Cap. II, 1098 a 20. 17 Lin. 1098 a 7. 20 Liri. Iog7 b 28. 22 Liri. Iog7 b 33. 30-31 Cf. cum adn. 68-69 Aristoteles De anima 11 2, 412 b 22 22-23 Albertus Lect. f. Svb Oportet autem et in toto reperire, secundum quod dicitur in 11 De anima >. Cf. Praef., p. 235%. 82 Aristoteles b 13. 83-84 Cf. infra IX II, 1170 a 18-19. 82-84 Albertus Le&. f. gva non prout vita animae in corpus, sed secundum quod dicit quendam modum vivendi secundum aliquas operationes, vitas > cf. ipse Thomas 1a q.18 a.2.

;

;

:e :d

75 1097 b 33

80

i35

913

SENTENTIAE

36

95

1098

a 7

PRIMI

LIBRI

ETHICORUM

vestigat ; secunda pars incipit ibi: Amjks autem etc. Primo igitur accipit ex praemissis quod proprium opus hominis sit operatio animae quae est secundum ipsam rationem ve1 non sine ratione, quod dicit propter operationem appetitus regulati ratione. Hoc autem in omnibus communiter invenitur quod idem est opus alicuius rei in genere accep-

etiam species vitae quae dicitur nutritiva ve1 augmentativa separanda est a felicitate, quia haec etiam communia sunt plantis. Et ex hoc accipi potest quod fehcitas non consistit neque in sanitate neque in pulcritudine neque in fortitudine neque in proceritate corporis, omnia enim haec acquiruntur per operationes huius vitae. Post vitam autem nutriti-

125

130

tae et opus illius rei si sit bona, nisi quod oportet apponere ex parte operationis id quod pertinet ad virtutem, sicut opus citharistae est citharizare, opus autem boni citharistae est bene citharizare et simi- 135 liter est in omnibus aliis. Si igitur opus hominis consistit in quadam vita prout scilicet homo operatur secundum rationem, sequitur quod boni hominis sit bene operari secundum rationem et optimi hominis, scilicet felicis, optime hoc facere. Sed hoc 140 pertinet ad rationem virtutis quod unusquisque habens virtutem secundum eam bene operetur, sicut virtus equi est secundum quam bene currit. Si ergo operatio optimi hominis, scilicet felicis, est ut bene et optime operetur secundum rationem, 145 sequitur quod humanum bonum, scilicet felicitas, sit operatio secundum virtutem, ita scilicet quod si est una tantum virtus hominis, operatio quae est secundum illam virtutem erit felicitas, si autem sunt plures virtutes hominis, erit felicitas operatio 150 quae est secundum optimam illarum, quia felicitas non solum est bonum .hominis, sed optimum. 1098 a 18 Deinde cum dicit: Amplius atitem in dam perfectaTn etc., investigat aliam diff erentiam felicitatis. Requiritur enim ad felicitatem continuitas et per- 155 petuitas quantum possibile est; hoc enim naturahter appetitus habentis intellectum desiderat utpote apprehendens non solum esse ut nunc, sicut sensus,

vam et augmentativam sequitur vita sensitiva, quae etiam non est propria homini, sed convenit etiam looequo et bovi et cuilibet animali, unde nec in hac vita consistit felicitas. Et ex hoc accipi potest quod humana felicitas non consisti t in aliqua sensibili cognitione seu delectatione. Post vitam autem nutritivam et sensitivam non relinquitur nisi vita quae 105 est operativa secundum rationem, quae quidem vita propria est homini, nam homo speciem sortitur ex hoc quod est rationalis. Sed rationale est duplex: unum quidem participative, in quantum scilicet persuadetur et regulatur a ratione; aliud vero est IIOrationale essentialiter, quod scilicet habet ex se ipso ratiocinari et intelligere; et haec quidem pars principalius rationalis dicitur , nam illud quod dicitur per se semper est principalius eo quod est per aliud. Quia igitur felicitas est principalissimum bonum ho115 minis, consequens est ut magis consistat in eo quod pertinet ad id quod est rationale per essentiam quam in eo quod pertinet ad id quod est rationale per participationem. Ex quo potest accipi quod felicitas principalius consistit in vita contemplativa quam in 120 attiva et in actu rationis ve1 intellectus quam in actu appetitus ratione regulati. Deinde cum dicit: Si autem O@LSchominis etc., investigat differentias felicitatis. Et dividitur in partes duas, secundum duas differentias quas in-

g2 quia con& cum PrOKrBg1V6Za sec.m. Er1 OP3Vlo] que @ g7 huius vitae inv. ‘I! IOI Et om. Y? 104-105 qUZLt? 106 propria est &v. Y 114 igitur] ergo Y 119 consistit] consistat est operativa om. Y? .%d cf. Arist. Iog8 a 3 132 bona coni. cum sec. m. @(-OlV4 P’) 122 est coni. ex Arist. cum V6 (cf. sujwa lin. 17)] om. @ 123 Et om. Y ErlOrW Db] bone @(-Bx) bonum Bx Y (vd fortasse servandum bone et sed. si sit ita ut Zegamus illius rei [si sit] bonae)

:e...

111-121 Comm. in Eth. novam, F4, f. 18ra = Og, f. 15va ostendens quod, cum rationabilis proprie ditta dicatur dupliciter, speculativa scilicet et attiva, ponendum est, supple felicitatem inesse eam, id est per illam, quae est secundum actum, id est inest secundum activam non secundum speculativam quod probat dicens enim, id est quia, haec, scilicet attiva, videtur dici jwincifialior, In prima dicit quad, cum anima rationalis duplex sit, scilicet speculativa supple quam speculativa > ; Cs, f. 2gorb = Pr, f. 6rb et practica, ponendum est esse felicitatem circa eam quae practica est principalior enim est praxis speculatione et haec est et cum haec dividatur in speculativam et practicam, haec melior est, quia ad hanc Dupliciter autem etc. y Albertus Lect. f. gra speculatio ordinatur.. Dupliciter autem hac ditta, scilicet de speculativa et practica B f. grb Ad quintum dicendum quod duplex est contemplatio, scihcet < rationis et >intellectus et haec est nobilior quam operatio rationis, sed contemplatio rationis, quae consistit in discursu et collatione quadam velut consilians de operandis est minus nobile quam operatio ipsius in quam terminatur consilium sicut ordinatum ad ipsam 3 (memento secundum Albertum Aristotelem hic in 1 libro de felicitate civili rationis dumtaxat disserere, postea vero in X libro de felicitate contemplativa intellectus). - Aliter et rette Averroes, 1 c. 7 (ed. 1562, f. grb) Cumque haec pars animae ditta sit dupliciter, de eo quod ipsius est potentia, et de eo quod ipsius est actu, dicamus de eo quod est actu dignius enim est ut de eo fiat sermo, cum sit perfectius B Eustratius, p. 69, 3-10 ; 08, f. 28vb DupZiciter autem et hac ditta etc. Quia et artes et scientiae et virtutes in habitibus speculatae, in operationum inceptionibus et operationibus perfectiores fiunt, felicitas autem perfectissimum est, propter hoc et principaliter rationalem vitam et secundum substantiam eam quae sui ipsius, dupliciter dividit: in eam quae secundum habitum et eam quae secundum operationem, et ait eam quae secundum operationem perfectiorem dici, velut ipsa perfectum habeat, quoniam neque est ascendere ultra ipsam, et assignat secundum eandem felicitatem speculatam > Albertus Comm. p. g1 a. 112-113 Aristoteles Phys. VI11 g, 257 a 30-31, quem locum Thomas fere iisdem verbis profert 111s q.1g a.3 q.36 a.4 arg.l ; ad sensum autem Contru Gent. 1 13 (ed. Leonina, 13, p. 32 a 25-27) 70 27, 46 q.20 a.1 q.70 a.3 arg.5 q.35 a.6 a.7 q.50 a.6 arg.2 IIa-IIae q.23 a.6; q.26 a.12 ad I ; q.27 a.6 ad I q.34 a.2 q.44 a.l q.162 a.6 q.171 a.3 IIIa q.34 a.3. - Cf. infra 143 Cf. infra c, 14 lin. 113-114 cum adn. (ubi tamen non 1 per aliud 3 sed 1 per accidens > hab.). 125 Lin. 1098 a 18. 11 6, 1106 a 19-20.

;

.

:a

;

:c

;

;

;

;

;

; 11

; 111

; P ;

;

:

;

;

:

:s

;

;

t.

,

:c

: CI

; Ia-IIae ;

;

;

:

;

’

IO (Io97 b 34 - xog8 a 20) sed etiam esse simpliciter ; cum autem esse sit se160cundum se ipsum appetibile, consequens est quod, sicut anima1 per sensum apprehendens esse ut nunc appetit nunc esse, ita etiam homo per intellectum apprehendens esse simpliciter appetit esse simpliciter et semper et non solum ut nunc; et ideo de ratione 165 perfectae felicitatis est continuitas et perpetuitas. Quam tamen praesens vita non patitur, unde in praesenti vita non potest esse perfetta felicitas.

164

et3

om.

‘P

37

Oportet tamen quod felicitas qualem possibile est esse praesentis vitae sit in vitam perfectam, id est per totam hominis vitam. Sicut enim una hirundo veniens non demonstrat ver nec una dies temperata, ita etiam nec una operatio seme1 fatta facit hominem felicem, sed quando homo per totam vitam continuat bonam operationem. Sic ergo patet quod felicitas est operatio propria hominis secundum virtutem in vitam perfectam.

170

175

..

11

Circumscribatur quidem Q-itur bonum ita. Oportet enim forte figuraliter dicere primum, deinde posterius rescribere. 5 Videbitur autem utique hominis esse perducere et particulatim disponere quae bene habentia circumscriptione. 5 Et tempus talium inventor ve1 cooperator bonus esse. Unde et artium fatta 25 sunt additamenta; omnis enim est apponere quod deficit. 5 Meminisse autem et praedictorum oportet, et certitudinem non m omnibus sirniliter exquirere, sed in singulis secundum subiectam materiam et in tantum in quantum proprìum est doctrinae. $ Et enim tector et geometra differenter mquirunt 3orectam. Hic quidem enim in quantum utilk est ad opus, hic autem quid est ve1 quale quid, speculator enim est veri. Secundum eundem utique modum et m aliis est faciendum ut non quae extra opera operibus plura fiant. 3 Non expetendum autem neque causam in 1093 b 1 omnibus similiter, sed suftìciens in quibusdam hoc quoniam demonstrari bene, utputa circa principia; hoc autem, quia primum et principium. Principiorum autem haec quidem inductione contemplata sunt, haec vero sensu, haec autem consuetudine quadam et alia autem aliter. 8 Pertransire autem opor5 tet tentare singula secundum quod innata sunt et studendum qualiter termmentur bene. Magnum enim habent auxilium ad sequentia; videtur enim plus quam dirnidium totius esse principium et multa ma& nifesta fieri per ipsum eorum quae quaeruntur.

1098 a 20

:

22 hominis RpT (En. 24) : omnis ALRt 23 habentia R (et u&Z. Rp) habent L1 ha27 in omnibus similiter LZR similiter in omnibus AL* 2g differenter ALRt quibens La 32 quae A(=v?t) Rp om. L (ivz dem u&Z. Rp (quid Rl+*) 32 utique ALRt itaque Rp textu, secl add. ha comm.) Rt 33 expetendum LRtT (Zin. 96-97): expectandum Rp Iog8 b I hoc 2 utputa LsR utputa et AL1 quoniam A(=Tò &L) LR quoniam hoc T ( ? Zin. 102-103) 2 hoc autem, quia primum et (ve2 joyte est) principium T hoc autem quia, primum et principium 7 enim ALR 4-5 oportet tentare T (En. 74, 117 ; cf. Z&z. 120 debet insistere) tentandum ALR A(I.

Va P3PrV a

26.

Y 12

(~077.

Albertus

sec.m.

V2V)

Comm.

15 primo

p. 96-97

:

finale hominis quod est felicitas. Et vocat circum- lo scriptionem notificationem alicuius rei per aliqua communia quae ambiunt quidem ipsam rem, non tamen adhuc per ea in speciali declaratur natura illius rei. Quia, ut ipse subdit, oportet quod aliquid primo dicatur figuraliter, id est secundum quan- 15 dam similitudinariam et extrinsecam quodam modo descriptionem, et deinde oportet ut manifestatis quibusdam aliis resumatur illud quad fuit prius

dicatur

: aper

coni.

modum

ex Ayist. cuiusdam

xog3 a circuii

21

Qum

totum

sec.m.

SJ predicatur

descriptum

ambientis

@

ct

1, 11 (1098 a 20 - 1098 a 33)

39

figuraliter determinatum et sic iterato plenius descrizo batur. Unde et ipse postmodum in fine libri de felicitate tractatum complebit. 1098 a 22 Secundo ibi: Videbitw autem stipe etc., assignat rationem eius quod dictum est. Hoc enim ad naturam cuiuslibet hominis pertinere videtur ut ea quae

unde videmus multas scientias ve1 artes quae apud antiquos viguerunt paulatim cessantibus studiis in 60 oblivionem abiisse. 1098 a 26 Deinde cum dicit :Meminisse autem et firaedictown etc., ostendit quomodo sit prosequendum id quod restat. Et primo proponit hoc in generali, reducens

25bene continent descriptionem alicuius rei perducat, scilicet de imperfetto ad perfectum, et particulatim disponat, primo scilicet unam partem et postea aliam investigando. Ad hominis enim naturam pertinet ratione uti ad veritatis cognitionem; rationis 30autem proprium est ab uno in aliud procedere, intellectus autem proprium est statim apprehendere veritatem; et ideo ad hominem pertinet ut paulatim in cognitione veritatis proficiat, substafitiae vero

ad memoriam ea quae supt-a in prooemio ditta 65 sunt, quod scilicet non oportet similiter exquirere certitudinem in omnibus, sed in singulis secundum convenientiam materiae, prout scilicet est proprium illi doctrinae quae circa illam materiam versatur. Secundo ibi : Et enim tectoy et geometra etc., mani- 70 1098 a 29 festat quod dixerat in speciali. Et primo quantum ad id quod diversimode in diversis observari oportet ; secundo quantum ad id quod communiter in omni-

separatae quae intellectuales dicuntur statim absque 35inquisitione notitiam veritatis habent. 1098 a 23 Tertio ibi: Et tempus tahm etc., ostendit per quid homo ad praedicta iuvetur. Et dicit quod eorum quae bene se habent ad aliquid circumscribendum, videtur tempus esse quasi adinventor ve1 40bonus cooperator, non quidem quod tempus per se ad hoc aliquid operetur, sed secundum ea quae in tempore aguntur. Si enim aliquis tempore procedente det se studio investigandae veritatis, iuvatur ex tempore ad veritatem inveniendam, et quantum 45ad unum et eundem hominem qui postea videbit quod prius non viderat, et etiam quantum ad diversos utpote cum aliquis intuetur ea quae sunt a praedecessoribus adinventa et aliquid superaddit . Et per hunc modum fatta sunt additamenta in 50 artibus quarum a principio aliquid modicum fuit adinventum et postmodum per diversos paulatim profecit in magnam quantitatem, quia ad quemlibet pertinet superaddere id quod deficit in consideratione praedecessorum. Si autem e contrario exerci55tium studii praetermittatur, tempus est magis causa oblivionis, ut dicitur in IV Physicorum, et quantum ad unum hominem, qui si se negligentiae dederit obliviscetur quod scivit, et quantum ad diversos,

bus observandum est, ibi : Pedransiye autem opodet etc. Circa primum tradit duplicem diversitatem. Quarum prima est secundum diff erentiam scientiae practicae et speculativae. Unde dicit quod tector, id est artifex operativus, et geometra, qui est speculativus, differenter inquirunt de linea retta. Artifex quidem operativus, utpote carpentarius, inquirit de linea retta quantum est utile ad opus, utpote ad secandum ligna ve1 aliquid aliud huiusmodi faciendum; sed geometra inquirit quid est linea retta et quale q&d sit, considerando proprietates et passiones ipsius, quia geometra intendit solam speculationem veritatis. Et secundum hunc modum faciendum est in aliis scientiis operativis, ut non sequatur hoc inconveniens ut in scientia operativa fiant plures sermones ad opera non pertinentes illis sermonibus qui sunt circa opera, puta, si in hac scientia morali aliquis ,vellet pertractare omnia quae pertinent ad rationem et alias partes animae, oporteret plura de hoc dicere quam de ipsis operibus. Est enim in unaquaque scientia vitiosum ut homo multum immoretur in his quae sunt extra scientiam. Aliam autem diversitatem tangit ibi: Non expetendum autem etc. Quae attenditur secundum differentiam principiorum et eorum quae sunt ex princi-

26 et om. @ 34 absque] ab @(cow. sec.m. ErEr1FV3 BglErzVIO) 3g tempus esse &v. Y 51 et om. Y 52 profecit] profecerunt Y?(processerunt @.m. S) 53 descit] defecit @(-KrV4 Bg3P3) .%G?cf. Ak,k Iog8 a 25 57 unum hominem &U. Y 62 praedictorum co@i. ex Akt. (cf. su@a lht. 6)] dictorum @ 70 tector] textor BxErFKrP6PdV3W @2(cor?t. stzwz. V’O) rcctor Y(tector Wi ?) 70 geometra etc. coni. cum ToP4] geometra QV6 geometerorum PWi geometer Za owz. S 74 observandum est inv. Y 76 differentiam] differentias @(-BoW) 77 tector CO&. ex Arist. (cf. supva lin. 70 w,m adn.)] textor @(-Er1Bg3) rector Y 78 geometra] geometer Y 83 geometra] geometer Y 85 geometra] geometer Y (-S) 85 solam] solum Q(-ClKr) 96-97 expetendum coni. ex Arist. cum V6] est petendum @ (torr. sec.m. Bg3Vlo) Cf. c. g lin. 5g cum adz.

;

20-21 Cf. supra c.4 lin. 8-11. 28-35 Dionysius De div. rzom. c.7 (5 -2 PG 3, 868 B-C ; Dionysiaca t.1, p. 388 sqq.) sec. Thomam 1a q.7g a.8 q.58 a.3 ; Super Dion. De div. xom. c.7 lect.2. 42-54 Cf. infra 11 c. I lin. 44-56 cum adn. Aristoteles De soph. elench. 33, 183 b 17-34 (PL 64, 1040 A-B). 54-56 Aristoteles p/zys. IV 20, 221 a 31 - b 3 Albertus -Le&. f. Iova

Eustratius, p. 73, 33-35 ; 06, f. 3ora (Roberti Grosseteste notulam uncis inclusimus) Exemplum sermonis tector et geometra circa quaestionem ambo recti un@& effetti. [Rectam enim hic vocat Aristotiles angulum rectum, quia genia, quod est angulus, in graeco feminini generis est]> Albertus Le&. f. Iorb sicut rectum consideratur a geometra in angulis et lineis > Comm. p. g7 b.

;

;

:

:e

;

;

;

:s

:

:d

: cc

75

80

85

90

9s 1098 a 33

SENTENTIAE

40

PRIMI

LIBRI

ETHICORUM

piis. Et dicit quod non est in omnibus eodem modo IOO causa inquirenda, alioquin procederetur in infinitum in demonstrationibus, sed in quibusdam sufficit quod bene demonstretur, id est manifestetur, quoniam hoc ita est, sicut in his quae accipiuntur in aliqua scientia ut principia; quia principium oportet

accipiuntur principia per experientiam quandam. Deinde cum dicit : PeWansire autem ofodet etc., determinat modum quantum ad id quod est communiter observandum in omnibus. Et dicit quod homo debet insistere ad hoc quod singula principia pertranseat, scilicet eorum notitiam accipiendo et eis

105esse primum, unde* non potest resolvi in aliquid prius. Ipsa autem principia non omnia eodem modo manifestantur, sed quaedam considerantur inductione, quae est cx particularibus imaginatis, sicut in mathematicis, puta quod omnis numerus est par IIOaut impar; quaedam vero accipiuntur sensu, sicut

utendo, secundum quod nata sunt cognosci; et studendum qualiter determinentur in hominis cognitione, ut scilicet sciat distinguere principia ab inViCan et ab aliis. cogniti0 enim ~I-iUC~~~OIUIn mul- mi turn adiuvat ad sequentia cognoscenda ; principium enim videtur plus esse quam dimidium totius, quia scilicet omnia alia quae restant continentur virtute in principiis, et hoc est quod subdit, quod per unum principium bene intellectum et consideratum multa HO fiunt manifesta eorum quae quaeruntur in scientia.

in naturalibus, puta quod omne quod vivit indiget nutrimento ; quaedam vero ‘consuetudine, sicut in moralibus, utpote quod concupiscentiae diminuuntur si eis non oboediamus; et alia etiam principia 115aliter manifestantur, sicut in artibus operativis

113-114 diminuuntur] minuuntur Y’ 122 secundum GO?& turn Top4 VaZa sec.vn. KrPdVrW Bg3Vlo SWi] secundo @ multum] universalium Y 127 quia coni. cum V6Za stzm. AoEr2P5 AsVIO S] que @(quasi P’rW P7) quod ‘3?

:e

I 25-126

106-116 Comm. in Eth. novam, Cb, f. 2gova = Pr, f. 6vb quaedam principia cognoscuntur inductione, et hoc dicit quantum ad logicalia, quaedam autem sensu, et hoc dicit quantum ad naturaha, quaedam autem assuetudine, et hoc fiet quantum ad Principiorum quaedam manifestantur inductione, moraha 3 Eustratius, p. 76, 16-32 ; 06, f. 3ova-vb ; Albertus f. Iorb ad quartum dicendum quod imaginata sunt particusicut in mathematicis, in quibus assumimus lineas et numeros (cf. f. Iova laria...), ut dicit Commentator [p. 76, 201, quaedam ad sensum, ut in naturalibus, quaedam per consuetudinem, sicut in moralibus, quaedam aliter, sicut per exercitium ut in mechanicis >. Cf. infra c. 14 hn. 12-15 et 18-20.

;

Lect.

:
. 148-149 Albertus Lect. f. IIra veteres philosophi, quia, sicut dicitur in 1 Metaphysicae, primi philosophi inceperunt a grossis rebus et sic philosophia paulatim processit ad altiora > ; Comm. p. IOI a 9-19. - Aliter et rette Anonymus Comm. in Eth. novam, F*, f. 2ova = Oe, His quidem igitur propter f. 17rb veteres, sive sapientes quia in antiquis est sapientia > Eustratius, p. 80, 17-18 ; O*, f. 3rvb antiquitatem venerabile, his autem propter gloriosum, existentibus sapientibus >. 160 Cap. 13, Iogg a 7. 161 Cap. 13, rogg a 31. 162-165 Albertus Lect. f. 11ra Et quia in ahquo dirigebant et in ahquo errabant, ideo primo ostendit in quo dirigebant, secundo in quo errabant >. 167 Cap. 10, Iog8 a 7-17. 170-173 Albertus f. IIra Deinde cum dicit Diflert autem, ostendit in quo male dicebant. Et primo per rationem secundo per exemplum, ibi Quemadmodum B. in Olimpiadibus, id est in lu173 T-in. 1099 a 3. 188-192 Comm. in Eth. novam, F*, f. 23ra = Os, f. Igrb

: cx

:
Pi’, f. 31~ in Olimpiadibus id est in ludis factis in illis montibus > Isidorus Eiym. Liber XIV IV 13 (PL 82, 506 C) Olympus in ea [Macedonia] est... > XIV VIII g (ibid. 521 C) : < Olympus mons Macedoniae nimium praecelsus... > cf. Thomas Se&. Zibri Phys. 111 IO (in 206 a 24-25). - Le%&o?z verborum I (PL 82, 222 B) (Olympias gruecou4m. .., p. 25g* : annis vacantibus... > Eustratius, p. 81, 25-26 ; O*, f. 32rb Albertus Le& f. IIra in Olimpiadibus, qui sunt ludi qui fiebant in Chorinto ( !) ad honorem Iovis Ohmpii !+. - Cf. etiam adn. in cod. Nti (Praef., p. 23*-24*).

:6

;

;

:6

:

;

:s

: ;

;

:e

;

:

:

:6

;

13 Est autem et vita ipsorum secundum se ipsam delectabilis. 5 Delectari quidem enim animalium est, unicuique autem delectabile ad quod dicitur amicus talium, utputa equus quidem amanti equum, spectacu1olum autem amanti spectaculum. Eodem autem modo et iusta amanti iustum et universaliter quae secundum virtutem amanti virtutem. § Multis quidem igitur delectabilia adversantur ad invicem, quia non natura talia sunt. Amantibus autem bonum sunt delectabilia quae natura delectabilia. Tales autem secundum virtutem operationes. Quare et his sunt delectabiles 15et secundum se ipsas. 5 Nihil autem indiget voluptate vita èorum quasi adiuncto aliquo, sed habet voluptatem in se ipsa. 5 Cum dictis enim nullus est bonus qui non gaudet bonis operationibus. Neque enim iustum utique aliquis diceret non gaudentem iusta operatione neque liberalem non gaudentem libe20 ralibus operationibus ; similiter autem et in aliis. Si autem sic, secundum se ipsas utique erunt secundum virtutem operationes delectabiles. § Quin immo et pulcrae et bonae, et maxime horum unumquodque, si bene iudicat de his studiosus; iudicat autem ut diximus. Optimum ergo et pulcerrimum et delectabilissimum 25 felicitas. § Et non divisa sunt haec secundum Deliacam superscriptionem : tiOptimum iustissimum, desideratissimum autem sanum esse, Delectabilissimum vero quo quis optat frui). Omnia enim existunt haec optimis operationibus. Dias 30 autem ve1 unam harum optimam dicimus esse felicitatem. ’ 5 Videtur tamen et eorum quae exterius sunt bonorum indigens, quemadmodum diximus. § Impossibile enim ve1 non facile bona operari impotentem tribuere existentem ; multa quidem enim operata sunt, 1099 b 1 quemadmodum diximus, per organa, per amicos, per divitias et civilem potentiam. Quibusdam autem denudari coinquinat beatitudinem, utputa nobilitate, bona prole, pulcritudine ; non omnino enim felix qui specie turpissimus ve1 ignobilis ve1 solitarius et sine prole. Amplius 5autem forte felix minus, si huic pessimi filii sunt ve1 amici, ve1 boni existentes mortui sunt. Quemadmodum igitur diximus, videtur indigere et tali prosperitate. $ Unde in idem ordinant quidam bonam fortunam felicitati, quidam vero virtutem.

1099 a

7

8 autem LaR : autem est AL1 IO auteml ALRt : enim Rp 11 universaliter E.Ok novu T (Z&z. 36) omnino LR Cf. suea Iog7 a 27 cuwz adn. IZ natura talia ALlT (ER. 45-46) naturalia L2R 13 delectabilias 2a pecia in Rp3 13 Tales A(wss.) ES. nova RpT (Z&. 53) Talia A(cok. Sylburg) LRt 14 his ALRtRpl in his Rpa*3*4 14 sunt AL(-P1W2) Rt Rp 15 se LRt sec. m. Rp3 T (l&. 58) om. Rp 18 utique AR : om. L Iogg b I diximus LSR AI-1 I per3 R et AL 2 denudari coinqui.nat T (Zzk. 159-160) denudati 5 felix Rp1f2y3T (En, 170) om. ALRtRp4 5 huic R cui L coinquinant ALR 7 ordinant ALRtRp2 @.m. Rp3 T (Zzk 182) : ordinat Rp1v4 sec.m. Rp3

:

: : orn.

:

: Inc.

: ora.

:

:

:

:

:

:

SENTENTIAE

46

PRIMI

Est autem et vota ipsowm etc. Postquam Philosophus ostendit de prima opinione quae posuit felicitatem esse virtutem in quo conveniat cum diffinitione supra posita et in quo ab ea deficiat, ostendit opinionem quae posuit 5 nunc idem circa secundam felicitatem esse virtutem turn delectatione. Et circa hoc duo facit: primo ostendit in quo conveniat haec positio cum sua sententia; secundo ostendit in quo deficiat, ibi : Nihil autem indiget vobptate etc. Circa duo facit: primo proponit quod intendit; 10 primum secundo manifestat propositum, ibi : DeZectari quidem enim etc. Dicit ergo primo quod vita eorum qui operantur secundum virtutem est secundum se delectabilis et ita felicitati quam ponimus in operatione quam secundum istos 15 virtutis non deest, delectatio felicitas requirit. 1099 a 8 Deinde cum dicit: DeJectari quidem enim etc., probat propositum. Et primo ostendit quod in operatione virtutis sit delectatio ; secundo ostendit quod haec delectatio est potior aliis, ibi: MuZtis quidem igitur etc. Dicit ergo primo quod delectari

1099 a 7

1099 a Il

LIBRI

ETHICORUM

ostendit hanc delectationem esse potiorem aliis. Et proponit quod ea quae sunt delectabilia multitudini vulgarium hominum sunt contraria ad invicem, quia, sicut prodigus delectatur in effusione, ita illiberalis in superflua retentione; et hoc ideo est quia delectationes tales non sunt secundum naturam hominis, quae est omnibus communis; non enim sunt secundum rationem, sed secundum corruptionem appetitus a ratione deficientis. Sed illis’ qui amant bonum virtutis sunt delectabilia ea quae sunt secundum naturam delectabilia, quia scilicet conveniunt homini secundum rationem, quae est

40

45

50

perfectiva naturae ipsius, et propter hoc omnes virtuosi in eisdem delectantur. Tales autem sunt operationes secundum virtutem, scilicet naturaliter delectabiles homini, eo quod sunt secundum ratio- 55 nem rectam. Et ideo non solum sunt delectabiles quoad ipsos homines, sed etiam sunt delectabiles secundum se ipsas, operationes autem vitiosae sunt delectabiles quoad ipsos homines quibus sunt conformes secundum habitus corruptos quos habent. 60

est proprium animalium; quamvis enim appetitum aliquem, scilicet naturalem, attribuamus rebus inanimatis, delectationem tamen non attribuimus nisi cognitionem habentibus; ex quo datur intelligi quod delectatio proprie pertinet ad operationes animae, in quibus ponitur felicitas. In huiusmodi autem operationibus unicuique est delectabile id cuius dicitur esse amicus; sicut enim amans desiderat rem 30amatam si fuerit absens, ita delectatur in ea si

Cum igitur id quod est secundum se et naturaliter tale sit potius, consequens est delectationem quae est secundum operationem virtutis esse delectabiliorem. Deinde cum dicit : NihiZ autem indiget etc., osten- 65 1099 a 15 dit in quo praedicta positio deficiat a veritate. Et circa hoc duo facit: primo proponit quod intendit; secundo manifestat propositum, ibi : Cum dictis enim etc. Est ergo considerandum circa primum quod

fuerit praesens, sicut equus est delectabilis amanti equum et spectaculum amanti spectaculum. Manifestum est autem quod unusquisque virtuosus amat operationem propriae virtutis, utpote sibi convenien35 tem; unde iusto, in quantum amat iustitiam, delectabile est operari iusta, et universaliter operationes quae secundum virtutem sunt delectabiles virtuosis virtutem amantibus. Deinde cum dicit : Multìs quàdem ì@w etc.,

dicentes virtutem cum voluptate esse felicitatem, 70 videbantur innuere quod virtus ad complementurn felicitatis indigeat extrinseca voluptate. Sed ipse hoc excludit dicens quod vita eorum qui operantur secundum virtutem non indiget voluptate quasi aliquo extrinseco adiuncto, sed habet volup- 75 tatem in se ipsa. 1099 a 17 Deinde cum dicit : Cum dictis enim etc., manifestat quod dixerat. Et circa hoc tria facit: primo

4 ostendit] hic flaem. 44 in superflua om. (D

9” 37 quae] sunt add. Y Sed retentione] superflua retinendo Y

cf. Arist.

4g bonum]

Iogg a II finem Y Sed

40 ostendit] hic fiaewz. ?I! 44 ita Iogg a 13 4g ea om. Y

cf. Arist.

II Lin. Iogg a 8. 20 Lin. Iogg 2-3 Cap. 12, Iog8 b 23. 5-6 Cap. 12, Iog8 b 24-25. g Lin. Iogg a 15. a 11. 29-30 Cf. infra IX 5, 1167 a 6. 34-35 Comm. in Etk vet., F4, f. 42rb = 0 g, f. 34rb (in 11 3, 1104 b 3-5) ut dicatur delectatio actus proveniens ex comprehensione convenientis coniuncti cum suo convenienti > Albertus Lect. f. 23rb sicut dicit Avicenna, delectatio est ex coniunctione convenientis cum convenienti &. - Cf. Avicenna Met. VI11 c.7 (ed. 1508, f. Quoniam delectatio non est nisi apprehensio convenientis secundum quod conveniens) ; IX c.7 (;W., f. Io6vb) IoIrb) in percipere suum conveniens et sibi aptum natum est bonum et delectatio... >. - Cf. ipse Thomas Super 1v Sent. d.49 q.3 a.2 arg.1 Dicit enim Avicenna in libro De naturalibus quod delectatio consurgit ex perceptione convenientis adiuncti > (cf. Avicenna De a&ma sive Sezt. iVat. P.4 c.5 ; ed. 1508, f. 2xra sub littera B Omnis autem delitia est apprehensio perfectae acquisitionis propriae virtuti apprehendenti B). - Perperam autem hanc delectationis definitionem Dionysio plus quam seme1 ascripsit Albertus, velut Lect. f. 139 vb ; 147 rb ; r48ra 182va (cf. Michaud - Quantin Le traité des @.ssions..., p. Iog-IIo). - Cf. Guillelmus Altissiodorensis .%mma awea IV tr. XII c.3 q.2 (ed. 1500, f. 3oova); Alexander de Hales Qu. di.@. ‘Adepam esset fyater’ q.16 d.3 m.4 (ed. Quaracchi, t. I, p.259) ; Glossa in I V libros Se&. 1 d.3 n.22 ; IV d.Io n.7 (ed. Quaracchi, t. I, p.47 p. 161) Bonaventura Super Se&. 1 d.1 a.3 q.1 S.C.I ; 11 d.20 q.3 arg.2 ; d.24 P.I a.2 q.1 arg.5 111 d.35 a.un. q.1 (ed. Quaracchi, t. I, p. 38 a ; t.2, p. 480 a et p. 558 b ; t.3, p. 774 b) Albertus De bono tr.1 q.1 a.1 (ed. Col., t.28, p. 2, 40-42) ; ipse Thomas Super 111 Sent. d.27 q.1 a.2 ad 3 ; Super IV Se&. d.4g q.3 a.5 qla 3 arg.3 et ad- 3 ; infra lin. 51, g5 ; 11 c. 3 lin. 17, 156 4 lin. 71 ; c. II lin. 81 ; 111 c. IO lin. 81-82 ; c. 22 lin. 41-42 VI1 c. 13 lin. 149 ; VI11 c. 2 lin. 35-37 ; X c. 3 lin. 85-88, 61-62 Cf. supra c. IO lin. 112-113 cum adn. infra c. 14 lin. 113-114 cum adn.; nec non Top. 111 164 ; C. 6 lin. 203-204. 1, 116 b 1-2, 10-11 (PL 64, 935 A).

t

Eustratius, p. 84, 19-20 * O*, f. 33rb Insula autem est Delus in qua erat templum Apollinis et locus divinationis ; ubi haec superscriptio superscripia est.. Albertus Lect. Erat enim quaedam insula quae dicitur Delos in qua erat templum Apollinis et in fronte idoli erat quad... 3 ; f. 11va Comm. p. 104 a, 135-136 Cap. 12, 1098 b 26. 139 Lin. 1099 a 32. 140 Lin. 1ogg b 7. 141-143 cap. 12, 1098 b 26. 157-159 Cf. ipse Thomas Ia q.5 a.4 ad I.

;

;

;

:e

: tc

:

125

;

.>;

; :c

SENTENTIAE

48

170

175

1099 b 7

PRIMI

existens, quia propter omnia ista homo contemnitur. Et multo magis minus est felix si habeat pessimos filios ve1 amicos, quia per eos impeditur ab operatione virtutis et similiter etiam repugnat felicitati si aliquando habuerit bonos et mortui sunt, quia ex hoc aliqua causa tristitiae remanet in corde eius. Sic igitur videtur quod felicitas indigeat exteriori prosperitate. Deinde cum dicit : UEde in idem etc., infert con170 magis om. @ speritate] proprietate 184 Cap.

12,

@

171 vel] et Y! 173 183 esse om. Y

xog8 b 23-26

habuerit cok.]

LIBRI

ETHICORUM

clusionem ex dictis. Quia enim felicitas principaliter consistit in operatione virtutis, indiget tamen aliqualiter exterioribus bonis quae dicuntur bona for- 180 tunae, quia multotiens fortuito adveniunt homini ve1 recedunt, inde est quod quidam idem posuerunt esse bonam fortunam et felicitatem, quidam vero dixerunt idem esse felicitatem et virtutem, ut supra 185 dictum est.

habuerunt @

habent ‘3? (habuit P4 V6Za

&%rn. Wi)

176 pro-

14 Unde et quaeritur utrum est discibile ve1 assuescibile ve1 aliter qualiter exercitabile ve1 ’ secundum quandam divinam particulam ve1 propter fortunam advenit. § Si quidem igitur et aliud aliquod deorum est donum hominibus, rationabile et felicitatem Dei datum esse et maxime humanorum quanto optimum. Sed hoc quidem forte alterius erit utique perscrutationis magis proprium. § Videtur autem, et si 15 non a Deo missum est, sed propter virtutem et quandam disciplinam ve1 exercitationem advenit, divinissimorum esse ; virtutis enim praemium et finis optimum videtur et divinum quid et beatum. § Erit autem utique et multum commune. Possibile enim existere omnibus non orbatis ad virtutem per quandam disciplinam et 2ostudium. 5 Si autem est ita melius quam propter fortunam beari, rationabile habere sic, si quidem quae secundum naturam ut possibile optime habere, sic nata sunt, similiter autem et quae secundum artem et omnem causam et maxime secundum optimam. 5 Maximum autem et optimum concedere fortunae, valde perniciosum 25 utique erit. 3 Manifestum autem est ex ratione quod quaeritur. Dictum est enim animae operatio secundum virtutem qual& quaedam. Reliquorum autem bonorum haec quidem existere necessarium, haec autem cooperativa et utilia nata sunt organice. § Confessa autem haec utique erunt et his quae in principio. Politicae enim 3ofinem optimum posuimus. Haec autem plurimum studium facit huius quales. quosdam et bonos cives facere et operatores bonorum. § Decenter igitur neque bovem neque equum neque aliud animantium aliquod felix esse dicimus, nullum enim ipsorum possi1100 a 1 bile est communicare tali operatione. 5 Propter hanc autem causam neque puer felix est, nondum enim operator talium propter aetatem. Ditti autem propter spem beatificantur. Indiget enim, quemadmodum diximus, et virtute perfetta et 5 vita perfetta. 1099

b

9

:

:

g veli LRtRp4T (Zzk18) aut Rpl~~~~ IO veY RtRpl$s93T (Zk 69) et &!. ALRp4 14 erit utique L2R utique erit AL1 16 advenit ALRtRp4 hic advenit Rp*~~*~(-sl) 25 autem est ALRT (Z&z. 125) : inv. T (Zin. 33-34) 25 ex T (Ga. 34) et ex ALR 2g in ALlT (Z&. 155) a L2R 2g enim AL(.sec.m. Sk2 Tl) T (Zin. 156) autem L(Et OaP1W2 Lp L2) R 31 huius ALRt huiusmodi Rp(-P14) 33 animantium L2R animalium AL1 IIOO a 4 Indiget ALT (Z&z. 180) : Indigent R

:

:

:

1099 b

9

Unde et quaedw etc. Postquam Philosophus ostendit quomodo diversae opiniones concordant diffinitioni felicitatis supra positae, hic inquirit ex consequenti de causa felicitatis. Et primo movet 8 etl] orn. AoBoOl 5 Liri. Iogg b II. Ethics

- 21

:

Ps Y

(CZ&!.sec.m. AO) Sed cf. ZCz. IO

8-9 Aristoteles

F’Zzy. 11 8, 197 a 5-6.

:

:

:

quaestionem ; secundo determinat eam, ibi: 52 qz& 5 dem a’gitw etc. Circa primum considerandum est quod necesse est felicitatem procedere ve1 a causa per se et determinata, ve1 a causa per accidens et 8 et2 om. Y

Sed cf. Zin. 26

50

1099

SENTENTIAE

PRIMI

LIBRI

ETHICORUM

indeterminata, quae est fortuna: si autem a causa IOdeterminata et per se, aut hoc erit a causa humana aut a causa divina; a causa autem humana fit aliquid in nobis tripliciter: uno modo addiscendo sicut scientia; alio modo assuescendo sicut virtus moralis; tertio modo exercitando sicut militaris, industria et 15 alia huiusmodi. Proponit igitur quaestionem trium

deorum, id est substantiarum separatarum quas antiqui deos vocabant , datur hominibus, rationabile est quod felicitas sit donum Dei supremi, quia ipsa est optimum inter bona humana. Manifestum est enim quod ad altiorem finem aliquid perducitur 45 ab altiori virtute, sicut ad altiorem finem perducit ars militaris quam frenifactiva; unde rationabile

membrorum. Quorum primum pertinet ad causam humanam, et hoc est quod quaerit utrum felicitas sit aliquid discibile, sicut scientia, ve1 assuescibile, sicut virtus moralis, ve1 aliqualiter exercitabile, sicut in20 dustria artificialium operum. Secundum membrum pertinet ad causam ,divinam, et hoc est quod quaerit utrum felicitas sit in nobis secundum quandam divinam particulam, id est secundum qualemcumque participationem alicuius divinorum super homi25 nem existentium. Tertium autem membrum pertinet ad causam per accidens et indeterminatam, et hoc est quod quaerit utrum felicitas adveniat homini

est quod ultimus finis, scilicet felicitas, proveniat homini ex suprema omnium virtute, scilicet Dei summi. Quod autem a substantiis separatis aliquid detur hominibus, evidens fit ex ipsa convenientia hominum ad substantias separatas secundum intellectualem virtutem : sicut enim corpora inferiora recipiunt suas perfectiones a corporibus superioribus, ita intellectus inferiores ab intellectibus superioribus. Circa hoc autem non diutius immoratur, sed dicit hoc esse magis proprium alterius perscrutationis, scilicet metaphysicae. Deinde cum dicit : Videtw autem etc., ostendit tolerabiliter dici quod felicitas sit ex causa humana, quia, etiam si sit a Deo principaliter, tamen adhuc homo aliquid cooperatur. .Hoc autem ostendit dupliciter. Primo quidem per hoc quad, si est a causa humana, non removetur id quod est proprium felicitati, scilicet quod sit aliquid optimum et divinum. Et dicit quod, si felicitas non sit aliquod donum missum immediate ,a Deo sed adveniat homini propter virtutem, sicut aliquid assukcibile, ve1 propter aliquam disciplinam, sicut aliquid discibile, ve1 pi-opter aliquam exercitationem, sicut aliquid exercitabile, nihilominus videtur felicitas esse aliquid divinissimum, quia, cum sit praemium et finis virtutìs,

b 11 30

35

propter fortunam. Deinde cum dicit: Si quidem igi~ur etc., determinat praedictam quaestionem. Et primo quasi per modum divisivum considerando singula -membra quaestionis ; secundo per rationem communem sumptam ex diffinitione felicitatis, ibi: Manifestum est autem ex ratione etc. .Circa primum tria facit : primo ostendit quod maxime rationabile est quod felicitas sit ex causa &vina; secundo ostendit quod

tolerabile est quod sit ex causa humana, ibi: Videtw est autem etc. ; tertio ostendit quod inconveniens quod sit ex causa fortuita, ibi: Si autem est ita etc. 40 Dicit ergo primo quod si aliquid aliud ex dono

13 assuescendo] consuwcendo @ Sed cf. Ari& Iogg b g ej infra lin. 18, 68 et 11 c. I Zin. 77 cum adrz. 18 discibile] addiscibile Y Cf. sul%a liz. 12 : sed discibile Ari&. xogg b g cf. infra Jin. 6g 20 operum] operationum Y om. Pd 63 per 63 si est] sicut BoEr*P6PloV3 Bg1Bg3Er2PlP3P7 Y si sit W sine (ex@) siue 0 sit V6 hoc] ante a causa Y (om. fi.m. Bx) Cf. Praef., p. go*-gI*

halx?t

;

12-15 et 18-20 Cf. supra c. II lin. 106-116 cum adn. 33 Lin. Iogg b 25. 37 Lin. Iogg b 14. 39 Lin. Iogg 41-42 Aristoteles 11fet. XII IO, 1074 b 2-3, g-lo, sec. Thomam Super 111 Sent. d. 33 q.1 3.4 arg.5 per nomen

’

1099 h 18

1099 b 20

14 0099

-

b 9

Iogg

b 28)

51

sequitur quod sit optimum et divinum aliquid et beatum. Non enim dicitur aliquid divinum propter 75 hoc solum quia est a Deo, sed etiam quia nos Deo assimulat propter excellentiam bonitatis. §ecundo ibi : EA_ autem etc., ostendit idem per hoc quod haec positio conservat felicitati id quod pertinet ad finem alicuius naturae, ut scilicet sit 80commune aliquid his quae habent naturam illam.

causa per accidens, quia semper quod ,est .per se potius est eo quod est per accidens. Non ergo felicitas est a fortuna. Secundam rationem ponit ibi: Maximum autem et optimum etc. Quae talis est. Felicitas est maximum omnium bonorum humanorum, quia omnia alia ad ipsam ,ordinantur sicut ad finem. Esset autem maxime perniciosum si hoc a fortuna dependeret, quia

Non ,enim natura deficit, ab eo quad intendit nisi in paucioribus, et ita, si felicitas est finis humanae naturae, oportet quad possit esse communis omnibus : ve1 pluribus habentibus humanam naturam; et 85istud salvatur si sit ex causa humana, quia sic per quandam disciplinam et studium poterit provenire omnibus non habentibus aliquod’ imp.edimentum ad operandum opera virtutis ve1 per defectum naturae, sicut qui sunt naturaliter stulti, ve1 per malam con-

multo magis alia humana bona essent fortuita et ita cessaret humanum studium circa humana bona exequenda, quod esset periculosissimum. Non ergo felicitas est a fortuna. Deinde cum dicit : Manifestum autem est etc., solvit praedictam quaestionem ex diffinitione felicitatis supra posita. Et dicit manifestum esse ex diffinitione felicitatis quid sit verum circa id quod quaeritur in quaestione praemissa. Dictum est enim

w suetudinem quae imitatur naturam. Ex quo patet quod felicitas de qua Philosophus loquitur non consistit in illa continuatione ad intelligentiam separatam per quam homo intelligat omnia, ut quidam posuerunt: hoc enim non provenit multis, immo 95 nulli in hac vita. Deinde cum dicit: Si autem est ita etc., ostendit intolerabile esse quod felicitatis causa sit fortuna, et hoc duabus rationibus. Quarum prima talis est. Ea quae sunt secundum naturam optime se habent

supra quod felicitas est operatio animae rationalis 133 secundum virtutem. Id autem quod est secundum virtutem est secundum rationem motam ab aliqua causa divina, quod autem est secundum fortunam est praeter rationem. Felicitas igitur non est a fortuna, sed ab aliqua causa humana proxima, a 135 causa autem divina principaliter et primo. Concurrunt autem ad felicitatem quaedam alia bona in quibus fortuna aliquid operatur: in eis tamen non principaliter consistit felicitas, sed eorum quaedam

78 conservat] servat Y? om. P5 78 id] idem @(-ErOrPG om. Er2Ps) S g2 continuatione] continuitate @ Sed cf. Zoci ;FZ app. fontium laud. g7 intolerabile] minus tolerabile Y gg optime se Inc. 4a @cia 100 et om. Y? 104 et om. Y 117 maximum CO&. cum P4 V%Za Bg2 Ed3 sec.m. Wi] maxima 0 maxime Y 119 ipsam coni. cum V6 Ed31 ipsum @ 121 fortuita] fortuna Y (a @aem. S Top4 V?Za sec.m. PWi) 134 rationem] intentionem Y

:

74-76 Albertus Le&. f. 13ra divinum dicitur aliquid dupliciter aut quia est immediate a Deo, et hoc improprie dicitur, et sic civilis fehcitas non est divinum aut quasi formaliter, quia est similitudo quaedam divinae bonitatis, et sic felicitas est divinissimum et maxime assimulans Deo quantum ad actum perfetti regiminis ve1 contemplationis sed hoc non oportet quod sit immediate a Deo... > cf. supra c. 2 lin. 185-188 cum adn. 81-82 Cf. supra c. g lin. 71-72 cum adn. infra VI1 c. 13 lin. I33-134 ; Contya Gent. 111 85 (ed. Leonina, t. 14, p. 255 a 19-20). 88-89 Albertus Lect. f. 12vb qui non sint orbati ad virtutem, id est sine defectu rationis sicut stulti naturaliter >. g4 Averroes Comm. magnum in Ar. De anima libvos 111 36 (in 431 b 16-19 ed, Crawford, p. 480-502). Cf. ipse Thomas infra X c. 13 Iin, 139-141 ; Super II Se&. d.18 q.2 a.2 ; De uer. q.18 a.5 ad 8 Contra Ge&, 111 43 Ia q.88 a.l : Qu. de anima a.16. 112-113 Cf. supra lin. 8-9 cum adn. 113-114 Cf. Aristoteles Phys. 11 IO, 198 a 7-8 = Met. XI 8, 1065 b 2 quem locum, quamvis ad sensum tantum, proferre videtur Thomas Contra Ge&. 11 g1 111 15 Ia q.3 a.6 Ia-IIae q.34 a.3 arg.3 IIa-IIae q.122 a.5 ad 3 .; q.129 a.5 ad 3 IIIa q.84 a.6 q.85 infra VI11 c. 3 lin. 183-185 ; c. 8 lin. 61-62 (cf. etiam supra c. 13 lin, 61-62 cum adn, a.6 lin. 112-113 cum adn., ubi tamen non < per accidens B sed 1 per aliud > hab.). 128 Albertus Lect. 12vb Rationem, id est diffinitionem eius supra 139-142 Cap. 13, 1ogg a 31 - b 7 cf. infra c, 16, IIOO b 26-28. dictam B. 150 Cap. 2, 1094 a 26 - b II. 152 Lin. 1ogg b 32.

;

;

;

;

;

:s

;

:

;

:

;

;

;

1099 b 24

120

125

1099

b 25

necessarium est existere ad decorem quendam feli- 140 citatis, quaedam vero instrumentaliter cooperantur ad felicitatem, ut supra dictum est. Unde propter ista bona secundaria non oportet felicitatem fortunae attribuere. Deinde cum dicit: confessa autem haec utique 145 1099 b 28 ewnt etc., ostendit quod ‘praedicta felicitatis diffinitio non solum consonat opinionibus aliorum de felicitate, sed etiam aliis quae sunt secundum suam opinionem. Et circa hoc duo facit: primo ostendit quod consonat his quae ab eo supra de felicitate 150 sunt ditta; secundo concludit quid secundum hanc sententiam rette dicendum sit, ibi: Decenter igitw

roosicut apta nata sunt et idem est etiam de omnibus quae fiunt secundum artem ve1 secundum quamcumque causam et maxime secundum optimam causam, a qua videtur felicitas dependere, cum sit quiddam optimum ; huius autem ratio est quia et 105 ars et omnis causa agens agit propter bonum, unde consequens est quod unumquodque agens optime disponat id quod agit quanto melius potest et praecipue hoc videtur de Deo, qui est totius naturae causa ; et ideo ea quae sunt secundum naturam 110videntur se habere quanto melius nata sunt esse. Sed melius est quod felicitas sit ex aliqua causa per se, ve1 divina ve1 humana, quam a fortuna quae est

:d...

115

;

:a

; c. IO

;

;

;

52

SENTENTIAE

PRIMI

wque bovem etc. Dicit ergo primo quad haec, scilicet felicitatem esse operationem secundum virtutem, 155 confessa sunt, id est consona, his quae in prooemio diximus. Posuimus enim ibi quod optimum humanorum bonorum, scilicet felicitas, sit finis politicae, cuius finis manifeste est operatio secundum virtutem. Politica enim ad hoc praecipuum < studium> 160 adhibet ferendo leges et praemia et poenas adhibendo ut faciat cives bonos et operatores bonorum, quod est operari secundum virtutem. 1099 b 32 Deinde cum dicit: llecenter igitur etc., concludit ex praemissa ratione a quibus felicitas sit subtra165henda secundum ea quae convenienter dicuntur. Et primo dicit quod nullum anima1 irrationale dicitur esse felix et hoc convenienter, quia nullum eorum potest communicare in operatione virtutis 159 studium conà. ex JJ&L 155 Albertus

Lect. f.

1214

Iogg b 30 czwz PV6B@ : a

confessa,

IhRI

ETHICDRUM

quae est secundum rationem, quam diximus esse felicitatem. 170 1100 a 1 Secundo ibi: Propter haw atitem causam etc., excludit a felicitate etiam pueros. Et dicit quod propter eandem causam etiam puer non potest dici felix, quia propter defectum aetatis nondum habet plenum usum rationis ut possit esse operator vir- 175 tuosarum operationum. Et si aliquando dicuntur beati, hoc est propter spem futurae perfectionis quae ex aliquibus indiciis de eis concipitur. Ideo autem in praesenti non sunt felices, quia felicitas, ut supra dictum est, indiget et virtute perfetta, ad UN hoc quod sit non solum bona sed optima operatio, et vita perfetta, ad hoc quad sit bona operatio continua et diuturna.

lZds] om. @

id est consonantia B.

156

Cap,

2, 1094

a 26 - b

II.

180 Cap. 10, 1098 a 7-20.

Multae autem transmutationes fiunt et omnimodae fortunae secundum vitam et contingit maxime abundantem magnis calamitatibus incidere in senectute, quemadmodum in heroicis de Priamo narratur. Talibus autem usum fortunis et finientem miserabiliter, nullus itaque felicitat. 105 Utrum igitur nullum album hominem beatificandum usquequo utique vivit, sed secundum Solonem autem optimum est finem respicere ? 3 Si autem utique et ponendum ita, ergo et est felix tunc cum utique morietur. Ve1 hoc omnino inconveniens, aliterque et dicentibus nobis operationem quandam felicitatem. 9 Si autem non 15 dicimus mortuum felicem, neque Solon hoc vult, sed quoniam tunc utique quis firmiter beatificabit hominem, ut iam extra mala existentem et infortunia, habet quidem et hoc quaestionem quandam. Videtur enim esse mortuo et malum aliquod et bonum, si quidem viventi, non 2osentienti autem, puta honores et inhonorationes et filiorum et omnino pronepotum prosperitates et infortunia. 8 Quaestionem autem et haec tribuunt. Et enim qui beate vixerit usque ad senectutem et mortuus est secundum rationem, contingit multas transmutationes fieri circa filios, et hos quidem ipsorum bonos 25esse et potiri vita quae est secundum dignitatem, hos autem e contrario. Manifestum autem quoniam discessionibus ad patres omnifariam habere ipsos contingit. Inconveniens autem fìet utique si simul transmutetur et mortuus ut fiat aliquando quidem felix rursus autem miser, inconveniens autem et nihil neque in 3oquodam tempore supervenire quae sunt filiorum patribus. 4 Sed revertendum ad prius quaesitum, forsitan enim utique inspicietur et quod nunc quaesitum est ex illo. Si enim utique finem videre oportet et tunc beatificare unumquemque non ut existentem beatum, sed quoniam prius erat, qualiter non inconveniens, si quando est felix, non vere dicetur de eo existere, propter non il00 b 1 velle viventes felicitare propter transmutationes et propter permanens quid felicitatem existimare et nequaquam facile transmutabile, fortunas autem multotiens re-

1100 a

5

:

;

5 autem RT (Zin. I ; cf. supra c. g Zin. IO) enim AL 5 fiunt ART (Zk g cf. adn. vitae add. L s8c.m. Rpa ad 1x00 a 6) 6 fortunae gene!. casus sing. num. T nom. casus $1~. wm. AL (obsc. R) g itaque Rp1*a*3 utique Rp4 om. AL g felicitat ALRtRpaf4 felicitatus Rpl @.m. Rp3 (sec.m. felicitabit) IO hominem seco. Rps T (Z~X. 7) hominum homini Rp1*2 jw.tiz. Rp3 ALRtRp4 II sed RT ( ? Zin. 39) om. AL II optimum est T (Zk40) oportunum Eth. nova (optimum tamen hab. mss. nonnuZZi) debitum est LR II respicere RT ( ? cf. Zin. 122) : inspicere L 15 mortuum ART (Zk 57) non mortuum L (iti textu) 17 ut ALRtRp4 sec.m. Rp3 ubi Rp1v2 pr.m. Rp* xg aliquod A(Ha) RT (Zin. rg viventi L2R et viventi AL1 22 Et LpL2R Ei 76) : om. A(KhLbMhOb) L 22 vixerit LaR vixit L? ALi(-Lp) 23 multas ALRtRp4T (Ziw. IOI) : nullas Rpl*2** 24 fieri LaRT (Zin. IOI) : accidere Eth. nova LI 25-26 contrario ALT (Zk 103-104) : converso R 26 discessionibus R et discessionibus AL 28 transmutetur O*PW12 V13Ba1 Rp3 (omnes, videtw, secm.) T (Z&. xog-IIO) transmutet ALR 28 ut fiat T (Zin. IIO-111) : et fiat L Et fiet R IIOO b 2 quid ALRp4T (Zk 134) quidem RtRp1t2*3

:

:

:

:

:

:

ut

: :

:

:

:

:

:

:

:

54

SENTENTIAE

PRIMI

LIBRI

ETHlCORUM

circulari circa eosdem. Manifestum enim quod si sequamur HOCI b 5 fortunas, eundem felicem et rursus miserum dicemus multotiens, camaleonta quendam felicem annuntiantes et debiliter firmatum.

: om.

sec.m. Rps Rpiva @.m. Rp3 4 enim ALRtRp4 4 sequamur RpT (Ziz. 141) sequimur L1 sequitur LgRt 6 camaleonta L2RT (Zz?z. 145) : chamaleonta Lr (-unta Prr) 6 annun7 firmaturn ALRtRp4T (Z&. tiantes-T (Z&. 147) enuntiantes Lr sec.m.’ Rp3 nuntiantes L2R firmant Rp1y2 firmantum Rp3 148)

:

1100 a

5

--~

:

Multae autem transmutationes etc. Postquam Philosophus ostendit quid est felicitas, hic movet quandam dubitationem de felicitate, utrum scilicet in hac vita possit aliquis dici felix. Et circa hoc tris s facit : primo ponit dubitationis motivum; secundo ponit dubitationem, ibi : Utrum igitw nullum album hominem etc. ; tertio ponit solutionem, ibi: VeZ fortunas quidem sequi etc. Dicit ergo primo quod multae fiunt transmutationes fortunae, raro enim IOet in paucis stabilis est, et huiusmodi transmutationes fiunt omnibus modis, puta et de bono in malum et de malo in bonum, quandoque quidem secundum aliquid parvum, quandoque autem secundum aliquid magnum, quandoque autem secundum IS aliquid mediocriter se habens. Huiusmodi autem mutationes fieri possunt secundum totam hominis

vitam, puta in adolescentia, iuventute ve1 senectute; contingit enim quandoque quod aliquis, qui per totam vitam suam habuit maximam abundantiam 20 exteriorum bonorum, in senectute incidat in maximas calamitates, sicut de Priamo narrat Homerus in versibus heroicis. Nullus autem dicet eum esse felicem qui talibus usus est bonis fortunis et postea finit miserabiliter, quia hoc ad augrnentum miseriae 25 pertinere videtur quod aliquis de magna prosperitate in magnam miseriam deveniat. 1100 a 10 Deinde cum dicit: Utyum igitw nz&um etc., movet dubitationem intentam. Et primo proponit quaestionem ; secundo obicit ad eam, ibi: Si autem 33utique etc. ; tertio excludit quandam responsionem, ibi: Si autem !non dicimus etc. Proponitur ergo primo quaestio de opinione Solonis, qui fuit unus de

septem sapientibus et condidit Atheniensium leges ; qui, considerans humanam vitam fortunae mutationibus esse obnoxiam, dixit quod nullus debet dici 35 felix quandiu vivit, sed solum in fine vitae suae. Est ergo quaestio utrum, propter id quod accidit circa Priamum, nullus alius homo sit dicendus beatus quandiu vivit, sed secundum sententiam Solonis optimum est considerare finem vitae, si scilicet feli- 40 citas perseveret usque in fìnem, ut sic aliquis felix dicatur, ve1 non oporteat hoc observare. 1100 a 11 Deinde cum dicit: Si autem utique etc., obicit ad quaestionem praedictam improbando dictum Solonis. Si enim aliquis ita ponat sicut Solon dixit, 45 sequitur quod homo sit felix tunc quando moritur. Sed hoc videtur inconveniens, et propter alias rationes, utputa quia mors est maximus defectus cum fehcitas sit summa perfectio, et iterum propter hoc quod supra diximus quod felicitas est operatio quae- SI dam; mortui autem non videntur habere operationem aliquam ; non igitur possunt dici felices. Et est notandum quod Philosophus non loquitur hic de felicitate futurae vitae, sed de felicitate praesentis vitae, utrum attribui possit homini dum vivit ve1 5s solum in morte. Deinde cum dicit: Si autem non dicimus mo&wtm 1100 a 14 fekicem etc., excludit quandam responsionem. Et hoc duabus rationibus, quarum secundam ponit ibi: Sed revertendum ad $Y~US quaesitum etc. Circa primum 60 duo facit: primo proponit responsionem et improbat eam ; secundo ex hoc movet quandam quaestionem, ibi: Quaestionem autem et haec tyibuunt etc. Circa primum considerandum est quod praecedens Aristo-

2 est] sit P3 Q*h AoErW SZa IO stabilis coni. wrn Q(-Bg1BoP6) stabilitas Y?’ 17 iuventutc] in *aem. @rbY? hic et Fostea habent mss. Salon veZ etiam Salomon 36 vivit]

BgrBoP 6 Ed3 25 vivat

pertincre Y

sec.m. Or As videtur

im.

41 in] ad

Y

Y

KrP5Vr”W] fabilis (veZ fabulis) 32 Solonis] fio Solon saefius

:

:

6 Lin. IIOO a IO. 21-22 L,e.&on verbowm paecowm..., p. 259’3 CHeroicis derivativum nomeu 7 Cap. 16, IIOO b 7. In heroicis autem dixit de Priamo, hoc quidem est ab heroe, et accipitur pro summis 9 Eustratius, p. 92, 10-12 ; Oa, f. 35ra-rb propter maiorem esse Homerum reliquis poetis qui de Priamo scripserunt in dictis exponentes pocsim 1) Albertus Lect. f. 13rb In2g I-in. 1100 a 11. 31 Lin. ducit exemplum de Priamo, de quo narratur in heroicis, scilicet in Homero... > ; Comm. p. 119 a. 1100 a 14. 32-33 Piato Timaeus 20 d-e, a Calcidio transl. (ed. Waszink et Jensen, p. 12) Aristoteles PoZ. 1 6, 1256 b 32-34 Lexicoz 17, 1273 b 27 - 1274 b 28 Augustinus De GEV. Dei XVIII 25 (PL 41, 582) Isidorus Etym. Ziber V I 2 (PL 82, 197 B) verborum paecorum..., p. 259% . 5g Lin. 1100 a 31. 63 Lin. IIOO a 21,

:6

;

11
; Comm. p. 125 a. 117-120 Cap. 13, 1ogg a 32 - b 7 14, 1ogg b 27-2s.

: tx :e

YO

:

;

1

(1100 b

1

- IIOI 6 habent

t-em ve1 in quantum sunt instrumenta operationis secundum virtutem; et quantum ad primum dicit quod nata sunt simul decorare vitam felicis; quantum autem ad secundum dicit quod usus exteriorum bonorum est bonus et virtuosus, in quantum scilicet virtus utitur eis ut quibusdam instrumentis ad agendum. Si autem accidant e converso, ut 12.5 bene scihcet sint multa et magna mala, inferunt quidem felici quandam tribulationem exterius et conturba-

135

140

145

150

155

iio0

b 33

160

tionem interius; quia interius inferunt tristitias et exterius impediunt a multis bonis operationibus. Non tamen per ea tollitur totaliter operatio virtutis, quia etiam ipsis infortuniis virtus bene utitur, et sic refulget in eis bonum virtutis, in quantum scilicet .aliquis faciliter sustinet multa et magna infortunia, non propter hoc quod non sentiat dolorem seu tristitiam, sicut Stoici posuerunt, sed quia tamquam virilis et magnanimus huiusmodi tristitiis eius ratio non succumbit. Haec enim fuit diversitas inter Stoicos et Peripateticos, quorum princcps fuit Aristotiles, quod Stoici posuerunt tristitiam nullo modo cadere in virtuosum, quia in corporalibus et exterioribus rebus nullum bonum hominis consistere ponebant; Peripatetici autem ponebant in homine virtuoso tristitiam ratione moderatam, non autem quae rationem subverteret; ponebant enim quod in corporalibus et exterioribus rebus aliquod hominis bonum c , non quidemo maximum, sed minimum, n in quantum scilicet adiuvat et decorat virtutem. Videtur tamen aliqua transmutatio virtuoso posse accidere, quae omnino auferat eius felicitatem impediendo totaliter operationem virtutis, puta si per aegritudinem, maniam ve1 furiam seu quamcumque amentiam incurrat. Sed, cum felicitas non quaeratur nisi in vita humana, quae est secundum rationem, deficiente USL~ rationis deficit talis vita, unde status amentiae reputandus est quantum ad vitam humanam sicut status mortis et ideo idem videtur esse dicendum d.e eo qui permansit in operatione virtutis usque ad amentiam sicut si permansisset usque ad mortem. Deinde cum dicit: Si autew wnt operaiiones etc., ex praemissis excludit inconvenientia quae sequi videbantur. Et dicit quod, si operationes virtuosae

1

P !) cem pore Y

1

4

dominium

6

in felicitate,

59 )

ut dictum

est, non

sequitur quod beatus fiat miser propter infortunia, propter quae non operabitur aliqua odibilia et mala, 16s scilicet virtuti contraria. Sed possumus existimare de eo probabiliter quod propter virtutem perfectam quam habet tamquam vere bonus et sapiens omnes fortunas feret decenter, quod est secundum virtutem operari in qualibet fortuna, etsi non easdem 170 operationes faciet in qualibet, sed secundum ea

120

130

a

quae existunt, scilicet prospera ve1 adversa, semper operabitur optime quasi utens his quae affert fortuna sicut quibusdam datis; prout etiam ad bonum ducem pertinet ut exercitu sibi dato maxime utatur bellicose secundum exercitus condicionem, aliter tamen faciet si habeat in exercitu milites expertos et aliter si habeat exercitum tironum, et similiter ad incisorem coriorum pertinet quod ex datis coriis optimum calciamentum faciat, meliora tamen talciamenta faciet ex uno corio quam ex alio, et idem etiam est in omnibus aliis artificibus, Et si ita est, numquam miser per aliqua prospera supervenientia efficietur felix, quia illis prosperis male utetur et operans vitiose semper miser remanebit, et similiter ille qui est felix non incidet in infortunia Priami, primo quidem quia prudenter ea praecavebit, secundo quia, si superveniant ex improviso, optime ea feret, ut dictum est. Et ita non facile transmus i tabitur a felicitate ad miseriam neque per quaecumque infortunia, sed per multa et magna quae eum ab operatione rationis abducent, et si sic sit factus infelix, non rursus de facili fiet felix, sed in multo tempore abundantiam accipiet magnorum et bonorum, turn per exercitium virtuosi actus, tum etiam per reparationem exterioris fortunae. Deinde cum dicit : Quid igiiw jwohibei etc., concludit suam sententiam de felicitate. Et dicit quod nihil prohibet dicere illum esse felicem qui operatur secundum virtutem perfectam et habet exteriora bona sufficientia ad operationem virtutis, non quidem in aliquo parvo tempore, sed in vita perfetta, id est per longum tempus. Et hoc quidem sufficit ad hoc quod aliquis possit dici felix in hac vita, sed si volumus accipere felicitatem secundum optimum quod esse potest, sic apponendum est ad ra-

~5

180

rt35

r911

s

t

195

1

a 14

1

7~10

20.5

nata] parata 2 Y 122 1 autem om. Y 130 ea Gok. cum V6] eas @ 130 tollitur totaliter ~ZJ. Y? (totaliter totaliter 145 hominis bonum iw. Y? 174 etiam] scilicet @(ve1 P7 sed scilicet udd. Post 175 ut) Sed cf. Avist. IIOI a 3 et du202 tempore cotii. ex Akst. I a 16 turn I P4,V6Za Osec.m. ErzPrVI Db SWi TO] opere Q (tempore [e@.] opere AO) cor203 quidem om. Y

;

135 Albertus Comm. p. 127-128. 137-147 Augustinus De &ZJ.Dei IX IV I (PL 41, 258 cf. Testard, t.2, p. 55-56) quem laudat Thomas De vev. q.26 a.8 XIV VIII I (PL 41, 4 ; cf. Testard, 1 t.2, p. 1 60-61) quem laudat ipse Thomas ZZZa q.15 a.6 ad 2. - Cf. Za-ZZae q.5g a.2 supra c. 12 lin. 61-66 infra 11 c. 3 lin. 114-120 111 c. 18 hn. 79, 83-87, 105 IV c. 13 lin. 65-68 VI1 c. 13 lin. Iog-IIo ; X c. g lin. 46-69 13 lin. 104-108 (cf. etiam supra adn. ad c. 5 lin. 47-48). 163 Liri. IIOO b g-Io. 176-178 Albertus Comm. p. 126 a-b. 202-203 Albertus Lect. f. 16va sed perfetta vita, id est si longo tempore sic . 203-209 Albertus Lect. f. 16va Supra locutus fuit quantum ad essentiam fehcitatis, hic autem quantum ad omnem modum qui possibilis est et sic primo potuit dici felix et simpliciter fuit, sed non secundum modum istum secundum qucm nihil prohibet ut subiaceat fortunae p.

;

d

;

;

u ;

;

;

:


0

1

60

SENTENTIAE

PRIMI

tionem felicitatis quod sit victurus sicut dictum est per totam suam vitam et finiturus, id est moriturus, secundum quod convenit rationi; ratio ZIOautem quare videtur haec condicio apponenda est quia futurum ignotum est nobis, ad rationem autem felicitatis, cum sit finis ultimus, videtur pertinere omne illud quod est perfectum et optimum, et hoc secundo modo loquebatur Solon de felicitate. 21sEt si ita est ut dictum est, < beatos dicemus > illos de numero viventium in hac vita quibus exi215 beatos existimari Y?

dicemus

LIBRI

ETHICORUM

stunt in praesenti et existent in futuro ea quae ditta sunt; sed quia ista videntur non usquequaque attingere ad condiciones supra de felicitate positas, subdit quod tales dicimus beatos sicut homines, qui in hac vita mutabilitati subiecta non possunt perfectam beatitudinem habere. Et quia non est inane naturae desiderium, rette aestimari potest

quod reservatur homini perfetta beatitudo post hanc vitam. Ultimo epilogat dicens quod de his 225 in tantum dictum sit. 216 viventium

CZ&. Ed2)

2Ig ad owz. Y!

223 aestimari]

:c

215-225 Comm. in Eth. novam, Cs, f. 2g3va = Pr, f. gvb Et hoc dico de illa felicitate de qua locutus est in hoc libro, quam ipse semper et ubique vocat actum perfectum secundum virtutem. Unde forte non intendit de alia felicitate nisi quae dicitur vita secundum modum doctrinae civilis. Nec debuit forte dottrina civilis de alia felicitate pertractari utrum enim post mortem felicitetur anima ve1 totus homo, forte non pertinet ad ipsam nec hoc determinat AristotilesB. - Cf. infra X c. II lin. 71-73 13 lin. 141-144, nec non Super 1V Se&. d.4g q.1 a.I sol.4 ; Contra Gmt. 111 48 (cuius cap. insignem scriptionem priorem invenies in ed. Leonina, t.14, p. 16# a 21-40) q.3 a.2 ad 4 q.5 a.4.

:

; la-IZae

;

220

; c.

1

1P 2 0 a r f 1 ue o a o m pc u o tt nm r n me e i t e n i oo n u tr a q q u c u v a oi i a vq n ed l i u af te d d a em m e em ri r rc o c p 3 Mo i a e uno n u ht ltm i t a tr n o e b ia i n m e sr m i 3 d a 5 i e ch f q m t c i f ru a i s e ehi gd r did ie e u se s n n nm a m su i u et n qn ce d u uul um i e i s i m o n v t n , d nq d i f e gu u d i m t v uU i a rn dd eu n it eif t tu v i rco et pe etr m i or tus q s um i s h u s u a q f i t b fue c i i e i etf i q p b cm o r u s i i ra c e u t e td a , m n h q a h a ua r ap e il e ua bo ad i tv m u en h dqe i x nd a umt i t eu oa l s 3 l o v e i ae i q vc t a u t d u s i a mt e a i ro ie n e m cr cm t i ae o u l s o 8 D ma pi nu u af e t cn sfv se ia sei . m r m irv c q ot e a u n v m c e o m o m 1 r q u in a te u ml nt g ut a at i i o mo l u n s s a sg p i tr v n f ra S e i ae y 1 e ge l r ox l i ei o . sd g u e i dt t t 3 M ii a a f f aq u o f gu t r e ie e t rs m ae 3 5c e q di o su a ern b s ici l f cq o o i e au n mq c i o -u er b Im I v o u OV e p ne eI i 1h ps i n e r xd i o i c ti e e s s am d t i n u u t t n r a i q d p s u b s s i oc o o i fv o d nq sv re n c uu e a u t mo g rm d i a d e p av st a m ve ii re Se1 a pm u sn i 1 u sp ms o t il ,e n e si . mc t e t au f t fa nt e a q n el st o cn u loe uu s i e i in nm a q c t t u e e s 5b q s a i u b u u s i $ e Cn f q a ot e u t n r i i f a d t e t e u r i a vg l h q iid i i bu dt e o q s oi eu f p u n nr e e i a t c r d e u e a a s m a ie i i u tmt n ca t e at i f m ou e t lal o rta m im i r ueg at t mn u n f a tn e f e n o qn e f l e f n uo l f ei q e eni a lc u l c c ie e i e i cs c s n a t e a l a q l i l u i u i e q d u u m o d

1

a 2

I

2 R I t A n f

1

a 2

1P

.

s d t sm f a h c

2

v

R3 i d R e 1 p : v -cC r A a. t R t eeB r. u t r e p Y tT (e( 8s i( B. s e L ) ) e rd +m cta A . ul s R 7 i9 Y R p v d. A p * i emr L 3R v d r 3 .e D R p 2 Ae e c1( i t s Rt t . C f R T u u mZ f p r r . . e ’ P OL8 3i p , ) A 1f a ( LI f s4 eOG p Re s8, R t n a tr i3) c p . s Rr o2 o 1 s ep n n 1 i ’ u - 2 o A ci RL n oI b 3 pI n g L O (a te 1 2 ;I s & c r xir Z R 1e f :0 p u z ne à xd p. a.m5g n T ) r i . v t 3 i L R ( pI R :p i Z AI s t T b3 IPk L ia )vi o. i R su T (is s n 1 t t: p Zr 1 t t oe 1g k es m ) . i r A 7 i o t n an e aA f u( 1 t l R o : tZh 2 iL T r 1ek an - tf m.m e 1o ue . q 2 8o n n nl o2 u i) m e a R e ( 1d p l: Zo 2 Ad T i3 im L. - c n. R 1 e . 2t s 4 ) 2

a0

:

v

:D

4

1

hf

po o t e rf d e s f u c p c a rf c m h oq ; s o c m ih q o 8 h

o L

1

Eo a 0 3

Y i

:

:

s

1

7

S

d u ao

m c

x 1 L

e c

e t P ao Pt i o i er D ch ats b pft i. i rp l q u i eh c as f v u b pn ru p a i a i rq c ao f hi d ner c ir e rslt o cci ir us b md n o pc i qi e e s qei t ui t Ei c m rh d a t r im ti o e tu Dc r eo uc c p t io o ce i io m ci t n m dr qpit ff oit buar: c i i nuc oi c s vtai q np o ei er up ts s n a pu cn ne e em q o c c a i tu m r o un ri u rc o v cs a tvi n i as meu ri tv v e

Z rm 1 ’ 11 r

3e

a 0 23 i

j. 1

1 1z2

ip g

d

,

i

1 4 0n

.6 , pk no ,

E 1

.

.

o. eC sr B

r

t eue i C aiu lpj q t :tmd i 1 o snor ’ er ct q e t i ciu t aoa i u a mp io u nh an p d csnu t o eim s Mt t ulr a a ba e oeu iai t u ite nds cra o c uav g sai u.il n i aqc r o aar oov cum oorcp rre en a I nd n 1 ec ooo i u a gta m rs n m m hd r e ni ou ea a mf ot dq o h cvu e ii ui u r oaem s nd m n

s mtI bY g(

rs t

e?] K 3cS

Pe e

T p

mrA l r J

m u ca

.

uc ue r 0 -sti a e a. ocm mw is m r m p t a t road oi : e i cl c eueat i m um n cea n i mu d, t t nmcnhZi :t d edaon t e i oe o .e m i s e t dl qo tt1 r i l S at o uu ea a en nn m e utng i n em iu o a l n f a m t i eg q i t c n s ge c, u t e ur o i

r r oE)

lc r

o

w r

. i

r

K .

mo

62

S

L

EP

duplici ratione. Primo quidem quia hoc esset contra zo rationem amicitiae, quae est quaedam unio amicorum, ita quod unus eorum reputat ea quae sunt alterius quasi sua. Secundo quia hoc esset contrarium opinioni communi, quae non potest totaliter esse falsa. 1101 a 24 25 Deinde turn dicit: M a etc., u ostendit u quae et qualia amicorum accidentia conferant ad

1

a 3

felicitatem amici. Et dicit quod, cum ea quae accidunt secundum fortunia bona ve1 mala sint multa et omnibus modis differentia, puta secundum spe30 ciem, secundum quantitatem, secundum tempus et secundum alia huiusmodi, quorum quaedam magis redundant et quaedam minus, si aliquis vellet omnia, singillatim determinare, quid scihcet redundet ex his in hominem et quid non, esset valde longum, immo 35 potius infinitum, quia huiusmodi diversitas infinitis modis contingit. Sed sufficit quod determinetur in universali et in tipo, id est figuraliter, id est super-. ficialiter ve1 similitudinarie, si scilicet dicatur quod fortunarum quae sunt circa ipsum hominem quae40dam, scilicet magnae, habent aliquod pondus, id est vim immutandi condicionem vitae humanae, et conferunt auxilium ad vitam felicem, quaedam, autem sunt leviores, ex quibus non multum immutatur vita hominis; ita etiam contingit in his quae 45 eveniunt circa quoscumque amicos, ita tamen quod magis redundant ea quae accidunt circa propinquiores, licet sint minora in quantitate. 1Deinde1 cum 0dicit: D 1 a p i u etc., a ostendit ex quo accidentia amicorum redundant ad 50 hominem, et hoc magis manifestum est quantum ad hominem dum vivit, qualiter circa hoc se habeat erga mortuum. Et circa hoc duo facit: primo ostendit quomodo differenter se habeat quantum ad hoc circa vivos et mortuos; secundo inquirit utrum acci55 dentia amicorum redundant ad mortuos, cum manifestum sit quod redundant ad vivos, et hoc ibi: M a f a etc. u Circa o primum g t consideranr i dum est quod mortui positi sunt extra vitam praesentem, cuius felicitatem Aristotiles hic inquirere 60intendit, ut ex praemissis patet; attingunt autem

l d

Ig d

S

Y

r ud n e aE oU 8 E o W? Y

NRE

I

TI T

B

EMH

R

NI I

I

mortui hanc vitam solum secundum quod remanent in memoriis hominum viventium et ideo hoc modo se habent mortui ad viventes, secundum considerationem huius vitae, sicut se habent ea quae nunc actu contingunt ad ea quae olim fuerunt et nunc 6 recitantur, puta bella Troiana ve1 aliquid huiusmodi. Dicit ergo quod Z t quod hoc t e quaecumque i mpassionum, s id est accidentium fortuitorum, contingat circa vivos

TC

I O

A R

s

ve1 circa mortuos, multo magis differt quam quod aliqua iniusta, puta homicidia ve1 rapinae, et mala, 70 id est infortunia quaecumque, praeexistant in tragoediis, id est a poetis recitentur ut olim existentia, ve1 quod nunc fiant. Quia in primo sumitur idem ex parte fortuiti eventus et differentia ex parte personarum, quarum quaedam sunt actu in rebus 7 5 humanis, quaedam autem sunt solum in memoria ; in secundo autem e converso accipitur idem ex parte p,ersonarum, quae sunt actu in rebus humanis, sed attenditur differentia ex parte fortuitorum eventuum, quorum quidam sunt actu in rebus humanis, 80 quidam autem solum secundum commemorativam recitationem; et quia felicitas ad personas pertinet magis quam ad res exterius contingentes, ideo Philosophus dicit quod prima differentia, quantum pertinet ad propositum, scilicet ad mutationem felici- 85 tatis, maior est quam secunda. Et, ex isto simili inducto de ,diff erentia eventuum, dicit esse syllogizandum diff erentiam in proposito. ,Manifestum est enim ,.quod praeterita mala recitata, etsi quodam NI #modo pertineant t s e ad hominem e saudientem, r m qui ialiquo t o n modo ad ea afficitur, non tamen ita quod immutent condicionem ipsius, unde multo minus fortunia ve1 infortunia immutant condicionem mortui. Et 5 hoc quidem induxit Philosophus quasi solvens rationem supra positam, quae concludebat quod, si 9 5 aliquid redundat ad vivos non sentientes, quod redundet etiam ad mortuos. a 3t 1r i 4 Deinde cum dicit: M a f a uetc., o 1g e 0 t s einquiritt ulterius s mutrum a aliquo modo sredundent ad s i s mortuos quae contingunt circa amicos. Et primo roo inquirit propositum ; secundo concludit principale intentum, ibi : C p o i etc. i Dicit rg d z à e f t m

Y 3 (c u i . V = ?i ns s 2@ )P g i s ] i (( ] Pi g i b - *l i n u ar pu Y ta 3 e la0 Yi t 2 3t i bsm oi no en 52 Y ? . Pg 1v r c Y m oa 6 i oc r a . s] 5 t la t l t ai u i B a Tt r Vm! g s$ oi aP 6 . l e. e m p Zc Z ) c r 4 6 i ma r 7 e . E Ye s d Er ( d e $ u rEi o u c w n Vr w n . . d 2) z dm m e . a. . t t 6 gt r H

:e

V S l l g s mm i q ]

20-21 A P 1r 3 1 b o1 1i ,a G2 Z1 d s M u6 t. - e t o( i2 S r 1 op ee 7 l u sa 3 t . ddr 0l s cA n, e ib . )e e i sr l ce l m mli e ek m i u.s s ne o h q a up m n d or da i i do n en m u l p f a st ie n ie at a t ii j ss uugt em ce udb- s sm ee rbtx ru eui e> quxr oo aros& , umie ss ab es nu mt nrs c m i t ei u u i ou e i i ua u m t mfo t s s s u i i c cma e l i T a I p qh ua aa s2 C.o d. L -d e D 2im a a1 a I X e 8c8 a m t e Ic X a e1 si l i au cI A r iD o m B Pu u1 6 I . 8a os 3.) L Al t , I 2u,s ir r ti ti u eu s m m p u e ad n c x evu up u neo m erb m o 1 u e X f bb u 1 i ( t 1 s1 X i1 ars 3n . s i i uc f a a et a C v n ai Te cdC G hr 1 ef o 1 oeba 1re n 5e d m nam 1or tu8z u pta i a n a rn s one. sclf ti au- C, b oer ii f s m f unt tqe C D 0 1 X i 5 e ( 8 A cV p6 2e . t ee I . 6d i z qf r I P ). d e uf ov yi a , r io u u tu n m j t ced l ft hn iB i c, ix t i au c u, u t l gs i t i u u o t ur v p Ae r D 0 mr m 1 o x e 8 1bb i ( t 1x 7 . A7ra -nPD u 6x 4 D) 3od . Li n l ,w c 4 e.5 s i1 o eo i 1 . ( 3i v27 ntm C t 5 e P 7 B,u. o y . t 1G s g s 3 i eo . S ud4 - fi qI i aae5 : Cp. l .a .IG a . m &1 go2 e l I c1 e m 1 . r nr7 aa a & ;h e , . a D 1 ip 2 e 2 , os. 1T t 2 l w e 4h q 5 a l cy( ) . a .cs I tmS2 q a a ; .I . q r a 6aa 3 : q. g a. 0-r C i 2. . V 2. cIg f7 ln 25r2 I 1 I.. .I i f c 88 o l1 ) 6 a2 X n;r .c 8I i 1l. 2 1 e .a . I-3n iL - 2 r 7. ne 6 3 o .+ 3 . g , p u ui . r e s nv . a c v g o e p 2r n r( . fa 5 bT A i eg Loi f l rg c* etp r . bi 6ueo f cyuo ed sv rsr i t p mi r ebatu g . o m t c t m u 5 C 4 sr 7 c g l f . 1ui -.1ec i . a 6p. 66nu n C d 2ri 0l 0tm 1, n f -a n c ia 3 ,. 1f u n 6t 0 6r m . 6 5a 5 L 1. a 7 3 i 1 0 a r9 g u m i I b 05 I 2 .u - n 8t - f lr 4, e , rev t p 7& .1 rt.3 L m rb bi 1 i tm uO . sI a 6 Ed 7 p 1 un 3 ; 0- . f0 3s. 0 ; A 76 . 3 L r 3 . Cb6 ab1 4 oev s1 . ,

;

:c...

:s

:e

;

t.

:

:

;

;

; : CS ;

17 (1101 a 23 - IIOI b 9) ergo primo quad magis videtur esse inquirendum circa eos qui mortui sunt si aliquo modo commu105nicant ve1 bonis ve1 malis quae accidunt in hac vita, quia quod non immutentur ex eis a felicitate in miseriam ve1 e converso, satis videtur esse mani-

1101

b 5

festum. Quia, si aliquid ex his quae hic aguntur ad eos redundat , sive bonum sive malum, erit ali110quid fragile et parum ve1 simpliciter ve1 quantum ad ipsos. Si autem hoc ita est, non erit tantum et tale ut faciat felices eos qui non sunt, neque his qui sunt auferat beatitudinem. Dictum est enim quod parva accidentia non faciunt immutationem 115vitae, si ergo ex his quae aguntur parvum aliquid redundat ad mortuos, sequitur quod ex hoc eorum condicio circa felicitatem non immutetur. Deinde cum dicit: Cos..eve quidem igihw etc., concludit suam sententiam. Et dicit quod bona 120 amicorum, quae agunt ve1 quae eis accidunt, conferre videntur aliquid mortuis, et similiter infortunia in eos redundare; tamen sub tali modo et tanta quantitate ut neque felices faciant non felices neque non felices faciant felices, neque etiam transmutent 125eos secundum aliquid talium, puta secundum sapientiam et ‘virtutem ve1 aliquid huiusmodi. Potest autem esse constructio suspensiva ab illo loco: GSi autem non tantum et tale etc. >, et tunc conse106 immutentur] immutetur Q(-KrW) dentur CO&. czwz Va% Ed31 videtur @

63

quens condicionalis erit : gconferre quidem igitur etc. B, et superabundabit illativa coniunctio. Videtur autem secundum intentionem Aristotilis ea quae hic dicuntur esse intelligenda de mortuis non secundum quod sunt in se ipsis, sed secundum quad vivunt in memoriis hominum; sic enim videntur redundare in eos ea quae amicis eorum contingunt post mortem, prout ex hoc redditur eorum memoria et gloria magis celebris ve1 magis obscura; sed hoc quidem dicit esse fragile quiddam, quia nihil est fragilius eo quod in sola opinione hominum consistit ; dicit autem esse parvum quiddam et maxime quoad ipsos, quia non pertinet ad eos nisi secundum. quod sunt in memoriis hominum. Quaerere autem utrum homines post mortem aliqualiter vivant secundum animam et utrum cognoscant ea quae hic aguntur aut si ex bis ahquo modo immutantur, non pertinet ad propositum, cum Philosophus hic agat de felicitate praesentis vitae, sicut

135

140

145

ex supra dictis patet. Et ideo huiusmodi quaestiones, quae longa discussione indigerent, hic praetermittendae sunt, ne in hac scientia, quae est opera- 15~1 tiva, plures sermones extra opera fiant, quod supra Philosophus reprobavit. Alibi autem haec plenius disseruimus.

~

II 8 igitur om. @(-Pr As W) I 24 transmutent] transmutant @(-Er2 PT) ea om. CD 138 quidem coni. cum Ed21 quod @ (om. F TO VGZa)

134 vi-

135

: CI

Utrum aliquid redundet ex vivis ad mortuos?... Dicendum quod, sicut dictum est [f. I7ra], 130-142 Albertus Lt?CL f. I7rb philosophus nihil habet considerare de statu animae separatae, quia non potest accipi per sua principia, Unde qualiter se habeat anima separata ad ea quae fiunt hic, et qualiter iuvatur per ea, nihil pertinet ad philosophum, sed ad theologum. Unde de hoc non est quaestio, sed utrum ad mortuum in quantum mortuum est [cf. Eustratius, p. 93, 5 ; 06, f. 35rb non dicimus mortuum ut mortuum felicem] redundet aliquid ex vivis. Et dicendum quod nihil mutatur a felicitate quae fuit in vita ve1 miseria eius ex casibus propinquorum, quantum ad esse eo quod intransmutabilis est, et non cognoscit quantum ad essentialia felicitatis, neque quantum ad exteriora, sed tantum quantum ad quendam decorem, scilicet secundum quod refulget in fama hominum qui accipiunt aliquem defectum in parentibus ex defectu natorum. Et sic ipsi vivunt ex memoviis hominum. Et quia fama est extrinsecum bonum et cito transit et, si adiuvat vivos, nihil iuvat mortuos, ideo dicit qnod redundat ad parvum et fragile ve1 simpliciter ve1 illis B. - Cf. ipse Thomas Sz+ey 111 Se&. d.18 a.4 sol.3 sicut etiam Philosophus dicit quod de bene esse ipsius felicitatis est ut felix etiam post mortem vivat &i!memoriis homiwm B, nec non R.A. Gauthier Trois commentaires..., p. 253-258. 142-153 Cf. A. Mansion Autour de la date..., p. 465-471. 148 Cf. supra lin. 57-60 cum adn. 151-152 Cap. 11, 1098 a 32-33.

:
Avicenna De azima sive Sext.zat. P.V c.7 (ed. 1508, f. 27ra sub littera A) Averroes Comm. magnum in AV. De anima libftos 1 7 (in 402 b 1-5), et go (in 411 b 5-9; ed. Crawford, p. IO et 121) ; Anonymus Comm. in Eth. zovam, C5, f. zg4va = Pr, f. Iovb Tangit opinionem Platonis qui ponebat partem intellectivam esse sitam in cerebro, sensitivam in corde, vegetativam in hepate > Prc, f. 142~ corporis particulae cerebrum, cor et hepar sunt istae > P 17 f. 33v Nota quod Plato ponebat animam intellectivam esse in cerebro, sensitivam in hepate, vegetativam in corde, sed male ponebat 3 Albertus f. Igrb (Avicennam et Averroem laudat); Comm. p. 142 a. Cf. ipse Ihomas Co)&a Cent, 11 58 q.76 a.3.

;

:

;

;

:a

:

;

:K

; Ia

;

:

;

: cc ;

;

Lect.

, ,

20 Irrationabilis autem hoc quidem assimulatur communi et plantativo, dico autem causam eius quod est nutriri et augeri. Talem enim virtutem animae in omnibus quae nutriuntur ponet 1102 b 1 aliquis utique et in embrionibus. Eandem utique hanc et in imperfectis, rationabilius enim quam aliam aliquam. $ Haec quidem igitur communis quaedam virtus et non humana apparet. 5 Videtur enim in somnis operari maxime particula haec et 5virtus. Bonus autem et malus nequaquam manifesti secundum somnum. IJnde dicunt nihil differre secundum dimidium vitae felices a miseris. Contingit autem hoc decenter, quies enim est somnus animae secundum quod dicitur studiosa et prava. Verum tamen si quo paulatim pertranseunt quidam motuum, et 10 ita:meliora fiunt fantasmata studiosorum quam quorumlibet. Sed de his quidem igitur sufficienter. Et nutritivum igitur relinquendum, quoniam humanae virtutis expers innatum est. § Videtur utique et alia quaedam natura animae irrationalis esse participans quidem aliqualiter ratione. § Incontinentis enim et 15continentis rationem habens laudamus, rette enim et ad optima deprecatur ratio. Videtur autem in ipsis aliud quid praeter rationem innatum, quod adversatur et obviat rationi. Firmiter enim quemadmodum dissolutae corporis particulae in dextram praeeligentium movere 2oin sinistram prave feruntur, et in anima sic; ad contraria enim motus incontinentium. Sed in corporibus quidem videmus quod perverse motum est, in anima vero non videmus. Fortassis autem nihil minus et in anima existimandum esse aliquid praeter rationem contrarians huic et obvians, 25 qualiter autem alterum, nihil differt. $ Ratione autem et hoc videtur participare, quemadmodum diximus. Oboedit igitur rationi quod continentis. Amplius autem forsitan subiectius est quod sobrii et fortis, omnia enim consonant rationi. 5 Videtur utique et irrationabile duplex. Plantativum quidem enim nequaquam communi30 cat ratione; concupiscibile vero et universaliter appetibile participat aliqualiter secundum quod exaudibile est ei et oboedibile. Ita .utique et patris et amicorum dicimus habere rationem et non quemadmodum mathematicorum. § Quoniam autem suadetur aliqualiter a ratione 1102 a 32

: : om.

32 Irrationabilis RpT (&. I ; cf. su$wa c. Ig ZGz. go) Irrationalis LRt 1102 b 2 imperfectis Rpl(-SI) PnRpsT (Zk 21) : perfectis ALRtRp4Ba*Sl 5 virtus LzR virtus baec AL1 5 ma15 rationem habens LRT (&z. nifesti LRtRp4 sunt add. Rp132,3 II igiturs LzR AL1 80-81) : rationem [laudamus] et animae quod rationem habet (=1&yo~ X& ~tc $ux?j< TÒ A6you 16 autem A _Wz. Nova LaR : 6x0~) A ZWz. nova (animae $osZ habet tran@. rnz& mss.) 17 .aliud LsR et aliud AL1 20 in sinistram L2R : e contrario @aem. AL1 sec.m. om. L1 2g irrationabile LzRtBa*SlRpsT4T (ZCz. I 22) irrationale L1Rp1t2(- BalSl) 30 vero ALRtRp4T Z!z3142) enim Rpl~~?~ 30 universaliter A L(Gz .kj~) R omnino L (& comm. [=Eustratius, Ia-IIae q.56 a.6 ad 2; IIa-IIae q.58 a.4 ad 3) ? p. 118, 341) a?z eliarn omnino T (cj. Zin. 143 omnis Cf. sujra 1097 a 27 cum adn. 31 oboedibile LrRtT (Zin. 145) obaudibile L2Rp

:

:

:

:

;

:

:

:

1, zo (1102 a 32 - IIOZ b 8)

71

irrationabile, nuntiat et suasio et omnis increpatio et depre1103 a 1 catio. 5 Si autem oportet et hoc dicere rationem habere, duplex erit et rationem habens, hoc quidem principaliter et in se ipso, hoc autem quemadmodum a patre audibile aliquid. § Determinatur autem virtus secundum differentiam hanc. Dicimus enim harum has quidem 5 intellectuales, has autem morales ; sapientiam quidem et intellectum et prudentiam intellectuales, liberalitatem autem et sobrietatem morales. Dicentes enim de moribus non dicimus quoniam sapiens et intelligens, sed quoniam mìtìs ve1 sobrius, laudamus autem et sapientem secundum habitum. Habituum autem laudabiles virtutes lo dicimus. 1

1

a 3

1I d h s u i V d f i m n e D a q e e h e a p a v

a 7 e

L x

(

2 0t

z: v

2A

03

(

IR e

4 ;q L

ca

as ’ )1

~.1

j.

-. I

.5

.l

Ic

8

I.

)a

e

2P oc h m . r ia ui bs c a s t b am uo m ui e a aw e u a tP o t t s ep i . ih t p moo a nl a q a nn qn io e u le r h i u ia p p is m r r n , inu a t a si s l i ai pa r nv e er i a i i t art r t q ms o a uo i te a e i a eta i n a o pi u i ac bE r p p r dt ra r to i api en v t pm mi i i ao t do r i ne t a m n d e s u i p m ea m v obD cl c i d nr e H u i uqs i iui a un e mui oc t m n g e d1d t o i I 2si id 1c ,ocl dn tt t0e . ei e: 2 pc at ri a uu pi ar. w ct e n oeam e an h 3r u s ei u 0 a n s mt m dm ia a u b e ia q t i et dl C t ip : t ei d i i qq r a do d m p up a q r o r cp iu a o iaE m pc t r t tl e pa n ron hi eo : pt i dom Hxn er ma c a uic m a om e m ua d hs sc do -r s om ed o t i on o i dri mm a p gt i ul r sr o e rq i s p c a au l et a du t no lqen r e i ni pid auni ppi g a e a ak m ar i nec cn de a ri t c is oa ec x se w om t m, m i na m m se u e p a ho s r i :e H un q t ob i a m hz e pt i q r i cr i c u g n p .i r i oe oq t amnr t s d n s h ue r ooa i t u or t nt t md e i a s o n Sl e emb m e i n ca n mai tu d ut d 3 1i a:e b c3l 5 e a1n d m n ~ .a t rd i ~ i , t u e qn a n s ui a s ap t m an s ea i i i V ae c u os o v a mt hm i i e n t i m nv e q i i c uef e x u sb o nve n iiar t H e o i u np n dg s ea sdie i i an m r euc b m mo sao mp i ; v i n od ae m e c m er e n a n p t eu i q a e sic l nu r s tua l a ua s et su a n te i f m s io r n f i i im as ii t d u ld n a t bm i u ro te u u rmr e r s e i t h u n E ot g p at am m ra n l ei e e r c i n i nn n cs aa cii i uu r er I a egm u ms ml d u lea n i t es 1 t tu e bt i o o q n nm n un usn i i a oa to i d t n e dn r l b omu s ni p ie a ni l and nm i a n n q u e i ap u t h s m l r- t s o e o t aqi o i e h d m4m lub p s c o0 i i ou r ; u m n b ds i n em cse a nm or om 1iu, i l up n tl n u se ut s r ru n s e i o n o s n ea n aa l q e i tm d t n u b d ut i v i i tm m oau na mi i ea i e d ss n q m m t c us b a n a s i o r n s e n e m i o c t c q aons f m u u u nnoi e n r n i i i,t s u , ds 2

0

p

n o Uiv e cup aa n lne 1dunr l m q u i dn ino u s t ei ctuv s o e t u. re . d n e cu S t rt e ii er t b mn v si m i t u s of i c c e m e be u t r rn us h p a a i aa n n e n snr ip co ois f me n n d m l e ar a om i ua ls ef n i sf ml i e e c d r et n u vs ts i qo si s ti iuut i msui ib a 5 dm a l gu e in i a i e h d os a s e m t m b em pt no q e n oe s c li t s 4n oii po if e i tc o, oe n b ei r g s e r i a e t e in n d i qs m ti i a us pr um u e ms ia ea r a ed t ove rts l xi cns ocu m f m u tue e v uean o m tt nHi sranu b e tos autt i m c t a-r l h s sa to ee b m al i tn e a s na n tpm s c tf e i ie c l os u i nt i e l sn o s oc i d um co c e e na t on c u s m trne ,c o t t s ai m h qn y ut l io i nd et t cf i l u t lu is e q o n p u mv i r eo h ni ma a t ds a iv nl ed o b bau oi edi mm e of n n - etif man n n te su m ar e s i nm s i qi n oa s s m p apin 5 aea 0 ol rsrb a q p t au ar e na ar a m i i me uq t tu eoiuo e ui m ,n la

s

2

m

V

m

0

so

A o

Q Yo ( F4 ep

o t m2 t pf O s po

PAi

oC uPov Q O se ar

7pO s g tf svr. 4 s . ]) 2 i. o am t@ 5 c A2 l up s re sY Pspao en P

4 +s m ea. i A 6 o . fs P? 4 3eoer pnt 5 o * 7 Pcpra i tY u

;

l o p

;1

p

.s i D s.eanu ur e

1

o

,e P mrntn r

c

b r

r

W a .tut

1

e

K a

5 L 1 b 1 i 18 1,in. 3IIO+? n b 02. .1 . C2 A 8 Df a r - 1 3 .4e Rib I 2 1 6, 41 ia s 5- 3 , 13 1 4 mt -ga 5, 2ao 7 5t e a 1e I s 4 nb 6 V , t 8 Ii 5b 1I . 7 ,m e81 0I. aC t85 A I-3 ZDcf s r 18 . e.. o i 7ms 3 n t g g-10. ;_ 16, 433 b 31 - 434 a 5 D E et vsgdia I, 454 b 32 - 455 a 3 3, 457 b 1-2 (ed. Drossaart Lulofs, p. 3* et 89 De anima 11 g, 416 b 28-29 M I 2 3 e b 1 V , 3 7 4t b8 1 , De 9 8e gen.- 6a&maZ. 111 0 o 2,1 753 a 18-19 v 9IV 1 1, 765 . b 15-16 7 V 6, 786 a 17 Ps.mra b u intl l lt r i t nouo i e a c e r it i A P r X 1 r 9 i aX 8 4 oA5 s X - L , fbl 71 t 3 e I s. ib g o r 5 c n o. ec v t ea ti e tdd .n srb s hi r D s e ve o 1 t b i1 me 4i n gn t vd5 u p i2 i o ie7 t el 1 cn ro o r ri as f t p i i as l t o u ; e Cnt o or r s r oi m rut a mv nim i t m a o s ue 4 A ( p 5 l d d n v e i Y i T a i r t m h m v t n h e i o i d a t s o r d m s d d u e t o m i a e s e a m l a m i u s e t t l n n n m m u , e t o e i r g u m P 1 a s 4 . 4 e c i Is c If ln 4 X s . e I. r i f A3 e t Le nr f l-1 est . a . b4g d cet v e4v ii etec s i r) b m d s s. u e t tq i o t n c a uu d m d u e si i n un , a u u m v e e d i ss d e e st ot i ps t ea q m u du p e ce t u n miva t s u ee i n o esiat t nem t sa o sogit p dt pe x m iu e u uc ln m r m su i i, i n a, o i m n n e ep o sr dr > t C oi i ioX c . t g f l nm t 3 af . e . i4 f n 3 Au n5 Dr u -s r n e v .- ea s4oIi d4 t b i 94 . 1m, s u5 g -7 . . nt s4 i 1 . oo l 0 t S u vo e it i m qt n n > p b 2u m c sn 5a o u m eu q -eu ba l o ns i u 2dt i l ud s. e n iv 6ea lvi mo u . t mde m iiq s oel tnu bm u a- o c s u e d o ) l (s Dm i ) uLe s rc pp 3 mG u de oi n. M 9 .lr X sm u xo 3 oe ( X s7u m 2xy A 7 fgP I: ac6s1 7sa - soL I xa, % o3l B, r I r m i ) i t an u e e sn xd ei e it o c nmt ne r C e s e tk am e u r u n eo ba i x m n s im ry csu t u > me Aie ton e L n n ols i @t r e t s br o w i cu ea n . o t r r i f 1 S . gp s e o l v e e ss m i be r et ng m x t n uasa pt a s smeex ee r c u editi i rr e ct u p nnim n i du i mo ta e t o uds t um e r ne, e m r u dn t e s e i p ta i t a r e c c i ir es r qc n aa id . ui pbmt n.u a da )o i ; .f~n c eep 1)t Oo be dC ci n. ? 4Ve n .rc a f in W s 4In e i. t . % pf 1t mo3 ir i r ta l 1 si 7l 3 un 9i 8 p. n r 1. 3 a 8 9 3 .

;

;

;

;

;

;

;

:e

;

;

;

;

:

;

:e

d

.

;

:t

;

:c ;

:

;

. SENTENTIAE

72

PRIMI

LIBRI

ETHICORUM

animae secundum quam homo dicitur bonus et malus. Contingit tamen per accidens quod bonus et malus in somno diff zrunt non propter differentiam eorum quae sit in dormiendo, sed propter differen55 tiam quae fuit in vigilando, in quantum scilicet quidam motus vigilantium paulatim pertranseunt ad dormientes, prout scilket ea quae ~homo vidit ve1 audivit ve1 cogitavit vigilando occurrunt fantasiae dormientis, et per hunc modum in dormiendo fiunt 60meliora fantasmata virtuosorum qui circa honesta se occupant in vigilando quam quorumlibet aliorum qui vanis et inhonestis vigilantes se occupa&. Et de his sufficiat quod dictum est. Relinquitur autem ex praemissis quod pars animae nutritiva non est 65 nata esse p-tkqx humanae VirtU&. 1102 b 13 Deinde cum dicit: Videtw utique etc., ponit aliud membrum divisionis. Et primo proponit quod intendit ; secundo probat propositum, ibi : Incontinen-

in incontinente autem vincit rationem, quae dedu- 95 citur a concupiscentiis pravis; et ideo subdit exemplum quod, sicut quando corporis membra sunt dissoluta, quia scilicet non possunt omnino contineri a virtute corporis regitiva, sicut accidit in paralyticis et ebriis qui moventur in partem sinistram roo

tis en& etc. Dicit ergo primo quod praeter nutriti70vam park-n animae videtur esse quaedam alia pars animae, irrationalis quidem sicut et nutritiva, sed aliqualiter participans rationem, in quo differt a nutritiva, quae omnino est expers humanae virtutis, ut dictum est. 1102 b 14 75 Deinde cum dicit: Incontinentis enim etc., probat propositum. Et primo quod sit quaedam alia pars animae irrationalis ; secundo quod participet rationem, ibi : Ratione autem et hoc videtw etc. Primum

1102 b 25 Deinde cum dicit: Ratione autem et hoc etc., ostendit secundum, scilicet quod huiusmodi irrationale participat ratione. Et primo manifestat hoc ex his 115 quae intra hominem aguntur ; secundo ex his quae aguntur extra hominem, ibi: Quoniam autem suadetu7 etc. Circa primurn duo facit: primo ostendit quod hoc irrationale participat ratione ; secundo quasi concludit diff erentiam huius irrationalis partis rzo ad eam quae supra posita est, ibi : Videtw utique et iwationabi?e dupZex etc. Dicit ergo primo quod

autem probat ratione sumpta ex parte continentis 80et incontinentis, in quibus laudamus partem animae quae habct rationem, eo quod ratio eorum rette deliberat et ad optima inducit quasi deprecando ve1 persuadendo; uterque enim horum eligit abstinere ab illicitis voluptatibus. Sed in utroque eorum 8s videtur esse aliquid naturaliter eis inditum praeter rationem, quod contrariatur rationi et obviat ei, id est impedit ipsam in executione suae electionis, unde patet quod est quiddam irrationale, cum sit rationi contrarium; et hoc est appetitus sensitivus 90 qui appetit id quod est delectabile sensui, quod interdum contrariatur ei quod ratio iudicat esse bonum simpliciter. Hoc autem in eo qui est continens vincitur a ratione, nam continens habet quidem concupiscentias pravas, sed ratio eas non sequitur,

hoc irrationale de quo nunc dictum est videtur aliqualiter participare ratione, sicut supra dictum est. Et hoc manifestum est in homine continente, 125 cuius appetitus sensitivus oboedit rationi ; quamvis enim habeat concupiscentias pravas, non tamen secundurn eas operatur, sed secundum rationem. Et multo amplius subicitur huiusmodi pars animae rationi in homine sobrio, id est temperato, qui ita 130 habet appetitum sensitivum edomitum per rationem quod non sunt in eo concupiscentiae pravae vehementes, et eadem ratio est de forti et de quolibet habente habitum virtutis moralis, quia in talibus fere omnia consonant rationi, id est non solum 135 exteriores actus, sed etiam interiores concupiscentiae. 1102 b 28 Deinde cum dicit : Videtw utique etc., concludit ex praemissis diff erentiam utriusque irrationalis. Et

quando homines cligunt moveri in dextram; ita etiam firmiter verum est ex parte animae in incontinentibus quod moventur ad contraria eorum quae ratio eligit. Sed hoc non ita apparet in partibus animae sicut in partibus corporis, quia in partibus 105 corporis manifeste videmus quando aliquid inordinate movetur, sed in partibus animae non ita manifeste hoc videmus. Nihilominus tamen existimandum est quod aliquid sit in homine quod contrariatur et obviat rationi, sed qualiter hoc sit alterum 110 a ratione, utrum scilicet subiecto ve1 solum ratione, hoc non diff ert ad propositum.

62 vigilantes] Post se occupant Y 77-78 rationem] positionem Kr W(-Bgr) 83 horum] ipsorum AoKr eorum Y? om. V 124, 144, 149, 15% 159, 172 hom, Pd) 116 intra coni. cum s8c.m. VVl”] infra @

ratione Bg* V6 sec.?% Wi Cj. &n. 115, 1x9, quando] quomodo @(-P6 om. Cl et ex

106

121 Lin. 1102 b 28. 124 Liri. 1102 b 68 Lin. 1102 b 14. 78 Lin. 1102 b 25. 117 Lin. 1102 b 33. 13-14. 130 Robertus Grosseteste Notdue (adn, marg. ad 1102 b 27 < sobrii % in Re Plz Sk*) seu temperati p (adn. marg. ad 1103 a 6 < sobrietatem > in Re PIa Sks) seu temperantiam > (adn. marg. ad 1103 a 8 < sobrius > in Re Pn Sks V12) < seu Hoc nomen sophrosine significat temperantiam et sobrietatem et temperatus % (adn. marg. in Pn, f. 23vb Ska, f. a8ra) castitatem. Ista autem duo nomina, scilicet sobrietas, castitas, quandoque sumuntur pro temperantia, ut in libro Sapientiae [VIII’], ubi dicitur ‘Sobrietatem et sapientiam docet et iustitiam et virtutem’, super quem locum dicit beatus Augustinus [h’etnzct. 1 VII 3 PL 32, 5921 quod sobrietas sumitur ibi pro temperantia, sapientiam autem pro prudentia et virtus pro fortitudine. Castitas autem secundum quod opponitur luxui qui est etiam in edendo et bibendo, manifestum quad eadem est temperantiae. Propriae autem significationes horum duorum nominum satis sunt notae >.

:< ;

;

;

:

:e

;

:
; Albertus Lect. f. 2Ivb Sicut dicit Commentator, ut plurimum dicit propter quosdam qui hibent scientiam per naturales inventiones... et talis intellectus est in paucis. Ve1 dicendum quad, sicut dicit Philosophus in 11 Metaphysicae [1 4, 983 b 1-191, illud quod unusquisque per naturalem inventionem habuit parum fuit sed per cognitionem omnium, quae fuit per hoc quod unus alium docuit sua inventa, perfectae sunt scientiae. Et ideo plurimum est ex dottrina, sed parum quid ex inventione propria B ; Comm. p. 150 b. Cf. supra I C. 11 lin. 42-54. 56-57 et 62-67 Albertus Lect. f. zwb-22ra Utrum mos et consuetudo sint idem?... Solutio. Dicendum quod differunt. Ethos enim in graeco utrumque significat, sed tamen aliis litteris scriptum et aliter prolatum, quia correpta prima significat morem, producta vero significat consuetudinem. Hic autem’$criptum est in graeco secundum quod significat morem... B Comm. p. 147 b. - E contrario et rette Anonymus, p, 122, 17 - 123, 5 ; 06, f. 43va (Roberti Grosseteste notulas uncis inclusimus) Ex more [sive consuetudine] ait irrationalis animae virtutes advenire, cuius apposuit ostensivum hoc, scilicet propter hoc et morales ipsas vocari. Ab hoc nomine enim ethos [quod est mos sive consuetudo] qthos nominatur et qthicae virtutes lthicae vocantur. Et est ethos quidem operatio, qthos autem qualitas, quae per operationem infit in passibili anima, quae qualitas est finis et opus eius quod est ethos in anima, videlicet hac irrationali quidem, subordinari autem rationi potente. [Haec enim duo kmina ethos et qthos non differunt secundum pronuntiationem vocis apud nos, nisi quod hoc nomen ethos habet primam litteram e brevem, hoc nomen autem $hos habet in nostra pronuntiatione primam litteram e longam. Littera enim graeca quae apud Graecos vocatur hoc nomine ‘ita’, et scribitur per duas virgulas erectas aequales et aequidistantes quas secat orthogonaliter tertia virga retta per medium hoc modo H, in nostra pronuntiatione valet e longam]. Dicens autem ex ethus [id est more seu consuetudine] advenire +hicas [id est morales] virtutes et credere faciens hoc et nomine eo quod ex ethus ipsas advenire testimonium facit huius scilicet non natura ipsas infieri habentibus) (cf. supra adn. ad 1 c. I lin. log nec non Stifiey 111 Se&. d.23 q.1 a.4 sol.2 ; FIIae q.58 a.1). - Cf. Averroes, 11 c. I (ed. 1562, f. 18va) Et propter hoc, Graeci deriuant nomen moris a nomine consuetudinis B. 61-62 Cf. infra c. 6 lin. i51-152 ; Ia-IIae q.58 a.1 ; q.78 a.2 nec non adn. ad c. 3 lin. 15-16. 104-105 Lucretius De ~e~wz /2atwa Seneca Qu. nut. IV 111 4. Io8-Iog Cf. supra 1 20, 1102 b 25 - 11o3 a 3. 1 313 ; Ovidius Ars am. 1 474 ; Ex Ponto IV x 5

:a

;

:4

;

: CI

;

:u

:

:c

; ;

:
Arist. 1103 b 13

: KAlias

~ec.wz. EraVI

qui

S] fiunt @

158 veli]

non indigeret dottore, quidem divigeyet eum ad rectas 145 I-in. 1103 b 22. 155-157 Albertus h?Ct. f. 22Va operationes h 175 Albertus Lect. f. z2va : < sed m@s omne, id est immo totum esse virtutis in ipso ex hoc dependet 2.

155

MO

MS

1103

170

17s

b 22

2 1

1Q e q

3 gn or n ci e an o tog ei n unro as . rtat em ein ua n a et elu s o n q im t e c nv i u aa s i i m i , dt a r d mm t o s e e r t oq f n d u u nu f eu t t ii i sl a i a c sl m q i eu u u a tm .e r i e es o eu sq cc c oas f tu er i p, a isu r e e s t cc aa a u q o o u re pe h a e as sea d a l n tt urs eo i i i n a; mt mo n t ei n d nr h q tf u h u qi i a a ude u b §l S eir s i e e m xi t s c ia u u md s q ei ru cg o ai c ti p e tsd o at e t iue m m u r opm m r a np u r eo n a pc u d h oe e q t e e o r st t ru e se c eu t ai m t t , t er td tr i ai o h au a va da 5 l I ib a l pi l re u i ra l tt t t asu u e e e d t m r c e s 1q u o i 0uq d mo m t 4ou ee ps n n ti es n ee i ii t ror s pa anm om bo c e d e dc q e r u i ue i b t p cn et n e i r id m tt i , u a un m d d Q i s u s x e mo e i sr ean c m u mq xt i u u nou pe a n s tna er m d . ee it i o u n e pq t c t eu n e o s hr a i m n t aa e h fa bt i en ei l r s on un s T ee a a e a m q uu n x l s ua t n a i i e ed e i . s r mmv t m o e e m q d d s a u e h se i g n hsi u e cn i o at c r eg s n b m ru e o tl t ii n ei s ea nnn us q rn ei e bu a ut a m qm lb ee r u , i r e q a u t O aa ip o ud poe q p tia t sra u e et d e ot a r m . m se e a p t n u q n ue i t m et h n e e e ma n d t ab d i de e c mt r i S0 u q e e b u t p x d e a sa ri r m el as n v ri et a im se t s o e a e 5 P u ni hr xs t g io q ip a i m c ul e nt u oi c du m an u ur i s a a ni u l e b s nn n i t u adc t a p to i eagr r er au n e d pi n emom i s ar em t mi tnt a e g ei n s n tf i t i e fi s Q t ui f i ene s o . v t mar i a nt d d ii e m tt m aou 5 u e g pen d i c et i e g or m f n ra i a -b c s u i i f u so ma i er p pue c mt t o ut t i i i t ne b l t u tm i i u s t d e m m e tc i p f s o n l fQ a a r u i eu n u r s u t a i t u s t e t em i a mp so f e um a a e s t num Ic ti a tge t i g l en au i v ns n t a tu t u n i t t ne ef ht m o e a va rp t l i b te i r e ir i t t ta s u un e o 0 ut n e m f iei ni t s un m t m i u gi e h s ai t i tt l i n e i e q fn om t u tf i smi i ii h e dn m c i d ui ie l ns tt o u, o v da m Sa u an i ed q d q ui moti u u a ta im t i xi e l, n d. m i ì .e t p o e n o a u l rte t bi un eq i n pa cu t t t ee u e a d r m t i q a so u fu q tm i ut ua, n gie eg e inm m r s ts ea ,e sd n C 5 e o t s n re ef i ia rt m o b m u rp i m te l p iri i t ue d a m pt e a ee s f u rd a e t ai l c e be v t m ut a u 3 S n us eg o ro e dea n .l t nue u egt m rm ae t n e oe e a x eri f t b s i rs i e sud u d dpe n e tm t mi ,

b 2

t s

p

3

1

e r D q a 1s s d a 5q a d c i 1 g t t O u 1 S r a c e 2 Q t a v e 2 s t c A s s r A A e A q

3

i

i

6

L 5 L m e R T ( e a a o L i g L A t 2 q L u A u

(

:

s b

:

2( g 1 3R : eG 5i R9 t 3 ,r d E t)h p A T 3 gee. u do h R L ot re c3 o r p R r 3 ce t a t t : h k 1L lm 1 - a a3 Z 1 Td5 Rp 0’ 2 ii 4T u)(O 6 nx )ceE~ em tr . @u 3 nG s S1 ti s La c( u6 z t s uZ n1 mRe e nz s tk e 64 h t i Lu Lu . r 2 ae a 1n R m m ) br m d t o aTr Ac d 6 ph Z Rc 5 s7 aa z Ep . )v bLr k tm ( & 7 e2t a . h. ZA &5 teR r 7 . n k L s ) pt Te a l r R v l T (t 7e i e Zi 5t qa n okL )u uRl a e n a s aip ar n e ( q lr a R u ia r n N R 8m i1 1 Lt ( 7. pL ) s T Z u 9 sA 2 e v k & R) o ( mI g& - sP pO us Z 1 e b . a r Rn u I Rp p bR Op tr L e r1a f r A a8e Ra ( n ( 1 e s pc Z a M1 s e T i k t h3 e n u a L ( s c R R K e2 t i p et 0 fh e iRu 3 (t uL1. mpn f Z eg hm xt eTt u k ti O 7.i t g . t h )m i A2 : uo R R L 2 i mt i p R 4 Ad . n Et v- (e Ls t ( e2 1 Lm R e h Z t5 2b n p . & u 4O sT K d ( i t h d( = qd n u M H , R = ua z d h at T im n d ) ) ~s s . Z .

E

f

up

0

i cu n

: : t

:

:

A

:

E

h

:

:

d

.

. t : :

h

t ei

om

i u

a

.s n

m - t a qt r ) e H . i )) n t n )e t z s )h i

o o

n a

.

m

e

ui a r .

v

t )

a te t b

80

S

ES

L NE

E

I TC

T

B EU

H

R NN

I

I

TD

C

II

O

A

R

et operationes in eisdem erunt. Et enim in aliis manifestioribus 0 ita habet, puta in fortitudine: fit enim ex multum cibum sumere et multos labores sustinere, et maxime potest haec facere fortis. Ita autem et in virtutibus ; ex recedere enim a voluptatibus efficimur temperati, et effetti 3 maxime possumus 5 recedere ab ipsis ; similiter autem 1 et in1 fortitudine: 0 assueti enim 4 contemnere terribilia et sustinere ipsa efficimur fortes, et effetti maxime poterimus sustinere terribilia.

3

1

1103

b

Q

b 26

eo gk c o eu ae u p t t n e Em cs o,qei c ru el r sam u s n g ao e P ae en k i si . t q s o n s i t du oaa esf u ud o q is s ari a ti p u nt i ean l et h i tr c n tt e s au q vs i cu ti l i er o nn p ud q tn s so 35 d so eu i c sh p p t aro e ie tr i , abdt or ui r eo na tmt e o x hp i b q ie n h i us c r q o oa u m t ci v qm e db n a n ds r i i -i e E c fi poa u o ar qrct o s dcc u i . s t oiha a ui en tmo gu lo pn no: hic e oe v ba mi o v nx c ue i n t a ir b nr b o u t o b se ut ta u ni a1 si ul s is t o si ; u n. d nen i y diu e q e om it t e n d s o s ss c uv i t ii gu ii t eDga e nc d r m S n dut u ic e in mc u1103 - t b 31gi c t d u i i e t d i n ia S n o a bt o i bf u iae pg e ia ot : et o nq t sco se c ri uui c ,epi tm . n t mis s. r no40 e dt ,u e qr n t ap u p ie aEa t di u oq m nus eo o tnce: e ou s c adib r dp s m e pi p ti f r p rr o a i n r ic s c m c h t edit m ite t cu i o- q ee i i n os mu nr d r d pi ma tm d c o te u l ii a a ir p ie r ; s n m ad e q m ee q c u co st u s u s or c e s i o e nt i n a n d c ful d n t u i o ui :nI a m b p qh u is a u?c t i ev iua e q t c is rdu m i n ass uo mo t o t ee q s c o xr u t .c p t r a e ; ar e i a C l n r ue r eo t qi u d b a -c a sc i bui i o t t t tuo uiu t ni a i lat i r r eu coi hi cumq e i ssr an o obit uu i s mtuc p cete mo i o ao e t: s d t n r . v v a C ip n di fr r p t ru peu s o ac du f r s a s hr uu ii eooe e si omtn ts sr pn et mae - i tmrt -a iem t n s p e ti r c ; s en as e f e nq e ai up- rt d sn n: u ao aeoi td i n mn tap u m d eit o m a e r o q o os hu s pt ii i uS oe c bc d qpe rn u t

P n f Is s r C t l d e s o d

i

y

I c s q c s 2 c e s

n

qu i e e un C i q i s s du u no c u i o s c ut g i c q p f ie o m u s go c f s a aDf se e m pcn

S e q q

o q

0

a t n

p s 2 t e t e q 3 v

c

r s c n e5 i i a h s si s a ha q E hf h su p 0 e

v

e q g

Z c ( t 1

@u o h o hi d t i e qp eq

n

m a

ps u e

c o

6 q 5

A c

i b 3

7 C 3 n 1 1 a 3,

;

C P ( g

e

gpc t icd i ns p t e oi v i n o as b e ea ; aas n ti u o e i o es o a e tn p e ql up ie g o n h ise

om e he m i - aq o m due x or t u n im s ca o a nt t iqrt co dour thuia .p esnm c b wom sc e e i cr en t e r un cl ndi r a nt at iuo v t di at r rn d a a p c e eu en rrf s i a Ps pi iaf a t t o d ut t ti u a u s e iguic t t r t - onroi e sn rg eu u rn i i qsn c Is i isrm u i d f cut eel o n f st es idi sV lcura e i bl e i r t ri t n et p a r r n qp nt s re a ap i uo t ac ur v t t e s air i id ami i i r net i l t r o v t et s i i t , i i irai at t t e q l u ao es iht u i a l sare b av ab d i scla ubi a l u s cei t s er d i s rq m ui scrc gu o o aiat oa r d t eu t a -s u l r e r 5 t 1es tb 3mi s i5ad 1u to 4e t, t 0ee d o r D o li cs t d a e In il ut a i i l pi t co mu u c i s n e tl r de m Ep da , ee t a q t lu o v o s na e n p i t ct ei i eg eic u amot dt o . trn t t ri l u aim ma qcdp n it uu ep t l spp c ol rr q uot io d p m prnt ps i e p eeo e s rd ooi il a ai auu et r t m - rod i i e ts s h o s no ns a n c i n q c sc i q mu e e r de o e u m i s u esr p n e i di; t t dm a ec o r i t t mbu a a i u eir e iai r dms u sa v x sp tsd e e i ou i 1 mm, s pi u d s o t or h t rc c v l t ut eit e u m i sm o e n, eu i irr 6 i u st c nt e 0 c n te u i n t e a d ot u vd c ecb o ie n q o d r t cu t s en i dc i Eiis o- h o ioi a q tag t so n dob u m i auu r mom a i r t u af a q s is i tp u i cu s nt i rl i n i ec e eer e t e q mti o m ct u n u ioa n u t t i at d n i r ue cai s is s ids o s us c e ei l us se i x nt c a n q c e tduq t s sdu t a i tu, ; uem o u nmd m u a n rse tm r o qisn i ia u d n tue i e l bvg mi atiams i i in s ea i t no r t n u mtp f i e imeoe q l dlaa ta n n a el t i e u a p te c l di e r e n s t l a lrr cu e u uon b tno e ic i ea oni ts hxt i s cb i 6nloic atal b e ti a -t l v o o v i a g c d e q hr rs u ai i n 5ianna l d s ne ls c u u . sdi e c p q n e vi e uE qt s ir s ri at au it rc es ap e p lui m t a t bs n e i am o u as i e rq

V P u o q P@ i V V u P %( dq W3 ) So 4 c -Ti u cì 3edl V f 3Aon i 1. pdi c . oZf 0 Cr n e k Var ( oai . , la 3] c &en z k f .cj P & 5 B u P r p. ) m o ]@ P r W 7 * e ( p (P i c = @o -r o =p (s P” n E@o - t p rV f r?s Bc o P3e r)t oo s 7 s po c r rnB op i cg Sn r 1 vuel f ei P 2 i ss) i e cb h v sr s g s oi oei pt eu G i s n : a ctm u eWxm nt u c d c u ct i .w me d. mu e o h bs 4 V o mo ei p S m Gc P. c t) e pe 201* .(f r c 1c C . d o. E a f . 2. i Y m t e3i ) f ) r f. f5a i Y c ( a . e e a@ c , m n ]. i a geA ft- et d) d od h . iO u n s sr a s c vT t le f lah V i i dI c. at8e lm I n 8 o ti 5s i3,’ g i - l .ea . ngt@ug 1 . , rS . ca( ai a3 61 e i 2 e a 40 @t l D t l h3 ( l V b i o t a ) a m a ] . l o i ma .

3 1 n i b 1

1094 b 12 ;

239

;

b 3. a , IO1Lin. 1103 p b 34. 0 14 Lin. . 1 4b 1 e c 6o l n 7 1 cV. cni 3 fl 0 1 1 I . n ir -3 , 1 1144 8 b 21-25. 3 - 53-54 Cap. 8 1 3 ri v gpm e >e cu ep s x 1 c 11 c I 1 a 2 f I 0 .7 , 9

; 11,

;

;

.

. d r.

;

31. 30-33 1 Cf. I 0q a I a 2 3I . q. a da a I6 e 4 .a - . r I 0 t 1d I 1 ga 1 I 4C 2 1. na a 76 1 4a- b 2 , 1 c i 14 14 -p I 5 b0 gf 631. I 53-. C ,35 O 1I a.8 O - o p . 1144 a 6 0- 4b 17. 5 -A L g 1 fl 2 e t 1.b 2p c y , e ve t p r br flrme u3e c . a 7 .i er p7m6 u Ld n 13 n f r1 p0 m b 1in . e,t a0 l- 6 b 1L . 1ca 9a6 1 .- i tt 41 2b ai 8 2 8 .

;

l Ec

:e

.

s

. w

mm n e e c leso p i i oud e

d trs m ee me s

re i

ov n t Ps sl e t V

. 5, . o t 6 2.

a

z (1103b 26 - 1104 b 3)

81

Sed si aliquis secundum debitam mensuram utatur exercitiis et cibis et potibus, fiet in eo fortitudo corporalis et sanitas et augebitur et conservabitur. Et ita etiam se habet in virtutibus animae, puta 115 fortitudine et temperantia et aliis virtutibus. Ille enim qui omnia timet et fugit et nihil sustinet terribilium efficitur timidus; et similiter qui nihil timet, sed ad omnia pericula praecipitanter vadit, efficitur audax. Et ita est etiam ex parte tempe- 120 rantiae; ille enim qui potitur qualibet voluptate et nullam vitat efficitur intemperatus, qui autem omnes vitat, sicut homines agrestes absque ratione faciunt, iste efficitur insensibilis. Nec tamen ex hoc accipi potest quod virginitas, quae abstinet ab omni de- 125 lectatione venerea, sit vitium; turn quia per hoc non abstinet ab omnibus delectationibus, turn quia ab his delectationibus abstinet secundum rationem rectam ; quemadmodum etiam non est vitiosum quod aliqui milites abstinent ab omnibus delecta- iso tionibus venereis ut liberius vacent rebus bellicis. Haec autem ideo ditta sunt quia temperantia et fortitudo corrumpitur ex superabundantia et defectu, a medietate autem salvatur ; quae quidem medietas accipitur non secundum quantitatem, sed secundum 135 rationem rectam. 1104 a 27 Deinde cum dicit : Sed non solum geneyationes etc., ostendit quod virtus similes operationes producit eis ex quibus generatur. Et dicit quod ex eisdem operationibus fiunt generationes virtutum et aug- 140 mentationes et corruptiones, si contrario modo accipiantur, sed etiam operationes virtutum generatarum in eisdem consistunt. Et hoc patet in corporalibus quae sunt manifestiora, sicut fortitudo corporalis causatur ex hoc quod potest multum cibum 145 sumere et multos labores sustinere et quando factus est fortis potest ista maxime facere. Ita etiam se habet in virtutibus animae, quia ex hoc quod recedimus a voluptatibus efficimur temperati et quando fatti sumus temperati maxime possumus recedere 150 a voluptatibus ; et similiter se habet in virtute

omnia sunt contingentia et variabilia, sicut etiam accidit in operationibus medicinalibus quae sunt circa sana, quia et ipsa dispositio corporis sanandi 70 et res quae assumuntur ad sanandum multipliciter variantur. Et cum sermo moralium etiam in universalibus sit incertus et variabilis, adhuc magis in%certus est si quis velit ulterius descendere tradendo doctrinam de singulis in speciali, hoc enim non cadit neque sub arte neque sub aliqua narratione, quia casus singularium operabilium variantur infinitis modis. Unde iudicium de singulis relinquitur prudentiae uniuscuiusque, et hoc est quod subdit, quod oportet ipsos operantes per suam prudentiam 80 intendere ad considerandum ea quae convenit agere secundum praesens tempus, consideratis omnibus particularibus circumstantiis, sicut oportet medicum facere in medicando et gubernatorem in regimine navis. Quamvis autem hic sermo sit talis, id est in 85 universali incertus, in particulari autem inenarrabilis, tamen attentare debemus ut aliquod auxilium super hoc hominibus conferamus, per quod scilicet dirigantur in suis operibus. 1104 a 11 Deinde cum dicit : Phmtirn igiiw hoc speculandtim 90 etc., ostendit quales operationes sint quae causent virtutem. Et circa hoc duo facit: primo ostendit ex qualibus operationibus causatur virtus ; secundo ostendit quod virtus causata similes operationes producit, ibi: Sed non sohm generafiones etc. Dicit 95 ergo primo hoc esse primo considerandum quod virtutes sive operationes causantes virtutem natae sunt corrumpi ex superabundantia et defectu. Et ad hoc manifestandum oportet assumere quaedam manifestiora Signa et testimonia, scilicet ea quae loo accidunt circa virtutes corporis quae sunt manifestiores quam virtutes animae. Videmus enim quod fortitudo corporalis corrumpitur ex superabundantibus gignasiis, id est exercitiis quibusdam corporalibus < in > quibus aliqui nudi decertabant, eo quod 105per nimium laborem debilitatur virtus naturalis corporis; similiter etiam defectus horum exercitiorum 75

fortitudinis, quia per hoc quod sumus assueti contemnere et sustinere terribilia efficimur fortes et fatti fortes maxime hoc possumus facere, sicut etiam ignis generatus ex calefactione potest maxime calefacere.

corrumpit fortitudinem corporalem, quia ex defectu exercitii membra remanent mollia et debilia ad laborandum. Et similiter etiam est in sanitate; nam no sive aliquis sumat nimis de cibo ve1 potu, sive etiam minus quam oporteat, corrumpitur sanitas.

104 in coni. (cf. infra c. 6 lin. 127)] om. @ 104 decertabant coni. cum Pr o2 Top4 Za] determinabant E (=@l[-PT sec.m, AoPs] Y[-Top4 Za om. V6]) 114 et2 om. CD Sed cf. Ari&. 1104 a 18 115 etiam om. CD 134 salvatur] salvantur @(superantur Db simulantur Kr sanantur 0) 140 operationibus] operibus @(-W hom.om. P3)

g4 Liri. 1104 a 27. 103-104 Isidorus Etym. .!iber VI11 VI 17 ; XV II 30 et 40 ; XVIII xvrr 1-2 (PL 82, 307 A * 539 A-B, GZossarium Abstrusa (ed. Lindsay et Thomson, p. 43) (Gymnasium locus ubi athletae nudi exerci540 C ; 651 C - 652 A) tantur gymnos enim nudus dicitur gymnasia exercitatio > (cf. GZossarium Ansileubi, ed. Lindsay et Thomson, p. 267) ; Comm. in Eth. vet., Ari, f. g4r ggignasia, id est corporis exercitationes> Lexicon verborum graecorum..., p. 259% (Gynnasia exercitia> ; Albertus Lect. f. 22vb ginnasia, id est exercitia B. Cf. infra 11 c. 6 lin. 127-128 cum adn. 111 c. 18 lin. 59-60 cum adn. 124-126 Cf. Bonaventura In Hexaemeron colI. V 5 (ed. Quaracchi, t. 5, p. 355 a) quidam medicus Frederici... dicebat quod ille qui abstinebat ab omni muliere non erat virtuosus nec tenebat medium>. Cf. infra 111 c. 21 lin. 72-77.

;

lwli~ - 23

;

:

:c

;

:

:

;

: CS

;

:

:

155

3 1104

b

Signum autem oportet facere habituum supervenientem voluptatem ve1 5 tristitiam operibus. Qui quidem enim recedit a corporalibus voluptatibus et hoc ipso gaudet temperatus, qui autem tristatur intemperatus. Et qui quidem sustinet pericula et gaudet ve1 non tristatur fortis, qui autem trktatur timidus. Circa voluptates enim et tristitias est moralis virtus. 5 Propter voluptatem 10 quidem enim mala operamur, propter tristitiam autem a bonis recedimus. Propter quod oportet duci qualiter confestim ex iuvenibus, ut Plato ait, quare et gaudere et tristari in quibus oportet. Retta enim disciplina haec est. 5 Adhuc autem si virtutes sunt circa actus et passiones, omni autem passioni et omni -attui sequitur 15 delectatio et t.ristitia, et propter hoc utique erit virtus circa delectationes et tristitias. 5 Demonstrant autem et poenae factae per haec. Medicinae enim quaedam sunt. Medicinae autem per contraria innatae sunt fieri. § Adhuc autem, sicut prius diximus, omnis animae habitus, a quibus innatus est fieri 2odeterior et melior, ad haec et circa haec natyam habet. Propter voluptates autem et tristitias pravi fiunt in persequendo has et fugiendo ve1 quas non oportet ve1 quando non oportet ve1 qualitercumque aliter a ratione deviatur. Ideoque determinant virtutes impassibilitates quasdam 25 et quietes. Non bene autem, quoniam simpliciter dicunt, sed ut . non oportet et quando non oportet et quaecumque alia apponuntur. Supponitur ergo virtus esse talis circa voluptates et tristitias optimorum operativa, malitia autem contrarium. $j Fiet autem utique nobis et ex his manifestum adhuc de eis30 dem. Tribus enim existentibus quae circa electiones et tribus quae in fugis, bono conferente delectabili, et tribus contrari& malo nocivo tristi, circa haec quidem omnia bonus directus est, malus autem peccans, maxime autem circa delectationem. Communis enim haec 35animalibus, et omnibus quae sub electione consequitur. 3

: Im.

: om.

3a pecia iti Rplpz (deest Rp4) 7 quidem ALRt Rp 7-8 ve1 1104 b 3 Signum non tristatur ALRtT (Ziz. 26-27) Rp (et non tristatur add. s,~.m. Rp3) 18 autem P1*T (Ziz. IOO) : et L1 (nec tion Post sicut A) om. LsR(-Pr4) 21 autem ALrT (Ziz. IIO) : om. L*R 21 pravi 3a $ecia in Rp3 22 oportetz V12 As% T (Zia. 113) : (enim add. sec.m. Rp3) ve1 ut non oportet add. AL(-Vn) R(-AslSl) 23 deviatur BarT (Zin. 114) : determinatur AL (talia add. cwm A em. 08 sed e@.) R(-Bai) 25-26 ut non oportet et quando non oportet LsRT (Zin. 126-127) non ut oportet et quando oportet L1 non ut oportet et ut non oportet et quando 2g et ex A Eth. vetus 28 contrarium A Eth. vetus LRt contrariorum Eth. vetus (OlO) Rp his manifestum ALRtRpr(-Bai) manifestum ex his Ba1 Rpzs3 31 fugis Eth. vetus L2R directivus LRt OZXC. Rp (directum veZ fugas L 33 directus Eth. vetus Ba*T (? Zin. 142) forte directivu[s om. negzegeztia scrifitoris] cow. directivus e.rn. As1 sec.m.V13 Rp3) 33 peccans 34 enim Eth. vetus L(i?z textu) RT (Zi?z. 143) seu peccativus add. iti notuZa L(EtSksP12Lp) IdaR et enim AL1 35 quae L2RT (Z&z. 154) qui L1 (que sec.m. 08) 35 electione RpT (ZiTZ.155) : electionem 35 consequitur T (bz. 154) assequitur L1 aSSeqUUntUr ALRt L,%(con- Rn) R

: om. : Im.

:

:

:

:

:

:

:

:

:

11, 3 (1104 1105

a 1E

t l t 5e o m v C 1 e d p m e 15 e f

e

b

t e nc o oe x u n c h e op e o e ht qp t P t r h i n m ; n e g e at a § p o q iu d ai is e b 0mt n i eh e et o q qo e u m § Q a a q t e qt r e c tn o s c h ei o i a e

p

b 3 - 1104

b g)

d t io nv e m $nA ui a l f d m d ue e h e -c r u t t e c u cm m eo p on q rb d r ni u oi i o nb o s f p uu d f t ts i ac na v no $ts R i cm a es e t p u ri g a a - eo u e r rn l . m m i hue a am i ird u gi dae t in etl e su m ie m s oc r n i o g oe e sc c h i ps c ti at ts e ir eu ee s tc cr r s ia p no i g no a en b n oi p v r e m te e u n ir 1 m e ua mt A t lr a u d d ei u d i h s t e f u t e r f c a me i r c ql u rg ua aE an ep i m r ea tm t a , r aa c e td l eru a f fe e v tct r f i m t i ae s i t p r m c e t i r u l Qe i en pno ul h m tc rec ia o i o. ur c r p se c t a e t lrn me v eie e tn i cs g t e r tt o t ai t ut i b u l h un i eb i i i e ti q noadt s r im u enuei i t i utcm t u esa , r lu i l e u v eo g c u s di i , n i i s t d e r it r . le t au c em u mr a c tq u i f ax hu oe s a i b i i tn t ut s b i i g, u at e s mi t f o r ie q a n er mtq u c xu i u o t ml i n i pi b i s it u a d t pr s e i , ec i c c ra t t a. u t m u

:

1 a 3 comparatam 1 0 L2R(-tiva5 Rt) T (Zk 166) concorporatam AL* contemporaneam EG. vetus sec.m. Rp3 3-4 autem ALRt quidem Rp 5 esse circa haec ALRt est circa haec I virtutis I RT (Zin. xg4) virtuti A Eth. vetus Lr virtutes L2(N1P1s virtus Rn) esse Rp

:

:

:

S autem oportet g facete e nP Pt wo t h cc ns a e .io t t t s l rq e q a i to pu m u u b - oi p a t u r e me s s o oq sd peu o te hsae p i eb h enne eo i r se r da sc qn i s o a in t ut s p t t t tusl x ie t e i ama r o q c u v a h i oi u q i b ss r i s q u c ue it t c d a u i sste u o h n o d Etunst n a t d 2 t odei t b u 5 im sr i r t ,i a t s v ii g i g aE ce r h ndmt i ni t q o s uu r el pu uc u d m o c lr et i vs e a am ea ri et l d it is 1i e nac nc ue f p p a qr ir c ; su i n op i em os t tpr t cedoi f eroo : ( us n o ni neb s i nt ea r d o t i it m c s ina p n d c t ti tit e u p i rProptey vohq%atem b o quidem enim i pe : ot s o sct u r u o i i.r fd t f n t n n ti fi i f us i c t r m t ce u C p ci r oq r ci v n uc s umi 1 i u q1r c lid - tu m u r sm a t t isaa i a mn 1tp uld, rts i)ue m ee i eu , sr s i m o hi o p i le p q e g s i x e u rt e ea r C i ei n a s a ba e tm q e u td t uiuu i e u 30 r t .i i u ssrd s o a e c o sa u t d t m t n m e u s d s te u d i te s p ih c , x t ar f u t e e h , sqa f i ou x c om su e u v m m u ec o ci o r s i n t s r ig d t mr i i t a rn * ot s o l ca o p p v eo ae i v t s nr r i v t ta te r t o eQ tm ut t r ql ni u t eui u s o o e sts pi i n d m tet dt c u m i a e a v fn hi s aqt or vi cue m t i ib ia uoqn o i o t n v tut l m m d si e ace e o n a ir msil n r i m tt ril t a s u ic a o hd p e i u te o t d i ar v p e u ela t o e o ss ten cr l r p im sd im iu a r c o urs ap t o u d m ct t t i p t i ai ea h a at l a br si d p eih m o m sna u sui a ttti e t req eid na a vtxn t i m imm i35 o m, rau r i r tm si a a b v ig i h te r o u un et p i i c me q su e dm ui r r u tt r oi sr a a o si a dmm c t t d is t u pao u i c i mod m o u f d i qe h u i u l p a m n n i e i e b o ct e a ocu r i d i sq tps s t uar tu a aet u u mcd la bri n s a te iat t e lti c n u e h aa i ex ao t u d u s lfc u t e s c t io t re l dei a qr i am et atr u ut m e ce m c di o , - ma a td r p cu t q c a au so b l on en i D i cda cv q l i c dit ueu e - eu reu t nna s t i cslrr dis e a eiia tud d ccsm m a , utt c e h e is r h i s ti i g g ca s g ao de b e i n Vm hin i dn u I u ceet p e m1 eifrsu 4 r l u tiatu i1 e n ust m n c ir, v b ve m o qe1 na a u 1 e ol oc ov x or cm m d u rhi n eo ump mci u a t, m m u i rr o i nr te i uq l t u d v e t q e l sr u 1o e u i i o a p vc sp nm m e ue it ate od n trra li re t re i at tit vt r al -uiqi e i le to ua n s t E hi m t op ae cneI nxt i q i lr oieu n ue bls fpmr h it ueh e deo p o b s ci isr l c u . cu ctt a , s n iae . e q i hn g u n q oi r a i a uv cm e u q c vd u e vie o moo e odl c s rui e t d ort d t apr t r i tl l-c i t u ia s p s 14 generaturn] ageneratum a (fwtasse legendam iam generatum cf. lin. 4, 18, 204 et sujwa c. 2 hoc E Ig quod accipitur] accipitur autem W(-FOP3Ps) accipitur FOP3P5 W 38 temperantia]

E

,6) est add.

18 hic .CM&] W(-Db) Y?’

n

6 Lin. 1104 b g. g Cap. 2, 1104 a 27 - b 3. 15-16 Quia < nihil... est aliud habitus consuetudinalis quam habitudo acquisita per consuetudinem >, ut ait ipse Thomas Ia-IIae q.56 a.5 (cf. infra 111 c. 15 lin. g7 habitus ex consuetudine causatus >), ad notionem verbo e habitus > subiectam aperiendam Thomas nusquam cunctatus est quin locos adhiberet ubi de consuetudine agitur ; nil ergo mirum si sententiam < Habitus... inest sicut natura quaedam > e verbis Aristotelis eruit, infra VI1 IO, 1 a 30-31 1 (cf. Ia-Ilae 5 q.53 a.1 2 arg.1 et ad 1) De mem. 6, 452 a 27-28 (cf. Ia-IIae q.56 a.5); Rhet. 1 II, 1370 a 5-9, ed. Spenge& p. 219 (cf. la-Ilse q,32 a.2 arg.3 et ad 3). Quibus locis addi possunt Cicero De jìn. V xxv 74 voluptatem primo dumtaxat expeti dicunt, deinde consuetudine [-nem ms. Paris B.N. lat. 63311 quasi aZteyam quandam naturam effici) ; Augustinus Contya Iulian. op. imp. V 5g (PL 45, 1493 cf. Testard, t. 2, p. 86) consuetudinis, quam quidam dotti dixerunt esse secwzdam naturam > cf. ipse Thomas Ia q.63 a.4 ad 2 : e propter consuetudinem, quae est aZteya natura > (cf. infra nam consuetudo est quasi aZteva natura >. Cf. etiam infra 111 c, 15 lin. 97-100 VI1 c. 5 lin. 33-34) ; Ia-IIae q.32 a.2 ad 3 cum adn. (nec non II c. 6 lin. 150-152). 16-17 Cf. supra 1 c. 13 lin. 34-35 cum adn, 2g Cap. 18, 1117 a 35 b 17. 37 Cf, adn, ad lin. 71-75. 40 Cap. 11, 1152 b 2 (cf. ipsius Thomae expositio lin. 16-19 cum adn.)

:c

;

;

: s.. .

;

:
Albertus Lect. f. 23vb Omnis habitus animae, virtutis scihcet et vitii sibi oppositi, habet fieri circa ea sicut circa materiam ex quibus fit aliquis bonus ve1 malus 3. 114-120 Albertus Lect. f. 23vb Secundo inducit opinionem Stoicorum, qui dicebant, propter hoc quod virtuosus non patitur a delectationibus et tristitiis sicut non oportet, quod virtutes essent quaedam impassibilitates et quietes > Comm. p. 161 b. Cf. ipse Thomas Sent. libri Phys. VI1 6 (in 246 b 19-20) et supra 1 c. 16 lin. 137-147 cum adn. - Aliter et rette Anonymus, p. 128, 5-6 ; OE, f. 46ra Sciendum autem quoniam et ante Stoicos erat opinio haec quae virtutes in impassibilitate posuit D.

:

;

:6

:K

;

;

:

;

:K

:
; Comm. p. 162 b arduum est conterere hanc passionem vitae comparatam >. 184 Aristotele auctore (1105 a 8) Heracliti sententiam laudat Thomas (ipse Aristoteles Heracliti fragm. 85 [ed. Diels-Kranz Die Fyagmente dev Vo~sokvatilzer*, 1, p.1701 proferre videtur). 185-188 Albertus Lect. f. 24va aliquid dicitur difficilius pugnare dupliciter aut @opte~ maiorem impetum pugnae a virtute agentis, et sic ira fortius impugnat aut quia est maioris adhaesionis ad nos et ideo difficilius possumus resistere sibi, et sic difficilius est pugnare voluptati, et hoc simpliciter magis est difficile B. 199-200 Cap. 3, 1104 200-202 Cap. I, 1103 b 6 - 22. 202-204 Cap. 2, 1104 a 27 - b 3. b 4.

:c

: CT ...

;

:

t.

4 1

a 1

Q

5 uu au q ta ldt ui eq i ie aqru qcm hueo ui tet n im e i pi ou o ui p fi t rsu eid e tts re e m eat ar m p to ni e s t u S e o t i m ni pe e t iup et me mse r m tr a p aa n e s i oe t u u iq t e n s aus g m t t m ie r p i m a e a mr d ma m g t u e mr 5s V t n au i i e e m s n c 1 q im a uc a , ei t i h r C t ae t go a b n i qrn e i b uat t m u im . . s di m n a e a c a e a t s a c t Tl u s e iu p u r on p e c o s g g s rg i i aqr f t m ua a u im m c r dam i ta a g 5 h r a e e so a u e s t eqc m t m i at cu m*e p m ua am s ne t o d k 5r A a an d s u e m e ih a i t e s qmnu r m e t t ua c t i m et i l i b v Qn i e a au r n f b b r a ht i i i e t e ua mu n ni tb n eb ie t u bn , S i i hu q g s haf u fi . Qa e f a a i t ub c i u l e u ae c t i r r en i e t i t t v e f ni c s ih qer u i hua uqt n ane auu d btc l te u e, ie ma v t o oe e si s p1 e ms u o e e t pi p n s dr e te a r e,r t a a a h uo a P ap q b r s s l e u d e i i sc i r i e n m i i t e d i s u ee t e n m nr u m e e l p t lh it r a i o g e os u g c e rt pi t e, nt t en si e ms ,u r e i i ht m ero a mH t mpa b a oa e eu e d be rt a ic e t l tm q 5 a l hu n r ic ai o t apo b d n e sr n e e s an r m eu e t m s ; a pv c a d s si i u ru t ei e q pu rc amti r ur d m uet e me n p u a i a o n t l p h u ts o o i a i t ee n m a r l e sd n u m t e m , , q eo m u ox s u i a e p s l u e t eu t s r n o t a t t a r , i a e § R d q m i e v i u p e gt s eu i e t i e ns d r tm it e a u p ua m t r q i s t u q c u u a a i u u ne t t l n u a n tt i e e d s l t q ms o t e u u p us r e e ;i p a eu t e u et s en r qt h s t m o a ue a t u p n b im e s e i c r t s e pq s oe t e u u i i pd e r i t cu e t a s r t t a u i t r o e $ B p i m d e e qg p i e ni r u i e c x eu a ot r i s n nu a t t t ir t u i o f e e ut oi t t x se pt e tm e m up r p s e a e r r r n o xa o hp n u n u ae n u t c t er e l e u i ca q l m rq ,r uu au i es be b $ Si mo h j eq e u n n a o dru l u o e p ii t s n c e d i . r e a m r a d ac u et o tp xi n eh io f mi sn u l te g o i mi s f s t i so ta c fi r ul am e d i c i qi i l o u ee si n 5 q a m a u b eq us i o du f dt r ii a iu a c d c ud n o e i ni t s mu n e u q i p o t -u h rQ r e sa i a ui u m ue l e ge m n c im t et a . i b eh l ec qa i lc n o n ub t i iu a er e e a s r n p q b t a i u u u i t - s e n i i p a t h m a i l o s o

1

o a

a

0

q

2 e a f i 2 g i e s 3

~

7

q e f b 1a i a p 5t d o o t i E f a e 1 l a n m 2

122)

:

A 5 e pa L Rs 2s d a R R t ( 6o dpu2 t 3 T: oC .At 3 7 3 i a f a na pE o6 u di pn 1n9 d c 1 nG . . 8 1t- : .h. 6 Af HE m o 1 bs I c 1n s R 0o c n .5 nAo u s ) R nT n l a R s 3 od p t( C . i o *2 o L A md Z L8 t I Zn .e ? m 6 eT At S 9 : v Z A( 0 eL zK1 ) c 1I k b 3A o ( . L1 L n: f Z 1 ( 1 L f E R 1 R 1o sn p 9 A t4 r i .e s ) LT R t mt i1 R c : h R o p r u m

c l

n e ( A

i

l

f o

:

e

:

. c : :

t

: :

m hZ T Le , ( 2) 6 o. . ml g ) 1 v i7 a L r ( .t ue1 e R ao h 3e a p Aun >l 6 u 3 Lmu i E z nv t (uLR t . ie M mz b R R f u 81k f O p t u )4g . o pe L i 6 mo ( t lRr i E

.

c k m t c , b. u . t R em m e h at b)R . u b Tg i r ) i e u et l n m T

s tre )T e e .

s . m

c ar s e n

11, 4 (1105 a 17 - 1105 b 1) 1105

a 17

5

Quaeret autem utique aliquis ek. Postquam Philosophus ostendit quad virtutes causantur ex operibus, hic movet quandam dubitationem. Et circa hoc tria facit : primo movet dubitationem ; secundo solvit eam, ibi: VeZ neque in artibus etc.; tertio ex deter-

minatione quaestionis inducit conclusionem principaliter intentam, ibi: Bene igitur dicitw etc. Est ergo dubitatio quam primo movet talis: ita se habet in virtutibus sicut et in artibus; sed in artibus ita IOse habet quod nullus opera&- opus artis nisi habens artem, sicut nullus facit opera grammaticalia nisi grammaticus existens neque opera musicalia nisi musicus existens; ergo etiam ita se habebit in virtutibus quod quicumque facit opera iusta est iam IS iustus et quicumque facit oiera [iam] temperata est

1105

a 21

iam temperatus; non ergo videtur verum esse quod dictum est quod homines fac!endo iusta fiunt iusti et faciendo temperata fiunt temperati. Deinde cum dicit: VeZ neque in ahbus etc., solvit 20 dubitationem praedictam. Et primo interimendo id quod assumebatur de artibus ; secundo interimendo similitudinem quae proponebatur inter virtutes et artes, ibi: Adhuc autem neque simiZe etc. Dicit ergo primo quod in artibus non ita se habet sicut assu2s mebatur, scilicet quod quicumque facit grammaticalia iam sit grammaticus. Contingit enim quandoque quad aliquis facit opus grammaticale non per artem, sed quandoque quidem a casu, puta si aliquis ydiota a casu pronuntiet congruam locutionem, 30 quandoque autem hoc contingit alio supposito, ad cuius scilicet exemplar operetur, puta si aliquis mimus repraesentet locutionem congruam, quam aliquis grammaticus profert. Sed tunc aliquis est iudi-

1105

a 26

candus grammaticus quando facit opus grammati35 cale et grammaticaliter, id est secundum scientiam grammaticae quam habet . Deinde cum dicit : Adhuc autem neque shwle etc., ponit secundam solutionem. Circa quam duo facit:

87

primo interimit similitudinem secundo concludit solutionem,

artium adk virtutem ibi : Res quidem igitw

;

iustae etc. Dicit ergo primo quod non est simile in artibus et virtutibus. Quia opera quae fiunt ab artibus habent in se ipsis id quod pertinet ad bene esse artis. Cuius ratio est quia ars est ratio retta factibilium, ut dicetur in VI huius; facere autem est operati0 transiens in exteriorem materiam, talis autem actio est perfectio fatti, et ideo in huiusmodi actionibus bonum consistit in ipso facto. Et ideo ad bonum artis sufficit quod ea quae fiunt, bene se habeant. Sed virtutes sunt principia actionum quae non transeunt in exteriorem materiam, se4 manent in ipsis agentibus, unde tales actiones sunt perfectiones agentium, et ideo bonum harum actionum in ipsis agentibus consistit. Et ideo dicit quod ad hoc quod aliqua fiant iuste ve1 temperate non sufficit quod opera quae fiunt, bene se habeant, sed requiritur quod operans debito modo operetur. In quo quidem modo tria dicit- esse attendenda. Quorum primum pertinet ad intellectum sive ad rationem, ut scilicet ille qui facit opus virtutis non operetur ex ignorantia ve1 a casu, sed sciat quid faciat. Secundum accipitur ex parte virtutis appetitivae, in

xs

cum] est ‘1’(-V6 est si S est ille qui TOP* m. Wi cum cow. sec.m. P) 67 operatur]

67

: ct :

est quod operctur

20-23 Comm. in Eth. vet., Cs, f. 2g7ra 5 Lin. 1105 a 21. 7 Lin. 1105 b g. Consequenter solvit hoc duplici interemptione primo enim solvit per interemptionem minoris dictae rationis secundo Adhuc neque simile, per interemptionem maioris 2. 23 Liri. 1105 a 26. 28-29 Comm. iti Eth. vet., F*, f. 44ra = 03, f. 35rb = Pr, f. 15ra casu, sicut si mater mea loqueretur aliquid grammaticale nullo instruente ve1 docente 3 Albertus Comm., p. 164 b sicut et Avicenna [ ! .kge?zd. anus] aliquando loquitur grammaticum 9. 30-33 Comm. in Eth. vet., F*, f. 44ra = Og, f. 35rb-va = Pr, f. 15ra ve1 alio supponente, ut quando aliquis instruit, sicut patet de istis pueris) Albertus Le&. f. 24vb alio supposito, id est operans ad alio supposito dicitur exempZa+t extra propositum ad cuius imitationem aliquis non exempZav extra propositum sibi B f. 25rb habens artem potest facere opus artis, sicut inspiciendo litteras quas non cognoscit B Comm. p. 164 b. 40 Lin. 1105 44-45 Albertus Lect. f. 25ra In arte duo sunt, scilicet unum dirigens quod est ratio factibilium et haec est forma b 5. artis, et alterum inclinans ad actum ex parte executionis operis et quantum ad utrumque est simile prudentiae et parum differt ab ea ve1 nihil, quia similiter prudentia habebit aliquid dirigens quod est ratio retta agibilium, et aliquid inclinans ad opus secundum quod est habitus quidam relictus ex operibus> ; Qu. de animai. VI11 4 (ed. Col., t. 12, p. 189, 62-63) ars est retta ratio factibilium, ut patet ex VI Ethicorum B. Cf. supra 1 c. I lin. 139-140 cum adn. infra VI c. 7 lin. 25, 27 VI1 c. IO lin. 4 12 lin. 187-188 nec non Super 111 Se&. d.4 Expos. textus d.23 q.1 a.4 qla I ad 4 De ver. q.5 a.1 Contra Ge&. 1 g3 ; g4 ; P-IF q.57 a.4 a.5 ad I q.58 a.2 ad I q.68 a.4 ad I IP-IIae Prol. q.i34 a.1 arg.4. 45-46 et 50-52 Cf. supra 1 c. Iwlin. 192-210. 69-71 Aliter sed non rette Albertus Lect. f. z4vb et eligat propter finem > quam falsam interpretationem ipse Thomas retinet Sz+w 1 Se&. d.46 Expos. textus ; Super II Se&. d.38 q.1 a.5 ad 5 ; Super IV Se&. d.17 q.3 a.4 sol.4 P-IP q.61 a.4 arg.3 q.Ioo a.g IIa-IIae q.58 a.1 q.168 a.2 arg.3 et ad 3.

;

;

; ;

:
subiectam illustrant collegit Gauthier Magnanimité, p. 321-325. g7 Avicenna De anima sive Sext. Nat. P.IV c.5 (ed. 1508, f. 2Irb) in delectatione, quae est quasi genus,.. et in gaudio, quae est ut species B sec. Thomam .Sz@ev IV Sent. d.4g q.3 a.1 qla 4 S.C. q.31 a.3. 104-105 Ps.-Andronicus De passionibus (ed. Tropia, p. 107) Misericordia quidem igitur est tristicia de alienis malis, indigne pacientibus illis w Nemesius De zat. hom. c. Ig (PG 40, 683 A) a Burgundione transl. c.18 (ed. Burkhard, p. [821) Ioannes Damascenus De jìde oyth. 11 c. 14 (PG 94, 932 B) a Burgundione transl. c. 28 (ed. Buytaert, p. 121). Cf. etiam Cicero Tusc. IV VIII 18. 105-106 Aristoteles Rhet. 11 II, 1388 a 30-33 (ed. Spengel, p. 265) cf. ipse Thomas De maZo q.10 a.1 ad II IIa-IIae q.36 a.2 (aliter De ver. q.26 a.4 c. et ad 8 Super 1 COY. c.14, lect.1 ; Super II COY. c.11, lect.1 Le&. super Ioh. c.2, lecl.2 Ia-IIae q.28 a.4 q.108 a.2 ad 2) ; cf. etiam Ps.-Andronicus De passiowibus (ed. Tropia, p. 107) Zelos autem est tristicia in et alterum sortiri hiis que ipse concupiscit, ve1 tristicia in aliis existere nobis autem non, ve1 tristicia de beatitudine et elegancia >. 141 Lin. 1106 a 6.

.)

)

:c

;

;

, ;

:s

; :c :6

;

:

;

;

;

;

;

;

;

;

:

:a

;

;

:

:q

;

;l

; P

;

-

; I

;I

:c

a

I

-

a

SENTENTIAE

92

SECUNDI

bitus, ibi : Si igitw neque passiones etc. Circa primum ponit quatuor rationes, quarum prima talis est: 145 secundum virtutes dicimur boni et secundum malitias oppositas dicimur mali; sed secundum passiones absolute. consideratas non dicimur boni ve1 mali; ergo passiones neque sunt virtutes neque malitiae. 1105 b 31 Secundam rationem ponit ibi : Et quoniam secun150 dum passiofaes quidem etc. Quae accipitur ex laude ct vituperio, quae sunt testimonia quaedam bonitatis ve1 malitiae. Dicit ergo quod secundum virtutes laudamur, secundum autem malitias oppositas vituperamur. Sed secundum passiones absolute con155 sideratas neque laudamur neque vituperamur ; non enim aliquis laudatur neque vituperatur ex hoc quod absolute timet ve1 irascitur, sed solum ex hoc quod aliqualiter timet ve1 irascitur, id est secundum rationem ve1 praeter rationem; et idem est intelli160gendum in aliis passionibus animae. Ergo passiones animae neque sunt virtutes neque malitiae. 1106 a 2 Tertiam rationem ponit ibi: Adhc irascimw quidem et timernus etc. Quae sumitur ex modo agendi secundum virtutem. Virtutes enim ve1 sunt electio165 nes ve1 non Sine electione; potest enim VirtuS dici ipse actus virtutis, et sic, si accipiamus principales actus virtutum qui sunt interiores, virtus est electio si autem exteriores, virtus non est sine electione, quia exteriores actus virtutum ab interiori electione 170 procedunt ; si autem accipiatur virtus pro ipso habitu virtutis, sic etiam virtus non est sine electione, sicut causa non est sine proprio effectu. Passiones autem adveniunt nobis sine electione, quia interdum praeveniunt deliberationem rationis quae ad elec175tionem requiritur ; et hoc est quod dicit quod irascimur et timemus non sponte, id est non ex arbitrio rationis. Ergo passiones non sunt virtutes. .

LIBRI

ETHICORtJM

-? ;Quartam

1106 rationem ponit ibi: Adhuc autem secundum passiones quidem moveri etc. Quae sumitur secundum ipsam essentiam virtutis. Passiones emm 180 sunt motus quidam secundum quos moveri dicimur. Virtutes autem et malitiae sunt quaedam qualitates secundum quas non dicimur moveri, sed aliqualiter, id est bene ve1 male, disponi ad hoc quod moveamur. Ergo passiones non sunt virtutes neque ma- 185 litiae. Deinde cum dicit: Propter hkec autem neque Po1106 tentiae sunt etc., ostendit quod virtutes non sunt potentiae, duabus rationibus. Quarum prima sumitur secundum rationem boni et mali, sicut etiam et 190 supra probavit de passionibus. Et est ratio talis: nullus dicitur bonus ve1 malus neque laudatur neque vituperatur ex hoc quod potest pati secundum aliquam passionem, puta ex hoc quod potest irasci ve1 timere; sed secundum virtutes et malitias dicimur 195 boni ve1 mali, laudamur ve1 vituperamur ; ergo virtutes et malitiae non sunt potentiae. 1106 Secundam rationem ponit ibi: Et adhuc potentes sumus etc. Quae sumitur ex causa. Et est talis: potentiae insunt nobis a natura, quia sunt natura- 200 les proprietates animae ; sed virtutes et malitiae secundum quas dicimur boni ve1 mali non sunt nobis a natura, ut supra probatum est; ergo virtutes et malitiae non sunt potentiae. Deinde cum dicit : Si @$tw neque passio?zes su& 20s 1106 virtutes etc., concludit propositum, quia scilicet si virtutes non sunt passiones neque potentiae, reline

quitur quad sint habitus, secundum divisionem praemissam. Et sic concludit quod manifestum est quid sit virtus secundum suum genus, quia scilicet est ZIO in genere habitus.

149 ibi] cum dicit Y? 1jo quidem om. Q S 155 nequel] non Y 156 neque] 1$+-155 absolute consideratas om. y 165 non] sunt udd. a TOP* Sed cf. Ad. ve1 Y? 157 quod] aliquis add. fD(-F) 162-163 quidem et timemus owz. 0 S 1106 a 4 179 quidcm moveri] om. (D STOP 187-188 neque potentiae sunt coni. ex Ar& cum V6 sec.m. Wi] neque possunt PWi nec potentie Top4 neque potentie Za om. CD S 192 nequea] ve1 Y(-V6 nec TOP*) 198 ibi] cum dicit 20.5-206 sunt virtutes] om. Q S (virtutes om. Za) W-S) 143 Lin. 1106 a sine electione h

176 (cf. 173) Robertus Grosseteste Notuh (adn. marg. ad 1106 a 3 iu Re Plz) 208-209 Lin. 1105 b xg-20. xg1 Lin. 1105 b 28 - 1106 a 2. 203 Cap. 1, 1103 a 18 - b z.

II.

: ctseu

a 4

a 6

a 9

a 11

6 Oportet autem non solum sic dicere quoniam habitus, sed et qualis quidam. § Dicendum igitur quoniam virtus omnis cuius utique fuerit virtus, et id bene habens perficit et opus eius bene reddit, puta oculi virtus et oculum studiosum facit et opus eius, oculi enim virtute bene videmus; similiter et equi virtus equum studio2osum facit et bonum ad currendum et ferendum ascensorem et expectandum bellatores. Si utique hoc in omnibus ita habet, et hominis virtus erit utique habitus ex quo bonus homo fit et a quo bene opus suum reddit. $ Qualiter autem hoc erit, iam diximus. § Adhuc autem 25 et hoc erit manifestum si speculati fuerimus qualis quaedam est natura ipsius. In omni itaque continuo et divisibili est accipere hoc quidem plus hoc autem minus hoc vero aequale, et hoc ve1 secundum ipsam rem ve1 ad nos. Aequale autem medium quid est superabundantiae et defectus. § Dico utique rei quidem 3omedium quod aequaliter distat ab utroque extremorum, quod est, idem et unum omnibus. Ad nos autem quod neque abundat , neque deficit, hoc autem neque unum neque idem omnibus. § Puta si decem multaj duo autem pauca, sex media accipiuntur secundum rem, aequaliter enim excedunt et 35exceduntur. Hoc autem medium est secundum arismeticam proportionem. 5 Quod autem ad nos non ita sumendum. Non enim 1106 b 1 si alicui decem minas comedere multum, duas autem paucum, magister sex minas praecipiet. Est enim forsitan et hoc multum sumenti ve1 paucum. Miloni quidem enim paucum, dominatori autem gignasiorum multum. Similiter et in cursu et 5in palaestra. Ita utique omnis sciens superabundantiam et defectum fu& medium autem quaerit et hoc desiderat, medium autem non quod rei, sed quod ad nos. $ Si utique omnis scientia sic opus bene perficit ad medium respiciens et in hoc ducens opera. Unde consuevelorunt dicere bene habentibus operibus quoniam neque auferre est neque apponere, ut superabundantia quidem et defectu corrumpente bene, medietate autem salvante. Boni autem artifices, ut diximus, ad hoc respicientes operantur. Virtus autem omni arte certior et me1106 a 14

:

: :

15 quidam ALRtT (Zzk. 2) quidem Rp 15 virtus omnis RpT (lk g ; sed c,f. &z. 14-15) omnis virtus ALRt xg equum LzR et equum AL1 23 opus suum RpT (? cf. Gn. 20) suum opus ALRt 24 iam T (Zin. 39) iam quidem ALR 25 hoc RpT (Zk. 44, 54) hic ALRt 26 omni ALRt sec.m. Rp3 omnibus Rp 26 itaque LaR utique LI 27 hoc4 RpT (Zk. 75) haec ALRt 31 idem et unum LRtRpr unum et idem ARpa** 32 nequea Rp non ALILa(-Rn) Rt 34 accipiuntur L*RT (Zk. 96) accipiunt AL1 1106 b I si alicui ALRt Rp I minas L*RT (ZCz. 118) mnas AL1 2 minas LzRt mnas AL1 minus Rp 2 forsitan LRt forte Rp 4 eV L*R : om. AL1 5. in LaR : om. AL1 7 quodl ALRt : om. Rp (a&Z. ante non sec.m. Rp3) 7 quoda ALRt quo Rp 13 diximus L*RT (Zin.148) dicimus AL1

:

:

:

hzv. :

:

: :

:

:

:

:

: :

:

:

SENTENTIAE

94

SECUNDI

LIBRI

ETHICORUM

lwf3 b 15 lior est, quemadmodum et natura. Medii utique erit coniectatrix. § Dico autem moralem. Haec enim est circa passiones et operationes, in l-k autem est superabundantia et defectus et medium. Puta et timere et audere et concupiscere et averti et irasci et mkereri et universaliter delectari 2oet tristari est et ma@ et minus, et utraque non bene. Quando autem oportet et in quibus et ad quos et cuius gratia et ut oportet et medium et optimum, quod est in virtute. Similiter autem et circa operationes est superabundantia et defectus et medium, virtus autem circa passiones et ope25 rationes est, in quibus quidem superabundantia vitiosa est et defectus vituperatus, medium autem laudatur et dirigitur, haec autem ambo virtutis. Medietas quaedam ergo est virtus, coniectatrix existens medii. 15-16 coniectatrix ALRtT (Z&. 165) : communicatrix Rp (cow. sec.m. AslBalVls Rpa) 18-19 et averti A(=x& &rowpa@jwx Mb) LRtT (kz. 173) et adverti Rp’ (d I%@. Ba*Rps) 26 vituperatus L2RtRpl (-Asl) T (&z. 184) : vituperatur AL1 As1 Rp2js

:

1106 a 14

1106 a

15

mum id quod potest, puta in eo quad pot& ferre centum libras, virtus eius determinatur non ex hoc 25 quod fert quinquaginta, sed ex hoc quod fert centurn, ut dicitur in 1 De caelo; ultimum autem ad quod potentia alicuius rei se extendit est bonum

OpoTtet autem non solum sic dicere quoniam habitus, sed ei qua% quidam ek. Postquam Philosophus ostendit quid sit genus virM3s, hic inquirit quae sit propria differentia eius. Et primo proponit quod ad hoc quod sciatur quid s intendit et dici t est virtus, oportet non solum dicere quad sit habitus, per quod innotescit genus eius, sed etiam qualis habitus sit, per quod manifestatur differentia ipsius. Secundo ibi : Dicendum igitzw quoniam virtus omnis io ek., manifestat propositurn. tEt circa hoc duo facit: primo manifestat in communi quandam condicionem virMis; secundo ex illa condicione virMis manifestat propriam differentiam eius, ibi : Qualiter autem hoc eri! ek. Dicit ergo primo quod omnis 15 virks subiectum cuius est facit bene se habere et opus eius reddit bene se habens, sicut virtus oculi est per quam et oculus est bonus et per quam bene oculi ; similit_er videmus, quod est proprium

opus, et ideo ad virtutem cuiuslibet rei pertinet quod reddat box-mm opus; et quia perfetta operatio 30 non procedi t nisi a perfetto agente, consequens est quod secundum virM.em propriam unaquaeque res et bona sit et bene operekr. Et si hoc est v‘erum in omnibus aliis, ut per lexempla iam patuit, sequitur quod virtus hominis erit habitus quidam, ut supra 3s habitum est, ex quo homo fit bonus formaliter loquendo sicut albedine fit aliquid album, et per quem aliquis bene operatur. 1106 a 24a Deinde cum dicit : Qualiter autem hoc erit, iam diximus , secundum praemissam condicionem virMis 40 inquirit differentiam propriam virMis. Et hoc t.ri-

pliciter : primo quidem secundum proprietatem operationum ; secundo secundum naturam virt.uCs, ibi : Adhuc autem et hoc eyit manifestum ek. ; tertio secundum propriam rationem boni ve1 mali, ibi : Adhuc 4 peccare quidem etz. Dicit ergo primo quod qualiter

etiam virtus equi est. quae facit equum bonum et 20 per quam equus bene operatur opus suum, quod est velociter currere et suaviter ferre ascensorem et audacter expectare bellatores. Et huius ratio est quia virtus alicuius rei aUenditur secundum ulti-

1-2 sic.,.quidam] om. @ SZa (quoniam...quidam om. Top4 habitus om. Wi jwo qualis kz&wz~qualiter PP2) g Secundo ibi] Deinde cum dicit Y(om. Za) g quoniam virtus omnis] om. @ (virtus omnis om. S omnis om. Top4 Za) 14 hoc erit] hoc eum BoEr101P7PloVS a2(hoc enim Er2 eum om. DbW) om. ‘3?(-V*) 24 quod] qui Pa TO V6Za sec.m. PWi Sed cf. Aht. veqba in app. fontium laud. 36 habitum] ostensum Y? 39-40 iam diximus] etc. @ Za om. V6 (erit, iam diximus om. S etc. Post diximus pe@eqam add. Top) 44 manifestum om. Y!

.

Liri. 1106 a 24a. 22-33 Aristoteles De caelo 1 25, 281 a 7-15, a Gerardo Cremonensi transl. (mss. Vat. Urb. lat. 206, f. 126r Paris B.N. lat. 6325, f. 6orb) Dico ergo quod diffinitio virtutis est ultimum quod est in re de potentia. Quod est quia illud quod potest ambulare centum passus potest ambulare duos, ‘et quod potest deferre centum libras potest deferre duas. Iam ergo ostensum est nunc quod fortis diffinitur in ultimo eius quod potest, debilis vero diffinitur in minore eius quod potest. Quod est quia si non potest res deferre aliquod ponderum, non potest illud deferre quod est plus illo; sicut sermo eius si non potest deferre centum libras, non potest deferre centum libras et libram unam et qui non potest ambulare mille passus, non potest ambulare mille passus et unum. Est ergo nunc diffinitio virtutis ultimum potentiae suae per plus 3 Anonymus Comm. hz Eth. vet., Cs, f. 2g7vb: < Et nota quod virtus dicitur perficere habens hac ratione virtus, ut dicit Aristotiles in libro De caelo et mundo, virtus est ultimum de potentia ultimum autem ipsius potentiae perfectio est, quia ad perfectionem ordinatur omnis potentia et ita virtus potentia Zegend. perfectio cf. Aristoteles Phy.s. VI1 6, 246 b 281 est habentis B cf. Ari, f. Ioor F4, f. 5orb = Og, f. 3gra. Cf. infra IV c. 6 lin. 171-180 ; VI c. 5 lin. 80-84. 35-36 Cap. 5, 1106 a 11-12. 44 Lin. 1106 a 24b. 45 Cap. 7, 1106 b 28. 13

;

:F

:

;

[!

;

;

:

;

;

;

;

6 (1106a 14 - 1106b 4)

1106

1106

a 24b

homo fiat bonus et qualiter bene operetur, iam supra dictum est; dictum est enim supra quod per operationes quae sunt in medio efficimur boni secundum SOunamquamque virtutem, et effetti boni operamur similes operationes. Relinquitur ergo, si virtus est quae facit hominem bonum et bene operantem, quod sit in medio. Deinde cum dicit: Adhuc autem et hoc ek! mani5sfestum etc., probat idem per naturam virtutis. Et circa hoc tria facit: primo praemittit quaedam quae sunt necessaria ad propositum ostendendum ; secundo concludit propositum, ibi : Si uhfque omnis scientia etc.; tertio manifestat conclusionem, ibi: Dico autem 60 moraiem etc. circa primum duo facit : primo proponit ea quae sunt necessaria ad propositum ostendendum;

secundo manifestat quod dixerat, ibi: Dico utique etc. Dicit ergo primo quod adhuc magis manifestum erit qualiter efficiamur boni et bene operantes, si 65consideremus qualis sit natura virtutis. Ad cuius evidentiam oportet praeaccipere quod tria quaedam, id est plus et minus et aequale, contingit accipere tam in quantitatibus continuis quam etiam in quolibet alio divisibili, sive dividantur secundum nu70merum sicut omnia discreta, sive per accidens puta per intensionem et remissionem qualitatis in subiecto; haec autem tria ita se habent quod aequale est medium inter plus, quod pertinet ad superabundantiam, et minus, quod pertinet ad defectum. Et 75 hoc quidem potest dupliciter accipi, uno modo secundum absolutam quantitatem rei, aho modo secundum proportionem eius ad nos. a 29 Deinde cum dicit: Dico utique yei quidem medium etc., manifestat quod dixerat de differentia secunaodum rem et quoad nos. Et primo per rationem; secundo per exempla, ibi: Puta si decem etc. Dicit

95

proportione ad nos, et propter hoc istud medium non est idem quoad omnes. Sicut si accipiamus in calceo medium quoad nos quod neque excedit mensuram pedis neque deficit; et quia non omnes go habent eandem quantitatem pedis, ideo hoc medium non est idem quoad omnes. Deinde cum dicit : Puta si decem muZta etc., ma1106 a nifestat quod dixerat per exempla. Et primo de medio rei quod aequaliter distat ab extremis, sicut 95 sex media accipiuntur inter decem quae sunt multa et duo quae sunt pauca, quia aequaliter sex exceduntur a decem et excedunt duo, scilicet in quatuor. Medium autem quod sic accipitur in numeris secundum aequidistantiam a duobus extremis dicitur esse loo secundum arismeticam proportionem, quae considerat ipsam numeri quantitatem. Medium autem quod accipitur secundum aequalitatem proportionis dicitur esse secundum geometricam proportionem, ut infra patebit in V. 105 Secundo ibi : Quod autem ad ~~0s etc., exemplifi1106 a cat de medio quoad nos. Et dicit quod medium quad accipitur in comparatione ad nos non est ita sumendum, scilicet secundum aequidistantiam ab extremis. Et hoc satis apparet in exemplo prius IIO proposito de calceo: non enim si calceus cuius longitudo est viginti digitorum superabundans est, ille autem qui est quatuor est diminutus, propter hoc oportet quod ille qui est duodecim digitorum medio modo se habeat, sed forte erit abundans in compara- 115 tione ad pedem alicuius et deficiens in comparatione ad pedem alterius. Et hoc etiam ipse exemplificat in cibis: non enim si comedere decem minas, id est decem mensuras, est multum et comedere duas est paucum, propter hoc magister qui debet ordinare de 120 cibo alicuius praecipiet ei quod comedat sex, quia

ergo primo quod medium secundum rem est quod aequaliter distat ab utroque extremorum, et quia consideratur secundum absolutam quantitatem rei, 85 est idem quoad omnes. Sed medium quoad nos est quod neque superabundat neque deficit a debita

hoc etiam est multum in comparatione ad unum ve1 paucum in comparatione ad alterum. Esset enim paucum ad quendam qui vocabatur Milo, de quo Solinus narrat quod comedebat unum bovem in die, sed hoc esset multum dominatori gignasiorum,

54-55 et hoc erit manifestum om. @ (erit man. om. S) 56 praemittit quaedam] proponit ea ‘E” (cj, lin. 60-61) 60 moralem 63-64 magis manifestum erit] magis erit manifestum PWi ToP4 om. Y erit magis manifestum SV6 erit manifestum Za 78 rei quidem medium] om. @ (quidem medium om, S quidem rei medium Za rei quod medium ToP4) 105 infra g3 multa om. @ S 106 ibi] cum dicit ?I?’ II I proposito] posito CIOr Bgl Y om. Y 117 ipse] est quod Y 121 praecipiet coni. ex Arist. 1106 b 2 cum V6 sec.m. Wi] precipiat @ (precipitat Pd) 47-48 Cap. 2, 1104 a II - b 3. 58 Lin. 1106 b 8. 5g Liri. 1106 b 16. 62 Lin. 1106 a 29. 69-72 Anonymus, p. 131, 14-15 ; 08, f. 48ra Ait igitur quoniam divisibile duplex, continuum et discretum > Robertus Grosseteste Notula (adn, ad Arist. 1106 a 26 < divisibili > in PI2 Re Sk2 Vr2) seu discreto> Albertus Lect. f. 2gra et divisibiZi hoc addit propter discretam quantitatem, ve1 propter ea quae dividuntur per accidens... > Comm. p. 172 b, 81 Lìn. 1106 a 33. 105 Cap. 5, 1131 b 12-14. 124-126 Collectanea verkrn memoyabilium 1 76 (ed. Mommsen, p. 19). 126-129 Anonymus Comm. in Eth. vet., Si autem dominans gignasiorum dicatur ille qui dominatur in exercitiis, ita quod accipiatur gignasium pro C5, f. 2g8ra exercitio, tunc ponit Zegend. potest] praedicta littera continuari cum proximo et est sensus quod illi qui volunt dominari in ludis externis sicut in cursu et palaestra agiles corpore debent esse et ad hoc confert ut non ultra medium comedant 3 ; Ari, f. IoIr qui dominans et [ ! Zegend. in] gignasiis debet esse agihs secundum corpus % Albertus Lect. f. 2grb: < quia in his omnibus multum prodest agilitas, quae impeditur per multum cibum % p. 173 a-b (cf. etiam supra c. 2 lin. ~03-104 cum adn.). - Aliter et rette Averroes, 11 c. 6 (ed. 1562, f. 24vb) Verbi gratia, exercitato modicum, incipienti autem e%e&tia multum B Anonymus Comm. in Eth. vet., F4, f. 48ra = Os f. 37vb = Pr, f. 16va dominanti gignasiorum, id est exercitiorum, id est ei qui maxime indiget exercitio propter corporis debilitatem D.

:e

:
c o iea i 1 t uc 1 f l ndt n 9 1 i c. 5.a i fi 7 11n u dnCru s5g cm I l n. famu9 1a. i . . . p8 -t n . r 1 . 6 c a 1 1u C d A 5m k f n rI 6 2 3 1 f . b. 4iX 2 , 0 1e s- C i 4 5t V c2 t 4f l n 61 5. I .o4c . i af 4 - V t. 1 u n rd 6 1 I e 2m . an - 6 1 l , . 14 e 1 a2 ( 1n 14 C 6n l 5 4o 1- . ei 3 2 n 12 Cn 5 . 5 8 ) .

a

:u

:6

:e

:

:

: fi

:a

;

;

:

;

;

7

1 8 0 6 A p qd e u h c iu c dc a e m m e u m o e s il a du n t n t l i t i , if u s m si m n i 3 P 0 existimaverunt i ; b c a fo t d u in a i t nu g r e i m o i m t r i g a u em u I n r ho t q d o f e od ehu e a a co moi o u c . cd q t i e ue l mem d f qi na c uf osc o fi d ini n id i gl t ce f ne i i mf u n l i m a c u E po ht ti rn m oe gq ot a cm iu pi l t i nt i ud eg t re re i s ue d vp t e a m i e f u rer e t t da c e uib t m te u u 3 b q 5 e o s u n m n i i a i iu mm d u m l ap e t t llm e i ii m f .c § E e v sh r ei ta i g m lr ,b n o e et ei d cu xt i ts .u e i is t v 1q 1 a n d 0u d o r7 e a e u su a t es t t dt t e a ei i r p qt o m i eun i e re e b 5 M ia ed tu m du h . ta q ia s u el u esr ei m i i tuu c u t d apm u s i e se a hb a s uu u d e i n 3 Et ea c uhd hte fdq u sua am ehu n i n s c ui d c t t cd d he a e s am u f au e s q t i o bp o e u i e cp p e t onmea o r d rs r a e- t b 5 e i so t n vip a oi em ue i rnr e e tt n ti a d t e v ub t i m e tui u n e § P l q s r i us eo g q ou c ep r e u db q u tt a r i s u n e t e d t i d r i . e a d u e e d s ms i e t v es sc s i oed ee t a r pi cn u t et ut t u it n e e s m a m d e b e t e $ Nx a ns ot ou eou nr m t ps e en ec m mi ri i s pa t n o a e pm mn q a n § Qei u s ei u cm d e s ns oaia ii ne e om fd t l c o s oc n m u p nu og a n du vmm ma l e t et o a iu i t a l l nd t u o ai i t i e ni e i t ovn t n ap ev f d rei u u erd r l cai t t uta u h h o e o a m e nq m t e d ti iu san c i c ma el i c i e ci a ud ua ni n d s i m u e e ps na m s s se ol u si ad na pep e,s ro ar n d en ee i quo s f gc h um n d te ii a eq i c tr eu r t uc c a i u ra m - s 1 s s 5 p e eN g ee d b m ev e n cs b e p qe r o ct e n e u1 e n a n e r e , r e e c t i ei q a u n o or u e lq t p ec q ot i u o p ta d ua a a r u od n t t m u d e a ol o t t s s e fe i qr ad mh u a p c po oer e e lr dsi c r iu ct, c e cm u . a i $ S i a i g e ct m i i tf i t i en t t a r r l ti i u c ci e u m r e ab s e r u t r e e i t en e m sc s e se so s t ud e en e pi t , t ee i rt n 2 d E 0 e s s r n f i uie d ei c mp t t cem ee tf dr u e a i cm eb e s t u s p ue d ed p t e re e f af r e be a c uc b t 5 Q ua t eu eef m t nt mo e s ea o pr s u m d n et t p m ri e o ta d e d a p t e m n r e fa e t o se el d i i p n sx ci i a t t eet tq u a e ruu m r e sa q i m u l n es e l e d u e do q s ip t u eru u eee t fut e dtr em i aa cq 2 o e 5 vp e s u ie s t e nt rn s t , r ii ae u. g vo t q p o es u u e ru me r n d m e e e n qe mf s e usd ee t q eui e dc u ep t i t e te eu ar ts d e f e c t u s

1

b 2

1

a

I t t q a ( L A d p 1

z

:

e A ( gc s & L 4 c ? f t z rd o L. . Ti 3 n P a cP0 t i R ( s i1 i c1 7 ~ ut 3 n t , , f pu R g a . rr t i g uVt o b 5c u o P u L (d g Pi m P P t 6P tnP i R i z (1 a y c Ptp. P3 T- t t h y)3 ia) u a a ca 1 cu i - - t- t - ) a a - A q e L 3u m h 1 0 2 P 3i P *o R3 R h n dA1 c ( ? P h Ea eL T3 R N’1 te m ) 1 2 3 lRi e r 1 Vc 3 ng i A :o R u L 3 m m p r RL 5 u. R t2( 4l t m (Z 4Lt R R u R -k ) i11 pn l apI R. f 1 l t 2 n. a0 T i y ) r7 p 3 i h A T Nu R L l( 1a5 t ( q T Z N)e9R R - u( Ilk 1 ) pqp o~ a & S ; 9I.l f . q- . a 3I6T . 2 I. C . a4 4I . 5 a 7 I e q ai a . . -2 rs 5 x ggu 8A o .3 ( . p 8 L 1 Za 1 e 8 R Rkb ) r - t pu a 8 T n b 9 d u ) 8 a s ou V L u ( m t I4 1s2 : .o en S9 a 3cR s& m mi ), Au 8i T u gzna s Lt p) s .i n 1 e i c si mt i p m a ( 1 2: o CA 4 IR m e R ZL (4 O1T t. : p. 1o Z)A 4 TIm ekL R 9 ( I . 1t . R :p o) Z 5l t Tm k 0 . . ) 1 s LR ( 31 e R: po ZA 5 tT 1m s kL 2 3 . u TR ( ) 1 p tsZ 5 e uk 2 r p a e 1 b r 5 A a 1 e Li nA 4 s R ig etL e t gRi si R1 n p i tp ta t7 i (Zia e m c u r6 R e t u1 p T c r1 a t 1 A e 2 s L c 0 u A R (c Zp L t1 ca : a ze sR7 or nkr u T2 ( neZ .a p - c i k b e 1f . u r 7. na 3 c a 7 & u 2& 2e f L m e 5 z -r A . 2 . 1g L) R 7o I mt q 3L 2n n L 6ie e A a R u* e l

:

;

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

I a n u u

db

SENTENTIAE

1106 b 28

SECUNDI

LIBRI

ETHICORUM

malum complexionis corporalis, provenit ex singulari deordinatione cuiuscumque humoris, sed sanitas esse 20 non nisi ex debita proportione omnium humorum, Et similiter peccatum in actione humana contingit quaecumque circumstantiarum inordinate se habeat qualitercumque ve1 secundum superabundantiam ve1 secundum defectum, sed rectitudo eius 25 esse non potest nisi omnibus circumstantiis debito modo ordinatis. Et ideo, sicut sanitas ve1 pulcri-

contingit uno solo modo. Manifestum est autem quod superabundantia et defetitus multipliciter contingunt, sed medietas uno modo; unde manifestum 40 fit quod superabundantia et defectus pertinent ad malitiam, medietas autem ad virtutem, quia boni sunt aliqui simpliciter, id est uno modo, sed mali sunt multifarie, id est multipliciter, ut dictum est. Deinde cum dicit: Est ergo virtus habitus etc., 45 ~IO~îb 36 concludit ex praemissis diffinitionem virtutis. Et primo ponit ipsam diffinitionem ; secundo manifestat eam, ibi: Medietas autem duayum etc.; tertio excludit errorem, ibi : Non autem suscifi&! omnis etc. In diffinitione autem virtutis quatuor ponit. Quorum 50 primum est genus, quod tangit cum dicit quod virtus est habitus, ut supra ostensum est. Secundum est actus virtutis moralis (oportet enim habitum diffiniri per actum), et hoc tangit cum dicit: ~electivus B, id est secundum electionem operans ; principa- 55 le enim virtutis est electio, ut infra dicetur. Et quia oportet actum determinari per obiectum, ideo tertio ponit obiectum sive terrninum actionis in hoc quod dicit : tu existens in medietate quae ad nos B; ostensum est enim supra quod virtus inquirit et operatur 60 medium non rei, sed quoad nos. Dictum est autem supra quod virtus moralis est in appetitu qui participat rationem, et ideo oportuit quartam particu-

tudo contingit uno modo, aegritudo autem ve1 turpitudo multis, immo infinitis modis, ita etiam rectitudo operationis uno solo modo contingit, pec39 catum autem in actione contingit infinitis modis. Et inde est quod peccare est facile, quia multiplkiter hoc contingit, sed recte agere est difficile, quia non contingit nisi uno modo; et ponit exemplum, quia facile est divertere a contactu signi, id est puncti

lam apponi quae tangit causam bonitatis in virtute, cum dicit: (C determinata ratione N; non enim inqui- 65 rere medium est bonum, nisi in quantum est secundum rationem determinaturn. Verum quia contingit rationem esse et rectam et erroneam, oportet virtutem secundum rationem rectam operari, ut supra suppositum est, et ad hoc explicandum subdit : pertinet ad infinitum ; et quia bonum secundum eos pertinet ad finitum, per oppositum est intelligendum quod rette agere contingit solum uno modo. Huius autem ratio accipi potest ex eo quod 10Dionysius dicit in libro De divinis nominibus, quod bonum contingit ex una et integra causa, malum autem ex singularibus defectibus. Sicut patet in bono et malo corporali; turpitudo enim, quae est malum corporalis formae, contingit quodcumque 15membrorum indecenter se habeat; sed pulcritudo non contingit nisi omnia membra sint bene proportionata et colorata; et similiter aegritudo, quae est

35

sive in centro circuii sive in quacumque alia superficie determinate signati, quia hoc contingit infinitis modis, sed tangere signum est difficile, quia

sapiens autem hic dicitur non ille qui est sapiens simpliciter quasi cognoscens altissimam causam totius universi, sed prudens qui est sapiens rerum

I Adhuc] Hoc verbum verbo ultimo ca@uli 6 continuatw in PP%SWi (in PP% ca@&&m octavum nuwte~o 7 notatu?‘) nec non in TOP~ V6 qui tamen Deinde cum dicit @aem. I multis modis] om. @ SZa 5-6 secundum Pictagoricos CO&. e_z Ari&. 1106 7 oppositum CO& cum V6 sec.?% Er*Kr] hoc positum @ b 29-30 cum sec.m. To( ?)] om. E (add. Post 6 infinitum sec.m. CIErl) 15 membrorum] membrum Q S Sed cf. Z&. 22 circumstantiarum rg esse] est Y? (hoc propositum P hoc propositum Za) 20 potest coni. cum P’W sec.m. CIErxKr AoAsOP3Vio] om. @ (contingit CO&. sec.m. Er2 Sed (fiost 20 non P4 V6Za om. S) 45 habitus 28 etiam om. Y 2g operationis] operis Y? 30 Et om. Y(-P) 32 hoc om. Y cf. lin. 25) 4g omnis] om. Y(omnis operationis add. V6) 5g quae ad nos] om. Y(-P4) (quoad nos om. Y 48 duarum om. Y 68 el? om. Y BxPLP6P7 Ps Pa sec.m. CIKrO1 AsW TO) 61 medium] circa $raem. Y

:c

4 Robertus Grosseteste NotuZa (adn. ad 1106 b 2g in Sk2 Re P12) seu multipliciter >. Io Cap. 4 § 3 15-17 Nemesius De nat. hom. c. z (PG 40, 557 B) a Burgundione tran& c.2 (ed. (PG 3, 729 C Dionysiaca, 1, p. 298). Burkhard, p. [35]) sec. Thomam Contra Gent. 11 64 Augustinus De civ. Dei XXII XIX 2 (PL 41, 781) sec. Thomam Super 1v Sent. d.44 q.2 a.4 qla I arg.3 (cf. Augustinus Epist. 111 4 [PL 33, 651, sed re vera ipse Augustinus verba Ciceronis profert, pulcritudinis definitionem stoicam tradentis in TUSC. IV III 31 ; cf. Testard, t. 2, p. 89); Dionysius De div. c.4 [§ 7, lect. 5 ; PG 3, q.145 a.2. Cf. supra 1 c. 13 lin. 106-107 cum 701 C Dionysiaca, 1, p. 1801 sec. Thomam Super 1 Sent. d.31 q.2 a.1 48 Lin. 1107 a 2. 4g Lin. 1107 a 8. 52 Cap. 5, 1106 a 11-13. 56 Lib. adn. infra IV c, 8 lin. 52-57 cum adn. 62 Lib. 1 20, 1103 a 3-10. 6g Cap. VI11 13, 1163 a 22-23 cf. 111 5, 1111 b 5-6 IX 1, 1164 b 1-2 ; X 12, 1178 a 33-35. 72-74 Comm. in Eth. ve.& Pls, f. 246 va Item quaeritur de qua sapientia loquitur auctor, cum dicit 2, 1103 b 31-32. determinata catione @out sapiens dete+winabit. Ad hoc dicendum est quod duplex est sapientia quaedam est quae est actus et quaedam est quae est per experientiam, et haec sapientia speculativi intellectus, et haec sapientia non est utilis ad virtutem est utilis ad virtutem et de ista sapientia quae est per experientiam loquitur hic auctor 3 Ari, f. IOOV est sapientia adquisita per experientiam in operationibus, ve1 est sapientia data ve1 innata, sicut accidit in quibusdam > Albertus De bono tr.1 q.5 a.1 arg.39 et 40 et ad 3g et 40 (ed. Col., t. 28, p. 71, 55-66 et p. 75, 78 - 76, 2) Robertus Grosseteste NotuZa (adn. ad 1107 a I Ksapiens B in Sk2) seu prudens >. - Cf. ipse Thomas Super 1 Sent. d.46 Expos. textus.

;

;

;

t.

;

; JP-IIae

t.

:

:6

;

:a ;

:

:

:

:

;

:
; Comm. p. 180 a Unde quemadmodum per se beni, sicut temperantia et fortitudo, non est aliqua medietas neque aliqua superabundantia et defectus ; proptereu, si hoc esset, sequeretur quod idem medium uequ& rutione eset et extremum, quod est inconveniens >. - Quam interpretationem Thomam recepisse animadverte, ne eum legisse putes 1107 a 23 propter medium non esse aliqualiter extremum >, cum scripserit lin. 183 (cf. m. Kues Hospitalsbibl. 181, f. 25v, in marg. ext.

supplevitque medium enim non potest esse extremum 3, vera Aristotehs verba in falsam interpretationem detorquens.

:6

:e

:c

:

;

:

:

:

:

8 Oportet autem non solum universaliter dici, sed et bis quae sunt secundum singula aptare. In his enim qui circa 30 operationes sermonibus, universales quidem inaniores sunt, particulares autem veriores. Circa singularia enim operationes, oportunum autem in his concordare. Sumendum igitur hoc ex descriptione. $ Circa timores quidem igitur et audacias fortitudo medieHW b 1 tas. Superabundantium autem qui intimiditate quidem innominatus. Multa autem sunt innominata. Qui autem in audere superabundat, audax, qui vero in timere quidem superabundat, in audere autem deficit, timidus. § Circa delectationes autem et tristitias non 5 omnes, minus autem et circa tristitias, medietas quidem temperantia, superabundantia autem intemperantia. Deficientes autem circa delectationes non multum fiunt, propter quod et isti nomine non sunt sortiti. Sint autem insensibiles. § Circa dationem autem pecuniarum et acceptionem medietas quidem liberalitas, superabunlodantia autem et defectus prodigalitas et illiberalitas; contrarie autem et hae superabundant et deficiunt: prodigus quidem enim in tributione superabundat, in acceptione autem deficit, illiberalis autem in acceptione quidem superabundat, in tributione vero deficit. Nunc quidem igitur tipo et in capi tulo dicimus 15 contenti hoc ipso, posterius autem certius de his determinabitur. $ Circa pecunias autem et aliae dispositiones sunt. Medietas quidem magnificentia. Magnificus enim differt a liberali; hic quidem enim circa magna, hic autem circa parva. Superabundantia autem apyrocalia et bannausea, 20 defectus vero ljarvificentia. Differunt autem hae ab his quae circa liberalitatem, quo autem differunt posterius dicetur.

1107

a 28

:

28 autem A(Lb) RpT (ZCz. x ; cf. supva c. 5 Zin. IO) autem hoc A(MbOb) LRt 2g sunt LaR AL1 2g enim AL (-Os) Rt O*Rp 30 inaniores A(Oh) RpT (Z&. 10-11 ; cf. 16) : inanes Eth. v.dza Rt communiores A(KbLbMh) L(Cz &zv&) 31 singularia LRtT (Z&z. singula Rp 32 hoc La(-N1) P r* Bar Rp213 T (cf. CZ. 25 illud) haec AL1(P1l Ska h’ 13) EtO*Vlz T1 Re) h’ NI om. Rpl(-Bar) 1107 b I intimiditate P1l Re #v.m. 08 LSR in intimiditate Y rg apyrocalia T (&z. 176 ; cf. apirocalia Eth. vetus) : appeirokalia L1 appeyrochalia Rt apeyrokalia LSRp Ig bannausea T (Gn. 180-181) banausia L baunasya Rt bonausia Rp 21 quo A(=& . L”M”Oh) LR : an quomodo T (ZCz. 184-185) & ex T sec.m. 08RnRp3 (sed cf. njj Kb)

: om. :

: om.

:

:

:

1107 a 28

Ofio~tet m&w~ nun sohm etc. Postquam Philosophus ostendit quid est virtus in generali, hic manifestat diffinitionem positam in speciali per singulas

virtutes. Et circa hoc duo facit: primo ostendit s hoc esse necessarium ; secundo prosequitur intentum!

6 Lin. 1107 a 33.

ibi: Circa hmows pidem igitw etc. Dicit ergo primo quad oportet non solum dici universaliter quid est virtus, sed etiam adaptare in speciali ad singula. Et rationem huius assignat, quia in sermonibus qui sunt circa operationes, universales sunt magis 10

1 i r s v 1 p n n t

1

a 3

SENTENTIAE 2

0 e

s c

SECUNDI

LIBRI

ETHICORUM

p v u Er ah n e q n t r gu e q r u t i a ii s u i o rc te su a . sd eu iq s n t cl ou d a ta a n ts a m a a a e q s o t o u ss p ci to ui Se io p ud n g i er rn a ia n t m da c e s q nt a4p t a ms u5 c. t oi i al ro e i io t et nqp s sa g uuo ed qt u norp ra r u lidtoe r m me a ra- ut e od s e ar n e p nu i ti su u e-s ia q s e d o u u r ec p i n cs o p e tU ua nm rl e en m l q c o iar x o eo tu o dcbaa s ro r oi itd ad d t l i 5 Sa e d ir s r i o te g ac p s i r p o l a d eo i c ma p i ne rmc u qo t aup t a u n l une s de u t ti a aet s ,r r i b r i u o en n mi l tr qi n u t u u a uv pa mi r n d iearn n n ts ar poce e i s psos n c a en , t u l a , r u nii s c o f o s qn i e n d u u p n s s si u sia e t ei cr em a pr hm qr ee t l e e- cu a u nch 5 i t s i i u0 tta o i t p ec q u ne tup up r or i loo i a qn n a aarsp a r s u t mra- o s e s o i it r t c i d o ui t a t o n om

s u us n i t ne is nq a n tr vur u l om e em er i i n oet r p ei A m b na e s fr el uo es x ari io sd s. lemo o 2 d i a 0 e p n l fp a v i i r r q a qp c o rt u r aua ei p q ei oe i sbos oa tuct r d s e e s n eou r a t t c i t rdal t auo m u s a d t e u S t ip s p ese ca n t ur pder t r i e o . t a ari put n m m q ta - am i , n u ee s cm i at, s up b e m s e e o u u t f na an dt f ep dtt i p f i st a a r o u sc i tp n i ot g ia e ips t g de 5a c c t mei e i smui m et nu to o e sp e v t ue qt a e nr ui e ci r h ta ia tp cn i u t oam a i oq i i r p rsp ruu o a o es i e os n t r ci u s dm e s i i eq u d n cus n v uoe it e nrs vi f r dm t a et i i i e uaoq n ru er f n o m tnu i sd sm i ueom ai t ac et q u m ci u n r e 2 t E i 5i u q t d d l r e u i e ui l . s o sn o cn u rt d e ti Ed sa c uv ht e a ou a d s c d v s e i e eu d r s x cm e s t nt i e s i uv o r qn c n a ti q m c ud r p- er u i a au i r t i n em p i ub a t n a i m re e u6 p es r d0 s c. t e a g v u i l r a tdicuntur ; s n ua p t dp r 1D 3 c 0 7 i d e Cha u hno~es iquidem m e ce n t t r i x d a u i c a t e ve d dau . t : - ie o oe s , i nr p qt o o e ui n t e u r cuene i n aa f or -gn o t dda o n ud f nu u r s lie i m t t t arn b , e i i q i u o n p i ss t q e tmi t 3 d e b 0 ie l s o e u t a t an x m u a uu at at d n tm dr v-e a r i e e ve m rbe m m mer p ei f i uo1 e pl r , m i i t b oa l e v u E t ip om t thr i vs suoi pn it ispcm a i re n 0ie o ss p tn oQ c r os s ud mu ua ni a - i t t s ii p e inb :aSuntc autem bei u is iu i i s nv s gn gs ; i iad et p or tco n 6a n tu uc 5 es uit re r passionibm e C q v du 3 e a 5 n q g u s q Nu r r e n e p ed 4 b a 0q i t e d s nu r s ae m ; e i co

p t i a d t m e v ru v s a t a A pc hs e ae e i v et dn

ci r c oer oi . c n sc mm v o tsa a nu p e g i dpemr r n d em u i i e ud o r l Q pi d tt i uosl uai q i mit a ten u dacin i c eqe i adn ie u t su r mtxm s f i a ui f dn un r d m i ei t s m as eo e rt nm ca no o e e ni m cmr r m dm i o o q n qi s dr u e ru d voe i rr ti a esf a ea tud m 1r d pl ete e re m um ut7s u r t ste . li 0 t t an ca a i i m it od tE sr nl p sni u t d i t h o vs usx o ecTu i c ia e niS r qt eo t a ut c pe a i qc ia u ot U l o pu t tm n r nhi n voiiu d te dia i iosdd ues es s r-uai qs u i gi im uien t d er g e o aot t e i v ni e n mesn r x g ie r nsie e rir e s ti ss l d a r uN l aat qaea sic e sum sm ost aS i pa v n i re sd en i oe und ti c- r ns m o as i t e d ces i im om art l n a be v i q s P on i d q u s qr n st pe u a e ui tv rt i m tm e a tc eh i p t d l u nq u o t s i i t t du i n si uqt a a ianu e io v ntu 7ht tus mn ia ti 5ai u-l ,e es p i cq u s p o h s au nn sp e t ai s i od eov r e e pr ne si s c ei ird a eo< n rei > on

1 concordant]4 concordent Pr PaV6Za s8c.m. Pd) 46 resistere et om. @ cett. Cf. lin. 7 < praedicta4 cluatuor 2; P-IZae q.61 a.5, i% e&emo ari.: a Et F] 11’ ceU. 76-77 virtutum] virtutis

Ed3 sec.m. W 43 nisi coni. cum Za sec.m. DbEr2V2 ErrW] om. @ (aliud nisi Cozzi. 58 haec OWJ hoc Er2C1 h’ 49 prosecutionem] persecutionem Db01V4 P6W Y?(-V6Za) P-IIae q.61 a.5: a Haec 7 autem quatuor 5 sic distincta : B; ytec obici possunt lin. 81-82; cf. 76 haec ErKrP*O secundum hoc, manifestum est quod praedictae virtutes... > obsc. P(=virtuE quad comfiendium etiam in @ fuisse veyi simile est) @(virtutes Pd) WiTo

’

32 Cap. g, 1108 a 30. 16-17 Cf. supra c. 3 lin. 1 cum 4 adn. 2 2 Cf. supra - 1 c. 2 lin. 1 56-71 cum 4 adn. 4 33-97 Alexander de Hales Glossa in IV libros Sent. 111 d.33 (ed. Quaracchi, t. 3, p. 386-387 cf. p. 384, 23-26) Albertus De bono tr.1 34-69 Haec prior opinio pendere videtur ex ratione definiendae cognationis cohaerentiaeque q.6 a.2 (ed. Col., t. 28, p. 80-81). virtutum quam Stoici praedicabant ab Hecatone forsitan primo inventa (cf. Pohlenz Die Stoa, 1, p. 127) ad unum atque eundem virtutis actum faciendum omnes virtutes necessariae sunt (Chrysippus aliam rationem definiendae mutuae virtutum coniunctionis exposuerat, cf. Gauthier Mapzarzimité, p. 1 ; quae, 5 memoriae3 prodita ab ) Ambrosio De off. min. 11 48 (PL 16, 116 A) De excessufv. sui Satyri 1 5 (ibid. 13og A),7 Hieronymo lZfis$. 66, 3 (PL 2 640), Augustino 2 E@.$. , 167 11 4-9 (PL 33, 735-736) Contra IuZiaw. op. imp. 1 36 (PL 45, 1063), Gregorio ~J~owZia XXII I (PL 76, 2i2 C-D), Bernardo De CO%. 1 VII-VIII 8-11 (PL 182, 737-73g), tandem ab Alexandro de Hales (cf. adn. sup.) perpolita et verbis Aristotelis in Ethica Vetere (11, 1105 a 28-33) ornata 70 Seneca renovata est. Cf. Lottin RsyclzoZo@e et mowle..., 3, p. 153-174. 45-64 Cf. infra c. IO lin. 120-142 cum adn. Epist. ad LuciZium 11 67,.10 (ed. Préchac et Noblot, t p. 139.cum adn.),2 quem locum , etiam laudare videtur Thomas .%pev 111 Sent. d.36 a.1. - Apud Ciceronem haec dottrina aperte tradita nusquam invenitur, nisi, sec. Thomam la-lZae q.61 a.4 ad 1, in De off. 1 xx 67 (ed. Atzert, p. 31 cf. 1 v 15 et seq., ibid. p. 8 et seq.) sed cf. Albertus Lect. f. 28va : a Praeterea, Tullius dicit quod quatuor quae sunt in operationibus virtutum vendicant sibi quatuor virtutes, quia scire quod requiritur vendicat sibi prudentia, strenuitatem ut firmiter operetur vendicat sibi fortitudo, medium temperantia, rectitudinem iustitia... > (quae verba Ciceronis 71 Hi sunt Ambrosius et Gregorius, sec. Thomam la-llae q.61 non esse patet, cum e verbis Alexandri de Hales pendeant). a.4 arg.2 et I. Cf. adn. ad lin. 34-69. 71-73 Ps.-Andronicus De laudabilibus bonis, f. 52va : a Species autem ipsius [iniustitiae] tres impietas, avaritia, contumelia > (cuius verba graeca ed. Schuchhardt, p. 30) Eustratius, p. 261, 30-32 ; 0 f. rr6va (in 3 VI I, 1138 b 21) : a Ipsi autem [habitus] sunt operativae virtutes generaliter nominatae quatuor, et quae sub ipsas ut species relatae > p. 365, 26-27 ; O f. 14ora (in a VI IO, 1143 , b 34) : a Sicut et in practicis virtutibus generales diximus virtutes fortitudinem, temperantiam, iustitiam, assumpsimus autem et alteras specialiores liberalitatem, magnificentiam, magnanimitatem, sic et prudentia virtus existens intellettiva et genera&, habet sub ipsam deinceps hic assumptas >; Maximus Cent. 11 7g (PG go, rogg B) (PG 91, 680 A), qui loci in latinum translati temporibus illis exstabant (cf. Muckle Gveeh ~oY~s..., 4, p. 38; 5, p. 113). Cf. Lottin PsychoZo&e et morale..., t. 3, p. 153-194 ; Gauthier ikiagnanimit~, p. 152 cum adn. 4 p. 260 p. 364 cum adn. 4.

;

;

t

:

.

; ;

t

.

;

:

:

M

;

c5

y

fl

.

s

;

t

;

;

.

;

,

r i ea t nt u n tn mts ess e n ee au d r b rs

d t

t ee ui t es m p ls i u t em n r t-a t e a 0 ol t ct

8 (1107 a 30 - 1107 b 17) tuturn diversificari. Secundo quia species virtutum et vitiorum non accipiuntur ex parte rationis, sed ex parte obietti, ut supra dictum est. Et ideo con80 venientius Aristotiles virtutes distinxit secundum obietta sive secundum materias. Et secundum hoc praedictae virtutes quatuor non dicuntur principales quia sint generales, sed quia species earum accipiuntur secundum quaedam principalia, sicut 85 prudentia eSt non CkCa omnem COgnitiOrwn Veri, sed specialiter circa actum rationis qui est praecipere, iustitia autem est non circa omnem aequalitatem actionum, sed solum in actionibus quae sunt ad alterum in quibus melius est aequalitatem consti90tuere; et similiter fortitudo est non circa quamhbet firmitatem, sed solum in timoribus periculorum mortis, temperantia autem est non circa quamlibet refrenationem, sed solum in concupiscentiis delectationis tactus. Aliae vero virtutes sunt circa 95 quaedam secundaria, et ideo possunt reduci ad praedictas, non sicut species ad genera, sed sicut secundariae ad principales. His igitur praesuppositis sciendum est quod de iustitia et prudentia hic Philosophus non agit, sed jnfra in V et VI, agit 100autem de temperantia et fortitudine et quibusdam aliis secundariis virtutibus, quae omnes sunt circa aliquas passiones. Sed omnes passiones animae respiciunt aliquod obiectum, quod quidem pertinet ve1 ad ipsam hominis corporalem vitam, ve1 ad exteriora 105 boria, ve1 ad humanos actus. Primo ergo facit mentionem de virtutibus quae sunt circa passiones quarum obietta pertinent ad corporalem vitam; secundo de illis quae pertinent ad exteriora bona, ibi : Ci~ciz dationem autem fiecuniayum etc. ; tertio de 110illis quae respiciunt exteriores actus, ibi: Sunt autem et aZiae tws etc. Circa primum duo facit: primo loquitur de fortitudine, quae respicit pericula interimentia vitam; secundo de temperantia, quae respicit ea quae sunt utilia ad conservandam vitam, 115 scilicet cibos, quibus conservatur vita in individuo, et venerea, quibus conservatur in specie, ibi: Cha dezectationes autem etc. Dicit ergo primo quod fortitudo est medietas circa timores et audacias, in quantum scilicet respiciunt pericula mortis. Sed 120eorum qui superabundant, ille qui superabundat in hoc quod est esse intimidum, qui etiam deficit in timendo, est innominatus, quia raro hoc accidit. Et multa similiter sunt innominata, propter hoc quad homines ea non adverterunt communiter ut

gzest 7g

om.

Cap.

;

7

@(-Bgl) Iin.

259-260 272-277 g, 1108 a 4. IV c. 1-5.

132

123-135.

; 305-306 ; 154

Cap.

introducit

cork

94-97 Cf. Lottin 311 361-363. g, 1107 b 21.

:

sic ipsis nomina imponerent. Ille vero qui superabundat in audendo vocatur audax ; et differt ab intimido, nam ille dicitur secundum defectum timoris, audax’ autem secundum excessum audaciae. Ille vero qui superabundat in timendo et deficit in audendo vocatur timidus. Deinde cum dicit : Chca dezectationes autem etc., introducit de temperantia. Et dicit quod temperantia est medietas, non circa omnes delectationes et tristitias, sed circa eas quae sunt tactus, pertinentes ad cibos et venerea; minus autem est circa tristitias quam circa delectationes, nam huiusmodi tristitiae causantur ex sola absentia delectationum. Superabundantia autem in talibus vocatur intemperantia. Sed defectus non multum fit, propter hoc quod omnes naturaliter appetunt delectationem; et inde est quod iste defectus est innominatus. Sed ipse imponit nomen et vocat tales insensibiles, eo quod huiusmodi delectationes sensu percipiuntur, et ideo ille qui refugit has delectationes praeter rationem rectam convenienter vocatur insensibilis. Deinde cum dicit : Cima dationem autem etc., introducit de virtutibus quae respiciunt exteriora. Et primo de his quae sunt circa concupiscentias exteriorum bonorum; secundo de virtute quae respicit exteriora mala, ibi: Est autem et circa zkam etc. Exteriora autem bona sunt divitiae et honores. Primo igitur introducit de virtutibus quae respiciunt divitias; secundo de his quae respiciunt honores, ibi: Circa honorem autem etc. Circa primum duo facit: primo introducit de liberalitate, quae est circa mediocres divitias; secundo de magnificentia, quae est circa magnas, ibi: Circa pecunias autem etc. Dicit ergo primo quod liberalitas est medietas circa dationem et acceptionem pecuniarum; sed prodigalitas et illiberalitas se habent secundum superabundantiam et defectum, contrario modo : nam prodigus superabundat in datione et deficit in acceptiene, illiberalis autem e contrario superabundat in

xog 157

146-147,

et morale...,

Lin. 1107 b 8. Lin. 1107 b

125

130

1107

110 16.

t. 3,

152,

155,

168-1691

inducit

@

p. 186-194 ; Gauthier Magrzawimiti, Cap. g, 1108 a g. 116 Lin. 1107 b 4. 165-166 Cf. Praef., p. 251*-252*.

p. 152-156 ; 150 Cap. 166-167 Lib.

b 4

135

\

140

145

1107

b 8

150

155

160

acceptione et deficit in datione. Haec autem hic dicuntur tipo, id est exemplariter, et in capitulo, 165 id est summarie, sed postea et de his et de aliis determinabitur certius. 1107 Deinde cum dicit: Ciyca fecunias autem etc., innificentia. Et dicit quod praeter praedictas dispositiones, scilicet liberalitatem et op- 170 posita vitia, sunt etiam quaedam aliae circa pecunias, circa quas etiam magnificentia est medietas

cum sec.m. Er2 ex li% Psyckologie

103

b 16

SENTENTIAE

104

SECUNDI

quaedam. Sed differt magnificus a liberali in hoc quod magnificus est circa magna, sed liberalis est irs etiam circa parva. Sed superabundantia respectu magnificentiae vocatur apyrocalia, ab a, quod est

LIBRI

ETHICORUM

dant. Vocatur etiam haec superabundantia bannau- 180 sea, a bannos, quod est fornax, quia scilicet ad modum fornacis omnia consumunt. Sed defectus vocatur parvificentia. Et hae etiam extremitates diff erunt ab his quae contrariantur liberalitati ; quo185 modo autem differant dicetur posterius in IV.

sine, et pyros, quod est experientia, et calos, quod est bonum, quasi sine experientia boni ; quia scilicet multa expendentes non curant qualiter bene expen-

176 apyrocalia] apirocalia OiV* PaP6 P*Za apiuocalia ErVS apybocalia V* epyrocalia PIO apoyrokalia Va Cf. Arist. 1107 b zg cum ; infra, IV c. 6 lin. 82; nec non loci in app. fontium laud. 177 pyros] piros P3P6P7 P*Za pyuOS V3 pOyras V6 180-181 bannausea] banneusea Bgl bannauscea Era bannansea Kr baunausia 0 baunsea Va bannaseas jw.m. bannauseas sec.m. AO bannasea C1 bannanda P1 Cf. Ar&. 1107 b Ig CZ&% adn.; IIa-IIae cl.135 a.2, 24% bannausea ha&. j%erique mss. infra IV c. 6 lin. 80 turn adn. 181 bannos] baunos OPlOV* banos V* 185 autem] om. W Y?(-TOP* V6Za) Cf. Praef., 9. g4*

adn.

.

;

:

:

175-180 Lexicon verborum graecorum..., p. 25g* ,ILexicon verborum graecorum..., p. 25g* ; f. sgvb banausia, a bannos, quod est furnus, quia ad modum ignis sua consumit 3 ; Comm. p. 184 ; Comm. in PoZ. 1 8 (ed. Borgnet, t. 8, p. 66) ; Thomas 1la-llae q.135 a.2 (cf. etiam Martin The VuZgate Te&..., p. 59-60) ; infra IV c. 6 lin. 8o-81 ; c. 7 lin. 174. - Aliter sed perperam Anonymus Comm. in Eth. vet., Arl, f. 103~ ; C5, f. 2g8vb ; F*, f. 52rb = OS, f. 4orb = Pr, f. Igra ; P1#, f. z26va ; Pzo, f. 26ra ; V14, f. 268r ; Pnj, f. 158r; Albertus De bono tr.1 q.s a.2 (ed. Col., t. 28, R. 76, 34-3~). 185 Ne verbo auidem de differentia hac in libro IV agitur.

;

:a

:

:e

:e

;

:
laudabilia, sed vituperabilia sunt. Sunt quidem igitur et horum plura innominata, tentandum autem, quod et in aliis, ipsis nomina fingere manifestationis gratia et boni quod consequitur. § Circa verum quidem igitur 2omedius quidem verus quis et medietas veritas dicatur, fictio autem quae quidem ad maius iactantia et qui habet eam iactator, quae autem ad minus yronia et

1107 b 21

1108 a

:

23 caumotes T (&z. g) chaunotes L1 chaunmotes Rt chaymotes L%(-P**) caymotes P13Rp 25 quaedam A(KhLhMb) RT (Zk 24) quid A(Oh) ,?%z. ve_&s L 26 ad A(KhLhMh) RT (Zk. 23) circa A(Oh) &Wz. ve.fw L 26 autem R AL 28 quidem ALRt .sec.w. Rp3 quid est 1108 a 4 etl ALRT (supra c. 8 lk. 150) : om. T (Z&z. 92) 6 et Rp(-P14) T (7 &z. 77) : RP om. ALRt 6 vocamus LsRT (kz. 77, cf. 79) vocabimus AL1 IO ab LsR ad L1 12 Differunt ALRtT (CZ. go) Differt Rp 12 est2 L2R : om. AL1 13 hae AT (&z. 92) L(EtOaV12 Tl Re Nr) Rp(AslBal VWd R@) haec L(P11P12) Rt Rp(SlTu*) hoc Rn P14 13 haec... haec T (Zin. 93, 95) hoc... hoc AL(Pr*Fr) Rt h’...h’ ce,%. 15 est R (Po& laudanda Rt) AL 16 non T (.Gn. 98) non retta nec Rp neque retta neque ALRt 16 sunt a&I. L2R : om. AL1 22 yronia T (Z&z.113) eironia L1 eyronia L2R

:

:

:

,

:

: om. :

:

:

:

: h’

: om.

:

106

SENTENTIAE

SECUNDI

LIBRI

ETHICORUM

yron. $ Circa delectabile autem quod quidem in ludo, medius quidem eutrapelos et dispositio eutrapelia, superabundantia autem bo~imolochia et qui habet eam bomolochos, qui autem deficit agricos quis et habitus agroykia. 3 Circa reliquum autem delectabile quod in vita, qui quidem ut oportet delectabilis est amicus et medietas amicitia, qui autem superabundat, si quidem nullius gratia placidus, si autem utilitatis alicuius sui blanditor, qui autem deficit et in 30 omnibus indelectabilis, litigiosus quis et discolus. 3 Sunt autem et m passionibus et in xhis quae circa passiones medietates. Verecundia enim virtus quidem non est, laudatur autem et verecundus, et enim in his dicitur quidem medium. Qui autem superabundat ut cataplex qui omnes verecundatur, qui autem deficit ve1 nequaquam 35 verecundatur inverecundus ; medius autem verecundus. § Nemesis 110~ 11 1 autem medietas invidiae et epicacocharchiae. Sunt autem circa tristitiam et delectationem in his quae accidunt proximis factas. Nemesiticus quidem enim tristatur de indigne bene operantibus, invidus autem superexcedens hunc in 5 omnibus tristatur, epicacocharchos autem tantum deficit a tristando ut et gaudeat. Sed de his quidem igitur et alias tempus erit. De iustitia autem, quia non simpliciter dicitur, post haec dividentes de utraque dicemus qualiter medietates sunt. Sim2iter autem et de rationalibus IOvirtutibus. 23 yron T (Z&. 114) : eiron Li eyron LzR 25 agricos ZWz. WZZU T (Z&. I 28) : agroicos LK (agroy- L2Rt) 26 agroykia .LzT (Zz+z. 129) agroikia Lr agroykya Rt agroykeya (-ykeia -ikeia) Rp 32 enim ALRt quidem enim Rp(-Pi*) 33 in bis ALrRt L$ u&Z. a& hic quidem dicitur Eth. vetus R 33 medium enim Rp 33 dicitur quidem LT (Zin. 14g-I!jo) T (Z&. 149) : medius ALR 1108 b I epicacocharchiae T (Z~X. 156) : epichairekakie AL epyPl.*) ephychathkakie Rpsy3 2 quae chairikakye Rt epychatrikakie Rpi(ephyBa1 -tykakie ALRtT (Z~FZ. 160) : om. Rp 5 epicacocharchos T (Z&. 164) epichairekakus L epycharechachus g rationalibus Lr(EtPrrVlz Sk2 P12) Lz Rt Bar Rp213(-Tu*) Rt epychayrekakus (ephy-) Rp rationabilibus L’(08T1Re) Rpr(-Bai) TUI T(ZzYz. 172)

:

:

: om.

:

:

:

1107 b 21

e

Cha honorem autem &c. Positis virtutibus quae respiciunt divitias, hic ponit virtutes q&e respiciunt honores. Et primo ponit virtutem quae respicit magnos honores ; secundo virtutem quae respicit 5 mediocres, ibi : Siczat atitem dkrz~s etc. Dicit ergo primo quod magnanimitas est medietas circa honorem et inhonorationem. Superabundantia autem in prosequendo ea quae pertinent ad magnum honorem est quaedam dispositio quae dicitur caumotes, IOex eo quod ardet in his quae pertinent ad appetitum

ve1 fumosos. Sed defectio opposita magnanimitati vocatur pusillanimitas. 1107 Deinde turn dicit: Sicut autem dicimus etc., ponit aliam virtutem quae est circa mediocres honores. Et dicit quod, sicut dictum est quod liberalitas 20 differt a magnificentia in eo quod liberalitas est circa parva cum magnificentia sit circa magna, ita etiam ad magnanimitatem quae est circa magnum honorem se habet quaedam virtus quae est circa honorem qui existit parvus. Et quod circa hoc 2s

honoris, nam cauma incendium dicitur. Sed, quia capnos in graeco idem est quod fumus, potest etiamsi sic scribatur : capnotes, dici quasi fumositas; consuevimus emm eos qui nimis anhelant ad ascen1s dendum ad aliqua alta ve1 magna vocare ventosos

oporteat esse aliquam virtutem in medio existentem, manifestat per hoc quod subdit quod contingit etiam mediocrem honorem appetere sicut oportet , quod pertinet ad medium virtutis, et magis quam oportet, quod pertinet ad superabundantiam, et 3~

:a

9-11 Alanus de Insulis Disi. (PL 210, 735 B) Cauma dicitur fervor )). - Anonymus Comm. in Eth: uh?., 5 Lin. 1107 b 24. Cs, f. 2ggra Caumotis a cauma, quod est aestus, et noys, quod est mens, quasi aestus mentis ad honores 1) cf. V14, f. 268r P16, Et virtutum et vitiowm, P20, f. 26ra. - Comm. in Eth. vet., Ar-r, f. 103~ f. 158r Compendium PhiZosophiae, f. 16gra Diffinitiones dicitur caumotis a caumate, id est incensione, quasi tota incensio in desideriis > cf. Pls, f. 226va V14, f. 268r. - Aliter et rette non tamen propter chaunotita [quad nos Robertus Grosseteste NotuZu (in comm. Anonymi, p. 187, 3, inserta), O*, f. 74va possumus dicere mollitiem ve1 laxitatem ve1 dissolutionem] E Lexicon verborum paecowm..., p. 260* Chaymotes extrema q.130 a.2 S.C. (ubi legend. vanitas > (sed cf. adn. crit. ad loc.). 11-16 Cf. infra IV c. 8 lin. 65-66 II lin. 10-11 p. 83). 20 Cap. 8, 1107 b 17-19. < capnus, id est fumosus JJ; cf. Gauthier La date du Comme)ltaire...,

;

:s

;

;

;

;

; c.

:c

; :c

;

; IP-Ilae

:K

:

b

24

g (1107 b

35

m I v t t m e t n

q

o

i a q ls u p o i q d ei a u i e si a m s he d t i m su i f ov

Z

- 1108 a 23) I

107

od a f i trt E d m d eqr ioe c t ii o c uanv i cr ia t d eo u dh m a e p rr s t t ome,o r u d.t c c ih en p e e e s o e s m s u dn r i e t m p eo aEd qt e e75f r bt e u d r e i u r a i a cs ni m t lr t r nm e na r -u o i s i mi aa o vt l o al t ui n si o mult pu -s o si t i eno i n ir u a i t m s ; aoh n t oa u i m m oi nt mt e iale m s t sonn n e f oa po d i ntp ecc i c ri t u ui ur -s a t o n uq lo m u n e s u m lr e t o , i eaei d e ar qnl is m iu uls eu st iuu t - ;e m e oi e dr ca cil t ia b sc u pu sdE n s bi tpot n i o e i he ovm t n i or m nai atm iu uu fim e m mnio ss a e a v i pt t b t emi t i io i i r i i r os a t u -ql o a dni u u8 s ul r c ete t s0 em nd s m ec i t e i e u i , a n ae u a u r sc d t ni o n iv a st i s o ao nr f mn m i st d e e ap S iauna i r ie oau s m m : n qi qi c gD us unca thu ce enL sl k 1108eeta 9 it , d ii z sse tc e ta i

u q

pp n u li u d t eh a c hd e h m n p vi d sh im mi eo i e ad ie h i vd e ut P n i d mo

aau

a i i t ieu s 4 e p 3 p s h e th s i d t ii l p i v l m o qo s r i o i t unh p e r t la i aiuE o st i ic m et mt s pu mt t u s l i ai ui ; ssti o e rm lr etes t xuoo cn t i c mt uid m m q q d ua u i p ap di ac o h is p pi to i c er h t ed l ie u iC is e f ei i 8a? gi K i :t d 5t~ is w c c e ua t, n a S q m e n u e en d o i si do i q n a ptd i ml de ui l ipV i bo p mni i D e ud i tu do s e a i s i e uc n x d nm o rt e dt n e er t p gie q r sm ei r t cim ua g um n a i r oi o ol o nde m e tn d n u aq e aqu c i tc d au l ua ee oqo ee i i n tt . un qt t av uu u ne s u cs d te i iem i e Es l n l e c qr st oq i d i qti s o qm q n f ed a e rn 4 a s 5 d di c um i iq s a i n a va u o rdl t d il a C - ui e tf r au u tiu v udi i qndes t ntu pdr ueor i t s ec isb o ra ba l e c e ds m o f t es q e n in e e u da t h no q s oa ide os i n u c t mnvi n cueb oa i vt a ii iu 9 i u 0 nt fu c t eo f s u e e c l p e id ur r d mu t ta t i ehme re ua i c so r acf sd ni mr ; dqio xm em d e o e a u em ncn avc n o s u eia r e t d t n rr ur u mi m a s p e d S e q e dh f e c u r i o eq d o i t ua c h r u q m a i u m e ec e i o s v n m q ut i eun t t ec s il u cu b m e tt o t xoi t e i v e tbd a e r fi e mru al t q asa r i u i r o am oe r de l r t i o t p l e ut q t ua se r o u a nmoc o s o a ert 5 r s e 0 e i m e se vp n e i st a iu dc n i a i e t ta u d e s xt ri ti f ec a rm o m ec e pu u r e i r da ut d e md t e er t a qs ou ed o u l a c up ,s mi r em t e ai c uc u m q q v 5 v n t n

1

a e p a p E

h l

f uo n l i u a n~ r t et q o s am d a t o4 r r u tu e ec id pp m o mva iaex i v t n usi h dl1 q u e api d en i u vi o n i i as m i c r D e i a rt u m la u i sh r m o nq t a o n a s d u c p o t o rs e l u hnt ee m ui i m is i s n t iv p c o s ei b i s rd em to i re i uii mde i sa ts s tbc aq n ai ip ut o ue gu mnp t m n io 5 i h q r m r o v u o ee t ic i om p ds u en rl de t it o esta d ea u s xt n uu s i r u m i t o td ue t , Pui i iua - t d o uu a e t u o n tv m q o n ui vi u ml o nt n i sa iav m it ra es n i h eldt n ru u n t lt d eK o co e i , cJmue uq ts o sq t u e u cn t ur i o t sb o i aos d i ud s s n std. ai ani e fn ii m u ou i -f d m om n tnm a udt ee a u q ni s ie rr a q o i b u q qe i l im a u b us npl l e n ni i et t i q om

, u , e 5 t e s m ii ni , , oa ai n td sd rs i r n i a nt e e sb r rb p e n ua r ni iCi t ts t o u ni - s e d ef

i ut o c a tu od n ;suqn o m i o po d ruu n u md tq e i m s s ue u d v pi o e hqo c vt iu a c oe lpa m ib ct oqrn h n u me- c m oi sv i o un t ee iqnsm s nr mui u ti u fe 6 e a 0 u Qp m e uhl nh a iaf i o s nlui d on d taia p ds on e r i s m e e qi e x po un sc h oe tso bi d m o en lo u tu e i m v m cu u ime cne in 1rm r g r a 1itt dd 0c r i u 9tec e e a5 Ot m s e d a n li l iq ace h i muc ues D o q o d rdt e :mC u d- v eai pi oei d xp r u c m a d m t o rr ep e u s it m l u r d h sa ees o i unv t i np v osi ce o s o r t v e er e m a E u pi s um e q a veu h dst Ed i d eqm a i octi ta r iv rue l qim mc c e uo o ruu ua i r md t ce m s t u p Q h a u il u a a la t p n eou c er i uu i d u u c ss t i s s i 6 m s c5 ui l i ua mn a d c ml q , u uim i eu i dq ct e d c s o vl eiude im u t d le dm mi it c e i n c d ho u h e o n sr do v n ea v em e os dft e if r req i er nai i pi du cq si u nl t lb a tu tt sma uu e i a a i ,t s s on s dioi s r q uai s eunlt ve e u 1o iq i sg ii o 1a osu n cm i 1mrui t et e s a t i v p v c o h Q i a c si u r a u a fcl a mt l - m t h a e d o ci s m i c cns e ic ne c i c qi ae dti au f t vtt aal ce iactator i u o;u s til tn c r cr e ,ci at t a des ni o t tc a t q u et i li u a l io i s iq I S n oV e n u p p. dd or n r o m e fse c o q r e e i al sm u t - ss c id eqi a e qn uu in aomqgi ec,uic da tat at su 7 d s 0 i p e e m r c s t o fa u d c a s qd ie n ievt e uvu nd d l yii ui rlb m c oi u e an s i e pt rf v t la yri i o eal i irc d c sri r sot a tis r ion t t i or, e x e m a 4 w u u , 1Zt 1 xa 2 at n 1ec 1 e 3 e d 5c. 0 m D 1 c d e: 0 E au ic i 8 + i ume c ip n r, St t i n oid :af C ee c d t x -be mia cm . e e z i e n

v 6

c Ad.

q a 1

i ri

e u t

A 8 c a I f 1

s a g

e rm

c P

B 2 a

.

0

ex

st a f

aq i

PB

xt d eu v pu l i q e ee i i c i t a cl u r

g ( c d

2o

1P - Sc

a

VE

D 7P1 W i ct

6r

sEb r id ce , u aq a i b70 sd i o

ZO Y

ttu t r i i m td ue o

SE)2ei T n

a ?0

r e tq o s

:c

; 1c

o

] 1

2 u P ed

t ai

r P

1 i 4q

8

:d

;

p35 Glossa inted. in Eth. vet., A f 8 = O r f . 3 4 = P l fr . 3 I r f 1 o ., z i r e i a 5 , h rd s l )m, R o tGo ) a o n rt n b o t Z?otuZa ( e c A i s o p 1 n 20,n it m . 9 Oo f ne7 m 1 n*n .p s7 . , o,[ y h e er a si m s si rbam dh i i lt t ma o, vo a it d ap iq e ah cue t s m iq et ot hi t l liu sud m o) ; A oaco tm n )qf 3l sud Comm. o,.p bo1 , sd a - A r .s ev8 p,a . l J e ra5 e m i dt A C n i Eth. vet., o C5, o nf z m= Pn .f g 1 m D1y . g5a . p i6m r8u a p hc, u q art e ha ii s u e te s im qlt to i mt l u oou d m e f q a s l h u ms t o eo ai ai f s sn ama m t l , tod ap aoi oa q ri eth sbrl r, eu u pc soi iai u teo m h i > trlc nm Fs m f td ti iof e4o . c ul 5 = O f 4 2 = P s f .1 o v P fr z, . 8 r V a r f ., 2 2 rAb 1 g . D 6 6 b bl t 4, q 8 ea v o( ; b rC , . t 2r. a ?p e 7 e . o 4 5 . z8 - czd . r61 l 1 , oo. t, . dium philosophiae, f 1 geu t s q m a f . 6q e ai l e rto mi t queo h s bd m e t uosr m ta ne io dad, , e b h s, nt es > n e o , a si tn n c Comm. in Eth. f vet., A f .1 Diff. r virt. . 0et vit., Pf z3 r2 .4 6~ A ,0 4Lect. r fl 3 , - ae .bs o h 4 -t ei v o 8 r cr a q h i u e a a n i x rb l q t nei h i u d r otg a lc a o e pnai i b iu e mum ron p ent i t i t i vont s tii u s nrs ei a tg s i ii ns i ) 6p C )1 1 gs b a9 . 2 1 7 a p- C ,s 2 0c m8 .l1 f 1u 5 -. .8 i7I. 6p 1 7 a. 51n.i 5r 11 1 . 9C . n s .a 00 c 2 . f . u 83 . , . p 1 b 2 1 3 I6 a 5 0 , o- 3 g2 6 58 .

:c

su cc t

;

;

;

:< ;

L

;

t

;

: c

.

;

e

;

c

oi s e r sm r e n et ) co o i , ur r u t u p s e s o rot r u s ,d i t. , ,r . or i , s m u, 4 p s 3 m i e s o d m m b ut i . u t ua b uq d nn i m u i r 1

t

SENTENTIAE

108

SECUNDI

circa delectationem quae est in ludis, ille qui medium tenet vocatur eutrapelus, quasi bene se vertens ad omnia, et dispositio vocatur eutrapelia. Ille au120 tem qui superabundat vocatur bomolochus, a bomos, quod est altare, et lochos, quod est raptor ; et dicitur ad similitudinem milvi qui semper volabat circa aras idolorum in quibus animalia immolabantur ut aliquid raperet; et similiter ille qui excedit in ludo 12ssemper insistit ad hoc quod rapiat verbum ve1 facturn alicuius ut in ludum convertat; dispositio autem vocatur bomolochia. Ille autem qui deficit vocatur agricos, id est agrestis, et dispositio vocatur agroykia. 1108 a 26 130 Tertio ibi : Cka ~e&pum autem etc., exemplificat de tertia dictarum virtutum. Et dicit quod circa reliquum delectabile quod est in vita quantum ad ea quae seriose aguntur, medius vocatur amicus, non ab affectu amandi, sed a decenti conversatio135 ne; quem nos possumus aff abilem dicere, et ipsa medietas vocatur amicitia ve1 affabilitas. Ille autem

LIBRI

ETHICORUM

qui superabundat in hoc, si non faciat hoc nisi causa delectandi, vocatur placidus; si autem faciat hoc propter aliquam propriam utilitatem, puta propter lucrum, vocatur blanditor ve1 adulator. Qui autem in hoc deficit et non veretur contristare eos

MO

cum quibus vivit, vocatur litigiosus et discolus. 1108 a 30 Deinde cum dicit: Sunt autem et in #assion&s etc., ponit exemplum de quibusdam passionibus laudabilibus. Et primo de verecundia. Et dicit quod 145 etiam in passionibus et in his quae passionibus adiunguntur sunt quaedam medietates. Verecundia enirn non est virtus, ut in IV ostendetur, sed tamen verecundus laudatur, eo quod _in talibus est medium accipere. Ille autem qui superabundat ut de omnibus 150 verecundetur, vocatur cataplex, id est stupidus ; ille autem qui deficit ve1 nihil verecundatur vocatur inverecundus. 1108 a 35 Secundo ibi : Nemesis autem etc., agit de alia passione quae vocatur nemesis, id est reprehensio, 155 quae est medietas invidiae et epicacocharchiae ;

128 agricos] agrycos BoDbErsKrP5PloVsV4 F acricos Pa agroycos P4V* 124 raperet] raperent @(cow. .wc.m. AsDbV) secm. Kr Cf. A&. 1108 a 25 wrn adn. r2g agroykia cotii. agroyleia @ (agroleya As agricoleia [-leya] DbErs -1ea epiileya pro epiikya infra V c. I l&. IO et PTo -1eya Za -keia P4 -chia V6) Sed plus quam semel le fio k habent mss. ; cf. I 46 in9 II cum adn. 134 affectu] effectu AsDbOOrV AoBg3Er1P6Pr SPZa (cow. sec.m. Bg3S) Sed cf. IP-IP q.114 a.1 ad I 156 epicacocharchiae coni. cum Za] epicacocharchia @ (epy- BgrV W -kia pr.m. -kie sec.m. om. @ Sed cf. A&t. 1108 a 31 Kr epichachorchia pq.m. -charchia sec.m. V% epicachocarchia V3 -cia pr.m.-cie sec.m. AO -cia Bg3 epichochacchia Pr epitocharchia P7 epicachocarchia VIo epicacorcharcia TO epicacarchakie P4 epychatekakrie V6)

’

:e

rr8-rrg Comm. in Eth. vet., F4, f. 55rb = 09, f. 4zra Eutrapolus dicitur ab eu, quod est bonum, et tropos, quod est conversio, et ludus, quasi bene se habens et bene se convertens in ludendo > Robertus Grosseteste NotuZa, 08, f. 5rra ( cf. f. 8Irb in marg.) Eutrapelus autem est qui cum honestate gratiose dicit ; dictus ab eu, quod est bene, et trepo, quod est verto, quasi Comm. p. 186 a. Lexkon veqboqum paecoqum..., p. 260* Eutrabene vertens sermonem 3 ; Albertus Le&. f. sovb et f. 75rb bona conversatio >. Cf. ipse Thomas infra IV c. 16, 1128 a IO ; 11*-11se q.168 pelus bene se vertens ve1 gerens - Eutrapelia a.2. - Aliter sed perperam Anonymus Comm. &z Eth. vet., Ari, f. 105~ Dicitur autem eutrapelus ab eu, quod est bonum, et inde eutrapelus quasi bonus monetatus > cf. Vr4, f. 268~ ; Pr6, f. 158~ ; Prs, f. zz7ra ; trapesa [= $mca], quod est moneta Diff. viqt. et vit., P20, f. z6rb-va Albertus De bono tr.1 q.5 a.z (ed. Col., t. 28, p. 76, 57-59). - Anonymus Comm. in Eth. vet., (3, f. Et dicitur eutrapelus ab eu, quod est bonum, et polis, quod est pluralitas sive communio, quasi existens bonum in comzggrb munione cum aliis 3 ; cf. P16, f. 158~. I 19-127 Anonymus, p. 201, 8-9 ; 08, f. 8rra-rb (Roberti Grosseteste notulam uncis inclusimus) Bomolocha dicuntur volatilia avida et avide edentia, quae gratia cibi insident templis, derelictum a sacrificiis avide comedentia. [Ditta a bomos, quod est templum, et locho, quod est insideo.] > ; Albertus Lect. f. 3ovb : a Bomolochos, a bomos, quod est templum, et chos [ !], quod est custos, quasi custos templi ; sicut milvus qui custodiebat templum ut comederet reliquias sacrificiorum ; et ille qui tota die vult ludere dicitur milvus, quia rapit quidlibet ad evitandum [! Zegend. iocandum?] p f. 75ra-rb: < Et dicitur bomolochus, quod est nomen cuiusdam avis quae insidiebat in templis ad capiendum quicquid esset residuum de animalibus sacrificatis, sicut est milvus ; dicitur enim a bomos, quod est templum, et lochos, quod est insidere B ; Comm. p. 186 a ; Lexicon veqbowm gaecowm..., p. 260% . - Aliter sed perperam Comm. Gz Eth. vet., Cs, f. zggrb Vomolochus dicitur a Vorno, vomis, et logos, sermo, quasi ultra modum delectatus in vomitu sermonis > ; cf. Ari, f. 105~ ; F4, f. 55rb = Os, f. 42ra ; Plg, f. 227ra ; V14, f. 268~ ; P16, f. 158~ : Diff. viqt. et vit., P 20, f. z6va ; Albertus De bono tr.1 q.5 a.z (ed. Col., 128 Robertus Grosseteste( ?) NotuZa (in textu post 1108 a 26 inserta in codicibus ab exemplari parisiaco t. 28, p. 76-77). proxime descriptis) (in textu 1108 a zg antiquiores codices Ethicae veteris, Ar1 sive adulator B ; Pn’, f. zz7ra Olo, habent < adulator B, sed posteriores plerique, velut P15P16V14, < blanditor > ; Pr7 habet 6 blanditor ve1 adulator B) ; Robertus 151 Lexkon Grosseteste NotuZa (adn. marg. ad 1108 a zg < blanditor 3 in Et Sks) : a seu adulator >. 148 Cap. 17, 1128 b IO. plicatus ve1 stupefactus> ; cf. GZossa in Eth. vet., Ari, f. 84~ = OrO, f, 31v = Pn, f. 33r veqbowm gqaecoqum..., p. 260* SKataplex Ekplexis autem timor ex inconsueta ymaginacione Cataplex admirans >. - Ps.-Andronicus De passionibus (ed. Tropia, p. 108) mali. Kataplexis autem timor ex maiori phantasia 3 ; Nemesius De nat. hom. c. 20 (PG 40, 689 A) a Burgundione transl. c. 20 (ed. Burkhard, p. [83]) : a Cataplexis autem est timor ex magna ima@natione, ecpZe& autem timor est ex inconsueta imaginatione 3 ; Ioannes Damascenus De fide oqth. 11 c. 15 (PG 94, g3z C) a Burgundione transl. c. zg (ed. Buytaert, p. 122) : a Admiratio vero est timor ex magna imaginatione. Stupoq vero est timor ex inassueta imaginatione 3. - Aliter sed perperam Anonymus Comm. 5~ Eth, vet., Pr, f. r8vb Cathaplex... dicitur a tata, quod est trans, et plico, cas, quasi replicans se ultra modum ; ve1 dicitur a cado, dis, quia subcumbit omni verecundabili > ; cf. Ar-r, f. ro6r ; Prg, f. zz7vb Diff. viqt. et vit., P20, f. z6va ; Comm. in Eth. vet., C6, f. zggrb a Dicitur cacoplex a cacos, quod est malum, et plica, cae, quasi inveniens plicam malam in omnibus et ideo in omnibus verecundatur > ; cf. Vr4, f. 268~ Pr6, f. 158~ Albertus De bono tr.1 q.5 a.z tr. 111 q.3 a.17 (ed. Col., t. 28, p. 77, 18-19 ; 185, 88-91) ; Lect. f. 3ovb ; Comm. p. r87 a. 155, 16o-165 Comm. in Eth. vet., Ari, f. ro6r Est autem nemesticus [ !] idem quod reprehensor ; reprehensor autem est, ut dicit Aristotiles [Top. 11 2, rog b 38 - IIO a 4 ; PL 64, gz5 B, ubi tamen pro legendum est greprehensors ; cf. mss. Paris B.N. lat. 16080, f. 28~; 16092, f. 7gvb] qui tristatur in malorum prosperitatibus % ; 28, p. 77, 13-15) Nemesis cf. Pr6, f. 158~ ; Pr, f. 18va ; Pls, f. zz7vb ; P20, f. z6va ; Albertus De bono tr.1 q.5 a.z (ed. Col. dicitur habitus reprehensoris, qui tristatur in malorum prosperitatibus > ; Comm. p. 187 b ; infra adn. ad IV c. 17 lin. 135-142 ;

:c

:

:

:
i E m d Sa 0 sn t npk n 8 c r ia2t oB i bl1i) s l. C puib oF su r4-s i h e tm t u,1 m5 t 5i E i ove 6n t rc me . t a. . = Os,f .4 5 E . 2 rp ap u a e i qr b e bsc p uea c hs uq i eeot hg t pu r, e scd ea eq ro e t tm a c ru uq ad sas ca ed ocu , t u ol i, i da s u s. r ,m .m g oi m a b dn > a c u oC f 2u rl f ; dR n5 . gm Gob . e o, Ng r ( n br m o oa a 1s u e aa tI su ; c Ca s ef 2 lm f V 5l ir .f 2 g u, = . 1Po,g . f 6 1 g t P4a 1r f. 2g 5 r e P ul,6u f. 2 2br8 d2 s , m. 6 7~ e ,0 vv n , ab s D b l t q e a o ( b r C . t 2. n pe e7. o1 5 . 82 o .d r 71 l 9 , . t, . u , 2 s 2 ) . a

1

:
;i Pu m f1 1 56 g v. , - 1 6 0 r t i o z n P e fm 1+ 3 7 8.I, p r r n v e n i ae nmd ei d di u I mn .t . e . n d ae r l ed oi c uum e d n t u mI. . . a mn n i I do p e o rod t m e at e p drt i ni c i ps i u idmo cvu m ee n dt ue m t e r td oi c uu m m e n>t u - A m l .Ai l t b ee Lr t euf sc3 t 2 .. Dr e ai c n ddu e i m Pc r i o tqp t uoe f r ai o drd t de oatc ,u mt e n tq u um a l i t e r a l i eq fuf i cs vi , ai rt tu ur o qs u usd , i if f iia n c id l aie gr Ee t p t e r dt. i gm ea no e dtro ac ul me e n ;t su m e c uo ns td eoqn d udi it of f edi c i sl e t i n v e mn ie r d ei i sui n m g un l a r i ib u s ,Db i f f i ia c ui ZtC e e i p m r r. ci dma uf uma p co r i p i t omd onoc ui m te n ; t su m e c uo ns td eoan d i t q u i m b a u x rs ie cme de e n sd u imi Itb a , iman un mt i a e x m iI mp e r . npi m a p ra o t d ne di u o c tu moe n t> a . C .. o p m 1 m b . 9-. 1 m7E m vt. a eC h ft .2 . gs , .g E v h b d ot o p cc s eei td m pr i r a l eee c c e u p t io u s 4 3 . 9 C - a51 0 1p 0 1a. 2 ,0 - 9 53 0 .C - o 5 G 1 a 9 d n a a uqm t s au e emi ipu aesm rsa i i o rt p i eb ru is ec up lr i o s tc ne l al icv s ae > vm ; F e rf 5e4 6= ,.O v f 4bs 2= .P , v f 1br g ,. C v a l a i p s o , e x s et r ma ah e mr e d iq u m u m , ai p egar i ic l ist a n t u r i nl a ul ts aeu . a.e . d nae f ti u em nm e bot qu l usi s aus eun l p ti mr t a nu r as i v e au u n mdtH a m av . ee C r c i b r a c e h o m ii m n e ia s n u rl x ii qt t au iu mas e m >n -d A ni o o.n y mp u1 s , 23 . 0 9; O- , f2 5 * 2 2 .,E r x f a t u r m v i d d e ti uca r e p rp eou e [dt H ao m O e r du X y s s 2 sI1 .9 ;-I c 2 12 o f08 - 1n. 0 9C 1o a, l ni f p us a o m u et o ue nm tads s ai m eu lt a v ai t l e e x t r e mf uu mg , i i b p i lso es i t eu n sdP eh ni ls o, s o B p h - A u sl b . e Lr t e fu 3cs t2 .I. rp ra n ia mu di t s ue i ctme si t intm o nq i u me n q d a u m i d i c e b Ca a t ul [r i pq s uu e d ii ctq, uu in df t a oump , ti in tm a u; u es q t au tr ie g d a in m a ed v n e xiu i gs u onu t u nre , pu a mnx r a u t te a e , u s c i tlv i i c dq e te d aui tr n io ag vai etq mi m ,un p e odp i tf uu e r m e rua m l t , tee rp u a m nx r a qt v eupi oos is d si r qi et i m u n , p e odp i t u er r f l u ci t udi sd ,eo c uno m es n d t ou p u oo sC o u a li mi t po sn he e nos sc ci h *, cC eu tsn t oa dev i x e f m tu m r uqa mu ’ po, r ai md‘ ue mx , t r a u n d ia em ’f ,l sd u c q t u s oe, ca u nd dS u m C oe. m m ed n t adt o ri q c uCi aot l f id pqu s u ei i p dt oa q m e d tu i a h c im ioe t at pch o ;r ei c e t d i C ocm mi e nt t aq t o rud i o c s dt uuf mutu a m in ‘t tCu u msn t ao dev i xe u m tn dr ea a pm r’ ,i t pm a a r am t d ed Ami r d i s it ot t si lc e is ,l i c e t r os po nr i ou >m m e 5 nL. i1 5 r 1 a 3i 0 . 2 9 . ‘ e fx u t m r u; aCm o’ >pm1 mb - 91. . a -19L e x2. vi ec r ob n go r ra euc m o r u pm 2 . . . , 6 u . c0 a l~ pi p

e

;

:
u a d e 1 ro l c C. e s e c 2 us i i f r u n i 7 m .n 1u nL d 51 b3m 1 .i n -1 L 4 8 1r . 1b03 2 i . 1i 0. 9 . c 8 l 1 . c i a 6 6 95 0 r 6 . i

:d

%z iqi c i

x

i

s m0

5

y

4

e

0

ti

0

d t

s

e

5

d

e

. q 4 ei i i uu t ] 4i d d

W m sw . n

x t m s ev eim ar st l r tm a t a c p . e pt e - . a

4

8

i

t m. )

u m s n u

m

X x e p , nb so m p i i e e , be dr i ri m 1 . r

116

20

SECUNDI

LIBRI

ETHICORUM

o e ta g u qi s eu r i u o s rt e u n a u me d lt u a al r e i q r b be a fo ur u e d ni aa mp n e st H dt e v en c v i do n u i r a o i n e nt t d v pu q dup u i eim us upe t r rn ei m er i t a n rt s u t g ia cq d hn sl etn r ne i ou i oce o s u 1 cs n rot p i d 6 , e un t s i 5 s d m i e n d s ad c e a m i ie l i uc ei p ou t n oe s o n px n ttn i n t t , rrs q m r u oa m ev i dl e pc i a iai ds rer e cn t i ei oest t u sui s i st a s tu , l u eesi eebc u iac -tl rd ee se , eu iu eand im sl qm dei n tt u d m i s i q e fm e l r u d f vu d p l e q i i i a il t g ia e pa u r i r t d. d m t t n uu i i i f dr c c n r e, t q un l u po a i en t q ap r ei u tu e 155 D c d e : Hicu autemi i usqtie quo m ec n i V Sti dh n t I ecth eos a . u d.oi cu n t , sc f t t f u e r c e t uq s a P iu ep c q o dam no i h us aei e ion t a ose msn ld m md a b dses 1ta i ne e i et t 7iuu it t d o0ds b dp t oe is a q lq u r i u a ma e v q a eq e c i u no du r ed t i tp a iase se u s uo d onur sc p sr e ul e r e q an tS u i r to e apd equ n dq nsi sur . a u t eca dpo u a vuid p eod t i nest r f n e p d1 oe d ms o pc e vi il i t tre m r ri n nu um1 oo t o co r i pn u s l an te t n p d of o d e na a t e s c l e nt e i s aev pr q m p t cet n f u t muro tru au n e a i mcm c t s u 160u a q s t d u eq q e a a tu u r u e n sl e da m t px t ui e pin i h a u q id r am e v e s c i n a d i ae t e al i c ld u m c di o sui e p e q iq e tau n e d bpuu 175c ld s r i eii o ui e u nsd d nq sensibilium , q m s u d a e a q i g flìt.nE eiu sh i t st na cso s e ul meec r i rc m b nu i e u i

q

150 s

1109 b

SENTENTIAE

p

m a

163 possunt] possint W(-ErV2) 169

Cap. 7, 1142 a 25-30.

possit V6

174 ut ex Inc. 8a

174 Lin. 1109 a 30 - b 13.

$ecia

LIBER

TERTIUS

1 1109b 30 Virtute itaque et circa passiones et operationes exktente, et in voluntariis qtidem laudibus et vituperiis factis, in involuntariis autem venia, quandoque autem et misericordia, voluntarium et involuntarium necessarium forsitan determinare de virtute intendentibus. § Utile autem et legislatoribus et ad honores 35et poenas. § Videntur autem involuntaria esse quae violenta ve1 1110a 1 propter ignorantiam fatta. 9 Violentum autem est cuius principium extra, tale existens in quo nil confert operans ve1 patiens, puta si spiritus tulerit alicubi ve1 homines domini existentes. § Quaecumque autem propter timorem maiorum malorum operata sunt, 5 ve1 propter bonum aliquod, puta si tyrannus praecipiat turpe aliquod operari, dominus existens parentum et filiorum, et operante quidem salventur, non operante autem moriantur, dubitationem habet utrum involuntaria sunt ve1 voluntaria. Tale autem aliquid accidit et circa eas quae in tempestatibus eiectiones, simpliciter quidem ioenim nullus eicit voluntarius, in salute autem sui et aliorum omnes intellectum habentes. § Mixtae quidem igitur sunt tales operationes, assi.mulanturautem magis voluntariis. Voluntariae enim sunt tunc cum operatae sunt, finis autem operationis secundum tempus est, et voluntarium autem et involuntarium quando 15operatur dicendum. Operatur autem volens; et enim principium movendi organicas partes in talibus operatjonibus in ipso est. Quorum autem in ipso principium, in ipso et operari et non. Voluntaria itaque talia, simpliciter autem forsitan involuntaria; nullus enim utique eligeret secundum se ipsum talium aliquid. a

XIIO

:n

1

1V

b 3

n q d

0

d

i v

0

p v

4 L

1 7

1

a

T (

oeh

I

e L

RpT(&z.6 s

.

125)

IO :

7 1A x L

ie

o

,

: o A4t 9 o hn R L ) m 18G i R L

:

2mn IO m e ii

:

LL, ) R . i ( R2 g ; cT lIZ t( 7 q.175 fPh pA R : e i.lm RL t 11s co pR A Z s i m t L 2 i t .a I R u i q mq u

n unt

e i P h 9 Pt d o q d hc z s e us e a i ce i vhn do r i id emi t n u a r v i cD i i eb t di v n r i q vi ef hu ir e sf ao r rt l c

bi 3

1 1, 8

C b 6i

0

c -4 l f .6 4n .

c. 9 a i .

9f

u

- . ,R M et n u e

i. qd t o v ec t pl uee q i i e eoo ol u r el 5 r rps t c ec tdm u u d o e e eu t nd e n l r o n ee ce nu u ex e v o c t i s H tu e o l it u md v o mr l u pr t a ti bd ie tu e no n v i us ut c amdi o t om t se t mmie l

nd

-r

m

.n

5a

.

3

. t

I n e e

-

) s

de a t ti m eo c m u c i rp t se m i t t ec i , e qt o r a u nii i m l u t n tiu s u m u m; mi cun u s n v ins n

.

1

1

q l a t n t c 1 t d d d n zp t

2

3

s

f ue p a ov d i r e e p i u i rp a d t pa e r p i s u p n ce a a vi d ci e C 5u p t t i v *e e i o e i e D l d ve i q j i e u C o qr oa s p c i d vo

f

8

S

s

ET

L

NE E

I

TR T

B

ET E

R

NI C

I

T I

I

I

C

A

O

e t r te n i i e al e o u q t ss d e o nv t u , tuc p r ti e a d nt ur vet m e e e ti v om iu E b t o i p rp t i vnu qoc eu v da u.i cn oi s at u lt v iu s m ndp e o o i n f e d Dl p e i i s , eei t snl i t m m d s r ni g pa r dut n o r d s eaa rit i l ts e m aevv a e: d t tsai e d ur e i t r e dm b ou s - i i e rt v i r a a i tb i e ac r h euqn i d b - t i rd s uc v n i cus me i i i4 t c oo i p r e t ns n i t n i u ah oc pm ru r m u r ; ti a p n i eu r d a n s e ra m. a o t 1 bii 3t e en E ip u tb A vr i t uSi o% ta Zn uune r i s:e pu ai q U c otu at bt e u Zut n i 1 im t- 4 o: -0Zd te, iQa ta is u m t es uce t u mc o xZ p aor : m . a eonm i t -si t f br p c r dr a i r . g i ec c G m ei ;t s n l d e v u l e a cq o n i p t dmn r c e t m d so t i a s i d ucu l t t r e o n oau a i aEr r n i i ds s b a ee e ; it u ct d t q :e tu te i ec l u r e t ir c s. q e o t c mi om i t u g5 di o l ni 0t o i o n e en e V ot ab lqeo uhu r nm no t anl he v ui e io t : q t-ti s dvu om u aan t on c o tsa a lt d et nt e c i ap t i di nf mr : c dh ru ia bi . a eo co s c evm p gmn a p i neu o e o i e t e1 m e n r n c dd ui dd t r m p o o eq a eo c nu e f i r v t di s ae vi - o r bi e ct en l i tu n i rv u n s t t so n t i ne e i on et s n lsd e t e v ui i r - o ndf e l tef u ar n ra

ia ie ii nm cui nm5 d1n t b 3 5 i nt d 1 ev w 5 t ea 0e no u d ee i nV e it a b dii se Du i do nc ,dr et : V e-u m C o p t phi dr cr orn uie . ad n ct m at d tve aia scue e i i ot th a .m t E no le , t vnur oen m p n i d pv e uv mi e : ro c ro bo u l i nu p su er e uqa e < xp o m u r s m r d uoi tr ao ;e s m td il uu 5 c r qo e a d v un s e E e iE as t sa t r xi ei eu et in d E r nt otu s v et a te rc t t o r t im d. i e Z a i ic ui xvd pi l aa ss oi rm i u s th op s s i m e p o q x rv n m u adi cq o e o q eer ilu rs d u m t en ua s a t e s tc x ovaa egrr ti s v le xan, aoso 6 i a1 l a e uc gp s nei o i a t crit pt ps eiu us to nel 0 o i r eda r r a c it t a c q ic h qu s n i iv u o u cl s o aa dv n ii l doe o t crp u c p l ecl C n o po u tau i t n rr n mu u tl u um pn ri idt a mr t iq oie c svi au no vs i em o i, t - lo s d e pp f t ale c i a asr sa f i en se : i u i deo r e m b i i m 0s p v e ee v i c q t r i r c u ud a t t u nd aue t umu n de dnnt u p et d e bo m v or r m et t c m re e ol etr e . tm i ne m ; i o l c pv i o q e i a q n u Vr r u u at a i ae t e t i tur n odts u t e s eat d daZu

c v q p c n s o o a

d

e

a e a 3 i q t d q 4 r a

u o ii u d ai ru oe gsdDt e t:eon td t n ei m u rpt zc o m c . yi l o n is q p v i qqi u ei o Q d uu a i rb pl r gta uu e v nd i d a o t t i e vu md e l de ud s o m ou mi - ,q vs e n m it c l o r e s u p a n q t r i in r u mr es l , pt x smn lrv e i u coq i f iae t lp t iv ua i c 1 u l e e l iam u i r a r mi oe nt c, l c v u om i tv n e e r qe e r ot u d v ii ii ql n f elt l p uu ut i i 1iu l r an sE gurc p a o et t n nae e p o tt t r t 5 an , u s vm tg cv oi a r ue qemi i o t is ur lv en q u p ut s l a u m m u a e u it s n r h t se d c d e i i i sv u r ca cs t o e i o ei a v o r i i t e V t p ma d v e u o ml v d o 1 p s aiu o ai l e s tum n l tmua r7 u etio u u pnp i0 n res t n r ot - o t m .u v ie m e s t u id n vt t s ip i ei v ec e q a p nn i r a t u c r igr i t i a i o a aut c ut p g e iu o ri - n s t d u s ti ad e om v n i u p ti i d mv r an et q o i i b e l u ou a u t r ohi i pp o t t net t e p d i u une u -r ; cd ve i op i li c u si t s p 0 i e ei o r u x uu m e a m dm i n at i os va ip iuaer r ne g oplti t i t i h qod om e ud oo i t u ud st s nu t vn oo lc u q hu f u e p ot i L xa aa ce e t a qn us e m smi o ei p n r e i

s

gs

f

h

Yp

5i

ea i

a

t1

t von

Y n

5

e. mvi

t

3 ot .onY e

m lv

. uo

nl

tu

an

: ;

k31 l . b2. c0 e ev t s ra -i rc 5 1 In b 2 i. 1;, g 1113 of a6 13-14 1s ,e I r 11113 - t a 1 t ; O1 a 12 o b 5 3 ,1 177 t A , _1- e f l34 I d e oc e qs o l e q o ut e umle qu a ss nm eoa f ua m e ut qt cur d vi ae t nqua tn u eo n f e > t uar i im1 s leC i . aimou 4 t um an ue , s np ,i m t .s 0 . 4 1 I 1 b 3 I 11 C .5 I, 71b 4a , 1I C 3 .Ip 1 8I a a1 o. 12 L I p5r , b 123 i . . I2 L 351 n 3 1 o6 ib 1 . 1 . , 1 g b 3 6 1 b 1 ,2 1 ; 76 1 a4 40 I , - 1r -a -62 I 1 30r 2E53 c , 7 37o C 5 . o i , , -g vo A nn f ? I 3 &m Er t d . Z r 7 i , m ti r i Uo g . , a f zr n r f . o s e m c i t h i q e m n os u ne q i ce f o r ts su p r i de ia c d o < ess . o t q E n,ic t r ei on nm eo e cb sd a nit p l ui cu u sao o a ti em t ee e x au n e r n a es p i t ;oC f 3 n o o o ue t ag ai r p > os dl ene bi o t d d r ep p e B P br f 2a l rP io. h 2r q a dv e t i o gt xu id , r a gpc ve ao r c i e no b p td e h oc q oe d ie mmo o u sn i or i ic o ca c ss dee o se f rmi if; rA n . 6Lp oees v o t .b ,ei 6 t rcr e r a e n r o ta nd t r a t . mi i i t o a m ud i s t ii s e p tcp e v o eB os rc e P e 1 u c. ifl 6a 3 a e mb tr i s B; C e s p o 1 bo l e3 l. 9 S .m a7D r cv 5 e1 -v m x e i( Z e a4n1 r. Sa ch n e 1 vpe -, i en osc m s e uc vd ns rie , . n da r e e dtt i r mc i a m t q ic q ou s l n u pa ee n i ev p e rm p o n h e co i re m o iT n ln ch on ui mlvh i ei ; oci t ln t ioi o a m t rcf i lie nm d m e ue d. a a e ei a rn i e n t s h i 0pm 1i p) et enn 5a c r co Stu s o ca ut t. m s r f te o e i d. il i r oi q a - M . . i i 1 A 2 p s (5 r )1 5 1s e s7 b 2i . 1R , 1u1r u8 s3s s a a Iu c 5 d l 1d I p . ; A in 0 D r c un. D 4 I vae I i ( g. e4 - X2 vPuc i1T1 6 t . L2sfp , e50 0n n. , t.p. 2s65 -9e o i . 3t 23c n n a, 6) u r 1 P A e D b i t pi a n r I ha e e t C u u il l t( e h s1d lo 1 a PAr k 7ia og 6T r L) s l8pe s u 5 hdq t CI , su o s 5 ou. i af emp ms3 a .h a0 z l d i i e m u f t q i st f u S s tr e L a et ia Q r a m er( td u ve n p ip c i i aL en g P r cu h ad eo r te t so oia e e s t bit o yf run r t t aa n ce dsu ui i mode..., 3 p 3 ; A , . 0d H l G 1 ei 1a e Z Z S ) n 1V l x di o n e ( 1e aQb. s . & et 1s3 n u p 3y 3s 7 . d . 5, d 3a.oC 9a g4 . 8 e rsa 0 $ rap ) c. . ii, s l r dc n s q u i ii v e u n u ca o o t s et l ad I a 2 I5 C2 & I8E vo. A zIf- t 1 e m rE s.6 h o0 t m rtv i1 . b 8 . .e , o p ~ l v i s op i c i lr i nq e t uis nd vu t nuei te oa p tsc asr l n o ata m cie u t s c r d gaes neu t oi n unp tnm e n u asi ai r sm atc rm v i do c n s ul i ac c u a s n uo i ib n qi s ge ol n u t un ei nsv pi as ig o ts it o pec r bu m , t (l rrer i ul n i ?u aate u sa i o )n etm m r n n t ic s ; i i vn mp v ev spe i r r o qolr o pe o l uils e lr q iu ocui xeiv u p nn d itm e st ni i a fit t t ie m ct r s ena e m r i i s rvr r iiap t o eo i l i t c n a o e ica e e s ci m l p iu eq g n d c r u n t ea c o o e oa i f ra g dst r r t i au n i pai ac ts i pmrnu i h i a p t o pi tma o o r i t n d o a b, qe v fae r c r i i uq a i du i c n ou c im n m t o it n e v l o i m s i l n os i c u B ; Fdu f g5 e = n O *obf .4 n8 t t ov , s. 3 iv u i v na a s p v i r e h o t a i tp a l n vp r b d u taa r i ied n v eut i v dtbe t o ci u qa uee ad l i ot s ut st r re uSn o ia ee i ni v r om r t i ct o n m a l i p q gi a u qi n t a uo tu v e d m td ua o e it s er rn l q s u iv m u t u u t es m ro b m h u n a ts ap l rq u mt m i tul uu i a m iin me ur p oct s q e i i u s n r n a v t e v p e od s o r a l e d pi l i u u t eq en u ud c v ne u cv n set Ao t r at L o t of l l am mu el a r. bur i u c r eni n tn i 3 S c 2 ii os v v n np a e oc se s q lo h ic i st u fum a dir n e i oenp vb eaa as rtt oqoe rlt e ma sult eii d ar i au ,no m i t en tn p o o dtuttx a tu rp d m em e m il ep t r, ue o e i sx p i a e ns q r s pvi a us t rtm o l e i i ialp q t s t a d vnuel u ae i c e atnes i nr m a, 4e u i 7 b I mr I .i O o i i ns B - nA vp A . l C oe n i E i vo lc o C ? f t3 t eum i ; Ans z . ho eC tanm l,y p 1 . orao . lt . 6bm . L9 r .I m, ia r sn t . a I A 8p 1 O-[ e 4n i b 11 71 s 3i sT 11 35D e v3mt h q - a , e c eao o . 1 . . ? t m2 2 3 . e a2 1 . . l m 6 C 3. I 5 b 1a , I7 I2 D a r ..


. 108 Liri. IIIO a II. 109 Cap. 2, lin. 1110 a 19. 124-126 Albertus Le&. f. 33ra Sed in salute sui et omnium, id est ad hoc quod ipse salvetur de morte et alii, omnes intellectum habentes, id est qui non sunt stulti > Comm. p. 198 b. Cf. adn. ad Arist. IIIO a II. 142-143 cf. infra C. 2, 1110 b 6-7. 14g-151 Albertus Leci. f. 33ra-rb Primam probat per hoc quod finis operationis est secundum tempus, et non est intelligendum de fine propter quem est, sed de fine qui est terminus operationis, quia, sicut dicitur in 111 Caeli et mundi, compZementum naturae et artis est ex rebus particularibus, quia operationes sunt particularium et sic ad haec tempora terminatur operatio et ad hunc locum et secundum alia particularia > cf. Aristoteles De Cae.Jo 111 7, 306 a 14-17, a Gerardo Cremonensi transl., mss. Paris B.N. lat. 6325, f. 82va ; Vat. Urb. lat. 206, f. 171~ .

:c

:e ;

:c ; :

125

1110 a 11

130

135

140

145

150

155

120

SENTENTIAE

TERTII

corporis ad operandum, est in ipso homine ; aliter autem esset si- ipsemet non moveret membra, sed ab alio potentiori moverentur. Ea autem quae fiunt 160 ex principio intrinseco sunt in potestate hominis ut ea operetur ve1 non operetur, quod pertinet ad rationem voluntarii. Unde manifestum est quod ta-

167 Liri. IIIO a g-Io.

LIBRI

ETHICORUM

les operationes proprie et vere sunt voluntariae; sed tamen simpliciter, id est in universali considerando eas, sunt involuntariae, quia nullus quantum est in se eligeret operari aliquid talium nisi propter timorem, ut dictum est.

165

2 1110 a 19

In operationibus autem talibus quandoque et laudantur, quando turpe aliquid ve1 triste sustinent pro magnis et bonis. Cum autem e converso, vituperantur ; turpìssima enim sufferre pro nullo bono ve1 modico, pravi. § In aliquibus autem laus quidem non fit, venia autem, quando propter haec operatur 25aliquis quae non oportet quae humanam naturam excedunt et nullus utique sustineret. § Quaedam autem fortassis non est cogi, sed magis moriendum patientem durissima. Et enim Euripedis Almeona derisoria videntur cogentia matrem occidere. 3 Est autem difficile quandoque iudicare quale 3opro quali eligendum et quid pro quo sustinendum. $ Adhuc autem difficilius immorari cognitis. Ut enim in multum est, quae quidem expectantur, tristia, quae autem coguntur, turpia. Unde laudes et vituperia fiunt circa coactos HM b 1 ve1 non. $ Qualia utique dicendum violenta ? Ve1 simpliciter quidem quando causa in bis quae exterius est et qui operatur nihil confert. Quae autem secundum se ipsa quidem involuntaria sunt, nunc autem pro his voluntaria; quorum autem et principium in operante, secundum 5se ipsa quidem involuntaria sunt, nunc autem et pro his voluntaria; magis autem assimulantur voluntariis, operationes enim in singularibus, haec autem voluntaria. Qualia autem pro qualibus eligendum, non facile tradere, multae enim differentiae sunt in singularibus. 9 Si quis autem delectabilia et bona dicat violenta io esse, cogunt enim exterius existentia, omnia utique erunt sic violenta, horum enim gratia omnes omnia operantur. 5 Et qui quidem vi et nolentes cum tristitia, qui autem propter bonum ve1 delectabile, cum delectatione. 3 Ridiculum autem causari quae exterius, sed non ipsum bene venabilem existentem a talibus. 5 Et bono15rum quidem se ipsum, turpium autem delectabilia. § Videtur utique violentum esse cuius extrinsecus principium, nihil conferente vim passo.

:

1g In : Inc. 4a @cia hz Rpl*293** 22 Cum L2RT (cf. Z+z. 21 Quando) Si L1 (,& SU@. vas. stzm. Bai) 24 quando ALRtT (Zzk. 37) quandoque Rp (cow. sec.m. Bai) 28 Euripedis T (&. 5g ; cf. +fra, V 14, 1136 a 12 ; VI 7, 1142 a 2 : VI11 1, 1155 b 2) Euripidis AL1 Eurypedis L2(Euri- NI) Rt Eucipedis Rp 28 Almeona RT (Zh. 58, 59, 61) : Alcmeona AL1 Alcmenona L2 IIIO b 4 pro L2R et pro AL* IO erunt sic ALRt h. Rp II omnes omnia A(KbObMb) EUz. v&s Rn RpT (Zh. 129) omnia omnes A(Lb) LlLz(-Rn) R t 12-13 bonum ve1 delectabile A(cf. & $$G 3 xcGJv LbMb) La (ve1 sz@. Zh.) T (Zhz. 139-140) bonum LR delectabile A(=& +$b Ob) Eh v&s bonum et delectabile A(=& -@b xc& xaAòv Kb) Averroes 13 cum OSTI L2R et cum L1(- OSTI) 13 quae L2R ea quae L1

:

:

:

:

:

:

: !

SENTENTIAE

122 1110 a 19

5

TERTII

LIBRI

propter metum factis non meretur aliquis laudem, 35 sed solum conceditur venia, ut scilicet aliquis inde non multum vituperetur, quando scilicet aliquis operatur quaedam quae non oportet, puta aliqua non decentia ad statum suum, cum tamen non sint multum gravia, propter timorem aliquorum malo- 40

In ofierationibus autem etc. Postquam Philosophus solvit dubitationem motam circa ea quae fiunt propter metum, ostendens huiusmodi operationes magis esse voluntarias, hic solutionem manifestat per hoc quod laus et vituperium, honor et poena debentur huiusmodi operationibus, quae tamen non debentur

nisi operationibus voluntariis. Et circa hoc duo facit : primo ostendit qualiter huiusmodi operationibus debeatur laus et vituperium, honor ve1 poena; selo cundo manifestat difficultatem circa hoc imminentem, ibi: Est m&m di$ciZe etc. Circa primum ponit tres gradus talium operationum quae fiunt per meturn quantum ad hoc quod mereantur laudem ve1 vituperium. Et quantum ad primum dicit quod in 15 talibus operationibus quas dixit esse mixtas ex voluntario et involuntario, quandoque aliqui laudantur ex eo quod sustinent aliquod turpe, non quidem peccatum sed ignominiam aliquam, ve1 etiam aliquod triste, id est aliquod afflictivum, propter hoc 20 quod perseverent in aliquibus magnis et bonis, ]JL~ta in aliquibus virtuosis actibus. Quando autem accidit e converso, vituperantur, quia proprium pravi hominis esse videtur ut sustineat turpissima, id est aliquas magnas confusiones, pro nullo ve1 25 modico bono; nullus emm sustinet aliquod malum pro conservatione alicuius boni, nisi illud bonum praeponderet in corde suo illis bonis quibus opponuntur mala quae sustinet; pertinet autem ad inordinationem appetitus quod aliquis parva bona prae33 eligat magnis, quae tolluntur per magna mala; et ideo dicit hoc esse pravi hominis, qui habet appetiturn inordinatum. 1110 a 23 Secundum gradum ponit ibi: 1~ aZiquibus autem etc. Et’ dicit quod in quibusdam operationibus

31

a 28

dicit hoc] Z?ZK @(hoc ostendit P5 ostendit hoc As) 68 pro coni. cum Vro] per @(-V*O propter P* V6

ETHICORUM

rum quorum sustinentia excedit humanam naturam et quae nullus posset sustinere, praecipue propter hanc causam, puta si alicui immineret sustinere ignis adustionem nisi diceret aliquod iocosum mendacium, ve1 nisi aliqua vilia et abietta opera faceret quae non decerent eius dignitatem.

45

1110 a 26 Tertium gradum ponit ibi: Quaedam autem fartassis etc.’ Et dicit quod quaedam operationes sunt adeo malae quod ad eas faciendas nulla sufficiens coactio adhiberi potest, sed magis debet homo susti- 50 nere mortem patiendo durissima tormenta quam talia operari, sicut beatus Laurentius sustinuit adustionem craticulae ne idolis immolaret. Et hoc ideo Philosophus dicit ve1 quia morienti propter virtutem remanet post mortem gloria, ve1 quia fortiter per- 55 sistere in bono virtutis est tantum bonum ut ei aequiparari non possit diuturnitas vitae quam homo moriendo perdit. Et ideo dicit quod Almeona, id est Carmina de Almeone fatta ab Euripede poeta, videntur esse derisoria, in quibus narratur quod 60 Almeon coactus fuit matrem occidere ex praecepto patris sui, qui hoc sibi praeceperat in bello Thebano moriens, ad quod iverat ex uxoris consilio. 1110 a 29 Deinde cum dicit: Est autem di&iZe etc., ponit duas difficultates quae imminent circa praedictas 6s operationes, quarum prima pertinet ad iudicium rationis. Et dicit quod quandoque difficile est iudicare quid sit eligendum pro hoc quod aliquis evitet

5g Euripede] Euripide P3P5 Or Y(-Za) sec.m. S)

.Sed cf. udn. ad Akt.

IIIO

:a

6-7 Cf. supra c. I, IIog b 30-35. 11 Liri. 1110 a 29. 17-18, 24 Anonymus, p. 142, 7-12 ; 08, f. 53va Quemadmodum sunt quaedam operationes bonae quidem, non autem bene factae (non enim omnis qui iustum facit et iuste facit), ita sunt quaedam et turpes operationes non turpiter factae mentiri enim turpe, sed si pro utilitate non turpe, et misteri alienae mulieri, sed si pro tyranni ablatione non turpe ; in electione enim turpe... > ; cf. Albertus Comm. p. 200-201. - E contrario Robertus Grosseteste Notda (Post verba Anonymi inserta), 08, f. 53va Christiana autem religio fatetur et tenet non esse peccandum alicuius utilitatis consequendae ve1 alicuius incommodi vitandi gratia. Unde cum mentiri et alienae uxori misteri utrumque sit peccare, neutrum est aliquo modo faciendum. Unde superior dottrina non dottrina sed error est in exemplis propositis. Non enim facienda sunt mala peccati ut eveniant bona [Rom. 11181, lh! mala poenae et si qua veye sunt twpia quae tamen peccata non sunt, sunt facienda et sustinenda Utrum pro aliquo periculo evadendo ve1 fugiendo sit operandum aliquid turpe?... ut eveniant boria) Albertus Lect. f, 33va Solutio. Dicendum quod aliquid dicitur turpe dupliciter. Aut quia expresse contrariatur virtuti, sicut mendacium, et hoc pro nullo periculo est faciendum. Aliter dicitur turpe quod contrariatur libertati virtutis, quod scilicet redundat in aliquam vilitatem propriam, sicut dare violenter pecuniam tyranno ve1 facere aliquod obsequium inhonestum, et hoc est faciendum ne amittatur 36-37 Cf. supra c. I lin vita ve1 sequatur aliquod incommodum>. Cf. ipse Thomas De malo q.15 a.r arg.5 et ad 5. 54-55 Anonymus, p. 143, 4-5 ; Os, f. 54ra et Achilli, utrum 38-40, 44-47 Cf. supra lin. 17-18, 24 cum adn. 34-35. 55-58 Cf. rursus sustinendum in patria salvatum, ve1 pugnantem cum Troia& mori et gloriam incorruptibilem habebit B. infra IX g, 1169 a 22-26. 58-63 Anonymus, p. 142, 22-30 ; Os, f. 54ra ; Robertus Grosseteste NoiuZa (Post verba Anonymi, p. 142, 30, inserta), Os, f. 54ra Amphiareus [Amphiareus scribitur graece, licet latini dicant Amphiaraus adn. marg. in EtPWkz] Pater erat Alcmeonis. A propria autem uxore persuasus exivit ad bellum factum aliquando in Thebis ab Ethiocle et Polunice. Ubi et vulneratus est insanabiliter. Moriens igitur Amphiareus praecepit proprio filio, scilicet Alcmeoni, occidere Et enim ditta Euripedis, id est illius poetae, matrem suam, quoniam eius verbis seductus moriebatur!+ Albertus Lecj. f. 33vb videntur derisoria cogentia Almeona matrem occidere, qui dicit quod Almeon fuit coactus matrem occidere, quoad hoc non posset fieri sufficiens occasio> (postea Roberti Grosseteste notulam Albertus adfert) Comm. p. 201 a ; Lexicon veyborum nomen poematis )). - Aliter sed perperam Anonymus Comm. in paecorum..., p. 260* CEuripedis proprium nomen. - Alemona Almeona Euripedis, id est filium Euripedis qui petitione uxoris suae matrem vet., F4, f. 5gra = Og, f. 43vb = Pr, f. 2ova interfecit B ; cf. Ar*, f. IIOV ; Ple, f. 160~ Alchimeon petitione uxoris suae occidit matrem suam Euripedem 3 ; Pr’, f. 38~.

:

:t

:
. 157-158 Aristoteles &fet. IX 2, 1046 b 4-24 ; Albertus Lect. f. 33vb-34ra Sed voluntas propter sui separationem et similitudinem motoris mimi notest in nlura et ideo. auando iDsa suscinit sm?ciem rei. notest agere secundum illam et non apere... >.

:

:
eius quod fit ad ignorantiam, quae quandoque est causa eius, quandoque 30

50

ignorans, quia ex ebrietate et ira causatur ignorantia 55 simul c.um tali operatione et ita ignorantia se habet ut concomitans operationem et non sicut causa eius. Ex hoc autem concludit quod, sicut iratus operatur ignorans, non autem propter ignorantiam, sed propter iram, ita omnis malus operatur non quidem 60 propter ignorantiam, sed ignorans in particulari

mali, quoad se ipsos. Ex quo patet quod ex hoc quod aliquis operatur ignorans et non propter ignorantiam, non causatur involuntarium, quia nullus 33 propter id quod involuntarius facit est iniustus ve1 malus. 1110 b 30 Tertiam diff erentiam ponit ibi : Invohztarium autem vuZt dici etc. Quae quidem sumitur ex parte eius quod ignoratur. Ubi considerandum est quod duo- 75 rum potest esse ignorantia. Uno modo secundum quod aliquis ignorat quid oporteat facere ve1 vitare et hanc ignorantiam dicit esse eius quod confert, id est quod operari oportet; talis autem ignorantia non causat involuntarium, quia ignorantia huius- NI modi non potest homini habenti usum rationis provenire nisi ex negligentia, quia quilibet tenetur adhibere sollicitudinem ad sciendum quid oporteat eum facere ve1 vitare; unde, si ipsa ignorantia reputatur voluntaria dum homo eam non vult vitare 85 sicut tenetur, consequens est quod nec id quod per huiusmodi ignorantiam fit involuntarium iudicetur. Et hoc est quod dicit quod involuntarium vult, id est natum est, dici non si quis ignorat quod confert, id est quod est expediens ad operandum. Hoc autem 90 potest aliquis ignorare dupliciter: uno modo in aliquo particulari eligibili, puta cum aliquis propter concupiscentiam aestimat sibi nunc esse fornicanclum; alio modo in universali, ut patet in erroneo

46 respectus con&] om. @ 6-7 Forsitan CO& ex Akst. cum Za s,%.m. a. 116)] Forte 0 (Fortasse Bx) _- Er*Ol P (cf. infra 81 usum coni. cwz Bgr PT P4 V%Za sec.m. As Db Wi] usus 8 (?[=respectus] ex ~afiZog~a$%a om. ante e T[=eius] ?)

;

Plato Meno sec. Thomam De vet. q.22 a.1 arg.10 (ex Aristotele 6 Lin. 1111 a 3. 19-21 Cf. supra c. 1 hn. 72-73 cum adn. ignoti nulla cupido > Augustinus And. Post. 1 3, 71 a 29, a Iacobo Veneto transl. ; PL 64, 713 B) ; Ovidius AYS. am. 111 397 3o-31 Cf. Aristoteles Met. 27 Cf. supra c. 2 lin. 137 cum adn. De TGz. X I I (PL 42, 971) sec. Thomam la-lIae q.27 a.2. X 4, 1054 b 12. 56-57 Alexander de Hales Glossa &z 1v Mwos Sent. 11 d.22 n.14c (ed. Quaracchi, t. 2, p. Igg).

:c

;

3 (1110 b 18 qui opinatur omnem fornicationem esse licitam; utraque autem ignorantia est eius quad confert, unde neutra involuntarium causat. Et hoc est quod subdit quod illa ignorantia quae est in electione, per quam scilicet aliquis aestimat hoc malum sibi loo nunc esse faciendum, non est causa involuntarii, sed magis est causa malitiae, id est peccati; neque etiam ignorantia quae est in universali est causa 95

invohmtarii, quia propter huiusmodi ignorantiam aliquis vituperatur, non autem vituperatur aliquis 105 propter involuntarium, ut supra habitum est. Alia autem est ignorantia singularium condicionum, puta quod ista mulier sit uxor ve1 quod iste vir sit Pater ve1 quod iste locus sit sacer; et ista sunt circa quae et in quibus est operatio humana, per 110quorum iustam ignorantiam aliquis meretur misericordiam et veniam, eo quod ille qui ignorat aliquid horum operatur involuntarie. Unde patet quod ignorantia talium singularium circumstantiarum causat involuntarium, non autem ignorantia eius quod 115 confert. 1111 a 3 Deinde cum dicit : Fohtan igzh~ non mahm etc., manifestat quod dixerat, scilicet quae sunt istae circumstantiae quarum ignorantia causat involuntarium. Et circa hoc tria facit: primo proponit quae sint istae circumstantiae; secupdo qualiter ignorentur, ibi : Omnia quidem @$UY etc.; tertio qualiter earum ignorantia involuntarium causet, ibi : Circa om&a utipe haec etc. Circa primum considerandum est quod circumstantiae nihil aliud sunt 125quam quaedam singulares condiciones humani actus, quae quidem possunt accipi ve1 ex parte causarum actus, ve1 ex parte ipsius actus; causa autem actus est efficiens ve1 finis; efficiens autem est ve1 agens principale ve1 instrumentale; ex parte autem actus, 130tria accipi possunt, scilicet ipsum genus actus, materia sive obiectum ipsius et modum agendi; et secundum hoc Philosophus ponit hic sex circumstantias. Et dicit quod non est mahlm, immo oportu120

-

1111

a Io)

num, determinare quae et quot sint ista singularia quorum ignorantia involuntarium facit; et utitur adverbio dubitandi, sicut et in multis aliis locis in hoc libro, propter incertitudinem moralis materiae. Enumerans ergo haec singularia, dicit : ((quis )), quod pertinet ad personam principalis agentis, (, id est leviter, < ve1 vehementer B, id est 160 fortiter. 1111 a 6 Deinde cum dicit : Omnia pidem igitzw etc., ostendit qualiter praedictae circumstantiae ignorentur. Et dicit quod nullus est qui omnes praedictas circumstantias ignoret, nisi sit totaliter insanus. Et inter ceteras circumstantias, manifestum est quod 165 non potest ignorare quis sit operans, quia sic ignoraret se ipsum, quod est impossibile. Potest autem ignorare id quod quis operatur, sicut illi qui dicunt aliqua quae non erant dicenda dicunt excusando se ipsos quod excidit a memoria eorum, ve1 quod 170 numquam sciverunt , quod talia erant ineff abilia, id est quod talia non erant dicenda, sicut revelata

g5 opinatur AsP lo Bg1P7 S Top4 VYZa] operatur @(-ASPIO Bg1P7 operatur opinatur V3 opinatur estimat BoPI opinatm1vei estimat sec.m. AO) PWi (=@?) 111 aliquid] aliquod @ Cf. AY~s$.1111 a 2 145 videntur] Post habitudinem ?l? coni. 8x Akit. IIII a 4 cum V6] ex @ (om. P*) 166 quis eo%;. cum Top4 VYZa sec.m. BxP3P5 OIVlo SJ quid @ 171 sciverunt CO&. cum CYErVs Top4 V%a] sciverint @

:c

121 Lin. 1111 a 6. 123 Liri. 1111 a 15. 124-125 Albertus Lect. f. 36ra Dicendum quod circumstantiae proprie dicuntur singulares condiciones quae circumstant personam ve1 negotium B. 135-137 Albertus f. 32va (in 111 1, 1109 b 33) s&zn. Commentator dicit [$. 141, ~-IO] quod ponitur pro similiter et quod est consuetudo Aristotilis ut sic ponat, et inducit Homerum qui etiam sic utitur. Sed possumus dicere, sicut supra in 1 libro dictum est, quod propter imperfectas argumentationes quibus utitur in hoc libro ponitur adverbium dubitationis >. - Cf. supra 1 c. 6 lin. 27-28. 146-150 Albertus f. 36rb Praeterea Boetius in IV Topicorum [De diff. top. IV ; PL 64, 1212 C - 1213 B] aliter distinguit has circumstantias, quia dividit in duo, scilicet quo tempore ve1 loco > ; f. 36va Ad nonum dicendum quod Boetius in IV Topicorum reducit ad quandam formam ea quae diffuse sunt tradita a Tullio in sua Rhetorica [De Z&I. 1 26 ; ed. Stroebel, p. 341~. Cf. Spicq in Bullet&z thomMe 8 153-155 Cf. Boethius & d$f. top. IV (PL 64, 1212 D, 1213 B) ; Matthaeus Vindocinensis AYSzw.s~@z~o~&z [1947-531, IT’. 152-153. 1 116 (ed. Faral, p. 150) Attributa vero, tam negotii quam personae, in hoc versiculo continentur Quis, quid, ubi, quibus auxiliis, cur, quomodo, quando >. Quem versiculum laudat Thomas Su$w IJ’ Se&. d. 16 q.3 a.l qla 2 ; De maZo q.2 a.6 ; Ia-IIae 169-170 Aliter et rette Anonymus, p. 145, 22-23 ; 08, f. 55ra Dicentes aiunt excidere ipsos, quod non volunt q.7 a.3. dicere, puta dicente me excidit tale verbum >. 172-174 Aliter Comm. in Eth. v,&, Ari, f. 113r Qwmadmodum Eschilus mistica : non deferens reverentiam eis cum ignoraret > cf. Albertus _&zbono tr.1 q.4 a.4 (ed. Col. t. 28, p. 56, 52-54). - Anotiymus Comm. &z Eth. v& CY, f. 3o1rb Quemadmodum Eschilus non dicenda proposuit dixit enim Iovem non esse nisi aerem supe-

h?ct.

: c Fo?‘-

Lmt.

:c

:
; sicut si aliquis filium suum credat esse hostem qui impugnet domum eius et interficiat eum, sicut quaedam mulier ditta Meropes interfecit filium suum; et sic patet rasquod in tali facto scit homo quid facit, quia scit se interfkere, sed nescit circa quid, quia nescit se intexficere filium. Postea ponit exemplum de ignorantia instrumenti; sicut si aliquis in hastiludio utatur hasta lanceata quam putat esse rotundatam, 190 scilicet per amotionem ferri; ve1 si quis aestimet lapidem quo utitur esse pumicem. Ulterius autem ponit exemplum de ignorantia finis ; et dicit quod si aliquis medicus ve1 minutor percutiens hominem propter salutem corporalem, ve1 magister propter 195 salutem spiritualem, occidat, iste habet ignorantiam finis, non quidem eius quem intendebat, sed eius qui ex opere consequitur ; ignorabat enim quod opus eius ad talem finem perveniret. Ultimo autem ponit exemplum de ignorantia modi actionis; puta cum

LIBRI

ETHICORUM

aliquis aestimat se leviter ducere manum ad osten- 200 dendurn alicui qualiter sit percutiendum, sicut faciunt pugiles, et fortiter percutiat; talis enim ignoranter fortiter percutit. Deinde cum dicit : Circa omnia w!ique liaec etc., 1111 a 15 ostendit quomodo praedictorum ignorantia involun- 205 tarium causat. Et primo dicit quod, cum ignorantia possit esse circa quodlibet praedictorum quinque quae concummt ad operationem, ille videtur nolens , sive involuntarius operari qui ignorat aliquod praedictorum, non autem aequaliter quantum ad omnia, 210 sed praecipue si sit ignorantia in principalissimis circumstantiis. Secundo ibi : Princi$alissima aatem etc., mani1111 a 18 festat quae sunt principalissimae circumstantiae. Et dicit quod principalissimae circumstantiae esse vi- 215 dentur in quibus est operatio, id est obiectum sive materia actus, et cuius gratia, id est finis; quia actus specificantur secundum obietta, sicut autem materia est obiectum exterioris actus, ita finis est obiectum interioris actus voluntatis. Tertio ibi : Secundum falern uhiqtie @aoyaniiam etc., ostendit quod ignorantia horum non sufficit ad involuntarium. Et dicit quod, cum involuntarium di-

catur secundum praedictorum ignorantiam , adhuc requiritur ad involuntarium quod operatio sit cm-n 225 tristitia et paenitudine, ut supra dictum est.

173 Hayscili AsP%Wi TO] hayscai BoEr2P3V hayscay BxPr hayscia V3 hayscar AoPl” Q2(hayschar 0 haiscar P7) haysili 202 et CO& cum sec.m. Er2 Erro1 P] ut @ S om. Y(-S) PZa hayscoli P4 ayscyli V6 204 utique] utite (-re) BxP3 0 jw.m. 204 haec] AO o&c. V igitur As licite PSWi Za itaque Top4 quidem V6 om. BoEr2 DbErPdW (flost etc. Bg3) Cf. hz. 221 221 utique coni. e% A&t. cum ASPI BglBg3KrP’W] utite om. BoEr2 P6W Y (po.si etc. BglVlo) 214 sunt] sint Y(-S P4) (-re) @(virtutem 01P6) om. Er2 Y 221 ignorantiam om. @

;

;

riorem, et ideo a colentibus Iovem interfectus est > cf. Pr6, f. 161~. - Anonymus, p. 145, 23 - 146, 3 ; 06, f. 55ra-rb Albertus Leci. f. 36vb Quemadmodum mistica, id est occulta ditta, Aiscili, id est illius poetae, qui de occulto dixit magis mistica quaedam quam perscrutabilia homini > ; Comm. p. 2og. 177-178 Albertus Lec.& f. 36vb Ve1 sicut volens monstrare discipulo suo 183-184 Anonymus, p. 146,15-17 : O*, f. 55rb ; Albertus Leci. f. 36vb quod accidit Merope, id est qualiter sit sagittandum >. cuidam mulieri quae filium suum occidit % ; Comm. p. 209-210. 193 Comm. in Eth. vet., C5, f. 3o1rb Sicut accidit aliqui diminuit Venas boni gratia facit et tamen quando in diminutione venarum > ; m.s. Oxford Bodl. Auct. F 5 29, f. 166r Ad hoc etiam reducuntur opera medicorum, quandoque occidit & ; Albertus De 130~0tr.1 q.4 a.4 (ed. Col., t. 28, p. 56, 65-66) Sicut si aliquis chirurgicus percutiat propter sanitatem > Comm. p. qui credentes sanare interficiunt % ; Le& f. 36vb 194-195 Cf. Comm. in Eth. vet., F4, f. 61vb = 09, f. 45ra = Pr, f. 21va ut qui Credit castigare puerum et occidit 210 a. eum >. 216-217 Comm. in Eth. vet., C5, f. 3o1rb de principalibus circumstantiis, cuius modi sunt effectus, mate& opeIn quibus opedio pro hoc scilicet ‘circa quid’ forte circa filium, ut rationis et finis z+ Anonymus, p. 146, 26-27 ; 08, f. 55rb Merope circa Cresfontem > ; Nemesius De nu& hom. c. 31 (PG 40, 728 A) a Burgundione transl. c. 30 (ed. Burkhard, p. [gg]), cuius interpretationem laudat Thomas P-IP q.7 a.4 S.C. et ad I (animadvertendum tamen est re vera Nemesium per verba < quid quod geritur > non obiectum sed ipsum actum intellexisse). - Aliter Anonymus Comm. i?z Eth. vet., F4, f. 61vb = Og, f. 45rb = Pr, per in quibus dicit tempus et locus 3 (cf. Ia-IZaa f. 21va quibus est o$e&io, id est operans et operaturn) ; Plg, f. 231va 226 Lin. IIIO b 18-24. q.7 a.4 arg.l).

: CT

:
; Albertus Le& f. 38rb 153-156 Albertus Le& f. 38rb Sed non semper eodem modo, sicut in operatione medicinae % ; &wrz??Z. p. 233 a 16-18. videtur esse contrarium sibi, quia disciplinae sunt scientiae demonstrativae, quae sunt de necessariis sed de talibus non est conergo non est magis consilium circa artes quam circa disciplinas. - Et dicendum, ut dicit Philosophus, silium, ut supra dixit quod disciplinae dividuntur in demonstrationem et usum, sicut in astrologia demonstrationes sunt de quautitatibus motuum caeli et haec sunt necessaria et non cadunt sub consilio vero astrologi est de effectibus stellarum in istis inferioribus et haec sunt coniecturalia et de his est consilium B.

:e

: ; Met. II 2, 1x6 An lin. 1112 b 27 ve1 supra c. 4, 1111 a 23 5, 1111 b 994 a 5 ; XII 3, 1070 a 4 : , 1113 a 12, respondeant et animt4rn legentium ad poxirna Thomae verba: 1 quod quidem desiderium est electio p, lk. 62, comparent; forsitan ex lin. 16-18 et 23-25 conici possit: et tunc secundum consilium homo desiderat ea quae sunt per consilium iudicata. 72 finem] fines Q

:
; Albertus f. 38vb Unusquisque quaerens qualiter debeat operari quiescit a quaestione quando potest reducere ad se ipsum, id est ad hoc quod potest per se facere, 37-50 Comm. et ipsius in antecedens, id est iu id quod sibi prae aliis occurrit ad faciendum, et hoc eligit > Comm. p. 225 b. in Eth. vet., F*, f. 66ra = Os, f. 47rb (cf. Pr, f. 23ra) Manifestum est autem hoc ex antiquis civilitatibus, id est ex conswtudinibus et institutis antiquarum civitatum, quas Homerus secutus est, id est quas Homerus recitat. Reges enim quae eligebant, id est volebant eligere, annuntiabant plebi et, si plebs consentiebat, illud eligebant. Istud recitat Homerus. Et sic patet, cum reges id quod volebant eligere accepto consilio a plebe illud eligunt, quod eligibile est consiliabile terminatum consilio > Averroes, ITI c. 3 (ed. 1562, f. 35va) Manifestatur autem quod eligibile est illud, in quo consiliatur, ex antiquis civilitatibus, quas sequebatur Homerus. dicebat enim quod reges mandabant plebi observare res, quas ipsi (om. ed.) eligebant per consilium. Vult, secundum quod estimo, per consilium illud propter quod fuit electio ipsorum (ipsarum ed.) illarum rerum (om. ed.), non quad ipsi imponerent eis res per impositionem, ad modum eius, quod accidit apud nos in legibus [id est non dicebant quod audierant res illas a deo ve1 ab angelo adn. marg. ms. Saint-Omer B.M. 623, f. 2gr]$. - Aliter et rette Anonymus Comm. in Eth. vet., CK, f. 3o2vb Et hoc declarat per hoc quod sic fecerunt olim reges et adhuc faciunt ; volentes enim aliquid fieri quaerunt aliquid antecedens ad illud cuius ipsi possunt esse principium, quo invento eligunt illud et annuntiant illud plebi, iubentes illud eam [ ?] operari 1 (cf. PX6, f. 163v, adn. supra lin.) Ari, f. 116r Reges enim annuntiabant plebi ea quae eligebant, ut facerent secundum quod consiliarii dictabant 3 ; Anonymus, p. 152, 33, - 153, 2 ; O*, f. 58va-vb : a Reges enim quae eligebant annuntiabant plebi. Isti enim in sic inceptis duces sunt, quemadmodum et noster intellectus, qui est eorum quae in nobis honorabilior. Ut plebs enim iudicatis subicitur et regitur, ita hic appetitus sententialiter iudicatur et regitur ab intellectu et commovetur ad operationem 3 Albertus Lect. f. 38vb Et hoc manifestat per exemplum antiquarum civilitatum, quas Homerus est imitatus scribendo eas, quia reges quae eligebant post consilium annuntiabant plebi facienda. Ita ratio, quae est rex in regno animae, illud quod elegit annuntiat inferioribus viribus exequendum > Comm. p. 225 b. 57-58 Ioannes Damascenus De jide orth. 11 c. 22 (PG 94, 941 C et 945 B) a Burgundione transl. c. 36 f 5 et II (ed. Buytaert, p. 134, 38-39 ; p. 137, 97-98) sec. Thomam De ver. q.22 a.15 S.C.I. 69-71 Liri. 1113 a Io Cf. c. 5, 1111 b 29-30 7, 1112 a 30-31. 71-72 Cap. 5, 1111 b 27 1112 b 11-12.

Lect.

:c

;

:
Albertus De animai. XX tr.1 C.II (ed. Stadler, p. 1304-1305). - Quam complexionum temperamentorumque doctrinam Galenum posteris tradidisse constat. Cf. Nemesius De nat. hom. c. 2 (PG 40, 554 B et sqq.) a Burgundione tran& c.z (ed. Burkhard, p. [33], [35]) Anonymus Flos medicinae scholae Sale& P. IV c.5 De quatuor complexionibus humorum (ed. de Renzi, p. 48-49) Hugo de Folieto De medicina animae c. 2 (PL 176, I 185 C; ms. Paris B.N. lat. 2494, f. 7gr) (Dicunt enim phisici sanguineos esse dulces, collericos amaros, melanconicos tristes, flegmaticos corpore compositos% Avicenna De anima sive Sext. nat. P. IV c.5 (ed. 1508, f. 21va) habentis autem complexionem melancolicam., durat tristitia )) c.6 (ibid. f. 21vb-22ra) Ps.-Boethius De disciplina scholavium c.4 (PL 64, 1230). - Cf. ipse Thomas infra c. 13 lin. 130 20 lin. 121-125 ; VI C. 11 lin. 35-40, 132-134 VI1 C. 1 lin. 72-74 ; C. 5 lin. 25-28, 35-42,51-52, 84-85, 106 6 lin. 84-85, 91, g3 7 lin. 228-238 10 lin. 134-135 ; c. 13 lin. 209-210 cum adn. ; X c. 14 lin. 94-95, 98-102, nec non Super IV Se&. d.4g q.3 a.2 Contra Gent. 11 63 Ia-IF q.32 a.7 ad 2 q. 46 a.5 ; IIa-IFJ q.156 a.l ad 2. 24-38 Cf. supra 1 c. 20 lin. 159-168 cum adn. 31 Cap. 7, 429 a 24-27. 38 Cap. 20, 1102 b 25 - 1103 a I. 48 Lin. 1114 a 21. 55 Liri. 1114 a 7.

.

; c.

; c. ; c.

; ;

;

;

:

;

; c.

:

a

7

111.4 a 11 Secundo ibi : Adhuc autem iwationabile etc., ostendit idem ratione sumpta ex ordine actus ad habitum. Si enim aliquis vult aliquam causam ex qua scit 85 sequi talem effectum, consequens est quod velit illum effectum; et quamvis forte non velit illum effectum secundum se, potius tamen vult iillum effectum esse quam causa non sit. Sicut si aliquis velit ambulare in aestu praesciens se sudaturum, 90 consequens est quod velit sudare; quamvis enim hoc secundum se non velit, vult tamen potius sudorem pati quam ab itinere abstinere. Nihil enim prohibet aliquid non esse secundum se voluntarium

16 fleumaticos Cf. Pvaef., p. 193% 17 colericos Cf. Pgraef., $. sunt Y 48 voluntariae] voluntario a2 (-rie cow. sec.m. DbVlO) veri simile est Thomam voluntarie neglegentia sckpsisse ex Avist. 1114 a Qui Y?(cow. sec.m. P) Cf. lie 71 wm ad%. 55 singula] singularia Vl” S] Qui @ 86 sequi] Post effectum Y

:

lii

;

:
Glossa iti Eth. vet., P16, f. 16Jr Robertus Grosseteste Notda, O*, f. 6or in marg. inf. apparentiae B ; V14, f. 276r fantasiae, id est apparentiae bonis autem dixerit quis quod omnes homines fantasiae, id est apparentiae bonitatis B. - Averroes, 111 c. 5 (ed. 1562, f. 38rb) 22 Aristoteles Phys. 11 I, 192 b desyderant illud, de quo eis videtur quod sit bonum sed visio non est in posse eorum... B. 26-30 Cf. infra X 8, 1176 a ut igni ferri sursum B Top. 1 7, 103 a zg (PL 64, 914 D) cf. supra 11 c. I lin. 78. 36 54-57 Albertus Lect. f. 4Ira Fantasiam autem hic dicit secundum quod est 8-12. 3g Lin. 1114 b 3. 40 Lin. 1114 b 12. 67-69 Cf. supra c. I, IIIO a 8-11. practica, qua scilicet apparet alicui aliquid fugandum [krg8&. faciendum ?] ve1 vitandum B.

: tu

s

:
- Rectius Comm. p. 231 a Socrates autem et Piato... senserunt contrarium his quae ditta sunt... >. 108 Lib. 111 4, 427 a 21-29. 11 I-I 12 Homerus 0dy.x XVIII 136-137 ab ipso Aristotele laud. (cf. Minio-Paluello Le teste du De anima..., p. 227-228) hic et quattuor aliis in locis (Ia q.115 a.4 ; De mah q.6; q.95 a.5) Thomas verbum < voluntas > subdidit in locum veri verbi Homeri ab Aristotele laudati Ia-IIae q.g a.5 Comm. p. 232 b. 173-175 Lib. II 6-7, 1106 a 13 - 1107 a 7. 175-176 Lib. 11 5, 1105 b 1g - 1106 a 13. 177-178 Lib. 11 2, 1104 a 27 - b 3. 178-179 Lib. 111 11-13, 1113 b 3 - 1114 b 25. 179-180 Lib. 11 2 1103 b 32 ; 7, 1106 b 36. 180-181 Cap. 12, 1114 a 13-31. 188 Cap. 12, 1114 a 13-31.

;

:

;

;

:6

14 Quoniam quidem igitur medietas est circa timores et audacias, iam et prius dictum est. § Timemus autem scilicet terribilia. Elaec autem sunt ut simpliciter dicere mala. Propter quod et timorem determinant expectationem mali. IOTimemus igitur omnes mala, puta malam opinionem, inopiam, aegritudinem, inimicitiam, mortem. § Non enim circa omnia videtur fortis esse. $j Quaedam enim et oportet timere et bonum, quod autern non, malum; puta malam opinionem : qui quidem enim timet, decens et verecundus, qui autem non timet, inverecundus. Dici15 tur autem a quibusdam fortis secundum metaphoram; habet , enim aliquid simile forti, impavidus enim quis et fortis. § Inopiam autem forsitan non oportet timere neque aegritudinem neque universaliter quaecumque non a malitia non propter se ipsum. Sed neque qui circa haec impavidus fortis, dicimus autem et hunc secundum 2osimilitudinem, quidam enim in bellicis periculis timidi existentes liberales sunt et ad pecuniarum emissionem bene audenter ha. bent. $ Neque utique si quis iniuriam circa pueros ve1 uxorem timet ve1 invidiam ve1 aliquid talium, timidus est; neque si audet flagellandus, fortis. § Circa qualia utique terribilium 25 fortis ? Ve1 circa maxima ? Nullus enim magis sustinet pericula. Terribilissimum autem mors. Terrninus enim, et nihil adhuc mortuis videtur neque bonum neque malum esse. § Videbitur autem utique neque circa mortem quae in omni fortis esse, puta in mari ve1 in aegritudinibus. In quibus igi.tur ? 3oVel in optimis ? Tales autem quae in bello. § In maximo enim et optimo periculo. 5 Concordes autem his sunt et honores in civitatibus et apud monarchias. § Principaliter autem dicetur utique fortis qui circa bonam mortem impavidus et quaecumque mortem inferunt repentina existentia. Talia autem 35maxime quae secundum bellum. § Sed adhuc et in mari ~5 b 1 et in aegritudinibus intimidus qui fortis. Non sic autem ut marinarii; hi quidem enim desperant salutem et mortem talem aspernantur, hi autem bene sperantes sunt propter experientiam. $ Similiter autem et viriliter agunt in quibus est 5 fortitudo ve1 bonum mori. In talibus autem corruptionibus neutrum existit. 1115 a 6

:

II Non enim T (Gn. 44, 61) : Sed non A EZZz.vek Rp Sed neque LRt 18 non2 L2R neque AL1 un quae T (Zin. go) ? 24 utique T (Zin. 64, 115) : igitur IM. vetus LR 30 Tales ALR : un Talis T (Gn. 143-146) 30 quae L qui Rp om. Rt 31 et2 ALRt ade his Rp 32 monarchias L2R(-Asl) T (Zk 164) monarchas AL1 33 qui ALRt quae 1115 b I in AL2RT (Zk 191) : om. Lr I intimidus ZWz. veZus L2RT (Zin. xgx) impaRP vidus Lr 4 Similiter SlRpsT (hk. 174-175, 200, 203) Simul ALRtRpr(-SI) Rp2.4

: :

:

:

: :

160 1115 a 8

SENTENTIAE

TERTII

Quoniam quidem i&w medietas etc. Postquam Philosophus determinavit de virtutibus moralibus in communi, hic incipit determinare de singulis in speciali. Et primo determinat de virtutibus quae 5 sunt circa passiones interiores; secundo de iustitia, quae est circa operationes exteriores, in V libro, ibi: De iustitia autem et iniustitia etc. Prima autem pars dividitur in partes duas: in prima determinat de virtutibus moralibus quae sunt circa principales 10passiones respicientes ipsam hominis vitam; secundo determinat de virtutibus moralibus quae sunt circa quasdam secundarias passiones respicientes exteriora hominis bona, in IV libro, ibi: Dicamus autem deinceps etc. Circa primum duo facit: primo 15 determinat de fortitudine quae est circa passiones respicientes corruptiva vitae humanae ; secundo determinat de temperantia quae est circa passiones respicientes ea quibus humana vita conservatur, scilicet cibos et venerea, ibi: Post haec de tempe20 rantia etc. Circa primum tria facit: primo investigat materiam fortitudinis ; secundo determinat modum operationis ipsius, ibi: TerribiZe autem non in omnibus quidem etc.; tertio determinat quasdam virtutis proprietates, ibi : Ciwa audacìas autem et tìmores 25 etc. Circa primum duo facit: primo resumit quod manifestum est ex praemissis de materia fortitudinis, scilicet circa quas passiones sit ; secundo inquirit obietta illarum passionum prout circa eas

est fortitudo, ibi: Tìmemus autem etc. Dicit ergo 30quod iam supra dictum est in 11 quod fortitudo est quaedam medietas circa timores et audacias. Importat enim fortitudo quandam animi firmitatem per quam animus stat immobilis contra periculorum timores. 1115 a 7 3s Deinde CL~ dicit : Tìmemus autem etc., investigat obietta passionum praedictarum secundum quod circa eas est fortitudo et specialiter ex parte timo& circa quem principalius est fortitudo, ut infra dicetur: eadem autem sunt obietta timoris et auda40 ciac, nam illud idem quod per timorem aliquis refugit, per audaciam aggreditur. Circa hoc ergo tria facit: primo ostendit quae sint obietta timo&; secundo ostendit circa quod genus horum sit fortitudo, quia circa timorem mortis, ibi: Non enìm 43 cìrca omnìa etc. ; tertio ostendit in speciali circa cuius mortis timorem sit fortitudo, ibi: Vìdebìtw

LIBRI

ETHKORUM

autem utìque etc. Dicit ergo primo quod terribilia sunt quae timemus quasi timoris obietta. Huiusmodi autem sunt, ut universaliter !dicatur, ‘quaecumque mala. Unde et philosophi diffiniunt timorem se dicentes quod est expectatio mali. Et sumitur hic exoectatio communiter m-o auolibet motu annetitus in Aaliquod futurum, CL& tamen expectatioL proprie loquendo non sit nisi boni, sicut nec spes. Manifestum est igitur quod omnes timemus aliqua mala, 55 sicut malam opinionem, id est infamiam, quae contrariatur honestati, inopiam, id est paupertatem, quae contrariatur bonis fortunae exterioris, aegritudinem et inimicitiam et mortem, quae contrariantur bonis personalibus. Deinde cum dicit: Non enìm cìrca omnìa etc., ostendit circa quorum malorum timorem sit fortitudo. Et primo ostendit circa quae non sit; secundo concludit circa quid sit, ibi : Cìrcu quaZìa utìque terrìbìZìum etc. Circa primum duo facit. Primo proponit quod intendit, scilicet quod fortitudo non videtur esse circa timorem omnium malorum. Secundo ibi : Quaedam enìm etc., probat propositurn. Et primo quod fortitudo non sit circa timorem infamiae. Fortis enim laudatur ex eo quod non timet. Sed quaedam sunt quae oportet timere ad bene vivendum et bonum est ea timere, in quantum scilicet ipse timor non solum necessarius est ad honestatem conservandam, sed etiam ipse timor est quiddam honestum, quod autem aliquis non timeat huiusmodi mala est quoddam malum inhonestum; ut patet de infamia quam qui timet laudatur quasi decens, id est compositus in moribus, et verecundus, ille autem qui huiusmodi malum non timet vituperatur quasi inverecundus. Ergo patet quod fortitudo non est circa timorem talium malorum. Quandoque tamen ille qui non timet infamiam a quibusdam metaphorice nominatur fortis ; qui assimulatur forti in quantum est impavidus. Secundo ibi : Inopìam autem etc., ostendit quod fortitudo non est circa timorem paupertatis. Et dicit quod paupertatem non oportet timere prout dicebatur de infamia, sicut neque aegritudinem neque aliquid eorum quae non pertinent ad malitiam hominis, cuius ipse est causa. Frustra enim homo timet illa quae vitare non potest; hoc igitur debet homo circa talia timere ne ex propria malitia in

4 determinat con& cum BgiFOr TO V6Za sec.w. Er2 AoAsVrO S] determinavit @ (-Bgr FO1 TO V6Za determinabit P6 Ps terminavit Pd owz. P1) Ig haec] autem udd. Bg1P6 As SWi Sed cf. ~nfru c. Ig &z. I 83 qui] quia BglEr TO V6Za p.m. S( ?) sec.m. Er2 As om. Pd 4-6 Cf. supra 11 c. 3 hn. 71-75 cum adn. 7 Cap. I, 1129 a 3. 13 Cap. 1, 1119 b 22. Ig Cap. 19, 1117 30 Cap. 8, 1107 a 33. b 23. 22 Cap. 15, 1115 b 7. 24 Cap. 18, 1117 a 29. 2g Lin. 1115 a 7. 38-39 Cap. 18, 1117 a 29-32. Cf. Anonymus, p. 161, 5-6 ; 06, f. 61va De terribilibus autem amplius extendit sermonem ; maxime enim circa haec fortitudo B. 44 Lin. 1115 a II. 46 Liri. 1115 a 28. 61-65 Albertus _Lec.& f. 42rb Deinde cum dicit Sed nepe cha omnia, ostendit circa quae mala. Et primo circa quae non est secundo circa quae est, ibi : < Circa> qualia &?itlM2. 64 Lin. 1115 a 24. 88 Lin. 1115 a 12.

:a

;

:c

:

60

1115 a

11

65

1115 a 12

70

75

80

85

90

1115

a l7

14 (1115 a 6 - Imj

161

a 32)

aliquod horum incidat, quia sic timor est utilis ad ista vitanda, non autem aliter. Nec tamen, quamvis 95 ista non oporteat timere, ille qui circa haec est impavidus vocatur fortis, nisi forte secundum similitudinem, quia non timere paupertatem videtur ad aliam virtutem pertinere, scilicet ad liberalitatem ex cuius actu aliqui laudantur, in quantum audacroo ter audent pecunias expendere, qui tamen in maioribus periculis, scilicet bellicis, simpliciter timidi dicuntur. Non ergo circa timorem inopiae est fortitudo. 1115 a 22 Tertio ibi : Neque utique si quiz etc., ostendit quod fortitudo non est circa quoscumque timores 105 malorum personalium . Et dicit quod homo non dicitur timidus ex eo quod timet ne aliquis iniurietur ve1 invideat sibi aut filiis aut uxori ve1 quodcumque aliud huiusmodi; neque etiam aliquis dicitur fortis ex eo quod non timet flagellari, sed au110 dacter flagella sustinet, quia ista non sunt maxime terribilia. Dicitur autem aliquis fortis simpliciter ex

autem terribile est id per quod homo perdit omnia bona quae cognoscit. Unde videtur quod fortitudo proprie sit circa timorem periculorum mortis. Deinde cum dicit: Videbitw autem utique etc., ostendit circa cuius mortis timorem sit forti’tudo. Et circa hoc duo facit: primo ostendit circa quod genus mortis sit fortitudo; secundo ostendit quo ordine se habeat etiam circa omnia genera mortis, ibi: PGzcz$aZiter autem etc. Circa primum duo facit: primo proponit quod intendit; secundo probat propositum, ibi: In maxime enim etc. Dicit ergo primo quod neque etiam fortitudo est circa mortem quam quis sustinet in quocumque casu ve1 negotio, sicut in mari ve1 in aegritudine, sed circa mortem quam quis sustinet pro optimis rebus, sicut contingit cum aliquis moritur in bello propter patriae defensionem. Et eadem ratio est de quacumque alia morte quam quis sustinet propter bonum virtutis, sed specialiter facit mentionem de morte in bello,

eo quod est fortis circa maxime terribilia; qui autem in aliquibus aliis est intrepidus non dicitur fortis simpliciter, sed in genere illo. Deinde cum dicit: Circa quaZia utique etc., osten1115 a 24 115 dit circa quorum malorum timorem sit fortitudo. Et dicit quod aliquis dicitur simpliciter fortis ex eo quod est intrepidus circa ea quae sunt maxime terribilia. Virtus enim determinatur secundum ulti120 mum potentiae, ut dicitur in 1 De caelo, et ideo oportet quod virtus fortitudinis sit circa ea quae sunt maxime terribilia, ita quod nullus magis sustineat pericula quam fortis. Inter omnia autem maxime terribile est mors. Et huius ratio est quia est 125terminus totius praeSentiS Vitae et nihil post mortem videtur esse homini ve1 bonum ve1 malum de his quae pertinent ad praesentem vitam, quae nobis sunt nota, ea enim quae pertinent ad statum animarum post mortem non sunt visibilia nobis; valde

quia in tali negotio ut frequentius homines moriun tur prop ter bonum. 150 Deinde cum dicit : In maxime enim etc., probat 1115 a 30 dupliciter propositum. Primo quidem quia mors quae est in bello est in maximo periculo, quia de facili ibi moritur homo; est etiam in optimo periculo, quia huiusmodi pericula sustinet homo prop- 155 ter bonum commune, quod est optimum, ut in 1 dictum est. Virtus autem est circa maximum et optimum. Ergo virtus fortitudinis maxime est circa

130

1115 a 28 135

140

145

mortem quae est in bello. Secundo ibi: Concoydes autem etc., probat idem 160 1115 a 31 ex hoc quod morientibus tali morte ve1 illis qui fortiter se exponunt periculis huiusmodi mortis, exhibentur honores tam in civitatibus, quae vivunt in communitate, quam etiam apud monarchias, id est apud reges qui soli dominantur, quia fortiter in 165 bello dimicantibus et in vita et post mortem aliqui

.sec.m. Eri 133 Videbitur CO&. ex Akst. gg-roo audacter audent Gzv. Y? __ cum --~ P3 - (cf. su@a Gn. 46)] videtur E (hom.om. 160 Secundo] Et pyaem. Y!(-To V6) P3) 152 dupliciter propositum Gzv. Y(-Za) 161 ve1 illis CO%&] ve1 @(om. 01) TO Za illis Y?( = PS illi Wi om. V6) 162 huiusmodi] huius @(-BglV As) 164 monarchias @] monarchas V6 Sed cf. Praef., p. 265% pr.m.

:s

103-111 Albertus Lect. f. 42va Removet ab obietto fortitudinis quae parum timentur, ve1 quia sunt circa aliam personam... ve1 quia sunt circa ipsum et ex se sunt parva, sicut flagellati0 corporis 1). 120 Cap. 25, 281 a 7-15 cf. supra 11 c. 6 lin. 124-131 Comm. z%zEth. vet., Ar?, f. r2rv-r22r Et tangit opinionem quorundam physicorum, qui dicebant 22-33 cum adn. felicitatem non esse post vitam istam temporalem unde supervacue posita erat immortalitas animae et propter hoc dicit ‘videtur’ [1115 a 271, probabilis enim est haec propositio pluribus, hcet non sit vera > F4, f. 6gva = Os, f. 48vb Et intelligatur causative, id est post quod homo non operatur neque bonum neque malum. Ve1 dicendum est quod loquitur secundum opinionem illorum qui dicunt quod anima moritur cum corpore > F4, f. 7rra = Os, f. 4grb-va Et tangit opinionem quorundam physicorum, qui dicebant felicitatem non esse praeter vitam temporalem, unde supervacue erat imponenda mortahtas animae et propter hoc dicit ‘videtur’, probabilis enim est talis propositio, licet non sit vera )) P16, f. r66r Secundum sensum scilicet, ante resurrectionem quam nescivit Aristotiles. Ve1 hoc dixit secundum opinionem quorundam >. - Albertus Lect. f. 42va Illud post quod nulla transmutatio relinquitur in bono ve1 malo civili est maxime civiliter timendum. Sed mors est huiusmodi. Ergo etc. Utrum autem sit bonum ve1 malum non civile animae post mortem, non est ad propositum Aristotilis)). - Cf. supra 1 c. g lin. 162-165 140 Lin. 1115 a 30. cum adn. 138 Lin. 1115 a 32. 156 Cap. 2, rog4 b 7-10. 164-165 Glossa in Eth. vet., in ~lJ(JlO~l5 . . e monarchis regibus > V14P1’ monarchias principatus B ; Comm. in Eth. vet., F4, f. 7rra = Os, f. 4gva Et dicitur monarchias [ !] a monos, quad est unum, et archos, quod est princeps, quasi monarchias sive circa monarchas. princeps unius civitatis ve1 regionis monarchia autem dicitur principatus eius > Pls, f. r66r a mono, quod est unum, et ve1 in monarchia, in qua unus praeest, archos, principatus. - Isidorus Etym. Ziber IX 111 23 (PL 82, 345 A). - Albertus Lect. f. 42va ut rex > Comm. p. 239 a : < et apud monarchas sive reges ve1 praetores >,

; ;

:
d.33 q.2 a.5 ; Super IV Se&. d.4g q.3 a.2 < habitus inclinat per modum naturae, ut Tullius dicit > De vw. q.1 a.5 ad 13 q.Io a.Io ad g; q.24 a.Io Tullius in Rhetoricis (dicit) quod virtus consentit rationi in modum naturae > De &t. in. comm. q.1 a.6 arg.4 virtus, secundum Tullium, agit in modum naturae > (cf. q.1 a.1 (habitus) cum sit per modum cuiusdam naturae... >); a.12 arg.6 IIa-IIae q.137 a.4 arg.1 virtus, ut Tullius dicit in sua Rhetorica, agit in modum naturae )). - Cf. supra II c. 6 lin. 150-151 3 lin. 15-16 cum adn. gg-Ioo Aristoteles De mem. 6, 452 a 27-28. Cf. supra 11 c. 3 lin. 15-16 cum adn. 102-104 Cf. celebre proverbium Agens agit sibi simile )) (S. Thomae Aq. Opera omnia..., ed. L,eonina, t. 16, Indices, p. 376 c), quod erutum esse videtur e verbis Aristotelis Met. VI1 [6, 1032 a 22-25 7, 1033 b 29-331 sec. Thomam CoW/a Ge&. 11 43 q.105 a.1 arg.1 IIIa q.77 a.3 arg.1 Cf. etiam De gen. 1 7, 323 a 11-12, 323 b 2g - 324 a 24 De anima 11 10, 416 b 35, 417 a 18-21 ; 12, 418 a 4-6 Rhet. 1 4, 1360 a 5 (ed. Spengel, p. 193) nec non De gen. animai. 1 Ig, 726 b 13-14 IV 3, 769 a 6. - Cf. etiam sententia g Perfectum est quod potest sibi simile facere > (1% q.45 a.5 arg.1) e verbis Aristotelis Meteov. IV 3, 380 a 11-15 De anima 11 7, 415 a 26 - b I, erutum sec. Thomam 1a q.5 a.4 q.75 a.4 arg.2. 106 Cap. g, Iog7 a - b 6. 114-115 Cf. SUpra I C. 2 lin. 71-73 CUm adn. 122 Lin. 1115 b 28. 123 Liri. 1115 b 33. 127 Lib. 11 i: 1107 b 2, 6-8. 133-135 COmm. in Eth. vet., F4, f. 7Iva = Os, f. 4gva Quemadmodum homines existentes apud Celtios. Et est Celtion regio, terra in qua fiunt inundationes et propter consuetudinem parum timentur > Albertus Lect. f. 43vb ut dicitur de Celtis, qui habitant in quadam insula et sunt stolidi et nihil timent >.

:

: cx

;

;

: FIlae ; : ; ; ; ; ; Ila-llae ; ; :< ; ; 11c. ; Ia

:

;

;

;

;

;

;

;

;

:

:
eligit id quod eligit fortis, scilicet pericula sustinere, dum propter armorum peritiam reputat sibi non esse periculosum in bello confligere sicut apparet in militibus; aut quia eligit aliquis pericula sustinere, sed non propter illum finem propter quem 25 eligit fortis, sed propter honores ve1 poenas quae a rectoribus civitatum proponuntur. Secundum hoc ergo dividitur pars ista in quinque partes. In prima parte determinat de fortitudine politica sive civili; in secunda de fortitudine militari, ibi: Videtw autem 33 et experientia etc.; in tertia parte de fortitudine quae est per iram, ibi: Et jiwo~em autem super foh?udinena etc. ; in quarta parte de fortitudine quae est per spem, ibi: Neqtie utique bonae spei

AL1(-Re)

Rt

: contingit

LaRp

etc. ; in quinta de fortitudine quae est per ignorantiam, ibi: Fovtes autem videntw et &aoyantes etc. Circa primum ponit tres gradus politicae fortitudinis. Quorum Primus est eorum qui sustinent pericula propter honorem ; secundus eorum qui sustinent propter timorem poenarum, ibi: Ponet autem utique etc.; tertius eorum qui aggrediuntur et sustinent periculosa propter praesentem coactionem, ibi : Et qui j5Yaecz@unt etc. Circa primum tria facit. Primo proponit hunc gradum fortitudinis et dicit quod, cum praeter fortitudinem veram dicantur quaedam aliae fortitudines secundum quinque modos, primum locum inter eas tenet fortitudo politica, id est civilis, eo quod talis fortitudo maxime assimulatur verae. Sustinent enim cives pericula ut vitent increpationes et opprobria quae secundum statuta legum civilium inferuntur timidis et ut adipiscantur honores qui secundum easdem leges fortibus exhibentur. Et inde est quod apud illas civitates in cluibus timidis adhibentur vituperia, fortibus autem honores, inveniuntur viri fortissimi secundum hanc fortitudinem, et fortassis etiam secundum veram propter assuetudinem. Secundo ibi : TaZes autem etc., inducit exempla ex Homero qui describens Troianum bellum inducit taliter fortes, scilicet propter honores ve1 vituperia,

7-8 Cf. SUlXZl 11 4, 1105 Ei 31-32. 2g Lin. 1116 b 3. 31 Cap. 17, 1116 b 23. 33 Cap. 17, 1117 a g. 35 Cap. 3g Lin. I116 a 30. 41 Lin. 1116 a 36. 57-59 Comm. in Eth. vet., F*, f. 7wb = 09, f. 4gvb Nam 17, 1117 a 22. Homerus tales dicit et facit fortes... Nam Hector in aggrediendo bellum contra Diomedem dixit Si non aggrediar bellum, Polidamas, qui est custos exercitus, primitus mihi redargutiones imponet dicens me esse timidum et Diomedi cedere. Diomedes vero in aggrediendo bellum Si non aggrediar bellum contra Hectora, Hector aliquando aiet ad Troianos contionans Titides enim Diomedes me timuit > Albertus Lect. f. 44va Ponit exemplum Homeri qui scribendo historiam Troianam facit quosdam tales, id est nominat tales fortes, sicut Hectora, qui erat de Troianis, et Diomedem, qui erat de Graecis. Dixit enim Homerus quod Hector dixit Polidamas, id est quidam princeps de Troianis, primum, id est ante alios, reponet mihi redargutiones, id est increpabit, si fugero. Et recitat quid Diomedes dixit Si fugero, Hector, quando contionabitur ad Troianos, dicet Titydes fugit a me, id est Diomedes, qui erat de genere Tidei [de progenie déae Thetis ms. Cambridge Gonv. and Caius 5101, et hoc erit mihi opprobrium > Comm. p. 243.

:c

:

:

:d

:

;

40

4.5

50

5.5

puta Diomedem ex parte Graecorum et Hectorem 60 ex parte Troianorum. Inducit enim Hectorem dicentem haec verba: Polidamas, id est quidam dux Troianorum, primum redargutionem reponet mihi, id est primo me redarguet nisi fortiter egero. Et Diomedes dicebat, se ipsum exhortans ad fortiter 65 agendum : Hector contionando apud Troianos dicet,

20 non coni. cuwa Wi] om. @ (add. loco aut sec.m, Er) 31 super Co&. ex /l YA I I 16 b 23 (c$ &fw c. 17 Z&z.,I)] supra @ (om. S) 38 secundus cok. cum TO Za sec.m. Pd] secundo @ 40 tertius CO&. cum TO Za sec.m. Pd] tertio @ 64 egero coni. cum Bgr TO V6 Ed3 sec.m, AsErEr20 Er101PdV2 SWi] egere E

: ;

35

:

:

1116 a 21

SENTENTIAE

170

TERTII

LIBRI

ETHICORUM

laudans se et me vituperans, Titides, id est Diomedes qui sic nominatus est a patre, a me, scilicet fugit ve1 victus est. 70 Tertio ibi: AssimuZatw autem etc., manifestat quod dixerat, scilicet quod ista fortitudo maxime assimulatur verae. Et dicit quod haec politica fortitudo maxime assimulatur ei de qua supra dictum est quod fit propter virtutem; haec enim politica

pugnatores ne fugere possint constituunt muros et foveas et alia huiusmodi impedimenta fugae; omnes enim principes talia facientes cogunt subditos ad pugnandum. Sed illi qui sic coguntur non sunt vere fortes, quia oportet virtuosum esse fortem non propter necessitatem quam patitur, sed propter bonum virtutis. Deinde cum dicit :’ Videtur autem et experientia

fortitudo fit propter verecundiam, quae est timor de turpi, in quantum scilicet aliquis fugit opprobria, et fit propter boni, id est honesti, desiderium, - in quantum ista fortitudo quaerit honorem, qui est testimonium honestatis. Et ideo hoc exponens subWJdit quod huiusmodi fortitudo fit propter honorem et propter fugam opprobrii quod turpe existit. Quia igitur honor propinquum aliquid est bono honesto et vituperium turpi -inhonesto, inde est quod ista fortitudo propinqua est verae fortitudini quae in85 tendit honestum et fugit inhonestum. 1116 a 30 Deinde cum dicit : Po& autem aZip& etc., ponit secundum gradum fortitudinis politicae, qui est

etc., determinat de fortitudine militari. Et circa hoc duo facit: primo enim ostendit milites < per experientiam aptos esse B ad fortiter agendum; secundo comparat militarem fortitudinem ad poli= ticam, ibi: MiZites autem timidi sunt etc. Dicit ergo primo quod in singulis experientia videtur esse quaedam fortitudo. In quolibet enim negotio audacter et sine timore operatur ille qui est expertus, sicut Vegetius dicit in libro De re militari : ( Nemo facere dubitat quod se bene didicisse confidit >. Et propter hoc Socrates aestimavit quod fortitudo esset scientia quaedam quae etiam per experientiam acquiritur ; aestimavit etiam omnes alias virtutes esse

propter timorem poenae. Et dicit quod ad eundem modum politicae fortitudinis possunt reduci illi qui 90sunt fortes propter hoc quod timore poenarum coguntur a principibus civitatis, sunt tamen deteriores praemissis in quantum non agunt fortiter propter verecundiam turpitudinis, sed propter timorem poenae. Et hoc est quod subdit quod non fugiunt tur95 pe, id est inhonestum, sed triste aliquid, id est , dolorosum ve1 damnosum ex quo aliquis tristatur. Per hoc enim domini cogunt suos subditos fortiter pugnare, sicut, secundum Homerum, Hector Troianis comminabatur dicens: Ille quem intelligam furoo gientem sine bello, id est sine hoc quod fortiter pugnet, ita male tractabo eum quod non erit sufficiens ad fugiendum canes. 1116 a 36 Deinde cum dicit: IC! qui jwaecifiiunt etc., ponit tertium gradum politicae fortitudinis, prout scilicet 10saliqui coguntur a principibus praesentialiter et non solum timore futurarum poenarum. Et hoc est quod dicit quod idem operantur sua actione principes qui praecipiunt subditis ut non fugiant a proelio et eos qui recedunt percutiunt, et similiter illi qui ante

scientias, sed de hoc infra in VI agetur. Sic ergo, cm quidam alii sint fortes per experientiam in quibusdam aliis rebus, in rebus bellicis milites sunt fortes per experientiam. Ex qua quidem duo consequuntur. Quorum primum est quod in bellis multa sunt inania, quae scilicet inexpertis terrorem incutiunt, quamvis parum ve1 nihil periculi habeant, sicut fragor armorum, concursus equorum et alia huiusmodi, quae quidem milites maxime aspexerunt per experientiam non esse terribilia; unde videntur fortes cum talibus sine timore se ingerunt quae aliis, scilicet inexpertis, periculosa videntur, quia nesciunt qualia sint. Secundo consequuntur ex expe-

ut

1116 a 27

75

Il0

115

1116 b 3

120

125

130

rientia quod possunt facere, id est gravare adversarios, et non pati, id est non gravari ab eis, custodiendo scilicet se ab ictibus et percutiendo alios in quantum habent potestatem ad bene utendum armis et alia huiusmodi habent quae sunt efficacia ad hoc quod ipsi possint laedere alios, ita quod non laedantur ; unde manifestum est quod ipsi pugnant cum aliis sicut armati cum inermibus, quasi enim inermis videtur qui armis non potest uti aut nescit.

72 haec coni. ex Arist. 1116 a 27 (cf. infra lin. 74)] 68 est coni. cum BxErPr P3 S TO V6Za sec.m. AsVlO] es @ (ens P) 106 solum timore] secundum et @ (om. 01VaV4 nec non in hom.om. BxP6 V) Cf. infra V c. 10 lin. 5 wm adn. 119-120 per timorem Y 107 sua actione] secundum coactionem Y 110 pugnatores] pugnationes Q(pugnatores V3 ?) experientiam aptos esse coni. cum sec.m. 0] om. @ (expertos esse coni. Vs sec.m. AO quod inducit ante milites add. sec.m. O1 metuit VEGETILE;. cf. Ia-IP q.40 a.5; IIa-lIae q.123 quid inducat ante milites add. Ed3) 127 dubitat] dubitabat P7 136 inania] maiora @(cow. sec.m. AsEr2P7 01) inania [ve1 magna e#.] Wi inania [ve1 ezp.1 S maiora Zoco a.1 ad 2 verbi erasi P

75-76 Nemesius De nat. hom. c. 20 (PG 40, 689 A) a Burgundione transl. c.20 (ed. Burkhard, 73-74 Cap. 15, 1115 b 7-24. p. [83]) Verecundia vero est timor in turpi perpetrato > Ioannes Damascenus De jide orth. 11 c.15 (PG 94, g3z C) a Burgundione Verecundia vero est timor in turpi actu p. Cf. ipse Thomas infra IV c. 17 hn. 17-19 cum transl. c.2g (ed. Buytaert, p. 122) 122 Lin. 1116 b 15. 126-127 Lib.1 C.I (ed. adn. : IIa-IIae q.X44 a.2. 78-79 Cf. supra 1 c. 18 lin. 18-20 cum adn. Lang, p. 6). 131 Cap. 11, 1144 b 29-30. 135-140 Anonymus, p. 165, 18-20 ; 08, f. 64rb Inania belli vocat ea in quibus nullum periculum contra se ordinatis aciebus, videntur utique, nescientibus ipsa inania existentia, fortes qui propter experientiam manent in his B.

:
cf. S. de creatwis medii, quod est ve1 coniunctum ve1 extrinsecum... ))) nec non Aristoteles praecipue De serzsu 2, 436 b 18-19 ; De anima 11 21, 130 Lin. 1118 a 23. 137-142 Albertus Le&. f. 48va 124 Cap. 20, 1118 a 26. 128 Liri. 1118 a 16. 422 a 8-10. sensibilia visus, sicut colores qui sunt propria eius sensibilia, et figurae quae sunt sensibilia communia in quibus maxime 1, 425 potest visus, et scriptura secundum quod est in quibusdam figuris... )) cf. Aristoteles De a?zimU 11 13, 418 a 7-25 154-156 Glossa iz Eth. vet., in ArrOr”P*5 ypocrisi ut tragoediis >. - GZossu in Eth. vet., in VI* ipocrisi poesi > a 14 - b II. Albertus De bono tr.III q.1 a.2 (ed. Col., t. 28, p. 122, 62-65) Et dicitur hypocrisis... ve1 poesis [poesi aZi& codd.] secundum Et accipiendum est ibi melodiam aliam litteram, et dicitur poesis cantus poetarum )). - Anonymus Comm. in Eth. vet., C5, f. 3o6vb pro cantibus factis in voce humana per ypocrisim autem intelligenda est vox assimulanda voci humanae, cuiusmodi est sonus instrumentorum qui dicitur ypocrisis eo quod multum assimulatur voci humanae, cum tamen non sit > F*, f. 75vb = Og, f. 5wa Ypocrisis vero dicitur duobus modis uno modo dicitur apparentia quae est in malo homine secundum quam videtur bonus, et sic non accipitur hic est autem ypocrisis alio modo apparentia quae est sonus hominum aliorum sonorum quos fecit homo per artificium 9 id est in sono imitativo vocis humanae eo quod apparet GZossa in Eth. vet., Prs, f. 16gr melodiis vocis humanae - aut ypocrisi vox humana cum non sit, et est sonus instrumentorum homini dulcissimorum 2 Albertus De bono tr.111 q.1 a.2 (ed. Col., t. 28, p. 122, 62-63). - Averroes, 111 c. IO (ed. 1562, f. 44va) : < cos, qui superflue gaudent consonantiis, et repraesentationibus > Albertus temperatus secundum quod huiusmodi non delectatur in melodiis, quantum ad consonantias quae fiunt in vocibus Lect. f. 48va humanis, nec in ypocrisi, quantum ad ea quae fiunt instrumentis quae repraesentant humanas voce% quae sunt quasi fictiones quaedam ipsorum > ; Comm. p. 256 a. Cf. supra c. 5 lin. ITO-172 cum adn. 165 443 b 17 - 444 a 8.

;

:

Albertus Lect. f. 5rra Et similiter dicit Homerus quod omnes 16gv lectulum appetunt lectum, quia desiderium somni est in omnibus propter necessitatem quietis 1) Comm. p. 261 b. - Aliter et rette Averroes, 111 C.II (ed. 1562, f. 45va) Comm. p. 262 a-b. - Lexicon verbowm paecorum..., p. 260~ Castrimargi quasi gulosi B.

;

;

:

:

;

: cx

:K ;

;

:

: cx ;

:

:e

;

:f

;

;

:a

: consonare rationi. Intentio enim ambobus bonum. Et concupiscit temperatus quae oportet et ut oportet et quando, ita autem ordinat et ratio. Haec igitur nobis ditta sunt de temperantia.

1119 a 21

21 Hic RplT (Zk 22-23): haec (h’) ALRtRpa 23 hoc... hoc ALRt: hic... hic Rp 24 ha26 assueti L2R: bentis naturam ALRt: kw. Rp 25 quod T (Zk 14-15, 48): quod et ALR assuesci AL1 27 In timoribus Ha P1* (cj. Interioribus Rn sec.m. Ba1 In exterioribus P13 Inferioribus As1 fl.rn. Bai In terroribus N1 Rt In foribus Vd) T (Zk 65): In terribilibus AL’Rp2 30 eti ALRt: om. Rp 1119 b 7 bene persuasi28 quae ALRp2: om. RtRp* bilis AR (persuabilis Rp -AsI) T (Ziz. 143): inpersuasibilis L 7 Ante et ad dominans vivg. inteqk L (cf. Roberti Gyosseteste notuZa in app. fontium Zaud.) T (Z+Z. 143-144):POSt ad dominans, ante inte@. A 7-8 et ad multum RpT (Zk 144):ad multum Rt ut multum L 8 Post ro et2 appetitus interp. T (non Post g insipienti) 8 inde quod T (2;~. 149-150): undique ALR ALR : un ut T (cf. Zk. 160 in tantum quod) ? II esse A(Mh) L2R : esse ipsas A(KbOb) LI 14-15 concupiscibile A(Kh) LRT (ZCz. 177-178) secundum rationem, propter quod oportet temperati concupiscibile add. A(LhMbOb) tvansZ.(Ha) 18 sunt RpT (Zin. 183) sint AL (-O’JPn pr.m. Sk2 Rn) Rt

et

, non

Ad.

:

:

111, 22

(11x9

a

21 - 1119 a 331

19= ,

Vohntaho autem ma@ assimuJatw etc. Postquam Philosophus determinavit de actu temperantiae et oppositorum vitiorum, hic comparat peccatum intemperantiae ad alia peccata. Et circa hoc duo 5 facit: primo comparat intemperantiam ad vitium timiditatis; secundo ad vitia puerorum, ibi: Nomen autem &temfieyantiae etc. Circa primum duo facit: primo ostendit quod intemperantia plus habeat de voluntario quam timiditas ; secundo ostendit quod IOalio ordine invenitur voluntarium in utroque vitio, ibi: Videbitw autem utique etc. Circa primum duo facit: primo ostendit quod intemperantia plus habeat de voluntario quam timiditas; secundo infert

bonis et vituperium in malis, quod vitium intempe- 50 rantiae sit exprobrabilius quam vitium timiditatis, quod habet minus de voluntario. Ad quod etiam addit aliam rationem ex eo quod tanto aliquod vitium est magis exprobrabile quanto facilius vitari potest. Vitari autem potest unumquodque vitium SS per assuetudinem ad contrarium. Facile autem est assuescere bene operari in his circa quae est temperantia, duplici ratione: primo quidem quia delectabilia ciborum et potuum et aliorum huiusmodi multotiens occurrunt in vita humana, unde non 60 deest homini occasio assuescendi bene operari circa talia; secundo quia assuescere bene operari in talibus

quoddam correlarium ex dictis, ibi: Pyoptey quod ex@obrabiZius etc. Dicit ergo primo quod intemperantia magis assimulatur voluntario quam timor, quia scilicet plus habet de voluntario. Et hoc probat duabus rationibus. Quarum prima sumitur ex eo quod proprie consequitur ad voluntarium et invo20 luntarium, Unusquisque enim delectatur in eo quod voluntarie agit , tristatur autem in eo quod est est autem quod ininvolun tarium. Manifestum temperatus agit propter delectationem quam concupiscit, timidus autem agit propter tristitiam quam 1 25 fugit,$ahorum autem duorum, delectatio est desiderabilis, quia non solum delectatur ille qui delectatione actualiter fruitur, sed etiam ille qui delectationem quaerit propter spem delectationis consequendae, tristitia autem est fugienda et per consequens invo30 luntaria. Et sic manifestum est quod intemperantia movetur ab eo quod est per se voluntarium, timiditas autem movetur ab eo quod est fugiendum et involuntarium. Plus igitur accedit ad voluntarium intemperantia quam timiditas. 1119 a 23 35 Secundam rationem ponit ibi: Et tristitia quidem etc, Quae sumitur ex ignorantia quae causat involuntarium. Quia enim tristitia consequitur ex praesentia alicuius contrarii et nocivi, sequitur quod tristitia stupefaciat et corrumpat naturam eius qui 40 habet tristitiam, et inde est quod sensus hominis

non habet periculum, non enim est magnum periculum si aliquis abstineat aliquando ab aliquo delectabilium tactus. Sed in vitio timiditatis est e 65 converso, quia et raro occurrunt bellica pericula, et huiusmodi aggredi periculosum est. Unde consequens est quod exprobrabilius est vitium intemperantiae quam timiditatis. Deinde cum dicit: Videbitw autem utique etc., 70 ostendit quod non eodem ordine voluntarium invenitur in utroque vitio. Et primo ostendit quo ordine inveniatur in timiditate; secundo quo ordine inveniatur in intemperantia, ibi : Intemperato autem etc. Dicit ergo primo quod timor non videtur simi- 75 liter voluntarium habere in universali et in singularibus. Universalia enim videntur esse sine tristitia,

puta quod aliquis vadat ad pugnam et invadat hostes, sed singularia quae occurrunt, puta quod aliquis vulneretur et depellatur et alia huiusmodi ao patiatur, tantam tristitiam ingerunt ut homines propter huiusmodi stupefiant in tantum quod proiciant arma et alia huiusmodi turpiter faciant. Unde, quia in universali sunt voluntaria et in singulari involuntaria redduntur, videntur esse violenta, in 85 quantum scilicet ab exteriori principio homo inducitur ad hoc quod deserat hoc quod prius volebat. 1119 a 31 Deinde cum dicit: Intemperato autem etc., ostendit quis sit ordo circa intemperantiam. Et dicit quod

ex tristitia impeditur a propria cognitione; sed delectatio causatur ex praesentia convenientis, quod non corrumpit naturam, unde delectatio non stupefacit neque corrumpit sensum eius qui delectatur. 45Ex quo sequitur quod intemperantia quae operatur propter delectationem plus habeat de voluntario quam timor qui movetur propter tristitiam. 1119 a 25 Deinde cum dicit: Pyoptey quod expob~abikxs etc., concludit quod, quia voluntariis debetur laus in

ibi est ordo conversus, quia singularia sunt maxime 91 voluntaria, quia proveniunt secundum quod homo concupiscit et appetit, sed totum in universali consideratum est minus voluntarium, puta quod aliquis adulterium faciat; nullus enim concupiscit esse intemperatus in universali, sed singularia quibus homo 95 fit intemperatus sunt delectabilia. Huius autem differentiae ratio sumenda est ex hoc quod tristitia quae movet timorem pertinet ad involuntarium,

ljl9

a 21

15

25-26 desiderabilis coni. ex. Atist. IIrg a 23 cum sec.m. 0 As] delectabilis @ (voluntaria Vs) 30 intemperantia con& cum 78 invadat] contra Y? (impugnat @.m. V) AoPd VYZa sec.m. ErzKrP5P’Vlo Pio SWiTo] temperantia @ 8g quis] quid @(quad @.m. Er1 cow. quis stz.m. ErlVlo As) gs singularia] singula @(-Bx insingula Ps) 6 Lin. 1119 a 33. 1119 a 31.

11

Liri, 1119 a 27.

14

Lin. 1119 a

25.

41-42

Cf. supra 1 c. 13 lin, 34-35 cum adn.

74 Lin.

1119

a 27

SENTENTIAE

192

TERTII

sicut delectatio quae movet intemperantiam pertinet IOO ad voluntarium; omnis autem affectio animae circa singularia vehementior est; et ideo circa singularia timiditas plus habet de involuntario, intemperantia vero plus de voluntario. Et ideo in vitiis intemperantiae maxime nocivum est immorari cogitatione 105per quam homo ad singularia descendit quae alliciunt voluntatem. 1119 a 33 Deinde cum dicit: Nomen auiewa htempeyantiae etc., comparat vitium intemperantiae ad peccata puerorum. Et primo ponit convenientiam quantum 110ad nomen; secundo rationem convenientiae assignat, ibi: Non male autem videtw etc. Dicit ergo primo quod nomen intemperantiae transfertur ad peccata . puerorum. Quod quidem in lingua nostra magis apparet ex parte virtutis quam ex parte vitii; di115 cimus enim castitatem temperantiae speciem sicut et pueros disciplinatos dicimus castigatos; eos autem qui sunt indisciplinati possumus dicere incastigatos, sicut et ille qui non est castus dicitur incestuosus. Et huius translationis ratio est quia habent 120 quandam similitudinem huiusmodi peccata, ut postea ostendetur. Sed quid horum nominetur ab alio, non refert ad propositum; manifestum est tamen quod id cui posterius est nomen impositum nominatur ab eo cui nomen fuit impositum prius. 1119 b 3 125 Deinde cum_ dicit: NOFI male autem videtw etc., assignat rationem praedictae translationis nominis secundum similitudinem peccati intemperantiae ad

LIBRI

ETHICORUM

peccata puerorum. Et primo quantum ad necessitatem castigationis sive refrenationis ; secundo quantum ad modum castigandi ve1 refrenandi, ibi : PYO$- 130 tey quad o$ortet etc. Dicit ergo primo quod non male videtur esse fatta translatio huius nominis ab uno peccato ad aliud et hoc propter similitudinem, secundum quam translationes fiunt ;- oportet enim puniri, id est castigari et refrenari, eum qui prava 135 appetit et cuius malus apl$etitus multum augetur, in quo conveniunt concupiscentia et puer. Et haec convenientia videtur esse rationabilis, quia pueri maxime vivunt secundum concupiscentiam, quia ipsi appetunt maxime delectationem, quod pertinet ad rationem concupiscentiae. Causa autem quare appetant delectationem dicetur in VII. Et ideo, si puer et concupiscentia non bene ratione persuadeantur, perveniunt ad quoddam dominium et ad multum augmentum, ita scilicet quod dominabitur delectationis appetitus qui est concupiscentia. Et huius ratio est quia appetitus delectationis est insatiabilis, quin immo quanto plus gustatur, plus concupiscitur, eo quod est secundum se appetibilis. Et inde est quod, sicut puero insipienti, ita etiam concupiscentiae propria operatio auget cognatum, id est hoc quod est eis simile; nam, si puer insipiens dimittatur operari secundum suam insipientiam, magis in eo insipientia crescet; et si homo concupiscentiae satisfaciat, magis concupiscentia crescit in homine et dominatur, et praecipue si concupiscentiae ve1 de-

gg sicut @] un legendum sed ? 121 quid coni. cum Ed31 quod @ 130 modum] modos Y Sed cf. infra lin. 166 petunt maxime] %v. KrV2 Y 148 plus2] tanto @aem. As V6 AV sec.m. P 151 cognatum coni.1 conatum @r S @2(ordinatum V3) connatum Y(-S cogitatum Za) 152 insipiens Er Vs AV] est @aem. @(-Er AV) et praem. Y(-V6) homine] ante crescit Y(om. Wi)

140 apornatum 155 in

: tx

III Lin. 1119 b 3. 113-119 Comm. in Eth. vet., Cs, f. 3o7va Et forte sic fuit in lingua sua quod ipsum nomen incontinentiae transumptive potuit significare peccatum puerile. Hoc enim praetendit littera eius >. - Robertus Grosseteste NotuZae (adn. marg. in Et Sk2) Non consonat quod hic dicitur de translatione et derivatione nominis intemperantiae latinae linguae non enim dicitur intemperantia a punitione. Sed consonum est in graeca lingua, in qua akolasia, quae est intemperantia, sonat in ‘impunitatem’ ; si enim essent pueri et concupiscentia secundum rationem puniti, non utique remanerent intemperati > ; (adn. post comm. Anonymi, p. 175, 36, inserta ; 08, f. 68va) Pro eo autem quod nos posuimus intemperantiam, in graeco habetur akolasia, et pro intemperato akolastos. Et dicitur akolasia ab a, quod est sine, et kolazo, quod est punio, eo quod intemperatus non punit concupiscentiam neque hbscindit. Akolastos autem proprie dicitur indisciplinatus, qui sine deductione et punitione existit, ea videlicet quae in disciplina. Dicitur etiam akolastos audax, fornicator, iniuriosus et punitione dignus. Quando autem graeci auctores enumerant quatuor virtutes principales, scilicet fortitudinem, temperantiam, iustitiam et prudentiam, semper pronunt in significatione temperantiae hoc nomen sophrosine, quod nomen et nos hic transtulimus in nomen temperantiae. Ahi autem idem nomen saepe transferunt in nomen sobrietatis, ut qui Epistolas beati Pauli transtulerunt et librum Sapientiae, in quo scriptum est ‘Sobrietatem enim et sapientiam docet et iustitiam et virtutem’ [VIII’]. Enumerantur autem in hac auctoritate secundum Augustinum quatuor virtutes, et ponitur sobrietas pro temperantia, pro quo in graeco habetur sophrosine, sapientia autem pro prudentia et virtus pro fortitudine [Retract. 1 VII 3 ; PL 32, 5921. Dicitur autem et sophrosine a sanas habere frenas, id est a sanos habere sensus. Dicitur etiam sophrosine quandoque in significatione munditiae a peccato et munditiae castitatis > Albertus Lect. f. 52va Quia intemperatus non punit concupiscentiam, dicit Commentator quod in graeco habetur pro intemperantia akalos [ ab a, quod est sine, et kolodo [ !], quod est punitio. Et ideo etiam Boetius [in Eth. vet. quam ei ascribit Albertus] transtulit castitatem pro temperantia, quia temperatus castigat concupiscentiam Y Comm. p. 268. 121 Lin. 1119 b 3-18. 130 Liri. 1119 b II. 142 Cap. 14, 1154 b 9-12. 142-152 Robertus Grosseteste Notuta (adn. marg. in Et O* Pn Sk2) Episcopus. Si igitur non erit impersuasibilis seu inoboediens, puer scilicet paedagogo seu concupiscentia rationi, veniet utique ut in $ZuGmum ad dominans,’ id est ad hoc ut secundum rationem imperantem et dominantem suscipiat moderamen. Et necesse est hoc, scilicet ut a dominante rationabiliter suscipiat moderamen appetitus rei delectabilis, quia insatiabilis est et maxime in omnino insipiente ut in puero et in ipsa parte animae concupiscibili, quae secundum se non habet rationem, licet sit persuasibilis ab ea. Iterum necesse est moderari appetitum delectabilis ne actu appetat, quoad fieri potest, quia ipsa operatio concupiscentiae auget ipsam concupiscentiam operationi cognatam... > Albertus Lect. f. 52va Si non est impersuasibilis, sed audit persuasiones rationis, ut multum, id est frequenter, veniet ad dominafis, id est ad hoc quod dominetur ratio concupiscentiae refrenando ipsam... et propter insatiabilitatem appetitus undique, id est ex omni parte, insipienti (sicut est puer) et concupiscentiae (quae dominatur intemperato) auget operati0 propria... cognatum, id est insipienti insipientiam et concupiscenti concupiscentiam > Comm. p. 268 b. Patet Thomam, licet Aristotelis verba partim emendata partim adulterata legeret, falsam Roberti et Alberti interpunctionem retinuisse (cf. adn. ad Arist. 1119 b 7-8).

: