Procli Diadochi Tria opuscula: De Providentia, Libertate, Malo. Latine Guilelmo de Moerbeka vertente et Graece ex Isaacii Sebastocratoris aliorumque scriptis collecta 9783111630878, 9783111251608

Citation preview

QUELLEN U N D S T U D I E N ZUR G E S C H I C H T E DER HERAUSGEGEBEN VON PAUL WILPERT

I

PROCLI OPUSCULA ed. H . Boese

PHILOSOPHIE

PROCLI DIADOCHI TRIA OPUSCULA (DE P R O V I D E N T I A , LIBERTATE, MALO)

La tine GUILELMO D E M O E R B E K A V E R T E N T E ET

Graece EX ISAACII SEBASTOCRATORIS ALIORUMQUE SCRIPTIS COLLECTA

B E R O L I N I A P U D W. D E G R U Y T E R E T S O C I O S MCMLX

Archiv-Nr. 34 96 60 Alle Rechte, insbesondere das der Übersetzung in fremde Sprachen, vorbehalten. Ohne ausdrückliche Genehmigung des Verlages ist es auch nicht gestattet, dieses Buch oder Teile daraus auf photomechanischem Wege (Photokopie, Mikrokopie) zu vervielfältigen. © i960 by Walter de Gruyter & Co., vormals G. J . Göschen'sche Verlagshandlung J . Guttentag, Verlagsbuchhandlung - Georg Reimer - Karl J . Trübner - Veit & Comp. Berlin W 30. Printed in Germany Satz und Druck: Walter de Gruyter & Co., Berlin W 30

Quamquam inter peritos diu constabat proximam editionem trium Prodi opusculorum ante saeculum fere publicatam nullo iam modo sufficere, cum apparatibus criticis, qui nunc in textibus emendatioribus postulantur, careret, tarnen haec nova editio diutius quam optabile erat morata est, non quod traditio librorum manu scriptorum hie amplior et intricatior esset, sed quod Graecus Procli textus periit et hi tres libri sola versione mediaevali a Guilelmo de Moerbeka confecta integri servati sunt. Itaque peculiari quadam scientia rationis artisque vertendi ipsius Guilelmi, quae diuturna tantum industria et studio comparari potest, opus est, priusquam hi textus edi possint, si aliquo quidem modo multas quae in istis sunt difficultates superare velis. Cum tandem recensione textus finita typis exscribi coeptum esset, nova mora orta est, quod maiores partes textus Graeci inventae sunt. Sed cum haec fragmenta nisi cum textu integro, quem conversio praebet, comparata determinari et in ordinem redigi nequeant, fieri non potuit, ut ilia separata a versione Latina ederentur. Qua de causa textum Graecum, quoad restitui poterat, ne opus typographi in incertum tempus differretur, una cum Latino in editionem recipiendum esse statutum est. Licet longiore studio et huius textus et usitatae Procli dictionis singula sane corrigi vel discrepantiae quaedam vitari potuissent, quaehaud scio an editioni vitio tribuantur, tamen, quod textus Graecus et magni momenti est, ut quid voluerit Proclus intellegatur, et omnes latinitatis medii aevi parum gnaros adiuvabit, spero fore, ut nemo hunc defectum gravius ferat. Sed si, quamquam plurimum operae studiique in methodo vertendi Moerbekana dinoscenda consumptum est atque codicibus manu scriptis diligenter examinatis aut textu Graeco collato multa correcta sunt, etiam nunc nonnulla restant quae intelligentiae magnas afferant difficultates, causa eius rei singularis ilia traditio est, cuius vitia ne ars quidem edit oris superare possit. Restat, ut omnibus, qui in hac editione paranda opere et consilio me adiuverunt, grates agam quam maximas. Quorum speciali mentione digni sunt Dr. W. Hagemann (Deutsches Historisches Institut, Roma), P. Thomas Kaeppeli Ο. P. (Istituto Storico Domenicano, Roma), J. Vielliard (Institut de Recherche et d'Histoire des textes, Paris), qui mihi praeeipue in imaginibus luce depictis codicum manu scriptoV

rum comparandis opitulati sunt; Dr. L. G. Westerink (Emmen), qui primus attentionem meam ad Isaacii Sebastocratoris libros vertit; Prof. Dr. F. Dölger (München), qui me de tempore illius Isaacii certiorem fecit; Dr. R. Boese (Potsdam), pater dilectus, et Prof. Dr. 0 . Luschnat (Berlin), qui operam plagularum corrigendarum mecum partiti sunt. Grato denique animo etiam Dr. H. Wenzel, administrum apud W. de Gruyter et socios, commemoro, qui varia in libro excudendo optata mea semper maxima benevolentia liberalitateque accepit atque perficienda curavit. Datum Berolini mense Iulio MCMLX

VI

Helmut Boese

TABULA PRAEFATIO I. De tribus P r o d i opusculis

IX

II. De versione Latina

X

III. De memoria textus

XII

IV. De testimoniis textus Graeci V. De ratione edendi Indiculus compendiorum et operum in adnotationibus allatorum

XVIII XXIII XXX

PROCLI TRI A OPUSCULA Conspectus siglorum I. De decern dubitationibus circa providentiam II. De Providentia et fato et eo quod in nobis ad Theodorum mechanicum . III. De malorum subsistentia

2 3 109 172

Appendix Marginalia Graeca codicis Vaticani (Vat. lat. 4568)

267

INDICES I. Index auctorum

275

II. Indices verborum A. Index Latinus et Latino-Graecus

279

B . Index Graeco-Latinus

325

VII

PRAE FATIO I. D E TRIBTJS P R O C L I O P U S C U L I S Titulo ' T r i a O p u s c u l a ' illi tres P r o d i libelli, qui inscribuntur: I. Περί των δέκα πρός την πρόνοιαν άπορημάτων, II. Περί προνοίας καΐ ειμαρμένης καΐ του έφ' ήμϊν πρός Θεόδωρον τόν μηχανικών, III. Περί της των κακών υποστάσεως μονόβιβλος,1 comprehenduntur. Qui libri inter Procli opera aliquantum eminent; nam (i) auctor hie aliter procedit atque in commentariis, ubi ei t e x t u m sequenti ea solum proferre licet, quae ad t e x t u m explicandum pertinent, cum in singulis opusculis singulae quaestiones proponantur, quae omnifariis viis ac rationibus examinantur et exhauriuntur; (2) in quaestionibus tractandis hie medium quoddam genus dicendi adhibetur, quod et a concisa brevitate Elementationum tarn physicae quam theologicae et a dictione saepe loquacitati simili Theologiae Platonicae alienum scribendi f a c u l t a t e m Procli optime illustrat; (3) nihil sublimius quam ea, quae hie ad tractandum proposita sunt, cogitari potest, siquidem summum, ad quod mens humana pervenire potest, esse videtur, ut sibi de sorte libertateque sua et de coniunctione cum divino illo, quo hie mundus repletur, rationem reddat. E t c u m Proclus de his rebus non primus loquatur, sed eis, quae sapientes ipso priores de istis saepe tractatis quaestionibus cogitaverunt, nisus eaque t a m q u a m animo complexus perfecerit, opuscula eius continent, qualia antiquitas de istis summis rebus dicere potuerit; q u a de causa etiam nunc digna sunt, quae legantur. Quamquam scripta eiusmodi secundum morem scholarum philosophicarum illis temporibus nisi a viro provectae aetatis non componi potuisse constat, tamen philologi, qui ordinem librorum Procli exquirere studuerunt, ilia opuscula, quod nullo loco ad alia Procli opera respiciunt, 1 Titulum opusculi II, qui Graece traditus non est, e versione Guilelmi in formam Graecam retroverti. — In sequentibus opuscula secundum inscriptiones Latinas citabuntur: I. = Dub. (De decern dubitationibus), II. = Prov. (De Providentia), III. = Mal. (De malorum subsistentia); ubi autem loci afferentur, numeri semper ad paragraphos lineasque textus Latini spectant.

IX

PRAEFATIO

iuvenili aetate scripta et initio scribendi attribuenda esse iudicaverunt 1 . Sed earn rationem hie non recte adhibitam esse verba ipsius Procli demonstrant. Nam in prooemio libri De malorum subsistentia promittit ibi se tractaturum esse, „quaecumque de ipso (scilicet malo) quaerere in commentis consuevimus" (Mal. i , 17/8); sequitur igitur, ut hie ad longius iam commentandi negotium respexerit. Et Prov. 45,4 seqq. opinioni a Theodoro prolatae bonum idem esse ac delectabile obstans ait, hanc opinionem et electione sua indignam esse et a e t a t e , quam habens existat; iuveni enim viro talem opinionem fieri non esse mirabile, intellectum autem senilem praesidem statuenti hanc doctrinam non convenire. Etsi ex his verbis Proclum se ipsum iam senem putasse conicere non licet, diu tamen ex iuventute excesserat, cum hunc librum scripsit. Pro certo ergo habendum est opuscula ilia Proclum provecta aetate scripsisse. Sed minus certe dici potest, quem in locum inter ceteros libros eius ponenda sint. Veri simillimum est Proclum ante opuscula iam Platonis Timaeum, Phaedrum, Theaetetum, Rempublicam, quorum valde peritum in opusculis se ostendit, explicavisse, Theologiam autem Piatonicam posteriore tempore composuisse; quapropter et providentiam et malum, de quibus in hac Theologia multum agi convenisset, tam breviter solum et summatim tractare potuit 2 , quod de his iam antea separatim egerat. In incerto denique relinquitur, quo ordine singula opuscula confecta sint. Qua de causa ordinem, quo singuli libri traditi sunt, id est quo Isaacius Sebastocrator atque Guilelmus de Moerbeka eos in codicibus suis legerunt, et in hac editione conservare rectum videtur esse. II. DE V E R S I O N E L A T I N A Opuscula Procli apud aequales et subsequentes philosophos Graecos neque multum divulgata neque cognita fuisse videntur, nam sequentibus saeculis pauca tantum vestigia eorum reperiuntur, et postremo textus eorum omnino interiit. Cum autem reliquiae textus A . BERGER, Proclus. Exposition de sa doctrine, Paris 1840, p. 121/2; J. FREUDENTHAL, Zu Proklos u. dem jüng. Olympiodor in: Hermes X V I , 1881, p. 214/5; cf. etiam L. J. ROSAN, The philosophy of Proclus, New Y o r k 1949, p. 58. — Praeter hos imprimis Η. F. MÜLLER, Dionysios, Proklos, Plotinos, B G P h M A X X , fasc. 3/4, 1918, saepius affirmat Proclum iuvenem iam et penitus philosophiae Plotini imbutum opuscula scripsisse. 1

2 Cf. de Providentia Theol. Plat. I c. 15 et 16 (ed. Portus, 1618, p. 41—44), de malo ibid. I c. 17 (ed. p. 47/8).

X

D E V E R S I O N E

L A T I N A

Graeci nisi ipsis opusculis iam notis neque cognosci neque circumscribi possint, primo de versione Latina tractandum est, quae, cum sola integrum textum opusculorum servaverit, omnia testimonia et fragmenta Graeca aestimatione superat. Hanc versionem Guilelmus de Moerbeka O. P., archiepiscopus Corinthiensis, anno 1280 Corinthi confecit, qui etiam in hoc textu vertendo consuetam methodum secutus verbum e verbo reddere et proprietates textus Graeci quantum potuit sermone Latino effingere studuit. Quae versio, quam vis aut ob celeritatem laboris — translator enim intra tres fere septimanas, ut ex subscriptionibus apparet, totum opus absolvit — aut ob corruptionem exemplaris ab erroribus libera non sit, sententiam Prodi plurimis locis evidenter cognoscere sinit; at viris doctis recentioris aetatis, qui latinitatis medii aevi minus periti essent, difficultates non parvas attulit. Sic enim — ut exemplum afferam — quicumque a saeculo X V I I I . usque ad hunc diem de opusculis scripserunt1, primam dubitationem quaerere, num Providentia ad omnia, etiam ad individuissima, se extenderet, putaverunt. Re vera Proclus talem quaestionem nusquam ponit, quoniam hoc se ita habere dogma universaliter acceptum Platonicorum erat, sed tantum qualiter Providentia omnia cognoscat quaerit. Vir autem doctus quidam saeculi XIV., qui versione Guilelmi usus textum opusculorum in codice suo (nunc Ambrosiano) notis instruxit, haec recte intellexit, cum ad hunc locum (Dub. 2, ι — 7 ) scriberet: ,,hic supponit providentiam ad omnia se extendere et omnia cognoscere, et quaerit de modo cognitionis ipsius". Etiam Bertholdus de Mosburch Ο. P. homines illius temporis versionem non male percepisse ostendit,quippe qui locos difficiles secundum morem grammaticorum 'construxerit' et in codice suo (hodie Basiliensi) signis adnotaverit, e quibus eum textum recte interpretatum esse patet. Propterea et nostra aetate, etsi propter inusitatam latinitatis formam aliquid laboris studiique ad versionem intellegendam poscatur, verba Fabricii 2 recta esse videntur: „Versio inculta, fateor, et tantum non barbara, sed ex qua Graecae linguae et philosophiae Platonicae peritis pulcras sententias auctoris perspicere nec difficile, ut confido, erit nec injucundum." 1

Cf. e. gr. I. A . FABRICIUS, B i b l i o t h e c a G r a e c a V I I I , 1 7 1 7 , p. 4 9 8 ; D E BURIGNY,

Vie du philosophe

Proclus et notice d'un manuscrit contenant quelques-uns

qui n'ont point encore ete imprimis

de ses ouvrages,

(1761) in: Histoire de l'acad. des Inscr. e t Belies

Lettres t. X X X I , 1768, p. 146; T . TAYLOR in t e x t u v e r t e n d o (v. infra), 1833, p.2/3; V . COUSIN, Procli opera inedita . . ., 1864, p. 68 (e Fabricio); L . J. ROSAN, The of Proclus,

1949, p. 38; R . BEUTLER, Proklos

philos.

i n : P a u l y - W i s s o w a Realencyclop., 45.

Halbbd., 1957, col. 200. s

Bibl. Graeca V I I I , 1717, p. 464

. XI

PRAEFATIO

ΙΠ. D E M E M O R I A T E X T U S Cum versio Latina fundamentum editionis sit, primo de hac sola et de subsidiis, quae ad textum Latinum constituendum suppetunt, agatur 1 . I. C o d i c e s m a n u s c r i p t i : A = Paris, Bibliotheque de 1'Arsenal, Ms. 473 membr., ff. 191 (300:220 mm), 2 col., saec. X I I I / X I V vel X I V in. Ε bibliotheca conventus Parisiensis fratrum Augustinorum ad pontem novam. Continet Procli opuscula inter varios s. Augustini libros inserta: f. I35r—143Γ Dub., 143Γ—i49rProv., i 4 9 r — i 5 7 r Mal. — C f . H . M a r t i n , Catalogue des manuscrits de la Bibl. de I'Arsenal I, 1885, p. 322seq. Β = Basel, Universitätsbibliothek, F IV 31 membr., ff. 85 (212:156), 2 col., saec. X I V in. Olim erat Bertholdi de Mosburch O. P. (f. 44V), postea conventus Basiliensis ordinis praedicatorum (f. 84Γ). Continet opuscula in parte altera: f. 46T—58r Dub., 59V—68v Prov., 74r—82V Mai. Ba = Basel, Universitätsbibliothek, F IV 31 Idem codex Β initium quoque alterius opusculorum textus continet f. 85r, v : Dub. 1, 1 — 7 , 13, e priore textu (Β) exscriptum. Ε = Erfurt, Stadtbibliothek, CA 40 290 membr., ff. 122 (188:147), 2 col., saec. X I V et X V in. Continet opuscula: f. 86r—99V Dub., 99V—109V Prov., iogv—122V Ma]., manu Iohannis Wyssen, nepotis Amplonii Ratingk, circa annum 1408 Coloniae e codice Β exscripta. Erat sub numero ' 1 1 metaphysicae' in bibliotheca Amplonii, quam universitati Erfurtensireliquit. — Cf. W . S c h u m , Beschreib. Verzeichnis der Amfilonian. Handschriftensammlung zu Erfurt, 1887, p. 530/31. Η = Hamburg, Staats- und Universitätsbibliothek, Ms. philol. 28 chart., ff. 78, in folio, saec. X V I I . Opuscula solum continet: f. 2sqq Dub., 30sqq. Prov., 50sqq. Mal., e codice R partim fortasse manu Lucae Holstenii exscripta, qui librum hunc urbi Hamburgensi, patriae suae, legavit. Belli causa inde ab anno 1945 inveniri non iam potest. — Cf. R. M ü n t z e l in: Philologica Hamburgensia, 1905, p. 7. Μ = Milano, Biblioteca Ambrosiana, Ρ 99 sup. membr., ff. 24 (269:203), 2 col., saec. X I V in. Nihil nisi opuscula continet: f. i r — i o v D u b . , i o v — i 6 v Prov., i6v—24V Mal., Parisiis e codice Α exscripta. Erat saec. X I V viri docti cuiusdam Gallici, qui textum Procli post Simplicii in Praedicamenta Aristotelis commen1 Cum de traditione textuum. Procli Latini una cum catalogo codicum alibi fusius agendum sit, hie principales solum res, quantum ad editionem intellegendam pertineant, afferuntur.

XII

DE MEMORIA TEXTUS

tarium uno volumine colligatum adnotationibus instruxit. Qui codex postea in Italiam translatus saec. X V Iohannis de Marchanova, artium et medicinae doctoris Patavini, erat, qui iterum varias lectiones ex alio quodam codice Italiano, fonte codicum 0 et S, sumptas marginibus adscripsit. Cum bibliotheca eius anno 1467 in monasterium Patavinum s. Iohannis in Viridario inlatus saec. X V I . viro docto Io. Vincentio Pinelli mutuus datus est, ut alterum exemplar transcribendum curaret. Qui cum exemplar a scriba quodam scripturae saeculi X I V . imperitissimo confectum ( = cod. N) pessimum esse cognovisset, textum Prodi sibi mutuatum retinuisse videtur. Quo factum est, ut prior pars voluminis, liber Simplicii scilicet ( = f. 1—116), cum reliquis conventus s. Iohannis codicibus anno 1782 in bibliothecam Marcianam Venetiarum transportaretur 1 , cum altera pars (f. 117—140), id est Prodi opuscula, inter libros Pinellianos anno 1609 a Friderico Borromaeo cardinali bibliothecae Ambrosianae empta esset. — Cf. A. R I V O L T A , Catalogo dei codici Pinelliani dell'Ambrosiana, 1933, p. 40seq. Ν = Milano, Biblioteca Ambrosiana, R 100 sup. chart., ff. 386 (315:212),saec. X V I . Continet opuscula: f. ioor—139V Dub., 1 3 9 V — 1 6 3 V Prov., 163V—197V Mal., iussu Io. Vincentii Pinelli e codice Μ exscripta. — Cf. R I V O L T A , loc. cit. p. 8 4 — 8 7 . Ο = Oxford, Bodleian Library, cod. Digby 236 membr., ff. 1 9 6 ( 3 2 0 : 2 3 0 ) , 2 col., saec. X I V . Fuit saec. X V I Thomae Allen, saec. X V I I Kenelmi Digby. Continet opuscula ordine mutato: f. i5or—i58r Prov., i 5 8 r — i 7 i r Dub., i7ir—183V Mal.2 — Cf. G. D. M A C R A Y , Catal. codd. mss. bibl. Bodleianae, pars IX, 1 8 8 3 , p. 2 4 6 . — Plato Latinus III, 1953, p. X I V . Ρ = Paris, BibliothequeNationale, Ms. lat. 10198 (olim:Suppl. lat.88) chart., ff. 7 4 ( 3 1 0 : 2 0 0 ) , saec. X V I I I . Continet opuscula cum titulo praeposito (f. 1): f. 2r—26rDub., 26v—57V Prov., 58r—74V Mal., e codice Η exscripta, quae vir doctus Leveque de Burigny, Regiae Inscriptionum et humaniorum litterarum Academiae socius, postquam in Academia de opusculis illis recitaverat, die 10. mensis Aprilis anni 1761 Bibliothecae Nationali dono dedit. — Cf. Histoire de VAcadlmie des Inscriptions et Belles Lettres X X X I , 1 7 6 8 , p. 1 3 9 — 1 5 3 . 1 Est codex Marcianus Lat. V I 151, qui nuper in Aristotele Latino, codd. II, 1955, sub numero 1621 descriptus in indice in folio primo conscripto etiam Prodi opuscula commemorat. 2 Ut in ordine opusculorum, sie etiam in divisione capitum De Providentia libri codex Ο a ceteris recedit, nam in eo capitula, quorum 14 numeratione in margine addita distinguuntur, ineipiunt §§ 1; 7,1; 13; 15; 20, 4 Hoc; tum 27 etc. ut reliqui.

XIII

PRAEFATIO

Q = Padova, Biblioteca del Seminario Vescovile, Ms. 18 membr., ff. 7 7 ( 3 3 5 : 2 3 5 ) , 2 col., saec. X I V / X V . Continet opuscula: f. 52R—58r Dub., 5 8 1 · — 6 2 R Prov., 6 2 R — 6 8 V Mai. R = Cittä del Vaticano, Biblioteca Apostolica, Reg. lat. 1246 chart., ff. 9 2 ( 2 7 0 : 1 9 5 ) , saec. X V I I in. Nihil nisi opuscula, praemisso titulo (f. 1), continet: f. 2R—36r Dub., 37Γ—6or Prov., 6IR—92r Mai. initio (f. 2—I3r) manu Lucae Holstenii scripta, qui textum totius codicis saepius adnotavit. S = Macerata, Biblioteca Communale, 5.3.D.30. membr., ff. 119 (253:172), saec. X I V . ex. Erat Colucii Pyeri deStignano (f. io6r, i i g v ) , id est Colucii Salutati, cancellarii rei publicae Florentinae; postea in bibliotheca Vaticana asservabatur 1 . Continet opuscula: f. IR—22r Dub., 22r—38r Prov., 38r—59V Mal. — Cf. G. M A Z Z A T I N T I , Inventari dei mss. delle bibl. dy Italia, vol. I fasc. 1, 1887, p. 141. V = Cittä del Vaticano, Bibl. Apostolica, Vat. lat. 4568 chart., ff. 6 4 ( 3 2 0 : 2 1 0 ) , saec. X V / X V I . Continet opuscula tantum: f. ir—24V Dub., 24V—4ir Prov., 4ir—63rMal., quorum textui multis locis marginalia Graeca adscripta sunt. — Cf. Proceedings of the British Academy X X X V , 1949, p. 9. W = Wien, Österreichische Nationalbibliothek, cod. 273 membr., ff. 290 (205:155), saec. X I I — X I V , miscellaneus. Ε bibliotheca conventus Vindobonensis fratrum praedicatorum. Continet f. i 8 i v — I96r partem solum opusculorum, id est Dub. qu. 1 — 9 (2, 1—61, 18), scriptam per fratrem Jodocum deGolze (?) 0. P., 'conventus Wienensis filium', e codice Β et finitam Coloniae anno 1363. — C f . : Tabulae codd. mss. in Bibl. Palat. Vindobon. asservatorum I, 1864, p. 38. II. E d i t i o n e s : a) I. A. F a b r i c i u s , Bibliotheca Graeca, vol. VIII, Hamburg 1717, p. 4Ö4seqq. Continet p. 465—497 Prov., 497—502 excerpta e Dub., 502—507 excerpta e Mal. b) idem, ed. nova, cura G. Chr. H a r l e s , vol. I X , Hamburg 1804, P· 373—405· c) Prodi Philosophi Platonici Opera e codd. bibl. Regiae Parisiensis nunc primum edidit . . . V. C o u s i n , vol. I, Parisiis 1820, p. 9—75 Prov., 9 1 — 1 7 9 Dub., 1 9 7 — 2 8 8 Mal. 1 E r a t ibi cod. Vat. lat. 3075, sub qua significatione eum quoque De Burigny (1768) laudat (loc. cit. p. 152). Sed cum tempore Pii V I papae (1775—1799) amissio codicis detecta est, numero 3075 denuo secunda pars codicis Vat. lat. 3060, Guilelmi Ockham Quodlibeta continens, signata est, quae etiam hodie sub hoc numero asservatur (cf. A. PELZER, Codd. Vat. lat., t. II, 1931, p. 403sqq.).

XIV

D E MEMORIA T E X T U S

d) Prodi . . . Opera inedita . . . secundis curis emendavit et auxit V. Cousin, Parisiis 1864, col. 76—145 Dub., 146—195 Prov., 196—• 267 Mal. e) S. Thomae Aquinatis in librum beati Dionysii De divinis nominibus expositio, ed. C. P e r a , Taurini et Romae 1950. Continet in appendice (p. 378—398) Mal. secundum editionem d), adnotationibus omissis, sed locis, quibus Dionysius cum Proclo consentit, insignitis. f) E. E l o r d u y , Ammonio Sakkas I: La doctrina de la creation y del mal en Proclo y el Ps. Areopagita, Ona (Burgos) 1959. Continet p. 51—203 Mal. ex editione e) et p. 322—328 Dub. qu. 5 ex editione d). III. V e r s i o n e s in l i n g u a s r e c e n t i o r e s : 1) The six books of Proclus, the Platonic successor, on the theology of Plato . . . , to which is added a translation of the treatise of Proclus on providence and fate, a transl. of extracts from his treatise entitled Ten Doubts concerning providence, and a transl. of extr. from . . . On the subsistence of evil . . . by Thomas T a y l o r , 2 voll., London 1816. Continet vol. 2, p. 442—517 versionem Anglicam editionis a). 2) Two treatises of Proclus, the Platonic successor, the former consisting of ten doubts concerning providence and a solution of those doubts, and the latter containing a development of the nature of evil, transl. . . . by Thomas T a y l o r , London 1833. Continet in versione Anglica p. 1—73 Dub., p. 74—175 Mai. secundum editionem c). 3) Proclus's life, hymns and works. Master-key ed. . . . by K. S. G u t h r i e , (1925). Continet versionem Anglicam trium opusculorum, translationem Thomae Taylor sequentem. 4) E. E l o r d u y , Ammonio Sakkas I, 1959 (cf. ed. f). Continet in versione Hispanica p. 323—329 Dub. qu. 5, p. 50—202 Mai. Editiones priores, ut hinc incipiam, satis perfectas non esse apparet, si ad codices, quibus editores usi sunt, respicimus. Nam codex P, e quo V. Cousin primus textum integrum edidit, apographon, quod dicitur, codicis Η est; codex autem H, quem etiam Fabricius adhibuit, apographon est codicis R. Codex vero R textum a Luca Holstenio redactum praebet, qui, ut editionem pararet, in eo textum codicis V et transcripsit et transcribi fecit, tum correctiones vel varias lectiones ex altero codice Vaticano (nunc Maceratensi) S attulit, deinde textum partim e Philopono (Dub. qu. 1), partim propriis coniecturis nisus emendavit, denique alteram exemplar ( = cod. H) confecit, fortasse ut ad textum excudendum servaret, quam editionem numquam diem vidisse putem. Ex his patet fundamentum primarum editionum conta-

xv

PRAEFATIO

minatum iam et imperfectum fuisse. Sed etiam in editione altera Cousin fortunatus non erat, qui codices Ambrosianos contulit, quorum alter (N) omnino nihil valet, alter (M) melior quidem est, cum e codice A exscriptus sit, pluribus tarnen temporibus pluribus manibus adeo correctus adnotatusque et glossatus est, ut textus genuinus ubique dinosci non iam possit. Praeterea etiam Cousin ipse sine ulla nota multa mutavit, quibus ii, qui hanc editionem criticam esse putaverunt, saepius in errores inducti sunt, velut e. gr. vir doctus M. Pohlenz, cum Plutarchi De sera numinis vindicta libellum recensuit. Qui textu editionis Cousinianae nisus archetypum Plutarchi scriptorum, cum Proclum unum locum longe alium legisse appareret, vix ante eius aetatem scriptum et graviter interpolatum esse coniecit 1 . Sed re vera textus a mutationibus illis arbitrariis, a Cousin introductis, purgatus Proclum ibi (Dub. 57, 30/31) eundem Plutarchi textum atque nos ante oculos habuisse ostendit. Haec ergo omnia novam editionem ad fidem codicum manu scriptorum confectam necessariam esse demonstrant. Codices, quos inveni et supra enumeravi, duarum sunt familiarum, quarum prima memoriam textus per Galliam Germaniamque vulgatam comprehendit, altera autem ab exemplari, quod in Italia, nescio an in bibliotheca Paparum, conservabatur, originem ducit. Primae familiae testis optimus codex A est, qui, etsi corruptelis mendisque scribae non caret, multis locis tamen ad textum recensendum plurimum valet. Ex quo codicem Μ exscriptum esse iam supra commemoravi; qui per manus posteriores aliquotiens correctior factus eo ipso indiciis primae familiae saepe privatus est. Praeter hos etiam codex Β specimina huius familiae profert, quem a scriba satis negligent! ex A vel e codice illi simillimo (M post primam correctionem ?) exscriptum postea Bertholdus de Mosburch, lector ille Coloniensis, qui Procli libris maxime studuit, non solum bene correxit, sed secundum moremsuum etiam intelligibiliorem reddere conatus est2. Immutationes autem, quas in hunc finem peregit, etiam in codicibus E, Q, W occurrunt et hosquoque eB exscriptos esse demonstrant. Relinquitur ergo A solus, qui pro exemplo primae familiae puro atque fideli in editione paranda adhibeatur. Principalis autem alterius familiae codex V est, qui, quamquam non ante saeculum X V exeuntem scriptus est, artiore quodam nexu cum archetypo versionis Latinae quam reliqui coniunctus esse videtur. Nam 1

Plutarchi Moralia I I I , rec. Paton, Pohlenz, Sieveking, 1929, p. X I .

2

Cf. etiam H. BOESE, Die mittelalterliche

Proclus, XVI

Berlin 1958, p. 11/12.

Übersetzung der Stoicheiosis

physike des

DE MEMORIA

TEXTUS

hie solus pluribus locis varias lectiones servavit, quae recte non intelleguntur, nisi ab ipso translatore ortae esse existimantür, qui etiam alibi saepius unum verbum duobus modis interpretabatur aut studio vertendi raptus primo morem dicendi Graecum magis quam necessarium erat retinebat, deinde autem versionem linguae Latinae melius adaptabat. Praeterea codicem V exemplar suum religiose fidissimeque secutum esse et marginalia Graeca textui adscripta ostendunt, quae,etiamsi argumenta, quibus ea a Guilelmo profecta esse probari possit, non deficiant, potius tarnen a lec.tore quodam, posteriore quidem, Graecum autem Prodi textum etiam tunc inspiciente, addita esse veri simile est 1 . Praeter V in altera familia codices 0 et 5 quoque sui iuris ordinem obtinent, quos ex uno eodemque fonte manavisse e communibus erroribus et mutationibus facile perspicitur; nescio an hic fons codex ille fuerit, quem olim Florentiae exstitisse coniciendum est. Ibi enim textus opusculorum saeculo X I I I exeunte notus iam erat, quo tempore frater Remigius Florentinus O. P. his libris in opere suo De via paradisi et in quaestionibus, quas tractavit, usus est 2 ; etiam saeculo X V Marsilius Ficinus eorum gnarum se ostendit, cum per epistolam die X I I Iunii 1489 scriptam Martini Prennyngeri animum et ad alios Platonicorum libros et ad Prodi De Providentia opusculum advertere studeret3. Quem codicem alteratum utique vel glossatum nobis fingere debemus, si intellegere volumus, cur et Ο et S a memoria ceterorum declinent. Sed inter se ita differunt, ut S, modo mendis scatens, modo diligentius exaratus, nihilo minus quaedam ad textum recensendum non inutilia contineat; 0 autem, etiamsi solus multa non contemnenda exhibere videatur, editioni nullam fere utilitatem praebeat, cum exemplar nimis variatum, cuius proprietates non ad memoriam meliorem, sed ad opus docti cuiusdam, at neque intentionem Prodi semper intellegentis neque methodum Moerbekanam recte cognoscentis viri referendae sunt4, imitatus sit. 1 Argumentatio huius rei, cum multis exemplis e ceteris Guilelmi de Moerbeka versionibus indigeat, alio loco dabitur. Ε summa autem probationis, q u a m in t e x t u protuli, sequitur, ut haec marginalia Graeca, quae propter eorum virtutem omittere nolui, non in apparatu lectionum, sed infra in appendice edantur. 2 Cf. M. G R A B M A N N , Die italienische Thomistenschule V \ Remigio de'Girolami, der Schüler des hl. Thomas und Lehrer Dantes in: Mittelalterl. Geistesleben I, München 1926, p. 361 sqq., praecipue p. 364, 368.

Lin. 41/2 epistolae, quam edidit R . K L I B A N S K Y , tradition during the Middle Ages, London 1939, p. 47. 3

The continuity

of the

Platonic

4 Cf. e. gr. Dub. 3, 9 et Prov. 2, 12, ubi Cousin, qui codicem Ο non novit, de suo easdem coniecturas induxit.

Β

P r o d i Opuscula

XVII

PRAEFATIO

Cum de reliquis alterius familiae codicibus, e quibus editiones priores pendent, iam dictum sit, id tantum superesse videtur, ut de archetypo utriusque familiae aliquid dicatur, qui facile restitui potest, quia codices primarii Α et V bene consentiunt et alter ad menda alterius excludenda semper fere valet. Qui archetypus ( = ω), quippe qui aliquotiens mendis inquinatus sit, non idem ac exemplar a Guilelmo aut propria manu scriptum aut etiam dictatum ( = A), sed potius apographon illius in partes occidentales vel ad summum pontificem vel universitati Parisiensi missum fuisse existimandus est, nisi ipsum Guilelmum interdum dormivisse put es. Ut quaecumque de editionibus cognationibusque codicum dicta sunt facilius intellegantur, nunc stemma delineetur (v. p. XIX) 1 .

IV. D E T E S T I M O N I I S T E X T U S G R A E C I

Notitiam opusculorum Procli apud aequales et subsequentes philosophos non multum divulgatam fuisse iam supra memoravi. Hoc ea re evenit, quod illis temporibus plerique ad fidem Christianam iam conversi inutile aut etiam haereticum putabant his quaestionibus, quae ex gentili Graecorum sapientia provenissent, studere. Qua de causa sequentibus saeculis pauci reperiuntur, qui singulari cupiditate litterarum aut amore antiquitatis commoti studio opusculorum se dederint, velut et Iohannes Philoponus, qui in illo De aeternitate mundi contra Proclum libro circa annum 529 perfecto aliquotiens particulas primae dubitationis circa providentiam affert2, et Iohannes Lydus, qui medio saeculo VI De mensibus scribens etiam fragmentum e fine Demalorum subsistentia opusculi sumptum textui inseruit3. Quibus addatur auctor ille, qui doctrinam Dionysii Areopagitae verbis sententiisque Procli usus litteris mandavit. Undecimo denique saeculo, quo studia philosophiae antiquae renovata sunt, denuo vestigia opusculorum inveniuntur; nam Michael Psellus, princeps ille philosophorum Byzantinorum aetatis suae, multa e Procli scriptis hausit et in librum suum, 1 Quae de memoria Graeca in stemmate indicantur, in fine capituli sequentis exposita sunt. 2 Testimonia apud Philoponum conservata primus Lucas Holstenius invenit et nota titulo codicis Vat. Reg. lat. 1246 adscripta memoriae tradidit. 3 Cf. H. CH. PUECH, Un passage du "De malorum subsistentia' de Proclus cite par Jean Lydus et traduit par Guillaume de Moerbehe in: Melanges Desrousseaux, Paris 1937, P· 377—392·

XVIII

STEMMA CODICUM

Γ

Philoponus

Χ

Ί

Psellus

I r

Isaacius

I Λ I ω

X

_L

Ba

π

\

w Ν

ΊV

„-—χ

I M—

\

\

\

ί \

s

Ο

\

\

+add. Holstenii

\

\ \ \

s

s

Η

Γ

\ \

\ \

\

\

\

\

Ν

\

\

\

\

\

\

N

ed. Fabr.

\

v

\ Wc

Cousin1 (1820)

ed. Cousin2 (1864)

5)5 =

Proclus D i a d o c h u s

Γ =

e x e m p l a r Graec. Guilelmi

Λ

a u t o g r a p h o n versionis Guilelmi

=

05 = A, B, . . . =

B*

a r c h e t y p u s codd. L a t . codices versionis L a t .

XIX

PRAEFATIO

qui 'Omnifaria doctrina' inscribitur, etiam sententias ex opusculis excerptas recepit. Multo autem maioris momenti his testimoniis, quae paucas textus particulas angusti ambitus conservaverint, illi tres libri sunt, qui in codicibus Sebastocratori cuidam Isaacio vindicantur quique non solum de eisdem rebus at que Prodi opuscula agunt, sed ea opuscula etiam diligenter sequuntur et imitantur. Quorum primus eodem titulo Περί των δέκα προς τήν ττρόνοιαν άττορημστων inscriptus easdem decern dubitationes eisdem solvit rationibus; secundus autem, qui inscriptione caret, ex duabus partibus compositus primo providentiam et necessitatem naturalem, tum cognitionis modos tractat; tertius denique, cui index capitulorum praefixus est, congruens cum opusculis de mali subsistentia agit. Etsi in secundo et tertio libro ordo sententiarum non tam fideliter servatus est quam in primo et alii quoque fontes exhausti sunt, tarnen et hie opuscula Procli longe lateque exemplar fuerunt; quapropter evenit, ut hi libri memoriae Graecae testes opusculorum fidissimi amplissimique nobis facti sint. Sed quamquam hi libri, qui tantum valent, e catalogis manuscriptorum, imprimis e catalogo codicum praecipuorum monasterii s. Iohannis Patmensis saeculo X V I confecto, qui inde ab anno 1606 saepius publici iuris factus est 1 , diu iam noti erant, tamen usque ad hunc diem nemo videtur fuisse, qui textum eorum diligentius examinaret2.

Hunc catalogum ediderunt: a) A. POSSEVINUS, Apparatus sacri III, 1606, in appendice, Latine versum; b) A . MAI, Nova Patrum Bibliotheca V I , 1853, p. 538—540; c) P G 149, 1865, col. 1047—52, ex ed. Mai sumptum; d) W. STUDEMUND in: Philologus X X V I , 1867, p. 1 6 8 — 1 7 1 ; e) G. MERCATI, Per la storia dei manoscritti Greet di Genova, di varie badie Basiliane d'Italia e di Patmo, Studi e Testi 68, 1935, p. 128—133, optime introductione et adnotationibus instructum. 1

E. KURTZ, cui codices Constantinopolitani e catalogo (v. infra) noti erant, opus Isaacii in iis conservatum poema (ein sehr umfangreiches Werk . . ., -wie es scheint, in politischen Versen) esse putavit (Byzantin. Zeitschrift X V I , 1907, p. 106), quam opinionem G. BUCKLER, Anna Comnena, 1929, p. 9 secuta est. — V. JAEGER, codice V a t . graec. 1773 ad Gregorii Nysseni opera edenda usus virtutem Isaacii librorum, quos (errore preli ?) de decern dubiis circa poenitentiam (!) agere professus est (Greg. Nyss. opera II, 1921, p. X X X I ) , nequaquam cognovit. — P. HILDEBRAND BECK O S B , Vorsehung und Vorherbestimmung in der theol. Literatur der Byzantiner, Orientalia Christiana Analecta 114, 1937, Isaacium omnio silentio praeteriit. — Unus ergo, qui libros Isaacii cum Procli opusculis aliquo modo coniunctos esse coniecit, L. G. Westerink fuisse videtur, qui hanc coniecturam mecum epistola communicavit, sed ipse, cum codices Isaacii non novisset, libros eius ad nos non iam pervenisse putavit. 2

XX

D E TESTIMONIIS

T E X T U S

GRAECI

Praeter codicem ilium Patmensem, qui interea periit 1 , adhuc inveni hos: C x = Istanbul, Metochion Panagiu Taphu, cod. 35, p. s. X V I I .

695—739,

C 2 = Istanbul, Metochion Panagiu Taphu, cod. 118, ρ. 1—59, X V I I . ex.2.

s.

D

= Athos, cod. 2793 Lambros, i. Docheiariu cod. 119, s. XVIII 3 .

L

—

Vaticano, cod. Vat, graec. 1773.. saec. X V I .

Quorum, cum uterque codex Constantinopolitanus nunc inveniri non possit4 et codicem D nondum videre potuerim, codicem Vaticanum solum contuli, qui unus ex eis est, quos, postquam catalogum supra memoratum precibus impetravit, Aloysius Lollinus, episcopus Bellunensis5, circa annos 1582—84 in monasterio Patmensi sibi exscribendos curavit et moriturus una cum tota manuscriptorum Graecorum collectione papae Urbano VIII legavit, qui hoc legatum bibliothecae Vaticanae tribuit 6 . Codex ille L (chart., ff. 374 [295:205 mm]) tribus partibus compositus est, quae continent: I. (ff. ι—257) opera Gregorii Nysseni e codice Patmensi 46 exscripta; II. (ff. 261—278) excerpta e symphonia evangelica Hesychii Hierosolymitani, eadem manu e cod. Patm. 109 transcripta; III. (ff. 279—374) Isaacii Sebastocratoris libros (πονήματα) manu Nicetae Mindrini anno 15846 codice nunc deperdito 1

In catalogo codicum Patmensium a Iohanne Sakkelion a. 1890 edito codex, qui

libros Isaacii continet, non i a m invenitur. 2

Codices CJ et C 2 descripsit A . PAPADOPULOS-KERAMEUS, Hierosolymitike

Biblio-

theke IV, Petersburg 1899; cf. p. 55 et 106. C u m in utroque, si catalogo confidatur, inscriptio corrupta Περί προνοίας άττορημάτων t e x t u i p r a e f i x a sit, nescio utrum uterque ex eodem fonte (corrupto ?) f l u x e r i t an alter (C2) ex altero (Cj) exscriptus sit. 3

V. SP. P. LAMBROS, Catalogue of the Greek manuscripts

on Mount

Athos I, Cam-

bridge 1895, p. 252. Quoniam D titulo et divisione t e x t u s c u m codice V a t i c a n o (L) bene consentit, etiam eum vel e codice L vel e fonte eius, codicc P a t m e n s i scilicet, exscript u m esse putem. 4

De fatis codicum apud Metochion Panagiu T a p h u asservatorum v. n o t a m in M.

RICHARD, Repertoire

des bibliotheques

et des catalogues de manuscrits

Grecs, ed. 2,Paris

1958, p. 114. 5

Cf. L. ALPAGO-NOVELLO, La vita e le opere di Luigi

Lollino,

vescovo di

Belluno

(1596—1625) in: Archivio Veneto, Ser. V a , vol. X I V , 1933, p. 1 5 — 1 1 6 ; vol. X V , 1934, p-199—304· 6

Cf. P. BATTIFOL, Les manuscrits

Grecs de Lollino

Sveque de Bellune

in: Melanges

d'archeologie et d'histoire I X , 1889, p. 28—48; et praecipue cap. I V 'II catalogo dei codici piü notevoli di Patmo e le copie Lolliniane

ora nella Vaticana'

in opere supra lau-

dato Iohannis MERCATI, p. 1 1 7 — 1 4 8 . XXI

PRAEFATIO

Patmensi descriptos1. Qui scriba quibusdam orthographicis neglectis munere suo satis fideliter functus esse videtur, quapropter codex L ad textum Isaacii cum Procli opusculis comparandum atque testimonia ex eo textu excerpenda omnino sufficit. Reliquum est, ut de auctore horum librorum loquar. Etsi sine dubio diiudicari non potest, quis ille Isaacius fuerit, tamen veri simillimum est eum fratrem fuisse imperatoris Alexii I. Comneni, a quo ille primus tamquam alter princeps titulo Sebastocratoris honoratus est2. Qui teste Anna Comnena3 vir 'φιλολογώτατος καΐ μεγαλεπηβολώτατος' fuit, et quandoquidem contra Iohannem Italum, discipulum Pselli atque sectatorem, qui studio antiquorum philosophorum et praecipue Procli excellebat, tarn acriter adversatus est, fortasse ipsum quoque scripta Procli cognovisse conicere licet. Sed quod idem vir, qui ilium Italum iudicio, quo anno 1082 Hellenismi damnaretur4, arcessivit, etiam tres libros Neoplatonica doctrina refertos confecit, quasi ironia quae dicitur fati esse videtur. Isaacius ipse simile opprobrium effugit, quod textum Procli multis locis non aperte accepit, sed ita expolivit mutavitque, ut omnia, quae religioni Christianae obstarent, deleret. Ut methodus ab eo adhibita illustretur, pauca exempla, quae iis, quae infra in apparatu Graeco inveniuntur, facile augeri possunt, satis erunt: (1) fontes suos Dionysio Areopagita et libris tarn Veteris quam Novi Testamenti exceptis omnino non nominat; (2) sententias verbaque et Piatonis et Oraculorum a Proclo laudata, sed cum fide orthoNicetam Mindrinum libros Isaacii scripsisse e comparatione c u m codice Vat. graec. 1782, qui eadem manu Lollino iubente exaratus eadem via in bibl. Vaticanam pervenit, patet, cui subscriptio scribae, quam G. MERCATI, loc. cit. in tabula IVc (cf. etiam p. 143) depinxit, addita est. 1

2 Novimus etiam alterum Isaacium Sebastocratorem, filium tertium imperatoris Alexii I. Comneni et nepotem prioris Sebastocratoris (cf. tabulam genealogicam Comnenorum in fine libri Georginae BUCKLER, Anna Comnena, London 1929, additam). Quem, cum ipse se librum composuisse confessus et a Thcodoro Prodromo propter amorem librorum scientiarumque peritiam celebratus esset, etiam auctorem librorum, de quibus hie agitur, fuisse E. KURTZ (Byzantin. Zs. X V I , 1907, p. 106) p u t a v i t ; sed quoniam priorem Sebastocratorem omnino ignoravit, argumenta eius nullo modo sufficiunt. — De Isaaciis illis eorumque libris alibi uberius agendum erit. 3 Anna Comnena, Alexias, 1. V 9 (t. I I p. 39,9 Leib), quo capitulo etiam de controversia cum Italo philosopho agitur. — De titulo Sebastocratoris v. ibid. I l l 4 (ed. I

p. 113,

I4sqq.).

Cf. P. E. STEPHANOU, Jean Italos. Philosophe et Humaniste, Orientalia Christiana Analecta 134, R o m a 1949, ubi p. 46sqq. propositiones damnatae, quae nonnullis rebus doctrinae Neoplatonicorum et Procli dissimiles non sunt, afferuntur, et p. 63sqq. de iudicio contra Italum agitur. 4

XXII

D E TESTIMONIIS T E X T U S GRAECI

doxa non concordantia, semper omisit; (3) quaecumque secundum morem philosophorum Platonicorum dicta erant, retractavit, velut (a) ubi Proclus de diis loquitur, Isaacius ad unum respicit deum, (b) ubi ille vocabulo summum principium designante 'unum' pro appellatione (τό εν) utitur, hie formula 'εν πάντων (vel δλων) αίτιον αγαθόν' usus adiectivum fecit, (c) ubi ille differentes animas hominis, superiorem scilicet et inferiorem, commemorat, hie de variis unius animae potentiis loquitur; praeterea (4) Isaacius ipse multis locis additiones vel adnotationes, quae sententias clarius elucidarent, textui inseruit. Sed quoniam omnes fere hae retractationes aduitionesque versione Latina adiuvante excludi possunt, tanta pars textus Prodi superest, ut amplae opusculorum partes restituantur; quod infra perficere conatus sum. Quod postremo ad memoriam textus Graeci attinet, testimoniis haec fere elicere audeam: (1) exemplar Procli ab Isaacio allatum ei, quo Guilelmus in textu vertendo usus est ( = Γ), cognatum fuisse videtur, nam (a) utrumque Dub. 5,35 eandem lacunam habuit, et (b) omnes ii loci, ubi versio Guilelmi lacunosa vel ob vitia exemplaris corrupta est, etiam ab Isaacio omissi sunt, quod sine dubio exemplar eius e similibus mendis laboravit; (2) exemplar Pselli fortasse eidem familiae adnumerandum est, nam Mai 24,13/4 corruptela: 'Ανάγκης δρον (-ων) pro θρόνον (Piatonis) cum versione Latina consentit; (3) exemplar vero Philoponi, ex quo Dub. 5 duae lacunae expleantur, et melius perfectiusque fuisse et ad aliam classem traditionis pertinuisse veri simile est 1 . V. D E R A T I O N E E D E N D I A. DE TEXTU LATINO De textu Latino id praeeipue efficere studui, ut textum a Guilelmo confectum restituerem. Quam ob rem imprimis codicibus optimis A et V usus sum, quibus, ut traditio textus plena appareret, et Ο et 5, quippe qui ad textum recensendum nequaquam inutiles essent, addidi 2 . Qui quattuor codices magnis textus partibus bene consentiunt; sed etiam ubi alii ab aliis recedunt, persaepe aut e testimoniis Graecis aut ex intellectu textus cognosci potest, quid in textum reci1

Quae hic de memoria Graeca exposita sunt, etiam supra in stemmate (p. X I X ) spec ta vi. 2 Codices Latinos, quos prius enumeravi, praeter Η omnes imaginibus ]uce depictis contuli, sed textus Β, Ba, Ε, Μ, Ν, Q, R, V, W postea ipse etiam inspicere potui. XXIII

PRAEFATIO

piendum sit; ubi autem plures lectiones aeque bonae videntur esse, earn praetuli, quam codex A praebet. Aliquotiens tamen textum etiam contra consensum codicum restituendum esse censui, sed ne ipsum Guilelmum corrigerem, ea solum mutavi, quae vel in memoria Latina vel in archetypo codicum corrupta esse pro certo habui. Propterea quaecumque menda e palaeographicis quae dicuntur rationibus facile intelleguntur, sine ullo signo in textu correxi, sed has mutationes semper in apparatu lectionum indicavi; quae autem delenda esse censui, uncis rectis [ ], quae addenda, uncis acutis < ) inclusi. A t in his a regula principali declinavi, quod (a) omnes eos locos, ubi textum lacunosum esse coniciendum est, in ipso textu tunc quoque designavi, si hae lacunae sine dubio in memoria versionis ortae non sunt; et (b) earum lectionum duplicium, quae ad opus ipsius translatoris referendae sunt, alteram solum in textum recepi, alteram autem asterisco (*) addito in apparatu posui. Quaecumque vero Guilelmus vel studio laboris vel vitiis exemplaris in textu vertendo peccavit, sine ulla mutatione in textu reliqui, sed eos errores, qui intellectui textus obstant, inclinatis litteris exscribendos curavi et in apparatu II. exposui. Praeterea d i d u c t i s l i t t e r i s in textu, quaecumque auctor verbotenus e fontibus excepit, scripsi, et paucos locos, ubi rationem textus sanandi non habui, cruce (f) significavi. Modum scribendi a Guilelmo usitatum, praesertim cum testes praestantiores Α et V in omnibus rarioribus et difficilioribus rebus optime congruerent, conservavi, et in iis solum, quorum usus illis temporibus non constabat velut in scribendo u aut v, c aut t, optinere aut obtinere, et in interpungendo morem hodiernum secutus sum. Capita textus, quae codices litteris initialibus indicant, in editionem addita numeratione recepi. Sed ut dispositio textus melius intellegeretur et loci facilius afferrentur, novam quoque divisionem paragraphorum induxi. Praeterea margini interiori numerationes et columnarum (76—267) editionis Cousinianae a. 1864 et capitulorum ( I — L I I I ) De Providentia opusculi, a Fabricio primo institutorum, secundum quas textus usque nunc laudaretur, additae sunt. B. D E A P P A R A T I B U S L A T I N I S Adnotationes, quas textui Latino subieci, in tres apparatus divisae sunt: i . A p p a r a t u s f o n t i u m t e s t i m o n i o r u m q u e . Ibi fontium, quos reperire potui, eos, quos auctor accurate vel ad verbum fere citat, quiXXIV

D E R A T I ON Ε E D E N D I

que in textu d i d u c t i s l i t t e r i s scripti sunt, sine ullo signo notavi; eos autem, qui minus clare elucent vel ad quos auctor solum alludit, signo 'cf.' praemisso iis locis tantum attuli, ubi auctorem alia scripta respexisse vel in animo habuisse veri simile est 1 . Nam quaecumque ad communem scholae Neoplatonicorum doctrinam pertinent, hie adnotare meum non esse existimavi; etiam locos parallelos e ceteris Procli libris nisi rarissime, ubi ad sententiam intellegendam aliquid frugi afferre videbantur, non apposui. — Testimonia praemisso V inducuntur. Quorum ea praecipue spectavi, quae ad Graecum Procli sermonem dinoscendum prosunt2. 2. A p p a r a t u s c r i t i c u s v e r s i o n i s . In hunc apparatum, quibuscumque versio Latina a genuino Procli textu dissentit, collecta sunt. Ibi igitur omnia in textu inclinatis litteris scripta exponuntur; sed etiam aliis quibusdam locis, ubi textus versionis aut suspectus esse videtur, etiamsi aliquo modo intellegatur et corruptio eius certe non perspiciatur, aut difficilis est intellectu, notas addidi 3 . At omnia hie allata iis exceptis, quae ad textum Graecum referuntur, e coniectura editoris manavisse, quaeso, ne negligatur. Notetur autem apparatus I. et II. tunc semper omitti, cum quae afferre deberent, e textu apparatuque Graeco facile excipiuntur. 3. A p p a r a t u s l e c t i o n u m . Hoc in apparatu omnes codicum primariorum Α et V varietates contuli nonnullis rebus, quae evidenter a librariis peccatae sunt, neglectis4. Praeterea, ut memoria Latina, quantum fieri potuit, illustretur, etiam maximam varietatum partem 1 Hoc modo effectum est, ut locos similes ex Enneadibus Plotini sumptos, quos V . Cousin in ed. 2 (1864) multis locis tamquam fontes attulit, plerumque hie non servarem.

Qua de causa in opusculo III e Dionysii Areopagitae libro ea solum, quae cum verbis Procli quodam modo artius coniuncta sunt, commemoravi, praesertim cum reliqua hie neglecta ex editionibus a P E R A et E L O R D U Y publicatis facile cognoscantur; et testimonia Latina, quae H. R. P A T S C H (Fate in Boethius and the Neoplalonists in: Speculum IV, 1929, p. 62—72) in Boethii Cons, philos. I V pr. 6 inveniri putavit, hie omnino praetermisi. 2

Cf. e. gr. Dub. 7,1 Mai. 2,6 13,7 58,14 et Dub. 42,28 Mai. 23,1 33,2. Omisi — ut exempla afferam — varietatum codicis Α et menda, velut: in animum (1 aim) pro manifestum Dub. 7, 18; defi (in fine lineae omisso -cit) Dub. 11, 26; sui esse pro invicem Mai. 8,5 et sim., et iterationes unius duorumve verborum, quae hie illic reperiuntur; codicis autem V menda, quae iterum atque iterum occurrunt, velut modus pro mundus, sic.ut pro non, deterio vel extimo linea abbreviationis omissa pro determine, extermino etc. Correctiones, quae et Α et V aliquotiens exhibent, rarius indicavi.saepius formam textus post correctionem recepi. 3

4

XXV

PRAEFATIO

codicis 0 , qui textum saepe consulto alteratum exhibet, recepi 1 . Codicis autem S, qui partim mendis scateat, rarius varietates singulares, quarum eas praecipue eligendas esse putavi, quae per Holstenium in codicem R, fontem editionum priorum, transumptae sunt, attuli; sed omnibus iis locis, quibus variae codium Α et Ο et V lectiones notatae erant, etiam codicem 5 contuli; qua de causa in lectionibus hoc in apparatu notatis de illis quattuor codicibus semper e silentio concludere licet 2 . Praeter lectiones codicum in hoc apparatu inveniuntur: (a) lectiones duplices, quae ab ipso translatore originem ducunt et hie asterisco* significantur 3 ; (b) mutationes editoris, de quibus supra dixi, quarum causae, si fieri potuit, hie breviter indicatae sunt; (c) lectiones quaedam ex editionibus Cousinianis receptae, in quibus eas, quae cum e codice Μ exceptae sint etiam memoriam textus illustrant, ab iis, quae ex immutationibus recentioribus vel e coniecturis ipsius Cousin ortae sunt, discernendas putavi 4 ; (d) coniecturae quaedam ingeniosae et ab Holstenio et a Thoma Taylor inductae, quas, etiamsi a textu Graeco non firmarentur, memoratu dignas putavi. Sed ut omnia, quae in hoc apparatu notata sunt, recte diiudicentur, haec quoque admoneam: (i) varietates, quae ad orthographica tantum pertinent, omnino neglexi; (2) ubi incertus eram, quid in codicibus legendum esset vel quomodo quod legitur interpretaretur, signo interrogationis dubitationem indicavi; (3) quae inter uncos ( ) lectionibus adnotavi, ad id verbum vel siglum, quod immediate praecedit, respiciunt. 1 Varietatum codicis Ο imprimis praeterii et singulares transpositiones verborum (saepe!) et omissiones vel additiones unius verbi ut autem, enim, et, etiam etc. Sed in parte finali opusculi III tantum alterata et corrupta delectus quidam faciendus erat, ne apparatus mendis varietatibusque inutilibus abundaret. 2 Quoniam apparatus negativus est, id est varietates nisi a textu supra recepto dissentientes non affert, e lectionibus variis unius codicis (velut A) semper concludi potest ceteros omnes (OSF) idem ac textum editionis praebere. A t e contrario, ubi nulla varietas in apparatu indicata est, de codicibus eodem modo concludendum non est, cum — sicut dixi — lectiones codicum Α et V rarissime, Ο et S saepius neglectae sint. 3

Ubi hanc rem certe diiudicare non potui, asteriscum uncis inclusi.

Siglo 'Cousin' quaecumque ex altera eius editione (a. 1864) accepi significata sunt; quorum, licet plurima ipse Cousin coniectura introduxerit, pauca tamen etiam in prima eius editione (a. 1820) inveniuntur et ideo priori traditioni (id est scribis codicum Η et Ρ vel Holstenio aut Fabricio) debentur, quod singulis locis discernere supersedi. 4

XXVI

DE RATIONE

EDENDI

C. D E T E X T U G R A E C O Textu genuino opusculorum, sicut saepius iam dictum est, deperdito hie in textum Graecum collegi ea fontium testimoniorumque, quae, ut maiores et continuae textus partes restituantur, concedunt. Quod fieri omnino non posset, nisi Isaacius Sebastocrator tarn multa e textu Prodi excepisset atque nobis conservavisset. Sed quoniam ille textum opusculorum multis modis polivit retractavitque, mutationes ab eo inductas reici oportuit, ut ad verba Prodi perveniremus. Quaccumque igitur Isaacius et sua sponte et aliis fontibus nisus addidit, removenda erant, quae alteravit, restituenda. Qua in re versio Moerbekana magno usui erat, quia (a) ad verbum fere exemplar secuta plurimis locis lectionem exemplaris cognosci sivit, (b) multa vocabula Graeca vel omissa vel addita explicatione textui inserta servavit, (c) marginalibus Graecis codicis V etiam iis locis, ubi e versione certo non cognoscuntur, verba Graeca exhibet. Sed etiam alia subsidia, etsi ad textum Latinum comparata minus valent, tarnen inutilia non sunt. Nam sententias a Proclo verbotenus laudatas e fontibus, Homero scilicet et Piatone et Plutarcho 1 , supplere saepius potui. Testimonia quoque, quae apud Philoponum, Lydum, Dionysium, Psellum reperiuntur, non solum partes quasdam textus ab Isaacio non receptas tradunt, sed etiam potestatem probandi, quantum textui ab illo prolato confidatur, praebent. Quibus omnibus usus textum constituere conatus sum, qui tarnen nihil aliud quam collectio fragmentorum esse potest. Qua de causa partes eius congruentibus textus Latini partibus opposui. In contextum autem harum partium collegi, (a) quaecumque ex Isaacii libris sine ulla mutatione recipienda erant, et (b) omnes eos locos, ubi mutationes arbitrarias subsidiis supra indicatis adiuvantibus certo modo reici poterant. Ea autem verba, quae neque apud Isaacium servata sunt neque e versione absque dubio hauriuntur, partim litteris minoribus inter uncos acutos positis usus supplevi, partim, si non contigit, ut aliquid certi adipiscerer, omisi, quarum lacunarum eas, quae pauca vel leviora verba hauserunt, punctis ( . . . ) indicavi, cum omissiones maioris vel ambitus vel momenti lineolis ( ) designaverim. Quamquam haec omnia quam diligentissime cautissimeque perficere 1 Proclum Dub. qu. 8 et 9 Plutarchi De sera num. vind. libellum imitatum esse Thomas Taylor, peritissimus ille philosophiae antiquitatis indagator, cum textum anglice vertit, a. 1833 iam cognovit; sed quoniam V. Cousin in editione a. 1864 ex hac animadversione nullas utilitates cepit, inventio denuo facienda erat, cf. E. KLOSTERMANN, Späte Vergeltung, Schriften der Wiss. Gesellschaft in Straßburg X X V I , 1916.

XXVII

PRAEFATIO

studui, tarnen non dubito, quin textus sic restitutus quibusdam locis cum textu genuino vel vocabulis vel ordine verborum non congruat. Atque etiam aliquotiens consulto verba Isaacii, levius quidem mutata, fideliter autem tradita, servare quam aliis e versione coniciendis resarcire malui. Quam autem rationem singulis locis secutus sim, Graecum quoque apparatum inspicienti dubium non fore spero. Cum unus Isaacii librorum codex praesto esset, eum etiam in modo scribendi, quantum fieri posset, sequi visum est. Propterea orthographicorum ea solum, quae hie illic itacismo, qui dicitur, inquinata sunt, mutavi; accentus autem verborum, etiamsi velut in encliticis normae philologorum saepius non satisfacerent, servavi 1 . Sed iota subscriptum a scriba codicis ubicumque neglectum in fine verborum semper addidi; etiam in textu interpungendo, ut intellectum textus faciliorem redderem, morem hodiernum spectavi. D. D E A P P A R A T U GRAECO Textui Graeco apparatum subieci, quo fundamentum textus supra restituti appareret. Quapropter ibi indicantur: (a) omnes partes, quae neque e fontibus in ipso textu nominatis neque ex Isaacii libris haustae sunt, et (b) ii loci, ubi vel versio Latina vel Isaacius a textu recepto recedunt. In quibus siglo Γ, quaecumque Guilelmum in exemplari suo legisse e versione coniciendum est, notavi, siglo autem © iis locis, ubi translator ipse aliquid addidisse aut etiam exemplar negligenter inspexisse videtur, usus sum. Eodem modo etiam quaecumque Isaacius vel mutavit vel addidit ( = 3), a b iis, quae corruptelis codicis attribuenda sunt ( = L), distinxi. Sed mutationes quasdam, quippe quae semper fere simili modo occurrerent, iterum atque iterum in apparatu indicare supersedi, quibus has adnumero: (i) transpositiones propositionum aut maiorum propositionis partium, quibus sententia textus non variatur; (2) vocabula cum aliis compensata, velut ειμαρμένη, pro quo Isaacius semper formulam φυσική ανάγκη (aut ανάγκη solum) posuit2, et θεοί, quod singulari tantum numero apud eum invenitur; (3) constructiones indirectas, quas Isaacius verbis φησί, ρητέον et similibus omissis directas fecit; (4) substantiva pronominis (αυτός, εκείνος) commutata, vel e converso pronomina, pro quibus e Paucis tamen locis accentus etiam ad normam reduxi, praecipue ubi duo accentus acuti velut in paradigmate φίλόξ Tis positi erant. 2 Etiam in iis textus partibus, quas in apparatu ex Isaacio attuli, semper verbum είμίρμένη contra codicem L restitui. 1

XXVIII

DE RATIONE EDENDI

contextu substantiva supplevit. Quibus omnibus apparatum onerare nolui, cum mihi persuasum esset exempla in eo allata iam sufficere, ut methodus Isaacii perspiceretur 1 . Etiam versionis Moerbekanae varietates minoris momenti quam plenissime in hunc apparatum conferre non studui, quippe quae ex ipso textu Latino cognoscerentur. E. D E A P P E N D I C E I N D I C I B U S Q U E Reliquum est, ut de appendice et de indice verborum aliquid moncat ui . 1) Marginalia Graeca codicis Vat. lat. 4568, quae ad verba P r o d i restituenda saepius prodessent, hic in appendice publici iuris facta sunt, propterea quod ea non a Guilelmo orta, sed postea, textu tarnen Prodi comparato, addita esse censui 2 . A t , ut e mendis crebris, quae librarius scripturae Graecae non satis peritus induxit, patet, haec marginalia etiam in codice V (circa a. 1500) textui non primum adscripta, sed potius ex exemplari priore depicta esse veri simillimum est. Qua de causa formam verborum, quantum typis effingi potuerit, servare studui et, ubi necessarium videbatur, notis declaravi. 2) In indice verborum componendo id tantum efficere volui, ut (a) copia verborum quam maxime illustraretur, (b) proprietates versionis dinoscerentur, (c) loci opusculorum ab aliis auctoribus laudati editione adiuvante determinari possint. Sed ne quis, quaeso, indignetur, quod in verbis saepe usitatis praecipue e vocabulario philosophorum velut anima, cognitio, intellectus, Providentia, ratio etc., usum sententiamque plenius non distinxi vel exposui, cum haec opera plerumque indiculum totius opusculi adaequavisset. Si versionem Germanicam, quam commentario instructam parare in animo habeo, dis faventibus perfecero, etiam ea, quae hac in re desiderantur, implebuntur.

1 2

Ad haec omnia redeundum erit, quando de Isaacii libris fusius tractabitur. V. supra p. X V I I . XXIX

INDICULUS COMPENDIORUM ET OPERUM IN A D N O T A T I O N I B U S A L L A T O R U M COMPENDIA a. corr. abbrev.

ante correctionem abbreviavit

add. c. corr. c. transpos. coni.

addidit, -derunt, -ditum c u m correctione cum transpositione coniecit

corr.

correxit; -rectio delevit duplicavit expunxit

del. dupl. exp.

1.

id est

1. lac.

lege; legit lacuna

leg. om. p. corr. seel.

legendum

suprascr. transp.

omisit post correctionem seclusit suprascripsit transposuit

OPERA Ar. = ARISTOTELES. Citatur secundum ed. academiae Berolinensis, 1831, C H R Y S I P P U S V.

SVF.

CRATES THEBANUS. Fragmenta. In: Poetarum philosophorum fragmenta, ed. H. Diels (Poetarum Graecorum fragmenta 3, 1), Berlin 1901, p. 2oysqq. Dion. = DIONYSIUS AREOPAGITA. De divinis nominibus [div. nom.]. P G 3, Paris 1857, col. 585sqq. Eucl. = EUCLIDES. Elementa. Ed. I. L . Helberg, vol. I — I V , Leipzig 1883—86. Heracl. = HERACLITUS. Fragmenta. Ed. H. Diels, Die Fragmente der Vorsokratiker, Griech. u. Deutsch, 7. Aufl. hrsg. von W . Kranz, Berlin 1954, vol. I, p. i3gsqq. HIPPOCRATES. Opera. Citantur secundum ed. E. Littre, Paris i839sqq. Horn. = HOMERUS. Litterae maiusculae Iliadem, minusculae Odysseam significant. Jambl. = IAMBLICHUS. De mysteriis liber, rec. G. Parthey, Berlin 1857. LYDUS, IOANNES LAURENTIUS. L i b e r d e m e n s i b u s . E d . R . W ü n s c h , L e i p z i g 1898.

MARINUS. V i t a P r o d i , ed. J. F . Boissonade. Citatur secundum V . Cousin, P r o d i opera inedita . . ., Paris 1864, col. isqq. Or. Chald. = ORACULA CHALDAICA. Ed. G. Kroll, De oraculis Chaldaicis. — Breslauer Philologische Abhandlungen V I I 1, 1894. P G Patrologiae cursus completus, Series Graeca, ed. J.-P. Migne, Paris. Philop. = PHILOPONUS, IOANNES. De aeternitate mundi contra Proclum [aet. m.], ed. H. Rabe, Leipzig 1899. PHILOSTRATUS, FLAVIUS. V i t a Apollonii Tyanei, ed. C. L. Kayser, Leipzig 1870. PI. = PLATO. Dialogi citantur secundum nomina Latina, paginae ex ed. Stephani (Paris 1587), lineae e x ed. I. Burnet, Oxford igossqq. Plot. = PLOTINUS. Enneades [Enn.]. Plotini opera ed. P. Henry, H.-R. Schwyzer, vol. I et I I (Museum Lessianum. Series philosophica X X X I I I et X X X I V ) , Bruxelles, Paris 1951 et 1959. XXX

P l u t . = P L U T A R C H U S C H A E R O N E N S I S . De sera numinis vindicta [vind.]. I N : P l u t a r c h i Moralia I I I , rec. P a t o n , Pohlenz, Sieveking, Leipzig 1929, p. 394sqq.; paginae (548A sqq.) c i t a n t u r secundum ed. F r a n k f u r t 1599, vol. I I . P O R P H Y R I U S . De abstinentia. I N : Porphyrii Philosophi Platonici opuscula selecta, ed. A. Nauck, Leipzig 1886, p.85sqq. — Sententiae ad intelligibilia ducentes [sent.], ed. B. Mommert, Leipzig 1907. P r . = P R O C L U S D I A D O C H U S . I n Piatonis Alcibiadem I commentarius [Ale.]. Comment a r y on t h e first Alcibiades of Plato. Critical t e x t and indices b y L. G. Westerink, A m s t e r d a m 1954. —• Elemente.tio theologica [EI.]. The Elements of theology, ed. E. R . Dodds, Oxford 1933· C i t a n t u r propositiones et paginae lineaeque editionis. — I n Platonis P a r m e n i d e m commentarius [Parm.]. I n : Procli opera inedita . . . ed. V. Cousin, Paris 1864, col. 6i7sqq. — In Platonis rempublicam commentarii [Rp.], ed. G. Kroll, vol. I et I I , Leipzig 1899, 1901. — In Platonis Theologiam libri sex [Theol.], ed. Aemilius P o r t u s , H a m b u r g 1618. — I n Platonis T i m a e u m commentarius [Tim.], ed. E . Diehl, vol. I — I I I , 1903—-1906. Psel. = P S E L L U S , 1123—1150.

MICHAEL.

Leipzig

Expositio in oracula Chaldaica. P G 122, Paris 1864, col.

— De omnifaria doctrina [OD], ed. L. G. Westerink, U t r e c h t 1948. SCHRÖDER, ERNST.

Plotins Abhandlung Πόθεν τ ά κακά (Enn. I 8). Borna-Leipzig 1916

(Phil. Diss. Rostock 1916). SVF

=

STOICORUM VETERUM

FRAGMENTA,

ed. I. ab Arnim, vol. I — I V , Leipzig 1903

— 1924·

XXXI

PROCLI DIADOCHI

TRIA OPUSCULA

CONSPECTUS SIGLORUM A

cod. Farisiensis, bibl. Arsenalis 473

saec. XIII/XIV

Ο

cod. Oxoniensis, bibl. Bodleianae Digby 236

saec. XIV

S

cod. Maceratensis, bibl. urbicae 5. 3. D. 30

saec. XIV ex.

V

cod. Vaticanus latinus 4568

saec. XV/XVI

Cous(m) V. Cousin in 2 ed. e cod. Μ (Mediolan. Ambros. Ρ gg sup.) imprimis ex eius adnotationibus vel correcturis *

asterisco notantur lectiones duplices ab ipso translatore ortae

ε

scripsit (coniecit) editor

ω

consensus codicum A Ο S V Cousin V. Cousin in editione altera (Parisiis 1864) Holsten L. Holstenius in cod. Vat. Reg. lat. 1246 Taylor T. Taylor in translationibus suis (v. supra p. XV)

©

Guilelmus de Moerbeka

3

Isaacius Sebastocrator

L

cod. Vaticanus graec. 1773

Vm

marginalia Graeca cod. V (Vat. lat. 4568)

Γ

exemplar Graec. Guilelmi de Moerbeka

< >

addenda

[ ]

delenda

f

locus corruptus

in app. Graeco

I PROCLI DIADOCHI DE DECEM DUBITATIONIBUS CIRCA PROVIDENTIAM (Prooemium) 76

1. Plato quidem magnus in decimo Legum a d a m a n t i n i s , ut est dicere, s e r m o n i b u s nos coegit confiteri de Providentia tanquam existente et alibi in multis locis, sicut et in Timeo, ostendens conditure opera et usque ad ultima in diligentiam elaborata p r o p t e r d e i p r o v i d e n t i a m , ita et verbis dicens. Oportet autem nos persuasos 5 hiis que Plato demonstravit et oraculis efficacissime attestantibus Piatonis demonstrationibus — et enim hanc ipsam oraculorum traditionem ad dignos deorum auditores estimo esse apertissimam providentie demonstrationem ad, quecumque multorum intelligentiis obsistunt ad susceptionem eius quod est omnia secundum providen- 10 tiam esse, fantasmata propulsandum —• et qua fedum garriunt disceptantes ad rerum veritatem reducere; non tanquam et hiis non 77 multa sollicitudine dignificatis hiis qui ante nos, sed tanquam anima, | quamvis millesies dubitata et dearticulata existant, de hiis dicere et audire desiderante et ad se ipsam revolvere, et velut sibi ipsi dis- 15 ceptare et non solum deforis recipere de hiis sermones volente. Age igitur, nos ipsos interrogantes, si videtur, et dubitantes in secreto anime, nos ipsos exercitare temptemus in solutionibus duTit.: v. Philop. De aet. mundi p. 6, 16; 37, 21; 91, 6; 569, 27: έν τω Xoycp τω TTepl των δέκα -rrpös τήν πρόνοιαν άττορημάτων (= Q). 1, ΐί/. PI. leg. Χ 899 d sqq.; Pr. Rp. I 167, 15 sqq.: ό δέ 'Αθηναίος ξένοϊ έντεϋθεν {seil, a leg. 900c) όρμηθείς κατεσκεύασεν άδαμαντίνοις «s είττεϊν λόγοις (= PI. Gorg. 509a 1) τήν έττίιτάνταδιήκουαουιτρόνοιαυ των Θεών 4 PI· Tim. 30b 5 sqq. . . . ότι κάλλιστον εϊη κατά φύσιν άριστόν τε ipyov άιτειρΥασμένοξ . . . διά τήν τοΟ 6εο0 γενέσθαι ττρόνοιαν. T i t . : Inscriptione

carent OS

1,1 adamatinis A 3 conditure] contradicere Ο 4 ultima in dil.] ultimam intelligentiam V 5 persuasos] esse add. Ο 8 aptissimam S 9 demonstr.] et add. Ο: tradictionem S 11/2 disceptatores Ο 13 hiis] ab hiis Cous(m) 14 existit V 17 nosmet Ο ι*

3

D E DECEM D U B I T A T I O N I B U S : 1,19—3,11

biorum, sive igitur dicta a prioribus, sive non, pertractemus, differentes 20 nichil; donee enim placentia dicimus nobis ipsis, nostra utique et hec dicere et scribere videbimur, aliterque et communem Mercurium ducem habentes, qui et indocibiles preacceptiones communium conceptuum omni anime imponere dicitur. < Quaestio prima) 2. Et ante alia queramus — si Providentia est omnium, totorum, partium et usque ad individuissima celorum et eorum que | sub celo, 78 eternorum et corruptibilium, oportet autem providentiam cognoscere eorum quibus providetur dignitatem aut non deducere omnia secun5 dum dignitatem, quorum dignitatem ignorat — : quomodo cognoscit omnia, et tota et partes et corruptibilia et eterna, et quis modus cognitionis? Et si hoc comprehenderimus, deinceps aliud aliquid et iterum aliud dubitabimus. 3. Hoc itaque primo nobis ipsis pretendentes et communem Mercurium excitantes, dicamus quod cognitio alia quidem utique esse intelligetur irrationabilitati complantata, sensus aut fantasia vocata, existens rerum partialium utraque omnino et non extra corpora, quod 5 et partialium ipsas entes cognitiones manifestat.Alia autem rationali vite secundum substantiam inexistens, opinio quedam hec et scientia appellata, ab irrationalibus quidem differens cognitionibus eo quod universalia cognoscat, illis — ut dictum est — partialium solorum qualificaioww perceptionem habere; ab invicem autem eo quod hec 10 quidem mobilium sit cognitio, opinio videlicet, hec autem stantium semper et intransmutabilium, scientia videlicet. Alia autem ante has 1, 21 cf. Pr. Ale. 105, ι — 2 : ό δέ λόγος κοινό; έστι ιτδσι καΐ ή τοϋ λόγου -προβολή, καΐ δια τοϋτο κοινός 6 Έ ρ μ ή ξ . 3, 2 sqq. ν. Psellus OD § 94» 5 — Σ Ι · 3, 8/9 illis . . . qualificatorum: gen. abs. textus Graeci (Ικείνων . . . ττοιουμένων vel •ΠΈΤΓΟίωμένωνίίί/ sim.)abl. abs. transferre coepit ©, sed non perfecit. Fortasse autem forma verbalis non α ττοιόω, verbo rarissimo et apud Pr. inusitato, sed potius α ττοιέω derivanda erat. 1, 19 disserentes V 22 qui et] qui S : quis V 22 preaeeeptationes Ο 2, ι totorum] et add. Cous(m) 2 celo] sunt add. OS 3 cognoscere] per add. V 4 provident Ο 5 ignorat] E t add. Ο η comprehendimus A 8 dubitamus OS 3, 4 omnino om. V 7 irrationabilibus S 9 habere] habentibus O, coni. Cousin 11 et om. V 11 scientiam A

4

PROCLI OPUSCULUM I, qu. 1

2. si εστι πρόνοια πάντων, των όλων, των μέρων, καΐ μέχρι των άτομωτάτων, των ουρανίων, των ύπό των ουρανών, των άϊδίων, των φθαρτών δει δέ την πρόνοιαν γινώσκειν των προνοουμένων την άξίαν πώς γινώσκει πάντα, τά τε δλα καΐ τά μέρη, τά άΐδια και τά φθαρτά; και τίς ό τρόπος της γνώσεως;

3. Τούτο δ' ούν πρώτον ήμϊν αύτοΐς προτείνοντες . . . λέγωμεν.

2, 2 ούρανίων]-νών Γ 4 Post άξίαν: επτερ κατ' άξίαν άγει πάντα Q1 3, 2—4, ιό sic reddidit Q: ή πρόνοια προ νου εστίν ένέργεια· ττρό νοΰ δέ ένέργεια τό άγαθόν, ότι τούτου Ιφίεται καΐ ό vouj· τό δέ άγαβόν εν πάντων έστίν αίτιον, ώζ ττδσι τοϋ είναι και διαμένειν καΐ κινεΐσθαι χαριστικόν. ενθεν τοι ταύτόν εν καΐ ά/αθόν καΐ ιτρόνοια. εί δέ ταϋτόν τ ω ένΐ ή πάντα άγαθύνουσα ιτρόνοια, και έκαστον ώζ εστίν οΰτω καΐ γινώσκει, ήτοι τ ό άλογον άλόγως, ττράγματα μόνον μερικά κα\ ούκ εξω σωμάτων, αίσθήσει μέν παρόντα, φαντασία δέ άττόντα· τό λογικόν λογικώξ trpöcyματα καθόλου, δόξτ) μέν κινούμενα, επιστήμη δέ άμετάβολα· τό νοερόν νοερώξ όατλή

5

5

D E D E C E M D U B I T A T I O N I B U S : 3,12—4,20

intellectualis dicta cognitio, hec quidem simul omnium et simpliciter, hec autem secundum unum omnium, quibus utique et differunt que omnimode perfecti intellectus cognitio et que est partialium intellectu15 um: omnia quidem omnibus intelligentibus et hac rationales cognitiones supereminentibus, sed hoc quidem olikos (id est totali modo) omnia et ente et intelligente, hiis autem partialiter utrumque, | quo- 79 niam ut est unusquisque et quecumque intelligit, et ut intelligit et quod est. 4. Ultra autem has omnes est providentie cognitio, super intellectum existens et uno solo, secundum quod et est unusquisque deus et providere omnium dicitur, in ea que ante intelligere operatione sistens se ipsum. Hoc itaque uno, secundum quod et consistit, cognoscit 5 omnia. Et enim inconveniens, si alias quidem cognitiones connaturales ypostasibus permanere necessarium •—- puta fantasiam et sensum, irrationalis vite entes, irrationales poni et ipsas, easque que ante has rationales tanquam rationalium animarum entes, et intellectuales eas que intellectuum —, deorum autem, qua dii, cognitionem non 10 secundum existentiam unialem determinari, communibus conceptibus et melius aliquid intellectu quod divinum existimantibus et ut est unumquodque sie et cognoscere ponentibus. Si igitur secundum le unum Providentia hoc est quod dicitur et dat omnibus [hoc] bonum, hoc autem idem et le unum, a qua existentia providet omnium, in 15 hac et cognoscit que providentur: uno ergo habet cognoscere omnia; hoc autem idem huic: nichil magis esse totorum quam partium, eorumque que secundum naturam quam eorum que preter naturam, specierumque et eorum que sine specie. Et enim, sicut sensibilium omnium oportet esse impartibile aliquid iudicatorium, et specierum 20 que ante sensibilia aliud et has discernens — si enim alio aliud dicit 3, 12/13 cf. Pr. El. 170 (p. 148, 4 — 5 ) : π δ ς νοΰς π ά ν τ α ά μ α νοεί· άλλ' ό μέν άμέθεκτος ά τ τ λ ώ ς π ά ν τ α , τ ω ν δέ μετ' έκείνον έκαστος κ α θ ' 1ν π ά ν τ α . 18/19 cf. ib. (p. 148, 1 4 — 1 5 ) : ών γ ά ρ al νοήσεις αϊ αύταί, καΐ αϊ ούσίαι, είπερ ή νόησις ή έκάστου τ α ύ τ ό ν τ ω έκάστω είναι. 4, ι / 3 ν. Psellus O D § 94. 3 — 5 : 6 τοίνυν Θεός, ύπέρ π ά ν τ α τ ά ό ν τ α ών καΐ ύ π έ ρ α ύ τ ό ν τ ό ν ν ο υ ν 2χων τ ή ν δύναμιν καΐ κυρίως !ν ύ π ά ρ χ ω ν , α ύ τ φ δή τ φ ένΐ μόν