Podręcznik wymowy niemieckiej [Wyd. 6 zm. ed.] 9788301145033, 830114503X

Citation preview

Podręcznik

WYMOWY NIEMIECKIEJ Norbert Morciniec Stanisław Prędota

WYDAWNICTWO

NAUKOWE

PWN

Podręcznik WYMOWY NIEMIECKIEJ Norbert Morciniec Stanisław Prędota

& WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN WARSZAWA 2005

Projekt okładki i stron tytułowych Maryna Wiśniewska Ilustracja na okładce Joanna Schmidt Redaktor inicjujący Anna Kędziorek

Korekta Maria Biskup

Podręcznik akademicki dotowany przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu

Copyright © by Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1982 Copyright © by Wydawnictwo Naukowe PWN Sjy.'glW Warszawa 1996

mbliotwca

Copyright © by Wydawnictwo Naukowe PW Warszawa 2005

ISBN 83-01-14503-X

Wydawnictwo Naukowe PWN SA ul. Miodowa 10, 00-251 Warszawa tel. (0 22) 69 54 321; fax (0 22) 69 54 031 e-mail: [email protected]; www.pwn.pl

A INSTYTUTU ffLOUTCU

Spis treści

...........................................................................................................................

11

Znaczenie poprawnej wymowy .................................................................................... Rola fonetyki w nauczaniu poprawnej wymowy ........................................................ Fonetyka a fonologia ..................................................................................................... Wymowa a pismo ........................................................................................................... Wpływ języka ojczystego na wymowę języka obcego.................................................. Metodyka nauczania wymowy .......................................................................................

11 13 15 17 19 21

Niemiecka wymowa ortofoniczna ..........................................................................

26

Ukształtowanie się niemieckiej wymowy ortofonicznej ............................................ Zróżnicowanie stylistyczne niemieckiej wymowy ortofonicznej ................................. Zróżnicowanie terytorialne niemieckiej wymowy ortofonicznej.................................

26 29 34

III.

Narządy mowy i ich czynności ................................................................................

37

IV.

Spółgłoski - wprowadzenie ogólne .......................................................................

42

Spółgłoska a samogłoska............................................................................................... Miejsce artykulacji i organ artykułujący ...................................................................... Sposób artykulacji ......................................... Spółgłoski silne a słabe . . >......................... Spółgłoski dźwięczne a bet*^wię! ............................................................ Spółgłoski krótkie a długjgj j. ............................................................ Koartykulacja ..................... . A M.M.) .•*. . ............................................................

42 43 44 45 46 46 47

I.

Wstęp 1. 2. 3. 4. 5. 6.

II.

1. 2. 3.

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

V.

Spółgłoski niemieckie

. . . .„....................

Bezdźwięczne spółgłoski zwartó-wyb.ucherVe ............................................................. 1.1. Spółgłoska[p] .......................................................................................................... 1.2. Spółgłoska[t] ..................... 1.3. Spółgłoska[k] .......................................................................................................... 2. Dźwięczne spółgłoski zwarto-wybuchowe ................................................................... 2.1. Spółgłoska[b] .......................................................................................................... 2.2. Spółgłoska[d] .......................................................................................................... 2.3. Spółgłoska[g] .......................................................................................................... 1.

49

49 49 51 54 57 57 59 61

5

Bezdźwięczne spółgłoski szczelinowe ........................................................................... 3.1. Spółgłoska[f] ........................................................................................................... 3.2. Spółgłoska[s] .......................................................................................................... 3.3. Spółgłoska[fj .......................................................................................................... 3.4. Spółgłoska[ę] .......................................................................................................... 3.5. Spółgłoska[x] .......................................................................................................... 3.6. Spółgłoska[h] .......................................................................................................... 4. Dźwięczne spółgłoskiszczelinowe ................................................................................. 4.1. Spółgłoska[v] .......................................................................................................... 4.2. Spółgłoska[z] .......................................................................................................... 4.3. Spółgłoska[3] .......................................................................................................... 4.4. Spółgłoska|j] ........................................................................................................... 5. Spółgłoski płynne ........................................................................................................... 5.1. Spółgłoska[1] ........................................................................................................... 5.2. Spółgłoska[r] ........................................................................................................... 5.3. Spółgłoska[R] ........................................................................................................... 5.4. Spółgłoska[K] .......................................................................................................... 5.5. Wokałizacja spółgłosek wibracyjnych ................................................................... 6. Spółgłoski nosowe ........................................................................................................ 6.1. Spółgłoska [m] ..................................................................................................... 6.2. Spółgłoska [n] ........................................................................................................ 6.3. Spółgłoska [rj] .......................................................................................................

63 64 65 67 68 70 71 73 73 75 76 77 78 78 79 80 81 81 82 83 84 85

VI. Samogłoski - wprowadzenie ogólne ......................................................................

87

Samogłoska a spółgłoska............................................................................................... Podział samogłosek ze względu na stopień otwarcia.................................................. Samogłoski przednie, tylne i środkowe ........................................................................ Samogłoski zaokrąglone i niezaokrąglone ................................................................... Samogłoski nosowe i nienosowe .................................................................................. Samogłoski napięte i nienapięte .................................................................................. Samogłoski krótkie i długie .......................................................................................... Samogłoski akcentowane i nieakcentowane ................................................................. Samogłoski sylabiczne i niesylabiczne ......................................................................... Samogłoska a dwugłoska................................................................................................

87 88 89 90 90 91 92 92 93 93

VII. Samogłoski niemieckie ...............................................................................................

95

Samogłoski przednie niezaokrąglone ........................................................................... 1.1. Samogłoska[i] ........................................................................................................ 1.2. Samogłoska[ij ........................................................................................................ 1.3. Samogłoska[e] ........................... 1.4. Samogłoska[e] ........................................................................................................ 1.5. Samogłoska[e:] ....................................................................................................... 1.6. Samogłoska[a] ........................................................................................................ 2. Samogłoski przednie zaokrąglone .............................................................................. 2.1. Samogłoska[y] ........................................................................................................ 2.2. Samogłoska[y] ................................... 2.3. Samogłoska[4>] • • . ................................................................................................ 2.4. Samogłoska[ce] ....................................................................................................... 3. Samogłoski tylne ........................................................................................................... 3.1. Samogłoska[u] ....................................................................................................... 3.2. Samogłoska[oj ....................................................................................................... 3.3. Samogłoskajo] ....................................................................................................... 3.4. Samogłoska[a] ........................................................................................................ 3.5. Samogłoska[a] ........................................................................................................

95 95 98 100 103 104 106 107 108 110 112 114 116 116 119 120 123 125

3.

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

1.

6

Samogłoski neutralne (środkowe) .............................................................................. 4.1. Samogłoska [oj ..................................................................................................... 4.2. Samogłoska [e] ..................................................................................................... 5. Dwugłoski ...................................................................................................................... 5.1. Dwugłoska [ae] ..................................................................................................... 5.2. Dwugłoska [ao] ..................................................................................................... 5.3. Dwugłoska [a] .....................................................................................................

127 127 128 129 129 131 132

Następ samogłosek ...................................................................................................

133

Następ samogłosek niemieckich ................................................................................. 1.1. Następ przydechowy ............................................................................................ 1.2. Następ ze zwarciem krtaniowym ......................................................................... 1.2.1. Następ z silnym zwarciem krtaniowym .................................................... 1.2.2. Następ ze słabym zwarciem krtaniowym ................................................. 1.3. Następ miękki ........................................................................................................

133 133 134 134 135 137

Luźne i ścisłe łączenie ..........................................................................................

139

Łączenie luźne ............................................................................................................. Łączenie ścisłe.................................................................................................................

139 140

..........................................................................................................

142„

Uwagi ogólne ................................................................................................................. Upodobnienia pod względem miejsca artykulacji........................................................ 2.1. Upodobnienia postępowe .................................................................................... 2.2. Upodobnienia wsteczne ....................................................................................... 3. Upodobnienia pod względem dźwięczności ................................................................ 4. Wymowa spółgłosek podwójnych ..................................................................................

142 144 144 144 145 148

Akcent wyrazowy .....................................................................................................

150

1. Właściwości fonetyczne akcentu wyrazowego .............................................................. 2. Funkcje niemieckiego akcentu wyrazowego ................................................................. 3. Miejsce niemieckiego akcentu wyrazowego ................................................................. 3.1. Akcentuacja wyrazów prostych ............................................................................ 3.2. Akcentuacja wyrazów złożonych ......................................................................... 3.3. Akcentuacja formacji przedrostkowych .............................................................. 3.4. Akcentuacja derywatów ....................................................................................... 3.5. Akcentuacja skrótowców ....................................................................................... 3.6. Akcentuacja wyrazów pochodzenia obcego ........................................................ 4. Wpływ emfazy na wymowę ..........................................................................................

150 151 152 152 153 154 155 155 156 156

4.

VIII.

1.

IX. 1. 2.

X.

Upodobnienia 1. 2.

XI.

XII.

XIII.

Intonacja zdaniowa

..............................................................................................

158

1. Uwagi ogólne ................................................................................................................. 2. Akcent zdaniowy ........................................................................................................... 3. Zasady akcentuacji zdaniowej ........................................................................................ 3.1. Akcentowanie członówokreślających .................................................................. 3.2. Akcentowanie członów współrzędnych ................................................................ 3.3. Akcent w grupie przydawkowej ........................................................................... 3.4. Akcentowanie członów przeciwstawnych .......................................................... 4. Podział zdania na jednostki rytmiczne ......................................................................... 5. Podstawowe typy melodii zdaniowej ............................................................................ 5.1. Intonacja opadająca ............................................................................................. 5.2. Intonacja wzrastająca............................................................................................. 5.3. Intonacja zawieszona .............................................................................................

158 158 159 160 161 161 161 162 162 164 171 175

Wymowa wyrazów pochodzenia obcego ...............................................................

180

7

XIV. Transkrypcja fonetyczna

..............................................................................................

182

........................................................................................................................

185

nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr

1 [p] - [b] ................................................................................................................................ 2 [p + i], [b +i] ................................................................................................................... 3 [t] - [d] ............................................................................................................................. 4 [t + i], [d +i] ................................................................................................................... 5 [k] - [g] ............................................................................................................................. 6 [k + n], [g +ij] ................................................................................................................ 7 [k + i], [g +i] ................................................................................................................... 8 [f] - [v] ............................................................................................................................. 9 [f + i], [v +i] ................................................................................................................... 10 [s] - [z] ............................................................................................................................. 11 [fi - [s] ............................................................................................................................. 12 [fl - [ę] ............................................................................................................................. 13 LT + t], LT +p] ................................................................................................................... 14 [s + t] ................................................................................................................................. 15 js + p] ................................................................................................................................ 16 [ę] w wygłosie wyrazowym ............................................................................................. 17 [ę] w śródgłosie wyrazowym ...................................................................................... 18 [ę] w końcówce zdrabniającej-chen ............................................................................. 19 [ę] po samogłoskach zaokrąglonych .............................................................................. 20 [ę] przed spółgłoską [s] ................................................................................................... 21 [ę] - [f] ............................................................................................................................... 22 jx] - [ę] ...............................................................................................................................

185 187 187 189 189 190 192 192 193 194 195 196 196 197 198 198 198 199 199 199 200 201

nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr

23 Połączenie [ię] zapisane jako -ig ................................................................................ 24 Alternacje [ę] - [g] - [k] ................................................................................................ 25 Nagłos samogłoskowy - [h] nagłosowe ....................................................................... 26 [h] w śródgłosie wyrazowym .......................................................................................... 27 [h] w nagłosie i śródgłosie wyrazowym ....................................................................... 28 [h] po spółgłoskach [x] i [ę] .......................................................................................... 29 [l + i] ................................................................................................................................. 30 [r + i] ................■.............................................................................................................. 31 [r] zwokalizowane po samogłoskach długich.............................................................. 32 Wymowa przedrostków er-, ver-, zer- .......................................................................... 33 Alternacja [b] - [ar] ......................................................................................................... 34 [m + i] .............................................................................................................................. 35 [n + i] .............................................................................................................................. 36 [rj] ....................................................................................................................................... 37 Wymowa końcówki -en ................................................................................................... 38 Upodobnienia spółgłosek pod względem dźwięczności............................................ 39 Wymowa spółgłosek [p - b], [t - d], [k - g] na styku morfemów.......................... 40 Wymowa bezdźwięczna spółgłosek na styku morfemów przed głoskami dźwięcznymi 41 Wymowa [r - r] na styku morfemów........................................................................... 42 [i:] ........................................................................................................................................ 43 [i] ....................................................................................................................................... 44 Niesylabiczne [i] ............................................................................................................... 45 [i] w wyrazach typu Biolog, Fiasko .............................................................................. 46 [i:] przed [n] + spółgłoska szczelinowa........................................................................ 47 [i:] - [i] .............................................................................................................................. 48 [i] przed [n] + spółgłoska szczelinowa ........................................................................ 49 [e:] - [s] ........... \............................................................................................................. 50 je:] - [i:] ............................................................................................................................. 51 je] ......................................................................................................................................... 52 [e:] przed [n] + spółgłoska szczelinowa ......................................................................

201 202 203 204 204 204 205 205 206 207 208 209 209 210 213 215 218 219 221 222 223 223 224 224 224 225 225 226 227 227

XV. Ćwiczenia

8

53 [e] - [i] ................................................................................................................................ 54 [e] przed [n] + spółgłoska szczelinowa ......................................................................... 55 [e:] - [e] ................................................................................................................................ 56 [e:] - [e:] ............................................................................................................................. 57 [s:] przed [n] + spółgłoska szczelinowa ...................................................................... 58 [a] ......................................................................................................................................... 59 [a] - [g] ................................................................................................................................ 60 [a] przed [n] + spółgłoska szczelinowa ......................................................................... 61 [y:] - [i:] ............... 62 [y:] przed [n] + spółgłoska szczelinowa ...................................................................... 63 [y] ......................................................................................................................................... 64 [y] - [i] ................................................................................................................................ 65 [y:] - [y] ............................................................................................................................. 66 [y] przed [n] + spółgłoska szczelinowa......................................................................... 67 [4>:] - [e:] ............................................................................................................................. 68 [:] - [e:] ............................................................................................................................. 69 [4>:] - [y:] ............................................................................................................................. 70 [:] przed [n] + spółgłoska szczelinowa ...................................................................... 71 [0] ......................................................................................................................................... 72 [oe] - [e] ............................................................................................................................. 73 [:] - [ce] ............................................................................................................................. 74 [oe] - [y] ............................................................................................................................. 75 [oe] przed [n] + spółgłoska szczelinowa ...................................................................... 76 [u:] 77 [u]........................................................................................................................................... 78 [u:] przed [n] + spółgłoska szczelinowa ...................................................................... 79 [u:] - [o] ............................................................................................................................. 80 [o] przed [n] + spółgłoska szczelinowa ......................................................................... 81 [o:] - [a] ............... 82 [o:] - [u:] ............................................................................................................................. 83 [o:] przed [n] + spółgłoska szczelinowa ...................................................................... 84 [o] ......................................................................................................................................... 85 [a] - [u] ................................................................................................................................ 86 [a] przed [n] + spółgłoska szczelinowa ......................................................................... 87 [a:] - [a] ............... 88 [a:] - [o:] ............................................................................................................................. 89 [a:] przed [n] + spółgłoska szczelinowa ...................................................................... 90 [a] .............................. 91 [a] - [b] ................................................................................................................................ 92 [b] - [b] ................................................................................................................................ 93 [a] - [ae] ............................................................................................................................. 94 Niedyftongicznawymowa połączenia literowego ............................................ 95 Niedyftongicznawymowa połączenia literowego ............................................ 96 [a] - [ao] ............................................................................................................................. 97 [a] - [o4>] ............................................................................................................................. 98 Niedyftongicznawymowa połączeń literowych , , ................. 99 Następ ze zwarciem krtaniowym - następ ze zwarciem miękkim............................ 100 Następ ze zwarciem krtaniowym w pozycji hiatusowej ........................................... 101 Następ ze zwarciem krtaniowym na granicy morfemów ........................................ 102 Akcentuacja wyrazów dwusylabowych (z wygłosowym [a] względnie [b])............ 103 Akcentuacja wyrazów trójsylabowych (z przedrostkami be- lub ge- oraz wy­ głosowym [a] względnie [b]) ................................................................................................. nr 104 Akcentuacja wyrazów złożonych .................................................................................. nr 105 Akcentuacja złożeń przedrostkowych ......................................................................... nr 106 Akcentuacja derywatów .................................................................................................

nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr nr

227 228 229 229 230 230 231 232 232 233 233 234 235 235 235 236 237 238 238 239 239 240 241 241 242 242 243 243 243 244 245 245 246 246 247 247 248 249 249 250 250 251 251 251 252 253 254 254 254 255 255 255 255 256

9

nr 107 Wypowiedzi emfatyczne, w których sylaba akcentowana zawiera samogłoskę napiętą ....................................................................................................................... nr 108 Wypowiedzi emfatyczne, w których sylaba akcentowana zawiera samogłoskę nienapiętą .................................................................................................................

XVI. Ćwiczenia intonacyjne

XVII. Bibliografia

256

257

..............................................................................................

258

.................................................................................................................

278

Wstęp

1

Znaczenie poprawnej wymowy

Minęły już czasy, kiedy z językiem obcym stykano się przeważnie w formie pisanej, a bezpośrednie kontakty między ludźmi różnych narodowości należały do zjawisk rzadkich. Gwałtowny rozwój środków komunikacji, wielostronna współpraca między­ narodowa oraz szybkie upowszechnienie turystyki sprawiły, iż znajomość języków obcych zaczęto utożsamiać z umiejętnością ustnego porozumiewania się. Mimo że nauka poprawnej wymowy wkroczyła już na stałe do programów nauczania naszych szkół, to jednak wciąż jeszcze spotkać się można z poglądami, że nie warto poświęcać zbyt wiele czasu i wysiłku opanowywaniu wymowy, gdyż cudzoziemiec i tak nas zrozumie, jeśli tylko posługiwać się będziemy językiem poprawnym pod względem gramatycznym i słownikowym, zaś „polski akcent” nie tylko nie przeszkodzi nam w porozumieniu się, ale doda naszej wymowie swoistego cudzoziemskiego uroku. Poglądy takie, z gruntu fałszywe i w skutkach swoich wysoce szkodliwe, pokutują gdzieniegdzie dlatego, że fonetyka jest nauką stosunkowo młodą i jej osiągnięcia nie dotarły wszędzie w takim stopniu, w jakim należałoby sobie tego życzyć. Nie bez znaczenia jest tu również pesymistyczne przekonanie, rozpowszechnione w oparciu o wyniki nauczania i, dodajmy od razu, niewłaściwego nauczania, że uczeń polski nigdy nie osiągnie takiego stopnia opanowania wymowy języka obcego, jaką posiadają osoby, dla których jest on językiem ojczystym. Ograniczenie ambicji dydaktycznych do opanowania wymowy w takim stopniu, by być względnie łatwo zrozumianym, pozbawione jest wszelkich podstaw teoretycznych, gdyż nie sposób ustalić granic, w jakich należałoby opanować wymowę umożliwiającą proces porozumiewania się. Wyrazy wymówione niepoprawnie w określonej sytuacji lub w określonym kontekście mogą być właściwie zrozumiane, podczas gdy w innym zdaniu te same wyrazy, wymówione z nieznacznym tylko odchyleniem od normy, mogą pociągnąć za sobą całkowite niezrozumienie wypowiedzi. Niezależnie od tego wymowa niezupełnie poprawna, niezaklócająca procesu zrozumienia, zmusza słuchacza do podświadomego korygowania naszej wypowiedzi w czasie odbioru, co na dłuższą metę 11

jest procesem nużącym i irytującym słuchacza. Niepoprawna wymowa zawsze sprawia na naszym rozmówcy cudzoziemcu niemiłe wrażenie i będzie go raziła. Podobnie jak cudzoziemiec mówiący niepoprawnie po polsku naraża się na śmieszność i staje się powodem licznych żartów, tak również i obcokrajowiec słysząc naszą niepoprawną wymowę nie może oprzeć się ujemnemu wrażeniu. Przekonanie o uroku cudzoziemskiego akcentu pozbawione jest wszelkich podstaw i jest wyłącznie mitem zrodzonym z wygod­ nictwa i lenistwa umysłowego. Niesłuszny jest również argument, iż opanowanie poprawnej jednolitej wymowy obcej jest niepotrzebne, gdyż sami cudzoziemcy nie mówią tak samo na całym obszarze językowym i we wszystkich sytuacjach. Prawdą jest, że wymowa Niemca z Nadrenii nie jest identyczna z wymową np. Bawarczyka, a ta z kolei różni się od wymowy mieszkańca Berlina. Prawdą jest również, że ta sama osoba, będąca w kręgu rodzinnym, często używa innej wymowy niż wtedy, gdy występuje w miejscu publicznym. Istnieją więc na niemieckim obszarze językowym różnice wymowy charakterystyczne dla poszczególnych odmianek regionalnych języka, jak i dla odmianek środowiskowych, podobnie jak to zresztą ma miejsce w języku polskim. Niezależnie od tego istnieje jednak również ponadregionalna wymowa ortofoniczna, skodyfikowana w słownikach wymowy, nauczana w szkołach i używana w komunikacji językowej o zasięgu ogólnym. Niemiec zawsze rozpozna swego rodaka po sposobie wymawiania, nawet jeśli wymowa tego ostatniego znacznie różni się od jego własnej. Nie znaczy to jednak wcale, że i cudzoziemiec może sobie pozwolić na odchylenia od normy ponadregionalnej, gdyż nawet drobne niedociągnięcia w tym zakresie będą odbiegały od określonego typu wymowy i staną się rażącymi błędami. Nawet jeśli sytuacja lub kontekst zapobiegnie powstaniu nieporozumień, to i tak wymowa taka będzie dla Niemca obca i rażąca. Opanowanie poprawnej wymowy ma więc zarówno aspekt komunikatywny, jak i emocjonalny. Zapobiega ono nie tylko nieporozumieniom w procesie komunikacji językowej, lecz wywołuje również pozytywny stosunek emocjonalny słuchacza i umożliwia dzięki temu osiągnięcie pełnego efektu komunikacyjnego. Przyswojenie sobie w pełni poprawnej wymowy, zgodnej z normą przyjętą w społeczności, której języka się uczymy, ma również znaczenie indywidualne dla samego mówiącego. Im lepiej sam wymawia, tym lepiej rozumie on cudzoziemca mówiącego swym językiem ojczystym. Pełne opanowanie obcej wymowy jest - wbrew niektórym poglądom sceptycznym - zadaniem w pełni realnym. Dotyczy to również osób dorosłych. Nieprawdą jest, że człowiek dorosły nigdy nie pozbędzie się swojego rodzimego akcentu i nie jest w stanie opanować wymowy w stopniu zbliżonym do wymowy cudzoziemców. Każdy człowiek, jeśli tylko nie ma wad anatomicznych organów mowy, może zarówno w wieku dziecięcym jak i dojrzałym opanować drugi język z taką samą poprawnością, z jaką używają go ludzie, dla których jest on językiem ojczystym. Do osiągnięcia tego celu konieczne są jednak systematyczne ćwiczenia pod kierunkiem doświadczonego nauczyciela. Samo słuchanie obcej wymowy i próby jej naśladowania mogą dać pożądane efekty jedynie we wczesnym dzieciństwie (mniej więcej do 12 roku życia), kiedy trwają jeszcze procesy podświadomego naśladowania ciągów fonicznych i budowania nowych wzorców głos­ kowych. W późniejszym wieku nie zachodzi już spontaniczne opanowywanie wymowy, polegające na słuchaniu poprawnych wzorców i usiłowaniu ich naśladowania. Znane są 12

wypadki, że ludzie dorośli, przebywając przez długie lata w środowiskach obcojęzycznych, nie byli w stanie przyswoić sobie poprawnej wymowy danego języka. Wynika to z prawidłowości, że uczeń starszy, który posiada utrwalone nawyki wymowy języka ojczystego, zatracił już bezpowrotnie zdolność do samoistnego budowania nowych wzorców głoskowych i obce głoski słyszy poprzez własny system głosek, identyfikując je zarówno w zakresie percepcji jak i produkcji z najbliższymi podobnymi głoskami języka ojczystego. Proces ten dotyczy zresztą nie tylko obcych głosek, lecz również obcej asymilacji, akcentuacji, rytmizacji wypowiedzi i jej intonacji. Język ojczysty staje się tu hamulcem w przyswojeniu sobie obcej wymowy i to tym większym, im uczeń jest starszy. Zrozumiałe staje się zatem, że wyrobienie nowych nawyków artykulacyjnych możliwe jest w tym wypadku tylko poprzez intensywne systematyczne ćwiczenia. Fakt, że obecnie spotyka się jeszcze stosunkowo mało osób, które władałyby kilkoma językami obcymi równie biegle i poprawnie jak językiem ojczystym, spowodo­ wany jest brakiem powszechnej znajomości właściwych metod nauczania. Jednak i w tym zakresie zarysowuje się w ostatnich latach wyraźny postęp. Odpowiednia ranga fonetyki w programach kształcenia nauczycieli w czasie studiów neofilologicznych powinna i tu w niedalekiej przyszłości przyczynić się do znacznej poprawy w tej dziedzinie.

2

Rola fonetyki w nauczaniu poprawnej wymowy

Fonetyka jest nauką zajmującą się sygnałami dźwiękowymi, wytwarzanymi przez narządy mowy w procesie komunikacji językowej. Pod pojęciem sygnału dźwiękowego rozumiemy nie tylko głoski, lecz również akcent, rytm i intonację. Także modyfikacje sygnału dźwiękowego pod wpływem akcentu i tempa mowy (np. redukcja, elizja) lub głosek sąsiadujących (np. asymilacja) są przedmiotem badań fonetyki. Chociaż fonetyka zajmuje się tylko stroną dźwiękową wypowiedzi i nie interesuje się jej stroną znaczeniową, to jednak nigdy nie pomija faktu, że mowa służy porozumiewaniu się ludzi. Dźwięki mowy można badać z różnych punktów widzenia. Można je obserwować i opisać w trakcie wytwarzania ich przez osobę mówiącą (nadawcę), śledząc proces ich powstawania. Można badać je jako gotowe produkty, zjawiska fizyczne, istniejące niezależnie od nadawcy i odbiorcy. Można się nimi też zajmować z punktu widzenia ich percepcji przez odbiorcę, odpowiadając na pytania, w jaki sposób sygnały dźwiękowe odbierane są przez osobę słuchającą. Każdy z tych punktów widzenia wymaga innego sposobu badania i opisu. Opisem powstawania sygnału dźwiękowego zajmuje się fonetyka artykulacyjna. Bada ona działanie narządów mowy w poszczególnych fazach powstawania dźwięków, które opisuje i klasyfikuje według ich cech artykulacyj­ nych. Przedmiotem badań fonetyki akustycznej są fale głosowe. W odniesieniu do sygnałów dźwiękowych mowy ludzkiej fonetyka akustyczna bada strukturę akustyczną dźwięków, używając w tym celu skomplikowanych przyrządów technicznych. Najmłodszą gałęzią fonetyki jest fonetyka audytywna, ograniczająca swój zakres badań do percepcji, a także przetwarzania sygnałów dźwiękowych w analizatorze akustycznym odbiorcy. Upraszczając nieco sprawę można powiedzieć, iż przedmiot badań fonetyki 13

artykulacyjnej znajduje się między płucami a wargami nadawcy, fonetyki akustycznej - między wargami nadawcy a uchem odbiorcy, zaś fonetyki audytywnej - między uchem zewnętrznym odbiorcy a jego mózgiem. Szczególne znaczenie dla nauczania wymowy ma fonetyka artykulacyjna. Wyniki badań nad akustycznymi właściwościami dźwięków języka oraz ich percepcją za pomocą słuchu odgrywają w praktycznej nauce języka obcego rolę drugorzędną. Nie jest jednak wykluczone, że w przyszłości również i wyniki badań z dziedziny fonetyki akustycznej znajdą praktyczne zastosowanie w nauce wymowy. Dotychczasowe próby ich wykorzys­ tania znajdują się jednak dopiero w fazie początkowej i na razie nie może jeszcze być mowy o ich powszechnym zastosowaniu. Fonetyka normatywna daje odpowiedź na pytanie, jak należy wymawiać. Zawiera więc opisy realizacji głosek, traktowanych jako wzorcowe. Ortofonia wyznacza zasady określania norm poprawności wymowy. Niemiecka wymowa ortofoniczna rozróżnia kilka stopni poprawności, począwszy od tzw. „Hochlautung”, wzorca idealnego o wartości dydaktycznej, poprzez „gemaBigte Hochlautung”, normy umiarkowanej dopuszczającej pewne formy zasymilowane lub zredukowane, aż do „Umgangslautung”, wymowy regionalnych odmianek językowych. W ramach fonetyki normatywnej bada się również stosunek głoski do zapisu. Dział fonetyki normatywnej, w której omawia się, w jaki sposób należy wymawiać poszczególne litery wzgl. połączenia literowe, nazywa się ortoepia. Do problematyki ortoepii należy np. stwierdzenie, że litera oznacza w akcentowanej sylabie otwartej lub przed pojedynczą spółgłoską długie napięte [e:], przed połączeniami spółgłoskowymi krótkie nienapięte [e], a w sylabie nieakcentowanej centralne [a]. Zasadami poprawnościowymi określającymi, jakimi znakami oddaje się w piśmie poszczególne głoski, zajmuje się o r t o g r a f i a. Ortografia ustala np., kiedy samogłoskę [e] piszemy w języku niemieckim przez , a kiedy przez . Fonetyka artykulacyjna dostarcza uczącemu się przede wszystkim wiedzy o procesach towarzyszących powstawaniu dźwięków mowy. Pewien zasób tej wiedzy okaże się w nauczaniu wymowy języka obcego zawsze potrzebny. Można, co prawda, osiągać niekiedy zadowalające wyniki metodą bezpośredniej imitacji. Ma to miejsce zwłaszcza u ucznia młodszego, u którego procesy podświadomej analizy mowy i wytwarzania nowych wzorów głoskowych nie uległy jeszcze zahamowaniu. Najczęściej jednak uczniowie nie naśladują poprawnie obcej wymowy i wtedy objaśnienia, jak należy artykułować obcą głoskę, stanowią warunek konieczny do uzyskania zadowalających wyników. Przy nauczaniu kontrastywnym, w którym uczy się wymowy obcej z uwzględ­ nieniem zautomatyzowanych nawyków języka ojczystego, wyjaśnianie różnic artykulacyjnych między językiem obcym a ojczystym stanowi integralną część nauczania wymowy. Jest ono możliwe tylko w oparciu o szczegółową wiedzę o procesach artykulacyjnych, której dostarcza nam fonetyka. Wiedza o organach mowy i procesach artykulacyjnych nabiera szczególnego znaczenia w kształceniu nauczycieli języków obcych. Nauczyciel bowiem musi nie tylko wyróżniać się nienaganną wymową, lecz także winien posiadać wszechstronną wiedzę fonetyczną i metodyczną.

14

3

Fonetyka a fonologia

Chociaż fonetyka nie pomija faktu, że mowa służy porozumiewaniu się ludzi, to jednak nie zajmuje się stroną znaczeniową wypowiedzi. Tymczasem istota porozumiewania się za pomocą sygnałów dźwiękowych polega na tym, że odpowiednim sygnałom lub ich zespołom odpowiadają w danym języku określone znaczenia. Sygnały dźwiękowe mowy można opisać bardzo szczegółowo, uwzględniając wszystkie słyszalne cechy, jakie posiadają. Można np. opisać pierwszą głoskę wyrazu dama jako głoskę dźwięczną, zwarto-wybuchową, przedniojęzykową. Jest ona głoską dźwięczną w przeciwieństwie do [t], które jest bezdźwięczne, głoską zwarto-wybuchową w stosunku do [z], które jest szczelinowe oraz głoską przedniojęzykową w stosunku do [g], które jest tylnojęzykowe. Zmiana choćby tylko jednej z podanych cech głoski [d] na inną przeciwstawną pociągnęłaby za sobą zasadniczą zmianę tej głoski, zaś wyraz, w którym by taka zmieniona głoska występowała, byłby już innym wyrazem. Wyraz dama ma przecież inne znaczenie niż wyrazy tama, sama, gama. Spółgłoska [d] ma niewątpliwie jeszcze inne cechy, które dokładny opis powinien uwzględnić. Tak np. w wyrazie dama spółgłoskę tę niektórzy wymawiają z większą siłą, inni z mniejszą, jedni wymawiają dłużej (tzn. z przerwą między zwarciem i rozwarciem), inni krócej. Fakt ten jednak nie pociąga za sobą zmiany spółgłoski [d] na inną, a wyrazy, w których takie silniejsze lub słabsze, dłuższe lub krótsze [d] występuje, pozostają tymi samymi wyrazami. Otóż cechy, których zmiana pociąga za sobą zmianę głoski na inną, a w konsekwencji też zmianę wyrazu na inny, nazywamy cechami odróżniającymi lub cechami dystynktywnymi. Dźwięczność, zwartość i przedniojęzykowość to zespól cech odróżniających głoski [d]. Taki zespół cech dystynktywnych to właśnie fonem. Fonem nie jest identyczny z głoską, gdyż głoska oprócz zespołu cech odróżniających ma jeszcze inne, dodatkowe cechy, które jako nieodróżniające nie wchodzą w zakres fonemu. Co więcej, fonemy (= zespoły cech dystynktywnych) jako takie nie istnieją same, gdyż równocześnie z zespołem cech odróżniających występują również inne cechy, nieodróżniające. Zespół cech odróżniających + cechy nieodróżniające to głoska. Sam zespół cech dystynktywnych to fonem. Przedmiot badań fonologii stanowią fonemy. Każda głoska posiadająca taki sam zespół cech odróżniających jest przedstawicielem jednego i tego samego fonemu. Oprócz cech odróżniających głoski mają jeszcze inne cechy, różne w zależności od osoby mówiącej, a więc od jej temperamentu, wieku, płci, przynależności do pewnej grupy społecznej lub dialektycznej. Powstają w ten sposób indywidualne lub społeczne odmianki fonemu, charakterystyczne dla danej jednostki lub całych grup społecznych. Niektórzy np. inaczej wymawiają głoskę nagłosową w wyrazach chata i chart, a inaczej w wyrazach hasto i hardy, inni natomiast w obu wypadkach używają tej samej, jednakowej głoski tylnojęzykowej [x]. Istnieją jednak także odmianki, które występują u wszystkich członków danej społeczności językowej, a które zależne są od sąsiedztwa innych głosek, ściśle mówiąc - od pozycji w wyrazie. Głoska przedstawiana za pomocą znaku fonetycznego [k] inaczej jest wymawiana w wyrazie kat, a inaczej w wyrazie kit. W pierwszym wypadku tylna część grzbietu języka tworzy zwarcie przy podniebieniu miękkim i spółgłoska ma brzmienie twardsze, w drugim wypadku przednia część grzbietu języka tworzy zwarcie 15

bliżej podniebienia twardego i głoska brzmi wtedy bardziej miękko. Samogłoska w wyrazie sen jest szeroka, bliższa [a], a w wyrazie sień jest zwężona, bliższa [i]. Różnice te nie są jednak przez mówiących po polsku zauważane. Występują one niejako automatycz­ nie w zależności od otoczenia fonetycznego, np. [e] szerokie w otoczeniu głosek tzw. twardych, por. sen, cena, wesoły, zaś [e] zwężone w otoczeniu głosek miękkich, np. w wyrazach sień, cień, wiejski. Różnice między tymi dwiema głoskami nie są w języku polskim wykorzystywane do odróżniania wyrazów. W innym języku natomiast wspomnia­ na różnica decyduje o znaczeniu wyrazów. Tak np. w języku niemieckim różnica fonetyczna między wyrazami Bett i Beet polega właśnie na różnicy między głoskami [e] oraz [e]. Zatem głoski te stanowią dwa różne fonemy, w języku polskim natomiast tylko jeden. Polski fonem /e/ ma dwie odmianki uwarunkowane sąsiedztwem innych głosek, tzw. odmianki pozycyjne. Jeśli w języku polskim dwa wyrazy różnią się głoskami [e] i [e], to muszą one różnić się otoczeniem tych głosek, gdyż sąsiedztwo to jest tu sprawcą tej różnicy. Stąd też odmianki pozycyjne jednego fonemu nie mogą służyć do odróżniania wyrazów. Posiadają one ten sam zespół cech dystynktywnych i należą dzięki temu do tego samego fonemu. Odmianki pozycyjne fonemu nazywają się a 1 o f o n a m i. Uświadomienie sobie różnicy między fonemem (zespołem cech odróżniających) a alofonem (odmianką pozycyjną fonemu) ma dla nas o tyle praktyczne znaczenie, że różnice między językiem polskim a niemieckim mogą być natury fonemicznej lub alofonicznej, tzn. mogą dotyczyć cech odróżniających wchodzących w skład fonemu lub też cech, które nie wchodzą w zakres fonemu, a które są charakterystyczne dla danego alofonu. I tak różnica między polskim a niemieckim alofonem [e] jest natury fonemicznej. W języku polskim bowiem [e] jest alofonem fonemu /e/, w języku niemieckim jest alofonem fonemu /e/. Języki różnią się pod względem ilości fonemów. Jeden język ma ich mniej, drugi więcej. Istnieje przy tym zależność między ilością fonemów danego języka a ich jakością. Fonem polski /e/ posiada jako cechy odróżniające: „przedniość” (w odróżnieniu od fonemu /□/, który jest „tylny”), „średniość” (w odróżnieniu od /i/, które jest „wysokie” oraz /a/, które jest „niskie”) oraz „nienosowość” (w odróżnieniu od /g/, które jest „nosowe”). Każda głoska posiadająca wymienione cechy należy w języku polskim do fonemu /s/. Fakt, że w języku polskim fonem ma tylko trzy cechy odróżniające, pociąga za sobą możliwość istnienia stosunkowo dużej ilości odmianek tego jednego fonemu, różniących się bądź to stopniem otwarcia ust, bądź też stopniem rozchylenia warg. Inaczej jest w języku niemieckim, w którym wymienione trzy cechy dystynktywne fonemu /e/ są niewystarczające. Różnica między takimi wyrazami, jak Helle ['hsla], hehle ['he:la], Hólle ['hoela] wskazuje na jeszcze dwie cechy, mianowicie „nienapiętość” (w stosunku do /e/, które jest „napięte”) oraz „niezaokrągloność” (w stosunku do /oe/, które jest „zaokrąglone”). To bogactwo cech stanowiących fonem /e/ w języku niemieckim zmusza do dokładniejszego wymawiania jego odmianek. Przekroczenie granicy, które w języku polskim pozostawałoby jeszcze w ramach fonemu /e/, tu oznacza już wkroczenie na teren innego fonemu, co pociąga za sobą zakłócenie w procesie porozumiewania się. Jakość fonemu zależna jest więc od ilości fonemów. Im więcej fonemów język posiada, tym są one bogatsze w cechy odróżniające. W tym sensie jakość fonemu uzależniona jest od wszystkich fonemów danego języka, wraz z którymi tworzy on swój system fonologiczny.

16

4 Wymowa a pismo Pismo języka niemieckiego jest pismem literowym, stanowiącym system znaków odnoszących się do fonemów. Podobnie jak fonemy realizowane są w mówieniu poprzez różne odmianki głosek, również znaki graficzne symbolizujące pojedyncze fonemy mogą w piśmie wystąpić w postaci różnych liter lub ich połączeń. Znaki systemu graficznego realizowane w piśmie w postaci liter lub połączeń literowych nazywa się g r a f e m a m i. Zasadnicza różnica między fonemem a grafemem polega na tym, że fonemy spełniają funkcję dystynktywną i służą do odróżniania wyrazów, podczas gdy funkcja grafemów polega na symbolizowaniu fonemów. Grafemy są więc wizualnymi odpowiednikami fonemów w piśmie. W tym sensie system grafemiczny jest systemem sekundarnym, odnoszącym się do systemu fonologicznego, którego elementy służą do budowy i odróżniania od siebie wyrazów. Postać graficzna wyrazów nie ma bezpośredniej wartości komunikacyjnej, gdyż symbolizuje ona jedynie jej postać foniczną, która z kolei dopiero jest nosicielem informacji. Właściwe zrozumienie relacji między graficzną a foniczną stroną wyrazu z jednej strony, a jego znaczeniem z drugiej strony, ma podstawowe znaczenie dla metodyki nauczania języków obcych. Wynika z niej bowiem bezpośrednio postulat rozpoczynania nauki języka od języka mówionego. Pismo niemieckie wywodzi się z alfabetu łacińskiego, składającego się z 26 liter. Ponieważ znaków tych jest mniej niż fonemów niemieckich, więc w praktyce dla ich oznaczenia wykorzystuje się również połączenia literowe (np. ch, sch, ie) oraz litery ze znakami diakrytycznymi (np. a, ó, ii). W wielu wypadkach pojedyncze znaki oznaczają dwa lub nawet trzy różne fonemy, przy czym jako czynnika odróżniającego używa się ich pozycji w wyrazie, np. < s > oznacza w nagłosie wyrazowym oraz w śródgłosie między głoskami dźwięcznymi dźwięczne [z], np. sagen, Bremse, w wygłosie bezdźwięczne [s], np. was, Hans, zaś w nagłosowych połącze­ niach , bezdźwięczne [f], wp.spielen, Strafie. Grafemy samogłoskowe z reguły odnoszą się do większej ilości fonemów, por. Weg [ve:k] - weg [vsk], hoch [ho:x] -Hochzeit |'haxtsaet], Lack [lak] - er lag [la:k] itd. Z drugiej strony jeden i ten sam fonem może być zapisywany przy pomocy różnych liter pojedynczych, por. Wandę [’vsnda] - Wende ['venda], Leute ['loc^ta] - ich laute ['bt9], Eis [aes] - heifl [haes], Rat [ra:t] - Rad [ra:t]. Tylko nieliczne litery oznaczają w języku niemieckim zawsze jedną i tę samą głoskę. , < 1 >. Wszystkie Do nich należą:

, , pozostałe litery odnoszą się do dwóch lub trzech głosek. Poza tym istnieją też litery pojedyncze symbolizujące połączenia głoskowe, jak np. oznaczające [ts] i oznaczające [ks], oraz połączenia literowe odnoszące się do głosek pojedynczych, jak sch>, ng Szczegółową reprezentację grafemiczną głosek języka niemieckiego omówiono w rozdziałach poświęconych wymowie poszczególnych głosek. W tym miejscu warto jednak odnotować pewne regularności pisowni, które - choć nie pozbawione wyjątków - mogą mieć praktyczne znaczenie w nauce pj kpiemieckiej. 1) Podwójne litery spółgłoskowe oznac zawsze spółgłoski pojedyncze, np. Wett

, w prze

ństwie do języka polskiego,

17

['tana], bellen ['bclanj. Podwojenie liter spółgłoskowych jest znakiem krótkości samogłosek je poprzedzających. 2) Litery spółgłoskowe , , w wygłosie wyrazów oznaczają głoski bezdźwięczne [p], [t], [k], np. Leib [laep], Rad [ra:t], Weg [ve:k]. Wartość tę zachowują również w wygłosie morfemicznym w obrębie wyrazów złożonych lub pochodnych np. weiblich [vaephę], Landmann ['lantman], Bergwerk ['berłcyerk]. 3) W akcentowanej sylabie otwartej pojedyncze litery samogłoskowe są znakiem samogłosek długich (napiętych), np. sagen ['za:gan], lesen [’le:zan], mude [’my:da], rufen [’ru:fan], loben [’lo:ban]. 4) W akcentowanej sylabie zakończonej pojedynczą spółgłoską litery samogłoskowe przeważnie oznaczają samogłoskę długą (napiętą) np. Gas [ga:s], Hut [hu:t], /7o/[ho:f], schwiil [Jvy:l], schdn [f:n], bequem [ba'kye:m] itd. 5) W akcentowanej sylabie zakończonej połączeniem spółgłoskowym litery samogłoskowe odnoszą się do samogłosek krótkich (nienapiętych), np. Land [lant], Heft [heft], wild [vilt], oft [aft], Luft [luft]. Wyjątek stanowią tu wyrazy, w których połączenia spółgłoskowe powstały w wyniku elizji samogłoski [a], np. ihrgrabt [gra:pt], ihrhebt [he:pt], tags [tu:ks], oraz niektóre inne wyrazy jak Trost [tro:st], Schuster [’Ju:sti?], Bart [ba:rt], Geburt [gabumt].

6) Podwojone litery samogłoskowe oznaczają samogłoski długie (napięte). Podwajanie dotyczy tylko liter , , , np. Saal [zad], See [ze:], Boot [bo:t], 7) Litera po samogłoskach (tzw. h-nieme) oznacza długość samogłoski. po samogłoskach wymawiane jest jedynie w niektórych wyrazach jak Ahom ['a:horn], Uhu [’u:hu:], Oheim [’o:haem], Alkohol ['alkohod], Hoheit [’ho:haet], 8) Połączenie literowe symbolizuje długie napięte [i:], z wyjątkiem wyrazów rierzehn, vierzig, Yiertel, które wymawia się z krótkim nienapiętym [i]. Jak z powyższego wynika, system graficzny języka niemieckiego daleki jest od doskonałości. Z jednej strony różnice w pisowni nie odzwierciedlają różnic w wymowie, por. Mahl - Mai, Rad - Rat, Held - halt, z drugiej strony różnice w wymowie nie znajdują żadnego odbicia w zapisie, np. Bruch [brox] - złamanie, Bruch [bru:x] - trzęsawisko, Osten [ostań] - wschód, Ostem ['oistpn] - Wielkanoc, weg [vsk] - precz, Weg [ve:k] - droga. Te i inne rozbieżności między wymową a pisownią niemiecką sprawiają, że nauka wymowy przy pomocy reguł ortoepicznych z góry skazana jest na niepowodzenie. Co więcej: fakt, że w języku polskim litery mają częstokroć zupełnie inną wartość foniczną niż w języku niemieckim powoduje, że osoby nauczane wymowy niemieckiej przy pomocy zapisu ortograficznego będą niejako narażone na popełnianie zasadniczych błędów fonetycznych. Jedynym zapisem, odzwierciedlającym wymowę w sposób konsekwentny, jest transkrypcja fonetyczna, przestrzegająca zasady, że jeden znak graficzny odpowiada jednej głosce. Najbardziej rozpowszechnioną transkrypcją fonetyczną w nauce języków nowożytnych jest zapis Association Phonetiąue Internationale (API), stosowany również w niniejszym podręczniku.

5

Wpływ języka ojczystego na wymowę języka obcego

Nauczanie języka obcego znacznie utrudnia fakt, że uczeń nasz posiada już zautomatyzo­ wane i utrwalone nawyki wymowy języka ojczystego. Proces podświadomej analizy ciągów fonicznych oraz spontanicznego wytwarzania i magazynowania w umyśle nowych wzorców głoskowych trwa tylko przez stosunkowo niedługi okres życia człowieka i kończy się w zasadzie między 12 a 14 rokiem życia. Znaczy to, że w okresie swego dzieciństwa uczeń jest w stanie opanować wymowę również języka obcego w sposób spontaniczny bez specjalnych ćwiczeń fonetycznych, o ile tylko będzie miał wystarczająco intensywny kontakt z językiem obcym. Inaczej wygląda sprawa w okresie młodzieńczym, a tym bardziej w wieku dojrzałym człowieka. Po ostatecznym ustaleniu się wzorców głoskowych języka ojczystego (co ma miejsce około 14 roku życia), uczeń słyszy dźwięki języka obcego poprzez system głosek języka ojczystego i identyfikuje dźwięki obce zarówno w zakresie percepcji, jak i produkcji, z najbliższymi podobnymi głoskami języka polskiego. W ten sposób dochodzi do hamującego wpływu języka ojczystego na opanowanie poprawnej wymowy obcej, zjawiska, które w literaturze fachowej nazywa się interferencją. Należy uświadomić sobie, że starszy wiekiem uczeń polski dlatego wymawia niepoprawnie głoski języka obcego, że je po prostu źle słyszy, gdyż poprawną percepcję przesłania mu system głosek języka ojczystego. Każdy nauczyciel języka niemieckiego zna zapewne z własnej praktyki nauczania przypadki, kiedy korygując złą wymowę ucznia, np. wyrazu lesen, który uczeń uporczywie wymawia jako ['lezen], usłyszy w końcu zirytowaną odpowiedź: „Ależ panie profesorze, ja przecież mówię ['lezsn]”, podczas gdy on konsekwentnie koryguje jego wymowę, powtarzając poprawną formę ['le:zan]. Takie zachowanie się ucznia jest w świetle teorii interferencji zupełnie prawidłowe. Innych wyników nie należy się po prostu spodziewać. Interferencja foniczna języka ojczystego będzie działała tak długo, dopóki nie wytworzymy u ucznia nowych nawyków artykulacyjnych dostatecznie silnych, by mogły one wyeliminować nawyki wymowy ojczystej w percepcji i produkcji głosek obcych. Proces wykształcenia i utrwalenia nowych nawyków artykulacyjnych jest podstawowym zadaniem nauki wymowy języka obcego. Wpływ języka ojczystego na wymowę języka obcego sprowadza się zatem do zniekształceń właściwej wymowy obcej. Zniekształcenia te zachodzą w sposób regularny, zgodnie z prawidłowościami wynikającymi z różnic istniejących między wymową języka obcego a języka ojczystego. Znając te różnice można w sposób bardzo precyzyjny przewidzieć błędy wymowy, jakie popełnią uczniowie w trakcie opanowywania języka obcego, a to z kolei pozwala na opracowanie szczegółowego programu nauczania wymowy. Nauczanie wymowy w oparciu o taki program będzie nauczaniem kontrastywnym, które uważamy za najbardziej efektywne i ekonomiczne. Błędy wymowy, spowodowane interferencją języka ojczystego, mogą niekiedy doprowadzać do zakłóceń w komunikacji językowej. W innych wypadkach natomiast mogą nie pociągać za sobą trudności w porozumiewaniu się. Wyjaśnienie tego stanu rzeczy znajdziemy w fonologii, nauce, która zajmuje się funkcją głosek w procesie komunikacji językowej. Rozważmy następujący przypadek: 19

IL

Uczeń o ukształtowanym już systemie fonologicznym języka ojczystego słyszy głoski języka niemieckiego poprzez filtr swojego własnego systemu fonologicznego i utożsamia obce fonemy z własnymi podobnymi. Samogłoski takich wyrazów jak Helle (jasność), Holle (piekło), ich hehle (ukrywam), Hdhle (jaskinia), będące przecież odmiankami czterech różnych fonemów /e, oe, e, 4>/, uczeń polski zidentyfikuje z jednym polskim /e/, wymawiając wszystkie wymienione wyrazy w sposób niewłaściwy jako [’xs1e]. Jest rzeczą oczywistą, iż takie zastępowanie czterech niemieckich fonemów jednym fonemem polskim prowadzi do zatarcia różnic między licznymi wyrazami, a więc staje się przyczyną zaburzenia procesu porozumiewania się. Ale interferencja języka ojczystego dotyczy nie tylko fonemów. Ulegają jej również obce alofony (odmianki fonemu). W języku niemieckim istnieje spółgłoska tylnojęzykowa [x] oraz przedniojęzykowa [ę] - są to alofony będące w granicach morfemu wariantami jednego fonemu. Po samogłoskach tylnych występuje twarde [x], np. machen, noch, Tuch, w pozostałych pozycjach miękkie [ę], np. ich, rechnen, Milch. W języku polskim fonem /x/ po samogłoskach przednich nie ma miękkiego alofonu. W pozycjach, w których w języku niemieckim występuje alofon [ę], spotykamy w języku polskim [x] twarde, np. ich, nich, niech, mech. Otóż i w tych wypadkach obserwuje się interferencję języka polskiego. Uczeń polski w miejscu niemieckiego miękkiego alofonu [ę], np. w wyrazie Licht, podstawia własną odmiankę twardą, wymawiając wyrazy niemieckie, w których ten alofon występuje, w sposób niewłaściwy. Interferencja języka ojczystego w zakresie alofonicznym może czasem utrudniać porozumiewanie się. Najczęściej jednak, wymawiając niepoprawnie jedynie odmianki pozycyjne fonemu, będziemy wprawdzie zrozumiani, jednak z powodu naszego „obcego akcentu” rozpoznani jako cudzoziemcy. Jeżeli dwa języki mają taki sam alofon, to może zachodzić różnica co do miejsca w wyrazie, w którym ten alofon występuje. Na przykład język niemiecki w pozycji nagłosowej nie zna alofonu [x], często pojawiającego się w tej pozycji w języku polskim, np. chata, chory, chętny. W języku niemieckim w nagłosie występuje alofon przydechowy [h]: Haus, Hand, Hund itd. Toteż Niemiec starający się mówić po polsku będzie zastępował polskie [x] swoim przydechem, wymawiając polskie chata jako ['hata], chory jako ['hort], I odwrotnie, Polak który nie zna głoski przydechowej [h], lecz jedynie twarde tylnojęzykowe [x], będzie wymawiał np. niem. Haus jako [xaus], Hund jako [xunt], co jest równie niepoprawne, jak niemiecka wymowa cytowanych przykładów polskich. Trudności mogą także powstać w zakresie wymowy pewnych połączeń alofonów obcych językowi polskiemu, które występują w języku niemieckim, np. [rjst], [rjt], jak w wyrazach Angst, singt. Interferencja języka ojczystego na sposób wymowy języka obcego dotyczy zjawisk zasadniczo różnych, z których należy zdawać sobie sprawę. Powyższe przykłady stanowiły ilustrację dla interferencji w zakresie fonemów, alofonów (odmianek fonemów) oraz ich dystrybucji (rozmieszczenia w wyrazie). Inną dziedziną, niezwykle ważną, w której obserwujemy interferencję języka ojczystego, jest asymilacja głosek na granicy wyrazów lub ich cząstek słowotwórczych, która w obu językach przebiega według innych zasad. W języku polskim w tzw. wymowie 20

krakowskiej (Kraków, Poznań, Łódź) wygłos spółgłoskowy jest dźwięczny lub bez­ dźwięczny zależnie od dźwięczności łub bezdźwięczności nagłosu następującego wyrazu, a więc brat pana [brat 'pana], ale brat Basi [brad 'bagi], rok przeszedł [rak 'pfejcdw], ale rok upłynął [rag u'pwin5w]. Językowi niemieckiemu takie wsteczne udźwięcznienie alofonu wygłosowego jest obce. Tu w podobnych sytuacjach zachodzi ubezdźwięcznienie nagłosowej spółgłoski dźwięcznej pod wpływem poprzedzającej spółgłoski bezdźwięcznej, a więc np. [d] w wyrazie du traci swoją dźwięczność, jeżeli poprzedzający wyraz kończy się na spółgłoskę bezdźwięczną, por. hast du [hast du], was machst du [vas 'maxst du]. Uczeń przyzwyczajony do praw, według których upodabnianie głosek zachodzi w języku rodzimym, będzie z reguły wymawiał cytowane przykłady jako |'hazdu], [vaz'mayzdu|. Należy wreszcie wspomnieć o różnicach w zakresie akcentuacji, intonacji i rytmu między językiem polskim a niemieckim. W języku polskim akcent wyrazowy pada z reguły na sylabę przedostatnią, por. poszedł, ale poszedłem, widział, ale widziałem. W języku niemieckim natomiast na ogół akcentowana jest sylaba rdzenna wyrazu. W wielu wypadkach, w których sylaba rdzenna jest zarazem sylabą przedostatnią, miejsce akcentu w języku niemieckim i w języku polskim pokrywa się i uczący się automatycznie akcentuje dobrze. W wypadku jednak, gdy w języku niemieckim sylaba rdzenna jest np. trzecią od końca, por. arbeiten, antworten, beurlauben, uczeń polski będzie miał trudności z właściwym akcentowaniem, albowiem zgodnie z zasadą panującą w języku ojczystym będzie skłonny akcentować również te wyrazy na sylabie przedostatniej. Również w zakresie intonacji i rytmizacji wypowiedzi istnieją między językiem niemieckim a polskim różnice i brak ich znajomości może być przyczyną błędów wymowy w tym zakresie. Rekapitulując: różnice między językiem polskim a językiem niemieckim w dziedzinie, która ma praktyczne znaczenie dla opanowania poprawnej wymowy, dotyczą: różnic między fonemami i alofonami, między miejscem występowania alofonów, różnic między ich połączeniami, między prawami asymilacji oraz między akcentuacją, intonacją i rytmem. Język ojczysty ingeruje w każdą z tych dziedzin, narzucając własne prawa i nawyki, co utrudnia uczącemu się opanowanie poprawnej wymowy języka niemieckiego.

6 Metodyka nauczania wymowy Zdolność dziecka do spontanicznego bezbłędnego naśladowania wymowy obcej kończy się w wieku szkolnym. Stąd powstaje konieczność systematycznego wyrabiania umiejęt­ ności fonetycznych w szkolnym procesie nauczania. Istnieje zasadnicza różnica między znajomością zasad wymowy obcej, a umiejętnością ich praktycznego zastosowania. O ile wiedza o tym, jak należy wymawiać, jest sprawą świadomości, o tyle umiejętność posługiwania się obcą wymową polega na wyrobieniu trwałych nawyków artykulacyjnych, które istnieją poniżej progu świadomości. Słysząc obce dla języka ojczystego dźwięki, uczeń nie uświadamia sobie tego faktu. Mając jednak wyrobione i utrwalone obce nawyki artykulacyjne, będzie nieświadomie stosował wymowę poprawną. Wyrobienie i utrwalenie tych właśnie nawyków jest sprawą pierwszej wagi. 21

Wiedza z zakresu fonetyki jest uczniowi w zasadzie niepotrzebna, choć czasem może być pożądana. Nauczyciel natomiast musi umieć nie tylko poprawnie wymawiać, lecz także powinien posiadać określony zasób wiedzy z dziedziny fonetyki i metodyki. Wiedza ta jednak nie jest mu potrzebna do przekazywania jej w całości uczniom, jest ona tylko warunkiem, ale warunkiem koniecznym, do wyrobienia u uczniów poprawnych nawyków artykulacyjnych. Sposób nauczania wymowy w dużym stopniu zależny jest od celu, jaki sobie postawimy w procesie nauczania. Inaczej będziemy postępować, jeżeli celem naszym będzie osiągnięcie tzw. biernej znajomości języka, a inaczej, jeśli dążyć będziemy do maksymalnego opanowania wymowy ortofonicznej. Innych ćwiczeń wymaga osiągnięcie umiejętności percepcyjnych, tj. identyfikowania i odróżniania obcych głosek, a innych osiągnięcie umiejętności produkcyjnych, poprawnego wymawiania obcych tekstów. Jasne określenie celu nauczania jest zatem warunkiem podstawowym dla doboru metod. W zależności od celu nauczania odróżniamy cztery podstawowe sytuacje dydaktyczne.

1) Pominięcie kompetencji fonicznych zarówno percepcyjnych jak i produkcyjnych. Celem nauczania jest uzyskanie umiejętności zrozumienia tekstów pisanych oraz ewentualnie również w pewnym zakresie umiejętności pisania w języku obcym. W tej sytuacji nauczania wymowy w zasadzie nie prowadzi się. Uczeń posługuje się substancją graficzną języka, pod którą podstawia wartości foniczne swojego języka ojczystego.

2) Uzyskanie kompetencji fonicznej tylko w zakresie percepcyjnym. Jest to sytuacja w praktyce rzadko spotykana i może ona wystąpić wtedy, gdy celem nauki oprócz zrozumienia tekstów pisanych będzie także zrozumienie języka mówionego (słuchanie audycji radiowych, bierny udział w konferencjach naukowych itp.). 3) Uzyskanie kompetencji fonicznej w zakresie percepcji oraz minimalnej kompetencji w zakresie produkcyjnym. W tej sytuacji zakłada się pełną zdolność do identyfikacji i odróżnienia wszystkich obcych fonemów oraz w zakresie „zrozumiałości dla cudzoziem­ ca” również umiejętność wytwarzania tekstów obcych. Uczeń, który osiągnął ten poziom umiejętności, jest w stanie zrozumieć mówione teksty obce oraz aktywnie wziąć udział w rozmowie. Mówi jednak „obcym akcentem” i jest rozpoznawany jako cudzoziemiec. 4) Uzyskanie pełnej kompetencji percepcyjnej i maksymalne zbliżenie się do obcej normy ortofonicznej w zakresie produkcji. Jest to poziom, jaki osiągnąć powinni studenci filologii obcych, którzy jako przyszli nauczyciele języków obcych przekazywać będą własne umiejętności swoim uczniom. Szczegółowe zasady nauczania fonetyki języków obcych są różne w zależności od języków, których wymowy się naucza, oraz od języka ojczystego ucznia. Inaczej trzeba uczyć wymowy niemieckiej ucznia polskiego, a inaczej ucznia, którego językiem ojczystym jest np. język angielski. Wynika to z faktu, że między językiem polskim a niemieckim istnieją w zakresie wymowy inne różnice niż między językiem angielskim a niemieckim. Zasady nauczania wymowy będą więc inne dla każdego języka nauczanego zależnie od ojczystego języka ucznia. Byłoby rzeczą nieekonomiczną i niepotrzebną stratą czasu, gdybyśmy chcieli uczyć ucznia polskiego wszystkich po kolei głosek niemieckich bez wyjątku. Byłoby mało celowe przeprowadzanie czasochłonnych ćwiczeń wszystkich

głosek niemieckich. Porównawcza analiza fonetyczna języka polskiego i niemieckiego wykazuje przecież, że niektóre głoski obu języków są, praktycznie biorąc, takie same, że takie same są niektóre ich połączenia, określone prawa asymilacji czy wreszcie pewne typy akcentuacji i intonacji. Uczeń polski nieświadomie, bez żadnych specjalnych wyjaśnień i ćwiczeń, będzie głoski te wymawiał poprawnie. Nauczanie tych głosek jest więc niepotrzebne. Między wymową polską a niemiecką istnieją jednak również daleko idące różnice, liczniejsze niż podobieństwa. Tych właśnie różnic, i tylko tych różnic trzeba nauczać, to znaczy systematycznie wytwarzać u ucznia nawyki wymawiania pewnych głosek i ich połączeń inaczej niż w języku ojczystym. Nie wystarczy na jednej z początkowych lekcji podać przegląd głosek niemieckich, nie wystarczy wytłumaczyć, na czym polegają różnice w stosunku do głosek języka polskiego. Nie wystarczy też długotrwałe słuchanie wymowy obcej, a nawet przećwiczenie na kilku lekcjach poszczególnych głosek i trudniejszych ich połączeń. Wyrobienie u ucznia trwałych nawyków artykulacyjnych osiągnąć można jedynie przez systematyczne ćwiczenia, przynajmniej w pierwszym roku nauczania języka. Sposób uczenia wymowy języka niemieckiego będzie inny nie tylko w zależności od języka ojczystego ucznia, lecz także od jego wieku. Dziecka w wieku przedszkolnym nie trzeba nauczać wymowy. Nie dlatego, że dziecko takie jakoby ma większe zdolności naśladowania niż dziecko starsze, lecz dlatego, że u dziecka w tym wieku trwa jeszcze proces kształtowania wzorców głoskowych. Nie słyszy ono jeszcze języka obcego poprzez ustalone już wzorce głoskowe własnego języka, lecz wytwarza na podstawie obcych zasłyszanych dźwięków nowe wzorce, którym z kolei przyporządkowuje głoski usłyszane i wypowiadane. Zdolność do podświadomego wytwarzania wzorców głoskowych ustaje między 12 a 14 rokiem życia. Uczeń po 14 roku życia nie jest już w stanie wytworzyć odpowiednich nowych wzorców bez pomocy z zewnątrz, czyli bez specjalnych ćwiczeń. Tam, gdzie wymowa języka obcego jest przedmiotem specjalnego nauczania, omawia się i ćwiczy na ogół poszczególne głoski według określonej kolejności; najpierw samogłoski, potem spółgłoski, następnie upodobnianie się głosek, a w końcu akcentuację i intonację. Stwierdzono jednak, że dziecko przyswajające sobie język ojczysty, zanim jeszcze jest w stanie wymówić poszczególne głoski, opanowało już wzorce akcentuacyjne i intonacyjne i potrafi za pomocą np. sylab da-da naśladować podstawowe typy intonacyjne charakterystyczne dla stwierdzenia, pytania, zdziwienia itp. Uczenie wymowy poszczególnych głosek w izolacji jest mało celowe. Nowej obcej głoski trzeba uczyć w wyrazie (w miarę możności w wyrazie już znanym) równocześnie z akcentuacją i intonacją właściwą temu wyrazowi w różnych wypowiedziach. Stwierdzono eksperymentalnie, że ucząc obcej głoski w określonym obcym modelu rytmiczno-intonacyjnym, uzyskano o wiele szybciej zadowalające wyniki, niż ucząc jej w izolacji lub, co gorsza, w modelu intonacyjnym języka ojczystego. Głosek, których częstotliwość występowania jest większa, należałoby uczyć wcześniej niż głosek występujących rzadziej. Tym drugim będziemy musieli z kolei poświęcić więcej ćwiczeń utrwalających, gdyż głoski o większej częstotliwości występowania będą się utrwalały szybciej. Częstotliwość występowania głoski zależna jest od budowy wyrazu. Głoska [a], która występuje prawie w każdym wyrazie dwu- i więcejsylabowym, ma największą częstotliwość

23

spośród wszystkich samogłosek niemieckich. Dopiero na drugim miejscu częstotliwość występowania głoski zależy od częstotliwości posługiwania się samym wyrazem, w którym ona występuje. W dobrym podręczniku języka obcego słownictwo dobrane jest właśnie według częstotliwości jego użycia. Tak np. duża częstotliwość wyrazu ich już w lekcjach początkowych przemawia za wczesnym przećwiczeniem i utrwaleniem spółgłoski [ę]. Podobnie jest z rodzajnikiem der, którym posługujemy się bardzo często, co skłania do wczesnego nauczania wymowy zwokalizowanego [b]. Ważne jest, by w początkowym okresie nauczania nie posługiwać się zapisem ortograficznym. Litery oznaczają w języku polskim często inne głoski niż w języku niemieckim. Toteż zapis ortograficzny będzie u ucznia kojarzył się z wartością dźwiękową, jaką przedstawia w jego języku ojczystym, utrudniając opanowanie poprawnej wymowy głoski obcej. Wprowadzamy więc już od pierwszych lekcji transkrypcję fonetyczną. Stosunkowo nieduży trud włożony w opanowanie transkrypcji jest znikomy w porównaniu z korzyściami, jakie daje jej stosowanie. W procesie nauczania fonetyki musimy odróżnić kilka po sobie następujących czynności:

1) Słuchanie. Nauczyciel demonstruje nową głoskę w wyrazach, które wypowiada z odpowiednią akcentuacją i intonacją (np. opadającą), powtarzając tę czynność kilkakrotnie. Uczniowie słuchają.

2) Naśladowanie. Nauczyciel wzywa klasę do chóralnego powtórzenia wyrazu. Kolejność: nauczyciel, klasa i znowu nauczyciel. Naśladowanie chóralne ma tę przewagę nad indywidualnym, że pozwala przezwyciężyć początkową nieśmiałość ucznia. Może się zdarzyć, iż po kilkakrotnym powtórzeniu czynności słuchania i naśladowania efekt nauczania będzie zadowalający. Można wtedy bezpośrednio przejść do następnego etapu, do ćwiczeń utrwalających. Najczęściej jednak efekt naśladowania jest niezadowalający lub tylko częściowo poprawny. Wtedy nauczyciel ucieka się do czynności pomocniczej, do porównawczego demonstrowania głoski obcej i interferującej ojczystej. Często potrzebny będzie porównawczy opis artykulacji głoski obcej i ojczystej i wyjaśnienie, na czym ta różnica polega. W zależności od rodzaju głoski, której uczymy, wskazane jest zwrócenie uwagi na pewne szczegóły artykulacji, jak np. na zaokrąglenie warg towarzyszące wymowie pewnych samogłosek, na pozycję języka przy artykułowaniu niektórych spółgłosek itp. Przydatne mogą okazać się pomoce naukowe w postaci labiogramów (obrazu układu warg) lub przekrojów artykulacyjnych. Po tych dodatkowych informacjach następuje znowu słuchanie i naśladowanie chóralne, a następnie indywidualne. Gdy stwierdzimy, że wymowa uczniów jest zadowalająca, przechodzimy do jej utrwalania. Wszelkich objaśnień co do sposobu wymowy powinno się udzielać jedynie wtedy, gdy to jest konieczne, to znaczy gdy wyniki naśladowania wymowy są niezadowalające. Uświado­ mienie uczniowi sposobu artykułowania jest tylko środkiem mającym mu ułatwić opanowanie poprawnej wymowy, a nie celem samym w sobie. 3) Utrwalanie. Celem tej czynności jest wyrobienie u ucznia nawyku, który pozwoli mu w sposób zautomatyzowany wymawiać poprawnie odpowiednie głoski we wszystkich

r

24

połączeniach. Dochodzimy do tego poprzez powtarzanie ćwiczeń typu słuchanie-powtarzanie na materiale wyrazów w miarę możności znanych, początkowo o jed­ nakowym typie akcentuacyjnym i intonacyjnym. Z kolei wprowadzamy ćwiczenia w tekstach, w których nowa głoska występuje w coraz to innym otoczeniu. Teksty należy dobrać w ten sposób, by dana głoska występowała w nich możliwie często, przy czym powinny to być teksty o różnych typach intonacyjnych. W procesie utrwalania nie stosujemy ćwiczeń z kontrastującymi wyrazami polsko-niemieckimi w rodzaju: poi. mit - niem. mit, poi. tak - niem. Tag, poi. ton - niem. Ton. Takie zestawienia kontrastywne są przydatne jedynie w trakcie wyjaśniania różnic. Różnice zaś są dla nas tylko wskaźnikiem, że tę różniącą się głoskę trzeba nauczyć wymawiać. Utrwalenie samej różnicy między głoską polską a niemiecką byłoby mało celowe. Należy natomiast głoskę niemiecką utrwalać, porównując ją z innymi głoskami niemieckimi, zwłaszcza z głoskami najbliższymi, najbardziej podobnymi. W tym celu posługujemy się niemieckimi wyrazami kontrastywnymi, które różnią się tylko głoskami znajdującymi się w centrum naszej uwagi. Takie ćwiczenia kontrastywne możemy oczywiście wprowadzić dopiero po utrwaleniu samych głosek, które następnie ćwiczymy w zestawieniu kontrastywnym. Ostatnim etapem utrwalenia będą ćwiczenia danej głoski już nie w pojedynczych wyrazach, lecz w zdaniach. Można do tego celu stosować teksty znanych już lekcji lub też teksty specjalnie do tego celu przygotowane. Proces utrwalania nie ogranicza się do jednej ani też do kilku lekcji. Wyrobienie nawyków artykulacyjnych wymaga systematycznych powtórek przez dłuższy czas. Przebywając w środowisku języka ojczystego, uczeń stosunkowo szybko zatraca nawyki jedynie częściowo utrwalone. Najlepsze wyniki utrwalania opanowanych już głosek osiąga się w zasadzie w czasie konwersacji w języku obcym, którą powinno się stosować od pierwszej lekcji. W wypadku nawrotu do wymowy niepoprawnej należy powtarzać ćwiczenia naśladowania i utrwalania.

Niemiecka wymowa ortofoniczna 1

Ukształtowanie się niemieckiej wymowy ortofonicznej

W krajach o silnej władzy centralnej, np. w Anglii, Francji czy Hiszpanii, stolica stanowiła główne centrum życia kulturalnego i umysłowego kraju, a język dworu królewskiego powszechnie uważano za wzór do naśladowania. Pod tym względem sytuacja w Rzeszy Niemieckiej była diametralnie różna. Od wieków średnich aż do zjednoczenia w 1871 roku Niemcy rozbite były na kilkaset często wzajemnie zwaśnionych państewek. Władza cesarza - zwłaszcza po Wojnie Trzydziesto­ letniej (1618-1648) - była bardzo ograniczona na korzyść poszczególnych niemieckich władców absolutystycznych. Wskutek tego język dworu cesarskiego nie mógł stać się podstawą języka ogólnonarodowego. W Średniowieczu w Rzeszy Niemieckiej, podobnie zresztą jak i w państwach sąsiednich, posługiwano się lokalnymi dialektami. Jednakże w miarę rozwoju kontaktów gospodarczych i handlowych na obszarze wysokoniemieckim, tzn. objętym II przesuwką spółgłoskową, stopniowo wykształciły się dwa konkurujące ze sobą języki ponadregionalne: 1) tzw. „powszechny język niemiecki” (das Gemeine Deutsch) używany na południu wysokoniemieckiego obszaru językowego (Wiedeń, Regensburg, Augsburg, Norymberga), 2) tzw. język wschodnio-środkowo-niemiecki (Ostmitteldeutsch), którym posługiwano się na terenach Turyngii i Górnej Saksonii (Erfurt, Lipsk, Drezno, Miśnia). Drugi z nich, używany przez Marcina Lutra i przedstawicieli Reformacji, ostatecznie wyszedł z tej rywalizacji zwycięsko i właśnie przede wszystkim na nim opar! się ogólnoniemiecki język kulturalny, który wykrystalizował się w XVIII i XIX wieku. Wykazywał on stosunkowo jednolity system gramatyczny i leksykalny, natomiast w zakresie wymowy i pisowni wymagał jeszcze ujednolicenia. Różnice w wymowie wynikały stąd, że posługujący się nim opierali się na bazie artykulacyjnej swego rodzimego dialektu. Jeżeli pochodzili oni z różnych stron Niemiec, to różnice te niekiedy były tak znaczne, że mogły utrudnić, a nawet zgoła uniemożliwić porozumienie się.

26

Największe znaczenie w XVII i XVIII wieku zdobyła sobie wymowa miśnieńska, którą jeszcze za czasów J.W. Goethego uważano za wzorcową. Jednakże upadek znaczenia politycznego elektorów saskich przyczyni! się do utraty jej prestiżu. W miarę dalszego rozwoju kontaktów między poszczególnymi częściami Rzeszy powstała więc pilna potrzeba ustalenia jednolitej wymowy niemieckiej. Pierwszych prób w tym zakresie dokonywały wędrowne trupy teatralne, którym ze zrozumiałych względów zależało na tym, by ich przedstawienia mogły być rozumiane i wystawiane na jak największym obszarze. Te prekursorskie wysiłki traktować można jako zalążek przyszłego ujednolicenia wymowy niemieckiej, która zresztą dokonała się w ścisłej współpracy z wiodącymi scenami niemieckimi. Znane są również starania w tej dziedzinie J.W. Goethego, który przez wiele lat kierował teatrem dworskim w Weimarze, będącym jednym z najważniejszych ośrodków życia teatralnego ówczesnych Niemiec. W „Regułach dla aktorów” („Regeln fur Schauspieler” 1803) ze względów przede wszystkim estetycznych postulował, by aktorzy w swej wymowie unikali rażących naleciałości gwarowych. W ciągu XIX wieku w wiodących teatrach niemieckich stopniowo wykształciła się stosunkowo jednolita wymowa niemiecka. Ona to właśnie stanowiła podstawę, na której oparły się ortofoniczne prace kodyfikacyjne dokonane pod koniec ubiegłego stulecia. Po przezwyciężeniu wielowiekowego rozbicia politycznego i zjednoczeniu Niemiec w 1871 roku wzmogły się procesy integracyjne również i na płaszczyźnie kulturalnej. Wtedy to dopiero powstały bardziej sprzyjające warunki do przeprowadzenia kodyfikacji wymowy niemieckiej. Jako pierwszy z inicjatywą w tej dziedzinie wystąpił Wilhelm Vietor (1850-1918), profesor fonetyki w Marburgu. Do ustalonej przez niego wymowy wzorcowej nie doszedł on bynajmniej na drodze oderwanych od rzeczywistości spekulacji teoretycznych, lecz przez krytyczną analizę istniejącego stanu rzeczy. W tym celu przeprowadził on badania ankietowe, które miały wykazać, w jaki sposób w różnych częściach Niemiec wymawiany jest ogólnoniemiecki język literacki. Ponadto analizował on również wymowę aktorów występujących w sztukach dramatycznych. Wyniki swych badań zawarł w dwóch dziełach: „Die Aussprache des Schriftdeutschen” (Heilbronn 1885) oraz w obszernym „Deutsches Aussprachewórterbuch” (Lipsk 1912). Jest rzeczą znamienną, że doszedł on do prawie takich samych wyników jak komisja ekspertów, działająca później pod kierunkiem profesora Theodora Siebsa (1862-1941). Urzędowej kodyfikacji wymowy niemieckiej dokonała komisja mieszana, w skład której wchodziło trzech językoznawców (germanista, prof. Theodor Siebs z Greifswaldu, fonetyk, prof. Eduard Sievers z Lipska i anglista, prof. Karl Luick z Grazu) oraz trzech przedstawicieli teatrów z Berlina, Schwerina i Coburga. Kierował nią Theodor Siebs, który też w roku 1898 w dziele „Deutsche Buhnenaussprache” (Berlin, Kolonia, Lipsk 1898) opublikował jej ustalenia. Przy kodyfikacji nie dążono do stworzenia całkowicie nowych reguł ortofonicznych, lecz oparto się na istniejącej już wymowie scenicznej. Natomiast w wypadku różnic terytorialnych, zachodzących w wymowie niektórych wyrazów, na ogół preferowano formy najbardziej rozpowszechnione. Naczelna zasada wprowadzonej kodyfikacji polegała na tym, że wyrazy w formie wysokoniemieckiej (tzn. wykazujące w zakresie

27

konsonantyzmu drugą przesuwkę, a w zakresie wokalizmu wczesno-nowo-wysoko-niemiecką dyftongizację i monoftongizację itp.) wymawiane miały być w sposób dolnoniemiecki, tj. z wyraźnym rozróżnianiem poszczególnych typów samogłosek i spółgłosek. W skodyfikowanej wymowie scenicznej znalazły się więc następujące zalecenia szczegółowe:

1) Wyraźne rozróżnianie bezdźwięcznych spółgłosek przydechowych [p, t, k] od dźwięcznych spółgłosek nieprzydechowych [b, d, g], np.: Pein - Bein Teich - Deich Kasse - Gasse 2) Wyraźne rozróżnianie przednich samogłosek zaokrąglonych [y:, :] od niezaokrąglonych [i:, e:], np.: lilgen - liegen losen - lesen 3) Wyraźne rozróżnianie dwugłoski [o] od dwugłoski [ae], np.: Eule - Eile zeugen - zeigen Wymienione wyżej zalecenia odpowiadały dolnoniemieckiemu typowi wymowy. Ponadto w skodyfikowanych zasadach ortoepicznych znalazły się jeszcze następujące zalecenia, które przejęto z wymowy wysokoniemieckiej:

1) Nagłosowe i wymawiać należy jako [Jp] i [Jt], a nie jako [sp] i [st] jak w wymowie dolnoniemieckiej, np. sprechen, Spitze, stehen, Stein. 2) Wygłosowe należy wymawiać jako [k], a nie jako [x] jak w wymowie dolnoniemieckiej, np. Tag, Sieg. Nie dotyczy to jednak połączenia wymawianego jako [ię], np. ledig, wtirdig itp. z wyjątkiem wyrazów typu koniglich, ewiglich. 3) Samogłoski w sylabach potencjalnie otwartych wymawiać należy jako długie, np.: Weg - Wege Brot - Brote Tag - Tage Siebsowska norma ortofoniczna pozytywnie została przyjęta przez teatry niemieckie i stopniowo zdobyła sobie prawo obywatelstwa również w szkole, kinie, radiu i telewizji. Dla ścisłości jednakże należy zaznaczyć, że ze względu na jej wysokie wymagania ortoepiczne zawsze traktowano ją jako wzorzec idealny, prawie nieosiągalny dla osób bez specjalistycznego przygotowania zawodowego, tzn. aktorów, śpiewaków, spikerów itp. Poza tym zakres jej obowiązywania ograniczono jedynie do wystąpień publicznych. Do dalszego uściślenia niemieckiej normy ortofonicznej przyczyni! się „Aussprachewórterbuch” (Mannheim 1962), który opracowany przez M. Mangolda i jego

28

współpracowników, wchodzi w skład kompendium „Der GroBe Duden”. Przede wszystkim po raz pierwszy obok „czystej” i „umiarkowanej” wymowy ortofonicznej wyodrębniono w nim także wymowę potoczną i hiperpoprawną. Uściślenia te później zostały uwzględnione w 19 przerobionym wydaniu Siebsowskiej „Deutsche Aussprache. Reine und gemaBigte Hochlautung mit Aussprachewórterbuch” (Berlin 1969), które zostało opracowane przez H. de Boora, H. Mosera i Ch. Winklera. Nowy etap w kodyfikacji wymowy niemieckiej zapoczątkował zespół pod kierunkiem profesora H. Krecha, który według zupełnie nowych zasad opracował „Wórterbuch der deutschen Aussprache” (Lipsk 1964). Normę ortofoniczną ustalił on w oparciu o zakrojone na szeroką skalę eksperymentalno-fonetyczne badania wymowy spikerów radiowych ówczesnej NRD. Jej wymogi - w porównaniu z normą Siebsowską - są realistyczne, niewygórowane i bardziej liberalne. Może im podołać każdy Niemiec, któremu zależy na poprawnej wymowie. Siebsowską normę ortofoniczną stopniowo wprowadzono również w Austrii i niemieckojęzycznej części Szwajcarii. Dopuszczono tam jednak pewne odchylenia wynikające z odrębnego rozwoju języka niemieckiego w tych krajach. Odchyleniami tymi zajmiemy się w jednym z kolejnych rozdziałów.

2

Zróżnicowanie stylistyczne niemieckiej wymowy ortofonicznej

Obok dużego zróżnicowania terytorialnego wymowa niemiecka wykazuje również znaczne zróżnicowanie stylistyczne. Przejawia się ono w tym, że jedna i ta sama osoba - w zależności od danej sytuacji i rozmówcy - posługuje się różnymi odmiankami wymowy: ortofoniczną, potoczną względnie hiperpoprawną. Sam wybór odpowiedniej odmianki bynajmniej nie zależy li tylko od osobistego uznania mówiącego. W zasadzie w dużym stopniu jest on narzucony przez panujący zwyczaj językowy. Posłużenie się niewłaściwą odmianką uważane byłoby za naruszenie normy stylistycznej i doprowadziłoby do zakłócenia procesu komunikacji; uwagę słuchacza odwróciłoby od śledzenia treści i skierowało ją na formę wypowiedzi. Spowodowałoby więc podobne następstwa jak użycie wyrażeń czy figur stylistycznych, które w danej sytuacji są nieodpowiednie. Należy jednak podkreślić, że w obrębie danej odmianki mówca ma pewien - niekiedy nawet dość znaczny - margines swobody. Wnioski praktyczne, które z tego faktu wynikają dla obcokrajowców posługujących się językiem niemieckim, przedstawimy w części końcowej niniejszego rozdziału. Wymowa ortofoniczną (Hochlautung) używana jest w środkach masowego przekazu (radio, telewizja), w kinie, teatrze, szkole oraz w oficjalnych wystąpieniach publicznych (przemówienia, wykłady, prelekcje, kazania itp.). Ponadregionalna wymowa ortofoniczną starannie unika jakiegokolwiek wpływu lokalnych dialektów i tylko w sporadycznych wypadkach dopuszcza użycie form zapożyczonych z języka potocznego. Poza tym można w niej stwierdzić następujące zjawiska szczegółowe:

29

1) Dąży do wyraźnego zaznaczania granic poszczególnych wyrazów, co odbiorcy znacznie ułatwia percepcję wypowiedzi. W tym celu często używa następu ze zwarciem krtaniowym (harter/fester Vokaleinsatz), zwłaszcza w następujących pozycjach: a) w sylabach akcentowanych i nieakcentowanych wyrazu, które występują po przerwie w ciągu fonicznym i pokrywają się z granicą morfologiczną (międzymorfemową lub międzywyrazową), np. beobachten, Postamt, die Aufgabe, b) w obrębie akcentowanej grupy wyrazowej stanowiącej pewną całość, np. den Anfang machen, das Auswartige Amt. 2) Unika także tych asymilacji wewnątrzwyrazowych, które zacierają granice między poszczególnymi morfemami: a) regresywnej labializacji [n] > [m], np. anpreisen, anbauen, einfuhren, einwirken, b) regresywnej alweolaryzacji [s] > [f], np. Eisschrank, ausschneiden, c) regresywnej welaryzacji [n] > [ij], np. anklagen, eingreifen. 3) Unika również redukcji centralnego [a], zwłaszcza w następujących pozycjach: a) po spółgłoskach nosowych [m, n, rj], np. kommen, Samen, kennen, Brnnnen, singen, Góttingen, b) po spółgłoskach płynnych [1, r], np. zahlen, Wahlen, fahren, Herren, c) po samogłoskach i dwugłoskach, np. gehen, Femsehen, leihen, Greuel.

4) Przy wymawianiu spółgłoski [r] unika: a) wokalizacji [r] po samogłoskach krótkich (z wyjątkiem przedrostków er-, her-, ver-, zer-), np. Bime, Werk, Kartę, tumen, morgen, b) frykatyzacji [r], tzn. zastępowania go spółgłoską szczelinową [x] względnie [ y], np. Probe, trennen, Kran, Friede, schreiben.

5) Dąży do wyraźnego rozróżniania zwartych bezdźwięcznych [p, t, k] od zwartych dźwięcznych [b, d, g]. Pierwsze z nich są silniejsze i aspirowane, zwłaszcza w na­ stępujących pozycjach: a) w nagłosie sylab akcentowanych, np. Polen, preisen, tanzen, treffen, kommen, Klasse, b) w wygłosić sylab akcentowanych, np. Galopp, Betrieb, Verbot, Kamerad, Musik, Yertrag. 6) Dąży do wyraźnego odróżniania szczelinowych bezdźwięcznych [f, s, J] od szczelino­ wych dźwięcznych [v, z, 3]. Pierwsze z nich wymawiane są jako spółgłoski silne, drugie natomiast jako słabe. Wymowa ortofoniczna nie jest całkowicie jednolita na całym niemieckojęzycznym obszarze językowym. Zaznacza się w niej wyraźna różnica między ortofoniczną wymową „czystą” i „umiarkowaną”. Pierwsza z nich najbardziej zbliżona jest do ideału ortoepicznego zalecanego przez obowiązujące kanony wymowy. Jednakże zakres jej użycia jest bardzo ograniczony. Zawodowo posługują się nią tylko wyszkoleni mówcy, tzn. spikerzy radiowi i telewizyjni oraz aktorzy występujący w sztukach klasycznych. Wymowa ta ma jednak olbrzymie znaczenie normatywne, głównie dzięki powszechności radia i telewizji. Przez społeczność niemieckojęzyczną traktowana jest bowiem jako miarodajny wzorzec ortoepiczny. Podobne znaczenie ma również dla obcokrajowców posługujących się językiem niemieckim.

30

Natomiast ortofoniczna wymowa „umiarkowana” używana jest w wystąpieniach publicznych przez te osoby, które nie mają odpowiedniego przygotowania ortoepicznego. Można w niej zauważyć liczne odstępstwa na rzecz wymowy potocznej. Jest jednak rzeczą charakterystyczną, że ustępstwa te są życzliwie przyjmowane przez słuchaczy i wręcz pomagają mówcy w nawiązaniu bliższego kontaktu ze swą publicznością. Natomiast należy zaznaczyć, że ustępstwa na rzecz lokalnego dialektu są w tym wypadku niedopuszczalne. Posługiwanie się tam wymową z wyraźnymi naleciałościami gwarowymi, np. górnosaskimi, jedynie naraziłoby mówcę na pośmiewisko. Wymowa potoczna (Umgangslautung, Alltagslautung), mniej staranna niż ortofoniczna, używana jest w codziennych prywatnych kontaktach językowych z osobami obcymi w sklepie, urzędzie, na ulicy, oraz z osobami bliskimi w miejscu pracy i w domu. W wielu wypadkach - zwłaszcza w kręgu rodzinnym - wypowiedzi w pierwszym rzędzie pełnią funkcję ekspresywną, tzn. informują o stanie emocjonalnym mówiącego, np. o jego zachwycie, podnieceniu, rozdrażnieniu, zdenerwowaniu, oburzeniu, gniewie itp. Stąd też szczególne znaczenie przypada w nich środkom ekspresji językowej, takim jak barwa i modelacja głosu, jego natężenie, intonacja itp. Poza tym niezwykle istotny jest tutaj fakt, że istnieje bezpośredni kontakt między nadawcą i partnerem, który dzięki temu łatwo może śledzić mimikę i gestykulację swego rozmówcy. Osoby bliskie łączy ponadto więź uczuciowa, która ułatwia im porozumiewanie się. Wymowę potoczną cechuje szybkie tempo mowy. Poszczególne wyrazy artykułowane są niezbyt starannie, a niekiedy wręcz niedbale. Z reguły wyraźnie uwidaczniają się w niej indywidualne cechy mówiącego, jego temperament, chwilowy nastrój psychiczny, stan zdrowia itp. Często daje się tutaj również zauważyć - mniej lub bardziej wyraźny - wpływ lokalnego dialektu. Ponadto można w niej zaobserwować następujące zjawiska szczegółowe:

1) Zaniedbuje wyraźne zaznaczanie granic wyrazów. Twardego nastawienia samogłos­ kowego nie stosuje ani w sylabach występujących po przerwie w ciągu fonicznym, ani też w grupach wyrazowych, które stanowią pewną całość, np. auflerAcht lassen, unsere erste Aufgabe, am ersten April, mit dem eigenen Auto. 2) Dopuszcza asymilacje wewnątrzwyrazowe zacierające granice między poszczególnymi morfemami, np.: a) regresywną labializację [n] > [m], np. anpassen, anbeifien, einfallen, einwerfen, b) regresywną alweolaryzację [s] > [f], np. Ausstellung, ausschalten, c) regresywną welaryzację [n] > [ij], np. ankommen, eingiefien.

3) Szczególnie preferuje asymilacje spowodowane redukcją centralnego [a]. Bardzo często asymilacji ulegają nawet całe wygłosowe sylaby nieakcentowane zawierające [a], np.: haben - ['hu:m:] kennen - ['kcn:] kommen - ['kam:] singen - [zią:]

4) Przy wymawianiu spółgłoski [r] dopuszcza zarówno jej wokalizację po samogłoskach krótkich, np. Irrtum, Berg, Wort, jak i frykatyzację, np. Bruder, druhen, Grenze. 31

5) Nie rozróżnia - zwłaszcza w nagłosie - zwartych bezdźwięcznych [p, t, k] od zwartych dźwięcznych [b, d, g]. Jedne i drugie wymawiane są jako słabe nieaspirowane bezdźwięczne [p, t, k], 6) Dopuszcza upraszczanie grup spółgłoskowych przez eliminowanie z nich spółgłoski [t] (rzadziej [d]), szczególnie w wyrazach często używanych, np. bist, ist, hast, kannst, kommst, sonst, einst, umsonst, ernst, und so; sondem, wunderbar. 7) Dopuszcza zmiany ilościowe i jakościowe samogłosek w często używanych wyrazach nieakcentowanych występujących enklitycznie i proklitycznie, np.: [i] > [a]; Wissen Sie, Warten Sie mai, wo hast du ihn gesehen? [e] > [a]; aus dem Rahmen fallen, auf den Leim gehen, jemandem den Riicken steifen, in den Wind reden, den kiirzeren ziehen, [e] > [a]; esgeht, es lauft gut, bist du des Teufels?, des weiteren, [u] > [a]; siehst du, zu Hause, das ist mir zu teuer.

Jest rzeczą oczywistą, że wymowa potoczna wykazuje olbrzymie zróżnicowanie zależne od pochodzenia społecznego mówiącego, jego wykształcenia, wieku, zawodu, a nawet chwilowego nastroju. Cechuje ją ogromne bogactwo form - od bliskich wymowie ortofonicznej aż do zbliżonych do miejscowego dialektu czy żargonu. Z reguły można tutaj zaobserwować pewną charakterystyczną prawidłowość: im lepiej znają się rozmówcy, tym mniej staranna jest ich wymowa. Dotyczy to zwłaszcza kręgu rodzinnego. Wymowa hiperpoprawna (Uberdeutliche Lautung), bardziej wyraźna niż ortofoniczna, sporadycznie stosowana jest w wyjątkowo niesprzyjających warunkach akustycznych, np. w dużym pomieszczeniu o złej słyszalności, w rozmowie przy dużym natężeniu hałasu itp. Jednakże jej zasadniczą domeną jest telekomunikacja, gdzie chodzi o zachowanie maksymalnej wierności przy przekazywaniu informacji za pomocą łączności przewodowej lub bezprzewodowej, gdyż od tego niekiedy zależy życie lub bezpieczeństwo wielu ludzi, np. w komunikacji lotniczej czy morskiej. Mówiący musi zawsze liczyć się z tym, że jego wypowiedź - zwłaszcza przekazywana na dalsze odległości - może ulec zniekształceniu lub zakłóceniu. Stara się więc temu zapobiec przez artykulację hiperpoprawną. Formy hiperpoprawne wykazują bowiem większą redundancję i dzięki temu są mniej podatne na zakłócenia. Wymowę hiperpoprawną cechuje wolne tempo mowy. Poszczególne wyrazy i głoski artykułowane są w sposób niezwykle staranny. Poza tym można w niej zaobserwować następujące zjawiska szczegółowe:

1) Dąży ona do jak najwyraźniejszego zaznaczania granic wyrazów, by ułatwić odbiorcy dekodowanie i percepcję przekazywanej wypowiedzi. a) We wszystkich samogłoskach nagłosowych stosuje twarde nastawienie samogłoskowe. b) Unika wszelkich asymilacji wewnątrzwyrazowych (regresywna labializacja, alweolaryzacja, welaryzacja), które zacierają granice między poszczególnymi morfemami. c) Takie same spółgłoski występujące na granicy morfemów wymawia podwójnie, np. annehmen, ummelden, Wahlliste, Vorrang, auffangen itp. W wypadku identycznych spółgłosek zwartych [p, t, k] występuje również podwójna artykulacja, np. Alppafi, mitteilen, Riickkehr itp. 32

2) Dąży ona do jak najwyraźniejszego wymawiania poszczególnych głosek akcentowanych i nieakcentowanych. a) Centralne [a] w sylabach nieakcentowanych zastępowane jest przez [e] względnie [e], np. fragen, ich frage, des Staates, die Staaten. b) Centralne [a] w końcówkach fleksyjnych -est, -et substytuowane jest przez [e], np. du antwortest, er antwortet. c) Spółgłoski zwarte [p, t, k] wykazują bardzo silną aspirację, np. Polen, Teilung, kommen.

Wymowa hiperpoprawna stara się również o maksymalne zróżnicowanie par wyrazów o podobnym brzmieniu. Z reguły dla jednego z wyrazów dla potrzeb telekomunikacji ustalono i przyjęto nową, kontrastującą formę foniczną, dzięki której wyraźnie odróżnia się on od podobnie brzmiącego słowa, np.: Julei zamiast Juli dla odróżnienia od Juni ” ” drei zwo ” zwei ” dreiundzwanzig einsundzwanzig ” einundzwanzig ” ” ” Westen Osten |'o:ston] ” [ostań] Dla podsumowania naszych rozważań podamy poniżej transkrypcję fonetyczną zdania In Polen haben sie drei Wochen verbracht, wypowiedzianego: a) w „czystej” wymowie ortofonicznej, b) w „umiarkowanej” wymowie potocznej, c) w wymowie hiperpoprawnej. [m 'pho:lan ’hu:ban zi: drae 'vaxan fe'braxth] [im 'po:ln 'ha:m za dxae ’vaxi) fi?'bxaxt] [m 'pho:l£n 'ha:b£n zi: drae 'vaxsn f£r'braxth] WNIOSKI PRAKTYCZNE

Obcokrajowiec posługujący się językiem niemieckim powinien również respektować normy fonostylistyczne, którymi kieruje się społeczność niemieckojęzyczna. Nieprze­ strzeganie tych norm, podobnie zresztą jak posługiwanie się niewłaściwymi środkami stylistycznymi, świadczy o niedostatecznej znajomości tego języka. Wprawdzie nie zakłóca ono w poważnym stopniu procesu komunikacji, ale jednak niepotrzebnie rozprasza uwagę rozmówcy. Zamiast na treść wypowiedzi większą uwagę zwraca on wówczas na jej formę. W praktyce zupełnie wystarczy opanowanie „umiarkowanej” wymowy ortofonicznej. Natomiast przyswojenie sobie wymowy hiperpoprawnej nie jest niezbędnie konieczne. Niemniej jednak w sporadycznych wypadkach mogłaby ona okazać się potrzebna, np. podczas rozmowy telefonicznej. Należy też zwrócić uwagę na fakt, że obcokrajowiec w swej wymowie powinien wystrzegać się form dialektalnych, np. górnosaskich, bawarskich czy berlińskich. Formy te bowiem mogą irytować słuchaczy pochodzących z innych części obszaru niemiec­ kojęzycznego.

33

3

Zróżnicowanie terytorialne niemieckiej wymowy ortofonicznej

O zróżnicowaniu terytorialnym wymowy niemieckiej można łatwo się przekonać -wystarczy chociażby porównać wymowę niemieckich i austriackich spikerów radiowych. Nie jest to bynajmniej zjawisko, które dotyczy wyłącznie tylko języka niemieckiego. Szczególnie wyraźnie uwidacznia się ono zwłaszcza w wypadku języków o dużym zasięgu terytorialnym. Nie jest ono zresztą obce również i wymowie polskiej. Odchylenia od ogólnopolskiej normy ortofonicznej dosyć łatwo można zauważyć u osób pochodzących z kresów wschodnich, Górnego Śląska lub Poznania. Język niemiecki, którym w Europie mówi ponad 98 milionów ludności zamieszkałej w Niemczech, Austrii i Szwajcarii, wykazuje również duże zróżnicowanie wymowy. Jest ono przede wszystkim uwarunkowane historycznie. Rozbicie polityczne obszaru niemiec­ kojęzycznego, które utrzymywało się przez wiele stuleci, oraz wyodrębnienie się Szwajcarii i Austrii z Rzeszy Niemieckiej sprawiły, że liczne niemieckie dialekty jeszcze do tej pory zachowały dużą żywotność. Obecnie znaczna część władających językiem niemieckim jako ojczystym jest w swoisty sposób „dwujęzyczna”. W kręgu rodziny lub znajomych używa bądź to miejscowego dialektu, bądź też języka potocznego, który niekiedy nawet w dużym stopniu zabarwiony jest lokalną gwarą. Natomiast w pozostałych sytuacjach posługuje się wprawdzie językiem standardowym, który jednakże z reguły wykazuje pewne - mniejsze lub większe - naleciałości lokalnego dialektu lub języka potocznego. W oparciu o najnowsze, 19 wydanie Siebsowskiej „Deutsche Aussprache” (Berlin 1969) przedstawimy poniżej najważniejsze odchylenia terytorialne od normy ortofonicz­ nej języka niemieckiego. Ograniczymy się do omówienia osobliwości w wymowie północno-, środkowo- i południowo-niemieckiej. A

ODCHYLENIA TERYTORIALNE W WYMOWIE PÓŁNOCNO-NIEMIECKIEJ

1) W zakresie samogłosek a) Zamiast długiego napiętego [a:] w pozycji przed spółgłoską zębową pojawia się krótkie nienapięte [a], np. Glas, Gras, Bad, Rad itp. b) Długie nienapięte [s:] zastępowane jest długim napiętym [e:], np. wahlen, sagen, Madchen itp. c) Długie samogłoski [e:, s:, :] wymawiane są jako połączenia [ei, ci, i], np. geben, Fahre, Mowę itp. d) Krótkie [y] zastępowane jest krótkim [oe], np. Gliick, Riicken, stiltzen itp.

2) W zakresie spółgłosek a) Nagłoskowe [|'p, ft] substytuowane są przez [sp, st], np. sprechen, stehen itp. b) Zamiast welarnej spółgłoski nosowej [rj] - szczególnie w wygłosie - wymawiane jest połączenie [ąk], np. Ding, langs, rings, allerdings itp. 34

c) W miejsce afrykaty [pf] pojawia się spółgłoska [f], np. Pferd, Dampf itp. d) Nagłosowe [g] w Berlinie i jego okolicach najczęściej zastępowane jest przez [j], np. gut, Gans. Natomiast grafemowi w wygłosie odpowiada [x], w śródgłosie [x] lub [y], np. Tag - Tage, Weg - Wege, Burg - Burgen itp. e) Nagłosowe [j] w Dolnej Saksonii substytuowane jest przez [dj] względnie [dj], natomiast w Dolnej Nadrenii przez [g], np.jeder, jagen, Jubel. f) [1] w Meklemburgii i na Rugii zastępowane jest przez spółgłoskę, zbliżoną do [ł] występującego w językach słowiańskich, np. alt, Wald, Milch, welcher. g) Zamiast spółgłosek [f] w Zachodniej Westfalii oraz Wschodniej Fryzji, tzn. na pograniczu z językiem niderlandzkim oraz fryzyjskim, wymawia się [sk] lub [sx], np. schreiben, Schule, bescheiden.

Ponadto w wyrazach złożonych obserwuje się tendencję do przemieszczania akcentu z wyrazu określającego na wyraz określany, np. Burgermeister, Feldmarschall, Grofihandel, Auferstehung. Przesunięcie akcentu z pierwszej sylaby na drugą obserwuje się również u przymiotników takich jak np. zukilnftig, aufrichtig itp. B

ODCHYLENIA TERYTORIALNE W WYMOWIE ŚRODKOWO-NIEMIECKIEJ

1) W zakresie samogłosek a) Długie napięte [a:] zastępowane jest samogłoską zbliżoną do [o:], np. sagen, fahren, Lagę. b) Krótkie nienapięte [e] wymawiane jest przy bardzo dużym stopniu otwarcia, np. Teller, retten, wecken. 2) W zakresie spółgłosek a) Nie rozróżnia się dźwięcznych nieaspirowanych [b, d, g] od bezdźwięcznych aspirowanych [p, t, k]. Ze szczególną wyrazistością zjawisko to występuje w Górnej Saksonii, np. Bar - Paar, Deich - Teich, Gasse - Kasse. b) Zamiast spółgłoski wargowo-zębowej [v] często pojawia się wariant dwuwargowy, np. Gewitter, Lavine, bewundern. C

ODCHYLENIA TERYTORIALNE W WYMOWIE POŁUDNIOWO-NIEMIECKIEJ, AUSTRIACKIEJ I SZWAJCARSKIEJ

Wszystkie zjawiska charakterystyczne dla wymowy środkowo-niemieckiej (z wyjątkiem ostatniego) obserwuje się również w wymowie południowo-niemieckiej. Oprócz tego na obszarze tym występują jeszcze następujące odchylenia od normy ortofonicznej:

1) W zakresie samogłosek a) Długie samogłoski napięte [i:, e:, y:, :, u:, o:, a:], występujące w pozycji przed [r] wymawiane są jako nienapięte, np. hier, Heer, fur, Friseur, Schnur, Tor, Bar itp. b) Dwugłoski [ae] oraz [ao] w Szwajcarii i Szwabii wymawia się jak [ai] oraz [au], np. weifi, heiter, Baum, Yertrauen.

35

2) W zakresie spółgłosek a) Śródglosowe [sp, st] na obszarze Szwabii, Szwajcarii i Tyrolu zastępowane jest przez [jp, Jt], np. Espe, Raspel, Post, Westen. b) Spółgłoski bezdźwięczne [p, t] na terenie Bawarii oraz Austrii wymawia się bez przydechu, np. Polen, Gepack, Tanne, ertonen. c) Spółgłoska welarna [k] w południowej Bawarii oraz Szwajcarii zastępowana jest połączeniem [kx], np. Kind, Kuchen, verkaufen. d) Spółgłoska palatalna [ę] w Austrii i Szwajcarii zastępowana jest welarnym [x], np. weich, Milch. e) Spółgłoska lateralna [1] w Szwajcarii często ulega welaryzacji i przyjmuje podobne brzmienie jak [1] w językach słowiańskich, np. Wald, halten, Weltall.

Odchylenia terytorialne od ponadregionalnej wymowy ortofonicznej na ogół nie są duże i z reguły nie utrudniają komunikacji językowej nawet i wtedy, gdy rozmówcy pochodzący z różnych stron obszaru niemieckojęzycznego posługują się swymi wymo­ wami regionalnymi. Należy tutaj podkreślić tolerancyjne nastawienie społeczności niemieckojęzycznej do lokalnych wariantów wymowy. Odchyleń tych bynajmniej nie ocenia się negatywnie, lecz uważa je za rzecz zupełnie naturalną. Odchylenia od normy ortofonicznej w pewnym stopniu stanowią również o kolorycie lokalnym np. Berlina, Hamburga czy Wiednia. U stałych mieszkańców posługujących się nimi na co dzień wytwarzają one ponadto poczucie pewnej wspólnoty. W Austrii i Szwajcarii odchylenia te zyskały sobie już pełne prawa obywatelstwa. Używa się ich tam również oficjalnie - w wystąpieniach publicznych, programach radiowych i telewizyjnych. Można by więc nawet mówić o austriackiej i szwajcarskiej odmiance wymowy niemieckiej. WNIOSKI PRAKTYCZNE

Dla Polaka, który będzie stykał się z rozmówcami pochodzącymi z różnych stron obszaru niemieckojęzycznego, właściwym rozwiązaniem jest opanowanie ponadregional­ nej wymowy ortofonicznej, która ma zasięg uniwersalny. Natomiast jeżeli Polak przez dłuższy okres czasu przebywa w pewnym określonym środowisku niemieckojęzycznym, to wtedy może być wskazane, by opanował również lokalną wymowę. Niewątpliwie ułatwi mu to szybsze zaadaptowanie się do miejscowej społeczności.

III Narządy mowy i ich czynności

Najważniejszymi narządami mowy biorącymi udział w procesie wytwarzania mowy ludzkiej są płuca, krtań oraz nasada (jama gardłowa, ustna i nosowa). Płuca (pulmones) znajdują się w klatce piersiowej (thorax) oddzielonej od jamy brzusznej przeponą (diaphragma). Płuco lewe o kształcie nieco węższym i dłuższym składa się z dwóch płatów, płuco prawe, szersze i nieco krótsze, z trzech płatów. Każde płuco mieści się w oddzielnej jamie, zwanej jamą opłucną. W płucach odbywa się wymiana gazów, zasadnicza czynność fizjologiczna polegająca na pobieraniu z powietrza tlenu i wydalaniu dwutlenku węgla. Powietrze dochodzi do płuc przez tchawicę (trachea), chrząstkowatą rurkę o średnicy około 2 cm, znajdującą się w przedniej części szyi. W dolnej swej części rozdziela się ona na dwa oskrzela (bronchia), których rozgałęzienia prowadzą do poszczególnych płatów płucnych. W górnej swej części tchawica przechodzi w krtań. Podczas wdechu, dzięki obniżeniu się przepony lub uniesieniu klatki piersiowej, następuje zwiększenie objętości jam opłucnych, co pociąga za sobą spadek ciśnienia wewnątrz tych jam. Dzięki temu płuca zwiększają swoją objętość i spada ciśnienie w pęcherzykach płucnych, które zostaje wyrównane poprzez napłynięcie do płuc powietrza z zewnątrz. W momencie wydechu rozkurcz przepony i opadnięcie klatki piersiowej powoduje w jamach opłucnych i w samych płucach wzrost ciśnienia, które staje się wyższe od ciśnienia atmosferycznego. Następuje wyrównanie ciśnienia, powietrze zawarte w płucach wypływa na zewnątrz. Częstość ruchów oddechowych, choć może być regulowana przez świadomość, sterowana jest poziomem stężenia kwasu węglowego w krwi i następuje w zasadzie niezależnie od udziału naszej świadomości. Podczas oddychania w stanie spoczynku faza wdechu i wydechu następuje po sobie w sposób równomierny i rytmiczny, przy czym wdech zachodzi w wyniku aktywnych ruchów przepony lub mięśni międzyżebrowych. Wydech natomiast jest procesem biernym, który następuje, gdy aktywność mięśni międzyżebrowych względnie mięśni

37

przepony ustaje, dzięki czemu klatka piersiowa pod wpływem własnego ciężaru opada, a przepona dzięki właściwej jej elastyczności wysklepia się lekko ku górze. Inaczej odbywa się oddychanie podczas mówienia. Wdech jest wtedy szybki i głęboki i odbywa się zawsze przez usta. Wydech natomiast odbywa się powoli i długo, i staje się procesem aktywnym. Podczas mówienia potrzebne jest stale nadciśnienie subglotalne, które uzyskuje się dzięki dalszym kontrakcjom mięśni aparatu oddechowego i stop­ niowemu obniżaniu klatki piersiowej. Powietrze wypierane jest z płuc nie w sposób równomierny lecz z różną siłą wydechu, która jest jedną z przyczyn modulacji akcentowej wypowiedzi. Pierwsza modyfikacja powietrza wydechowego następuje w krtani (laryruc). Podstawę krtani stanowi chrząstka pierścieniowa (cartilago cricoidea), zrośnięta z pierwszym pierścieniem chrząstnym tchawicy. Jest ona podobna do sygnetu odwróconego szerszą częścią do przodu. Nad nią umieszczona jest chrząstka tarczowa (cartilago thyreoidea) o kształcie podobnym do wypukłej tarczy, która tworzy przednią oraz boczne ściany krtani. W dalszej swej części chrząstka tarczowa połączona jest za pomocą pary wyrostków bocznych z chrząstką pierścieniową, górna jej część powiązana jest poprzez drugą parę wyrostków z kością gnykową. Z tyłu krtani, na górnej krawędzi chrząstki pierścieniowej, osadzone są dwie chrząstki nalewkowe (cartilagines arythaenoideae) o kształcie stożkowym. U podstawy każdej z nich znajdują się dwa wyrostki: wyrostek głosowy zwrócony ku środkowi krtani, do którego przymocowane są wiązadła głosowe, oraz wyrostek mięśniowy, stanowiący miejsce przyczepienia mięśni zwierających lub rozwierających szparę głośni (glottis). Od góry krtani znajduje się w przedniej jej części chrząstka nagiośniowa (cartilago epiglottidis) stanowiąca szkielet nagłośni (epiglottis),

Rys. 1. Schemat krtani widzianej z przodu

Rys. 2. Schemat krtani widzianej od tylu

która w czasie połykania przykrywa krtań, chroniąc narządy oddechowe przed dostaniem się do nich cząstek pokarmu. Wewnątrz krtani, w środkowej jej części, znajdują się po obu jej stronach dwie pary fałdów mięśniowych, pokrytych od zewnątrz błoną śluzową. Fałdy te umieszczone są poziomo i biegną od wewnętrznej strony chrząstki tarczowej z przodu krtani ku jej tyłowi do wyrostka głosowego chrząstki nalewkowej. Brzegi ich przechodzą w elastyczne pasemka tkanki zwane wiązadłami głosowymi (chordae vocales). Dzięki ruchom obrotowym chrząstek nalewkowych fałdy głosowe mogą się w tylnej części krtani rozsuwać. Szczelina powstająca między nimi nosi nazwę głośni.

38

Podczas mówienia głośnia przybierać może różne kształty. Najszersza jest szpara głośni w czasie chuchania. Mięśnie fałdów głosowych są wtedy rozluźnione i przestrzeń między nimi ma kształt owalny (rys. 4a). Przy wymawianiu głosek bezdźwięcznych wiązadła głosowe są nieco mniej rozsunięte, a między nimi powstaje otwór trójkątny o stopniu rozwarcia około 30° (rys. 4b). Gdy kąt rozwarcia między fałdami głosowymi zmniejszy się do ok. 10°, powstaje podczas wydechu słyszalny szmer charakterystyczny dla spółgłoski przydechowej [h]. Przy wymawianiu głosek dźwięcznych wiązadła głosowe są zsunięte, a przepływający między nimi strumień powietrza wprawia je w ruch drgający (rys. 4c). Pełne zamknięcie krtani następuje przy całkowitym zsunięciu fałdów głosowych, które wówczas tworzą tzw. zwarcie krtaniowe (rys. 4d). Również podczas szeptu fałdy głosowe są zupełnie zsunięte. Powietrze wydechowe uchodzi przez mały trójkątny otwór między chrząstkami nalewkowymi (rys. 4e).

Rys. 3. Mechanizm zwierania i rozwierania wiązadeł głosowych

Rys. 4. Układy wiązadeł głosowych a - chucha­ nie, b - wymawianie głosek bezdźwięcznych, c - wymawianie głosek dźwięcznych, d - zwar­ cie krtaniowe, e - szept

Gdy powietrze uchodzące z płuc pod pewnym ciśnieniem napotyka na swej drodze na przeszkodę w postaci zsuniętych wiązadeł głosowych, ciśnienie subglotalne rozsuwa je na chwilę, a powietrze przedostaje się do górnej części krtani. Ciśnienie subglotalne i supraglotalne wyrównuje się, zaś wiązadła głosowe wracają dzięki swojej elastyczności do pozycji zwarcia. Następuje znowu wzrost ciśnienia subglotalnego do chwili następnego rozwarcia. W ten sposób dzięki szybko po sobie następującym zwarciom i rozwarciom wiązadła głosowe drgają, wytwarzając w efekcie ton krtaniowy. Wysokość tonu zależna jest od szybkości drgań; im szybsze drgania, tym ton jest wyższy. Powstający w krtani ton jest cechą istotną samogłosek oraz niektórych spółgłosek. Zmiany tonu krtaniowego stanowią o intonacji wypowiedzi, omówionej szczegółowo w Rozdziale XII (str. 158). W wypadku zwarcia krtaniowego (rys. 4d) powietrze wydobywające się z płuc gromadzi się za silnie zsuniętymi wiązadłami głosowymi. Wzrastające ciśnienie do­ prowadza do nagłego ich rozwarcia, do plozji krtaniowej, podczas której powstaje dźwięk podobny do słabego kaszlu. Plozję krtaniową łatwo zaobserwować można w języku niemieckim przed samogłoską na początku wyrazów takich jak np. eine alte Eiche, zwłaszcza jeśli wymówimy je szeptem. Powietrze, przedostawszy się przez głośnię, uchodzi na zewnątrz poprzez jamę gardłową ustami, nosem lub obiema drogami równocześnie. Jama gardłowa, jama ustna

39

i jama nosowa noszą nazwę nasady. Stanowią one komory rezonansowe, w których drgania wiązadeł głosowych w pewnych pasmach częstotliwości ulegają wzmocnieniu. Jama gardłowa (pharynx) znajduje się tuż nad krtanią. Dzieli się na część krtaniową sąsiadującą z wejściem do krtani, część ustną położoną w tyle za jamą ustną, oraz część nosową znajdującą się za jamą nosową. Ustna część jamy gardłowej może w znacznym stopniu zmieniać swoją objętość dzięki przesuwającej się obsadzie języka. Część nosowa może być oddzielona od pozostałych części jamy gardłowej poprzez podniesienie

Rys. 5. Ujście powietrza fonacyjnego przez jamy nasady a - przez jamę ustną, b - przez jamę nosową, c - przez jamę ustną i nosową

podniebienia miękkiego, które przywiera do tylnej ścianki jamy gardłowej. W tym wypadku powietrze fonacyjne uchodzi na zewnątrz przez jamę ustną. Jama ustna (cavum oris) składa się z dwóch części: przedsionka położonego między mięśniami policzków i warg a lukami zębowymi, oraz jamy właściwej. Wejście do jamy ustnej ograniczone jest wargami (labia), narządami nader ruchliwymi. Mogą one tworzyć zwarcie lub szczelinę, stanowiące przeszkodę dla uchodzącego powietrza, wysuwać się do przodu lub cofać się, przybierając kształt zaokrąglony lub szeroki. Przedsionek oddzielają od jamy ustnej właściwej dwa luki zębowe (dentes), osadzone w szczęce górnej i dolnej i otoczone warstwą twardej tkanki łącznej - dziąsłami (alveoli). Za dziąsłami górnych siekaczy uwypukla się wyrostek zębodołowy, za którym rozpoczyna się podniebienie twarde (palatum durum), utworzone z tkanki kostnej wyłożonej błoną śluzową. Przechodzi ono w podniebie­ nie miękkie (palatum molle). Ruchoma jego część, tzw. velum, zakończona jest języczkiem (uvula). Podczas oddychania zakończenie podniebienia miękkiego zwisa swobodnie, pozostawiając wolne przejście do jamy nosowej. Pozycję taką zajmuje podczas wymawiania głosek nosowych. Przy wymawianiu głosek ustnych natomiast podniebienie miękkie jest napięte i uniesione, Rys. 6. Wnętrze jamy ustnej 1 - wa­ zamykając przejście do jamy nosowej. rgi, 2 - język, 3 - podniebienie Najważniejszym organem znajdującym się w jamie twarde, 4 - podniebienie miękkie, ustnej jest język (lingua). Jest to twór mięśniowy zbu­ 5 - tuki zębowe, 6 - luk podniebiendowany z ośmiu par mięśni ułożonych symetrycznie, no-gardiowy, 7 - języczek 40

Rys. 7. Narządy nasady 1 - wargi, 2 - siekacze, 3 - szczęka górna, 4 - podniebienie twarde, 5 - podniebienie miękkie, 6 - języczek, 7 - koniuszek języka, 8 - grzbiet języka, 9 - obsada języka, 10 - nagłośnia, 11 - kość gnykowa, 12 -przedsionek krtani, 13 - wiązadła głosowe, 14 - tylna ściana jamy gardłowej, 15-jama gardłowa, 16-jama ustna, 17 - jama nosowa, 18 - szczęka dolna

których włókna wzajemnie się przeplatają. W swojej masie język dzieli się na obsadę (radix), trzon (corpus), oraz koniuszek (apex). Górną powierzchnię języka nazywamy grzbietem (dorsum). Wyróżniamy w nim trzy odcinki, część przednią (praedorsum), środkową (mediodorsum) i tylną (postdorsum). Linia oddzielająca z przodu górną powierzchnię języka od jej dolnej części nosi nazwę brzegu języka lub korony (corona linguae). Język jest narządem bardzo ruchliwym, zdolnym do wykonywania różnorodnych ruchów. Może on wznosić się ku górze, obniżać się, przesuwać się ku przodowi i w głąb jamy ustnej, wydłużać się i skurczać, a również zwijać się i zaginać w różne strony, zaś jego koniuszek może wykonywać ruchy drgające. To wszystko sprawia, iż język jest głównym organem artykułującym, a zarazem kształtującym przestrzeń rezonansową jamy ustnej. Jama nosowa (cavum nasi), znajdująca się nad jamą ustną, podzielona jest przegrodą nosową na dwa kanały. Zakończona jest nozdrzami tylnymi, za którymi mieści się nosowa część jamy gardłowej. Jamę nosową właściwą wraz z nosową częścią jamy gardłowej określa się często łącznie jako jamę nosową. Jama nosowa tworzy stały, niezmienny rezonator w odróżnieniu od jamy ustnej i gardłowej, które stanowią rezonatory o kształcie zmiennym. Przy wymawianiu głosek nosowych rezonator nosowy poprzez opuszczone podniebienie miękkie jest włączony, przy czym podczas wymowy samogłosek nosowych powietrze uchodzi kanałem ustnym i nosowym, zaś przy wymowie spółgłosek nosowych jedynie kanałem nosowym. Ujście jamy ustnej jest wtedy zamknięte zwarciem wargowym, przedniojęzykowo-zębowym lub tylnojęzykowo-podniebiennym. Narządy znajdujące się w nasadzie dzieli się na ruchome i nieruchome. Do narządów ruchomych należą: wargi, język, języczek i dolna szczęka; do nieruchomych: zęby, dziąsła, podniebienie twarde oraz tylna ścianka jamy gardłowej.

Spółgłoski wprowadzenie ogólne

1

Spółgłoska a samogłoska

Dźwięki mowy można opisać uwzględniając zarówno ich cechy akustyczne, jak i artykulacyjne. Dźwięki jako zjawisko akustyczne to drgania cząsteczek powietrza słyszalne dla ucha ludzkiego. Źródło energii, drgające wiązadła głosowe, stykając się z cząsteczkami powietrza wytrąca je ze stanu równowagi. Cząsteczki pod wpływem tej energii wytrącone są ze stanu spoczynku, po czym wracają do pozycji wyjściowej, znów opuszczają stan spoczynku i ponownie do niego powracają, jednym słowem cząsteczki drgają. Wskutek tego w powietrzu powstają warstwy zagęszczeń i rozrzedzeń cząsteczek. Im szybciej owo zagęszczanie i rozrzedzanie po sobie następuje, tzn. im większa jest częstotliwość drgań, tym wyższy jest słyszalny dźwięk. Z im większą energią zachodzi ten proces, tym dźwięk jest głośniejszy. Drgania cząsteczek powietrza rozchodzą się w powietrzu ze stałą szybkością około 340 m/sek. Odróżnia się drgania regularne, właściwe tonom, od drgań nieregularnych, które są charakterystyczne dla szumów. Zarówno jedne, jak i drugie mogą być proste lub złożone. Dźwięki mowy składają się z drgań złożonych. Samogłoski powstają w wyniku regularnych drgań złożonych, spółgłoski zaś charakteryzują się drganiami nieregularnymi lub nakładaniem się drgań regularnych i nieregularnych. Dlatego też mówi się o samogłoskach jako o tonach złożonych, o spółgłoskach natomiast jako o szumach lub dźwiękach o przewadze szumu nad tonem. Głoski języka można także opisać z punktu widzenia artykulacyjnego, śledząc ich powstawanie. Powietrze, uchodzące podczas wydechu z płuc, przed dostaniem się do jamy ustnej przechodzi przez krtań, w której znajdują się wiązadła głosowe. Są to dwa fałdy mięśniowe, które za pomocą układu mięśni i chrząstek mogą przybierać różne pozycje. Podczas swobodnego wydechu szczelina między wiązadłami jest szeroka. Jest to pozycja, w jakiej powstają głoski bezdźwięczne, np. [f, s, x]. Gdy szczelina między wiązadłami głosowymi jest mniejsza, wtedy przechodzące przez nią powietrze wprawia je w drgania, w wyniku czego powstaje ton krtaniowy. 42

Przy takim układzie wiązadeł głosowych powstają głoski dźwięczne, np. głoski wyrazów Bali, Name, Eisen. Po przejściu przez krtań drgające powietrze dostaje się do tzw. nasady, w której skład wchodzą jamy: gardłowa, ustna i nosowa. Jamy gardłowa i ustna stanowią kanał w kształcie zgiętej rury. Dzięki ruchom języka oraz innych mięśni jamy gardłowej i ustnej kanał ten, pełniący funkcję rezonatora, może zmieniać swój kształt i objętość. Jama nosowa jest rezonatorem włączanym lub wyłączanym przez opuszczanie bądź też podnoszenie podniebienia miękkiego. Jeśli zakończenie podniebienia jest podniesione i przywiera do tylnej ściany gardła, to powietrze uchodzi jamą ustną i wtedy powstają głoski ustne. Jeśli natomiast tylna część podniebienia zwisa luźno w dół, to powietrze uchodzi przez jamę nosową, czego efektem brzmieniowym jest głoska nosowa. Od kształtu i objętości rezonatora zależna jest barwa głosek. Jeżeli powietrze uchodzi przez kanał nasady nie napotykając po drodze przeszkody w postaci szczeliny lub zwarcia, wtedy powstają samogłoski, jeżeli zaś na swej drodze napotyka przeszkodę, wówczas powstają spółgłoski.

2

Miejsce artykulacji i organ artykułujący

Spółgłoski to z punktu widzenia artykulacji dźwięki, które powstają wówczas, gdy powietrze wychodzące z płuc napotyka po drodze przeszkodę, którą musi pokonać. Przeszkoda ta może znajdować się w różnych miejscach nasady. Mogą ją tworzyć Tabela 1 Spółgłoski niemieckie pod względem miejsca artykulacji i organu artykułującego

Organ artykułujący

Miejsce artykulacji

Przykłady

Nazwa spółgłoski

warga górna

warga dolna

dwuwargowa (bilabialna)

p, b, m

warga dolna

górne siekacze

wargowo-zębowa (labiodentalna)

f V

górne siekacze (dziąsła)

przednia część języka (apex lub praedorsum)

przedniojęzykowo-zębowa (apikalno-dentalna lub praedorsalno-dentalna)

t, s d, z, n

dziąsła

przedni brzeg języka (corona)

przedniojęzykowo-dziąsłowa (koronalno-alweolarna)

f 3,1, r

tylna część podniebienia twardego

środkowa część grzbietu języka

środkowojęzykowo-twardopodniebienna (mediodorsalno-postpalatalna)

ę j

przednia część podniebienia miękkiego

tylna część grzbietu języka

tylnojęzykowo-miękkopodniebienna (postdorsalno-welarna)

k, x g> 1

tylna część grzbietu języka

języczek (uvula)

uwularna

R

-

-

przydechowa

h

43

obydwie wargi i wtedy powstają spółgłoski wargowe: [p, b, m]. Jeśli przeszkodę stanowi warga dolna i górne siekacze, powstają spółgłoski wargowo-zębowe: [f, v]. Przeszkodę może tworzyć także przednia część języka za górnymi zębami lub przy dziąsłach i wtedy artykułowane są spółgłoski przedniojęzykowo-zębowe: [t, d, s, z, n]. Jeżeli przeszkodę tworzy przedni brzeg języka przy dziąsłach, to wymawiane są spółgłoski przedniojęzykowo-dziąsłowe: []', 3,1, r]. Jeśli tworzy ją środkowa część grzbietu języka przy tylnej partii podniebienia twardego, to powstają głoski środkowojęzykowo-twardopodniebienne [ę, j|. Także tylna część grzbietu języka może być organem artykułującym. Wytwarza się wtedy zwarcie lub szczelina przy podniebieniu miękkim. Głoski wymawiane przy takiej artykulacji noszą nazwę spółgłosek tylnojęzykowo-miękkopodniebiennych: [k, g, x, ij]. Spółgłoska [h] wreszcie powstaje przy pełnym otwarciu kanału fonacyjnego, zaś organy artykułujące znajdują się w położeniu właściwym dla następującej po niej samogłoski. W powyższej tabeli usystematyzowano spółgłoski niemieckie pod względem miejsca artykulacji i organu artykułującego.

3

Sposób artykulacji

Organy artykułujące mogą tworzyć przeszkody różnego rodzaju. Do najważniejszych zalicza się zamknięcie (zwarcie) i zwężenie (szczelinę). W zależności od rodzaju przeszkody, którą musi pokonać wychodzące z płuc powietrze, określamy głoski jako zwarte lub wybuchowe (eksplozywne), względnie szczelinowe lub trące (frykatywne). Przy wymawianiu spółgłosek zwartych odróżnia się trzy kolejno po sobie następujące fazy: zwarcie (implozję), trwanie zwarcia (przerwę) oraz rozwarcie (eksplozję). Słyszalny efekt takiego rozwarcia to właśnie głoski wybuchowe [p, t, k, b, d, g]. Samo zwarcie może być mocniejsze lub słabsze. W pierwszym wypadku powstają głoski wybuchowe z przydechem, tzw. głoski aspirowane, w drugim zaś bez przydechu (nieaspirowane). Spółgłoski aspirowane różnią się od nieaspirowanych tym, że po nich następuje słyszalny przydech, zapisywany w transkrypcji fonetycznej za pomocą znaku [h]. Spółgłoski wybuchowe [t] i [d] mogą mieć rozwarcie boczne, gdy boki lub jeden bok języka odrywa się od podniebienia twardego. Ma to miejsce, gdy głoski te występują przed spółgłoską [1], np. w wyrazach Sportler, Handlung. Od eksplozji bocznej należy odróżnić eksplozję nosową. Zachodzi ona wtedy, gdy po spółgłosce zwartej następuje spółgłoska nosowa, np. w wyrazach Gdrtner, Redner itp. Rozwarcia dokonuje wówczas podniebienie miękkie, zaś uwolnione powietrze artykulacyjne uchodzi przez jamę nosową. Spółgłoski szczelinowe powstają wtedy, gdy organy artykułujące tworzą przy odpowiednich miejscach artykulacyjnych zwężenie, przez które przedostaje się uchodzące powietrze fonacyjne. Słyszalny szum to właśnie spółgłoski szczelinowe: [f, v, s, z, 3, ę, j, x, h]. Głoską innego rodzaju jest tzw. spółgłoska boczna, czyli lateralne [I], Podczas jej artykulacji przód języka tworzy zwarcie podobnie jak przy głosce [t], powietrze natomiast przechodzi między bokami (lub jednym bokiem) języka a podniebieniem twardym.

44

Tabela 2 Spółgłoski niemieckie pod względem sposobu artykulacji Sposób artykulacji

Nazwa spółgłoski

Zwarcie z rozwarciem ustnym

zwarte (eksplozywne)

p, t, k b, d, g

zwarcie przedniojęzykowe z otwarciem bocznym

boczne (lateralne)

1

zwarcie ustne z otwarciem nosowym

nosowe (nazalne)

m, n, n

zwarcie przerywane

wibracyjne

r, R

szczelina

szczelinowe (frykatywne)

V, Z, 3, j

przydechowa

h

otwarcie

Przykłady

f, s, J, ę, x

Przy głoskach wibracyjnych prąd powietrza wprawia w ruch drgający bądź to koniuszek języka (apex), bądź też zakończenie podniebienia miękkiego, tzw. języczek (uvula). W pierwszym wypadku mamy do czynienia z [r] przedniojęzykowym - wibracja przedniej części języka odbywa się przy dziąsłach górnych - w drugim wypadku z [r] języczkowym; wtedy języczek drga, uderzając o wzniesioną ku górze tylną część języka. Podczas artykulacji wszystkich dotychczas omówionych głosek powietrze uchodzi przez jamę ustną. Jama nosowa oddzielona jest od jamy ustnej podniesionym pod­ niebieniem miękkim. Spółgłoski nosowe różnią się od pozostałych spółgłosek tym, że podczas ich artykulacji zakończenie podniebienia miękkiego jest opuszczone, zaś powietrze, napotykając w jamie ustnej zamknięcie, uchodzi przez jamę nosową. Gdy zwarcie ustne tworzą wargi, powstaje głoska [m], przy zwarciu przedniojęzykowym - głoska [n], gdy natomiast tylna część języka przywiera do podniebienia miękkiego, powstaje głoska tylnojęzykowa [rj].

4

Spółgłoski silne a słabe

Spółgłoski można artykułować z mniejszą lub większą siłą. W wypadku artykulacji silniejszej mięśnie narządów artykulacyjnych są bardziej napięte niż przy artykulacji słabej, a strumień powietrza ma odpowiednio większe ciśnienie. Przy silniejszej artykulacji głosek zwartych powietrze fonacyjne zgromadzone za zwarciem uchodzi z większą energią, czemu towarzyszy słyszalny efekt. Silniej artykułowane spółgłoski zwarte są z reguły głoskami przydechowymi. Spółgłoski szczelinowe o artykulacji silniejszej odznaczają się bardziej wyraźnym, ostrzejszym szumem, będącym wynikiem przepływu powietrza bardziej sprężonego przez węższą szczelinę. Spółgłoski o artykulacji silniejszej określa się terminem f o r t e s, spółgłoski o artykulacji słabszej zaś terminem 1 e n e s. Spółgłoski bezdźwięczne mają na ogół artykulację silniejszą niż spółgłoski dźwięczne, przy czym stopień tej siły może być różny w zależności od danego języka. 45

5

Spółgłoski dźwięczne a bezdźwięczne

Wiązadła głosowe znajdujące się w krtani mogą dzięki ruchom obrotowym tzw. chrząstek nalewkowych przybierać różne pozycje. W czasie mówienia wiązadła głosowe są zawsze mniej lub bardziej zsunięte, stawiając mniejszy lub większy opór prądowi powietrza przepływającemu między nimi. Gdy strumień powietrza przeciskający się między zsuniętymi wiązadłami głosowymi wprawia je w ruch drgający, powstaje ton krtaniowy charakterystyczny dla głosek dźwięcznych. Przy wymawianiu głosek bez­ dźwięcznych wiązadła głosowe są rozsunięte i tworzą trójkątny otwór, przez który przepływa powietrze wydechowe. Ostateczne ukształtowanie powietrza fonacyjnego charakterystyczne dla danej głoski następuje w nasadzie. Tu dzięki pokonaniu prze­ szkody, jaką stanowi zwarcie, powstają ostatecznie spółgłoski zwarto-wybuchowe, zaś w wyniku przeciskania się przez zwężenie (szczelinę) spółgłoski szczelinowe. Bezdźwięczne spółgłoski zwarto-wybuchowe języka niemieckiego to [p], [t], [k]. W czasie ich wymowy wiązadła głosowe są rozsunięte. Przy zsuniętych wiązadłach głosowych, wprawionych przez powietrze wydechowe w ruch drgający, powstają dźwięczne spółgłoski zwarto-wybuchowe [b], [d], [g]. Niemieckie bezdźwięczne spółgłoski szczelinowe to [f], [s], [J], [ę], [x], zaś ich odpowiedniki dźwięczne to [v], [z], [3], [j]. Bezdźwięczna spółgłoska szczelinowa [x] nie ma w wymowie wzorcowej swojego odpowiednika dźwięcznego. Również głoska przydechowa [h] jest spółgłoską bezdźwięczną. Od pozostałych spółgłosek bezdźwięcz­ nych różni się tym, że podczas jej wymowy w nasadzie nie tworzy się ani zwarcie, ani szczelina, lecz otwarcie podobne do pozycji narządów mowy podczas wymowy samo­ głosek. Wszystkie pozostałe spółgłoski języka niemieckiego są spółgłoskami dźwięcznymi. Są to: spółgłoska boczna [1], spółgłoski wibracyjne [r] oraz [r] oraz spółgłoski nosowe [m], [n], [n]. Bezdźwięczne spółgłoski języka niemieckiego wymawiane są silniej, tzn. z większym napięciem narządów artykulacyjnych przy odpowiednio większym ciśnieniu powietrza, niż spółgłoski dźwięczne. W wypadku spółgłosek zwarto-wybuchowych wymowa silniejsza wyraża się przydechem wyraźnie słyszalnym po fazie rozwarcia, zaś silniejsze spółgłoski szczelinowe odznaczają się ostrzejszym, bardziej wyraźnym szumem. Bezdźwięczne spółgłoski niemieckie różnią się więc od spółgłosek dźwięcznych nie tylko brakiem dźwięczności, lecz również silniejszą artykulacją. Dzięki temu spółgłoski dźwięczne, które w wyniku asymilacji utraciły swoją dźwięczność, nie są identyczne ze spółgłoskami bezdźwięcznymi, od których różnią się stopniem siły artykulacji.

6

Spółgłoski krótkie a długie

Czas trwania spółgłosek zależy przede wszystkim od tempa mowy. W mowie szybszej czas trwania poszczególnych głosek będzie odpowiednio krótszy niż w mowie o tempie wolniejszym. Ale również w mowie o tempie jednostajnym występują głoski o różnym czasie trwania. Odróżnia się więc głoski krótkie od głosek długich, czasem mówi się także o głoskach półdługich. Nie interesuje nas oczywiście absolutny czas trwania, lecz

46

jedynie dłuższe lub krótsze trwanie jednej głoski w stosunku do drugiej. Pod względem artykulacyjnym trzeba odróżnić długie spółgłoski szczelinowe i płynne od długich spółgłosek zwartych. Artykulacje dłuższych głosek szczelinowych i płynnych jakościowo nie różnią się od artykulacji ich krótkich odpowiedników. Szczelina, przez którą przepływa prąd powietrza przy wymawianiu głosek dłuższych i krótszych, jest w zasadzie taka sama (por. wyrazy, w których występują spółgłoski długie, jak auffliegen, Schifffahrt, z wyrazami o spółgłoskach krótkich, jak aufliegen, Schiffart. Inaczej jest przy artykulacji długich głosek zwartych. Słyszalny efekt głosek zwartych związany jest z momentem rozwarcia (wybuchu), jednak efektu tego w zasadzie przedłużyć nie można. Samemu momentowi zwarcia natomiast nie towarzyszy żaden słyszalny efekt akustyczny. Wydłużenie spółgłosek zwartych odbywa się poprzez wydłużenie momentu między zwarciem a rozwarciem. Np. w wyrazie Saugkraft tylna część języka tworzy zwarcie przy podniebieniu, zaś eksplozja tego zwarcia nie następuje bezpośrednio po zwarciu (jak to ma miejsce w wyrazie Saukraft). Przed oderwaniem się od podniebienia grzbiet języka trwa jeszcze przez chwilę w pozycji zwarcia, zaś eksplozja następuje z małym opóź­ nieniem. To opóźnienie rozwarcia stanowi różnicę między spółgłoską zwartą długą a krótką. W języku niemieckim spółgłoski długie występują jedynie na styku wyrazów lub morfemów. Nie spotyka się ich natomiast w obrębie wyrazów jednomorfemowych.

7

Koartykulacja

W procesie mówienia głoski nie są artykułowane oddzielnie jedna po drugiej, lecz są wzajemnie powiązane. Narządy artykulacyjne są w ciągłym ruchu, artykulacja jednej głoski przechodzi w sposób płynny w artykulację następnej. Toteż pojedyncze głoski ulegają w mniejszym lub większym stopniu wpływom głosek sąsiadujących. Artykulacje poszczególnych głosek oddziaływują wzajemnie na siebie, w wyniku czego głoski w różnych otoczeniach są różne, wytwarzane nie takimi samymi ruchami artykulacyjnymi. Narządy artykulacji, które nie biorą bezpośredniego udziału w wytwarzaniu danej głoski, przygotowują się niejako już do artykulacji głoski następnej. W wyrazach takich, jak Tische, Tasche, Tusche, głoska [t] ulega wpływowi artykulacji następującej po niej samogłoski i jest wobec tego we wszystkich trzech wypadkach różna. We wszystkich jest ona co prawda głoską przedniojęzykowo-zębową. Jednak podczas wymowy wyrazu Tische grzbiet języka zajmuje już pozycję następującego po nim [i], [t] ma wobec tego brzmienie bardziej miękkie niż np. w wyrazie Tasche. Mówimy, że [t] w wyrazie Tische jest głoską zmiękczoną lub palatalizowaną. Od głoski palatalizowanej odróżnić trzeba głoskę palatalną, to jest głoskę, przy której wymawianiu zwarcie względnie szczelina wytwarzane są przy podniebieniu twardym, co ma miejsce np. przy artykulacji głoski [ę] w wyrazach niemieckich ich, Licht, rechnen itp. Głoskom palatalizowanym (zmięk­ czonym) natomiast nie towarzyszy zwarcie lub szczelina przy podniebieniu. Artykułując palatalizowane [t] w wyrazie Tische umieszczamy koniuszek języka za górnymi zębami, tak jak przy wymawianiu [t] w wyrazie Tasche, w którym [t] nie jest zmiękczone. Dodatkowym ruchem artykulacyjnym, powodującym zmiękczenia, jest ruch grzbietu

47

języka w kierunku podniebienia twardego, tak jak przy artykulacji samogłoski [i]. Głoski palatalizowane artykułowane są niejako równocześnie w dwu miejscach jamy ustnej, podczas gdy głoski palatalne wytwarza się za pomocą artykulacji w jednym tylko miejscu, mianowicie przy podniebieniu twardym. W terminologii polskiej zarówno głoski palatalizowane, jak i palatalne nazywa się często głoskami miękkimi. Inny sposób współartykułowania zauważyć możemy w wymawianiu głoski [t] w wyrazie Tusche. Tu podczas artykulacji [t] wargi przyjmują taką pozycję, jaką mają podczas wymawiania głoski [o]. Jest to więc artykułowanie głoski [t] z wargami zaokrąglonymi, czemu towarzyszy słyszalny efekt akustyczny. Mówimy, że [t] jest labializowane (łac. labia - wargi). Jeszcze innym sposobem artykułowania, będącym wynikiem koartykulacji, jest tzw. welaryzacja (łac. velum - podniebienie miękkie). Powstaje ona przy podniesieniu tylnej części języka ku podniebieniu miękkiemu. Praktyczne znaczenie ma ona przy wymowie tzw. ciemnego [1], znanego np. w języku angielskim w wyrazach well, Ul, girl itp. W wyniku koartykulacji, wzajemnego oddziaływania jednych głosek na drugie w procesie mówienia, dochodzi do upodobnienia się głosek, co może pociągać za sobą zasadnicze zmiany głosek.

Spółgłoski niemieckie

1

Bezdźwięczne spółgłoski zwarto-wybuchowe

Bezdźwięczne spółgłoski zwarto-wybuchowe [p], [t], [k] powstają wtedy, gdy powietrze wychodzące z płuc napotyka po drodze na zamknięcie (zwarcie), które następnie ulega gwałtownemu rozwarciu. Wiązadła głosowe nie drgają. Słyszalnym efektem takiego nagiego rozwarcia jest właśnie spółgłoska zwarto-wybuchowa. Zwarcie może zachodzić w różnych miejscach nasady. Mogą je tworzyć obydwie wargi, i wtedy powstaje wargowa spółgłoska [p]. Jeśli przeszkodę stanowi przednia część języka przylegająca do górnych siekaczy lub dziąseł, wtedy powstaje przedniojęzykowo-zębowe [t]. Zwarcie może tworzyć również tylna część grzbietu języka, przylegająca do podniebienia miękkiego (velum), wówczas artykułowana jest spółgłoska tylnojęzykowo-welarna [k]. Spółgłoski zwarto-wybuchowe [p], [t], [k] różnią się między sobą jedynie miejscem artykulacji: [p] jest spółgłoską wargową (labialną), [t] - spółgłoską zębową (dentalną), zaś [k] - miękkopodniebienną (welarną). Bezdźwięczne spółgłoski zwarte mają ar­ tykulację silną. Mięśnie narządów artykulacyjnych są bardziej napięte niż podczas wymowy spółgłosek dźwięcznych, a strumień powietrza, zgromadzony za przeszkodą artykulacyjną, po rozwarciu z dużą siłą uchodzi na zewnątrz, czemu towarzyszy słyszalny efekt w postaci wyraźnego przydechu. Dlatego bezdźwięczne spółgłoski zwarto-wybu­ chowe są z reguły głoskami przydechowymi (aspirowanymi). Tylko w sylabach nieakcentowanych oraz w niektórych innych pozycjach wyrazu przydech jest zredukowany. Spółgłoski przydechowe nazywa się też spółgłoskami silnymi (fortes).

1.1

Spółgłoska [p]

Spółgłoska [p] jest bezdźwięczną wargową spółgłoską zwarto-wybuchową. Jest ona bezdźwięczna w odróżnieniu od spółgłoski [b], która jest dźwięczna, wargowa w odróż­ nieniu od zębowego [tj i welarnego [k], oraz zwarto-wybuchowa w odróżnieniu od [f], które jest szczelinowe.

49

Spółgłoska [p] występuje zależnie od pozycji w wyrazie w postaci kilku odmianek, do których należą:

Rys. 8. Schemat artykulacji spółgło­ ski [p]

1) Silne bezdźwięczne [ph] z plozją wargową oraz z wyraźnie słyszalnym przydechem. Przednia część języka dotyka dolnych siekaczy, zaś jego grzbiet z reguły zajmuje pozycję następującej samogłoski. Podniebienie miękkie przylega do tylnej ściany jamy gardłowej, oddzielając jamę ustną od jamy nosowej. Mięśnie narządów mowy są napięte, powietrze gromadzące się za zwarciem ma duże ciśnienie, w wyniku czego w chwili rozwarcia występuje silny, wyraźnie słyszalny przydech. Silne bezdźwięczne [p] występuje w sylabie akcentowa­ nej przed samogłoskami oraz [1], [r], [n], np. Pech, April, Platz, Presse, Pneu, oraz na końcu wygłosowej sylaby akcentowanej: schlapp, Galopp, Betrieb.

2) [p] bez przydechu występuje przed samogłoskami nieakcentowanymi, przed spół­ głoskami oraz w połączeniach [sp], [fp]: Suppe, Pferd, hiibsch, Raps, Abt, Speaker, Spiel. Po spółgłosce [m], np. w wyrazach stumpf, stampfen, [p] nie ma implozji. Zwarcie, które tworzą wargi podczas artykulacji [m], jest wtedy wspólne i dla następującego po nim [p]. Gdy natomiast na granicy wyrazów (morfemów) spotykają się dwa [p], np. w wyrazach Schreibpapier, er starb plotzlich, wtedy pierwsze [p] nie posiada eksplozji, drugie natomiast nie ma własnej implozji. W wypadku tym artykułuje się tylko jedno zwarcie i jedno rozwarcie, a eksplozja następuje z małym opóźnieniem. W szybszym tempie mowy wymawia się spółgłoskę pojedynczą, przy czym łączy się ona w sposób ścisły z poprzedzającą samogłoską. Brak ścisłego łączenia (junktury) spowodowałby, że wyraz Schreibpapier brzmiałby jak Schreipapier, Halbbildung jak Hallbildung itd. 3) [p] z eksplozją nosową występuje w śródgłosie wyrazów przed spółgłoską [m], np. abmachen, Klubmusik. Nie ma ono wybuchu wargowego jak alofon podstawowy. Rozwarcie następuje przy podniebieniu miękkim i powietrze uchodzi przez jamę nosową. ZAPIS

Spółgłoskę [p] w zapisie ortograficznym zaznacza się następującymi literami: 1)

w nagłosie oraz w śródgłosie i wygłosie wyrazowym po samogłoskach napiętych (długich) i dwugłoskach oraz po spółgłoskach, np. Pilz, Platz, Stapel, Raupe, Pumpe, Typ, Lump. 2) w śródgłosie i wygłosie wyrazowym po samogłoskach nienapiętych (krótkich), np. stoppen, Treppe, Galopp.

3) w wygłosie wyrazów i morfemów w wyniku ubezdźwięcznienia wygłosowego, np. Stab, Laub, lieb, abnehmen, liebkosen oraz w śródgłosie przed spółgłoską, np. hiibsch, Obst, Abt.

50

PORÓWNANIE Z JĘZYKIEM POLSKIM I WSKAZÓWKI DYDAKTYCZNE

Język polski - w przeciwieństwie do niemieckiego - nie zna odmianki przydechowej [ph], W sylabach akcentowanych przed samogłoskami i przed [1], [r], [n] oraz na końcu wygłosowej sylaby akcentowanej, gdzie w języku niemieckim występuje [ph] przydechowe, w języku polskim wymawia się [p] słabsze bez przydechu, por.:

poi. pas park plac stop

[pas] [park] [plats] [stop]

niem. Pass [phas] Park [pharkh] Platz [phlats] stopp

Polskie [p] jest identyczne z drugą odmianką niemiecką, występującą przed samogłoskami nieakcentowanymi, przed spółgłoskami (oprócz: [r], [1], [n]) oraz w połączeniach [sp] i [Jp], jak w wyrazach: Lappen, Pferd, Psalm, hubsch, Abt, Speaker, Spiel. Trzecia odmianka [p] z eksplozją nosową, występującą przed spółgłoską [m], znana jest również w języku polskim, por. kąpmy, kupmy. Specjalnych ćwiczeń fonetycznych wymaga więc pierwsza odmianką niemiecka, tzn. bezdźwięczne, silne [ph] przydechowe. Do ćwiczeń tej głoski przystąpić można dopiero po opanowaniu przez ucznia przydecho­ wej głoski [h]. Przestrzeganie tej zasady zapobiegnie tendencji do wymawiania spółgłoski [x| między spółgłoską wybuchową a następującą po niej samogłoską. Jest rzeczą ważną, by bezpośrednio po rozwarciu spółgłoski wybuchowej grzbiet języka nie tworzył szczeliny przy podniebieniu, lecz by przyjął pozycję właściwą artykulacji następującej po niej samogłoski. Po artykulacji bezdźwięcznych [p], [t], [k] struny głosowe trwają jeszcze przez krótki czas w pozycji rozwarcia, zanim przyjmą pozycję umożliwiającą powstanie drgań. Wymowę silnej przydechowej spółgłoski [ph] najlepiej jest ćwiczyć w zestawieniu ze słabą nieprzydechową spółgłoską dźwięczną [b]. Temu celowi służy ćwiczenie nr 1 na str. 185. W języku niemieckim nie jest znana zmiękczona odmianką polskiego [p] występująca przed spółgłoskami miękkimi, jak w wyrazach psiarnia, stopniować, wapnisty itd. Interferencji języka polskiego w tym wypadku jednak nie należy się spodziewać, gdyż w języku niemieckim nie ma spółgłosek miękkich, które mogłyby - na wzór polski - spowodować zmiękczoną wymowę spółgłoski [p]. Jednak fakt, że w języku polskim przed samogłoską [i] występuje [p,] miękkie, nigdy zaś [p] twarde, może stać się przyczyną miękkiej wymowy niemieckiego [p] przed samogłoskami palatalnymi, np. Pilz [p,ilts] zamiast [philts], Pinsel [’p,inzal] zamiast [phinzal]. Przeciwdziałaniu tej interferencji służy ćwiczenie nr 2 na str. 187.

1.2

Spółgłoska [t]

Spółgłoska [t] jest bezdźwięczną zębową (postdentalną) spółgłoską zwarto-wybuchową. Jest ona bezdźwięczna w odróżnieniu od [d], które jest dźwięczne, zębowa w odróżnieniu od wargowego [p] i welarnego [k], oraz zwarto-wybuchową w odróżnieniu od spółgłoski [s], która jest szczelinowa.

51

Spółgłoska [t] - zależnie od pozycji w wyrazie - występuje w postaci kilku odmianek, do których należą: 1) [th] bezdźwięczne silne z plozją przedniojęzykową oraz wyraźnie słyszalnym przydechem uważać należy za odmiankę podstawową. Występuje ono w sylabie ak­ centowanej przed samogłoskami oraz spółgłoską [r], np. Tal, Tasse, treu, treiben, a także w wygłosie wyrazów, gdy ostatnia sylaba jest akcentowana: Gewalt, Kontrast, Rys. 9. Schemat artykulacji spółgło­ alt. Podczas artykulacji tej odmianki zwarcie tworzy ski [t] przednia część języka, dotykając tylnej krawędzi górnych siekaczy i sąsiadującej z nimi części dziąseł. Jest to tzw. artykulacja apikalna. Zwarcie może jednak tworzyć też przednia część grzbietu języka (praedorsum), podczas gdy koniuszek języka znajduje się za dolnymi siekaczami. Artykulację taką nazywa się artykulacją dorsalną. Oba rodzaje artykulacji nie dają jednak słyszalnych różnic i stanowią tylko odmianki artykulacyjne. Podczas artykulacji [t| wargi są lekko rozchylone, zaś tylna część podniebienia miękkiego oddziela jamę ustną od jamy nosowej. Mięśnie narządów mowy są silnie napięte. Powietrze gromadzące się za zwarciem ma stosunkowo duże ciśnienie, dzięki czemu w chwili rozwarcia powstaje silny, wyraźnie słyszalny przydech.

2) [t] bez słyszalnego przydechu występuje przed samogłoskam Sitte, retten, hastig, przed spółgłoskami, np. nichts, Rdtsel, Kutsche, deutsch, oraz w połączeniach spółgłoskowych [st], [ts], [tf], np. Statik, Zunge, Tscheche i [J't], np. Stall, stehen. Odmianka ta w połączeniu [n + t] (np. Ente, Tante) nie ma implozji. Zwarcie zębowo-dziąsłowe spółgłoski [n] jest wtedy wspólne i dla następującego po niej [t]. Gdy na granicy wyrazów spotyka się [t] wygłosowe z [t] nagłosowym, np. Nacht-tisch, gut tan itd., wtedy pierwsze z nich nie ma eksplozji, drugiemu zaś brak implozji. Artykułuje się wtedy tylko [t] pojedyncze, przy czym między zwarciem a rozwarciem następuje mała pauza. W szybszym tempie mowy wymawia się tu pojedynczą głoskę zwartą. Jednak i w tym wypadku Niemiec odróżnia takie złożenia, jak Schall-technik od Schalt-technik, Nach-tisch od Nacht-tisch, dzięki sposobowi łączenia głosek (junkturze), który w pierw­ szym wypadku jest luźny, w drugim zaś ścisły.

3) [t] z eksplozją boczną (lateralną) spotyka się przed spółgło Fremdling. Przednia część języka nie odrywa się podczas artykulacji połączenia [tl] od górnych siekaczy (lub dziąseł), zwarcie przedniojęzykowe jest wspólne dla [t] i dla [1], rozwarcie spółgłoski [t] następuje natomiast przy bokach języka. Eksplozja boczna daje w efekcie wyraźnie słyszalną odmiankę, różną od odmianek przedstawionych wyżej.

4) [t] z eksplozją nosową występuje przed spółgłoską [n], po Podczas wymawiania tej odmianki zwarcie przedniojęzykowe przetrzymywane jest aż do chwili artykulacji następującej po niej spółgłoski nosowej. Eksplozja dokonuje się przez nagłe odchylenie tylnej części podniebienia miękkiego od tylnej ściany jamy gardłowej. Powietrze uchodzi przez jamę nosową. 52

ZAPIS

Spółgłoskę [t] w zapisie ortograficznym zaznacza się przy pomocy następujących liter:

1) < t > w nagłosie oraz w wygłosie i śródgłosie wyrazowym po samogłoskach napiętych (długich), dwugłoskach i po spółgłoskach, np. Tat, Mut, Bund, waten, mutig, leiten, Leute, munter. 2) w śródgłosie i wygłosie wyrazowym po samogłoskach nienapiętych (krótkich), np. wetten, Motte, Schritt, matt. 3) [th] w niektórych imionach własnych i nazwach oraz w wyrazach pochodzenia obcego, np. Mathilde, Mathias, Thiiringen, Anthologie, Theater. 4) w niektórych wyrazach jak Stadt, beredt, verwandt. 5) < d > w wygłosie wyrazów i morfemów w wyniku ubezdźwięcznienia wygłosowego, np. Land, Wind, Bad, Weidmann. 6) , , , oznaczają połączenie [t + s], np. Ziege, Cicero, Skizze, Katze, Schatz. PORÓWNANIE Z JĘZYKIEM POLSKIM I WSKAZÓWKI DYDAKTYCZNE

Język polski - w odróżnieniu od niemieckiego - nie posiada odmianki przydechowej [th]. W sylabach akcentowanych przed samogłoskami i przed spółgłoską [r] oraz na końcu wygłosowej sylaby akcentowanej, gdzie w języku niemieckim wymawia się [th] aspirowane, w języku polskim występuje słabe [t] bez przydechu, por.:

poi. tak tor tran mat

[tak] [tor] [tran] [mat]

niem. Tag Tor Tran matt

[tha:kh] [tho:n] [thru:n] [math]

[t] polskie jest identyczne z drugą odmianką niemiecką, występującą przed samogłoskami nieakcentowanymi, przed spółgłoskami (z wyjątkiem [r]) oraz w połączeniach [st] i [|'t ] jak w wyrazach wetten, hastig, deutsch, Statik, Stiel, stehen. Odmianki z eksplozją boczną - przed [1] oraz z eksplozją nosową - przed [n] występują też w języku polskim, por. tlen, butla; tnąc, samotny. Nie ma więc potrzeby ich specjalnego ćwiczenia. Językowi niemieckiemu z kolei obca jest odmianka zmięk­ czona, wymawiana w języku polskim przed spółgłoskami miękkimi oraz przed [i] w takich wyrazach jak kłótnia, otwierać, partia, apatia. Jak z powyższego porównania wynika, specjalnych ćwiczeń fonetycznych wymaga pierwsza odmianka niemieckiego [t], to jest bezdźwięczne silne [th] przydechowe. Do ćwiczenia tej głoski przystąpić powinno się dopiero po opanowaniu przez ucznia aspirowanej głoski [h], gdyż w innym wypadku wystąpi tendencja do wymawiania spółgłoski welarnej [x] zamiast głoski przydechowej [h]. Ważne jest, by bezpośrednio po rozwarciu spółgłoski zwartej grzbiet języka nie tworzył szczeliny przy podniebieniu, lecz by przyjął pozycję właściwą dla artykulacji następującej po niej samogłoski. Wymowę silnego przydechowego [th] najlepiej jest ćwiczyć w zestawieniu ze słabą nieprzydechową 53

spółgłoską dźwięczną [d], Celowi temu służy ćwiczenie nr 3, str. 187. Spodziewać należy się interferencji języka polskiego, polegającej na zmiękczonej wymowie niemieckiego [t] przed samogłoską [i] w wyrazach takich jak tief Tiegel, gdyż w języku polskim w tej pozycji występuje odmianka zmiękczona. Tendencji do zmiękczonej wymowy spółgłoski niemieckiej przeciwdziałać można przez ćwiczenie spółgłoski [t] przed samogłoskami palatalnymi, zwracając przy tym uwagę, by podczas wymowy tej spółgłoski grzbiet języka nie był podniesiony w kierunku podniebienia twardego. Przeciwdziałaniu interferencji tego typu służy ćwiczenie nr 4 na str. 189.

1.3

Spółgłoska [k]

Spółgłoska [k] jest bezdźwięczną tylnojęzykowo-podniebienną (welarną) spółgłoską zwarto-wybuchową. Jest ona spółgłoską bezdźwięczną w odróżnieniu od [g], które jest dźwięczne, welarną w przeciwieństwie do wargowego [p] i zębowego [t], oraz zwarto-wybuchową w odróżnieniu od spółgłoski [x], która jest szczelinowa. Spółgłoska [k] występuje - w zależności od pozycji w wyrazie - w postaci kilku odmianek, do których należą:

1) [kh] bezdźwięczne silne z plozją tylnojęzykową oraz wyraźnie słyszalnym przydechem. Występuje w sylabie akcentowanej przed samogłoskami, np. Kasse, Kind, przed [r], [1], [n], np. Kreis, Klasse, Knabe, oraz na końcu wygłosowej sylaby akcentowanej: Belag, Musik, weg. Podczas wymowy tej spółgłoski grzbiet języka tworzy zwarcie z przednią częścią podniebienia mięk­ kiego. W zależności od następującej samogłoski miejsce artykulacji jest nieco przesunięte do przodu lub do tyłu Rys. 10. Schemat artykulacji spół­ podniebienia. Przednia część języka znajduje się za głoski [k] dolnymi siekaczami. Przejście do jamy nosowej jest zamknięte. Mięśnie narządów artykulacyjnych są silnie napięte, zaś ciśnienie powietrza gromadzącego się za zwarciem jest duże. Dlatego też w chwili rozwarcia następuje wyraźnie słyszalny przydech. 2) [k] bez przydechu spotykamy przed samogłoskami nieakcentowanymi, np. Ecke, Bdcker, oraz przed spółgłoskami z wyjątkiem [r], [1], [n], np. flugs, Hexe, Qual. Brak przydechu przed samogłoską nieakcentowaną powodowany jest mniejszym napięciem narządów mowy podczas artykulacji głosek w pozycji nieakcentowanej, a co za tym idzie, słabszym ciśnieniem gromadzącego się za zwarciem powietrza. Przed spółgłoską szczelinową natomiast przydech zasadniczo jest niesłyszalny, gdyż powietrze fonacyjne po pokonaniu zwarcia przechodzi bezpośrednio przez szczelinę, dając szum charak­ terystyczny dla danej spółgłoski szczelinowej. W połączeniu [rj + k], np. w wyrazach winken, danken, odmianka ta nie ma własnej implozji. Zwarcie welarne spółgłoski nosowej [n] przetrzymywane jest do chwili rozwarcia spółgłoski [k]. Jeśli na granicy wyrazów spotykają się dwie spółgłoski zwarte [k], np. w złożeniach Druck-knopf,

54

Bank-konto, wtedy pierwsza nie ma eksplozji, drugiej natomiast brak implozji. W wypad­ kach takich artykułuje się tylko jedno zwarcie, po którym następuje krótka pauza oraz rozwarcie. W szybszym tempie mowy wymawia się w takich wypadkach spółgłoskę pojedynczą (bez pauzy między zwarciem a rozwarciem). Niemiec odróżnia jednak i wtedy wyrazy takie jak Saukraft od Saugkraft na podstawie różnicy w sposobie łączenia [k] z poprzedzającą samogłoską. W pierwszym wypadku łączenie jest luźne, w drugim natomiast ścisłe.

3) [k] z eksplozją nosową jest odmianką, która występuje przed welarną spółgłoską nosową [rj]. Ma to miejsce w szybszym tempie mowy, w wyniku redukcji samogłoski centralnej w końcówce -en oraz upodobnienia się spółgłoski [n] pod względem miejsca artykulacji do poprzedzającego [k], por. backen ['bak-an > 'bak-n > 'bak-ą], W czasie wymawiania tej odmianki zwarcie tylnojęzykowe przetrzymywane jest aż do chwili artykulacji spółgłoski nosowej [ą]. Rozwarcie natomiast dokonuje się przez nagłe odchylenie zakończenia podniebienia miękkiego (velum) od tylnej ściany jamy gardłowej, czemu towarzyszy wyraźnie słyszalna plozja nosowa. ZAPIS

Spółgłoska [k] oznaczona jest w zapisie ortograficznym następującymi literami:

1) w nagłosie oraz w wygłosie i śródgłosie wyrazowym po samogłoskach napiętych (długich), dwugłoskach i po spółgłoskach, np. Laken, Streik, welken, Bank, wirklich. 2) w niektórych wyrazach pochodzenia obcego po samogłoskach nienapiętych (krótkich), np. Akkord, Sakko, Akklamation. 3) w śródgłosie i wygłosie wyrazów po samogłoskach nienapiętych (krótkich), np. lecken, Lacke, Sack, Zweck. 4) < c > w niektórych wyrazach pochodzenia obcego, np. Cafe, Camping, Lucullus. 5) oznaczające połączenie [kv] w nagłosie i śródgłosie niektórych wyrazów, np. Quelle, ąudlen, Aąuator. 6) w nagłosie i śródgłosie niektórych wyrazów pochodzenia obcego, np. Chlor, Chor, Melancholie, oraz w wyrazach rodzimych przed spółgłoską [s], np. Ochse, Fuchs, Wachs. 7) w wygłosie wyrazów i morfemów w wyniku tzw. ubezdźwięcznienia wy­ głosowego, np. Tag, Flug, Tragbahre, oraz w śródgłosie wyrazów przed spółgłoskami, np. Jagd, Magd. 8) oznacza [k + s], np. Xanten, Hexe, Axt, Max. PORÓWNANIE Z JĘZYKIEM POLSKIM I WSKAZÓWKI DYDAKTYCZNE

W języku niemieckim - w przeciwieństwie do polskiego - występuje odmianka przydechowa spółgłoski [k], W sylabie akcentowanej przed samogłoskami, spółgłoskami [r], [1], [n] oraz na końcu wygłosowej sylaby akcentowanej, jak w wyrazach Kamm, Kreis,

55

klein, Knie, Musik, gdzie w języku niemieckim wymawia się [kh] aspirowane, w języku polskim występuje [k] bez przydechu, por.: poL

kasa krach klasa rok

['kasa] [krax] ['klasa] [rak]

niem.

Kasse Krach Klasse Rock

['khasa] [khrax] [’khlasa] [rok11]

Polskie [k] jest identyczne z drugą odmianka niemiecką, występującą przed samogłoskami nieakcentowanymi oraz przed spółgłoskami (z wyjątkiem [r], [1], [n]), jak w wyrazach Ecke, Backer, flugs, Axt, ąualen. W języku polskim nie jest natomiast znana odmianka z plozją nosową występująca przed spółgłoską nosową [tj], W języku polskim spółgłoska [q] pojawia się jedynie przed zwarto-wybuchowymi spółgłoskami welarnymi, nigdy zaś po nich. Dlatego celowe jest uwzględnienie ćwiczeń z [k] o eksplozji nosowej, którego wymowa nastręcza uczniowi polskiemu trudności. Z kolei językowi niemieckiemu obca jest odmianka zmiękczona spółgłoski [k], występująca w języku polskim przed spółgłoskami miękkimi. Interferencji języka polskiego w tym wypadku jednak nie należy się spodziewać, gdyż w języku niemieckim nie ma spółgłosek miękkich, które mogłyby - na wzór polski - spowodować zmiękczenie spółgłoski [k]. Natomiast fakt, że w języku polskim przed samogłoską [i] występuje [c] miękkie, nigdy zaś [k] twarde, może stać się przyczyną błędu polegającego na tym, iż uczeń polski zamiast twardego [k] przed samogłoskami palatalnymi będzie wymawiał [c] miękkie. Tendencji tej należy oczywiście przeciwdziałać odpowiednimi ćwiczeniami. Z porównania odmianek spółgłoski [k] wynika, że specjalnych ćwiczeń wymaga odmianka pierwsza niemieckiego [k], to jest silne [kh] przydechowe. Do ćwiczenia tej głoski przystąpić należy jednak dopiero po opanowaniu przez ucznia aspirowanej głoski [h], gdyż w innym wypadku uczeń zamiast przydechu wymówi prawdopodobnie tylnojęzykową spółgłoskę szczelinową [x]. Wymowę silnego [kh] przydechowego najlepiej jest ćwiczyć w zestawieniu ze słabą dźwięczną spółgłoską nieaspirowaną [g]. Celowi temu służy ćwiczenie nr 5 na str. 189. Drugą odmianką wymagającą ćwiczeń jest [k] z eksplozją nosową, występujące przed spółgłoską nosową [ij], np. w szybszym tempie wymowy wyrazów hacken, sagen jako ['hakij], ['za:grj]. Przy odmiance tej zwarcie tylnojęzykowe jest wspólne dla [k] oraz następującej po nim spółgłoski [rj]. Eksplozja natomiast następuje poprzez nagle odchylenie zakończenia podniebienia miękkiego od tylnej ściany gardła, wskutek czego powietrze fonacyjne uchodzi przez jamę nosową. Ćwiczenia przeprowadzić można przeciwstawiając odmianki wyrazów z końcówką [an], występującą w powolnym tempie mowy, odmiankom z końcówką [ą], właściwą szybkiemu tempu mowy. Do ćwiczeń tych przystępujemy oczywiście dopiero po opanowaniu wymowy spółgłoski nosowej [rj] (ćwiczenie 6 na str. 190). Interferencji języka polskiego, polegającej na tendencji do wymawiania miękkiego [c] przed samogłoskami palatalnymi, przeciwdziałać można ćwiczeniem nr 7 na str. 192.

56

2

Dźwięczne spółgłoski zwarto-wybuchowe

Dźwięczne spółgłoski zwarto-wybuchowe [b], [d], [g] powstają wtedy, gdy powietrze wychodzące z płuc w nasadzie napotyka na zamknięcie (zwarcie), które ulega następnie nagłemu rozwarciu. Wiązadła głosowe drgają. Słyszalnym efektem takiego nagłego rozwarcia jest właśnie dźwięczna spółgłoska zwarto-wybuchowa. Zwarcie może mieć miejsce w różnych odcinkach nasady: przy wargach - powstaje wówczas dźwięczna spółgłoska dwuwargowa [b], za górnymi siekaczami - w wyniku eksplozji zwarcia przedniojęzykowo-zębowego powstaje spółgłoska [d], oraz przy podniebieniu miękkim - wtedy w wyniku eksplozji zwarcia tylnojęzykowo-welarnego artykułowana jest spółgłoska [g]. Spółgłoski zwarto-wybuchowe [b], [d], [g] różnią się między sobą jedynie miejscem artykulacji: [b] jest spółgłoską wargową (labialną), [d] spółgłoską zębową (dentalną), zaś [g] spółgłoską miękkopodniebienną (welarną). Dźwięczne spółgłoski zwarto-wybuchowe mają słabszą artykulację niż bezdźwięczne spółgłoski zwarto-wybuchowe. Mięśnie narządów artykulacyjnych są mniej napięte niż podczas wymowy spółgłosek bezdźwięcz­ nych, a strumień powietrza ma odpowiednio słabsze ciśnienie. Toteż dźwięczne spółgłoski zwarto-wybuchowe są spółgłoskami nieprzydechowymi (nieaspirowanymi). Głoski takie nazywa się też spółgłoskami słabymi (lenes). Dla odróżnienia fonemów /p/ i /b/, /t/ i /d/, /k/ i /g/ wystarczy w zasadzie jedna tylko cecha, a więc albo dźwięczność, albo słabość. W wypadku występowania obu cech równocześnie mówi się, że jedna z nich jest redundantna. Otóż w języku niemieckim cechą redundantną jest właśnie dźwięczność. W wymowie ortofonicznej jest ona w dużym stopniu zredukowana. I tak w nagłosie wyrazowym fonemy /b/, /d/, /g/ przeważnie realizowane są jako bezdźwięczne spółgłoski słabe. Pełna dźwięczność występuje jedynie między samogłoskami lub spółgłoskami dźwięcznymi a samogłoskami, np. w wyrazach sagen, laden, anbraten. Dźwięczność tych głosek jest więc zależna od ich sąsiedztwa fonetycznego w wyrazie.

2.1

Spółgłoska [b]

Spółgłoska [b] jest dźwięczną wargową (labialną) spół­ głoską zwarto-wybuchową. Jest ona dźwięczna w odróż­ nieniu od [p], które jest bezdźwięczne, wargowa w prze­ ciwieństwie do zębowego [d] i welarnego [g], oraz zwarto-wybuchowa w odróżnieniu od [v], które jest spółgłoską szczelinową. Spółgłoski [b] nie spotyka się w wygłosie wyrazowym. Spółgłoska [b] w zależności od pozycji w wyrazie występuje w postaci kilku odmianek, do których należą:

1) [b] dźwięczne z plozją wargową. Występuje ono w otoczeniu głosek dźwięcznych zarówno w śródgłosie: haben, werben, Schwalbe, jak i w nagłosie wyrazowym,

Rys. 11. Schemat artykulacji spół­ głoski [bj

57

gdy morfem poprzedni kończy się na głoskę dźwięczną, np. anbieten, verbrechen, ein Huhn braten. W nagłosie absolutnym wyrazu dźwięczność jest w dużym stopniu zredukowana. Przeważnie wymawia się tu słabą spółgłoskę bezdźwięczną, co według zasad ortofonicznych jest wymową poprawną. Słabe dźwięczne [b] artykułuje się podobnie jak odmiankę podstawową fonemu [p], ałe z mniejszym napięciem warg. Ciśnienie powietrza zgromadzonego za zwarciem jest słabsze, toteż plozja wargowa ma mniejszą siłę, a szum towarzyszący plozji jest słabszy niż podczas wymawiania [p] bezdźwięcznego. Nie ma przydechu. W porównaniu z podstawową odmianką polską, występującą np. w wyrazie baba, [b] niemieckie jest mniej dźwięczne. Jeśli [b] występuje po spółgłosce [m], np. Bombę, nie ma ono własnej implozji. Zwarcie wargowe jest wtedy wspólne dla [m] oraz dla [b],

2) [b] dźwięczne z plozją nosową spotyka się przed spółgłoską [m]. Do pozycji takiej dochodzi w wyniku redukcji samogłoski centralnej w końcówce -en oraz upodobnienia pozostałego -n do wargowego wygłosu rdzenia, por. haben ['ha:ban > ha:b-n > 'ha:b-m]. Odmianka ta nie ma plozji wargowej, wybuch następuje przez odchylenie podniebienia miękkiego od tylnej ściany gardła, powietrze uchodzi przez jamę nosową. 3) [b] słabe bezdźwięczne lub częściowo bezdźwięczne z plozją wargową występuje po spółgłoskach bezdźwięcznych, np. ent-behren, weg-blicken, ein Haus bauen, das Heft bringen. [b] bezdźwięczne nigdy nie jest jednak identyczne z bezdźwięcznym [p], od którego różni się słabszą siłą artykulacji. Zdania Wirmussen Brotpacken oraz Wirmussen Brot backen różnią się silną przydechową wymową [p] w wyrazie packen oraz słabszą bezprzydechową wymową [b] w wyrazie backen. Obie te głoski natomiast wymawiane są bezdźwięcznie. Gdy na granicy morfemu lub wyrazu spotkają się homorganiczne spółgłoski zwarte [p-b], np.Ab-bau, ab-bilden, den Stab brechen, wtedy pierwsza z nich nie ma eksplozji, drugiej natomiast brak implozji. W takim wypadku artykułuje się tylko jedno zwarcie i jedno rozwarcie, przy czym rozwarcie następuje po krótkiej przerwie. ZAPIS

Spółgłoskę [b] w zapisie ortograficznym zaznacza się następującymi literami:

1) w nagłosie oraz w śródgłosie wyrazowym po samogłoskach napiętych (długich) i dwugłoskach oraz po spółgłoskach, np. Bali, Bitte, ebnen, iibrig, reiben, Rduber, Erbe, Amboss. 2) w śródgłosie po samogłoskach nienapiętych (krótkich) nielicznych wyrazów pochodzenia dolnoniemieckiego, np. Ebbe, Robbe, schrubben. W wygłosie wyrazowym litera oznacza spółgłoskę [p], np. Laub, Weib. PORÓWNANIE Z JĘZYKIEM POLSKIM I WSKAZÓWKI DYDAKTYCZNE

W porównaniu z podstawową odmianką niemiecką, słabym dźwięcznym [b] z plozją wargową, podstawowy wariant polskiego [b] jest bardziej dźwięczny. Pełną dźwięczność niemieckie [b] posiada jedynie w otoczeniu głosek dźwięcznych, jak w wyrazach sieben,

58

sterben, Schwalbe, anbieten itd. Natomiast w nagłosie absolutnym oraz po spółgłoskach bezdźwięcznych wymawia się zwykle [b] bezdźwięczne lub częściowo dźwięczne. Do utrwalenia właściwej wymowy spółgłoski [b] w nagłosie i śródgłosie wyrazowym możemy wykorzystać ćwiczenie 1 na str. 185. Utratę dźwięczności spółgłosek [b] omawiamy szczegółowo w rozdziale traktującym o asymilacji spółgłoskowej (str. 145). Tam też znajdzie czytelnik wskazówki metodyczne i odsyłacze do odpowiednich ćwiczeń. Niemiecka odmianka spółgłoski [b] z plozją nosową, występująca przed spółgłoską nosową [m], znana jest również w języku polskim, zwłaszcza w wymowie krakowsko-poznańskiej, por. róbmy, trąbmy, i nie ma potrzeby specjalnego jej ćwiczenia. Natomiast polskie [b] zmiękczone, wymawiane przed spółgłoskami miękkimi, nie jest znane w języku niemieckim. Jednakże interferencji języka polskiego w tym wypadku nie należy się spodziewać, gdyż w języku niemieckim nie ma spółgłosek miękkich, które mogłyby - na wzór języka polskiego - spowodować zmiękczoną wymowę spółgłoski [b]. Należy jednak liczyć się z interferencją języka polskiego w wypadku wymowy niemiec­ kiego [b] przed samogłoskami palatalnymi, gdyż w języku polskim przed [i] występuje jedynie [b,] miękkie, nigdy zaś [b] twarde. Fakt ten może stać się przyczyną wymowy takich wyrazów jak Biene jako ['b,i:na] zamiast ['bi:na], bitte jako ['b.ita] zamiast ['bita] itd. Zapobieganiu interferencji polskiego miękkiego [b,] służy ćwiczenie nr 2 na str. 187.

2.2

Spółgłoska [d]

Spółgłoska [d] jest dźwięczną zębową (postdentalną) spółgłoską zwarto-wybuchową. Jest ona dźwięczna w odróżnieniu od [t], które jest bezdźwięczne, zębowa w przeciwień­ stwie do wargowego [b] i welarnego [g], oraz zwarto-wybuchowa w odróżnieniu od spółgłoski [z], która jest szczelinowa. Spółgłoski [d] nie spotyka się w wygłosie wyrazowym. Spółgłoska [d] występuje - zależnie od pozycji w wyrazie - w postaci kilku odmianek, do których należą:

1) [d] dźwięczne z plozją przedniojęzykową. Występuje ono w otoczeniu głosek dźwięcznych w śródgłosie wyrazowym: Leder, Kladde, reden oraz w nagłosie, gdy wyraz poprzedzający kończy się spółgłoską dźwięczną, np. Andenken, zum Dank, an die Damę itp. W nagłosie absolutnym wyrazu dźwięczność jest w dużym stopniu zredukowana. Przeważnie wymawiana jest tu spółgłoska bezdźwięczna i wymowa taka uważana jest za poprawną. Słabe dźwięczne [d] artykułuje się podobnie jak odmiankę podstawową fonemu /t/, z tą tylko różnicą, że napięcie narządów mowy jest słabsze, w związku z czym mniejsze jest ciśnienie powietrza gromadzącego się za zwarciem, a co za tym idzie, słabszy jest szum powstający podczas jego artykulacji. Spółgłoska ta nie ma przyde- Rys. ]2. Schemat artykulacji spólchu. W porównaniu z podstawową odmianką polską [d] głoski [d] 59

niemieckie ma dźwięczność mniej intensywną. Po spółgłosce [n], np. w wyrazach Ende, binden, odmianka ta nie ma własnej implozji, zwarcie przedniojęzykowe artykułowane podczas wymawiania spółgłoski nosowej przetrzymywane jest aż do chwili eksplozji [d].

2) [d] dźwięczne z plozją boczną (lateralną) występuje przed spółgłoską [1], np. Adler, Handler, Jodler. Podczas artykulacji tej głoski rozwarcia nie wykonuje przednia część języka. Następuje ono przez oderwanie boków (lub jednego boku) języka od pod­ niebienia, zaś zwarcie przedniojęzykowe przetrzymywane jest aż do chwili ukończenia artykulacji spółgłoski [I], 3) [d] słabe dźwięczne z plozją nosową występuje przed spółgłoską nosową [n], np. Redner, Schuldner, Sdldner oraz reden, baden, schaden, które w szybszym tempie mowy wymawiane są jako ['re:dn], [’ba:dn]. Zwarcie przedniojęzykowe przetrzymywane jest do chwili ukończenia artykulacji spółgłoski nosowej [n], zaś rozwarcie dokonuje się przez odchylenie zakończenia podniebienia miękkiego od tylnej ściany gardła. Powietrze uchodzi przez jamę nosową. 4) [d] słabe bezdźwięczne lub częściowo bezdźwięczne z plozją przedniojęzykową występuje w nagłosie morfemów lub wyrazów po spółgłoskach bezdźwięcznych, np. aufdecken, Ausdruck, was ist das. Bezdźwięczne [d] nie jest jednak identyczne z bezdźwię­ cznym [t], od którego różni się słabszą siłą artykulacji, a co za tym idzie, brakiem przydechu. Wypowiedź das Wasser dort driiben różni się od wypowiedzi das Wasser dort triiben właśnie brakiem przydechu w nagłosie wyrazu driiben, podczas gdy [t] w wyrazie triiben jest aspirowane. Obie spółgłoski natomiast wymawiane są bezdźwięcznie. Gdy na granicy morfemów względnie wyrazów spotykają się homorganiczne spółgłoski zwarte [t - d] (z których każda wymawiana jest bezdźwięcznie), np. Blutdruck, Bettdecke, notdiirftig, wtedy pierwszej spółgłosce brak eksplozji, drugiej natomiast implozji. W wypadku takim wymawia się bowiem pojedynczą słabą spółgłoskę bezdźwięczną lub częściowo dźwięczną, przy czym między zwarciem a rozwarciem następuje krótka przerwa.

ZAPIS

Spółgłoskę [d] w zapisie ortograficznym zaznacza się następującymi literami:

1) w nagłosie oraz śródgiosie wyrazowym po samogłoskach napiętych (długich) i dwugłoskach oraz po spółgłoskach, np. Dieb, Modę, Seide, Hande, Herde. 2) w śródgiosie po samogłoskach nienapiętych (krótkich) nielicznych wyrazów pochodzenia dolnoniemieckiego, np. Kladde, paddeln, Widder. PORÓWNANIE Z JĘZYKIEM POLSKIM I WSKAZÓWKI DYDAKTYCZNE

W porównaniu z podstawową odmianką niemiecką, dźwięcznym [d] z plozją postdentalną, spółgłoska polska [d] jest bardziej dźwięczna. Pełną dźwięczność [d] niemieckie wykazuje jedynie w otoczeniu głosek dźwięcznych, jak w wyrazach laden, werden, Andenken. Natomiast w nagłosie absolutnym oraz po spółgłoskach bezdźwięcznych wymawia się zwykle

60

[d] bezdźwięczne lub częściowo dźwięczne. Do utrwalenia właściwej wymowy spółgłoski [d] w nagłosie i śródgłosie wyrazowym możemy wykorzystać ćwiczenie nr 3 na str. 187. Utratę dźwięczności spółgłoski [d] szczegółowo omawiamy w rozdziale traktującym o asymilacji spółgłosek (str. 145). Tam też przedstawiono wskazówki metodyczne oraz odsyłacze do odpowiednich ćwiczeń. Niemieckie odmianki spółgłoski [d] z plozją lateralną, występującą przed spółgłoską [1], oraz z plozją nosową przed spółgłoską [nj znane są również w tych pozycjach w języku polskim, por. dla, mdlić, modlić, radny, porządny, modny. Nie ma więc potrzeby ich specjalnego utrwalania. Językowi niemieckiemu obca jest odmianka zmiękczona, wymawiana w jęz. polskim przed spółgłoskami miękkimi oraz przed samogłoską [i] w takich wyrazach jak pochodnia, wygodnie, diabeł, melodia. Należy spodziewać się interferencji języka polskiego, polegającej na zmiękczonej wymowie niemieckiego [d] przed [i] w wyrazach takich jak Dieb, Dienst, gdyż w języku polskim w tej pozycji występuje odmianka zmiękczona. Tendencji do zmiękczenia spółgłoski niemieckiej przeciwdziałać można przez ćwiczenia spółgłoski [d] przed samogłoskami palatalnymi, zwracając przy tym uwagę, by podczas wymowy tej spółgłoski grzbiet języka nie był podniesiony w kierunku podniebienia twardego. Przeciwdziałaniu interferencji tego typu służy ćwiczenie nr 4 na str. 189.

2.3

Spółgłoska [g]

Spółgłoska [g] jest dźwięczną tylnojęzykowo-welarną spółgłoską zwarto-wybuchową. Jest ona spółgłoską dźwięczną w odróżnieniu od [k], które jest bezdźwięczne, welarną w przeciwieństwie do labialnego [b] i postdentalnego [d], oraz zwarto-wybuchową w odróżnieniu od spółgłoski [x], która jest szczelinowa (i zarazem bezdźwięczna). Spółgłoski [g] nie spotyka się w wygłosie wyrazowym. Spółgłoska [g] występuje - zależnie od pozycji w wyrazie - w postaci kilku odmianek, do których należą:

1) [g] dźwięczne z plozją tylnojęzykowo-welarną. Występuje ona w otoczeniu głosek dźwięcznych w śródgłosie wyrazów, np. Egge, sorgen, Felge itp., jak i w nagłosie, gdy wyraz poprzedzający zakończony jest głoską dźwięczną: angeben, die Gasse, ohne Grund itp. Artykulacja tej odmianki podobna jest do artykulacji podstawowej odmianki spółgłoski [k], z tą jednak różnicą, że napięcie organów mowy jest mniejsze, a powietrze zgromadzone za zwarciem wykazuje słabsze ciśnienie. Szum towarzy­ szący plozji jest więc słabszy, głoska nie ma przydechu. W porównaniu z [g] języka polskiego odmianka niemiec­ ka jest mniej dźwięczna. 2) [g] dźwięczne z plozją nosową występuje w pozycji przed welarną spółgłoską nosową [ij]. Pozycja taka powstaje w szybszym tempie mowy w wyniku redukcji

Rys. 13. Schemat artykulacji spół­ głoski [g]

61

samogłoski centralnej w końcówce -en oraz upodobnienia się spółgłoski [n] pod względem miejsca artykulacji do poprzedzającego [g], jak w wyrazie Regen ['re:gan > 're:g-n > 're:g-q], W czasie wymawiania tej odmianki zwarcie tylnojęzykowe przetrzymywane jest aż do momentu artykulacji spółgłoski nosowej, rozwarcie następuje przez nagłe odchylenie zakończenia podniebienia miękkiego (velum) od tylnej ściany gardła, czemu towarzyszy wyraźnie słyszalna plozja nosowa. 3) [g] słabe bezdźwięczne lub częściowo bezdźwięczne z plozją tylnojęzykową pojawia się w dzisiejszej wymowie ortofonicznej po spółgłoskach bezdźwięcznych, np. aufgraben, Ausgang, nichtgrofi. Od bezdźwięcznego [k] odmianka ta różni się słabszą siłą artykulacji. Zdanie Sie wollen nicht glauben różni się od zdania Sie wollen nicht klauben jedynie słabą, bezprzydechową wymową [g] w wyrazie glauben, podczas gdy [k] w wyrazie klauben jest silne, z przydechem. Gdy na granicy wyrazów (morfemów) spotykają się homorganiczne spółgłoski zwarte [k-g], jak np. w złożeniach weg-gehen, Riick-gang, Sack-gasse, głoska pierwsza nie ma eksplozji, drugiej natomiast brak implozji. Wymawia się wtedy pojedynczą słabą spółgłoskę bezdźwięczną (lub częściowo dźwięczną), przy czym między zwarciem a rozwarciem następuje krótka przerwa. ZAPIS

Spółgłoskę [g] oznacza się w zapisie ortograficznym następującymi literami:

1) w nagłosie oraz w śródgłosie wyrazów po samogłoskach napiętych (długich) i dwugłoskach oraz po spółgłoskach, np. Gut, Gabe, Litge, Auge, Berge. 2) w śródgłosie po samogłoskach nienapiętych (krótkich) niektórych wyrazów pochodzenia dolnoniemieckiego, np. Egge, Roggen, Flagge. W wygłosie wyrazowym litera oznacza spółgłoskę bezdźwięczną [k]. PORÓWNANIE Z JĘZYKIEM POLSKIM I WSKAZÓWKI DYDAKTYCZNE

W porównaniu z podstawową odmianką niemiecką, dźwięcznym [g] z plozją tylnojęzykowo-welarną, podstawowy wariant polskiego [g] jest bardziej dźwięczny. Pełną dźwięczność wykazuje [g] niemieckie jedynie w otoczeniu głosek dźwięcznych, jak w wyrazach Wagen, Sorge, angeben. Natomiast w nagłosie absolutnym i po spółgłoskach bezdźwięcznych wymawia się zwykle [g] bezdźwięczne lub częściowo dźwięczne. Dla utrwalenia właściwej wymowy spółgłoski [g] w nagłosie i śródgłosie wyrazowym można wykorzystać ćwiczenie nr 5 na str. 189. Utratę dźwięczności spółgłoski [g] omawiamy szczegółowo w rozdziale traktującym o asymilacji spółgłosek (str. 145). Tam też znajdzie czytelnik wskazówki metodyczne i odsyłacze do odpowiednich ćwiczeń. Nieznana językowi polskiemu jest odmianka niemiecka z plozją nosową, występująca przed spółgłoską nosową [rj], np. w szybszym tempie wymowy wyrazów Regen, sagen jako ['re:grj], ['za:grj]. Przy odmiance tej zwarcie tylnojęzykowe jest wspólne dla [g] oraz następującej po nim spółgłoski [rj]. Natomiast eksplozja następuje poprzez nagłe 62

odchylenie zakończenia podniebienia miękkiego od tylnej ściany gardła, wskutek czego powietrze fonacyjne uchodzi przez jamę nosową. Ćwiczenie tej odmianki przeprowadzić można przeciwstawiając warianty wyrazów z końcówką [on], występujące w powolnym tempie mowy, odmiankom wyrazów z końcówką [ij], właściwą szybkiemu tempu mowy. Do ćwiczeń tych przystępujemy oczywiście dopiero po opanowaniu wymowy spółgłoski [rj] (ćwiczenie nr 6 na str. 190). Z kolei językowi niemieckiemu obca jest odmianka zmiękczona spółgłoski [g], wymawiana w języku polskim przed spółgłoskami miękkimi, jak w wyrazach gnieść, gniewać, bagnisty. Interferencji języka polskiego w tym wypadku jednak nie należy oczekiwać, gdyż w jęz. niemieckim nie ma spółgłosek miękkich, które mogłyby - na wzór języka polskiego - spowodować zmiękczenie spółgłoski [g]. Natomiast fakt, że w języku polskim przed samogłoską [i] występuje [j] miękkie, nigdy zaś [g] twarde, może stać się przyczyną błędu, polegającego na tym, iż uczeń polski zamiast twardego [g] niemieckiego w wyrazach takich jak Gips, giefien będzie wymawiał głoskę miękką. Tendencji tej należy oczywiście przeciwdziałać odpowiednimi ćwiczeniami (ćwiczenie nr 7 na str. 192).

3

Bezdźwięczne spółgłoski szczelinowe

Bezdźwięczne spółgłoski szczelinowe [f], [s], [f], [ę], [x] powstają wtedy, gdy organy artykułujące przy odpowiednich miejscach artykulacji tworzą zwężenie (szczelinę), przez które przedostaje się uchodzące powietrze fonacyjne. Wiązadła głosowe są rozchylone i nie drgają. Słyszalny szum to właśnie bezdźwięczne spółgłoski szczelinowe: [f], [s], [f], [ę] oraz [x], Zwężenie może znajdować się w różnych miejscach nasady. Mogą je tworzyć warga dolna i górne siekacze, wtedy powstaje spółgłoska wargowo-zębowa [f]. Jeśli szczelina powstanie między przednim brzegiem języka a tylną ścianką górnych siekaczy, to artykułowana jest spółgłoska przedniojęzykowo-zębowa [s]. Przy zwężeniu między przednim brzegiem języka a górnymi dziąsłami i przednią częścią podniebienia twardego przy równoczesnym łyżeczkowatym wgłębieniu grzbietu języka i zaokrągleniu warg powstaje szum charakterystyczny dla spółgłoski [f]. Gdy przednia część grzbietu języka tworzy szczelinę przy podniebieniu twardym, wówczas artykułowana jest spół­ głoska środkowojęzykowo-palatalna [ę]. Zaś zwężenie między tylną częścią grzbietu języka a podniebieniem miękkim cechuje układ nasady typowy dla spółgłoski tylnojęzykowo-welarnej [x], Do spółgłosek szczelinowych niektórzy fonetycy zaliczają również spółgłoskę przydechową [h] przyjmując, że najwęższe miejsce w nasadzie, przez które przechodzi powietrze fonacyjne, znajduje się w krtani, nazywają ją spółgłoską krtaniową (laryngalną). Ponieważ narządy mowy podczas artykulacji spółgłoski [h] zajmują pozycję następujących po nich samogłosek, można ją również uważać za bezdźwięczną fazę tych samogłosek. Na ogół jednak uważa się ją za spółgłoskę ze względu na nieznaczny szmer towarzyszący jej wymowie. Bezdźwięczne spółgłoski szczelinowe mają artykulację silną. Mięśnie narządów artykulacyjnych są bardziej napięte niż podczas wymowy spółgłosek dźwięcznych,

63

a powietrze fonacyjne ma odpowiednio większe ciśnienie. Bezdźwięczne spółgłoski szczelinowe o artykulacji silniejszej odznaczają się bardziej wyraźnym, ostrzejszym szumem, będącym wynikiem przepływu przez wąską szczelinę powietrza bardziej sprężonego. Spółgłoski o artykulacji silniejszej określa się terminem fortes.

3.1

Spółgłoska [f]

Spółgłoska [f] jest bezdźwięczną wargowo-zębową spółgłoską szczelinową. Jest ona bezdźwięczna w przeciwieństwie do spółgłoski [v], która jest dźwięczna, wargowa w odróżnieniu od postdentalnego [s] i welarnego [x], oraz szczelinowa w odróżnieniu od spółgłoski [p], która jest zwarto-wybuchowa. Spółgłoska ta nie posiada wyraźnych odmianek pozycyjnych. Odmianką podstawową jest silna bezdźwię­ czna spółgłoska wargowo-zębowa. Szum charakterys­ tyczny dla brzmienia tej spółgłoski powstaje w szczelinie między dolną wargą a górnymi siekaczami. Przy ar­ tykulacji tej głoski język nie bierze udziału i leży płasko w jamie ustnej. Tylna część podniebienia miękkiego jest podniesiona i oddziela jamę ustną od jamy nosowej. Rys. 14. Schemat artykulacji spół­ głoski [f] Narządy mowy są napięte, zaś powietrze przechodzące przez szczelinę ma stosunkowo duże ciśnienie, większe niż przy artykulacji odpowiedniej spółgłoski polskiej. W wymowie środkowo-niemieckiej spotyka się odmiankę dwuwargową, która w wymowie ortofonicznej uważana jest jednak za niepoprawną. ZAPIS

Spółgłoskę [f] w zapisie ortograficznym zaznacza się następującymi literami: 1) w nagłosie oraz w śródgłosie i wygłosie po samogłoskach napiętych (długich) i dwugłoskach oraz po spółgłoskach, np. Farbę, Tafel, Seife, helfen, Hof, steif, Hauf. 2) w śródgłosie i wygłosie po samogłoskach nienapiętych (krótkich), np. offen, raffen, Stoff, schlaff. 3) w nagłosie, śródgłosie i wygłosie niektórych wyrazów, np. Vater, Sklave, brav. 4) w wyrazach pochodzenia greckiego, np. Philosophie, Amphitheater, Phantasie. 5) w nazwiskach słowiańskich zakończonych na -ew, -ow, np. Fadejew, Prokofiew, Pawłów, Tschechow. PORÓWNANIE Z JĘZYKIEM POLSKIM I WSKAZÓWKI DYDAKTYCZNE

W porównaniu z polskim [f] niemieckie [f] jest spółgłoską silną (fortis), co jest wynikiem stosunkowo dużego sprężenia powietrza fonacyjnego przepływającego przez szczelinę 64

wargowo-zębową oraz większego niż przy spółgłosce polskiej napięcia organów ar­ tykułujących. Zwrócenie uwagi na ten fakt jest o tyle ważne, że w wymowie środkowoi południowoniemieckiej również spółgłoska [v] wymawiana jest bezdźwięcznie i różni się od bezdźwięcznego [f] jedynie silą artykulacji. I tak np. wyrazy fein, fade, Fund, wymawiane ze słabą spółgłoską polską [f], Niemiec identyfikuje z wyrazami Wein, Wadę, wund. W wymowie ogólnoniemieckiej, w której dźwięczna spółgłoska [v] występuje jako słaba odmianka bezdźwięczna na granicy wyrazu wzgl. morfemu po spółgłoskach bezdźwięcznych, por. Auswahl, Auf Wiedersehen, wymówienie w jego miejsce polskiego [f] będzie poprawne, gdyż odpowiada ono bezdźwięcznej odmiance niemieckiego [v]. Silne bezdźwięczne niemieckie [f] ćwiczyć można w zestawieniach kontrastywnych ze słabą spółgłoską dźwięczną [v], Temu celowi służy ćwiczenie nr 8 na str. 192. Obca językowi niemieckiemu jest odmianka zmiękczona, wymawiana w języku polskim przed spółgłoskami miękkimi, jak w wyrazach wpić, wsiąść. Niebezpieczeństwo interferencji istnieje jednak nie ze strony polskiego [f,] zmiękczonego przed spółgłoskami miękkimi, gdyż brak w języku niemieckim spółgłosek miękkich, które mogłyby spowo­ dować wymowę zmiękczoną niemieckiego [f], lecz ze strony polskiego [f,] przed samogłoską [i], W tej bowiem pozycji w języku polskim [f] twardego nie spotyka się, co jednak ma miejsce w języku niemieckim. Z tego powodu spodziewać się należy interferencji polskiego [fj, na wymowę niemieckiego [f] przed samogłoskami palatalnymi, polegającej na wymowie takich wyrazów jak viel jako [f,i:l] zamiast [fi:l], Fisch jako [f,ij] zamiast [fif]. Tendencji tej przeciwdziała ćwiczenie nr 9 na str. 193.

3.2

Spółgłoska [s]

Spółgłoska [s] jest bezdźwięczną przedniojęzykowo-zębową (postdentalną) spółgłoską szczelinową. Jest ona bezdźwięczna w odróżnieniu od [z], które jest dźwięczne, postdentalna w przeciwieństwie do wargowego [f] i welarnego [x], oraz szczelinowa w odróżnieniu od spółgłoski [t], która jest zwarto-wybuchowa. Spółgłoska [s] w nagłosie wyrazowym występuje tylko w wyrazach pochodzenia obcego, jak Sklave, Skandal, Slawe, Smoking itd. Nie ma ona wyraźnych odmianek pozycyjnych. Jej odmianką podstawową jest silna bez­ dźwięczna spółgłoska przednio-językowa, przy czym szczelinę zazębową względnie zębowo-dziąsłową tworzy bądź to koniuszek języka (apex), bądź też przednia część grzbietu języka. W tym ostatnim wypadku przód języka znajduje się za górnymi siekaczami. Boki języka przylegają do brze­ gów podniebienia i górnych zębów trzonowych. Pod­ niebienie miękkie jest podniesione. Narządy mowy są napięte, silnie sprężone powietrze przechodzi przez wąską szczelinę zębowo-dziąsłową, dając w efekcie syk, Rys. 15. Schemat artykulacji spół­ głoski [s] charakterystyczny dla brzmienia tej głoski.

65

ZAPIS

Spółgłoskę [s] w zapisie ortograficznym zaznacza się następującymi literami:

1) w nagłosie niektórych wyrazów pochodzenia obcego oraz w wygłosie po samogłoskach napiętych (długich) i dwugłoskach oraz po spółgłoskach, np. Skandal, Glas, Haas, Mais, Hans, Hals, po samogłoskach krótkich w wyrazach was, das, des, es oraz w śródgłosie i wygłosie w połączeniu s + t: Gast, Gunst, Fenster, Hamster. 2) w śródgłosie po samogłoskach nienapiętych (krótkich), np. Wasser, Fliisse, wissen. 3) w śródgłosie po samogłoskach napiętych (długich) i dwugłoskach oraz w wygłosie po samogłoskach napiętych i dwugłosce [ae], np. Strafie, stofien, Stofi, heifi. 4) oznacza [t + s] w nazwach i wyrazach obcych, np. Cicero, Ceylon, Cacilie. 5) oznacza [t + s] i występuje w nagłosie, oraz śród- i wygłosie po samogłoskach napiętych (długich), dwugłoskach i po spółgłoskach, np. Zunge, duzen, reizen, Ranzen, Weizen, Kauz, Schwanz. 6) oznacza [t + s] i występuje w śródgłosie i wygłosie wyrazów po samogłoskach nienapiętych (krótkich), np. Katze, Platze, Schutz, Satz. 7) oznacza [t + s] i występuje w śródgłosie nielicznych wyrazów, np. Pizza, Razzia, Skizze. 8) oznacza [k + s], np. Xanten, Hexe, Axt, Max. PORÓWNANIE Z JĘZYKIEM POLSKIM I WSKAZÓWKI DYDAKTYCZNE

W porównaniu z polskim [s] niemieckie [s] ma artykulację silniejszą, będącą wynikiem większego niż przy artykulacji głoski polskiej napięcia organów artykulacyjnych. Dzięki temu podczas wymowy [s] niemieckiego powietrze fonacyjne jest bardziej sprężone, charakterystyczny dla tej głoski syk jest ostrzejszy i głośniejszy niż w wypadku korespondującej spółgłoski polskiej. Ponieważ w wymowie środkowo- i południowoniemieckiej spółgłoska [z] wymawiana jest bezdźwięcznie, różni się ona od [s], które również jest bezdźwięczne, słabszą siłą artykulacji. I tak np. wyrazy Mufie, reifien, wymawiane ze słabym polskim [s], Niemiec zidentyfikuje jako Muse, reisen, gdyż słabe polskie [s] utożsamia on ze słabym bezdźwięcznym [z] występującym w jego wymowie, a nie z silnym bezdźwięcznym [s]. W wymowie ogólnoniemieckiej, w której spółgłoska [z] wymawiana jest na granicy morfemów po spółgłoskach bezdźwięcznych jako słabe bezdźwięczne [z], wymówienie polskiego [s] będzie poprawne, gdyż pod względem siły artykulacyjnej odpowiada ono niemieckiej spółgłosce [z]. Silne bezdźwięczne [s] ćwiczyć można w zestawieniach kontrastywnych ze słabą spółgłoską dźwięczną [z] w ćwiczeniu nr 10 na str. 194.

66

3.3

Spółgłoska [J]

Spółgłoska [J] jest bezdźwięczną, alweolarno-palatalną spółgłoską szczelinową. Jest ona bezdźwięczna w od­ różnieniu od [3], które jest dźwięczne, oraz alweolarno-palatalna w przeciwieństwie do postdentalnego [s] i welarnego [x]. Spółgłoska [f] nie ma wyraźnych odmianek pozycyjnych. Odmianką podstawową jest silne bezdźwięczne [|] z artykulacją dorsalną lub koronalną. Podczas artykulacji dorsalnej przód języka znajduje się za siekaczami dolnymi, zaś przednia część grzbietu języka podnosi się ku dziąsłom i przedniej części Rys. 16. Schemat artykulacji spół­ podniebienia, tworząc tu szczelinę. Środkowa część głoski [J | grzbietu języka tworzy łyżeczkowate wgłębienie. Przy artykulacji koronalnej przedni brzeg języka podniesiony jest ku górnym dziąsłom i przed­ niej części podniebienia twardego. Artykulacja koronalna występuje częściej. Zakoń­ czenie podniebienia miękkiego jest podniesione i zamyka jamę nosową. Szczelina dziąsłowo-palatalna jest szersza od szczeliny, którą przechodzi powietrze podczas artykulacji spółgłoski [s]. Narządy mowy są napięte, uchodzący silny prąd powietrza kierowany jest ku wysuniętym do przodu wargom, wytwarzając szum charakterystyczny dla tej spółgłoski. ZAPIS

Spółgłoskę [f] w pisowni ortograficznej oznacza się następującymi literami:

1) w nagłosie, śródgłosie i wygłosie wyrazowym, np. schlafen, Asche, Fisch. 2) przed spółgłoskami [t] i [p] w nagłosie wyrazów lub morfemów, np. Stuhl, Sprache, Abstand, Ansprache. 3) w wyrazach pochodzenia francuskiego, np. Champagner, Chauffeur. 4) w wyrazach pochodzenia angielskiego, np. Sherry, Shorts, Shakespeare. PORÓWNANIE Z JĘZYKIEM POLSKIM I WSKAZÓWKI DYDAKTYCZNE

Od polskiej spółgłoski [f] spółgłoska niemiecka [f] różni się nie tylko większą siłą artykulacji, będącą wynikiem stosunkowo dużego sprężenia powietrza przepływającego przez szczelinę oraz większego niż przy głoskach polskich napięcia organów ar­ tykułujących. Zwrócenie uwagi na ten fakt jest o tyle ważne, że w wymowie środkowoi poludniowoniemieckiej spółgłoski dźwięczne [z] i [3] wymawiane są bezdźwięcznie i od bezdźwięcznych [s] i [f] różnią się jedynie siłą artykulacji. Podstawową odmianką fonemu []'] jest silna bezdźwięczna spółgłoska szczelinowa. Od polskiej spółgłoski [J] różni się ona nie tylko większą silą artykulacji, będącą wynikiem dużego sprężenia powietrza przepływającego przez szczelinę oraz większego niż przy spółgłosce polskiej napięcia organów artykułujących, ale również wyraźnego

67

wysunięcia do przodu i zaokrąglenia warg, wskutek czego powstaje szum charakterys­ tyczny dla brzmienia tej głoski. Podczas wymowy niemieckiego [J] występuje u ucznia polskiego zazwyczaj skłonność do jego wymawiania bez należytego wysunięcia i zaokrąg­ lenia warg. Do przeciwdziałania tej skłonności służyć może ćwiczenie nr 11 na str. 195. Jeśli u ucznia wystąpi skłonność do artykulacji palatalnej [f], można wykorzystać ćwiczenie nr 12 na str. 196. Może się również zdarzyć, że uczeń przyzwyczajony do wymawiania ortograficznych nagłosowych i jako [Jl] i [Jp] będzie starał się wymówić w ten sposób ortograficzne i również w śródgłosie i w wygłosie wyrazowym, gdzie obowiązuje wymowa [st] lub [sp]. Dla zapobiegania tym skłonnościom służą ćwiczenia nr 13, 14 i 15 na str. 196 i 197-198.

3.4

Spółgłoska [ę]

Spółgłoska [ę] jest bezdźwięczną palatalną spółgłoską szczelinową. Jest ona spółgłoską bezdźwięczną w odróżnieniu od [j], które jest dźwięczne oraz palatalną w przeciwieństwie do alweolarno-palatalnego [J] i welarnego [x]. Podczas artykulacji spółgłoski [ę] przedni brzeg języka znajduje się za dolnymi siekaczami, natomiast przednia część grzbietu języka wznosi się w kierunku tylnej partii podniebienia twardego (palatum), tworząc tu szeroką szczelinę. Podniebienie miękkie jest podniesione i za­ myka przejście do jamy nosowej. Wargi są lekko roz­ chylone. Spółgłoska [ę] występuje w języku niemieckim po samogłoskach przednich (ich, echt, Biicher, Lócher itp.), po dwugłoskach [ae] i [o] (reich, feucht), po spółgłos­ kach [1], [n], [r] (Milch, manch, durch) oraz w przyrostku zdrabniającym -chen. Spotyka się ją również w nagłosie niektórych wyrazów pochodzenia obcego, jak Chirurg, China, Chinin, Chemie, oraz w przyrostku -ig w wygłosie Rys. 17. Schemat artykulacji spół­ sylabowym, np. wenig, ewig, wzgl. przed spółgłoską, jak głoski [ę] w wyrazach Richtigkeit, befriedigt. Przed przyrostkiem -lich, jak w wyrazie ewiglich, sylaba -ig wymawiana jest jako [ik]. Na południowym obszarze językowym Niemiec sylaba -ig powszechnie wymawiana jest jako [ik]. ZAPIS

Spółgłoskę [ę] zaznacza się w zapisie ortograficznym literami:

1) w nagłosie wyrazów pochodzenia obcego, np. China, Chirurgie, Chemie, w nagłosie morfemu zdrabniającego -chen, np. Mddchen, Tischchen, oraz w śródgłosie i wygłosie wyrazów po samogłoskach przednich, dwugłoskach [ae] i [o] oraz spółgłos­ kach [1], [r], [n], np. ich, echt, Locher, tiichtig, leicht, leuchten, Milch, horchen, manch. 2) w przyrostku -ig, np. heilig, wenig, Richtigkeit, befriedigt. 68

PORÓWNANIE Z JĘZYKIEM POLSKIM I WSKAZÓWKI DYDAKTYCZNE

W języku polskim po samogłoskach przednich i po spółgłoskach [r], [1], [n], to jest w miejscach wyrazu, gdzie w języku niemieckim występuje spółgłoska [ę], wymawia się twarde welarne [x], por.:

niem. ich [rę] Pech [pheę] Dolch [dolę]

poi.

ich [ix] pech [psx] olch [olx]

Spółgłoskami polskimi, które wpływają na wymowę niemieckiego [ę], są welarne [x] oraz prepalatalne [g], przy czym zaobserwować można, zapewne pod wpływem ortografii, tendencję do zastępowania niemieckiego [ę] raczej spółgłoską welarną [x] niż prepalatalnym [g], Podczas artykulacji niemieckiej spółgłoski [ę] przednia i środkowa część grzbietu języka podniesiona jest ku tylnej części podniebienia twardego (palatum), gdzie tworzy szczelinę. Przy artykulacji spółgłoski welarnej [x] tylna część grzbietu języka tworzy szczelinę przy podniebieniu miękkim (velum). Przy wymawianiu spółgłoski prepalatalnej [g] szczelina powstaje między przednią częścią grzbietu języka przy przedniej części podniebienia twardego. Pozycję języka podczas artykulacji spółgłosek [g], [ę] oraz [x] przedstawiają rysunki 18, 19, 20. Spółgłoska palatalna [ę] ma artykulację bardziej tylną niż polskie [g], bardziej zaś przednią niż [x], W ćwiczeniu można więc wyjść od polskiego [g] jak w wyrazie miś, przesunięcie grzbietu języka nieco do tylu pozwoli uzyskać spółgłoskę palatalną [ę] jak w wy­ razie mich. W pracy z większą ilością uczniów uzyskamy szybciej zadowalające wyniki wychodząc od miękkiej odmianki polskiej spółgłoski [x] w wyrazach Chiny, historia, machina, hippiczny. Istnieje jeszcze jeden sposób nauczania tej spółgło­ Rys. 18. Schemat artykulacji spół­ głoski [g] w wyrazie polskim miś ski, zwłaszcza uczniów nieco zaawansowanych w zakresie fonetyki. Niemieckie [ę] stanowi bezdźwięczny odpo-

Rys. 19. Schemat artykulacji spół­ głoski [ę] w wyrazie niemieckim mich

Rys. 20. Schemat artykulacji spół­ głoski [x| w wyrazie polskim dach

69

wiednik spółgłoski |j], np. w wyrazach jagen, Jager, Josef Jubel. Wymowa spółgłoski [j] nie stanowi dla Polaka trudności, gdyż można podstawić odmiankę polską (jeden, jest, ja). Wystarczy tylko przy jej wymawianiu wyeliminować dźwięczność (rozsunąć wiązadła głosowe), by powstało poprawne niemieckie [ę], Umiejętność wyłączania i włączania dźwięczności można zdobyć ćwicząc wymowę znanych spółgłosek dźwięcznych i od­ powiadających im bezdźwięcznych [v - f], [z - s]: Wand - fand Wahl - fahl wach - Fach

weisen - weifien reisen - reifien Busen - Bufien

a następnie przejść do ćwiczeń z [j - ę]. Ponieważ obie te głoski nie występują w minimalnych parach wyrazowych, można tworzyć samemu kombinacje z tymi spółgłoskami, np. mij - mich, lij - lich, rej - rech, itp. Spółgłoskę [ę] utrwalamy w ćwiczeniach nr 16-18 na str. 198 i 199. W praktyce obserwujemy często, że uczniowie mają trudności z wymawianiem spółgłoski [ę] w pozycji po [1], [r], [n]. Nawet ci, którzy wymawiają [ę] po samogłoskach na ogół poprawnie, po [1], [r], [n] zdradzają skłonność do zastępowania [ę] twardym welarnym [x]. Unikniemy trudności, jeśli takie wyrazy jak Milch, Kelch, welch, Dolch, wymawiać będziemy z krótką samogłoską [i], między [1] a [ę], a więc ['milię], ['kelię], ['velię] itd. Podobnie radzimy sobie z połączeniami |nę] oraz [rę]. Pewnych trudności przysparza również wymowa [ę] po samogłoskach zaokrąglonych [y:] oraz [y], a także w sąsiedztwie spółgłosek [ || oraz [s]. W pierwszym wypadku uczeń skłonny jest do wymawiania zamiast [ę] spółgłoski [ f], głównie wskutek prze­ trzymywania zaokrąglenia warg. Trzeba zwrócić uwagę na to, by bezpośrednio po wymówieniu samogłosek [y:], [y] rozchylić wargi. Utrwaleniu tego nawyku służy ćwiczenie nr 19 na str. 199. Przećwiczoną w różnych kontekstach spółgłoskę [ę] utrwalamy w zestawieniu z najbliższymi spółgłoskami niemieckimi |s], [J] oraz [x] (ćwiczenia nr 20-22 na str. 199-201). Chcąc zapobiec interferencji zapisu ortograficznego, przeprowadzić można, jeśli okaże się to konieczne, ćwiczenie z wyrazami, z których spółgłoska [ę] zapisywana jest literą . Temu celowi służą ćwiczenia nr 23 i 24 na str. 201 i 202.

3.5

Spółgłoska [x]

Spółgłoska [x] jest bezdźwięczną welarną spółgłoską szczelinową. Jest ona welarna w odróżnieniu od palatalnego [ę] i szczelinowa w przeciwieństwie do [k], które jest spółgłoską zwarto-wybuchową. Język niemiecki nie zna dźwięcznego welarnego [yj. Podczas wymowy spółgłoski [x] przednia część grzbietu języka leży płasko za dolnymi siekaczami. Tylna część grzbietu języka podniesiona jest w kierunku pod­ niebienia miękkiego i tworzy tu szczelinę. Wargi są lekko rozwarte. Tylna część podniebienia miękkiego zamyka przejście do jamy nosowej. Spółgłoska [x] występuje w śródgłosie i wygłosie wyrazów po samogłoskach (u, a, o, o, u, o) oraz po dwugłosce [ao]: Schmach, Dach, hoch, doch, Buch, Wucht, rauchen. Nie 70

spotyka się jej natomiast w nagłosie wyrazowym ani po samogłoskach palatalnych i spółgłoskach. ZAPIS

Spółgłoska [x] zaznaczona jest w zapisie ortograficznym literami:

1) w śródglosie i wygłosie wyrazowym po samo­ głoskach [a, a, o, o, u, o] oraz po dwugłosce [ao], np. Bach, Dach, hoch, Loch, Buche, Flucht, tauchen. 2) w śródglosie niektórych wyrazów pochodze­ nia obcego, np. Bacchus, Gracchus.

Rys. 21. Schemat artykulacji spół­ głoski [x].

PORÓWNANIE Z JĘZYKIEM POLSKIM I WSKAZÓWKI DYDAKTYCZNE

Spółgłoska [x] znana jest w języku polskim, gdzie występuje ona również po samogłoskach [a, o, u], por.:

poi.

dach loch ruch

[dax] [lox] [ rux]

niem.

Dach [dax] Loch |bx| Geruch [ga'ru:x]

Ponieważ jednak w języku polskim spółgłoska [x] występuje również po samogłoskach palatalnych [i] oraz [e] oraz po spółgłoskach, por. mech, niech, ich, olcha, warchol itd., to jest w pozycjach, w których w języku niemieckim występuje palatalne [ę], nigdy zaś welarne [x], istnieje możliwość interferencji języka polskiego, polegającej na wymawianiu przez Polaków spółgłoski [x] w pozycjach, w których Niemiec stosuje palatalne [ę]. Zagadnienie to omówiliśmy szczegółowo w podrozdziale poprzednim.

3.6 Spółgłoska [h] Spółgłoska [hj zajmuje wśród głosek niemieckich szcze­ gólną pozycję, gdyż jest ona jedyną spółgłoską, która powstaje przy pełnym otwarciu kanału fonacyjnego. Cecha ta łączy ją z samogłoskami. Ze spółgłoskami natomiast łączy ją jej bezdźwięczność. Dlatego najlepiej określić spółgłoskę [h] jako bezdźwięczną spółgłoskę otwartą o miejscu artykulacji zależnym od następującej po niej samogłoski. Ponieważ narządy mowy podczas wymawiania tej spółgłoski zajmują pozycję następują­ cych po nich samogłosek, niektórzy fonetycy uważają spółgłoskę [h] za bezdźwięczną fazę tych samogłosek („gehauchter Yokaleinsatz”).

Rys. 22. Schemat artykulacji spół­ głoski [h] w wyrazie Hieb

71

Rys. 23. Schemat artykulacji spół­ głoski [h] w wyrazie Hahn

Rys. 24. Schemat artykulacji spół­ głoski [h] w wyrazie Huhn

Spółgłoska [h] występuje w języku niemieckim w nagłosie i śródgłosie wyrazów przed samogłoskami, np. Hand, heben, Hunger, gehabt, Ahorn, Oheim, Uhu. ZAPIS

Spółgłoskę [h] oznacza się w zapisie ortograficznym literą: w nagłosie i śródgłosie wyrazowym przed samogłoskami: Hand, hoch, Ahorn, Alkohol. Po samogłoskach litera nie jest wymawiana i oznacza jedynie ich długość, np. Bahn, Reh, Mohn, sehen, fliehen. PORÓWNANIE Z JĘZYKIEM POLSKIM I WSKAZÓWKI DYDAKTYCZNE

W wymowie Polaków mówiących po niemiecku zaobserwować można tendencje do wymawiania niemieckiego [h] jako tylnojęzykowe [x], w takich wyrazach jak Haas, hoch, Hand, lub jako środkowojęzykowe [ę] przed samogłoskami przednimi jak w wyrazach hier, hin, Hiigel, hilbsch. Opanowanie wymowy niemieckiego [h] rozpocząć należy od ćwiczeń wymawiania samogłosek z pozycji zwarcia i rozwarcia wiązadeł głosowych typu alt-halt, Eis-heifi itp., zaczynając od ćwiczeń z samogłoskami o największym stopniu otwarcia, by stopniowo przejść do samogłosek o najmniejszym stopniu otwarcia, stanowiących najtrudniejszą pozycję przy wymawianiu spółgłoski [h] (ćwiczenie nr 25 na str. 203). Po opanowaniu spółgłoski [h] w wyrazach kontrastujących można przejść do jej utrwalenia w nagłosie i śródgłosie wyrazowym (ćwiczenia nr 26 i 27 na str. 204). Szczególną trudność przy wymawianiu spółgłoski [h] stanowi pozycja po spółgłoskach [x] oraz [ę], jak w wyrazach Buchhalter, Frechheit. Należy zwrócić uwagę na to, by bezpośrednio po zakończeniu artykulacji spółgłoski szczelinowej [x] wzgl. [ę] język nie tworzył przy podniebieniu szczeliny, lecz przyjął pozycję następującej samogłoski (ćwiczenie nr 28 na str. 204).

72

4

Dźwięczne spółgłoski szczelinowe

Dźwięczne spółgłoski szczelinowe [v], [z], [3], [j] powstają wtedy, gdy narządy artykułujące tworzą przy odpowiednich miejscach artykulacji zwężenie (szczelinę), przez które przedostaje się uchodzące powietrze fonacyjne. Wiązadła głosowe drgają. Zwężenie może znajdować się w różnych miejscach nasady. Mogą je tworzyć dolna warga i górne siekacze, i wtedy powstaje spółgłoska wargowo-zębowa [v]. Gdy szczelina znajduje się między przednią krawędzią języka a tylną ścianką górnych siekaczy, wtedy artykułowana jest spółgłoska przedniojęzykowo-zębowa [z]. Przy zwężeniu między przednim brzegiem języka a górnymi dziąsłami i przednią częścią podniebienia przy równoczesnym łyżeczkowatym wgłębieniu grzbietu języka i zaokrągleniu warg powstaje szum charak­ terystyczny dla spółgłoski przedniojęzykowo-prepalatalnej [3]. Gdy przednia część grzbietu języka wynosi się ku przedniej partii podniebienia twardego tworząc tu szczelinę, wówczas powstaje środkowojęzykowo-palatalne [j]. Dźwięczne spółgłoski szczelinowe języka niemieckiego są zarazem spółgłoskami słabymi (lenes) w przeciwieństwie do spółgłosek bezdźwięcznych, które wymawiane są silnie (fortes). W wypadku gdy spółgłoski dźwięczne w wyniku asymilacji tracą swoją dźwięczność, odróżnienie [v] od [f], [z] od [s] oraz [3] od [f] możliwe jest jedynie na podstawie różnicy w sile artykulacji. Dźwięczność spółgłosek szczelinowych jest w języku niemieckim w dużym stopniu zredukowana. Pełną dźwięczność mają one jedynie między głoskami dźwięcznymi. W nagłosie absolutnym (po pauzie) wymawia się je przeważnie bezdźwięcznie, zaś w nagłosie wyrazu po spółgłosce bezdźwięcznej są one z reguły bezdźwięczne. Wymowa taka uważana jest za wymowę ortofoniczną.

4.1

Spółgłoska [v]

Spółgłoska [v] jest słabą dźwięczną szczelinową spółgłoską wargowo-zębową. Jest ona słaba i dźwięczna w odróżnieniu od [f], które jest silne i bezdźwięczne, szczelinowa w przeciwieństwie do [b |. które jest zwarto-wybuchowe oraz wargowo-zębowa w odróż­ nieniu od spółgłoski przedniojęzykowo-zębowej [z]. Spółgłoski [v] nie spotyka się w wygłosie wyrazu. Spółgłoska [v] występuje - zależnie od pozycji w wyrazie - w postaci kilku odmianek, do których należą:

1) [v] słabe dźwięczne o artykulacji wargowo-zębowej. Spotyka się je w otoczeniu głosek dźwięcznych w śródgłosie wyrazowym: Lówe, Juwel, Klavier oraz w nagłosie, gdy morfem poprzedzający zakończony jest głoską dźwięczną, np. anwesend, zum Wohlsein, aufdem Wasser itp. Charakterystyczny dla tej spółgłoski szum powstaje w szczelinie między górnymi siekaczami a wargą dolną. Przy artykulacji tej głoski język nie bierze aktywnego udziału i leży płasko w jamie ustnej. Tylna część

Rys. 25. Schemat artykulacji spół­ głoski [v]

73

podniebienia miękkiego jest podniesiona i oddziela jamę ustną od jamy nosowej. Wiązadła głosowe drgają. Narządy mowy nie są napięte, a powietrze przechodzące przez szczelinę ma słabsze ciśnienie niż przy spółgłosce [ f]. W porównaniu z polskim [v] spółgłoskę niemiecką cechuje mniejsza dźwięczność.

2) [v] słabe bezdźwięczne (lub częściowo dźwięczne) występuje w nagłosie wyrazów (morfemów), gdy morfem poprzedzający kończy się spółgłoską bezdźwięczną, np. Auswahl, Ohstwein, nach Westen. Odmiankę tę artykułuje się podobnie jak spółgłoskę [f] z tą tylko różnicą, że brak napięcia narządów mowy powoduje słabsze ciśnienie powietrza, a zatem cichszy szum. W połączeniach nicht fuhlen oraz nicht wiihlen zarówno [f] jak i [y] wymawiane są więc bezdźwięcznie. Różnica polega jedynie na większym napięciu narządów mowy podczas artykulacji spółgłoski [f], czego wynikiem jest silniejsze tarcie wargowo-zębowe. Również w nagłosie absolutnym wyrazu (po pauzie) dźwięczność jest w dużym stopniu zredukowana i przeważnie wymawia się tu słabe bezdźwięczne [v]. Gdy na granicy wyrazów lub morfemów spotykają się homorganiczne spółgłoski [f - v], np. aufwachen, Schlafwagen, auf Wiedersehen itp., wtedy wymawia się wydłużoną spółgłoskę bezdźwięczną, która w swej końcowej fazie może ulec udźwięcznieniu. 3) [v] dwuwargowe spotyka się w wymowie środkowo- i południowoniemieckiej. Wymowa taka jest jednak niezgodna z normą ortofoniczną. ZAPIS

Spółgłoskę [v] oznacza się w zapisie ortograficznym literami:

1) w nagłosie i śródgłosie wyrazowym, np. Wasser, Wald, Lówe. 2) w nagłosie i śródgłosie wyrazów, np. Vase, Villa, Klavier. 3) oznacza połączenie [k + v] i występuje w nagłosie i śródgłosie takich wyrazów jak qualen, quer, Reqidem. PORÓWNANIE Z JĘZYKIEM POLSKIM I WSKAZÓWKI DYDAKTYCZNE

W porównaniu z językiem polskim, niemieckie [v] jest spółgłoską mniej dźwięczną. Pełną dźwięczność zachowuje ona - jak już stwierdziliśmy - jedynie w otoczeniu głosek dźwięcznych. W pozostałych pozycjach wykazuje ona daleko idącą utratę dźwięczności. Wtedy zasadniczo nie różni się ona od polskiego [f]. Utratę dźwięczności spółgłoski [v] omawiamy szczegółowo w rozdziale traktującym o asymilacji spółgłoskowej (str. 145). Tam też znajdzie czytelnik wskazówki metodyczne i odsyłacze do odpowiednich ćwiczeń. Nieznana w języku niemieckim jest odmianka zmiękczona, wymawiana w języku polskim przed spółgłoskami miękkimi jak w wyrazach wbić, wziąć itp. Powstaje ona przez uniesienie przedniej części grzbietu języka ku podniebieniu twardemu. Interferencji spodziewać się należy jednak nie ze strony polskiego zmiękczonego [v], gdyż w języku niemieckim nie ma spółgłosek miękkich, które mogłyby spowodować wymowę zmięk­ czoną niemieckiego [v], lecz ze strony polskiej spółgłoski miękkiej [v,] zwłaszcza przed

74

samogłoską [i]. W tej bowiem pozycji twardego [v] w języku polskim nie spotyka się, co jednak obserwować możemy w języku niemieckim. Z tego powodu Polacy mówiący po niemiecku mają skłonność do wymawiania wyrazów takich jak Wiese, Wind jako [‘v1i:za], [v,int] zamiast poprawnie ['vi:za], [vmt]. Przeciwdziałaniu tej tendencji służy ćwiczenie nr 9 na str. 193.

4.2

Spółgłoska [z]

Spółgłoska [z] jest słabą dźwięczną szczelinową spółgłoską przedniojęzykowo-zębową (postdentalną). Jest ona spółgłoską słabą i dźwięczną w przeciwieństwie do [s], które jest silne i bezdźwięczne, szczelinową w odróżnieniu od [d], które jest zwarto-wybuchowe, i postdentalną w odróżnieniu od wargowo-zębowego [v] i alweolarno-palatalnego [3]. Spółgłoski [z] nie spotyka się w wygłosie wyrazowym. Spółgłoska [z] występuje, w zależności od pozycji w wyrazie, w postaci dwóch następujących odmianek:

1) [z] słabe dźwięczne. Szczelinę zazębową wzgl. zębowo-dziąsłową tworzy, podobnie jak przy wymowie [s] bezdźwięcznego, albo przednia część grzbietu języka (artykulacja dorsalna), albo też koniuszek języka (ar­ tykulacja apikalna). W pierwszym wypadku przód języka znajduje się za dolnymi siekaczami. Odmiankę dźwięcz­ ną o pełnej dźwięczności spotykamy jedynie w otoczeniu głosek dźwięcznych w śródgłosie wyrazowym (Hase, rasen) względnie w nagłosie, gdy wyraz (morfem) po­ przedzający zakończony jest spółgłoską dźwięczną, np. Rys. 26. Schemat artykulacji spół­ głoski [zł w wyrazach ansagen, Umsicht, am Sonntag. W nagłosie absolutnym (po pauzie) dźwięczność jest w dużym stopniu zredukowana i przeważnie wymawia się w tej pozycji słabe [z] bezdźwięczne, [z] dźwięczne jest mniej dźwięczne niż odpowiednia spółgłoska polska. 2) [z] słabe bezdźwięczne różni się od odmianki poprzedniej brakiem dźwięczności. Nie jest ono jednak identyczne ze spółgłoską [s], od której różni się wyraźnie słabszą siłą artykulacji, a co za tym idzie, cichszym szmerem. Odmianka ta występuje w nagłosie wyrazów, zwłaszcza gdy wyraz (morfem) poprzedzający kończy się spółgłoską bez­ dźwięczną, por. aufsagen, absetzen, was sagst du itp. Gdy na granicy wyrazów (morfemów) spotkają się homorganiczne spółgłoski [s - z], np. aussagen, diesseits, Kreissage, was sehen Sie itp., wtedy wymawia się jedną wydłużoną słabą spółgłoskę bezdźwięczną, która w swej fazie końcowej może ulec częściowemu udźwięcznieniu. ZAPIS

Spółgłoskę [z] w zapisie ortograficznym oznacza się literą w nagłosie i śródgłosie wyrazowym, np. Satz, Gesang, Hase, Person.

75

PORÓWNANIE Z JĘZYKIEM POLSKIM I WSKAZÓWKI DYDAKTYCZNE

W porównaniu z językiem polskim, niemieckie [z] jest spółgłoską mniej dźwięczną. Pełną dźwięczność zachowuje jedynie w otoczeniu głosek dźwięcznych. W pozostałych pozycjach zatraca ona swoją dźwięczność i wówczas zasadniczo nie różni się od polskiej spółgłoski [s], Utratę dźwięczności spółgłoski [z] omawiamy szczegółowo w rozdziale poświęconym asymilacji spółgłosek (str. 145). Tam też podano wskazówki metodyczne i odsyłacze do odpowiednich ćwiczeń. Dźwięczne niemieckie [z] śródgłosowe ćwiczyć można w zestawie­ niach kontrastywnych ze spółgłoską bezdźwięczną [s] w ćwiczeniu nr 10 na str. 194.

4.3

Spółgłoska [3]

Spółgłoska [3] jest słabą dźwięczną szczelinową spółgłoską dziąsłowo-palatalną. Jest ona spółgłoską słabą i dźwięczną w odróżnieniu od [f], które jest silne i bezdźwięczne, oraz dziąsłowo-palatalną w przeciwieństwie do postdentalnego [z]. Występuje ona jedynie w wyrazach pochodzenia obcego jak Genie, Gelee, Journal, Loge, Garage, Regie itp. Spółgłoski tej nie spotyka się w wygłosie wyrazowym. Pod względem artykulacyjnym spółgłoska [3] różni się od bezdźwięcznego [J] mniejszym napięciem ar­ tykulacyjnym oraz drganiem wiązadeł głosowych. W wy­ mowie potocznej wielu Niemców wymawia zamiast dźwięcznego [3] spółgłoskę bezdźwięczną [ |'J. co jednak jest niezgodne z normą ortofoniczną. Wymowę taką tłumaczy się interferencją języka ojczystego - zastąpieRvs. 27. Schemat artykulacji spoi• , • v , ■ r i ■< 1 ■ • 1 . > • gtoski [3] niem obcej głoski [3] najbliższą głoską rodzimą, w tym wypadku bezdźwięcznym [J]. ZAPIS

Spółgłoskę [3] oznacza się w zapisie ortograficznym literami:

1) np. Genie, Loge, Ingenieur, Marge, Blamage. 2) np. Joumalist, Jackett, Jalousie, Jargon. 3) w nazwiskach słowiańskich, np. Shiwkow, Shukowski. PORÓWNANIE Z JĘZYKIEM POLSKIM I WSKAZÓWKI DYDAKTYCZNE

Dźwięczna spółgłoska [3] występuje w języku niemieckim tylko w nielicznych wyrazach, głównie pochodzenia francuskiego lub włoskiego. U Polaków mówiących po niemiecku nie spotyka się błędów w wymowie tej spółgłoski, gdyż znana jest ona w języku polskim zarówno w nagłosie, jak i śródgłosie wyrazów, to jest w pozycjach, w których występuje w języku niemieckim.

76

4.4 Spółgłoska [j] Spółgłoska [j] jest słabą dźwięczną palatalną spółgłoską szczelinową. Jest ona spółgłoską słabą i dźwięczną w odróżnieniu od [ę], które jest silne i bezdźwięczne, oraz palatalną w przeciwieństwie do dziąsłowo-prepalatalnego [3]. Spółgłoski [j] nie spotyka się w wygłosie wyrazowym. Pod względem artykulacyjnym spółgłoska [j] różni się od bezdźwięcznego [ę] drganiem wiązadeł głosowych (dźwięcznością) oraz mniejszym napięciem artykulacyj­ nym, czemu towarzyszy szum słabszy niż podczas wy­ mowy spółgłoski bezdźwięcznej. Spółgłoska [j] występuje, zależnie od sąsiedztwa innych głosek, w postaci dwóch odmianek:

1) [j| słabe dźwięczne w śródgłosie wyrazowym po głoskach dźwięcznych, np. Major, bejahen, Neujahr oraz w nagłosie wyrazów, jeśli wyraz poprzedzający kończy się głoską dźwięczną, np. aufderJagd, meine Jacke.

Rys. 28. Schemat artykulacji spół­ głoski [j]

2) [J] słabe bezdźwięczne w nagłosie wyrazów, jeśli wyraz lub morfem poprzedzający kończy się spółgłoską bezdźwięczną, np. Treibjagd, Halbjahr, wegjagen. Słabe bez­ dźwięczne []] różni się od bezdźwięcznej spółgłoski [ę] słabszym napięciem organów artykułujących i - co za tym idzie - mniej intensywnym szmerem. Gdy na granicy morfemów spotykają się homorganiczne spółgłoski [ę, - j], jak w wyrazie Milchjunge, wtedy wymawia się jedną wydłużoną słabą spółgłoskę bezdźwięczną, która w fazie końcowej może ulec częściowemu udźwięcznieniu. ZAPIS

Spółgłoskę [j] oznacza się w zapisie ortograficznym literami: 1) w nagłosie i śródgłosie wyrazów, np. Jahr, Jubel, Kajutę. 2) w nagłosie i śródgłosie wyrazów obcych, np. Yacht, loyal. 3) < ill > w wyrazach pochodzenia francuskiego oznacza połączenie spółgłoskowe [Ij], np. Bataillon, Bouillon, Kanaille. 4) w wyrazach pochodzenia francuskiego oznacza połączenie spółgłoskowe [nj], np. Champagner, Bologna, Bretagne. PORÓWNANIE Z JĘZYKIEM POLSKIM I WSKAZÓWKI DYDAKTYCZNE

W porównaniu z [j] polskim niemieckie [j] jest spółgłoską szczelinową, podczas gdy [j] polskie uważane jest za półsamogłoskę. Jest ona również mniej dźwięczna niż głoska polska. Pełną dźwięczność zachowuje ona jedynie po głoskach dźwięcznych, np. w wyrazach Major, Neujahr, bejammem. W nagłosie wyrazów, gdy wyraz (morfem) poprzedzający kończy się na spółgłoskę bezdźwięczną, dźwięczność spółgłoski jest 77

zredukowana. Bezdźwięczne |j] nie jest jednak identyczne z bezdźwięcznym [ę], gdyż różni się od niego słabszą siłą artykulacji. Utratę dźwięczności szczelinowych spółgłosek dźwięcznych omówiono szczegółowo w rozdziale o asymilacji spółgłoskowej (str. 145), gdzie znajdują się również uwagi metodyczne i odsyłacze do odpowiednich ćwiczeń.

5

Spółgłoski płynne

Do spółgłosek płynnych (liquidae) języka niemieckiego zalicza się spółgłoskę boczną (lateralną) [1] oraz spółgłoskę wibracyjną [r] wraz z jej odmiankami. Ze względu na swoisty sposób artykulacji, tworzą one odrębną grupę spółgłosek. Podczas artykulacji spółgłosek zwarto-wybuchowych i szczelinowych narządy mowy tworzą w nasadzie bądź to zwarcie, bądź to szczelinę. Dla spółgłosek płynnych natomiast charakterystyczne jest zarówno zwarcie, jak i otwarcie narządów artykulacyjnych. W wypadku spółgłoski lateralnej zwarcie tworzy przód języka przy górnych dziąsłach, podczas gdy równocześnie między bokami (lub jednym bokiem) języka a bocznymi zębami trzonowymi znajduje się otwarcie. Natomiast podczas wymowy spółgłoski wibracyjnej zwarcie i otwarcie następują kolejno po sobie. Wibrującym organem artykulacyjnym jest koniuszek języka znajdujący się przy górnych dziąsłach (r apikalne), względnie zakończenie podniebienia miękkiego, tzw. języczek (r uwularne). Spółgłoski płynne języka niemieckiego są spółgłoskami dźwięcznymi.

5.1

Spółgłoska [1]

Spółgłoska [1] jest dźwięczną spółgłoską boczną (lateralną). Różni się ona tą cechą od wszystkich pozostałych spółgłosek języka niemieckiego. Odmianka podstawowa, niesylabiczne [1] dźwięczne, powstaje przy równoczesnym zwarciu przedniojęzykowym i otwarciu bocznym. Przedni brzeg języka (corona) tworzy zwarcie z górnymi siekaczami i z górnymi dziąsłami, podczas gdy boki (lub jeden bok) języka są odchylone od podniebienia twardego, umożliwiając swobodny przepływ powietrza otworem bocznym. Podczas artykulacji tylna część grzbietu języka nie wznosi się ku podniebieniu, zaś zakończenie podniebienia miękkiego jest podniesione i zamyka przejście do jamy nosowej. Struny głosowe drgają. W połączeniach [tl], [dl], [nl], np. w wyrazach Bettler, Handler, Mannlein, zwarcie przedniojęzykowe spółgło­ sek poprzedzających [1] przetrzymywane jest aż do chwili zakończenia artykulacji spółgłoski [I], W języku niemieckim odmianka ta występować może również jako [1] sylabiczne. Ma to zwykle miejsce w szybszym tempie mowy, kiedy to zamiast połączenia Rys. 29. Schemat artykulacji spół­ [al], jak np. w wyrazach Sattel, Mantel, Schiissel, Kessel, głoski [1] wymawiane jest []].

78

k

ZAPIS

Spółgłoskę [I] w zapisie ortograficznym oznacza się literami: 1) w nagłosie wyrazowym przed samogłoskami oraz w śródgłosie i wygłosie po samogłoskach napiętych (długich) i spółgłoskach, np. Lampe, Platz, leuchten, malen, falten, Stuhl, Kerl. 2) w śródgłosie i wygłosie wyrazowym po samogłoskach nienapiętych (krótkich), np. fallen, bellen, voll, Bali. PORÓWNANIE Z JĘZYKIEM POLSKIM I WSKAZÓWKI DYDAKTYCZNE

Niemieckie dźwięczne [1] nie różni się zasadniczo od podstawowej odmianki spółgłoski polskiej: twardego dźwięcznego [1], które - z jednym wyjątkiem - występuje we wszystkich pozycjach, w jakich spotyka się również [1] niemieckie. Tym jednym wyjątkiem jest pozycja przed samogłoską [i], gdzie w języku polskim spotyka się jedynie [1,] miękkie, np. lis, lipa, lilia itp. Prowadzi to u Polaków mówiących po niemiecku do wymawiania takich wyrazów jak Liebe, liegen, liefern z polskim miękkim [1,]. Skłonności tej przeciwdziałać można ćwiczeniem nr 29 (str. 205), w którym należy zwrócić uwagę, by podczas artykułowania spółgłoski [1] grzbiet języka nie był wzniesiony w kierunku podniebienia twardego.

5.2

Spółgłoska [r]

Spółgłoska [r] jest dźwięczną przedniojęzykową spół­ głoską wibracyjną. Powstaje ona wskutek drgań koniusz­ ka języka (apex) dotykającego górnych dziąseł. Zakoń­ czenie podniebienia miękkiego jest podniesione i od­ dziela jamę ustną od jamy nosowej. Struny głosowe drgają. W normalnej nieafektowanej wymowie język nie wykonuje więcej niż 2-3 uderzenia, [r] przedniojęzykowe występuje w języku niemieckim przed samogłoskami oraz po samogłoskach krótkich. Po samogłoskach dłu­ gich wibracyjne [r] przedniojęzykowe spotyka się jedynie w wymowie o wyraźnie zwolnionym tempie.

Rys. 30. Schemat artykulacji spół­ głoski [r]

ZAPIS

Spółgłoskę [r] w zapisie ortograficznym oznacza się następującymi literami: 1) przed samogłoskami oraz po samogłoskach nienapiętych (krótkich) w połączeniu z inną literą, np. Ruhe, reisen, Wort, hart. 2) w śródgłosie i wygłosie wyrazów po samogłoskach nienapiętych (krótkich), np. Karrer, Herren, gurren, Barriere, starr.

79

3) w wyrazach pochodzenia obcego oraz w niektórych nazwach własnych,

np. Rheuma, Rhein, Rhodesien. 4) w wyrazach pochodzenia obcego, np. Diarrhee, Katarrh. PORÓWNANIE Z JĘZYKIEM POLSKIM I WSKAZÓWKI DYDAKTYCZNE

Niemieckie [r] przedniojęzykowe nie różni się od podstawowej odmianki spółgłoski [r] języka polskiego, które spotyka się we wszystkich pozycjach wyrazu, z wyjątkiem pozycji przed samogłoską [i], gdzie występuje [r,] miękkie, por. ring, riposta, awaria. Toteż w wymowie Polaków mówiących po niemiecku liczyć się należy z tendencją do zmiękczania [r] niemieckiego w takich wyrazach jak Riemen, Riet, rief itp. W ćwiczeniu nr 30 na str. 205 zwrócić należy uwagę, by podczas artykulacji [r] przedniojęzykowego grzbiet języka nie wznosił się w kierunku podniebienia, jak podczas wymowy samogłoski [i].

5.3

Spółgłoska [R]

Rys. 31. Schemat artykulacji spół­ głoski [R]

Spółgłoska [R] jest dźwięczną języczkową (uwularną) spółgłoską wibracyjną. Powstaje ona dzięki wibracjom (drganiom) zakoń­ czenia podniebienia miękkiego, tzw. języczka (uvula), który dotyka podniesionego tylnego grzbietu języka. Powietrze fonacyjne uchodzi przez jamę ustną, wiązadła głosowe drgają. Podobnie jak podczas wymowy [r] przedniojęzykowego języczek wykonuje nie więcej niż 2-3 drgania. Uwularną spółgłoskę wibracyjną spotyka się w tych samych pozycjach wyrazu, w których występuje [r] przedniojęzykowe. Obie te spółgłoski uważane są w wy­ mowie ortofonicznej za równie poprawne.

PORÓWNANIE Z JĘZYKIEM POLSKIM I WSKAZÓWKI DYDAKTYCZNE

W wymowie niektórych Polaków spotyka się [R] uwularne jako indywidualną odmiankę polskiej spółgłoski [r]. Ponieważ jednak we wszystkich pozycjach, w których w języku niemieckim występuje [R] uwularne, poprawna jest również spółgłoska przedniojęzykowa identyczna z polskim [r] przedniojęzykowym, zatem nie ma potrzeby jej specjalnego ćwiczenia.

80

5.4

Spółgłoska [K]

Spółgłoska [K] nie jest spółgłoską wibracyjną, lecz dźwięczną tylnojęzykowo-welarną spółgłoską szczelinową. Podczas jej wymowy tylna część grzbietu języka wznosi się ku podniebieniu miękkiemu tworząc tu szczelinę. Zakończenie podniebienia miękkiego jest podniesione i oddziela jamę ustną od jamy nosowej. Wiązadła głosowe drgają. W porównaniu z bezdźwięczną spółgłoską tylnojęzykowo-welarną [x], spółgłoska [k] ma artykulację bardziej tylną (postwelarną). Powstaje ona w wyniku utraty wibracyjności [R] uwularnego. Norma ortofoniczna języka niemieckiego uznaje za poprawne zarówno spółgłoski wibracyjne [r] oraz [R] jak i [k] szczelinowe.

PORÓWNANIE Z JĘZYKIEM POLSKIM I WSKAZÓWKI DYDAKTYCZNE

Niemieckie [k] szczelinowe jest podobne do dźwięcznej odmianki polskiej spółgłoski [x], występującej w połączeniach wyrazowych przed spółgłoską dźwięczną, np. dach domu, ruch błyskawiczny oraz także w śródgłosie przed spółgłoską [d], np. Bohdan, klechda.

5.5

Wokalizacja spółgłosek wibracyjnych

Po samogłoskach długich spółgłoski wibracyjne występują jedynie w wymowie o wyraźnie zwolnionym tempie. W tempie normalnym lub szybszym po samogłoskach długich zamiast spółgłosek wibracyjnych wymawia się [k] szczelinowe lub niesylabiczną samo­ głoskę centralną [u|. W ostatnim wypadku połączenia samogłosek długich ze spółgłoską wibracyjną mają wymowę dyftongiczną [i:ń], [e:n], [e:b], [o:b], [u:b], por. ihr, er, Bar, Ohr, Uhr. Wyraz ihr wymawiamy zaczynając od artykulacji napiętego [i], język zajmuje pozycję przednią i górną. Podczas gdy struny głosowe drgają, język przesuwa się do pozycji neutralnej, tzn. wraca do położenia, w jakim znajduje się w czasie swobodnego wydechu. Wynik akustyczny to właśnie dwugłoska [i:ń]. Głoska |n], która w zależności od otoczenia ma brzmienie podobne do [a] lub [a], jest nieakcentowana i znacznie słabsza (cichsza) niż samogłoska wyjściowa. W podobny sposób wymawiamy wyrazy er, Bar, Ohr, Uhr, których głoskami wyjściowymi są samogłoski [e:], [e:], [o:], [u:]. Wymowę zwokalizowaną spółgłosek wibracyjnych spotyka się tylko po samogłoskach długich w wygłosie absolutnym lub przed spółgłoskami, np. wir, Bar, Flur, Chor, Pferd, er verliert. Między samogłoskami natomiast spółgłoska wibracyjna [r] lub [R] nigdy nie jest zwokalizowana, por. Bar-Baren, Chor-Chóre, er verliert - sie verlieren. Ponieważ w języku polskim [r] wibracyjne występuje również w wygłosie wyrazowym, por. dar, czar, bór, sznur, więc uczeń polski pod wpływem nawyków artykulacyjnych języka ojczystego skłonny jest do wymawia- Rys. 32. Wymowa dyftongiczną wynia wyrazów niemieckich takich jak der, Bar, Schwur razów ihr, er, Bar, Uhr, Ohr

81

z wibracyjnym [r] przedniojęzykowym, co jest niewłaściwe. Opanowaniu wymowy [r] zwokalizowanego po samogłoskach długich służy ćwiczenie nr 31 na str. 206. Tendencja do zwokalizowanej wymowy [r] wibracyjnego występuje w przedrostkach er-, ver-, zer-, np. erhalten, verkaufen, zerbrechen. W wyrazach tych wymawiana jest sylabiczna samogłoska centralna [b]. W wolnym tempie mowy obok wymowy [b] występuje również wymowa z [r] wibracyjnym. Wymowę tę spotyka się jednak stosunkowo rzadko. Wymowę przedrostków er-, ver-, zer- z sylabiczną samogłoską centralną [b] utrwalamy w oparciu o ćwiczenie nr 32 na str. 207. Jako sylabiczną samogłoskę centralną [b] wymawia się także końcówkę -er w wygłosie absolutnym, niezależnie od tego, czy jest ona końcówką fleksyjną, morfemem słowo­ twórczym, czy też wygłosem wyrazu jednomorfemowego, np. guter Vater [’gu:tB 'fa:tB], grofier Hunger [’gro:sB 'hut)B]. Tak samo wymawia się końcówkę -er w pozycji wygłosowej przed spółgłoską, np. er verbessert [e:ń fB'b£SBt], er verschlechtert [e:n fE'jlsętBt] itd. Przed samogłoską natomiast -er wymawiane jest jako [ar]. Tabela 3 Wymowa końcówki -er w wygłosie absolutnym

przed spółgłoską

przed samogłoską

besser

bessert

bessere

['bESB ]

['besBt]

fbssara]

Alternację [b/ot ] utrwalamy na przykładach podanych w ćwiczeniu nr 33 na str. 208. We wszystkich przykładach samogłoska centralna jest sylabiczna, wyrazy alter, besser, breiter są dwusylabowe. Jak już wykazano, istnieje też [b] niesyłabiczne, np. w wyrazach Tier, schwer, Ohr, które są jednosylabowe. Tak więc w języku niemieckim występują opozycje wyrazów, różniących się jedynie sylabicznością samogłoski centralnej:

Rohr fror sehr wer

6

[rom] [fro:B] [ze:ń] [ve:n]

: : : :

roher froher Seher weher

['ro:B ['fro:i ['ze:B ['ve:B

Spółgłoski nosowe

Cechą artykulacyjną wspólną wszystkim spółgłoskom nosowym jest dodatkowe włączenie rezonatora nosowego, które następuje dzięki opuszczeniu zakończenia podniebienia miękkiego. Powietrze fonacyjne, napotykając zamknięcie w jamie ustnej, uchodzi przez jamę nosową, czemu towarzyszy brzmienie charakterystyczne dla spółgłosek nosowych. Zamknięcie ustne mogą tworzyć obie wargi, i wtedy powstaje spółgłoska wargowa [m]. Gdy zwarcie ustne tworzy przednia część języka z górnymi siekaczami, słyszy się spółgłoskę zębową [n]. Tylnojęzykowe [rj] natomiast powstaje w wyniku zwarcia, jakie tylna część grzbietu języka tworzy przy podniebieniu miękkim. Spółgłoski nosowe języka niemieckiego są dźwięczne, podczas ich wymowy wiązadła głosowe drgają. Nie ma

82

w języku niemieckim bezdźwięcznych spółgłosek nosowych. Jednak dźwięczność należy uznać za ich cechę istotną i charakterystyczną, gdyż dzięki niej różnica artykulacyjna między wargowym [m], zębowym [n] oraz tylnojęzykowym [rj] staje się dopiero różnicą słyszalną. Bezdźwięczne [m], [n] oraz [rj] słyszy się jako identyczny wydech nosowy. Ściśle biorąc również nosowość nie jest cechą, która jako jedyna może odróżniać spółgłoski nosowe od spółgłosek nienosowych. Wprawdzie dźwięczne spółgłoski [b], [d], [g] odznaczają się artykulacyjnie takim samym zwarciem ustnym jak spółgłoski nosowe [m], [n], [rj], to jednak w pierwszym wypadku zwarcie to ulega rozwarciu (eksplozji) - spółgłoski [b], |d|. [g] są zwarto-wybuchowe - zaś w czasie wymowy spółgłosek nosowych zwarcie trwa przez cały czas ich realizacji, zaś powietrze uchodzi otwartym kanałem nosowym. Traktując spółgłoski nosowe jako osobną klasę głosek i przeciwstawiając je wszystkim pozostałym spółgłoskom języka niemieckiego, uważamy nosowość i dźwięczność za cechy charakterystyczne tej klasy, zaś artykulację wargową, zębową i welarną za cechy odróżniające poszczególne głoski w obrębie tej klasy.

6.1

Spółgłoska [m]

Spółgłoska [m] jest dźwięczną dwuwargową spółgłoską nosową. Podczas jej artykulacji wargi tworzą zwarcie jak podczas wymowy spółgłoski [p] czy [b], jednak znacznie słabsze. Język nie jest napięty i leży płasko w jamie ustnej. Między tylną częścią podniebienia miękkiego oraz tylną ścianką jamy gardłowej powstaje niewielkie otwarcie. Powietrze, napotykające w jamie ustnej na zwarcie wargowe, uchodzi przez to otwarcie do jamy nosowej. Struny głosowe drgają. W pozycji po [p], jak w wyrazach abmessen, schlapp machen, odmianka ta nie ma własnej implozji. Podobnie ma się rzecz, gdy na granicy wyrazów (morfemów) [m] wygłosowe styka się z [m] nagłosowym, np. w wyrazach am Morgen, ummelden. W takim wypadku głoska pierwsza nie ma rozwarcia warg, drugiej natomiast brak implozji. Wtedy więc wymawia się jedno wydłużone [m], W języku niemieckim spółgłoska [m] może też występować jako [m] sylabiczne. Ma to zwykle miejsce w szybszym tempie mowy, kiedy to zamiast końcówki [am] oraz [an] po zwartych spółgłoskach wargowych Rys 33 schemat artykulacji spóiwymawiane jest [m], głoski [m] ZAPIS

Spółgłoskę [m] oznacza się w zapisie ortograficznym literami: 1) w nagłosie oraz w śródgłosie po samogłoskach napiętych (długich) i dwugłoskach, np. Mann, Name, lahm, trdumen, Leim oraz po samogłoskach nienapiętych (krótkich) w połączeniu z inną spółgłoską: Samt, Hemd, Rumpf. 2) < mm > w śródgłosie i wygłosie wyrazowym po samogłoskach nienapiętych (krótkich), np. kommen, zusammen, Kamm, dumm.

83

PORÓWNANIE Z JĘZYKIEM POLSKIM I WSKAZÓWKI DYDAKTYCZNE

Niemieckie [m] nie różni się od podstawowej odmianki języka polskiego, dźwięcznego twardego [m] dwuwargowego. Ponieważ jednak w języku polskim przed samogłoską [i] spotyka się jedynie [m,] miękkie, por. polskie miska, mity, mit, nigdy zaś spółgłoskę twardą, jaka występuje w tych pozycjach w języku niemieckim, liczyć się trzeba z interferencją języka polskiego, polegającą na skłonności Polaków mówiących po niemiecku do wymawiania w tej pozycji [m,] miękkiego. Tendencji tej przeciwdziałać można ćwiczeniem nr 34 (str. 209).

6.2

Spółgłoska [n]

Spółgłoska [n] jest dźwięczną przedniojęzykowo-zębową spółgłoską nosową. Spółgłoska ta powstaje w wyniku zwarcia zazębowego lub dziąstowego, utworzonego przez przedni brzeg języka (tzw. artykulacja apikalna) lub też przednią część grzbietu języka (artykulacja dorsalna). W tym ostatnim wypadku przedni brzeg języka dotyka wewnętrznej strony dolnych siekaczy. Miejsce artykulacji jest w zasadzie identyczne z miejscem artykulacji spółgłosek [t], [d], jednak zwarcie jest o wiele słabsze, zaś mięśnie narządów mowy są znacznie mniej napięte. Zakończenie podniebienia tylnego jest opuszczone i umożliwia swobodny przepływ strumienia powietrza do jamy nosowej. Struny głosowe drgają. Gdy na granicy wyrazów (morfemów) stykają się dwie zębowe spółgłoski nosowe, np. annehmen, von neuem, den Nagel, wtedy [n] wygłosowe nie ma rozwarcia przedniojęzykowego, [n| nagłosowemu zaś brak jest implozji. Implozji brak także spółgłosce [n] występującej bezpośrednio po spółgłoskach przedniojęzykowych [t] oraz [d]. Rys. 34. Schemat artykulacji spóiW szybszym tempie mowy zamiast połączenia [an] głoski [n] wymawiane jest [n] sylabiczne, w takich wyrazach jak retten, reden, offen, Eisen itp. ZAPIS

Spółgłoskę [n] oznacza się w zapisie ortograficznym literami:

1) w nagłosie oraz śródgłosie i wygłosie po samogłoskach napiętych (długich) i dwugłoskach, np. Nagel, Biene, Bahn, staunen, fein oraz po samogłoskach nienapiętych (krótkich) w połączeniu z inną spółgłoską: binden, munter, gesund, Wand. 2) < nn > w śródgłosie i wygłosie wyrazowym po samogłoskach nienapiętych (krótkich), np. rennen. Kanne, Mann, Sinn.

84

PORÓWNANIE Z JĘZYKIEM POLSKIM I WSKAZÓWKI DYDAKTYCZNE

Niemieckie [n] nie różni się od podstawowej odmianki języka polskiego, dźwięcznego twardego [n] przedniojęzykowo-zębowego. Jednak przed samogłoską [i] nie spotyka się twardej spółgłoski [n] lecz wyłącznie [ji] miękkie, por. nikt, nigdy, nic, i fakt ten może być przyczyną niewłaściwej wymowy [n] niemieckiego. U Polaków mówiących po niemiecku występuje bowiem tendencja do wymawiania w takich wyrazach jak niemand, niesen, Niete - polskiego miękkiego [p], co jest błędne. Skłonności tej przeciwdziałać można ćwiczeniem nr 35 na str. 209.

6.3

Spółgłoska [n]

Spółgłoska [ą] jest dźwięczną tylnojęzykowo-welarną spółgłoską nosową. Podczas wymowy tej głoski tylna część grzbietu języka tworzy zwarcie z pod­ niebieniem miękkim mniej więcej w tym samym miejscu, co przy artykulacji spółgłosek [k], [g]. Zwarcie jest jednak słabsze, gdyż zakończenie podniebienia miękkiego jest opuszczone, umożliwiając swobodny przepływ powietrza fonacyjnego przez nos. Po samogłoskach przednich, np. w wyrazach singen, lenken, miejsce artykulacji jest nieco bardziej przesunięte do przodu w kierunku podniebienia twardego. Przód języka znajduje się za dolnymi sieka­ czami. Wiązadła głosowe drgają. Występowanie spół­ głoski [ą] w języku niemieckim jest ograniczone. Spotyka się ją tylko po samogłoskach krótkich. Po spółgłoskach [k] i [g] wymawia się w szybszym tempie mowy [rj] sylabiczne zamiast połączenia [an], Rys. 35. Schemat artykulacji spół­ w takich wyrazach jak stecken, sagen, Regen itd. głoski [rj] ZAPIS

Spółgłoskę [n] oznacza się w zapisie ortograficznym następującymi literami: 1) przed spółgłoską [k], np. krank, Fink, Flankę, sinken oraz przed spółgłoską [g] w wyrazach obcych: Mangan, Kongo. 2) < ng > w śródgłosie i wygłosie wyrazowym po samogłoskach, np. lange, Jungę, bang, Ring, Hengst. PORÓWNANIE Z JĘZYKIEM POLSKIM I WSKAZÓWKI DYDAKTYCZNE

W języku polskim spółgłoska [rj] istnięje jako odmianka spółgłoski [n] w pozycji przed tylnojęzykowymi spółgłoskami zwarto-wybuchowymi, np. w wyrazach bank, punkt, bunkier, ring, Kongo. Wymawiana ona jest również w miejsce ortograficznego ę, ą przed zwartymi spółgłoskami welarnymi. Tzw. polskie samogłoski nosowe wymawiane są 85

w pozycji przed spółgłoskami zwartymi jako połączenia samogłosek ustnych i spółgłosek nosowych według następującej reguły: ę, ą przed p, b = [e + m], t, d = [e + n], k, g = [e + n],

[o + m], por. tępy, rębacz, ząb, trąba [o + n], por. dęty, którędy, wątły, mądry [o + rj], por. ręka, tęgo, łąka, pstrągi

Sprzyjający jest tu fakt, że zarówno w języku polskim, jak i niemieckim spółgłoska [rj] występuje jedynie po samogłoskach. Nigdy natomiast nie pojawia się ona w języku polskim w wygłosie absolutnym lub przed spółgłoskami [s] i [t], odwrotnie niż w języku niemieckim. Uczeń polski skłonny jest pod wpływem ortografii wymówić spółgłoskę [rj] jako [n + g]. Zapobieganie tej skłonności jest zadaniem podstawowym ćwiczeń utrwalających poprawną wymowę [ą], W procesie nauczania uwzględniamy następujące stopnie trudności:

1) Spółgłoska [rj] przed [k]. Jest to pozycja, w której głoska ta występuje również w tekstach polskich, np. bank, punkt, ręka, męka (ćwiczenie nr 36a na str. 210).

2) Wymowa głoski [q] niezależnie od następującego po niej [kj. Nadają się do tego najlepiej pozycje wygłosowe, jak i śródglosowe między samogłoskami (ćwiczenia nr 36b, c na str. 211), przy czym pozycja wygłosowa jest łatwiejsza od pozycji między samogłoskami. 3) Spółgłoska [ą] przed spółgłoskami [s] oraz przed [t] (ćwiczenie nr 36d na str. 212).

Niemiecka norma ortofoniczna i w tych pozycjach wymaga wymawiania spółgłoski {rj ] bez następującej po niej eksplozji tylnojęzykowej, a więc bangt, langst jako [barjt], [lerjst], a nie jako [barjkt], [Icr/st]. Dokładna analiza procesu artykulacyjnego wykazuje jednak, że w swobodnym tempie mowy nie da się wymówić połączenia spółgłosek [rj + t] bez rozwarcia welarnego po spółgłosce [rj]. Spółgłoska [n] jest bowiem spółgłoską nosową, podczas artykulacji której język tworzy zwarcie tylnojęzykowo-welarne. Spół­ głoska |t| natomiast jest spółgłoską ustną. Aby przy wymowie połączenia [q + t] przejść od spółgłoski nosowej do spółgłoski ustnej, trzeba mniej lub bardziej gwałtownie otworzyć zwarcie tylnojęzykowe, czemu towarzyszy słyszalny efekt akustyczny w postaci [k]. Efekt ten jest wyraźniejszy przed spółgłoską [t] niż przed spółgłoską [s]. Słabą eksplozję tylnojęzykową w postaci [k] po [rj], np. w wyrazach bangt, langst itp., słyszy się nawet u niemieckich spikerów radiowych. Należałoby zatem, wbrew zasadom ortofonii niemieckiej, dopuścić w praktyce dydaktycznej w pozycjach przed spółgłoskami, zwłaszcza przed [t], wymowę spółgłoski [q] z występującą po niej słabą eksplozją tylnojęzykową. Ćwiczenie nr 36e na str. 212 służy do utrwalenia różnic między niemieckim [o] oraz spółgłoską [n], którą uczeń polski zastępuje z reguły tę głoskę niemiecką. Natomiast ćwiczenie nr 36f (str. 212) pozwoli utrwalić różnicę między spółgłoską [rj] oraz połączeniem [rj] + [k].

VI Samogłoski wprowadzenie ogólne

1

Samogłoska a spółgłoska

Samogłoski różnią się od spółgłosek zarówno pod względem akustycznym, jak i artykulacyjnym. Z punktu widzenia akustyki samogłoski są tonami złożonymi, tzn. składają się z kilku różnych drgań regularnych. Natomiast spółgłoski bezdźwięczne zalicza się do szumów, czyli drgań nieperiodycznych. Zaś spółgłoski dźwięczne - z wyjątkiem nosowych [m, n, rj| i płynnych [1, r] - stanowią połączenie szumu oraz tonów złożonych. Z artykulacyjnego punktu widzenia przy wymawianiu samogłosek najważniejsze jest to, że otwarta nasada działa jako rezonator. To właśnie nasada - w zależności od jej układu - ostatecznie kształtuje dźwięk charakterystyczny dla danej samogłoski. Układ nasady natomiast zależy od współdziałania wszystkich ruchomych narządów mowy (szczęka dolna, wargi, język, języczek podniebienny), jednakże znaczenie decydujące ma położenie języka, układ warg oraz pozycja języczka podniebiennego. Przy opisie układu nasady znamiennego dla danej samogłoski będziemy więc uwzględniać następujące czynniki: 1) położenie języka, 2) układ warg, 3) pozycję języczka podniebiennego.

Oprócz wymienionych wyżej czynników decydujących o ukształtowaniu nasady, niektóre języki wykorzystują jeszcze inne środki, które umożliwiają dalsze zróżnicowanie akustyczne wytwarzanych samogłosek. I tak na przykład język niemiecki do rozróżniania swych samogłosek wykorzystuje również: 1) siłę artykulacji, która uwidacznia się w stopniu napięcia ruchomych narządów mowy, 2) czas trwania artykulacji. Dla dokładności należy też uwzględnić dwie cechy charakterystyczne dla artykulacji samogłosek (oraz spółgłoski [h]): kanał nasady podczas ich wytwarzania jest zawsze

87

otwarty, tzn. grzbiet języka nigdy nie styka się z podniebieniem na całej jego szerokości. Stąd też w kanale nie powstaje więc ani zwarcie, ani szczelina. Ponadto koniuszek języka w artykulacji samogłosek nie bierze czynnego udziału. Samogłoski z reguły pełnią funkcję sylabotwórczą. Nierzadko jednak spotyka się samogłoski, które nie są sylabotwórcze. Ma to miejsce wtedy, gdy w skład danej sylaby wchodzą np. dwie samogłoski. Wówczas jedna z nich stanowi szczyt sylaby, natomiast druga, towarzysząca jej, jest niesylabiczna. Należy jednak zwrócić uwagę na to, że funkcja zgłoskotwórcza bynajmniej nie jest zastrzeżona wyłącznie tylko dla samogłosek. Istnieją bowiem języki, w których zadanie to spełniają spółgłoski sonorne, np. hrb, krk, prst, vlk w języku czeskim. Należy zwrócić uwagę na jeszcze jedną funkcję samogłosek sylabicznych. Są one nosicielami cech suprasegmentalnych (prozodycznych), takich jak akcent, wysokość tonu, itp. Z punktu widzenia artykulacji przy wymawianiu spółgłosek najistotniejszy jest fakt, że organy mowy w określonym miejscu nasady tworzą tzw. przeszkodę spółgłoskową, tzn. zwarcie lub szczelinę. Podczas jej pokonywania przez powietrze fonacyjne powstaje charakterystyczny szum, typowy dla danej spółgłoski. Przedstawiony sposób artykulacji dotyczy tylko spółgłosek bezdźwięcznych z wyjątkiem [h], które wymawiane jest przy otwartym kanale nasady. Natomiast w wypadku spółgłosek dźwięcznych w artykulacji uczestniczą również struny głosowe, wytwarzające dźwięk prymarny. Tak więc o jakości poszczególnych spółgłosek decydują przede wszystkim następujące trzy czynniki:

1) rodzaj przeszkody spółgłoskowej wytworzonej w kanale nasady, 2) sposób przezwyciężenia tej przeszkody przez powietrze fonacyjne, 3) współudział strun głosowych.

2

Podział samogłosek ze względu na stopień otwarcia

Przy artykulacji samogłosek grzbiet języka - w swej przedniej, środkowej lub tylnej części - unosi się ku podniebieniu twardemu lub miękkiemu. Można przy tym zaobserwować pewną charakterystyczną prawidłowość uwarunkowaną anatomią narzą­ dów mowy: im bardziej zbliża się on do podniebienia, tym mniejszy jest stopień otwarcia ust, i odwrotnie. Przy wymawianiu samogłosek grzbiet języka nigdy na całej swej szerokości nie dotyka podniebienia. Do przyzębnych partii podniebienia przylegać mogą jedynie boki grzbietu języka, tak że wzdłuż jego osi symetrii powstaje rynienkowaty rowek, którym uchodzi na zewnątrz powietrze fonacyjne. Przednia część grzbietu języka swe najwyższe położenie zajmuje przy artykułowaniu [i], najniższe zaś przy [a] przednim. Natomiast tylna część grzbietu języka najwyższą pozycję wykazuje przy wymawianiu [u], a najniższą przy [a] tylnym. Gdy te cztery punkty skrajne połączymy liniami prostymi, wtedy powstanie trapezoid zwany czworokątem samogłoskowym. Na jego boku [i] - [a] zaznaczono stopnie otwarcia pozostałych samogłosek przednich niezaokrąglonych [i, [e], [e]. W podobny sposób na jego boku [u] 88

- [a] rozmieszczono pozostałe samogłoski tylne [o], [o], [a]. Dla uzyskania pełnego obrazu w czworokącie uwzględniono również samogłoski przednie zaokrąglone [y], [y], [H [oe]. W języku niemieckim istnieje następujących sześć par opozycyjnych samogłosek, które różnią się pod względem stopnia otwarcia:

[i:] [e:] [yd [ó:][u:] [o:] -

['L [e], M, [oe], [o], [a],

bieten stehlen fiihlen Hohle Buhle Ofen

-

bitten stellen fullen Hblle Bulle offen

Nie jest to jednak jedyna różnica zachodząca między nimi. Samogłoski te bowiem różnią się także pod względem stopnia napięcia ruchomych narządów mowy. Samogłoski wykazujące mniejszy stopień otwarcia, tzn. [i:], [e:], [y:], [u:], [o:], zwane też niekiedy ścieś­ nionymi lub zamkniętymi, są napięte. Natomiast samo­ głoski o większym stopniu otwarcia, tzn. [i], [c], [y], [oe], [o], [a], zwane również otwartymi, są nienapięte. Samogłoski [a] oraz [a] pod tym względem zajmują odrębną pozycję. Przednie nienapięte [a] wykazuje bowiem mniejszy stopień otwarcia niż tylne napięte [a].

3

Rys. 36. Czworobok samogłoskowy języka niemieckiego

Samogłoski przednie, tylne i środkowe

W artykulacji samogłosek uczestniczy przednia, środkowa lub tylna część grzbietu języka, która unosi się w kierunku podniebienia. I tak część przednia zbliża się ku przedniej, środkowa ku tylnej partii podniebienia twardego, a tylna ku podniebieniu miękkiemu, W zależności od tego, która część grzbietu języka bierze czynny udział w artykulacji, rozróżniamy samogłoski przednie, środkowe i tylne. Część grzbietu języka unosząca się ku górze dzieli wnękę jamy ustnej na dwa rezonatory: pręoralny i postoralny. W wypadku artykułowania samogłosek przednich i środkowych rezonator pręoralny wykazuje mniejszą objętość niż postoralny. Natomiast sytuacja odwrotna zachodzi podczas wymawiania samogłosek tylnych. Stosunek objętościowy tych rezonatorów jest czynnikiem decydującym o przekształceniu rezonatorycznym dźwięku prymarnego, wytworzonego przez drgające struny głosowe. Od niego więc zależy barwa charakterys­ tyczna dla danej samogłoski. Do przednich należą samogłoski niezaokrąglone [i], [i], [e], [e], [a] oraz zaokrąglone [y], [yL [4>L [oe], d° środkowych (centralnych) zaś samogłoski [a], [e], natomiast do tylnych samogłoski [u], [o], [o], [a], [a]. Ze względu na wrażenie akustyczne samogłoski przednie określa się jako jasne, zaś tylne jako ciemne.

89

4

Samogłoski zaokrąglone i niezaokrąglone

Istotne znaczenie podczas artykulacji samogłosek ma również układ warg, gdyż wpływa on bezpośrednio na ukształtowanie rezonatora preoralnego. W opisie fonetycznym języka niemieckiego rozróżnia się dwa typy układu warg: niezaokrąglony i zaokrąglony. W pierwszym wypadku kąciki ust cofnięte są ku tyłowi, a wargi spłaszczone i rozchylone, w drugim natomiast wysunięte ku przodowi i zaokrąglone. Wskutek rozchylenia warg zmniejsza się objętość rezonatora preoralnego, natomiast zaokrąglenie warg powoduje wzrost objętości tego rezonatora. Samogłoski artykułowane z rozchyleniem warg zaliczane są do niezaokrąglonych. W języku niemieckim należą do nich samogłoski przednie [i], [i], [e], [e], Stopień rozchylenia wargowego pozostaje w stosunku odwrotnie proporcjonalnym do stopnia otwarcia. Największy jest przy artykułowaniu [i], a więc przy najmniejszym stopniu rozwarcia - a później zmniejsza się stopniowo coraz bardziej w kierunku [e]. Samogłoski artykułowane z zaokrągleniem wargowym nazywa się zaokrąglonymi. Zalicza się do nich samogłoski przednie [y], [y], [], [oe] oraz tylne [u], [o], [o], [o]. Stopień wysunięcia warg ku przodowi i stopień ich zaokrąglenia nie jest jednakowy, lecz - podobnie jak w wypadku rozchylenia wargowego - pozostaje w stosunku odwrotnie proporcjonalnym do stopnia otwarcia. Największy stopień zaokrąglenia cechuje artykulację [y] oraz [u], zmniejszając się stopniowo w kierunku [oe] oraz [o]. W języku niemieckim wyróżnić można następujące cztery opozycyjne pary samo­ głosek, które różnią się jedynie pod względem układu warg:

[i:] [i] [e:] [e]

- [y:], _ [Yl> -[(]>:], -[oe],

np. liegen np. missen np. lesen np. kennen

-

liigen milssen lósen kónnen

Między układem warg a położeniem języka zachodzi korelacja, którą w fonetyce określa się mianem kompleksu. W języku niemieckim wyróżnia się trzy typy takich sprzężeń artykulacyjnych: kompleks delabialno-palatalny, labio-welarny i labio-palatalny. Pierwszy z nich występuje u samogłosek przednich zaokrąglonych, drugi u samogłosek tylnych, natomiast trzeci u samogłosek przednich zaokrąglonych. Kompleks labio-palatalny obcy jest językowi polskiemu i stanowi znaczną trudność dla Polaków uczących się wymowy niemieckiej.

5

Samogłoski nosowe i nienosowe

Przy artykulacji samogłosek języczek podniebienny, który stanowi zakończenie pod­ niebienia miękkiego, może zajmować dwie różne pozycje. Jeśli jest on uniesiony ku górze i przylega do tylnej ściany jamy gardłowej, wtedy jamę ustną oddziela od jamy 90

nosowej. Wówczas powietrze fonacyjne wypływające z płuc może uchodzić na zewnątrz tylko przez jamę ustną. Wskutek tego dźwięk prymarny, wytworzony w krtani przez drgające struny głosowe, przekształcany jest tylko przez rezonator ustny. Samogłoski artykułowane tylko przy współudziale rezonatora ustnego noszą nazwę nienosowych. Należą do nich wszystkie samogłoski rodzime języka niemieckiego. Natomiast j^śli języczek podniebienny nie unosi się ku górze i nie przylega do tylnej ściany jamy gardłowej, wówczas nie oddziela on jamy ustnej od jamy nosowej. W tym wypadku powietrze fonacyjne uchodzi na zewnątrz zarówno przez jamę ustną, jak i nosową. Jednoczesne kształtowanie danej samogłoski przez rezonator ustny i nosowy nadaje jej charakterystyczne zabarwienie nosowe. W wyniku takiej artykulacji powstają tzw. synchroniczne samogłoski nosowe występujące np. w języku francuskim. Ponadto w fonetyce wyróżnia się również tzw. asynchroniczne samogłoski nosowe, które występują np. w języku polskim. Powstają one wtedy, gdy ich artykulacja nosowa jest opóźniona w stosunku do artykulacji ustnej, tzn. gdy opuszczenie języczka podniebiennego następuje dopiero w trakcie przekształcania dźwięku prymarnego przez rezonator ustny.

Samogłoski napięte i nienapięte

6

Nie wszystkie głoski języka niemieckiego wymawiane są z jednakową siłą. Już w po­ przednim rozdziale wykazano, że spółgłoski silne (fortes) artykułowane są z większym napięciem mięśni niż odpowiednie spółgłoski słabe (lenes). Podobne prawidłowości zachodzą także w zakresie niemieckiego wokalizmu. Samogłoski napięte [i], [e], [y], [u], [o], [a] wykazują większy stopień napięcia mięśni niż samogłoski nienapięte (luźne) [i], [s], [y], [oe], [o], [o], [a]. Do tych ostatnich również zaliczyć należy samogłoski centralne [a] oraz [b]. Jak zaznaczono wyżej, między stopniem napięcia mięśni a stopniem otwarcia zachodzi ścisły związek. Polega on na tym, że samogłoska napięta jest węższa niż odpowiadająca jej samogłoska nienapięta. W języku niemieckim istnieje następujące siedem par opozycyjnych samogłosek, różniących się pod względem napiętości: [i:] - fdte:] - [e], [y--j - M,

[:] [u:] [o:] [a]

-

[oe], [o], [o], [a],

np. np. np. np. np. np. np.

Miete - Mitte Heer - Herr Hutę - Hiitte Hohle - Holle Ruhm - Rum Boden - Bodden Strafen- straffen

W języku polskim stopień napięcia mięśni podczas artykulacji samogłosek nie jest cechą znaczącą i w ogóle nie jest on brany pod uwagę.

91

Samogłoski krótkie i długie Bezwzględny czas trwania samogłosek, podobnie zresztą jak i spółgłosek, zależy przede wszystkim od tempa mowy. Jednakże w języku niemieckim samogłoski różnią się także względnym czasem trwania, to znaczy, że w obrębie jednego i tego samego tempa mowy występują samogłoski długie i krótkie. W językach, w których występują zarówno samogłoski długie, jak i krótkie, różnica długości może pełnić funkcję dystynktywną, tzn. może służyć do odróżniania wyrazów. W języku niemieckim jedynie dwie samogłoski - [e:] oraz [s], np. w wyrazach Vater oraz Vetter, różnią się tylko pod względem czasu trwania. W wypadku pozostałych samogłosek można zaobserwować następującą prawidłowość: czas trwania samogłoski zależy od jej napiętości oraz od jej występowania w sylabie akcentowanej względnie nieakcentowanej. Prawidłowość ta zostanie szerzej przedstawiona przy omawianiu samogłosek akcen­ towanych i nieakcentowanych. W transkrypcji fonetycznej API długość samogłosek zaznacza się dwukropkiem, np. Frieden ['frndanj. Krótkość zaś nie jest zapisywana odrębnym znakiem diakrytycznym.

Samogłoski akcentowane i nieakcentowane Cechą charakterystyczną wymowy niemieckiej jest wyraźne dynamiczne uwydatnianie sylab akcentowanych oraz redukowanie sylab nieakcentowanych. Należy przy tym zwrócić uwagę, że w sylabach zawierających samogłoskę napiętą proces ten przebiega inaczej niż w sylabach z samogłoską nienapiętą. Samogłoski napięte, na których spoczywa akcent, ulegają wzdłużeniu. Szczególnie wyraźnie można to zaobserwować w wypowiedziach emfatycznych, np.:

Keine Ahnung Leeres Gerede Eine tbnende Phrase Nur mit Ruhe Ein grofies Problem

Najwidoczniej zjawisko to przejawia się w tych sylabach, na których spoczywa akcent logiczny wypowiedzi, np.: Wie du mir, so ich dir. Probieren geht tiber Studieren. Wer erzieht, der regiert. Wer liigt, der betrugt. Bbses mit Bósem vergelten.

Jeśli samogłoska napięta znajdzie się w sylabie nieakcentowanej, wtedy wprawdzie zachowuje swą jakość, ale jej długość ulega wyraźnej redukcji, np.: 92

Tabela 4 Samogłoski napięte w sylabie akcentowanej Ziegel leben Reeder Priigel Maler Studie Probe

Samogłoski napięte w sylabie nieakcentowanej

['tsitgal] ['leiban] [’re:dB| ['pry:gal] ['maile] ['jtuidia] ['proibo]

Ziegelei lebendig Reederei Priigelei Malerei Student probieren

[tsigalae] [lebcndię] [reda'rae] [prygalae] [mala'rae] [ftu'dsnt] [pro'bi:ran]

Natomiast uwydatnianie sylab akcentowanych zawierających samogłoskę nienapiętą nie polega na wydłużeniu samogłoski, lecz na przedłużeniu spółgłoski występującej w tej sylabie. Zjawisko to zostało szerzej przedstawione na str. 156. W sylabach nieakcentowanych wyrazów rodzimych z reguły najczęściej występuje centralne [a], np. belesen, Gelegenheit, verbieten itp., które często ulega redukcji. Prowadzi to do asymilacji, którą omówiono w Rozdziale IX i X.

9

Samogłoski sylabiczne i niesylabiczne

W przeważającej większości wypadków samogłoski są zgłosko twórcze. Ma to miejsce wtedy, gdy w skład danej sylaby wchodzi tylko jedna samogłoska, np. w wyrazach Rosę, bliihen. Gdy jednak w obrębie sylaby znajdują się dwie samogłoski, wówczas jedna z nich tworzy szczyt sylaby, podczas gdy druga, towarzysząca jej, jest niezgłoskotwórcza. W niemieckich wyrazach rodzimych występują następujące samogłoski niesylabiczne: [e], [ó] oraz [4>], które są członami składowymi dyftongów [ąe], [ąo] oraz [o^], np. feiern, Frau, heute. W transkrypcji fonetycznej API nie zaznacza się ich niesylabiczności. Natomiast w wyrazach obcych funkcję samogłosek niezgloskotwórczych pełnią samogłoski wysokie [i], [y] oraz [u], np. w wyrazach Union, Suitę, sanguinisch. W transkrypcji fonetycznej API ich niesylabiczność zapisywana jest za pomocą odrębnego znaku diakrytycznego umieszczanego nad daną samogłoską. Samogłoski niezgłoskotwórcze różnią się od odpowiadających im samogłosek zgłoskotwórczych nie tylko pod względem swej funkcji w sylabie, ale również pod względem artykulacyjnym i akustycznym. Wprawdzie układ rezonatora podczas wyma­ wiania samogłosek niesylabicznych jest prawie taki sam jak przy samogłoskach sylabicznych, jednak przebieg artykulacji jest mniej staranny i dokładny, a czas trwania znacznie krótszy. Pod względem akustycznym samogłoski niezgłoskotwórcze charak­ teryzują się słabszym natężeniem dźwięku.

10 Samogłoska a dwugłoska Między samogłoską a dwugłoską zachodzą zarówno różnice akustyczne, jak i artykulacyjne. Pod względem akustycznym samogłoski odznaczają się określonym jedno­ litym dźwiękiem, który podczas ich artykulacji nie ulega zmianie, natomiast dyftong jest 93

dźwiękiem akustycznie niejednolitym. Słuchacz odnosi wrażenie, że dwugłoska zaczyna się inną samogłoską, a kończy inną. Pod względem artykulacyjnym każdej samogłosce odpowiada pewien stały układ narządów mowy, który podczas jej wymawiania nie ulega zmianie. Natomiast dla artykulacji każdego dyftongu typowa jest wyraźna zmiana układu nasady, która jednakże nie zachodzi nagle, lecz stopniowo. Tak więc w początkowej fazie artykulacji organy mowy zajmują położenie właściwe dla określonej samogłoski i wówczas powstaje pierwszy człon dwugłoski. Następnie zaś narządy mowy przechodzą szybkim ruchem ześlizgowym do nowego układu, charakterystycznego dla artykulacji innej samogłoski, i wtedy wymawiany jest drugi element dyftongu. W wymowie ortofonicznej języka niemieckiego występują trzy dwugłoski opadające: [ąe], [ąo] oraz [o -w wyrazach vierzehn, vierzig, Yiertel. Krótkie nienapięte [i] pojawia się tylko w nagłosie i śródgłosie, np. Irrtum, Bitte. PORÓWNANIE Z JĘZYKIEM POLSKIM I WSKAZÓWKI DYDAKTYCZNE

U Polaków mówiących po niemiecku można zauważyć wyraźną skłonność do za­ stępowania niemieckiego [i] polskim nienazalizowanym [i] i wymawiania takich wyrazów jak np. Linde, sitzen, Wind jako ['l-inds], [zitssn], [vint]. Pod względem artykulacyjnym 99

między tymi samogłoskami występują następujące różnice. W wymawianiu niemieckiego [i] uczestniczy przednia część grzbietu języka, a przy artykulacji polskiego [i] część środkowa. Poza tym [i] w sposób ścisły łączy się z następującą po nim spółgłoską, podczas gdy [i] wykazuje luźne połączenie. Wymowę krótkiego nienapiętego [i] najkorzystniej jest utrwalać w zestawieniu z długim napiętym [i:], które wykazuje większe napięcie narządów mowy, mniejszy stopień otwarcia, większe rozchylenie wargowe oraz dłuższy czas trwania (ćwiczenie nr 47, str. 224). Język niemiecki nie zna sylabicznego nazalizowanego [i], które w języku polskim w szybszym tempie mowy występuje przed szczelinowym [J], np. czynsz, rynsztunek. Interferencji ze strony języka polskiego oczekiwać należy wtedy, gdy po [i] następuje [n] + spółgłoska szczelinowa (ćwiczenie nr 48, str. 225).

Pod wpływem zapisu ortograficznego może także dojść do interferencji polegającej na zastępowaniu krótkiego nienapiętego [i] polskim [i]. W tym wypadku pod wpływem [i] dochodzi również do palatalizacji poprzedzającej spółgłoski (ćwiczenie nr 47, str. 224).

1.3

Samogłoska [e]

Głoska [e] jest średnią, przednią, niezaokrągloną samogłoską napiętą. Jest ona średnia w stosunku do średniowysokiego [i] oraz średnioniskiego [e], przednia w stosunku do tylnego [o], niezaokrąglona w przeciwieństwie do zaokrąglonego [] oraz napięta w porównaniu z nienapiętym [e]. Samogłoska [e] posiada - w zależności od miejsca zajmowanego w wyrazie - następujące trzy odmianki: I. Długie napięte [e:]. Jego dystrybucja ograniczona jest do sylab akcentowanych, przy czym stanowi ono ich szczyt. W czasie wymawiania mięśnie narządów artykulacyjnych są napięte, wskutek czego powietrze artykulacyjne ulega znacznemu sprężeniu i wykazuje większe ciśnienie niż podczas wymawiania polskiego zwężonego [ę], np. w wyrazie cień. W porównaniu z [i] różni się większym stopniem otwarcia i mniejszym rozchyleniem i spłaszczeniem warg. Przednia część grzbietu języka zbliża się do przedniej partii podniebienia twardego (praepalatum), lecz nie tak bardzo jak przy [i],

Rys. 41. Schemat artykulacji samogłoski [e]

100

Rys. 42. Labiogram samogłoski [e]

wskutek czego szerszy i płytszy jest rowek wzdłuż osi symetrii grzbietu języka, którym uchodzi powietrze fonacyjne. Zakończenie podniebienia miękkiego unosi się ku górze, oddzielając jamę ustną od nosowej. Koniuszek języka dotyka dolnych siekaczy, [e:] wykazuje dłuższy czas trwania niż samogłoski krótkie. ZAPIS

Długie napięte [e:] w zapisie ortograficznym oznaczane jest następującymi literami: 1) - np. Beet, leer, See. 2) < eh > - np. Ehe, stehlen, Reh. 3) - w wyrazach pochodzenia francuskiego, np. Atelier, Bankier, Brigadier, Portier, Rentier. 4) - w wyrazach pochodzenia francuskiego, np. Couplet, Filet, Gilet. 5) - w otwartej sylabie akcentowanej, np. Elend, Regen, je. - w zamkniętej sylabie akcentowanej, która podczas odmiany przechodzi w sylabę otwartą, np. Weg - Wege, Steg - Stege, Prophet - Propheten, erheblich - erheben, neblich - Nebel, klebrig - kleben. - w pewnych wyrazach przed grupą spółgłoskową, np. beredt, Beschwerde, Brezel, Erde, Herd, Kebse, Krebs, nebst, Lebkuchen, Pferd, Schwert, stets, werden, Wert. Długie napięte [e:] występuje w nagłosie, śródgłosie i wygłosie wyrazów, np. edel, lesen, Tee.

II. Krótkie napięte sylabiczne [e|. Pod względem akustycznym i artykulacyjnym różni się od wariantu podstawowego przede wszystkim krótszym czasem trwania. Występuje tylko w otwartych sylabach nieakcentowanych. ZAPIS

W zapisie ortograficznym samogłoska ta zaznaczana jest literą w otwartych sylabach nieakcentowanych, np. Elitę, lebendig, Dekanat. Krótkie napięte sylabiczne [e] występuje w nagłosie, śródgłosie i wygłosie wyrazów, np. Epilog, Medizin, Kaffee.

III. Krótkie napięte niesylabiczne [ej. Od wariantu podstawowego różni się krótszym czasem trwania, mniej staranną artykulacją oraz niesylabicznością. Występuje tylko w części eksplozywnej sylaby jako drugi człon dwugłoski [ąe]. Na s. 130 podano litery, którymi w zapisie ortograficznym zaznacza się dwugioskę [ae]. Krótkie napięte niesylabiczne [e] występuje jedynie w śródgłosie i wygłosie wyrazów, np. Einheit, Mai. PORÓWNANIE Z JĘZYKIEM POLSKIM I WSKAZÓWKI DYDAKTYCZNE

Język polski - w przeciwieństwie do niemieckiego - nie ma długiego napiętego [e:]. W sylabach akcentowanych, w których w języku niemieckim występuje długie napięte [e:], w języku polskim pojawia się szerokie [e], por.: 101

poi. Ewa [£va] jeden fjEden] Jena [jena]

niem. Eva [’e:va] jeden [’je:dan] Jena [je:na]

Pod względem artykulacyjnym samogłoski te wykazują następujące różnice: Niemiec­ kie [e:] artykułowane jest z większym napięciem organów mowy. W porównaniu z polskim szerokim [e] cechuje je mniejszy stopień otwarcia, większy stopień rozchylenia wargowego oraz dłuższy czas trwania. Wymowę długiego napiętego [e:] najlepiej jest utrwalać w zestawieniu z krótkim nienapiętym [s] (ćwiczenie nr 49, str. 225) oraz długim napiętym [i:] (ćwiczenie nr 50, str. 226). W języku polskim wprawdzie istnieje samogłoska zbliżona pod względem brzmienia do niemieckiego długiego napiętego [e:], a mianowicie zwężone nienosowe [e], Aby podobieństwo to uświadomić uczącemu się, można posłużyć się następującym ze­ stawieniem:

poi. cień dzień mieć

niem. zehn den Met

Mimo, że w języku polskim istnieje zwężone [e] podobne brzmieniem do niemiec­ kiego [e], to jednak nie wpływa ono dodatnio na wymowę samogłoski niemieckiej. Przyczyną tego jest inne sąsiedztwo fonetyczne tych samogłosek w obu językach. Polskie zwężone [ę] pojawia się tylko w otoczeniu spółgłosek miękkich, których nie ma w języku niemieckim. Dlatego też na wymowę niemieckiego [e:] oddziaływuje polskie szerokie [e], występujące w sąsiedztwie spółgłosek twardych. U Polaków mówiących po niemiecku zauważyć można tendencję do wymawiania długiego napiętego [e:] jako połączenia głosek [ej], np. lesen jako *['l£jzen]. Podobna dyftongiczna wymowa tej samogłoski spotykana jest wprawdzie na obszarze środkowo-niemieckim, jednakże powszechnie uważana jest ona za niepoprawną i należy jej unikać. Pod wpływem zapisu ortograficznego również może dojść do interferencji ze strony języka ojczystego, która polega na zastępowaniu długiego napiętego [e:] polskim szerokim [e], Interferencji tej przeciwdziała ćwiczenie nr 49 na str. 225. Niemieckie krótkie napięte sylabiczne [e] występuje w otwartych sylabach nieakcentowanych. W pozycji tej w języku polskim pojawia się szerokie nienosowe [e], por.:

poi. generator region telefon Telegram

[g£ns'ratar] ['rejon] [tEkfon] [telegram]

niem. Generator Region Telephon Telegramm

[gena'ra:to:E] [re'gio:n] [tele'fo:n] [tele'gram]

Do niemieckiego krótkiego napiętego [e] odnoszą się te same wskazówki dydaktycz­ ne, które powyżej podano dla niemieckiego [e:]. Należy jedynie zwrócić uwagę na fakt, że jest ono nieco krótsze niż długie napięte [e:] (ćwiczenie nr 51, str. 227). Niemieckie krótkie napięte niesylabiczne [e] stanowi drugi człon dwugłoski [ae]. Wymowę tego dyftongu przedstawimy na str. 130. W języku niemieckim nieznane jest w wyrazach rodzimych sylabiczne nosowe [g],

102

które w języku polskim występuje w takich wyrazach, jak np. księżyc, rzęsy oraz w szybszym tempie mowy również w wyrazach obcych, np. sens, benzyna. Interferencji ze strony języka polskiego oczekiwać należy w tych wypadkach, gdy po [e:] następuje [n] + spółgłoska szczelinowa (ćwiczenie nr 52, str. 227).

1.4

Samogłoska [e]

Głoska [e] jest średnioniską, przednią, niezaokrągloną, krótką samogłoską nienapiętą. Jest ona średnioniską w stosunku do średniego [e] oraz niskiego [a], przednia w przeciwieństwie do tylnego [a], niezaokrąglona w odróżnieniu od zaokrąglonego [oe], krótka w stosunku do długiego [s:] oraz nienapięta w porównaniu z napiętym [e]. Samogłoska [e] posiada - w zależności od pozycji zajmowanej w wyrazie - następujące dwie odmianki:

I. Krótkie nienapięte [e]. Występuje ono w sylabach akcentowanych i nieakcentowanych, z wyjątkiem przedrostków be-, ge-, sylab wygłosowych oraz końcówek fleksyjnych. Od [e:] różni się tym, że mięśnie organów mowy podczas jego artykulacji nie są napięte, a powietrze fonacyjne jest mniej sprężone i wykazuje mniejsze ciśnienie. Ponadto cechuje je większy niż w wypadku [e:] stopień otwarcia i w następstwie tego mniejsze rozchylenie i spłaszczenie warg. Boki grzbietu języka dotykają tylko przyzębnych krawędzi tylnej partii podniebienia twardego. Rowek wzdłuż osi symetrii grzbietu języka jest płaski i obejmuje prawie całą szerokość języka. Tylna część podniebienia miękkiego unosi się ku górze, zamykając powietrzu fonacyjnemu dostęp do jamy nosowej. Koniuszek języka dotyka dolnych siekaczy. Czas trwania jest krótszy niż w wypadku długiego napiętego [e:].

Rys. 43. Schemat artykulacji samogłoski [e]

Rys. 44. Labiogram samogłoski [c]

ZAPIS

Krótkie nienapięte [s] w zapisie ortograficznym zaznacza się następującymi literami:

1) - w sylabie akcentowanej lub nieakcentowanej przed dwoma lub więcej spółgłoskami, np. Ende, werfen, bersten. - przed pojedynczą spółgłoską w sylabach zamkniętych, które nie przechodzą w sylaby otwarte, np. des, es, wes; Hades, Tabes. w przedrostkach emp-, ent-, np. empfehlen, entdecken. 103

2) - w sylabie akcentowanej lub nieakcentowanej przed dwoma lub więcej spółgłoskami, np. Arger, Gaste, Warter. Krótkie nienapięte [s] występuje tylko w nagłosie i śródglosie wyrazów, np. Ecke, lacheln, Herbst. II. Zredukowane [a], Występuje ono w nieakcentowanych sylabach wygłosowych i końcówkach fleksyjnych oraz w przedrostkach be- i ge-. Zostanie ono przedstawione przy omawianiu samogłosek neutralnych zwanych też środkowymi (str. 127). PORÓWNANIE Z JĘZYKIEM POLSKIM I WSKAZÓWKI DYDAKTYCZNE

Polacy mówiący po niemiecku zazwyczaj niemieckie krótkie nienapięte [e] zastępują polskim szerokim [e]. Nieznaczne różnice zachodzące w wymowie tych dwóch głosek wynikają jedynie stąd, że samogłoska polska, która obojętna jest pod względem długości i napiętości, w sposób bardziej luźny łączy się z następującą po niej spółgłoską, np.: poi. lek [lek] nerw [nsrf] rektor ['rektor]

niem. leck [lek11] Nerv [nerf] Rektor [rektom]

Wymowę krótkiego nienapiętego [e] najlepiej jest utrwalać w kontraście do długiego napiętego [e:], od którego pod względem artykulacyjnym różni się nienapiętością, większym stopniem otwarcia, mniejszym rozchyleniem wargowym oraz krótszym czasem trwania (ćwiczenie nr 49, str. 225). Można również utrwalać różnicę w wymowie krótkiego nienapiętego [e] oraz krótkiego nienapiętego [i]. Wynika ona przede wszystkim z większego stopnia otwarcia i mniejszego rozchylenia warg przy artykulacji |s] (ćwiczenie nr 53, str. 227). W niemieckich wyrazach rodzimych nie pojawia się sylabiczne nosowe [g], które w języku polskim występuje w wyrazach rodzimych, np. kęs, węszyć oraz w szybszym tempie mowy również w wyrazach obcych, np. pensjonat, enzym. Interferencji ze strony języka ojczystego, tzn. nazalizacji niemieckiego [s], spodziewać się należy wtedy, gdy po nim następuje [n] + spółgłoska szczelinowa (ćwiczenie nr 54, str. 228).

1.5

Samogłoska [s:]

Samogłoska [e:] nie obejmuje swym zasięgiem całego niemieckiego obszaru językowego. Na północy Niemiec zamiast niej wymawiana jest samogłoska [e:]. Długie nienapięte [e:] obecnie występuje jedynie na obszarze środkowo- i górnoniemieckim, ale i tam zauważyć można wyraźną tendencję do zastępowania go długim napiętym [e:], przede wszystkim w języku potocznym. Głoska [e:] jest średnioniską, przednią, niezaokrągloną, długą samogłoską nienapiętą. Jest ona średnioniską w porównaniu ze średnim [e] oraz niskim [a], przednia w przeciwieństwie do tylnego [o], niezaokrąglona w stosunku do zaokrąglonego [oe], długa w odróżnieniu od krótkiego [s] oraz nienapięta w przeciwieństwie do napiętego [e].

104

Samogłoska [e:] nie posiada wariantów pozycyjnych. Jedyną jej realizacją jest długie nienapięte [e:]. Położenie narządów mowy podczas jej artykulacji zbliżone jest do układu przy wymawianiu krótkiego nienapiętego [e]. Zasadnicza różnica między tymi dwoma głoskami polega przede wszystkim na dłuższym czasie trwania samogłoski [e:] oraz na tym, że w sposób luźny łączy się ona z następującą po niej spółgłoską.

Rys. 45. Schemat artykulacji samogłoski [e:]

Rys. 46. Labiogram samogłoski [e:]

ZAPIS

Długie nienapięte [s:] w zapisie ortograficznym oznaczane jest następującymi literami: 1) - np. Ahre, erzdhlen, jdh. 2) - w otwartej sylabie akcentowanej, np. asen, erklaren, Trager, - w zamkniętej sylabie akcentowanej, która podczas odmiany przechodzi w sylabę otwartą, np. Bar - Baren, Militar - militarisch, spat - spate, - w niektórych wyrazach w sylabie zamkniętej, np. Bartę, Gebarde, nachst, Ratsel, verzarteln, zartlich. 3) - w niektórych nazwach własnych, np. Baedeker, Caesar. 4) - w wyrazach pochodzenia francuskiego, np. Caisson, Palais, Quai, Raison.

Długie nienapięte [e:] występuje w nagłosie, śródgłosie i wygłosie wyrazów, np. asen, Bar, zdh. PORÓWNANIE Z JĘZYKIEM POLSKIM I WSKAZÓWKI DYDAKTYCZNE

Polacy mówiący po niemiecku długie nienapięte [e:] z reguły zastępują polskim szerokim [e]. Różnica w wymowie tych dwóch głosek polega przede wszystkim na dłuższym czasie trwania niemieckiego [e:], por.: poi. era [sra] eter [Etsr] prezes ['prEZcs]

niem. Ara [E:ra] Ather [E:thE] Prases ['phrE:zss]

Wymowę samogłoski [e:] najlepiej jest utrwalać w kontraście z krótkim nienapiętym [e] (ćwiczenie nr 55, str. 229) oraz długim napiętym [e:] (ćwiczenie nr 56, str. 229).

105

W tych wypadkach, gdy po długim nienapiętym [e:J następuje [n] + spółgłoska szczelinowa, należy liczyć się z interferencją ze strony polskiego sylabicznego nosowego [e] (ćwiczenie nr 57, str. 230).

/ 1.6

Samogłoska [a]

Głoska [a] jest niską, przednią samogłoską nienapiętą. Jest ona niska w stosunku do średnioniskiego [e], przednia w porównaniu z tylnym [a] oraz nienapięta w odróżnieniu od napiętego [u].

Rys. 47. Schemat artykulacji samogłoski [a]

Rys. 48. Labiogram samogłoski [a]

Samogłoska [a] nie wykazuje odmianek pozycyjnych. Jej jedyną realizacją jest przednie nienapięte [a], które spośród samogłosek przednich wykazuje największy stopień otwarcia i najmniejsze rozchylenie warg. Podczas jego wymawiania mięśnie narządów mowy nie są napięte. Język leży płasko w jamie ustnej, nie dotykając podniebienia, tak że powietrze fonacyjne uchodzi szerokim kanałem. Tylna część podniebienia miękkiego unosi się ku górze, zamykając dostęp do jamy nosowej. Koniuszek języka przylega do wewnętrznej ściany dolnych siekaczy. Czas trwania [a] jest krótszy niż w wypadku samogłosek długich. ZAPIS

Krótkie przednie [a] w zapisie ortograficznym zaznaczane jest literą w na­ stępujących wypadkach: - w sylabie akcentowanej lub nieakcentowanej przed dwoma lub więcej spółgłoskami, np. alle, Karpfen, Wanderung, Kartei. - przed pojedynczą spółgłoską w sylabach, które zawsze są zamknięte, np. ab, an, am, das, man, was; Atlas - Atlasse, Primas - Primasse. - w przyrostkach -haft, -schaft, np. fabelhaft, Freundschaft. Krótkie przednie [a] występuje jedynie w nagłosie i śródgłosie wyrazów, np. Ankunft, Landschaft. 106

PORÓWNANIE Z JĘZYKIEM POLSKIM I WSKAZÓWKI DYDAKTYCZNE

Polacy, którzy posługują się językiem niemieckim, krótkie przednie [a] najczęściej zastępują polskim [a]. Różnica w wymowie tych dwóch samogłosek wynika stąd, że w artykulacji niemieckiego [a] uczestniczy przednia, a w wymawianiu polskiego [a] środkowa część grzbietu języka. Ponadto głoska niemiecka wykazuje krótszy czas trwania i w sposób bardziej ścisły łączy się z następującą po niej spółgłoską, por.: poi. gram [gram] lak [lak] park [park] zad [zat ]

niem. Gramm Lack Park satt

[gram] [lakh] [phark] [zath]

Ćwiczenie nr 58 (str. 230) ma pomóc w opanowaniu krótkiego przedniego [a], występującego w nagłosie i śródgłosie. Można także utrwalać różnicę w wymowie krótkiego przedniego [a] oraz krótkiego nienapiętego [e]. Polega ona przede wszystkim na większym stopniu otwarcia przy wymawianiu [a] (ćwiczenie nr 59, str. 231). Jeśli po krótkim przednim [a] następuje [n] + spółgłoska szczelinowa, wówczas należy oczekiwać interferencji ze strony sylabicznego nosowego [a], występującego w języku polskim w szybszym tempie mowy w takich wyrazach, jak np. awans, tranzyt, plansza, oranżada (ćwiczenie nr 60, str. 232).

2

Samogłoski przednie zaokrąglone

Samogłoski przednie zaokrąglone [y], [y], [], [oe] różnią się od pozostałych tzw. kompleksem labio-palatalnym. Charakterystyczne dla ich artykulacji jest zaokrąglenie wargowe (labialność) oraz czynny udział przedniej części grzbietu języka (palatalność), która zbliża się ku przedniej partii podniebienia twardego. Od samogłosek przednich niezaokrąglonych [i], [i], [e], [s] różnią się zaokrągleniem warg i większym rezonatorem preoralnym. Natomiast w porównaniu z samogłoskami tylnymi [u], [o], [o], [o] wykazują taki sam układ warg, a różnią się od nich bardziej przednim położeniem grzbietu języka. Samogłoski przednie zaokrąglone różnią się od siebie pod względem stopnia otwarcia, stopnia zaokrąglenia wargowego oraz napiętości. W szeregu [y], [y], [ó], [oe] stopień otwarcia stopniowo się zwiększa, tzn. że w wypadku [y] jest on nieco większy niż przy [y] itd. Natomiast stopień zaokrąglenia wargowego staje się coraz mniejszy, tak że przy [y] jest on mniejszy niż w wypadku [y]. Samogłoski [y] oraz [ó] należą do napiętych. Ich nienapiętymi odpowiednikami są [y] oraz [oe], które w porównaniu z nimi wykazują mniejsze zaokrąglenie wargowe i większe otwarcie. Samogłoski nienapięte [y] oraz [oe] zawsze są krótkie. Natomiast samogłoski napięte [y] i [] są długie tylko w sylabach akcentowanych.

107

2.1

Samogłoska [y]

Głoska [y] jest wysoką przednią zaokrągloną samogłoską napiętą. Jest ona wysoka w odróżnieniu od średniowysokiego [y], przednia w przeciwieństwie do tylnego [u], zaokrąglona w porównaniu z niezaokrąglonym [i] oraz napięta w stosunku do nienapiętego [y].

Rys. 49. Schemat artykulacji samogłoski [y]

Rys. 50. Labiogram samogłoski [y]

Samogłoska [y] posiada - w zależności od swej pozycji w wyrazie - następujące trzy odmianki:

I. Długie napięte [y:j. Występuje ono w sylabach akcentowanych, których szczyt stanowi. Podczas jego wymawiania mięśnie organów mowy są napięte, wskutek czego powietrze fonacyjne jest mocno sprężone i wykazuje duże ciśnienie. Samogłoskę [y:] cechuje najmniejszy stopień otwarcia wśród przednich samogłosek zaokrąglonych. Przednia część grzbietu języka zbliża się - podobnie jak w wypadku [i:] - do przedniej partii podniebienia twardego (praepalatum). Jedynie tylko wąska część grzbietu języka nie przylega ściśle do podniebienia, tworząc wzdłuż jego osi symetrii rowek dla uchodzącego na zewnątrz powietrza fonacyjnego. Głoskę [y:] cechuje - podobnie jak wszystkie pozostałe samogłoski przednie zaokrąglone -X tzw. kompleks labio-palatalny, obcy językowi polskiemu, a polegający na tym, że zaokrągleniu wargowemu (labialności) towarzyszy uniesienie przedniej części grzbietu języka ku podniebieniu twardemu (palatalność). Spośród samogłosek przednich zaokrąglonych [y:] wykazuje największe wysunięcie i zaokrąglenie warg, [y:] jest samogłoską nienosową. Podczas jej wymawiania zakończenie podniebienia miękkiego przylega do tylnej ściany jamy gardłowej, zamykając powietrzu fonacyjnemu drogę do jamy nosowej. Koniuszek języka (apex) dotyka wewnętrznej płaszczyzny dolnych siekaczy. ZAPIS

Długie napięte [y:] w zapisie ortograficznym zapisuje się następującymi literami:

1) 2) 108

- np. Biihne, ruhmen, friih. - w otwartej sylabie akcentowanej, np. uben, Silden, Riigen.

- w zamkniętej sylabie akcentowanej, która podczas odmiany prze­ chodzi w sylabę otwartą, np. Molekuł - Molekule, Tur - Tiiren, schwiil - schwule, sildlich - Siiden, tibrig - iiber. - w niektórych wyrazach w akcentowanej sylabie zamkniętej, np. Briiche (moczary), Biicher, Buste, diister, Fliiche, husteln, Rusche, Riister, Tiicher, Wuste. 3) - w otwartych sylabach akcentowanych wyrazów obcych, np. Lyrik, Mythe, Typus. 4) - w akcentowanych sylabach otwartych wyrazów pochodzenia francus­ kiego, np. Aperęu, Parvenu; Fondue, Revue. 5) - w niektórych nazwach geograficznych, np. Duisburg, Juist. Długie napięte [y:] występuje w nagłosie, śródgłosie i wygłosie wyrazów, np. iiben, rtihmen, friih. II. Krótkie napięte sylabiczne [y]. Pod względem akustycznym i artykulacyjnym od wariantu podstawowego różni się przede wszystkim krótszym czasem trwania. Występuje jedynie w otwartych sylabach nieakcentowanych. ZAPIS

Krótkie napięte sylabiczne [y] w zapisie ortograficznym zaznacza się następującymi literami:

1) < ii > - w otwartych sylabach nieakcentowanych wyrazów pochodzenia francuskiego, np. amusieren, kostiimieren, parfumieren, Biiro. 2) < u > - w otwartych sylabach nieakcentowanych wyrazów pochodzenia francuskiego, np. Nuance, nuancieren, Refugie, Sujet. 3) - w otwartych sylabach nieakcentowanych wyrazów pochodzenia greckiego, np. Dynamik, Gynakologie, Kybernetik, Labyrinth.

Krótkie napięte sylabiczne [y] występuje tylko w nagłosie i śródgłosie wyrazów pochodzenia obcego, np. Ysat, Tyrannei, Mythologie. III. Krótkie napięte niesylabiczne [y]. Od wariantu podstawowego różni się mniej staranną artykulacją, krótszym czasem trwania oraz niesylabicznością. Wykazuje bardzo niewielkie obciążenie funkcjonalne. ZAPIS

Krótkie napięte niesylabiczne [y] w pisowni ortograficznej oznaczane jest literą w kilku nielicznych wyrazach pochodzenia francuskiego, np. Etui, Suitę, Konduite. Krótkie napięte niesylabiczne [y] występuje tylko w śródgłosie jako element niesylabiczny poprzedzający samogłoskę [i:]. PORÓWNANIE Z JĘZYKIEM POLSKIM I WSKAZÓWKI DYDAKTYCZNE

Długie napięte [y:] - podobnie jak [y], [] oraz [oe] - nie ma swego odpowiednika w języku polskim. Wynika to stąd, że polski nie zna tzw. kompleksu labio-palatalnego, 109

polegającego na sprzężeniu zaokrąglenia wargowego (labialności) oraz uniesienia przedniej części grzbietu języka ku podniebieniu twardemu (palatalności). Polacy mówiący po niemiecku na ogół wykazują skłonność do zastępowania niemieckiego długiego napiętego [y:| polskim [i]. Różnicę w wymowie tych dwóch samogłosek wykazują następujące pary wyrazowe: poi. lira ['l.ira] kije ['cijs] mit [m,it]

niem. Lyra [‘ly:ra] Kilhe ['khy:a] Mythe ['my:tha]

Wymowę przedniego zaokrąglonego [y:] najlepiej jest utrwalać w kontraście z przednim niezaokrąglonym [i:]. Zasadnicza różnica między nimi polega na tym, że [y:] artykułowane jest z wysunięciem warg do przodu i zaokrągleniem, natomiast [i:] z rozchyleniem wargowym. Różnicę tę można sobie uświadomić, posługując się lusterkiem (ćwiczenie nr 61, str. 232). U niektórych Polaków mówiących po niemiecku zaobserwować można zastępowanie przedniego zaokrąglonego [y:J połączeniem głosek *[ju], np. wyraz Schiller wymawiają oni jako *['Jjuler] zamiast [Jy:la]. Interferencja ta spowodowana jest brakiem w języku polskim kompleksu labiopalatalnego. Zamiast równoczesnej palatalności i labialności realizują oni najpierw palatalność, a następnie labialność. Wskutek tego najpierw powstaje spółgłoska palatalna [j], a następnie najwyższa samogłoska labialna [u]. W tym wypadku, gdy po długim napiętym [y:] następuje [n] + spółgłoska szczelinowa, należy spodziewać się interferencji ze strony sylabicznego nosowego [i], które w języku polskim w szybszym tempie mowy występuje w takich wyrazach, jak np. inspektor, winszować, inżynier (ćwiczenie nr 62, str. 233). Niemieckie krótkie napięte [y], które występuje w otwartych sylabach nieakcentowanych, Polacy mówiący po niemiecku najczęściej substytuują polskim [i]. Różnicę w brzmieniu tych dwóch samogłosek uwidaczniają następujące pary wyrazowe:

poi. kinolog [ci'nabk] liceum ['l.itseum] piramida [p,ira'm,ida]

niem. Kynolog Lyzeum Pyramide

[kyno'lo:kh] [ly'tse:om] [pyra'mi:da]

Ćwiczenie nr 63 (str. 233) wykorzystać można do utrwalania wymowy krótkiego napiętego [y] występującego w śródgłosie wyrazów. Niemieckie krótkie napięte niesylabiczne [y] Polacy mówiący po niemiecku z reguły zastępują spółgłoską [w]. Ze względu na bardzo małą częstotliwość samogłoski [y] substytucja ta nie ma większego znaczenia praktycznego.

2.2

Samogłoska [y] Głoska [y] jest średniowysoką przednią zaokrągloną samogłoską

nienapiętą. Jest ona średniowysoka w stosunku do wysokiego [y] oraz średniego [], przednia w odróżnieniu od tylnego [u], zaokrąglona w porównaniu z niezaokrąglonym [i] oraz nienapięta w stosunku do napiętego [y]. 110

Rys. 51. Schemat artykulacji samogłoski [y]

Rys. 52. Labiogram samogłoski [y]

Samogłoska [y] nie posiada odmianek pozycyjnych. Jedyną jej realizacją jest krótkie nienapięte [y]. Podobnie jak wszystkie samogłoski przednie zaokrąglone wykazuje ono tzw. kompleks labio-palatalny, a więc artykułowane jest z zaokrągleniem warg i unie­ sieniem przedniej części grzbietu języka ku podniebieniu twardemu. Od [y] różni się głównie tym, że podczas jego artykulacji mięśnie narządów mowy nie są napięte, a powietrze fonacyjne jest mniej sprężone. Poza tym charakteryzuje je trochę większy stopień otwarcia, a w związku z tym nieco mniejsze wysunięcie i zaokrąglenie warg. Podobnie jak w wypadku [i] przednia część grzbietu języka zbliża się do podniebienia. Jednak rowek wzdłuż osi symetrii języka, którym uchodzi powietrze fonacyjne, jest nieco szerszy i płytszy niż przy [y]. Uniesiona ku górze tylna część podniebienia miękkiego oddziela jamę ustną od nosowej. Koniuszek języka dotyka wewnętrznej ściany dolnych siekaczy. Samogłoska [y] wykazuje krótszy czas trwania niż długie napięte [y:]. ZAPIS

Krótkie nienapięte [y] w zapisie ortograficznym oznacza się następującymi literami: 1) - przed dwoma lub więcej spółgłoskami w sylabie akcentowanej lub nieakcentowanej, np. fiillen, stilndlich, piinktlich. 2) - przed dwoma lub więcej spółgłoskami w sylabie akcentowanej lub nieakcentowanej, np. Agypten, Gymnastik, Hypnose, System, Sylt. Krótkie nienapięte [y] pojawia się tylko w nagłosie i śródgłosie wyrazów, np. iippig, Briiste, Kuste. PORÓWNANIE Z JĘZYKIEM POLSKIM I WSKAZÓWKI DYDAKTYCZNE

Krótkiemu nienapiętemu [y] brak odpowiednika w języku polskim, który nie zna samogłosek przednich zaokrąglonych. Polacy mówiący po niemiecku z reguły wykazują tendencję do substytuowania niemieckiego krótkiego nienapiętego [y] polskim [i]. Różnice w wymowie tych dwóch samogłosek uwidaczniają następujące pary wyrazowe: 111

poi. bite ['b.itc] listę ['l.iste] nice ['jiitse]

niem. Biitte ['bYta] Liiste ['lYSta] nutze ['nYtsa]

Wymowę przedniego zaokrąglonego [y] najlepiej jest przyswajać sobie w kontraście z przednim niezaokrąglonym [i] (ćwiczenie nr 64, str. 234). Podstawowa różnica między nimi wynika stąd, że [y] wymawiane jest z wysunięciem warg do przodu i zaokrągleniem, natomiast [i] z rozchyleniem wargowym. Ćwiczenie nr 65 (str. 235) ma pomóc w opanowaniu różnicy między wzorcem artykulacyjnym długiego napiętego [y:] oraz krótkiego nienapiętego [y]. Polega ona głównie na większym napięciu organów mowy oraz na mniejszym stopniu otwarcia i dłuższym czasie trwania samogłoski [y:]. Jeśli po krótkim nienapiętym [y] następuje [n] + spółgłoska szczelinowa, wówczas należy spodziewać się interferencji ze strony sylabicznego nosowego [i], które w języku polskim występuje w szybszym tempie mowy w takich wyrazach, jak np. instrukcja, inżynier (ćwiczenie nr 66, str. 235).

2.3

Samogłoska [(|)]

Głoska [] jest średnią przednią zaokrągloną samogłoską napiętą. Jest ona średnia w porównaniu ze średniowysokim [y] oraz średnioniskim [oe], przednia w odróżnieniu od tylnego [o], zaokrąglona w przeciwieństwie do niezaokrąglonego [ej oraz napięta w stosunku do nienapiętego [oe]. Samogłoska []

T

112

Rys. 54. Labiogram samogłoski []

sprężone i wykazuje duże ciśnienie. Od [y] różni się większym stopniem otwarcia, co w konsekwencji sprawia, że wysunięcie i zaokrąglenie warg jest mniejsze. Podobnie jak przy [e:] przednia część grzbietu języka zbliża się ku przedniej partii podniebienia twardego. Rowek wzdłuż osi symetrii języka jest jednak szerszy i płytszy niż przy artykulacji [y]. Zakończenie podniebienia miękkiego - uniesione ku górze - skierowuje powietrze fonacyjne tylko do jamy ustnej. Koniuszek języka dotyka dolnych siekaczy. Samogłoska [:] wykazuje czas trwania charakterystyczny dla samogłosek długich. ZAPIS

Długie napięte [:] w zapisie ortograficznym zaznaczane jest następującymi literami:

1) - np. Óhr, Lohne, Fohn. 2) - w otwartej sylabie akcentowanej, np. ode, Mowę, Bo. - w zamkniętej sylabie akcentowanej, która podczas odmiany przechodzi w otwartą, np. Ól - olen, schón - schóne, móglich - mogen, rótlich - Róte. - w niektórych wyrazach w akcentowanej sylabie zamkniętej, np. Behorde, Fldz, hochst, Klóster, Ósterreich, rosten, trósten, Vbgte. 3) - w akcentowanych sylabach wyrazów pochodzenia francuskiego, np. Deserteur, Friseur, Ingenieur, Redakteur, Milieu, 4) < oe > - w nazwiskach, np. Goethe, Goedeke, Schroeder. Długie napięte [ó:] występuje w nagłosie, śródgłosie i wygłosie wyrazów, np. Ól, Lówe, Bo.

II. Krótkie napięte sylabiczne []. Od wariantu podstawowego różni się głównie krótszym czasem trwania. Występuje tylko w otwartych sylabach nieakcentowanych. ZAPIS

Krótkie napięte sylabiczne [ó] zapisywane jest następującymi literami:

1) - w otwartych sylabach nieakcentowanych wyrazów obcego pochodzenia, np. ókonomisch, Fóderation, Malmó. 2) < eu > - w otwartych sylabach nieakcentowanych wyrazów pochodzenia francuskiego, np. Dejeuner, dejeunieren, Neuchatel, Fiewctemps.

Krótkie napięte sylabiczne [] występuje w nagłosie, śródgłosie i wygłosie wyrazów pochodzenia obcego, np. Ókologie, Zólibat, Malmo. III. Krótkie napięte niesylabiczne [] w porównaniu z wariantem podstawowym wykazuje mniej staranną artykulację, krótszy czas trwania oraz niesylabiczność. Występuje tylko jako drugi człon dyftongu [o]. Na str. 132 podano zapis ortograficzny dwugłoski [3]Krótkie napięte niesylabiczne [] pojawia się tylko w śródgłosie i wygłosie wyrazów, np. Eule, Rheuma, neu.

113

PORÓWNANIE Z JĘZYKIEM POLSKIM I WSKAZÓWKI DYDAKTYCZNE

Długie napięte [:] - podobnie jak wszystkie przednie samogłoski zaokrąglone - nie ma swego odpowiednika w języku polskim. Polacy mówiący po niemiecku samogłoskę tę zazwyczaj zastępują polskim [s] lub [ej], np. *['m£vs] lub ['mejYE] zamiast ['m] wykazuje większy stopień otwarcia

114

Rys. 56. Labiogram samogłoski [oe]

Rys. 55. Schemat artykulacji samogłoski [oe]

i wskutek tego mniejsze wysunięcie i zaokrąglenie warg. Boki grzbietu języka dotykają - tak jak przy artykulacji przedniego niezaokrąglonego [e] - tylko przyzębnych krawędzi tylnej partii podniebienia twardego. Dlatego rowek wzdłuż osi symetrii języka, którym uchodzi na zewnątrz powietrze fonacyjne, jest płaski i zajmuje prawie całą szerokość języka. W artykulacji [oe] bierze udział tylko rezonator ustny, gdyż podniesione do góry zakończenie podniebienia miękkiego odcina powietrzu fonacyjnemu drogę do jamy nosowej. Koniuszek języka dotyka wewnętrznej płaszczyzny dolnych siekaczy. Samo­ głoska [oe] wykazuje czas trwania krótszy niż samogłoski długie. ZAPIS

Krótkie nienapięte [oe] w zapisie ortograficznym zaznacza się następującymi literami:

1) - przed dwoma lub więcej spółgłoskami, np. dffnen, órtlich, kónnen. Uwaga! W wyrazach takich jak np. Behorde, hóchst, Klóster, Ósterreich, rósten, trosten, Vdgte litera oznacza długie napięte []. 1) - przed dwoma lub więcej spółgłoskami, np. Goetz. Uwaga! W nazwach własnych Soest oraz Woedtke oznacza długie napięte [o:]. PORÓWNANIE Z JĘZYKIEM POLSKIM I WSKAZÓWKI DYDAKTYCZNE

Krótkie zaokrąglone [oe] nie ma odpowiednika w języku polskim, w którym brak jest samogłosek przednich zaokrąglonych. Polacy mówiący po niemiecku samogłoskę tę zastępują polskim [i] względnie [e]. Różnice w wymowie tych samogłosek ilustrują następujące pary wyrazowe:

poi. byk ryk cele kelner

[błk] [tik] ['tsele] ['kelner]

niem. Bocke Rocke Zoile Kólner

['boeka] ['rocka] ['tsoela] ['khGelnc]

115

Wymowę przedniego zaokrąglonego [oe] najkorzystniej jest opanowywać w kontraście z przednim niezaokrąglonym [e] (ćwiczenie nr 72, str. 239). Zasadnicza różnica pomiędzy nimi polega na tym, że [oe] artykułowane jest z wysunięciem warg do przodu i zaokrągleniem, natomiast [e] z rozchyleniem wargowym. Ćwiczenie nr 73 (str. 239) wykorzystać można przy opanowywaniu różnicy między wzorcem artykulacyjnym długiego napiętego [:] oraz krótkiego nienapiętego [oe]. Polega ona przede wszystkim na większym napięciu narządów mowy oraz na mniejszym stopniu otwarcia i dłuższym czasie trwania samogłoski [:]. Ćwiczenie nr 74 (str. 240) ma wdrożyć uczącego się do rozróżniania wzorców artykulacyjnych krótkiego nienapiętego [y] oraz krótkiego nienapiętego [oe]. Samogłoskę [y] cechuje mniejszy stopień otwarcia i większe zaokrąglenie warg. Gdy po krótkim nienapiętym [oe] następuje [n] + spółgłoska szczelinowa, wtedy możliwa jest interferencja ze strony sylabicznego nosowego [i], które w szybszym tempie mowy w języku polskim występuje w takich wyrazach jak np. czynsz, rynsztunek (ćwiczenie nr 75, str. 241).

3

Samogłoski tylne

Do samogłosek tylnych należą [u], [o], [o], [a], [a], które od pozostałych różnią się tzw. kompleksem labio-welarnym. Ich artykulację cechuje zaokrąglenie wargowe (labialność) oraz czynny udział tylnej części grzbietu języka, która unosi się w kierunku podniebienia miękkiego (welarność). Pod względem artykulacyjnym od samogłosek przednich niezaokrąglonych [i], [i], [e], [e], [e:], [a] różnią się one zarówno położeniem języka, jak i układem warg. Natomiast od samogłosek przednich zaokrąglonych [y], [y], [], [oe] różnią się jedynie położeniem języka. Różnica między poszczególnymi samogłoskami tylnymi polega na różnym stopniu otwarcia i zaokrąglenia wargowego oraz napiętości. W szeregu [u], [o], [o], [a], [u] stopień otwarcia stopniowo wzrasta, tzn. że w wypadku [o] jest on nieco większy niż przy [u], itd. Równocześnie stopień zaokrąglenia wargowego maleje, tzn. że przy [o] jest on mniejszy niż w wypadku [u]. Przy artykulacji [a] wargi przyjmują pozycję neutralną - nie są one bowiem ani rozchylone, ani też zaokrąglone. Samogłoski [u], [o], [a] zaliczane są do napiętych. Ich nienapiętymi partnerami są [o], [o] oraz przednie [a]. Samogłoski nienapięte [o] i [o] są krótkie zarówno w sylabach akcentowanych, jak i nieakcentowanych. Natomiast samogłoski napięte [u], [o], [a] wykazują długość jedynie w pozycjach akcentowanych.

3.1

Samogłoska [u]

Głoska [u] jest wysoką tylną samogłoską napiętą. Jest ona wysoka w przeciwieństwie do średniowysokiego [o], tylna w odróżnieniu od przedniego [y] oraz napięta w stosunku do nienapiętego [o]. Samogłoska [u] wykazuje - w zależności od swej pozycji w wyrazie - następujące trzy odmianki:

116

Rys. 57. Schemat artykulacji samogłoski [u]

Rys. 58. Labiogram samogłoski [u]

I. Długie napięte [u:]. Występuje ono tylko w sylabach akcentowanych, przy czym tworzy ono ich szczyt. Podczas jego artykułowania mięśnie organów mowy są napięte, a sprężone powietrze fonacyjne wykazuje duże ciśnienie. Spośród wszystkich samogłosek tylnych [u:] ma najmniejszy stopień otwarcia. Tylna część grzbietu języka podczas jego wymawiania unosi się wysoko w kierunku podniebienia miękkiego. Jednakże boki grzbietu języka dotykają podniebienia tylko w obrębie zębów trzonowych, tak że rowek wzdłuż jego osi symetrii jest szeroki, ale piaski. W obrębie samogłosek tylnych [u:] cechuje największe wysunięcie i zaokrąglenie warg, [u:] jest samogłoską nienosową. Tylna część podniebienia miękkiego uniesiona jest ku górze, kierując powietrze fonacyjne do jamy ustnej. Koniuszek języka (apex) przylega do wewnętrznej płaszczyzny dolnych siekaczy. ZAPIS

Długie napięte [u:] w zapisie ortograficznym zaznacza się następującymi literami: 1) - np. Uhr, ruhen, Kuh. 2) - w otwartych sylabach akcentowanych, np. Ufer, Busen, du. - w zamkniętych sylabach akcentowanych, które podczas odmiany prze­ chodzą w otwarte, np. gut - gute, Kur - Kureń, Statut - Statuten, kuglich - Kugel, Dudler - dudeln, pludrig - pludern. - w niektórych wyrazach w akcentowanej sylabie zamkniętej, np. Buch, Buche, Fluch, Geburt, husten, Knust, Kuchen, plustem, prusten, pusten, Schuster, suchen, Tuch, Wucher, Wust. w przedrostku ur-, np. Urheber, Urkunde, Ursache. 3) - w niektórych nazwiskach, np. Kotzebue, Rehfues, Nikolaus von Kues. 4) - w akcentowanych sylabach wyrazów pochodzenia francuskiego, np. partout, Ragout, Rendezvous, Route, Tour.

Długie napięte [u:] występuje w nagłosie, śródgłosie i wygłosie wyrazów, np. Uhr, rufen, Schuh. II. Krótkie napięte sylabiczne [u]. Od wariantu podstawowego różni się przede wszystkim krótszym czasem trwania. Występuje jedynie w otwartych sylabach nieakcentowanych.

117

ZAPIS

Samogłoska ta w zapisie ortograficznym zapisywana jest następującymi literami:

1) - w nieakcentowanych sylabach otwartych, np. Universitat, Uniform, aktuell, Portugal, Statuę. 2) - w nieakcentowanych sylabach wyrazów pochodzenia francuskiego, np. Boudoir, Bouteille, Bouton, Journal, mouillieren, Roulette.

Krótkie napięte sylabiczne | u] pojawia się w nagłosie, śródgłosie i wygłosie wyrazów, np. Union, Musik, Hindu.

III. Krótkie napięte niesylabiczne [u], Od wariantu podstawowego różni się głównie mniej staranną artykulacją, krótszym czasem trwania oraz niesylabicznością. ZAPIS

Samogłoskę tę, występującą w wyrazach obcego pochodzenia, w zapisie ortograficznym zaznacza się za pomocą litery , np. Sanguiniker [zaij‘gui:niki?], Suade ['zua:da], Paraguay [paraguai]. Krótkie napięte niesylabiczne [ii] pojawia się tylko w śródgłosie jako element niesylabiczny poprzedzający samogłoskę sylabiczną, np. sanguinisch, Nikaragua. PORÓWNANIE Z JĘZYKIEM POLSKIM I WSKAZÓWKI DYDAKTYCZNE

Język polski - w przeciwieństwie do niemieckiego - nie zna długiego napiętego [u:]. W sylabach akcentowanych, w których w języku niemieckim pojawia się długie napięte [u:], w języku polskim występuje [u] obojętne pod względem długości, por.: poi. jura pudel rubel

[jura] ['pudel] ['rubel]

niem. Jura Pudel Rubel

[’ju:ra] ['phu:dal] ['ru:bal]

Pod względem artykulacyjnym między tymi dwoma samogłoskami zachodzą na­ stępujące różnice: niemieckie [u:] wymawiane jest z większym napięciem organów mowy i wykazuje nieco dłuższy czas trwania. Ponadto w porównaniu z polskim [u] tylna część grzbietu języka uniesiona jest wyżej w kierunku podniebienia miękkiego, zaś wargi są bardziej wysunięte do przodu i zaokrąglone (ćwiczenie nr 76, str. 241). Niemieckie krótkie napięte sylabiczne [u] pojawia się w sylabach nieakcentowanych. W pozycji tej w języku polskim występuje [u], które nie jest napięte, por.: poi. tabu ['tabu] urolog [urolok]

niem. Tabu [’tha:bu] Urolog [uro'lo:kh]

Ćwiczenie nr 77 (str. 242) może być wykorzystane przy opanowywaniu wymowy krótkiego napiętego sylabicznego [u]. Krótkie napięte niesylabiczne [u] występuje w sylabie, której szczyt stanowi inna 118

samogłoska, np. Sanguiniker. Polacy z reguły zastępują ją głoską [w] względnie [v]. Substytucja ta - ze względu na bardzo małą częstotliwość głoski niemieckiej - nie ma większego praktycznego znaczenia. W języku niemieckim nieznane jest nazalizowane [u], które w języku polskim w szybszym tempie mowy występuje przed spółgłoskami szczelinowymi [z] oraz [jj, np. bunsenowski, kunszt. Interferencji ze strony języka ojczystego należy oczekiwać w tych wypadkach, gdy po [u:] następuje [n] + spółgłoska szczelinowa (ćwiczenie nr 78, str. 242).

3.2

Samogłoska [o]

Głoska [o] jest średniowysoką tylną samogłoską nienapiętą. Jest ona średniowysoka w stosunku do wysokiego [u] oraz średniego [o], tylna w odróżnieniu od przedniego [y] oraz nienapięta w porównaniu z napiętym [u].

Rys. 59. Schemat artykulacji samogłoski [u]

Rys. 60. Labiogram samogłoski [o]

Samogłoska [o] nie posiada odmianek pozycyjnych. Jedyną jej realizacją jest krótkie nienapięte [o]. Pojawia się ona zarówno w sylabach akcentowanych, jak i nieakcentowanych, przy czym stanowi ich szczyt. W porównaniu z napiętym [u:] cechuje ją nieco większy stopień otwarcia, tak że wysunięcie i zaokrąglenie warg jest nieco mniejsze, praktycznie takie jak przy [y]. Odstęp tylnej części grzbietu języka od podniebienia miękkiego jest trochę mniejszy, wskutek czego boki grzbietu języka przylegają do brzegów podniebienia tylko w obrębie tylnych zębów trzonowych. Tak więc rowek wzdłuż osi symetrii języka jest szerszy, ale płytszy niż przy artykulacji [u]. Ponadto również przednia część grzbietu języka tworzy lekkie wybrzuszenie. Zakończenie podniebienia miękkiego unosi się ku górze, odcinając powietrzu fonacyjnemu dostęp do jamy nosowej. Koniuszek języka dotyka wewnętrznej płaszczyzny dolnych siekaczy. Samogłoska ta wykazuje krótszy czas trwania niż długie napięte [u:]. ZAPIS

Krótkie nienapięte [o] w zapisie ortograficznym oznaczane jest następującymi literami:

119

1) - w sylabie akcentowanej lub nieakcentowanej, przed dwoma lub więcej spółgłoskami, np. Ungarn, Mutter, Substanz. - przed pojedynczą spółgłoską w sylabach, które zawsze są zamknięte, np. um, zum, warum, darum; minus, plus; Klub - Klubs, Rum - Rums. w przedrostku un- oraz w przyrostku -ung, np. unweit, Untersuchung 2) - przed dwoma lub więcej spółgłoskami w wyrazach pochodzenia francus­ kiego, np. Bourgeoisie, Bourbon, Bouillon, Patrouille. Krótkie nienapięte [u] występuje jedynie w nagłosie i śródgłosie wyrazów, np. Ungarn, munter, Substantiv. PORÓWNANIE Z JĘZYKIEM POLSKIM I WSKAZÓWKI DYDAKTYCZNE

Język polski - w przeciwieństwie do niemieckiego - nie zna krótkiego nienapiętego [o]. Od polskiego [u], którym zwykle zastępują je Polacy mówiący po niemiecku, różni się ono większym wysunięciem i zaokrągleniem warg oraz wyższym podniesieniem tylnego grzbietu języka ku podniebieniu miękkiemu. Poza tym jest ono krótsze od samogłoski polskiej i w sposób bardziej ścisły łączy się z następującą po nim spółgłoską, por.:

poi. bunt pucz mm tunel

[bunt] [putj] [rum] ['tunel]

niem. Bund Putsch Rum Tunnel

[bont1'] [photf] [rom] ['thonal]

Wymowę krótkiego nienapiętego [o] najlepiej jest utrwalać w kontraście z długim napiętym [u:], które wykazuje większe napięcie organów mowy, mniejszy stopień otwarcia i zaokrąglenia, a także dłuższy czas trwania (ćwiczenie nr 79, str. 243). Język niemiecki nie zna nazalizowanego [u], które w języku polskim w szybszym tempie mowy pojawia się przed spółgłoskami szczelinowymi [z] oraz [J], np. bunsenowski, kunsztowny. Interferencji ze strony języka ojczystego oczekiwać należy wówczas, gdy po [o] następuje [n] + spółgłoska szczelinowa (ćwiczenie nr 80, str. 243).

3.3

Samogłoska [o]

Głoska [o] jest średnią tylną samogłoską napiętą. Jest ona średnia w porównaniu ze średniowysokim [o] oraz średnioniskim [o], tylna w przeciwieństwie do przedniego [] oraz napięta w stosunku do nienapiętego [o]. Samogłoska [o] posiada trzy odmianki, których występowanie zależy od miejsca zajmowanego w wyrazie:

I. Długie napięte [o:]. Jego występowanie ograniczone jest do sylab akcentowanych, których szczyt stanowi. Jego artykulację cechuje napiętość narządów mowy, co powoduje wyraźne sprężenie powietrza fonacyjnego. W porównaniu z [o] wykazuje większy stopień otwarcia oraz mniejsze wysunięcie i zaokrąglenie warg. Tylny grzbiet języka

120

Rys. 61. Schemat artykulacji samogłoski [o]

Rys. 62. Labiogram samogłoski [o]

zajmuje w stosunku do podniebienia miękkiego nieco wyższe położenie niż przy [u], jednak przednia jego część nie wykazuje wybrzuszenia. Natomiast boki grzbietu języka wchodzą w kontakt z brzegami podniebienia w obrębie zębów trzonowych w szerszym stopniu niż to ma miejsce przy [o], wskutek czego nieco węższy i głębszy jest rowek, którym uchodzi powietrze fonacyjne. Tylna część podniebienia miękkiego unosi się ku górze, kierując powietrze fonacyjne do jamy ustnej. Koniuszek języka dotyka wewnętrznej płaszczyzny dolnych siekaczy. Samogłoska [o:] wykazuje czas trwania typowy dla samogłosek długich. ZAPIS

Długie napięte [o:] w zapisie ortograficznym zaznaczane jest następującymi literami:

- np. Boot, Moor, Moos. - np. ohne, belohnen, froh. - w otwartej sylabie akcentowanej, np. oben, Polen, wo. - w zamkniętej sylabie akcentowanej, która podczas odmiany przechodzi w sylabę otwartą, np. Brot - Brote, Lob - loben, Jodler - jodeln, Yogler - Yogel, Obrigkeit - oben. - w niektórych wyrazach w zamkniętej sylabie akcentowanej, np. hoch, Kloster, Knoblauch, Lotse, Mond, Montag, Obst, Ostem, Probst, prost, Prost, Vogt. 4) - w nazwach własnych, np. Itzehoe, Koesfeld, Oldesloe, Soest. 5) - w nazwach własnych, np. Gravenbroich, Troisdorf, Voigt, Yoigtland. 6) - w sylabach akcentowanych wyrazów pochodzenia francuskiego, np. Hausse, Sauce, de Gaulle. 7) - w sylabach akcentowanych wyrazów pochodzenia francuskiego, np. Bureau, Bordeatu, Chateau, Niveau. 1) 2) 3)

Długie napięte [o:] występuje w nagłosie, śródgłosie i wygłosie wyrazów, np. ohne, Rosę, wo.

II. Krótkie napięte sylabiczne [o]. Od wariantu podstawowego różni się głównie krótszym czasem trwania. Pojawia się jedynie w otwartych sylabach nieakcentowanych. 121

ZAPIS

Samogłoska ta w zapisie ortograficznym zaznaczana jest następującymi literami:

1) - w otwartych sylabach akcentowanych, np. Kino, produktiv, VokaL 2) - w otwartych sylabach nieakcentowanych wyrazów pochodzenia francus­ kiego, np. Chauvinist, Chaussee, gaufrieren, Restaurant. 3) - w nazwach własnych pochodzenia słowiańskiego, np. Bulów, Lutzów, Panków, Treptow, Yirchow.

III. Krótkie napięte niesylabiczne [ó]. Od wariantu podstawowego różni się mniej staranną artykulacją, krótszym czasem trwania oraz niesylabicznością. W wyrazach rodzimych występuje jako drugi człon dyftongu [ao], natomiast w nielicznych wyrazach pochodzenia francuskiego w połączeniu z długim tylnym [a:] oraz krótkim przednim [a]. ZAPIS

Na str. 131 przedstawiono zapis ortograficzny dwugłoski [ao]. Natomiast w wyrazach pochodzenia francuskiego do jego oznaczenia używa się następujących liter:

1) , np. Memoire [me'móa:r], Toilette [toaleta], Voile [vóa:l], 2) , np. Foyer [fóa'je:], loyal [lóa'ja:l], Pladoyer [pledóaje:], royal [róa'ja:l]. Krótkie napięte niesylabiczne [ó] pojawia się tylko w śródgłosie i wygłosie wyrazów, np. Aue, Couch, Tau. PORÓWNANIE Z JĘZYKIEM POLSKIM I WSKAZÓWKI DYDAKTYCZNE

Język polski - w przeciwieństwie do niemieckiego - nie zna długiego napiętego [o:]. W sylabach akcentowanych, w których w języku niemieckim występuje długie napięte [o:], w języku polskim pojawia się szerokie [a], por.:

poi. kole ['kale] pole [pale] mole ['małe]

niem. Kohle ['kho:la] Pole ['pho:la] Mole ['moda]

Polacy mówiący po niemiecku długie napięte [o:] często zastępują szerokim [a]. Substytucję tę wzmacnia jeszcze interferencja graficzna ze strony języka ojczystego, gdzie literze odpowiada [a]. Niemieckie [o:] tym różni się od polskiej samogłoski, że wymawiane jest z większym napięciem narządów mowy. W porównaniu z polskim [o] cechuje je mniejszy stopień otwarcia, większe wysunięcie i zaokrąglenie warg oraz dłuższy czas trwania (ćwiczenie nr 81, str. 243). U Polaków wykazujących lepsze opanowanie wymowy niemieckiej zauważyć można tendencję do zastępowania długiego napiętego [o:] połączeniem głosek [aw], np. wyraz Polen wymawiają oni jako *['powl£n]. Wprawdzie podobną wymowę dyftongiczną samogłoski [o:] spotyka się zwłaszcza w wymowie środkowo-niemieckiej, niemniej jednak powszechnie uważana jest ona za nieortofoniczną i należy jej unikać. 122

W ćwiczeniu nr 82 (str. 244) zestawiono pary wyrazowe w celu utrwalenia różnicy między wzorcem artykulacyjnym długiego napiętego [o:] oraz [u:]. Polega ona głównie na większym stopniu otwarcia i mniejszym wysunięciu oraz zaokrągleniu warg przy wymawianiu [o:]. W języku niemieckim nieznane jest sylabiczne nosowe [5], które w języku polskim występuje w wyrazach rodzimych, np. wąs, książę, oraz w szybszym tempie mowy również w wyrazach obcych, np. konsul, brązowy. Interferencji ze strony języka ojczystego należy spodziewać się wówczas, gdy po [o:] następuje [n] + spółgłoska szczelinowa (ćwiczenie nr 83, str. 245). Niemieckie krótkie napięte [o] występuje w otwartych sylabach nieakcentowanych. Również i w tej pozycji w języku polskim pojawia się szerokie [o], por.: poi. auto ['awto] kino ['cino] profesor [procesor]

niem. Auto ['aoto] Kino ['khi:no] Professor [procesom]

Ćwiczenie nr 84 (str. 245) wykorzystać można do przyswojenia sobie krótkiego napiętego [o] w nagłosie, śródgłosie i wygłosie wyrazów. Niemieckie krótkie napięte niesylabiczne [ó] w wyrazach rodzimych jest drugim członem dwugłoski [ao]. Wymowę tego dyftongu przedstawimy na str. 131.

3.4

Samogłoska [o]

Głoska [o] jest średnioniską tylną samogłoską nienapiętą. Jest ona średnioniska w stosunku do średniego [o] oraz niskiego [a], tylna w przeciwieństwie do przedniego [oe] oraz nienapięta w porównaniu z napiętym [o]. Samogłoska [o] nie posiada wariantów pozycyjnych. Jedyną jej realizacją jest krótkie nienapięte [o]. Występuje ono w sylabach akcentowanych i nieakcentowanych, których szczyt stanowi. Od [o:] różni się głównie nienapiętością narządów mowy, wskutek czego powietrze fonacyjne podczas jego artykulacji jest mniej sprężone i wykazuje mniejsze ciśnienie. Poza tym cechuje je również większy niż w wypadku [o:] stopień otwarcia, co powoduje mniejsze wysunięcie i zaokrąglenie warg. Tylna część grzbietu języka tworzy szczelinę w jamie gardłowej. Boki grzbietu języka dotykają podniebienia tylko w obrębie

Rys. 63. Schemat artykulacji samogłoski [o]

Rys. 64. Labiogram samogłoski [a]

123

ostatnich zębów trzonowych, jednakże w znacznie mniejszym stopniu niż przy [o:]. Tak więc rowek wzdłuż osi symetrii języka jest płytki, ale obejmuje prawie całą jego szerokość. Zakończenie podniebienia miękkiego unosi się ku górze, kierując powietrze fonacyjne do jamy ustnej. Koniuszek języka dotyka szeregu dolnych siekaczy. Czas trwania [a] jest krótszy niż w wypadku długiego napiętego [o:].

ZAPIS

Krótkie nienapięte [o] w zapisie ortograficznym zapisuje się literą w następujących wypadkach:

- w sylabie akcentowanej lub nieakcentowanej przed dwoma lub więcej spółgłoskami, np. Otter, wollen, normal. - przed pojedynczą spółgłoską w sylabach, które zawsze są zamknięte, np. ob, von, vom; Bison - Bisons, Chaos, Kosmos.

Krótkie nienapięte [a] występuje tylko w nagłosie i śródgłosie wyrazów, np. ob, fordem, Bonn. PORÓWNANIE Z JĘZYKIEM POLSKIM I WSKAZÓWKI DYDAKTYCZNE

Polacy mówiący po niemiecku krótkie nienapięte [a] z reguły zastępują polskim szerokim [a]. Nieznaczne różnice w wymowie tych dwóch samogłosek spowodowane są tym, że samogłoska polska, która jest obojętna pod względem napiętości i długości, w sposób bardziej luźny łączy się z następującą po niej spółgłoską, por.:

poi. blok rok dole mole

[blak] [rak] ['dale] ['małe]

niem. Błock Rock Dolle Molle

[blakh] [rakh] ['dala] ['mała]

Wymowę krótkiego nienapiętego [a] najlepiej jest utrwalać w kontraście do długiego napiętego [o:], od którego artykulacyjnie różni się nienapiętością, większym stopniem otwarcia, mniejszym wysunięciem i zaokrągleniem warg oraz krótszym czasem trwania (ćwiczenie nr 81, str. 243). W ćwiczeniu nr 85 (str. 246) zestawiono pary wyrazowe w celu utrwalenia różnicy między wzorcem artykulacyjnym krótkiego nienapiętego [a] oraz [o]. Polega ona głównie na większym stopniu otwarcia oraz mniejszym wysunięciu i zaokrągleniu warg przy wymawianiu [a]. Językowi niemieckiemu obce jest sylabiczne nosowe [5], które w języku polskim pojawia się w wyrazach rodzimych, np. wąski, książka, oraz w szybszym tempie mowy także w wyrazach obcych, np. konstrukcja, bonza. Interferencji ze strony języka ojczystego można spodziewać się wtedy, gdy po [a] następuje [n] + spółgłoska szczelinowa (ćwiczenie nr 86, str. 246).

124

3.5

Samogłoska [a]

Głoska [a] jest niską tylną samogłoską napiętą. Jest ona niska w porównaniu ze średnioniskim [o], tylna w odróżnieniu od przedniego [a] oraz napięta w stosunku do nienapiętego [a].

Rys. 65. Schemat artykulacji samogłoski [a]

Rys. 66. Labiogram samogłoski [a]

Samogłoska [a] posiada następujące dwie odmianki, których występowanie uzależ­ nione jest od miejsca zajmowanego w wyrazie. I. Długie napięte [a:]. Występuje ono w sylabach akcentowanych, których szczyt tworzy. Wykazuje największy stopień otwarcia spośród wszystkich samogłosek niemiec­ kich. W czasie jego artykulacji mięśnie narządów mowy są napięte, wskutek czego powietrze fonacyjne wykazuje silne sprężenie. Język leży płasko w jamie ustnej, a tylko tylna jego część unosi się nieco w kierunku podniebienia miękkiego. Jednakże żadna partia grzbietu języka nie styka się z podniebieniem. Tylna część podniebienia miękkiego wprawdzie uniesiona jest ku górze, ale mimo to nie zamyka powietrzu fonacyjnemu całkowicie dostępu do jamy nosowej. Nie powoduje to jednakże słyszalnej nazalizacji tej samogłoski. Głoska [a:] wykazuje czas trwania typowy dla samogłosek długich. ZAPIS

Długie napięte [a:] zapis ortograficzny oznacza następującymi literami: 1) - np. ahnen, Gefahr, nah. 2) < aa > - np. Aal, Paar, Waage. 3) - w otwartej sylabie akcentowanej, np. Abend, Fabel, ja. - w zamkniętej sylabie akcentowanej, która podczas odmiany przechodzi w otwartą, np. Bad - baden, Kapitał - Kapitale, Tag - Tage, Radler - radeln, adrig - Ader. - w niektórych wyrazach w sylabie zamkniętej, np. Art, Arzt, Barsch, Bart, Brache, Gemach, Harz, Heirat, Jagd, Magd, nach, Papst, Quarz, Schwarte, żart, Zierat. w przyrostkach -bar, -sal, -sam, np. jurchtbar, Schicksal, miihsam. Długie napięte [a:] występuje w nagłosie, śródgłosie i wygłosie wyrazów, np. Adel, Damę, ja.

125

II. Krótkie napięte [a]. Od wariantu podstawowego różni się krótszym czasem trwania. Pojawia się tylko w otwartych sylabach nieakcentowanych wyrazów pochodzenia obcego. ZAPIS

Samogłoska ta w zapisie ortograficznym zapisywana jest literą , np. Akademie, Parameter, Prosa. Krótkie napięte [a] występuje w nagłosie, śródgłosie i wygłosie, np. Akademie, Materialist, Drama. PORÓWNANIE Z JĘZYKIEM POLSKIM I WSKAZÓWKI DYDAKTYCZNE

Polacy mówiący po niemiecku długie napięte [a:] najczęściej zastępują polskim szerokim [a]. Różnica w wymowie tych dwóch samogłosek spowodowana jest tym, że w artykulacji niemieckiego [a:] bierze udział tylna, a w wymawianiu polskiego [a] środkowa część grzbietu języka. Ponadto samogłoska niemiecka jest napięta i wykazuje większy stopień otwarcia oraz dłuższy czas trwania, por.:

poi. Adam amen Amor Radio

('adam] ['amen] ['amor] ['rad,jo]

niem. Adam Amen Amor Radio

[a:dam] [’a:man] ['a:mon] [’ra:dio]

Wymowę długiego napiętego [a:] najlepiej jest utrwalać w kontraście z krótkim nienapiętym [a] (ćwiczenie nr 87, str. 247). Ćwiczenie nr 88 (str. 247) służyć ma utrwaleniu różnicy między wzorcem artykulacyjnym długiego napiętego [a:] oraz długiego napiętego [o:]. Polega ona głównie na tym, że samogłoska [a:] wykazuje większy stopień otwarcia, a wargi podczas jej wymawiania nie są ani wysunięte do przodu, ani zaokrąglone. Jeśli po długim napiętym [a:] następuje [n] + spółgłoska szczelinowa, wtedy należy spodziewać się interferencji ze strony sylabicznego nosowego [a], które w języku polskim w szybszym tempie mowy występuje w takich wyrazach, jak np. szansa, tranzyt, oranżeria (ćwiczenie nr 89, str. 248). Niemieckie krótkie napięte [a] występuje w sylabach nieakcentowanych. W pozycji tej w języku polskim pojawia się szerokie [a], por.: poi. firma liga proza toga

['f.irma] ['liga] ['proza] ['toga]

niem. Firma Liga Prosa Toga

[‘firma] ['li:ga] [’phro:za] ['tho:ga]

Odmianka ta zbliżona jest do polskiego szerokiego [a] i nie wymaga przeprowadzania specjalnych ćwiczeń.

126

4

Samogłoski neutralne (środkowe)

Do samogłosek neutralnych należą [9] oraz [b]. Charakteryzują się one tym, że podczas ich artykulacji język i wargi zajmują pozycję zbliżoną do tej jak przy swobodnym wydechu powietrza. Środkowa część grzbietu języka przy [a] unosi się nieco wyżej ku podniebieniu twardemu niż w wypadku [b]. Obydwie samogłoski są nienapięte i wykazują słabe natężenie dźwięku. Występują one tylko w sylabach nieakcentowanych.

4.1

Samogłoska [9]

Samogłoska [o] pojawia się w nieakcentowanych sylabach wygłosowych i końcówkach fleksyjnych oraz w przedrostkach be- i ge-.

Rys. 67. Schemat artykulacji samogłoski [a]

Rys. 68. Labiogram samogłoski [a]

Samogłoska [o] wykazuje w przybliżeniu taki stopień otwarcia, jak krótkie nienapięte [e]. Jednak od niego różni się przede wszystkim mniejszą siłą artykulacji, co uwidacznia się w tym, że mięśnie narządów mowy podczas jego wymawiania są luźne, a powietrze fonacyjne ma bardzo małe ciśnienie. Wargi nie są ani rozchylone, ani wysunięte do przodu i zaokrąglone, lecz zajmują położenie neutralne, podobnie jak przy swobodnym oddychaniu. Środkowa część grzbietu języka unosi się nieco w kierunku podniebienia twardego, stykając się z nim tylko w obrębie tylnych zębów trzonowych, [o] jest samogłoską nienosową. Podczas jej artykulacji powietrze fonacyjne uchodzi przez jamę ustną. Samogłoska [a] wykazuje bardzo krótki czas trwania, a w szybszym tempie mowy ma tendencję do zupełnego zaniku, zwłaszcza w sylabach wygłosowych. Procesy asymilacyjne spowodowane redukcją neutralnego [o] zostały przedstawione na str. 144. ZAPIS

Samogłoska [o] w zapisie ortograficznym oznaczana jest literą w następujących wypadkach: - w nieakcentowanych przedrostkach be- orazge-, np. Beginn, bekommen, Gefahr, gewiss. - w nieakcentowanych sylabach wygłosowych, np. Hilfe, lange, Vogel, Atem, Regen. - w sylabach końcówek fleksyjnych, np. des Buches, die Frauen, ich arbeite, du arbeitest, er arbeitet.

127

Samogłoska [a] występuje tylko w śródgłosie i wygłosie wyrazów, np. bestehen, gelesen, Jungę, heute. PORÓWNANIE Z JĘZYKIEM POLSKIM I WSKAZÓWKI DYDAKTYCZNE

Polacy mówiący po niemiecku samogłoskę [a] z reguły zastępują polskim szerokim [e]. Neutralne [a] różni się od samogłoski interferującej przede wszystkim małą silą artykulacji. Mięśnie organów mowy są luźne, a wargi przyjmują położenie neutralne, tak jak przy swobodnym oddychaniu. Ponadto środkowa, a nie przednia część grzbietu języka unosi się lekko w kierunku podniebienia twardego (ćwiczenie nr 90, str. 248).

4.2

Samogłoska [e]

Neutralne [e] występuje po samogłoskach napiętych, w końcówce fleksyjnej i morfemie słowotwórczym -er oraz w przedrostkach er-, her-, ver-, zer- (w przedrostkach tych spotyka się również wymowę z niewokalicznym [R] lub [r]). Samogłoska [e] posiada - w zależności od swej pozycji w wyrazie - następujące dwie odmianki:

I. Sylabiczne zwokalizowane [e]. W normalnym i szybszym tempie mowy powstaje ono w wyniku wokalizacji spółgłoski [r], która następuje po neutralnym [a]. Występuje ono w przedrostkach er-, her-, ver-, zer-, np. erzahlen, Herkunft, verlassen, zerfallen oraz w końcówce fleksyjnej i morfemie słowotwórczym -er, np. besser, Fahrer. Zwokalizowane [e] pod względem swej barwy przypomina tylne napięte [u], np. w wyrazie Prosa. Od samogłoski tej różni się przede wszystkim mniejszą siłą artykulacji oraz mniejszym stopniem otwarcia. Wargi podczas jego wymawiania zajmują - podobnie jak w wypadku środkowego [a] - położenie neutralne. Środkowa część grzbietu języka tylko nieznacznie unosi się w stronę podniebienia twardego. Sylabiczne zwokalizowane [e] jest samogłoską nienosową. W czasie jej artykulacji powietrze fonacyjne uchodzi przez jamę ustną. Samogłoska [e] wykazuje bardzo krótki czas trwania. ZAPIS

Samogłoskę tę w zapisie ortograficznym zaznacza się literami , np. Fischer, Wiener, schneller. Sylabiczne zwokalizowane [e] występuje w śródgłosie i wygłosie wyrazów, np. liefem, wandern, Biicher, weiter, Leipziger.

II. Niesylabiczne zwokalizowane [e|. W normalnym i szybszym tempie mowy powstaje ono w wyniku wokalizacji spółgłoski [r], która następuje po samogłoskach napiętych (z wyjątkiem długiego napiętego [a:]). Od sylabicznego [n] różni się głównie tym, że nie jest ono zgłoskotwórcze. Jest ono drugim członem składowym dwugłosek [im], [em], [ym], [m], [um], [om], np. w wyrazach ihr, er, fur, schwor, Uhr, Ohr. //r,, ■, » .r,., i 128

d

V V V.

ZAPIS

Samogłoska ta w zapisie ortograficznym zaznaczana jest literą po samogłoskach napiętych [i], [e], [y], [], [u], [o], np. mir, mehr, fur, schwor, Uhr, vor. Niesylabiczne zwokalizowane [b] pojawia się w śródgłosie i wygłosie wyrazów, np. Urwald, nur. PORÓWNANIE Z JĘZYKIEM POLSKIM I WSKAZÓWKI DYDAKTYCZNE

W języku polskim - w przeciwieństwie do języka niemieckiego - nie zachodzi wokalizacja spółgłoski [r], U Polaków mówiących po niemiecku zauważyć można tendencję do zastępowania sylabicznego zwokalizowanego [b] polskim [er], por.: poi. farmer ['farmer] magister [magister] majster [majster]

niem. Farmer ['fanm?] Magister [magistn] Meister ['maeste]

Wymowę sylabicznego zwokalizowanego [b] najlepiej jest utrwalać w kontraście do neutralnego [a] (ćwiczenie nr 91, str. 249). Uwaga! W wypadku, gdy po końcówce -er następuje samogłoska, nie zachodzi wokalizacja spółgłoski [r], np. w wyrazach Schiilerin, weitere, die alteren. Wówczas końcówka ta wymawiana jest jako [ar]. Zjawisko to przedstawiono szerzej na str. 81. W języku polskim, jak wiadomo, nie zachodzi wokalizacja spółgłoski [r], W języku niemieckim [r] występujące po samogłosce napiętej wymawiane jest jako niesylabiczne zwokalizowane [b], natomiast w języku polskim jako [r], por.: poi. mer sznur tor wir

[mer] Lfnur] [tor] [v,ir]

niem. mehr Schnur Tor wir

[me:ń] Lfnum] [tho:B] [vi:ń]

Wymowę niesylabicznego zwokalizowanego [b] najlepiej jest opanowywać w kontra­ ście do sylabicznego zwokalizowanego [b] (ćwiczenie nr 92, str. 250).

5

Dwugłoski

W niemieckiej wymowie ortofonicznej występują trzy dwugłoski [ae], [ao] oraz [o]. Są to tzw. dyftongi opadające (zstępujące). Charakteryzują się tym, że pierwszy ich człon jest akcentowany i bardziej uwydat­ niony, zarówno pod względem artykulacyjnym, jak i akustycznym. W porównaniu z drugim elementem wykazuje on bowiem większe ciśnienie akustyczne i wy­ mawiany jest bardziej starannie. Podczas artykułowania

Rys. 69. Schemat artykulacji dwuglosek [ae], [ao], [o]

129

tych dyftongów zmniejsza się stopień otwarcia. Szczególnie wyraźne jest to w wypadku [ae] oraz [ao]. Zmiany układu nasady, które zachodzą przy wymawianiu dwuglosek niemieckich, w sposób schematyczny zaznaczono w czworoboku samogłoskowym na rys. 69.

5.1

Dwugłoska [ae]

W początkowej fazie artykulacji dwugłoski [ae] narządy mowy przyjmują układ zbliżony do tego, jaki cechuje przednie nienapięte [a]. Później zaś ruchem ześlizgowym przyjmują położenie podobne do tego, jak przy artykulacji krótkiego napiętego [e]. Jednak wargi są mniej rozchylone niż przy [e] występującym samodzielnie. Podczas wymawiania dyftongu [ae] zmniejsza się więc stopień otwarcia, a jednocześnie zwiększa się rozchylenie warg. Towarzyszy temu ruch przedniej części grzbietu języka, która unosi się ku przedniej partii podniebienia twardego.

ZAPIS

Dwugłoskę [ae] w zapisie ortograficznym zaznacza się następującymi literami:

1) - np. Eifer, leiten, frei. 2) - np. Saite, Kaiser, Mai; Main, Mainz; Laie, Lakai. 3) - w nazwach własnych, np. Bayem, bayrisch, Bayreuth, Tokayer, Haydn. 4) - w nazwach własnych, np. Nordemey, Speyer, Ceylon. 5) - w wyrazach pochodzenia angielskiego, np. Brighton, Ohio, Pipeline, Times. 6) - w wyrazach pochodzenia angielskiego, np. Byron, Hydepark, Nylon. Dwugłoska [ae] występuje zarówno w nagłosie, śródgłosie, jak i wygłosie wyrazów, np. Eifersucht, Leidenschaft, frei.

PORÓWNANIE Z JĘZYKIEM POLSKIM I WSKAZÓWKI DYDAKTYCZNE

Dyftong [ae] - podobnie jak [ao] oraz [□] - nie ma w języku polskim swego odpowiednika. Polacy mówiący po niemiecku dwugłoskę [ae] najczęściej zastępują połączeniem głosek [aj] . Różnicę w wymowie dyftongu [ae] oraz połączenia głosek [aj] uwidaczniają następujące pary wyrazowe: poi. maj [maj] frajer ['frajer] majster ['majster]

niem. Mai [mae] Freier ['fraee] Meister ['maestr]

Wymowę dwugłoski [ae] najlepiej jest utrwalać w kontraście z przednim nienapiętym [a], które stanowi jej pierwszy element (ćwiczenie nr 93, str. 250). Uwaga! Połączenie literowe oraz nie zawsze odpowiadają dyftongowi [ae]. W niektórych wyrazach obcych, zwłaszcza pochodzenia greckiego i łacińskiego, 130

oznaczają one bowiem dwie odrębne samogłoski, które należą do dwóch różnych sylab, np. Aida, Kain, Atheist, Koffein. Ćwiczenie nr 94 (str. 251) może posłużyć utrwaleniu wymowy wyrazów obcych, w których połączeniu literowemu nie odpowiada dyftong [ae]. Natomiast ćwiczenie nr 95 (str. 251) można wykorzystać przy opanowywaniu wymowy wyrazów obcych, w których połączenie literowe nie oznacza dwugłoski [ae]. W wypadku wątpliwości, czy połączenie literowe < ai > względnie < ei > w danym wypadku wymówić należy jako dyftong [ae], czy jako dwie oddzielne samogłoski, należy sięgnąć po słownik wymowy niemieckiej.

5.2

Dwugłoska [ao]

Podczas wymawiania dwugłoski [ao] narządy artykulacyjne najpierw zajmują układ podobny do tego jak przy przednim nienapiętym [a]. Następnie zaś ruchem ześlizgowym przechodzą na pozycję zbliżoną do tej, jaką zajmują podczas artykułowania krótkiego napiętego [o]. Wargi są jednak mniej wysunięte i słabiej zaokrąglone niż przy [o], które występuje samodzielnie. W czasie artykulacji dyftongu [ao] zmniejsza się więc wyraźnie stopień otwarcia, a jednocześnie wzrasta wysunięcie i zaokrąglenie warg. Zmianom tym towarzyszy ruch tylnej części grzbietu języka, która zbliża się w kierunku podniebienia miękkiego. ZAPIS

Dwugloskę [ao] w zapisie ortograficznym zaznacza się następującymi literami: 1) - np. August, Glaube, blau. 2) < ou > - w wyrazach pochodzenia angielskiego, np. Couch, Count, foul, Outsider. 3) - w wyrazach pochodzenia angielskiego, np. Clown, down, Browning, Rowdy. Dwugłoska [ao] występuje zarówno w nagłosie, śródgłosie, jak i wygłosie wyrazów, np. Autor, erlauben, schlau. PORÓWNANIE Z JĘZYKIEM POLSKIM I WSKAZÓWKI DYDAKTYCZNE

Dwugłoska [ao] - podobnie jak [ae] oraz [□] - w języku polskim nie posiada swego odpowiednika. Polacy mówiący po niemiecku dyftong [ao] z reguły zastępują połączeniem głosek [aw]. Różnicę, która zachodzi między dyftongiem [ao] oraz połączeniem głosek [aw], demonstrują następujące pary wyrazowe:

poi. aula ['awla] August ['awgust] auto [’awta]

niem. Aula [aolu] August ['aogost] Auto [aoto]

Najbardziej wskazane jest utrwalać wymowę dyftongu [ao] w kontraście z przednim nienapiętym [a], które jest jego pierwszym członem (ćwiczenie nr 96, str. 251). 131

5.3

Dwugłoska [o(|)]

W pierwszej fazie artykulacji dwugloski [o] organy mowy zajmują układ typowy dla krótkiego nienapiętego [o]. Następnie zaś ruchem ześlizgowym przechodzą na pozycję zbliżoną do tej, jaką zajmują w czasie artykułowania krótkiego napiętego []. Wargi jednak są nieco mniej zaokrąglone niż przy [] wymawianym jako samogłoska odrębna. W trakcie artykulacji stopień otwarcia nieznacznie się zmniejsza, natomiast wargi nieco bardziej wysuwają się do przodu i zaokrąglają. Ze zmianami tymi wiąże się przesunięcie przedniej części grzbietu języka w kierunku podniebienia twardego. ZAPIS

Dwugłoskę [o] zapis ortograficzny zaznacza następującymi literami:

1) - np. Eule, feudal, neu. 2) - np. dufiem, Hauser, Brnu. 3) - w nazwach własnych i wyrazach obcego pochodzenia, np. Boie, Boitzenburg, Boiler, Wodach. 4) - w nazwach własnych i wyrazach angielskiego pochodzenia, np. Hoyerswerda, Oybin, Boy, Boykott, Cowboy. Dwugłoska [o] występuje zarówno w nagłosie, śródgłosie, jak i wygłosie wyrazów, np. euer, duftem, teuer, Saure, neu, Brau. PORÓWNANIE Z JĘZYKIEM POLSKIM I WSKAZÓWKI DYDAKTYCZNE

Dyftong [o] - podobnie jak i dwie pozostałe dwugłoski niemieckie - w języku polskim nie ma swego odpowiednika. Polacy mówiący po niemiecku dwugłoskę [o [m]; [p] i [b] mają plozję nosową, np. haben [’ha:bm], Lappen [lapm], b) po zwarto-wybuchowych spółgłoskach zębowych [an] > [n]; [t] i [d] mają plozję nosową, np. hatten fhatn], laden ['la:dn], c) po zwarto-wybuchowych spółgłoskach tylnojęzykowych [an] > [ij]; [k] i [g] mają plozję nosową, np. lecken [leką], Regen ['retgij]. Po spółgłoskach szczelinowych [f], [v], [s], [z], [f], [3], [ę] oraz [x] zredukowaną końcówkę -en wymawia się jako sylabiczne przedniojęzykowe [n], np. offen [ofn], Mbwen ['m:vn], beiflen ['baesn], lesen [’le:zn], waschen ['vajh], Garagen [gara^n], riechen [’ri:ęn], machen [’maxn]. Upodobnienie spółgłoski [n] do miejsca artykulacji szczelinowej spółgłoski poprzedzającej występujące w mowie potocznej, np. offen [afm], riechen [‘ri:ęrj] itd., w wymowie ortofonicznej nie są uważane za poprawne.

2.2 Upodobnienia wsteczne W wyrazach pochodzenia obcego zaczynających się od przedrostka kon-, np. konkret, Konkurrent, Konkurs, Kongress, Kongruenz, [n] przed [k] i [g] upodabnia się do nich pod względem miejsca artykulacji i przechodzi w [ij]. Poprawna jest więc zarówno wymowa [kon'kre:t], [kangres], jak też [korj'kre:t], [kongres], przy czym formy ostatnie charak­ terystyczne są dla szybszego tempa mowy. W wyrazach rodzimych upodobnienia tego rodzaju występujące w mowie potocznej, np. ankommen | rjk], Angriff [rjg], nie są uważane za poprawne. Spółgłoski zwarto-wybuchowe [p], [t], [k] oraz [b], |d], [g] upodabniają się pod względem miejsca rozwarcia do następujących po nich spółgłosek nosowych w ten sposób, że eksplozja ich odbywa się nie przez rozwarcie zwarcia językowego, lecz przez

144

nagle odchylenie zakończenia podniebienia miękkiego od tylnej ściany jamy gardłowej. Powietrze fonacyjne uchodzi wtedy przez jamę nosową. Wyrazy abmachen, Gedachtnis można wymówić ze spółgłoską wybuchową o eksplozji wargowej względnie przedniojęzykowej, co jest charakterystyczne dla powolnego tempa mowy, jak również ze spółgłoską o eksplozji nosowej, co ma miejsce zwłaszcza w szybszym tempie mowy. Zwarto-wybuchowe spółgłoski przedniojęzykowe [t] oraz [d] przed spółgłoską [I] mają eksplozję lateralną, która powstaje przez nagłe odchylenie boków (lub jednego boku) języka od podniebienia, przy czym zwarcie przedniojęzykowe przetrzymywane jest aż do chwili zakończenia artykulacji [1], Takie upodobnienie pod względem miejsca eksplozji występuje w normalnym oraz szybszym tempie mowy w takich wyrazach jak Sportler, Bettler, Adler, Handler itp. Poza wymienionymi upodobnieniami w zakresie miejsca artykulacji zaobserwować można jeszcze inne, które jednak w wymowie ortofonicznej uważane są za niepoprawne. PORÓWNANIE Z JĘZYKIEM POLSKIM I WSKAZÓWKI DYDAKTYCZNE

Opisane powyżej upodobnienie postępowe w zakresie miejsca artykulacji jest w języku polskim nieznane. Dlatego też, chcąc u ucznia polskiego wyrobić nawyk poprawnej wymowy w tym zakresie, należy przeprowadzić specjalne ćwiczenia fonetyczne. Celowi temu służy ćwiczenie nr 37 na str. 213. Wszystkie asymilacje wsteczne opisane w rozdziale 2.2 występują również w wymowie polskiej. Upodobnienie [n>n] przed spółgłoską [k] jest w języku polskim w wyrazach pochodzenia obcego regułą, por. konkretny [koąkretni], konkurs fkoijkurs], zaś w wyra­ zach rodzimych występuje obok formy nieupodobnionej jako wymowa fakultatywna, np. sanki [sanci] obok ['saijci]. Również polskie spółgłoski zwarto-wybuchowe [p], [t], [b], [d] mają przed spółgłoskami nosowymi eksplozję nosową, por. wymowę wyrazów kąpmy, róbmy, chętny, modny. Nie ma w języku polskim natomiast połączeń spółgłos­ kowych [k-t-rj], [g+n] i stąd nie ma też w języku polskim spółgłosek tylnojęzykowych o eksplozji nosowej. Również trzecie upodobnienie wsteczne zachodzące w języku niemieckim występuje w wymowie polskiej. Spółgłoski [t], [d] mają zarówno w języku niemieckim, jak i polskim przed spółgłoską [1] eksplozję boczną, por. wymowę wyrazów niemieckich Sattler, Adler z wyrazami polskimi tlen, mdlić. Opisane zgodności i różnice między wymową niemiecką i polską sprawiają, iż problemem dydaktycznym, wymagającym odrębnych ćwiczeń fonetycznych, jest w za­ kresie upodobnień pod względem miejsca artykulacji jedynie upodobnienie postępowe dotyczące zredukowanej postaci końcówki -en.

3

Upodobnienia pod względem dźwięczności

Spółgłoski dźwięczne [b], [d], [g], [v], [z], I3J, [j] są w języku niemieckim słabe (lenes), zaś odpowiednie spółgłoski bezdźwięczne (fortes) mają artykulację silną. Podczas wymawiania silnych spółgłosek zwarto-wybuchowych słychać wyraźny przydech [ph], [th],

145

[kh], zaś silne spółgłoski szczelinowe są po prostu głośniejsze, gdyż strumień powietrza przechodzący przez szczelinę jest silniejszy niż podczas artykulacji odpowiednich spółgłosek dźwięcznych. Ponieważ dla odróżnienia [p] od [b], [t] od [d] itd. wystarczy w zasadzie tylko jedna cecha, a więc „dźwięczność” lub „słabość”, w praktyce spotyka się często utratę dźwięczności wymienionych spółgłosek dźwięcznych. W dzisiejszej wymowie ortofonicznej dźwięczność spółgłosek zależy od ich pozycji w wyrazie, jest więc uwarunkowana sąsiedztwem fonetycznym. W nagłosie absolutnym wymawia się przeważnie zamiast dźwięcznych [b, d, g, v, z] bezdźwięczne spółgłoski słabe, a więc bei [bae], das [das], gut [gu:t] itd. Wymowę tych wyrazów z pełną dźwięcznością spółgłosek nagłosowych Niemiec odbierze jako ar­ tykulację przesadną, niezgodną z normą. Na granicy morfemów względnie wyrazów nagłosowe spółgłoski dźwięczne z reguły są bezdźwięczne, jeśli poprzedni morfem (wyraz) kończy się na spółgłoskę bezdźwięczną. Upodobnienie to polega na postępowym oddźwięcznianiu spółgłosek nagłosowych i dotyczy: b d g v z j

> > > > > >

b d g v z j

entbinden, wegbrechen, Aufbau, abdecken, wegdenken, aufdecken, entgleisen, abgehen, ausgraben, Riickweg, abweichen, auswaschen, Schwindsucht, Rucksack, Aufsatz, wegjagen, Schaltjahr, Sonntagsjager.

Trzeba podkreślić, że bezdźwięczna wymowa wymienionych spółgłosek nie jest równoznaczna z wymową spółgłosek [p, t, k, f, s, ę], gdyż, jak już wspomnieliśmy, w wypadku utraty dźwięczności pozostaje jeszcze „słabość” (lenis) jako cecha odróż­ niająca bezdźwięczne [b, d, g] itd. od bezdźwięcznych [p, t, k], które są silne (fortes). Stąd też z ortofonicznego punktu widzenia zbyt silną wymowę tych spółgłosek uważa się za niewłaściwą, gdyż wskutek zbyt energicznego rozwarcia względnie zbyt intensywnego tarcia powstałyby bezdźwięczne spółgłoski silne, co byłoby równoznaczne z utratą opozycji dystynktywnej [b : p], [d : t], [g : k] itd. i prowadziłoby do zatarcia różnicy fonicznej między takimi wyrazami, jak: Bein : Pein, Deich : Teich, Guss: Kuss itp. PORÓWNANIE Z JĘZYKIEM POLSKIM I WSKAZÓWKI DYDAKTYCZNE

Język niemiecki i polski różnią się pod względem upodobnienia dźwięczności spółgłosek. W języku polskim zachodzi wsteczne udźwięcznienie wygłosowych spółgłosek bez­ dźwięcznych, w języku niemieckim natomiast postępowe oddźwięcznienie nagłosowych spółgłosek dźwięcznych. Jest to więc różnica nie tylko pod względem kierunku procesu, ale również pod względem jego jakości (w języku polskim udźwięcznienie, w języku niemieckim oddźwięcznienie) (patrz tabela 6 na s. 147). W języku polskim proces ten w tych samych warunkach nie przebiega jednakowo na całym polskim obszarze językowym. Na południu i zachodzie Polski (Kraków, Poznań, Łódź) wygłosowe spółgłoski bezdźwięczne ulegają udźwięcznieniu, jeżeli następujący wyraz zaczyna się od jakiejkolwiek głoski dźwięcznej (samogłoski lub spółgłoski). Na 146

Tabela 6 Upodobnienia spółgłosek w języku niemieckim

Upodobnienia spółgłosek w języku polskim b, d, g

b, d, g

v, Z

v, z

p, t, k

(___ l

t___ l_

p, t, k

_____ t

_____ T

f, s, X

(____ i_

:gq]

picken sticken stricken biicken pfliicken riicken biegen stiegen wiegen liigen pfliigen riigen

[pikan] - ['pikq] [■Jtiksn] - ['Jtikrj] ['Jtnksn] - ['Jtrikij] ['bykan] - ['byki)] ['pflYkan] - ['pflYkrj] ['rykan] - ['rYki)] ['bi:gan] - ['bi:gn] ['Jli:gan] - ['Jtkgi)] ['vi:gan] - [togij] ['ly:ganj - ['ly:gij]

[’pfly:gan] - ['pfly.gij] ['ry:gan] - [’ry:gn]

d.

bocken locken Socken schlucken gucken mucken bogen

['bakan] - ['bokrj] ['bkan] - ['laki)] [zakon] - [żaki]] ['jlokan] - ['Jlokrj] ['gukan] - ['gokrj] ['mokan] - ['rnoki)] [’bo:gan] - [’bo:gn]

191

logen sogen schlugen lugen Fugen

['lo:gan] - ['lo:gr)] ['zo:gan] - [’zo:gn] ['.fluigan] - [’Jlu:grj] ['lu:gan] - ['lu:gq] ['fu:gan] - ['fu:gq]

Ćwiczenie 7. [k + i], [g + i]

Ćwiczenie to służy do przeciwdziałania interferencji języka polskiego, polegającej na tendencji do wymawiania miękkich spółgłosek tylnojęzykowych przed samogłoską |i]. a.

Kino [’ki:no] Kies [ki:s] kieken [’ki:kon] Kiefer ['kiife] Kilo [’ki:lo] Giebel [’gi:bal] gierig [’gi:nę] gieBen [’gi:san] Gier [gim] Gisela fgiizala]

Kissen fkisan] Kitt [kit] kitzeln ['kitsaln] Kiste fkista] Kind ['kmt] Gips [gips] giftig fgiftię] Gitter [gite] Gift [gift] Gilde ['gilda]

b.

Giftige Kirschen; ein Kilo Gips; gierige Kinder; den Kies begieBen; Kiefern auf dem Gipfel; ein Kiekindiewelt; Kimme und Korn.

Ćwiczenie 8. [f] - [v] Przed przystąpieniem do ćwiczenia należy zapoznać się z opisem artykulacji tych głosek oraz ze wskazówkami metodycznymi (str. 64 oraz 73).

a. Opozycje wyrazowe

Fass - was Fach - wach Fali - Wall fand - Wand fein - Wein fangen - Wangen Falle - Welle Felder - Walder Feder - weder fegen - wegen 192

[fas] - [vas] [fax] - [vax] [fal] - [val] [fant] - [vant] [faen] - [vaen] [■farjan] - ['varjan] ['fela] - ['vela] ['felde] - ['vt:ldR] ['fe:dB] - [’ve:dE] ['feigan] - [’ve:gan]

Felle - Welle Vieh - wie vier - wir finden - winden fischen - wischen fiihlen - wiihlen fort - Wort volle - Wolle Fund - wund fusst - Wust

['fela] - ['vda] [fi:] - [vi:] [firn] - [vi:ń] ['findan] - [Yindan] ['fijan] - ['vijan] ['fy:bn] - [’vy:bn] ['fort] - [’vort] [fola] - [vob] [font] - [vont] [fu:st] - [vu:st]

b. Kontrasty wewnątrzwyrazowe

Fe Idweg Wortfolge Feuerwehr WeiBfisch Fichtenwald wundervoll Festgewand Weiberfeind Yogelwarte Wundfieber FaBwein WeinfaB FuBweg wertvoll

['feltyerk] ['vort folga] ['foBve:ij] [’vaesfij] ['fiętanvaltj [yondefol] ['festgavant] ['vaebnfaent] [’fo:galvarta] ['vuntfi:bn] ['fasyacnj [’vaenfas] ['fu:sye:k] ['ve:Etfol]

c. Zwroty i przykłady zdaniowe

Viel Witz haben; windelweich schlagen; auf und davon; fix und fertig; eine ausweichende Antwort; Freund und Feind; Feuer fangen; sich die Finger verbrennen; sich mit fremden Federn schmiicken; Mit Fragen kommt man durch die Welt. Wer wagt, gewinnt. Wo ein Wille ist, ist auch ein Weg. Frisch gewagt ist halb gewonnen. Wer einmal liigt, dem glaubt man nicht, und wenn er auch die Wahrheit spricht. Vom Wort zum Werk ist ein weiter Weg. Aus kleinen Funken wird oft groBes Feuer. Wer nicht wagt, der nicht gewinnt. Worte sind des Dichters Waffen. Ćwiczenie 9. [f + i], [v + i] Przed samogłoską [i] występuje tendencja, spowodowana interferencją języka polskiego, do wymawiania spółgłosek [f] oraz [v] jako spółgłosek miękkich. Przeciwdziałaniu tej tendencji służy następujące ćwiczenie, w którym należy zwrócić uwagę na to, by grzbiet języka podczas artykulacji spółgłosek wargowych nie był podniesiony w kierunku podniebienia twardego.

193

a.

Vieh [fi:] Vier [firn] Fiedel ['fi:dal] Fieber ['fi:be] Gefieder [ga'fi:dB] fischen ['fijan] Fichte ['fięta] Fisch [fij] finden ['findan] Fingerffine]

wie [vi:] wir [vi:ń] Wiege ['vi:ga] Wiesel [’vi:zal] wieder [‘vi:dB] wischen [‘vijan] Wichte [vięta] Wisch [vif] winden ['vindan] Winker [‘ynjki?]

b.

viel Witz; frische Fische; vier Finger; widersinnige Witze; wieviel Fichten; die Wiese wiederfinden; wimmelnde Fische; eine findige Witwe; ein fingerfertiger Finne; ein widerwartiger Wicht; eine vielkópfige Familie. Ćwiczenie 10. [s] - [z] Przed przystąpieniem do ćwiczenia należy zapoznać się z opisem artykulacyjnym tych głosek oraz wskazówkami metodycznymi (str. 65 oraz 74).

a. Opozycje wyrazowe

Rassen - Rasen lassen - lasen hassen - Hasen nassen - Nasen essen - asen wessen - Wesen kreiBen - kreisen reiBen - reisen GeiBel - Geisel weiBen - weisen BuBen - Busen Risse - Riese Rossę - Rosę MuBe - Muse b.

Kontrasty wewnątrzwyrazowe

Sofakissen Salzfass Seidenschlips

194

[Yasan] - [’ra:zan] ['lasan] - [’la:zan] ['hasan] - [’ha:zan] ['nasan] - ['na:zan] [ssan] - [’e:zan] [■vEsan] - [’ve:zan] ['kraesan] - ['kraezan] [Yaesan] - ['raezan] ['gaesal] - ['gaezal] ['vaesan] - [‘vaezan] [’bu:san] - ['bu:zan] ['nsa] - [’ri:za] ['rasa] - ['ro:za] ['mu:sa] - ['mu:za]

[’zo:fakisan] ['zaltsfas] [zaedanjlips]

seitwarts naseweis sinnlos

[’zaetverts] ['na:zavaes] ['zmlo:s]

SiiBwasser Sendeschluss Sehnenriss sorglos

['zy:svasB] ['zendajlos] ['zemanns] ['zarklo:s]

Wesenszug wesensmaBig Sangeslust Sosenschiissel

[ve:zanstsu:k] ['ve:zansm£:się] ['zangaslust] [’zo:zanjYsal]

c. Zwroty i przykłady zdaniowe

Singen und sagen; GruB und Kuss; dies und jenes; im Saus und Braus; von Haus zu Haus; die Suppe versalzen; jedem das Seine; im SchweiBe seines Angesichts; ein Buch mit sieben Siegeln; die Ziigel schieBen lassen; Was ich nicht weiB, macht mich nicht heiB. Nimm dir was, so hast du was. Singe, wem Gesang gegeben. Man soli das Eisen schmieden, solange es heiB ist. Wenn zwei dasselbe tun, so ist es nicht dasselbe. Alles wahrt nur seine Zeit. Jeder ist seines Gliickes Schmied. Was sufi ist, kommt oft sauer an. Ćwiczenie 11. [J] - [s]

Przed przystąpieniem do ćwiczenia należy zapoznać się z opisem artykulacyjnym spółgłoski [J] oraz ze wskazówkami metodycznymi na str. 67. a. Opozycje wyrazowe

Masche - Masse Tasche - Tasse haschen - hassen falsch - falls Eschen - essen Waschen - wessen Taschchen - Tasschen mischen - missen wischen - wissen heischen - heiBen Fleisch - FleiB Busch - Bus kusch - Kuss Rausch - raus

['maja] - ['masa] ['taja] - ['tasa] ['hajan] - ['hasan] [falj] - [fals] [ejan] - [ssan] ['vEjan] - [,VEsan] ['tEjęan] - ['tEsęan] ['mijan] - ['misan] [Vijan] - [’vtsan] ['haejan] - ['haesan] [flaej] - [flaes] [buf] - [bus] [kuj] - [kus] [raoj] - [raos]

b. Kontrasty wewnątrzwyrazowe

Ausschnitt GroBschreiben Glasschale Eisschrank ausschlafen Hausschliissel SchieBschanze

['aosjhit] ['gro:sjraeban] ['gla:sjd:la] ['aesjrank] ['aosjlarfan] ['haosjlysal] ['jusjantsa]

Nussschale Fuchsschwanz FuBstapfen Misstimmung MaBschneider Aussprache Grasschere

['nusjada] ['fuksjyants] [fu:sjtapfan] ['misjhmui)] ['ma:sJhaedB] ['aosjpra:xa] [’gra:sje:ra] 195

c. Zwroty i przykłady zdaniowe

Sich zwischen zwei Stiihle setzen; mehr Gliick ais Verstand haben; iiber Stock und Stein; jemandem die Schuld in die Schuhe schieben; mehr sein ais scheinen; leeres Stroh dreschen; auf des Messers Schneide; UnmaB sprengt das Fass. Volkes Stimme - Gottes Stimme. Wer Scherz ausgibt, muss Scherz einnehmen. Wer den Schaden hat, braucht fur den Spott nicht zu sorgen. Glasscherben soli man nicht in Gold fassen. Geizhals und fettes Schwein werden tot erst niitzlich sein.

Ćwiczenie 12. |J'] - [ę]

Przed przystąpieniem do ćwiczenia należy zapoznać się z opisami artykulacji obu głosek oraz ze wskazówkami metodycznymi (str. 67 oraz 68). a. Opozycje wyrazowe

Welscher - welcher Falschen - Fellchen wischen - wichen Kirsche - Kirche fischte - Fichte Gischt - Gicht wischt - Wicht fischt - ficht seelisch - selig tappisch - Teppich feilschen - Veilchen Lóscher - Lócher heischen - Eichen keuschen - keuchen

['ve1Jb] - ['VElęB] ['feljan] - ffelęan] [‘vijon] - ['vięan] ['kirja] - ['kiręa] ['fijta] - [fięta] [gift] - [gięt] [vijt] - [vięt] [fift] - [ftęt] ['ze:lij] - [’ze:lię] ['tepij] - ['tępię] ['faeljbn] - ffaelęan] ['loejB] - ['loeęB] ['haejbn] - ['aeęon] ['kocjtfon] - ['koęon]

b. Kontrasty wewnątrzwyrazowe

Tischchen Fischchen Flaschchen

['tijęon] ['fijęon] [fkjęan]

Taschchen Fróschchen Biirschchen

['tEjęan] ['frcejęan] ['bYrjęan]

Stiefel still sticken Stiick

LftEfal] Lft-i] ['ftikon] [JtYk]

Ćwiczenie 13. [J + i], [f + p|

a.

Staat Stadt Statte Stelle

196

[Jta:t] Lftat] [■Jtsto] ['Jtela]

stets stóhnen stóren Stiel Strahl Strecke

['Jte:ts] ['Jt:nan] ['Jt:ran]

stiirzen Stiihle Stufe Sturz steif Studium

['JtYrtsan] ['Jtyda] ['Jtmfa] [ftorts] Lftaef] ['Jtmdiom]

Spatz spalten Spende SpieB spinnen Sport Spuk Speise Splitter springen

LTpats] ['Jpaltan] ['Jpenda] Lfpi:s] ['Jpman] [JP^rt] [fpu:k] ['Jpaeza] ['JphtB] ['Jprujan]

['fastan] ['rastan] [vssta] [gęsta] ['tr :stan] ['koestlię] ['oestlię] fdistal] ['lista] ['pri:stB]

Kiiste riisten Btiste Wiiste Osten kosten Husten Schuster Kruste durstig

['kYsta] ['rYstan] [’by:sta] [’vy:sta] [ostań] ['kastan] ['hu:stan] ['Ju:stB] ['krosta] ['dorstię]

[ast] [last] [fest] [rest] [bi:st] [frist] [list] [vy:st] [garYSt] [ga'lYSt]

prost Trost Post Rost Brust Lust dreist Geist Faust gewinnst

[pro:st] [tro:st] [post] [rost] [brost] [lost] [draest] [gaest] [faost] [ga'vinst]

[Jtra:l] ['Jtreka]

b.

SpaB Span Speck Spiegel SpieB Spitze Spott Spule Speichel Sprache

Lfpa:s] [Jpa:n] Lfpek] LTpi:s] ['jpitsa] [M ['Jpu:b] ['jpaeęal] ['Jpra:xa]

Ćwiczenie 14. [s + t] a.

fasten rasten Weste Gaste trósten kóstlich óstlich Distel Listę Priester b.

Ast Last Fest Rest Biest Frist List wiist Geriist Geliist

197

Ćwiczenie 15. [s + pl

Kasper haspeln Paspel raspeln Raspel Espe Wespe vespern Respekt respektabel

fkaspe] ['haspaln] fpaspal] [Yaspaln] ['raspal] [sspa] ['VESpa] ['fespen] [respekt] [rEspEk'ta:bal]

lispeln Mispel Rispe wispern Inspektor inspirieren Knospe knuspern rauspern perspektivisch

['hspaln] ['mispal] ['rispa] [■yispcn] [in'spEkto:ń] [mspi'ri:ran] ['knaspa] ['knospen] [’ro:est] [i:B ł»o:śt] [i:u fslorBt] [du ’bo:Est] [du fsloiESt] [i:ś ’fu:Et] [du 'fuiESt]

b.

er studiert er spaziert er marschiert du studierst du spazierst du marschierst er fuhrt er spiirt er riihrt du fuhrst du spiirst du riihrst Pferd begehrt c.

die - dir Vieh - vier

206

[di:]-[di.B] [fi:]-[fi:g]

[vi:] - [vi:n] [ze:] - [ze:n] [te:] - [te:e] [ve:] - [ve:n] [fro:] - [fro:b] [o:] - [o:b] [ro:] - [ro:e] [ku:] - [ku:n] [nu:] - [nu:ń] [du:] - [du:n] [Ju:] - [Ju:ń] [tsu:] - [tsu:ń]

wie - wir See - sehr Tee - Teer Weh - Wehr froh - fror oh - Ohr roh - Rohr Kuh - Kur nu - nur du - Dur Schuh - Schur zu - zur d.

Tiere - Tier Stiere - Stier Tiiren - Tur fiihren - fiihr Meere - Meer schwere - schwer hóren - hor Fóhre - Fóhr Ohren - Ohr verloren - verlor Kureń - Kur Spuren - Spur Haare - Haar Gefahren - Gefahr ich studiere - er studiert ich spaziere - er spaziert ich marschiere - er marschiert ich fuhre - er fiihrt ich riihre - er riihrt ich ehre - er ehrt ich lehre - er lehrt ich bohre - er bohrt wir verloren - ihr verlort wir fuhren - ihr fuhrt

[’ti:ra] - [ti:n] ['JtEra] - [fti:n] [tyran] - [tyś] [tyran] - [tyś] ['me:ra] - [me:ś] ['.fve:ra] - [fve:ś] ['h:nan] - [’le:nan] [’14>:zan] - ['lerzan] ['l:tan] - [’le:ta] [‘m:fa] - ['heifan] ['h:nan] - ['hema] [’h:e] - ['he:p] ['k:mę] - ['ke:na] ['knftman] - ['krs:na] [‘kr:t9] - ['kreita] ['l:gon] - ['leigan] ['14>:zan] - ['leizan] ['m4>:gan] - ['meigan] ['m:r9] - ['m£:ra] ['n4>:ta] - [’ns:ta] [':ro] - [eira] [’r:to] - ['rsrta] ['zcfcgan] - [’zs:g9n] [’t:tlię] - ['te:tlię] ['t:tan] - ['taitan] [■tr:ga] - ['treiga] ['v:g9n] - [Ve:gan]

b. Zwroty i przykłady zdaniowe

Stadtische Behórde; Taler und Hóhen; Die Hóhle des Baren; Ein Madchen betóren; Auf Vorschlage hóren; Hóhere Madchenschule; Ein hóchst befahigter Kopf; Der Schmerz lóst sich in Tranen. Das ware die beste Lósung. Bose Saat tragt bose Frucht. Ćwiczenie 69. [:] - [y:]

Przed przystąpieniem do ćwiczenia należy zaznajomić się z opisem artykulacyjnym obu głosek oraz ze wskazówkami metodycznymi (str. 112 oraz 108). a. Opozycje wyrazowe

Chore - kureń Dbbel - Diibel dósen - Diisen Fóhren - fiihren Flotę - Flute Goethe - Giite hóhnen - Hiinen Kohler - Kiihler lógen - Liigen Róhren - riihren Romer - riihmen schwóren - Schwiire

['k:ra] - ['ky:ran] ['d:bal] - ['dy:bal] ['dtjrzan] - ['dy:zan] ['f:ran] - ['fy:ran] ['fl:ta] - [‘fly:ta] ['g4>:ta] - ['gy:ta] [’h:nan] - [’hy:nan] ['k:li3] - ['ky:lp] ['l:g9n] - ['ly:gan] ['r:r9n] - ['ry:ran] ['r:mp] - ['ry:man] ['Jv:ran] - ['Jyyira]

237

Sóhne - Siihne tóten - Tuten Vógel - fiigen Vógte - fiigte zógen - Ziige

['z:na] - [’zy:na] ['t:tan] - ['ty:tan] ['f:gol] - ['fy:gan] [’f:kta] - ['fyzkta] ['ts:gan] - [’tsy:ga]

b. Zwroty i przykłady zdaniowe

Bóhmische Briider; Eine bluhende Schónheit; Das Gefiihl fur das Schóne; So friih wie móglich; Ein Vergniigen stóren; Bóses iiber jemanden reden; Ich fiihle mich nicht auf der Hóhe. Wer nicht hóren will, muss fuhlen. Schóne Priigel bekommen; Sich kóniglich amiisieren. Ćwiczenie 70. [:] przed [n] + spółgłoska szczelinowa Ćwiczenie to służy zapobieganiu interferencji ze strony języka polskiego, polegającej na nazalizacji [:].

du du du du du du

argwóhnst dróhnst frónst gewóhnst krónst lóhnst

[du [du [du [du [du [du

'arky:nst] 'drcjtmst] 'fr:nst] gaS^mst] 'krt[>:nst] ‘l:nst]

du du du du du du

stónst tónst verhóhnst verpónst verschónst versóhnst

[du [du [du [du [du [du

'Jłcjtmst] 't:nst] fe'h4>:nst] fp'p:fan] - foefnan] [’r:slaen] - ['roeslaen] [’J:sa] - ['Jbesan]

b. Zwroty i przykłady zdaniowe

Sich óffentlich hóren lassen; Wie ein Ólgótze dastehen; Das sind bóhmische Dórfer fur mich. Ein bóser Geselle fiihrt den anderen zur Hólle. Bei den Góttern schwóren; Jemanden óffentlich verhóhnen; Die Vógel kórnen; Jemanden gehórig schrópfen; Ich kónnte schwóren. Ich móchte nicht stóren. Alle Móglichkeiten ausschópfen; Eine spóttische Bemerkung iiberhóren; Das ist vóllig unmóglich; Sich vóllig entwóhnen; Je gróBer die Hórner, je schóner der Ochs. Ćwiczenie 74. [oe] - [y] Przed przystąpieniem do ćwiczenia należy zaznajomić się z opisem artykulacyjnym obu głosek oraz ze wskazówkami metodycznymi (str. 114 oraz 110).

a. Opozycje wyrazowe

Bócke - bucken Bórde - Burdę Dórfer - diirfen Dórre - Diirre Forster - Fiirsten flóssen - Fliisse Hólle - Hiille Hórner - hiirnen Knópfe - kniipfen Kóche - Kuchę Korbę - Kiirbis lócken - Liicken Mónchen - Miinchen Rócke - Riicken 240

['boeka] - ['bykan] ['boerda] - ['byrda] ['doerfB] - ['dyrfan] ['doera] - [’dyra] ['foerstp] - ['fyrstan] ['floesan] - ['flysa] ['hoela] - ['hyla] ['hoernB] - ['hyrnan] ['knoepfa] - ['knypfan] fkoeęa] - ['kyęa] ['koerba] - ['kyrbis] ['loekan] - ['lykan] fmoenęan] - ['mynęan] froeka] - ['rykan]

['roestan] - ['rYstan] ['Jloese] - ['JlYsal] ['Joesan] - ['Jysb] ['Jtoeka] - ['ftYka]

rósten - riisten Schlósser - Schliissel schóssen - Schiisse Stócke - Stiicke b. Zwroty i przykłady zdaniowe

Zwólf Stiick; Fórderung der Kiinste; Der Fiirst der Hólle; Ein fliissiger Kórper; Kórperliche Ertiichtigung; Ich gónne ihm Gliick. Wir kónnen uns Gliick wiinschen. Du bist ja vóllig verriickt. Es ist fiinf Minuten vor zwólf. Eine Briicke wólbt sich iiber den Fluss. Kóstliche Friichte zeitigen. Er ist der Schópfer meines Gliicks. Seinem Schópfer danken miissen; Wir miissen alle Móglichkeiten ausschópfen. Ćwiczenie 75. [oe] przed [n] + spółgłoska szczelinowa

Ćwiczenie to służy zapobieganiu interferencji ze strony języka polskiego, polegającej na nazalizacji [oe].

du du du du

gewónnst gónnst missgónnst vergónnst

[du [du [du [du

ga'voenst | 'goenst] mis'goenst] fp'goenst]

Ćwiczenie 76. [u:]

Przed przystąpieniem do ćwiczenia należy zaznajomić się z opisem artykulacyjnym długiego napiętego [u:] oraz ze wskazówkami metodycznymi (str. 116 oraz 118). a. W nagłosie

Udo Ufer Uhde Uhle

[u:do] ['u:fe] ['u:da] ['uda]

Uhse Usus Ute Uwe

[u:za] [u:zus] [u:ta] ['u:va]

b. W śródgłosie

Blume Bluse Grube Lure Nutę Kugel Pudel Rubel

['blu:ma ['blu:za] ['gru:ba] [’lu:ra] [’nu:ta] [’ku:gal] ['pu:dal] [’ru:bal]

Busen rufen schulen Stufen Bruder Luder Puder

['bu:zan] ['ru:fan] ['Jiidan] ['Jtu:fan] ['bru.de] [’lu:du] [puide]

241

c. Zwroty i przykłady zdaniowe

Nur mit Ruhe; Genug ist genug. Das Buch der Natur; Ubermut tut selten gut. Auf gutem FuBe stehen; Jugendliche haben keinen Zutritt. Einen guten Zug tun; Am Busen der Natur ruhen; Etwas mit MuBe tun; Ein guter Baum bringt gute Frucht. Guter Mut macht gutes Blut. In der Wut tut niemand gut. Muse braucht MuBe. FuB vor FuB bringt gut vorwarts. Ćwiczenie 77. [u] Przed przystąpieniem do ćwiczenia wskazane jest zapoznać się ze wskazówkami metodycznymi dotyczącymi krótkiego napiętego sylabicznego [u] (str. 117).

a. W nagłosie

Uganda Ulan unieren Uniform Unikat Union unitar universell

[Uganda] [u'la:n] [u‘ni:ran] [uni'form] [uni'ka:t] [u'mo:n] [uni't£:ń] [univEr'zel]

Universitat Ural Uran Urin Urolog usuell Utilitat Utopie

[univ£rzi't£:t] [u'ra:l] [u'ra:n] [u'ri:n] [uro'lo:k]

[dura'ti:f] [fu'ro:ra] [fu'zio:n] [hurnam] [hu'mo:n] [ju'nst] [juve‘li:n] [kulisa]

Kurator Musik Mutation Nuditat Publikation Purist Rumanien Sudan

[ku'ra:to:n] [mu'zi:k] [mutatsiom] [nudi't£:t] [publikatsiom [pu'nst] [ru'me:nian] [zu’da:n]

[uzu'|e1]

[utili‘te:t] [uto'pi:]

b. W śródgłosie

Durativ Furorę Fusion human Humor Jurist Juwelier Kulisse

Ćwiczenie 78. [u:] przed [n] + spółgłoska szczelinowa Ćwiczenie to przeciwdziała interferencji ze strony języka polskiego, która polega na nazalizacji [u:].

des des des des des 242

Huhns Neptuns Monsuns Kattuns Taifuns

[dss [dss [des [des [des

’hu:ns] n£p'tu:ns] man'zu:ns] ka'tu:ns] tae'fu:ns]

Ćwiczenie 79. [u:] - [o] Przed przystąpieniem do ćwiczenia należy zapoznać się z opisem artykulacyjnym obu głosek oraz ze wskazówkami metodycznymi (str. 116 oraz 119).

a. Opozycje wyrazowe

Budę - Butter Buhle - Bulle BuBe - Busse Fuder - Futter Fugę - Fugger Krume - Krumme Lupę - Luppe pulen - pullen Pute - Putte ruBen - Russen schuren - schurren spuken - spucken Stuben - Stubben Suren - surren

['bu:do] - ['botp] ['budo] - ['bob] ['bu:so] - ['boso] ['fu: di?] - ['fotr? ] ['fu:go] - ['fogp] ['kru:mo] - ['kromo] [’lu:po] - ['lopo] ['pudon] - [‘polon] ['pu:to] - ['poto] ['ru:son] - ['roson] [’Ju:ron] - ['Jbron] ['Jpu:kon] - ['Jpokon] ['Jłu:bon] - ['Jtobon] [’zu:ron] - [zoron]

b. Zwroty i przykłady zdaniowe

Von Stufe zu Stufe gesunken; Schutz suchen; Ruhe vor dem Sturm; Gute Zucht - gute Frucht; Zur guten Stunde kommen; Keine ruhige Stunde haben; Seine Schuldigkeit tun; Etwas Punkt fur Punkt untersuchen; Ein gut geschmiertes Mundwerk haben; Gutes tun um des Guten willen; Besser Unrecht leiden ais Unrecht tun. Unrecht Gut gedeiht nicht. Gesundheit ist das hóchste Gut. Der Krug geht so lange zum Brunnen, bis er bricht. Schlechter Umgang ist der Tugend Untergang. Trunkener Mund tut Wahrheit kund. Ćwiczenie 80. [u] przed [n] + spółgłoska szczelinowa

Ćwiczenie to zapobiega interferencji ze strony języka polskiego, polegającej na nazalizacji [u].

Brunst Dunst Inbrunst Gunst

[bronst] [donst] ['mbronst] [gonst]

Kunst Missgunst Punsch

[konst] ['misgonst] [ponf]

Ćwiczenie 81. [o:] - [o] Przed przystąpieniem do ćwiczenia należy zapoznać się z opisem artykulacyjnym obu głosek oraz ze wskazówkami metodycznymi (str. 120 oraz 123).

243

a. Opozycje wyrazowe

Boden - Bodden Bohle - Bolle Bohne - Bonne Dohle - Dolle Kohle - Koller Moder - Modder Mole - Molle Nonę - Nonne Ofen - offen Polen - Pollen Robę - Robbe Rogen - Roggen Schote - Schotte wohnen - Wonnen Zote - Zotte zotig - zottig

['bo:dan] - ['badan] fboda] - ['bob] ['borna] - ['bana] ['doda] - ['dala] ['koda] - ['kale] ['mo:dp] - fmadp] ['moda] - ['mola] ['no:na] - ['nana] ['o:fan] - [afan] ['podań] - fpalan] [’ro:ba] - ['raba] ['ro:gan] - ['ragan] ['Joba] - ['jota] ['vo:nan] - [’vonan] ['tsoda] - ['tsota] [’tso:tię] - ftsatię]

b. Zwroty i przykłady zdaniowe

Eine Person von groBem Format; Die Modę vom vorigen Jahr; Wie die Pilze aus dem Boden geschossen; Von echtem Schrot und Korn; Wie der Ochse vor dem Tor stehen; An die groBe Glocke hangen; Leeres Stroh dreschen; Die Oberhand bekommen; Rotę Ohren bekommen; Auf verlorenem Posten stehen; Ohne Sorgen sein; Uber einen Strohhalm stolpern; Sich die Ohren verstopfen; Den Vogel ins Garn locken; Auf einen groben Klotz gehórt ein grober Keil. Goldener Hammer bricht eisernes Tor. Ćwiczenie 82. [o:] - [u:] Przed przystąpieniem do ćwiczenia należy zaznajomić się z opisem artykulacyjnym obu głosek oraz ze wskazówkami metodycznymi (str. 120 oraz 116).

Boden - Buden Bohne - Buhne Horen - Huren Kohle - Kuhle kosen - Kusen Loden - luden lodern - ludern logen - lugen Lorę - Lure Notę - Nutę Ohren - Uhren Polen - pulen Rodeł - Rudel 244

['bo:dan] - [’bu:dan] ['borna] - [’bu:na] ['ho:ran] - [’hu:ran] ['koda] - ['kuda] [’ko:zan] - [’ku:zan] [’lo:dan] - ['luidan] ['lo:dun] - ['luidcn] ['lo:gan] - [’lu:gan] [’lo:ra] - [’lu:ra] ['no:ta] - [’nu:ta] [o:ran] - [’u:ran] [podań] - [pudan] ['ro:dal] - ['ru:dal]

Schote - Schute Sohle - Suhle Sporen - Spuren stoben - Stuben toben - Tuben

['Jbrta] - [’Ju:ta] [zoila] - [’zu:la] ['Jpo:ran] - ['Jpu:ran] [Jto:ban] - [’Jtu:ban] ['to:ban] - [’tu:ban]

Ćwiczenie 83. [o:] przed [n] + spółgłoska szczelinowa

Ćwiczenie to przeciwdziała interferencji ze strony języka polskiego, polegającej na nazalizacji [o:].

du du du du du du du

belohnst betonst bewohnst entlohnst entthronst fronst lohnst

[du [du [du [du [du [du [du

ba'lo:nst] ba'to:nst] ba‘vo:nst] £nt'lo:nst] ent'tro:nst] 'fro:nst| ’lo:nst]

du du du du du du du

schonst thronst tonst verlohnst verschonst vertonst wohnst

[du [du [du [du [du [du [du

'Jbmst] 'tromst] 'tomst] fn'lo:nst] fn'Jbmst] fn'to:nst] vo:nst]

Ćwiczenie 84. [o] Przed przystąpieniem do ćwiczenia nieodzowne jest zapoznanie się ze wskazówkami metodycznymi dotyczącymi krótkiego napiętego sylabicznego [o] (str. 121).

a. W nagłosie

Obelisk Obiatę Odyssee Okular Olive Oman Onanie Opal

[obe'hsk] [o'bla:ta] [ody'se:] [okuła:] [o'li:va] [o'ma:n] [onani:] [o'pa:l]

operativ Orakel Orator orientalisch Original Oval Ovation

[opera'ti:f] [o'ra:kal] [o'ra:to:n] [orien'ta:lij] [origi'na:l] [o'va:l] [ova'tsio:n]

[bo'ta:mk] [bro'ka:t] [doku'ment] [domi'ni:ran] [dro'gist] [foto'gra:f] [grotesk] [homo'ge:n]

homonym Kolonie Komitee Lokal Modeli modern Profil Programm

[homo'ny:m] [kolo'ni:] [komi'te:] [lo'ka:l] [mo'd£l] [mo'd£rn] [pro'fi:l] [program]

b. W śródgłosie

Botanik Brokat Dokument dominieren Drogist Fotograph grotesk homogen

245

c. W wygłosie

also Auto desto Echo Ghetto Kasino Kilo Kino

[alzo] ['aoto] ['desto] [eęo] ['geto] [ka'zi:no] ['ki:lo] [’ki:no]

Konto Kredo Manko Porto Rondo Studio Tango Tempo

['konto] ['kre:do] ['manko] ['porto] ['rondo] ['Jtu:dio] ['tano] ['tempo]

Ćwiczenie 85. [o] - [o] Przed przystąpieniem do ćwiczenia należy zapoznać się z opisem artykulacyjnym obu głosek oraz ze wskazówkami metodycznymi (str. 123 oraz 119).

Bolle - Bulle borgen - Burgen docken - ducken golden - Gulden Komma - Kummer kommen - Kummer Koppel - Kuppel Locke - Lucke Motte - Mutter Pollen - Pullen Rossę - Russe Schoppen - Schuppen Sommer - Summer Stolle - Stulle Tonne - Tunnel

['bolo] - ['bolo] [borgon] - ['borgan] ['dokon] - ['dokon] [goldon] - ['golden] ['koma] - ['korne] ['komon] - ['korne] ['kopol] - ['kopal] ['loko] - ['loko] ['mota] - ['mote] [polon] - ['polan] ['rosa] - ['rosa] ['Jopan] - ['Jbpan] [zome] - ['zonie] ['Jtola] - ['ftola] ['tona] - ['tonal]

Ćwiczenie 86. [a] przed [n] + spółgłoska szczelinowa Ćwiczenie to zapobiega interferencji ze strony języka polskiego, która polega na nazalizacji [o].

a.

[o] przed [n] + [s]

demonstrativ Konspekt konstant Konstanz b.

Konstruktion Monstrum Monstranz sonstig

['konstrok'tsio:n] ['monstrom] [mon'strants] [zonstię]

Konsum Monsun

[kon'zu:m] [mon'zu:n]

[o] przed [n] + [z]

Konservativ Konserve 246

[demonstra'ti:f] [konspekt] [kon'stant] [kon'stants]

[konzerva'ti:f] [kon'zerva]

Konsistenz Konsole Konsul

[kanzfstents] [kan'zo:la] [kan'zu:l]

Nonsens Tonsille Tonsur

[nanzans] [tan'zila] [tanzum]

Ćwiczenie 87. [a:] - [a] Przed przystąpieniem do ćwiczenia należy zaznajomić się z opisem artykulacyjnym obu głosek oraz ze wskazówkami metodycznymi (str. 106 oraz 125). a. Opozycje wyrazowe

Bakę - Backe Bahre - Barre bahnen - bannen Flame - Flamme Haken - hacken Laken - lacken Mafie - Masse Rahmen - rammen raten - Ratten Qualen - Quallen Scharen - scharren sparen - Sparren strafen - straffen Stare - Starre Wahlen - wallen waten - Watten

[’ba:ka] - ['baka] ['ba:ra] - ['bara] ['baman] - ['banan] [■flaima] - ['flama] ['ha:kan] - ['hakan] ['la:kan] - ['lakan] [’ma:sa] - ['masa] ['ra:man] - ['raman] ['ra:tan] - ['ratan] [’kva:lan] - ['kvalan] [■ja:ran] - ['Jaran] ['Jpa:ran] - ['jparan] ['Jtra.-fan] - ['Jtrafan] ['jta:ra] - ['flara] [va:lan] - ['valan] ['va:tan] - [’vatan]

b. Zwroty i przykłady zdaniowe

Keine blasse Ahnung haben; Die Fassung bewahren; Aufier Rand und Band geraten; Uber allen Verdacht erhaben; Die Sache hat einen Haken. Eine lange Hand haben; Einen Schwamm in Magen haben; Einem die Waage halten; Nahe ans Wasser gebaut haben; Den Aal beim Schwanze fassen; Den alten Adam ausziehen; Jemandem das Wasser abgraben; Man soli den Tag nicht vor dem Abend loben. Sparen bewahrt, was Arbeit gewann. Guter Rat kommt uber Nacht. Ein guter Magen kann alles vertragen. Ćwiczenie 88. [a:] - [o:] Przed przystąpieniem do ćwiczenia należy zapoznać się z opisem artykulacyjnym obu głosek oraz ze wskazówkami metodycznymi (str. 120 oraz 125).

aber - Ober Ader - Oder Ahne - ohne Amen - Omen baden - Boden

[a:bE] - ['oibn] [aide] - [’o:dB] [arna] - ['oma] [’a:man] - ['o:man] ['ba:dan] - ['bo:dan]

247

bahnen - Bohnen Bahren - bohren baten - Boten betragen - betrogen haben - hoben Hase - Hose laben - loben Laden - Loden lagen -logen Madę - Modę malen - Molen Nabel - nobel Namen - Nomen paaren - Poren Rabę - Robę ragen - Rogen Rasen - Rosen Saale - Sohle sagen - sogen Schaben - schoben Scharen - schoren Sparen - Sporen Strafe - Strophe Wagen - wogen zagen - zogen

[’ba:nan] - f'bo:nan] ['ba:ran] - ['bo:ran] ['badan] - ['bodan] [ba’tra:gan] - [ba'tro:gan] [’ha:ban] - [’ho:ban] ['ha:za] - [‘ho:za] [’la:ban] - [’lo:ban] [’la:dan] - ['loidan] ['la:gan] - [’lo:gan] ['ma:da] - ['mo:da] ['madan] - ['modan] ['naibal] - [’no:bal] ['na:man] - ['no:man] f'pa:ran] - [’po:ran] ['ra:ba] - ['ro:ba] [’ra:gan] - ['ro:gan] ['ra:zan] - ['ro:zan] ['zada] - ['zoda] [za:gan] - [zorgan] ['Jd:ban] - [’/o:ban] ['Ja:ran] - [‘Jb:ran] [’Jpa:ran] - ['Jpo:ran] ['Jtra:fa] - ['Jtroda] [’va:gan] - ['vo:gan] f'tsa:gan] - ['tso:gan]

Ćwiczenie 89. [a:] przed [n] + spółgłoska szczelinowa

Ćwiczenie to przeciwdziała interferencji ze strony języka polskiego, polegającej na nazalizacji [a:].

Bahnsteig Planstelle Romanschreiber Wahnsinn Zahnschmerzen du ahnst du bahnst

['bamjtaek] ['plainftda] [ro'ma:njraebB] [’va:nzin] ['tsamjmertsan] [du a:nst] [du 'ba:nst]

du du du du du du

mahnst planst sahnst schwanst trenst zahnst

[du [du [du [du [du [du

'ma:nst] plamst] za:nst] 'Jva:nst] 'tra:nst[ 'tsa:nst[

Ćwiczenie 90. [a]

Przed rozpoczęciem ćwiczenia należy zaznajomić się z opisem artykulacyjnym samogłoski [a] (str. 127).

248

a. W przedrostkach be- oraz ge-

Befehl Beginn Begriff Beleg Beruf Besteck Besuch Betrag Betrieb Beweis

[bo'fe:l] [bo'gm] [bo'grtf] [bo'le:k] [bo'ru:f] [ba'J'tsk| [bo'zu:x] [ba'tra:k] [bo'tri:p] [ba'vaes]

Gebet Gebiet Gedeck Gefiihl Geleit gemein gemaB genau genug Gesetz

[ga'be:t] [go'bi:t] [gadek] [go'fy:l] [go'laet] [go'maen] [go'ni£:s] [go'nao] [ga'nu:k] [gozets]

Frieden Graben Kuchen lachen Polen Regen Samen

['friidan] ['graiban] [’ku:xon] ['laxon] ['podań] [’re:gan] [zccmon]

Lippe Mitte Presse Seite Tanne Weide Wiese

[’hpa] ['mita] ['prssa] [zaeto] ['tana] ['vaedo] [’vi:za]

b. W nieakcentowanych sylabach wygłosowych

['gaibol] ['mantol] [’ne:bal] ['Jtiifal] ['ta:fal| ['tsmpol] [’fo:gal] ['vandal]

Gabel Mantel Nebel Stiefel Tafel Tempel Vogel Wandel

c. W wygłosie absolutnym

['birna] ['bita] ['fięta] [‘kelta] ['haeda] ['la:da] j'li:ba]

Birne Bitte Fichte Kalte Heide Ladę Liebe Linde

['hndo]

Ćwiczenie 91. [a] - [b] Przed przystąpieniem do ćwiczenia nieodzowne jest zapoznanie się z opisem artykulacyjnym obu głosek oraz ze wskazówkami metodycznymi (str. 127 oraz 128).

Bindę - Binder Fehde - Feder Fische - Fischer Geige - Geiger jede -jeder

['bindo] - ['bindę] [’fe:do] - ['fe:de] ['fijb] - ['fije] ['gaego] - ['gaege] [’je:do] - [’je:de] 249

Ladę - Lader Lagę - Lager Lehre - Lehrer Liebe - lieber Miete - Mieter Ode - Oder Rolle - Roller Siege - Sieger Silbe - Silber Stande - Stander

[’la:da] - [lazdc] ['la:ga] - [lazgi?] ['lerra] - ['le:re] ['li:ba] - ['lirbp] ['mi:ta] - ['mi:tB] [’o:da] - ['o:dp] ['rola] - ['rote] ['zi:ga] - ['zi:gB] ['zilba] - ['zilbp] ['Jtenda] - ['Jłends]

Ćwiczenie 92. [b] - [b] Przed przystąpieniem do ćwiczenia należy zaznajomić się z opisem artykulacyjnym obu głosek oraz ze wskazówkami metodycznymi (str. 128 oraz 129).

er - eher fror - froher Ger - Geher Mar - Maher Rohr - roher Ruhr - Ruher sehr - Seher Ster - Steher wer - weher Zier - Zieher

[e:g] - ['e:t>] [fro:n] - ['froiB] [ge:g] - ['ge:e] [it1£:b] - ['rneiB] [ro:E] - ['tozb] [ru:e] - ['ruin] [ze:ń] - [’ze:B] [pte:B] - ['fte:i>] [ve:t?] - ['ve:e] [tsize] - ['tsize]

Ćwiczenie 93. [a]- [ae] Przed przystąpieniem do ćwiczenia należy zapoznać się z opisem artykulacyjnym obu głosek oraz ze wskazówkami metodycznymi (str. 106 oraz 129).

a. Opozycje wyrazowe

alle Ammer hassen lasten Latten mannen rammen Rassen Ratten satte Schatten wallen 250

-Bile - Eimer - heiBen - leisten - leiten - meinen - reimen - reiBen - reiten - Seite - scheitern - weilen

[alo] ['amc] ['hason] ['laston] ['latań] [‘manan]['raman] [Yasan] ['ratan] [zata] ['Jatan] ['valan] -

['aela] ['aemp] ['haesan] ['laestan] ['laetan] ['maenan] ['raeman] [Yaesan] ['raetan] ['zaeta] ['Jaetpn] [’vaelan]

wannen Wasser Watte

- weinen - weiBer - Weite

[’vanan] - ['vaenan] [vasB] - [’vaesB] ['vata] - [Vaeta]

b. Zwroty i przykłady zdaniowe

Ohne FleiB kein Preis; Was ich nicht weiB, macht mich nicht heiB. Es fallt keine Eiche von einem Streiche. Jung und weise fahren nicht in einem Gleise. Wenn ein Geheimnis wissen drei, so ist es bald gemein Geschrei. Mit seinen Beinen auf der Erde bleiben; Jemandem seine Freiheit beschneiden; In ein Geheimnis eingeweiht sein; Eine gefeierte Schónheit sein; Etwas von der leichten Seite nehmen; Jemandem seinen Beistand leisten; Bescheiden wie ein Yeilchen sein; Seiner Zeit weit vorauseilen; Wer zeitig feiern will, muss fleiBig arbeiten. Die Zeit heilt alle Wunden. Heirat in Eile bereut man mit Weile. Ćwiczenie 94. Niedyftongiczna wymowa połączenia literowego

Adelaide Aida altaisch algebraisch archaisch Dadaismus Dadaist Ephraim Haiti Hebraismus Hebraist

[adelanda] [a'i:du] [al'ta:ij] [alge'bra:ij] [ar'ęa:ij] [daduftsmos] [dada|'ist] [e:frarm] [ha|'i:ti] [hebrafismos] [hebra|'ist]

Judaismus Kain Kainit Laizismus Mosaik mosaisch naiv Prosaiker prosaisch Sinai

[juda|'ismos] ['ka:m] [kai'mt] [laftsismos] [moza|'i:k] [mo'za:if] [na|'i:f] [pro'za:ikg] [prozanj] [zimai]

Ćwiczenie 95. Niedyftongiczna wymowa połączenia literowego

Aneide Atheist Deismus Kasein Koffein Monotheist Nereiden Nuklein

[£ne|'i:da] [ate|'ist] [de|'ismos] [kaze|'i:n] [kafe|'i:n] [monote|'ist] [nere'i:dan] [nukle|'i:n]

Olein Pantheist Polytheist Protein Reinkarnation Reinfektion Tein Ureid

[ole|'i:n] [pante|‘ist] [polythe|'ist] [prote|'i:n] [re|mkarna'tsio:n] [re|mfEk'tsio:n] [te|'i:n] [ure|'i:t]

Ćwiczenie 96. [a] - [aoj Przed przystąpieniem do ćwiczenia nieodzowne jest zapoznać się z opisem artykulacyjnym obu giosek oraz ze wskazówkami metodycznymi (str. 106 oraz 131).

251

a. Opozycje wyrazowe

brachen - brauchen fallen - faulen Haffe - Haufe hasten - hausten laschen - lauschen Latten - lauten packen - pauken Rachen - rauchen raffen - raufen Rappe - Raupe rascheln - rauschen Ratte - Raute schaffen - schaufeln Schatten - schauten Taschen - tauschen

['braxan] - ['braoxan] ['falan] - ffaolon] ['hafa] - ['haofa] fhastan] - ['haostan] ['lajbn] - [laojan] [latań] - [laotan] fpakon] - ['paokan] [’raxan] - ['raoxan] ['rafan] - [Yaofan] ['rapa] - [Yaopa] ['rajbln] - ['raojan] ['rata] - ['raota] ['jafan] - ['Jaofaln] ['Jatan] - ['Jaotan] ftajan] - ['taofan]

b. Zwroty i przykłady zdaniowe

Wer den Acker nicht bebaut, dem wachst Unkraut. Der Sonne im August ist nicht zu trauen. Seinen Augen kaum trauen; Sich aus dem Staube machen; Vor Staunen die Augen aufreiBen; Mit einem blauen Auge davon kommen; Kein Misstrauen aufkommen lassen; Seine Laune an jemanden auslassen; Eine faule Ausrede gebrauchen; Vor ausverkauftem Hause spielen; Auf der faulen Haut liegen; Aus dem Staunen nicht herauskommen; Jemandem das Vertrauen aussprechen; Aus der Schule plaudern; Was die Augen sehen, glaubt das Herz. Eine gebratene Taube fliegt keinem ins Maul. Ćwiczenie 97. [a] - [a] Przed przystąpieniem do ćwiczenia należy zapoznać się z opisem artykulacyjnym obu głosek oraz ze wskazówkami metodycznymi (str. 123 oraz 132).

a. Opozycje wyrazowe

Bolle - Beule hoffen - haufen Hollen - heulen kochen - keuchen Koller - Keule Lotte - Leute Molle - Mauler Motte - Meute Olle - Eule 252

['bola] - ['bocjtla] ['hofan] - ['hocjtfan] ['holan] - ['hotfdan] [’koxan] - ['kocjtęsn] ['kolt?] - ['kotjtla] [lota] - [loto] ['mola] - ['molB] ['mota] - ['mota] [ola] - ['ot|>la]

Otter - Euter Robbe - Rauber Rotte - Reute Schotte - scheute sollen - Saulen Sommer - saumen

[atB] - ['Dcfttp] ['raba] - ['ratjtbB] ['rata] - [’rata] [>ta] - ['Jota] ['zalań] - [zamian] ['zame] - ['zatjtman]

b. Zwroty i przykłady zdaniowe

Heute gefreut, morgen gereut. Man muss deutsch mit ihm reden. Die Kastanien aus dem Feuer holen; Kleider machen Leute. Sein Hab und Gut verschleudern; Morgen, morgen, nur nicht heute, sprechen alle faulen Leute. Geteilte Freude ist doppelte Freude. Gebranntes Kind scheut das Feuer. Seine Reue beteuern; Alte Brauche erneuern; Seiner Uberzeugung treu bleiben; Vor Freude heulen; Ein Zeuge ist einaugig. GroBe Keulen schlagen groBe Beulen. Flachs bei Feuer ist nicht geheuer. Bei Wólfen und Eulen lernt man heulen. Ćwiczenie 98. Niedyftongiczna wymowa połączeń literowych , , a. Niedyftongiczna wymowa połączenia literowego

Aleuten Linoleum Lyzeum Mausoleum Museum b.

[ale|'u:tan] [li'no:leom] [ly'tse:um] [maozo'le:om] [mu'ze:um]

Nukleus Petroleum Reunion Spondeus Theurg

[nmkleos] [pe'tro:leom] [re|u'mo:n] [span'de:os] [te|‘urk]

Niedyftongiczna wymowa połączenia literowego

Apogaum Jubilaum Matthaus

[apo'g£:om] [jubi'l£:um] [ma'te:os]

Perigaum Trochaus

[peri'g£:om] [tro'xe:os]

c. Niedyftongiczna wymowa połączenia literowego

Alkaloid Alois Asteroid Deltoid Egoist Ellipsoid eskimoisch heroisch Koitus

[alkalo|'i:t] [a:lois] [astero|'i:t] [d£lto|'i:t] [ego|'ist] [Elipso|'i:t] [EskfmonJ'] [he'ro:if] [’ko:itos]

Kristalloid negroid Oboist paranoid Planetoid Romboid Stoiker Trapezoid Zelluloid

[kristalo|'i:t] [negro|'i:t] [obofist] [parano|'i:t] [planeto|'i:t] [rambo|'i:t] ['sto:ike] [trapetso|'i:t] [tselulo |'i:t] 253

Ćwiczenie 99. Następ ze zwarciem krtaniowym - następ ze zwarciem miękkim

Przed przystąpieniem do ćwiczenia nieodzowne jest zapoznanie się z opisem artykulacyjnym obu następów oraz ze wskazówkami metodycznymi (str. 134 oraz 135).

vereisen - verreisen Spiegeleier - Spiegelleier Eiersatz - Eiersatz Schiffart - Schifffahrt Walduhr - Waldtour Fettigel - Fettiegel

[fe 'aezan] - [fe'raezan] ['Jpi:gal|aeB] - ['Jpńgallaei?] [’ae|Bzats] - ['aepzats] ['Jif|a:t] - ['Jiffa:t] [valt|u:B] - [‘valttu:B] ['f£t|i:ga] - ['fettirgal]

Ćwiczenie 100. Następ ze zwarciem w pozycji hiatusowej

Ideał Maander Theater Ozean Poet Beamte beobachten geeignet

[ide|'a:l] [mfilande] [te|'a:tB] [otse|'a:n] [po|'e:t] [ba|'amta] [ba|'o:baxtan] [ga|'aegnat]

geóffnet Autoatlas Bauamt neuartig Roheisen Sauarbeit Seeufer Speiseól

[gafoefnat] ['aoto|atlas] ['bao|amt] ['no|a:tic] ['ro:|aezan] ['zao|arbaet] ['ze:|u:fe] [jpaeza|:l]

Ćwiczenie 101. Następ ze zwarciem krtaniowym na granicy morfemów

a. Po spółgłoskach dźwięcznych

aneignen anordnen Einóde einiiben Katzenauge Kegelachse Lohnarbeit

['an|aegnan] ['an|ardnan] ['aen|:do] ['aen|y:ban] ['katsan|aoga] [’ke:gal|aksa] [’lo:n|arbaet]

Mittelohr Olivenól Spieluhr steinalt Steinól Tafelobst Yogelei

['mital|o:i?] [o'li:van|(j>:l] [‘Jpi:l|u:E] ['ftaenlalt] ['Jlaen|:l] ['ta:fal|o:pst] ['fo:gal|ae]

Hausarbeit Kreisamt Mitarbeit Postamt Sandinsel todernst Weltende Zeitalter

['haos|arbaet] ['kraes|amt] ['mit|arbaet] ['past|amt] ['zant|inzal] ['to:t|Ernst] [■vslt|Endo] ['tsaet|altB]

b. Po spółgłoskach bezdźwięcznych

aufessen ausufern Erdól Golderz GroBeltern Halbinsel Handarbeit Hauptort

254

['aofjssan] ['aos|u:fBn] ['e:€t|:l] ['golt|srts] ['gro:s|eltBn] ['halp|inzal] [’hant|arbaet] [’haopt|art]

Ćwiczenie 102. Akcentuacja wyrazów dwusylabowych (z wygłosowym [a] względnie [b])

Hefe Liege Sagę Rutę bieten Bogen Regen Wagen

bieder Leder Ober Ufer Adel Igel Nebel Wiesel

Ćwiczenie 103. Akcentuacja wyrazów trójsylabowych (z przedrostkami be- lub ge- oraz wygłosowym [a] względnie [b])

Behórde Berufe Betriebe befahren beruhen betonen bewegen beziehen Berater Bezieher

Gemiise gerade Gewebe Gebiihren gediegen Gefahren geloben gewóhnen Gelehrter Geliebter

Ćwiczenie 104. Akcentuacja wyrazów złożonych

Biirgermeister GroBmutter Grundschiiler halbdunkel Hauptbahnhof Hausarbeit Hochschule kennenlernen

Lohnarbeit Mittelstand Rundschreiben Sandufer Tafelwein Teilnahme Yolkswagen weltoffen

Ćwiczenie 105. Akcentuacja formacji przedrostkowych a.

Beginn Entwurf Erlós Ersatz Gebot Verkauf Zerfall

beginnen entwerfen erlósen ersetzen gebieten verkaufen zerfallen

255

b.

Abfahrt Ankunft Aufbau Beitrag Einfahrt Mitleid Nachtrag Wegzug

abfahren ankommen aufbauen beitragen einfahren mitleiden nachtragen wegziehen

Ćwiczenie 106. Akcentuacja derywatów

Alter Arbę i t Arbeit Christen fliissig Kónig leiden Madchen Maler offen Papier Ritter Schiller Silber wandern

Altertum Arbeiter arbeitsam Christenheit Fliissigkeit kóniglich Leidenschaft madchenhaft malerisch offenbar papieren ritterlich Schiilerin Silberling Wanderung

Ćwiczenie 107. Wypowiedzi emfatyczne, w których sylaba akcentowana zawiera samogłoskę napiętą

Probieren geht iiber Studieren. Der eine hat die Muhe, der andere die Briihe. Geben ist seliger denn nehmen. Wer nicht verlieren will, spiele nicht. Bóses mit Bósem vergelten. Hóre viel und rede wenig. Schónheit vergeht, Tugend besteht. Wer nicht hóren will, muss fuhlen. Genug ist genug. Not kennt kein Gebot. Erst prob’s, dann lob’s. Wer die Wahl hat, hat die Qual. Keine Ahnung haben. Ein guter Magen kann alles vertragen. Auf Sparen folgt Haben. 256

Ćwiczenie 108. Wypowiedzi emfatyczne, w których sylaba akcentowana zawiera samogłoskę nienapiętą

Geld stinkt nicht. Alle Schliche und Pfiffe kennen. Wer wissen will, darf den Irrtum nicht fiirchten. Was die Rechte gibt, soli die Linke nicht wissen. In der Kurze liegt die Wurze. Kiissen ist keine Siind. An allen Ecken und Enden. Selber essen macht fett. Mit den Wólfen muss man heulen. Den wunden Punkt treffen. Morgenstunde hat Gold im Munde. Borgen macht Sorgen. Wer viel fordert, bekommt viel. Die Maskę fallen lassen. Naschen macht leere Taschen.

■I XVI z

Ćwiczenia intonacyjne

1. W ćwiczeniu tym wszystkie wypowiedzi są syntagmami trójsylabowymi. Składają się one z nieakcentowanej sylaby fazy wstępnej o tonie średnim, punktu kulminacyjnego o tonie wysokim oraz nieakcentowanej sylaby fazy końcowej o tonie niskim:

• 1. Ich komme. 2. Sie lesen. 3. Er lachte. 4. Es regnet. 5. Es schneite. 6. Meiri Freund kommt. 7. Man hórt nicht. 8. Es scheint so. 9. Das geht nicht. 10. Du traumst wohl. 11. Benimm dich!

• 12. Geh schneller! 13. Verzeih mir! 14. Verschwinde! 15. Komm nahcr! 16. Versprich mir! 17. Was machst du? 18. Wer ist das? 19. Wohin denn? 20. Wie kommt das? 21. Wann kam er? 22. Warum denn?

2. W fazie wstępnej składającej się z większej liczby sylab następuje zwykle stopniowy spadek wysokości tonów. Nie będzie jednak błędem utrzymanie wszystkich sylab fazy wstępnej na tej samej wysokości:

/

I

.Das

Bild

isl

herrlich!

/

2

. Sic

258

sind

nicht

zu

Hause.

3.

Das

isl

zu

mir

schwer.

/

4.

Wir

Er

5.

gchen

Kino.

ins

gclacht.

hal

/

sind

Sie

6.

gekommen.

7.

Das

hal

sich

nichl

8.

Wer

hal

das

gesagt?

gclohnl

/

9.

kommsi

Wann

wieder?

du

/

10.

hasl

Wanim

das

du

vorberci»el?

nichl

/

II. Man

hier

uns

hal

vergesscn.

/

12.

Das

kommt

spamsch

mir

vor.

/

13.

Wie

konnic

ich

das

wissen!

/

14. Ware

ich

doch

lieber

zu

geblieben!

Hause

/

15. Halle

er

uns

doch

damals

bcsuchi!

259

3. Przykłady występujące w tym ćwiczeniu nie mają fazy wstępnej. Zaczynają się one od sylaby akcentowanej o tonie wysokim, natomiast sylaba fazy końcowej ma ton niski: /

• 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Lass das! Geh doch! Niemals! Tur zu! Lach nicht! Nimm das! Achtung! Halt ihn!

9. Wasch dich! 10. Wer denn? 11. Wenn schon! 12. Komm doch! 13. Lies das! 14. Lass mich! 15. Gib das! 16. Geh nicht!

4. Syntagmy bez fazy końcowej kończą się sylabą akcentowaną. Ton wysoki tej sylaby ulega raptownemu obniżeniu aż do osiągnięcia tonu neutralnego. Głośność tej sylaby ulega również gwałtownemu obniżeniu:

/

•

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

Er kommt. Es brennt. Du schlafst. Ich weiB. Er lacht. Zu spat! Verzeih! Hor zu! So nicht! Wie geht’s?

11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19.

Wer lacht? Wozu? Das nicht. Das schmerzt. Mich friert. Es schneit. Wie schon! Es geschah. Wer versucht’s?

Syntagmy bez fazy wstępnej i końcowej stanowią wypowiedzi jednosylabowe, w których występuje intonacja opadająca, podobnie jak w ćwiczeniu poprzednim:

/ ~\

1. 2. 3. 4.

Ja. Nein. Doch! Komm!

5. Sprich! 6. Jetzt. 7. Bald. 8. Schon!

5. W ćwiczeniu tym faza końcowa wypowiedzi składa się z kilku sylab. Wszystkie sylaby fazy końcowej mają tony niskie. W ostatniej sylabie może nastąpić jeszcze dalsze obniżenie tonu:

260

/

schmeckt

Das

l.

nichl.

mir

/

Wer

2.

hal

das

Licht

ich

dir

ausgemacht?

Z

sag

Das

3.

nichl.

/

4.

Der

da!

isi

Briefirager

/

5.

Da

6.

So

7.

bisi

du

gehi

es

Es regnet

zu

gckomincn.

spal

nichl!

doch

wieder.

sclion

/ 8.

Ich

kenne

dicsen

Mcnschcn

sollst

du

nichl.

/

9.

Huus

Nach

komincn!

/

10

Das

weip

ich

nichl,

Herr

Lehrer.

/ ll.

Gliick muss ,|Uin

habcn!

Z 12.

Herrlich

isl

das

Gcmaldc’

261

/

13.

wieder

Ininier

muss

man próbie ren.

/

Auch

14.

Schóne

das

muss

sterben.

nicht

mehr.

/

Das

15.

brauche

ich

/

16.

Man

lebt

nur

einmal

in

sind

das?

mir

das

der

Welt.

/

17.

DUcher

Wcssen

/

18.

Warom

du

sagst

nicht?

6. Przykłady występujące w tym ćwiczeniu mają dłuższe fazy centralne, w których występuje kilka sylab akcentowanych o tonach coraz to niższych. Ostatnia sylaba akcentowana stanowi punkt kulminacyjny. Sylaby nieakcentowane łączą się pod względem wysokości tonów w sposób enklityczny z akcentowaną sylabą poprzednią lub obniżają swój ton w następującej sylabie akcentowanej:

Aniang

1. Alkr

-----

•

schwer.

ist

•

t

•

2. Gclegenheit

—

3. Dem

•

4. Was

sich

262

• •

Muiigcn

•

Dicbe.

macht

liebt,

•

——

gehori

/ ~~\

*

die

•

/

das

necki

Wch.

sich.

5.

Augen,

den

Aus

— .

*

6.

Durch

— * •

Obcrmut

7.

Wie

8.

• 9.

wird

•

—

•

lut

seltcn

___

9

Wer

•

•

Sohn.

• --