Orta Çağ Avrupası Sosyal Kültürel ve Ekonomik Hayat [1 ed.] 9786258431889

Citation preview

0 Z L€M G€NÇ

0RTR ÇRG 1lVRUPRSI SOSYHL 'I(.ÜLTÜR€L V€ eKONOMiK 'IÍHYHT

OIITA ÇAC AVRUPASI Sosyal, Killtürel TI: Ekonomilr. Hayat ÔZLEM GENÇ

KRONlK KlTAP: 332

KRONÍK KÍTAP

Avrupa Tarihi Oizisi:

�akay1kh Sk.

17

N°8, Levem 34330 Túrkiye Tclcfon: (0212) 243 13 23 Faks: (0212) 243 13 28

lstanbul -

YAYIN YÔNETMENl Adem

KoçaJ

-

[email protected]

EDlTÔR Can Uyar

DÜZELTI Çagatay Yegen KAPAK TASARIMI

Kutan Ural

MlZANPAJ Kronik !Gtap

1. Baslu, Ekim 2022, lstanbul ISB N

978-625-8431-88-9

Kültür Bakan/1gr Yaymc1Mt Sertifika No: 49639 www.kronikkitap.com

O O • kronikkitap BASKI VE Cl L T Opcimum 8a51m Tcvfikbcy

34295

K.

Tclcfon:

Mah. Dr. Ali Dcmir Cad. No: 51/ I

Çckmcce / lstanbul

(0212) 463 71 25

Matbaa Smifilca No: 41707 YAYIN HAKLARI Bu kitabm Túrkiyc'dcki tüm yaym haklari Kronik Yaymcihk A.�.'yc aittir. Tan1t1m amac1yla yap1lacak lusa al1nular d1�1nda, hiçbir �kildc kopya cdilcmcz, çogalulamaz, yay1mlanamaz.

Õ Z L €M G€NÇ

0RTRÇRG 11.VRUPRSI SOSYHL 1(ÜLTÜR€L V€ eKONOMiK 'IÍHYHT

KifAik

Ô ZLEM G E N Ç 1982 Samsun dogumlu olan yazar, lisans egitimini 2003 y1lmda Samsun Ondokuz May1s Üniversitesi'nde tamamlad1ktan sonra, 2007 y1lmda Tokat Gazi Osman Pa§a Üniversitesi'nde "Fransiskenlerin Orta Çag Avrupasz'ndaki Ônemi ve Orta Çag Avrupasz'na Etkisi" ba§hkl1 tezi ile

Yüksek Lisans, 2012 yilmda Ankara Gazi Üniversitesi'nde "Char/emagne ve Karolenj Ronesanst'' ba§hkl1 tezi ile doktora egitimini tamamlam1§nr.

Ardmdan Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Cografya Fakültesi, Latin Dili ve Edebiyan Bõlümü'nde ikinci bir yüksek lisans egitimi almi§nr. Üniversite õgrencileri için ders kitab1 olarak tasarlanan "Orta Çag Avrupa Tarihi" adh kitabm editõrlügünü yapm1§ ve üç bõlüm yazarak katk1da

bulunmu§tur. "Birle1ik Avrupa'nm Mimarz $arlman ve Karolenj Ronesanst '', "Orta Çag'zn ilk Laik Biyografisi

Einhard Vita Karoli Magni" ve "Erken

Orta Çag Avrupasz'nda Hayat, Frank/ar Ôzelinde, Pactus Legis Salicae Çevirisiyle" adh kitaplan bulunan yazar, 2013 y1lmdan bu yana Samsun

Ondokuz May1s Üniversitesi' nde õgretim üyesi olarak gõrev yapmakcad1r. Evli ve bir çocuk annesidir.

ÍÇÍNDEKiLER

ÕNSÔZ

7

1

ORTA ÇAG AVRUPASI'NA DAÍR

11

2

ORTA ÇAG AVRUPASl'NDA KiTAP

17

3

ORTA ÇAG AVRUPASI'NDA DÍL VE YAZI

69

4

ORTA ÇAG AVRUPASl'NDA TAKViM / ZAMAN

93

5

ORTA ÇAG AVRUPASl'NDA VERGÍ SÍSTEMÍ

113

6

ORTA ÇAG AVRUPASI'NDA TATÍL

143

7

ORTA ÇAG AVRUPASI'NDA OCAK-ARALIK TATÍLLERi

153

8

BÍR ORTA ÇAG KALESÍNDE YA$AMAK

185

9

ORTA ÇAG AVRUPASI'NDA ÇAN GELENEGÍ

199

1O

ORTA ÇAG AVRUPASI'NDA BANYO VE TEMiZLiK KÜLTÜRÜ

215

11

1346-1351'DE YA$ANAN KARA ÔLÜM DI$INDA ESKi ÇAG'DAN ORTA ÇAG'A SALGINLAR

231

12

1346-1351 VEBA SALGINI: KARAÔLÜM

247

13

14. YÜZYIL VEBA YAZARLARINA ÔRNEKLER: FOLIGNOLU GENTILE VE GIOVANNI VILLANI

261

KAYNAKÇA

273

DÍZÍN

297

5

Ô NSÔ Z

Bu kitabm hikâyesi pandeminin ülkemize geli§i ve bizim evlere hap­ solmam1zla ba§lad1. Bahsi geçen süreçte bir dizi çevrimiçi yaym ve program yapilarak insanlara ula§tlmaya çal1§ild1. Aslmda biz de bu dü§Ünceyle yola ç1kuk ve sevgili õgrencim Çagatay Yegen ile "Doç. Dr. Ôzlem Genç ile Orta Çag Avrupas1'na Dair" ba§hg1 altmda 1 Temmuz 2020'de ba§layan ve tam bir yil süren bir sõyle§i serisi gerçekle§tirdik. Ítiraf etmeliyim bu sõyle�ilerin bir gün bilimsel bir kitaba dõnü§mesini hiç dü§ünmemi§tim, tek niyetim konuya ilgi duyanlara dogru bilgileri ula§mmaku. Bu noktada Kronik Kitap'tan Adem Koçal beyefendiye çok te§ekkür etmek isterim, onun teklifl ile bu noktaya gelindi. Sõyle§i serimiz bu alanda Türkiye'de daha õnce yap1lmad1g1 ka­ dar uzun soluklu oldu. Orta Çag Avrupas1'na dair, çogu daha õn­ ce hiç deginilmeyen, 27 farkl1 konuda 34 haftal1k bir okuma dizisi olu§turduk. Sõyle§i formatm1 kulland1g1m1z için verdigimiz bilgi­ lerin dipnotlan yoktu. Bu nedenle konulan bilimsel dipnotlu bir esere dõnü§türmek için uzun süre üzerine çalt§mam gerekti. Bilim­ sellige leke sürmemek adma kaynagma ula§amad1g1m baz1 bilgileri ç1kard1m ve pek çok yeni bilgi ekleyerek yepyeni bir eser ortaya koy­ maya gayret ettim. Bugün ula§t1g1m noktadan ve masamda duran eserden son derece memnunum. Konu say1s1 çok ve içerigi çe§itli oldugu için tüm konulan tek bir ciltte toplamak yakla§tk 500 sayfal1k agtr bir kitap sunmak de­ mekti. Okuyucuyu bir anda bu kadar bogmamak için konulan ikiye 7

ÔZLEM GENÇ

bõlmeye ve iki cilt halinde yay1mlamaya karar verdik. Bu noktada sõyle§i serimizde olmayan baz1 yeni konulan da esere dâhil ettigi­ mi belirtmek isterim. Aynca elimden geldigince ana kaynak kul­ lanmaya, gõrsel malzemeye yer vermeye ve b�hklan Antik Roma ve Yunan miras1 üzerinden ele alarak Orta Çag' m sonlanna kadar getirmeye çah§Um. Bõylece her bir konunun olu§um süreçlerinin de kavramlacagm1 dü§ündüm. Elinizde tuttugunuz bu eser ülkemizde Orta Çag Avrupas1'na dair daha õnce deginilmemi§ kitap, dil ve yaz1, takvim ve zaman, vergi sistemi, tatil anlayt§l ve y1l boyu tatiller, bir Orta Çag kalesin­ de y�amak, çan gelenegi, banyo ve temizlik kültürü gibi konulara yer vermektedir. Bunlara ek olarak pandemi dõneminden geçmemiz dolaylSlyla Eski Çag'dan Orta Çag'a salgmlar, Kara Ôlüm adi verilen büyük veba salgm1 ve 1 4. yüzyil veba yazarlanndan olan Folignolu Gentile ve Giovanni Villani'ye de ayn ba§hklar halinde deginilmi§­ tir. lkinci ciltte ise g1da maddeleri, yemek ve sofra kültürü, siradan kadmlar, a§k, j inekoloji, evlilik ve bo§anma, çocuk olmak, ya§hhk, saç-sakal-b1y1k, hac1 olmak, hayir i§leri, manasur hayau, yoksulluk ve dilencilik, dilenci tarikatlar, hirsiz olmak, intihar, reklam ve hay­ van konulan incelenecektir. i§lemeye çal1§Ug1m1z tüm konular Orta Çag Avrupas1'nda ya­ §ayanlann kendilerinden õnceki kültürlerden neleri miras ald1kla­ nm, zihinsel altyap1lanm, kültürel õzelliklerini, y�ayt§lanm, nelere õnem verdiklerini, ne zorluklar çektiklerini, çocuklarm, kadmlarm, y�hlann dünyasm1, dogumdan õlüme giden süreçte ba§lanna ge­ lenleri, kendilerini yõnetenlerle ili§kilerini, ald1klan cezalan, kilise ya da dinden ne kadar etkilendiklerini, dt§andan bakanlar tarafm­ dan nas1l gõründüklerini ve burada belirtemeyecegim kadar çe§itli daha pek çok hususu okuyucunun dikkatine sunacakur. Orta Çag Avrupas1' m anlamanm yolunun sosyal hayan anlamaktan geçtigini dü§Ünen biri olarak, seçtigim konulann, büyük resmi net bir §ekil­ de gõrebilmek için, ilmek ilmek i§lenmi§ küçük parçalar olduguna inamyorum. 8

O RTA ÇAC AV R U P A S I

Bu eserin ortaya ç1kmasmda yol arkada§tm olan sevgili õgren­ cim Çagatay Yegen'in emegi çok büyük, ciddi zaman aymp her konuyu tek tek inceledi, gõrseller ekledi, kendisine minnettanm. Kronik Kitap ailesinden Saym Adem Koçal ve editõrümüz Saym Can Uyar beyefendilere ilgi ve alakalan için çok te§ekkür ediyorum. Elbette en büyük te§ekkürüm, hem bir y1lltk sõyle§i dõneminde hem de bu eserin olu§umu sürecinde, kendi akademik çalt§malanm bir kenara btraktp her daim beni õnceleyen, hafta sonlan bile çal1pbilmem için gereken her türlü kolayltg1 saglayan sevgili e§im Dr. Ahmet Genç içindir. Õzlem Genç 2022

9

1

ORTA ÇAG AVRUPASl'NA DAiR

Orta Çag Avrupas1 denince akhm1za neler gelmeli ya da gelmemeli? Ôncelikle yakla§ik 1 .000 y11hk bir dõnem gelmeli. Süreç çok uzun oldugu için standart õzelliklerle tammlamak oldukça zor ancak ge­ nel bir §eyler sõylenebilir. Dõnemin tamammda dinin ve dolay1s1yla kilisenin etkin bir rolü var ve bu rol kiliseyle dünyevi iktidar arasm­ da zaman zaman õnemli sorunlar ya§anmasma neden oluyor. Or­ ta Çag, modem hukuki sistemlerin §ekillenmeye ba§lad1g1 dõnem olmasmm yanmda sava§lar, saldmlar ve ku§atmalarla dolu oldugu için insanlann ilk ihtiyac1 güvende olmakm. Bu nedenle, Merkeú/ Yüksek Orta Çag ( 1 1 .- 1 3. yüzy1l) dõneminden itibaren insanlar, saglam yap1lar olan kalelerde ya§amay1 tercih etmi§lerdir. Bu bag­ lamda erkekler için en geçerli ͧ de askerliktir. Din ve askeri sistemin baskmhg1, Haçh Seferleri gibi e§i benzeri gõrülmemi§ olaylarm ya­ §anmasm1 saglamI§tlr. Aksi hâlde o kadar insam harekete geçirmek mümkün olamazd1. Hayvanc1hk ve ticaret de var olmakla birlikte tanma dayal1 bir ekonomi sõz konusu oldugundan, topraga dayah bir sistem ve serf dedigimiz topraga bagh yan kõle i§çilerle kar§Ila§IrIZ. Ôzellikle üni­ versitelerin kuruldugu dõneme kadar okuma yazma oram son de­ rece dü§üktür. Bu nedenle yaz1h gelenekten ziyade sõzlü gelenek hâkimdir. T1bbi olarak da manasmlann hâkim oldugu uygulamalar gõrülür. Orta Çag t1bb1 e§ittir manastlr t1bb1 ifadesinin nedeni buna 1 1

ÔZLEM G E N Ç

dayamr. Baz1 istisnalar dt§mda kadmlann çok geri planda kald1g1, çocuklann küçük eri§kinler olarak gõrüldügü ve erken ya§larda ev­ lendirildigi bir dõnemdir. Geç dõnemde ktd1klar ve salgm hastal1k­ larla mücadele edilmi§tir. Egitim ve saghk hizmederi, yoksullar ve ihtiyaç sahipleri hariç, paral1d1C. Orta Çag denildiginde, akl1m1za gelmemesi gerekenlerin ilki "karanhk'' bir dõnem oldugu flkridir. Hümanist dü§ünürlerin or­ taya att1g1 bu yakt§t1rma, bilinmezligi ifade etmekte, degersizlik an­ lam1 ta§1maktad!f. Oysa bu dõneme ait veriler tamamen karanhkta degildir. En az1 erken dõnemde olmakla birlikte, õzellikle Karolenj Rõnesans1 sayesinde, o dõnemde yazilmt§ pek çok esere sahibiz. Ín­ sanlar çok cahil degillerdi. Okuma yazma oram dü§üktü ama Le Goff'un da dedigi gibi dünyanm düz oldugunu dü§Ünmüyorlard1 ya da etraflanndaki dünyadan habersiz degillerdi. Cad1hk meselesi vard1 ama cad1lann yaktlmas1 çogunlukla 1 7. yüzy1ldayd1. insanla­ rm pislik içerisinde ya§ad1g1 bir dõnem degildi. insanlar günümüze oranla çok çok daha az banyo yap1yorlard1 ve tuvalet kültürü çok farkl1yd1 ancak y1kanamasalar da kõtü kokmamak için çaba sarf edi­ yorlard1. Orta Çag halkt §iddete meyilli bir halk degildi. Íntikam almak, hatta bunun için adam õldürmek normal ve onurlu kabul ediliyordu ama suçlular en agir §ekilde cezalandmhyordu. Dolay1s1yla Orta Çag Avrupas1, §iddetin geli§igüzel ya§and1g1 bir yer olarak gõrülemez. Bunlann yanmda ula§lm da çok kts1tl1 degildi. Her ne kadar Ren ve Tuna nehirlerinin õtesine geçilmese ve Roma impara­ torlugu' ndan kalma yollar büyük oranda tahrip edilmi§ olsa da var olan yol agi aktif bir §ekilde kullamhyordu.

Orta Çag Avrupas1 çalt§mak ya da an.latmak için dogru yol nedir, nasd bir yak.1�1m benimsenmelidir? Ôncelikle dil bilmek gereklidir. Modem dillerden bahsetmiyorum, onlardan en az birini iyi düzeyde bilmek zaten wrunlu ancak Or­ ta Çag Avrupast çalt§acaksamz Latince õgrenmelisiniz. Eserlerden çogunun çevirisi var, kaynak diline ne gerek var gibi bir yakla§1m, 12

O RTA ÇAG AV R U PASI

yaptlacak en büyük hatadir. Çeviriler bir yerde mutlaka yorum ba­ nndmr, bu kaçm1lmazd1r. Dolay1S1yla bize dü§en ana kaynag1 gõr­ mektir. Yorum yapmak gerekliyse -ki bazen gereklidir- bunu, okur­ lanmzm anlayabilecegi §ekilde yapmahsm1z. ikinci olarak Orta Çag Avrupas1 çal1§acak olan herkes mutlaka Roma tarihi bilmelidir. Sadece siyasi degil bilhassa Roma sosyal ta­ rihini bilmeden Orta Çag Avrupas1'm anlamak mümkün degil. Hu­ kuk, ekonomi, ticaret, tanm, egitim ya da aklm1za gelebilecek her alanda Orta Çag, Roma'nm mirasç1S1d1r. Aksini dü§Ünmek, dõrt i§lem bilmeden denklem kurmaya, problem çõzmeye benzer. Bu durumda da ortaya koydugunuz çali§ma hep bir hata banndmr. Ül­ kemizdeki Orta Çag Avrupa tarihçiliginin en büyük sorunu da bu. Mudaka diger disiplinlerden faydalamlmal1; antropoloji, arke­ oloji (õzellikle erken dõnem için), sanat tarihi, edebiyat, cografya, felsefe, sosyoloji ve hatta müzik. Ben derslerime haz1rlamrken de ders anlamken de Orta Çag Avrupas1' na ya da Endülüs medeniye­ tine ait müzikleri dinliyor, dinletiyorum. Çok motive edici oluyor. Mümkünse o dõneme ait materyaller kullanmak da õnemli. Elbette o günün §ardanm yaratmam1z, ürünlerini kullanmam1z mümkün degil ancak õgrencilere az da olsa o ruhu a§tlayabildigi­ mizde, dõnemi de konuyu da çok daha iyi õzümsüyorlar. Ôrnegin õgrencilerimle balmumu tableder hazirlamay1 ya da yapay ku§tüyü kalemlerle yaz1 yazmay1 deniyoruz. Roma Tarihi dersinde tariflerine sad1k kalarak haz1rlad1g1m yemekleri tad1yoruz. Mesela bir õgren­ cime, õzel olarak diktirdigim bir toga1 giydiriyorum ya da orijinal boyudarma gõre haz1rlad1g1m gúuiiusu ve scutumu ellerinde tutabi­ liyorlar. Roma dõneminde õzellikle kadmlarm oyun oynamak için kulland1klan gerçek a§Ik kemiklerine temas ederek oyunun nas1l Sadece vatand� olanlann giyebildigi bu giysi, tunik üzerine sanlan, 5, 5.5 metre uzunlugunda, genelde yanm daire �eklinde, yünden bir kum� parças1 idi. Diki�siz bir manto gõrevi gõrürdü. Daha çok erkekler giyerdi. MÔ 2.yüzytldan itibaren kadmlann giymesi tamamen yasaklanmt§tlf. Giyen ki§inin statüsünü belirlerdi. Recai Tandogan, "Roma Dõnemi Erkek Ktyafetlerine Bakt{, s. 5. https://www. academia.edu/25229533/Roma_D%C3%B6nemi_Erkek_K%C4%B l yafetleri Eri§im: 02.08.2022. 13

ÔZLEM GENÇ

oynand1g1m deneyimleyebiliyorlar. 2 Bõylece o dõnem insanlarmm hislerini bir nebze de olsa anlayabileceklerini umuyorum.

Yol gõstermesi açmndan õgrenciler Latinceyi nastl õgrenebilirler, siz nastl õgrendiniz? Ülkemizde hem bõlüm hem kurs noktasmda Latince õgretimi çok smuh ama son dõnemde, belki pandeminin bir getirisi olarak, Cengiz Çevik gibi baz1 uzmanlar Youtube üzerinden anlaumda bulundular. Bunlarm baz1lan devamh hâle gelmeye b�lad1. Bu, alamm1z için ha­ rika bir geli§me. Aynca az da olsa, sevgili Çigdem Oürü§ken hocam1zm Descartes Latince Ôgreniyor adl1 eseri gibi, Türkçe yazilmt§ gramer kitaplan da var. Birebir ders dinleyebilecekleri hocalar1 yoksa bunlan degerlendirebilirler. Latince zor bir dil. Cümle kurulumu bir parça di­ limize benzese de diger pek çok aç1dan farkl1, dolay1s1yla sürekli tekrar gerektiriyor. Bence en õnemlisi kararl1 olmak, pes etmemek. Ankara Gazi Üniversitesi'ndeki doktora egitimimin ba§lan­ g1cmda degerli hocam Prof. Dr. Altan Çetin'in yõnlendirmesi ve tabiri caizse nefes ald1rmay1§! sayesinde Latince ile tam§tlm. Ken­ disine minnettanm. Ankaràda oldugum için §anshyd1m, Dil ve Tarih-Cografya Fakültesi'ndeki (DTCF) hocalanmm izniyle lisans ve lisansüstü derslere kauld1m, açilan õzel kurslara devam ettim. Çevrimiçi õzel dersler ald1m ve en sonunda 20 l 9'da DTCF Latin Oili ve Edebiyatt Yüksek Lisans programm1 tamamlad1m. Yalmz hocalanm bile, "ogrendim, biliyorum" demezken benim sõylemem yak1§1k almaz. Bu bir süreç, her gün yeni bir §ey õgreniyorum. Ba­ zen bir kelime üzerine günlerce ara§tlfma yap1yor, dü§ünüyorum. Biliyorum demek kolay, bilmek o kadar kolay degil.

Neden çogunlukla Erken ve Merkezi/Yüksek Orta Çag çalt�1yorsunuz? Erken Orta çag'1 digerlerinden ayiran õzellikler nelerdir? Orta Çag ruhu, õzellikle geç dõnemde yava§ yava§ kayboluyor. insanlar kendilerinin, güçlerinin farkma varmaya ba§liyorlar ve 2

Bu kemikleri Azeri õgrencilerim Azerbaycan'dan getirdiler. 14

O RTA ÇAG AV R U P A S I

kilisenin hâkimiyeti zay1füyor, õzgürlükçü hareketler, isyanlar orta­ ya ç1ktyor, felaketler daha çok ya§amyor. Ulus dilleri õnem kazan­ maya ba§hyor, uzak bõlgelerle artan etkile§im sonucu hem flziksel hem de zihinsel dünya degi§iyor. Teknoloj i her alanda kendini gõs­ termeye ba§layarak sava§larda bilek gücünün yerini al1yor, tanmda ve sanayide insana olan ihtiyac1 azaluyor. Bu õmekler artmlabilir, velhas1l Orta Çag' 1 Orta Çag yapan unsurlar kaybolmaya ba§hyor. Yine de elbette çal1§t1g1m dõnem seçimim bir tercih meselesidir. Roma imparatorlugu'nun y1k1ld1g1 5. yüzy1ldan 1 0. yüzy1lm sonlarma kadar devam eden Erken Orta Çag, Avrupa cografyas1 için bir geçi§ dõnemidir. Antik dõnemin mirasmm devralmd1g1 ve günümüz modem devletlerinin olu§maya b3.§lad1g1, modem halk­ larm kimlik kazand1g1 dõnemdir. Çok kõklü bir miras sõz konusu­ dur. Kavimler Gõçü sonras1 gelen yeni yerle§imciler õnce bu mirasa hayran olmu§ sonra da õzümseyerek yava§ yava§ kendi kültür ve gelenekleriyle harmanlami§lardlf. Bõylece Roma temelleri üzerinde yükselen günümüz modem anlayi§lannm, Avrupa kimliginin to­ humlan at1lm1§t1r.

Bati Roma i mparatorlugu'nun yiloh�mdan sonra Avrupa'da neler oldu? Batt Romà nm y1k1h§mdan sonra Avrupa'da kalan hâkim güç kili­ seydi. Bu hâkimiyet, Geç Orta Çag' a kadar artarak devam etti ve sonra etkisi yava§ yava§ azald1 . Kavimler Gõçü ile Avrupa içlerine yerle§meye ba§layan barbar denilen Germen kõkenli halklar, Ro­ mà mn izniyle askeri hizmet kar§ihgmda Roma topraklanna zaten yerle§mi§lerdi, bunlara Joederatus denilmektedir. Roma ordusunda gõrev yapan Germen komutanlar zamanla yükseldiler ve Romànm gücünün iyice zay1flamas1 ile etkinlikleri arttl. imparatorlugun y1ktlmasmdan sonra ise yerle§tikleri topraklarda kendi idari sistem­ lerini kurdular. Bu halklarm en ba§anhs1 Franklardlf. Yerle§tikleri topraklara o dõnemde Frankia; bugün Fransa adi verilmektedir. En etkin güç kilise oldugu için bu halklar kilise ile iyi geçindi­ ler. Yóneticilerin me§ruiyeti ve halklarma sõz dinletebilmeleri için 15

ÔZLEM GENÇ

bu gerekliydi. Zamanla ba§a geçen krallar en yüksek dini lider olan papadan onay almaya ba§lad1lar. Erken Orta Çag'da ba§layan bu uygulama tüm çag boyunca sürdü, zaman zaman papa-imparator çeki§melerine neden oldu. Germenler, Romànm y1kih§1yla birlikte eskiden Roma toprak­ lannda ya§ayan Romal1 halk ile bir arada ya§amaya ba§lad1lar. Bu durum her aç1dan onlardan etkilenmelerini, pek çok §eyi õgrenme­ lerini sagladi. Ôrnegin Romànm çok kõklü bir yaz1h gelenegi vard1 oysa Germenler sõzlü gelenege sahiptiler. Devletlqmeyle birlikte ilk i§ olarak sõzlü yasalarm1 yaz1ya geçirdiler. Ekonomik sistemlerini, tanmsal faaliyetlerini hatta giyimlerini bile yenilediler. Bu durumu, belki de ceza hukuku hariç her alana genelleyebilirsiniz çünkü ce­ zalar ve yarg1lama konusunda Germenler son derece tutucuydular. Tüm bunlarm sonucu olarak da Roma miras1 üzerinde, Roma-Ger­ men sentezinden olu§an yeni bir medeniyet in§a ettiler. O medeni­ yet, bugünkü Avrupà nm temellerini olu§turmaktadir.

16

2 ORTA ÇAG AVRUPASI'NDA KiTAP

Çag ve Orta Çag Avrupas1'm kitaplar õzelinde kar�tl�ttrabilir miyiz?

Antik

Antik Çag'da yazarlar papirüsten 1 yap1lma rulolara yazarlar ve bunlan kutularda ya da õzel yap1lm1§ bõlmelerde saklarlard1. Bu rulolar yap1larmdan õtürü zarar gõrmeye çok müsaitti, bu nedenle de ne yaz1k ki günümüze bunlann çok fazia õrnegi ula§amam1§tlf. Orca Çag'da ise hayvan derisinden yapilan par§Õmen kullamlud1. Par§Õmenlerin bir araya getirilmesiyle olu§turulan e! yazmas1 ese­ rine kodeks2 adi verilir; iki levha arasma ciltlenmi§ daha dogrusu baglanmI§, çift yapraklardan/sayfalardan olu§an bir tür kitapm. Orca Çag'da yap1lan kitaplar ah§ap kapaklar arasmda oldugu için daha iyi korunabilmi§tir. Dolay1s1yla günümüze daha çok õrnek ula§abilmi§tir. Bau dünyasmda iklim ve cografyanm avantaj1 saye­ sinde, kesim amaçli besicilik õn planda oldugu ve hayvanlann her §eyinden faydalamld1g1 için paqõmen daha yaygmdu. Dogu'da

2

Papirüs kulla01m1 için bkz.: Lucian Reynhout, "Stages in Manuscripts Production", 7he Oxford Handbook of Latin Paleography, Ed.: F. Coulson, R. Babcock, Oxford University Press, New York, 2020, s. 585; Cornelia Rõmer, "lhe Papyrus Roll in Egypt, Greece and Rome", Companion to the History ofthe Book, 2nd Edition, Ed. S. Eliot, J . Rose, John Wiley & Sons Ltd., West Sussex, 2020, s. 1 9 1 -202. Michelle P. Brown, "lhe Triumph of the Codex: lhe Manuscript Book Before 1 1 00", Companion to the History of the Book, Ed. S. Eliot, J. Rose, 2nd Edition, Ed. S. Eliot, J. Rose, John Wiley & Sons Ltd., West Sussex, 2020, s. 203-2 1 8. 17

ÔZLEM GENÇ

hayvanc1hk kesim degil besi ve yeti§tiricilik aguhkhyd1, dolay1s1yla hayvan derisi kitap yap1mmda kullamlamayacak kadar degerliydi.3

ParJÕmen kelimesinin kõkeni nedir? Pergament için dilimizde kullamlan par§Õmen4 kelimesi, Avrupa dillerinden õzellikle de Frans1zcadan almma bir kelimedir. Modem anlamda iyi cins kâgu için kullamlmaktadu. 5 Eski Çag'da paqõmen için kullamlan pergament kelimesi ise pergamena §eklinde ilk kez imparator Diocletianus'un MÔ 30 l 'de fiyatlarla ilgili ç1kard1g1 fer­ manda (Edict Diocl., 7, 38) ve sonrasmda Jerome'un (3 5 5-420) bir mektubunda (ad jovin et Euseb. , VII, 2) geçmektedir. Kelimenin kõkü, Pergamon/Bergama §ehri olarak gõsterilmektedir. Plinius'un (Doga Tarihi, 1 3 .70) Romal1 âlim Varro'dan aktard1g1 bilgiye gõre, MlSlr kral1 Ptolemaios ve Bergama Krali II. Eumenes (MÔ 1 971 60/59) birbirlerinin kütüphaneleri kiskanmaktadir. M1sir kral1 iskenderiye'de kütüphane in§a ettirdiginden ve kiskançligmdan pa­ pirüs ihracatm1 yasaklamI§, bunun üzerine Bergamàda kütüphane6 in§a ettiren Eumenes dõneminde, par§Õmen icat edilmi§tir.7 Par­ §Õmenin çok eski devirlerden itibaren Anadolu'da kullammmdan dolay1 bu bilginin çok da dogru olmad1g1 anla§ilmaktadir. Bilim insanlan bugün, Suriye Kral1 Antiochos'un MÔ 1 70- 1 68 y1llarmda M1s1r' a saldirmast ve Ískenderiye'yi i§gal etmesinden dolayt papirüs ihracatmm kesintiye ugrad1gm1; bu nedenle eskiden beri zaten var olan paqõmenin Hellenistik dõnemde Bergama'da kitap yazmak 3 4

5

6

7

Orta Çag Avrupas1'nda kitap konusunda Ahmet Altunb#m verdigi degerli bilgilere sosyal medya hesaplan üzerinden ul�ilabilir. Michael Clanchy, "Parchment and Paper: Manuscript Culture 1 1 00- 1 500", Companion to the History of the Book, Ed. S. Eliot, J. Rose, 2nd Edition, Ed. S. Eliot, J. Rose, John Wiley & Sons Ltd., West Sussex, 2020, s. 2 1 9-234. Par§Õmenin maliyeti ve fiyau için bkz.: Orietta Da Rold, Paper in Medieval England, Cambridge University Press, Cambridge, 2020, s. 87-88. Bu kütüphanenin akibeti için bkz.: Nuray Y1ld1z, "Antikçagda Bergama'nm Kültür Aktanmmdaki Rolü ve Kitabm Olu§masmda Paqõmenin Ônemi", II. Uluslararas1 Bergama Sempozyumu Bildirileri, Bergama, 20 1 9, s. 3 1 7. Demet Saglam, "Par§Õmenin Tarihçesi ve Geleneksel Yap1m Teknigi", 1l Uluslara­ ras1 Bergama Sempozyumu Bildirileri, Bergama, 20 1 9, s. 245. 18

O RTA ÇAG AVRU PAS I

üzere tasarland1g1 ve rulo hâline getirilerek kullamlmaya ba§lan­ d1gm1 dü§ünmektedir. Bu malzemeye pergamene, somation, derma gibi adlar verilmi§, kodeks degil rulo §eklinde kullamlmt§ttr. Orta Çag Avrupas1' ndaki kodeks §eklinde kullammm Romàdan miras almd1g1 dü§ünülmektedir. Anadolu nemli bir iklime sahip oldugu için burada yap1lan kazilardan günümüze gelen par§Õmen kalmus1 bulunamamt§ttr. 8 Orta Çag Avrupas1' nda kodekslere numaralar ve­ rilmeye ba§lanmt§ ancak bu numaralar yalmzca bir taraftaki yapraga verilmi§tir. Yapragm her iki tarafma numara verme sistemi matbaa­ ntn bulunu§uyladu.9 Antik dõnemde

de par�õmen kullamliyor muydu?

Bergamàda kitap yaz1m1 için kusursuz hâle getirilene kadar daha az i§lenmi§ ya da i§lenmemi§ deriler yaz1 için kullamhyordu. Roma par§Õmen kullammm1 Bergamàdan ald1 ve rulodan kodeks hâline dõnü§türdü. Bunda Roma Ímparatorlugu'nun son zamanlannda Germen akmlan nedeniyle ya§anan zorluklardan dolay1 papirüs te­ mininin zorla§masmm da etkisi olmu§tur. Par§Õmen, not al1p ka­ ralama yapmak, taslak-müsvedde olarak kullanmak için balmumu tabletlerden daha elveri§liydi. Gerçi Quintilianus (35-yak. 96), kolay silindigi ve mürekkep kullamm1 sebebiyle dikkat dagttmad1gmdan balmumunu tercih etse de gõzleri zay1f olanlara par§Õmeni tavsiye ederdi çünkü par§Õmende beyaz zemin üzerine siyah ile yaz1hyordu ve yaztlanlarm gõrülmesi daha kolayd1. Aynca büyük harfler kullam­ labiliyordu. Cícero {MÔ 1 06-43) dõneminde de paqõmenin yaygm olarak kullamld1gm1 biliyoruz. 2. yüzy1la gelindigindeyse par§Õmen art1k çok kullamhr olmu§tu. Plutarkhos (46- 1 20?) da onu kullam­ yordu. Edebi eserleri paqõmen üzerine yazan ilk ki§i Martialis'tir 8

9

Nuray Y1ld1z, "Eskiçagda Yaz1 Malzemesi Olarak Kullamlan Par�õmen", Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türklük ArOjttrmalarz Dergisi, S. 5, 1 989, lscan­ bul, 1 990, s. 338. Calkins 1 983, s. 1 6'dan akcaran Tümay Hazinedar Co�kun, "Bizans EI Yazmala­ nndaki lncilci Minyacürlerden Cam Hokkalar", Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 36 (!), Haziran 20 1 9, s. 1 64. 19

ÔZLEM GENÇ

(40- 1 02) . ilk zamanlar papirüs daha degerliyken sonradan par§Õmen onun yerini almi§ttr. 4. yüzy1ldan itibaren senato belgeleri ve hukuk metinleri de par§Õmene yaz1lmaya ba§land1. Aynca kolay y1rt1lmad1g1 için borç senetleri de ona yaz1hr olmu§tu. Par§Õmenin ta§mmasmm, üzerine yaz1 yaz1lmasmm kolayhg1, her iki yüzünün (recto ve verso) de kulla01lmas1, ucuz ve aç1k renk olu§U Roma imparatorlugu' oda yaygmla§mas101 saglamI§ttr. 1 0 Diger õzelikleri arasmda alev almama­ s1, üzerindeki yazilarm okunmasmm gõzü yormamas1, hat ve tezhip sanacma uygunlugu, neredeyse hiç y1rulamamas1 da sayilmal1d1C. 1 1 Tüm bu nedenlerle papirüs yazmalar 4 . yüzy1lda par§Õmen üzeri­ ne geçirilmeye ba§lanmI§, (Valentinianus 372'de kütüphanelerdeki papirüslerin par§Õmene akcanlmas101 emretti) bõylece günümüze kadar gelmeleri saglanmI§Cir. 5. yüzy1lda ise õzellikle dini metinler par§Õmene yaz1hr olmu§tU. Ba§ka bir husus 4. yüzyilda par§Õmen üzerine yaz1lan metinler bir e§ya gibi miras hukukunda yer bulmu§, miras b1Cakilabilir bir nesne konumuna gelmi§tir. 1 2 Bunlara "liber" adi verilmi§ ve bu kelime kitap anlammda kulla01lm1§t1r.

Bugün Orta Çag el yazmalarma nereden ul�tlabilir? Dünyadaki en geni§ Orta Çag el yazmas1 koleksiyonuna sahip kü­ tüphaneler, Londràdaki British Library ve Paris'teki Bibliotheque Nacionale de France'dlf. Aynca Roma'daki Vatikan ve Floransàdaki Laurencian Kütüphanesi (Biblioteca Medicea Laurenziana) de geni§ koleksiyonlara sahiptir. Bu eserler sadece bilim insanlarmm ula§a­ bilecegi eserlerdir çünkü çok degerlidirler, hazine olarak gõrülürler. Bazen õzel zamanlarda sergilendikleri de olur. Neyse ki günümüzde pek çogu dijical hâle getirilerek dijital ortamda da sergilenmektedir­ ler. Bu sayede onlan bizler de gõrüp kullanabiliyoruz. 1O 11 12

Y1ld1z, agm, s. 348. Lütfü Dagc�. "Anadolu'da Tabakç1hk Karatabak Zanaau ve Par§Õmen", //. Ulus/araras1 Bergama Sempozyumu Bildirileri, Bergama, 20 1 9, s. 295. Bu sorunun cevabmda verilen bilgiler için bkz.: Nuray Y1ld1z, "Eskiçagda Yaz1 Malzemesi Olarak Kullamlan Par§Õmen", Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fa­ kültesi TUrklük Àrlljttrmalan Dergisi, S. 5, 1 989, lstanbul, 1 990. 20

O RTA ÇAG AVRUPAS I

Orta Çag Avrupas1'nda el yazmalar1m kimler kopyaltyordu? Orca Çag Avrupas1'nda13 bu i§i üstlenenler manasttr ke§i§leriydi çünkü ruhban sm1f okuma yazma bilen tek s1mfo ve ilimle ugra­ §an da onlard1. Ônceleri kendi odalannda, sonra geni§ kütüpha­ nelerinde scriptorium1 4 denilen õzel yaz1 odalannda el yazmalanm usulüne uygun §ekilde kopyal1yorlard1. Buras1 soguk bir odayd1 ve mum yakmak yasaktt çünkü yangm ç1kabilirdi. Hava kararana ka­ dar burada çah§1hrd1. Yapay l§tk yazmalara zarar verdiginden, gün l§tgmdan faydalanmak için bu odalara büyük camlar yapm1§lard1. Hep beraber mi vardiyah mi çah§tyorlard1 kesin olarak bilmiyo­ ruz ama 8 1 6-836 arasmda Aziz Gall Manastm'nda yakla§tk 1 00 müstensih; yani yaz1 kopyalayanm çah§ttg1 iddia edilmektedir. Bu gerçekse kisa süreli vardiyalar hâlinde çah§tyor olmahydilar. Müs­ tensihler, aym yaz1 §eklini kullamyorlard1 çünkü bir manasttrda kopyalanan eserin digerlerinde de kopyalanabilmesi için okuna­ bilmesi gerekliydi. Bu i§, saatler alan son derece dikkat isteyen bir i§ti. Bu dõnemde yeni eser yazmaktan çok var olan eserlerin kop­ yalanmas1 yap1ld1g1 için orij inali kay1p olan pek çok esere bugün sahip olabiliyoruz.

ParJÕmen nastl yazmaya ha:ur hâle getiriliyordu? El yazmalarmm yap1mmda, Geç Antik Çag'dan itibaren papirüs ye­ rine, par§Õmen kullamhyordu. Par§Õmen hayvan derisinden yapili­ yordu. 15 Hayvan derisini yaz1 yaz1labilir bir madde hâline getirmek 13

14

15

Orca Çag Avrupas1'nda kitap bõlümü haz1rlamrken Erik Kwakkel'in blogunda yaymlad1g1 yazilardan, b�hklardan yararlanilm1�ur. Bu konudaki aynnnh bilgiler için bkz.: https://medievalbooks.nl/ Gilbert Huddleston, "Scriptorium", Catholic Enyclopedia, vol. XIII, New York, 1 9 1 2, s. 635 . Cistercian yaz1haneleri için bkz. : Ana Suarez Gonzales, "Cistercian Scriptoria in the Twelfth and Thirteenth Centuries a Starting Point", Culture and Society in Medieval Ga//icia, Ed.: James D'Emilio, Brill, Leiden, 20 1 5 , s. 765-8 1 1 . Kullamlan hayvan derileriyle ilgili bkz.: Miranda Griffin, "Animal Skins and the Reading Self in Medieval Latin and French Bestiaries", lhe Futum of Medieval French: Essays in Honour of Sarah Kay, Ed.: J . Gilbert, M. Griffin, D. S. Brewer, Cambridge, 202 1 , s. 28 1 -2. 21

ÔZLEM GENÇ

çok yav� bir i§lemdi. Par§Õmeni haz1rlayacak olan ki§i, çogu di§i olmak üzere, koyun (York Íncilleri) , keçi, geyik, ceylan, antilop (M1m'da) ya da dana (buzag1, en iyisi buydu) derilerinden seçim yap1yor, 16 deriler hayvanm lallan yumu§asm diye üç ila on gün arasmda ah§ap ya da t� teknelerdeki taze sõnmܧ ya da tam sõnmemi§ hamur lavammdaki kireçli suda (alternatif olarak idrar ya da agaç külleri dolu bir teknede) bekletiliyordu. Bu süre zarfinda teknelerdeki su günde birkaç kez tahta bir çubuk il e kan §t mhyordu. Sonra hayvan lallan ve varsa kalan et parçalan (bir kütüge sürterek) temizleniyor; deri kireçten tem iz lenm esi yag lar mm yok edilmesi ve beyazlamas1 ,

için, iki gün tazeltath suda bekle tiliyor (bu �amada suyun içine, ko­ lajenleri parçalayan enzimler içerdigi için etçil hayvanlann, õzellikle kõpek ya da güvercinin dt§ktst konuyor, deri yumu§ayana dek ayak­ lar alnnda eziliyor, iki-üç saat hamur gibi yogruluyordu) ve yuvarlak ya da dikdõrtgen bir çerçeve içine s1k1 bir §ekilde gerilerek as1hyordu. Bu s1rada deri, kepçe kullamlarak steak su ile 1slanld1ktan sonra iste­ nen kalml1ga gõre lunellum17 denilen ve hilal §eklinde ucu olan bir b1çak ile kazm1yordu . i§lem çok dikkatle yap1lmahyd1 çünkü dogru miktarda baskt uygulanmazsa deride kolayca hasar olu§abilirdi. Bu nedenle bu ͧ gün­ lerce devam edebili­ yordu . Par§Õmenin haz1rlanabilmesi için kullamlacak olan de­ ri tabakas1 ortadaki corium tabakas1yd1 . Sõzü geçen tabaka­ nm ç1kamlmas1 için di§taki epidermis ve dermis tabakalan te­ m izlen meli ydi . Bu l. Derinin kireçli suda bekletildigi varil ornegi 16

Seçilecek hayvan cografyaya gore degi�iklik gosterebiliyordu. Dagt�' a gore dog­ mam1� ya da olü dogmu� kuzu, domuz, e�ek, kurt, y1lan. fil deiileri de kullanil1yordu. Dagta�, agm, s. 296.

17

Saglam, agm, s. 249.

22

O RTA ÇAG AV RU PASI

sürede çerçeve içinde­

ki deri s1cak bir yerde kururken sürekli ola­ rak geriliyordu. Varsa deri üzerindeki sinek 1smklarmm paqõmen §eritler ile yamanmas1 da õnemliydi. Sonuçta dayaniklt ve pürüzsüz bir par§Ümen elde edili­ yordu (par§Õmen 1slak­ ken çok kõtü, kuruy­ ken biraz daha az kotü koktugundan, derilerin i§lendigi yerler §ehrin dt§mda olurdu) . Yaz­ maya ba§lamadan on­ ce paqomenin yüzeyi

2. Gerilmii hayvan derisi

sünger ta§t tozu ile pü­ rüzsüzlqtiriliyor, üzerine yapt§kan bir pudra (tebe§ir tozu ile pudra hâline getirilmi§ kireç) serpiliyordu . Ardmdan par§Õmenin beyaz ve kusursuz olmas1 için kireçli su i§lemi tekrar ediliyordu. Üzerine resim yapilacak par§Õmen donuk olup yüzeyi pudra ile kaplanmal1yd1. Yü­ zeyin mürekkebi ve renkli boyalan emmesi için yap1lan bu i§lem her iki yüzeye de uygula01rd1. Íyi kalitede ince par§omene vellum deni­ yordu.18 Yazma için etli k1s1m tercih edilirdi. Etli olan iç yüzü beyaz ve daha düzgün, tüylü olan arka taraf san ve pürüzlü olurdu. Geni§ par§Õmen istenen olçülerde sayfalar hâlinde kesilir, yapraklar bifolia (Latince kar§1likl1 iki yaprak/sayfa) §eklinde kadamr, 8, 16 ya da 20 sayfa olacak §ekilde bir araya getirilerek iç içe geçirilirdi. Genelde dort yaprak almarak ikiye katlamr ve bunlardan her birine diploma adi verilirdi. Bu katlamalar sonunda paginae adm1 alan sekiz yaprakl1 bir kitap olu§urdu. En çok kullamlan kitap §ekli sekiz yaprakl1, 16 18

Paul Werner,

Vellum Preparation,

Orange Press, 2000, s .

23

3.

ÔZLEM GENÇ

sayfadan olu§an kitapu. 19 Bu §ekilde olu§an kita­ ba vo/umen2° deniyordu. Sayfalar katlamrken de­ rinin yaz1 yaz1lacak edi tarafmm içe gelmesine dikkat ediliyordu, daha õnce de sõyledigim gibi, killarm temizlendigi arka 3. Lunellum tarafa yaz1 yazmak daha zordu. Par§Õmen tabakas1 bir bütün hâlindeyken uçlannda kalan in­ ce ve yan saydam kenarlar kesilip ç1kart1hyordu çünkü bunlar kicap sayfas1 olmak için uygun degildi. Bu parçalar bazen çõpe au!tyor, ba­ zen de sm1fta not almak için ya da el yazmalanna eklemeler yapmak için kullamhyordu.

Kalem olarak ne kullamhyordu? Kalemler ku§ tüylerinden yap1!tyordu. 2 1 Sag elini kullananlar ku§un sol kanadmdan, sol elini kullananlar sag kanadmdan tüy kullanma­ !tyd1 çünkü en iyi egim bu §ekilde elde edilebiliyordu. Latincede ka­ nat anlamma gelen penna, bugünkü pen ' in kõkenidir. Penne denen içi oyuk silindir makarna da ad1m buradan almakcad1r. En iyi tüyler kaz veya kugunun d1§ kanat tüyleriydi. Bazilan kar­ tal, karga ve kuzgun tüyü kullamld1gm1 da belirtmektedir. Yine de bunlar kisa tüyler oldugu için ve bir kitap yazarken uzun tüy laz1m oldugundan karga ve kuzgun tüyleri çok s1k kullamlm1yordu. Ku§­ tan yeni ç1kanlan veya d1§anda bulunan tüyler esnekti ve sertle§mesi gerekiyordu. Kimi zaman birkaç ay kurumaya b1rala!trlard1 kimi za­ man da suda bekletilip, kurutulup, 1smlm1§ kum ile serde§tirilirlerdi. 19 20 21

Kicap yap1m1 için bkz. : Elaine Treharne, Perceptions of Medieval Manwcripts, Oxford University Press, Oxford, 2021, s. 20. Y1ld1z, agm, s. 323. Orca Çag Avrupas1'nda kaJem için bkz.: Melanie Holcomb, Pen and Pachment Drawing in the Middle Age1, Yale University Press, New Haven, 2009. 24

O RTA ÇAG AV RUPASI

Tüyün ince, yagh di§ derisi ve içindeki õzü bõylece kolayhkla ç1kanlabiliyor, geriye §effaf ve serc bir cabaka kahyordu. Müscensih, yuvarlak bir hac olu§mas1 için cüyün ucunu bir b1çakla22 yoncuyor, mürekkebi çekebilmesi için bir yank olu§turuyordu. Sonrasmda cü­ yün ucu, yaz1 foncuna uygun olarak bir b1çakla kenarlardan daralu­ hyor, bugünkü dolmakalem ucuna benzer bir hâle geciriliyordu. Ya­ ngm kullamm sonucunda giderek aç1lmas1 nedeniyle kalem ucunu sürekli keserek yenilemek gerekiyordu. Kay1dar günlük çali§an bir müscensihin bu i§lemi 60 kez yapmas1 gerekcigini belircmekcedir. 23

Mürekkepler nastldt? Mürekkepler, 24 bugünkünden daha kalm ve daha yap1§kand1, çe­ §icli maddelerden yap1labilirdi. Bunlann üretimi için çok say1da tarif vardir. Mqe agaçlannda bulunan yumrular siyah mürekkep için kullamhyordu. KirmlZI mürekkep en çok kullamlan ikinci mürekkepci. Ba§hklar, ba§ harfler, cakvimlerdeki õnemli tarihler, metinlerdeki düzeltmeler kirmlZI ile yap1ltrd1. Mavi ve yqil mü­ rekkep daha az kullamltrd1. Müscensih yazmaya ba§lamadan õn­ ce bir cetvel kullanarak par§Õmenin uzun kenarlan boyunca ya da dõrt kenanna nokcalar hâlinde delikler aç1yor ve sonra cetvel yard1m1yla bu delikler arasma renk vermeyen kalem ya da kur­ §Un bir ug kullanarak renkli olmayan saurlar çiziyordu. Bõylece deri üzerine basurarak hadar/oluklar olu§mas1m saghyordu. Bu, s1rt1 çok agncan bir i§lemdi. 1 3 . yüzy1ldan itibaren bu çizgilerin kahverengi, kirmlZI, ye§il ya da mor renkce yap1ld1g1 hatta bazen kan§tk olarak çizildigi de gõrülmekcedir. Yanlt§ yaz1ld1g1 cakdirde b1çakcan bir kalem ile yaz1 kazm1yordu. Par§Õmen bu tür bir silme i§lemi için çok saglamd1. Yanh§ yaz1lan cek bir harfse kazmarak 22

Erik Kwakkel, "Doodling in the Middle Ages". https:/lleidenmedievalistsblog.nl/ artides/doodling-in-the-middle-ages Eri§im: 02.08.2022. 23 Katerina Hornickova (ed.), "Materiais and Techniques ofManuscript Production" http://web.ceu.hu/medstud/manual/MMM/frame7.html Eri§im: 07.06.2022. 24 Mürekkep ile ilgili aynnnh bilgi için bkz.: Paul R. Wonning, Short History of Libraries, Printing and Language, Ripley County Edition, Mossy Feet Books, 20 1 9, s. 27; Y1ld1z, agm, s. 329. 25

ÔZLEM GENÇ

düzeltiliyor, kelimeyse yandaki sayfa bo§luklanna yaz1hyor ve bir okla yerleri i§aret ediliyordu. 25

4. Sanrlarm bdirginle�tirilmesi

5. Boechius, De institrmoru aritlmutiu, ya.k. 1100, lhe Haguc, Royal Library, MS 78 E 59

6. Scacius, 'lbebaú, lhe Hague, Royal Library, MS 128 A 38, yak. 1100

25

Hornickova, agrn, http://web.ceu.hu/medstud/rnanual/MMM/frarne8.hcml Eri­ �im: 07.06.2022.

26

O RTA ÇAG AV RU PA S I

7 . Memin b � harfi ve demir t1g ile çizilen sat1rlar

8. Elyazmas1 metin iirnegi

Müstensihlerin kullandtgi masalar nasddt? Müstensihler egimli bir masanm õnünde, genellikle arkal1g1 olan uzun sandalyelerde çok dik otururlard1 çünkü metni iyi gõrmeleri gerekirdi. Aynca egimli masa, tüy kalemi dik tutmak için de gerek­ liydi. Kalem ba§ka türlü yazm1yordu. Bu masanm bir diger faydas1 da bu egim sayesinde elin sayfaya degmesinin gerekmiyor olmas1, hareketin koldan gelmesiydi. Masa egiminden dolay1 bazen harfferin alt kenarlannda, mürekkebi yogun yerler de gõrülüyor çünkü mü­ rekkebin kurumas1 birkaç dakika sürüyordu. Mürekkebin akmasm1 õnlemek için müstensihlere, kopyalamaya ba§lamadan õnce, paqõ­ mene ince bir sünger ta§tnl son bir kez sürtmeleri ve yüzeyi tebe�irle düzeltmeleri tavsiye ediliyordu. Kopyalanacak el yazmasmm sayfalan kapanma egiliminde oldugundan, kapanmasm diye, bir ucu masanm arkasma dogru, diger ucu da sayfanm üstünden õne dogru sarkan aguhklar kullan1hrd1. Baz1 kitaplarda, yaz1 yazmanm iki elle yap1lan bir i§lem oldugu, müstensihin yazmad1g1 elinde bir b1çak tuttugu, bu b1çakla kalemi s1k s1k keskinle§tirdigi, mürekkep emilmeden yanli�­ lan düzelttigi ve par§Õmenin yaylanan yüzeyini sabitlemeye çal1§t1g1 belirtilmektedir.26 Bu noktada, kopyalanacak eserin her zaman gõz õnünde olmad1g1m, bazen bir ke�i§in kopyalanacak kitab1 okudugu­ nu ve digerlerinin de dinleyerek kopyalad1gm1 sõylemeliyiz. 26

Erik Kwakkel, "Medieval Desktops" https://medievalbooks. nl/20 1 4/ 1 0/ 1 0/ medieval-desktops/ Eri�im: 07.06. 2022.

27

ÔZLEM GENÇ

Kopya edecekleri ile üzerine yazacaklar1 par,õmenler bir arada masalarma s1gtyor muydu? Her zaman bu kadar geni� masalara sahip degillerdi, bu nedenle Geç Ona Çag; yani 1 4. yüzyilda kitap çark1 denilen bir mekanizma kullamlm1§ttr. Kitaplarla çalt§an insanlar ve müstensihler, tek bir kitap yerine birçok kitab1 aym anda gõrebilmek istemi§ olmal1lar. Müstensihler çark1 dõndürerek istedikleri kitap sayfasm1 okuyabili­ yorlard1. Bu çarklar bazen iki katl1 yap1lmt§ttr.27

9. Oxford, Bodleian Lihrary, Canon. Class. Lat. 257, foi. 002r, 1 383. icalya'da (Bologna) Latince yaz1lm1�ur. Çaltw vaziyeneki Cicero resmedilmiitir.

10. Oxford, Bodleian Library, MS e Mus. 65, foi. 030v, yak. 1 390, Eski Frans1zca olarak Fransa'da yaz1lm1§t1r. 27

Erik Kwakkel, "Medieval Book Carousels". https://medievalbooks.nl/20 l 8/ l l /02/ medieval-book-carousels/ Eri�im: 07.06. 2022.

28

O RTA ÇAG AVR U PA S I

Orta Çag el yazmalan süslemeleriyle de dikkat çekici, bunlar1 da müstensihler mi yap1yordu? Baz1 el yazmalarmm ilk sayfasmda28 tek bir isim bulunmas1 ve bu ismin müstensihe ait olmas1, müstensihle müzehhip; yani süsleme29 yapan ki§inin aym ki§i olabilecegi flkrini akla getirse de Orta Çag Avrupas1'nda tezhip yapan ki§iler genelde farkh ki§ilerdi. Tezhip us­ talan genellikle ressamlar loncasma ya da metin yaz1c1lar, ciltçiler, kitap sat1c1lan gibi kitap ticaretiyle ilgilenen loncalara mensuptular. Orta Çag sonlanna kadar tezhip ustalannm çogunun ismi pek bi­ linmiyordu. Yazarlann isimleri, yazd1klan kitaplarda 6. yüzy1ldan itibaren yer ahyordu ama bu durum tezhipçiler için pek geçerli degildir. 1 3. yüzy1ldan itibarense õzellikle kitap üretiminin yogun oldugu Bolonya, Paris gibi merkezlerde tezhip ustalannm adlan­ na çok s1k rastlanmaktad1r. 9. yüzyildan itibaren tezhip kurallanm içeren kitaplar haz1rlanmaya ba§land1 ve kurallan loncalar belirledi. Egitim genelde atõlyelerde usta ç1rak ili§kisi ile yap1hrd1. Burgonya­ hlar ve Flamanlar uzun süre bu i§i lider olarak sürdürdüler.

Süsleme (illuminare) ͧinde yõntem nastldt? Müstensihler süslü ba§ harflerin yap1lacag1 yerleri tezhip ustas1 için bo§ buakirlar ve bu harfler için baz1 talimatlar yazarlard1. Bazen bu bo§lugun yakin bir yerine ya da sayfanm bo§ yerlerine hangi harfln yaz1lacag1 ve hatta hangi renk ile boyanacag1 da küçük yaz1larla not dü§ülürdü. Rengi belirtmek için o renkte küçük bir leke b1rakilmas1 da mümkündü. Rengin adi bazen kenar bo§luklarma bazen de tasa­ nmm yap1lacag1 bo§ alana yazilabilirdi.

28 29

Erik Kwakkel, "lhe First Page of the Medieval Book" https://medievalbooks. nl/20 1 4/08/2 1 /the-first-page-of-the-medieval-book/ Eri�im: 07 .06. 2022. Martin Kauffmann, "Decoration and Illustration", lhe European Book in the Twelfth Century, Ed. : Erik Kwakkel, Rodney Thomson, Cambridge University Press, Cambridge, 20 1 8, s. 43-67. 29

ÔZLEM GENÇ

Sayfa süslemelerini30 yapan ki§inin i§i, müstensih metni yazd1k­ tan sonra ba§hyordu. Ônce resmin taslagm1 çiziyor, sonra detaylan ekliyordu. Altm gibi degerli metallerden yap1lan incecik yapraklar süsleme için kullamlacaksa ilk õnce onlardan b�lamyordu. Bir al­ tm yaprak parças1 bir kâgman çok çok daha inceydi. Neredeyse kalmhg1 da aguhg1 da yoktu. Ônce içinde bir tür yapi§kamn da oldugu astar boya yap1hyordu. Bu boya, üflenerek kivama gelecek kadar kurutuluyor ve üzerine ince altm tabakadan kesilen bir par­ ça yapi§tmhyordu. Sonra bir firça yard1m1yla yapi§kanm di§mda kalan ve yapi§mayan k1s1mlar temizleniyordu. Altmla süslenecek k1s1mlar bittikten sonra boyama i§lemine geçiliyordu. Ônce soluk renkler sonra koyu renkler boyamyor, daha sonra siyah çizgiler ve beyaz aydmlatmalar yap1hyordu. Mavi, ye§il, san ve beyaz kullam­ lan ana renklerdi. El yazmalarmda en dikkati

çeken §eylerden biri de süslü büyük b� harfler, bunun yaptlma sebebi neydi?

Orta Çag Avrupas1'nda üretilen el yazmalanna bakt1gm1zda süslü, büyük ba§ harfleri hemen gõrürsünüz. Bu harfler aym zamanda bir i§aretti. Ônemli bir bõlümün ya da konunun ba§lad1gm1 gõs­ teriyor, okuyucuyu yõnlendiriyordu. Bu süslemeyi yapan ke§i§ler ayn bir egitim ahyordu çünkü bu süslemeleri yapmak çok zah­ metli bir i§ti. Altm

bu amaçla ilk kez ne zaman kullantlmi§ttr?

Ôzellikle Roma lmparatorlugu çõkmeye ba§lad1gmda; yani MS 3. yüzyildan itibaren zenginler lükse daha fazia dü§kün olmaya b�la­ d1lar. Erguvan renkli par§Õmenler ve altm yald1zh harfler hatta kitap kapaklarmm degerli t�larla süslenmesi ilk bu dõnemde gõrülmli§tür. 30

Süsleme ile ilgili ayrmnlt bilgi için bkz.: Kathleen Doyle, Charloue Denoel, Medieval 11/umination, British Library, 202 1 . Geç dõnemde lngiltere'de süsleme/ tezhip için bkz.: Martha Driver ve Michael Orr, "Decorating and Illustrating the Page", 7he Production of Books in Eng/and 1350-150, Ed.: A. Gillespie, D. Wakelin, Cambridge University Press, Cambridge, 201 1 , s. 1 04- 1 28. 30

O RTA ÇAG AVRUPAS I

Altm

olduguna gõre hustzhk da oluyor muydu?

Kitaplar çok degerli oldugu için s1khkla çalm1yordu. Ôzelikle alnn kullamlan süslü ba§ harfler 3.§ag1daki gibi b1çakla kesilip çalmabili­ yordu.3 1 Bunu õnlemek için yaptlanlardan biri kitap raflarmm zin­ cirlerle çevrilmesiydi. Ba§ka bir seçenek, kitab1 masaya zincirlemek­ ti. Bunun için kitaplarm alt ya da üstlerine zincirin taktlabilecegi halkalar yap1hyordu. Bir diger yõntem, kitaplan sand1klara koymak ve kiliclemekti. Bõylece sand1klar çok aglf oluyor ve kolay t3.§tnam1yordu. 32 83.§ka bir yõntem, kitabm içine hus1zlara kar�t bir beddua/lanet yazmakt1: "Bu kitab1 kim çalarsa ve kilisesinden ç1kanrsa, geri dõnmedigi veya eylemi için kefaret õdemedigi sürece sonsuza kadar laneclene­ bilir" , "bu kitap . . . manastmna aittir. Kim onu çalarsa bilsin ki afo­ roz cezasma çarptmlacakm", "her kim çalarsa ruhu laneclensin". Ba­ z1lannda ise kitab1 alan ki�inin kitab1 gerçek sahibine iade etmesini

11. Lciden, University Library, BPL MS 59, 1 4. yüzy1l. (Fotograf: Erik Kwakkd)

31

12. Vazar: Cistercian Tarikau'ndan ke�il Frater Soccus. Sermones de saneeis. Domuz derisiyle ciltlenmi�tir. University of Kansas, Spencer Library, MS 084. yak. 1370. (Zincir 1 5 ya da 1 6. yüzy1la ait)

Erik Kwakkel, "lhe Skinny on Bad Parchmenc" https://medievalbooks.nl/ 20 1 4/ 1 0/24/feeling-good-about-bad-skin/ Eri�im: 07.07.2022. 32 Erik Kwakkel, "Chain, Chesc, Curse: Combacing Book Theft in Medieval Times" hccps:// medievalbooks.nl/20 1 5/07/ l O/ chain-chesc-curse-combating-book-theft­ in-medieval-cimes/ Eri�im: 07.07.2022. 31

ÔZLEM GENÇ

isteyen nodar bulunuyordu. "Ben . . . 'nm kitab1y1m, beni bulan ona gõtürsün." gibi. 33 El yazmalarllWl

ciltlenme süreci nasddt?

Yazma ve süsleme bitince kadanmt§ par§Õmen yapraklan gruplar hâlinde birle§tiriliyor, kitabm s1rtmm olu§mas1 için esnekligi des­ tekleyen birkaç dar deri kay1§ üzerine oturtulan yapraklar, saglam bir keten ip ile hem birbirlerine hem de bu deri kayi§lara dikiliyor­ du.34 Kitabm en alt ve en üst sayfalanm koruyabilmek için slrtm üst ve alt kenarlanna koruyucu bir deri dikiliyor ve bõylece kitap ciltleniyordu. Cildeme yap1hrken her sekiz veya on samda bir delik aç1l1yor ve dikiliyordu. Bu delikler küçük üçgenler hâlinde olduk­ lan zaman b1çagm ucuyla delindikleri dü§ünülüyordu. Sonra cildin uzayan parçalan, ah§ap levhalar içine oyulmu§ kanal veya tüneller vas1tas1yla omurga boyunca yerle§tiriliyordu. Bu ah§ap (me§e, ka­ ym) levhalar el yazmasmm kapaklanyd1. Bu nedenle el yazmalan genelde agu olurdu. Yanm metre boyundaki dev Ínciller 25 kilo ag1rhgmdayd1. Par§Õmen sayfalan korumak için bu ah§ap kapakla­ rm ag1rhg1 gerekliydi. Ah§ap levhalara yerle§tirilen bu deri kay1§ parçalan, sabidenme­ leri için, demir tirnaklar ya da tahta çivilerle ah§aba tutturuluyordu. Kitabm bu ah§ap kapaklan ve slrt ktsm1 genelde deriyle kaplan­ d1gmdan bu i§lemler okuyucu tarafmdan gõrülmüyordu. Bõylece yapraklar basmç olmadan da düz kalabiliyordu çünkü s1cakl1k ve nemdeki degi§iklikler, par§Õmenin geni§lemesine ya da büzü§mesine neden olabilirdi. Baskt, kitab1 kapal1 tutan kelepçe ya da kancalann 33 Çok daha fazia õrnek için bkz.: Marc Drogin, Anathema, Medieval Scribes and the History o/ Book Curses, Allanheld, Osmun & Co. Publishers, New Jersey, 1 983, s. 46- 1 1 1 . 34 Orca Çag'da Danimarka'da yap1lan cilcleme faaliyecleri için bkz.: Magdalena L. Midtgaard, "Medieval Danish Binding", Care and Comervation o/Manuscripts 9: Preceedings o/ the Ninth lnternationa/ Seminer, Ed.: Gillian Fellows-Jensen, Peter Springborg, Museum Tusculanum Press, Copenhagen, 2006, s. 1 25. Gene! olarak cilcleme için bkz:. Francis Newton, lhe Scriptorium and Library at Monte Cassino, 1 058-1105, Cambridge University Press, Cambridge, 1 999, s. 2 1 6. 32

O RTA ÇAG AV R U PAS I

eklenmesiyle mümkün oluyordu. Bu kanca/kelepçe ya da tokalann birincil amac1 sayfalan korumakn. Tokas1 kaybolan el yazmalarmm sayfalan a§ag1daki gibi gõrünüyordu.

13. Leiden, Universiteitsbibliotheek, BPL M S 96, 1 4. yüzy1I . (Fotograf: Erik Kwakkel)

Bir el yazmasmm cildi çe§itli materyallerle süslenebiliyordu. El yazmas1 deriyle, ipekle ya da kadifeyle de kaplanabilirdi. Kaplamada kullamlan materyaller, kicab1 haz1rlacanm zenginligine, el yazmas1nm tipine ve kullamm amacma gõre degi§ebiliyordu. Ba§ka bir ciltleme türü de esnek ciltlemeydi. Bunda kapak olarak ba§ka bir par§Õmen parças1 kullan1ld1g1 için kitap daha hafif oluyor, daha kolay ta§tmyor, daha kisa zamanda yap1ld1g1 için daha ucuz olu­ yor ve bu nedenle genelde õgrenciler tarafmdan tercih ediliyordu.

Ciltleme yaptlirken yanl1� sayfalarm birbiri ardma getirilerek dikildigi de oluyor muydu? Bõyle bir yanli§ligm olmamas1, dinleyicilerin dagilmasmm õnüne ge­ çilmesi35 için müstensih, ciltleme yap1lirken sonraki sayfamn dogru­ lugundan emin olmak için, sonraki sayfanm ilk kelimelerini36 õnceki sayfanm sag (recto)37 ale kenar bo§luguna yazard1. Buna catchword 35 36 37

Elizangela Dias, From One Page t o the Next, Blucher, 2020, s. 99. Marcha Dana Rust, Imaginary Worlds in Medieval Books, Palgrave Macmillan, New York, 2007, s. 1 4 1 . Barbara A. Shailor, lhe Medieval Book, Universicy ofToronto Press, Toronto, 1 99 1 , s. 54. 33

ÔZLEM GENÇ

adi verilir. Burada sayfa derken kasumiz par§Õmen tabakasidir.38 Son­ ralari bu kelimelerin yerini sayi ve harfler ald1. Tüm sayfalann numa­ ralandmlmasi 1 3. yüzyilda ortaya çikn ve yay1ldi. Bazi ayin ve teoloji kitaplarmda metindeki sütunlar ve hatta sanrlar da numaralandmla­ biliyordu. �agida, kõpek resmi içine yazilmi§ yazt buna õrnektir.39

14. Oxford, Bodleian Library, Canon. M isc. MS 1 I O, foi. 1 7v, yak. 1 400

Par�omenlerin yap1m1 çok zahmetliyd.i, peki hepsi kusursuz muydu� Degildi çünkü her hayvan derisi aym kalitede degildi. Kimi hay­ vanlar agaçlara sürtünmeyi severdi, baz1larmda ise bõcek 1smklan çok olurdu. Dolaymyla par§Õmen sayfalarmda küçük delikler, koyu renkli yerler ve hatta yamalar gõrmek son derece mümkündü. Bun­ lan õzellikle Aziz Jerome ve Chaucer'm el yazmalannda gõrebilir­ siniz. Par§Õrnenlerin iyi kalitede olanlan, hafif san ve koyu beyaz renkte olanlardir. iyi bir par§Õmen yumu§ak, ince, kolay katlana­ bilir ve dokundugunuzda kadife hissi verebilendir. Digerleri kalm­ dir ve çmm sesi ç1karmakcad1C. Sayfalann kalmliklan farkl1dir ve renkleri çe§itlidir. Koyun ve keçi derisi genelde daha koyu renkli­ dir. Par§Õrnendeki delikler par§õrnen ustasmm hayvan k11lanm te­ mizledigi a§amada da meydana gelebiliyordu. Bu deliklere dikkatle 38

Peter Beal,

A Dictionary o/English Manuscript Terminology: 1450 to 2000,

Oxford

Universicy Press, New York, 2008, s. 65. 39

Erik Kwakkel, "Making Medieval Manuscripcs" htcps://brewminace.com/making­ medieval-manuscripcs/ Eri�im: 08.07.2022.

34

O RTA ÇAG AV R U P A S I

bakild1gmda hayvandan kalan küçük lullan da gõrebilirdiniz. Hay­ van lullan bazen tam temizlenmemi§ olabiliyordu. 40 Yine de hayvan derilerinin kusurlu olmasmdan daha ziyade b1çag1 kullananlarm ha­ talarmdan dolay1 delikler olu§uyordu. Delikler dikilerek ya da yama yap1larak tamir edilebiliyordu.41

1 5. Leidcn, Univcrsity Library, BPL M S 25, 9. yüzytl.

1 6. Leiden, Univcrsitcitsbibliotheek,

17. EI yazmasmm sahibi olan rahibeler

BUR MS 1 , yak. 1 1 00.

tarafindan onanlmt� bir delik.

(Fotograf: Erik Kwakkcl)

Uppsala, Univcrsity Library,

MS C 37 1 , 1 4 . yüzy1l.

40 41

Erik Kwakkel, "lhe Skinny on Bad Parchment" hccps://medievalbooks.nl/20 1 4/ 1 0/24/feeling-good-abouc-bad-skin/ Eri�im: 08.02.2022. Erik Kwakkel, "Damaged Goods: A Phoro Essay", TXT, S . 1 , Academic Press, Leiden, 20 1 6, s. 5 1 -55.

35

ÔZLEM G ENÇ

1 8 . lpek iplikle, tül kullantlarak tamir edilmii

19. Parii:imende oluimui bir delik

bir paqi:imen.

20b. Parii:imeni pürüzsüzleitirme

20a. lunellum kullamm1

Bu dõnemde imal ed.ilen el yazmalarmda b�ka ne tür sorunlarla kar§tl�tl1yordu? Ba§ka bir problem, ktl kõkleriydi . Par§Õmen ustalan, çogu zaman deriyi ztmparalayarak istenen pürüzsüz yüzeyi saglayabiliyordu ama bazt hayvanlarda kil kõkleri çok derin olabiliyordu ve bu da kõklerin belli olmasma yol aç1yordu . Bu kil kõkü izlerinden bu­ gün, kullantlan hayvanm koyun, keçi ya da buzagt olup olma­ d1g1 anla§tlmaktad1r. Bundan yola ç1k1larak el yazmasmm nerede üretildigi de tahmin edilebilirdi . Ôrnegin keçi kullantmt s1kl1kla italya'da oluyordu .

36

O RTA ÇAG AVR U PA S I

2 1 . Leiden, University Library, B P L MS 1 9 1 A , 1 2. yüzy1l. (Fotograf: Erik Kwakkel)

22. Kullamlan derinin kenarlan egri, rengi de qic degil, muhcemelen manasm egiciminde kullamhyordu. Boechius, De inscicucione arichmccica, The Hague, Royal Library, MS 78, E 59, yak. 1 1 00.

Orta Çag müstensihleri42 bazen, yazacak par§Õmen bulamad1k­ lannda manasnr kütüphanesinden amk kullan1lmayan bir kitab1 ahp sayfalarmdaki yaz1y1 scalprum denen çaktya benzer bir alede kaz1yarak/ silerek tekrar kullanabiliyorlard1. Bu durumda eski yaz1 çogu zaman camamen silinmiyor, alttan gõrünüyordu. Bu i§leme pa/impsestum ve­ ya çift ku/l.anmtt3 deniyordu. llk yaz1lan metin daha iyi okunuyordu çünkü onun mürekkebi deriye daha iyi i§lemi§ oluyordu. 42

43

Rodney Thomson, "Scribes and Scriptoria", The European Book in the Twelfth Century, Ed.: Erik Kwakkel, Rodney Thomson, Cambridge Universicy Press, Cambridge, 20 1 8, s. 68-84. Çift kullamm hakkmda daha fazia bilgi için bkz.: Y1ld1z, agm, s. 327. 37

ÔZLEM GENÇ

23. Codex Gudfcrbytanus A, Wolfenbüttel, Herwg Augusr Bibliorhek, M S Lc I , 6- 1 3. foi. 90v, 6. yüzyol.

Küfün di§mda, eger kítap kapaklan sayfalara uygun basmc1 uy­ gulamazsa, õrnegin kitabm kapauc1 kancas1 yoksa sayfalar bükülür ya da sayfalarda dalgalar olu§urdu. Sayfa kenarlarmda sayfanm çev­ rildigi yerlerde renk degi§iklikleri gõrebilirdiniz. Aynca yazmalarda mürekkep lekeleri, yanan mumdan damlayan damlalar, mürekkepli parmak izleri, damlayan boyalar gõrülebiliyordu.

24. Nem paqõmcn sayfalann cn büyük dü�manlanndando. Küfc scbep olurdu. Lcidcn, Univcrsity Library, BPL MS 2896. 1 2 . yüzyol. (Fotograf: Erik Kwakkel)

38

O RTA ÇAG AVRU PAS I

Ne tür yazi kullandayordu? 800- 1 500 y1llan arasmda Avrupàda iki tür yaz1 kullamld1: Karo­ lenj Miniskülü44 ve Gotik yaz1. �arlman' m yõnettigi topraklar çok geni§ti ve insanlar birbirlerinin yazd1g1 yaz1y1 okuyam1yorlard1. Bu nedenle ortak bir yaz1ya ihtiyaç vard1. Karolenj yazmnda sanrlann aras1 geni§tir, kelimeler arasma bo§luk konmaya ba§lanml§tlr. Yaz1 yuvarlak hath ve çok okunakl1dir. tlk Ítalyan matbaacdar için çal1§an kal1p ustalan bu yaz1y1 model ald1lar. Bugün bilgisayarlar1m1zda kulland1g1m1z Times New Roman yaz1 tipi de Karolenj Miniskü­ lü' ne dayanmaktadir.

P"--er;;. �cit'm�· quo d útrn i({en{u n "n lrn:dl � ( 1tfo·o di c--cií Lt'C"' (P.�P""' (...'\ ��o� d� u:rpi.� dm �fi li u· q uo m o clo 1� bom111tt{p� � {é k