Nicholas Trivet: Commento alla Medea di Seneca 9788872284001, 8872284007

Citation preview

βυ ἢ Quaderni di «Invigilata Lucernis» Collana del Dipartimento di Studi Classici e Cristiani dell'Università di Bari diretta da Luigi Piacente

23

In copertina: Morte di Creusa e dei figli di Medea (Daremberg - Salio, Dictionnaire des antiquités grecques et romaines).

Nicola Trevet

COMMENTO ALLA MEDEA DI SENECA a cura di Luciana Roberti

Tu EDIPUGLIA Bari 2004

PRESENTAZIONE

Riprende dopo molti anni, con l’Ypolitus, a cura di Maria Chiabò, e la Medea, a cura di Luciana Roberti, la pubblicazione dell'editio princeps del commento del dotto domenicano inglese Nicola Trevet alle tragedie di Seneca, cui peraltro, di recente, Rebekka Junge ha dato un solido contributo con l'edizione della pseudosenecana Octavia (Paderborn 1999). I due commenti che vedono ora insieme la luce si configurano come la prosecuzione di un progetto avviato da Ezio Franceschini nell'ormai lon-

tano 1938 e in seguito portato avanti da Vincenzo Ussani jr, presso le Università di Cagliari prima e di Roma poi. Come si può facilmente evincere dalle due introduzioni

'gemelle' premesse alle rispettive edizioni, il lavoro

delle due studiose dell'Università Roma Tre ha avuto non solo uno sviluppo cronologicamente parallelo, ma anche un'unica impostazione generale. In una prospettiva che spero non sia troppo lontana, questa impresa

si concluderà presso l'Università di Bari dove un gruppo di ricerca sta lavorando alla pubblicazione del commento ancora inedito delle ultime due tragedie, l'Oedipus e le Phoenissae. Per quanto riguarda la costituzione del testo, la scelta delle curatrici di considerare come un dato ormai acquisito l'identificazione dei soli tre mss. (Soc T e V) che la critica trevetana ritiene poziori rispetto agli altri, si rivela — a mio parere — quanto mai opportuna: a scarsi risultati, infatti,

avrebbero portato ulteriori indagini sul valore degli altri codici finora conosciuti, soprattutto dopo le ricerche di Marco Palma (1977) il quale, nel quadro di un censimento generale che recuperava trentasei codici, giungeva a conclusioni pienamente

condivisibili e, peraltro,

sostanzialmente

concordanti con quelle degli studiosi che lo avevano preceduto. Nell'intento di tragoedias pervias reddere, il commento trevetano a Seneca segue da vicino i modelli di tecnica esegetica di epoca tardomedievale con una particolare cura riservata alle tradizioni mitologiche, spesso 5

COMMENTO ALLA MEDEA DI SENECA

di ausilio nell’interpretazione delle frequenti obscuritates del testo sene-

cano. Dunque credo che ormai possa essere sostanzialmente ridimensionato il giudizio un po’ troppo drastico espresso da Ezio Franceschini nell’introduzione al Tieste (Milano

1938, p. ix): «Nicola

Trevet non capì Seneca

[...] invano si cerca nel pur voluminosissimo commento un lampo solo di genialità, una frase che indichi la comprensione intima e non soltanto letterale del testo, un giudizio sull’arte, qualche cosa di personale, in-

somma». Un deciso passo avanti in questa direzione è costituito dal già sopra citato contributo della Junge, che comprende anche note critiche all’esegesi del dotto inglese. La studiosa infatti, dopo aver presentato la vita e le opere di Trevet, ne esamina attentamente il metodo esegetico e, nella seconda parte del volume, si sofferma sulla struttura, sui personaggi, sulla

lingua, sulla metrica e sull’imitazione in Seneca. Luigi Piacente

INTRODUZIONE *

La vita e le opere Nicola Trevet (o Trivet, Treveth, Traveth, Travetta, come ne tramanda

il nome la grafia di vari codici) nasce nella contea di Somerset da una nobile famiglia intorno al 1260, ma scarse sono le notizie relative alla prima

parte della sua vita. Appartenente all'Ordine dei Predicatori, dopo essersi addottorato, per lungo periodo della sua vita (1302-1328) è a varie riprese insegnante di teologia presso lo Studium di Oxford e lettore a Londra (1324), alternando a questi incarichi soggiorni più o meno lunghi a Parigi dove morirà nel 1334. È uomo dai molteplici interessi culturali; infatti, se durante il soggiorno parigino redige molto probabilmente le opere storiche !, è senza dubbio la ricerca esegetica ad affascinarlo maggiormente. Prima del fondamentale, se pur ormai datato, studio dell'Ehrle? regnava una notevole confusione sulla produzione letteraria del Trevet: essa si articola in scritti di esegesi biblica *, studi patristici 4, commenti ad autori * La presente Introduzione è speculare per le parti relative a La vita e le opere e I codici a quella pubblicata nell’edizione critica del Commento alla Phaedra di M. Chiabò (n. 22 della presente Collana), in quanto entrambi gli studi hanno non solo identico sviluppo cronologico ma soprattutto un'uguale impostazione. ! Annales sex regum Angliae qui a comitibus Andegavensibus originem traxerunt (1135-

1307); Cronycles, un compendio in anglo normanno che inizia dalla creazione del mondo e giunge alla fine del XIII sec.; Historia ab origine mundi ad Christum natum (cfr. R.J. DEAN, Nicholas Trivet, historian, in Medieval Learning and Literature — Essays presented to Richard William Hunt, edd. J.J. ALEXANDER & M.T. Gigson, Oxford 1976, 328-351). ΣῈ Eure, Nikolaus Trivet, sein Leben, seine Quodlibet und Quaestiones ordinariae, «Beitrüge zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters», suppl. II, Münster 1923, 1-63,

in part. 6-9; cfr. anche recentemente T. Kápreui, Scriptores Ordinis Praedicatorum Medii Aevi, II, Roma 1980, 187-196. ? Si rammentano i commenti alla Genesi, al Levitico, ai Salmi. * Ricordiamo in particolare il commento al De consolatione philosophiae di Boezio, scritto probabilmente negli ultimissimi anni del ‘200 (cfr. R.J. Dean, The Dedication of Ni7

COMMENTO ALLA MEDEA DI SENECA

classici, opere scientifiche, opere storiche e opere teologiche $. Proprio i suoi interessi di studio favoriscono molteplici conoscenze ed amicizie, fra cui in particolare quella di papa Giovanni XXII", che lo aiuta nei suoi studi letterari; di John Lenham, confessore di Edoardo II, che lo incoraggia a completare il commento alle Declamationes; di Giovanni di Bristol, provinciale dei Frati Predicatori d’Inghilterra, al quale intitola il commento ai Salmi; di Ugo di Angoulème, arcidiacono di Canterbury, cui egli dedica l’Historia; di Giovanni di Drokenesford, vescovo di Bath e Wells, cui offre il Liber de officio Missae; ed ancora di Paolo di Gualduccio dei Pilastri

da Firenze — conosciuto a Pisa negli anni 1297/1298 — che l’esorta a redigere il commento a Boezio; non ultimo anche Niccolò da Prato ed anche alcuni rappresentanti del protoumanesimo italiano. Il cardinale Niccolò degli Alberti da Prato *, suo confratello e superiore nello stesso ordine domenicano, con un'epistola? inviata da Valence il 14 aprile, invita Trevet a scrivere il commento alle tragedie di Seneca. Poiché non è specificato l'anno, è proprio l'indicazione topica a permettere di fissare con quasi assoluta certezza il periodo in cui Trevet scrive il commento al corpus tragico senecano: il termine post quem è il 1305, anno in cui il papato si trasferisce ad Avignone, mentre il termine ante quem è il 31 lu-

glio 1317, anno in cui una copia dèll’expositio entra nella biblioteca pontificia avignonese !°. I] vescovo di Ostia e Velletri, dopo aver elogiato il Trecholas Trevet's Commentary on -Boethius, «Studies in Philology», 63, 1966, 593-603), e quelli ad alcuni passi del De civitate Dei ed alia Regula di s. Agostino. 5 Seneca Retore, Livio (cfr. G. Roronni, Nicola Trevet in una citazione del Boccaccio, «Rendiconti del R. Istituto Lombardo di Scienze e Lettere», 1933, 1099-1104; RJ. Dean, The earliest known Commentary on Livy is by Nicholas Trivet, «Medievalia et Humanistica», 3, 1945, 86-98; Giuseppe BiLaNovicH, Dal Livio di Raterio (Laur. 63,19) al Livio del Petrarca (B. M., Harl. 2493), «Italia medioevale e umanistica», 2, 1959, 154-158), Virgilio bucolico (cfr. N. TRIvET AngLIco, Comentário a las Bucólicas de Virgilio, estudio y edición critica por A.A. Nascimento & J.M. Diaz DE BUsTAMENTE, Santiago de Compostela 1984) ol-

tre, naturalmente, a Seneca tragico. 5 Come

per esempio

Quodlibet e Quaestiones disputatae, il cui indice completo tro-

viamo in Eunre, Nikolaus Triver cit., 52-62. ? E. FRANcESCHINI, Studi e note di filologia latina medievale, Milano 1938 (Pubblicazioni dell'Università Cattolica del Sacro Cuore, ser. IV: Scienze filologiche, vol.

XX X), in part.

il I cap. "Glosse e commenti a Seneca tragico", 20, nota 1. * RJ. Dean, Cultural Relations in the Middle Ages: Nicholas Trevet and Nicholas of Prato, «Studies in Philology», 45, 1948, 541-564. : * E. FrancescHINI, // commento di Nicola Trevet al Tieste di Seneca, Milano 1938 (Orbis Romanus, XI), 1-4; Ip., Studi e note cit., 31-32. !? Cfr. M. PALMA, Note sulla storia di un codice di Seneca tragico col commento di Nicola Trevet (Vat. lat. 1650), «Italia medioevale e umanistica », 16, 1973, 317-322.

8

INTRODUZIONE

vet per il commento al de Consolatione philosophiae di Boezio (ad nos perveniens studiose ac attente perlectum inextimabilem nobis consolationem adduxit) ed avergli fatto richiesta di una copia del commento delle Declamationes di Seneca il Vecchio, lo esorta a commentare la produzione tragica dell’altro Seneca (liber tantis est obscuritatibus plenus, tantis connexus latebris tantisque contextus et implexus fabellis, ut statim temptantem se legere obscuritate sua deterreat; quem,

si facultas vobis suppetit,

rogamus ut faciatis nobis domesticum et omnibus, qui tamquam teterrimum pelagus ipsum fugitant, natabilem perviumque reddatis).

Il domenicano inglese, portato a termine il suo lavoro dopo un certo lasso di tempo, lo presenta all’ Alberti accompagnandolo con una lettera !! in cui afferma di aver redatto il commento su un solo codice (de textu, quem uni-

cum habui qualemcumque sensuum explanationem exculpsi) che peraltro si presentava anche corrotto o lacunoso (etiam si omnibus defectibus meam nequeam negligentiam insciam excusare, me tamen in parte defendit textus diminutio, ut locis nonnullis notatum est, in parte prolixitas operis).

I codici

Trentasei sono i codici censiti da Marco Palma nella sua edizione alle Troades ?, dove si confermano, in linea di massima, i criteri delle edizioni

precedenti, per cui il testo si basa sui seguenti tre manoscritti: il Londiniensis Society of Antiquaries 63 (Soc.) ? il Patavinus Bibl. Univ. 896 (7) ^

ed il Vaticanus Urbin. Lat. 355 (V)'5; la medesima impostazione ritroviamo anche nella recente edizione dell' Octavia di Rebekka Junge !$.

ll FRANCESCHINI, 7] commento cit., 2-3;

1? 5 M 5

Studi e note cit., 29-30.

NicoLA TREVET, Commento alle “Troades”, Roma 1977, XXV-XLV. Ibid., XXIX-XXX. Ibid., XXXIV-XXXV. [bid., XLI-XLII; anche per questo codice, nel quale vi è un'alternanza di mani fran-

cesi ed italiane, è avanzata l'ipotesi che Avignone possa essere il luogo di produzione; a tale proposito cfr. la scheda nr. 50: Urb. lat. 355 (di C.M. Monti), nel catalogo della mostra Vedere i classici. L'illustrazione libraria dei testi antichi dall'età romana al tardo medioevo (Salone Sistino-Musei Vaticani, 9 ottobre 1996-19 aprile 1997), a cura di M. Buonocore,

Roma 1996, 265-266. '6 R. Junce, Nicholaus Trevet und die Octavia Praetexta. Editio princeps des mittelalterlichen Kommentars

und Untersuchungen

München-Wien-Zürich 1999, 60.

zum pseudosenecanischen

Drama,

Paderborn-

COMMENTO ALLA MEDEA DI SENECA

Per T come per V sono utilizzati i codicis correctores: il corrector indicato con sigla 7, è riconducibile ad una mano che interviene sul manoscritto operando integrazioni, sciogliendo alcune abbreviazioni ed apportando varie correzioni; meno caratterizzati sono invece gli interventi di V,, che possono essere considerati, nella maggior parte dei casi, delle annotazioni redatte dal possessore del codice. Il commento trevetano si diffonde, sia per intero — più o meno rimaneggiato —, sia per sintesi — sotto forma di glosse — nei numerosissimi manoscritti trecenteschi 17 e quattrocenteschi di uso soprattutto scolastico, che

tramandano il corpus tragico senecano; la sua redazione ha avuto anche il merito di stimolare la composizione di altri commenti, talvolta influenzandoli nell’impostazione e nel contenuto !*. Negli anni a cavallo del XIX e XX secolo R. Peiper e G. Richter, mentre attendono alla seconda edizione teubneriana delle tragedie di Seneca P, sono i primi a prendere in considerazione il testo del commento trevetano. In Italia è Ezio Franceschini il pioniere sia nella ricerca della tradizione manoscritta, che tramanda le expositiones del Trevet, sia nell’edizione del commento al Tieste insieme con i risultati degli studi preliminari 2°. Dopo poco più di un ventennio sarà V. Ussani jr. a pubblicare il commento all' Hercules furens?, spingendo anche alcuni suoi allievi del-

17 FRANCESCHINI, Studi e note cit., 63-67, 84-86, 87, 93-94, 95-97, 98, 101-103, 105; M. DE Marco, Sulla fortuna di un commento alle tragedie di Seneca, «Aevum», 30, 1956, 363' 368. Per la diffusione delle opere del Trevet cfr. R. Weiss, Note on the popularity of the writings of Nicholas Trevet O.P. in Italy during the first half of the fourteenth Century, «Do-

minicas Studies», 1, 1948, 261-266; T. Martinez, Notes sobre la difusió de les obres de Nicolau Trevet a Catalunya: la traducció de les Tragèdies de Seneca i els Comentaris de Trevet, «Caplletra», 13, 1992, 117-133; C. SpegciorIN, I] commento del Trevet alle «Tragoediae» di Seneca e i suoi riflessi sulla tradizione catalana e castigliana, «Annali della Facoltà di lingue e letterature straniere di (δ᾽ Foscari», 36, 1997, 599-613; S. Mancurreuu, Da Trevet alla stampa: le tragedie di Seneca nei commenti tardomedievali, in Le commentaire.

entre tradition et innovation. Actes du colloque international de l'Institut des traditions textuelles (Paris-Villejuif

22-25 septembre

1999), Paris 2000, 137-145.

'5 Cfr. S. MarcHiteLLI, Nicholas Trevet und die Renaissance der Seneca-Tragóedien Il, «Museum Helveticum», 56, 1999, 87-104; un esempio specifico ? costituito dal commento del parmense Giovanni Segarelli, tràdito solo dal codice Par. Lat. 10313; Segarelli si serve di un manoscritto contenente scolii che derivano da quello trevetano, per il quale cfr. la recente edizione di K. HareMann, Der Kommentar des lohannes de Segarellis zu Senecas *Hercules furens'. Erstedition und Analyse, Berlin-New York 2003, 243. ? L. Annaei Senecae tragoediae, edd. R. Prireg-G. Ricureg, Lipsiae 19027.

9 E. FRANCESCHINI, Note di filologia latina medievale, «Aevum», 12, 1938, 140-163; Ip., Studi e note cit., 1-105. ?! Nicolai Treveti expositio Herculis furentis, ed. V. Ussani jR., Roma 10

1959.

INTRODUZIONE

l’Università di Cagliari ad occuparsi dell’edizione dei commenti trevetani; si deve così a P. Meloni la pubblicazione dell’ Agamemnon ? e dell' Hercules Oetaeus ?. Dopo alcuni anni, nel 1977, si aggiunge un ulteriore tassello all'edizione del corpus con il commento alle Troades^ pubblicato da Marco Palma sulla base di una solida impostazione filologica e critico-testuale. Da ultimo ha visto la luce il commento alla pseudosenecana Octavia a cura di Rebekka Junge ?*. Franceschini pubblica l'editio princeps del commento trevetano al Tieste costituendo il testo sulla base di dodici manoscritti, che «si possono raggruppare intorno a due famiglie lievemente diverse fra loro, dell'una delle quali il capostipite è l'archetipo di P [cioè del Vat. Lat. 1650] T e dell'altra il codice da cui deriva V. Lo stemma codicum può essere il seguente:

Perció un ottimo testo dei commenti di Nicola Trevet alle tragedie di Seneca puó essere costituito sulla base dei codici T V P o anche semplicemente di 7 V» 26 ed eliminando il codice Londinese (Soc.) poiché è «uno

dei peggiori e ricco di tante corruzioni di vario genere» 27. ® Nicolai Treveti expositio L. Annaei Senecae Agamemnonis, s.l. 1961 (Università di Ca-

gliari, Facoltà di Lettere e di Magistero, 3). 2 Nicolai Treveti expositio L. Annaei Senecae Herculis Oetaei, s.l. 1962 (Università di Cagliari, Facoltà di Lettere e di Magistero, 7). % TreveT, Commento alle "Troades "cit. ?5 Junce, Nicholaus Trevet und die Octavia Praetexta cit. 26 FRANCESCHINI, Studi e note cit., 55.

? Ibid,

47-48. ll

COMMENTO ALLA MEDEA DI SENECA

Successivamente Ussani rivaluta Soc. affermando che tale manoscritto «talora ci conserva, solo, la lezione esatta [...] è certamente non privo di corruttele e di omissioni, ma offre un assai minor numero di lacune» 7; rivalutazione sottolineata anche da Meloni, per il quale questo codice «essendo normalmente assai corretto, spesso riporta il giusto quando 7 o altri codici presentano errori» 5. La presente edizione si basa, pertanto, sulla collazione completa dei tre suddetti manoscritti. Per l'ortografia si è seguito il manoscritto Londinese (Soc.) quale rap-

presentante più antico del subarchetipo a rispettandone, pertanto, anche le alternanze; mentre per la punteggiatura del testo tragico senecano si è utilizzata l'edizione di O. Zwierlein ἢ, Tutti gli editori hanno accertato che esiste un unico archetipo (ὦ), come

è dimostrato da significativi errori comuni, da cui procede una tradizione bipartita, tra due famiglie (a e B) che presentano una notevole disparità relativa alla distribuzione dei codici: un terzo di essi, infatti, quasi tutti del XIV sec. sono ascrivibili alla famiglia a, mentre i rimanenti, quasi tutti del XV sec., appartengono alla famiglia B. Essendo i manoscritti Soc. e T di pertinenza della famiglia a, mentre il codice V appartenendo al più interpolato secondo ramo, lo stemma codicum può essere così costituito: Q)

Soc.

T

V M.C.

- L.R.

* Nicolai Treveti expositio Herculis furentis cit, XXII, nota 28. ? Nicolai Treveti expositio L. Annaei Senecae Herculis Oetaei cit., XII, nota 13; cfr. anche Nicolai Treveti expositio L. Annaei Senecae Agamennonis cit.. XXI-XXII, note 70 e 72. * L Annaei Senecae tragoediae, ed. O. ZwiERLEIN, Oxonii 1986 (Medea, 123-162).

12

INTRODUZIONE

Il commento

Il commento di Nicola Trevet a tutte le tragedie di Seneca, non esclusa l'Octavia, che la critica medievale attribuisce a Seneca, si basa su un unico codice corrotto, che appartiene al nutrito gruppo di manoscritti contaminati, tutti derivanti dalla recensione A. Diverse sono le prove che testimoniano l’appartenenza alla famiglia A: prima fra tutte l’ordine di successione della Medea al settimo posto invece che al quarto, poi la lacuna finale ai vv. 1009-1027 ed infine le non poche lezioni proprie del ramo A ?'. Il commento si svolge col metodo della parafrasi, riportando cioè in prosa il testo senecano. Trevet divide la Medea in cinque atti ? ed in undici carmina, premettendo a questi una indicazione metrica ?. Diversamente dalla ?! Cfr. alcuni fra i numerosi esempi: v. 2 domituram freta: p. 28,9 domitorem freti; v. 25 uitio: p. 30,8 ulcio; v. 55 parta: p. 33,1 pacta; v. 59 primum: p. 33,14 primus; v. 78 exercet: p. 34,23 exercent; v. 94 praenitet: p. 35,24 preminet; v. 105 corripe: p. 36,16 prendito;

v. 115 fugitiua: p. 37,17 fugitura; v. 122 credet: p. 38,20 credit; v. 126 satis: p. 39,5 sat; v. 135 uidi: p. 40,10 fudi; v. 160 tunc: p. 42,5 nunc; v. 170 profuge: p. 43,13 fuge; v. 171 fiam: p. 43.21 fugiam; v. 181 minus: p. 44,24 manus; v. 218 proci: p. 47,21 uiri; v. 241 flammanti: p. 51,7 flagranti, v. 244 tulit: p. 50,13 tuli; v. 268 robur uirile: p. 52,15 uirile robur; v. 279 conuoces: p. 53,15 coniuges, v. 294 infixus: p. 54,22 infelix; v. 303 posterga: p. 55,21 post terga; v. 328 sipara: p. 58,24 suppara; v. 384 niualis: p. 64,16 iugalis; v. 408

Ausonium: p. 67,2 Ionium; v. 436 nollem: p. 69,15 nolim; v. 455 nobilem: p. 71,5 nobiles; v. 484 agunt: p. 73,16 petunt; v. 496 mores: p. 75,4 amores; v. 520 infra: p. 78,17 intra; v.

522 non: p. 78,25 nolo; v. 535 uel me: p. 80,6 in me; v. 548 leuamen: p. 81,1 leuamur; v. 562 excides: p. 82,7 excidemus; v. 567 quidquid potest Medea, quidquid non potest: p. 82,19-20 quidquid potes Medea, quidquid non potes; v. 578 statuamur: p. 82,18 struantur; v. 599 aeterno sagittare: p. 85,23 eternos agitare; v. 622 aulis: p. 87,18 auris; v. 628 tum: p. 88,9 cum; v. 663 impendens: p. 92,6 impendit; v. 671 augessit: p. 93,9 augescit; v. 760 comprecor: p. 98,21 precor vos; v. 761 coacta messem: p. 100,12 messem coactam; v. 790 metat: p. 102,25 mesta; v. 865 genticicum: p. 108,1 gangeticum; v. 912 ortus: p. 111,25 artus; v. 977 perpenda: p. 117,19 perpenda; v. 1005 dedo: p. 120,2 dede. 9 Cfr. Exposicio Medee p. 27,15: Continet haec tragedia actus quinque, quorum primus est turbacio Medee, orta pro noua sponsa Jasonis; p. 37,21: actus secundus huius tragedie; id est compulsio Medee in exilium a rege Creonte; p. 63,25: tercius actus huius tragedie; id est gestus furiosus Medee post condempnacionem eius in exilium; p. 92,25: actus quartus huius tragedie; id est execucio sceleris et uindicte in nouam sponsam et patrem eius; p. 108,25: quintus actus huius tragedie; id est occisio filiorum Jasonis et Medee. ? Ibid., p. 27,19: In carmine primo, quod describitur in metro archilochico; p. 33, 4: In carmine secundo, quod scribitur metro vario primo asclepiadeo, secundo gliconio; p. 37, 20: In carmine tercio, quod scribitur trimetro jambico; p. 55,13: In carmine quarto, quod scribitur metro pindarico; p. 63, 25: In carmine quinto, quod scribitur trimetro jambico; p.

83,23: In carmine sexto, quod scribitur metro saphico; p. 92,25: In carmine septimo; p. 102,17: In carmine octauo, quod scribitur metro pindarico anapestico tetrametro et quandoque interponuntur uersus precisi; p. 106, 19: In carmine nono, quod scribitur trimetro jambico; p. 107,9: In carmine decimo, quod scribitur metro dimetro jambico cathalecto et 13

COMMENTO ALLA MEDEA DI SENECA

Phaedra non c’è distinzione tra dialogi e sermones, poiché con il termine sermones Trevet indica indistintamente monologhi e parti dialogate. L'esegesi dei versi senecani è introdotta da id est o scilicet; invece con l'espressione quasi dicat inizia il commento a brani più ampi. Diversi sono i casi in cui abbiamo la sola trascrizione del passo senecano: questo limite si deve alla scarsa comprensione da parte del Trevet di qualche singola espressione o anche di un intero passo. È la mitologia che ha un ruolo predominante nell’opera trevetana: si pensi ai miti di Plutone e Proserpina *, Ercole ?, Tifeo *, Orfeo 37, Prometeo 58, Sisifo ?, Danaidi *, Nesso ‘!, Perseo ?, Niobe €. E nell'ambito della dicitur cathalecticum, quia ad eius integritatem deest sillaba et uocatur huiusmodi metrum ab auctore Anacreonticum; p. 108,24: In carmine ultimo huius tragedie, quod scribitur me-

tro archilochico. * Ibid., p. 29,1 ss.: Plutonem et dominam raptam, id est Proserpinam filiam Cereris, quam Pluto deus inferni rapuit sibi in uxorem.

35 Ibid., pp. 33-34 ss.: Cum Hercules pugnaret cum Acheleo et ille comuersus esset in taurum, Hercules effregit ei unum cornu, quod nimphe implentes floribus consacrauerunt dee copie. Hoc autem cornu quando inueniebatur plenum erat signum fertilitatis, quando uero non fuit plenum erat signum sterilitatis. ** Ibid., p. 67,3 ss: Typheum anhelantem ad surgendum et excuciendum a se montes quibus opprimitur. Fingitur enim oppressus tribus montibus Sicilie, quos dum anhelat surgere excutit et causat terre motum. Fingitue etiam caput eius oppressum monte Ethna, per cuius medium suo anhelitu exprimit flammam ignis.

51 Ibid., pp. 87-88: Orpheus socius Jasonis erat. Hic fingitur apud Traces induxisse uicium sodomie, propter quod mulieres dilacerauerunt eum et caput proiecerunt in flumen. 35. [bid., p. 95,25: Dicitur Prometheus homines finxisse, celum ascendisse, ignem furatum

hominibus dedisse, unde dii irati ipsum in Caucaso ad saxum ligauerunt cordique eiusdem aquilam apposuerunt. 9 Ibid., p. 99,11 ss.: Tangit penam Sisiphi qui, cum soleret hospites de turri precipitare, dampnatus est in inferno continue reuoluens lapidem, qui et continue relabitur super eum. 4 ]bid., p. 99,15 ss.: Filie Danay, quas, scilicet propter hoc quod machinate sunt mor-

tem patruelibus suis dampnatas in inferno; ludit, id est deludit; labor irritus, id est frustratus; urnis perforatis, continue enim portant aquam ad implendas urnas, que perforate continuo emittunt illam. *! [bid., p. 101,9 ss.: Nessus centaurus, qui se uictorem reputauit quando, transito Eueno fluuio, Deianiram uxorem Erculis in sua potestate habuit, sed perfidus quia uoluit uim inferre ei, quam promiserat sine dolo transuehere, uel quia decepit Deianiram dicendo quod camisia tincta sanguine suo, quem emisit uulneratus sagitta Herculis, reconciliaret ei Herculem : hoc enim promisit dolose. 42 [bid., p. 104,15 ss.: Perseus portat caput Meduse uel Gorgonis, quod facit immutaciones monstruosas; ad litteram dicitur quod stelle, ille que in celo dicuntur caput Gorgonis,

quod Perseus tenet in manu dextera, habent uirtutem mineralem et conuertunt in metalla et lapides materiam super quam confortantur earum radii. 9 Ibid., p. 115,16 ss.: Niobe filia Tantali uxor Amphionis, septem filios habuit et septem

filias; unde propter copiam prolis superbiens, despexit Latonam matrem Apollinis, que tani4

INTRODUZIONE

stessa mitologia Trevet non tralascia mai di offrire dei ragguagli, trovan-

dosi di fronte a diverse interpretazioni di uno stesso mito. Inoltre non mancano notizie astronomiche ^, mentre risultano assai scarse le note grammaticali

5 ed etimologiche *5; nonché

quelle relative alle figure retoriche *',

alla prosodia e alla metrica *. Nel commento alla Medea Trevet ricorre di rado agli autori antichi, se consideriamo le fonti citate, con la precisa indicazione del passo 9. Isidoro sembra essere l’autore più utilizzato, ad ulteriore conferma della fortuna delle sue Origines nel Medioevo. Trevet, nei riferimenti alla lingua greca *, che egli certamente non conosceva, attinge

quasi certamente a glossari, grammatiche e lessici. L'esegesi di Trevet ha subito giudizi diversi, in particolare dalla metà del XX secolo, e questo soprattutto perché «l'attenzione degli studiosi [...]

tum gemellos peperit, scilicet Apollinem et Dyanam. Vnde indignatus Apollo totam prolem successiue in cospectu matris interfecit et tandem ipsam conuertit in lapidem marmoreum. * Ibid., p. 56,10 ss.: Usus est utilitas stellarum ante tempus nauigacionis non apparuit

[...] Plyadas Hyadasque, scilicet dirigendo nauem ad partem oppositam et elongando se ab illa parte in qua apparebat stelle, puta si essent in oriente elongande se ad occidentem et

e contrario ; uel forte quia iste stelle sunt cause tempestatum dicit quod non poterant uitare, id est nondum habebant noticiam et artem uitandi tempestates quas iste stelle causa-

bant. p. 66,12: Vrse sunt duo sydera propinqua polo [...] continue uoluntur circa polum et numquam occidunt aut merguntur in mari sicut de aliis stellis que occidunt fingunt poete,

et ideo dicit eas siccas. p. 95,14:

Ydra translata in celum ad australem partem Zodiaci, lu-

cet stellis XXV. p. 108,19: Hesperus,

id est stella uespertina [...]solet adducere noctem

quando apparet in occidente, quia in uespere occidente sole incipit apparire. 55 Ibid., p. 97,16: Betis uel Boetis: scribitur enim in libris antiquis per oe diptongum, est

tamen dissillabum ^ Ibid., p. 88,5: Camene, quasi canene uel canentes amene dicuntur. p. 98,4: strinx est auis nocturna sic dicta a stridore uocis. *! [bid., p. 33,15: uel ponitur plurale pro singulari per antitesim. p. 59,25: Thessala pinus — methonimia est. p. 60,16: eleuata aspergine ex uehementi aquarum collisione; est yperbole: non enim attingebat illa aspergo aquarum astra, quamuis ualde in altum eleuaretur. p. 60,24: perdidit uocem, methonimia est; id est omnes qui fuerunt in naui subito timore siluerunt. p. 113,13: furor demens, scilicet cogita, est aposiopesis, id est oracio imperfecta. p. 118,2: ponitur enim singulare pro plurali per antithesim.

* Ibid., p. 90,19: Et nota quod pro Meleager ponitur Meleagre per methatesim, eo quod necessitas metri hoc requirit. p. 103,8: dicit Corinthi pro Corinthii confundendo duas uocales in unam causa metri per syneresim. p. 104,20 : Item nota quod Jason cum sit dissil-

labum, tamen causa metri hic ponitur trissillabum, prima sillaba diuisa in duas per dyeresim. p. 107,10: dicitur cathalecticum, quia ad eius integritatem deest sillaba. * Cfr. l'indice degli autori citati. £ Exposicio Medee, p. 39,21: unde et terra illa a thomos, quod est diuisio, thomitana dicitur.

15

COMMENTO

ALLA MEDEA

DI SENECA

si è rivolta prevalentemente a valutare la collocazione del codice usato da Trevet nello stemma codicum delle tragedie e la sua eventuale utilità per la costituzione del testo senecano» 5!. Il Franceschini scrive «Trevet è soltanto il maestro di grammatica che spiega un testo ai suoi scolari e d’altro non si preoccupa» ?, mentre in maniera ben più drastica conclude il suo studio Fabbris «Il Trevet affrontando il commento delle tragedie con l’animo arido di poesia, non potè capire Seneca» 53. Ancora più di recente Stefano Pittaluga ha cercato di rivalutare l’esegesi trevetana, definendola «un prodotto rilevante della cultura scolastica

tardomedievale» *, ma ha altresì ipotizzato che «Trevet abbia sottoposto il testo delle tragedie a una lettura preliminare al fine di isolare, ad esempio, personaggi mitologici, nomi geografici e di popoli, vocaboli di difficile interpretazione [...]. Questo gli ha consentito di preparare una serie di schede lessicografiche e tematiche avvalendosi innanzi tutto di quella scelta di libri di consultazione immediata, che più frequentemente sono citati» 5. Delle due voci prese in considerazione nello studio di Pittaluga — Hister-Danubius e Sarmatae — la prima è presente nella Medea, dove il riferimento al fiume è in tre passi "6, la fonte è Isidoro ?", ma essa non viene citata esplicitamente. Un'ulteriore prova a sostegno dell’ipotesi formulata da Pittaluga — l’esegesi frutto di una schedatura — potrebbe essere fornita dai rinvii — sicut supra in tragedia de Thieste legitur, ut patet in prima tragedia 58 — a precedenti commenti. Quando sarà portata a termine l'edizione dei commenti trevetani a tutte le tragedie di Seneca ?? — si potrà costituire un repertorio completo

5! S, PrrrALUGA, «Tamquam teterrimum pelagus» Scuola e metodo nel Commento di Nicola Trevet alle Tragedie di Seneca, «Paideia», 53, 1998, 165-179, in part. 165-166.

5? FRANCESCHINI, Studi e note cit., 28. 5 V. Faspris, 1| Commento di Nicola Trevet all’ «Hercules furens» di Seneca, «Aevum»,

27, 1953, 498-509, in part. 508. 55 PrrTALUGA, «Tamquam teterrimum pelagus» cit., 267.

55 [bid., p. 270. % Exposicio Medee, p. 60,14: Hyster idem est quod Danubius, qui est maximus fluuius Europe. p. 73,9: Danubius Germanie fluuius maximus. p. 76,16: Hyster, id est Danubius, famosissimus Europe fluuius.

5 Orig. 13,21,28; 14,4,17. 8 Exposicio Medee, p. 6,24; 32,21; 42,13.

* Nell'ambito del progetto di ricerca, cui collaborano studiosi dei Dipartimenti di Studi sul mondo antico dell'Università degli Studi di Roma Tre e di Studi classici e cristiani del16

INTRODUZIONE

delle fonti, esplicite e soprattutto implicite, usate da Trevet, e al tempo stesso si potrà anche ricostruire con maggior precisione il suo metodo esegetico *.

l’Università di Bari, è prevista prossimamente la pubblicazione degli ultimi due commenti di cui manca l'editio princeps: la Thebais

(= Phoenissae) e

l'Oedipus.

* Non è facile esprimere il mio debito di riconoscenza nei confronti di maestri ed amici che sono stati prodighi di consigli

me doveroso

e suggerimenti nel corso di questi anni di lavoro: e per

ricordare Vincenzo Ussani che per primo mi ha avvicinato a questi studi e in

particolare a Seneca tragico, accompagnandomi con il suo sostegno, ma devo inoltre ringraziare Mario De Nonno, Vittorio Ferraro e Luigi Piacente, quest'ultimo anche per aver voluto accogliere il presente volume nella Collana da lui diretta. 17

BIBLIOGRAFIA

Giuseppe BiiLANovicH, Dal Livio di Raterio (laur. 63,19) al Livio del Petrarca (B. M., Harl. 2493), «Italia medioevale e umanistica», 2, 1959, 154-158. P. Busonero,

Un classico e il suo commento:

Seneca

tragico nel basso medioevo.

Prime osservazioni sulla mise en page, in Le Commentaire entre tradition et innovation. Actes du colloque international de l'Institut des traditions textuelles (Paris-Villejuif, 22-25 septembre 1999), Paris 2000, 127-135. P. Busonero, La “mise en page” nei primi testimoni del commento trevetano a Seneca tragico, «Aevum»,

75, 2001, 449-476.

RJ. Dean, The Life and Works of Nicholaus

Trevet, Oxford

1938 (diss.).

RJ. DEAN, The earliest known Commentary on Livy is by Nicholas Trivet, «Medievalia et Humanistica», 3, 1945, 86-98. RJ. Dean, Cultural relations in the Middle Ages: Nicholas Trevet and Nicholas of Prato, «Studies in Philology», 45, 1948, 541-564. RJ. DEAN, The Dedication of Nicholas Trevet's Commentary on Boethius, «Studies

in Philology», 63, 1966, 593-603. RJ.

Dean, Nicholas

Trivet, historian, in Medieval Learning

and Literature — Es-

says presented to Richard William Hunt, edd. J.J. ALEXANDER & M.T. Grgson, Oxford 1976, 329-352. M. De Marco, Sulla fortuna di un commento alle tragedie di Seneca, «Aevum», 30, 1956, 363-368. B.S. DonacHeY, Nicholas Trevet's Use of King Alfred's Translation of Boethius,

and the Dating of his Commentary, in The Medieval Boethius. Studies in the Vernacular Translations of De Consolatione Philosophiae, ed. by A.J. Minnis, Cambridge 1987, 1-31. T. Durina, Die Überlieferung des interpolirten Textes von Senecas Tragódien, I-II,

«Hermes», 42, 1907, 113-126; 579-594. T. Dorno, Zur Überlieferung von Senecas Tragódien, «Hermes», 47, 1912,

183-

198. T. DoniG, Zur Überlieferung von Senecas Tragódien. Erginzung zu den Abhndlungen im Hermes-Band 42 und 47. I. 37 Handschriften in England. II. Der Kommentar des N. Treveth (um

1315) und sein Verhiiltnis zu C, Leipzig

1913

(Beilage zum Programm des kóniglichen Gymnasium Georgianum zu Lingen [Ems]. Ostern

1913). 21

COMMENTO

F. EÒrie, Nikolaus

ALLA MEDEA

Trivet, sein Leben,

DI SENECA

seine Quodlibet und Quaestiones ordina-

riae, «Beitráge zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters», suppl. II, Münster 1923, 1-63. V. Fagsnis, /] Commento di Nicola Trevet all’ «Hercules furens» di Seneca, «Ae-

vum», 27, 1953, 498-509. E. FrancescHINI, Note di filologia latina medievale, «Aevum», 12, 1938, 140-163. E. FRANCESCHINI, Studi e note di filologia medievale, Milano 1938 (Pubblicazioni dell'Università Cattolica del Sacro Cuore, ser. IV: Scienze filologiche, vol. XXX). G.C. Giarpina, La tradizione manoscritta di Seneca tragico, «Vichiana», 2, 1965,

31-74. K. Haremann, Der Kommentar des lohannes de Segarellis zu Seneca ‘Hercules furens'. Erstedition und Analyse, Berlin-New York 2003. W. Horra, Textkritische Untersuchungen zu Senecas Tragódien, «Hermes», 49, 1914, 464-475. T. KAPPELI, Scriptores Ordinis Praedicatorum Medii Aevi, III, Roma

C.L. Kicsronp,

1980.

Trivet or Trevet, Nicholas (1258?-1328), in Dictionary of Natio-

nal Biography, XIX, London 1909?, 1161-1163. R. Junce, Nicholaus Trevet und die Octavia Praetexta. Editio princeps des mittelalterlichen Kommentars und Untersuchungen zum pseudoseneca-nischen Drama, Paderborn-München-Wien-Zürich 1999. S. MARCHITELLI, Nicholas Trevet und die Renaissance der Seneca — Tragóedien I-II, «Museum Helveticum», 56, 1999, 36-63, 87-104.

S. MancurreuLi, Da Trevet alla stampa: le tragedie di Seneca nei commenti tardomedievali, in Le commentaire entre tradition et innovation. Actes de colloque international de l'Institut des traditions textuelles (Paris-Villejuif 22-25 septembre 1999), Paris 2000, 137-145. T. MARTINEz, Notes sobre la difusió de les obres de Nicolau Trevet a Catalunya: la traducció de les Tragèdies de Séneca i els Comentaris de Trevet, «Caplletra», 13, 1992, 117-133. C.M. Monti, scheda nr. 50: Urb. lat. 355, nel catalogo della mostra Vedere i classici. L'illustrazione libraria dei testi antichi dall'età romana al tardo medioevo (Salone Sistino-Musei Vaticani, 9 ottobre 1996-19 aprile 1997), a cura di M. Buonocore,

Roma

1996, 265-266.

C.M. Monti - F. Pasur, Episodi della fortuna di Seneca tragico nel Trecento, «Ae-

vum», 73, 1999, 513-547. M.

Paima, Note sulla storia di un codice di Seneca

tragico col commento

cola Trevet (Vat. Lat. 1650), «Italia medievale e umanistica», 322.

di Ni-

16, 1973, 317-

ΚΗ. Pun», The Manuscript Tradition of Seneca's Tragedies, «The Cassical Quarterly», n. ser., 18 = 62, 1968, 150-179. S. PrrraLuca, Memoria

letteraria e modi della ricezione di Seneca tragico nel Me-

dioevo e nell'Umanesimo, in Mediaeval Antiquity, ed. by A. WELKENHUYSEN-H. BraET-W. VERBENE, Leuven 1995 (Mediaevalia Lovaniensia, ser. I / Studia XXIV), 45-58.

BIBLIOGRAFIA

S. PrrtaLUGA, «Tamquam teterrimum pelagus» Scuola e metodo nel Commento di Nicola Trevet alle Tragedie di Seneca, «Paideia», 53, 1998, 165-179. G. RotonDI, Nicola Trevet in una citazione del Boccaccio, «Rendiconti del R. Istituto Lombardo di Scienze e lettere», 1933, 1099-1104.

L. Annaei Senecae tragoediae, ed. G.C. Giarpina, Bologna 1966. L. Annaei Senecae tragoediae, edd. R. Ῥειρεβ-Ο. RicHrer, Lipsiae 19027. L. Annaei Senecae tragoediae, ed. O. ZwiERLEIN, Oxonii 1986 (Medea,

123-162).

R.H. Rouse, The A Text of Seneca's Tragedies in the Thirteenth Century, «Revue d'histoire des textes», 1, 1971, 93-121. C. SreGGioRIN, Il commento del Trevet alle «Tragoediae» di Seneca e i suoi riflessi sulla tradizione catalana e castigliana, «Annali della Facoltà di lingue e letterature straniere di Ca' Foscari», 36, 1997, 599-613. C.E. Stuart, The MSS. Of the Interpolated (A) Tradition of the Tragedies of Seneca, «The Classical Quaterly», 6, 1912, 1-20. NicoLA Trever, Commento alle "Troades" di Seneca, ed. M. PaLMma, Roma 1977 (Temi e testi, 22).

Nicolai Treveti expositio L. Annaei Senecae Agamemnonis, ed. P. MELoN, s.l. 1961 (Università di Cagliari, Facoltà di Lettere e di Magistero, 3).

Nicolai Treveti expositio Herculis furentis (L. Annaei Senecae Hercules furens et Nicolai Treveti expositio, II), ed. V. Ussani r., Romae 1959. Nicolai Treveti expositio L. Annaei Senecae Herculis Oetaei, ed. P. MELONI,

s.l.

1962 (Università di Cagliari, Facoltà di Lettere e di Magistero, 7). Nicolai Treveti expositio L. Annaei Senecae Thyestis, ed. E. FRANCESCHINI, Milano 1938 (Orbis Romanus, XI). N. TriveT AngLico, Comnentário a las Bucólicas de Virgilio, estudio y edición critica por A.A. Nascimento & J.M. Diaz DE BUSTAMENTE, Santiago de Compostela 1984. V. USSANI fR., Per il testo delle tragedie di Seneca, «Atti della Accademia Nazionale dei Lincei. Memorie. Classe di Scienze morali, storiche e filologiche», ser. VIII 8, 1959, 489-552. R. Weiss, Note on popularity of the writings of Nicholas Trevet O.P. in Italy during the first half of the fourteenth Century, «Dominicas Studies», 1, 1948, 261266. W. Worster, Senecas Tragódien. Die Überlieferung der a-Klasse dargestellt am Biespiel der Phaedra, Neuwied

1965.

23

NICOLAI TREVETI EXPOSICIO L. ANNAEI SENECAE MEDEE

CONSPECTUS

CODICUM

Soc. T

= =

Londiniensis Society of Antiquaries 63 Patavinus Bibl. Univ. 896

V

=

Vaticanus Urbin. Lat. 355

Tragedie septime, que est de Medea, premittendum est pro argumento quod Jason, suadente patruo suo Peleo, parata naui et collecta societate, adiit Colchos pro querenda pelle aurea arietina; quem Medea filia regis Colchorum adamauit, cuius auxilio et consi-

lio, deuictis multis periculis, optinuit pellem predictam Jason, quem relictis patre et patria, secuta est Medea et eidem nupta est. Creon autem rex Grecorum, uolens filiam suam tradere Jasoni, Medeam ob maleficia sua iussit occidi; sed interueniente Jasone, commutata

est mors in exilium. Medea, optentis induciis exilii sui ad spacium 10

unius diei, misit Creuse filie Creontis, iam desponsate Jasoni, pal-

15

lam quandam ueneno tinctam et carminibus sacratam. Quam dum tractaret Creusa, accensus de ea ignis Creusam cum patre et palacio regio consumpsit. Nec hoc contenta est Medea, sed filios proprios, quos genuerat Jason, in conspectu patris interfecit sicque aufugit. Continet hec tragedia actus quinque, quorum primus est turbacio

Medee, orta pro noua sponsa Jasonis. Et describitur primo turbacio Medee; secundo inducitur chorus super nouis nupciis cantans hymeneum carmine secundo, ibi: ad regum thalamos . In car20

mine primo, quod scribitur in metro archilochico, ponitur turbacio Medee pro noua sponsa. Et diuiditur in quatuor partes, quia primo

1 Incipit Medea praep. Soc. estom. V 9sui om. δος. Τὸ 10 misitom. V(sL. Vj) 11 sacratam: consacratam V 14 Jason: Jasoni V 15 quinque om. Soc.T (in marg Soc.) 19 archilochico: archilochio 7 arcilogico V 20 quatuor: tres V

27

NICOLAI TREVETI EXPOSICIO MEDEE

deos in fauorem sui inuocat dicens: o Dii coniugales, id est dii nup-

ciarum, quibus iunguntur simul uir et uxor; o tu Lucina, que custos es thori genialis, id est nupcialis. Nota quod Lucina dicitur dea, que

lucem nascentibus prestat, sicut poete fingunt, quam alii Junonem, alii Lunam dicunt, que parietibus preest. Genium numen a paganis dicitur, quod quasi uim omnium rerum gignendarum habeat, unde Genium dicitur deus naturae, inde genialis; et dicitur thorus nupcia-

lis genialis, quia nupcie ordinatur ad actum nature quo fit generacio; queque docuisti Typhim, scilicet rectorem nauis Jasonis; domi10

torem freti, id est maris; frenare, id est gubernare; nouam ratem,

— fingitur enim quod Typhis fuit rector prime nauis, que fuit Jasonis —; et tu, seue dominator profundi maris, id est Neptune, qui es deus maris; clarumque Tytan, id est o clare Sol; diem orbi diuidens,

scilicet per interposicionem noccium uel per successionem hora15

rum; o Hecate triformis, id est Luna, quae tres habet formas, quia unam in augmento, aliam in plenilunio, terciam in decremento; pre-

bens iubar conscium tacitis sacris, — hoc dicit quia de nocte lucet, in qua colitur Ceres et exercentur sacra Cereris cum taciturnitate —;

quosque, id est et o dii quos; deos iurauit michi Jason, scilicet 20

quando promisit quod haberet me uxorem; quosque precari magis fas est Medee, id est michi: cuiusmodi sunt dii infernales, quia illos specialiter colunt malefici et magi qualis erat Medea. Vnde, ad infernales deos conuertens inuocacionem suam, dicit: precor chaos e-

terne noctis, id est infernum; regna aduersa, id est opposita; supe25

ris, scilicet regnis;

2 simul om.

V

manesque, id est deos mortuorum; impios domi-

— 3 dea om. Soc T — 8 ordinatur: ordinantur

V.

13 clarumque:

clarusque V — 15 tres habet formas: habet tres formas V — 17 de nocte lucet: lucet de nocte V

28

vv. 1-21

numque regni tristis, id est Plutonem; et dominam raptam, id est Proserpinam filiam Cereris, quam Pluto deus inferni rapuit sibi in uxorem; quam et semper tenet, nec superducit aliam frangendo ei

fidem, sicut Jason iam superducit michi aliam. Et ideo dicit: raptam meliore fide, scilicet quam Jason rapuit me; precor inquam: uoce in-

fausta, id est infelici; adeste, scilicet michi; o dee ultrices scelerum, squalide crinem, id est habentes squalidum crinem; solutis serpentibus, uocat Furias infernales deas ultrices scelerum, que finguntur 10

esse tres, scilicet Allecto, Thesiphone et Megera; finguntur autem esse crinite serpentibus et portare ac quatere faces ignitas. Vnde subdit: amplexe atram facem manibus cruentis, adeste, tales autem adeste quales stetistis quondam thalamis meis, id est nupciis meis cum Jasone, ut per uos concitetur odium inter Jasonem et nouam

sponsam, sicut iam suscitatum est inter Jasonem et me; date letum, 15

id est mortem coniugi nouae — scilicet Creuse — letumque socero — id est Creonti -, qui iam de nouo

efficitur socer Jasoni; et regie

stirpi, id est stirpi Creontis, qui rex est, scilicet date letum. Secundo

cum dicit: Michi aliquid?, soluit tacitam questionem, quia posset 20

25

aliquis querere, cum Jason, qui est sponsus, non minus sit culpabilis in hac re quam sponsa filia Creontis, quare non imprecatur mortem Jasoni. Et respondens dicit quod imprecatur ei peius, unde dicit: aliquid peius malum est michi, quod precer sponso?, scilicet Jasoni; et imprecatur ei egestatem et instabilitatem; unde dicit: uiuat egens, id est in egestate; erret, scilicet instabilis et uagus, per urbes ignotas; erret — inquam — exul pauens, id est timidus; inuisus, id est odiosus;

lid est: scilicet V — 9 scilicet om. V. autem: scilicet V — 13 Jasone: Jasone, scilicet V concitetur: excitetur ΚΡ 14 Jasonem et me: Jasonem et Medeam 7 24 et et in egestate V

29

NICOLAI TREVETI EXPOSICIO MEDEE

incerti laris, id est carens certo hospicio; iam notus, id est famosus; hospes, tamquam proprium non habens domicilium; Jimen alienum expetat, id est alienam domum semper ad hospitandum; quoque, id est et quo; non queam aliud peius precari, liberos similes patri similesque matri, scilicet in infortuniis habeat, id est habeat liberos, qui similibus infortuniis subiaceant, qualia imprecata sum patri et matri. Tercio cum dicit: parta iam, innuit se iam excogitasse modum uindicandi se de Jasone; unde dicit: parta iam, parta est ulcio, 10

id est inuenta est ulcio, qua me uindicabo ingeminat autem ex intensione ire; peperi, scilicet ulcionem, scilicet quia per filios quos pe-

peri me uindicabo. Quarto cum dicit: Querelas, redarguit uerba querulosa hortando se ipsam ut facto resistat; unde dicit: fero querelas uerbaque, scilicet querulosa; in cassum?, id est in uanum; non ibo in hostes?, scilicet ut uindicem, quasi dicat: sic; excuciam faces, 15

scilicet nupciales, quas in honore Hymenei deportant; manibus, scilicet meis; celoque lucem, scilicet non excuciam? quasi dicat: sic. Quinto cum dicit: spectat, arguit Solem, auctorem generis sui, quia hiis nouis nupciis suam presenciam exhibet, unde dicit: So/ sator, id

est auctor; nostri generis spectat hoc, scilicet exhibendo presenciam 20

suam; quasi dicat: non deberet; ef spectator, insidens curru, scilicet

suo; decurrit per solita spacia puri poli?, quasi dicat: hoc non deberet; non redit in ortus et remetitur diem?, scilicet ob aspectum huius sceleris, sicut fecit ne uideret scelus quod commisit Atreus in 25

fratrem, ut patet supra tragedia secunda. Sexto cum dicit: da, da, petit ut ducere possit paternos currus ad uindicandum se; unde dicit:

24 Cf. NICOLAUS TREVET Exp. Thyestis 815 (Franceschini 65, 17 ss.)

3 alienam: alienum Τ 4 aliud: alius V 10 alterum scilicet om. Soc. — 17 quia: quod V 18 sator: saltor V. 20-2] et ... deberet in marg. Soc. 22 remetitur: remetietur T 25 ducere possit: possit ducere V

30

vv. 21-42

o Sol, da, da, scilicet michi; uehi per auras curribus patris, scilicet Solis; o genitor, scilicet Sol; committe habenas, scilicet michi, sicut olim commisisti filio tuo Phetonti; tribue, scilicet michi; moderari

iuga, id est equos tuos iugatos in curru tuo, iuga inquam ignifera, quia illi equi continue efflant ignem; locis flagrantibus, quia, ob nimium calorem solis, loca per que transit finguntur ardere. Quomodo autem uindicabit se hoc optento docet dicens: Corinthus, scilicet ciuitas regis Creontis; opponens moras gemino mari, scilicet Ionio et Egeo ne concurrant, sita enim est in promunctorio separante hec 10

duo maria ab inuicem; cremata, scilicet per me dum rego currum solis; committat, id est committet, hoc est coniunget; duo maria,

scilicet Ionium et Egeum, scilicet quia cremando ciuitatem destruam promunctorium, quod illa maria ab inuicem separat. Septimo cum dicit: Hoc restat, indignatur in se ipsam, tamquam debeat exhi15

bere ministerium nouis nupciis; unde dicit: hoc unum restat, scilicet

michi; ad dedecus ut ipsa, scilicet ego; feram pinum, id est facem de pinu; prenubam thalamo, id est qualem decet prenubam, id est

illam, que preest nupciis et tradit sponsam uiro, preferre nouis thalamis; et post sacrificas preces, scilicet qui in sollempnitate nupcia20

rum fieri solent; cedam, scilicet tamquam sacerdotissa; uictimas al-

taribus dicatis, scilicet diis. Octauo cum dicit: Per uiscera, se ipsam ad ulcionem et scelus concitat, et alloquens animum suum dicit: o anime, si uiuis, quere per uiscera ipsa, scilicet hostiarium;

uiam supplicio, id est quam uiam supplicii exercere debeas; si quid 25

remanet tibi antiqui uigoris; pelle, id est depelle; femineos metus et

7 uindicabit se: se uindicabit /

10 currum: carrum 7. 31

24 supplicio: supplicii Y

NICOLAI TREVETI EXPOSICIO MEDEE

mente indue inhospitalem Caucasum, id est crudelitatem gentis in-

habitantis montem Caucasum, que gens ob inhumanitatem nulli hospitalitatem exhibet, sed pocius aduenientes hospites occidit. Quodcumque nephas uidit Phasis, id est fluuius ille apud Colchos; aut Pontus, id est mare; uidebit Ystmos, id est promunctorium in quo sita est ciuitas Corinthus. Mens, scilicet mea; agitat intus, scilicet deliberando de scelere; effera, id est crudelia; ignota, id est insueta;

horrida, tremenda mala celo pariter et terris, id est que timeant dii in celo et homines in terra. Item mens intus agitat uulnera et cedem 10

et uagum funus, id est mortem uagantem; per artus, id est membra,

id est pestem, que uagando depascitur et consumit artus et inducit

15

mortem. Sed tamquam ista non sufficiant uindicte, quam optat, subdit: nimis leuia memoraui: hec feci uirgo, id est antequam essem desponsata Jasoni, ut puta cum Jason seminatis uipereis dentibus et ex eis creuisset turba militum, qui omnes uolebant impetere Jasonem, Medea, carmine suo, conuertit eos ad pugnandum

contra se

mutuo, et mutua cede mutuisque uulneribus ceciderunt; dolor grauior exurgat, scilicet nunc; iam post partus, id est postquam facta sum mater; decent me maiora scelera. Accingere ira, o anime; te20

que para in exicium, scilicet Jasonis et stirpis regie; toto furore.

Narrentur tua repudia paria thalamis, id est sicut commisisti scelus

25

in nupciis tuis dum, relicto patre, hosti et extraneo nupsisti, sic et repudia tua dicantur scelerata dum ulcionem exerces in maritum te repudiantem. Vnde querit a se: quomodo uirum, scilicet Jasonem; relinques?; et respondet: hoc, scilicet modo; quo secuta es, scilicet

2obom.T 4idest scilicet 7 Ssita: sata 7 13 essem desponsata: desponsata esset V 16 Medea: Media V (corr. Κι) 28 Jasonis et: et Jasonis V 32

vv. 43-65

scelerate. Vnde sequitur: Domus que scelere pacta est, scelere linquatur, scilicet domus Jasonis. Et exhortans se ad accelerandum

scelus interponit dicens: rumpe moras segnes, id est non sis morosa et segnis ad exequendum scelus. In carmine secundo, quod scribitur

metro uario primo asclepiadeo, secundo gliconio, ibi: uicit uirgineus «v. 75», tercio iterum asclepiadeo, ibi: hec cum uirgineo «v. 93», quarto exametro heroyco, ibi: candida tirsigeri «v. 110», inducit chorus cantans hymeneum, id est carmen nupciale, pro nouis

nupciis Jasonis. Et primo hiis nupciis implorat fauorem deorum et 10

15

hominum dicens: Superi, id est dii; qui celum regunt quique fretum, id est mare, scilicet regunt; assint prospero munere ad thalamos re-

gum, id est ad nupcias regias assint; cum populis fauentibus. Secundo cum dicit: Primus, hortatur ut sacrificetur diuersis diis; unde dicit: primus taurus, id est in primis taurus; ferat celsa colla candido tergore sceptriferis Tonantibus, id est Joui et Junoni, uel ponitur plurale pro singujari per antitesim; femina niuei corporis, id est uacca alba; intemptata iugo placet Lucinam, id est deam, que preest

20

parientibus; et tenera hostia mitior, id est uitulus; que cohibet manus sanguineas Martis, scilicet quia offertur Marti ad cohibendum bella; que dat federa gentibus belligeris, scilicet quia ad confederacionem et pacem solet huiusmodi hostia offerri; et retinet copiam, scilicet deam, que preest habundancie frugum; diuite cornu. Cum Hercules pugnaret cum Acheleo et ille conuersus esset in taurum,

25

Hercules effregit ei unum cornu, quod nimphe implentes floribus consacrauerunt dee copie. Hoc autem cornu quando inueniebatur

2 interponit: interposuit Κὸ 3 morosa: morosus V (corr. ἵν 4 Exposicio secundi carminis praep. Soc. — 5 gliconio: gliconico Y uicit: dicit V — 8 cantans: cautus in marg. cantans Soc. — 13 sacrificetur: sacrificent V — 15 sceptriferis: sceptrigeris T sceptrigis Soc. — 18 id est: scilicet V_ 22 diuite: diuitem Soc.T 23 Acheleo: Acheloo V ille: ipse V 33

NICOLAI TREVETI EXPOSICIO MEDEE

plenum erat signum fertilitatis, quando uero non fuit plenum erat si‘gnum sterilitatis. Ideo dicit: copiam diuite cornu, scilicet in signum fertilitatis; quasi dicat: hec hostia offerebatur pro amouenda sterilitate et impetranda fertilitate. Tercio iterum deos inuocat et specialiter hymeneum et Venerem; unde, quo ad hymeneum, dicit: Et tu, o

hymenee; qui legitimis facibus, id est nupcialibus, quia nupcie lege gencium instituuntur; discuciens noctem, quia faces luminose depellunt tenebras noctis; marcidus ebrio gradu, hoc dicit quia filius erat Bachi, qui causat ebrietatem; huc, id est ad has nupcias; 10

incede auspice dextera, id est fortunato principio. Et tu, scilicet o Venus; que, preuia gemini temporis, — hoc dicit quia stella Veneris quandoque diem preuenit, quandoque noctem, eo quod uno tempore est stella matutina et alio tempore uespertina, quod alias declaratum

est super librum primum Boecii, de Consolacione philosophie -; 15

semper,

stella,

redis

tarde

amantibus,

scilicet

quia

amantibus

uidetur quod nox, in qua possint uacare nupciis, semper tarde uenit; te, o stella Veneris, cupiunt matres auide, scilicet prolis; te, cupiunt nurus, scilicet filiorum uxores; spargere quamprimum, id est ualde 20

tempestiue; /ucidos radios. Quarto cum dicit: uicit uirgineus, laudat pulcritudinem sponse primo et postea sponsi; unde quo ad sponsam dicit: decor uirgineus, scilicet Creuse sponse Jasonis; longe uicit nurus Cycropias, id est Athenienses; et que, id est illas que; iugis

25

Taygeti modo iuuenum, scilicet quia utuntur habitu uirili; exercent, id est frequentant; opidum, scilicet Taygeti; quod caret muris, et uicit illas; quas latex Aonius lauat sacerque Alpheus. Nota quod Ao-

14 BOETH. cons. ! carm. 5,10-13 1 uero om. V

9 causat ebrietatem: ebrietatem causat ΚΜ

18 scilicet: id est Soc.

— 23 quia om. V

Aonius V

34

11 quandoque: quando Soc.T

24 quod: scilicet quod Soc.T — 25 Aonia:

vv. 65-95

nia est regio, in qua sunt Thebe, unde latex Aonius, id est Thebanus. Alpheus est fluuius Elidis ciuitatis, ubi exercebantur Olimpia. Quasi dicat: hec sponsa sua pulcritudine uicit mulieres Thebanas et

Elidias pulcritudine. Quantum uero ad commendacionem sponsi, scilicet Jasonis, dicit: Si forma uelit aspici, id est si aspiciatur pulcritudo; duci Esonio, id est Jasoni filio Esonis, cedet proles improba, id est importuna; fulminis, scilicet Bachus, cuius mater importune institit ut Jupiter appareret ei tantus, quantus est cum accedit ad Junonem. Vnde uenit fulminando ad eam et occisa est fulmi10

ne, et ideo de matre per improbitatem fulminata natus est Bachus; qui iuga aptat tigribus, — fingitur enim a poetis quod tigres trahunt currum Bachi —; nec non frater, scilicet Frixus; uirginis, scilicet Helles; aspere, id est audacis, quia ausa est in tergo arietis cum

fratre aggredi transitum maris, in qua et submersa est; qui, scilicet 15

frater; mouet trepidas, scilicet uirgineas, ne similia pericula aggrediantur; cedet Pollux aptior cestibus, — cestus sunt lora, quibus ma-

la plumbea ligabantur, unde pugiles ludebant —; cum suo Castore. Castor et Pollux fuerunt filii louis ex Leda, uxore Tindari; Pollux

autem doctus erat in ludo cestuum. Sic, sic, o celicole, id est dei ce20

lestes; precor, femina, id est ista sponsa; uincat coniuges, id est

uxores alias; uir longe superet uiros, scilicet alios. Quarto specialiter commendat pulcritudinem huius noue sponse, dicens: Hec, scilicet sponsa; cum constitit in choro uirgineo, facies unius, id est 25

ipsius solius; preminet omnibus. Sicut decor perit syderibus cum sole, id est cum presencia solis, sic scilicet pulcritudo aliarum uirgi-

8 tantus: tantus scilicet Soc. T [10 per: pro V 21 alios: filios T sponse noue 7 23 constitit: constituit 7 24 sicut: sic Soc. T

35

22 noue sponse:

NICOLAI TREVETI EXPOSICIO MEDEE

num perit ad presenciam istius; et sicut densi greges Plejadum, id est septem stelle filie Athlantis et Pleone, que lucent in fronte tauri; latitant cum Phebe alligat, scilicet Luna; orbem solitum cornibus circuitis, id est in plenum circulum ductis; /umine non suo, quia sci-

licet non habet proprium lumen, sed a sole accipit; id est sicut, cum luna est plena lumine, latitant septem stelle ad presenciam lune plene, sicut pulcritudo aliarum mulierum latet ad presenciam huius. Sic color niueus perfusus ostro puniceo rubuit, scilicet sicut facies istius; sic pastor roscidus aspicit nitidum iubar luce noua, id est 10

cum rubet Aurora, quasi dicat: talis est eius color, qualis est color Aurore.

Quinto

cum

dicit: Ereptus,

hortatur ut Jason, contempta

Medea, adhereat noue sponse; unde dicit: tu Jason, ereptus horridis thalamis Phasidis, id est Medee, sic dicte a fluuio, qui Phasis dici15

20

tur; tu inquam solitus inuita dextera trepidus prendere pectora coniugis, id est Medee; effrene, id est importune sine freno pudoris; prendito felix uirginem Aoniam, id est Thebanam; nunc primum soceris sponse uolentibus; quasi dicat: quod accepisti Medeam fuit inuito socero tuo, scilicet patre Medee, sed quam nunc accipies, accipies de bona uoluntate socerorum tuorum. Sexto cum dicit: Concesso, hortatur iuuenes ad iocunditatem nupcialem; ubi nota quod in

talis solempnitatibus solebant ad prouocandum risum ludere sermonibus mordacibus, quibus sub specie ludi licebat cuilibet dicere defectum quemcumque uideret in alio, siue esset dominus, siue non eius sermones Macrobius in libro Saturnaliorum scommata uo25

cat, que, ut ibidem docet, si temperate pronunciantur, sunt apta con-

24 MACR. Sat. 7,3,4 1 et om. Soc.T 2 Pleone: Pleione V 3 Phebe om. Soc. T cornibus: conibus /. sicut: sic / 21 talis: talibus 7 23 dominus: dominus eius V 24 inom. V

36

7

vv. 96-115

uiuiis; unde dicit: o iuuenes,

ludite iurgio concesso,

id est ludite

scommatibus, que licita sunt in conuiuiis; hinc illinc, id est ex omni parte; o iuuenes, mittite carmina, scilicet que talia scommata contineant; rara est iusta licentia, scilicet dicendi scommata;

in domi-

nos. Septimo cum dicit: Candida, exhortatur nouam sponsam ad iocunditatem conuiualem; unde dicit: o candida proles generosa, id est nobilis; Lyei tirsigeri, id est Bachi, qui fert cuspidem coopertam tirsis, — fuit enim hec sponsa de genere Bachi, qui fuit aliquando rex Thebanorum —; iam tempus erat succendere pinum multifidam, 10

quia scilicet in nupciis solebant accendi faces de pino; excute solempnem ignem digitis marcentibus, id est torpentibus, id est iacta faces ignitas sicut in sollempnitate nupciali fieri solet. Fescenninus dicax, id est ille, qui urbanos sermones loquitur in nupciis, — fe-

scenninus enim idem est quod nupcialis —; fundat festa conuicia, id 15

est iocunda scommata; turba soluat, id est persoluat; iocos, scilicet nupciis debitos. Octauo optat fugam et recessum Medee, unde dicit: eat tacitis, id est fugiat de nocte et recedat; i/la, si qua fugitura nubet peregrino, id est extraneo, scilicet sicut fecit Medea, que Jasoni

extraneo et peregrino existenti nupsit. 20

In carmine

tercio, quod scribitur trimetro jambico,

ponitur

actus secundus huius tragedie, id est compulsio Medee in exilium a rege Creonte. Et primo ponitur hec compulsio, secundo inducitur chorus arguens audaciam illius, qui primus commisit se nauigio, carmine quarto, ibi: audax nimium «v. 304^. Circa primum duo fa25

cit, quia primo

ostendit quomodo

Medea

7 tirsigeri: tirsiferi V — 17 fugitura: fugitur Soc.T actus in marg. V 24 circa: quam T 37

cum

nutrice de scelere

20 Actus secundus praep. Soc.T II

NICOLAI TREVETI EXPOSICIO MEDEE

committendo deliberauit; secundo quomodo rex eam in exilium compulit, ibi: Medea . Circa primum sic procedit, quia primo Medea audiens cantum chori, in cuius fine ipsa contempnitur,

admiratur ingratitudinem Jasonis uolentis ducere aliam sponsam, et de uindicta accipienda deliberans; unde dicit: Occidimus, id est mortue meas.

sumus;

Aymeneus,

id est carmen nupciale; pepulit aures

Vix ipsa, scilicet ego; uix adhuc tantum credo malum, scilicet.

quod Jason superducat uxorem aliam a me.Hoc facere Jason potuit, scilicet ut aliam uxorem me contempta duceret, quasi dicat: miror si 10

hoc potuit facere; solam, scilicet me; sedibus exteris, id est in extra-

neis regionibus; erepto patre, scilicet meo; patria regno deserere, Scilicet potuit, quasi dicat: potestne Jason me, cui ereptus est pater et que dereliqui patriam et regnum pro amore eius, deserere in loco extraneo, ad quem me adduxit? Quasi dicat: magna ingratitudo es15

set; durus?, scilicet Jason erga me; contempsit merita mea, id est

facta mea, quibus multum apud eum merui; qui uiderat scelere, scilicet meo, quo deserui patrem et ipsi adhesi; uinci flammas, scilicet quando feci eum uincere tauros flammiuomos, qui scilicet naribus 20

efflabant ignem; et mare?, id est pericula maris, a quibus saluaui eum nauigando cum eo; adeone credit omne nephas consumptum?, id est omnem potestatem meam nephariam consumptam, scilicet ut nichil ulterius possim facere nepharium et scelestum; incerta uecors, Scilicet ego; non sana mente in omnes partes feror, id est in

diuersa scelera feror tamquam insana et furibunda, nesciens quod 25

scelus eligam ad uindicandum me;

4 ingratitudinem: magnitudinem

quando Soc.T

ipsi: ei T

/

unde subdit:

16 merui: meruit /

19 saluaui eum: eum saluaui V 38

unde queam, id est

17 quo:

quod T

22 possim: possint V

et: et

vv. 116-132

possum; me ulcisci?, quasi dicat: incerta sum; utinam esset illi frater!, quia scilicet per ipsum possem me uindicare de Jasone, occi-

dendo scilicet fratrem suum aliquo scelere; est coniunx, scilicet ei de nouo ducta; in hanc exigatur ferrum, scilicet ut morte eius me uindicem. Hoc sat est malis meis?, quasi dicat: non; si quod, id est aliquod; facinus nouere, id est nouerunt; Pelasge, id est Grece; urbes, si quod barbare, scilicet urbes facinus nouerunt; quod mee manus ignorant, scilicet quia non sunt illud experte; parandum est nunc, scilicet ut fiat. Et conuertens sermonem ad se ipsam hortatur 10

ad scelere; unde dicit: Hortentur te tua scelera, scilicet ad facien-

dum scelus nouum; et redeant in mentem cuncta, scilicet scelera, ut sis audacior ad similia committendum; inclitum regni decus raptum, scilicet per te, redeat in mentem, quia uellus aureum, quod seruaba15

tur apud Colchos ad decus regni paterni, ipsa iuuante raptum et asportatum fuit a Jasone; paruus comes nephande uirginis, id est mei, id est frater meus paruulus, qui comitabatur uirginem in hoc facto nephandam; diuisus ense, scilicet redeat in mentem. Vbi nota quod cum pater insequeretur Medeam propter scelus commissum et

20

illa uideret eum uenientem, ut impetum patris insequentis impediret, fratrem paruulum occidit et membratim diuisum sparsit per totam terram, ut pater recolligendo filii sui membra retardaretur; unde et terra illa a thomos, quod est diuisio, thomitana dicitur, eo quod ibi

Medea fratrem membratim diuiserit; unde Ouidius, de Ponto: Thomos 25

isto

dictus

membratim

locus

hic,

fratrem

quia

fertur

dilaniasse

inde in

soror.

23 Ov. Trist. 3,9,33-34: Inde Tomis dictus locus hic, quia fertur in illo/ membra soror fratris consecuisse sui

2 quia: quasi Soc.T

V

4 ducta: data Soc.T

10 Hortentur: hortantur V.

11 scilicet om.

12 sis: sicut fias Soc. T — 16 comitabatur: comitabantur 7 — 18 insequeretur

Medeam: Medeam insequeretur V — 24 hic: est V 39

NICOLAI TREVETI EXPOSICIO MEDEE

Vnde sequitur: funus patri infestum sparsumque corpus ponto, id est in Ponto insula; hec inquam redeant in mentem, et membra Pelie senis decocta aeno,id est caldario. Nota: Medea ad instanciam Jaso-

nis fecit decoccionem ex herbis carmine consecratis, in qua patrem eius Esonem balneans fecit senem redire in etatem iuuenilem. Quod

audientes filie senis Pelie, rogabant ut patrem earum reducerent in

10

iuuentutem, que informauit eas ut facerent decoccionem inutilem et, facta decoccione, extraherent de patre sanguinem ueterem et decoquerent membra paterna in decoccione facta: sicque filie decepte proprium patrem interfecerunt; quam sepe, id est ualde; fudi funestum sanguinem impie, et nullum scelus irata feci, id est ista scelera non feci propter iram, sed propter amorem Jasonis; seuit, id est in

seuiciam me adduxit; infelix amor scilicet Jasonis. Et quasi excusans hoc quod dicit infelix amor, subdit: Quid tamen potuit Jason; 15

quasi dicat: quod amor quo amaui Jasonem est infelix non est ex

20

parte Jasonis: quid enim potuit Jason facere, factus alieni arbitrii alienique iuris factus?, scilicet quia subditus regi Creonti oportet facere uoluntatem eius. Et quasi huic respondens, dicit quod si fuisset gratus pocius mori debuisset, quam hoc fecisset; unde dicit: debuit offerre pectus obuium ferro, scilicet pocius quam hoc fecisset. Et quia hoc optare de illo, quem tantum amauit, uidetur crudele, retrahit se ab hoc uoto dicens: o furiose dolor, ha — interieccio dolentis —; loquere melius scilicet quam optando mortem Jasonis. Viuat Jason, si potest, meus, scilicet uir; ut fuit, si minus, id est si non po-

25

test esse meus ut fuit; uiuat tamen memorque nostri, parcat muneri

2 mentem: montem V Pelie correxi coll. Sen.: Pelii Soc. TV 3 caldario: caldadario V 4 carmine: in quo carmine Soc.T 11 id est: quasi dicat Τ in marg. Soc. 15 Jasonem:

Jasonam V (corr. Vj) T

est: bis V om. T

23 scilicet quam: quam scilicet /

16 arbitrii: arbitri Soc7 25 memorque: memor Soc. T

40

19 mori: mori non

vv. 132-157

meo, id est michi, qui me ipsam dedi sibi. Tota culpa est Creontis, scilicet et non Jasonis; qui scilicet Creon; impotens, id est ualde po-

tens; sceptro soluit coniugia, scilicet nostra; abstrahitque genitricem, scilicet me; natis, scilicet meis ex Jasone; et arto pignore, id

est quod ualde me artat ad manendum, abstrahit me scilicet a natis

dum me uult agere in exilium; et dirimit astrictam fidem, scilicet inter Jasonem et me; petatur scilicet Creon; solus hic scilicet Creon; luat penas quas debet, id est quas debitum est luere. Cumulabo domum, 10

scilicet Creontis; alto cinere, id est faciam eam comburi ad

cinerem; Malea, id est promunctorium in Grecia quod spectabat ad regnum et dominium Creontis; Malea inquam flectens moras nauibus longas, quia scilicet magnus circuitus est antequam perueniatur ad eum; uidebit atrum uerticem flammis agi id est ardere et com-

buri. Secundo cum dicit: Sile nutrix Medee suadet ei ut sileat, quia 15

hic poterit se melius uindicare; unde dicit:

o Medea, obsecro, sile,

20

et questus, id est querelas; abditos manda dolori secreto, id est secrete dolens contine querelas tuas. Quisquis motus; pertulit grauia uulnera animo equo et paciente, referre, id est reddere uindicando; potuit; et hoc ideo quia ira que tegitur, id est celatur; nocet; odia professa, id est publice prolata; perdunt locum uindicte quia scilicet contra talia munit se aduersarius. Tercio cum dicit: Leuis, excusat

se Medea per magnitudinem doloris; unde dicit: leuis est dolor qui potest capere consilium sed meus dolor est magnus; et ideo libet, id est uoluntatis mee est; ire contra, id est manifeste obuiare cause 25

doloris. Quarto nutrix hortatur ut compescat se dicens: sile impetum

1 qui: que Soc.T

6 uult om. V

8. alterum est: esteum T

11 nauibus longas: longas

nauibus V — 13 atrum correxi coll. Sen.: artum Soc.T arcu V 14 ei om. V motus id est commotus V 24 uoluntatis mee: mee uoluntatis V 41

17 motus:

NICOLAI TREVETI EXPOSICIO MEDEE

furialem, id est compesce furiosum animum tuum; o alumpna: uix quies tacita te defendit, scilicet ne occidaris. Quinto Medea contra consilium nutricis obicit dicens: Fortuna metuit fortes, id est forti animo resistentes; premit ignauos, et ad ignauiam pertinet silere, ad

fortitudinem aperte resistere. Sexto nutrix obicit dicens: Nunc si locus est, id est opportunitas; probanda est uirtus, scilicet paciencie tue. Septimo respondet Medea: Numquam non, id est semper; est lo-

cus uirtuti, quia scilicet tam in aduersis quam in prosperis potest uirtus exerceri. Octauo nutrix dissuadet Medee audaciam suam di10

cens: Nulla spes monstrat uiam, scilicet euadendi; rebus afflictis, id

est affliccioni quam nunc pateris. Nono respondet Medea dicens:

Qui nil potest sperare, nichil desperet, quia non potest esse desperacio, nisi respectu illius, quod potest sperari. Decimo nutrix ut sileat ostendit undique destitutam; unde dicit: Abiere Colchi, id est 15

consanguinei et compatriote tui et ita destituta es amicis; coniugis, Scilicet Jasonis; nulla fides, scilicet est, et ideo de eo non potes con-

fidere; nichilque e tantis opibus, scilicet quantas abduxisti a patre;

superest, scilicet tibi, et ita destituta es pecunia et diuiciis. Vndecimo respondens Medea docet sibi satis superesse ad uindicandum; 20

unde dicit: Medea superest, scilicet que suis artibus et carminibus multa fecit et multa potest facere; hic uides, o nutrix, mare et terras et ferrum et ignes, scilicet quibus uti possum ad uindictam; ef deos,

scilicet uides quos possum rogare; et fulmina, scilicet que dii possunt iaculari. Duodecimo obicit nutrix dicens quod, quomodocum25

que sit de hiis, Rex est timendus, scilicet quia habet potestatem uite

16 alterum scilicet om. Soc.T

17 quantas: quantis Soc. T

42

vv. 157-173

et mortis. Terciodecimo respondet Medea dicens: Rex fuit meus pater, et tamen preualui artibus meis contra eum. Quartodecimo obicit nutrix dicens: Non times arma?, quasi dicat: mirum est si non timeas ea. Quintodecimo respondet dicens: Licet sint edita, id est

producta, de terris supple non timeo ca, que tamen propter mon-

struositatem uiderentur magis timenda. Alludit ei quod fecit pro Jasone, quia cum ex dentibus uipereis seminatis orirentur milites armati de terra, qui omnes uoluerunt interficere Jasonem, Medea conuertit eos, cantando carmen auxiliare, in cedem 10

mutuam;

unde si

hec arma non timuit, multo minus alia. Sextodecimo instat nutrix comminando, dicens: Moriere. Decimoseptimo respondens Medea has minas euacuat dicens: Cupio; quasi dicat: istas minas non ti-

meo, quia mori desidero. Decimoctauo nutrix consulendo dicit: Fuge; quasi dicat: nisi salues te fugiendo mortua es. Decimonono Me15

dea hoc consilium improbum ostendit dicens: Penituit fuge, scilicet

20

alias, quando fugi patrem, et ideo non uidetur utile fugiendum. Vicesimo nutrix hanc responsionem redarguit occulte dicens:o Medea, quasi dicat: uide te ipsam quid respondes, quia non fugisti persequentem sicut ego consulo, sed patrem te diligentem, et ideo non mirum si penituit te. Vicesimo primo Medea condescendens nutricis

consilio dicit: Fugiam. Vicesimo secundo nutrix ut discrete fugiat admonet eam dicens: Mater es; quasi dicat: sic fuge, ut curam ha-

beas prolis tue. Vicesimo tercio Medea quid faciat antequam fugiat ostendit dicens: 25

Fugiam, et ulciscar prius, scilicet quam fugiam.

Vicesimo quarto comminatur nutrix dicens:

Vindex sequetur, id est

2 artibus meis contra eum: contra eum artibus meis Y Ὁ quod: que Soc T 12 euacuat: euacuas V. 17 redarguit occulte: occulte redarguit V 18 quasi dicat om. Soc.T 19 non: non est V 43

NICOLAI TREVETI EXPOSICIO MEDEE

persequetur te ad uindictam accipiendam de te et occidendum. Vi-

cesimo quinto respondet Medea dicens: Forsitan inueniam moras, scilicet quibus impediam persequentem. Alludit ei quod prius fe-

cerat patri, quem persequentem impediuit per interfeccionem et di-

10

uisionem fratris. Innuit occulte quod sic impediret Jasonem, si uellet eam persequi, occisione filiorum suorum. Vicesimo sexto hortatur nutrix ut minas compescat dicens: Compesce uerba, scilicet comminatoria; parce iam, demens, minis, id est parcius infer minas; animosque, id est iram; minue: decet aptari tempori, id est quilibet coaptet se tempori, ut puta quod aduersitatis tempore se habeat paciencius et prosperitatis audacius. Vicesimo septimo respondet Medea primo quod animositatem deponere non potest; unde dicit: Fortuna potest auferre opes, non animum, quia etiam inter pauperes in-

ueniuntur animosi et cordati. Secundo innuit aduentum regis Creon15

tis, unde dicit: sed cuius ictu strepit cardo regius?, id est quis percutit et sonum facit in foribus regiis. Et sibi respondens dicit: ipse est Creon tumidus, id est superbus; Pelasgo, id est Greco; imperio. In parte secunda huius carminis prosequitur compulsionem Medee in exilium, et continet hec pars dyalogum Creontis et Medee, in quo

20

primo inducitur rex Creo Medee indicens exilium. Et primo plangit moram eius in regno periculosam, unde dicit: Medea, noxium genus

Oethe Colchi, id est Oethe regis Colchorum filia; nondum exportat pedem e regnis meis? Molitur, id est machinatur; aliquid, scilicet mali; nota fraus, scilicet eius est; nota est manus, scilicet eius. Cui 25

parcet illa, quasi dicat: nulli; quemue sinet, id est permittet; secu-

7 minas: nimis Soc. — 11 septimo correxi: nono Soc.TV carminis tercii praep. Soc.T

25 parcet: pertinet T

44

[8 Exposicio secunde partis

vv. 173-194

rum?, quasi dicat: nullum; parabam equidem abolere ferro pessimam luem, scilicet Medeam, — parabam enim eam occidisse —; pro-

pere, id est celeriter; gener, scilicet Jason, qui iam duxit filiam; uicit, scilicet me; precibus, scilicet ne occiderem eam. Concessa uita

est, sic tamen ut liberet fines, scilicet regni mei; metu abeatque tuta, scilicet a morte in exilium. Fert gradum contra, id est uadit con-

tra imperium meum; minaxque, id est inferendo michi minas; propius petit affatus nostros, id est uellet mecum loqui. Secundo precipit famulis, ne permittant eam sibi loqui; unde dicit: O famuli, arce10

te, scilicet Medeam; procul tactu et accessu, id est ut nec ad me accedat tangat; iubete sileat, scilicet ne mecum loquatur; discat ali-

quando pati imperium regium, scilicet meum. Tercio ad eam dirigens sermonem, precipit ut in exilium uadat, unde dicit: Vade, o 15

Medea; ueloci uia, scilicet de regno meo; aueheque, id est abduc; monstrum iamdudum seuum, id est crudele; horribile, id est te

ipsam, que monstruosa arte es seua et horribilis. Secundo Medea querit a rege exilii sui causam, dicens: Quod crimen, scilicet meum;

que culpa, scilicet mea; mulctatur, id est punitur; fuga?, id est pro 20

quo crimine uel pro qua culpa punior exilio? Tercio rex Creo hanc questionem irridet dicens: /nnocens mulier, — yronia est; quasi dicat: non est innocens sed ualde nocens —; rogat, id est interrogat;

que causa pellat, id est expellat eam in exilium. Quarto Medea arguit regem quod iudicauit eam absque cognitione cause, unde dicit: Si iudicas, id est uis me iudicare; cognosce, scilicet causam meam; 25

si regnas, id est si non uis iudicare sed secundum potestatem regiam

2 parabam enim: id est parabam Soc. T accedat nec V 45

3iam om. V

5tuta: tua ΚΓ

11 accedat:

NICOLAI TREVETI EXPOSICIO MEDEE

facere; iube, scilicet quod vis. Quinto Creo, uerba eius contemp-

nens, dicit: Feras, id est necesse est ut feras imperium regis equum atque

iniquum.

Sexto

respondens

Medea

condempnat

regnum

imperans iniqua, unde dicit: Regna iniqua numquam manebunt perpetuo. Septimo Creo dicta Medee paruipendens dicit: /, id est uade;

querere Colchis, id est apud gentem tuam depone querimoniam. Octauo hoc abnuens Medea dicit: Redeo, scilicet ab exilio quod mi-

chi imponis: qui auexit, id est si non in exilium ibo, qui auexit, sci10

licet me in terram istam; ferat, scilicet me in exilium, scilicet Jason. Nono Creo comminans dicit: Sera, id est tarda et ultima; nox uenit decreto statuto, scilicet exilio tuo; quasi dicat: ultra istam noctem

secundum decretum de exilio tuo statutum morari non poteris. Decimo cum dicit: Quis statuit, arguit Medea iniquitatem huius decreti dicens: quis, scilicet iustus iudex; statuit aliquid parte altera inau15

dita; quasi dicat: nullus; quia licet equum statuerit, id est iustum statutum fecerit; haut fuit, id est non fuit; equus in statuendo. Vndecimo Creo in hoc redarguit eam, quia ipsa interfecit Peliam patruum

Jasonis sine examinacione cause, scilicet inducendo filias eius ut occiderent eum, sicut supra tactum est. Vnde primo hoc obicit di20

cens: Auditus Pelias a te, scilicet per examinacionem cause; supplicium tulit?, quasi dicat: non; unde in quo me arguis culpabilis es. Secundo locum dicendi causam concedit, unde dicit: sed fare, scili-

25

cet causam tuam; detur locus cause egregie — yronia est, quasi dicat: non est egregia sed pessima —. Duodecimo incipit Medea defendere causam suam dicens: in primis didici regia mea, id est in aula

3 atque: aut ΚΓ 4 perpetuo: perpetua Soc.T 19 est: erat V — 21 arguis: arguit V

46

8. exilium: exilio V — 17 ipsa: ipse Soc.T .

vv. 194-220

mea regia, quando fungebar regali potestate; quam difficile concitatum animum quamque, supple difficile sit flectere hoc regale caput, scilicet tuum; ab ira qua cepit ire quisquis admouit, id est applicauit; manus superbas sceptris, id est difficile est flectere reges et in potestate constitutos ab ira concepta. Secundo, quia dixit quod erat

aliquando in regia potestate constituta, docet quod nobilis erat, licet modo sit misera, unde dicit: Quamuis sim, scilicet modo; obruta clade miseranda, expulsa, scilicet per iudicium tuum a regno; supplex, id est humilis; sola deserta, undique afflicta, quondam nobili 10

patre fulsi deduxique clarum genus auo sole, id est Sol fuit auus meus; noster genitor regit imperio omne hoc, quodcumque Phasis, id est fluuius ille; rigat placidis flexibus quicquidque Pontus Scithicus, id est mare currens per regionem Scitarum; uidet a tergo, scili-

cet ea parte; qua maria dulcescunt aquis palustribus, quicquid co15

hors uidua, id est cohors Amazonum, que carent uiris; inclusa ripis Termodonciis, Termodon nomen est fluuii circueuntis regionum A-

mazonum;

cohors inquam armata peltis, pelta uel peltum genus

scuti breuissimi in modum lune, quo utuntur Amazones; exercet, id 20

est frequentat; omnia inquam hec spectabant ad regnum patris mei; fulsi generosa, id est nobilis; felix, potens regali decore, quia scilicet filia regis eram et quasi corregnaui patri; uiri tum, id est tunc; petebant thalamos meos, scilicet ad matrimonium; qui, scilicet tha-

lami; nunc petuntur, id est impetuntur ad diuorcium. Fortuna rapi25

da, id est uelox; ac leuis, id est mutabilis de facili; precepsque, id est prona ad casum; eripuit, scilicet me; regno, scilicet patris; et de-

€ quod: quam V 7 scilicet modo: scilicet nunc V — 10 fulsi: effulsi Soc.T 12 quicquidque: quicquid Soc.T ^ 16 circueuntis: circuientis Soc.T — 18 breuissimi: breuissimum V 47

NICOLAI TREVETI EXPOSICIO MEDEE

dit exilio, scilicet cui nunc addicta sum. Tercio docet non esse con-

fidendum in regno et potestate, unde dicit: Confide regnis — yronia est —, quasi dicat: noli confidere in eis; cum leuis casus, scilicet for-

tune; ferat huc illucque, id est dispergat; magnas opes. Quarto docet quid est magnificum et laudabile in regno, dicens: reges habent hoc magnificum et ingens, quod nulla dies rapiat, id est auferat eis, quia laus uirtutis semper manet; prodesse miseris, id est exercere opera misericordie; protegere supplices, id est eos qui se eis humiliant et subiciunt; fido lare, id est secura domo. Quinto quod hoc decus re10

gium, scilicet prodesse miseris et protegere supplices, attulit secum de regno patris, enumerando beneficia que exhibuit Grecis et amicis Jasonis probat, unde dicit: Hoc solum, scilicet quod ad laudem re-

15

20

giam spectat; extuli Colchico regno, et nullas alias diuicias; illud ingens decus florem inclitum glorie, presidia gentis Achiue, scilicet Grece; quasi dicat: illud est flos inclitus glorie mee et decus ingens, quod facta sum presidium gentis Achiue, et istud extuli de Colchico regno, quia omnes Grecos illuc uenientes cum Jasone saluaui. Omnes enim cum ipso perissent si ego non fuissem; et enumerans in speciali socios Jasonis quos saluauit dicit: ef memet seruasse prolem deum,

id est deorum; ad inclitum florem glorie mee spectat:

multi enim de sociis Jasonis finguntur fuisse filii deorum, et Munus meum est Orpheus, scilicet qui fuit unus de sociis Jasonis ad querendum uellus aureum apud Colchos; Orpheus inquam: qui trahit siluas et mulcet saxa cantu, scilicet cythare; munusque meum gemi25

num, id est duplicatum; est Castor et Pollux, qui fratres gemini fu-

3 scilicet: id est V 12 quod om. ΚΜ 14 presidia: presidie Soc.7 inclitus: inclitum V 22 scilicet: idest / 25 fuerunt: et V

48

scilicet: idest 7

15

vv. 220-238

erunt filii louis ex Leda uxore Tindari; satique Borea, scilicet sunt munus meum, scilicet Zethus et Calai, quos fingitur Boreas genuis-

se de Orithia filia Erictei regis Atheniensium, qui nati sunt pennati; quique, id est et ille est munus meum qui; Linceus, id est similis lin-

ci propter acumen uisus; uidet quoque immisso lumine summota, id est remota; frans Pontum, id est ultra mare, id est qui tam acutus fuit uisu, quod potuit uidere ea que erant ultra mare; omnesque Minie, scilicet sunt munus meum. Minie dicuntur gentes Thessalie, uel 10

a quondam rege sic cognominati, uel a terra que dicitur Minia, uel ab occidente, quia scilicet rubicundus habent capillos, rubeum autem minium

dicitur; namque

ducem

ducum,

scilicet Jasonem, qui

erat capitaneus istorum ducum; taceo, et causam subdit, quia Greci pro illo nichil tenebantur Medee; unde dicit: pro quo nichil debetur, scilicet michi de gratia et ideo taceo. Quare autem nichil debeatur 15

20

sibi pro illo, ostendit subdens: hunc nulli imputo, id est a nullo uestrum peto gratiam pro isto; quia ceteros, id est alios ab isto; reuexi, id est reduxi; uobis, id est ad utilitatem et honorem uestrum; unum michi, id est istum unum reduxi michi, id est ad solacium et utilita-

tem meam propriam. Sexto docet quod etsi ad penas et questiones ponatur, non habet fateri aliud crimen nisi quod saluauit Jasonem et Socios suos, unde dicit: /ncesse, id est inquieta me; nunc et ingere,

Scilicet me; cuncta flamma, id est in toto igne; fatebor: hoc solum crimen obici potest, Argos reuersa, id est nauis Jasonis que diceba-

tur Argos, in qua reuersus est Jason cum sociis suis. Septimo redar25

guit se ipsam quod amauit Jasonem et quod reliquit patrem, unde di-

1 Tindari: Tindari sunt V.

17 id est reduxi ... honorem om.

est om. T

49

V

19 meam om. V

24

NICOLAI TREVETI EXPOSICIO MEDEE

cit: Virgini placeat pudor, non impudicus amor, scilicet sicut pla‘ cuit michi quando amaui Jasonem; paterque placeat, et non extraneus, scilicet sicut Jason extraneus placuit michi. Octauo docet quantum malum euenisset Grecis si hoc fecisset, unde dicit: tota tellus Pelasga, id est Greca, id est omnis gens Greca; ruet cum

ducibus, scilicet suis; hic tuus primus gener, id est Jason, qui duxit

filiam tuam o Creon; occidet, id est morietur; flagranti ore tauri ferocis, de quo dictum est supra. Nono approbat factum suum quo 10

saluauit tot nobiles, unde dicit: que uolet fortuna, scilicet aduersa; imprimat, scilicet opprimat; causam nostram, scilicet iudicando eam iniustam et malam; non penitet, scilicet me; seruasse decus tot

regum, scilicet quot fuerunt in societate Jasonis; quodcumque pre-

mium tuli ex omni culpa, scilicet quam ego feci; penes te est, quia omnes sunt homines tui, qui per me saluati sunt, et ita totum pre15

mium laboris mei habes. Decimo docet quod dampnatur sine culpa, unde dicit: Si placet dampna ream, scilicet me; sed redde, id est as-

signa; crimen, pro quo dampnari debeam et non poteris. Vndecimo docet quod etsi sit culpabilis, non tamen alia culpa quam quando recepit eam primo, unde dicit: Sum nocens, fateor, id est pono quod 20

sim; talem sciebas esse, scilicet cum primo ueni; cum genua, scili-

cet tua; attigi supplex petique, id est petiique; fidem presidis dextere,'scilicet tue; quasi dicat: nullum crimen commisi de nouo, pro quo exulare debeo, aliud ab illo cum quo ueni; unde si illo non ob25

stante fui recepta, non apparet ratio quare nunc exulabo. Duodecimo petit quod remanere possit in aliquo loco paruo, unde dicit: Ro-

1 placeat: placet

V

michi premat Soc.T

om. V Soc.T

2 placeat: scilicet Soc.T — 7 occidet: occidi T — 10 iudicando: indicando V (corr. V,)

17 crimen: causam Soc.T pro: scilicet pro T 21 petique: peti Soc.7 petiique: petisque Soc.T

25 loco om. Soc.T

50

10 imprimat:

18-16 Decimo ... dicit

quo: qua Soc. 7 18 etsi: si 24 Duodecimo: Vndecimo V

vv. 238-261

go terram angulum, scilicet in quo lateam; sedem, id est quietem; miseris, scilicet michi et filiis; /atebrasque uiles, id est ignobiles et paruas rogo; si placet urbe pelli, id est depelli, scilicet me; detur in

regnis, scilicet tuis, extra urbem; aliquis locus remotus, scilicet ad manendum. Deinde cum dicit: Non esse, terciodecimo loco induci-

tur Creon dicta Medee excludens et aliam causam exilii assignans,

unde primo remouet a se iniuriam quam Medca obicit dicens: equidem testatus, id est auctoritate confirmasse; uideor non me esse qui sceptra uiolenter geram, id est cum uiolencia regnem et opprimam 10

populum; nec qui pede superbo calcem miserias, id est deprimam et contempnam miseros. Secundo excludit causam qua Medea se dicit dignam exilio si tamen sit aliqua, unde dicit: haut parum, scilicet est michi; dare generum, scilicet te patri; legendo, id est eligendo; exulem, scilicet qualis uidebatur Jason cum ueniret ad Colchos; et

15

afflictum, scilicet propter destitucionem auxilii et consilii; et graui

terrore pauidum, scilicet propter tauros flammiuomos et milites or-

20

25

tos de terra et peruigilem draconem, que tamen omnia tuo auxilio uicit, quasi dicat: non est parum apud me nec propter hoc in exilium te ago, quod accepisti maritum Jasonem in exilio et angustiis constitutum. Tercio dat causam propter quam petitur ad penam dicens: quippe Acastus, scilicet filius Pelie; obtinens regna Thessalica expetit te pene letoque, id est ad penam et ad mortem; queritur, id est conqueritur; patrem senio trementem atque euo debili grauem peremptum, scilicet per te; et membra senis discissa, scilicet esse per te; cum

sorores pie,

6 dicta: dictum Τ

7 obicit: obiecit Soc.

dignans V indignam V,

tein exilium V

scilicet filie Pelie; capte,

id est decepte; dolo

9 opprimam: opprimem Soc.T

16 flammiuomos: flammamos V (corr. Vj)

21 Thessalica: Thessalia Soc.T 51

12 dignam:

18 in exilium te:

22 queritur: querit Soc.T

NICOLAI TREVETI EXPOSICIO MEDEE

auderent impium nephas, scilicet occidere patrem. Cum enim, ut supra tactum est, uoluissent patrem senem reduxisse ad etatem iuuenilem, secute consilium Medee crudeliter interfecerunt eum. Quar

to docet quod hoc factum non potest amouere a se et refundere Jaso nem, quia Jason absens fuit et ignorauit factum, unde dicit: Si cau

sam tuam, id est culpam istam que est causa exilii tui; amoues, sci-

10

licet a te et scilicet sine Pelie fusus; nus, scilicet

refundas in Jasonem; potest Jason tueri causam suam, culpa esse, quia absens fuit; unde dicit: cruor, scilicet nullum innocuum, id est innocentem; contaminauit maJasonis; abfuit ferro, id est non traxit ferrum ad eum

occidendum; purusque, id est immunis a cede; stetit procul a cetu uestro, scilicet qui interfecistis eum. Quinto in Medeam culpam retorquens, precipit eam accelerare exilium, unde dicit: Sed tu machinatrix malorum facinorum, cui ad audendum omnia feminea nequi15

cia, uirile robur, scilicet inest; nulla fame memoria, id est non cu-

ras de fama tua in aggrediendo; egredere, scilicet in exilium; purga regna, scilicet mea sceleribus; aufer tecum herbas letales, id est

mortiferas; libera ciues metu, scilicet quem habent te presente prop20

ter maliciam de te auditam; sedens, id est habitans; alia tellure, scilicet quam sit ista; sollicita deos, id est redde eos sollicitos circa

maliciam tuam. Deinde cum tur Medea excusans se quod gat quod non sola, sed cum unde dicit: cogis, scilicet me 25

dicit: Profugere, quartodecimo inducinon pro se talia fecit crudelia; unde roillo pro quo talia fecit exulare possit; Creo; profugere?, id est procul fugere;

redde fugienti, scilicet michi; ratem, id est nauem quam reduxi; μοὶ

2 reduxisse ad etatem: ad etatem reduxisse V — 8 primum scilicet om. Soc.T — 19 id est om.V 14 facinorum om. T 17 id est: scilicet V 19 idestom. V (5... Vj) aliaom. V (add. Vj) 21 quartodecimo: terciodecimo V — 22 fecit crudelia: crudelia fecit V 24 Creo: Creon V

52

vv. 261-283

redde comitem, scilicet exilii, id est Jasonem; cur iubes solam, scilicet me; fugere? non sola ueni, scilicet in regnum tuum. Si metuis pati bella, scilicet propter presenciam meam; pelle utrumque regno, scilicet tuo, Jasonem et me, quia ego non mouebo bella nisi propter ipsum. Cur distinguis duos sontes?, id est nocentes, scilicet me et Jasonem, me fugando et Jasonem retinendo; i//i Pelia, non nobis iacet, id est propter Jasonem occisus est Pelias, non propter me, Pelias enim hostis fuit Jasonis; unde dolose uolens eum perire, suasit 10

ei adire pro aurea pelle arietina querenda, ut dicitur in principio Hystorie Daretis Frigii. Adice fugam, scilicet qua fugi de terra mea propter Jasonem; rapinas, scilicet quia iuui eum rapere pellem auream arietinam; patrem desertum, scilicet a me propter amorem Jasonis; lacerumque, id est laceratum; fratrem, ut scilicet retardarem

15

patrem me insequentem; et adice quicquid maritus, scilicet Jason; docet nouas coniuges, id est uxores; non est meum, scilicet aliquod istorum tamquam per me factum, tamen uerum est quod tociens facta sum nocens, sed numquam michi, id est pro utilitate mea, sed tantum pro utilitate Jasonis, quia in obsequium eius omnia ista feci. Quintodecimo cum dicit: fam exisse, arguit Creo Medeam de mora

20

sua; unde dicit: quid seris moras, id est facis dilaciones exilii; fando?; id est loquendo; iam exisse, scilicet regnum meum, ut imposi-

tum est tibi; decuit. Sextodecimo cum dicit: Supplex, Medea itura in exilium rogat pro liberis suis dicens: recedens, scilicet ego Medea; supplex precor illud extremum, ne culpa matris, id est mea; trahat 25

natos insontes, id est innocentes, id est ne filii mei cum sint innocen

9 DARES

de excidio Troiae historia 1

1 scilicet: scilicet me fugere non V — 3 propter presenciam: per perseueranciam V 4 Jasonem: Jasonam / 8 dolose om. V — 9 arietina: arientina T Ε1 quia: qui T 16 per: pro Soc.T7 17 numquam: numquit / [9 Quintodecimo: Quartodecimo V exisse: exit Soc. TV (corr. V.)

22 Sextodecimo: Quintodecimo V

53

NICOLAI TREVETI EXPOSICIO MEDEE

tes puniantur pro culpa mea. Decimoseptimo cum dicit: Vade, promittit Creo se curam habere liberorum tamquam pater; unde dicit: uade, scilicet tu Medea; hos, scilicet liberos tuos; excipiam paterno

sinu, scilicet ad fouendum; ut genitor, id est pater. Decimoctauo cum dicit: Per ego, adiurat Medea Creontem ut possit habere pusillum tempus ad osculandum filios suos; unde dicit: o Creo; ego precor, Scilicet te; per auspicatos, id est fortunatos; thoros thalami re-

gii, per spes futuras, scilicet prolis; perque status regnorum, scilicet tuorum; quos Fortuna dubia agitat uaria uice, largire, id est conce10

de; breuem

moram fugienti, scilicet michi; dum fortasse moriens,

scilicet pro dolore, mater infigo oscula natis. Decimonono cum dicit Fraudibus, Creo, habens hanc suspicionem suspectam, dicit: petis tempus fraudibus, id est ad faciendas fraudes. Vicesimo cum dicit: que fraus, Medea sub dissimulacione respondet dicens: Que 15

fraus timeri potest exiguo tempore? Vicesimo primo cum dicit: Nullum, Creo responsum Medee euacuans dicit: nullum tempus est angustum, id est breue et paruum; malis ad nocendum, quia quantum-

cumque sit tempus paruum sciunt in illo nocere. Vicesimo secundo cum dicit: Parumne, arguit Medea Creontem, dicit: negasne parum 20

temporis lacrimis misere?, scilicet michi. Vicesimo tercio cum dicit: Etsi repugnat, concedit Creo Medee unius diei spacium ad morandum; unde dicit: etsi timor infelix, scilicet quam habeo de te; repugnat, scilicet ne concedatur; precibus, scilicet tuis; tamen dabitur

25

unus dies parando exilio, id est ad parandum exilium. Vicesimo quarto cum dicit: Nimis est, Medea respondit se nolle tantum tem-

1 Decimoseptimo: Sextodecimo V 3 alterum scilicet om. T 4 Decimoctauo: Decimoseptimo V — 8 perque: per Τ 16 moriens: morieris V morens (corr. V) 11 pro: pio / — Decimonono: Decimoctauo / 12 suspicionem: peticionem V 13 Vicesimo: Decimonono V 15 Vicesimo primo: Vicesimo V — 16 responsum Medee: Medee responsum / — nullum tempus est angustum: nullum est angustum tempus V 17 malis in marg. Soc. — 18 Vicesimo secundo: Vicesimo primo / — 20 michi: mei Soc.T tercio: secundo V 21 repugnat correxi coll. Sen.: repugnet Soc.TV 15 quarto: tercio V 54

vv. 284-306

pus habere, quia minus sufficit; unde dicit: nimis est, scilicet unus dies; et licet, id est licitum est ut; ex hoc, scilicet tempore; aliquid abscidas, et ad se conuertens sermonem dicit: et ipsa, id est tu Me-

dea; propera, id est festina. Vicesimo quinto cum dicit: Capite, primo comminatur Creo mortem Medee si ultra unam noctem moretur; unde dicit: /ues,

o Medea, supplicium capite, id est decapitaberis;

priusquam clarus Phebus attollat diem, id est antequam diescat; nisi cedas, id est recedas; Ysthmo, Ysthmos nomen promunctorii est

diuidens duo maria Jonium et Egeum, in quo sita est Corinthus ciui10

tas metropolis regni Creontis. Secundo dicit se inuitari ad sollempnitatem nupciarum dicens: Sacra thalami, id est sollempnitates nupciales, uocant me; festus dies Hymeneo, scilicet deo nupciarum; uo-

15

cat precari, id est ad precandum. In carmine quarto, quod scribitur metro pindarico, inducitur chorus arguens audaciam illius, qui primo commisit se naui et mari. Et tria facit: primo enim docet hoc fuisse magne audacie; secundo quod fuit res magni timoris, ibi: can-

dida «v. 329»; tercio quod fuit parui fructus, ibi: quod fuit huius «v. 360». Quantum ad primum, primo ostendit quante fuerit audacie, unde dicit: Audax nimium, scilicet fuit; qui primus rupit freta, 20

id est maria; perfida tam fragili rate uidens, id est et audax fuit ni-

mis qui uidens; terras suas, scilicet in quibus natus fuit; post terga animam, id est uitam suam; credidit, id est commisit; Jeuibus, id est mutabilis; auris, id est uentis; secansque, id est et audax nimis fuit

qui secans; equora, id est maria; cursu dubio, scilicet quia frequen25

ter dubitant nauigantes utrum teneant cursum rectum uel non; potuit

4 quinto: quarto Y 13 Exposicio carminis quarti in marg. Τ fuerit: fuit 20 uidens: uidensque V fuit nimis: nimis fuit nimium fuit V 24 scilicet om. V 55

15 οἱ: in Soc T 18 Y — 23 nimis fuit qui:

NICOLAI TREVETI EXPOSICIO MEDEE

fidere, id est confidere; tenui ligno ducto limite nimium gracili inter uias uite mortisque. Secundo cum dicit: Nondum quisquam, osten-

dit quanti laboris hoc fuerit. Et hoc primo quo ad consideracionem stellarum, secundum quas naute cursum suum dirigunt et serenitates tempestatesque prenoscunt, unde dicit: nondum, scilicet antequam homines committerent se nauigacioni; quisquam norat sidera, id est condiciones syderum secundum quod nauigacioni conueniunt; usus-

10

15

20

que, id est utilitas; non erat, id est non apparuit; stellis, quibus pingitur, id est ad modum picture decoratur; ether, id est celum, quasi dicat: usus et utilitas stellarum ante tempus nauigacionis non apparuit. Et hoc declarat de syderibus in speciali dicens: nondum poterant rates uitare Plyadas Hyadasque, scilicet dirigendo nauem ad partem oppositam et elongando se ab illa parte in qua apparebant

stelle, puta si essent in oriente elongando se ad occidentem et e contrario; uel forte quia iste stelle sunt cause tempestatum dicit quod non poterant uitare, id est nondum habebant noticiam et artem uitandi tempestates quas iste stelle causabant; non sydera capre Olenie, scilicet poterant uitare; non plaustra artica, id est septemptrionalia, stellas scilicet que iuxta aquilonarem polum situantur ad modum plaustri, que dicuntur Vrse et sunt due, scilicet maior et minor, de quibus supra, tragedia prima et secunda, habitum est; que, scilicet plaustra; sequitur tardus defletque senex, scilicet Boetes uel Ar-

tophilax, qui dicitur tardus quia stelle iuxta polum habent motum 25

tardum propter paruum circulum quem describunt motu diurno. Nota, secundum Ysidorum Ethymologiarum libro III quod Hyades di-

21 Cf. NiCOLAUS TREVET Exp. Herculis furentis Thyestis 869 (Franceschini 71, 18 ss.)

1140

(Ussani

154, 17 ss.)

Exp.

2 quisquam: quisque Soc.T 9 picture: picturis 7 10 tempus nauigacionis: nauigacionis tempus Κ' 15 cause: causa V 18 septemptrionalia: septemptrionalis T 56

vv. 306-317

cuntur pluuiose:

Nam

pluuie

grece

hyades

dicun

tur. Ortu quippe suo efficiunt pluuias. V nde et eas Latini succulas appellauerunt, quia

quando

nascuntur,

monstrantur. Sunt Tauri et oriuntur des a pluralitate

10

septem

ante

dentur,

nam

genua latet

pluuiarum

signa

autem septem in tempore uernali. dicte sunt enim

fronte Pleya stelle

Tauri; una.

Has

ex

quibus

Latini

sex

ui-

Virgilias

dicunt a temporis significacione, quod re oriuntur. Nam occasu suo hyemem et

ue or-

tu estatem primeque nauigacionis tempus ostendunt. Capra Olenia est signum quod Capricornus dicitur, de quo idem in eodem dicit: Capricornum ideo inter syde15

ra

finxerunt,

propter

capram

Jouis

nutri-

cem; cuius posteriorem partem in effigiem piscis ideo formauerunt, ut pluuias eiusdem temporis designarent, quas solet idem mensis,scilicet December, in 20

extremis

plerumque

haber e. Et dicitur capra Olenia ab Olenia oppido Archadie, ubi Jupiter nutritus fuit. Secundo quo ad consideracionem uentorum apparet laboriosum, quos discernere laboriosum est, unde dicit: nondum, scilicet ante usum nauigandi; nondum Boreas, uentus scilicet

collateralis Aquiloni a parte orientali; nondum Zephirus, uentus sci25

licet occidentalis;

nomen habebant,

quia scilicet non multum cura-

1 Isin. orig. 3,71,12-13: Nam pluuie grece ὑετός dicitur. [...] suculas [...] De quibus Vergilius (Aen. 1,744): Arcturum pluuiasque Hyadas. [...] quia pluralitatem Graeci ἀπὸ τοῦ πλεῖστον appellant. [...] Vergilias [...] est uer, quando exoriuntur. Nam occasu suo hiemem, ortu aestatem, primaeque nauigationis tempus ostendunt. 14 IsiD. orig. 3,71,31: Capricorni figuram [...] capream [...] corporis [...] designaret, quas solet mensis plerumque in extremis habere 3 eas Latini: Latini eas V 1} ortu: ortu suo V. 15 finxerunt: fixerunt / idest V 24 collateralis: collatrialis V 25 curabant: curabatur Soc. T

57

19 scilicet:

NICOLAI TREVETI EXPOSICIO MEDEE

bant a qua parte flabat uentus; hinc est quod illi qui multum elongati sunt a mari non habent nomina propria uentorum, uel si habent

non sunt apud eos multum in usu. Tercio apparet laboriosum a parte gubernacionis nauis, unde dicit: Typhis, scilicet qui magister nauis Jasonis fuit; ausus pandere carbasa, id est uela, que solebant fieri

10

de lino carbasino, — est enim carbasus genus lini mollissimi et candidissimi, qui nullo humore corrumpitur, nulla etate uincitur —; uasto ponto, id est magno mari; scribereque nouas leges uentis, scilicet sic applicare uela uentis secundum certam legem et artem, ut cursus nauis nunc ad hanc partem nunc ad illam secundum uotum dirigentis pelleretur; nunc, scilicet ausus est; tendere, id est extendere; lina, id est uela, que sunt de lino; toto sinu, nunc prolato pe-

de, id est inferiori parte ueli ex una parte, scilicet ponendo uelum oblique; captare nothos, id est uentos illos; transuersos, id est flantes 15

quodammodo

ex transuerso nauis; sic faciunt naute quando uentus

non est directe cum eis sed flat a latere, tunc captant uentum cum uelo aliquantulum transuerso; nunc antempnas, id est et ausus est, — antempna est lignum a quo dependet uelum -, antempnas inquam; 20

tutas ponere medio malo, scilicet quando uentus est nimis uehemens; nunc religare, scilicet antempnas; in summo loco, scilicet

mali, ut puta quando uentus est paruus uel mediocris ut hauriatur uentus pleno uelo; cum iam auidus nauita optat nimium totos flatus, scilicet recipere; et alto uelo tremunt, scilicet propter flatum uento25

rum; suppara rubicunda, id est ligamina quedam rubea, quibus solet uelum ligari. Secundo cum dicit: Candida, ostendit nauigacionem

5 solebant: solent Soc.

18 sic: si V_ quando: quia Υ 58

18 est lignum: lignum est V

vv. 318-337

esse magni timoris. Et primo commendat securitatem illius etatis, que precessit tempus quo adinuenta est nauigacio, dicens: patres nostri, scilicet antiqui; uidere secula candida. Fingunt poete quattuor etates seculi fuisse, quarum primam dixerunt aurem sub Satur-

no propter maximam innocentiam et copiam bonorum; secundam ar genteam sub loue, que licet non esset tante innocentie sicut prima, tamen colebatur pietas et iusticia, et ceperunt exercere aliquas artes honestas, non ad cupiditatem sed ad honestatem uite; terciam fin10

gunt eream, quando incepit aliquo modo cupiditas introduci; quarta fuit ferrea, in qua crudelitas et iniusticia inualescere cepit. Commen dat ergo hic securitatem que erat in etate argentea, quam uocat hic

candida secula: Quisque piger, scilicet ad laboriosas nauigaciones et peregrinaciones in terris; remota procul fraude sua litora tan15

gens, scilicet et non aliena; senexque factus in aruo patrio, id est consenuit in patria propria; diues paruo, id est in parua re necessa ria ad uitam reputabat se diuitem esse; non norat, id est non nouerat; opes, nisi quas tulerat natale solum. Secundo cum dicit: Bene dissecti, docet quomodo nauigacio adduxit timorem, dicens: Thessa

la pinus, scilicet de qua facta est prima nauis, quia Pelias, qui fuit 20

rex Thessalie, fecit primam nauem ad opus Jasonis, ut narrat Dares in Hystoria Troiana; traxit in unum federa mundi bene dissecti, id

est bene diuisi, quia scilicet diuersas regiones fecit conuenire in unum per mercaciones et per confederacionem quarumdam regionum ad debellandum alias, que tamen bene diuise erant ab inuicem 25

per mare interfluens; iussitque, scilicet Thessala pinus — methonimia

20 DARES de excidio Troiae historia 1 9 incepit: incipit / introduci: interduci Soc. 12 Quisque: quisquis Soc.T 13 terris: terris extraneis V. fraude om. T 14 scilicet et non: ante 7 16 alterum non om. V 20 ad opus Jasonis om. V 23 quarumdam: quarumdem V 59

NICOLAI TREVETI EXPOSICIO MEDEE

est: id est qui nauigauit in Thessala pinu, id est naui facta de pinu Thessalie —; pontum pati uerbera, scilicet remorum; mareque se positum, id est seorsum positum a cura hominum; fieri partem me tus nostri, id est timoris nostri, quia ante nauigacionem inuentam non timuerunt homines mare, iam uero post eius inuencionem timent. Quomodo autem nauigacio timorem manifestat specialiter exemplum ponendo de illa prima naui, que per multa pericula transiuit, unde dicit: ///a, scilicet pinus Thessala, hoc est naui; improba 10

15

dedit graues penas, scilicet nauigantibus in ea; ducta per tam longos timores, quales occurrerunt in mari, quorum primus erat; cum duo montes, claustra profundi, id est claudentes profunditatem maris; hinc atque illinc, id est ex utraque parte, scilicet tamquam insule uel promunctoria coartancia mare; subito impulsu, scilicet undarum cum maximo impetu ueniencium; gemuere uelut sonitu ethereo, id est tonitruo; spargeretque mare depressum astra nubesque ipsas, scilicet eleuata aspergine ex uehementi aquarum collisione; est yperbole: non enim attigebat illa aspergo aquarum astra, quam-

uis ualde in altum eleuaretur. Palluit audax Typhis, scilicet rector nauis ex timore uiso hoc periculo et audito tam terribili sonitu; ef 20

omnes habenas, scilicet quibus gubernauit nauem; misit, id est re-

25

misit; labente manu, scilicet propter timorem subitum; Orpheus, scilicet qui erat in naui cum eo; (acuit, id est siluit a cantu; torpente lyra totaque Argos, id est nauis ipsa que Argos dicebatur; perdidit uocem, methonimia est: id est omnes qui fuerunt in naui subito timo re siluerunt. Alius timor fuit quando transierunt per Scillam, unde di-

4 id est timoris nostri om. T — 6 nauigacio: nauigacio auxit 7 7 naui: nauis 7 9 timores: timores scilicet 7 10 quales: quales scilicet Soc.T 14 sonitu: sonitum V 17 aspergo: a spersio V 22 cum eo s./. Soc. 25 Scillam correxi: Silla Soc. TV 60

vv. 337-361

cit: Quid cum uirgo Pelori Siculi, Pelorus est unus de tribus monti-

bus Sicilie protensus in mari, iuxta quem est Scilla, que fingitur fuisse uirgo Sicula adamata a Glauco deo marino, que solebat abluere artus suos in mari. Cui inuidens Circe filia Solis, commiscuit in lo-

co illo maris, cui assueta fuit Scilla, uenena quendam. Cumque mo-

re solito intraret Scilla locum illum maris, cepit durescere in saxum et circa uentrem eius succrescere ceperunt capita canina. Secundum

enim ueritatem, ut dicit Ysidorus Ethymologiarum libro XIII sunt: ibi in circuitu maioris saxi, quod formam hominis remote aspicienti10

bus pretendit multi scopuli, quibuscollisi tur

latratus

fluctus

uiden

exprimere. Dicit ergo: Quid cum uirgo

Siculi Pelori, scilicet Scilla; succincta utero rabidos canes, soluit

pariter omnes hyatus?, scilicet per quod transeuntes fluctus latratus causant; quis uno malo tociens latrante non horruit totos artus?, 15

scilicet Scille, id est omnia membra eius, que scilicet ex collisione

fluctuum latrare uidentur. Tercium periculum sirenarum fuit, quas fere Orpheus cantu cythare demulserat et ad sequendum nauem coegerat, unde dicit: Quis, scilicet non horruit; cum dire pestes, scilicet Sirene; mulcerent mare Ausonium, id est Ytalicum; cum Trachius 20

Orpheus resonans cythara Pieria, Orpheus filius fuit Calliope, que fuit una de nouem Musis, que uocantur Pierie uel Pierides quia filias Pieri uolentes certare cum eis carminibus deuicerunt et in aues conuerterunt; Sirena solitam retinere rates, scilicet dulcedine cantus sui; coegit pene, id est fere; sequi ratem? Tercio cum dicit:

25

Quod fuit, ostendit quam parua utilitas fuerit huius nauigacionis di-

8 Isin. orig. 13,18,4: quia conlisi ibi latratus videntur exprimere 6 illum om. V

8sunt: est V,

13 pariter: inter V_

9 saxi: saxum V, — 11-12 quid ... Scilla in marg. Soc.

14 artus: ortus T

21 Pierie: Pieris T 61

23 Sirena: Sirenam V

NICOLAI TREVETI EXPOSICIO MEDEE

cens: quod fuit precium huius cursus?, id est nauigacionis, et respondet dicens: Aurea pellis, scilicet arietis; Medeaque maius ma-

.lum mari, id est Medea peior et periculosior quam mare, scilicet est precium nauigacionis, quod est precium ualde indignum et non recompensans tantum laborem. Vnde sub yronia exclamat dicens: o

merces digna carina prima, id est prima naui. Quarto redarguit consuetudinem iam insolitam, qua passim homines exponunt se nauiga-

cioni, unde dicit: Nunc iam cessit pontus, scilicet nauigacioni; et omnes leges, scilicet quas naute exercent in gubernacione nauium; 10

patitur: non queritur, nunc scilicet quando homo uult nauigare; Argo, id est nauis Jasonis uocata Argo inquam Palladia, id est sacrata Palladi, que est dea belli; compacta manu regnum, scilicet Pelie regis Thessalie et aliorum, qui fuerunt socii Jasonis; referens inclita

remos, non queritur scilicet ad nauigandum; quelibet cimba, id est 15

20

paruula nauis; pererrat altum, id est mare, quasi dicat: in tantum iam inoleuit consuetudo nauigacionis, quod non querunt homines magnas et fortes naues ad nauigandum, sed etiam in paruis nauibus audet homo committere se mari. Omnis terminus motus, id est nauigacionis; et, pro id est; urbes, ad quas tamquam ad terminum motus nauigatur; posuere, id est posuerunt; nouos muros terra, id est in

terra, scilicet ut muniant se contra eos, qui per nauigacionem ad eos

ueniunt de terris extraneis, alias nimis faciliter paterent hostibus; peruius orbis, scilicet per nauigacionem, que ad omnem partem orbis facit uiam; nil reliquit sede, id est in habitacione; qua fuerat, 25

scilicet quia non solum merces, sed etiam homines transferuntur per

6 carina prima: prima carina Y 7 exponunt se: se exponunt V 10 queritur: queritus V Argo: Argos V 11 Jasonis: Jasonis sic T Argo: Argos V 15 paruula: parua V 17 ad nauigandum: ad nauigandum sicut fuit Argo V 23 orbis facit: facitorbis V 24 sede: cede V (corr. V;)

25 scilicet om. V

62

vv. 361-379

nauigacionem ad extraneas regiones; et hoc declarat exemplis dicens: /ndus, id est homo natus in India; potat Araxem gelidum; Ysidorum libro Ethymologiarum XII: Araxis amnis est Armenie, qui ab uno monte cum Eufrate diuersa specie oritur, dictus sic quod rapacitate cuncta prosternat.Quasi dicat: qui nascitur in India nauigando peruenit in Armeniam ut ibi habitet; Perse, id est nati in Persida, que est regio orientis; bibunt Albim Renumque, id est translati nauigio fiunt habitatores Germanie et bibunt de istis 10

15

20

25

fluminibus. Est autem Albis fluuius inter Saxoniam et Westphaliam, cuius habitatores sunt Sueui. Renus secundum Ysidorum Ethymologiarum libro XII: est fluuius Germanie, inter tres Europe fluuios maximos computatus, qui a iugo Alpium usque in Oceani profunda cursus suos dirigit.Quinto cum dicit uenient, ostendit quid ex huiusmodi nauigacione est futurum, dicens: secula uenient series annis, quibus Oceanus latet uincula rerum, impedimenta scilicet, quibus adhuc prohibentur homines ne uideant aliquas terras uel regiones ignotas; unde edidit: pateat, id est patebit; ingens tellus Typhisque, id est nauta Jasonis; detegat, id est deteget, non in persona sua, sed in arte nauigacionis quam primo adinuenit; nouos orbes, id est ignotas nobis et tamquam nouas regiones; nec sit, id est nec erit; Tyle ultima terris, scilicet quia ultra eam inuenietur terra per nauigacionem. In carmine quinto, quod scribitur trimetro jambico, ponitur ter-

3 Isin. orig.

13,21,16:

Araxis amnis

Armeniae,

qui ab uno monte cum

Euphrate

diversis specubus oritur, dictus quod rapacitate cuncta prosternit 11 ism. orig. 13,21,30: Est autem Germaniae fluvius inter tres Europee maximos fluvios conputatus, qui a iugo Alpium usque in Oceani profunda cursus suos dirigit. 3 libro Ethymologiarum: ethymologiarum libro V — 6 Quasi dicat om. V — nascitur: nascuntur Soc.T — 7 peruenit: perueniunt Soc.T habitet: habitent Soc.7 10 Albis: Albin V 13 fluuios maximos: maximos fluuios V 15 ostendit: dicit Soc. T 18 quibus om. T 25 Actus tercius praep. Soc.T 63

NICOLAI TREVETI EXPOSICIO MEDEE

cius actus huius tragedie, et est gestus furiosus Medee post condempnacionem eius in exilium. Et circa hoc duo facit, quia primo ponitur iste gestus secundo inducitur chorus incidenter describens infelicem euentum ardua aggrediencium, carmine sexto, ibi: nulla «v.

579». Circa primum duo facit, quia primo describitur disceptacio eius cum nutrice, secundo cum Jasone, ibi: o dura fata « v. 431».

Prima pars continet sermones quinque, in quorum primo introducitur nutrix suadens Medee comprimere iras. Et hoc primo facit di10

cens: O alumna quo rapis pedem celerem tectis?, id est a tectis, quasi dicat: quo festinans currens extra domum?; resiste, id est morare; et comprime

iras, scilicet tuas; ac retíne impetum, moderan-

dum scilicet animum racione. Secundo secum loquens de Medea, mutata persona dicit: /ncerta, id est instabilis; tali recursat huc atque illuc motu effero, id est insano; qualis Menas, id est sacerdotissa Bachi; cum iam insanit recepto deo, id est Bacho; tulit cursus ethneos, id est furiosos; uertice Pindi, id est illius montis; iugalis

atque iugis Nise, id est in montibus iuxta Nisam ciuitatem, ubi colitur Bachus specialiter; gerens ore, id est in facie; signa furoris limphatici, id est furiosi. Facies flammata, id est irata; spiritum citat, 20

id est uocat; ex alto, id est profundo; quasi dicat: trahit profunda suspiria; proclamat,

o superi, more scilicet dolencium

et uindictam

desiderancium, qui in uerba prorumpunt imperfecta; rigat oculos

fletu renidet, id est interdum mesta uidetur, interdum hyllaris, quia 25

hyllaris dum ymaginatur uindictam et penam, mesta dum recogitat ingratitudinem et iniuriam sibi factam; omnis affectus capit speci-

5 disceptacio eius om. Soc.T

13 recursat: recusat T

64

vv. 380-399

men, id est signum sui, id est ad omnem mutacionem affectus muta-

tur species uultus. Heret, scilicet quandoque dum dubitat quid uult facere; minatur, scilicet quandoque; estuat, scilicet quandoque ex dolore; queritur, id est conqueritur; gemit. Tercio admirans nutrix

querit quo fine ista facit, unde dicit: quo uerget pondus istud?, id est istam ponderosam comminacionem quam facit; ubi ponet minas?, id est in quo complebit illud quod minatur; ubi franget se fluctus iste?, id est mentis fluctuacio et incertitudo in quo cassabit?;

exundat furor, id est furibunda ira. Versat secum, scilicet in mente; scelus non facile, id est modicum et leue; aut medium, id est mediocre scilicet sed ualde magnum; uincet se, id est tam magnum scelus

cogitat, quod in illo uincet se, id est superabit se quo ad scelera que consueuit facere; nouimus ueteres notas, id est signa uetera et consueta uel notabiles effectus; ire sed nunc machinatur aliquid maius 15

consueto, quia signa ire que nunc ostendit maiora sunt quam consueuerunt esse. Vnde subdit: Magnum aliquid instat, efferum, id est inhumanum; immane, id est crudele; impium: uultum furoris cerno,

id est uideo uultum eius furore accensum ad faciendum aliquid im20

pium; dii fallant metum, scilicet meum, ut non tantum malum eueniat quantum metuo. Secundo cum dicit: Si queris, inducitur Medea

obfirmans se ipsam ad uindicandum se aliquo magno scelere; unde secum loquens dicit: si queris quem modum, id est quam mensuram; statuas odio, scilicet tuo; imitare amorem, scilicet tuum, id est sicut 25

in amore tuo nulli sceleri pepercisti, ita in odio tuo nulli sceleri parce quin facias illud ut sacies odium tuum; egone ut inulta, id est tam

5 unde dicit: dicens Soc.T

— 11 sed om. V

20 dicit: dicitur Y

23 primum scilicet: id est V — 25 sacies: facies T 65

21 magno: malo V

NICOLAI TREVETI EXPOSICIO MEDEE

quam non curans de ulcione; paciar regias faces?, id est nupcias cum puella regia, scilicet Creusa filia regis Creontis, quasi dicat: non paciar hoc; hic dies tanto ambitu, id est cupiditate et desiderio; petitus, scilicet a rege, ut liceat michi mirari; tanto, scilicet ambitu; datus ibit segnis?, ut scilicet in eo nihil faciam ad me ulciscendum?, quasi dicat: non. Dum terra media feret celum libratum, id est equa tum in debito situ; mundusque nitidus, id est splendidus; euoluit cer tas uices, id est uicissitudines; numerusque deerit arenis et solem a-

15

stra, dies noctem sequuntur, id est dum apparicionem solis de die se quitur apparicio stellarum de nocte, et dum noctem sequitur dies; dum polus, scilicet celi, qui nobis apparet; uersabit, id est reuoluet; Artos, id est Vrsas; siccas, — Vrse sunt duo sydera propinqua polo, de quibus in prima tragedia et secunda dictum est. Iste stelle que Vr se dicuntur continue uoluuntur circa polum et numquam occidunt aut merguntur in mari sicut de aliis stellis que occidunt fingunt poete, et ideo dicit eas siccas. Dum

20

ista durant ac si diceret

quamdiu durat mundus —; numquam meus furor, id est meum furiosum desiderium; in penas cessabit que Scilla, scilicet quoddam periculum maris, de quo supra satis dictum est; que Caribdis, scilicet aliud periculum maris, de quo dicit Ysidorus Ethymologiarum libro XIN: Caribdis dicta quod gurgitibus occul tis

25

inquam

naues

absorbeat

Est

enim

mare

uer

ticosum et inde ibi laniata naufragia profundo emergunt. Ter autem in die eri git fluctus et ter absorbet nam accipit

13 Cf. NicoLAUS TREVET Exp. Herculis furentis Thyestis 869 (Franceschini 71, 18 ss.) 20 Isin. orig.

1140 (Ussani 154, 17 ss.)

Exp.

13,18, 5: Charybdis dicta quod gurgitibus occultis naves obsorbeat; est

enim mare verticosum, et inde ibi laniata naufragia profundo emergunt. Ter autem in die erigit fluctus, et ter obsorbet; nam accipit aquasut vomat, vomit ut rursus accipiat. 4 ambitu: ambitui V — S arenis; harenas 7 9 sequuntur: sequatur Soc. T 13 prima et secunda tragedia: prima tragedia et secunda V — 16 ista: ista omnia 7 23 uerticosum: uirtuosum 7 ibi laniata: relaniata 7 — naufragia: naufragio V — 25 absorbet: sorbet Soc.T

vv. 399-418

aquas

ut

uomat,

uomit

ut

accipiat; sorbens

lonium mare Siculumque queque, id est que; Ethne premens Tytana, gygantem scilicet Typheum; anhelantem, scilicet ad surgendum et excuciendum a se montes quibus opprimitur. Fingitur enim oppressus tribus montibus Sicilie, quos dum anhelat surgere excutit et causat terre motum. Fingitur etiam caput eius oppressum monte Ethna, per cuius medium suo anhelitu exprimit flammam ignis. Que inquam Scilla, qua Caribdis uel que Ethne, feruebit tantis minis?,

Scilicet quantis ego ferueo ob zelum uindicte, quasi dicat: nulla. 10

Non ampnis, id est fluuius; rapidus, non procellosum, id est tempestuosum; mare et Pontus seuus Choro, scilicet flante, — Chorus est

uentus flans inter occidentem et aquilonem —; aut uis ignium adiuta flatu, id est uiolentus ignis flatu uentorum agitatus; possit, id est poterit; inhibere impetum, scilicet uoluntatis; irasque nostras: sternam 15

et euertam omnia, scilicet ut me uindicem. Secundo indignatur in

Jasonem quod, timens Creontem et Acastum filium Pelie -- regem Thessalie — Medeam reliquit et filiam Creontis duxit, unde dicit: Timuit Creontem, non dicit quis timuit ex indignacione omittens no-

men: intelligit tamen Jasonem; et bella ducis Thessalici?, scilicet A20

casti filii Pelie, qui uoluit uindicare patrem suum interfectum, ex quo patet quod non uere dilexit me; quia Amor uerus neminem timere potest. Sed cessarit, id est pono quod cessauit Jason ab amore uero; et conuictus dederit manus, id est subdiderit se uoluntati Cre-

25

ontis regis et Acasti ducis Thessalie; certe adire et extremo sermone alloqui coniugem, scilicet me potuit. Quasi dicat: etsi timuerit Cre-

8 Scilla: Scilla uel Soc.T indignacione V

— 18 ex indignacione omittens nomen: omittens nomen ex

67

NICOLAI TREVETI EXPOSICIO MEDEE

ontem et Acastum

Jason et subdiderit se eis, tamen nichilominus

potuit uenisse ad me et locutus fuisse michi, antequam irem in exilium; hoc quoque extimuit ferox, scilicet Jason, id est timuit accedere ad colloquium meum propter certum terminum michi pre-

fixum. Et quasi huic respondens subdit: certe licebat, scilicet Creonti; laxare tempus immitis fuge genero, id est Jasoni, qui ducturus est filiam suam. Et quod ipse hoc fecisset signum est quia duobus liberis, scilicet meis; unus dies datus est, et multo magis dedisset si-

bi unum diem. Non queror, id est conqueror; tempus breue, scilicet 10

esse; patebit, scilicet in facto meo; multum esse. Faciet, faciet ex ira ingeminat; hic dies quod nullus, scilicet dies; taceat, id est tace-

bit, scilicet propter magnitudinem et stuporem sceleris quod faciam; inuadam deos, est concuciam; cipe, inducitur cit: o hera, id

scilicet carminibus meis inuocando eos; quaciam, id cuncta, scilicet in ulcionem. Tercio cum dicit: Renutrix adhuc adhortans ut compescat iram; unde diest domina, scilicet Medea; recipe pectus turbatum

malis, id est recipe consilium pectoris mei, quod turbatur timore malorum; mitiga animum, tuum scilicet a concepta ira. Quarto cum

dicit: Sola est, inducitur Medea crudelem affectum suum indicans; 20

unde dicit: sola quies est michi, si uideo cuncta obruta ruina mecum, id est me acta in exilium; mecum abeant omnia, id est utinam

me recedente omnia pereant; et ad se ipsam loquens indignatur quod ipsa pereunte per exilium, celebratur nupcie; unde dicit ad se: cum pereas, scilicet 25

o Medea acta in exilium; /icet nubere?, id est

permittens ut liceat aliis nubere? quasi dicat: non. Quinto cum dicit:

4 meum: meum scilicet Soc.T — 6 fuge: fugere ulcione /

15 adhortans om.

T

T

9 Non: Nam

17 malis in marg. Soc.

68

V.

14 ulcionem:

21 abeant: habeant V

vv. 419-441

Quam multa, inducitur nutrix hortans ut consideret periculum quod

imminet si perstat in proposit; unde dicit: sí perstas, id est perseueres in proposito committendi scelus; uide quam multa sint timenda nemo tutus, id est securus; potest aggredi potentes, scilicet ad no-

cendum secure. In secunda parte carminis quinti, ubi ponitur gestus inter Jasonem et Medeam, continentur XXXVIII sermones, in quorum primo introducitur Jason disponens se ad alloquendum Medeam, unde dicit: o fata dura, id est euentus duros; semper quasi dicat: doleo duros euentus meos; et sortem asperam, id est fortunam 10

meam aduersam; et malam ex equo, id est a pari; cum seuit et cum parcit, quia siue parcat michi fortuna siue seuiat in me semper eue-

niunt michi mala; tociens, id est multociens; deus inuenit nobis remedia peiora periculis, scilicet contra que remedia optantur; si uel-

lem prestare fidem meritis, caput coniugis offerendum fuit leto, id 15

est morti; sí nolim mori, scilicet coniugem meam; misero, scilicet michi; carendum est fide, quasi dicat: inter duo mala, si enim uolo

fidelis esse, coniunx secundum sua merita offerenda est morti, si uero uelim saluare uitam coniugis mee, necesse est me carere fidelitate, quam debueram seruare aliis; Non uincit uirum, scilicet me; ti20

mor, ut pro timore nolim eam mori; sed pietas trepida, scilicet qua

trepido pro filiis meis; quippe necem parentum sequitur proles, scilicet ad mortem, unde, si mortua esset coniunx mea, timeo ne more-

rentur filii uel pre dolore uel pro defectu cure. O iusticia sancta, si incolis celum, inuoco ac testor numen tuum, id est iuro per numen 25

tuum; nati patrem uicerunt, scilicet in hoc, ut nolim coniugem mori.

2 perstas: perstes Soc.T — 3 sint: sunt Soc.T 4 nemo: ne V 5 Exposicio secunde partis carminis quinti praep. Soc.T 7 disponens: deponens 7 10 malam: mala Soc.T 13 optantur: aptantur Soc.T — 16 quasi dicat inter duo bis V (corr. V;) maia: positus sum V, 17 sus merita: merita sua V. 19 me: ne T 69

NICOLAI TREVETI EXPOSICIO MEDEE

Quin ipsam, scilicet Medeam; etsi, id est quamuis; ferox corde est nec paciens iugi, id est nec patitur se regi ab alio; reor, id est opinor illam Medeam;

malle

consulere

natis, scilicet ne moriantur;

quam thalamis, scilicet uindicando se quia repudiata est; animus, scilicet meus. Constituit, id est ordinauit penes se stabiliter; aggredi iratam, scilicet Medeam; precibus, atque ecce, uiso memet, id est statim ad uisum et aspectum mei; exiluit, scilicet de domo; furit, fert .

odia pre se, id est pretendit signa odii in uultu; unde quasi expo10

nens se dicit: dolor totus est in uultu. Secundo cum dicit: Fugimus, introducitur Medea arguens ingratitudinem Jasonis; unde dicit: o Jason, fugimus: fugimus, — ingeminat in signum doloris —; hoc non est nouum, scilicet mihi; mutare sedes, scilicet quia hoc alias feci amore tui; causa fugiendi noua est, scilicet odium quod habes in me;

solebam fugere pro te, scilicet ut te haberem coniugem; discedo, 15

scilicet per exilium; exeo, scilicet regnum et dominium tuum, sed o Jason; qua cogis profugere, id est procul fugere; a penatibus tuis, id est a tuicione deorum tuorum domesticorum. Ad quos, scilicet penates; remittis me? Petam Phasim et Colchos, id est patriam meam, —

Colchus nomen insule in qua nata est Medea et in qua currit fluuius 20

dictus Phasis —; patriumque regnum aruaque que perfudit fraternus cruor?, scilicet quando a me interfectus membratim diuisus est ut

pater recolligendo membra filii tardaretur ad me persequendum; de quo habitum est supra. Quasi dicat: non potes cogere me ut ad patriam meam 25

fugiam, quia illam amore tuo deserui et, ut melius te-

cum fugerem, in eadem scelera multa commisi; quas terras iubes pe

12 hoc alias feci: alias feci hoc V — 28 patriumque: patrium δος. Τὸ perfudit: prefudit T 23 quo: hoc V

potes: potest

/ meom.

V

70

vv. 441-465

ti?, scilicet a me; que maria monstras?, mihi scilicet ad dum; Pontici fauces, id est numquid monstras michi ad fauces, id est ingressum; freti, id est maris Ponticis, per cet nauigatur in Pontum, id est in insulam uel regionem ueni; unde dicit: per quas, scilicet fauces; reuexi nobiles gum,

scilicet sociorum tuorum;

secuta adulterum,

tranfretanfugiendum quod scilide qua ego manus re-

scilicet te; per

Simplegadas?, Simplegas locus in mari ucl lapides uagi in mari; petamne paruam Colchon, id est insulam in qua nata sum; an Thessala Tempe?, id est loca frigida silua tecta in Thessalia, quasi dicat: 10

neutrum possum petere, non Colchon propter causam dictam, nec

Thessaliam, quia regem cius Peliam co quod inimicus erat Jasonis dolose fecit interfici a filiabus. Et ideo dicit: Quascumque uias aperui tibi, scilicet ut secure, remotis impedimentis hostium incederes; clausi michi, scilicet quia non audeo propter scelera commissa illuc 15

accedere; quo me remittis?, id est ad quem locum; imperas exilium exuli, id est michi, que pro te exulaui a patria mea; nec das, scilicet

locum in quo recipiar; eatur, quasi dicat: fiat quod uis, uadam in exilium. Gener regius iussit, id est Jason, factus gener Creontis re20

gis quia duxit filiam cius; nichil recuso, scilicet de pena que michi imponitur. Ingere, scilicet michi; dira supplicia: merui, quasi dicat: non merui — est enim yronia —; regalis ira premat pelicem, scilicet me, que de coniuge iam pelex facta sum; cruentis penis, oneret manus, scilicet meas; uinculis obruatque clausam, scilicet me; saxo

noctis eterne, id est ponat me in carcere saxeo et obscuro; paciar 25

minora meritis, scilicet iudicio tuo, scilicet qui michi ingratus es; o

4 alterum in om. Soc.T 8in: de Soc.T 11 inimicus erat: erat inimicus V — 12 fecit: feci V 16 que: quete Soc. T 18 iussit supplevi coll. Sen.: om. δος. ΤῊ 20 dira: dura Soc.V 23 uinculis: uinculis scilicet meis V obruatque: obuiatque T 71

NICOLAI TREVETI EXPOSICIO MEDEE

ingratum caput, scilicet tu Jason: ut autem ingratitudinem eius ostendat commemorat ei beneficia exhibita; unde dicit: reuoluat animus, Scilicet tuus o Jason; igneos alitus tauri flammeumque pecus Oethe, scilicet patris mei; in aruo armifero, id est in campo ubi solent bella exerceri; inter seuos metus, id est timores; gentis indomite, scilicet gentis Colchice, que indomita est tamquam barbara et crudelitatibus inhumanis assueta; subitique hostis tela, scilicet re-

uoluat animus; cum miles terrigena occidit, id est occubuit; mutua

cede iussu meo. Nota quod, sicut supra tactum est cum Jason ad 10

15

Colchos uenisset pro pelle aurea arietina querenda, primo sedente et circumsedente populo, emissi sunt ad eum tauri flammiuomi, quorum anhelitu herbe comburebantur et alia appropinquancia; quos Medea carmine suo in tantum mansuefecit ut Jason cogeret eos ad

subeundum iugum et fecit arare campum in quo postea seminauit uipereos dentes, ex quibus orti sunt subito milites armati, qui omnes uoluerunt in Jasonem irruere; quos Medea ui carminis conuertit in mutuam cedem, saluato Jasone. Sic auxilio Medee liberatus est a

20

duobus periculis. Tercium uero periculum restabat draco insompnis, qui peruigil custodiebat, he quis haberet accessum ad uellus aureum; quem etiam Medea carminibus et herbis sopiuit, sicque potitus est uellere aureo. Vnde quantum ad hoc subdit: adice spolia expetita Frixei arietis, id est qui portauit Frixum ultra Hellespontum; sompnoque, id est adice monstrum insompne, scilicet draconem; iussum dare, scilicet per incantacionem; /umina, id est oculos; som-

25

pno ignoto, traditum fratrem neci, id est adice quod fratrem meum

1 autem om. 10 querenda marg. Soc. SocT 25 id

V eius: suam Soc.T 7 inhumanis: et humanis 7 assueta: consueta V om. V. et circumsedente populo: populo et circumsedente V — 15 subito in 19 custodiebat: custodiuit Soc.T 21 subdit: subicit V — 23 id est: id est et est: id est et Soc.T 72

vv. 465-486

occidi ut tardarem patrem persequentem te pro me, et adice; scelus non factum semel, scilicet sed pluries; in uno scelere, scilicet quo te secuta sum derelicto patre, iussasque, id est adice predictis; natas,

scilicet filias Pelie; iussas deceptasque fraude mea secare membra senis, scilicet Pelie; non reuicturi, scilicet ut ipse putabant decepte

dolo meo; et adice quod ego aliena sequens regna deserui mea. Et

conuertens se post memorata beneficia ad deprecandum Jasonem, adiurat eum dicens: per spes tuorum liberum, id est liberorum; per 10

certum larem, id est per certam et securam habitacionem tuam; per monstra uicta, id est que ego te deuincere feci; per manus, scilicet meas; quibus numquam peperci pro te, perque metus preteritos, scilicet quos meo auxilio euasisti; per celum et undas testes coniugii mei, scilicet quod tecum contraxi; miserere, id est adiuro te per om-

nia hec ut miserearis mei; o felix, id est qui nunc es in felicitate tua; redde uicem, scilicet misericordie quam feci tibi; supplici, id est michi que te humiliter supplico; ex opibus illis, quas raptas petunt Scithe, id est gens mea, quia Colchos, unde fuit Medea, ad regnum Scithie spectat; procul usque a populis Indie perustis, scilicet calore

solis, id est de omnibus opibus, quas procul querit etiam in India; 20

quasque domus, scilicet mea paterna; uix capit referta, id est repleta; nil tuli exul, id est cum te sequendo exulaui a patria propria; et quia forte posset alicui esse dubium, utrum domus sua paterna

habundaret tot diuiciis sicut hic uidetur innuere, probat hoc ex quodam signo dicens: ornamus auro nemora, id est in tantum habundamus auro ut ornemus nemora auro; quod dicit propter uellus arietis

3 id est: id est et Soc.T 15 misericordie: nunc T

9 tuam om. Soc.T 13contraxi: traxi V 14 hec: ista Soc. T 16 que: qui V. 17 gens mea om. V. 21 exulaui: exulauit V

73

NICOLAI TREVETI EXPOSICIO MEDEE

aureum, quod appensum erat arbori quam draco peruigil custodiuit.

Et quia dixit: nil exul tuli, excipit quodammodo ab ista utilitate dicens: nisi fratris artus, id est fratrem quem membratim et per artus, ne comprehendisset te pater, diuisi; unde subdit: hosque, scilicet artus fratris; tibi, id est pro tua salute; impendi, scilicet per hoc impediendo persecucionem patris mei; tibi patria cessit, scilicet in eleccione mea, quia ut te haberem patriam dereliqui; tibi frater, quem scilicet occidi ut te haberem; pater, scilicet quem dereliqui pro te;

pudor, scilicet meus, quem me uolente tulisti; hac, scilicet ut te ha10

berem; nupsi. Redde fugienti, scilicet michi; sua, id est te quem tot

meritis redemi ut esses meus. Tercio cum dicit: Perimere Jason ostendit Medee magnum beneficium impendisse, quia impetrauit ei uitam; unde dicit: cum Creo, scilicet rex; infestus, id est inquietus

tibi; uellet te perimere, euictus lacrimis meis, scilicet quibus pro te rogaui; dedit exilium. Quarto cum dicit: Penam, Medea ex dicto Jasonis concludit exilium esse beneficium; unde dicit: ut uideo, scili-

cet per dicta tua; fuga, id est exilium quod subire cogor; munus est, id est beneficium; putabam penam esse, deridendo hoc dicit. Quinto cum dicit: dum licet, suadet ei Jason fugam celerem, unde dicit: 20

Dum licet, id est dum tempus habes; profuge teque hinc, id est de hoc regno; eripe: ira regum est semper grauis. Sexto cum dicit: Hoc suades, indignando arguit Medea Jasonem dicens: hoc, scilicet exilium et fugam; suades michi, prestas, id est exibes; Creuse, scili-

25

cet noue sponse tue, id est ut placeas Creuse hoc exibes ei, scilicet exilium meum; pelicem inuisam amoues, id est amoues me, quam

2 nil exul tuli correxi coll. Sen.: nichil extuli 13 scilicet om. Soc.T 21 ira: ita V 74

Soc. TV

3 fratris om. V

6tibi: et Soc. T

vv. 486-504

iam reputas pelicem inuisam, id est odiosam. Septima cum dicit: Medea, Jason arguit Medeam de eo quod nouum amorem Jasonis arguit, quia ipsa aliquando tali amore capta fuit; unde dicit: o Medea amores obicis?, scilicet michi; quasi dicat: non deberes, cum ti-

bi amores obiciendi essent, si reprehensibiles et redarguendi essent. Octauo cum dicit: Et cedem, Medea docet quod non amores obicit,

sed multa que pro amore eius fecit, que tamen facienda simpliciter non fuissent; unde dicit: et cedem et dolos, scilicet que pro amore

tuo feci obicio tibi. Quod crimen potes obicere tandem michi?, qua10

si dicat: nullum. Nono huic respondens Jason dicit: Quodcumque feci, scilicet crimen, possum obicere tibi. Decimo cum dicit: Restat,

Medea retorquet responsionem in Jasonem dicens: restat, scilicet ex dictis tuis; hoc unum insuper, ut etiam fiam nocens sceleribus tuis,

scilicet quia dicis quod omnia que fecisti obicis michi et tamen non 15

sic est; unde dicit: Tua sunt illa, tua sunt illa — ex dolore et ira in-

geminat —, quod autem sint eius probat dicens quia; is fecit scelus cui prodest, id est pro cuius utilitate factum est: quodcumque uero scelus feci, pro tua utilitate feci, et ideo tuum est quicquid feci; om-

nes, scilicet alii a te; arguant coniugem, scilicet me; infamem, scili20

cet propter scelera; solus, scilicet tu; tuere, id est defende coniu-

gem, que in talibus tue utilitate deseruiuit; solus, scilicet tu; uoca, scilicet coniugem tuam; insontem, id est innocentem. Et merito debes hoc facere quia quisquis pro te nocens est, scilicet et non pro se; tibi sit innocens, id est a te pro innocente habeatur. Vndecimo 25

cum dicit: /ngrata, suasionem Medee reprobat dicens:

2 Medea: Medeam

V.

eo: hoc

V

S amore tuo: tuo amore V.

ingrata, id

10 dicit: dicens V.

12

Medea om. Soc.T 13 hoc unum insuper ut etiam fiam: insuper hoc unum etiam ut fiam V 22 scilicet om. T 24 innocens supplevi coll. Sen.: om. δος ΤῊ 75

NICOLAI TREVETI EXPOSICIO MEDEE

est non accepta, scilicet michi, sed displicens; uita est cuius accepte pudet, quasi dicat: improperas quod saluasti michi uitam, sed uita data michi non est accepta quia cum tot sceleribus data est, quod mallem

non accepisse. Duodecimo

cum dicit: Retinenda, ex dicto

Jasonis concludit Medea quod non deberet talem uitam retinere; unde dicit: retinenda non est, scilicet uita; cuius accepte pudet. Ter-

ciodecimo cum dicit: Quin pocius Jason indomitam iram Medee arguit rogans ut non irascatur filiis; unde dicit: quin pocius quasi di-

cat: omittantur ista nec circa talia insistas, quin pocius id est quare 10

non pocius; domas pectus, scilicet tuum; concitum, id est commotum; ira, et saltem placare natis, id est filiis, ut scilicet non irascaris contra illos. Quartodecimo cum dicit: Abdico, renuit quod rogat Jason facere, dicens: abdico, scilicet natos a me; eiuro, abnuo, scili-

cet placari eis ut rogas, et causam cum indignacione assignans dicit: 15

Creusa, scilicet filia Creontis; dabit fratres liberis meis?, quasi di-

cat: de hoc indignor. Quintodecimo cum dicit: Regina, ostendit Jason Medeam indignari non debere; unde dicit: regina, id est regis filia, scilicet Creusa; natis, id est filiis; exulum, de quibus tu es, sci20

licet dabit fratres; potens, scilicet Creusa diuiciis et parentibus; afflictis, scilicet filiis qui nec parentibus nec diuiciis sunt potentes, dabit fratres; unde de hoc indignandum non est. Sextodecimo cum dicit: Non ueniat, ostendit Medea indignandum quia, quomodocumque sit de aliis, nobiliores sunt filii sui, quam erunt Creuse; unde dicit: utinam non umquam, id est numquam; ueniat dies tam malus

25

miseris, scilicet filiis; qui, scilicet dies; misceat prolem inclitam, sci-

1 scilicet om. T

13 eiuro correxi coll. Sen.: euito Soc. TV — abnuo: ab uno T

assignans om. T 17 unde dicit: dicens Soc.T Soc.T 22 quomodocumque: quandocumque V 76

19 Creusa om. Soc.T

14

21 de hoc om.

vv. 504-516

licet qualis est mea; prole, id est cum prole; feda, id est ignobili re-

spectiue, et hoc apertius dicens subdit: nepotes id est numquam ueniat dies; qui misceat nepotes Phebi, scilicet filios meos, quia ego sum de genere Phebi; nepotibus, id est cum nepotibus; Sisiphi, de cuius scilicet stirpe est Creusa, Sisiphus filius fuit Eoli regis uentorum, qui hospites spoliatos precipitauit de turri, qui dampnatus in

inferno laborat reuoluendo saxum, quod semper reuoluitur super eum. Decimoseptimo cum dicit: Quid, misera, Jason arguens Me-

deam, rogat ut abscedat dicens: o misera, scilicet Medea; quid tra10

his, scilicet per uerba talia prouocatoria; meque teque in exilium?, quia scilicet per talia uerba nos reddis ambos odiosos regi; abscede, queso. Decimoctauo arguit Medea Jasonem de eo quod hortatur Medeam recedere, quia Creo in hoc audiuit Medeam supplicantem moram unius diei concedendo, unde dicit: Creo audiuit me, scilicet

Medeam; supplicem, id est humiliter rogantem. Decimonono cum

dicit: Quid facere, querit Jason quid possit facere pro Medea dicens: loquere, o Medea; quid possum facere, scilicet ut prosit tibi mora tua. Vicesimo cum dicit: Pro me, respondens Medea dicit: pro me, id est queris quid pro me possis facere et ego respondeo quod 20

potes pro me, cum pondere legendum; uel, id est saltem; scelus, id

est potes facere pro amore meo aliquod scelus, per quod impediatur exilium meum, sicut ego aliquando pro te feci scelus. Vicesimoprimo cum dicit: Hinc rex, excusat se Jason quod non potest facere

scelus, quia artatus est inter potentes reges, qui in Medeam dese25

uiunt; unde dicit: hinc, id est ex una parte; rex, scilicet Creo;

et il-

5 scilicet om. Soc.T — 7 reuoluendo: resoluendo 7 9 rogat ut abscedat: ut abscedat rogat / — 11 quia scilicet: scilicet quia V — 13 primum Medeam: Medea V. 14 moram unius diei concedendo: concedendo moram unius diei / — 18 respondens: respondet V dicit: dicens V — 21 facere pro amore meo: pro amore meo facere V 22 exilium: auxilium V 7T]

NICOLAI TREVETI EXPOSICIO MEDEE

linc, id est et ex alia parte est; rex, scilicet Acastus rex Thessalie,

qui dum ambo in te deseuire uolunt, non possum facere scelus per quod te saluem. Vicesimosecundo cum dicit: Est et hic, docet Medea quod Jason plus debet timere Medeam; unde dicit: est et hic, id

est ex parte mea; maior metus, scilicet quam metus duorum regum, et specificans quid sit ille metus maior dicit: Medea, id est ego sum magis timenda, quam illi duo reges; certemus nos, scilicet ego et tu; confligere, scilicet cum illis duobus regibus; sine, scilicet permitte 10

certare cum eis, et certaminis mei precium sit Jason. Vicesimotercio cum dicit: Cedo, recusat Jason confligere cum regibus et Medee ne confligat dissuadet; unde dicit: defessus malis, scilicet ego; cedo,

scilicet regibus, nec uolo cum eis confligere nec consulo quod tu facias. Vnde subdit: Et ipsa, id est et tu Medea; time casus iam sepe expertos, id est quos multi experti sunt, qui confligere uoluerunt. 15

Vicesimoquarto cum dicit: Fortuna, docet Medea sibi non esse ti-

mendum, quia semper fauit ei fortuna; unde dicit: fortuna.semper stetit intra me, id est sic contigit sicut intra in mente mea uolui. Vi-

cesimoquinto cum dicit: Acastus, aggrauat Jason potestatum regum ut Medee timorem incuciat dicens: Acastus, scilicet rex Thessaliae, cuius patrem dolo tuo filie sue occiderunt; instat, id est appropin-

quat; Creon est hostis propior, quia scilicet in regno eius es; unde tales duas potestates merito debes timere. Vicesimosexto cum dicit: utrumque profuge, Medea cedens pugne hortatur Jasonem ut fugiat cum ea; unde dicit: profuge, o Jason; utrumque, scilicet Acastum et 25

Creontem.

letom.V

Nolo ut armes manum in, id est contra; socerum, scilicet

17meaom.Soc.T

2lscilicet om. V

78

23 profuge om. Soc.T

vv. 516-531

Creontem, cuius filiam nunc duxisti; nec cogit Medea ut inquines te cede cognata, id est occisione cognati tui, scilicet Acasti, qui fuit filius patrui Jasonis; sed hoc tantum peto: fuge innocens mecum. Vi-

cesimoseptimo cum dicit: Et quis resistet, excusat se Jason, ne cum Medea fugiat dicens: et quis resistet si gemina bella ingruant, scilicet contra nos fugientes; sí Creo atque Acastus, scilicet rex Thessalie; iungant arma sua?, scilicet ad nos persequendum. Quasi dicat: non apparet quis eis resistere possit et ideo fugere non audeo, ne

iunctim nos persequantur. Vicesimooctauo cum dicit: Hiis adice, 10

Medea respondens hunc timorem excludit dicens: hiis, scilicet duo-

bus regibus; adice Colchos, scilicet qui persequantur nos cum eis,

eo quod eis relictis tecum fugi; adice et Oethem ducem, scilicet patrem meum; iunge Scithas Pelasgis, id est Grecis, scilicet ad persequendum nos; et quamuis omnes persequantur, non oportebit te ti15

mere quia demersos dabo, id est omnes submergi faciam. Vicesimonono cum dicit: Alta, excusat se Jason dicens: pertimesco alta sceptra, id est magnos reges, cuiusmodi sunt Acastus et Creo. Tricesimo cum dicit: Ne cupias, hanc excusacionem mordaciter redar-

guit dicens: uide ne cupias, scilicet alta sceptra. Quasi dicat: non 20

ideo refugis ire mecum quia timeas alta sceptra, sed quia cupis ea

habere mediante noua sponsa tua, que est filia regis. Tricesimoprimo cum dicit: Suspecta, hortatur Jason ut abbreuiet uerba, ne se suspectam reddat; unde dicit: amputa colloquia longa, scilicet me-

cum; ne sint suspecta, scilicet regi Creonti. Tricesimosecundo cum 25

dicit: Nunc summe, Medea anxia dolore et ira rogat Jouem uindicare

2 cede om. T 4 quis: quid Soc. 17 5quis: quid Soc.T 7 persequendum: prosequendum T 8 quis: quid Soc.T 9 iunctim: iuncti / persequantur: prosequantur T. 11 persequantur: prosequantur 7 14 oportebit: in marg. T oportet Soc.V — 15 demersos: mimersos V submersi 7 17 reges: reges scilicet Soc.7 21 noua sponsa tua: sponsa tua nouas V. 22 Suspecta: suspectam V abbreuiet: abbreuiat Soc. 7

79

NICOLAI TREVETI EXPOSICIO MEDEE

in se et in Jasonem dicens: o summe Jupiter, tona nunc toto celo, intende dextram, scilicet ad mittendum fulmen; para flammas uin-

dices, id est fulmina ad uindicandum scelera facta; quateque, id est concute; ruptis nubibus, scilicet per tonitrua; omnem mundum. Nec librentur tela, id est fulmina; manu diligenti, id est diligenter eligenti quem ex nobis duobus percucias; unde dicit: in me uel istum, quasi eligendo alterum, sed indifferenter ad nos mitte tela, quia quis quis e nobis cadet peribit nocens, non potest fulmen tuum errare in

nos; et ideo non oportet apponere diligenciam ad eligendum alte10

rum nostrum ut fulminetur. Tricesimotercio cum dicit: sana, exhortatur Jason Medeam, ut ad meliorem mentem redeat; unde dicit: incipe, o Medea; sana meditari, et fare, id est loquere; placida. Pete solamen ex domo soceri, scilicet mei; si quid potest leuare, id est releuare et consolari; fugam, id est exilium tuum. Tricesimoquarto

cum dicit: Contempnere, Medea contempnit oblacionem opum dicens: scis, o Jason; ut, id est quomodo; animus, scilicet meus; con-

tempnere regias opes potest soletque; liceat tantum liberos, id est filios; comites habere fuge, in quorum sinu profudam lacrimas. Et bene potest michi liberos concedere quia Te manent noui nati, scili20

cet ex noua uxore. Tricesimoquinto cum dicit: Parere precibus, Jason excusans se denegat ei societatem et comitatum liberorum; un-

de dicit: fateor me cupere parere precibus tuis; pietas uetat, scilicet parere precibus tuis; namque istud, scilicet ut caream liberis; non possum pati non ipse, scilicet Creo; et rex et socer coget memet, 25

scilicet hoc pati, ut caream liberis. Hec, scilicet presencia liberorum;

5 diligenter eligenti: diligentem eligendi V eligenti (corr. V,) 9 non in marg. Soc. 10 exhortatur: hortatur V — 17 id est: scilicet V — 18 profundam: perfundam F 19 liberos om. V

22 cupere parere: capere petere T 80

25 Hec... estom. V

vv. 531-560

causa uite est, hoc, id est presencia liberorum; /euamur, id est releuamur; curis, id est a curis et sollicitudinibus; pectoris perusti, scili cet cura et sollicitudine; citius queam carere spiritu, id est uita;

membris, luce, scilicet presentis uite, scilicet quam liberis. Tricesimosexto cum dicit: Si hic natos, Medea ex hoc quod Jason amat natos suos arguit se habere uiam uindicte; unde dicit per se loquens: si hic natos amat? Bene est, id est sufficit michi ad uindictam; unde di cit: tenetur, scilicet in potestate mea; locus patuit uulneri, scilicet 10

quia in liberis, quos diligit, uulnerabo eum. Et quasi de licencia acci pienda a Jasone deliberans, dicit: Liceat abeuntem, scilicet me; /oqui certe mandata suprema, id est ultimas et finales preces; liceat dare ultimum amplexum, scilicet Jasoni; gratum est, scilicet michi ut hoc faciam. Et illum iam uoce extrema peto; et dirigens sermonen ad Jasonem dicit: si qua uerba, scilicet offensiua; dolor noster

15

dubius, id est qui me dubitare facit quid faciendum sit; effudit, ne maneant in animo, scilicet tuo; memoria nostri melior tibi subeat, Scilicet quam ex uerbis iam dictis memorari possis; hec, scilicet uerba; data ire obliterentur, id est omnino deleantur. Tricesimoseptimo

cum dicit: Omnia, Jason promittit Medee se omnia uerba delere de 20

animo, exortans Medeam ut melius regat mentem suam; unde dicit:

omnia, scilicet uerba ex ira et dolore inter nos prolata; expuli ex animo, scilicet meo; precorque, o Medea; et ipse, id est ego Jason; ut

mentem feruidam, id est feruore ire agitatam; regas tractesque placide, et quasi huius racionem assignans, dicit: quies lenit miserias, 25

quia in quiete tolerabilius feruntur. Tricesimoctauo cum dicit: Di-

1 alterum id est: scilicet V — 2 id est om. Y 5 natos: liberosY 19 abeuntem: absentem Soc.T loqui certe: certe loqui V — 18 data: dicta δος. 7 — id est omnino deleantur om. T 19 promittit: promit Soc.T — 22 id est: scilicet V 23 agitatam: agitatem V 81

NICOLAI TREVETI EXPOSICIO MEDEE

scessit, Medea secum ingratitudinem Jasonis plangens dicit: discessit, scilicet a me Jason; itane est? Oblitus uadis mei, id est quod me,

pro saluanda uita sua, quasi uadem et fideiussorem exposui. ΕἾ tot

facinorum meorum?, scilicet que ego feci pro eo saluando. Et in mente sua alloquens Jasonem dicit: Excidimus tibi?, id est de me-

moria sua deleti sumus. Et in iram prorumpens minas apponit dicens: Numquam excidemus, scilicet

a memoria, quasi dicat: talia fa-

ciemus, quod numquam obliuisceris nostri. Et ad se conuertens ser-

monem dicit: Hoc age, scilicet quod dicam; aduoca omnes uires et 10

artes, scilicet tuas. Fructus, id est utilitas; scelerum est tibi nullum

scelus putare, id est nichil reputes esse scelus, quod facere poteris ad te uindicandum. Et quasi conquerens se non habere opportunitatem commitendi scelus quod uellet, subdit: Vix est locus, id est opportunitas; fraudi, scilicet committende; timemur, scilicet a Jasone et complicibus suis, et ideo diligenter cauent, ne committam aliquid contra eos. Hac, scilicet uia; aggredere, scilicet scelus et uindictam;

qua nemo potest quicquam timere, id est ubi non est aliqua suspicio mali. Perge,

o Medea; aude nunc, id est sume tibi nunc audaciam

faciendi quod uis; incipe, scilicet facere; quicquid potes, scilicet per 20

te ipsam; quicquid non potes, scilicet per te ipsam. Vnde in adiutorium complendi quod non potest nutricem aduocat dicens: Tu, fida nutrix, socia meroris mei uariique casus, adiuua misera consilia, Scilicet mea id est consilia, quibus miseriis meis consulo. Et exinde

genus sceleris committendi determinat dicens: Est nobis palla, mu25

nus domus etheree, id est data nobis a Sole progenitore nostro, qui

1 plangens dicit: plangit dicens V

4 ego om. Y

excidimus V 11 alterum scelus: scelus esse V aduocat: aduoca P 23 scilicet om. Soc.T

82

6 Et: Secundo V

7 excidemus:

18 tibi nunc: nunc tibi V.

21

vv. 560-578

inhabitat domum

etheream, id est celum; decusque regni, scilicet

paterni; datum est Oethe, scilicet patri meo; pignus, id est certum signum; generis a Sole, quasi dicat: Sol dedit hoc munus Oethe pa-

tri meo in certum signum quod ipse erat de genere et stirpe Solis. Nota quod palla est pallium quadrum mulierum deductum usque ad uestigia, quod affixis in ordine gemmis micat, dicta a uolubilitate que est circa finem eius uel quod rugis crispantibus sinuata sit; ef monile, scilicet est nobis; fulgens auro textili, — monile est orna-

mentum ex gemmis, quod solet ex feminarum collo pendere, dictum 10

uel a munio uel a munere —; quodque aurum nitor gemmarum distinguit, quo, scilicet monili; solent come, id est crines mei; cingi. Hec dona nostra, scilicet pallam et monile; nati, id est filii mei; fe-

rant nubenti, id est Creuse, que nubit Jasoni; sed ante illita et tinc-

ta, id est dona ista prius illiniantur et tingantur; diris artibus, id est 15

medicamentis crudelibus et artificiose ad malum et crudele aliquid faciendum incantatis. Quod ut fiat: vocetur Echate, scilicet regina inferni; et, o nutrix, appara, id est celeriter para; sacra luctifica, id

est sacrificia causancia luctum; struantur are, scilicet in honore deorum infernalium; flamma, scilicet focorum sacrificiorum; sonet 20

tectis, id est in tectis, id est in domibus nostris; uel flamma, per do-

na scilicet mea concitata; sonet tectis, scilicet Creontis et Creuse, id est per hec dona concitetur flamma, que domum regiam comburat. In carmine sexto, quod scribitur metro saphico, introducitur chorus 25

plangens infelicem euentum eorum, qui ardua aggrediuntur. Et circa hoc duo facit, quia primo celeritatem et impetuositatem Medee ma-

5 usque om. T illicita V

6 uolubilitate: nobilitate Soc.V (corr. Vj)

13 que: qui T.

illita:

15 ad malum et crudele aliquid: ad malum crudele ad aliquid 7 ad aliquid

malum et crudele V. — 16 scilicet: id est Y_ 19 focorum: fatorum V factorum V, sacrificiorum: sacrificorum 7 21 scilicet mea: mea scilicet F 23 Exposicio carminis sexti praep. Soc.T

83

NICOLAI TREVETI EXPOSICIO MEDEE

chinantis scelus describit; secundo infelicem euentum aggrediencium ardua plangit, ibi: parcite, o diui «v. 595». Primo ergo furiosum impetum Medee describens dicit: nulla uis flamme, id est nulla uiolencia ignis; uentique tumidi, id est impetuosi; nec metuenda, sci

licet uiolencia; teli torti, id est torquendo emissi; tanta est quanta, scilicet est uis et uiolencia; qua coniux, scilicet Medea; uiduata, id est repudiata; tedis, id est a nupciis Jasonis; ardet, scilicet ira; et odit, scilicet desiderando uindictam; nec, scilicet tanta est impetuosa

uis uel uiolencia; ubi Auster nebulosus aduexit, id est adduxit; ym10

bres hybernos, id est hyemales, quos tamen cum magno impetu adducit; nec, scilicet tantus est impetus ubi Hyster torrens, id est de-

currens impetuose in modum torrentis; properat uetatque, id est pro hibet suo impetu et sua uelocitate; pontes esse iunctos ac errat uagus. Nota: Hyster idem est quod Danubius, qui est maximus fluuius 15

Europe; nec, scilicet est tantus impetus et tanta uis; ubi Rodanus,

scilicet fluuius Gallie; impellit profundum, scilicet mare, in quod intrat cum magno impetu; aut ubi Hemus, id est fluuius Macedonie uel Thessalie, a quo et mons uicinus Hemus dicitur; sole iam forti, scilicet in calore; medioque uere niuibus solutis, scilicet calore so20

lis; tabuit in riuos, id est non est ibi tantus impetus, quantus est in ira Medee repudiate. Cecus est ignis, id est ardor animi; stimulatus ira, quia excecat mentem talis furor et talis ira, ut non possit habere usum rationis; unde dicit: nec regi curat, scilicet ratione; ue, pro uel; patitur frenos, id est moderacionem; aut timet mortem, id est

25

nec patitur mensuram nec timet mortem sed; cupit, scilicet talis fu-

3 dicit: dicet T 6 qua: quanta cum V V 20ibiom. V

7 Jasonis: scilicet Jasonis Soc.T — 13 et: id est

84

vv. 579-601

ror; ire obuius in, id est contra; ipsos enses. Deinde cum dicit: Parcite, o diui, ostendit quam infeliciter contigit illis, qui aggressi sunt

pericula ardua. Et primo inuocat deos rogans ut saluent Jasonem; secundo ostendit deos esse iratos contra eos qui aggrediuntur ardua pericula, ibi: sed furit «v. 597>; tercio describit infelicem euentum talium, ibi: quisquis audacis «v. 607». Quantum ad primum dicit: o diui, precamur ueniam, scilicet a uobis; parcite, scilicet Jasoni; ut

qui subegit mare uiuat tutus, id est securus a periculo, deinde cum

dicit: sed furit, ostendit quod dii irascuntur contra eos, qui ardua pe10

ricula aggrediuntur. Et circa hoc tria facit: primo enim dicit Neptu-

num iratum contra eos qui aggressi sunt regnum suum, quod est mare, dicens: sed dominus profundi, id est Neptunus rex maris et dominus; furit, id est furendo irascitur; regna secunda, id est maria,

que sibi secunda sorte debentur, quia prima sors debetur Ioui, qui est rex etheris, secunda Neptuno, qui est rex maris, tercia Plutoni, qui est rex terre et inferni; uinci, scilicet ab aliquo. Secundo cum dicit: Ausus, ostendit per exempla deos grauari contra eos, qui ardua pericula aggrediuntur, ponens exemplum de Phetonte, qui petiuit a

Phebo ut posset uno die ducere currum solis. Quo concesso, 20

cum

erraret ducendo currum et nunc nimis appropinquando celum inflammaret ipsum, nunc nimis appropinquando terre combureret ipsam, fulminatus est a Ioue, unde dicit: iuuenis, scilicet Pheton filius Solis; ausus agitare, id est ducere; currus eternos, scilicet So-

lis; immemor mete paterne, id est uie certe, per quam pater solebat 25

currum ducere; ignes quos furiosus, scilicet Pheton, qui furioso ausu

13 secunda om. Soc.T 14 debetur: cessit Soc. T 15 alterum rex om. V 17 exempla: exemplum V 18 petiuit: petiit Y — 19 posset: possit V — die in marg. T 20 celum: celo V

24 paterne: paterno T

85

NICOLAI TREVETI EXPOSICIO MEDEE

hoc aggressus est; sparsit polo, scilicet inflammando ipsum nimia uicinitate solis; ipse recepit, scilicet in se, quia fulmine louis concrematus est. Tercio cum dicit: Constitit, hac occasione hortatur ho-

mines ire per uias notas et consuetas et non aggredi ignota et insueta et; unde dicit: uia nota, scilicet et consueta; nulli constitit magno,

id est nullus incurrit magnum periculum aggrediendo uiam notam et consuetam; et ideo tu quicumque uade, scilicet ea uia; qua tutum

populo priori, scilicet est, id est per quam populus prior tute solebat ambulare; nec tu o uiolente, id est nec uiolentus existens; rumpe sa10

cra iura, scilicet aggrediendo noua; mundi sancti, id est illibati et

15

incontaminati, sicut fecit Jason, qui mare populo priori incontaminatum de nouo aggressus est. Nota quod huc usque semper post tres uersus saphicos adiunxit unum coma heroycum, deinde cum dicit: Quisquis audacis, ostendit quod aggredientes noua pericula habuerunt infelicem euentum. Et primo ostendit hoc de hiis qui temerauerunt mare; secundo ostendit idem de aliis qui temerarios ausus

20

aggressi sunt, ibi: /dmonem «v. 652». Circa primum duo facit, quia primo dicit in generali quod omnes socii Jasonis, qui in prima naui aggressi sunt, mare infelici euentu perierunt; secundo hoc docet in speciali, ibi: exigit penas «v. 616». Quantum ad primum dicit: quisquis audacis carine, id est de numero illorum, qui fuerunt in audaci carina, id est naui, socii Jasonis; tetigit ramos nobiles sacrati nemoris, scilicet ut de eis fieret nauis Jasonis; spoliauit Pelion, id est montem illum in Thessalia; densa umbra, scilicet prosternendo ar-

25

bores, de quibus fieret nauis Jasonis; quisquis intrauit scopulos ua-

1 scilicet: id est V — 3 cum dicit Constitit om. Soc. T — 4 ignota et insueta: insueta et ignota V Suia... consueta om. V 7 tutum: tuta V (corr. Vi) 1l mare: mari 7. 12 aggressus: aggeressus Κ' 17 duo correxi: tria Soc. TV 86

vv. 601-623

gantes, id est mare ubi uagantur scopuli, quos Simplegadas uocant; et emensus tot labores pelagi relegauit funem, scilicet nauis; ora barbara, id est patria extranea, cuiusmodi est regio Colchorum; re-

diturus raptor auri externi, id est extranei, scilicet uelleris aurei quod querebant; piauit, id est purgauit; diro exitu, id est crudeli euentu mortis uel alterius magni infortunii; temerata iura ponti, id est maris. Deinde cum dicit: Exigit penas, exemplificat in speciali quomodo socii Jasonis omnes incurrerunt mortem uel infortunia

magna. Et ponit exemplum primo de illo qui erat gubernator nauis 10

Jasonis, dicens: mare prouocatum, scilicet contra temeratores suos;

exigit penas, scilicet ab eis; in primis Typhis, scilicet qui erat gubernator nauis Jasonis; domitor profundi, liquit regimen, scilicet nauis;

magistro indocto, quia non habuit successorem ita doctum sicut 15

ipse; occidens, id est moriens; externo litore, procul a regnis paternis, id est a propria patria; tectusque tumulo uili, id est uiliter sepultus sicut mortuus inter extraneos et non inter suos; iacet inter um-

bras ignotas, id est inter mortuos ignotos; inde, id est ex hoc quod ibi sepultus est. Memor auris amisse regis, scilicet Mide; sepultus

enim est in Lidia, cuius rex erat Migdon, qui cum 20

tenciam

Timoli

commendantis

Appollinem

reprobaret sen-

in arte cytharizandi,

Phebus abstulit ei aures humanas et fecit ei aures asininas, et ideo

25

dicit: memor auris amisse regis; retinet carinas querentes, id est conquerentes; stare portibus lentis, id est quietis, quia sepulcrum eius impedit naues, ne possint opportune et celeriter recedere a portu, in quo sepultus est. Secundo ponit exemplum de Orpheo, qui so-

3 patria: in patria Phebus: Phebum V.

Y

10 prouocatum: prouacatum Y 23 portibus: portubus 7

87

16 mortuus: mortuos T

21

NICOLAI TREVETI EXPOSICIO MEDEE

cius Jasonis erat. Hic fingitur apud Traces induxisse uicium sodomie, propter quod mulieres dilacerauerunt eum et caput proiecerunt in flumen, unde de isto dicit: ///e, scilicet Orpheus; genitus uocali

Camena, — quia fuit filius Calliope, que interpretatur pulcra uox, et erat una de nouem Musis, que Camene, quasi canene uel canentes

amene dicuntur —; ad cuius cordas plectro modulante restitit torrens, scilicet a cursu suo; siluere uenti, scilicet ab impetu suo, scili-

10

cet propter melodie dulcedinem; uolucris relicto cantu suo affluit, scilicet Orpheo delectata dulcedine cythare; cum tota silua comitante, ille inquam Orpheus; iacet sparsus, id est membratim dilaceratus a mulieribus Tracie; per Trachios agros, id est agros Trachie; tractus, ille inquam Orpheus tractus; ad caput Ebri fluuialis, id est

Ebri, qui est fluuius Tracie in quo caput Orphei dilacerati proiecerunt; contigit Stiga, id est paludem infernalem; notam, scilicet quia 15

20

alias ad infernum descenderat pro querenda uxore sua Euridice; Tartarumque non rediturus. Quasi dicat: quando alias ad infernum descendit, rediit, sed nunc descendit absque reditu. Tercio ponit exemplum de filiis Boree et Hercule. Filii Boree fuerunt Zethus et Calay, qui fuerunt socii Jasonis, cum quo et multa passi sunt; et in eius societate fugauerunt Arpias de mensa regis Phinei, unde dicitur VII

de transformatis:iuuenesque Aquilone creati uirgineas uolucres miseri senis ore fugarant, multaque perpessi Claro sub Iasone,quos tamen postea occidit Hercules, unde dicit: A/cides, id est Hercules 25

nepos Alcei; strauit Aquilone natos, Hystoria Daretis Frigii uidetur

20 Ov. met. 7,3-5: Phineus visus erat, iuvenesque Aquilone creati / virgineas volucres miseri senis ore fugarant 4 que: qui TV 9 comitante: imitante Soc. mutante T 20 VII correxi: VIII Soc. TV 22 fugarant: fugarunt V 25 uidetur innuere: innuere uidetur V 88

vv. 625-642

innuere quod Jason ipse fuerit Hercules; ipse etiam Hercules, quia filium Neptuni interfecit, infeliciter mortuus est; unde dicit: necauit,

scilicet Hercules; genitum patre Neptuno, scilicet Peryclimenem fratrem Nestoris et filium Nelei, qui fuit filius Neptuni, Peryclimenem, dico: solitum sumere innumeras figuras, hoc enim dederat ei

Neptunus, quod potuit se transformare in diuersas formas; unde pugnando cum Hercule transformauit se in aquilam et, laniata facie Herculis unguibus uncis, euolauit, quem Hercules sagitta percussit et interfecit; ipse, scilicet Hercules; post pacem pelagi terreque, domuit enim omnia maris et terre monstra; post regna Ditis, id est

Plutonis; feri, id est crudelis; patefacta, quia Hercules patefecit et inde ad superos traxit Cerberum; uiuus recubans in Oetha, id est sil

ua illa; ardenti, et prebuit membra sua seuis flammis, consumptus 15

tabe gemini cruoris munere nupte, id est Deianire, quam sibi desponderat. Nota quod cum Hercules Deianiram duxisset et uenisset ad Euenum

fluuium uolens transuadare, ueniens Nessus centaurus

dixit Herculi quod transuadaret et ipse ueniens transportaret Deianiram. Cum autem transuadasset, retrospiciens Hercules uidit Nessum

parantem inferre uim uxori, et arrepto arcu transfixit precordia cen20

25

tauri sagitta cruentata cruore Lernei serpentis. Nessus uero camisiam tinxit sanguine fluente ex uulnere, quem uocat hic cruorem geminum propter commixtionem cruoris centauri cum cruore serpentis Lernei. Nessus uero tradens camisiam Deianire dixit ei quod, si Hercules auerteretur ab ea, mitteret ei camisiam illam et ita reduceret eum ad amorem suum; unde cum Hercules, spreta Deianira, ama

13 et om. V 16 Nessus: uersus V (corr. V;) centaurus: centauros V (corr. Vi) 18 transuadassct: transuadasset Nessus V 24 auerteretur: auerteret V 25 eum ad V,: om. Soc.TV

89

NICOLAI TREVETI EXPOSICIO MEDEE

ret Yolem, misit ei Deianira camisiam istam, qua cum indutus est

Hercules, camisia statim adhesit carni et tanto dolore afflixit quod, constructa pira in Oetha silua, posuit se in ea et flammis consum-

ptus est; unde camisiam istam uocat hic munus nupte. Quarto addit plura exempla de sociis Jasonis dicens: Setiger, id est aper gerens setas; uiolentus strauit ictu Antheum. Cum enim Dyana, offensa propter aras Lathone inhonoratas, immisisset Calidonie aprum maxi mum, conuenerunt uiri fortissimi ad interficiendum aprum illum; in-

ter quos Anteus cum in contemptum Dyane eleuasset securim ad in10

terficiendum aprum, accurrens aper cum duobus dentibus uulnerauit

eum in inguine et mortuus est. Meleager uero postea aprum intefecit et caput contulit uirgini Athalante, quam adamauit, cui inuidentes auunculi Meleagri, Flexippus et Toxippus uoluerunt auferre caput apri puelle; propter quod Meleager interfecit eos. Mater uero, indignata de morte fratris, facem fatalem filii, secundum cuius dura-

cionem debuit durare uita Meleagri, protulit et in ignem proiecit; quo consumpto, mortuus est Meleager, unde dicit: tu Meleagre, impius mactas fratrem matris morerisque dextra matris irate, scilicet

proiciente facem fatalem in igne. Et nota quod pro Meleager ponitur 20

Meleagre per methatesim, eo quod necessitas metri hoc requirit; cuncti, scilicet socii Jasonis; meruere crimen, id est penam crimi-

nis; quod tener puer, scilicet frater Medee; irrepertus magno Herculi, id est non inuentus a magno Hercule; expiauit morte, scilicet

interfectus a Medea ut sic ipsa cum Jasone securi fugerent ad naues; 25

raptus est puer, scilicet ad mortem; inter undas, id est dum perueni-

1 cum om. Soc.T

15 id est ... undas om. Soc.T

90

vv. 643-658

tur ad undas; tutas?, quia dum pater occupatus erat circa membra

pueri colligenda, Jason cum omnibus sociis commisit se undis tamquam in eis existens securus. Dicitur autem: puer irrepertus magno Herculi, quia inter monstra que domuit et scelera que uindicauit, tale scelus uindicandum non inuenit; Jte nunc, fortes, perarate pontum, id est mare; sorte timenda, quasi dicat: non faciatis, est enim

yronia. Huc usque ab illo uersu supra: Quisquis audacis, post octo uersus saphicos ponit unum coma heroycum. Quinto cum dicit: /d-

monem, ponit adhuc plura exempla de sociis Jasonis, quorum unum 10

est de Idmone, qui erat uates et nouerat responsa deorum, et tamen non euasit mortem, quia occisus est morsu serpentis in Libia; unde dicit: serpens condidit, id est condendum occidit; harenis Libicis Id

monem, quamuis, scilicet ipse Idmon; bene nosset fata, id est deo15

rum responsa. Aliud exemplum est de Mopso, qui sociis uaticinauit duros euentus et sibi promisit uictoriam Thebarum, ubi tamen occisus fuit, unde dicit: Mopsus omnibus uerax, id est uera uaticinans; sibi falsus uni, id est sibi soli falsus; concidit, id est occubuit; ca-

ruitque Thebis, quarum scilicet uictoriam sibi promiserat. Hic est Mopsus, qui Ceneum filium Neptuni in bello Laphitarum occisum 20

non ad Tartara descendisse, sed in auem mutatum fuisse dixit. J/le si uere, id est quia uere; cecinit futura, maritus Thetidis, scilicet Peleus pater Achillis; errauit exul, occiderat enim Phocum fratrem suum et ideo abiit in exilium in Traciniam, ubi regnauit Ceix filius

Luciferi; Nauplius, scilicet pater Palamedis, nociturus Argis igne 25

fallaci, quia Grecos nauigio redeuntes de Troia, prelata facie, duxit

3 Dicitur: Dicit F — 4 que domuit: que commisit V — 5 perarate: parate SocT 7 audacis: audacis et cetera Soc.T [1 euasit: euaserat V. — 14 sociis: socios T 19 Ceneum filium Neptuni: filium Ceneum Neptuni V 22 pater Achillis In marg. Soc. 91

NICOLAI TREVETI EXPOSICIO MEDEE

in pericula, ubi passi naufragia Nauplium submerserunt; unde subdit: cadit in profundum, id est in mari submersus est; Oyleusque, id est Aiax Oileus; pendit, id est soluit; penas patrio crimine, id est

propter crimen paternum; moriens fulmine et ponto, quia scilicet

fulminatus fuit et in mari submersus, ut magis patebit infra in Agamenone;

uxor,

Scilicet Alcesta;

impendit animam

marito,

id est

mortua est pro marito. Redimens fatum, id est mortem; coniugis Ferei, id est Admeti regis Grecorum, qui alio nomine dictus est Fe-

reus. Nota quod Admetus infirmatus consuluit Appollinem et eius 10

miseracionem precatus est, qui respondit nichil ei posse prestare, nisi si quis de propinquis se pro eo uoluntarie morti obtulisset: quod uxor eius libentissime fecit. Vitimum uero exemplum est de Pelia

patruo Jasonis, qui fraude Medee a filiabus propriis occisus est, primo extracto sanguine et bullitis artibus eius in aqua et herbis nullam 15

uirtutem habentibus, unde dicit: /pse Pelias qui iussit reuehi predam spoliumque aureum prima carina, id est naue; ustus aeno accenso, id est caldario bulliente; arsit uagus inter angustas undas,

dicit uagus quia, bulliente aqua, ea que immissa sunt mouentur et uagantur cum ipsa aqua bulliente. In fine conuertens sermonem 20

chorus ad deos dicit: O diui, iam satis,

diu;

uindicastis mare, scili-

25

cet puniendo temeratores maris; parcite iusso, scilicet Jasoni. Quasi dicat: ceteri digni erant puniri, quia non iussi aggressi sunt mare, sed Jason hoc tantum iussus a patruo suo fecit et ideo parcendum est ei. In carmine septimo ponitur actus quartus huius tragedie; et est

6 scilicet om. V — 9 infirmatus in marg. Soc. 10 nichil: uel V (corr. Vj) 14 artibus: artubus V — 17 inter... uagus in marg. Soc. 19 sermonem chorus: chorus sermonem V 21 parcite: arcito V. — 23 iussus a patruo suo: a patruo suo iussus V — 25 Actus quartus praep. Soc.T

92

vv. 659-681

execucio sceleris et uindicte in nouam sponsam et patrem eius. Et primo docet execucionem huius uindicte; secundo inducitur chorus detestans maliciam Medee, carmine decimo, ibi: quonam «v. 849».

Circa primum duo facit, quia primo inducitur nutrix narrans et abhorrens facta Medee; secundo inducitur Medea exequens ordinem

uindicte, secunda parte carminis huius, ibi: uos precor «v. 740». Pri

. mo ergo cum horrore et detestacione narrat gesta Medee dicens: Ma gna pernicies, id est mors et perdicio; adest animus, scilicet meus; pauet, horret. Quantum immane, id est immaniter; augescit et dolor

ipse semet accendit, scilicet in iram; integratque uim preteritam, id est roborat maliciam prius conceptam et nichil de ea diminuit, sed pocius auget; uide, ad se ipsam loquitur et dicit: uide sepe furentem, id est motus furiosus agentem; et aggressam deos, scilicet inuocando eos in auditorium malicie sue; celum trahentem, scilicet

per incantaciones; maius hiis, maius parat Medea monstrum, quasi dicat: monstruosa sunt que dixi, sed magis sunt monstruosa que parat; namque ut attonito gradu euasit, scilicet Jasonem, ex cuius uer-

20

25

bis attonita fuit propter incertitudinem prouidendi remedium; et atti git penetrale funestum, id est cameram suam secretam et funere inquinatam propter sortilegia et sortilegiorum instrumenta; totas opes, id est diuicias; effudit, scilicet in obsequium deorum quos inuocauit, et premit, id est urget ad obsequendum sceleri suo; etiam quidquid ipsa timuit atque explicat omnem turbam malorum, id est malarum arcium; archana secreta abdita, scilicet explicat; et complicans triste sacrum, id est sacrificium quod est causa tristicia; uocat pestes

2 huius uindicte: uindicte huius Y 3 decimo: III] T quonam: quoniam Soc.T om.T 14eos:deos V 16 parat: parat facere V — 25 pestes: testes T 93

11 de

NICOLAI TREVETI EXPOSICIO MEDEE

quascumque harena Libie feruentis creat, — in Libia enim est maxima multitudo serpentium et animalium uenena habencium —; quas que, scilicet pestes; Taurus, id est mons, qui alio nomine Caucasus dicitur; cohercet perpetua niue rigens frigore Arctoo, id est aquilonari; et omne monstrum, scilicet uocat in obsequium sceleris sui; ad

est turba squamea, scilicet serpentum; latebris desertis tracta magi cis artibus, quasi dicat: omne genus serpencium repens squamis uenit per incantaciones magicas. Hic fera serpens trahit corpus immen

sum exeritque trifidam linguam et querens quibus ueniat mortifera, 10

id est ad quos mortificandos ueniat; audito carmine, id est incanta-

cione Medee; stupet plicatque corpus tumidum, id est uenenis inflatum; nodis aggestis, id est congregatis et accumulatis; cogitque in

orbis, id est in circulos uel spiras. Parua sunt mala, inquit, scilicet Medea considerans serpentes; et uile telum, scilicet est ad proposi15

tum scelus; quod tellus ima creat, id est producit; petam celo, id est de celo; uenena. lam tunc tempus moueri aliquid alcius, id est

maius et profundius; uulgari, id est communi et assueta, fraude; qua si dicat: scelus quod intendo facere debet esse maius quam scelera consueta, quia debet esse tale quod sit inauditum. Huc, scilicet ad 20

me iuuandum in scelere excogitato; ille anguis descendat iacens, scilicet in celo; more uasti, id est magni; torrentis, id est fluuii; cuius nodos immensos due fere, id est Vrse; maior minorque, senciunt, iacet enim inter illas duas; maior apta Pelasgis, id est Gre

25

cis, quia illa est Calixtone filia regis Archadie, que est una regio Grecie; minor Sydoniis, scilicet est apta, quia illa est Cynosura, que

6 scilicet om. Soc.T 9 exeritque: erexitque Y_130rbis: orbes 7 15 quod: quia V 20 iuuandum: adiuuandum V. 21 alterum id est om. Soc.T 23 Pelasgis: Pelasgi V 94

vv. 681-709

fuit filia regis Sydoniorum. Harum figure supra descripte sunt; serpens autem qui latet inter eas lucet stellis XXVIII: cuius figura talis est; soluat tandem Ofiulcus, signum scilicet in celo, quod Serpenta-

rius dicitur et est homo cinctus serpentem; fundatque uirus, id est uenenum. Hoc signum sic formatur et lucet stellis XLIX; adsit ad cantus meos, id est incantaciones meas; Phiton ausus lacessere ge-

mina numina, scilicet Appollinem et Dyanam, — Phiton fuit serpens maximus, quem Juno post diluuium immisit contra Lathonam ma10

trem Appollinis et Dyane qui interfectus est a Phebo, et hunc Phitonem dicunt translatum inter sydera et est idem cum illo qui est inter Vrsas —; et ydra, scilicet assit ad cantus meos; et omnis serpens succisa manu Herculea, reparans se cede sua, sicut de ydra fingitur,

quia ad cesionem unius capitis, erat enim multorum capitum, succreuerunt tria; hec ydra, translata in celum ad australem partem Zo15

diaci, lucet stellis XXV, cuius figura talis est. Tu quoque, o peruigil serpens, sopite primum cantibus, id est carminibus; meis, seilicet ut Jason libere auferret uellus arietis aureum; relictis Colchis ades, id

est ueni ad me. Postquam euocauit omne genus serpentum, scilicet Medea; contigit, id est coniunxit et commiscuit; in unum mala, id 20

est poma; frugis infauste, id est infelicis, mala inquam; quecumque Erix, id est mons Sicilie dictus ab Erice filio Veneris et Bute, fratre

Enee, qui pugnauit cum Hercule et sepultus est in illo monte, Erix inquam; saxis, id est propter saxa; inuius, habet enim multa saxa prerupta, et mala; que fert Caucasus, id est mons ille; sparsus cruo25

re Promethei,

2 latet: iacet

/

dicitur enim

4 homo om. T

Prometheus homines finxisse,

fundatque: funditque 7

95

celum a-

12 manu: a manu Soc.T

NICOLAI TREVETI EXPOSICIO MEDEE

scendisse, ignem furatum hominibus dedisse, unde dii irati ipsum in

Caucaso ad saxum ligauerunt cordique eiusdem aquilam apposuerunt; opertis iugis, id est superioribus partibus illis montis; perpetua hyeme, hoc dicit propter niues, que perpetuo sunt ibi; et que fert Medus pugnax pharetra aut Parthus leuis et Arabes diuites, scilicet

propter copiam gemmarum et auri et argenti; qui linunt, id est imbuunt; sagittas, scilicet ueneno et toxico, id est et mala infauste fru-

gis, que crescunt apud gentes istas coniunxit; aut, scilicet contigit;

succos quos nobiles Sueui, — Sueui sunt gens quedam Germanorum 10

in fine septemtrionis, quorum fuisse centum pagos et populos multi prodiderunt, et ideo nobiles dicti sunt —; legunt, id est colligunt; /u-

cis Hyrcaneis, id est in silua Hyrcania, que subiacet Scithie; sub frigido axe, id est polo septemtrionali; quodcumque, scilicet gramen 15

contigit, id est coniunxit et commiscuit; creat tellus uere nidifico, id est in uere quando aues nidificant; aut cum iam bruma rigida, id est frigida hyems; discussit decus nemorum, quia in bruma cadunt folia, que sunt decus nemorum; et constrinxit cuncta niuali gelu, id

est niue gelata; quodcumque gramen uiret flore mortifero dirusue 20

succus, Scilicet quicumque dirus succus; gignit uim nocendi tortis radicibus, scilicet ad exprimendum succos, quecumque inquam sunt

talia attrectat manu. Verba autem que Medea attrectando per se loquitur subdit dicens: ///as pestes, id est herbas pestiferas;

25

contulit

Athos Hemonius, Athos mons est Macedonie, qui dicitur alcior esse nubibus, — ideo dicitur Hemonius, quia Hemonia, Thessalia, Macedonia nomina sunt eiusdem regionis uel prouincie —; has, scilicet her

4 que om. T Soc.T

6 imbuunt: imponunt V

discussit: discussum Soc.T

14 nidifico: nidifica V — 16 frigida: rugida

17 que sunt: et V

23 est: id est T 96

2] attrectat: attrectas Soc.T

vv. 708-730

bas contulit; Pindus ingens, id est magnus Pindus, alius mons Thessalie, quem incolebant nimphe; i//a, scilicet herba; deposuit comam

teneram cruenta falce iugis, id est in alcioribus partibus; Pangei, id est illius montis; has, scilicet herbas; aluit Tygris premens gurgitem altum, id est profundum; — Tygris fluuius est Mesopotamie ueniens de paradyso, uadens contra Assyrios et post multos circuitus in mare Rubrum influens, dictus hoc nomine propter uelocitatem a bestia eiusdem nominis nimia pernicitate currentis —; Danubius illas, scili10

cet herbas aluit, Danubius Germanie fluuius maximus; has, scilicet herbas pestiferas; Ydaspes gemmifer, id est ferens gemmas; currens

15

aquis tepidis per arentes plagas, id est sjccas ex nimio calore, scilicet aluit, — Ydaspes fluuius orientis sic dictus ab ydaspe antiquissimo rege Medorum -; Betisque, scilicet aluit illas; qui dedit nomen terris suis, quia ab eo cognominata est regio Beotica, Betis dico; pulsans Hesperia, id est occidentalia; maria uado languenti, id est

tardo. Betis uel Boetis: scribitur enim in libris antiquis per oe diptongum, est tamen dissillabum; unde Marcialis dicit uifere crinem redimite corona, 20

Boetis aurea

oliqui

nitidis uellera tingit aquis;lane enim pulcro colore tinguntur. Hec, scilicet herba; passa est ferrum, dum Phebus parat diem, id est in aurora, notat hic diuersitatem temporum, quibus ab-

scidende sunt herbe: quedam enim colligende sunt mane, quedam in uespere, quedam in nocte; illius frutex succisus est alta, id est profunda; nocte at seges huius, scilicet herbe; secta ungue cantato, id 25

est incantato, quasi dicat: nullo ferro debuit cedi, sed tantum ungui-

17 MART. 12,98,1-2 1 alius: alcius Y 5 ueniens de paradyso: de paradyso ueniens Y_ 8 nimia in marg. Soc. 20 Phebus: Phebum TV 21 notat: uocat T 24 secta: secreta T

97

NICOLAI TREVETI EXPOSICIO MEDEE

bus hominum incantati. Carpit, scilicet Medea; mortifera gramina | ac exprimit saniem serpentum miscetque, scilicet ista; et obscenas aues, scilicet carpit; corque bubonis mesti, id est mesticiam significantis; et uiscera exsecta uiue et rauce stringis, strinx est auis noc-

turna sic dicta a stridore uocis: quando enim clamat stridet; scelerum artifex, scilicet Medea; hec discreta, id est diuisa et distincta

ab inuicem; ponit hiis, scilicet medicamentis uel herbis; inest uis ra

pax ignium, id est causa est ignis et uehementis caloris; hiis, id est aliis; glacies frigoris pigri, scilicet inest, id est ista sunt causa nimii 10

frigoris. Addit, scilicet Medea; uenenis uerba, scilicet incantacionum; non minus metuenda illis, scilicet uenenis. Ecce sonuit, scilicet Medea; uesano, id est furioso; gradu canitque, scilicet carmina

et incantaciones; mundus tremit uocibus primis, id est ad prima uer15

ba incantacionis Medee mundus tremuit. In secunda parte huius carminis ostenditur quomodo Medea scelus et uindictam executa est.

Et primo ostendit quomodo uestes quas mittere uolebat incentauerit; secundo quomodo

illas miserit, carmine nono, ibi: peracta vis «v.

843». Circa primum duo facit, quia primo ostendit quomodo Medea

incantaciones fecerit; secundo quis effectus secutus fuerit, carmine 20

octauo, ibi: uideo «v. 787». Primo ergo inducitur Medea suas incantaciones faciens et dicens: Precor uos, uulgus silentum, id est

mortuorum, qui siletis in inferno; uosque ferales, id est crudeles;

deos et Chaos cecum, id est infernum tenebrosum; domumque opacam

Ditis, id est Plutonis; umbrosi,

id est obscuri; atque specus

Tartari ligatos, id est alligatos et annexos. Ripis mortis squalide, re-

2 miscetque: miscensque V — 6 id est: scilicet V — 8 secundum est: sunt Soc. T Exposicio secunde partis carminis VII praep. Soc.T 98

14

vv. 731-752

missis, id est omissis; suppliciis anime, id est multitudinis anima-

rum ad infernum descendencium, — ponitur enim singulare pro plurali —; currite ad thalamos nouos, id est ad nouas nupcias Jasonis et

Creuse; rota resistat torquens membra, scilicet Yxionis, qui continue rotatur in inferno quia uoluit concumbere cum Junone; Yxion

10

tangat hymen, id est carmen nupciale, id est uadat ad has nupcias; Tantalus securus hauriat undas Pyrenidas, id est ardentes; pena grauiorum, id est eorum qui grauius in inferno affliguntur; sedeat, id est insideat; socero coniugis mei, id est Creonti, cuius filiam duxit Jason coniunx meus; /ubricus lapis uoluat Sisiphum retro per saxa. Tangit penam Sisiphi, qui, cum soleret hospites de turri precipitare, dampnatus est in inferno continue reuoluens lapidem, qui et continue relabitur super eum. Huius penam non intermitti sed aggrauari petit, quia erat unus de progenitoribus Creuse. Vosque, o Danaydes, id est filie Danay; quas, scilicet propter hoc, quod machinate sunt mortem patruelibus suis dampnatas in inferno; /udit, id est deludit; /abor irritus, id est frustratus; urnis perforatis, continue

enim portant aquam ad implendas urnas, que perforate continuo e20

mittunt illam, uos inquam; coite, scilicet ad nouos thalamos; hic dies, scilicet nupciarum Creuse; querit manus uestras, scilicet qui-

bus occidistis patrueles uestros. O Phebe, id est Luna; tempus est adesse sacris tuis, id est sacrificiis que tibi offero; ueni nunc uocata sacris meis, id est per sacra mea, ueni inquam; induta pessimos uultus, Phebe — dico — existens; sydus noccium, minax non fronte una, 25

scilicet sed uaria; tibi, o Phebe; ego soluens comam uinculo more

1 multitudinis: multitudine om. Soc.T

Soc.V

V

2 infernum: inferna V — 3 nupcias om. T

11 soleret: solebat V

12 continue: continuo V

18 portant: potant V 99

8 grauius

13 continue: continuo

NICOLAI TREVETI EXPOSICIO MEDEE

gentis, scilicet mee; Justraui nudo pede secreta nemora et euocaui,

scilicet per incantaciones meas; siccis nubibus egique, id est coegi; maria ad imum, id est feci residere mare; et Occeanus uictis estibus, id est fluxibus; dedit interius undas graues, id est omisso fluxo

retrahit in se undas suas; mundusque eternus uidit pariter lege confusa et solem et astra, scilicet moueri; quomodo autem lex celi con-

fusa sit docet subdens; et o Vrse, id est sidera iuxta septemtrionalem polum, que numquam solebatis tendere ad occasum; tetigistis, sci-

licet occidendo, mare uetitum, id est prohibitum uobis; cantu meo, 10

id est incantacione mea. Flexe, id est mutate sunt; uices temporum:

estiua tellus floruit, quod tamen magis competeret ueri; Ceres, id est dea frugum; uidit messem hibernam coactam, quod tamen magis competeret autumpno, unde patet mutata esse tempora; Phasis, id 15

est fluuius ille, qui est apud Colchos; uertit uiolenta uada in fontem, id est, mutato cursu, reuersus est uiolenter in fontem suum; et Hyster, id est Danubius, famosissimus Europe fluuius; in tot ora diuisus, quia septem hostiis influit in pontum; piger, id est lentus effectus; compressit undas truces omnibus ripis, id est coartauit se

modicum riuulum; fluctus sonuere, mare insanum tumuit uento ta20

cente, scilicet quia carminibus meis concitatum fuit; imperio uocis

25

mee domus antiqui nemoris amisit umbram, quia scilicet incantacionibus meis transtuli arbores de locis suis; Phebus stetit in medio, scilicet celi; relicto die, id est oscuratus est; Hyadesque, id est septem stelle, que lucent in fronte Tauri; mote, id est commote; nostris cantibus, id est nostra incantacione; labant, id est titubant et minan-

12 dea in marg. Soc.

17 quia: scilicet quia T 100

vv. 753-780

tur lapsum. Tibi, o Phebe, id est ad honorem et cultum tuum; hec serta cruenta nouenaque texuntur manu, scilicet mea; tibi, id est ad cultum tuum; serpens ligat hec membra, scilicet auium infaustarum,

scilicet cor bubonis et exta strigis — de quibus supra dixit —; que, scilicet membra; tulit Typhoeus discors, id est gigas ille, qui mouit bella contra deos; unde subdit: qui regna concussit Iouis, tulit Ty-

phoeus talia membra tamquam querens omen in scelere perpetrando. Istic, scilicet inter alia uenena; inest sanguis uictoris perfidi,

quem, scilicet sanguinem; dedit expirans Nessus, scilicet centaurus, 10

qui se uictorem reputauit quando, transito Eueno fluuio, Deianiram uxorem Herculis in sua potestate habuit, sed perfidus quia uoluit uim inferre ei, quam promiserat sine dolo transuehere, uel quia decepit Deianiram dicendo quod camisia tincta sanguine suo, quem emisit uulneratus

15

sagitta Herculis,

reconciliaret ei Herculem:

hoc

enim dolose promisit. /sto cinere, scilicet quem aliis uenenis commiscui; defecit rogus Oetheus, id est ignis in silua Oetha, in quo Hercules se posuit uiuum et in quo ipse arsit; unde subdit: qui, scilicet rogus; bibit, id est consumpsit;

uirus Herculeum,

scilicet quo

uenenatus erat Hercules ex camisia sibi missa per Deianiram, quam 20

induerat; uides, scilicet hic inter alia; facem Althee ultricis, scilicet

que ulta est in filio mortem fratris. Althea enim mater fuit Meleagri et habuit fratres Flexippum et Toxippum, quos quia Meleager interfecit, Althea in ulcionem fratris protulit facem fatalem, quia fato

determinatum erat quod tam diu uiueret Meleager quam diu fax du25

raret, sed mater in ulcionem fratris combussit facem et sic interfecit

4-5 de quibus ... discors im marg. Soc. 25 facem om.

6 bella: bellum V

101

14-15 ei ... Isto om. V

NICOLAI TREVETI EXPOSICIO MEDEE

filium Meleagrum, et ideo fuit pia in fratrem et impia in filium, et ideo dicit: pie sororis, impie matris. Arpia reliquit istas plumas, scilicet quas cum aliis commisceo; specu inuio, id est ad quem non erat accessus; dum fugit Zethen, scilicet filium Boree, qui sagittis suis fugauit Arpias de mensa Phinei regis ceci. Phineus filios suos accusatos a nouerca excecauit, propter quod dii excecauerunt eum

et apposuerunt ei Arpias, que sunt uolucres facies uirgineas haben- . tes et rapiunt escas de mensa Phinei, affligentes eum continua fame:

has autem fugauerunt Zethes et Calay filii Boree. Adice hiis, scilicet 10

omnibus; pennas Stimphalidos saucie, id est uulnerate; et passe spicula Lernea.

Stimphalis est auis altissime uolans, cuius ale tante

sunt latitudinis, quod expanse obtegunt solem; has uulnerauit Hercules sagittis toxicatis ueneno Lernei serpentis. Et inde conuertens sermonem 15

ad aras, indicat se exauditam sonitu are et motu tripo-

dum, unde dicit: Sonuistis, are, cognosco tripodes meos commotos fauente dea, scilicet Phebe, quam inuocaui. Tripodes fuerunt candelabra in templo Apollinis tres pedes habencia. In carmine octauo, quod scribitur metro pindarico anapestico tetrametro et quandoque

interponuntur uersus precisi, ostendit quis effectus secutus fuerit in20

cantaciones suas, dicens primo qualem uidit lunam, unde dicit: uideo agiles currus Triuie, id est Lucine uel Lune, que Luna in terra,

25

Lucina in celo, Proserpina in inferno dicitur, non quos pernox, id est peruigil, hoc est tota nocte uigilans; lucida agitat pleno uultu, id . est non qualis plena existens tota nocte lucet; sed quos, scilicet currus agitat; mesta facie lurida, id est sordida; cum uexata minis Thes

8 rapiunt: rapuerunt V. 13 ueneno Lernei serpentis: Lernei serpentis ueneno Soc. 15 are: are et V. 17 Exposicio carminis octaui praep. Soc.T 21 id estom. T 25 lurida:

.

lucida V 102

vv. 779-806

salicis legit, id est pertransit; celum freno propiore, scilicet non lucens tota nocte sicut cum est diminuta lumine, cuius lumen mulieres Thessalice finguntur suo sortilegio et incantacione diminuere. Et conuertens sermonemad ipsam Lunam dicit: o Triuia sic pallida

fac, scilicet sicut facis cum uexata es nimis Thessalicis; funde lucem tristem per auras, terre, id est pauefac; populos horrore nouo, et o Dictinna, id est Dyana uel Luna, que in siluis Dyana dicitur uel Dictinna; sonent Corinthi, — dicit Corinthi pro Corinthii confunden10

do duas uocales in unam causa metri per syneresim —; in auxilium tuum era preciosa. Solent enim Corinthii, qui cultores Lune sunt concutere uasa erea quando Luna eclipsatur ad impediendum ne audiat incantacionem Thessalicam, per quam diminuitur eius lumen; et hii cultores Lune dicuntur alibi Coribantes. Tibi, o Luna; damus solempne sacrum, id est sacrificium; cespite sanguineo, id est per-

᾿ς

fuso sanguine; tibi, id est ad cultum tuum; fax rapta de medio sepulcro sustulit ignes nocturnos, id est de nocte lucentes; tibi mota caput, synodochica constructio est: id est moto capite; flexa, id est humiliata; ceruice, uoces dedi, orando scilicet et inuocando te; tibi, id est ad cultum tuum; uicta iacens de more funereo, id est eo more,

20

quo solet cum plangimus funera; uincit capillos, scilicet meos, spar-

sos uel passos de more funereo, id est capillos facientes horripilacionem, sicut solet pro funere; tibi, id est ad cultum tuum; iactatur

tristis ramus ad uerba Stigia, id est infernalia, id est quibus inuocantur infernalia monstra; tibi, id est ad cultum tuum; menas, scili25

cet ego, id est sacerdotissa furiosa qualis proprie est sacerdotissa Ba

1 celum om. Soc.T 4sicom. V Sfac:fas T dicit Corinthi in marg. Soc. 10 enim om. Soc.T

V

létibi: ter Soc.T

21 facientes: pacientes Soc. 103

6idestom. V pauefacom T 8 11 audiat: audeat 7 15 id est om.

NICOLAI TREVETI EXPOSICIO MEDEE

chi; nudato pectore feriam brachia sacro cultro, scilicet ad extra-

hendum sanguinem. Ritum ydolatrie describit, in quo solebant frequenter sacerdotes ydolorum inuocando deos suos extrahere sibi sanguinem se incidendo, sicut tercio regum XVIII legitur de prophetis Baal quod concidebant se lanceolis. Manet, id est fluat; sanguis noster ad aras, scilicet quas erexi et ad manus suas loquens dicit: o manus, assuesce stringere ferrum, scilicet ad effusionem sanguinis; patique, id est et assuesce; posse pati; caros cruores, hoc di-

cit animando se ad occidendum filios suos; percussa, scilicet ut ef10

funderem sanguinem; dedi sacrum, id est sacratum Lune; /aticem. Quodsi, o Persee, quereris, id est conquereris; nimium sepe uocari, id est inuocari; arcus tuos, id est potestates tuas; precor, ignosce uotis, id est desideriis meis; una causa sepius uocandi Jason est

semper, id est semper Jason est causa uocandi. Nota quod in sacrifi15

ciis sortilegorum et inuocacionibus magicis solet inuocari Perseus, quia portat caput Meduse uel Gorgonis, quod facit immutaciones monstruosas; ad litteram dicitur quod stelle, ille que in celo dicuntur caput Gorgonis, quod Perseus tenet in manu dextera, habent uir-

tutem mineralem et conuertunt in metalla et lapides materiam super 20

quam confortantur earum radii. Item nota quod Jason cum sit dissillabum, tamen causa metri hic ponitur trissillabum, prima sillaba diuisa in duas per dyeresim. 7u, scilicet o Persee uel Triuia; tinge nunc uestes Creuse, scilicet que est noua coniunx Jasonis, id est

25

tinccioni quam in uenenis incantatis faciam appone uirtutem; quas, Scilicet uestes; cum primum sumpserit, flamma repens, id est repen-

4 Regum liber tertius 1,2,28 5 fluat: fluet V, — 8 assuesce: assuescite V

13 uocandi: inuocandi

semper: Jason semper est T est semper Jason V immuneraciones V

24 tinccioni: tinccionem Soc.T

16 quod: qui 7

ΚΓ

Jason est

immutaciones:

vv. 806-832

tina et subita; urat imas, id est intimas; medullas. Ignis clausus latet

in fuluo auro obscurus, scilicet ut non percipiatur; quomodo autem hunc habuit ignem et quomodo fecit eum latere docet consequenter dicens; quem, scilicet ignem; dedit michi ille; qui luit fero uiscere furta celi, scilicet Prometheus, qui ascendens in celum furatus est ignem, de quo fecit homines animatos, et ideo alligatus iacet saxo in monte Caucaso et apposita est ei aquila, que dilaceret cor et uiscera eius; Prometheus artem dedit, scilicet michi; et docuit condere, id

est abscondere; ignem. Et Mulciber, id est Vulcanus deus ignis; te10

15

nuit ignes tectos sulphure, et tuli, scilicet ego, apponendo ad illum ignem; fulgura minacis flamme de Phetonte, scilicet qui fulminatus fuit a Ioue, Phetonte inquam; cognato, scilicet meo, quia scilicet fuit filius Solis, de cuius cognatione fuit Medea. Habeo dona medie Chimere, id est libidinosi amoris: media enim pars Chimere est caprina, quod est animal libidinosum; unde media pars Chimere apud

poetas libidinem significat; que autem sint hec dona declarat consequenter dicens: habeo raptas flammas de gutture usto tauri, ubi nota quod Jason cum uenisset ad Colchos debebat cogere ad iugum

tauros flammiuomos, quorum guttura enea finguntur et flammis ex20

usta; istos tauros mansuefecit Medea ad manum Jasonis auferens eis

flammas per incantacionem, et hoc fecit mota libidinoso amore; quas, scilicet flammas; permixto felle Meduse, scilicet quod impe-

25

traui a Perseo; iussi seruare malum tacitum, id est secretum. Nota quod regis Forci fuerunt tres filie, habentes tantum unum oculum, quem sibi mutuo communicabant ad uidendum; omnes autem intuen

5 celum: celo V

6 iacet saxo: saxo iacet

T

7 que: qui δος. 7

pars Chimere: Chimere pars V — 24 fuerunt tres: tres fuerunt V 105

13 fuit: erat V.

14

NICOLAI TREVETI EXPOSICIO MEDEE

tes se conuertebant in lapides; maior autem harum dicta est Medu sa. Ad quas cum uenisset Perseus et una uellet alteri tradere oculum, supposita manu recepit oculum et sic eas interfecit et caput Me duse secum portauit; ex cuius sanguine distillante orta sunt monstruosa genera serpentium et Pegasus, qui est equus alatus. O Heca te, id est Proserpina dea inferni; adde uenenis, scilicet que feci; sti-

mulos, scilicet ad pungendum

et penetrandum; seruaque semina

flamme condita, id est abscondita; donis meis fallant uisus ferant-

que tactus, id est non percipiantur uisu aut tactu senciantur; calor10

que, scilicet ignis latentis; meet, id est transeat; in pectus, scilicet no ue sponse; uenasque, scilicet eius; stillent artus, id est membra dum

ardent; fumentque ossa nouaque nupta flagrante, id est ardente; co ma uincat suas faces, scilicet ardore et splendore, id est splendidius

ardeant capilli capitis eius, quam faces que in nupciis eius deportan 15

tur. Vitimo insinuat Medea se exauditam esse per signa, que uidit, unde dicit: Vota, id est desideria mea; tenentur, id est obtinentur; Hecate, id est regina inferni; audax dedit latratus ter, scilicet in si

gnum exaudicionis mee; et face lucifera edidit, id est composuit; i

gnes sacro, id est sacrificio. In carmine nono, quod scribitur trime 20

tro jambico, ostenditur quomodo Medea uestes incantatas per filios suos Creuse miserit; et inducitur hic Medea loquens et dicens: om nis uis peracta est, scilicet quo ad incantacionem et infectionem ue stium; uoca huc natos, scilicet filios meos, ad se loquitur tamquam

ad aliam; per quos, scilicet natos; feres, id est ferenda mittes; precio 25

sa dona nubenti,

scilicet Creuse filie Creontis, que nubit Jasoni.

Et

8 tactus supplevi coll. Sen.: om. Soc.TV — 9 non percipiantur uisu aut tactu senciantur: non senciantur uel percipiantur uisu aut tactu V_ 18 scilicet om. V 11 stillent: stillant V 19 Exposicio carminis noni praep. Soc.T 23 scilicet om. T 106

vv. 833-863

conuertens sermonem ad filios dicit: O nati, genus infauste, id est infelicis; matris, ite, ite, — ex uehemencia doloris ingeminat —; pla cate uobis, id est placidam facite; dominam et nouercam, scilicet

Creusam; munere et, pro id est isto exennio et; multa prece. Vadite et referte domum

celeres gressus, id est celeriter redite ad me; ut

fruar ultimo amplexu, scilicet uestro, antequam in exilium uadam

uel forte hoc dixit ne si expectarent comburerentur cum aliis; colora uit tamen intencionem suam desiderio ultimi amplexus ut celerat

factum suum. In carmine decimo, quod scribitur metro dimetro jam 10

bico cathalecto et dicitur cathalecticum, quia ad eius integritatem de est sillaba et uocatur huiusmodi metrum ab auctore Anacreonticum,

inducitur chorus detestans maliciam Medee, unde dicit: Quonam ra pitur menas, id est sacerdotissa furiosa; cruenta, scilicet quia cruore

proprio perfusa ut supra patuit; preceps amore seuo?, id est crudeli, quia propter amorem quo Jasonem dilexit multa seua et crudelia

commisit; Quod facinus parat furore impotenti?, scilicet regi ratione; Vultus citatus, id est prouocatus; ira riget, id est durescit; et superba, scilicet Medea; quaciens caput motu feroci minatur ultro, id est spontanee; regi, scilicet Creonti. Quis credat exulem?, scilicet 20

esse Medeam, que talia facit. Gene rubentes flagrant, id est ardent sicut solet contingere in iratis; pallor fugat ruborem, scilicet dum

mutat affectum ab ira in dolorem. Nullum colorem seruat diu uagante forma, scilicet uultus, propter uehemenciam passionum quibus immutatur eius affectus. Huc fert pedes et illuc, scilicet tam25

quam sui impaciens; ad quod adducit similitudinem dicens: ut tigris

6 forte om. V — 7 comburerentur: comburentur V — 8 celerat: celaret V — 9 Exposicio carminis decimi praep. Soc.T 25 quod: quem V

107

NICOLAI TREVETI EXPOSICIO MEDEE

orba, id est orbata; natis, id est catulis suis; lustrat nemus Gangeti-

cum, Scilicet quia in nemore iuxta fluuium Gangem habundant tigres, lustrat inquam; cursu furente. Nescit Medea frenare, id est temperare, compescere uel regere; iras, non amores, scilicet scit frenare; causam uinxere nunc amor, scilicet Jasonis; nunc ira, scili-

cet contra Creusam et Creontem patrem suum. Quasi dicat: in ista causa quam prosequitur, simul agitatus amore Jasonis et ira in Creusam; quid sequetur? quasi dicat: aliquid dirum et crudele, et ideo

utinam recederet! Vnde dicit: Colchis nephanda, scilicet Medea; 10

quando efferet gressum aruis Pelasgis, id est Grecis, hoc est quando recedet de Grecia; soluetque, id est liberabit; regnum regesque simul metu?, id est a timore, quia scilicet quam diu moratur tam re-

15

ges quam regnum timent sibi de malo. Et quia non habuit ad morandum nisi diem unum, optat ut dies ille finiatur et adueniat nox. Vnde ad lunam, que preest nocti conuertens sermonem, dicit: o Phebe, mitte nunc, scilicet ad nos; currus, scilicet tuos; nullo loco morante, id est tardante, quasi dicat: ueni et fac cursum tuum apud nos celeriter; condat, id est abscondat; nox alma lucem, id est diem,

20

hoc est ueniat nox et finiatur dies; Hesperus, id est stella uespertina; dux noctis, scilicet quia solet adducere noctem quando apparet in

25

occidente, quia in uespere occidente sole incipit apparere; mergat diem timendum, id est finiat istum diem, qui timendus est propter moram Medee. In carmine ultimo huius tragedie, quod scribitur metro archilochico, ponitur quintus actus huius tragedie; id est occisio filiorum

4 scilicet: scilicet ut 7 5 uinxere: uixere TV — alterum scilicet: scilicet et 7 8 dirum: durum Soc.T 16 id est: hoc est / hoc est: id est V. 11 recedet: recedat /. 14 unde: ut 7 17 celeriter: sceleriter T 24 Actus V praep. Soc.T quod: qui V

108

vv. 863-887

Jasonis et Medee. Et circa hoc duo facit, quia primo inducitur nuncius infelicem mortem Creuse et patris eius narrans; secundo Medea in mortem filiorum suorum machinans, ibi egone . Prima

pars habet duas, quia primo mors ista nunciatur; secundo nutrix

Medeam ut fugiat exortatur, ibi: effer citatum «v. 891>. Prima pars habet nouem sermones, quorum primus est nuncii annunciantis mortem Creuse et Creontis dicentis: Periere cuncta, status regni concidit; nata, id est filia Creusa; atque genitor, scilicet Creo rex;

iacent permixto cinere, id est combusti sunt et in cinerem redacti. 10

Secundo querit chorus quomodo hoc factum sit dicens: Qua fraude capti?, id est decepti, scilicet sic combusti sunt. Tercio respondet nuncius dicens: Qua solent, id est ea fraude decepti sunt, qua solent

15

reges capi, id est decipi; et specificans quid est illud dicit: donis, scilicet decepti, quia scilicet dum recepta sunt dona per Medeam missa combusti sunt. Quarto inquirit chorus tamquam admirans quomodo hoc potuit fieri dicens: Quis dolus potuit esse in illis?, scilicet donis. Quinto respondet nuncius dicens: Et ipse minor, sci-

licet quis dolus fuerit in illis; uixque credo fieri potuisse iam facto malo, id est tam difficile fuit michi credere, ut quamuis factum sit 20

uix credam. Sexto inquirit chorus quomodo factum sit, dicens: Quis modus cladis?, scilicet fuit. Septimo huic respondens nuncius dicit: Ignis ut iussus, id est tamquam esset iussus de industria; furit aui-

dus per omnem partem regie, id est domus regalis; iam domus tota occidit, id est cecidit; timetur urbi, scilicet ne simul comburatur. 25

Octauo inducitur chorus consulens de remedio dicens:

1 nuncius supplevi (cf. Sen. Med. v. 878): chorus

δος. Τ

dicentis: et dicentis V_ regni: regis V 8 filia: filio T sunt V 15$ combusti: decepti /— 16 potuit: potui T 109

Vnda oppri-

— 3 suorum om. Soc.T

rex om. V

7

14 decepti: decepti

NICOLAI TREVETI EXPOSICIO MEDEE

mat flammas, quasi dicat: accelera ut ignis extinguatur aqua. Nono

nuncius hoc consilium euacuans dicit: Et hoc mirandum accidit in ista clade: unde alit flammas, id est aqua nutrit ignem; occupat, scilicet ignis; ipsa presidia, id est loca munita, que prestant presidium

10

confugientibus ad ea. Deinde cum dicit: Effer, inducitur nutrix hortans Medeam ut celerius fugiat; unde dicit: o Medea, preceps effer gradum citatum, id est celerem; sede Pelopea, id est de regione ista, in qua Pelops regnauit; pete quaslibet terras, scilicet alias ab ista. Deinde cum dicit: Egone, agit de scelere quo Medea interfecit filios proprios. Et habet tres partes, quia primo se ad scelus concitat; secundo de genere sceleris perpetrandi deliberat, ibi: liberi «v. 924»; tercio ad occidendum

15

filios suos

se determinat,

ibi: antiqua

«v.

953». Et continet hec pars prima sermones tres, quorum primus est Medee concitantis se ad scelus perpetrandum, ubi primo respondet nutrici suadenti fugam, dicens: egone ut recedam?, quasi dicat: non

recedam, quamuis hoc horteris, immo; si profugissem prius, redirem ad hoc, scilicet ad perpetrandum quod intendo. Secundo se ipsam concitat in scelus dicens: Specto nupcias nouas, scilicet Jasonis; quid, o anime, cessas?, scilicet uindicare te de Jasone; sequere 20

felicem impetum, id est quod feliciter inchoasti prosequere. Quota pars ulcionis est ista, qua gaudes?, quasi dicat: ualde modica est. O furiosa, amas adhuc, scilicet Jasonem, quasi dicat: non deberes eum amare; Jason celebs, scilicet factus per mortem Creuse; non

satis est tibi, scilicet ad uindictam, id est non sufficit ad ulcionem 25

quod priuasti Jasonem uxore, ut nunc ducat uitam celibem, sed ulte-

7 sede: cede V — 8 scilicet: id est V — 10 tres correxi: duas Soc.TV — partes om. Soc. T

13 primus: primum scilicet V. 17 ad hoc: adhuc V. 110

ad om. Soc.T

vv. 887-912

rior ulcio accipienda; unde dicit: Quere haut usitatum, id est non u-

sitatum; genus penarum iamque sic para temet, scilicet sicut dicam: cedat, id est discedat a mente tua; omne fas, id est ius diuinum; pudor expulsus abeat, id est nichil pudeat te facere; uindicta leuis est

10

quam ferunt parue manus, scilicet filiorum meorum, qui tulerunt Creuse illud per quod de ea ulta sum. /ncumbe in iras excitaque te languentem, id est tardam ad modum languentis; eximeque penitus a pectore impetus ueteres, quia scilicet nimis parum sceleris est in eis; hauri uiolencius, id est concipe uiolenciora scelera. Quicquid adhuc admissum est, uocetur pietas, scilicet respectu faciendorum; hoc age et faxo, id est faciam, hoc exhortando dicit; sciant, scilicet

ex comparacione ad id quod factura sum; quam leuia fuerint quamque uulgaris note, id est consueta uulgo fuerunt; que commodaui, id 15

est prestiti, scilicet adhuc. Dolor noster prolusit per ista, quasi dicat: que facta sunt non fuerunt nisi quedam respectu fiendorum. Quod autem modica fuerint que fecerit probat per hoc, quia nondum erat edocta nec exercitata ad scelera facienda, unde dicit: quid enim magnum

audere poterant manus, scilicet mee; rudes?, id est

indocte et insuete ad scelera; quid, scilicet magnum poterat facere; 20

puellaris furor? Nunc sum Medea, scilicet non puella, sed mulier experta; ingenium,

scilicet meum;

creuit malis, id est experiencia

malorum; iuuat, iuuat, id est utile iudico ad perpetrandum magnum

scelus, — ingeminat ex passione ire —; rapuisse fraternum caput, tan25

git quomodo fratrem proprium occidit et membra eius sparsit ut patrem persequentem retardaret; iuuat secuisse artus et membra: hoc

2 temet: tenet 7

scilicet om. T

3 discedat: dicedat

/

6ea om.

T

teom.

V.

7

languentis: languencium Soc.T — 12 fuerint: fuerunt Soc.T — 13 id est prestiti om. V 15 fiendorum: faciendorum Soc.T

16 fuerint: fuerunt Soc. T

11

NICOLAI TREVETI EXPOSICIO MEDEE

enim et alia que feci reddunt me audacem et ingeniosam ad perpetrandum maiora scelera; et, scilicet iuuat; spoliasse patrem sacro ar chano, id est uellere aureo, quod erat sacrum in quantum erat insi gne regni et archanum quia in secreto custoditum; iuuat, id est utile est michi ad ingeniandum maiora scelera; armasse natas, id est instruxisse filias Pelie patrui Jasonis; in exicium, id est in mortem; senis, scilicet Pelie patris earum. O dolor, quere materiam; ad omne,

id est ad perfectum; facinus non afferes rudem, id est indoctam; dex

tram, scilicet sicut prius, quia iam per multa scelera edocta est. Ter10

cio cum dicit: Quo te igitur, dolet quoddam genus pene sibi exemptum ex hoc quod nimis accelerauit ad occidendum Creusam; unde dicit: igitur, o ira, scilicet mea; quo te mittis, scilicet ut perpetres scelus; aut que tela intendis, id est paras; hosti perfido?, scilicet Jasoni. Animus ferox [scilicet] decreuit intus, id est penes se; nescio quid et nondum audet sibi fateri, scilicet quid est propter magnitudi nem et horrorem sceleris. Stulta, scilicet ego; properaui nimis, scili cet dum occidi Creusam; utinam hostis meus, scilicet Jason; liberos

alios, scilicet ab hiis quos habet de me; haberet ex pelice, scilicet Creusa, quam superduxit michi, que sum coniunx, per illos enim li 20

beros uindicassem me; unde dicit: quicquid peperit Creusa ex illo, scilicet Jasone; tuum est, o ira mea, scilicet ad uindicandum; placuit

25

hoc pene genus, meritoque, scilicet si fieri potuisset; quia magno d nimo parandum est ultimum scelus, id est quod tamquam extremum paras facere. Deinde cum dicit: liberi, deliberat de hoc scelere fa ciendo in liberos proprios disputando nunc ad unam partem,nunc ad

1 ingeniosam: ingeniosum 7

quia om. V

9 scilicet om. V — est: es V.

14

scilicet seclusi

23 ultimum scelus: scelus ultimum T — 24 deliberat om. T 112

22

vv. 912-936

aliam. Primo ergo uocat ad penam liberos suos dicens: O uos, liberi quondam mei, quasi dicat: nunc non estis, quia in exilium itura per do ius et potestatem in uos; date penas sceleribus paternis, id est

sceleribus Jasonis, qui est pater uester. Secundo, quasi pietate com mota, ab hoc scelere se retrahit dicens: Horror pepulit cor, scilicet meum in hoc dicto; membra, scilicet mea; torpescunt gelu, id est fri gore, scilicet propter dictum illud; tremuit pectus, scilicet meum ad hanc cogitacionem;

ira, scilicet mea; discessit loco, id est a loco

suo, id est a pectore meo; materque tota redit, id est maternus affec tus ex toto redit; coniuge expulsa, id est non obstante quod Jason

me coniugem suam expulit. Egone fundam cruorem liberum, id est liberorum, meorum ac prolis mee?, quasi dicat: absit hoc a me. Ha,

15

interieccio dolentis; melius, furor demens!, scilicet cogita, est apo siopesis, id est oracio imperfecta, qualis solet esse dolencium. Absit quoque a me istud facinus ac nephas dirum, quod scelus luent mise ri?, id est pro quo scelere punietur filii? Quasi dicat: non apparet.

Tercio quasi huic respondens dicit: Scelus est Jason genitor, id est hoc est scelus quod debent luere, quod pater eorum est Jason; et

maius scelus Medea mater, id est quod uoluit Medea esse mater fi 20

liorum Jasonis et parere ei filios; occidant, id est propter hoc mo

riantur; non sunt mei, scilicet quia itura in exilium perdidi potesta tem in eos; et ideo pereant. Quarto, quasi mota compassione natura

li, cohibet hunc impetum animi dicens: mei sunt, scilicet quia peperi 25

eos; crimine et culpa carent, quia scilicet nichil mali fecerunt, pro quo puniri debeant; fateor, sunt innocentes. Quinto, quasi ad iram re-

7 illud: istud Soc.T 8 discessit: discedit Soc.T 9a om. Soc. T 15. facinus ac nephas: nephas ac facinus Y dirum: durum V. 16 filii om. V Quasi om. T 17 respondens dicit: respondet dicens V. — 19 scelus: scelus est 7 24 quia scilicet: scilicet quia Κ

25 debeant om. T

sunt: nunc 7

113

NICOLAI TREVETI EXPOSICIO MEDEE

diens, contra hoc quod nunc dixit obicit dicens: ef frater, scilicet meus, quem interfeci; fuit, scilicet innocens. Quid, anime, scilicet mee; titubas?, id est dubitas committere scelus. Quid lacrime ora rigant, quasi dicat: compesce dolorem et sequere furorem; uariam-

que, id est et quid me uariantem affectus; nunc ira huc, id est ad scelus; nunc illuc, id est ad misericordiam; amor, scilicet filiorum; deducit?, uel diducit, id est distrahit et in diuersa ducit. Anceps estus, id est dubius feruor animi; rapit incertam, scilicet me, nunc ad

unum, nunc ad aliud; ut, id est sicut; uenti rapidi, id est impetuosi; 10

gerunt seua bella, scilicet contra se inuicem; fluctusque discordes,

scilicet contrariis uentis concitati; agunt, id est agitant; maria utrimque, id est ad utramque partem, scilicet nunc ad istam, nunc ad illam; feruetque pelagus dubium, scilicet ad quam partem tendat; haut aliter, id est non aliter; cum fluctuatur metu, id est more fluc15

tus agitatur metu; ira fugat pietatem pietasque, scilicet fugat; iram. Sexto quasi uicerit Medeam pietas, natos compellat dicens: o dolor, cede pietati, scilicet in me. Huc, id est ad me; o cara proles, unicum solamen domus afflicte, id est domus et familie mee, que affli-

20

gitur in me; Auc, id est ad me; ferte uos, id est uenite; et coniungite artus infusos michi, id est applicate uos ad me. Pater, scilicet uester Jason; habeat incolumes, scilicet uos; dum et mater habeat, scilicet

ego. Septimo reducens exilium suum ad memoriam, furore concitatur contra filios, unde dicit: urget, scilicet me; exilium et fuga. lam iam, id est statim; auulsi, scilicet liberi a me; rapientur e sinu meo, 25

flentes gementes, et ita nullum de eis solacium habebo, sed remane-

1 dixit: dicit F

5 et quid om. V — me uariantem affectus om. Soc.T

6 filiorum:

filiorum id est me uariantem et fluctuantem Soc.T 12 ad istam nunc ad illam: ad illam nunc ad istam V 14 metu: pietatem V 19 huc: hunc V 20 artus: artos V. 23 filios: liberos V 25 flentes: flentes et /— habebo: habeo V

114

vv. 936-957

bunt ad solacium patris, quod ego nollem; et ideo subdit: pereant o-

culis patris, scilicet ne consoletur in illis: et merito hoc opto; quia perierunt matri, scilicet michi, quia itura in exilium non habebo de eis ulterius solacium; rursus, scilicet dum hoc cogito; increscit dolor, scilicet meus; et feruet odium, scilicet contra Jasonem; repetit, scilicet odium; manum, scilicet meam; inuisam, id est odiosam

propter scelera per eam commissa, deinde cum dicit: antiqua, ad occidendum filios proprios se determinat. Et circa hoc tria facit: pri-

mo enim ad hoc scelus se determinat optans se habere plures filios, 10

in quos hoc scelus exerceat, unde dicit: O ira antiqua mentis, scili-

cet mee, id est que ab antiquo prona es ad scelera; sequor qua ducis, quasi dicat: relicto eo ad quod inclinat pietas, sequor illud ad quod impellit ira. Vtinam turba, id est copiosa proles; Tantalidos

superbe, scilicet Niobes, filie Tantali; exisset utero meo tulissemque 15

parens, id est mater existens; natos bis septenos!, id est quatuorde-

cim. Niobe, filia Tantali uxor Amphionis, septem filios habuit et septem filias; unde, propter copiam prolis superbiens, despexit Lathonam matrem Appollinis, que tantum gemellos peperit, scilicet

Appollinem et Dyanam. 20

25

Vnde indignatus Appollo totam prolem

successiue in cospectu matris interfecit et tandem ipsam conuertit in lapidem marmoreum; sterilis in penas fui, scilicet ego Medea, quia utinam plures peperissem Jasoni, quorum morte afflixissem patrem eorum, scilicet Jasonem; peperi duos, sat est patri fratrique, scilicet isti sufficiunt ad placandum manes patris mei et fratris mei, quos ego interfeci, patrem scilicet dolore et fratrem ferro. Secundo osten-

2 hoc: hoc ut uidetur / 8. proprios: proprios quos 7 11 mee: me/ 12eoom. V 13 impellit: impellitur T 14 scilicet: id est V — Niobes: Niobe V — 23 scilicet Jasonem om. V scilicet: id est Soc.T 24 et fratris mei om. T. 25 et: sed V 115

NICOLAI TREVETI EXPOSICIO MEDEE

dit se agitatam furiis infernalibus et manes fratris apparere sibi et expetere uictimam, qua placetur, unde dicit: Quonam ista impotens turba funerum, id est mortuorum apparencium michi; tendit? Quid

querit, scilicet a me; aut quo parat flammeos ictus, id est quem intendit flamma sua percutere; aut cui intentat, id est minatur; agmen

infernum, id est infernale; faces cruentas?, id est sanguineas. /ngens anguis tortus flagello excusso sonat, scilicet faciendo sibilum, — Furie infernales portant angues, quos torquent ut uenenum euo-

mant, quod cuicumque infusum fuerit reddit eum furiosum —; quem 10

turbe, id est quem de turba; petit Megera infesta?, scilicet que est una de tribus Furiis infernalibus, quarum nomina sunt Allecto, The-

siphone et Megera. Et uidens umbram fratris sui mortui inter alias, primo quasi non certitudinaliter cognoscens eam, dicit: Cuius umbra incerta, id est non certitudinaliter a me cognita; uenit, scilicet 15

20

inter alias umbras; membris dispersis?, id est representans membra dispersa. Vmbre enim mortuorum quando apparent solent se ostendere cum ymagine facti quo interfecti sunt; et ideo iste apparuit cum dispersis membris, quia Medea ipsum occidendo membratim dispersit. Deinde quasi certificata subdit: frater est, scilicet qui sic apparet michi; penas petit, scilicet a me, que interfeci eum. Tercio cum dicit: dabimus, interficit filium proprium, quasi uolens per hoc placare manes fratris; unde dicit: dabimus, scilicet penas fratri. Sed fige luminibus, id est oculis meis; omnes faces, lania, scilicet me in penas; perure, scilicet me; en pectus, scilicet meum; patet Furiis,

25

quasi dicat: ira et furia accende pectus meum et distrahe ad diuersas

7 excusso: excuso

V. 12 Etom. V

13eam:eum / 116

20que: qui V

22 scilicet om. V

vv. 958-980

penas excogitandas. Et quasi hoc sit factum, quasi iam sufficiens sibi ad scelus perpetrandum, alloquitur fratris umbram dicens: O frater, iube discedere a me ultrices deas, scilicet Eumenides, id est Furias predictas; securasque, scilicet de scelere committendo et pena; ire ad imos manes, id est ad infernum, scilicet iube; re/inque michi me, scilicet quia sola sufficio ad hoc; o frater, utere hac manu, scilicet ad expetendum ulcionem morti tue; que strinxit ensem, scilicet ad occidendum te. Et iam interficiendo filium suum dicit: o frater; 10

ista uictima placamus manes tuos. Quarto cum dicit: Quid repens, quasi superueniat Jason cum tumultu ad occidendum eam, scelere nondum perpetrato, dicit: quid affert repens, id est repentinus et su-

bitus; sonus?, quem scilicet audio. Parantur arma meque querunt in exicium, id est ad mortem. Conscendam excelsa tecta domus nostre, scilicet ut defendam me; tu, scilicet fili; cede inchoata. Perge 15

comes mecum. Ipse quoque corpus tuum, scilicet quod uulnerare incepi; auehe,

id est asporta; hinc mecum,

et ad animum

suum

lo-

quens dicit: o anime, nunc hoc age, scilicet quod incepisti, hoc dicit iam in tecto domus cum filio constituta; uirtus, id est fortitudo tua,

scilicet in occidendo filium; non perdenda tibi in occulto; approbo, 20

id est laudo; manum, scilicet meam, populo, id est laudandam ostendo, id est tamquam laudari debeam publice coram populo faciam scelus quod intendo. Secundo cum dicit: Quicumque, inducitur Jason exhortans socios ad capiendum Medeam; unde dicit: quicumque fidus, id est fidelis; es dolens, occurre cladibus regum, sci-

25

licet quas intulit Medea;

ut capiamus ipsam,

scilicet Medeam, Me-

1 quasi: tamquam V 2 fratris umbram: umbram fratris V 3 me: tue 7 10 tumultu: tumultum / 12 audio: audeo T arma meque: meque arma 7 17 hoc age: age hoc V

19tibi in occulto: in occulto tibi V

117

NICOLAI TREVETI EXPOSICIO MEDEE

deam

inquam; auctorem

horridi sceleris. Huc,

huc,

cohors fortis

armigeri, id est forcium armigerorum, — ponitur enim singulare pro plurali per antithesim —; conferte tela, uertite domum ex imo, scilicet fundamento, ut non habeat refugium in tecto eius. Tercio cum dicit: Jam iam, inducitur Medea primo gaudens de perpetrato scelere in occidendo filium; unde dicit: jam iam recepi sceptra germa-

num, patrem, quasi dicat: ita gaudeo ac si regnarem et haberem patrem michi reconciliatum et germanum uite restitutum; Co/chique,

id est homines gentis mee; tenent spolium aurate pecudis, quasi di10

cat: ita gaudeo ac si illud haberent; rediere regna, scilicet ad me;

redit uirginitas rapta, id est redit gaudium quod recompensat et regnum perditum et uirginitatem meam raptam per Jasonem. O, interiectio gaudentis est hic, id est gaudeo; numina tandem placida, scilicet esse michi; o festum diem, scilicet dico hunc, o nupcialem!, 15

scilicet dico diem hunc; uade, scilicet nunc in exilium; perfectum est scelus, quia iam socerum Jasonis, coniugem et unum filium interfecit; o anime, quid nunc moraris? Quid dubitas? Potes, scilicet facere quod uis. Secundo, quasi fracta pietate, de facto suo dolet dicens: iam cecidit ira? Penitet, scilicet me de eo quod feci; pudet

20

facti, id est uerecundor de facto meo. Misera, misera, quid feci ?, — ingeminat ex uehemencia doloris -; sed licet peniteat, scilicet me;

feci, quasi dicat: quamuis peniteat me, tamen non est remedium, quia iam factum est. Tercio rediens in iram iterum de facto suo gau25

det et ad audendum scelus maius se excitat, unde dicit: voluptas magna subit me inuisam, id est odiosam Jasoni et suis; et ecce cre-

3 conferte: ferte Κὸ om.V 24sdom.T

5 Medea primo: primo Medea V 25subit: subiit V

118

16 rediere: renare V.

22 feci

.

vv. 979-1003

scit, scilicet uoluptas mea; hoc unum michi deerat, scilicet ad sola-

cium et gaudium; spectator ipse, id est quod ipse Jason non fuit spectator sceleris quod commisi interficiendo unum filium eius; nichil adhuc reor factum, scilicet dum Jason non uidit que feci; quic-

quid sceleris feci sine isto, scilicet Jasone; perit, id est perditum reputo. Quarto cum dicit: En ipsa, inducitur Jason insidians ad capiendum

Medeam

et occidendum,

unde suos alloquens dicit: en

ipsa, scilicet Medea; imminet precipiti parte tecti, scilicet domus nostre. Huc, id est ad hanc partem; aliquis ignes rapiat, ut cedat, id 10

est cesset a sceleribus; perusta flammis suis. Quinto cum dicit: Congere, inducitur Medea Jasonem alloquens et de iam factis irridens et dicens: o Jason, congere funus extremum natis tuis, id est exhibe filiis tuis funerales exequias et extrema obsequia sepulture, unde subdit: ac strue, id est fac; tumulum: coniunx, scilicet Creusa; socer-

15

que, scilicet Creon rex; sepulti a me, scilicet quia, per me combusti,

redacti sunt in cinerem et quasi sepulti sunt commixti cineribus domus sue; habent iam iusta functis, id est que iuste debentur defunc-

20

tis; et hic natus, demonstrat illum qui iam occisus est; tulit fatum, id est passus est mortem. Secundo, malum futurum comminans, dicit: hic, scilicet alius natus; te uidente dabitur pari exicio, id est morti. Sexto cum dixit: Per numen, inducitur Jason deprecans Medeam, sed frustra, ut parcat alteri filio; unde dicit: per numen omne, id est

omnem potestatem deorum; perque thoros fugasque communes, scilicet tibi et michi, quia simul fugerunt patrem et simul inierunt coniugium; quos, thoros; nostra fides non uiolauit, scilicet sed a rege

$ perit: petit T 12 congere: condere T commixti: commixti sunt V 119

extremum om. V

12 εἴ: idest T

16 sunt

NICOLAI TREVETI EXPOSICIO MEDEE

compulsus sum aliam ducere; iam parce nato, scilicet superstiti; si quod est crimen, meum est: dede me morti; macta caput noxium,

scilicet meum. Septimo cum dicit: Hac qua, inducitur Medea peticionem Jasonis denegans et alium filium interficiens; unde dicit: hac, scilicet parte; qua recusas, qua doles, scilicet per filium tuum istum; exigam, id est traducam; ferrum et interfecto filio dicit: /, id

est uade; nunc, superbe, scilicet Jason; pete thalamos uirginum, hoc yronice dicit improperando ei nupcias Creuse, relinque matres, sci-

licet sicut me, que peperi tibi filios. Octauo cum dicit: Vnus est, in10

ducitur Jason mortem filii plangens et dicens: unus, scilicet filius interfectus; satis est pene, scilicet mee. Lucii Annei Senece Medea

explicit.

2 dede me: me dede Soc. me om. T

6 exigam: exiguam V.

Medea explicit: Explicit Medea V 120

12 Lucii Annei Senece

INDICE DEGLI AUTORI CITATI

BoeTHIUs, cons.

34,14

1 carm. 5,10-13

Danss, Daretis Phrygii de excidio Troiae historia Isiporus, orig.

1

53,9 59,20 57,1 57,14 61,8 63,3 63,11 66,20

3,71,12-13 3,71,31 13,18,4 13,21,16 13,21,30 13,18,5

Lier REGUM, regum liber tertius 1,2,28

104,4

MacRoBIUs, Sat. 7,3,4

36,24

MARTIALIS,

12,98,1-2

97,17

Ovipius, trist. met.

3,9,33-34 7,3-5

39,23 88,20

TREVET, NicoLAus, Exp. Herculis furentis 1140 (Ussani 154,17) Exp. Thyestis 815,

869 (Franceschini 65,17; 71,18)

123

56,21 66,13 56,21 66,13

Finito di stampare nel mese di maggio 2004

da TIPOLITOGRAFIA MARE in Bari per conto di EDIPUGLIA srl, Bari-S.Spirito.

INDICE

Presentazione di Luigi Piacente

5

Introduzione

7

Bibliografia

19

Exposicio L. Annaei Senecae Medee

25

Conspectus codicum

26

Indice degli autori citati

121