Memlük Türk Devleti: En-Nasır Muhammed Devri 9789751749376

Citation preview

E

-

R

HAMMED DEVRi

Memlük Türk IDevleti Ahmet SAÚLAM

TÜRK TARiH KURUMU .

r

.

Muhterem Hocam Prof Dr. Nadir Ôzkuyumcu'ya Saygtfarzmla ...

EN-NÂSIR MUHAMMED DEVRi MEMLÚK TÜRK DEVLETi

ATATÜRK KÜLTÜR, Di L VE TARi H YÜKSEK KURUMU TÜRKTARiH KU RUMUYAYINIA RI IV/A-1 . 1 . Dizi - Sayi:45

EN-NÂSIRMUHAMMED DEVRi MEMLÚK TÜRK DEVLETi

Ahmet

SAGLAM

ANKARA, 2021

Saglam, Ahmet, 1978en-Nâm Muhammed devri Memlíik Ttirk Devleti

/ Ahmet Saglam. -

Ankara : Ttirk Tarih Kurumu, 2021. xlvii, 441 s.: resim (çogu renkli), harita; Kurumu yaymlan; IV/A-1-1. Dizi-Say1:

23 cm. - (AKDTYK Türk Tarih 45)

Bibliyografya ve indeks var. ISBN

978 - 975 - 17 - 4937 - 6

1 . Muhammed b. Kalavun (Memlük Sultam; 1285-1341) 2. Memlük 1250-1517. 1. E.a. II. Dizi.

Devleti _

962.02 Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yónetim Kurulunun 20.08.2020 tarihli ve 804/19 say1h karan geregi 1000 adet bas1lm1�tir.

ISBN: 978-975-17-4937-6

inceleyiciler: Prof. Dr. Cengiz TOMAR Prof. Dr. Cüneyt KANAT

KapakTasanm : Emine ÇAKIR

Baslu:

Girifim Ajans Ofset Matb. Bas. Yay. Dag. Km:. G1da in,. Egt. Dan. Rek. Bil. Mak. San. ve Tic. Ltd. �ti. Büyük Sanayi Samanyolu Cad. No: 35 iskitler/ANKARA Te!: O (3 12) 384 22 23 • E-mail: [email protected] Baslu Haz1rhk:

Sata Reklam / www. satareklam.com

iÇiNDEKiLER ÕN SÕZ ................................................................................................ IX KISALTMALAR............................ ...................................................... XV KAYNAKLAR VE ARA�TIRMALAR ............................................... XVI I GiRi� ...................................................................................................... 1 .

B i RiNC i B Ô LÜM AiLESi VE ÇOCUKLUK DÕNEMi

I. AiLESi. II. DOGUMU I I I. SÜNNET MERASiMi I V. EGiTiMi

........................................................................................................

.................................................................................................

...........................................................................

··································································································

45 49 51 53

i KiNC i B Ô LÜM DÂHiLi GELi�MELER

BiRiNCi SALTANAT DÕNEMi (693-694/1293-1294): EMiRLERiN GÕLGESiNDE ÇOCUK SULTAN . . 55 A. Cülus Merasimi (693/1293) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 B. Gâs1p Sultanlar Donemi: Genç Sultan ve Saltanat Gerçegi 63 1. Sultan Zeyneddin Ketboga Donemi (694-696/1294-1296): Memluk Tahtmda Mogol As11h Bir Sultan ve Akâmeti .. 64 2. Sultan Hüsameddin Lâçin'in Saltanat Donemi (696-698/1296-1299): Memlukler'de Me§rliti Bir Sultan Te§ebbüsü ve Akâmeti 69 C. en-Nâs1r Muhammed'in Kerek'e Sürgün Edilmesi: Genç Sultan'm Birinci Kerek Günleri . .. 77 II. iKiNCi SALTANAT DÕNEMi (698-708/1299-1309):EMÍRLERE ME�RÚÍYET KAZAND IRAN GENÇ-KUKLA SULTAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 A. i kinci Saltanat Donemi: en-Nâm Muhammed'in Devlet Tecrübesi Kazand1g1 Bir Donem 80 1. Cülus Merasimi (698/1299) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 2. Bahri ve Burd Memluk Gruplannm i ktidar Mücadelesi 83 1.

....................................... ................... .

....................

........................................

........... . ............

.............. . . ......................................... .................................

.

.................................................................................

................ .....

iÇiNDEKiLER

VI

3. en-Nâm Muhammed'in Ümera Tahakkümünden Kurtulma Te§ebbüsleri: Ba§arlSlz Tasfiye Te§ebbüsü ve i kinci Kerek Günleri ... .. . . . 89 B. i kinci Saltanat Dõnemi Dâhili Geli§meler: i lhanh Hezimetinin Yanktlar1 ...................... . . . . . . . . . ........... .... ......... , . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 1. Gayri Müslimlerin Günlük Ya§amlarma Dair Baz1 Uygulamalar . ... . . . 96 2. Lübnan Dürzileri'nin Tedip Edilmesi.. ..... .................. .. . . . . . . . .... 100 3. Bedevi Araplann Tedip Edilmesi.. . . .. ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .. .. . 101 C. Sultan Rukneddin Baybars el-Ça§nigir'in Sultanhk Te§ebbüsü ve Akâmeti (708-709/1309-13 10): M1s1r'a Hâkim Olmak Ülkeye Hâkim Olmak i çin Yeterli Degil ............ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . 104 D. en-Nâm Muhammed'in i kinci Kerek Günleri:Genç Sultan'm Siyasi Hamleleri ve Gerçek Saltanat . . . . .. . . .. .. .. . . 114 I I I . ÜÇÜNCÜ SALTANAT DÕNEMÍ (709-741/1310-1341):USTALIK DÕNEMÍ VE MISIR'DA YENÍ BÍR DÕNEM . . . .. 119 A . Cülus Merasimi (709/1310) 119 B . Memluk Saltanat Yap1smm Kmlganhg1: Darbe Te§ebbüsünün Akâmeti ve Yeni Dõnemin i §aretleri . 123 C. Üçüncü Saltanat Dõnemine Haz1rhk: i ntikamlar-TedbirlerTasfiyeler 128 1 . i ntikamlar . . .. 130 2. el-Mansuriyye Memluklerinin Tasfiyesi:.Sultan'm Tedbir Siyaseti 134 D. en-Nâs1r Muhammed'in Yeni Dõnemi i n§a Çabalan: Otoritenin Tesisi Yõnünde Hamleler. . . . ... . . . . .. . .. . 145 1. en-Nâs1r Muhammed'in i lgâ Ettigi i dari ve Mali Kurumlar . 146 2. en-Nâs1r Muhammed'in i hdas Ettigi Kurumlar: Otoritenin Kurumlarla Tahkimi . .. .. . . ... . . . . . .. . . ... . . . . . . . .. ... . ... .. .. .. . . . . 156 3. en-Nâs1r Muhammed'in Mali Reformlan: Devletin Tebaayi Himayesi . . . . . . 1 85 E. Üçüncü Saltanat Dõneminde Ya§anan Baz1 Dâhili Geli§meler: i stikrann Tesisine Dõnük Çabalar ... . .. . .. 194 .

.

... . .

...

.

.

.

.... ...

. .

..

.... . . .........

. . . .

. .... .

.

.

.

..

.... .

.

.... . .

..

...

.

.

.

.

.

.

.

...

.

... ...

...... ........................... ......

....................... . . ..

.......

......................... ..................................................

...................................................................................................

.......... .. ...

........................................................................

.....

..... ......... ... ..........

..... . .. . .

... ..

............ ............ . .

.............

. ..

.

.. . .

. . .. .

.

.

..

. .

. .

.

... .

.

.

...

... . . ........ ......

............... ....................................... ........... ..... ............. ... ....

.............. . . ....... ...................

............. ... . ........

ÜÇ ÜNCÜ B Ô LÜM HÂRiCi GELÍ�MELER 1. SÍYASI VE ASKERI MÜCADELELER VE MÜNÂSEBETLER . . . 204 . . ..

A. i lhanWar ile Mücadeleler-;Münâsebetler ..... . . . . i 1. Gâzân Dõnemi (1295-1304) Memluk- lhanh Mücadelesi . . 2. Olcâyru Dõnemi (703-717/1304-13 16) Memluk- i lhanh Münâsebetleri ... . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . . ..

.

... ......... ....... ....... .... ......

. 204 204

. . ............

.

.... ........... .

. ... ..

.... . .

.

. . . .

. .

..

. ....

. . 239

......... ..

iÇiNDEKÍLER

VII

3. Ebu Said Dõnemi (71 7-736/13 1 6-1335) Memluk- i lhanh Münâsebetleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249 4. Ebu Said Sonras1 (736-74111335-1341) Memluk- i lhanh Münâsebetleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262 B. Çukurova Ermeni Kralhg1 ile Mücadeleler-Münâsebetler 264 1. Gâzân'm Suriye Seferlerinde Ermeniler . . . . 267 2. Gâzân'm Suriye Seferleri Sonrasmda Ermenileri Tedip Seferi . 272 3. Ermeni Krah 1. O�in Dõnemi (1308- 1320) Münâsebetler 275 4. 720/1320 Y1h Sis/Kozan Seferi 278 5. Ayas'm Fethi (722/1322) ve Ermeniler ile Ban� Antla�mas1 723/1323 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279 6. Ayas'm i kinci Kez Fethi (737/1 337) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284 C. Haçhlar ile Münâsebetler ve Arvâd Adasmm Fethi (702/1302) . . . . . . . . . . . 288 D. Afrika'daki Devletler ile Münâsebetler . 289 1 . Kuzey Afrika ile Münâsebetler . . . 290 2. Nube ve Habe� Bõlgesi ile Münâsebetler. . . 293 E. Hicaz ve Yemen ile Münâsebetler 297 1. Mekke ve Medine Emirlikleri ile Münâsebetler . . .. . . . 297 2. Yemen Resuliler Devleti ile Münâsebetler . 312 F. Anadolu'da i lhanh Hâkimiyetinin Kmlganhg1 ve Anadolu Beyliklerini Himaye Politikas1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316 1 . Karamanogullan Beyligi ile Münâsebetler: Tâbi-Metbu i li�kisi 321 2. Eretna Beyligi ile Münâsebetler. .. . . 325 3. Dulkadiroglu Beyligi ile Münâsebetler 328 11. DiPLOMATiK MÜNÂSEBETLER ... 331 A. Aragon Kral11g1 ve Diger Avrupah Ülkeler ile Diplomatik Münâsebetler: Müslümanlan Himaye Politikas1 . 334 B. Bizans Ímparatorlugu ve Gürcü Kralhg1 i le Diplomatik Münâsebetler: Stratejik Müttefikler Merkezinde 341 C. Altm Orda Devleti ile Diplomatik Íli�kiler: Ó nemli Stratejik MüttefikMemluk Temin ve Tedarik Merkezi . 344 ....................

........ ....... ......... . . ........ .......

... .

......

.................

..........................................................

.............. . . ..... ...........................

. ............ ................ ...........................

. . .......................................

.........................................................

. .

. .

.

. .

.

. . . . . . . . . . . . . . . ...

.........................................

.........

..................... ....................

... . ........

........................................ . ......

............. . . ......... .........................

.................. ....................

...................................................... . . . . . . . .

............................. ............................

D Ó RDÜNC Ü BÓLÜM SULTAN EN-NÂSIR MUHAMMED'ÍN SÍYASÍ Ki�iLiGi 1. YÕNETÍM ANLAYI�I

A. Ídareciligi B. Halife ile Münâsebeti

.

.

357 357 . 363

.................................... .... . . ................................

..............................................................................................

. .

..................................... ... .................................

iÇiNDEKiLER

VIII

C. Emirler ile Münâsebeti: Sultan ve Üst Düzey Yóneticiler . . . D. Memlukleri ile Münâsebeti . . . . .. .. .. . II. VEFATI VE �AHSiYETi.. . . . . . . . . .. . .. . . . . A. Vefat1: Halefsiz Sultan B. �ahsiyeti . . . .. ... .... . . . .

369 376 379 379 383

SONUÇ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . KAYNAKLAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . DiZiN EKLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

387 395 427 435

....

. ......................... ........ ..... .....

. . ... . .... ...... ......

. ..........

. . .. ..........

....

.

.. ....

...... .. .. .. .......

..........................................................................

..... .

. ..

..

.....

...

...... .. ................................... ........... .......

...........................................................................................................

ÕN SÕZ Bu çah9ma Manisa-Celâl Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü'ne 2015 yihnda sunulan Memluk Sultani en-Nâstr Muhammed b. Kalavun'un Siyasi Faaliyetleri (684-74111285-1341) adh doktora tezinin ilâvelerle yeniden gõzden geçirilmi9 hâlidir. Sultan en-Nâsir Muhammed, Türk ve i slâm tarihinin mümtaz �ahsiyetle­ rinden birisidir. el-Melikü'n-Nâszr unvamyla Memhlk Türk Devleti'nde 12931294, 1299-1309 ve 13 10-1341 y1llan arasmda üç kez tahta oturmu9, üçüncü saltanat dõneminde kendi otoritesini tesis ederek te9kil ettigi devlet yap1S1 saye­ sinde küresel bir güç olarak õne ç1kmay1 ba9arm19tir. Tarihçiler bu devri Mem­ luk ve MISlr tarihinin ha9metli bir devri olarak niteleme konusunda hemfikirdir. Bu ha9metli çagm nasil tesis edildigine dair ilk saltanatmdan vefatma degin iç ve d1� siyasi geli9meler, idari, askeri, mâli alanlardaki 1slahat çah�malan, sultan merkezli devlet nizammm bõlgesel ve küresel siyaset üzerindeki etki ve sonuç­ lan bu çal19manm konuland1r. Bunun yanmda bir bütün olarak ele almd1gmda biyografi çah9mas1 olarak en-Nâs1r Muhammed ve ailesine dair mufassal bilgi­ ler Memluk devlet ve saltanat yap1smda etkili olan unsurlara dair bir perspektif sunar. Üstad Ahmet Zeki Velidi Togan, Umumi Türk Tarihi'ne Girif adh eserin­ de Memluklere dair bir-iki sayfahk çok kisa verdigi malumat arasmda en-Nâs1r Muhammed devrini; "Nasireddin Muhammed yalmz Memluk degil tekmil Türk tarihinde mühim mevki tutan hir 1ahsiyettir. Misir'daki islâm devri hilhassa Türk devri eserlerinin ha,lualan onun zamamnda vücuda getirilmqtir"1 §eklinde õzet­

lemi9tir. Yine onde gelen bat1h Memluk tarihi ara�t1rmac1lan Sultan en-Nâsir Muhammed'in üçüncü saltanat dõnemini õzelde Memluk genelde M1s1r kültür ve medeniyet tarihinin zirve noktas1 olarak vurgulam19t1r. i ngiliz �arkiyatç1lardan Stanley Lane-Poole ve Arap kõkenli Amerikal1 i slâm tarihçisi Philip K. Hitti bu dõnemi M1S1r kültür ve medeniyetinin doruk noktas1, S. ]. Glubb devletin gücü-

Ahmet Zeki Velidi Togan, Umumi Türk Tarihine Girií, Enderun Kitabevi, istanbul 198 1 , s. 179.

X

ÔN SÔZ

nün ula�t1g1 zirve noktas1 olarak tammlar.2 Yine Amalia Levanoni de "Memluk Sultanhgmm Altm Çag1" olarak niteler.3 Nitekim çal19mam1z en-Nâsir Muham­ med'in ortaya koydugu bu sira d191 devrin olu9umunu saglayan ve bizzat Sultan tarafmdan tesis edilen siyasi-idari-askeri düzeni ele almaktadir. Memluk Türk Devleti (1250-1 5 1 7) M1sir, Suriye ve Hicaz bõlgesine üç asra yakm hâkim olmu9 bir Turk- i slâm devletidir. Çagda91 kaynaklarda ed-Devle­ tü't-Türkiye olarak geçen Memluk Türk Devleti, tarihin tamk oldugu en büyük Türk- i slâm devletlerinden birisidir. Yeryüzünün en hareketli cografyalarmda, kadim medeniyetlerin kuruldugu bu topraklarda uzun soluklu siyasi te�ekküller kurma becerisi gõsteren Türkler anavatanlarmdan uzakta, ilk kez bir hanedanm yõnetmedigi bir devlet ile kutsal topraklara hâkim olmu�lard1r. Bu meyanda Orta­ çagm en õnemli siyasi ve askeri geli9meleri olan Haçh seferleri ve ardmdan Mogol istilâlan ile Turk- i slâm dünyasmm inkiraza ugrad1g1 bir dõnemde tarih sahnesine ç1karak dogudan ve bat1dan gelen istilâc1 güçlerin saldmlanm akim birakm1�tlr. Bunun yanmda sira d191 bir dõnemde stratejik õneme haiz bir bõlgenin üç asra ya­ kin idaresini elinde tutarak Bat1hlann ke9if olarak niteledigi yeni cografi merkez­ lerin olu9umu ve kita Amerika'smm sõmürgele§tirilmesi Memluk d19 politikasmm dolayh olarak bir sonucudur. Selçuklu devlet geleneginde bir te�kilât yap1sma sahip olan Memluk Türk Devleti, Osmanh devlet yap1lanmasm1 etkilemi9, siyasi, askeri ve kurumsal ma­ hiyette model te9kil etmi�tir. Esasen bu devletler aym siyasetin farkl1 cografya­ larda geli9en devlet anlay19lannm devamlan mahiyetindedir. Aç1kças1 Kipçak Türkleri idaresindeki Memluk Türk Devleti, ad1m Türklükten me�ruiyetini de i slâmi kurumlardan alm1�tir. Haçhlar ve Mogollan kutsal topraklardan uzakla�­ tmp Türk- i slâm dünyasmm hâmiligini üstlenmi�ler, çah�ma konumuz en-Nâs1r Muhammed devrinde i slâm dünyasm1 temsil eden siyasi bir unsur olarak Os­ manh õncesinde küresel bir güç olmu�lard1r. Sultanlar Kutuz, Baybars, Kalavfin ile el-E�ref Halil Haçhlan kutsal topraklardan tamamen temizlemi�ler, Mogol 2

3

Stanley Lane-Poole, 7he Story of Cairo, London 1918, s. 215; Sir John Glubb, Soldters ofFor­ tune: 7he Story of7he Mamlukes, Newyork, 1973, s. 226; Philip K. Hitti, Siyasi ve Kültürel islâm Tarihi, I-IV, ( Çev. Salih Tug), e. IV, s. 1 101-1 102; Howayda al-Harithy, "lhe Patronage of al-Nã�ir Mul:iammad ibn Qalãwün, 13 10-1341. ", Mamlük Studies Review IV, 2000, s. 222. Amalia Levanoni, "The Mamluks in Egypt and Syria: the Turkish Mamluk sultanate (648784/1250- 1382) and the Circassian Mamluk sultanate (784-923/1382- 1517)", 7he New Cambridge History ofIslam: The Western Islamic World Eleventh to Eighteenth Centuries, Edited By Manbel Fierro, Vol. II, s. 250.

ÔN SÔZ

XI

i lhanh saldmlanm da Suriye'den püskürtmü�lerdir. Nitekim MlSlr, Suriye ve Hi­ caz'm d1�mda güneyde günümüz Sudan smmndan kuzeyde Ad1yaman Kahta ve Besni'ye degin geni� sm1rlar devletin hâkimiyet alamdir. "Bagdat't Mogol-Ílhanlt ijgalinden kurtartp jehri yeniden Ísfâm haliftsine teslim etmek" �eklinde devletin ge­ nel d1� politika hedefini õzetleyen muhteris Memlük Sultam el-E�ref Halil, yok sayd1g1, gücendirdigi üst düzey emirlerin suikast1 ile siyasi bir cinayete kurban gitmi�, geli�meler en-Nâsir Muhammed'e Memlük saltanat tahtmm yolunu aç­ m1�tir. Dogrusu bu cinayet iç ve d1� politikada dengeleri alt üst etmi�, devlet çok geçmeden fetret devrine (693-709/1293-13 10) sürüklenmi�tir. i lk õnce en-Nâs1r Muhammed daha sonra da baz1 emirler kisa süreligine tahta oturmu�lar, ancak sonu almamayan dâhili kavgalar Kalavün'un hayatta kalan genç ya�taki tek oglu en-Nâsir Muhammed'in ikinci kez tahta oturtulmas1yla siyasi krizlerden kurtul­ ma yoluna gidilmi�tir. i ç politikada ya�anan bu istikrars1zhk i lhanhlann Suriye'yi i�gali ile sonuçlanmI§, bõlge istikrars1z bir ortama itilmi§tir. Ne var ki emirlerin saltanat kavgalar1 arasmda kukla bir sultan hüviyetinden õteye geçmeyen hatta üst düzey emirlerin keyfi uygulamalanna me§ruiyet kazand1ran en-Nâsir Mu­ hammed bu s1kint1h dõnemden kurtulup kendi iktidanm tesis etmek için poli­ tik manevralara ba§vurmu§, neticede üçüncü kez gerçek bir sultan olarak tahtma oturmay1 ba§armi§tlí. Sultan en-Nâsir Muhammed birinci saltanatmda (693694/1293-1294) tahttan uzakla§tmhrken, ikinci saltanatmda (698-708/12991309) taht1 terk etmek zorunda kalm1§t1r. Nihayet Memlük grup çatI§malanmn baskis1 altmda geçen bu iki dõnemde kazand1g1 tecrübelerle otuz y1h a§an üçüncü saltanat dõnemini (709- 7 41/13 10-1341) kendi otoritesine gõre tesis etmi§, güçlü ve otokrat bir sultan olarak õne ç1krnay1 ba§arm1�tir. Bu dõnem Haçh saldmlan ve Mogol istilâlan sonras1 uzun süredir ilk kez MlSlr ve Suriye'de istikrann hâkim oldugu birçok aç1dan parlak bir devir olarak õne ç1kar. Suriye 1300'lerin ba�m­ da yüz gün boyunca i lhanhlar tarafmdan i§gal edilirken izlenen ba§anh iç ve d1§ politika sayesinde 1340 y1lmda Sivas, Bagdat, Musul ve Diyarbakir'da en-Nâsir Muhammed adma okunan hutbeler ve darp edilen paralar sõz konusudur. Bu politikanm bir sonucu olarak i lhanhlar y1kilma sürecine itilirken Anadolu'da Türk beyleri konumlanm güçlendirme füsat1 yakalami§lardir. Kitab1m1zm içeriginden bahsedelim. Nitelik ve tür aç1smdan zengin tarihi kaynaklara dair malumat sonras1 giri§, dõrt bõlüm ve sonuç kismmdan olu§ur. Birinci bõlümde en-Nâsir Muhammed'in ailesinden, ikinci bõlümde iç politika­ dan, üçüncü bõlümde d1§ politikadan son bõlümde Sultan'm siyasi ki§iliginden bahsettik. Aç1kças1 giri� kismmda devletin kisaca siyasi tarihinden, idari ve askeri

XII

ÔN SÔZ

kadrolann yeti�tigi memlük nizam1 ile Memlük Türk Devleti'nin kendine õzgü orijinal saltanat yap1s1 ve kurumlanna dair gerekli malumat verdik. Birinci bõlüm­ de en-Nâsir Muhammed'in ailesi, dogumu ve bayram havasmda kutlanan sün­ net merasiminden sõz ettik. Í ç politikay1 tahsis ettigimiz ikinci bõlümü en-Nâsir Muhammed'in üç kez tahta oturmasmdan hareketle üç kis1mda ele ald1k. Genç Sultan'm birinci ve ikinci saltanat dõnemleri üst düzey emirlerin gõlgesinde ba�­ kentte ya�anan Bahri ve Burci memlük grup mücadeleleri, tahtmdan uzak kald1g1 sürgün dõnemlerinde tahta oturan sultanlar ve dõnemleri hakkmda çok fazla de­ taya girmeden bilgi verdik. Í stikran tesis edemeyen bu gâs1p sultanlar Zeyneddin Ketboga (694-696/1294-1296), Hüsameddin Lâçin (696-698/1297-1299) ve Baybars el-Ça�nigir (708-709/1309-13 10)'dir. Dogrusu devletin ba�ma geçmek yani sultan olmak için güçlü ve nüfuzlu olmak gerekir. Bu bakimdan gelenek õlen sultanm oglu tahta oturtularak geçici de olsa iktidar tesis edilir, güçlü ve nüfuzlu emir dengeleri lehine çevirerek hazirhgm1 tamamlar ve �artlar olu�tugunda tah­ tm sahibi olur. Aç1kças1 ad1 geçen bu sultanlar Memlük saltanat yap1sma uygun hareket etmi� olsalar da baz1 askeri ve siyasi geli�meleri firsat bilip dengelerin tamamen kendi lehlerine dõnü�meden baskin bir �ekilde tahta oturmu�lard1r. Do­ lay1s1yla bu üç sultam gâs1p sultanlar olarak isimlendirdik. Daha sonra en-Nâs1r Muhammed'in gerçek saltanat dõnemi olan ve otuz iki y1l süren üçüncü saltanat dõnemini üçüncü kis1mda ele ald1k. Sultan üçüncü saltanat dõneminin ba�mda kendi siyasi otoritesini tesis etmek için giri�tigi üst düzey emirleri tasfiye politi­ kalan daha sonra da bu dõnemde siyasi otoritesine hizmet edecek reformlan, lag­ vedilen ve ihdas edilen kurumlan ele ald1k. Bu kurumlan yõneticileri ile anlatarak kurumlann devlet yap1smda ki�ilerin ne derece etkili olduklarma temas edip so­ nuçlan baglammda niçin kaldmld1g1 ve yeni kurumlann nasil ihdas edildigini ele alm1� olduk. Nihayet dâhili geli�meleri tamamlad1k. Üçüncü bõlümü d1� politikaya tahsis ettik. D1� geli�meleri aktif di� geli�meler ve diplomatik münâsebetler ba�­ hklan altmda ele ald1k. Yakin kom�uluktan kaynakl1 aktif olarak münâsebetlerin ve mücadelelerin ya�and1g1 Ílhanhlar, Çukurova Ermenileri, Haçhlar, Afrika'daki devletler ile iyi ili�kilerin teati edildigi Anadolu beylikleri ve tâbi devletler Hicaz ve Yemen ile olan ili�kileri "Hârici Geli�meler" kismmda, yine elçiler arac1hg1yla teati edilen ve karphkl1 mektupla�malarla tesis edilen münâsebetleri de "Diplo­ matik Í li�kiler" kismmda ele ald1k. Burada d1� politikadaki geli�meleri üç saltanat dõnemini de kapsayacak �ekilde bir bütün halinde degerlendirdik. Neticede d1� politikada devletin genel bir duru�u, degi�mez bir anlay1�1 ve münâsebeti sõz ko­ nusudur. Dordüncü yani son bõlümde en-Nâs1r Muhammed'in siyasi ki�iligi ve

ÔN SÔZ

XIII

devlet adamlanyla olan münâsebetlerini ele alarak Sultan'm dõnemini in�â eder­ ken oynad1g1 ki�isel rolünü anlatmaya çah�t1k. Sonuç kismmda ise çah§mam1zla alakal1 tespitleri dile getirip dõnemle alakal1 yap1lan çal1§malar hakkinda õzellikle yeni ara§tirmactlara ktlavuzluk yapmas1, bir ufuk çizmesi aç1smdan gõrü§ ve tav­ siyelerde bulunduk. Çal1§mam1zla alakah baz1 hususlara temas edelim. Yaz1m üslubuna dair mü­ him bir konu olan Arapça, Ttirkçe, Farsça ve Mogolca isim, unvan, kurum ve eser adlannm yaz1mmda Türkiye Diyanet Vakfi islâm Ansiklopedislnin transkripsiyon sistemini kulland1m. Hâlihazirda kulland1g1m1z birçok Arapça isimleri günümüz imlâs1yla yazmaya õzen gõsterdim. Ancak günümüzde pek kullamlmayan Türkçe adlann yaz1mmda Türkçe'ye hâkim olan dõnemin biyografi müellifi Safedi (õ. 764/1363)'nin ef- Vâfi bi'l-Vefeyât adh eserinde isimlerin imlâsma dair bilgilerini dikkate alarak yazd1m. Tarihlerle alakal1 olarak õnemli siyasi ve askeri hadiseleri tarih dü§erken hicri takvim ile miladi takvimi birlikte verdim. Son olarak devletin admm dõnemin çagda§ kaynaklannda ed-Devletü't-Türkiye yani Türk Devfeti ola­ rak zikredildigi için bu hususu vurgulamak adma 'Memluk Türk Devleti' olarak ifade etmeyi uygun gõrdüm. Bu hususta basit bir õrnek ile devrin çagda§I Safedi (õ. 717/13 17) Nüzhetü'l-Mâlik ve'f-Memfúk adh eserinde Memlúk Türk Devfeti admr aynen kullamr. Dolay1s1yla dõnemi ele aluken o devrin yazrya akseden haki­ katin tercümam olmak istedim. Bu mütevaz1 çah§mam1z haz1rlamrken kaynak temin eden i SAM Kütüphanesi yetkililerine, yard1mlarm1 aldig1m sayg1deger hocalarrma ve bazr dostlarrma mü­ te§ekkirim. Ba§ta konunun belirlenmesinde tavsiyelerde bulunan Prof. Dr. Kaz1m Ya§ar KOPRAJ\1AN'a; Memluk tarihi üzerine yapt1g1 ara§tirmalanndan istifade ettigim, kaynaklarm kullammr hususunda gõrü§ ve tavsiyelerinden yararland1g1m aynca birçok konuda beni yõnlendiren kitap olarak yayrnlanmasmda emegi olan Prof. Dr. Cüneyt KANAT'a; gõrü§ ve tavsiyeleriyle çah§mam1za katkilar sunan Prof. Dr. Fatih Yahya AYAZ'a; çah§ma dõnemimin kaynaklan ba§ta olmak üzere zen­ gin kütüphanesini benimle payla§an Prof. Dr. Süleyman Ô ZBEK'e te§ekkürü bir borç bilirim. Aynca Lisans, Yüksek Lisans, Doktora egitimim boyunca derslerini ald1g1m ufuk aç1c1 gõrü§leriyle tarihçi olarak yeti§memde emekleri olan iki ho­ cama aynca te§ekkür etmek istiyorum. Kipti Kilisesi üzerine bitirme tezi olarak hazirlad1g1m Arapça çeviri ile beni M1su tarihine yõnlendiren, gõrü§ ve tavsiye­ lerde bulunan degerli hocam Prof. Dr. Mehmet ÇELi K'e, yine M1su Ttirk- i slâm tarihinin bir dõnemi olan Tolunogullan ve i h§idiler devri gayrimüslimler üzerine

XIV

ÔN SÔZ

yapt1g1m Yüksek Lisans çah§mamda ve daha õnce doktora tezi olarak haz1rlad1g1m bu kitap çah§mamda dam§manhg1m1 yapan kiymetli hocam Prof. Dr. Nadir Ô ZKUYUMCU'ya akademik hayat1m boyunca minnettar1m. Akademik hayat1mda çok õzel bir yere sahip Prof. Dr. Fatih DEMi REL'e, çal1§mam1 okuyarak katkilar sunan ortaçag tarihi õgretim üyeleri Doç. Dr. Ô mer SUBA�I, Doç. Dr. Fatma AKKU� Yi úiT, Dr. Ôgr. Üyesi Mehmet Fatih YALÇIN'a aynca Kipçak Turkçe adlarm okunmasmda yard1mc1 olan Doç. Dr. Sinan UYGUR'a, kitabm bas1mma karar veren Turk Tarih Kurumu yetkililerine ve emegi geçen herkese te§ekkür ederim. Son olarak emekleri õdenmez anneme ve babama (merhum), her zaman des­ tegini ve yard1mm1 ald1gim, zahmetime katlanan kiymetli e§im Fatma'ya, oglum Mehmet Fatih'e ve kizlarim Feriha ile Kadriye'ye en derin §Ükran ve saygilar1mla . . .

Ahmet SAGLAM Burdur /2021

KISALTMALAR

AÜ AÜDTCFD AÜiFD age.

B.t.y. B.y.y. b. bk. CÜiFD e.

Çev. ÇÜiFD DGBiT DiBY DiA Ed. GÜ SBE Haz. Hz. h. iA KE:

MÜSBE M. Õ . M.S.

o. SAD Sad. s.

Ankara Üniversitesi Ankara Üniversitesi Dil Tarih Cografya Fakültesi Dergisi Ankara Üniversitesi i lahiyat Fakültesi Dergisi Ad1 Geçen Eser Bas1m Tarihi yok Bas1m Yeri Yok bin, ibni (ogul, oglu anlammda kullamhr) bakm1z Cumhuriyet Üniversitesi i lahiyat Fakültesi Dergisi cilt Çeviren Çukurova Üniversitesi i lahiyat Fakültesi Dergisi Dogu§tan Günümüze Büyük i slâm Tarihi Diyanet i §leri Ba§kanhg1 Yaymlan Türkiye Diyanet Vakfi i slâm Ansiklopedisi Editõr Gazi Ü niversitesi Sosyal Bilimler Estitüsü Haz1rlayan Hazreti Hicri Takvim i slâm Ansiklopedisi Kamil Eron Koleksiyonu Marmara Ü niversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Milattan Õ nce Milattan Sonra Miladi Takvim Ne§reden i:ilüm y1h Selçuklu Ara§ttrmalan Dergisi Sadele§tiren sayfa

XVI

KISALTMALAR

TAD Thk. TDVY

TiD Trc. TTK t.y. v.d. Yay.

Ankara Ü niversitesi Tarih Ara�tirmalar1 Dergisi Tahkik Türk Diyanet Vakfi Yaymlan Ege Ü niversitesi Tarih Í ncelemeleri Dergisi Tercüme Türk Tarih Kurumu tarih yok ve digerleri Yaymc1hk, Yaymlar1, Yaymlayan.

KAYNAKLAR VE ARA�TIRMALAR i slâm tarihinde Memh1k dõnemi tarihçilik aç1smdan çok õnemli bir yere sa­ hiptir. Sayi, tür ve nitelik bakimmdan oldukça zengindir.4 i hn Abdülhakem (182257/803-870)5 ile ba�layan i slâmi dõnem MlSlr mahalli tarih yazmhg1 Memlük­ ler dõneminde zirveye ula�1r. 6 i slâm tarihinde en çok tarih eserinin yazild1g1 ve õnemli birçok tarihçinin Ttirk oldugu7 Memlükler dõnemi hem i slâm tarihçiligi hem de Ttirk tarihçiligi8 aç1smdan geli�me gõstermi�tir. Aynca dõnem tarihçi4

5

6

7

8

Donald Presgrave Little, An introduction to Mamluk historiography: an analysis ofArabic anna­ listic and biographical sourcesfart he reign ofa/-malik an-Nastr Muhammad ibn Qala 'un, Wies­ baden 1970, s. 1; a.rnlf., "Historiography of the Ayyübid and Marnl�k epochs", 1he Cambridge History of Egypt, Carn�ridge University Press, 2008, I, 412-444; Isrnail Yigit, "Mernlükler Dõnerni (1250-1517) llrni Hareketine Gene! Bir Bala�", Türkler, Ankara 2002, e. V, s. 754. Robert lrwin, "Marnluk Literature", Mamluk Studies Review, VIl-1, (2003), 1-29; Cahit Bal­ tac1, js/âm Medeniyeti Tarihi, istanbul 2010, s. 72. ibn Abdülhakern, Ebü'l-Kâs1rn Abdurrahrnan b. Abdullah ibn Abdülhakern, Fütuhu Misr ve'l-Magrib (Thk. Ali Muharnrned Ô rner), Kahire 1995; ibn Abdülhakern'in bu eseri rnahalli tarih yaz1c1hgmm ilkleri arasmda gõsterilrnektedir. Nadir Ôzkuyurncu, "ibn Abdülhakern", Türkiye Diyanet js/âm Ansiklopedisi, e. XIX, i stanbul 1999, s. 278-279. Tarihçilik aç1smdan rnernh1k tarihçilerinin eserlerini inceledigirnizde genelde el-havâdisât ve'l-vefeyât türü çal1�rnalar oldugunu gõrrnekteyiz. Belirli usule gõre kalerne ahnrn1� bu çah�­ rnalar klasik i slârn tarihçiligini esas ahr. Her ytl iktidarda bulunan ba�ta Sultan olrnak üzere halifeler, vezirler, nâibler, eyalet valileri isirn isirn verilir. Bu aynnt1h bilgi degi�iklik olrnad1g1 takdirde bir sonraki y1! verilrnez, gõrevlerinin ba�mda olduklarma dair hat1rlatrnadan sonra olaylara geçilir. Her saltanat degi�irni en ince detayma vanncaya kadar ara ba�hklar altmda ele ahmr. Her sene sonunda ,·efat eden ilrni ve askeri sm1fa rnensup ünlü ki�iler hakkinda bilgiler verilir. Sarnira Kortantarner, "Mernh1k Tarihçiligine Gene! Bir Bala�", TjD, 1983, s. 32. Baybars el-Mansüri (õ. 725/1325), i bn De"'."âdâri (õ. 736/1336), Ebü'l-Fidâ (õ. 732/133 1), Zehebi (õ. 748/1347), Safedi (õ. 764/1363), lbn Dokrnak (õ. 809/1407), Ayni (õ. 855/145 1), ibn Tagriberdi (õ. 874/1470) ve ibn iyas (õ. 930/1524) Mernlükler dõnerninin Túrk kókenli tarihçileridir. Túrkçe ad ve kavrarnlann yazili�mda kirnliklerini belirgin bir �ekilde yaz1 üslu­ bunda ortaya koyan rnüellifler çal1�rnalarmda Türklük kavrarn1 ve bilincine yõnelik ifadelere s1k s1k yer verirler. Ulrich Harrnann, "Turkish Legends in the Popular Historiography of Medieval Egypt, " in Proceeding of the Vith Congress ofArabic and js/âmic Studies, ed, Frithiof Rundgren (Leiden 1975), s. 99, 102; Robert lrwin, "Marnluk Literature", s. 3-4. "Türk ast!lt olan Memlúk ta­ rihçileri Türkçe bildiklerinden sultanlarla, emirlerle daha kolay dostluk kurabiliyorlardt. Bõylece olaylartn aslmt daha iyi õgrenmekteydiler. Sarayda Türkçe ko.nu1uldugu için orada saylenenleri ve dedikodulart anlaytp eserlerine aktarma imkântna sahiptiler. Ibn Devâdâri, Ayni ve Ibn Tagriber­ di gibi. jyi Türkçe bilmenin olaylann dogru anla11ltp aktartlmasmdaki õnemini jbn Tagriberdi, tarihçi jbn Hacer el-Askalâni'nin Sultan Barsbay't âzat eden efendisinin adtnt yanÍtf vermesine 1a1ar ve jbn Hacer'i Memluklerle samimi ili1kiler! olmadtgtndan mazur_gõrür. •Sarnira Kortan­ tarner, "Mernlüklerde Túrk Kültürü", Prof Dr. IsmailAka Armagani, lzrnir 1999, s. 1 75.

XVIII

KAYNAKLAR VE ARA�TIRMALAR

lerinin çok farkh meslek gruplarmdan olmalari da dikkat çekmi�tir.9 Bunlarm yanmda MlSlr mahalli tarih yaz1mmda en çok eser verilen bir bõlge olarak bu dõnem õne ç1km1�tir. Esasen bu geli�meler vakif çah�malarmm bir sonucudur. Gerek yõneticilerin ilmiye sm1fim himayeleri gerekse mernluk emirlerinin ula�­ t1klar1 mevkilerinin getirisi olan zenginliklerini hem sadaka-i cariye anlay1�1 ile dini-içtimai faydasmdan istifade etmek hem de evlâdü'n-nâs10 olarak isimlendi­ rilen çocuklarma maddi anlamda iyi bir gelecek birakma kaygmyla kurduklar1 vakifl.arla açiklanabilir.11 Bõylece geçim derdinden uzak emirlerin çocuklan diger bilim dallannm yamnda tarih çah�malan da telif etmi�ler, Mogollann Bagdat'ta kesintiye ugratt1g1 ilmi ve kültürel faaliyetler Memluk Ttirk Devleti yõneticileri sayesinde Kahire ve �am'da canlanarak devam etmi�tir.12 Bunun yanmda Misir ve Suriye'de idari kadrolardaki emirlerin anadili olan Türkçe'nin gayri Türk memur­ larm õgrenmeleri için yazilm1� Türkçe sõzlük ve gramer kitaplan13 ile müellifi. ve 9 10 11

12 13

Little, "Historiography of the Ayyübid and Mamluk epochs", s. 420. Memluk emirlerinin hür olarak dogan ogullanndan te§ekkül eden sosyal ve askeri bir grup. Seyyid Muhammed es-Seyyid, "Evlâdü'n-Nâs", Türkiye Diyanet islâm Ansiklopedisi, e. XI, 1995, s. 525-526. ibn Haldun (õ. 808/1406), ya§ad1g1 çagda egitim ve õgretim merkezinin Kahire oldugunu, dogunun ve batmm ilmi faaliyetler yõnündeki içlcr aclSI durumunu belirttikten sonra Kahi­ re'nin ilim, sanat ve hüner merkezi olarak kalmasm1 binlerce ytlhk medeniyet merkezi olma­ smm yanmda Eyyübiler ve sonrasmda kurulmu§ olan Türk Devleti'ne borçlu oldugunu ifade ederek sõzlerine §Õy!e devam eder; "Memlúk kokenli Türk emirlerinin arkalartnda btrakacaklart servetlerine sultanlarin e/ uzatarak çocuklarma bir ;ey bzrakmayacak!artndan servetlerinin kay­ bolmasmdan korkarak bun!art vakfetmi;lerdir. Bundan dolayt Türk emirler pek çok medrese, tekke, zaviye, Hân ve imaretler bina edip, boi gelirler temin eden vaktjlar baglamt;lar, bu vaktjlartna evlatlarmm nezâret etmesini yahut gelirlerinin bir hisminin evlatlarma verilmesini ;art ve bu suretle evlatlarmtn geçinmesini de temin etmiflerdir. Bununla beraber bu Türkler hayir ve hayratt seven i; ve maksat!artnda ecir ve sevap arayan insanlardtr. i;te bundan dolayt Mtstr'da vaktjlar çogaldt. Vaktjlar çok oldugu için de Mtstr'da ilim vefenler çogaldt. ilmin çe;meleri kaynayip ta;tt " ibn Haldun, Ebu Zeyd Veliyyüddin Abdurrahman b. Muhammed ibn Haldun, Kitâbü'l-iber ve Dívanü'l-Mübtedâ ve'l-Haberfí Eyyâmi'l-Arab ve'l-Berber ve men Âserehüm min Zevis-Sul­ tani'/-Ekher, 1-VIII, (Thk. Halil �ehhâde), Beyrut 1421/2001 , e. 1, s. 548-549; a.mlf., Mukad­ dime, I -III, (Ter. Zakir Kadiri Ugan), istanbul 1997, e. II, s. 453-455. ibn Haldun, iber, e. I, s. 546-547; a.mlf. , Mukaddime, e. I I , s. 448-449, 453-454. cn-Nâstr Muhammed'in III. dõneminin ba§mda Berberi as1ll1 Arap gramercisi Ebu Hay­ yan tarafmdan kaleme almml§ Kitãbü'!-idrãk li Lisani'l-Etrãk (Türklerin dilini anlama kitab1) õnemli bir eserdir. Çah§ma Turkçe bilmeyen Araplara Türkçeyi õgretmekten ba§ka müellifi­ nin ifadesiyle; "Türk dilinin büyük bir kismm1 lügat, sarf ve nahiv balammdan kaydctmektir" diye õzetledigi amac1 gõstermektedir ki kitap bilimsel bir yakla§1mla teorik amaçla kaleme almm1§t1r. Ózellikle Turk boylan haklanda verdigi bilgiler õnemlidir. 712 ( 1 3 12) y1lmda ya­ ztlan bu gramer çali§masmdan ba§ka müellifi meçhul Kitáb-t Mecmú u Tercümân-1 Türki ve Acemi ve Mugulí (Eserin 3/2'si Arapça-Türkçc sõzlügüdür) çalt§ma dõnemimizde yaz1lm1� Türkçc sõzlüklerdir. Bunlarm d1�mda sonraki dõnemlerde Et-Tu�(etü'z-Zeki�ve fi'/-Lu.�a-

KAYNAKLAR VE ARA�TIRMALAR

XIX

çevirmeni Türk olan çe�itli sahalarda Túrkçe eserler kaleme almm1�t1r.14 Ortaçag­ da Türk dili üzerine en güzel eserlerin bu dõnemde yaztld1gm1 sõylemek abartili olmasa gerek. Son olarak et-Tarsusi (õ.758/1357)'nin siyasetnâme alanmda kale­ me ald1gi eserin adi Tuhfetü't-Türk'tür.15 K.itab1m1z, Memluk Túrk Devleti ( ed-Devletü't-Túrkiye16) sultanlar1 içerisin-

14

15

16

ti't-Türkiyye, Kitâbu Bulgati'/-Mu;tâk fí Lugati't-Türkí ve'/ Ktflak, El-Kavânínü'l-Külliyye li-Zabti'l-Lúgati't-Türkiyye, Ed-Dürretü'l-Mudiyye Fi'l-Lugati 't-Türkiyye Ttirkçeyi anlamak için kaleme almm1� eserlerdir. Bu çah�malarla ilgili detayh bilgi için bk. Recep Toparh, "Kip­ çak Dili ve Edebiyat1", Türkler, Ankara 2002, e. V, s. 814-821. Memhikler dõneminde Ttirkçe yaztlm1� eserler �unlardu. Seyf-i Sarâyí, Gülistan Tercümesi, jr­ ;âdü'l-Mülúk ve's-Selâtín, Kitâbji'l-Ftkh bi Lisâni't-Türki, Mukaddimetü'/-Gaznevíji'/-jbâdât, Kitâb-t Mukaddime-i Ebu'l-Leysí's-Semerkandi, Münyetü'l-Guzât, Kitâb ji'/-j/mi'n-Nüuâb, Kitâbü'l-Hayl, Baytaratu'l- Vâz1h. Adlarmdan da anla�tlacag1 üzere edebi, dini, hukuki, askeri, t1b ve veterinerlikle alakal1 konular1 içermektedir. Ttirkçe eserlerin Burci Memlukler (13821517) yani Çerkes Memluklerin muktedir oldugu dõnemde yaztlmas1 ilginç olup devletin sukutuna kadar Ttirkçe'nin her sahada hâkim bir dil oldugunun en bariz gõstergesidir. Bu çah�malarla ilgili detayh bilgi için bk. Toparh, "Kipçak Dili ve Edebiyat1", s. 814-821. Necmeddin Ebu i shak et-Tarsusi (õ. 758/1357), Tuhfetü't-Türkfí mâ Yecibü en Yu.meleji'l­ Mülk, (Haz. Ve Çev. Muhammed Usame Onu�, Editõr. Ô zgür Kavak), Ttirkiye Yazma Eser­ ler Kurumu Ba�kanhg1, i stanbul 2018. Devletin adma dair Memluk tarihçileri Türk Devleti [Devletü't-Türk (=Ttirk Devleti) ya da ed-Devletü't-Türkiyye (=Ttirkiye Devleti)] ad1m kullanm1�lard1. Tarih yaz1ciligmda al1�1k olmad1g1m1z bu durum oldukça manidardu. islâm tarihçiliginde türk, etrâk gibi ifadelere ah�1g1z ancak ilk kez kaynaklarda Ttirk Devleti ifadesi yer a11yor. Esasen suf bu konunun ad meselesinin tafsilath bir çah�ma konusu yapmay1 dü�ünüyoruz. Okuyucuda bir izlenim b1rakmas1 aç1smdan õzet mahiyetinde dõnemin çagda�1 kaynak isimlerinden ve õne ç1kan ya­ zarlann bu hususta kullammlanndan bahsedelim. Memlúk Türk Devleti adm1 aynen kullanan Safedi (õ. 717/13 l l)'dir. Safedi (Hasan b. Ebu Muhammed Abdullah Ha�imi Abbasi Safedi), Nüzhetü'l-Mâlik ve'l-Memlúkfí Muhtasar Síret Men Veliye Mtsr Mine'/-Mülúk: (Yüerrihu min Asri'l-Firâeneti ve'l-Enbiyâi Hatta Sene 717 h.) , (Thk. Ô mer Abdüsselam Tedmüri), Beyrut 2003/1424, s. 145, 148, 149. Safedi, bu eserinde Firavunlardan ya�ad1g1 devre kadar M1str tarihini losa bilgilerle anlatir. Devletin adi olarak Devletü't-Türk (=Ttirk Devleti) ya da ed- Devletü't- Tü rk iyye (=Türkiye Devleti) ifadesini kullananlar için balomz. Baybars el -M ans uri, (õ.725/1325), Zübde, s. 1; i hn Devâdâri (736/1336 sonras1), Kenzü'd-Dürer, e. VIII, s. 12; Nüveyri (ó.1333), Nihâye, e . XXIX, s. 267; ihn Kesir (o.1373), el-Bidâye, e . XVII, s. 308; ibn Haldun (o.1406), jber, e . V, s. 426; Kalka�endi (ó.1418), Subhu'l- 'A;â, e. III, s. 434-439; e.IV, s.6; Makrizi (õ.1442), Hztat, e. II, s. 208, 211, 215, 218, 220; ibn iyas (õ.1524), Bedâi 'u'z-zühúr, e. 1, s. 288. Eser adlan olarak Türk Devleti ifadesini kullananlar vardtr. Bahusus çagda�1 müelliflerin eserlerine ed-Devletü't-Türkiye ( =Türkiye Devleti) ismini vermeleri dikkat çekicidir. Bu ko­ nuda bk. Baybars el-Mansúri (õ.725/1325)'nin Tuhfetü'l-Mülúkiyye ji 'd- Devleti't- Tü rkiye 'si , ibn Devâdâri (ó. 736/1335 sonras1)'nin ed-Dürretü'z-Zekiyye fí Ahbari'd-Devleti't-Tür­ kiye'si, ibn Habib (õ.1377)'in Dürretü'l-Eslâk ji Devleti 'l-Etrâ k' i, ibn D okm ak (ó.1407)'m Nüjhatü'l-miskiyye fi'd-Devleti't-Türkiye'si õne ç1kan eserlerdir. Aynca müellifi meçhul Türk Dedeti Tarihi a nl amm 1 ta�1yan bir eserin künyesi �iiyledir. "Tarihu'd-devleti't-Türkiyye (650-

XX

KAYNAKLAR VE ARA�TIRMAL AR

de en uzun süre tahtta kalmayi ve en kudretli sultanlardan biri olarak õne ç1kma­ ba�aran en-Nâsir Muhammed b. Kalavün (1285-1341)'un hayatm1 õzellikle üçüncü saltanat dõnemi (709-741/13 10-1341) siyasi faaliyetlerini konu almak­ tad1r. $üphesiz bu devir M1S1r ve Suriye'de istikrarh bir dõnemdir. Sultan siyasi dengeleri lehine çevirerek õdün vermedigi otoritesiyle saltanat1 boyunca gücünü M1S1r ve Suriye'nin imanna ve kalkmmasma harcam1�tir. Çe�itli sahalarda muh­ telif amaçlara hizmet eden birçok yap1 in�â etmi�tir. Sultamn yam ma emirler ve nâibler de âdeta yan�ircasma bõlgelerinin bayindir hale gelmesine gayret gõster­ mi�lerdir. Nitekim mimari, edebi, dini, kültürel birçok alanda hayranhk uyand1ran abidevi eserler ortaya ç1km1�t1r.17 Velhâs1l birçok alanda gõrülen bu geli�meler tarihçilik alanmda da kendini gõstermi�tir. Bu dõnem ve yakm dõnemde MlSlr ve Suriye'de birçok tarihçinin yeti�mesinde ve tarihçilik anlayi�mm geli�mesinde Sultan'm paymm oldugu muhakkakt1r. Dolay1s1yla i bn Haldun ve haleflerinin te­ zahür etmesini, bu dõnemdeki istikrann yanmda yogun imar faaliyetlerinin ilim hayatma kazandird1g1 geni� imkânlarm ve yogun tarihi çah�malann devammm bir neticesi olarak degerlendirmek mümkündür. Ayr1ca çal1�ma dõnemimizde yaY1

17

8051125211402)" [Cambridge, U.L. Ms. OQ. 147]. Son dõnem Memluk müelliflerinden bir­ çok alanda eser eren Ayni (762-855/1361-1451) es-Seyfii 'l-Mühennedfi Sireti'l-Meliki'l-Mü­ eyyed $eyhu'l-Mahmúd, (Thk. Fehim Muhammed Ulvi �elrut), Kahire 1998, künyeli eseri Türk Devleti vurgusu dikkat çeker. Memluk devri otoriter müelliflerden Makrizi'nin Sülúk, Hitat gibi eserlerinde, i bn Tagriberdi'nin Nücum'un de ayn1 vurgu dikkat sõz konusudur. Ebu Hayyân (õ. 745/1344)'m devletin konu§ma dili olan Turkçe'yi anlamak için kaleme ald1g1 Kitâbü'l-Ürâk. li-Lisâni'l-Etrâk. (Tükler'in Lisanmt Anlama Kitabt) adh eseri sõz konusudur. Aynca Memlukler dõneminde Turkçe'yi anlamak için yaptlan çali§malar hakkm da detayh bilgi için bk. Toparh, "K.ipçak Dili ve Edebiyat1", s. 814-821. Zeki Velidi Togan, Memlukler'in 1250-1382 yillari arasmda hükümet sürenleri Türk Memlukleri olarak tesmiye ederken (Zeki Velidi Togan, Umumi Türk Tarihine Giri1> istanbul 1981, s. 179) �ehabeddin Tekindag, Türk. Memlúk Devleti (Tekindag, �ehabeddin, Berkuk. Devrinde Memluk Sultan!tgi, istanbul 1961, s. 27-28) §eklinde isimlendirmeyi uygun gõrmü§lerdir. Aynca Memlukler dõnemine dair Turk kültürü hakkmda bk. Kortantamer, 'Memlüklerde Turk Kültürü ", s. 173-190. i lmi faaliyetler o denli yogun bir balama õyle güzel eserler ortaya ç1km1§tlí ki, õrnegin bay­ tarhk üzerine ortaçagda yaztlan en mükemmel çah§malar Memlukler devrinde hususiyle de çali§ma dõnemimizde yaz1lm1§t1r. Ebu Abdullah Muhammed b. Muhammed Taceddin ibn Hinna (1242-1307), Kitâbü'l-Baytar, I-II, (Ed. Fuat Sezgin), Wissenschaften 1984. ibn Hin­ na'mn di§mda yine bu alanda en güzel çali§manm müellifi ibn Münzir çah§ma dõnemimizde ya§am1§t1r. Çah§mas1 için bk. Ebtl Bekr b. Bedreddin b. Münzir, ibnü'l-Münzir (õ. 741/1340), Kitâbu'n-Nâstri ya da Kamilü's-Smâateynfi'l-Baytara ve'z-Zertaka (Thk. Abdurrahman ibrik), Haleb 1993. Eser Osmanli sultam IV. Mehmed (1642-1693) dõneminde Baytar-nâme-i Ce­ did ad1yla Hac1 Mustafa el-Bagdadi tarafmdan Türkçeye çevrilmi§tir. Baytarhk üzerine diger çah§malar için bk. Muhittin Eliaç1k, "Tarihçi Atâ'nm Atçihk ile ilgili eseri: Et-Tuhfetü'l-Fâ­ risin fi-Ahvâli Huytlli'l-Mücâhidi", Turkish Studies, Volume 8/ 7 Summer 2013, s. 149-156.

KAYNAKLAR VE ARA�TIRMALAR

XXI

§ayan me§hur bilim adamlannm tarih çah§malar118 ile M1s1r ve Suriye'nin farkh bõlgelerinde yeti§en tarihçiler vardlf.19 Ôyle ki, çah§ma dõnemimizin tarihçilerini diger dõnemlerden farkh olarak Mtstrft Çagda1 Tarihçiler ve Suriyeli Çagda1 Ta­ rihçiler §eklinde tasnif etmek mümkündür. Son olarak kaynaklan yaz1ld1g1 dilden hareketle Arapça, Farsça kaynaklar §eklinde zikretmenin sõz konusu kaynaklan yazan çe§itli milletlere mensup müellifleri kucaklay1c1 ortak bir nokta oldugu bir vakiadlf. 1. Vekayinâmeler

A. Arapça Kaynaklar 1. en-Nâsrr Muhammed'in Çagda§I M1srrh Müellifler en-Nâsir Muhammed'in üçüncü dõneminde bir süre saltanat nâibligi yapan Baybars el-Mansôri (õ. 725/1325), Sultan Kalavfm'un memluklerinden olup memluk nizammdan yeti§mi§ Türk kõkenli tarihçilerdendir. Askeri kimliginin yanmda fakih kimligiyle de temayüz etmi§tir. Sultan Kalavtin ve ogullan el-E§­ ref Halil ile en-Nâsir Muhammed'in saltanat dõnemleri boyunca õnemli idari ve askeri birçok gõrevler ifa etmi§, Mogollar ve Haçhlara kar§l birçok sava§ta yer almt§tlr. Sultan en-Nâsir Muhammed'in üçüncü dõneminin ilk y1llannda salta­ nat nâibligi gõrevinde bulunmu§tur. Bu durum eserinin õnemini artlfmakta ve dõnemin en otoriter kaynaklanndan birisi olarak degerlendirilmeyi hak etmek­ tedir. Baybars el-Manstiri'nin eserleri umumi tarihi bilgiler içeren, yaratlh§tan 724/1324 y1lma kadar olan hadiseleri anlatan Zübdetü'l-Fikre fi Târihi'l-Hicre2° ile 647-71 1 (1249-1 3 1 1 ) y1llan arasm1 anlatt1g1 et-Tuhfetü'l-Mülukiyyefi'd-Dev-

18

19

20

Ôrnegin yõnetici sm1findan tarihçi ve cografyac1 Hama valisi Ebü'l-Fidâ (õ. 632/1331), askeri sm1ftan Baybars el-Mansüri, (õ. 725/1325), tefsir alanmda tarihçi Íbn Kesir (õ. 1373), hadis alanmda Birzali (õ. 739/1339), Zehebi (õ. 748/1347) ve ansiklopedik eser telif eden cografyac1 Ô meri (õ. 749/1349) ile bürokrasi sm1fmdan Nüveyri (õ. 733/1333) çal19ma dõnemimizde ya9am19 tarihçilerdendir. Aynca popülaritesi günümüzde hala devam eden Íbn Teymiyye (õ. 728/1328) de bu dõnemde ya9am19tir.

M1sir'da yeti9mi9 birçok tarihçinin yam sira çal1�ma dõnemimizden õrnek ver! rsek Halep'te lbn Habib el-Halebi, Safed'te Safedi, Hama'da Ebü'l-Fidâ, D1ma9k'ta Birzali, Ibn Kesir, lbn Cezeri ve daha birçok say1S1z müverrih yeti9mi9tir. Baybars el-Mansüri, Rukneddin Baybars ed-Devâdâr en-Nâsiri el-Mansiiri, Zübdetü'l-Fikre fi Târihi'l-Hicre (Thk. D. S. Richards). Beyrut Das Arabische Buch Berlin, 1998/1419; Asri Çubukçu, "Baybars", Türkiye Diyanet islam Ansiklopedisi, Ístanbul 1992, e. V, s. 220/221.

XXII

KAYNAKLAR VE ARA�TIRMALAR

leti't-Türkiyye 21 adh Memh'.ik Ttirk Devleti tarihidir ki, bu eseri çah�ma konumuz olan en-Nâstr Muhammed b. Kalavfm için kaleme alm1�t1r.22 Nitekim bu eserinin sonunda �unlan yazar; "Bu sireti (tarihi) derleyen, yüce Allah'a muhtaç kul der ki: i§te mü­ barek En-Nâs1riye Sultanhg1'nm hazinelerine hizmet ederek Túrk Devle­ ti'ne ait olan Tuhfetu'l-Muh1kiye admdaki ansiklopediden õzet olarak ayn bir cilt hâlinde yazd1g1m bu eseri burada bitiriyorum ... Onun saltanatm1 ve dõnemini layamete dek devam ettirip ku§aktan ku§aga aktarmas1 için Allah'a dua ediyorum. ifadelerimdeki eksiklik ve yanh§hktan dolayi kusu­ rumu mazur gõrünüz. Çünkü Túrklerin tarih alanmda iddialan ve yeti�mi§ elemanlar1 olmad1g1 için, benim de bu alanla kusurum olmu§tur... "

Müellif Memluk Devleti'nde sultandan sonra en üst düzey idari bir mevki olan saltanat nâibligini gõrevini sürdürürken tutukland1g1 71 1/13 12 yilma kadar ya�anm1� hadiseleri anlattr. Müellifin hadiselerin tamg1 olmasmm yanmda birçok resmi belgeler, fermanlar, õzellikle Memluk- i lhanh mücadelesi ve münâsebetle­ rinde en-Nâs1r Muhammed ile i lhanh Hükümdan Gâzân Hân arasmda yap1lan yazi§malan vermesi çal1�mam1z için õnemlidir. Memlukler dõnemi evlâdü'n-nâs sm1fmdan yani memluk olarak getirilip emirlige kadar yükselen askerlerin çocuklanndan olan Türk as1lh ibnü'd -Devâ­ dâri (õ. 1336 sonras1) dõnemin õne ç1kan õnemli tarihçilerindendir. Dokuz ciltlik umumi bir tarih çah�mas1 olan Kenzü'd-Dürer ve Câmiu'l-Gurer adh eserinin son iki cildi istifade ettigimiz çah�malandtr. Memluklerin kurulu�undan ba�layarak 698/1298- 1299 y1llarma kadar olan devreyi anlatt1g1 sekizinci cildi ed-Dürre­ tü'z-Zekiyye fi Ahbâri'd-Devleti't-Türkiyye23 en-Nâm Muhammed'in dogumunu (15 Muharrem 684 / 23 Mart 1285) ve birinci saltanat dõnemini anlattr. Diger cildi ise ed-Dürrü'l-Fâhir fi Sireti'l-Meliki'n-Nâsir adh dokuzuncu aym zaman21

22 23

Baybars el-Mansüri, Tuhfetü"l-Mülúkiyye ji'd-Devleti't-Türkiyye (Thk. Abdülhamid Salih Hamdân), Kahire 1987. Bu eserin 648-681 (1248-1282) y11lan aras1m anlatan kism1 Prof. Dr. Rahmi Er dam�manhgmda Yüksek Lisans Tezi olarak Türkçe'ye çevrilmi� olup aynca TTK tarafmdan bastlm1�tir. Hüseyin Polat, et-Tuhfetu'l-Mulukiyye ji'd-Devleti't-Turkiyye Türk Devleti Konusunda Sultanlara Armagan (1252-1312), TTK yay. Ankara 2016. Baybars el-Mansüri, Tuhfe, s. 239-240. ibn Devâdâri, Seyfeddin Ebü Bekr b. Abdullah b. ed-Devâdâri, Kenzü'd-Dürer ve Câmi­ u'l-Gurer, I-IX, ed-Dürretü'z-ZekiyyefiAhbâri'd-Devleti't-Türkiyye, (Thk. Ulrich Haarmann), e. VIII, Kahire 1971; ed-Dürrü'l-Fâhirfi Sireti'l-Meliki'n-Nâstr, (Thk. Hans Robert Roemer) e. IX, Kahire 1960/1379; Cevat izgi, "ibnü'd-Devâdâri", Türkiye Diyanet js/âm Ansiklopedisi, e. XXI, Ankara 2000, s. 11-13.

KAYNAKLAR VE ARA�TIRMALAR

XXIII

da son cildi admdan da anla§1ld1g1 üzere Sultan en-Nâsir Muhammed dõnemini anlatan hususi bir vekayinâmedir. Bu eser de 698/1298-1299 ila 736/1335-1336 y1llan arasmdaki õnemli hadiseleri ele ahr. Siyasi, diplomasi, askeri, edebi, mimari her aç1dan istifade ettigimiz nadir eserlerdendir. Hususi tarih çah§malanndan birisi de Yusufl (676-759/1277-1358)'nin Nüzhetü'n-Nâz1rfi Sireti'l-Meliki'n-En-Nâm24 adh iki ciltlik eseridir. Eser diger kaynaklarda yer almayan yazi§malara, tevki ve men§ürlara, biyografilere yer verir. Birinci cildi kay1p olan eserin II. cildi 733-739/1332-1340 y1llan arasm1 ele ala­ rak en-Nâsir Muhammed'in saltanatmm sonlarma dogru ya§anan hadiselere l§lk tutar. Aynca kay1p olan birinci cildinden Ayni ba§ta olmak üzere Makrizi, i bn Tagriberdi gibi õnemli Memluk tarihçilerinin yam sira birçok müellif çali §masm dan bolca istifade etmi§tir. ­

Memlukler dõneminin õne ç1kan çah§ma alanlarmdan birisi §Üphesiz an­ telif edilmesidir. Bu müellifierin õncülerinden olan Nü­ veyri (677-733/1279 - 1 333) en-Nâsir Muhammed'in çagda§l aym zamanda üst siklopedik eserlerin

düzey memurlanndandir. Nüveyri birçok kurumda gõrev alm1 � M1 sir ve Suri­

ye'de degi§ik divânlann yõneticiliginde bulun m u� tur. en-Nâsir Muhammed'in kendi adma in§â ettigi "en-Nâs1riyye Medresesi"nin25 bir müddet yõnetiminde bulunan Nüveyri, s1 k s1 k Sultan'm huzuruna ç1 kmasmm yan m d a Sultan adma yetki kullanan nadir memurlardandu. Nihâyetü'l-Ereb fi Fünuni'l-Edeb adh 33 ciltlik eserini 72 1/1321 yilmda ba�lamI§ 733/1333'de tamamlam1§tir.26 Sultan'a ithaf ettigi dev hacimli eseri, her biri kendi içinde be� kisma aynlan toplam be§ bõlümden olu§ur. Nüveyri, 20 ciltten olu�an son bõlümünde Hint, Çin ve Türk devletlerinden hususi olarak da Memluk Türk Devleti'nin kurulu�undan 73 1/1331 yilma kadar geçen dõnemi anlatir. Ô nemli hadiseleri ba§hklar vererek tasnif eden Nüveyri, birçok belgenin, mektuplarm günümüze ula�masm1 sagla-

24 25 26

Yíísufi, Musa b. Muhammed b. Yahya el-Yíísufi, Nüzhetü'n-Nâztr fi Síreti'l-Meliki'n-Nâsll" (Thk. Ahmet Hutayr), Beyrut 1986. (2 ciltlik eserin 1. cildi kay1p olup 2. cildi mcvcuttur). Mustafa K.ihç, "Yusufi", Türkiye Diyanet islâm Ansiklopedisi, e. XLIV, s. 42-43. Ahmet Saglam, "Mmr-Kahire en-Nâsiriyye Medresesi Vakfiyesi'', Manisa Gelai Bayar Üni­ versitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:l5, Sayi:l, Mart 2017, s.249-268. Nüveyri, Ebu'l-Abbas �ihabüddin Ahmed b. Abdülvehhâb b. Muhammed el-Bekri et-Teymi el-Kure�i en-Nüveyri, Nihâyetü'l-Ereb fí Fünimi'l-Edeb, !-XXXI (Thk. Dr. Necip Mustafa Fevvaz, Dr. Hikmet Ke�li Fevvaz), e. XXXI I-XXXI II (Thk. Üstaz ibrahim �emseddin), Bey­ rut 2004; Kratchhkowwsky, "Nüveyri", iA, istanbul 1964, e. IX, s. 374-375; Mustafa Ô z, "Nüveyri", Türkiye Diyanet Íslám Ansiklopedisi, e. XXXI II, istanbul 2007, s. 304-306.

XXIV

KAYNAKLAR VE ARA�TIRMALAR

m1�, idari, askeri, ilmi �ahsiyetler hakkmda doyurucu bilgiler vermi�tir. Ô zellik­ le çah�ma dõnemimizdeki hadiseleri mü�ahede etmesi bakimmdan çok õnemli ansiklopedik bir kaynaktir.. Ansiklopedik eser kaleme alan ender tarihçilerinden birisi de Õmeri (700749/1301-1349)'dir. en-Nâsir Muhammed'in son dõneminde s1r kâtipligini yapan Ô meri aym zamanda cografyac1 ve ediptir. Hicretten ba�layarak 743/1343 yilma kadar getirdigi Mesâlikü'l-Ebsârfi Memâliki'l-Emsâ-?7 adh çah�mas1 27 cilt olup iki ana kisma aynhr ki birinci kis1m fiziki cografya'ya ikincisi kis1m da milletlere ve tarihlerine tahsis edilmi�tir. Eserinin III. cildi çal1�ma saham1z olan Misir ve Suriye cografyasmm yanmda idarr, adli ve bürokratik kurumlar hakkinda bilgiler verir. Yine aym cildinde en-Nâsir Muhammed'in ki�iligi, tugras1 ve imzas1 hak­ kinda çagda� müellifierde olmayan nadir bilgiler vardir. Bunun yanmda et-Ta 'rif bi'l-Mustalahi'J-$erif adh Memluk devlet te�kilât1 üzerine kaleme ald1g1 mühim eserin de sahibidir. Babas1 ve biraderiyle birlikte üst düzey memur sm1findan olan Ô meri, babas1 Misir'da õzel sekreter olarak gõrev yaparken kendisi de aym gõrevi Suriye'de yapm1�tir. Aynca çal1�masm1 yaparken çal1�ma dõnemimizi hâvi 693744/1293-1343-44 y11lan arasmdaki bilgileri çagda�1 Suriyeli tarihçi Zehebi (õ. 748/1347-48)'nin Kitâbü Düveli'l-Íslâm adh eserinden iktibas ettigi dü�ünülür. K.ipti as11li Memhik tarihçisi Mufaddal b. Ebi'l-Fedâil (õ. 759/1358 sonras1), i bnü'l-Adim el-Mekin'in "el-Mecmit'u'l-Mübârek" adh umumi tarih çal1�masma zeyil olarak yazd1g1 en-Nehcü's-Sedid adh eseri Sultan Baybars dõnemiyle ba�la­ y1p en-Nâsir Muhammed'in vefatiyla sona erer (658-741/1259-1341). M1sir ve Suriye'nin yam sua Hicaz ve Yemen'i de içine alan eser müellifin kendi bilgi ve gõzlemlerine dayand1gmdan çal1�mam1z için õnemli bir kaynaktir.28 Ancak �unu hatirlatmal1y1z ki, Mufaddal i bn Ebi'l-Fedâil'in çal1�masm1 ne�reden Blochet, Mufaddal'm çah�masmm Nüveyri'den yap1lan õzentisiz bir kisaltma oldugunu iddia ederek iyi bir tarihçi olmad1gm1 geli�i güzel kaleme ald1gm1 hatta Kipti birisi 27

28

Ô meri, Ebü'l-Abbas �ehabeddin Ahmed b. Yahyâ i bn Fazlullah el- Ô meri, Mesâlikü'l-Eb­ sârfi Memâliki'l-Emsâr, 1-XXVII, (Thk. Kamil Selman el-Cebt1ri), Beyrut 2010; Abdülaziz el-Alevi, "ibn Fazlullah el- Ô meri" Türkiye Diyanet islâm Amiklopedisi, e. XIX , istanbul 1999, s. 483-484. Mufaddal b. Ebi'l-Fedâil, en-Nehcüs-Sedid ve'd-Dürrü'l-Feridfimâ ba'de't-Tarihi ibni Amid, (Thk. E. Blochet 658-716; Sarnira Kortantamer, Agypten und Strien zwischen 131 7 und 1341 in der Chronik des Mufaddal b. Abi 1-Fadâil, Freiburg, 1973; Casim Avc1, "Mufaddal b. Ebi'l-Fedâil", Türkiye Diyanet islâm Amiklopedisi, e . XXX, i stanbul 2005, s. 364-365 .

KAYNAKLAR VE ARA�TIRMALAR

XXV

olarak (her bilgiye rahat ula§amayacagmdan varsayimla) mükemmel bir tarihçi olmasmm beklenemeyecegini ileri sürmü§tür. 29 Dõnemin en k.tsa tarih yaz1ctlarmdan olan Safedi (õ. 717/1 3 1 7)'nin Nüzhe­ tü'l-Mâlik ve'l-Memlúkfi Muhtasar Siret Men Veliye Misr minef-Mülúki adh ese­ ridir.30 Sultan'm õzel nedimligini de yapan Safedi vezirlik dairesinde stradan bir memur olarak çah§ffil§tlr. �unu belirtmekte yarar var. Bahse konu Safedi (õ. 1 3 1 8 ??) ile biyografi.k kaynaklar k.tsmmda bahsedecegimiz el- Vâfi ve'l- Vefeyât'in sahibi çagda§t Safedi (õ. 762/1363) farkl1 müellifl.erdir.

2. En-Nâsrr Muhammed'in Çagda�1 Suriyeli MüelliHer Eyyübi hanedanma mensup devlet adam1 kimliginin yanmda tarihçi ve cog­ rafyaci olan Ebü'l-Fidâ (672-732/1273-1331), en-Nâs1r Muhammed'in üçüncü saltanat dõneminde Hama valisi olarak vefat ettigi 732/1331 y1lma kadar yõne­ ticilik yapmt§tlr. Hama'da slfas1yla nâib (710/13 10), melik (=emir) (712/13 12) ve sultan (720/1320) unvanlanyla yõneticilik yapmt§ Sultan ile sultan-vali ili§­ kisinden çok dostane ve arkada§çadlf. Y1lda iki üç defa Kahire'ye bolca hedi­ yelerle geldigini hatta en-Nâm Muhammed ile birlikte hac ibadeti için kutsal topraklara gitmi§lerdir. Geni§ kültürlü bilge bir yõnetici olarak kar§1m1za ç1kar. Ebü'l-Fidâ 'mn tarih üzerine kaleme ald1g1 ef-Muhtasar fi Ahbâri'l-Be;er ya da Târihu Ebi'f-Fidâ31 adh çah§mas1 yaratth§tan ba§layarak 729/1329 senesinde sona ermektedir. Hadiseleri ya§ayan ve mܧahede eden bir valinin kaleminden ç1kmt§ olmas1 eserin õnemini daha da art1rmaktad1r. Tarih, fik.th ve edebiyat türünde ver­ digi eserleriyle me§hur ihnü'l-Verdi (õ. 749/1349) Ebü'l-Fidâ 'nm el-Muhtasarfi Ahbâri'f-Be;ere 1 8 y1lhk ilaveyi hâvi bir Tetimme32 yazmt§ttr. 29 30

31

Little, An introduction, s. 3 1 -32. Safedi, Hasan b. Ebu Muhammed Abdullah Ha�imi Abbasi Safedi, Nüzhetü'l-Málik ve'l-Memlúkfi Muhtasar Siret Men Veliye Mtsr Mine'l-Mülúk : {Yüerrihu min Asri'l-Firáene­ ti ve'l-Enbiyái Hatta Sene 71 7 h.) , (Thk. Ómer Abdüsselam Tedmüri), Beyrut 2003/1424; Krenkow, "Safadi"js!ám Ansiklopedisi, istanbul 1979, e. X, s. 50. Ebü'l-Fidâ, el-Melikü'l-Müeyyed imadüddin ismail b. Ali b. Mahmud el-Eyyúbi, Ebü'l-Fi­ dâ, el-Muhtasarfi Ahbári'l-Be;er Tárihu Ebi'l-Fidá, 1-II, (Thk. Mahmud Deyyub), Beyrut 1997/1417; Broekelman, "Ebü'l-Fida'', .íA, istanbul 1987, e. IV, s. 78; Abdülkerim Ózaydm, "Ebü'l-Fidâ", Türkiye Diyanet jsfám Ansiklopedisi, e. X, istanbul 1993, s. 320-321. ibnü'l-Verdi, Ebu Hafs Zeynüddin Ómer b. Muzaffer b. Ô mer ibnü'l-Verdi, Târihu jb­ ni'l-Verdi Tetimme tü'l Muhtasarfi Ahbari'l-Be1er (Thk. Ahmed Rifad Bedrevi), 1-II, Bey­ rut 1970; ismail Durmu�, "ibnü'l-Verdi", Türkiye Diyanet jsfâm Ansiklopedisi, e. XXI , Ankara 2000, s. 239-240. =

32

=

-

XXVI

KAYNAKLAR VE ARASTIRMALAR

Í bn $âkir el-Kütübi (õ. 764/1363) i bn Hallikan (õ. 681/1282)'m me�hur biyografi çah�mas1 Vefeyâtü'l-A'yân'm33 devam1 olarak kaleme ald1g1 Fevâtü'l- Ve­ feyâl m müellifidir. Konumuzla ilgili bir diger çah�mas1 asnsaadetten ba�layarak 760/1360 ytlma kadar getirdigi umumi tarih kitab1 Uyunü't- Tevârih34 kronolojik siraya dikkat ederek hadiseleri anlatm1� ve o ytl vefat eden õnernli �ahsiyetler hak­ kmda bilgi vermi�tir. Muhaddis ve tarihçi olan Birzâli (665-739/1267-1339) Suriyeli tarihçilerden biridir. $am'daki birçok medresede ba� müderrisliklik yapm1� olup dõnemin diger tarihçilerine nispetle yaygm bir �õhrete sahip degildir. en-Nâsir Muhammed dõ­ nemi Suriye tarihi hakkmda bilgiler veren Birzali'nin el- Vefeyât li'l-Birzali ya da Târihu'l-Birzali35 adh biyografi. çal1�mas1 665/1267 y1lmdan vefat ettigi 739/1 339 y1llan arasm1 hâvi bir vekayinâmedir. Ba�ta i bni Kesir olmak üzere pek çok tarihçi eserinden iktibas etmi�tir. Yine " Târihu Havadisi'z-Zemân ve Enbâihi ve Vefeyâtü'l-Ekâbiri ve'l-A'yâ­ ni min Ebnâihi" ya da "Târihu'f-Cezerí' adh me�hur eserin sahibi ibnü'l-Cezeri ( 658-738/1268-1338) dõnemin Suriyeli çagda�1 tarihçilerindendir.36 Hicretten itibaren kronolojik olarak hadiseleri anlatt1g1 ve her y1lm sonuna o y1l vefat edenle­ rin hayatlan hakkmda bilgi verdigi çal1�masmda 677/1278 yilmdan itibaren olay­ lann tamg1 bizzat kendisidir. Çal1�mam1zda 689-738/1290-1337 y1llanm konu alan ve üç cilt olarak Ô mer Abdüsselam Tedmuri tarafmdan yaymlanan eserinden yararland1k. Vefeyat kism1 siyasi olaylardan daha fazia yer almaktadir. Mizzi, Ze­ hebi, Birzali ve Yunini gibi birçok tarihçinin eserinin güvenirligi ve nadir bilgileri ihtiva etmesi dolay1S1yla ba�vurduklan kaynaklar arasmdad1r. $unu hatirlatmakta yarar var. Ne yaz1k ki, eserin 700-725/1300- 1325 y1llan aras1 yoktur. 33 34 35

36

ibn Hallikan, Ebu'l-Abbas Ahmed b. Muhammed b. ibrahim b. Ebi Bekir b. Hallikan, Ve­ feyátü'l-A'yáni ve Ebnái'z-Zemán, 1-VIII, (Thk. ihsan Abbas), Beyrut 1968; Abdülkerim Ózaydm, "ibn Hallikan'', Türkiye Diyanet Mám Ansiklopedisi, e . XX, Ankara 1999, s . 17-19. Kütübi, Salâhuddin Muhammed b. $akir b. Ahmed ed-Dârani el-Kütübi, Uyimü't-Tevárih (Thk. Afif Nayif Hatum), Beyrut 1996; Abdülkerim Ó zaydm, "ibn Sâkir el-Kütübi", Türkiyc Diyanet js/ám Ansiklopedisi, e. XXVII, Ankara 2003, s. 8-9. Birzali, EbU Muhammed Alemüddin Kâs1m b. Muhammed b. Yusuf Birzali, Tarih, Topkap1 Saray1, Ktp. , III. Ahmed, Nr. :295 1 -2; el- Vefeyát li'l-Birzali, (Thk. Ebu Yahya Abdullah el-Kündüri), Kuveyt 2005/1426; Ali Yard1m, "Birzâli" Türkiye Diyanet Mám Ansiklopedisi, e . IV, istanbul 1992, s . 216. i bnü'l-Cezeri, Ebu Abdullah $emseddin Muhammed b. ibrahim b. Bekr el-Cezeri ed-D1me�ki, Tárihu Havádisi'z-Zemán ve Enbáihi ve Vefeyáti'l-Ekábiri ve'l-Â'yáni min Ebnâihi Tárihu'l-Cezeri, 1-111, (Thk. Ómer Abdüsselam Tedmuri), Beyrut 1998/1419; A. S. Bazmee Ansari, "Cezeri", Türkiye Diyanet js/ám Ansiklopedisi, e . VII, istanbul 1 993, s. 506-507. =

KAYNAKLAR VE ARA�TIRMALAR

XXVII

Yunini (õ. 726/1325-26) çagda9lan Birzali ve i bn Cezeri gibi ilmiye s1mfma mensup bir tarihçidir. Sibt i bnü'l-Cevzi'nin Mir'atü'z -Zemân'mm devam1 olarak kaleme ald1g1 Zeylü Mir'âti'z -Zemân37 adh eserin müellifidir. Sibt i bnü'l-Cev­ zi'nin õlümüyle ba9layip 7 1 1/1 3 1 1'lere kadar gelen çah9mas1, konumuzun ilk dõ­ nemleri için çagda9 bir tarihçi olarak õnemlidir. Ara9t1rmactlar Yunini'nin ufak tefek kisaltmalar veya ilavelerle çah9masmm i bn Cezeri'nin bir kopyas1 oldugunu iddia ederler. 38 Hadis ve tarihçilik alanmda §Õhret sahibi bir bilgin olan Zehebi (673748/1274- 134 7) aslen Diyarbakirh Türkmen bir aileye mensup olup Suriye ve Mim bõlgesinde ilim tahsil etmi9, aynca M1s1r ez-Zâhiriyye Medresesi'nde39 hadis müderrisligi yapm19tir. i slâmiyet'in ba9lang1cmdan 9. asno ba9larma kadar onar y11hk bõlümlere ayirarak olaylan anlatt1g1 ve sonuna da me9hur kimselerin hâl tercümelerini verdigi Târihu'l-islâm ve Vefeyâtü'l-Meíâhir ve'l-Â'lâm40 isimli eseri Zehebi'nin me9hur tarih eseridir. K.irk bine yakin biyografinin yer ald1g1 bir­ çok nadir rivâyetlerle süslü eser hicretten ba§layarak onar y11hk bõlümler halinde ildva ettigi y1llar ad1yla Ô mer Abdüsselam Tedmüri tarafmdan 53 cilde tekabül cdecek §ekilde ne§redilmi§tir. Hicretten ba§lay1p zeyli ile beraber 1-746/622-1345 y1llan arasm1 anlatt1g1 çali§manm 691 -700 ile 701-750 y1llan01 konu alan iki cil­ dinden istifade ettik. Ne9rinde cilt olarak degil de yillar olarak verildigi için biz de dipnotta hicri y1l olarak kulland1k. Aynca yine hicretten ba§lay1p 764 /1363 y1lma kadar her y1lm altma o y1l vefat eden õnemli ki9iler hakkinda bilgiler verdigi el­ lberfi Haber men Gabet11 adh eserinin yam ma Târihu'l-islâm'da geni§ olarak ele ald1g1 konulan õzetleyerek verdigi Düvelü'l-islâm (et-Târihu's-Sagir)42 adh diger bir çah§masmdan da yararland1k. 37 38 39 40

41 42

Ytinini, Ebü'l-Feth Kutbüddin Musa b. Muhammed b. Ahmed el-Ba'lebekki Ytinini, Zeylü Mir'ati'z-Zemâni, 1-IV, Haydarabad 1954; Mustafa Sabri Küçüka�ç1, "Ytinini", Türkiye Diya­ net js/âm Ansiklopedisi, e. XLIII, Ankara 2013, s. 596-597. Little, An introduction, s. 57-58. Baybars tarafmdan in�â edilen ez-Zâhiriyye Medresesi hakkmda bk. Makrizi, Ebü'l-Abbas Takiyyüddin Ahmed b. Ali b. Abdülkadir Makrizi, Kitabü'l-Mevâiz ve'/-jtibârji Zikri'l-Hitat ve'l-Âsâr, 1-II, Beyrut, B. t. y. , e. II, s. 378-379. Zehebi, Ebti Abdullah �emseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman Zehebi, Tarihü'/-js­ lâm ve Vefeyâtü'l-Me1âhiri ve'l-Â'lâm, 1-LIII, (Thk. Ómer Abdüsselam Tedmuri), (H. 691700/701-750 yillanni konu alan 2 cildi), Beyrut 2000; Tayyar Altikulaç, "Zehebi", Türkiye Diyanet js/âm Ansiklopedisi, e. XLIV, Ankara 2013, s. 1 80-188. Zehebi, Ebti Abdullah �emseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman Zehebi, el-1berfi Haber men Caber, 1-IV, (Thk. Ebu Hâcir Muhammed es-Se'id b. Besytini Zagltil), Beyrut 1985 . Zehebi, Ebti Abdullah �emseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman Zehebi, Düvelü'/-js/âm, 1-II, (et-Târihu's-Sagir}, (Thk. Hasan ismail Merve-Mahmud el-Arnatit), Beyrut 1999.

XXVIII

KAYNAKLAR VE ARA�TIRMALAR

Íbn Kesir (701-774/1301-1373) müfessir, muhaddis ve fakih olarak yazd1g1 birçok eserinin yanmda e/-Bidâye ve'n-Nihâye43 adh eseriyle de müverrihligini ko­ nu�turur. Kendisinin de ifade ettigi gibi Birzali ( 665-73 9/126 7 -133 9 )' nin tarihini temel alarak haz1rlad1g1 eseri ba�lang1çtan 767/136� y1hna kadar õnemli olaylar1 kronolojik olarak ele alan umumi bir i slâm tarihidir. i bnü'l-Cevzi geleneginde yaztlan eser çal1�mam1zm çagda�1dir. i bn Kesir, ba�ta ya�ad1g1 çag olmak üzere õnceki dõnemlerle alakali ara�tirmalar için temel kaynaklardandir. Bu yõnüyle çal1�mas1 ortaçag Türk- i slâm tarihi için kiyas kabul etmeyen bir degere sahiptir. Suriye'nin degi�ik eyaletlerinde müderrislik yapan, idari ve dini gõrevlerde bulunan Íbn Habib el-Halebi (710-779/13 1 1-1377) Sultan Kalavfin ve evlâdm1 hâvi Tezkiretü'n-Nebihfi Eyyâmi'/-Mansur ve Benih44 adh çah�mas1 dõnemimizle alakal1 kaleme almm1�, hususi bir eserdir. Eserde dõnemin õne ç1kan siyasi hadi­ selerinin yam sua her y1lm sonunda vefat eden õnemli �ahsiyetlerin biyografile­ rine yer verilmi�tir. Yine Memluk Türk Devleti'nden bahseden Dürretü'/-Eslâk fi Dev/eti'/-Etrâk45 adh diger bir çah�mas1 aym konulan ihtiva eden bir çal1�ma olup birbirine olan benzerliklerinden dolay1 biri digerinin müsveddesi olduguna dair yorumlar yap1lm1�tu. Halebi' nin çah�malannm dili agir edebi anlat1m tarz1yla dikkat çeker.

3. Muahhar Memlôk Müellifleri en-Nâsu Muhammed'in çagda�1 olan tarihçilerin yam sua çal1�ma dõnemi­ mizin hemen sonrasmda M1su ve Suriye bõlgesinde ya�ayan õnemli tarihçiler vardu. Bu tarihçiler olaylan farkl1 müellifierden okuyarak çagda� tarihçilerin gõz ardi ettigi baz1 meselelere dikkat çekerek hatta dõnemleri mukayese ederek kendi yorumlanyla aktarm1�lardu. Tarih felsefesi ve sosyoloji biliminin kurucusu olarak kabul edilen ve en-Nâsu Muhammed'in saltanatmm sonlanna dogru dünyaya gelen Íbn Haldun (732-808/1332- 1406) bu dõnem tarihçilerinin õnderlerinden43

44

45

ihn Kesir, Ebü'l-Fidâ imadüddin ismail b. �ihabüddin Ômer b. Kesir b. Dav' b. Kesir, el-Bi­ dâye ve"n-Nihâye, 1-XXI, (Thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türki), Cize 1998/1419; agm., Büyük js/âm Tarihi, 1-XIV, (Çev. Mehmet Keskin), istanbul 1995; Abdülkerim Ô zaydm, "ibn Kesir", Türkiye Diyanet Íslâm Ansiklopedisi, e. XX, istanbul 1999, s. 132-134. ibn Habib el-Halebi, Ebíi Muhammed Bedreddin Hasan b. Ô mer ibn Habib el-Halebi, Tezkiretü'n-Nebihfi Eyyâmi'l-Mansúr ve Beníh, 1-III, (Thk. Muhammed Muhammed Emin), Kahire 1986; Süleyman Tülücü, "ibn Habib el-Halebi", Türkiye Diyanet Íslâm Ansiklopedisi, e. XIX , istanbul 1999, s. 508-5 10. ihn Habib el-Halebi, Ebíi Muhammed Bedreddin Hasan b. Ô mer ihn Habib el-Halebi, Dürretü'l-Eslâkfi Devleti'/-Etrâk, Süleymaniye Ktp. Yeni Cami, Nr:849.

KAYNAKLAR VE ARA�TIRMALAR

XXIX

dir. Kitabü'l-Iber ve Divanü'l-Mübtedâ ve'l-Haberfi Eyyâmi'l-Arab ve'l-Berber ve Men Âserehüm min Zevi's-Sultâni'l-Ekbef'ó isimli eserin müellifidir. Dünya tarihi olan bu eserin kendisinden çok birinci cildini olu�turan Mukaddime'si47 me�hur olmu�tur. K.itâbü'l-Iber adh eserini yaratili�tan ba�layarak ya�ad1gi dõneme ka­ dar getirmi�, bõlgelere taksim ederek i slâm dünyasmda tarih sahnesine ç1km1� devletleri mayla ele almt§ttr. Diger tarihçilerden farkh olarak ytl y1l olaylan ele almamt§, õnemli hadiselere deginerek anlatm1�t1r. Konumuzla alakalt en-Nâm Muhammed 'in saltanat dõnemlerinde õne ç1kan geli§meleri õzetleyerek vermi§tir. i bn Haldun, dogup büyüdügü Tunus'u gençliginde terk edip Fas ve Endü­ lüs'ün çe�itli bõlgelerinde üst düzey mevkilerde gõrev yapmt§ttr. Gittigi yerlerde ilmi faaliyetlerle iç içe bir hayat sürmü�, Misu'a 784/1382 y1lmda gelmeden õnce 779/1377 y1lmda Tilimsan'da48 tamamlad1g1 Mukaddime'sinde dogunun ve ba­ tmm istilâlar ve iç çeki�meler yüzünden harap halinin aksine MlSlr ve Kahire'de Türk Devleti yõneticilerinin kurdugu vakifiar sayesinde ilim ve fendeki geli§mi§li­ gine dikkat çekmi�tir.49 Aynca ilim ve fendeki ilerlemenin toplumlan kalkind1ran cn büyük âmil oldugunu aç1kça belirtmi§tir. Yine ya§ad1g1 dõnemle alakah En­ dülüs-Emeviler'in istikrars1zhklanndan dem vurarak sonlannm yakla�ttgma dair geçmi�ten õrnekler vererek yapt1g1 tahliller õnemlidir. Yine Mukaddimesinde ele ald1g1 halifelik, saltanat gibi müesseselerle ilgili verdigi bilgiler ve yorumlar ufuk aç1c1du. i bn Haldun, tarihe farkh bir baki�la, tarihi geçmi�te ya�anm1� olaylarm nak­ ledilmesinden ziyade bir bilim dali olarak telâkki etmi�tir. Hadiselerin sebep ve sonuçlanm ele alarak, toplumlann gelenek ve gõreneklerini sorgulayarak, tenkit ederek hatta bu toplumlarm in�a ettikleri devletlerin yap1sal õzelliklerine olan ctkilerinden bahsederek tarihi geli�melerin ele almmasm1, tarihin sosyolojik geli�­ melerle beraber izahm1 vurgulam1�tu. Devleti canh bir organizma olarak tamm­ lam1�, bir disiplin içerisinde ele alm1�tu. i lk kez dile getirdigi bu dü�ünceler hay46 47

48 49

ibn Haldun, Ebu Zeyd Veliyyüddin Abdurrahman b. Muhammed i bn Haldun, Kitâbü'/­ lber ve Divânü'l-Mübtedâ ve'l-Haberfi Eyyâmi'l-Arab ve'l-Berber ve Men Âserehüm Min Ze­ vi's-Sultâni'l-Ekber, !-VIII, (Thk. Halil �ehhâde-Süheyl Zekkar), Beyrut 1421/2001. ibn Haldun, Mukaddime, 1-III, (Ter. Zakir Kadiri Ugan), istanbul 1997; Tahsin Gõrgün, "ibn Haldun" Türkiye Diyanet islâm Ansiklopedisi Türkiye Diyanet islâm Ansiklopedisi, e. XIX, istanbul 1999, s. 538-555; Cengiz Tomar, "ibn Haldun" Türkiye Diyanet islâm Ansiklopedisi, e. XX, istanbul 1999, s. 1 - 12. Hamevi, Mu'cemü'l-Büldân, e. II, s. 44-45. ibn Haldun, iber, e. l, s . 548-549; a.mlf., Mukaddime, e . II, s. 453-455.

XXX

KAYNAKLAR VE ARA�TIRMALAR

ranhk uyand1ran türdendir. Nitekim modem sosyoloji'nin kurucusu ve tarihi bir bilim dali olarak ele almas1yla hakh bir õvgünün sahibi olmu§tur. Aynca Makrizi (õ. 845/1442) ve i bn Tagriberdi (õ. 874/1470) ile devam eden bir tarihçi neslinin dogmasm1 saglam1§t1r. Muahhar tarihçilerden bir digeri de ihnü'l-Furat (õ. 807/1405)'t1r. Haçh Seferleri ve Memluk tarihi aç1smdan ana kaynaklar arasmda gõsterilen Târihu jbnü'l-Furat5° kronolojik olarak ele ahnmI§tlf. i bnü'l-Furat, günümüze ula§ma­ yan birçok kaynaklardan yararlanm1§, ar§iv belgelerine, antla§ma metinlerine yer vermi§, mahalli sultanlara gõnderilen mektuplardan bahsetmi§ ve bunlan dikkatli bir biçimde tahlil etmi§tir. Eser 501 -799/1 107-1396 yillar1 arasmda vâki olay­ lari hâvidir. Ancak 522-546/1 128-1 149, 625-659/1228-1261 ve 687-788/12881386 yillarma ait çali§ma dõnemimizle alakah klSlmlar ne yaz1k ki kay1ptir. Biz diplomasi bõlümünde ilk dõnemler i lhanh-Memluk diplomasisinde çal1§madan istifade ettik. Memlukler dõnemi evlâdü'n-nâs'dan Íbn Dokmak (750-809/1349-1407) Hanefi fakihi ve tarihçidir. Ya§ammm son y1llannda kisa süre Dimyat valiligi ya­ pan i bn Dokmak, el-Cevherü's-Semin51 adh eserinde Hulefâ-y1 Ra§idin devrin­ den ba§layarak 805 (1402-3) y1lma kadar geçen õnemli olaylan kronolojik olarak anlatml§tlr. i bn Dokmak'm en-Nüfoatü'l-Miskiyyefi'd-Devleti't-Türkiyye52 ad1yla tesmiye ettigi Memlukler dõnemini hâvi çal1§masmm Ô mer Abdüsselam Tedmu­ ri tarafmdan yaptlan ne§rinden istifade ettik. Devletin ismini Türk Devleti olarak aç1kça vurgulayan i bn Dokmak en-Nâs1r Muhammed'in Dokmak (Tokmak) adh Türk memlukünün soyundan geldigi için bu adla amlm1§tlf. i bn Dokmak "M1s1r Tarihçisi" unvamm ta§iyan tarihçiler arasmdad1r.

50

51 52

Íbnü'l-Furât, Nasiruddin Muhammed b. Abdürrahim b. Ali el-M1sri el-Hanefi, Târihu jb­ nu'l-Furât= Târíhu'd-Düvel ve'/-Mülúk, e. VIII-IX, (Thk. Necla Ízzeddin, Konstantin Züreyk), Beyrut 1967; Sadi S. Kucur, "Íbnü'l-Furat", Türkiye Diyanet Mâm Ansiklopedisi, e. XXI , An­ kara 2000, s. 45-46. Íbn Dokmak, Sarimüddin Í brahim b . Bedreddin Muhammed b . Ízzeddin Aydemir Íbn Dok­ mak, el-Cevherü's-Semín fi Siyeri'l-Hulefâ ve'l-Mülúk ve's-Selâtín, 1-II, (Thk. Muhammed Kemâleddin Ízzedd Ali), Beyrut 985/1405 . Íbn Dokmak, Sarimüddin Íbrahim b. Bedreddin Muhammed b. izzeddin Aydemir Íbn Dok­ mak, Nüjhatü'l-Miskiyyefí'd-Devleti't-Türkiyye:min Kitâbi'l-Cevheri's-Seminfí Siyeri'l-Hulefâ ve'!-Mülúk ve's-Selâtin (min sene 63 7 hatta sene 805 h. ) , (Thk. Ômer Abdüsselam Tedmuri) , Beyrut 1 999/1420; Asri Çubukçu, "Íbn Dokmak", Türkiye Diyanet js/âm Ansiklopedisi, e. XIX, Ankara 1999 , s. 415-416.

XXXI

KAYNAKLAR VE ARA�TIRMALAR

Memlukler dõnemi tarih yaz1ciligmm en õnemli �ahsiyetlerinden birisi �üp­ hesiz Makrizi (766-845/1364-1442)'dir. MlSlr ve Suriye'de ba�ta kadilik olmak üzere kâtiplik, müderrislik, muhtesiplik, imamhk, hatiplik, vakif yõneticiligi gibi uzun dõnem çe�itli gõrevler ifa ettikten sonra kendini tarih çah�malarma hasreden Makrizi, birçok eser telif etmi�tir. Dõnemin tarihçileri arasmda en fazla �õhrete sahip olan Makrizi, i slâmi dõnem MlSlr ve Kahire konusu ele ahnd1gmda ba�­ rulacak temel kaynaklarm müellifidir. Misu' 1 iktisâdi, içtimai ve siyasi yõnden mo­ dem dõnem tarihçiligini aratmayacak bir anlay1�la ele alm1� ve Kahire'nin tarihi geçmi§ini ortaya ç1karma çabasmda oldugu gõrülür. Makrizi'nin MlSlr tarihinde ya�anm1� kithklan ele ald1g1 jgâsetü'l-Ümmi bi Keift.'l-Gummi ev Târihu'l-Mecâât fi Mzsr53 adh çah�masmdan ba�ka en çok istifade ettigimiz eserleri MlSlr' m to­ pografyas1, §ehirleri, kaleleri, su kanallan, tersâneleri, bahçeleri, çar�1lan ve sokak­ lanndan ba�ka camiler ve medreseler hakkinda doyurucu bilgiler sunan kisaca el-Hitat54 ile MlSlr tarihini anlatan es-Sülúk'u55 çah�mam1z aç1smdan ba\;vurdu­ gumuz temel kaynaklard1r. en-Nâs1r Muhammed dõneminde in�â edilen yap1lar hakkinda detayh bilgiler sunan ef-Hztat ile en-Nâs1r Muhammed dõnemlerinde ya�anan siyasi geli�meleri detayh olarak anlatan es-Sülúk çah�mam1zda ba�vur­ dugumuz ana kaynaklard1r. Tek kusuru almt1 yapt1g1 müellifieri zikretmemesidir. Bunun yamnda olaylann sebep ve sonuçlanna dayal1 analizlerle ara§tumac1lann õnünü açmakta ve kad1hk mesleginin maharetini bu alana yans1tmaktadu. Çah�­ ma dõnemimizden bir asu sonra ya§affil§ olmas1 olaylan tarafs1z ele almasmda ve yorumlamasmda õnemlidir. en-Nâs1r Muhammed'in vefat1 (õ. 741/1341) sonras1 �ahsiyeti hakkinda �ücâi'den naklen ilave bilgilerle aktard1g1 malumatlar õnemli­ dir. Aynca �unu aç1kça vurgulamak gerekir ki, çeviriler sayesinde XIX. yüzy1lm or­ talannda bat1hlar tarafmdan tanman Makrizi'nin çali§malanndan hareketle M1s1r tarihinin taksimi sõz konusudur. Ô rnegin çal1§ma alamm1z olan Memfúk Türk Devleti'nin Memlukler ad1yla hatta Bahri ve Burci Memlukler olarak isimlendir­ mesi Makrizi'nin yapt1g1 tasnifie alakalidu.56 53

54

55

56

Makrizi, Ebü'l-Abbas Taktyyüddin Ahmed b . Ali b . Abdülkadir Makrizi, jgâsetü'l- Ümmi bi Keifi'l-Gummi ev Târihu'l-mecáâtfi Mtsr, (Thk. Bedreddin Sibâi) , Kahire 1956. Makrizi, Ebü'l-Abbas Taktyyüddin Ahmed b. Ali b. Ahdülkadir Makrizi, Kitabü'l-Mevâtz ve'/-jtibârfi Zikri'!-Httat ve'l-Âsâr, I-II, Beyrut, B. t. y. ; a. g. e. , I-III , (Thk. Muhammed Zey­ nühüm-Mediha e�-�arkâvi), Kahire 1997; Fuad Seyyid Eymen, "Makrizi'', Türkiye Diyanet jslâm Ansiklopedisi, Ankara 2003, e. XXVII , s. 448-45 1 Makrizi, Ebü'l-Abbas Taktyyüddin Ahmed b. Ali b. Abdülkadir Makrizi, Kitâbüs­ Sülúk li-Ma 'rifeti Düveli'l-Mülúk, I-IV, (Thk. Muhammed Mustafa Ziyade-Said Abdül­ fettah A�ur) , Kahirc, 1934, 1958; a. g. e. , 1-X, (Thk. Muhammed Abdülkadir Ata) , Beyrut

1417/1997.

Makrizi tarafmdan yap1lan bu tasnif için baktniz. Makrizi, llitat,

e.

II,

s.

232.

XXXI I

KAYNAKLAR VE ARA$TIRMALAR

Türk as11h tarihçilerden aym zamanda Hanefi fakihi, hadis ve dil âlimi olan Ayni (762-855/1361-1451) Memlukler dõneminin õnemli ilmi �ahsiyetle­ rindendir. Ayntab (Antep)'da babasmm 1382'de vefat1yla bo�alan kadilik makam1na geçen Ayni, daha sonra Kahire'ye yerle�mi�tir. Burada Makrizi'nin yerine Ka­ hire muhtesipligine getirilmesiyle aralarmm açtld1g1 kaynaklarda zikredilir. Yine burada ilmi ve idari gõrevlerde bulunur. Hadis müderrisligi, evkaf nâzlfhgi, Kahire Hanefi ba�kadilig1 ve muhtesiblik gõrevini bir arada yürüten Ayni, Sultan Zahir Çakmak dõneminde bütün gõrevlerinden almm1� (m. 1449) ve son y1llarmda ki­ taplanm ve emlakm1 satarak geçimini saglamaya çah�m1�tlf. Ayni'nin Türk olmas1 ve Türkçe'yi iyi bilmesi sultanlar nezdinde yüksek bir mevki tutmasm1 saglam1� ve müstesna gõrevlerde bulunmu�tur. Zamamnm çogunu sarayda geçirmesi her çe�it bilgi ve belgeye ula�masm1 kolayla�t1rm1�tlf. Yarat1h�tan 1 446 y1lma kadar getirdigi Ikdü'l-Cümân fi Târihi Ehli'z-Zemân57 adh eseri bir tarih ça11�mas1 olup Memlukler dõnemini õzellikle de Bahri Memlukler devri için õnemli kaynaklar­ dand1r. en-Nâs1r Muhammed'in çagda�lanndan tarihçi Yusufi (õ. 759/1358)'nin günümüze ula�mayan kay1p 1. cildinden yapt1g1 ahntilar õnemlidir. Aynca Makrizi ile muhtesiplik gõrevinde halef-selef olmalan aralannm açilmasma kadar giden bir çeki�meyi dogurmu�tur. Makrizi'nin üslubundan farkl1 olarak nakil yaptig1 müelliflerin ad1m vererek bahsettigi bilgiler Makrizi'nin es-Süluk'u ile mukayese edilmesini saglam1�tlf. Ülkemizde Memluk Tarihi üzerine yapt1g1 çah�malar1y­ la tanman Kaz1m Ya�ar Kopraman "Ayni'nin Ikdü'l-Cümân'inda XV. Yüzyt!a Ait Anadolu Tarihi jfe jfgili Kaytt!ar" 58 ad1yla yaptig1 doktora tez çah�mas1 Ayni'nin eseri üzerine bilimsel anlamda ülkemizde yap1lan ilk çal1�mad1r. Memlukler dõnemi evlâdü'n-nâs sm1fina mensup tarihçilerin en büyüklerin­ den birisi �üphesiz ibn Tagriberdi (812-874/1409-1470)'dir. Türkçe'yi ve Türk tarihini iyi bilen i bn Tagriberdi'nin hocalan Makrizi (õ. 845/1441) ve Ayni (õ. 855/145 1)'nin vefatlanyla Mim tarihçilerinin õnderi olmu�tur. i bn Tagriberdi, Müslüman M1s1r tarihçiliginin altm devri say1lan XV. yüzy1lm en ba�anh tarih­ çilerinden birisidir. Mis1r'm fethinden ba�layarak vefatmdan bir y1l õncesine ka­ dar geçen dõnemi (m. 641-1467) anlatt1g1 en-Nücumü'z-Zâhirefi Müluki Mtsr 57

58

Ayni, Ebu Muhammed Bedreddin Mahmud b. Ahmed b. Musa b. Ahmed el-Ayni, ik­ dü'l-Cümanfi Târihi Ehli'z-Zeman: Asru Selâtini'l-Memâlik (Thk. Muhammed Muhammed Emin), Kahire 1982; Ali Osman Koçkuzu, "Ayni", Türkiye Diyanet islâm Ansiklopedisi, e. IV, istanbul 1991, s. 271-272. Kaz1m Ya�ar Kopraman, "el-Ayni' nin ikdü'l-Cüman' mda XV. Yüzytla Ait Anadolu Tarihi i le i lgili Kay1tlar", AÜDTCF, (Bast!mam1� Doktora Tezi), Ankara 1971.

KAYNAKLAR VE ARA�TIRMALAR

XXXIII

ve'l-Kahire59 en õnemli tarih eseridir. Hocas1 Makrizi'den farkh bir yol izleyerek õnce bir sultan dõnemi õne ç1kan siyasi ve toplumsal olaylar daha sonra o sulta­ nm dõnemi kronolojik s1raya gore o y1l vefat eden õnemli ki§ilerin listesini aynca in§â edilen yaptlar ve toplumu olumsuz yõnde etkileyen salgm, âfet, yangm gibi felâketler hakkinda bilgiler vermi§tir. Aynca õnemli olaylarm sonunda almt1 yap­ t1g1 Baybars el-Mansíiri, i bn Devâdâri, i bn Kesir, Safedi, Nüveyri, Birzali, Zehe­ bi ve Makrizi gibi müellifleri konu§turarak hadiseleri detayland1ran bir disipline sahiptir. Diger tarihçilerden farkh olarak olaylarm sebep ve sonuçlarma deginip tahliller yapm1§t1f. Müfessir, muhaddis, fakih ve dil bilimcisi olarak her alanda biraktig1 eserler­ le tanman Süy1lti (849-91 1/1445-1505) i slâmi bilimler sahasmda saylSlz eserler telif etmi§, tarih alanmda õzellikle konumuzla ilgili olarak MlSlr ve Kahire tarihi üzerine yazd1g1 Husnü'l-Mühadarafi Ahbâri Misr ve'l-Kahire6° isimli eserini kale­ me almt§tlf. Süyíiti'nin bir ba§ka eseri Târihu'l-Hulefâ61 en-Nâsir Muhammed'in halifeler ile ili§kileri bakimmdan yararland1g1m1z bir çal1§mas1dir. Yine Süyíiti'nin çagda§l evlâdü'n-nâs'dan olan ihn iyas (852-930/1448-1524)'m Bedâiu 'z-ZühUr fi Vekâi 'i 'd-DühUr62 adh tarih çal1�mas1 ba�lang1çtan ba�layarak 1522 yilma kadar MlSlr'm Osmanhlar tarafmdan ilhakina yani Memlíiklerin y1klli�ma kadar an­ lat1r. Eserini olu�tururken 37 tarih kitabmdan istifade ederek yil ytl ba§ta siyasi meseleler olmak üzere sosyal ve ekonomik konulan ele alm1�t1r. Tezimizle ilgili ba�lang1çtan 765 (1364) y1h hadiselerini anlatt1g1 birinci cildin birinci kism1 ba�­ vurdugumuz son Memlíik kaynag1dir. 59

60

61 62

ihn Tagriberdi, Ebu'l-Mehasin Cemalüddin Yusuf ihn Tagriberdi el-Atabeki, en-Nücú­ mü'z-Zâhirefi Mülúki Mtsr ve'l-Kahire, 1-XVI, Kahire, B. t. y.;age. , 1-XVI, (Thk. Muhammed Hüseyn �emseddin), Beyrut 1992/1413; Mustafa Çuhadar, "Ebu'l-Mehâsin Cemâlüddin Yusuf bin Tagriberdi, Hayat1, Eserleri, �ahsiyeti ve Eserlerinin i stanbul Kütüphanelerinde bulunan Yazmalannm Tavsifi", E Ü Sosyal Bilimler Enstitüsü; (Bas1lmam1� Doktora Tezi), 1991; Mustafa Çuhadar- i smail Yigit, "ibn Tagriberdi", Türkiye Diyanet js/âm Ansiklopedisi, e . XX, Ankara 1999, s. 385-388. Süyll ti, Ebü'l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebi Bekr b. Muhammed el-Hudeyri es-Sü­ yllti, Husnü'l-muhadarafi tarihi Mtsr ve'l-Kahire, 1-11, (Thk. Muhammed Ebü'l-Fazl i hrâ­ him), Kahire 1967; Abdülkadir Karahan, "Süyuti", js/âm Ansiklopedisi, e. XI, s. 258-263; Halit Ôzkan, "Suyllti", Türkiye Diyanet js/âm Ansiklopedisi, e. XXXVIII, Ankara 2010, s. 188-189; Erkan Gõksu, "Celaleddin Es-Suyllti ve Tarihçiligi", NÜSHA, Y11:7, Say1:25, 2007, s. 37-53. Süyllti, Târihu'l-hulefâ, (Thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid), Kahire 1964. Çal1�ma­ m1zda eserin http://www. al-mustafa.com adresinde yaymlanan PDF'sinden yararland1k. ihn iyas, Ebü'l-Berekat Zeynüddin Muhammed b. Ahmed ihn iyas, Bedâiu 'z-Zühúr fi Vekâi't'ci-Dühúr, 1-V, (Thk: Muhammed Mustafa), Kahire 1975/1395; Muhammed Razuk, "ibn iyas", Türkiye Diyanet js/âm Ansiklopedisi, e . XX, i stanbul 1999, s. 97-98.

XXXI V

KAYNAKLAR VE ARA�TIRMALAR

B. Farsça Kaynaklar Çal1�ma dõnemimizde yaz1lm1� Farsça vekayinâmeler genel olarak Mogol­ lardan ve i lhanhlardan bahsetmekte, kismen de olsa i lhanh-Memlük ili�kileri merkezinde bilgiler vermektedir. Aksarâyi'nin (õ. 733/1332-3) Müsâmeretü'l-Ah­ bâr 1, 63 Vassaf m (663-734/1265-1334) Tecziyetü'l-Emsâr ve Tecziyetü'l-Âsâr adh eserinin hülasas1 olan Tahrirí 64 Hamdullah Müstevfi'nin (680-750/1281-1350) Tarih-i Güzide'si, 65 Ka�âni'nin (õ. VIII/XIV. Yüzy1hn ortas1) Târih-i Olcaytu'su66 ile Refidüddin Fazlullah'm (646-718/1248-13 1 8) Camiu't-Tevârih'i67 çah�­ ma dõnemimize çagda� Farsça kaynaklard1r. i lhanh veziri Re�idüddin, Gâzân'm Memlüklere kar�1 düzenledigi seferlerin ve sava�lann tamg1 olarak i lhanhlar aç1smdan olaylan aktanr. Aym zamanda da verdigi bilgileri Memlük kaynaklanyla kiyaslayarak dogru bilgilere ula�mam1za yard1mc1 olur.

C. Ermenice Kaynaklar Çukurova Ermeni Kralhg1 tarihini anlatan Kilikya müverrihlerinden Guns­ tabl Simbat'm (1208- 1277) Bajkumandan Simbat Vekayinamesi68 ile Hetum (Hayton)'un Gorigos Senyorü Hetum Vekayinamesi69 çah�ma dõnemimizden bah63 64

65

66

67

68

69

Kerimüddin Mahmud-i Aksarâyi, Müsâmeretü'l-Ahbâr (Çvr. Mürsel Ôztürk), Ankara 2000; ismail Aka, "Aksarâyi", Türlúye D iyanet islâm Ansiklopedisi, e . II, istanbul 1 989, s. 293. Vassaf, �erefüddin Abdullah b. lzziddin Fazlillâh b. Ebi Naim-i Yezdi �irazi Vassaf (õ. 730/1329-30), Tahrir-i Târih-i Vassaf, (Yay. Abdü'l-Muhammed Ayeti), Tahran 1372/1994; Osman Gazi Ôzgüdenli, "Vassaf", Türkiye Diyanet islâm Ansiklopedisi, e . XLII, Ankara 2012, s. 558-559. Hamdullah Müstevfi, Hamdullah b. Ebi Bekr b. Ahmed el-Kazvini Hamdullah Müstevfi, 1he Tarikh-i Guzida=Tarih-i Güzide, Compled by Edward G. Browne), Leiden 1913/1331; '.'\hdülkerim Ôzaydm, "Hamdullah el-Müstevfi, Türkiye Diyanet islâm Ansiklopedisi, e . XV, lstanbul 1997, s. 454-455. Kâ�âni, Ebü'l-Kãs1m Cemâlüddin Abdullâh b. Ali b. Muhammed el-Kâ�âni (õ. VIII. /XIV. yüzy1hn ilk yans1) "Tarih-i Olcaytu": (inceleme-Çeviri Derya Ô rs), AÜ Sosyal !Jilimler Ens­ titüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara 1 992; Derya Ors, "Kâ�âni" Türkiye Diyanet Islâm Ansiklo­ pedisi, e. XXV, Ankara 2002, s. 4-5. Re�idüddin Fazlullah, Câmi "ut-Tevârih, (ilhanlilar Ktsm1), (Çev. Prof. Dr. ismail Aka, Prof. Dr. Mehmet Ersan ve Dr. Ahmad Hesamipour Khelejani), TTK bas1m1, Ankara 2013; Os­ man Gazi Ôzgüdenli, "Re�idüddin Fazlullah-1 Hamedâni", Türkiye Diyanet islâm Ansiklope­ disi, e. XXXV, istanbul 2008, s. 19-2 1 . Ba1kumandan Simbat Vekayinamesi, (Çev. Hrand D. Andreasyan), TTK Bas1lmam1� Nüsha, i stanbul 1946. Müellif 1 152'den 1275 y1lma kadar olan kism1 yazm1� olup 1 2 86- 1 3 3 1 y11lan arasm1 muhtemelen Mare�al Boudouin'in tamamlad1g1 küçük hacimli eser olduguna dair gi­ ri�te malumat vardu. Hetum, Gorigos Senyiirü Hetum Vekayinamesi, (Ter. H. D. Andreasyan), TTK Bas1lmam1� Nüsha, i stanbul 1946. Ermeni Kra11 II. Hetum'nin Memlukler'e kar�1 yapt1g1 sava�lara katilan Müverrih Hetum 1076'dan 1307 yilma kadar geçen hadiseleri anlatu.

KAYNAKLAR VE ARAFIRMALAR

XXXV

seden õnemli iki Ermeni kronigidir. Bunlann yanmda Türkçeye çevrilmi� XIII. ve XIV. yüzyillarda Ermenice yaztlm1� kronikler sõz konusudur. Küçük hacimli olan bu kronikler bõlgeye gelen Mogollar ile ili�kiler Türk-Mogol ili�kileri adi altmda Türkçe'ye çevrilmi�tir. Bu konuda A. G. Galstyan'm Rusça çah�mas1 Ermeni Kay­ naklartna Gore Mogollar 70 ad1yla i lyas Kamalov tarafmdan Ttikçe'ye çevrilmi�tir. Digeri de Hasan Oktay tarafindan daha hacimlisi Ermeni Kaynaklarmda Türkler ve Mogollar71 adh çah�madir. Her iki çah�ma benzer kaynaklann çevirisi olmakla beraber kismen farkhhklar da mevcuttur.

II. Tabakât ve Terâcim Kitaplan Memluk tarihçilerinin eserleri genelde el-havâdisat ve el-vefeyât türü çah�­ malardir. 72 Bahsettigimiz zengin el-havâdisat türündeki vekayinâme eserlerin yam sira el-vefeyât türü tabakât ve terâcim yani biyografik çal1�malar da sõz konusudur. Oldukça zengin olan bu çal1�malar kroniklerde olmayan nadir bilgiler õzellikle toplumsal yap1 hakkinda birçok konuyu aydmlatmaktad1r. Õ zellikle çali§ma dõ­ nemimizde kaleme almm1� bolca vefeyât türü çali§ma vard1r. Memlukler dõneminin en õnemli biyografi müellifi evlâdü'n-nâs'dan Safedi (696-764/1296-1363) çah§ma dõnemimizde ya§affil§ dõnemin õnemli ediplerin­ dendir. Tarihi, edebi birçok eser telif eden Safedi'nin 14 bin õnemli ki�iyi hâvi biyografik çal1§mas1 el- Vtífi bi'l- Vefeyât 73 ile çagda§l 2017 ki§inin biyografisini ka­ leme ald1g1 A yânü'l-Asr veA 'vânü'n-Nasr74 adh eserleri son derece õnemli biyog­ rafi çal1�malandir. Çal1�mam1zda bolca yararland1g1m1z bu eserleri kroniklerde dagm1k ya da olmayan bilgileri bir arada vermesi bakimmdan õnemlidir. Safe­ di'nin aynca fethinden ya�ad1g1 dõneme kadar $am valilerini anlatt1g1 Tühfetü Zevi'l-Elbâbfi Men Hakeme bi Dimefk minel'l-Hulefâi ve'l-Mülük ve'n-Nüvvâb75 70 71 72 73 74 75

A. G. Galstyan, Ermeni Kaynaklarma Gore Mogollar, (Çev. ilyas Kamalov), istanbul 2005 . Hasan Oktay, Ermeni Kaynaklarmda Türkler ve Mogollar, i stanbul 2007. Kortantamer, "Memluk Tarihçiligine Gene! Bir Bala(, s. 32. Safedi, Salahaddin Halil bin izzeddin Aybek es-Safedi, el- Vâfi bi'l- Vefeyât, 1-XXIX, (Thk. Ahmed Arnavud, Ttirki Mustafa), Beyrut, 1420/2000; ismail Durmu�, "Safedi", Türkiye Diyanet js/âm Ansiklopedisi, e. JqOCV, istanbul 1998, s. 447-450. , Safedi, Salahaddin Halil b. lzzeddin Aybek b. Abdullah es-Safedi, A yânü'l-Asr ve A ºvâ­ nü'n-Nasr, I-VI, (Thk. Ali Ebu Zeyd, Mahmud Salim Muhammed, Nebil Ebu Amse, Mu­ hammed Mev'1d), D1ma�k 1 998/1418. Safedi, Salahaddin Halil b. izzeddin Aybek b. Abdullah es-Safedi, Tühfetü Zevi'l-Elbâb fi Men Hakeme bi Dimqk minel'l-Hulefâi ve'l-Müluk ve'n-Nüvvâb, (Thk. ihsan bint Said, Hu­ lusi- Züheyr Hamidan es-Samsam), D1ma�k 1991.

XXXVI

KAYNAKLAR VE ARA$TIRMALAR

adh yerel çah§mas1 dõnemimizin çagda§l bir müellifin kaleminden ç1km1§ olmas1 bakimmdan õnemlidir. Biyografi müellifl.erinden Íbn Hacerel-Askalâni ( õ. 852/1449) 701-800/13021398 ytllan arasmda ya§aml§ 4500 ki§inin biyografisini verdigi ed-Dürerü'l-Kâmine fi A 'yâni'l-Mieti's-Sâmine76 adh çah§mas1 ile ya§adigi 773-852/1372-1449 ytllar1 arasm1 anlatt1gi inbâü'f-Gumr bi-Enbâi'f-Umrft't-Târih77 adh tarih çah§mas1 dõne­ min õnemli kaynaklarmdandir. Yine Yônini (ô. 726/1325-26)'nin Zeyfü Mir'âtü'z­ Zemân'i ,78 Kütübi (õ. 764/1363)'nin Fevâtü'l- Vefiyâli,79 Íbn Tagriberdi (812874/1409-1470)'nin ef-Menhelü's-Seftsi80 ile Sehâvi'nin (õ. 902/1497) ed-Dav 'u'f­ Lâmi'si81 bu alanda ba§vurdugumuz õnemli biyografi kaynaklar1dir.

III. Seyahatnâmeler Ortaçagm en õnemli seyyah1 olarak §Õhret kazanan Íbn Battôta (703770/1304-1368) çali§ma dõnemimizde ya§affil§tlr. Fas'm Tanca §ehrinden 725/1325 y1lmda 22 ya§lannda iken hac niyetiyle ç1ktig1 yolculugu onu dünyanm gelmi§ geçmi§ en büyük seyyahlan arasma girmesini saglam1§tlr. Tuhfetü'n-Nüz­ zârfi Garâibi'f-Emsâr ve Acâibi'l-Esfâr adh Rihle'si dilimize ibn Battúta Seyahat­ nâmesi'f.2 olarak çevrilmi§tir. Say1s1z çevirileri yapilmakla beraber çal1§mam1zda A. Sait Aykut'un çevirisinden yararland1k. 76

ibn Hacer, Ebü'l-Fazl $ihabüddin Ahmed ihn Hacer el-Askalâni, ed- Dürerü'l-Kâmine fi A 'yâni'l-Mieti's-Sâmine, 1-VI, (Thk. Muhammed Abdulmuid Dân), Haydarabad 1392/1 972; M. Ya�ar Kandemir, "ibn Hacer el-Askalâni", Türkiye Diyanet islâm Ansiklopedisi, e . XIX i stanbul 1993, s. 516. i bn Hacer, Ebü'l-Fazl $ihabüddin Ahmed ihn Hacer el-Askalâni, inbâü'l-Gumr bi-Enbâi'l­ Umrji't-Târih, I-IX, (Thk. Muhammed Abdulmuid Han), Beyrut 1986. M. Ya�ar Kandemir, " ibn Hacer el-Askalâni", Türkiye Diyanet islâm Ansiklopedisi, e . XIX i stanbul 1993, s. 516. Yunini, Ebü'l-Feth Kutbüddin Musa b. Muhammed b. Abdullah Yunini, Zeylü Mir'a­ ti'z-Zemân, I-IV, Haydarabad 1 954. Kütübi, Salâhuddin Muhammed b. $akir b. Ahmed ed-Dârani el-Kütübi, Fevâtü'l- Vefeyât, I-IV, (Thk. ihsan Abbas) Beyrut 1973-1974. ihn Tagriberdi, el-Menhelü's-Sâfi ve'l-Müstevfi Ba'de'l- Vâfi, 1-XIII, (Thk. M. Muhammed Emin, Said Abdülfettah Â�ur), Kahire 1984/1405. Sehâvi, $emseddin Muhammed b. Abdurrahman b. Muhammed es-Sehâvi, ed-Dav 'u'l-Lâ­ mi li Ehli'l-Karni't-Tâsi ', I-XII, (N�r. Hüsameddin el-Kudsi), Kahire 1353-1355/1934- 1936; Cengiz Tomar, "Sehâvi", Türkiye Diyanet islâm Ansiklopedisi, e . XXXVI, Ankara 2009, s. 313316. ihn Battlita, Ebu Abdullah Muhammed b. Abdullah b. Muhammed b. ibrahim Levati et-Tanci, ibn Battitta Seyahatnâmesi, I-11, (Çvr. A. Sait Aykut), i stanbul 2000; A. Sait Aykut, "ibn Batruta", Türkiye Diyanet islâm Ansiklopedisi, e . XIX , istanbul 1999, s. 361 -368. ,

77

,

78 79 80 81

82

KAYNAKLAR VE ARA$TIRMALAR

XXXVI I

Memh1k Türk Devleti'nin hâkim oldugu topraklann tamamm1 gezen i bn Battüta, bir keresinde en-Nâs1r Muhammed'in ba�kanhgmda düzenlenen bir mezâlim divâmna tamk olmu�tur.83 Aynca en-Nâs1r Muhammed'in üçüncü kez gittigi hac ibadetini birlikte ifa eden seyyah Mekke, Medine ve Yemen hakkinda detayh bilgiler verir. Memluk topraklannm di�mda Anadolu, Bizans, Altm Ordu Hanl1g1 ve i lhanh topraklan, Hindistan, Maldivler, Çin ve Endülüs'ü gezip yõ­ neticileri ile de gõrü�en i bn Battüta siyasi ve toplumsal yap1lar, inançlar, gelenek­ ler hakkmda bilgiler verir. Bõlgelerin kendince sira d1�1 õzelliklerinden bahseder. Seyyah1m1z Avrupa d1�mda eski dünyanm tümünü gezmi�tir. Kisacas1 çah�ma dõnemimizin zengin kroniklerine seyyah gõzüyle somut bilgiler sunmakta ve gõrsel tasvirleriyle de ara�tlfmacmm ufkunu aydmlatmaktad1r. Seyyahm çah�ma dõnemimizin çagda�1 olmas1 ve dõnem hakkmda bilgiler aktarmas1 çal1�mam1za kiymet kazandlfmaktad!f. Bu dõnem seyyahlarmdan Abderi (õ. 737/1336)'nin kaleme ald1g1 Rihle'si84 688/1289 yilmda Magrib'den Mekke'ye hac yolculugu için yapt1g1 seyahati anla­ tlr. Eseri M1s!f'm daha çok entellektüel tarihi üzerinde durur. Son olarak Marko Polo (õ. 1324)'dan bahsetmekte yarar vard1r. Memluk devletinden pek bahset­ meyen seyyah Anadolu'ya giri� yapt1g1 bõlge itibariyle Çukurova Ermenileri ve Anadolu hakkinda kismi bilgiler verir. 85

IV. Cografya Kitaplar1 Ortaçagm õnemli cografyac1s1 Yâkut el-Hamevi'nin (õ. 626-1229) Mu 'ce­ mü'l-Büldân86 isimli eseri çal1�ma saham1zda geçen yer adlan için ba�vurdugumuz temei bir kaynaktlf. Yine dõnemin çagda�1 Ebü'l-Fidâ'nm Takvimü'l-Büldân87 '1

83

84 85

86 87

Íbn Battuta, Rihle, e . 1, s. 55-56. Abderi, Ebu Muhammed b. Muhammed b. Ali el-Abderi el-Hâhi, er-Risaletü'l-Abderi (Thk. Ali Íbrâhim Kürdi, Tkd. $akir el-Fehham), D1ma�k 1999; Nihad M. Çeti , "Abderi", Türkiye Diyanet islâm Ansiklopedisi, e. 1, Ístanbul 1988, s. 67-68. Markopolo Seyahatnamesi, 1-II, Tercüman 1001 Temei Eser. Hamevi, Ebu Abdullah $ihabüddin Yâkut el-Hamevi, Mu 'cemü'l-Büldân, I-V, Beyrut 1977/1397; Casim Avc1, "Yâkut el-Hamevi", Türkiye Diyanet islâm Ansiklopedisi, e. XLIII, Ankara 2013, s. 288-291 . Ebü'l-Fidâ, el-Melikü'l-Müeyyed Ímadüddin Í smail b. Ali Ebü'l-Fidâ, Takvimü'l-büldan, (Ed. Fuat Sezgin, Haz. Farid Benfeghoul, Carl Ehrig-Eggert, Eckhard Neubauer), Frankfurt 1992. (J. T. Reinaud ve William Mac Guckin de Slane'nin haz1rlad1g1 Paris 1840 bas1mmdan t1pk.tbas1md1r. )

XXXVIlI

KAYNAKLAR VE ARA�TIRMALAR

ile Himyeri (o. 727/1327)'nin er-Ravdü'l-Mi 'sârfi Haberi'l-Aktâ�8 adh çah�ma­ lan �ehirler hakkmda bilgiler vermektedir. Aynca ibnü'l-Verdi (o. 861/1471)'nin kaleme ald1g1 Haridetü'I- 'Acâibi ve Feridetü'l-Garâibz"t.9 adh eseri, Õmeri'nin bahsi geçen ansiklopedik çah�masmm ilk dõrt cildi,90 Krukafemli'nin III., IV. ve V. cilt­ leri91 ve Makrizi'nin el-H1tat'192 yer yer cografl bõlgelerden bahseder. Bu anlamda yararland1g1m1z õnemli kaynaklardir. V. Tefkilât Kitaplan

Memlukler dõneminde devlet te�kilâu üzerine õnemli eserler yaz1lm1�t1r. Bunlardan ansiklopedik eser telif eden müelliflerden Nüveyri'nin Nihâyetü'l-Ereb fi Fününi'l-Edeb isimli eserinin VI. cildi baz1 devlet kurumlanndan bahseder­ ken VII. ve VIII. ciltleri kitabet ilmine yani yaz1�malara tahsis edilmi�tir.93 Yine Õmeri eserinin III. cildini kurumlara tahsis ederken s1rf bu alana dõnük yazd1g1 et-Ta'rif bi'l-Mustalahii-$erif4 adh eserini devlet te�kilâtma tahsis etmi�tir. Ku­ rumlann yõneticileri ile yaptlan yaz1�malan konu alir. Aç1kças1 çah�ma Sultan en-Nâsir Muhammed'in ülke içi ve ülke d1�1 devlet adamlan ile yapttg1 yazt§ma­ lardan hareket edilerek telif edilmi§tir. Kiymetli bir çal1§mad1r. Aynca diplomasi aç1smdan da õnemlidir. Yabanc1 devletler ve idarecileri hakkmda bilgi vermekte ve hangi devletle nasil yaz1§1ld1gm1 üslup ve usul aç1smdan ele almaktadir. �üphe­ siz bu alanda en hacimli çal1�may1 Kalkafendi (756-821/1355-1418) yapm1�tlr. Arap edebiyatma ve kitabet ilmine olan vukufiyeti sayesinde bir müddet kad1hk 88 89 90 91 92 93 94

Himyeri, Ebu Abdillâh Muhammed b. Muhammed b. Abdullah b. Abdülmünim es-Sanhâci el-Himyeri, Er-Ravdü'l-Mi 'sârfi Haberi'l-Aktâr (N�r. i hsan Abbas), Beyrut 1975; Mustafa L. Bilge, "Himyeri'', Türkiye Diyanet islâm Ansiklopedisi, e . XVIII, i stanbul 1998, s. 60-6 1 . ibnü'l-Verdi, Ebu Hafs Siracüddin Ô mer, Haridetü'l- 'Acâib ve Feridetü'l-Garâib, (Thk. Enver Mahmud Zenâti, ), Kahire 1428/2008; Mustafa L. Bilge, "ibnü'l-Verdi", Türkiye Diyanet is­ lâm Ansiklopedisi, e. XXI , Ankara 2000, s. 238-239. Ô meri, Ebü'l-Abbas �ehabeddin Ahmed b. Yahyâ i bn Fazlullah el- Ô meri, Mesâlikü'l-Ebsâr fi Memâliki'l-Emsâr, e. 1-IV, (Thk. Kamil Selman el-Cebfiri), Beyrut 2010. Kalka�endi, Ebü'l-Abbas �ihabüddin Ahmed b. Ali Kalka�endi, Subhü'l-Ajafi Smaati'l-infâ e. III-IV, (Thk. Muhammed Hüseyin �emseddin) Beyrut 1987. Makrizi, Ebü'l-Abbas Takiyyüddin Ahmed b. Ali b. Abdülkadir Makrizi, Kitabü'l-Mevâiz ve'l-itibârji Zikri'l-Hitat ve'l-Âsâr, 1-11, Beyrut, B. t. y. Nüveyri, Ebu'l-Abbas �ihabüddin Ahmed b. Abdülvehhàb b. Muhammed el-Bekri et-Teymi el-Kure�i en-Nüveyri, Nihâyetü'l-Erebfi Fünimi'l-Edeb, e . VI-VIII, (Thk. Dr. Ali Bomalhi­ mu), Beyrut 2004. Ô meri, Ebü'l-Abbas �ehabeddin Ahmed b. Yahyà i bn Fazlullah el- Ô meri, et-Ta 'rifbi'l-Mus­ talahij-$erif (Thk. Semir Mahmud Derubi), Kerek 1992/1413.

KAYNAKLAR VE ARASTIRMALAR

XXXIX

ve hocahk yapt1ktan sonra vefatma kadar uzun y1llar divân-1 in�â'da yani yaz1�ma dairesinde kâtiplik yapm1�tlf. Kalka�endi bu gõrevini sürdürürken in�â sanatmm en mükemmel ansiklopedik õrnegini te�kil edecek olan Subhu'l-A{â fi Stnâa­ ti'l-in1â95 adh eserini kaleme alm1�tir. Ô meri'nin çah�malarmdan iktibaslar ya­ parak kaleme ald1g1 hacimli eserinde bürokrasinin geli�imi ve kâtiplerin yeti�­ mesi için õnemli bilgiler vard1r. Eser Memluk dõnemine ve õnceki devirlere ait say1s1z vesikadan faydalamlarak haz1rlanm1�, Memluk devlet te�kilâtm1 teferru­ atiyla ele alm1�tu. Bu resmi evraklar dõnem hakkmda birinci el kaynak õzelligi­ ne de sahiptir. en-Nâsu Muhammed dõnemiyle ilgili olarak da zengin vesikalar sunmaktadu. Aynca en-Nâs1r Muhammed'in tugrasm1 gerçek çizimiyle veren tek kaynakt1r. Kisaca Mim Ortaçag tarihi için bir hazine niteligindedir.96 Kal­ ka�endi'nin bir mukaddime, on bõlüm ve bir sonuçtan olu�an dev hacimli eseri yirmi y1lhk bir çah�manm ürünüdür. Eserin mukaddimesi kitabet ilmine dair konulardan bahseder. Birinci bõlüm Türklerin de yer ald1g1 baz1 toplumlardan, ikinci bõlüm cografya'dan, üçüncü bõlüm idari gõrevlere haiz kimselerin kün­ ye ve elkablanndan, dõrdüncü bõlüm yaz1�malar konusuna yer verirken eserin tarihi manada en õnemli kism1m olu�turur. Yine eserin sonuç kismma da posta te�kilâtmm tarihçesi anlatihr. Bizim ulapmad1g1m1z ancak Kalka�endi'nin bol­ ca almt1lar yapt1g1 ihn Nâztru'l-Cey� (õ.786/1384)'in97 Kitâbü Teskifi't-Ta 'rif bi'l-Mustalahi{-$erif adh çah�mas1 Memlukler dõneminde in�â divâm üzerine yaz1lan bir ba�ka te�kilât kitab1dir. Ô meri'den sonra bu alanda eser kaleme alan i bn Nâz1ru'l-Cen'tir. Her ikisini takip eden Kalka�endi yeri doldurulamayacak i:inemli bir te�kilât müellifidir. Kalka�endi'den ba�ka bu alanda eser veren bir diger müellif de i bn Hacer'in talebesi ve Süyüti'nin çagda�1 olan Garsüddin Halil b. �ahin (813-873/1410-

95

96

97

Kalka§endi, Ebü'l-Abbas Sihabüddin Ahmed b. Ali el-Kalka§endi, es-Subhu'l-A 0fâ fi Sinâa­ ti'/-jnfâ, (Thk. Muhammed Hüseyin Semseddin), e . 1-XIV, Beyrut 1987. Mehmet ip§irli, "Kalka§endi", Türkiye Diyanet js/âm Ansiklopedisi, i stanbul 2001, e . XXIV, s. 265-267; Ra­ mazan Kazan, "El-Kalka§andi'nin Subhu'l-a 0§a Adh Eseri ve Edebi Ô zellikleri", NÜSHA, Y1l:III: , Say1:8, Kt§ 2003. Kalka§endi tugralar hakkmda bilgi verirken ornek olarak en-Nâstr Muhammed'in tugrasm1 çizimiyle gosterir. es-Sultanü el-Melik e-Nâstr Nâs1rü'd-Dünyâ ve'd -Din ibnüs-Sultani'§-Sehid el-Melikü'l-Mansur Seyfeddin Kalavíin. Kalka§endi, Subhu'l-A 0fâ, e . XIII, s. 164. ibn Nâz1ru'l-Cen hakkmda bk. Asri Çubukçu, "ibn Naz1ru'l-Cey§", Türkiye Diyanet islâm Ansiklopedisi, e. XX, istanbul 1999, s. 229-230.

XL

KAYNAKLAR VE ARA�TIRMALAR

1468)'dir. Sultan el-Melikü'l-E§ref Barsbay'm (1422- 1438) baldlZl ile evlenerek sultana yak.tnla§IDl§ ve tablhane emirligi, darphane nâz1rhg1, vezirlik gibi mer­ kezdeki idari gõrevlerden ba§ka Kerek, Kudüs, Malatya ve i skenderiye nâibligi ile Halep Atabekligi gibi pek çok idari, askeri gõrevlerde bulunmu§tur. Halil b. �ahin, Sultan Zahir Çakmak ( 1438- 1453) dõneminde kaleme ald1g1 Zübdetü Keffi'l-Memâliki ve Beyâni't-Turitkt ve'l-Mesâliki98 adh kitab1 bizzat gõrev yaptig1 kurumlarm anlatild1g1 bir eserdir. Devlet yõneticilerinin MlSlr, Suriye ve Hicaz bõlgesinde ihdas ettikleri siyasi, idari, askeri te§kilâtlarm i§leyi§i ve bu te§kilâtla­ rm yõneticilerinin vas1flanndan bahseden çal1§mas1 degerli bir kaynaktir. Bu kay­ naklann yam ma te§kilât ile ilgili i bn Haldun'un Mukaddimesi ve Makrizi'nin el-Httat adh çah§mas1 idari, askeri, mali ve dini kurumlar hakk.tnda bilgiler verir. Bu kaynaklann di§mda yukar1da detayh olarak bahsettigimiz kroniklerde dagm1k halde kurumlann ba§mdaki gõrevlilerin müdahil oldugu hadiseler ve geli§meler merkezinde yine biyografi çal1§malannda ki§iler anlatihrken yõneticisi oldugu ku­ rum hakk.tnda bilgiler verilir. VI. Diplomatik Kaynaklar

Çal1§mam1zda bir bõlüm ay1rd1g1m1z diplomatik ili§kileri ortaya koyarken dayand1g1m1z ana kaynaklar §Üphesiz Memluk kaynaklaridir. Bu kaynaklarda de­ tayh olarak anlat1lan elçilik teatileri ve tam metin halinde verilen in§â sanatma õr­ nek olarak kaleme ahnm1§ mektuplar sõz konusudur. Yunini, Baybars el-Mansuri, Nüveyri, Ô meri, i bnü'd-Devâdâri ve Kalka§endi'nin daha õnce bahsettigimiz eserlerinde diplomatik vesikalar mevcuttur. Bu eserler gerek elçilik teatileri, elçi­ lerin kar§ilanmalan ve ag1rlanmalan hakk.tnda gerekse elçilerin ta§1d1klan mek­ tuplarm içerigi hakkmda õnemli kaynaklard1r. Çali§ma dõnemimizle alakah Muhammed Mahir Hammâde'nin adi geçen müelliflerin eserlerinden iktibas ederek birarada verdigi el- Vesâiku's-Siyasíyyeti ve'l-Ídâriyyeti li'l-Asri'l-Memlitkt'99 adh çal1§mas1 Memlukler dõnemini hâvi vesi98

99

Halil b. �ahin ez-Zahiri, Zübdetü Keífi'l-Memâlikfi Beyâni't-Turükt ve'l-Mesâliki, (Thk. Halil Mansur), Beyrut 1997/1417; �ükrü Çetin, "XV. Yüzytl Memlük Kaynaklanndan Zübdetu Ke�fu'I Memâlik ve Sosyal Kültürel Aç1dan Degerlendirmesi", Gazi Üni. Sosyal Bilimler Ens­ titüsü islâm Tarihi ve Sanatlart Anabilim Dalt islâm Tarihi Bifim Da!t, Bastlmam1� Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2008; Asri Çubukçu, "Halil b. �ahin", Türkiye Diyanet islâm Ansiklopedisi, e. XV, istanbul 1997, s. 328-329. Muhammed Mahir Hammâde, el- Vesâikus-Siyâsiyyeti ve'l-idâriyyeti li'l-Asri'l-Memlúkí, D1ma�k 1978/1398.

KAYNAKLAR VE ARA�TIRMALAR

XLI

kalardir. Bu kitap ahidnâmeler,100 taklidler,101 tevkiler,102 men�íirlar103 ve mersíim­ lann104 yer ald1g1 zengin bir vesika katalogudur. Bu çah�mada idari, siyâsi, içtimâi, iktisâdi ve dini birçok alanda sultanm emirlerini ve yasaklarm1 içeren vesikalar vardir. Yine Memlíik Türk Devleti ile i spanya Aragon kralhg1 arasmda en-Nâs1r Muhammed'in saltanat dõnemlerinde yaptlan yaz1�malar1 nakleden Aziz Suryal Atiya'nm Egypt and Aragon: embassies and diplomatic correspondence between 1300 and 1330A. D. 105 adh çah�mas1 ve bu çah�madaki mektuplarm içerigini aslma uy­ gun olarak Arapça veren M. Cemaleddin Süruri'nin Devletü Beni Kalavún106 adh çah�mas1 vesikalann bir arada verildigi ve istifade ettigimiz çal1�malardir.

ARA�TIRMALAR Memlíik tarihini konu alan birçok bilimsel kitap ve makale sõz konusudur. William Muir, Sir John Glubb, Robert Irwin, Claude Andre Clot, P. M. Holt, Said Abdülfettah A�íir, Bernard Lewis, Linda Northrup, Kaz1m Yapr Kopra­ man, i smail Yigit, Kas1m Abduh Kas1m, Muhammed Süheyl Takkíi�107 ile bu 100 Ahidnâmeler halifeler ve sultanlar adma kaleme alman vesikalard1r. Bu belge ile belge sahibi­ ne õzel haklar verilir. Halife tarafmdan sultana verilen ahidnâme ile saltanatm me�ruiyeti sõz konusudur. Aynca Sultan halefini belirledigi bir ahidnâme yazdmr. Ô meri, et-Ta'rif, s. 112. Ô mek ahidnâme yazilan için bk. Ô meri, et-Ta rif, s. 1 14-1 15. 101 Taklid; Sultan adma saltanat nâibi, eyalet nâibleri ve vezirler gibi üst düzey memurlar için ka­ leme alman resmi yaz1lardu. Ô meri, et-Ta 'rif, s. 112. Ômek taklidler için bk. Ô meri, et-Ta 'rif, s. 1 15-117. 102 Tevki, Sultan adma ilgili memurlar için kaleme alman yaz1lardu. Ômeri, et-Ta'rif, s. 1 12. 1 03 Men�íir; askerleri ilgilendiren ordu ile alakal1 bir belgedir. Sultan tarafmdan onaylanan men­ �íir belgesi ile bir emire iktah arazisini tevcih edilmi� olur. Men�íir hakkmda bk. Ômeri, et­ Ta'rif, s. 117-120; Kalka�endi, Subhu'l-A ';â, e. XIII , s. 157. 104 Gündelik i�ler hakk.mda kaleme alman resmi yaz1lardu. Ô meri, et-Ta 'rif, s. 1 13. 105 Aziz Suryal Atiya, Egypt and Aragon: embassies and diplomatic correspondence between 1300 and 1330, A. D. 1966 (l lk baskis1 1938). 1 06 M. Cemaleddin Süríiri, Devletü Beni Kalavün, Kahire 1947. 107 William Muir, 7he Mameluke or Slave Dynasty oJEgypt: A History oJEgyptfrom thefali oJthe Ayyubtte dynasties to the conquest by the Osman!ts A. D. 1260-1571, Amsterdam 1968; Sir John Glubb, Soldters oJFortune 7he Story of7he Mamlukes, Newyork, 1973; Robert Irwin, 7he Middle East in the Middle Age, 7he Early Mamluk Sultanate 1250-1382, Southem Illinois Univer­ sity Press, 1986; "Mamluk Literature", Mamlük Studies Review, VII-I, (2003), 1-29; Claude Andre Clot, Kolelerin imparatorlugu Memlüklerin Mtstr't (1250-151 7), (Çev. Turhan llgaz), istanbul 2005; P. M. Holt, "An-Nam Muhammad B. Kalavun (684-741/1285-1341): His ancestry, Kindred and Affinity", Egypt and Syria in the Fatimid, Ayyubid and Mamluk Eras, Leuven 1995, s. 313-324; Early Mamluk Diplomacy (1260-1290), Treaties oJBaybars and Qa­ lawun with Christian Rulers, Leiden-New York-Kõln, 1995; "Memlük Sultanhgmda Devlet YaplSI", (Ter. Sarnira Kontantamer), Belleten Lil/202, 1988, s. 227-246; "The Sultanate of al-Man�úr Lachin (696-8/1296-9)", Bulletin ofthe School oJOriental and African Studies, 3613

XLII

KAYNAKLAR VE ARAFIRMALAR

alanda detayh ara�ttrmalar yapan David Ayalon108 ve Reuven Amitai109 Memluk sahasmm õnemli ara�ttrmac1landtr. Çah�ma dõnemimizle alakal1 yeri geldigince bahseden bu ara�ttrmacilardan ba�ka õzellikle farkl1 baki� aç1lanyla detayh kaleme ahnm1� ara�ttrmalar da vard1r. Bunlardan ilki kaynak analizi üzerinedir. Donald Presgrave Little'm "An introduction to Mamluk historiography: an analysis ofArabic annalistic and biographical sources for the reign oJ al-malik an-Nastr Muhammad ibn Qalawun'�10 adh çah�masmda h. 694, 699 ve 705 yillannda vaki hadiseler degerlendirilmi�tir. Devrin kaynaklanm M1s1rh ve Suriyeli olarak iki ba�hk al­ tmda ele ald1ktan sonra en-Nâstr Muhammed sonras1 tarihçileri de üçüncü bir ba�hk altmda ele alm1�ttr. Müellifler ve eserlerine dair geni� malumat verir. Aç1k­ ças1 kaynaklar kismm1 bu kitab1mda õrnek ald1m. Little, birinci bõlümde en-Nâ­ s1r Muhammed'in birinci ve ikinci saltanat dõnemleriyle ilgili 694/1294-1295, 699/1299-1300 ve 705/1305-1306 y1llanndaki olaylann, geli�melerin seyrini, na­ sil ele almd1klanm cümle yapilanna vanncaya kadar detayh bir biçimde irdelemi� ve kaynaklan mukayese etmi�tir. Çah�manm ikinci bõlümünde ise en-Nâstr Mu1 973, s. 521 -32; Said Abdülfettah A�ur, ez-Zâhir Baybars, Kahire 1963; el-Asru'l-Memâliki fi Misr vei-$am, Kahire 1 976. Linda Northrup, From slave to sultan: 7he career ofal-Mansúr Qalawun and theconsolidation ofMamluk rufe in Egypt and Syria (678-689 A. H. 11279-1290 A. D. ), Stuttgart 1998; "The Bahri Mamluk Sultanate, 1250- 1 390", 7he Cambridge History Of Egypt, Cambridge University Press, 2008, I, s. 242-289; Kaz1m Ya�ar Kopraman, "M1s1r Mem­ lükleri , DGBiT. istanbul 1 992, e . VI, s. 433-540; a.mlf., "M1su Memlukleri", Türkler, Ankara 2002, e . V, s. 99-126; ismail Yigit, Memlükler 648-9231 1250-151 7, istanbul 2008; a.mlf., "Memlükler Dónemi (1250- 1 5 1 7) ilmi Hareketine Gene! Bir Bala{, Türkler, Ankara 2002, e . V, s. 748-758; Kas1m Abduh Kas1m, Asrt Selâtini'l-Memâlik, et-Tarihüs-Siyasi ve'l-içtimâi, Kahire 1998; a.mlf., el-Müerrihim ji'l-Usúri'l- Vüstâ, 1 984 Kahire (II. Bas1m); a.mlf., "Mu­ hammed b. Kalav(m", Türkiye Diyanet islâm Ansiklopedisi, e . XXX, istanbul 2005, s. 547-548; Muhammed Süheyl Takku�, Târihu'l-Memâlik fi Misr ve Bilâdii-$am, (N�r. Dârü'n-nefâis), Beyrut 1 997/1 418. 108 David Ayalon, "The Wafidiya in the Mamluk Kingdom, " islâmic Culture ( 1951 ) : 9 1 - 104; a.mlf., "Aspects of the Mamluk phenomenon: The importance of the Mamluk institution", Der Islam, 53, 2 ( 1 976), 1 96-225; a.mlf., "Memluk Devletinde Kólelik Sistemi", (Çev. Sarnira Kortantamer), Tarih incelemeleri Dergisi, IV ( 1 989), s. 238-247. Memlukler ile ilgili yapt1g1 çah�malarla bu alana tart1�mas1z en çok katla yapan ara�t1rmac1 Ayalon'un bu makalelerinden ba�ka 14 makalesinin bir arada verildigi Islam and the Abode Uíir adh çal1�masmdan istifade ettik. David Ayalon, Islam and the Abade Uíir Military slaves and Islamic adversaries, Vario­ rum, 1 994. 109 Reuven Amitai, Mongol and Mamluks, 7he Mamluk-Ilkhanid Uíir, 1260-1281, Cambridge 1 996; a.mlf., "Mamluks of Mongol Origin and Their Role in Early Mamluk Political Life", Mamluk Studies Review, XII - 1, 2008, 1 19-131. 1 10 Donald Presgrave Little, An introduction to Mamluk historiography: an analysis ofArabic anna­ listic and biographical sourcesfart he reign ofal-malik an-Naszr Muhammad ibn Qala 'ún, Wies­ baden 1970. "

KAYNAKLAR VE ARA�TIRMALAR

XLI I I

hammed'in birinci ve ikinci saltanat di:inemlerinde gi:irev alan ve Sultan'm üçüncü kez tahta oturmasmda aktif bir rol üstlenen ancak daha sonra gi:izden dü�en Kara Sungur'un biyografisini Safedi, i bn Hacer el-Askalâni ve i bn Tagriberdi'nin bi­ yografi çalt�malan 1�1gmda ele alm1� ve analiz etmi�tir. en-Nâslf Muhammed'in üçüncü saltanat di:inemiyle alakalt i:inemli iki çalt�­ ma si:iz konudur. Amalia Levanoni , A Turning Point in Mamluk History: The Third Reign ofNasir Muhammad b. Qalawun, 1310-1341111 adh çal1�masmda Memluk devlet gelenegindeki degi�imden si:iz eder. Bu anlamda en-Nâslf Muhammed'in üçüncü saltanat dõnemini, Baybars dõneminde ba�lat1lan ve Kalavlin di:ineminde de geli�tirilen Memluk kurumlannm i�leyi�inin aksad1g1 bir di:inem olarak ele altr. Aynca en-Nâsir Muhammed'in uygulamalanm ele�tirerek bu dõnemin inkiraza yol açan âmillerin temelinin at1ld1g1 bir devir oldugunu ileri sürer. Birçok yerli ara�tlfmac1 tarafmdan en-Nâs!f Muhammed hakkinda ba�vuru çah�mas1 olarak yanh�hkla dipnotlarda at1fta bulunulan112 bu çalt�mada Amalia, ana kaynaklan kullanarak en-Nâsir Muhammed dõnemi memluk nizammdaki degi�imlere, idari kurumlardaki farkh uygulamalara deginmi� ve liyâkatsiz kimselere emirlik tevcih cdildiginden bahsetmi�tir. i ddialannda bir yerde hakl1 gõrünse de dõnemin ikti­ dar anlay1�m1 dikkate ald1g1m1zda asil sorunun tüm dengeleri kendi otoritesine gore tesis eden en-Nâslf Muhammed'in tahtm1 ehliyetli ve nüfuzlu bir halefine b!fakamamas1d!f. Sultan vefatmm hemen õncesinde halefi olarak dü�ündügü oglu Anuk'un vefat1 ve 28 yil Suriye bi:ilge nâibligi yapan Tengiz'in113 kendisi tarafindan idam1 ile siyasi dengeler degi�mi� ve en-Nâsir Muhammed'in i:ilüm dõ�eginde ba� gõsteren emirler arasmdaki çat1�ma vefat1yla ayyuka ç1km1�tlr. Kisaca en-Nâs1r Muhammed sonras1 ardi slfa yapnan taht mücadeleleriyle sarsilan istikrar i:ince içeride daha sonra da d1�anda devleti sarsmt1ya ugratm1�t1r. Dolay1s1yla Amalia'y1 hakl1 gõsteren emareler si:iz konusu olsa da bizce as1l mesele en-Nâs1r MuhamAmalia Levanoni,A Turning Point in Mamluk History: The Third Reign ofNaszr Muhammad b. Qalawún, 1310-1341, Leiden 1 995:E. J. Brill; a.mlf., "The Mamluk Conception ofThe Sul­ tanate", International]ournal ofMiddle East Studies, Vol. 26, No. 3 (Aug. , 1 994), pp. 373-394. 1 12 Bu yanh� attflar için õrnek olarak bk. Osman G. Ózgüdenli, Gâzân Hân ve Reformlarz, istan­ bul 2009, s. 140; Abdullah Mesut Agir, "Memluklarda Asabiyye", Mugia Üniversitesi Sosyal BilimlerEnstitüsü Dergisi, S. 21, (2009), s. 8; Fatma Akku�, "Memlukler Dõneminde Çukuro­ va", Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Bastlmam1� Doktora Tezi), Ankara 201 1 , s. 111

1 13

XXVI-XXVII.

EmirTengiz (õ. 740/1340) hakkmda bk. Safedi,A yânü'/-Asr, e. II, s . 1 16-138; ibn Tagriberdi, Menhel, e. IV, s. 156-168; ibn Hacer, ed-Dürer, e. I, s. 520; Fatma Akku�, "Emir ve Devlet: D1ma�k Nâibi Emir Tengiz'in Hayatt", Gazi Türkiyat, Bahar 2014/14, s. 127-144.

XLIV

KAYNAKLAR VE ARA�TIRMALAR

med'in beceriksiz varislerinin yanmda emirler arasmdaki mücadelelerden kaynak­ h siyasi istikrars1zhgm el-E�ref Halil sonras1 oldugu gibi tekrar nüksetmesidir. Bunun yanmda en-Nâs1r Muhammed sonras1 düzen bozulmu�tur.114 Makrizi bu anlamda konuya temas etmi�, ozellikle Mernlük rejiminin nizami birlikleri olan halka askerlerinin iktâ'larm1 terk edip ticaretle ugra�malarma ve iktâ'h topraklarm harap durumuna i�aret etmi�tir.115 �unu da belirtelim ki, Amalia'nm Memlükler donemini genel olarak ele ald1g1 bir ba�ka çah�masmda en-Nâs1r Muhammed'in üçüncü donemini "Memlük Sultanhgmm Altm Çag1" olarak ele almasm1 hatir­ latahm.116 Konuyla alakah bir mukayese yapmak gerekir ise Osmanh devletinin en parlak donemi olarak kabul edilen Kanuni Sultan Süleyman devrindeki farkl1 uygulamalar baz1 kurumlarm inkirazma yol açm1�t1r. Bu geli�meler Osmanh'da kotü gidi�atm ba�lang1c1 olarak gosterilmi�tir. 117 Bu durum Amalia'nm iddialany­ la benzerlik arz etmektedir. Aç1kças1 ba�anh iktidarlar donemin �artlanna uygun güç ve nüfuzlanna paralel kendilerine ozgü siyasi yap1lar in�a ederler. Sonraki donemin �artlan oncesi ile benzerlik ta�1maz. Reformlar ozellikle de geli�melerin seyrine uygun politik hamleler gereklidir. Bunlan devreye sokamayanlar zaafr on­ cesi devirlerde arama çabasma girerler. en-Nâs1r Muhammed'in üçüncü saltanat di:inemiyle alakal1 onemli ikinci bir çah�ma da Hayat Nas1r el-Hacci'nin The Interna/Affairs in Egypt During the Third Reign of Sultan Al-Nã$irMu/:zammad B. Qalãwün, 709-74111309-1341118 adh ara�tirmas1dir. en-Nâsir Muhammed'in üçüncü donemi ile sm1rh olup, MlSlr'da bu clonem goze çarpan iktisadi, içtimai ve dini konularm yanmda smirh siyasi ko­ nular yer alir. Çal1�mam1z aç1smdan konumuzla alakal1 bir çah�ma olup belirli bir bolgenin bir di:inemini konu edinmesi sebebiyle çah�mam1za gore daha smirhd1r. Oysa bizim çal1�mam1z en-Nâsir Muhammed'in üç donemini bütün olarak ele 1 1 4 Makrizi, Sülúk, e . II, s. 65 1 ; ibn Habib, Tezkiretü'n-Nebih, e . III, s. 98, 334; Tsugitaka, State, s. 236. 1 1 5 Makrizi, Hztat, c. II, s. 219. 1 1 6 Amalia Levanoni, "The Mamluks in Egypt and Syria: the Turkish Mamluk sultanate (648784/1250- 1382) and the Circassian Mamluk sultanate (784-923/ 1382- 1 5 1 7)", Ihe New Cambridge History ofIslam: The Western Islamic World Eleventh to Eighteenth Centuries, Edited By Manbel F1erro, Vol. II, s. 250. 1 1 7 Koçi Bey Risalesi, istanbul 1 993, s. 36. XVII. Yüzyilda ya�am1� bir Osmanh müellifi olan Koçi Bey, risalesinde Sultan IV. Murat ve karde�i Sultan ibrahim'e devletin kõtü gidi�atmm õnüne geçilmesi için her iki sultana tavsiyelerde bulunur. S1k s1k da Kanuni devrine at1fta bulunarak kurumlann 1slah1 için almacak tedbirlerden bahseder. 1 1 8 l;layat Nam el-Hacci, Ihe Internai Affairs in Egypt During the Ihird Reign ofSultan Al-Nã$ir­ Mu/:lammad B. Qalãwún, 709- 74111309-1341, Kuveyt 2000.

KAYNAKLAR VE ARA�TIRMALAR

XLV

ahp tesis edilen ha§metli çagm ôncesi ve sonras1 sebep ve sonuçlanyla en ônemlisi de tüm siyasi yaptlanyla ortaya konulmas1dir. Yine konumuzla dogrudan alakah olarak P. M. Holt, en-Nâsir Muhammed'in ailesini ve dünürlerini konu alan ma­ kalesinde119 en-Nâs1r Muhammed'in merkezdeki ve ta§radaki üst düzey emirlerle yapt1g1 aileler arasmdaki evlilikleri toplu bir baki§ açlSlyla ele almakta ve evlilikler arac1hg1yla bir hanedanhk tesis ettigi ve bu hanedanhk ile devlete egemen olma­ ya çah§t1g1 izlenimi verdigini iddia etmektedir. Esasen evlilikler sadâkatini test ettigi kendi memlükü olan emirlerdir. Siyasi evlilikler, bu emirleri kontrol altma almanm bir ba§ka yoludur. Siyasi otoritesine aykin en ufak bir geli§mede derhal tasfiye edildikleri gõrülür. Dolay1s1yla bu evlilikleri hanedanhkla ili§kilendirmek mümkün gõrünmemektedir. Ülkemizin ortaçag tarihi ara§tirmalanna ôncülük eden duayen isimleri an­ mak bizim için bahtiyarhktir. i smail Hakki Uzunçar§ili,120 Osman Turan121 ile Faruk Sümer122 Türkiye tarihinden bahisle yapt1klan çah§malar ile son clonem Memlük tarihi ara§tirmacilan Sam ira Kortantamer, 123 Cüneyt Kanat, 124 Süleyman

1 1 9 P. M. Holt, "An-Nam Muhammad B. Kalavün (684-741/1285-1341): His ancestry, Kindred and Affi nity", Egypt and Syria in the Fatzmzd, Ayyubid and Mamluk Eras, Leuven 1995, s. 3 13-324. 1 20 ismail Hakki Uzunçar�1!t, Osman!t Devlet Tefkilatzna Medhal, Ankara 1 988, (IV. Bastm); "Emir Çoban Soldoz ve Timurta(, Belleten, S: XXXI/ 124, Ekim 1 967, s. 601-646; "Si­ vas-Kayseri ve Dolaylannda Eretne Devleti'', Belleten, S:XXXI I /126, S. 161-189. 1 21 Osman Turan, Selçuklular Zamamnda Türkiye, Bogaziçi Yaymlan, istanbul 2004. 1 22 Faruk Sümer, "Çukur-Ova Tarihi'', TAD, Cilt. l, Say1: l, (1963), s. 1-98; "Anadolu'da Mogol­ lar", SAD, I (1969), s. 1 - 1 47; Türk Devletleri Tarihinde $ahzsAdlarz, Ttirk Dünyas1 Ara�ttrma­ lanVakfi 1-II, istanbul 1 999. 1 23 Sarnira Kortantaner, "Memlük Tarihçiligine Gene! Bir Baki� " TÍD, 1983, s. 3 1 -35; 'Mem­ lüklerde Türk Kültürü ", Prof Dr. ÍsmailAka Armagam, izmir 1999, s. 1 73-190; "Memlüklerde Devlet Yõnetimi ve Bürokrasi" TÍD 1984, s. 27-45; Bahri Memlúklar'da Üst Yiinetim Mensup­ larz ve Aralarzndaki Ílifkiler, Ege Üni. Edeb. Fak. Yaymlan. No. 75, izmir 1993. 124 Cüneyt Kanat, "Bahri Memlukler Zamamnda Sultanlara ve Devlet Adamlanna Düzenlenen Baz1 Suikastlar", Türk Kültürü Íncelemeleri Dergisi, Say1:3, istanbul 2000, 23-56; "Bahri Mem­ lukler Zamanmda Hüküm Süren Çerkez As1lli Bir Sultan: Baybars el-Ça�mgir 1309-1310", Tarih Íncelemeleri Dergisi, Say1: XIII, (1998), 97-120; "Gazan Hân Zamanmda Memluk Devleti'ne iltica eden Uyratlar", Tarih Íncelemeleri Dergisi, S. XV, (2000), 105-120; "Memluk Devleti'nde Askeri Bir Oyun: Kabak Oyunu", CÍEPO XIV, Çe�me 2000, 3 71-379. "Memluk Devletinde Bir Hanedan Olu�turma Te�ebbüsü: Kalavün ve Ogullan'', CÍEPO XV, Londra 2002; "Memluk Devleti'nde iktidar Degi�ikligi Bahri Memluklerden Burci Memluklar'a", Editor, Dünya Yaymci!tk, ss. 541 -546; "MemlUk Devleti'nin Bati Anadolu Beylikleri ile olan münasebeti", Uluslararasz Batz Anadolu Beylikleri Sempozyumu: Bildirileri, l 9-20 Ekim 2004, ss. 166-173.

XLVI

KAYNAKLAR VE ARA�TIRMALAR

Ô zbek,125 Altan Çetin,126 Fatih Yahya Ayaz127 çah�ma konumuzu hâvi tez, makale ve kitap çah�malanyla birçok konuya aç1khk getirmi�lerdir. Bu çah�malar sadece bilgi aktard1g1m1z ara�tirmalar degil aym zamanda dõnemin kaynaklarmm üslup ve usw aç1smdan degerlendirilmesi hususunda bize kilavuzluk eden çah�malardir. Yine en-Nâsir Muhammed'in in�â ettirdigi sanat degeri yüksek yaptlar üzerine ara�tirmalar yapan Ahmet Ali Bayhan, Philipp Spe1ser, Howayda al-Harithy ve Behrens-Abouse1f'in makaleleri128 yararland1g1m1z modem ara�tirmalar arasm­ dadir. Memlukler üzerine yap1lan ara�tirmalarm ve makalelerin yaymland1g1 Chi­ cago Üniversitesi bünyesinde Mamlúk Studies Review isimli dergi Memlukler ile ilgili dünya genelinde yapilan modem ara�tirmalann geni�çe listesini vermekte­ dir. Middle East Documentation Center'a (MEDOC) ait intemet sitesi129 sõz ko125

126

127

128

129

Süleyman Ôzbek, "Memlüklerde Me�ruiyet Aray1�lan ve Saltanat i n�asma Yónelik Çabalar "Sultam Ô ldüren Sultan Olur", Tarih Arafttrmalan Dergisi Cilt: 32, Sayi: 53, s. 155-172; "Yakm Dogu Türk-islam Tarihinin Akt�mt Degi�tiren Bir Meydan Sava�i: Ayn Calud", Türkler, Ankara 2002, e . V, s. 1 34- 143; "El-Melikü'z-Zahir Rukneddin Baybars Zamam Memluk Devletinin Dini Siyaseti" Tarih incelemeleri Dergisi, Say1, 9 (1994), s. 289-307; "Züb­ detü'l-Ke�fi.'1-Memâlik'de Ttirk Devlet Telâkkisinin Yans1malan " , Gazi Üniversitesi Gazi Egi­ tim Fakültesi Dergisi, Cilt, 29, (Prof. Dr. Re�at Genç'e Armagan say1S1), s. 82-94; "Mogollan Durduran Ttirk Sultan Baybars", Berikan Yaymevi, Ankara 201 9. Altan Çetin, "Memh1k Devleti'nde Sava�m Kültürel Esaslarma Dâir", Belleten, Cilt: LXXI Say1: 262, 2007 Aral1k, s. 909-921 ; "Memluk Devleti'nde Cezalar ve i�kencelere Dâir", Belle­ ten, Cilt: LXXIV-Sayi: 270 - Y1l: 2010 Agustos, s. 351-368; "Memlukler Devrinde Kullamlan Meskukâta Bir Bakt�", TiD, Cilt:XIX, Sayd, 2004, s. 39-54; Memlük Devletinde Askeri Tei­ kilât, i stanbul 2007. Fatih Yahya Ayaz, Memlükler Doneminde Vezirlik, i stanbul 2009; "Memlukler Dõnemi Ve­ zirlerinden ihnü's-Selus (õ. 693/1294), Ç. Ü. ilahiyat Fak. Der, Vil (Adana 2005, s. 91- 122; "Memlük-ilhanh ili�kilerinde Bir Dõnüm Noktas1: �akhab Sava�1 (702/1303)" SÜiFD, XV 2007, s. 1-32; Türk Memlükler Doneminde Saray Aga!tgt: Üstâdârltk (1250-1382), Marmara Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Vakft Yaymlan, i stanbul 2008; "Ttirk Memlukler Dõneminde M1su Halktnm Siyasi Olaylara Kar�1 Tutumu'', Ç. Ü j/ahiyat Fakültesi Dergisi Vll/1, (Adana 2007), s. 45-94. Ahmet Ali Bayhan, "MlSlr'daki Ttirk Kültür Varhgmdan Ô rnekler: Kahire/Nastr Muhammet B. Kalavfin Camii", Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, Say1:7, Erzurum 2001, s. 23-26; a.mlf., "Kahire Kalesi", Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, Sayi:lO, Erzurum 2003, s. 7-41; Philipp Spe1ser, "The Sultan al-Nasir Muhammad Madrasah in Cairo: Restoration and Archaeologi­ cal lnvestigation" Mamlük Studies Review,XIl/2 2008, s. 1 97-221; Howayda al-Harithy, "lhe Patronage of al-Nã�ir Mul:tammad ibn Qalâwün, 13 10-1341", Mamlük Studies Review IV, 2000, s. 219-244; D. Behrens-Abouse1f, "Al-Nastr Muhammad and Al-Asraf �ytbay-Pat­ rons of Urbanism", Egypt and Syna in the Fattmtd, Ayyubids and Mamluk Eras, Leuven 1 995, 267-284. http://mamluk. unchicago. edu/MamlukStudiesRevew_l_l 997. pdf -

KAYNAKLAR VE ARA�TIRMALAR

XLVII

nusu derginin bütün sayilarma eri§im imkâm sunmaktadtr. Çah§mamtzla ilgili bu makalelerden bolca yararland1k. Son olarak Memlíikler dõnemine ait kavram ve terimlerle ilgili Muhammed Ahmed Dühman'm Mu 'cemü'l-Elfâzt 't-Târihiyyefi Asri'l-Memlitki130 adh çal1§mas1 ile Abdülmün'im Mâcid'in Memlíikler devlet te§­ kilâtmm yam stra saraylan, resmi tõrenleri vb. konular1 ele alan Nüzitmü Devleti Selâtini'l-Memâlik ve Rüsitmühümfi Mtsr, 131 adh çal1§mas1 ve Arapça kelimelerin Türkçe anlam1 için Mevlüt San'nm Mevâridi132 s1kça ba§vurdugumuz çah§malar olmu§tutr. Ftkhi terimler için ba§vurdugumuz temel kaynag1m1z ise Ô mer Nasuhi Bilmen'in Hukukt js/âmiyye ve Isttlahatt Ftkhiyye Kamusu'dur.133

1 10 Muhammed Ahmed Dühman, Mu'cemü'l-Elfázi 't-Tárihiyye fi Asri'/-Mem/úki, Beyrut 1410/1990. 1 3 1 Abdülmün'im Mâcid, Nüzúmü Dev/eti Selátíni'l-Memálik ve Rüsúmühümfí Mtsr, 1-11, Kahire 1 979. 1 32 Mevlüt San, Mevárid (Arapça Ttirkçe Lügat), istanbul 1982. 1 13 Ómer Nasuhi Bilmen, Hukuku islámiyye ve lsti/ahatt Ftkhiyye Kamusu, 1-VIII, istanbul 1967.

GiRi� MlSlr, tarih boyunca medeniyetlere ev sahipligi yapm1�, kutsal metinlere konu olmu�, su ve kara yollarmm bulu�tugu, dünya ticaret yollarmm kesi�tigi bir yer olarak jeopolitik ve jeostratejik aç1dan her zaman õnemini korumu�tur. Nil nehri havzasmda vadi ve delta çevresindeki bereketli topraklar bõlgeyi cazibe merkezi kilarken, tarih boyunca küresel güçlerin hedefi.nde olmu�tur. Nihayet Hz. Ô mer zamanmda (634-644) i slâm toprag1 olan MlSlr,134 uzun süre Emeviler ve Abba­ siler idaresinde kalm1�, zamanla i slâm dünyasmm õnemli bir merkezi olarak õne ç1km1�t1r. Bunun yanmda Türk tarihi aç1smda da çok õzel bir yere sahiptir. Fira­ vunlar dõneminden sonra Mis1r merkezli bir devlet Tolunoglu Ahmed (868-884) tarafmdan kurulmu�tur. Tolunogullar1 (868-905) sonras1 i h�idiler (935-969), Eyyübiler ( 1 1 71- 1250) ve Memluk Türk Devleti (1250- 1517) ile devam eden Osmanh ile XIX. yy.'da son bulan Misir'daki bin yill1k Türk varhg1 sõz konusu­ dur.135 Eserleriyle, tarihi yapilanyla bu varhk günümüzde ya�amaktadir. Türkler idaresinde Anadolu'dan çok õnce Misir'da devlet kurulmas1 õnemlidir. Yine Türk dili üzerine ortaçagda en güzel ve en eski eserlerin burada yaz1lmas1 Türk tarihi aç1smdan mühim bir husustur. Memluk siyasi yap1smm en õnemli õzelligi Memluk kimligine haiz asker­ lcrin Misu'da devlet kurmas1d1r. Aç1kças1 memluk askeri s1mfma mensup Türk­ lerin Misu'da devlet kur::nalanm saglayan geli�meler Müslüman yõneticilerin siyasi mevkilerini koruma kayglSlyla ba�lar. Dogrusu Türklerin askeri yetenekleri cezbedicidir. Bu anlamda mevcut askeri unsurlanna takviye amaçh Türklerden yararlanma amacm1 güden bir çabanm sonucu olarak õzenle getirilmi�lerdir. Bir çok idari-askeri-mali unsurlan da barmd1ran bir yap1 olarak bu mühim meseleye temas edelim. Meseleye i bn Haldun'un asabiyet kavramm1 ele alarak ba�layal1m. Asabiyet ortak bir ülkü ugruna muhaliflere kar�1 dayam�madir. Bu noktada ibn Haldun devletleri bir canhya benzetir. Her devlet dogar, büyür, geli�ir ve zamam geldiginde de son bulur. Dogrusu kavminin ve akrabalarmm yard1m1yla kuru134 Mmr'm fethi için bk. Nadir Ô zkuyumcu, Mwr ve Kuzey Afrika'mn Müslümanlar Tarajindan Fethi, Ankara 2007, (Kültür Bakanhg1 e-kitap). 135 Cüneyt Kanat, "Mmr'da Bin Y1lhk Turk Tarihi ve Bu Tarihin Miras1", I. Uluslar arast Türk Dünyast Kültür Kurultayt, 09 Nisan 2006-15 Nisan 2016, ss. 1217-1221.

2

GiRi�

lu� dõnemini tamamlayan sultanlarm, sonraki a�ama olarak devleti kendi �ah­ smda birle�tirerek yakinlarmm tahakkümünden kurtulmak için ba�ka bir unsura yani kendi neslinden olmayan yard1mcilara olan ihtiyac1 vurgular.136 Bu meyanda Ortaçag i slâm devletlerinin en õnemli hususuna i�aret eden i bn Haldun, devlet ba�kanmm devlete hâkim olmas1 için kudret ve �evket sahibi asabiyet erbabmm sultana olan sadâkati üzerinde durur. Aslmda bu tezlerinin kaynag1 tarihi reali­ tedir. Bu dogrultuda õrnekler ile konuyu açahm. Hilafetin saltanata dõnü�tügü Emevilerin kurucusu Halife Muaviye (661-680) asaletini ve gücünü ald1g1 Ümey­ ye kabilesinden ba�ka siyasi otoritesinde en fazla dayand1g1 güç Kelb kabilesi­ dir.137 Halife Muaviye'nin õzel muhafiz birligi kurdugu Kelbogullan kabilesi hem iktidanm güçlendirmi� hem de bir hanedan olu�umunu saglayan âmillerden biri olmu�tur. 138 Yine Abbasiler iktidan ele geçirirken zihniyet degi�imi ile Emevilerin d1�lad1g1 toplumlann destegini almi�lardir. 139 Abbasiler kurulu� a�amas1 sonras1 i bn Haldun'un tezine somut bir õrnek olarak iktidan ele geçirmelerinde yard1mc1 olan unsurlann õnderleri Hz. Ali evladmdan Abdullah b. Ali ile Ebu Müslim Horasâni, Halife Mansur (754- 775) tarafmdan tertip edilen siyasi entrikalarla tasfiye edilmi§lerdir. 140 Oysa Ebu Müslim gayri Arap unsurlann i ran'da destegi­ ni organize etmi§ ve Abbasi ihtilâlinin ba§anh olmasmda õnemli bir pay sahibi olmu§tur. Abbasi halifeleri kendilerine sadâkatle bagh bir kesim olarak i ranh bir aile olan Bermekiler'in141 zamanla devlette sõz sahibi olmas1 aslmda kudret ve §evket sahibi asabiyet erbabmm devletin kurulu§ a§amas1 sonras1 te�kiline somut bir õrnektir. Halifelerin yard1mc1 unsurlan olan Bermekiler zamanla õnemli ku­ rumlan ele geçirip devlet içinde güç olunca bu kez tedbir amaçh Halife Harun Re§it (786-809) tarafmdan tasfiye edilmi§lerdir. Abbasilerde devlete hâkim olmak ihn H aldun, Mukaddime, e . 1, s. 460. H alife Muaviye (661 -680) Ümeyye ailesinden sonra õzel olarak destegini ald1g1 Kelb kabilesi sayesinde siyasi nüfuzunu art1rm1§t1r. Hilafetin saltanata dõnü§tügü istihlaf meselesi (halefini tayin etme) yani veliaht olarak gõsterdigi oglu Yezid, Kelb kabilesinden evlendigi hammmdan dogmu§tur. Nadir Ôzkuyumcu, " Kelb'', Türkiye Diyanet islâm Ansiklopedisi, e . XXV, Ankara 2002, s. 203-204. 138 Muaviye'nin Kelb kabilesine mensup hamm1 Meysun'dur. irfan Aycan, "Saltanata Giden Yolda Muaviye b. Ebi Süfyan", islâmi Ara1tirmalar Dergisi, Cilt:4; S:2, Nisan 1 990, s. 136. 139 Emeviler asabiyet mant1g1 ile hareket etmi§ler, Ümeyye, Kelb kabilesi ha§ta olmak üzere ken­ dilerine yakm duranlara sahiplenirken Araplar dâhil tüm unsurlara mesafeli davranm1§lard1r. Ôzellikle yeni Müslüman olan iranh ve Orta Asya men§eli toplumlar Abbasilerin iktidar olmasmda hakh bir paya sahiptirler. 1 40 Hakk.i D ursun Yild1z, "ilk Dõnem Abbasi Halifeleri", DGBiT, istanbul 1 992, e. III, s. 64-69. 141 Bermekiler hakk.inda bk. Hakk.i D ursun Y 1ld1z, "Bermekiler", Türkiye Diyanet islâm Ansiklo­ pedisi, e . V, istanbul 1 992, s. 5 1 7-520. 136 137

GiRi�

3

isteyen gruplann çeki§mesi daha da ilerleyerek Halife Harun Re§it'in ogullan Emin ile Memun arasmdaki taht mücadelesi bir yerde "Araplar mi jranltlar mi devlete egemen olacak?" mücadelesine dõnܧIDܧ/42 i ranhlarm destegi ile iktidar­ da kalan Me'mun (812-833) sonras1 ise Mu'tas1m (833-842)'m en büyük des­ tekçileri Ttirkler olmu§tur. 143 Maveraünnehir bõlgesinden getirilen Ttirkler üstün askeri kabiliyetleri ile çok geçmeden halifelerin gõzde birliklerinde yer alm1§lar­ d1r.144 Abbasi halifesi Mu 'tas1m'm hilafet dõnemi (833-842) Ttirklerin memluk adi altmda askeri hizmetlerde yogun olarak istihdam edildigi bir devirdir.145 Ordu içinde diger gruplardan tecrit edilerek Ttirklerden müte§ekkil birliklerin olu§umu, zamanla Ttirk asilli komutanlarm üst düzey siyasi-askeri mevkilere yükselmesini saglam1§, bu durum Türk memluklerinin 146 nüfuzlanm art1rm1§ ve giderek güçlen­ mi§lerdir. Daha sonra da "Sâmerrâ Devrt' olarak adlandmlan "Abbasi Devleti'nde Türkler'in iktidar devrest'147 ba§kent ve eyaletlerde Ttirk as11h memluklerin idari, askeri makamlarda sõz sahibi olduklan bir clonem olmu§tur. 148 Merkezi otoritenin zay1flamasma paralel eyalet valilerinin memluk edinmesi zamanla ba§kentin oto­ ritesini sarsmaya dolay1s1yla da ba§kentten uzak bõlgelerdeki valilerin bag1ms1z hareket etmesine yol açmi§tlr. Nitekim M1S1r'da Tolunogullan (868-905) devleti­ ni kuran Tolunoglu Ahmed (868-884)149 ile i h§idiler (935-969) devletinin kuru­ cusu Muhammed b. Togaç (935-946)150 Abbasiler dõneminde ilk uygulamalanm 1 42 143 1 44 145 1 46

1 47

1 48 149 1 50

Hakki Dursun Y1ld1z, "Ttirklerin Müslüman Olmalan'', DGBjT, e . VI, s. 20. Ebülfez Elçibey, Tolunogullart (868-905), (Haz. Fazil Gezenferoglu), i stanbul 1 997, s. 42-43; Hakki Dursun Ytld1z, js/âmiyet ve Türkler, istanbul 2000, s. 109. Ttirklerin üstün askeri kabiliyet ve ahlaki õzellikleri için dõnemin çagda�1 Cahiz mü�ahede­ lerini anlat1r. Bu !